167 51 4MB
Italian Pages 941 [1128]
Fédération Internationale des Instituts d’Études Médiévales TEXTES ET ÉTUDES DU MOYEN ÂGE, 81
L’ODISSEA MARCIANA DI LEONZIO TRA BOCCACCIO E PETRARCA
IV Premio Internacional de Tesis Doctorales Fundación Ana María Aldama Roy de Estudios Latinos (Accésit)
Valeria MANGRAVITI
FÉDÉRATION INTERNATIONALE DES INSTITUTS D’ÉTUDES MÉDIÉVALES
Présidents honoraires : L.E. BOYLE (†) (Biblioteca Apostolica Vaticana et Commissio Leonina, 1987-1999) L. HOLTZ (Institut de Recherche et d’Histoire des Textes, Paris, 1999-) Président : J. HAMESSE (Université Catholique de Louvain, Louvain-la-Neuve) Vice-Président : G. DINKOVA BRUUN (Pontifical Institute of Mediaeval Studies, Toronto) Membres du Comité : A. BAUMGARTEN (Universitatea Babeş-Bolyai, Cluj-Napoca) P. CAÑIZARES FERRIZ (Universidad Complutense de Madrid) M. HOENEN (Universität Basel) M.J. MUÑOZ JIMÉNEZ (Universidad Complutense de Madrid) R.H. PICH (Pontificia Universidade Católica do Río Grande do Sul, Porto Alegre) C. VIRCILLO-FRANKLIN (Columbia University, New York) Secrétaire : M. PAVÓN RAMÍREZ (Centro Español de Estudios Eclesiásticos, Roma) Éditeur responsable : A. GÓMEZ RABAL (Institución Milá y Fontanals, CSIC, Barcelona) Coordinateur du Diplôme Européen d’Études Médiévales : G. SPINOSA (Università degli Studi di Cassino)
Fédération Internationale des Instituts d’Études Médiévales TEXTES ET ÉTUDES DU MOYEN ÂGE, 81
L’ODISSEA MARCIANA DI LEONZIO TRA BOCCACCIO E PETRARCA
IV Premio Internacional de Tesis Doctorales (2014) Fundación Ana María Aldama Roy de Estudios Latinos (Accésit)
Valeria MANGRAVITI
Barcelona - Roma 2016
La edición de este libro ha contado con la financiación de la FUNDACIÓN ANA MARÍA ALDAMA ROY DE ESTUDIOS LATINOS, que tiene como fines la promoción y difusión de la investigación en Filología Latina, con especial atención al estudio del latín cristiano, medieval y renacentista, así como el fomento de los estudios latinos y la defensa y preservación del legado cultural latino y de la tradición clásica.
ANA MARÍA ALDAMA ROY se licenció en Filología Clásica en la Universidad de Barcelona, donde se doctoró en 1983. Fue profesora de Filología Latina de la Universidad de Zaragoza (19741982) y desde 1983 hasta 2009, año en que nos dejó, Profesora Titular de Filología Latina del Departamento de Filología Latina de la Universidad Complutense de Madrid. Sus principales líneas de investigación fueron el latín cristiano, el latín medieval, los florilegios latinos y los libros de emblemas.
ISBN: 978-2-503-56733-4 All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the prior permission of the publisher. © 2016 Fédération Internationale des Instituts d’Études Médiévales. Largo Giorgio Manganelli, 3 00142 Roma (Italia)
INDICE GENERALE
INTRODUZIONE
VII
1. Leonzio Pilato fra Boccaccio e Petrarca 2. Il Marc. gr. IX 29: aspetti codicologici e paleografici a. Il manoscritto: descrizione e storia b. La scrittura di Leonzio c. L’interpunzione nel testo greco e latino di V 3. Il testo greco a. Aspetti ortografici b. Aspetti testuali 4. Il latino di Leonzio 5. La traduzione a. Aspetti generali b. Termini sottolineati o di modulo ridotto 6. Fisiologia delle postille 7. Altri annotatori del Marciano a. Note di lettura di Boccaccio b. Postille e interventi petrarcheschi c. Lettori anonimi
VII
CRITERI DI EDIZIONE Ringraziamenti
XXX XXX XXXVI XXXIX XLVI XLVI XLIX LXVI LXXX LXXX LXXXIX XCVI CXXIX CXXIX CXLIII CLIV CLXXI CLXXVII
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA (MARC. GR. IX 29) a (libro I) b (libro II) g (libro III)
3 42 78
VI
INDICE GENERALE
d (libro IV) e (libro V) z (libro VI) h (libro VII) q (libro VIII) i (libro IX) k (libro X) l (libro XI) m (libro XII) n (libro XIII) x (libro XIV) o (libro XV) p (libro XVI) r (libro XVII) s (libro XVIII) t (libro XIX) u (libro XX) f (libro XXI) c (libro XXII) y (libro XXIII) w (libro XXIV)
116 178 214 239 265 308 350 389 437 472 506 546 586 620 664 696 739 767 798 833 859
BIBLIOGRAFIA
895
INDICE DELLE GLOSSE INDICE LESSICALE INDICE DELLA SEZIONE INTRODUTTIVA
905 921 933
ADDENDUM
939
INTRODUZIONE
1. Leonzio Pilato fra Boccaccio e Petrarca Per annodare i fili della biografia culturale di Leonzio Pilato occorre raccordare le testimonianze degli umanisti che ne hanno promosso il lavoro, Giovanni Boccaccio e Francesco Petrarca, con le acquisizioni che sono progressivamente venute alla luce nella storia degli studi soprattutto a partire dai primi del Novecento e in seno alle quali una svolta cruciale è rappresentata dalla fondamentale monografia di Agostino Pertusi sulle versioni omeriche1. Secondo la ricostruzione di Pierre de Nolhac2, Petrarca aveva stretto relazioni con Leonzio3 a Padova, nell’inverno del 1358-1359, attraverso 1 A. PERTUSI, Leonzio Pilato fra Petrarca e Boccaccio. Le sue versioni omeriche negli autografi di Venezia e la cultura greca del primo Umanesimo, Istituto per la Collaborazione Culturale, Venezia – Roma 1964. 2 P. DE NOLHAC, Pétrarque et l’humanisme, Librairie Honoré Champion, Paris 2 1907 , II, p. 156. 3 Per ragioni a noi poco chiare l’umanista aveva sulle prime reputato Leonzio «bizantinum», ovvero di origine costantinopolitana (sull’equivalenza tra byzantinus e constantinopolitanus cf. A. ROLLO, Leonzio lettore dell’Ecuba nella Firenze di Boccaccio, in Petrarca e il mondo greco [= Quaderni petrarcheschi, 12-13 (20022003)], II, Casa Editrice Le Lettere, Firenze 2007, p. 8, n. 6), e non – come Boccaccio asseriva – «thesalum»; vid. F. Petrarca, Fam. XXIV 12, 30, in Id., Le Familiari, ed. critica per cura di V. ROSSI, volume quarto per cura di U. BOSCO (libri XX-XXIV e indici), G. C. Sansoni Editore, Firenze 1942, p. 261: «comunis amicus, quem tu thesalum facis, ego bizantinum rebar» (la lettera, indirizzata a Omero, è datata 9 ottobre 1360; cf. E. H. WILKINS, Petrarch’s Correspondence, Editrice Antenore, Padova 1960, p. 90). Sui modi bizzarri e sul temperamento umorale di Leonzio concordano, nella sostanza, le descrizioni dell’uomo tratteggiate da Petrarca e da Boccaccio, sulle quali cf. PERTUSI, Leonzio Pilato, pp. 40-42. Accenniamo solo al vivace ritratto abbozzato dal Certaldese in Gen. deor. XV 6, 9 (G. Boccaccio, Genealogie deorum gentilium, a cura di V. ZACCARIA, in V. BRANCA [ed.], Tutte le opere di Giovanni Boccaccio, VII-VIII.2, Arnoldo Mondadori Editore, Milano 1998, p. 1534), dal quale affiora un Leonzio di aspetto sgradevole («turpi facie, barba prolixa et capillicio nigro»), poco socievole e rozzo («meditatione occupatus assidua, moribus incultus, nec satis urbanus homo»), ma assai ferrato nell’ambito della mitologia classica («grecarum hystoriarum atque fabularum archivum inexhaustum»). L’attestazione boccacciana sulla padronanza del patrimonio dei miti greci che Leonzio poteva vantare e una
VIII
INTRODUZIONE
un intermediario dall’identità per noi sconosciuta4, lo stesso che più tardi egli segnalò a Boccaccio come potenziale tramite nell’acquisto di un codice omerico, in vendita a Padova5, che Leonzio, allora a Firenze, avrebbe potuto adoperare per la sua traduzione6. All’umanista il greco Leonzio dovette apparire – per parafrasare Pertusi7 – come l’uomo della fortuna: Petrarca, infatti, pur possedendo da tempo un prezioso esemplare di Omero inviatogli da Nicola Sigero, «magnus interpres» dell’imperatore bizantino Giovanni VI Cantacuzeno8, si doleva di non poter intendere la valutazione equilibrata della sua attività letteraria ci inducono a mitigare il giudizio implacabilmente negativo formulato sul suo conto da NOLHAC, Pétrarque et l’humanisme, II, p. 156, che lo etichettava come «une sorte d’aventurier à demi lettré». Lo studioso francese squalificava recisamente le versioni leontee, viziate a suo dire dalla distorta comprensione di Omero (ibid., p. 171: «que dire de la valeur intrinsèque de la traduction, due à un homme qui comprenait mal Homère et écrivait en latin plus mal encore?»), e il valore delle etimologie proposte nel corredo esegetico che le accompagna (ibid., p. 175: «ses étymologies grecques avaient tout juste la valeur des étymologies latines du Liber derivationum d’Uguccione»). 4 PERTUSI, Leonzio Pilato, pp. 10-11. 5 Ibid., pp. 11-14: l’Omero padovano potrebbe essere appartenuto a un «legista» o «iurista», presumibilmente di origine greca o italogreca, che Leonzio, in due annotazioni marginali del proprio autografo dell’Iliade, rammentava per il suo ricorso a citazioni omeriche in sede di dibattito processuale. 6 F. Petrarca, Disp. 46 (= Var. 25), in Id., Lettere disperse, varie e miscellanee, a cura di A. PANCHERI, Fondazione Pietro Bembo / Ugo Guanda Editore, Milano – Parma 1994, pp. 350-352: «quod petis extremum est, videlicet Homeri librum qui venalis erat Patavii, si, ut reris, emerim, tibi accomodem, quando, ut ais, alter ab olim mihi est, quem Leo noster tibi atque aliis studiosis conterraneis nostris e græco in latinum vertat. Illum ego librum vidi, sed neglexi, quod meo impar visus esset. Haberi autem facile poterit, illo agente qui mihi Leonis ipsius amicitiam procuravit, cuius apud illum efficaces erunt litteræ, et ego meas adiiciam». L’epistola fu scritta il 18 agosto 1360 (cf. WILKINS, Petrarch’s Correspondence, p. 113; l’indicazione dell’anno, per questa come per tutte le altre lettere qui menzionate all’infuori della Fam. XXIV 12, su cui vid. supra, p. VII, n. 3, è stata ricostruita dagli studiosi). 7 PERTUSI, Leonzio Pilato, p. 14. 8 Pertusi (ibid., pp. 62-72) identificò l’Omero procurato a Petrarca da Sigero con l’attuale ms. Milano, Veneranda Biblioteca Ambrosiana, I 98 inf., preso in prestito da Pier Candido Decembrio nel 1439 e contenente la sola Iliade. Per una più recente descrizione del manoscritto vid. S. SERVENTI, «Omero, Iliade, appartenuto a Francesco Petrarca. Milano, Biblioteca Ambrosiana, I 98 inf. (gr. 1057)», in M. BALLARINI – G. FRASSO – C. M. MONTI (edd.), Francesco Petrarca. Manoscritti e libri a stampa della Biblioteca Ambrosiana, Libri Scheiwiller, Milano 2004, pp. 19-21. Sull’identificazione
LEONZIO FRA BOCCACCIO E PETRARCA
IX
voce del padre dei poeti per la propria ignoranza del greco9 e cominciò verosimilmente a valutare l’ipotesi di commissionare a Leonzio la versione latina dei poemi omerici. Petrarca e Leonzio si incamminarono, così, verso quell’avventura culturale che fu inaugurata da un esperimento di traduzione dei primi cinque libri dell’Iliade: la cosiddetta prima translatio10 approntata da Leonzio, della quale conosciamo solo i frammenti che Petrarca consegnò, anni dopo, ai margini della sua copia della traduzione leontea dell’Iliade, il ms. Paris, Bibliothèque nationale de France, lat. 7880. 111. In tale avventura si dell’Ambr. I 98 inf. con l’Omero di Petrarca C. M. MAZZUCCHI, «L’Iliade del Petrarca», in M. BALLARINI – G. FRASSO – C. M. MONTI [edd.], Francesco Petrarca. Manoscritti e libri a stampa, op. cit., p. 17, non celava delle riserve, in seguito parzialmente ridimensionate (cf. ID., «L’Ambrosiano I 98 inf. (gr. 1057) è davvero l’Omero di Petrarca?», in F. GALLO [ed.], Miscellanea graecolatina, I, Bulzoni Editore, Milano – Roma 2013, pp. 207-210). 9 F. Petrarca, Fam. XVIII 2, 10, in Id., Le Familiari, ed. critica per cura di V. ROSSI, volume terzo (libri XII-XIX), G. C. Sansoni Editore, Firenze 1937, p. 277: «Homerus tuus apud me mutus, imo vero ego apud illum surdus sum. Gaudeo tamen vel aspectu solo et sepe illum amplexus ac suspirans dico: ‘O magne vir, quam cupide te audirem! […]’». L’epistola, che reca l’intestazione «Ad Nicolaum Sygeros pretorem Grecorum, gratiarum actio pro transmisso Homeri libro» (ibid., p. 275), risale al 10 gennaio 1354 (cf. WILKINS, Petrarch’s Correspondence, p. 77), terminus ante quem per l’arrivo del codice. Quanto, invece, all’«Homericum illud» che Petrarca (Disp. 14 [= Var. 2], op. cit., p. 110), il 6 aprile del 1351 (sull’anno vid. G. MARTELLOTTI, «Di un frammento omerico inesistente e del testo di una lettera petrarchesca», in collaborazione con M. FEO, in ID., Scritti petrarcheschi, a cura di M. FEO e S. RIZZO, Editrice Antenore, Padova 1983, p. 580 e n. 6), prometteva di mandare quanto prima a Zanobi da Strada, deve escludersi che si sia trattato di un frammento omerico di cui Petrarca sarebbe precocemente venuto in possesso: il «brevissimum opus […], quoque facilius ad scribendum eo laboriosius ad querendum» (Petrarca, Disp. 14, op. cit., p. 110) potrebbe coincidere con le Periochae Iliadis et Odyssiae attribuite ad Ausonio, dunque con un’operetta latina della biblioteca dellʼumanista (cf. MARTELLOTTI, «Di un frammento omerico», p. 585 e n. 18). 10 A questo stadio aurorale del lavoro versorio di Leonzio allude, secondo PERTUSI, Leonzio Pilato, p. 14, n. 1, l’espressione di Petrarca, Disp. 46, op. cit., p. 356: «quoddam breve, ubi Homeri principium Leo idem solutis latinis verbis olim mihi quasi totius operis gustum obtulit». 11 Sull’estensione di questa prima translatio e sulla sua collocazione nella tradizione dell’Iliade di Leonzio vid. PERTUSI, Leonzio Pilato, pp. 224-238, nonché il recente contributo di E. FUMAGALLI, «Giovanni Boccaccio tra Leonzio Pilato e Francesco Petrarca: appunti a proposito della “prima translatio” dell’Iliade», Italia
X
INTRODUZIONE
inserì ben presto a pieno titolo un altro protagonista: Giovanni Boccaccio. Fu, infatti, il Certaldese a rendere possibile, sul piano pratico, l’attuazione dell’ambizioso disegno delle versioni omeriche caldeggiato da Petrarca12: egli riuscì ad attirare a Firenze l’inquieto Leonzio, gli offrì ospitalità e gli fece assegnare una cattedra di greco, appositamente istituita per lui, presso lo Studio13; nei registri fiscali del Comune di Firenze, infatti, il nome di medioevale e umanistica, 54 (2013) 213-283. Quest’ultimo riesamina il problema di questa precoce prova versoria, la cui esistenza è esplicitamente documentata da quattro postille di Petrarca sul suo esemplare del poema (cf. PERTUSI, Leonzio Pilato, p. 224). Sottoponendo a verifica l’assunto di Pertusi, secondo cui, fra le varianti introdotte dall’abbreviazione al(ias) che Petrarca registrò sul Parigino (P), quelle «provenienti dalla “prima translatio” […] sono sempre accuratamente sottolineate, mentre le altre mancano della sottolineatura» (ibid., p. 226), Fumagalli («Giovanni Boccaccio», pp. 233-244) giunge, fra l’altro, a rilevare che numerose varianti che, stando alla teoria di Pertusi, andrebbero ascritte alla prima translatio rispecchierebbero uno stadio evolutivo della versione successivo a P e, non di rado, anche all’autografo leonteo dell’Iliade, il ms. Venezia, Biblioteca Nazionale Marciana, gr. IX 2 (V). Si delineerebbero, così, almeno quattro «scansioni cronologiche e culturali […]: “prima translatio”, P, V e un’altra che per il momento non ha ancora una sigla» (ibid., p. 245). La drastica contrazione del numero delle varianti riconducibili alla prima translatio (ibid., pp. 245-247) implica, per lo studioso, una ricaduta non lieve sul versante della storia della cultura: il ridimensionamento del ruolo di Petrarca, a lungo ritenuto il destinatario della prima translatio, nella vicenda delle traduzioni omeriche e la simmetrica valorizzazione della funzione di Boccaccio, che sarebbe stato l’autentico regista dell’impresa versoria. Anche le lettere petrarchesche e i luoghi boccacciani relativi alla figura e all’opera di Leonzio, sui quali ci soffermeremo nel seguito dell’esposizione, sono da Fumagalli riconsiderati nell’ottica della centralità del Certaldese quale promotore e coordinatore del progetto delle versioni leontee (cf. ibid., pp. 250-259, 281-282). A Fumagalli, le cui argomentazioni, sul piano testuale e storico, andranno ulteriormente vagliate, spetta il merito di aver rimesso in discussione i termini di una questione che concerne da un lato la problematica stratigrafia redazionale dell’Iliade, dall’altro i personaggi che furono in vario modo attori di questa vicenda culturale. 12 Cf. Gius. BILLANOVICH, Petrarca letterato, I. Lo scrittoio del Petrarca, Edizioni di Storia e Letteratura, Roma 1947, p. 244: «per quella inclinazione originaria a sforzi enciclopedici proprio il Boccaccio si adatta a portare la massima parte del peso in tutta la loro avventura con Leonzio Pilato: nelle fatiche ingrate per procurarsi una rivelazione frammentaria e estremamente opaca della poesia e della sapienza greca». 13 Boccaccio, Gen. deor. XV 7, 5, op. cit., p. 1542: «nonne ego fui qui Leontium Pylatum, a Venetiis occiduam Babilonem querentem, a longa peregrinatione meis flexi consiliis, et in patria tenui, qui illum in propriam domum suscepi et diu
LEONZIO FRA BOCCACCIO E PETRARCA
XI
«Leonpilato da Tessalia» figura fra quelli dei professori della facoltà di medicina e arti per il biennio 1360/61 e 1361/6214. Gli anni trascorsi a Firenze (1360-1362) costituirono una stagione assai fruttuosa per l’attività di Leonzio, il quale attendeva all’insegnamento del greco15 – concepito, a quanto pare, come lettura e interpretazione degli auctores da parte del maestro, non come rigorosa e sistematica «esposizione della teoria grammaticale»16 – per una cerchia probabilmente ristretta di allievi, fra cui lo stesso Boccaccio17, e si dedicava, tra l’altro, alla traduzione e all’esegesi di Omero18. Ancora dalla Disp. 46 apprendiamo hospitem habui, et maximo labore meo curavi ut inter doctores florentini Studii susciperetur, ei ex publico mercede apposita? Fui equidem!». In questo passo, che «non sarebbe fuori luogo intitolare il manifesto dell’Ego fui» (FUMAGALLI, «Giovanni Boccaccio», p. 251), il Certaldese rivendicava fieramente l’impegno profuso nel mettere Leonzio nelle condizioni ottimali per l’espletamento dell’oneroso compito affidatogli. 14 K. PARK, «The Readers at the Florentine Studio According to Comunal Fiscal Records (1357-1380, 1413-1446)», Rinascimento, II s., 20 (1980) 255-256. Il ‘tessalo’ percepiva un compenso annuo di 100 fiorini. 15 Le modalità di tale insegnamento sono state chiarite da P. G. RICCI, «La prima cattedra di greco in Firenze», Rinascimento, 3 (1952) 159-165, il quale ha recuperato la testimonianza di uno degli allievi di Leonzio, Domenico Silvestri. Questi, nel De insulis et earum proprietatibus, pervenutoci autografo nel ms. Torino, Biblioteca Nazionale Universitaria, I III 12, riportava un epigramma sulle sette città che si contendevano, nell’antichità, il vanto di aver dato i natali a Omero, epigramma che l’alunno aveva appreso «Leone greco Florentie licteras grecas docente» (D. Silvestri, De insulis et earum proprietatibus, a cura di C. PECORARO, presso l’Accademia, Palermo 1955, p. 205). La trascrizione del Silvestri, in cui non mancano spie della pronuncia itacistica del greco propria del maestro, non può che confermare il contesto di oralità in cui si svolgevano le lezioni di Leonzio (cf. G. MARTELLOTTI, «Osservazioni sul carattere orale del primo insegnamento del greco nell’Italia umanistica», Annali dell’Istituto Universitario Orientale di Napoli. Sezione linguistica, 1 [1959] 59-64, ristampato in ID., Dante e Boccaccio e altri scrittori dall’Umanesimo al Romanticismo, Leo S. Olschki Editore, Firenze 1983, pp. 241-248). Su questo documento della prassi didattica leontea vid. ROLLO, Leonzio lettore, pp. 26-27. 16 Ibid., p. 87. 17 Sulla distinzione fra le lezioni ‘pubbliche’ di Leonzio e le conversazioni private con quello che appare il suo discepolo prediletto, Giovanni Boccaccio, cf. RICCI, «La prima cattedra», p. 159. Sulla scuola fiorentina di Leonzio si veda da ultimo ROLLO, Leonzio lettore, p. 27 e n. 14. 18 Sul metodo di lavoro leonteo Petrarca (Disp. 46, op. cit., pp. 354-356) non nascondeva le proprie perplessità: «si ad verbum […] soluta oratione res agenda
XII
INTRODUZIONE
che il Certaldese e Leonzio erano interessati al «Platonicum volumen»19 appartenente a Petrarca e progettavano, dunque, di affiancare alla versione di Omero anche quella del filosofo. Dal canto suo, il possessore del pregiato codice garantiva che a tempo debito avrebbe accontentato i due amici, ma li metteva in guardia contro il rischio di sobbarcarsi a una fatica spropositata, avvertendo che poteva sembrare «iniuriosius» pensare di tradurre allo stesso tempo i due «principes Graiorum»20. L’esegesi platonica, così, almeno per quel che finora sappiamo, restò fuori del programma dei due. Quanto, invece, all’inizio del lavoro di Leonzio sui poemi omerici, il terminus ante quem ci è fornito dalla Fam. XXIV 12, l’Epystola ad Homerum21, nella quale Petrarca, rivolgendosi a Omero – dietro cui sembra celarsi Boccaccio22 –, si esprimeva così: «unus vir nostro te latinum seclo revehit […]. Vir iste si vixerit, totum te nobis reddet, et iam est, de hoc ipso loquentem Hieronymum audite, in proœmio libri De temporibus […]. Si cui, inquit, non videtur linguæ gratiam interpretatione mutari, Homerum ad verbum exprimat in latinum: plus aliquid dicam: eumdem in sua lingua prosæ verbis interpretetur: videbit ordinem ridiculum; et poetam eloquentissimum vix loquentem». L’umanista «non ha mai accettato sin in fondo la logica della traduzione di Leonzio che rendeva ridicola la sintassi […]. È chiaro che l’ideale di Petrarca era quello di una traduzione metrica» (V. FERA, «Petrarca lettore dell’Iliade», in M. FEO – V. FERA – P. MEGNA – A. ROLLO [edd.], Petrarca e il mondo greco. Atti del Convegno internazionale di studi, Reggio Calabria 26-30 novembre 2001 [= Quaderni petrarcheschi, 12-13 (2002-2003)], I, Casa Editrice Le Lettere, Firenze 2007, pp. 142-143). 19 Petrarca, Disp. 46, op. cit., p. 356: «Platonicum volumen, quod ex illo transalpini ruris incendio ereptum domi habeo, simul poscitis». 20 Ibid.: «videndum vobis est, ne hos duos tantos principes Graiorum uno fasce convolvere iniuriosius sit». 21 Ai contenuti e all’interpretazione della lettera, che ha come intestazione «Responsio ad epystolam magnam multaque continentem sub Homeri poete missam nomine et apud Inferos datam» (Petrarca, Fam. XXIV 12, op. cit., p. 253), ha riservato un’ampia appendice PERTUSI, Leonzio Pilato, pp. 73-111. Con sottile fictio letteraria Petrarca rispondeva alla missiva, per noi perduta, dello pseudo-Omero, che gli aveva scritto prima di allontanarsi dai campi Elisi, costretto a tornare sulla terra e a peregrinare «intra florentes patrie mee [scil. di Firenze] muros» dal «comunis amicus» che lo pseudo-Omero credeva «thesalum» e Petrarca «bizantinum» (Petrarca, Fam. XXIV 12, 30, op. cit., p. 261), ovvero da quel Leonzio Pilato che si accingeva a ricondurre il poeta greco fra i Latini. 22 Altre proposte in merito all’identificazione dello pseudo-Omero e riserve su quella con Boccaccio sono ricordate in PERTUSI, Leonzio Pilato, p. 77 e n. 1, e ROLLO, Leonzio lettore, p. 8, n. 5.
LEONZIO FRA BOCCACCIO E PETRARCA
XIII
cepit, ut non modo divinorum fructu operum eximio, sed tuarum quoque confabulationum illecebris perfruamur»23. Prima del 9 ottobre 1360, data apposta da Petrarca alla lettera, Leonzio si era dunque messo all’opera, utilizzando l’Omero padovano che nel frattempo Boccaccio doveva essere riuscito a ottenere24. Ma Omero non fu il solo autore cui Leonzio dedicò la propria attività ermeneutica a Firenze. Negli anni ’50, infatti, Eugenio Garin25 richiamò l’attenzione su un’epistola autografa di Lorenzo di Antonio Ridolfi indirizzata nel 1381 a Iacopo di Sozzino Tolomei e conservata nel ms. Firenze, Biblioteca Nazionale Centrale, Panciatichi 147. Il mittente dichiarava di aver rinvenuto fra i libri di Martino da Signa, custoditi nella biblioteca fiorentina di Santo Spirito, una versione dell’«Aristotelis de mirabilium auditu», eseguita a suo dire da Boccaccio, e ne trascriveva l’incipit. Garin, però, notando la distanza del saggio versorio tramandato 23
Petrarca, Fam. XXIV 12, 1-2, op. cit., p. 254. PERTUSI, Leonzio Pilato, p. 20. Sullo svolgimento e sull’esito della trattativa con il possessore dell’esemplare, tuttavia, non disponiamo di informazioni esplicite: non sappiamo, ad esempio, se il manoscritto di Padova comprendesse entrambi i poemi omerici né se il volume sia stato effettivamente acquistato da Boccaccio o gli sia stato dato semplicemente in prestito. Nell’espressione «haberi […] facile poterit» di Petrarca, Disp. 46, op. cit., p. 352, infatti, il verbo «haberi» non implica un riferimento stringente alla vendita del libro. D’altra parte, però, in Gen. deor. XV 7, 5, op. cit., p. 1542, Boccaccio poteva orgogliosamente affermare: «Ipse insuper fui qui primus meis sumptibus Homeri libros et alios quosdam Grecos in Etruriam revocavi, ex qua multis ante seculis abierant non redituri»; gli «Homeri libri» ricondotti in Etruria a spese di Boccaccio potrebbero includere in primo luogo proprio il manoscritto – o i manoscritti – su cui furono eseguite le versioni. Comunque siano andate le cose, il fatto che il Certaldese si sia dovuto attivare per procacciare a Leonzio l’Omero greco induce a escludere la possibilità che Leonzio avesse portato con sé «due codici, per così dire, di studio, di cui uno si è conservato nel Ven. Marc. IX 29 dell’Odissea, forniti non solo del testo greco, debitamente spazieggiato tra verso e verso, ma anche delle traduzioni relative di base, con correzioni, rasure, pentimenti, doppie traduzioni, etc.» come, invece, supponeva cautamente A. PERTUSI, «Venezia, la cultura greca e il Boccaccio», Studi sul Boccaccio, 10 (1977-1978) 225, ristampato in ID., Saggi veneto-bizantini, a cura di G. B. PARENTE, intr. di A. CARILE, Leo S. Olschki Editore, Firenze 1990, p. 247. 25 E. GARIN, «Dello pseudo-aristotelico De mirabilibus auscultationibus», Giornale critico della filosofia italiana, 32 (1953) 124-126; ID., «Ancora delle versioni latine dello pseudo-aristotelico De mirabilibus auscultationibus», Giornale critico della filosofia italiana, 35 (1956) 355-357, ristampato in ID., La cultura filosofica del Rinascimento italiano, G. C. Sansoni Editore, Firenze 1961, pp. 29-32. 24
INTRODUZIONE
XIV
da Ridolfi rispetto alla traduzione dello stesso brano inserita da Boccaccio nel De montibus, approdava all’ipotesi secondo cui Leonzio Pilato aveva reso ad uso di Boccaccio in latino l’originale greco26, fornendo all’amico un testo che poi questi avrebbe migliorato sul piano stilistico e formale. La supposizione dello studioso sarebbe stata confermata, anni dopo, da Giuseppe Billanovich, che nell’inventario dei libri del domenicano Leonardo Mansueti, stilato fra il 1474 e il 1478 e pubblicato da Tommaso Kaeppeli27, trovò notizia di una versione del «liber Aristotelis de mirabilium auditu» messa a punto da Leonzio «de anno domini 1360 ad instantiam Iohannis Boccacii de Certaldo» e adattata poi da Boccaccio «ad ornatiorem stilum»28. Per una più articolata definizione della ‘produzione’ di Leonzio nel periodo fiorentino furono determinanti i contributi di Agostino Pertusi e Filippo Di Benedetto che apparvero nel corso degli anni ’60 del secolo scorso. Pertusi29 riuscì a identificare la mano greca e latina di Leonzio in due esemplari delle tragedie di Euripide e gli assegnò la traduzione di parte dell’Ecuba che si legge nelle interlinee di entrambi. Dei due mss., conservati presso la Biblioteca Medicea Laurenziana di Firenze, il primo, Plut. 31.10, fu copiato da Giovannicio, un prolifico scriba sulla cui attività si è ampiamente discusso30, mentre il secondo, S. Marco 226, è risultato 26
ID., «Ancora delle versioni», p. 357. T. KAEPPELI, Inventari di libri di San Domenico di Perugia (1430-80), Edizioni di Storia e Letteratura, Roma 1962, p. 225. 28 Si veda Gius. BILLANOVICH, «Il Petrarca e i retori latini minori», Italia medioevale e umanistica, 5 (1962) 121, ristampato in ID., Petrarca e il primo Umanesimo, Editrice Antenore, Padova 1996, p. 315. Secondo un’ipotesi di ROLLO, Leonzio lettore, p. 26, se la data del 1360 va intesa in senso stretto, è plausibile che la traduzione sia stata allestita tra il luglio e il settembre di quell’anno, quando Boccaccio e Leonzio non erano ancora in possesso dei testi omerici. 29 A. PERTUSI, «La scoperta di Euripide nel primo Umanesimo», Italia medioevale e umanistica, 3 (1960) 101-152; per una sintesi dei contenuti dell’articolo cf. ID., «Il ritorno alle fonti del teatro greco classico: Euripide nell’Umanesimo e nel Rinascimento», Byzantion, 33 (1963) 395-398. 30 Per una dettagliata panoramica degli studi su questo copista e sui codici da lui vergati, che si datano, al più tardi, alla seconda metà del sec. XII (cf. G. VUILLEMIN-DIEM – M. RASHED, «Burgundio de Pise et ses manuscrits grecs d’Aristote: Laur. 87.7 et Laur. 81.18», Recherches de théologie et philosophie médiévales, 64 [1997] 136-198), vid. ROLLO, Leonzio lettore, pp. 39-40; su Giovannicio si segnalano i recenti contributi di P. Degni: «I manoscritti dello ʻscriptoriumʼ di Gioannicio», Segno e testo, 6 (2008) 179248; «Tra Gioannicio e Francesco Zanetti. Manoscritti restaurati presso la Biblioteca 27
LEONZIO FRA BOCCACCIO E PETRARCA
XV
interamente di mano di Leonzio, sia per il testo greco che per quello latino31. Sulla base della scoperta degli autografi leontei di Euripide, Pertusi32 individuava nuovi autografi di Leonzio, quelli dell’Iliade e dell’Odissea, nei mss. Venezia, BNM, gr. IX 2 e gr. IX 29, che contengono testo greco, traduzione interlineare e apparato esegetico33. Medicea Laurenziana», in D. BIANCONI – L. DEL CORSO (edd.), Oltre la scrittura. Variazioni sul tema per Guglielmo Cavallo, Centre d’études byzantines, néo-helléniques et sud-est européennes, École des Hautes Études en Sciences Sociales, Paris 2008, pp. 289-302; «‘In margine’ a Gioannicio: nuove osservazioni e un nuovo codice (Laur. San Marco 695)», in M. D’AGOSTINO – P. DEGNI (edd.), Alethes philia. Studi in onore di Giancarlo Prato, Fondazione Centro Italiano di Studi sull’Alto Medioevo, Spoleto 2010, I, pp. 321-339. 31 Nel Laur. 31.10 le interlinee della prima tragedia, l’Ecuba, sono occupate, fino al v. 466, da una versione latina assolutamente letterale, accompagnata da una certa quantità di annotazioni marginali e interlineari di carattere parafrastico, esplicativo, mitologico. Questa traduzione, fino al v. 396, è ripetuta nel S. Marco 226. Si tratta di due redazioni della versione dell’Ecuba, l’ultima delle quali, quella consegnata al manoscritto di S. Marco, si caratterizza per alcune innovazioni nelle scelte versorie e per una selezione del materiale esegetico della prima. Sulla base di stringenti argomentazioni fondate su ragioni interne – quali la rozzezza del dettato latino e sovente la scorrettezza della morfologia e della sintassi, verosimile nel caso di un traduttore di origine greca, la conoscenza di fonti greche quali Omero, Licofrone, Tzetzes, nonché la consonanza di una chiosa dell’Ecuba con una delle postille leontee conservate da Petrarca nel suo codice dell’Odissea, il ms. Paris, BnF, lat. 7880. 2 (cf. PERTUSI, «La scoperta di Euripide», pp. 143-144) – ed esterne – come le caratteristiche della scrittura greca, che a Pertusi, convinto, come più avanti spiegheremo, della provenienza calabrese di Leonzio, apparivano italogreche –, lo studioso ascriveva a Leonzio la versione (ID., Leonzio Pilato, pp. 114-121). Questa era stata approntata a beneficio primario di quel «Musarum cultor Iohannes» cui era rivolta l’allocuzione affidata a una nota del Laur. 31.10 e che non poteva che essere l’amico e patronus di Leonzio, Giovanni Boccaccio (ID., «La scoperta di Euripide», pp. 142-143). Nel 2007, nella temperie di un rinnovato fervore degli studi su Leonzio Pilato vedeva la luce l’accurata edizione delle due redazioni dell’Ecuba allestita da ROLLO, Leonzio lettore, provvista di tavole contenenti le riproduzioni digitali degli autografi: in essa erano documentate in dettaglio le modalità della traduzione e della glossatura e le evoluzioni che potevano cogliersi nel passaggio dalla prima redazione a quella definitiva. 32 PERTUSI, Leonzio Pilato. 33 Il codice dell’Iliade, cartaceo, composto da 375 fogli, smembrato in due volumi presumibilmente all’atto della rilegatura, appariva a Pertusi come una «bella copia» (ibid., p. 122; per la descrizione del manoscritto vid. ibid., pp. 121-125), con un numero di postille abbastanza ridotto. Il manoscritto dell’Odissea, invece, era da lui considerato una «copia di studio» (ibid., p. 125; la descrizione del codice si può
XVI
INTRODUZIONE
Ad appena cinque anni di distanza dalla pubblicazione della monografia di Pertusi, Filippo Di Benedetto34 dava notizia del rinvenimento di un altro documento autografo leonteo: la trascrizione-traduzione dei graeca incorporati nel Digesto, eseguita su alcuni fogli uniti al venerando codice delle Pandette noto come Littera Pisana o Florentina (F) che dal 1786 leggere alle pp. 125-126): in esso abbondano correzioni e rasure e sui margini e nelle interlinee si dispiega una fitta rete di note di ogni genere. Pertusi, oltre a scandagliare il problema della tradizione delle versioni omeriche, rifletteva sull’apporto di esse – e dell’esegesi che faceva loro da contorno negli autografi – alla doctrina mitologica di Petrarca e di Boccaccio (si vedano ibid., pp. 381-414 e 415-431, le estese appendici «Le citazioni dei poemi omerici nelle opere e nei codici del Petrarca» e «Le etimologie greche nelle opere del Boccaccio»), che attinsero in misura significativa ai materiali leontei, e rendeva giustizia all’opera di Leonzio, restituendola alla sua dimensione storico-culturale (ibid., pp. 479-498; cf. anche ID., «Leonzio Pilato e la tradizione di cultura italo-greca», in B. LAVAGNINI [ed.], Byzantino-Sicula. Monumenti, omiletica, monachesimo, sigilli, Umanesimo, agiografia, monete. Scritti di G. Agnello et alii, Istituto Siciliano di Studi Bizantini e Neoellenici, Palermo 1966, pp. 66-84). Per tradurre Omero ed Euripide, Leonzio doveva essersi servito di sussidi quali Erotemata, lessici, etimologici «sul tipo di quelli diffusi anche in Italia meridionale» (ID., Leonzio Pilato, p. 453) e, per giunta, le annotazioni leontee svelavano a ogni piè sospinto il loro debito con gli scholia vetera a Omero e con gli scoli di Tzetzes a Licofrone, strumenti familiari ai dotti italogreci e bizantini. Ecco affiorare, dunque, il vero volto di Leonzio: non un «aventurier à demi lettré» (NOLHAC, Pétrarque et l’humanisme, II, p. 156) ma, a tutti gli effetti, un figlio del suo tempo. In precedenza, in mancanza del supporto degli autografi, le indagini particolari di studiosi quali J. BRUCE ROSS, «On the Early History of Leontius’ Translation of Homer», Classical Philology, 22 (1927) 341-355, A. FORESTI, Aneddoti della vita di Francesco Petrarca, Nuova edizione corretta e ampliata dall’autore, a cura di A. TISSONI BENVENUTI, con una Premessa di Gius. BILLANOVICH, Editrice Antenore, Padova 1977, pp. 471-484, R. WEISS, «Notes on Petrarch and Homer», Rinascimento, 4 (1953) 263-275, ristampato in ID., Medieval and Humanist Greek. Collected Essays, Editrice Antenore, Padova 1977, pp. 150-165, per quanto condotte con finezza critica, erano rimaste di necessità concentrate su problemi di cronologia delle traduzioni omeriche e dei documenti – le lettere petrarchesche – che ne raccontavano la storia, con qualche incursione nel territorio della fortuna umanistica delle versioni (vid. ibid., pp. 271-275). Per una bibliografia degli studi prenovecenteschi su Leonzio e sulle sue traduzioni, nonché di alcuni saggi novecenteschi che, per ragioni legate all’economia del presente lavoro, non citerò, vid. PERTUSI, Leonzio Pilato, pp. 8-9, n. 3. 34 F. DI BENEDETTO, «Leonzio, Omero e le “Pandette”», Italia medioevale e umanistica, 12 (1969) 53-112; sul manoscritto si veda anche D. BALDI, «Il Codex Florentinus del Digesto e il ‘Fondo Pandette’ della Biblioteca Laurenziana (con un’appendice di documenti inediti)», Segno e testo, 8 (2010) 99-186.
LEONZIO FRA BOCCACCIO E PETRARCA
XVII
era stato depositato presso la Biblioteca Laurenziana (Firenze, BML, Pandette, s. n.). Si aggiungeva, quindi, un ulteriore tassello biografico: Leonzio, recatosi a Pisa verosimilmente nell’inverno 1361-1362, in concomitanza con un soggiorno ravennate di Boccaccio35, si era cimentato nella traslitterazione in minuscola dei passi greci sul manoscritto in onciale e li aveva volti in latino con la consueta tecnica della versione verbum de verbo36. La propizia stagione toscana di Leonzio si concluse nell’ottobre o novembre del 1362, allorché egli lasciò Firenze per spostarsi a Venezia, dove nel settembre di quell’anno si era trasferito Petrarca37 e dove si trattenne anche Boccaccio tra il giugno e l’agosto del 136338. Dopo la partenza di questʼultimo alla volta di Firenze, tuttavia, la permanenza dell’irrequieto ‘tessalo’ nella città veneta si interruppe bruscamente. Indirizzando a Boccaccio la Sen. III 6 dopo più di un anno e mezzo dall’accaduto, Petrarca rievocava il repentino cambiamento di intenzioni di Leonzio, divenuto smanioso di raggiungere Costantinopoli39. Una volta 35
DI BENEDETTO, «Leonzio, Omero», p. 109. Sul carattere ‘ufficiale’ dell’impresa leontea, patrocinata dal governo pisano, cf. ibid., pp. 106-108. 37 PERTUSI, Leonzio Pilato, p. 24 e n. 4. 38 Ibid., p. 25. 36
F. Petrarca, Sen. III 6, 2, in Id., Res seniles, libri I-IV, a cura di S. RIZZO con la collaborazione di M. BERTÉ, Casa Editrice Le Lettere, Firenze 2006, p. 230: «hic Leo, inquam, undecunque magna belua, me nolente frustraque diu ac multum dissuadente, surdior scopulis ad quos ibat, tuum post abitum hinc abiit». L’epistola viene datata all’1 marzo del 1365 (in merito alle divergenti posizioni degli studiosi sull’anno di composizione della lettera: WILKINS, Petrarch’s Correspondence, p. 96). Il passo citato è stato di recente richiamato da FUMAGALLI, «Giovanni Boccaccio», pp. 221-222, per mettere in discussione il dato secondo il quale Leonzio fu ospitato in casa di Petrarca (cf. P. FALZONE, «Leonzio Pilato», in Dizionario biografico degli Italiani, LXIV, Istituto della Enciclopedia Italiana, Roma 2005, p. 632: «nell’autunno del 1362 L. si recò a Venezia, ospite di Petrarca»). Lo studioso ha evidenziato che l’avverbio «hinc», di per sé, implica genericamente solo il luogo da cui Leonzio partì, cioè Venezia. Occorre però puntualizzare che Petrarca (Sen. III 6, 4, op. cit., p. 230) accennava nell’epistola a un «convictus assiduus» («itaque veritus ne convictu assiduo fortassis inficerer – est enim animi egritudo non minus contagiosa quam corporis – abire passus sum»): l’espressione farebbe pensare proprio a un soggiorno di Leonzio in casa dell’umanista. 39
INTRODUZIONE
XVIII
arrivato nella città tanto mitizzata, però, Leonzio aveva improvvisamente cambiato idea e scriveva a Petrarca40 chiedendogli di intercedere presso l’imperatore bizantino per poter tornare in Italia41. Petrarca spiegava a Boccaccio di non essere disposto ad alcuna forma di aiuto nei confronti di un uomo che si era mostrato così ingrato e insensibile: irremovibilità che fu ribadita in un’epistola, successiva di alcuni mesi, allo stesso Boccaccio, la Sen. V 342. Dalle due lettere provengono altri ragguagli importanti relativi alle vicende biografiche di Leonzio anteriori al suo incontro con Petrarca e Boccaccio. Nella Sen. III 6, infatti, Petrarca asseriva decisamente, contro l’opinione del Certaldese43, l’origine calabrese44 del personaggio, che si sarebbe spacciato per «thesalus» solo per millantare una presunta appartenenza alla ‘nobile’ grecità continentale, erede della memoria classica; Petrarca poneva in campo, in tal modo, un motivo che, pur non trovando alcun significativo riscontro nelle fonti coeve o, comunque, vicine nel tempo45, avrebbe incontrato una larghissima fortuna nella 40
Ibid. III 6, 7, op. cit., p. 232: «vix illum pervenisse diceres dum ex insperato barba et crinibus suis horridior maiorque ad me rediit epistola, ubi inter multa ceu terram celestem damnatam modo laudat atque amat Italiam dilectamque Greciam odit laudatamque Bizantion execratur et ut se iubeam ad me venire tanta rogat instantia quanta vix Petrus naufragans imperantem fluctibus Cristum orat». 41 Ibid. III 6, 17, op. cit., p. 234: «unum […] quod ridebis precibus inserit, ut pro eo scilicet apud Constantinopolitanum Imperatorem literis intercedam, cuius michi nec visa facies nec auditum nomen». 42 Ibid. V 3, 118-119, in Id., Res seniles, libri V-VIII, a cura di S. RIZZO con la collaborazione di M. BERTÉ, Casa Editrice Le Lettere, Firenze 2009, p. 74: «maneat ubi elegit […]. Qui tanto fastu […] delitias florentinas sprevit, tanto gemitu bizantinam ferat inopiam». L’epistola fu scritta il 10 dicembre 1365 (per la cronologia di questa e delle altre Senili che si rammenteranno in seguito mi attengo all’edizione appena citata). Per le turbolente vicende che interessarono questa missiva insieme con le altre due (Sen. V 1 e 2) che Petrarca aveva accluso nel medesimo plico vid. S. RIZZO, «Petrarca, Senile 5, 1», Euphrosyne, 33 (2005) 35-42. 43 Boccaccio (Gen. deor. XV 6, 9, op. cit., p. 1534), fornendo una sorta di carta d’identità di Leonzio, lo definiva «thessalonicensem virum», ovvero nativo della regione di Tessalonica. 44 Petrarca, Sen. III 6, 2, op. cit., p. 230: «Leo noster, vere calaber, sed, ut ipse vult, thesalus, quasi nobilius sit grecum esse quam italum». 45 Per una panoramica sintetica ma dettagliata delle testimonianze del Trecento e del Quattrocento in materia vid. ROLLO, Leonzio lettore, p. 10, n. 14, e anche pp. 1213, n. 22.
LEONZIO FRA BOCCACCIO E PETRARCA
XIX
storia degli studi46. Dalla Sen. V 3, poi, apprendiamo del soggiorno di Leonzio a Creta47. Sulla base di tali dati, Pertusi48 riteneva che Leonzio, originario della Calabria, come farebbe intendere la Sen. III 6, e rimasto nella regione fino al 1346, anno della partenza di Barlaam – del quale si professava «auditor»49 – per Costantinopoli, si fosse poi recato a Creta al fine di perfezionare la propria conoscenza del greco; sull’isola si sarebbe trattenuto per un decennio50 e sarebbe in seguito rientrato in Italia non molto prima del 1358-59. In anni recenti, però, Rollo51 riconsiderava l’intera ricostruzione: innanzitutto, «Piana di Calabria»52, dove sarebbe nato Leonzio, è l’esito di un fraintendimento, da parte di Pertusi, di un’indicazione di Gerhard Rohlfs53; inoltre, la Sen. III 6, in cui Petrarca per la prima volta tirava in ballo l’origine calabrese di Leonzio, si discostava dal «registro neutro dell’informazione»54 e tradiva, piuttosto, l’aspro risentimento dell’umanista verso colui che aveva sdegnosamente lasciato l’Italia per Costantinopoli. In definitiva, Petrarca non intendeva negare la provenienza di Leonzio dalla regione di Tessalonica55, secondo quanto andava sostenendo Boccaccio, bensì calcare la mano sul suo legame con quella che appariva come la sua «seconda patria»56, quella Calabria in cui Leonzio si era a lungo fermato e che, agli occhi dell’umanista, costituiva 46
NOLHAC, Pétrarque et l’humanisme, II, p. 156, dando credito all’informazione petrarchesca, imprimeva il sigillo della propria autorevolezza a una convinzione tuttora assai diffusa (cf. FALZONE, «Leonzio Pilato», p. 630, che presentava Leonzio come «calabrese»). 47 Petrarca, Sen. V 3, 120-121, op. cit., p. 74: «qui itala culta damnavit, senescat per me licebit in silvis hemoniis et grecis esca sit vermibus; aut si libet, ubi – quod nescio an tu noris, michi plane compertum est – multos olim egit annos, ad cretensis labyrinthi custodiam revertatur». 48 PERTUSI, Leonzio Pilato, pp. 30-35. 49 Boccaccio, Gen. deor. XV 6, 9, op. cit., p. 1534; cf. ibid. XIV 8, 8, p. 1408. 50 Su tale permanenza cretese vid. anche A. PERTUSI, «Leonzio Pilato a Creta prima del 1358-1359. Scuole e cultura a Creta durante il secolo XIV», Krhtika; cronikav, 15-16 (1961-1962) 363-381. 51 ROLLO, Leonzio lettore, pp. 10-11. 52 PERTUSI, Leonzio Pilato, p. 9, n. 2, e p. 288. 53 G. ROHLFS, Etymologisches Wörterbuch der unteritalienischen Gräzität, M. Niemeyer, Halle (Saale) 1930, p. 199. 54 ROLLO, Leonzio lettore, p. 12. 55 Sull’accezione del termine «thesalus», riferito all’area di Tessalonica e non alla Tessaglia, vid. ibid., pp. 13-15. 56 Ibid., p. 12.
INTRODUZIONE
XX
l’emblema di una «grecità minore»57. Ricondotta l’origine del personaggio alla Grecia continentale, Rollo spostava indietro anche il soggiorno di Leonzio a Creta, collocandolo negli anni della sua formazione e non a ridosso del suo trasferimento nell’Italia settentrionale58, e riconosceva le tracce del tirocinio cretese di Leonzio anche nella sua scrittura59. Ma nuovi contributi hanno ulteriormente ampliato gli orizzonti dell’attività letteraria di Leonzio, estendendo le nostre conoscenze al riguardo al periodo della sua permanenza a Costantinopoli. Nel 2001, in occasione del convegno su Petrarca e il mondo greco tenutosi a Reggio Calabria60, Dieter Harlfinger e Marwan Rashed61 accendevano i riflettori su due documenti inediti. Sul ms. Paris, BnF, Suppl. gr. 643, un composito che tramanda, in due distinti blocchi62, la Fisica di Aristotele, Leonzio aveva vergato delle postille, redatte prevalentemente in latino; sul ms. Paris, BnF, Suppl. gr. 655, un composito che ospita, oltre a testi letterari di varia natura, anche frammenti alessandrini e bizantini di logica e dialettica, aveva trascritto su alcune pagine vuote della sezione logicodialettica diversi sophismata in latino, molti dei quali accompagnati da una traduzione greca verbum de verbo. La provenienza costantinopolitana di entrambi i codici è provata «dalla presenza della mano dello stesso annotatore bizantino, risalente senza dubbio a un’epoca intorno all’anno 1300, nei due manoscritti parigini»63. Sul f. 155v del Par. Suppl. gr. 643, in uno spazio bianco, Leonzio aveva vergato un appunto autobiografico in cui commiserava la propria triste sorte «in urbe dardania»64. La scoperta di 57
Ibid., p. 13. Ibid., p. 16: lo studioso opportunamente scorgeva nell’avverbio «olim», con cui Petrarca (Sen. V 3, 121, op. cit., p. 74) forniva una pur vaga cornice temporale alla permanenza di Leonzio a Creta, l’allusione a un passato remoto, certo ben distante dagli anni che Leonzio aveva trascorso al fianco di Petrarca e Boccaccio. 59 Vid. infra, pp. XXXVI e XXXVIII. 60 M. FEO – V. FERA – P. MEGNA – A. ROLLO (edd.), Petrarca e il mondo greco, op. cit., I. 61 D. HARLFINGER – M. RASHED, «Leonzio Pilato fra aristotelismo bizantino e scolastica latina. Due nuovi testimoni postillati», in M. FEO – V. FERA – P. MEGNA – A. ROLLO (edd.), Petrarca e il mondo greco, op. cit., I, pp. 277-293. 62 La prima parte fu copiata in Magna Grecia, la seconda in Oriente (vid. ibid., pp. 278-279). 63 Ibid., p. 287. 64 Ibid., pp. 281-286. I due studiosi, traducendo la travagliata espressione «scolaris parvi latinunculi in urbe dardania» con «maestro di un piccolo latinuncolo 58
LEONZIO FRA BOCCACCIO E PETRARCA
XXI
Harlfinger e Rashed permetteva, fra l’altro, di sfumare un po’ l’immagine del personaggio disegnata da Pertusi, che aveva escluso in lui ogni «interesse per le diatribe filosofiche e […] teologiche»65. Leonzio, infatti, pur essendosi ‘specializzato’ nell’ambito letterario-filologico66, non era affatto digiuno di cultura filosofica, come confermano le annotazioni dei due Parigini67. Al miserevole scenario degli anni costantinopolitani di Leonzio sembrerebbe riportare anche un altro autografo leonteo identificato da Antonio Rollo68: su un foglio bianco di un manoscritto di Teocrito ed Esiodo, un composito di sicura origine orientale69, oggi conservato a Milano, VBA, G 32 sup., Leonzio si era cimentato in un esperimento di versificazione latina che, dopo vari ripensamenti testimoniati da freghi di penna e rasure, aveva prodotto due coppie di esametri non privi di incongruenze metriche e improprietà sintattiche e lessicali. In essi si avverte il disagio di chi, un tempo avvezzo a essere «almarum nutritus lacte […] / Pieridum»70, si ritrovava a dover affrontare gli stenti di una vita oscura e senza gloria. Il greco Leonzio, dunque, nel dare forma poetica a «improvvisate espressioni emotive»71, faceva ricorso al latino, benché pur sempre al ‘suo’ latino, non immune da imperfezioni e incertezze. Dopo la partenza di Leonzio dall’Italia, le sue versioni omeriche continuavano a destare l’interesse di Petrarca. Nella già ricordata Sen. III 6, dell’1 marzo 1365, oltre ad annunciare l’imprevisto allontanamento di Leonzio, Petrarca – che non disponeva ancora di copie delle traduzioni leontee – chiedeva al Certaldese di inviargli quanto prima, vergate dalla nella città dardania» (ibid., p. 286), ipotizzavano che Leonzio stesse deplorando la miseria della condizione in cui versava a Costantinopoli. Un’interpretazione alternativa dell’appunto, incentrata sull’identificazione dell’«urbs dardania» con Padova, la città fondata, secondo il mito, dal dardanio Antenore, è stata suggerita da Stefano Pagliaroli al convegno di Reggio. Si veda anche ROLLO, Leonzio lettore, p. 38. 65 A. PERTUSI, Scritti sulla Calabria greca medievale, introduzione di E. FOLLIERI, Rubbettino, Soveria Mannelli 1994, p. 227. 66 HARLFINGER – RASHED, «Leonzio Pilato», p. 292. 67 Dei due codici e di un altro manoscritto della BnF su cui è stata individuata la mano di Leonzio si occuperà Tommaso Raiola in un prossimo contributo. 68 A. ROLLO, «Una prova autografa di versificazione latina di Leonzio Pilato», Studi medievali e umanistici, 3 (2005) 311-321. 69 Ibid., p. 318. 70 Ibid., p. 316. 71 Ibid., p. 317.
INTRODUZIONE
XXII
sua mano, «homerice partem illam Odissee qua Ulixes it ad inferos et locorum que in vestibulo Herebi sunt descriptionem ab Homero factam, ab hoc autem de quo agimus [scil. Leonzio] tuo hortatu72 in latinum versam» e di adoperarsi poi per l’allestimento, a spese dello stesso Petrarca, di un esemplare integrale delle versioni dei poemi, «ut Homerus integer bibliothece huic, ubi pridem grecus habitat, tandem latinus accedat»73. Il 29 marzo dello stesso anno Boccaccio ricevette la lettera, alla quale era allegata una missiva di Donato Albanzani; il 4 aprile il Certaldese rispondeva a quest’ultima74 confidando a Donato la propria speranza che il desideratum di Petrarca fosse legato al fatto che egli avesse rimesso mano all’Africa75: mosso da tale aspettativa, si era affrettato a copiare la sezione dell’Odissea che occorreva all’amico e a inoltrarla a Petrarca. Nella chiusa della Sen. V 1, lettera scritta da Pavia il 17 dicembre 136576, Petrarca informava Boccaccio che l’estratto omerico da lui mandatogli, evidentemente dal libro XI dell’Odissea, era giunto a destinazione alla vigilia della sua partenza da Venezia nella tarda primavera di quell’anno77. I materiali odissiaci trascritti per lui, però, non avevano soddisfatto le sue 72
L’espressione «tuo hortatu» rappresenta un’ulteriore spia della regia boccacciana che deve scorgersi dietro il progetto delle traduzioni omeriche (cf. FUMAGALLI, «Giovanni Boccaccio», pp. 225 e 252). 73 Petrarca, Sen. III 6, 20-21, op. cit., pp. 234 e 236. Per la contestualizzazione del brano nell’orizzonte della filologia petrarchesca – quella di Petrarca e quella su Petrarca – rimane imprescindibile M. FEO, «Inquietudini filologiche del Petrarca: il luogo della discesa agli Inferi (Storia di una citazione)», Italia medioevale e umanistica, 17 (1974) 115-183. 74 RIZZO, «Petrarca, Senile 5, 1», pp. 35-36. 75 G. Boccaccio, [Ad magistrum Donatum de Prato], in Id., Epistole e lettere, a cura di G. AUZZAS, in V. BRANCA (ed.), Tutte le opere di Giovanni Boccaccio, V.1, Arnoldo Mondadori Editore, Milano 1992, Appendice (la lettera è stata edita da A. Campana), p. 738: «dum mente revolverem quid sibi vellet Silvanum noviter Ulixis descensum ad inferos postulare, in cogitationem incidi dixique: – Profecto vidit hic qualiter Eneam Virgilius duxerit; sic et cupit videre qualiter Homerus Ulixem, ne forte, ut aliquando contigisse vidimus, dum et ipse Annibalem trahit, cum illo in aliquo conveniret. […] Et si ob hoc vult, forsan adhuc Affrica, que tam diu in tenebris detenta est, in lucem veniet –». 76 Per la datazione dell’epistola e per il problema dello statuto della chiusa omerica, appartenente alla missiva fin dalla sua prima stesura, si rinvia ancora a RIZZO, «Petrarca, Senile 5, 1», pp. 37-42. 77 Ibid., p. 37.
LEONZIO FRA BOCCACCIO E PETRARCA
XXIII
attese78. Era, tuttavia, confortato dal fatto che l’amico gli comunicava di avergli inoltrato, nel frattempo, «Yliadem totam, Odissee autem partem»79, anche se la notizia dell’incompletezza dell’Odissea riduceva le sue speranze di trovarvi ciò che cercava. Petrarca, inoltre, non poteva fare a meno di domandarsi come mai uno dei due poemi gli fosse stato fornito per intero e l’altro solo in parte, e supponeva che Boccaccio non avesse a disposizione l’intera Odissea80. Prometteva, infine, che, tornato a casa, avrebbe fatto trarre copia di ciò che il Certaldese gli aveva inviato e glielo avrebbe rimandato, per non privare l’amico di un bene tanto prezioso81. Poco più di un mese dopo, il 25 gennaio 1366, da Venezia Petrarca indirizzava all’amico un’epistola, la Sen. VI 182, nella quale affermava che l’Omero che questi dichiarava di aver mandato non gli era ancora pervenuto83. Lo metteva al corrente, poi, della morte di Leonzio, colpito da un fulmine durante la traversata dell’Adriatico che avrebbe dovuto ricondurlo in Italia. Nel ricordo dell’«infelix homo», che «nullum […] serenum diem vidit», lo «stomacus» di un tempo cedeva il posto alla «pietas»84, ma sul finire della missiva l’interesse del bibliofilo ritornava preminente: «supellex horridula et squalentes libelli, hinc nautarum fide, hinc propria tuti inopia, evasere. Inquiri faciam an sit in eis Euripides Sophoclesque et alii quos michi quesiturum se spoponderat»85. Sappiamo quindi che nel bagaglio di Leonzio era una misera suppellettile libraria che egli doveva aver portato con sé dall’Italia e che forse si era accresciuta 78
Egli, infatti, aspirava a scoprire «non […] quid apud graios inferos ageretur» ma «qualiter Homerus ipse […] solitudines italas descripsisset, vel Eoliam scilicet vel Avernum lacum montemque circeum» (Petrarca, Sen. V 1, 33-34, op. cit., p. 30). Illuminante sulla vicenda è lo studio di FEO, «Inquietudini filologiche», pp. 118-159. 79 Petrarca, Sen. V 1, 36, op. cit., p. 30. 80 Ibid. V 1, 35-36, op. cit., p. 30: «quoniam ita tibi placuit ut michi postea totum opus illud eximium destinares, ibi forsan inveniam quod quero. Spem tamen hanc minuit quod scribis misisse te Yliadem totam, Odissee autem partem; in eo quidem libro est quod scire velim. Miror sane quid ita illam totam, huius partem miseris; sed fortasse integram non habebas». 81 Ibid. V 1, 37, op. cit., p. 30: «quicquid erit, videro dum me domum mea sors revexerit transcribique faciam et remittam tibi, quem tanta re caruisse pati nolim». 82 Per la datazione della lettera vid. RIZZO, «Petrarca, Senile 5, 1», pp. 38-39. 83 Petrarca, Sen. VI 1, 3-4, op. cit., p. 112. 84 Ibid. VI 1, 6-9, op. cit., p. 114. 85 Ibid. VI 1, 21-22, op. cit., p. 116.
INTRODUZIONE
XXIV
nella capitale bizantina86. Non conosciamo il destino di questi «squalentes libelli», ma Petrarca fu certo consolato dall’arrivo delle versioni di Omero, come attesta la conclusione della Sen. VI 287, del febbraio-marzo 136688. È necessario, a questo punto, capire se sia possibile identificare l’Omero inviato da Boccaccio a Petrarca. Al convegno di Reggio Filippomaria Pontani89 proponeva una sua ipotesi per quel che riguardava l’«Odissee […] pars» menzionata in Sen. V 1, 3690. Dimostrava anzitutto, sulla base di solide prove interne, che il Marc. gr. IX 29 (V) era stato presto diviso in due parti: la prima era composta dai fascicoli 1-11 (ff. 1-179: canti da a a x 182), mentre la seconda comprendeva i fascicoli 1220 (ff. 180-323: x 183-w); i due blocchi, in seguito riuniti, rivelavano allo studioso significative differenze sia per i criteri adottati nelle segnature dei fascicoli stessi sia per la presenza – o l’assenza – di una numerazione latina dei libri dell’Odissea; per di più, solo l’ultimo foglio (179) della prima sezione aveva subito danni materiali, che confermerebbero lo smembramento del manoscritto91. Pontani ravvisava, poi, somiglianze notevoli, per i libri a-x 182, contenuti nel primo blocco di fascicoli in cui V era stato ripartito, tra il testo di questo codice e quello del Par. lat. 7880. 2 86
ROLLO, «Una prova autografa», pp. 319-320. Petrarca, Sen. VI 2, 17, op. cit., p. 120: «restat ut noveris Homerum tuum iam latinum et mittentis amorem et transferentis michi memoriam ac suspiria renovantem ad nos tandem pervenisse meque et omnes seu Grecos seu Latinos qui bibliothecam hanc inhabitant replesse gaudio atque oblectatione mirabili». 88 La Rizzo, nella sua edizione (Res seniles, libri V-VIII, p. 119), ha accolto tale datazione, avvicinando la lettera all’epoca di composizione di Sen. VI 1. 89 F. PONTANI, «L’Odissea di Petrarca e gli scoli di Leonzio», in M. FEO – V. FERA – P. MEGNA – A. ROLLO (edd.), Petrarca e il mondo greco, op. cit., I, pp. 295328. Nel contributo dello studioso possono distinguersi due sezioni: nella prima (pp. 295-319) si mette a fuoco il problema dei rapporti tra l’Odissea di Petrarca e gli altri esemplari antichi della versione; nella seconda (pp. 319-328) lo studioso rintracciava alcuni scoli leontei che non sembravano traduzioni o rimaneggiamenti di materiali appartenenti al corpus dei cosiddetti scholia Didymi (o V) e si interrogava, pur senza poter arrivare ad alcuna certezza, sull’identità della fonte scoliografica omerica di Leonzio. La problematica connessa con gli scoli è affrontata anche in ID., Sguardi su Ulisse, Edizioni di Storia e Letteratura, Roma 2005, pp. 350-354. 90 Vid. supra, p. XXIII. 91 Vid. PONTANI, «L’Odissea di Petrarca», p. 296. Sugli aspetti codicologici qui accennati si tornerà infra, pp. XXXI-XXXIII. 87
LEONZIO FRA BOCCACCIO E PETRARCA
XXV
(P), l’esemplare petrarchesco dell’Odissea: non solo si poteva constatare la dipendenza di P da V per i titoli dei canti da a a x92, ma per questa prima parte della versione P presentava anche numerosissime lezioni in comune con V93. Tali convergenze implicherebbero, per a-x, l’opposizione di VP rispetto ad altri due testimoni dell’Odissea chiamati in causa da Pontani: il ms. Firenze, BML, Plut. 34.45 (L), del sec. XV94, e il ms. Firenze, BNC, Conv. Soppr. A 3. 2646 (M), anch’esso quattrocentesco, latore sia dell’Iliade che dell’Odissea95. Nella sezione successiva «si moltiplicano in P le lezioni incomprensibili alla luce di V, e che viceversa trovano pieno riscontro nei codici LM»96: lo studioso ricordava, a tal proposito, i numerosi grecismi caratteristici di L e M97. Tirando le somme, Pontani ipotizzava che per la sezione da a alla prima parte di x P fosse disceso da V; per quella successiva, invece, P sarebbe dipeso da un’altra copia autografa leontea – la prima versione di lavoro approntata da Leonzio – recante il solo testo latino, la stessa da cui sarebbe derivato anche l’antigrafo di L e M98. In altre parole, l’«Odissee […] pars» che Boccaccio aveva mandato 92
PONTANI, «L’Odissea di Petrarca», p. 298. Ibid., p. 299. Anche le annotazioni apposte da Petrarca su P, che fu postillato solo fino a b 242, «si spiegano alla luce del Marciano» (ibid., p. 309). 94 Vid. PERTUSI, Leonzio Pilato, pp. 154-155. Il codice fu forse posseduto da Niccolò Niccoli. 95 Ibid., pp. 151-152. 96 PONTANI, «L’Odissea di Petrarca», p. 299. 97 Ibid., p. 300. Si tratterebbe di una «Fassung della traduzione leontea anteriore a quella conservata in V» (ibid., p. 301). 98 La dipendenza della seconda parte di P e dell’antigrafo di LM da un manoscritto latore del solo testo latino sarebbe confermata anche dal fatto che in P, L e M i vv. 7-15 del libro o vanno a capo senza seguire la scansione dei versi del testo greco (cf. ibid., p. 304). Lo stemma codicum costruito da Pontani si discostava da quello di PERTUSI, Leonzio Pilato, pp. 182-189. Quest’ultimo rilevava una prima separazione fra i due rami VP e LM, ma notava altresì diversità di lezioni tra V e PLM, nonché accordi in errore di PLM contro V; riteneva, pertanto, che da una prima redazione, il perduto autografo grecolatino a, fosse disceso V, «copia personale di Leonzio fatta dopo aver corretto una prima volta tutta la versione dell’Odissea con a fianco il Boccaccio» (ibid., p. 187), dei cui consigli, relativi per esempio alla sostituzione di alcuni grecismi, Leonzio si sarebbe avvalso, dando luogo, di fatto, a una nuova redazione. Sempre da a, in seguito, sarebbero state ricavate due copie latine ora perdute: dalla prima, approntata da Boccaccio per Petrarca, dipenderebbe P; la seconda, vergata dallo stesso Boccaccio o da altri (ibid., p. 184), sarebbe stata l’antigrafo di L e M. Così lo studioso giustificava il fatto che «PLM, malgrado le apparenze, costituiscono una unità di famiglia differente da V» (ibid.). Secondo Pertusi, 93
XXVI
INTRODUZIONE
a Petrarca insieme con l’intera Iliade altro non sarebbe che la prima parte di V99, cui il Certaldese avrebbe aggiunto, nei mesi successivi, la seconda sezione del poema, consegnata a Petrarca non su V ma, presumibilmente, sul codice capostipite del ramo LM. La ricostruzione di Pontani riceveva forza anche dal rinvenimento di cinque postille di mano di Petrarca che nell’autografo marciano sono dislocate tra i libri b e m100, ovvero all’interno del primo dei due blocchi in cui il manoscritto era stato diviso da Boccaccio. Rimaneva, poi, un altro nodo da sciogliere, riguardante l’epoca in cui erano state confezionate le copie petrarchesche delle versioni leontee. Pontani, reputando, sulla scorta della bibliografia precedente, che l’Omero parigino fosse di mano del ravennate Giovanni Malpaghini, il quale sarebbe stato attivo in casa Petrarca dal 1364 al 1368101, cercava di conciliare le tappe dell’allestimento dei due esemplari con quelle della permanenza dell’amanuense presso l’umanista: la traduzione dell’Iliade sarebbe stata trascritta nel Par. lat. 7880. 1 nel corso del 1368102, mentre quella dell’Odissea sarebbe stata copiata nel Par. lat. 7880. 2 «a ridosso della definitiva partenza del Malpaghini, avvenuta nel luglio del 1368»103. Di recente, tuttavia, l’attribuzione dell’Omero parigino a Malpaghini, che aveva solo basi congetturali, è stata messa in discussione, sul terreno filologico-storico, da Silvia Rizzo104 e, con ampia messe argomentativa, inoltre, di «un esemplare simile a quel capostipite […] che noi postuliamo all’origine» (ibid., p. 548) di LM avrebbe fatto uso l’anonimo redattore della retractatio dell’Odissea in prosa conservata nel ms. Venezia, BNM, lat. XII 23, la cui trascrizione fu terminata, come si deduce dall’explicit, il 18 dicembre 1398. Su tale retractatio vid. E. FRANCESCHINI – A. PERTUSI, «Un’ignota Odissea latina dell’ultimo Trecento», Aevum, 33 (1959) 323-355, uno studio che fu poi in ampia parte riprodotto in PERTUSI, Leonzio Pilato, pp. 531-563. 99 Quanto all’«Ylias tota», lo studioso, pur senza approfondire l’argomento, supponeva che potesse trattarsi della «prima copia (oggi perduta) della versione leontea dell’Iliade» (PONTANI, «L’Odissea di Petrarca», p. 317). 100 Ibid., pp. 310-313. Di tali chiose petrarchesche si parlerà infra, pp. CXLIIICXLVII. 101 Su Malpaghini cf. il bilancio biografico e bibliografico di M. SIGNORINI, «Malpaghini, Giovanni», in Dizionario biografico degli Italiani, LXVIII, Istituto della Enciclopedia Italiana, Roma 2007, pp. 266-269. 102 PONTANI, «L’Odissea di Petrarca», p. 318. 103 Ibid., p. 319. 104 S. RIZZO, «Il copista di un codice petrarchesco delle Tusculanae: filologia vs paleografia», in R. BLACK – J. KRAYE – L. NUVOLONI (edd.), Palaeography, Manuscript Illumination and Humanism in Renaissance Italy: Studies in Memory of A. C. de la Mare, The Warburg Institute, London 2016, pp. 335-343.
LEONZIO FRA BOCCACCIO E PETRARCA
XXVII
da Monica Berté105, la quale rileva addirittura che sussistono dubbi anche sul reale nome del copista ravennate che visse con Petrarca all’incirca per quattro anni106. Una volta rivelatasi priva di fondamento l’identità dello scriba dell’Omero parigino, anche il terminus ante quem per la confezione dell’Odissea è da riconsiderare. L’unico elemento sicuro, relativo all’Iliade, è a questo punto l’informazione desumibile da una nota petrarchesca su un foglio di guardia del Par. lat. 7880. 1, che rimanda all’anno 1369107. Ormai prossimo alla morte, comunque, nella Sen. XVI 1 indirizzata a Luca da Penne, del 27 aprile 1374108, Petrarca poteva manifestare la propria gioia, condita di meraviglia, per il possesso dell’Omero latino109, pur nell’umile veste della pedissequa traduzione leontea. Sorprende, indubbiamente, il fatto che nell’intera tradizione delle versioni omeriche il nome dell’interpres, contrariamente alle consuetudini medievali, non figuri né nell’incipit né nell’explicit110: solo sui margini dell’Omero di Petrarca, ovvero nella cornice tutta privata delle annotazioni dell’umanista, Leonzio è nominato. Il lavoro del solerte traduttore di Omero, dunque, è stato relegato in un’insolita dimensione di anonimato, alla quale è stata condannata una «versione di servizio» dietro cui Leonzio «sembra quasi nascondersi […], con la pudica consapevolezza di essersi assunto un compito impari alle proprie forze»111. A quest’anonimato, esito 105
M. BERTÉ, «Giovanni Malpaghini copista di Petrarca?», Cultura neolatina, 75 (2015) 205-216. 106 Ibid., pp. 209-211 e 213-216. 107 «Domi scriptus, Patavi ceptus, Ticini perfectus, Mediolani illuminatus et ligatus anno 1369». La trascrizione, dunque, fu avviata a Padova e completata a Pavia, dove Petrarca si era recato il 25 maggio 1368 (PONTANI, «L’Odissea di Petrarca», p. 318). 108 Sull’anno di composizione cf. le indicazioni di Ugo Dotti in F. Petrarca, Rerum Senilium libri, testo critico di E. NOTA, traduzione a cura di U. DOTTI, con la collaborazione di F. AUDISIO, Nino Aragno Editore, Torino 2010, III, p. 2033, n. *; p. 2045, n. 25; p. 2047, n. 32. 109 Petrarca, Sen. XVI 1, 14, in Id., Rerum Senilium libri, op. cit., p. 2048: «dicam quod mireris: et in Greciam misi et, unde Ciceronem expectabam, habui Homerum; quique grecus ad me venit, mea opera et impensa factus est latinus, et nunc inter Latinos, volens, mecum habitat». 110 Tale anomalia è incisivamente rilevata in FERA, «Petrarca lettore dell’Iliade», p. 142. 111 Ibid.
INTRODUZIONE
XXVIII
di una damnatio memoriae alla quale, ancor più che l’inattesa tragica fine di Leonzio, può aver contribuito il suo difficile rapporto con Petrarca, la fatica del tessalonicese è stata sottratta solo grazie alla ricognizione critica degli studiosi moderni. Ciononostante, sia l’Iliade che l’Odissea conobbero da subito una certa diffusione. Per l’Iliade, oltre all’autografo marciano (V) e all’esemplare petrarchesco (P), Pertusi112 aveva censito tre copie latine: il già citato Conv. Soppr. A 3. 2646 (M)113, il ms. Paris, BnF, lat. 7881 (C), del tardo sec. XIV, e il ms. Napoli, Biblioteca Nazionale “Vittorio Emanuele III”, V E 29 (N), vergato tra la fine del sec. XIV e l’inizio del XV e appartenuto a Niccolò Loschi114. A questi testimoni se ne sono aggiunti altri tre segnalati da Marianne Pade115: il ms. Berlin, Staatsbibliothek zu Berlin – Preussischer Kulturbesitz, Diez. B Sant. 4 (B), copiato fra il sec. XIV e il XV116, e due esemplari del sec. XV, i mss. Berlin, StaBi, lat. qu. 911, e Firenze, BML, Conv. Soppr. 2994, latore solamente di una piccola parte della versione. Per l’Odissea, oltre ai manoscritti già menzionati siglati con V, P, L e M117, Pertusi118 individuava altre cinque copie latine: il ms. Napoli, BN, V E 30 (N), gemello del codice N dell’Iliade; Cambridge, University Library, Mm. 3. 4 (C), del sec. XV, forse il primo esemplare dell’Odissea di Leonzio 112
PERTUSI, Leonzio Pilato, pp. 147-152. Vid. supra, p. XXV. 114 Sul piano stemmatico Pertusi, constatando la «frattura profonda tra V e PM» (Leonzio Pilato, p. 219), riteneva che P e M restituissero le lezioni di b, un perduto autografo grecolatino di Leonzio rimasto nelle mani di Boccaccio, e che V rappresentasse una recensione successiva a b; gli altri due testimoni, C e N, si rivelavano descripti rispettivamente da V e da P (si veda ibid., pp. 200-223). 115 M. PADE, «The fortuna of Leontius Pilatus’s Homer. With an edition of Pier Candido Decembrio’s “Why Homer’s Greek verses are rendered in Latin prose”», in F. T. COULSON – A. A. GROTANS (edd.), Classica et Beneventana. Essays Presented to Virginia Brown on the Occasion of her 65th Birthday, Brepols, Turnhout 2008, pp. 154-156. 116 Questo codice, il cui rinvenimento era comunicato in un contributo del 2001 (M. PADE, «Un nuovo testimone dell’Iliade di Leonzio Pilato», in F. MONTANARI – S. PITTALUGA [edd.], Posthomerica III, Dipartimento di Archeologia, Filologia classica e loro tradizioni, Genova 2001, pp. 87-102), contiene estratti della traduzione dell’Iliade e del commento che presentano significativi accordi con le lezioni dell’autografo marciano ma anche, in certi punti, lezioni superiori, a suo dire, a quelle di V; per le conclusioni della studiosa sulla fisionomia dell’antigrafo di B cf. ibid., pp. 101-102. 117 Vid. supra, pp. XXIV-XXV. 118 PERTUSI, Leonzio Pilato, pp. 152-158. 113
LEONZIO FRA BOCCACCIO E PETRARCA
XXIX
arrivato in Inghilterra; Stuttgart, Württembergische Landesbibliothek, poet. et phil. 2° 5 (S), del sec. XV, un manoscritto bilingue119 provvisto di una lettera di dedica in latino, indirizzata «domino Atrebatensi» da Giovanni Sofiano, e recante su colonne parallele il testo greco del poema (in una recensione che diverge da quella trasmessa da V120) e la versione latina di Leonzio; un codice (B) che Pertusi ipotizzava, senza averne informazioni precise, conservato alla Biblioteka Uniwersytecka di Wrocław e che Georg Nicolaus Knauer identificò con il ms. Darmstadt, Hessisches Staatsarchiv, F 21 A Nr. 1/1121; Firenze, BML, Plut. 21 sin. 8 (F), del sec. XIV, su cui Tedaldo della Casa aveva vergato gli incipit dei libri dell’Odissea122. L’elenco dei testimoni si è allungato grazie al censimento della Pade123: al sec. XV risalgono i mss. Madrid, Biblioteca de don Bartolomé March, Gor 119
Vid. la scheda di PONTANI, Sguardi su Ulisse, p. 441. A proposito di S va specificato che esso deve annoverarsi fra i testimoni non solo della traduzione dell’Odissea ma anche di quella dell’Iliade, che figura, affiancata al testo greco del poema, a partire dal f. 136r. Le ragioni per le quali Pertusi non ha incluso S fra le copie dell’Iliade non sono chiare; già J. W. H. RIECKHER, Die zweisprachige Stuttgarter Homerhandschrift, ihre Varianten zur Odyssee, nebst den Lesarten der Uebersetzung des Manuel Chrysoloras, Verlag von Albert Scheurlen, Heilbronn 1864, p. 3, d’altronde, aveva assegnato a Leonzio la traduzione dell’Iliade, attribuendo, però, erroneamente a Crisolora quella dell’Odissea. Sull’Omero di Stoccarda si veda il contributo recente di D. SPERANZI, Omero, i cardinali e gli esuli. Copisti greci di un manoscritto di Stoccarda, Dykinson, Madrid 2016 (ringrazio vivamente l’autore per avermene consentito in anticipo la lettura); si tratta della rielaborazione di un intervento tenuto in occasione del ‘II encuentro internacional de crítica textual griega’, Manuscritos griegos en España y su contexto europeo (Madrid, 24-25 de septiembre 2014). Lo studioso, annodando con dinamismo e rigore ricerca paleografica e storico-culturale, ha ricostruito la fisionomia dei quattro copisti che vergarono il testo greco, identificando in uno di loro – quel Giovanni Sofiano che fu autore della lettera di dedica del manoscritto – il maestro d’opera che sovrintese alla confezione dell’esemplare. 120 Cf. PERTUSI, Leonzio Pilato, p. 156 e n. 1. 121 Vid. PADE, «The fortuna», pp. 156-157. 122 Ai fini stemmatici, PERTUSI, Leonzio Pilato, pp. 164-168, affermava che questi cinque codici potevano subire l’eliminatio: alla luce della sua indagine, infatti, N risultava un descriptus di P; B appariva apografo di «un esemplare assai simile o identico a quello che servì al Petrarca» (ibid., p. 164) e la stessa ipotesi poteva formularsi per C; gli incipit trascritti in F mostravano una sostanziale concordanza con quelli di P; da S, membro della medesima famiglia di LM, solo sporadicamente si poteva trarre qualche lezione poziore rispetto a quelle offerte da LM. 123 PADE, «The fortuna», pp. 157-158.
INTRODUZIONE
XXX
90, di provenienza italiana, e Firenze, Biblioteca Riccardiana, 62, su cui Bartolomeo Fonzio riportò i primi diciotto versi del poema; una datazione oscillante tra la fine del sec. XV e l’inizio del XVI va assegnata ai mss. Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, Vat. lat. 1568, e Città del Vaticano, BAV, Reg. gr. 91, sul quale i primi trentadue versi del poema furono chiosati con note desunte dall’Odissea di Leonzio; il ms. Kórnik, Biblioteka Kórnicka Polskiej Akademii Nauk, 632 fu vergato dall’umanista Jan Lomoeller nel 1514 e il Darmstadt, Hessisches Staatsarchiv, F 21 A Nr. 1/1 nel 1527 presso la biblioteca di San Giovanni di Verdara. Negli studi sulle traduzioni leontee rimane tuttora una lacuna alla quale occorre sopperire: la mancanza di un’edizione delle versioni omeriche124. Disponiamo, a questo fine, di una documentazione di prima mano costituita dagli autografi di Venezia, nei quali Leonzio si presenta a noi nella triplice veste di copista di Omero, di traduttore e di commentatore. Fra i due codici, quello dell’Odissea appare il più adatto a essere assunto come punto di partenza per un’indagine sul modus operandi di Leonzio, dal momento che esso si configura come cantiere in cui si possono meglio osservare in fieri le dinamiche del vertere leonteo e dell’esegesi a esso congiunta per la sistematicità della postillatura e degli interventi testuali. È naturale che qualunque conclusione certa richiederà, in futuro, di far interagire questo manoscritto con gli altri materiali omerici provenienti dallo scrittoio di Petrarca e di Boccaccio e con l’intera tradizione della versione leontea. In vista di questo lungo itinerario di ricerca, il presente lavoro intende offrire una base solida di dati sicuri con l’edizione dell’imponente traduzione ed esegesi dell’Odissea consegnata all’autografo marciano. 2. Il Marc. gr. IX 29: aspetti codicologici e paleografici a. Il manoscritto: descrizione e storia V = Venezia, BNM, Classis IX (Poetae), ms. gr. n. 29 (n. 1007 dell’inventario). Cart., primi anni ’60 del sec. XIV125, mm 298x225, ff. II+323+II. Rilegatura forse originale, in legno ricoperto di cuoio, ora con il dorso in 124
PERTUSI, Leonzio Pilato, pp. 169-182 e 205-219, infatti, forniva solo un saggio di edizione circoscritto ai primi 149 versi dell’Odissea e ai primi 147 dell’Iliade. 125 Erroneamente T. W. ALLEN, «The Text of the Odyssey», Papers of the British School at Rome, 5 (1910) 14 e 41, datava il codice al sec. XVI.
IL MARC. GR. IX 29
XXXI
parte staccato. Filigrana: cerf tipo 3285 Briquet, 634 Piccard, 2279 MošinTraljić (Carcassonne 1355 e Treviso 1358)126. Testo greco, traduzione latina interlineare e note marginali e interlineari sono nella tipica scrittura di Leonzio Pilato, ma altre numerose annotazioni, di cui quattro in greco, sono attribuibili ad altre mani127. La maggioranza delle pagine reca un numero di versi oscillante fra 18 e 20, ma non mancano casi di 21-23 versi o di 16-17 versi – nei ff. 82v, 259r e 269v, per esempio, sono trascritti i versi finali di un libro (rispettivamente z, t e u) e, dopo un piccolo spazio libero, i primi del successivo –. In uno degli ultimi fogli del codice, il f. 315, si contano solo 15 versi sul recto e 14 sul verso. L’unico foglio parzialmente danneggiato è il f. 179, che presenta uno squarcio nella metà inferiore; un brandello del foglio, tuttavia, è stato riattaccato e così buona parte del testo è stata recuperata. Il manoscritto non ha alcun tipo di decorazione. Fascicoli: 1 (ff. 1r-17v), 2 (ff. 18r-33v), 3 (ff. 34r-49v), 4 (ff. 50r-65v), 5 (ff. 66r-81v), 6 (ff. 82r-99v), 7 (ff. 100r-115v), 8 (ff. 116r-131v), 9 (ff. 132r-147v), 10 (ff. 148r-163v), 11 (ff. 164r-179v), 12 (ff. 180r-199v), 13 (ff. 200r-215v), 14 (ff. 216r-231v), 15 (ff. 232r-249v), 16 (ff. 250r-265v), 17 (ff. 266r-281v), 18 (ff. 282r-299v), 19 (ff. 300r-315v), 20 (ff. 316r-323v). Al centro del margine inferiore del verso dell’ultimo foglio dei fascicoli si trovano le reclamantes128 in greco incorniciate da linee su tutti e quattro i lati (alla fine dei fascicoli 8-19) oppure su tre lati (nei fascicoli 1-3 e 5-7) o anche su due (nel fascicolo 4). I fascicoli sono per lo più ottonioni, salvo alcune eccezioni (i fascicoli 1, 6, 12, 15, 18, 20). Nel fascicolo 1, di 17 ff., l’attuale f. 12, lasciato in bianco sul recto e riempito per oltre metà sul verso, è stato da Leonzio aggiunto in un secondo tempo al fine di inserire a 400-412129, versi che erano stati omessi probabilmente per saut du même au même (a 399: to;n d∆ au\t∆ jEruvmaco" […]; a 412: to;n d∆ au\ Thlevmaco" […]). Il fascicolo 12, di 20 ff., in origine terminava 126
PONTANI, «L’Odissea di Petrarca», p. 295 e Sguardi su Ulisse, p. 349, precisava le indicazioni di PERTUSI, Leonzio Pilato, p. 125, sulla filigrana del manoscritto. 127 Di queste chiose non leontee mi occuperò infra, § 7. Alcune di esse sono già state segnalate da PERTUSI, Leonzio Pilato, pp. 126-131, e da PONTANI, «L’Odissea di Petrarca», pp. 311-313. 128 Il fenomeno si riscontra anche nel S. Marco 226 dell’Ecuba (vid. ROLLO, Leonzio lettore, p. 35). 129 La numerazione dei versi è quella della mia edizione. Quando essa differisce da quella delle edizioni moderne, dopo il numero del verso pongo fra parentesi e in corpo minore quello delle edizioni moderne.
INTRODUZIONE
XXXII
con l’attuale f. 197v, sul cui margine inferiore Leonzio aveva apposto il richiamo a[ndre" uJperfivaloi, anticipazione delle prime parole del f. 200r; egli stesso, poi, accortosi di essere saltato, nella prima metà del f. 197v, da o 330(332) a o 361(363), recuperava i versi mancanti introducendo un bifolio costituito dagli attuali ff. 198 (o 331[333]-360[362]) e 199 (rimasto bianco su entrambe le facciate)130. La numerazione dei fascicoli sottende due criteri distinti131: ciascuno dei primi 11 fascicoli presenta il numero d’ordine in greco, presumibilmente di mano di Leonzio, in alto a destra sul recto del primo foglio e il relativo ordinale latino132, di un’altra mano133, in basso a sinistra sul verso dell’ultimo foglio; i fascicoli 12-20, invece, sono numerati in ordine decrescente, da una mano diversa da quella latina dei primi 11, con cifre romane di piccolo modulo in basso al centro sul recto del primo foglio (sui fascicoli 12-15 è segnata anche, nell’angolo superiore destro del recto del primo foglio, la numerazione greca, forse non ad opera di Leonzio134). Nella seguente tabella sono compendiate le informazioni essenziali sugli estremi dei fascicoli e sulle segnature che vi sono apposte. Fascicolo Estremi
Segnatura in greco a in alto a destra sul f. 1r
Segnatura in latino
1
ff. 1-17
2
ff. 18-33 b in alto a destra sul f. 18r
«ii»135 in basso a sinistra sul f. 33v
3
ff. 34-49 g in alto a destra sul f. 34r
«iii» in basso a sinistra sul f. 49v
130
«i» in basso a sinistra sul f. 17v
Cf. PONTANI, «L’Odissea di Petrarca», p. 303. Cf. ibid., p. 296: lo studioso adduce, fra le prove dello smembramento del manoscritto in due blocchi, anche questa netta differenziazione fra la logica seguita nella numerazione dei fascicoli 1-11, contenenti a-x 181(182), e quella adottata per i fascicoli 12-20 (= x 182[183]-w). 132 A partire dal numero 4, viene segnalata la desinenza dell’ordinale con l’abbreviazione di -us in apice. 133 Per un’ipotesi sulla paternità di queste segnature latine vid. infra, p. CLIII. 134 Qualche elemento, infatti, sembrerebbe non accordarsi coi caratteri grafici della numerazione dei fascicoli 1-11: la forma del d è più slanciata e si osserva la presenza, non riscontrabile nelle segnature precedenti, ad eccezione di quella del fascicolo 1, di un trattino orizzontale sulla numerazione greca dei fascicoli 13-15. 135 Ho sempre trascritto con ii la i seguita da j, normalizzando quest’uso grafico che è sistematico in V. 131
IL MARC. GR. IX 29
4 5 6 7 8 9 10 11 12 13
14
15
16 17
18 19 20
ff. 5065 ff. 6681 ff. 8299 ff. 100115
d in alto a destra sul f. 50r «iiiius» in basso a sinistra sul 65v e in alto a destra sul f. 66r «vus» in basso a sinistra sul 81v ı in alto a destra sul f. 82r «vius» in basso a sinistra sul 99v z in alto a destra sul f. «viius» in basso a sinistra sul 115v 100r
ff. 116- h in alto a destra sul f. 131 116r ff. 132- q in alto a destra sul f. 147 132r ff. 148- i in alto a destra sul f. 163 148r ff. 164- ia in alto a destra sul f. 179 164r ff. 180- ib in alto a destra sul f. 199 180r ff. 200- ig sormontato da un 215 tratto orizzontale in alto a destra sul f. 200r ff. 216- id sormontato da un 231 tratto orizzontale in alto a destra sul f. 216r ff. 232- ie sormontato da un 249 tratto orizzontale in alto a destra sul f. 232r ff. 250265 ff. 266281 ff. 282299 ff. 300315 ff. 316323
XXXIII
f. f. f. f.
«viiius» in basso a sinistra sul f. 131v «viiiius» in basso a sinistra sul f. 147v «xus» in basso a sinistra sul f. 163v «xius» in basso a sinistra sul f. 179v «viiii» in basso al centro sul f. 180r «viii» in basso al centro sul f. 200r «vii» in basso al centro sul f. 216r «vi» in basso al centro sul f. 232r «v» in basso al centro sul f. 250r «iiii» in basso al centro sul f. 266r (prima di «iiii» sembra di leggere «v» depennato) «iii» in basso al centro sul f. 282r «ii» in basso al centro sul f. 300r «i» in basso al centro sul f. 316r
INTRODUZIONE
XXXIV
A una mano differente da quella di Leonzio possono ascriversi le note del tipo «L(iber) vus», «L(iber) vius»136 etc. che sono apposte sul margine sinistro o destro al principio di ogni libro da e a x137. Nella tabella che segue si precisano la collocazione e il contenuto di tali indicazioni funzionali alla scansione testuale. Foglio 61r 74r 82v 92r 107v 122r 136v 153r 164r 175r
Margine sinistro destro sinistro sinistro sinistro sinistro sinistro sinistro destro destro
Trascrizione «L(iber) vus» «L(iber) vius» «l(iber) viius» «L(iber) viiius» «l(iber) viiiius» «L(iber) xus» «l(iber) xius» «l(iber) xiius» «l(iber) xiiius» «L(iber) xiiiius»
Al numero dei libri fanno riferimento anche altre annotazioni non attribuibili a Leonzio. Sul margine superiore del f. 75r (= z 27-45), quasi al centro, figura l’ordinale «vius», che rimanda al numero del libro. Nel fascicolo 6, al centro del margine superiore dei ff. 84r e 93r si leggono rispettivamente i numerali «viimus» e «octavus»: il f. 84r, infatti, contiene h 40-58, il f. 93r q 26-43(45). Ancora nel fascicolo 6, sul primo foglio (f. 82r), compare, oltre al numero d’ordine greco, anche l’ordinale latino «vitus», posizionato quasi al centro del margine superiore; l’analogia con i casi precedenti autorizza a considerare «vitus» come numero del libro piuttosto che del fascicolo. Un fatto in parte simile si registra nel foglio iniziale del fascicolo 11 (f. 164r): quasi al centro del margine superiore è vergato il numerale «xiiius», che, però, non si riferisce alla numerazione del fascicolo, bensì al numero del libro dell’Odissea che comincia proprio a metà della pagina. Diverso è il caso delle lettere a e b, poste a ridosso del margine inferiore dei ff. 113v (= i 223[224]-243[244]) e 114r (= i 244[245]-262[263]), 136
Per una proposta attributiva vid. infra, pp. CLIII-CLIV. Cf. PONTANI, «L’Odissea di Petrarca», p. 296, secondo il quale anche il fatto che dopo x tale serie si interrompa può annoverarsi fra gli indizi della separazione dei fascicoli del codice in due parti. 137
IL MARC. GR. IX 29
XXXV
al centro di esso, le quali assolvono verosimilmente alla funzione di ordinare i due fogli138. La storia di V, privo di subscriptiones e note di possesso, rimane ancora da raccontare. Nel catalogo manoscritto dei codici greci della Biblioteca Marciana139, stilato ai primi dell’Ottocento da Pietro Bettio140, al f. 185v, a proposito del Marc. gr. IX 29 – datato, in un primo tempo, al sec. XV141 – si legge soltanto «HOMERI Odyssea, cum versione latina interlineari, et cum aliquot notis marginalibus. Versio latina non respondet jam editis. Codex possessus erat a Veneto Patritio Carolo Michielio, a quo emptus fuit Mense Februario anni 1823», senza altre informazioni riguardanti le sorti anteriori del codice142. Di conseguenza, ipotesi come quella dell’appartenenza del manoscritto alla biblioteca di S. Giovanni di Verdara143 o della conoscenza diretta di esso da parte di Giovanni Calfurnio144 non trovano, almeno per il momento, alcun riscontro oggettivo145.
138 Di altri aspetti codicologici, relativi per esempio alle fascette di rinforzo adoperate nella rilegatura del manoscritto, ci si occuperà in una diversa sede. 139 Il catalogo è consultabile on-line all’indirizzo http://cataloghistorici.bdi.sbn.it/. 140 Cf. PERTUSI, Leonzio Pilato, p. 126, n. 1. 141 Il numerale «XV» è stato in seguito cassato con un frego di penna e corretto in «XIV». 142 Carlo Michiel potrebbe essere il destinatario dell’epistola di dedica posta in apertura dell’edizione delle Lettere di L. Annéo Seneca recate in italiano dal commendatore Annibal Caro e per la prima volta pubblicate nelle nozze Michiel e Pisani (in Vinegia dalla Tipografia Palesiana MDCCCII), epistola che il curatore del volume Angelo Dalmistro indirizzava, il 30 agosto 1802, «alle Loro Eccellenze Carlo Michiel e Caterina Pisani» e «Francesco Pisani e Maddalena Michiel». E c’è da chiedersi se non sia più che un semplice caso il fatto che Angelo Dalmistro (1754-1839), che al Michiel offriva il proprio volume come dono nuziale, sia stato «precettore di belle lettere» (G. E. FERRARI, «Bettio, Pietro», in Dizionario biografico degli Italiani, IX, Istituto della Enciclopedia Italiana, Roma 1967, p. 757) di quel Pietro Bettio (1769-1846) che catalogò i manoscritti e gli stampati marciani e conservò memoria della vendita dell’Odissea alla Biblioteca da parte del Michiel. 143 ALLEN, «The Text», p. 41. 144 PERTUSI, Leonzio Pilato, p. 126. 145 Se, però, si confermasse l’attribuzione della nota in greco del f. 93v (su cui, all’altezza di q 60[63], una mano diversa da quella di Leonzio ha scritto eijsiv tine" oi{per oi[ontai to;n {Omhron tau'ta peri; eJautou' poihvsasqai) a Francesco Barbaro (vid. ROLLO, Leonzio lettore, p. 88, n. 131), si accerterebbe quantomeno che il manoscritto, nel sec. XV, passò dalle mani dell’umanista veneziano.
XXXVI
INTRODUZIONE
b. La scrittura di Leonzio Nella scrittura greca di Leonzio Pilato Pertusi individuava senza tentennamenti «una prosecuzione tarda della scrittura calabrese di Reggio in uso già nel sec. XII, ma variamente documentata dal sec. XI al sec. XIV»146 e, confrontandola con quella del ‘maestro’147 di Leonzio, Barlaam, e con quella del ms. Città del Vaticano, BAV, Vat. gr. 2050 (sec. XII)148, scorgeva in essa una conferma della matrice italogreca149 della formazione culturale leontea. Riesaminando, però, la questione nella sua edizione dell’Ecuba, Rollo150 prendeva atto della non assimilabilità della grafia di Leonzio alla «tipologia del greco documentato nei manoscritti prodotti in Calabria nel Trecento»151 e, constatando che la scrittura leontea, con la sua «allure fortemente ‘eccentrica’, priva di qualunque regolarità e armonia di forme»152, si sottraeva a un rigido incasellamento in un preciso filone grafico, riconosceva, nei tratti etichettati da Pertusi come italogreci, delle caratteristiche proprie di una grecità periferica e provinciale. A tal proposito lo studioso richiamava la similarità fra la scrittura di Leonzio e quella della mano greca che aveva apposto sporadiche glosse su un codice bilingue di produzione cretese, il ms. Città del Vaticano, BAV, Vat. gr. 329153. Anche su base paleografica, dunque, assumeva forza l’ipotesi della formazione cretese di Leonzio. La trascrizione di V mi ha consentito di riscontrare anche nell’autografo dell’Odissea i lineamenti grafici messi in risalto da Rollo per l’Ecuba154: 146
PERTUSI, «Leonzio Pilato e la tradizione», p. 69. A. FYRIGOS, «Leonzio Pilato e il fondamento bizantino del preumanesimo italiano», in R. MAISANO - A. ROLLO (edd.), Manuele Crisolora e il ritorno del greco in Occidente. Atti del Convegno Internazionale (Napoli, 26-29 giugno 1997), Istituto Universitario Orientale, Napoli 2002, pp. 21-22, ha ridimensionato l’effettiva portata del «presunto apprendistato di Leonzio» (ibid., p. 22) presso Barlaam, il cui soggiorno a Gerace, di fatto, si era ridotto a poco più di tre anni, durante i quali il teologo dovette essere assorbito dalle occupazioni inerenti alla gestione della diocesi a lui affidata. 148 PERTUSI, Leonzio Pilato, pp. 118-119. 149 Il milieu italogreco continuava a essere chiamato in causa anche da P. ELEUTERI – P. CANART, Scrittura greca nell’Umanesimo italiano, Edizioni Il Polifilo, Milano 1991, p. 192, anche se la scrittura di Leonzio era riportata al filone otrantino e non a quello reggino. 150 ROLLO, Leonzio lettore, pp. 16-18. 151 Ibid., p. 17. 152 Ibid. 153 Ibid., p. 18. 154 Ibid., p. 17. 147
IL MARC. GR. IX 29
XXXVII
a livello generale, una certa incostanza nel mantenere l’allineamento delle lettere, che il più delle volte appaiono staccate e solo in pochi casi legano fra loro; nel dettaglio, la presenza di alcune lettere (g, h, k) di forma maiuscola, il b con gli occhielli ingrossati, il d con l’asta schiacciata, l’e lunato155 con il tratto centrale un po’ allungato che, in legatura con t, ne costituisce il tratto orizzontale, lo z simile a un 3 con il dorso rivolto verso sinistra, il q chiuso (come pure il p, il s156 – anche in posizione finale – e l’w), lo x a triplice ansa col dorso verso sinistra, il f a chiave di violino. Il gambo del n tende a prolungarsi al di sotto del rigo e il corpo dello y è, di norma, semicircolare. Ai nessi già inventariati da Rollo (ar con l’occhiello del r addossato alla parte destra dell’a, ei che ricorda un 4 aperto, eu con e semicircolare, sp, doppio s, un) si possono aggiungere i seguenti157: ax scritto senza stacco fra il tratto finale dell’a e lo x – le cui anse, in questo caso, volgono il dorso verso destra –, ou (piuttosto raro) con lo u sovrascritto all’o, uy talora con u basso sotto il rigo e che risale a destra e scende poi a costituire il tratto mediano dello y, in questo caso a forma di croce (f. 4r [= a 126], f. 10r [= a 330] etc.). Sporadici i compendi di intere parole, come la congiunzione kaiv col k tagliato in basso e i nomina pathvr e a[nqrwpo". Nel testo greco, infine, si rintraccia occasionalmente l’uso di maiuscole: nel titolo del libro primo158, in quelli del nono e del tredicesimo – in questi ultimi due casi, però, sono maiuscoli rispettivamente solo lo I e il N indicanti il numero del libro –, nella lettera iniziale del primo verso di ciascun libro. Vanno considerate maiuscole anche le lettere iniziali, sovradimensionate e sporgenti sul margine sinistro, di quei versi che segnano la conclusione di una sequenza dialogica o narrativa e ne introducono un’altra: si vedano versi come }W" eijpou's∆ uJpo; possi;n ejdhvsato kala; pevdila (a 96 [f. 3v]: Atena ha appena finito di parlare) o Tovn d∆ au\te proseveipe glaukw'pi" jAqhvnh (a 178 [f. 5v]: Atena sta per rispondere a Telemaco) oppure Esso è talora di forma minuscola e col dorso diritto in legatura con k, n e p. Si incontra, però, soprattutto nella parte finale del manoscritto qualche s lunato di modulo ingrossato a inizio di parola (per esempio, a f. 315r, suv [= w 376(382)] e suvn [= w 381(387)]). 157 Avverto, comunque, che l’impiego di tali nessi non è sistematico, ma si alterna con la pratica dell’accostamento delle lettere per giustapposizione. 158 In O̔mΗΡΟV, tuttavia, m, per un fenomeno di involontario interscambio fra greco e latino che tra breve documenterò, non è il M greco, ma la maiuscola latina m. 155 156
XXXVIII
INTRODUZIONE
\ jAcileu' Phlevw" uiJe; mmevga fevrtat∆ jAcaiw'n159 (l 475[478] [f. 149r]: W inizia una ‘battuta’ di Ulisse, che sta dialogando con Achille). La scrittura latina di Leonzio era classificata da Pertusi come una «gotica minuscola»160 che tradiva lo sforzo con cui lui, greco, aveva riprodotto il tracciato di alcune lettere, cercando di differenziare quelle che nelle due scritture presentavano lo stesso suono e una forma simile (come d ~ d, e ~ e, t ~ t). Precisando e correggendo il quadro delineato da Pertusi, Rollo riconnetteva la mano latina di Leonzio, una «corsiva usuale con elementi cancellereschi»161, ancora una volta all’ambiente cretese del sec. XIV, in cui la prassi scrittoria, sul versante del latino, era stata influenzata dalle abitudini grafiche dei numerosissimi funzionari latinofoni che sull’isola operavano per conto della Repubblica veneta162. L’analisi di V ha sostanzialmente confermato anche per la grafia latina di Leonzio il ricorrere delle caratteristiche già precedentemente identificate163: sul piano generale, non è infrequente l’accostamento delle lettere per giustapposizione; b e l hanno l’asta ‘a banderuola’; per d si alternano la forma con occhiello doppio e quella, più vicina al tracciato di d, con asta obliqua piuttosto inclinata verso sinistra e seguita da uno svolazzo che si congiunge con l’estremità inferiore dell’asta; l’occhiello di e è spesso tagliato da un tratto obliquo prolungato in alto; la r è ordinariamente sormontata da un apice obliquo simile a quello che può sovrastare la i; l’asta della s lunga, come quella della f, è frequentemente raddoppiata; la s rotonda finale presenta la curva superiore abbastanza pronunciata e tendente a volte a piegarsi verso la base del rigo164; l’occhiello della l, specie quando l è geminata, qualche volta si assottiglia fin quasi a scomparire.
Per la forma mmevga vid. infra, pp. XLVI-XLVII, n. 188. PERTUSI, Leonzio Pilato, p. 118. 161 ROLLO, Leonzio lettore, p. 18. 162 Cf. la posizione un po’ diversa di HARLFINGER – RASHED, «Leonzio Pilato», p. 280: i due studiosi non chiamavano in causa la matrice cretese della mano latina di Leonzio – il quale, d’altronde, era da loro ritenuto calabrese –, ma sostenevano che la «bastarda currens» leontea rivelasse una salda conoscenza del latino universitarioscolastico e del suo repertorio di abbreviazioni. 163 ROLLO, «Una prova autografa», pp. 313-314. 164 Inoltre la s rotonda, in genere adoperata in fine di parola, talvolta si trova anche in posizione iniziale e, viceversa, la s lunga, prediletta al principio o nel corpo della parola, talora occupa anche la sede finale. 159 160
IL MARC. GR. IX 29
XXXIX
Segnalo, infine, alcuni fenomeni di interferenza fra i due sistemi grafici: quello greco e quello latino. Accade, infatti, che nel testo greco si infiltri qualche lettera latina e, più precisamente, che in luogo di e si rinvenga e (f. 117v [= i 383(384)]: divneon; f. 221v [= r 149(152)]: Laertiavdew; f. 247v [= t 168]: e[comai; f. 261r [= u 64]: oi[ceto; f. 263r [= u 138]: mimnhvsketo) o che invece di s compaia s lunga (f. 304r [= y 343]: lusimelhv")165; a f. 113v (= i 231[232]), poi, si riscontra l’ibrido fágomen. Nel testo latino, d’altro canto, spiccano uno y in luogo del digramma ps (f. 117r [= i 363(364)]: «Cycloy») e una i con dieresi che non può che derivare da sovrapposizione della grafia greca (f. 195r [= o 243(244)]: «Oïcleis», traduzione di jOi>kleivh")166. Queste manifestazioni di involontaria osmosi fra greco e latino diventano anche più frequenti e varie nelle postille167 e ci lasciano immaginare un Leonzio nel cui orizzonte psicologico e operativo i due diversi mondi grafici, quello del greco di Omero e quello della versione-interpretazione latina, si intersecavano continuamente168. c. L’interpunzione nel testo greco e latino di V Nell’avvertenza premessa al suo saggio di edizione delle versioni omeriche, Pertusi169 annoverava fra i segni d’interpunzione adoperati da 165 Va rammentata una rettifica apportata da Leonzio in scribendo al fine di eliminare un precedente interscambio fra greco e latino: a f. 107v (= q 573[581]) ajpevfqito è esito della correzione di ajpevfqito. 166 Anche le ‘intromissioni’ del sistema grafico greco in quello latino sono denunciate da alcune correzioni effettuate da Leonzio: «stirin» (f. 25v [= b 428]) è stato modificato in «stirin» ed «extraxit» (f. 118r [= i 396(397)]) in «extraxit». 167 Raccolgo qui i casi di interferenza che ho riscontrato nelle postille, riproducendo omissioni e anomalie dei segni diacritici: «linum» (f. 4v [= ad a 130]), e[chsi (f. 6v [= ad a 204]), eednovsaito (f. 15v [= ad b 53]), «dii>petei» (f. 54v [= ad d 578(581)]), «lechos» frutto della correzione di «lecos» (f. 126r [= ad k 141]), ȃgci con «a» (che potrebbe invero leggersi anche come a) sormontata dal compendio della nasale (f. 250v [= ad t 279]), «th'le» (f. 252v [= ad t 349(351)]), oinopotavzwn (f. 266r [= ad u 262]) e peiqoisqe (f. 269r [= ad u 381]) in cui p è esito della correzione di «p», «mythou» (f. 271v [= ad f 70(71)]), kollopi (f. 280v [= ad f 405(407)]), «calcos» (f. 281r [= ad f 421(423)]), soo" (f. 286v [= ad c 208(210)]). Non ho normalizzato queste grafie ibride né nel testo né nelle note. 168 Anche nei Par. Suppl. gr. 643 e 655 Leonzio ha talora ‘mescolato’ gli alfabeti greco e latino (vid. HARLFINGER – RASHED, «Leonzio Pilato», p. 289 e n. 57). 169 PERTUSI, Leonzio Pilato, p. 168.
INTRODUZIONE
XL
Leonzio per il testo greco solo la virgola, il punto fermo e il punto in alto, impiegato piuttosto raramente, e sosteneva che nella traduzione latina, strettamente dipendente dal testo greco, la punteggiatura fosse del tutto assente. Rollo170 riscontrava, però, nella versione latina dell’Ecuba un segno d’interpunzione: la cosiddetta virgula obliqua, una barretta obliqua con la valenza ora di pausa debole, ora di pausa forte, ora di punto interrogativo, la quale in genere – ma non sempre, come vedremo – coincide con un segno interpuntivo presente nel greco. In V, nel testo greco, oltre ai segni di punteggiatura già elencati da Pertusi si individua anche, non di rado, il punto e virgola, che, tuttavia, ordinariamente non assume il valore di punto di domanda171, bensì quello di indicatore di una pausa media o, più spesso, forte172 e ricorre sovente in concomitanza con la fine di un discorso diretto (cf. f. 16v [= b 102] e f. 18v [= b 176]) o con la conclusione del verso che funge da didascalia introduttiva della battuta di un personaggio (cf. f. 23v [= b 362]) o con il passaggio da un segmento narrativo a un altro (cf. f. 25v [= b 428]). Nelle interrogative dirette, invece, è di solito utilizzata la virgola al posto del punto e virgola. Nella traduzione latina la virgula obliqua, singola o – qualche volta173 – doppia, rappresenta il segno di gran lunga più diffuso, ma non l’unico in assoluto. In vari luoghi, infatti, si trova, talora affiancato alla virgula obliqua, il punto interrogativo, costituito da un segno simile a una s un po’ inclinata verso destra e di norma in posizione leggermente rialzata rispetto al rigo di scrittura. Talvolta esso non è collocato esattamente alla fine dell’interrogativa, ma un po’ prima. Si pensi al primo ? di a 170 (f. 5v), che sembra tagliare fuori dall’interrogativa il genitivo partitivo «virorum», nonostante nel testo greco la virgola delimiti correttamente il confine della domanda:
170
ROLLO, Leonzio lettore, p. 48. Su tale fenomeno, osservato anche altrove, vid. C. B. RANDOLPH, «The Sign of Interrogation in Greek Minuscule Manuscripts», Classical Philology, 5 (1910) 309. 172 Non mancano, però, alcuni casi in cui il punto e virgola compare in luoghi nei quali il lettore moderno si attenderebbe una semplice virgola (e. g., f. 201v [= o 436(438)] e f. 202r [= o 455(457)]) o, addirittura, nessun segno d’interpunzione (e. g., f. 129r [= k 269(275)], f. 213v [= p 327(328)] e f. 243r [= s 395(394)]). 173 Cf. f. 115v (= i 317[318]), f. 131r (= k 348[355]), f. 136r (= k 533[550]) etc. 171
IL MARC. GR. IX 29
XLI
quis / unde es ? virorum ubi tibi civitas atque parentes ? / tiv" povqen ei\" ajndrw'n, povqi toi povli" hjde; tokh'e",
E si rifletta anche su z 57-59 (f. 75v), in cui, benché il periodo si chiuda alla fine del v. 59, il segno ?, che peraltro è anticipato dalla nota interlineare «interogative (sic) loquitur»174 apposta prima di «currum», è situato proprio dopo quest’ultima parola, cioè alla fine del v. 57: pappa amicabilis non iam michi preparaveris currum ? pavppa fivl∆ oujk a]n dhv moi ejfoplivsseia" ajphvnhn, altum bonirotum / ut gloriosas vestes feram / uJyhlh;n eu[kuklon, i{na kluta; ei{mat∆ a[gwmai ad fluvium lotura que michi putrida iacent / ej" potamo;n plunevousa tav moi rJerupwmevna kei'tai,
Tali apparenti anomalie potrebbero giustificarsi, però, alla luce del condizionamento esercitato su Leonzio dalla natura retorico-ritmica dell’interpunzione bizantina, finalizzata essenzialmente a guidare le inflessioni della voce nella lettura più che a marcare la scansione logicosintattica del testo175. Può risultare utile, per l’illustrazione dei procedimenti applicati da Leonzio nell’interpungere il testo, l’analisi di un breve campione di versi: m 20-36 (f. 153rv). Si sono già messe in luce le funzioni del punto e virgola; nello specifico, ai vv. 20 e 36 esso è sostanzialmente analogo ai nostri ‘due punti’ che precedono l’attacco di un discorso diretto, 174
Anche altrove, in V, si registrano annotazioni che, con formule quali «interogative», «interogativum», «interogative loquendo», «interogative loquitur», rimarcano il valore interrogativo di proposizioni o periodi in cui, nel testo, figura il segno ? (vid. f. 2v [= ad a 60-62], f. 7r [= ad a 225], f. 11v [= ad a 386-387], f. 12v [= ad a 406-410], f. 48v [= ad d 371], f. 66v [= ad e 203(204)-204(205)], f. 77r [= ad z 119-120], f. 83v [= ad h 22-23], f. 201v [= ad o 429(431)-430(432)], f. 244v [= ad t 40]). 175 Su tale aspetto cf. E. V. MALTESE, «Per l’edizione di autografi bizantini», in R. ROMANO (ed.), Problemi di ecdotica e esegesi di testi bizantini e grecomedievali. Atti della seconda Giornata di studi bizantini sotto il patrocinio della Associazione Italiana di Studi Bizantini (Salerno, 6-7 maggio 1992), Arte Tipografica Editrice, Napoli 1993, p. 81 (con la bibliografia alla n. 1); A. ROLLO, «La lettera consolatoria di Manuele Crisolora a Palla Strozzi», Studi umanistici, 4-5 (1993-1994) 40, n. 2; A. L. GAFFURI, «La teoria grammaticale antica sull’interpunzione dei testi greci e la prassi di alcuni codici medievali», Aevum, 68 (1994) 115.
XLII
INTRODUZIONE
mentre al v. 27 segna la fine della battuta di Circe che comincia al v. 21. A un segno di punteggiatura nel testo greco ne corrisponde uno nella traduzione latina, ma in alcuni casi (vv. 21, 24, 25, 26, 32, 34) il segno manca o nel greco176 o nel latino177. Si evidenzia, poi, talvolta l’assenza di segni interpuntivi, sia nel greco sia nel latino, lì dove ci si aspetterebbe l’indicazione di una pausa178. Almeno un cenno, infine, merita un fenomeno classificabile all’interno di quella gamma di sporadiche interferenze fra sistema grafico greco e latino che ho posto in risalto a proposito della scrittura di Leonzio: la presenza di una virgula obliqua nel testo greco al v. 21. Anche in altri luoghi179 la virgula obliqua fa capolino nel testo greco e, viceversa, la virgola180 e, in un caso, il punto181 compaiono nella traduzione latina. Al fine di non precludere al lettore la valutazione diretta delle peculiarità dell’interpunzione leontea, ho rispettato la punteggiatura di V nella trascrizione del testo greco e della versione latina. Del resto, anche là dove quelle che ci possono apparire come irregolarità o imperfezioni – ad esempio, l’omissione di un segno o il suo uso ‘fuori luogo’ – rischino di disorientare il lettore, il confronto fra testo greco e traduzione latina, che vanno seguiti di pari passo in quanto formano un’«unità inscindibile»182, rappresenterà una preziosa bussola nella ricostruzione delle modalità con 176 Fra le virgulae obliquae senza corrispettivo nel greco, quella di v. 25 sembrerebbe inopportuna sotto il profilo logico-sintattico, ma non si può escludere del tutto che essa sia stata tracciata quasi per inerzia, dal momento che la virgula obliqua ricorre assai spesso a fine verso; la virgula di v. 24, invece, ben si presta a staccare il costrutto temporale «cum […] apparebit» dalla proposizione principale «navigabitis» (v. 25). 177 La virgola di v. 21, che nel greco si interpone fra il predicativo zwvonte" e il verbo uJpeivlqete, acquista senso solo sul piano retorico-ritmico. 178 Si veda, per esempio, a v. 24, in cui, dopo panhmevrioi, muta la collocazione temporale dell’azione (Ulisse e i compagni sono esortati da Circe a rifocillarsi panhmevrioi; poi, a{ma […] hjoi' fainomevnhfi, potranno riprendere la navigazione), e a v. 25, dove, dopo pleuvsesq∆, il soggetto cambia (dal sottinteso “voi” a ejgwv, riferito a Circe). Va precisato, comunque, che le congiunzioni d(ev) (v. 24) e aujtavr (v. 25), fungendo da formule di passaggio, sostituiscono, qui come altrove (f. 23r [= b 337], f. 43v [= d 183], f. 51r [= d 463(464)], f. 153v [= m 37] etc.), la punteggiatura. 179 Cf. f. 159v (= m 269 e 273), f. 212v (= p 286[287]), f. 260r (= u 39-40) etc. 180 Cf. f. 18r (= b 164), f. 32v (= g 262[263]), f. 78v (= z 164, 167, 170 e 173) etc. 181 Vid. f. 74r (= e 492[493]): si tratta del verso conclusivo del quinto libro. 182 PERTUSI, Leonzio Pilato, p. 168.
IL MARC. GR. IX 29
XLIII
cui Leonzio ha segmentato il testo. Diversamente mi sono comportata nella trascrizione delle postille, nelle quali Leonzio ha utilizzato, peraltro in maniera piuttosto parca, solo la virgula obliqua e, talvolta, qualche punto fermo: constatando che la riproduzione diplomatica di tale esile sistema interpuntivo avrebbe non di rado ostacolato o perfino compromesso la comprensione del ricco paratesto leonteo, ho preferito adottare l’interpunzione moderna, attenendomi però, dovunque fosse possibile, alle indicazioni di Leonzio. Occorre accennare anche ad alcune tipologie di segni che, pur non afferendo strettamente all’ambito della punteggiatura, rientrano in una sorta di segnaletica che fornisce, a vario titolo, delle informazioni sul testo. Prima dei versi greci si notano, non di rado, due linee parallele orizzontali o, talora, oblique oppure ondulate183, in merito alle quali già Allen rilevava genericamente che esse «are used as paragraphi»184. Nello specifico, esse ricorrono tendenzialmente in concomitanza con l’inizio di un discorso diretto (si vedano, per circoscrivere l’esemplificazione a un unico libro, e 7 [f. 61v], 202[203] [f. 66v], 214[215] [f. 67r], 338[339] [f. 70r], 376[377] [f. 71r] e 444[445] [f. 73r]) o con il ritorno al discorso indiretto dopo una sezione dialogica (e 179[180] [f. 66r] e 290[291] [f. 69r]), ma anche in presenza di una similitudine (e 367[368] e 369[370] [f. 71r], 397[398] [f. 71v] e 433[434] [f. 72v]) oppure di uno snodo nella narrazione (e 227[228] [f. 67r], 387[388] e 389[390] [f. 71v]) o nel dialogo (e 18 [f. 61v], 99 e 103 [f. 64r], 161[162] [f. 65v] e 183[184] [f. 66r]). Tale prassi – che non ho riprodotto nella trascrizione185 – potrebbe essere stata mutuata dall’antigrafo di V, ma 183
Le due linee parallele sono talvolta rimpiazzate da una linea orizzontale ondulata interposta fra due punti allineati verticalmente, come a f. 79r, prima di z 186. Anche l’esecuzione delle due linee parallele, del resto, presenta delle varianti: a f. 24r (b 393), ad esempio, le due linee ondulate si congiungono nella parte iniziale prolungandosi verso il basso, mentre a f. 1v (a 32) sono unite nel tratto finale. 184 ALLEN, «The Text», p. 14. 185 Mi sono astenuta dal riprodurre anche un altro segno: i due punti disposti in verticale e di solito accompagnati da una linea orizzontale o leggermente ondulata, intersecata, in alcuni casi, da una barretta verticale con cui forma una specie di croce. Tale segno si rintraccia dopo l’ultimo verso di tutti i libri e dopo il titolo della maggioranza di essi (all’infuori di e, c e y; dopo il titolo di k [f. 122r] compaiono solo i due punti senza la linea). Ho introdotto di mia iniziativa il punto posto a conclusione dei singoli libri; in uno di questi casi (f. 136v [= k 556(574)]), dove sarebbe richiesto il punto di domanda ma dove nel testo leonteo, com’è usuale, non figura il punto e virgola, ho inserito il semplice punto fermo.
INTRODUZIONE
XLIV
potrebbe anche essere servita a Leonzio per scandire le pericopi di testo semanticamente autonome. Anche la versione latina è interessata in diversi luoghi da una particolare segnaletica: quella dei puntini che, collocati al di sopra delle parole, contribuiscono a chiarirne l’ordine logico all’interno di frasi in cui esso è reso poco perspicuo dall’aderenza della traduzione all’ordo verborum omerico. Il caso più frequente è quello in cui una coppia di puntini è posta su un termine e un’altra coppia sul termine o sui termini che appartengono al medesimo sintagma del primo o sono da esso retti, pur essendone distanziati, nella traduzione, per via del rispetto della sequenza verbale del greco. Ecco, a titolo d’esempio, b 233-234 (f. 20r), in cui i due puntini che sormontano rispettivamente «nemo» e «populorum» mettono in relazione il pronome con il genitivo partitivo che da esso dipende, nonostante l’iperbato del greco abbia condizionato la successione delle parole nel latino: postquam nemo w}" ou[ti" populorum quibus law'n oi|sin
recordatur Ulixis mevmnhtai jOdussh'o" dominabatur / pater a[nasse path;r
divini qeivoio autem sicuti humilis erat / d∆ w}" h{pio" h\en,
L’uso dei puntini186 aiuta spesso a correlare il sostantivo con il relativo attributo (si consideri, per rimanere all’interno dello stesso libro, b 281-282 [f. 21v]: «procatorum […] stultorum»), il verbo con il predicativo del soggetto (b 319-320 [f. 22v]: «emporos […] fiam») o con il complemento da esso dipendente (b 73 [f. 16r]: «michi […] inimicantes»), la preposizione con la parola da essa retta (b 354 [f. 23v]: «in […] bene sutis», scil. «sacculis») e, ancora, il preverbio con il verbo da cui esso è separato per influsso della tmesi del greco (b 395 [f. 24v]: «super […] infudit»). L’ordine dei costituenti della frase latina può essere chiarito anche tramite il ricorso a una serie progressiva di puntini. A f 370(372)-371(373) (f. 279v), ad esempio, Leonzio ha segnato un puntino su «utinam», due puntini su «essem», 186 I puntini segnati sopra ciascuna parola sono solitamente due; talora, però, una serie di tre o quattro puntini ha come pendant un altro gruppo di altrettanti puntini (si veda, a f. 144r, l 279[281]-281[283], in cui il sostantivo «Chlorin», sormontato da quattro puntini, è connesso con l’apposizione «iuniorem puellam» attraverso quattro puntini che sovrastano «iuniorem»).
IL MARC. GR. IX 29
XLV
tre su «tantum», quattro su «melior», cinque su «omnibus» e sei su «procatoribus» per stabilire la corretta tessitura sintattica. E si osservi pure z 151-152 (f. 78r), in cui la progressione dei puntini consente di mettere insieme la sequenza «ego assimilo te Diane», frammentata nella traduzione verbum de verbo187.
187 Sarebbe difficile attribuire alla penna di Leonzio questi minuti segnali di ordinamento sintattico se non disponessimo di qualche indizio che ci spinge in questa direzione e ci fa pensare che essi rientravano nel sistema esegetico che egli costituì per il testo. A f. 15v Leonzio ha tradotto b 55-56 (oi{ d∆ eij" hJmetevrou" pwleuvmenoi h{mata [sic] pavnta, || bou'" iJereuvonte" kai; o[iü" kai; pivona" ai\ga") dapprima con «isti autem nostros / conversantes / diebus omnibus / || boves sacrificantes et oves et pingues capras»), riferendo erroneamente hJmetevrou" a bou'" e apponendo una coppia di puntini su «nostros» e una su «boves». Essendosi accorto del fraintendimento, ha corretto «nostros» in «nostris» e ha aggiunto dopo «nostris» la glossa esplicativa interlineare sottolineata «domibus»; ha dimenticato, però, di cancellare le due coppie di puntini segnate in precedenza, che ci danno modo di ricostruire la genesi dell’errore e la dinamica della sua correzione. A f. 28v, dove l’interrogativa tiv" ken ejkei'na, || pavnta ge muqhvsaito kata; qnhtw'n ajnqrwvpwn (g 112[113]-113[114]) – in cui kata; qnhtw'n è varia lectio per kataqnhtw'n – è stata resa con «quis iam illa || omnia dicerit (sic) / mortalium hominum?», la coppia di puntini su «quis» e quella su «mortalium» indicano la relazione tra il pronome e il genitivo partitivo. Sopra katav, però, si intravede «ex» sovrastato da due puntini, che è stato eraso da Leonzio allorché la traduzione «ex mortalibus hominibus» è stata modificata in «mortalium hominum» (la desinenza -ibus, erasa, si legge chiaramente sotto la terminazione -um di «hominum»). In una prima fase, dunque, i puntini connettevano «quis» con «ex», la preposizione che introduceva il complemento partitivo; dopo l’erasione di «ex», però, Leonzio ha trasferito il segno su «mortalium». A f. 42r, in un primo tempo Leonzio ha rispettato l’ordo verborum del greco volgendo in latino ejk d∆ JElevnh qalavmoio […] || h[luqen (d 121-122) con «a que Helena thalamo […] || venit» e ha segnato una coppia di puntini sulla preposizione «a» e una sull’ablativo da essa retto, «thalamo»; in seguito, tuttavia, ha preferito dislocare la preposizione immediatamente prima del termine latino che ne dipende, eradendo «a que» e la coppia di puntini su «a». Ha tralasciato, però, di eliminare i due puntini su «thalamo», ulteriori testimoni del processo evolutivo della traduzione del breve segmento, nonché della gestione leontea della segnaletica dei puntini. Sull∆impiego di quest∆ultima in altri codici medievali vid. L. VILLANI, «Segni grammaticali e interpretativi nei mss.», Rivista delle biblioteche e degli archivi, 10 (1899) 4-6.
INTRODUZIONE
XLVI
3. Il testo greco a. Aspetti ortografici La facies grafica di V – e, in genere, degli autografi leontei – si presenta, in una certa misura, incoerente e problematica188. Quanto Lo i sottoscritto è di norma assente. Si segnala, tuttavia, una trentina di occorrenze di i sottoscritto sotto la vocale h, di solito in dativi plurali ionici (e. g., e 461[462]: fivlh/sin; i 360[361]: ajfradivh/sin; k 259[264]: ajmfotevrh/si; f 136[137]: eju>xevsth/"; f 251[252]: a[llh/si; w 48[47]: ajqanavth/s∆), ma talora anche in dativi singolari (z 22: kouvrh/; z 35: aujth/'; q 502[510]: th/'per; c 304[306]: ajgrh/ [sic]; y 243: peravth/) e forme verbali (e. g., d 107: h[/rato; w 116[115]: mevmnh/); a z 53 e t 328(330), inoltre, lo i sottoscritto figura sotto w (tw/'; tw/'de). Ho omesso lo i sottoscritto lì dove esso non è presente, introducendolo solo nei casi in cui Leonzio lo ha segnato. Va rilevato, poi, che alcuni termini hanno, pur in proporzioni differenti, ora lo spirito dolce, ora quello aspro, il che denota l’incertezza o l’indecisione di Leonzio nell’individuare la forma corretta. Le due occorrenze di e{edna (a 277 e l 280[282]), per esempio, sono bilanciate da altrettante attestazioni di e[edna (q 312[318] e o 18) e per il sostantivo ojdouv" alla grafia esatta (m 91, s 98, t 391[393] e 448[450] etc.) si affianca quella con lo spirito aspro (a 64, g 229[230], e 22, k 321[328] etc.); per h\mar, oltre alle forme con lo spirito dolce (b 284, g 179[180] e 232[233], d 209, e 219[220] etc.), si registrano quelle ‘aberranti’ con lo spirito aspro (b 55, 205 e 345, e 218[219] etc.), mentre la grafia corretta ajlwhv, che si ritrova solo a z 293 (in cui, peraltro, manca l’accento), risulta nettamente minoritaria rispetto alle forme con lo spirito aspro (a 193, h 122, l 191[193], w 221, 224 e 226). Anche nella trascrizione degli spiriti, comunque, ho rispettato l’autografo. Non ho ripristinato gli spiriti, gli accenti e gli apostrofi che Leonzio ha involontariamente omesso. Frutto di distrazione appaiono alcuni accenti erronei, che ho scelto di non normalizzare: si vedano, a e 317(318), thvlou per thlou' (ma cf. thlou' a e 430[431], i 116[117], n 249 etc.) e, a y 275, faivdimw per faidivmw (faivdimw è esito della correzione di faivdimo", ma Leonzio ha inavvertitamente lasciato l’accento sulla prima sillaba). Ho riscontrato, inoltre, un fatto grafico che assume una funzionalità metrica: le sonanti iniziali di parola, quando producono l’allungamento della sillaba finale breve della parola precedente (su tale fenomeno prosodico cf. P. CHANTRAINE, Grammaire homérique, I. Phonétique et morphologie, Librairie C. Klincksieck, Paris 1948, pp. 176-178), vengono spesso raddoppiate. Così, ad esempio, a n 8 (o{ssoi ejni; mmegavroisi gerouvsion ai[qopa oi\non) la duplicazione di m in mmegavroisi indica che la presenza della nasale ha determinato l’allungamento della sillaba breve -niv, arsi del secondo piede dell’esametro. Il raddoppiamento delle sonanti, tuttavia, per quanto diffuso (in n esso si ripropone altre sette volte, ai vv. 13, 121, 151 – in cui, però, rrJai'sai si trova al principio del verso e, quindi, la sonante non allunga nessuna sillaba precedente –, 288[289], 333[334], 336[337] e 383[384]), non è universale in V, come mostrano già le tre occorrenze di ejni; megavroisi rispettivamente ad a 27, 188
IL TESTO GRECO
XLVII
all’aspetto più propriamente ortografico, ho fedelmente riprodotto, anche in ossequio ai recenti orientamenti metodologici189, l’accentazione
269 e 295. Ho riprodotto anche quest’uso grafico, che sicuramente era già dell’antigrafo di V (alla duplicazione delle liquide poste a inizio di parola in alcuni manoscritti accennava cursoriamente CHANTRAINE, Grammaire homérique, p. 176). Vanno notate, infine, alcune incongruenze grafiche. Non di rado la preposizione è unita al termine che essa regge: si vedano, in x, diavkria" (v. 2), ajmfipovdessin (v. 23), ajmfobeloi'sin (vv. 75 e 427[430]), uJpogouvnat∆ (v. 235[236]), suvmforton (v. 295[296]), ejpiglafurh'" (v. 356[357]). Tali grafie possono essere dovute a disattenzione (è il caso di ajmfobeloi'sin: cf. g 461[462] e m 365, in cui ajmf∆ è separato da ojbeloi'sin) o a fraintendimento del testo (si pensi a suvmforton, parola inesistente che Leonzio, non avendo individuato l’anastrofe oiJ suvn, ha creato agglutinando suvn a fovrton). Viceversa, parole che ci aspetteremmo scritte in univerbazione vengono scomposte: ancora in x, l’avverbio ejxapivnh" è scisso in ejx ajpivnh" (v. 38; tale grafia è attestata anche a m 288, f 195[196] e w 160, mentre ejxapivnh" è documentato solo a x 29), l’aggettivo ejnivpleion in ejni; plei'on (v. 113) e l’aggettivo katarighlav in kata; rrJighlav (v. 225[226]), ma in tutti e tre i luoghi la traduzione latina (rispettivamente «subito», «plenum» e «tremebunda») conferma l’esatta comprensione del significato da parte di Leonzio. Al contrario, a x 446(449), alla grafia d∆ ejsf∆, frutto dell’erronea divisione di dev sf∆, tiene dietro l’incompleta resa latina «autem», in cui il senso del pronome personale sf∆ viene perduto. Curioso, poi, il caso di d∆ ejndrhvessa (a 51), improprio scioglimento di dendrhvessa: la traduzione «autem arborata» ha sì recuperato il significato dell’aggettivo, ma ha aggiunto un inopportuno «autem». Quanto ai complementi avverbiali, ordinariamente univerbati nella prassi bizantina, nell’uso leonteo essi non ricevono un trattamento univoco: si rintracciano due occorrenze di ejxarch'" (a 188 e b 254) e altrettante di ejx ajrch'" (l 435[438] e r 66[69]), ejsauvrion (l 349[351]) è scritto in univerbazione, kat∆ ajntikruv (k 542[559] e l 63[64]) è scomposto. La particella enclitica de è solitamente staccata dalla parola che la regge (cf. boulutovn de a i 57[58]). Va ricordato, infine, che talora gli antroponimi (e. g., JHraklh'iü ed Eujruvtw [q 219(224)]) sono sormontati, conformemente alla consuetudine bizantina, da un tratto orizzontale. Ho ritenuto preferibile non procedere ad alcuna normalizzazione, per non privare il testo di quei caratteri di ‘disomogeneità’ che sembrano costituire l’aspetto peculiare delle abitudini grafiche leontee. 189 Negli ultimi decenni si è avvertita da parte degli editori di testi bizantini l’esigenza di mantenere l’assetto ortografico dei testi e di evitare meccaniche normalizzazioni che si rivelerebbero antistoriche: vid. MALTESE, «Per l’edizione», pp. 81-94; ID., «Ortografia d’autore e regole dell’editore: gli autografi bizantini», in R. BORGHI – P. ZAPPALÀ (edd.), L’edizione critica tra testo musicale e testo letterario. Atti del Convegno internazionale, Cremona 4-8 ottobre 1992, Libreria Musicale Italiana, Lucca 1995, pp. 261-286, ristampato in Rivista di studi bizantini e neoellenici, n. s., 32 (1995) 91-121; ROLLO, «La lettera consolatoria», pp. 40-43; D. R. REINSCH – A. KAMBYLIS, Annae Comnenae Alexias. Pars prior: prolegomena et textus, apud
XLVIII
INTRODUZIONE
di V190, nella quale si possono riconoscere alcune tendenze che si innestano nella pratica bizantina. - L’accento d’enclisi è di solito omesso sulle parole properispomene seguite da enclitiche monosillabiche191. Si può effettuare un sondaggio sul fenomeno in alcuni libri collocati a diverse altezze del poema omerico, ad esempio a, m e c. In a si contano dieci casi di assenza dell’accento d’enclisi sulle properispomene (v. 64: poi'on se; v. 163: kei'non g∆; v. 165: crusoi'o te ejsqh'to" te; v. 191: brw'sin te; v. 231: tau'ta m∆; v. 257: oi|on min; v. 291: sh'ma te; v. 360: oi\kon de; v. 392: ai\ya te), in m sette (v. 3: nh'son t∆; vv. 50 e 178: cei'ra" te; v. 190: Trw'e" te; v. 196: ma'llon te; v. 320: brw'si" te; v. 326: eu|ro" te)192 e in c tredici (v. 21: si'to" te; vv. 188[189] e 476[478]: cei'ra" te; v. 232[234]: oi\o" toi; v. 252[254]: ou|to" ge; v. 288[290]: tou'to toi; v. 310[312]: gounou'mai s∆; v. 313[315]: toiau'ta ge; v. 402[404]: sth'qo" te; vv. 475[477] e 498[500]: cei'ra" t∆; v. 484[486]: tau'ta ge; v. 485[487]: clai'nan te)193. - L’accento d’enclisi è abitualmente segnato sulle parole proparossitone accompagnate da enclitiche monosillabiche. Basti ricordare Walter De Gruyter et socios, Berolini et Novi Eboraci MMI, pp. 34*-52*. Ai problemi dell’ortografia bizantina ha dedicato diversi contributi J. Noret: vid. J. NORET – C. DE VOCHT, «Une orthographe insolite et nuancée, celle de Nicéphore Blemmyde, ou à propos du dev enclitique», Byzantion, 55 (1985) 493-505; J. NORET, «Quand donc rendrons-nous à quantité d’indéfinis, prétendument enclitiques, l’accent qui leur revient?», Byzantion, 57 (1987) 191-195; ID., «Faut-il écrire oujk eijsivn ou ou[k eijsin?», Byzantion, 59 (1989) 277-280; ID., «Notes de ponctuation et d’accentuation byzantines», Byzantion, 65 (1995) 69-88; ID., «L’accentuation de te en grec byzantin», Byzantion, 68 (1998) 516-518; ID., «Kai; tov te (mieux que kai; tovte) dans le sens de kai; tou'to ou kai; tau'ta», Byzantion, 78 (2008) 340-345. 190 Mi sono, però, attenuta alle convenzioni moderne riguardo all’impiego dell’accento acuto all’interno di parola e di quello grave in fine di parola (salvo nel caso in cui essa sia seguita da segno d’interpunzione) perché, in quest’ambito, il panorama grafico di V appare decisamente variegato, talora con accenti gravi nel corpo delle parole o acuti sull’ultima sillaba, e non sembra riconducibile ad alcuna specifica tendenza o norma. 191 Vid. ROLLO, «La lettera consolatoria», p. 43. 192 In m, però, l’accento d’enclisi sulla properispomena compare ai vv. 78 (cei'rev" te), 134 (tekou'sav te) e 163 (lu'saiv te). 193 In c, comunque, si registrano anche due occorrenze di segno contrario (v. 342[344]: gounou'maiv s∆; v. 485[487]: citw'nav te), delle quali la prima va nella direzione opposta rispetto all’identica iunctura gounou'mai s∆ del v. 310(312) e la seconda è contigua, nel verso, a clai'nan te.
IL TESTO GRECO
XLIX
le otto attestazioni di quest’uso in a (v. 124: o{tteov se; v. 258: pivnontav te terpovmenovn te; v. 288: trucovmenov" per; v. 310: loessavmenov" te tetarpovmenov" te; v. 315: lilaiovmenovn per; v. 321: uJpevmnhsevn tev eJ)194. - Spesso le parole bisillabiche parossitone, quando precedono un’enclitica, presentano un secondo accento sull’ultima sillaba195 (g 321[322]: mevgav te; g 479[480]: o[yav te; l 472[475] e n 107: e[nqav te; l 608[611]: a[rktoiv t∆; n 283[284]: e[nqav per; x 32: e[nqav ken etc.)196. - Ti" indefinito è talvolta accentato197 e, in questi casi (x 519[522], o 418[420], p 88, 183 e 305[306], s 384[382], t 172, u 380, f 132[133] etc.), ha l’accento acuto198. b. Aspetti testuali Allen inseriva il Marc. gr. IX 29, da lui siglato come U8, nella famiglia h199, composta, oltre che da U8, da altri due codici, il ms. Venezia, BNM, gr. IX 4 (U6), appartenuto al Bessarione200, e il perduto 194 Solo due volte, in a (v. 217: mavkaro" nuv teu; v. 309: ejpeigovmeno" per), manca l’accento d’enclisi sulla proparossitona. In mavkaro" nuv teu, peraltro, l’assenza dell’accento d’enclisi potrebbe essere dovuta al fatto che l’enclitica nuv, seguita a propria volta dall’enclitica teu, reca su di sé l’accento. Una prassi per certi versi affine è quella che consiste nell’assunzione dell’accento da parte dell’enclitica monosillabica o, più spesso, bisillabica che accompagna una parola proparossitona o, talvolta, properispomena. Essa è abbastanza documentata in V (cf. l 318[320]: puka'sai tev; o 196[197]: oJmhvlike" eijmevn; p 93: oi|a fatev; s 378[376]: povlemon poqevn; u 264: dhvmio" ejstivn etc.), soprattutto in presenza del verbo eijmiv, e può riscontrarsi pure nell’autografo crisolorino edito da ROLLO, «La lettera consolatoria», p. 43. Si veda anche ID., «Sull’epistolario di Michele Apostolio: a proposito di una recente edizione», Medioevo greco, 14 (2014) 341. 195 Cf. ID., «La lettera consolatoria», p. 42, e REINSCH – KAMBYLIS, Annae Comnenae Alexias, pp. 42*, 44*-47*. 196 È abbondantemente attestato, però, anche il fenomeno opposto (a 210: e[nqa per; b 104: e[nqa ken; d 360: e[nqa me etc.). 197 Anche l’avverbio enclitico rJa reca a volte l’accento, di norma grave (x 443[446], r 194[197], 353[356] e 393[396], f 64 e 147[148], y 44 e 366, w 348[351] etc.). 198 Cf. ROLLO, «La lettera consolatoria», p. 43. 199 ALLEN, «The Text», pp. 41-44; la tenuta della ricostruzione dello studioso sulla famiglia h è stata, però, messa in discussione da N. TACHINOSLIS, Handschriften und Ausgaben der Odyssee, Verlag Peter Lang, Frankfurt am Main – Bern – New York – Nancy 1984, pp. 31-33 e 44. 200 Su tale manoscritto, risalente al sec. XIII/XIV, vid. PONTANI, Sguardi su Ulisse, pp. 314-321.
INTRODUZIONE
L
«codice di Sabbioneta» (J), collazionato nel Seicento da N. Heinsius, che ne trascrisse le variae lectiones sui margini di un esemplare dell’Aldina del 1524201. Da parte mia, ho potuto mettere in luce alcuni elementi che andrebbero vagliati in vista di una più circostanziata definizione della collocazione dell’autografo leonteo all’interno dello stemma codicum dell’Odissea e di una revisione delle indicazioni di Allen, talora poco affidabili. Naturalmente, escludo dalla disamina tutte quelle anomalie testuali che sono riconducibili alla pronuncia del greco202 e che rappresentano semplici distrazioni del copista. Un problema interessante riguarda due versi che figurano in V ma nelle edizioni moderne203 non sono né accolti a testo né registrati in 201
Su questo codex deperditus vid. PERTUSI, Leonzio Pilato, pp. 132-134, e PONTANI, Sguardi su Ulisse, pp. 477-479. 202 Alla pronuncia itacistica vanno addebitati gli erronei glafurh'si, concordato, ad a 15 e 73, con il neutro spevsi (ma cf. d 402[403]: spevsi glafuroi'sin; y 335: spevsi glafuroi'si), e stugerh'sin, riferito, a l 462(465), al neutro ejpevessin (ma cf. l 80[81]: ejpevessin […] stugeroi'sin). Ad a 9 (h[sqion, aujta;r o} toi'sin ajfeivleto novsthmon h\mar) la quinta sede dell’esametro è occupata da novsthmon, frutto del condizionamento generato dalla sovrapposizione di h e i nella pronuncia; analogamente, il livellamento di h e u ha dato luogo alle inesistenti forme grafiche eujrhporoio (sic) di m 2 (nhu;" ajpo; d∆ i{keto ku'ma qalavssh" eujrhporoio) e ajcnhvmenoi di m 250 (ejx ojnomaklhvdhn tovt∆ ejsuvstaton ajcnhvmenoi kh'r), mentre dallo scambio fra i e oi potrebbe essersi originata, a o 479(481) (e[kbalon, aujta;r ejgw; loipovmhn ajkachvmeno" h\tor), la lezione loipovmhn, morfologicamente inaccettabile. È stata, poi, l’omofonia fra e e ai a provocare, a k 169(171) (ceiri; fevrein eJtaivrh, mavla ga;r mevga qhrivon h\en), la corruzione di eJtevrh in eJtaivrh, che, comunque, è stato correttamente tradotto da Leonzio con «altera». Spesso accade, inoltre, che all’interno di parola si ritrovi il s scempio lì dove le esigenze del metro richiederebbero la presenza del s geminato e, al contrario, che quest’ultimo compaia dove, sempre per ragioni prosodiche, ci aspetteremmo il s scempio. Valga per tutti un solo esempio: quello del nome di Ulisse, che a c 15 (to;n d∆ jOdusseu;" kata; laimo;n ejpiscovmeno" bavlen ijw') presenta il doppio s che allunga impropriamente l’ultima sillaba del primo dattilo, mentre al v. 146(147) dello stesso libro (kai; tovt∆ jOdush'o" luvto gouvnata kai; fivlon h\tor) è scritto con il s scempio anche se sarebbe occorso il s geminato per produrre l’allungamento della sillaba -du-, arsi del secondo piede. L’oscillazione fra s scempio e doppio, comunque, può anch’essa attribuirsi alla pronuncia del greco e non va, quindi, enfatizzata come tratto peculiare dell’uso leonteo. 203 Fra le numerose edizioni dell’Odissea e degli scholia vetera al poema che ho consultato elenco qui di seguito solo quelle a cui si fa esplicito riferimento nel presente paragrafo. Edizioni dell’Odissea: Homeri Odyssea, recensuit A. LUDWICH, in aedibus
IL TESTO GRECO
LI
apparato. A q 417(423)-424(429) Alcinoo invita la consorte Arete a portare in dono a Ulisse – che non ha ancora svelato la propria identità – un manto e una tunica riposti in un’arca pregiata e dichiara, al v. 420, che egli stesso regalerà all’ospite il proprio calice. Il v. 420 di V (ajmfi; dev oiJ ejgw; tovd∆ a[leisson ejmo;n perikalle;" ojpavssw), che risulta peraltro ipermetro, è assente nelle edizioni, che dopo il v. 425 (= v. 419 di V) pongono concordemente il v. 426 (= v. 421 di V) e non segnalano in apparato l’aggiunta del Marciano; quanto ai vv. 430-432, omessi nell’autografo leonteo, Allen204 e Bérard205 specificano che essi mancano anche nello Stuttgart. poet. et phil. 2° 5206. Va osservato, però, che il v. 420 di V, pur con un diverso attacco (ajmfi; dev207 invece di kaiv), coincide con il v. 430 delle edizioni. Tutto farebbe pensare che Leonzio abbia copiato da un antigrafo nel quale il discorso di Alcinoo si concludeva con il v. 429 delle B. G. Teubneri, Lipsiae 1889-1891; Homer’s Odyssey, books XIII-XXIV, edited with English notes and appendices by D. B. MONRO, Clarendon Press, Oxford 1901; Homeri Odyssea, cum notis criticis, commentariis exegeticis, indicibus ad utrumque epos pertinentibus edidit J. VAN LEEUWEN, A. W. Sijthoff, Lugduni Batavorum 1917; Homeri Opera, recognovit brevique adnotatione critica instruxit T. W. ALLEN (tomus III Odysseae libros I-XII continens; tomus IV Odysseae libros XIII-XXIV continens), e typographeo Clarendoniano, Oxonii 1917-19192; Homère, L’Odyssée, texte établi et traduit par V. BÉRARD, quatrième édition, Les Belles Lettres, Paris 1946-47; Homeri Odyssea, recognovit P. VON DER MUEHLL, editio stereotypa editionis tertiae (MCMLXII), in aedibus B. G. Teubneri, Stutgardiae et Lipsiae MCMXCIII; Homeri Odyssea, recognovit H. VAN THIEL, G. Olms, Hildesheim – Zürich – New York 1991. Edizioni degli scholia vetera all’Odissea: Scholia Græca in Homeri Odysseam ex codicibus aucta et emendata, edidit G. DINDORFIUS, e Typographeo Academico, Oxonii 1855; Die D-Scholien zur Odyssee. Kritische Ausgabe besorgt von N. ERNST, PhD thesis, Universität zu Köln, Köln 2006 (consultabile on-line all’indirizzo http://kups.ub.unikoeln.de/id/eprint/1831); Scholia Graeca in Odysseam, I. Scholia ad libros a – b, edidit F. PONTANI, Edizioni di Storia e Letteratura, Roma 2007; II. Scholia ad libros g – d, edidit F. PONTANI, Edizioni di Storia e Letteratura, Roma 2010 (dell’edizione di Pontani mi sono avvalsa per gli scoli ai primi quattro libri, mentre per gli altri mi sono servita dell’edizione di Dindorf, che raccoglie scholia V e scoli non-V, e di quella della Ernst, circoscritta agli scholia V). 204 Ed. cit., III, ad locum (le pagine non sono numerate). 205 Ed. cit., II, p. 19. 206 Si è già accennato a questo manoscritto, una delle copie della versione leontea dell’Odissea (vid. supra, p. XXIX e n. 119). 207 Da notare che tanto il v. 420 quanto il v. 421 di V iniziano con ajmfi; dev oiJ, il che potrebbe suggerire che sia avvenuta una sorta di conflatio fra l’attacco del v. 421 e il v. 420, con la conseguente creazione di un verso metricamente incongruo.
INTRODUZIONE
LII
edizioni moderne (= v. 424 di V) e, dei tre versi relativi al calice e alle future libazioni dell’ospite (i vv. 430-432), rimaneva solo il primo, con una differente dislocazione. A w 354(357) e nei versi successivi Ulisse, dopo essersi fatto riconoscere dal padre Laerte, lo incoraggia a non preoccuparsi delle reazioni degli Itacesi alla notizia della strage dei pretendenti, quindi lo sollecita a entrare in casa. Il v. 358 di V, con cui si chiude l’esortazione di Ulisse, non si ritrova in nessuna delle edizioni moderne, nelle quali, dopo il v. 359 (= v. 356 di V), si legge: prou[pemy∆, wJ" a]n dei'pnon ejfoplivsswsi tavcista208. A quest’ultimo verso, mancante in V, seguono nelle edizioni tre versi (i vv. 361-363), anch’essi assenti nel Marciano, che narrano l’arrivo di Ulisse e del padre presso l’abitazione di quest’ultimo (w}" a[ra fwnhvsante bavthn pro;" dwvmata kalav. / oi} d∆ o{te dhv rJ∆ i{konto dovmou" eu\ naietavonta", / eu|ron Thlevmacon kai; boukovlon hjde; subwvthn), e quindi il v. 364, uguale al v. 357 di V. L’omissione dei quattro versi in V non è registrata dagli apparati delle edizioni. Sembra chiaro che i quattro versi siano stati tralasciati, verosimilmente già nell’antigrafo di V, per effetto di un saut du même au même (v. 356 di V: ejnqavde Thlevmacon kai; boukovlon hjde; subwvthn ~ v. 363 delle edizioni moderne: eu|ron Thlevmacon kai; boukovlon hjde; subwvthn). Leonzio, essendosi accorto dell’assenza del verbo reggente della proposizione dei vv. 356-357 di V, ha denunciato il guasto apponendo sul margine sinistro, dopo il v. 357, l’annotazione «deficit unum carmen209» e ha lasciato nel testo, alla stessa altezza della nota, uno spazio, anche se un po’ ridotto, per l’eventuale inserimento del verso mancante. In un secondo tempo ha riempito tale spazio con il v. 358 (eu{romen. aujta;r speuvsante" dovmon oi{ de [sic] d∆ i{konto), che, però, non ha altre attestazioni in Omero e nel resto della letteratura greca. Questo verso presenta alcune incongruenze a livello lessicale: il verbo eu{romen, che Leonzio ha reso con il futuro «inveniemus» e che può spiegarsi come equivalente di euJrivskomen, è ascrivibile a un registro linguistico basso, probabilmente contiguo al greco parlato210, e il participio aoristo 208 209
Cito dall’edizione di van Thiel (ed. cit., p. 333). «Carmen» va qui inteso, come altrove nel latino medievale, nell’accezione di
‘verso’. 210
Cf. E. TRAPP et alii (edd.), Lexikon zur byzantinischen Gräzität, III, Verlag der Osterreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien 1999, s. v. eu{rw; l’esempio allegato è tratto dall’Eijsagwgh; ajstronomiva" di Giovanni Camatero (sec. XII).
IL TESTO GRECO
LIII
speuvsante" non si riscontra altrove nell’Odissea e nell’Iliade211. Sul piano sintattico, poi, la sequenza oi{ de d∆ risulta ridondante212. Va sottolineato, inoltre, che speuvsante" è esito della correzione di speuvsanto, forma verbale anch’essa assente in Omero; sotto l’e di de, inoltre, si intravede l’inizio di una rasura, che si estende fino al t di i{konto, e si riesce a leggere ik, il che fa supporre che Leonzio abbia dapprima scritto oi{ d∆ i{konto, poi modificato in oi{ de d∆ i{konto. La convergenza di tutti questi elementi autorizza a ritenere che il verso si configuri come un tentativo leonteo volto a integrare ope ingenii la lacuna dell’antigrafo attraverso la composizione di un esametro che assembla tessere della lingua omerica come aujtavr e i{konto e forme estranee al greco omerico come eu{romen e le cui imperfezioni strutturali e improprietà linguistiche rivelano le incertezze di un versificatore rozzo e impacciato213. Del resto, anche le correzioni apportate da Leonzio in scribendo mostrano lo sforzo di adattare il verso alle esigenze del metro: speuvsanto viene sostituito con speuvsante" poiché occorre, alla fine della parola, una sillaba lunga214 che faccia da arsi del quarto piede, e de aggiunto dopo oi{ permette di ottenere un dattilo in quinta sede215. Pertusi individuava otto annotazioni di mano di Leonzio le quali provavano che egli utilizzava un codice provvisto di variae lectiones216. In sette degli otto casi enucleati dallo studioso la formula «alia littera habet» introduce la variante in greco e/o la sua traduzione latina; una sola volta, invece, si delinea lo schema «vel»217 + varia lectio in greco Dell’aoristo del verbo speuvdw si rintracciano in Omero solo la terza persona singolare dell’indicativo speu'se (i 250, 310 e 343) e l’imperativo speuvsate (W 253). 212 La iunctura oi{de dev, peraltro, ricorre in Omero soltanto due volte, a h 161 e x 89. Per di più, appare anomala la posizione della particella d∆ (dev), di norma collocata al secondo posto nella frase (cf. J. D. DENNISTON, The Greek particles, Clarendon Press, Oxford 19542, pp. 185-189). 213 Cf. l’esperimento leonteo di versificazione latina illustrato da ROLLO, «Una prova autografa». 214 La sillaba finale di speuvsante", a differenza di quella di speuvsanto, è lunga per posizione in quanto è seguita da dovmon. 215 Su quest’operazione ‘filologica’ leontea si veda V. MANGRAVITI, «Leonzio Pilato copista e ‘filologo’: a proposito di un esametro dell’Odissea marciana», Studi medievali e umanistici, 10 (2012) 279-289. 216 PERTUSI, Leonzio Pilato, p. 134. 217 Ho sciolto con «vel» la sigla formata da v e da l tagliata e con «alias» l’abbreviazione costituita da al con l tagliata, mentre ho reso con «i.» la i interposta 211
LIV
INTRODUZIONE
+ resa latina. Sulla scorta dei dati in suo possesso218, Pertusi rilevava che due delle otto varianti non sembrano attestate nel resto della tradizione219 e che, viceversa, le lezioni ijfqivmou (ad d 365) e ojdwvdustai (ad e 422[423]), annotate sui margini del Marciano, appaiono le uniche presenti negli altri testimoni dell’Odissea, nessuno dei quali reca traccia rispettivamente di ijfqivmh220 e wjduvsetai messi a testo in V. Ho potuto ampliare considerevolmente la gamma delle note di collazione registrate nell’autografo leonteo: alle otto elencate da Pertusi se ne può aggiungere oltre una ventina. Raggruppo tali chiose in alcune categorie che permettano di cogliere, per le lezioni di volta in volta evidenziate, il rapporto fra V e il resto della tradizione.
fra due punti con cui è compendiato idest e con «s.» la s, anch’essa tra due punti, con cui è abbreviato scilicet. Ho riprodotto, infine, la sigla «q. d.» che sta per quasi dicat. 218 Cf. PERTUSI, Leonzio Pilato, pp. 134-135. 219 In una delle due note in questione (ad a 279), però, è restituita una varia lectio, peivqhai (a fronte di pivqhai che si trova nel testo) che, in effetti, l’apparato dell’edizione di Ludwich (ed. cit., I, p. 14) riporta come tramandata dal ms. Hamburg, Stadt- und Universitätsbibliothek, 56 in scrin., un codice copiato da una mano ascrivibile alla fine del sec. XIII (per ulteriori dettagli vid. PONTANI, Sguardi su Ulisse, pp. 303-308). Di più difficile comprensione è l’altra chiosa (ad d 730[733]), per la quale è opportuno ricostruire il contesto di riferimento. A d 729(732)-731(734) Penelope, costernata per la partenza del figlio da Itaca, esclama: eij ga;r ejgw; puqovmhn tauvthn oJdo;n oJrmaivnonta, || tw' ke mavl (sic) h[ ken e[meine kai; ejssuvmenov" per oJdoi'o, || h[ kev me teqnhkui'an ejni; mmegavroisin e[leipen (“se, infatti, io avessi saputo che aveva in mente questo viaggio, allora senz’altro sarebbe rimasto, benché smanioso di partire, oppure mi avrebbe lasciata morta nel palazzo”). A v. 730, un segno di richiamo posto sopra «vel», corrispettivo di h[, rimanda a una chiosa vergata sul margine destro, «alia littera habet ‘dimisissem et mansisset’». Pertusi interpretava «dimisissem» come trasposizione latina di una lezione e[meina, isolata variante di e[meine. Si può, però, obiettare che il verbo latino dimittere non corrisponde mai, nella versione leontea, al greco mevnw. Nella sua recente edizione degli scoli a d, Pontani registrava lo scolio leonteo nella forma «alia littera habet ‘demisisset et mansisset’» (schol. in Od. IV 733d2, p. 377, 26) e ipotizzava una varia lectio h|ken e[meine per h[ ken e[meine; il manoscritto, tuttavia, come già aveva visto Pertusi, ha «dimisissem». 220 van Leeuwen (ed. cit., I, p. 98), in verità, ricorda in apparato la lezione ijfqivmh come tradita dal ms. Paris, BnF, gr. 2403 (fine sec. XIII – inizio sec. XIV) e dalla seconda mano del ms. Venezia, BNM, gr. 613 (sec. XIII). Su questi due testimoni dell’Odissea vid. PONTANI, Sguardi su Ulisse, pp. 277-282 e 242-265.
IL TESTO GRECO
LV
Due variae lectiones non trovano riscontro negli altri testimoni dell’Odissea. 1) g 100(101): horum nunc recordare et michi verum dic / tw'n nu'n mivmnhsai kaiv moi nhmerte;" e[nispe,
Il segno di richiamo apposto sopra kaiv rinvia alla postilla «vel kavmoi»: potrebbe trattarsi della variante kajmoiv per kaiv moi, ma va osservato l’errore di trascrizione, probabilmente dovuto a Leonzio. 2) c 19-20: […] cito autem ab ipso mensam […] qow'" d∆ ajpo; ei|o travpezan, impulsit pede cum percusserit / atque cibos fudit infra w\se podi; plhvxa", ajpo; d∆ ei[data ceu'en e[raze /
Qui Antinoo, colpito dal dardo di Ulisse, si accascia esanime spostando con il piede la travpeza su cui sono disposte le vivande, che cadono in terra. Al v. 20, sul margine destro, all’altezza di «infra» è vergata la chiosa «vel ex», che risulta mutila per via della rifilatura. Ritengo, però, che «ex» possa essere integrato come «ex» e che l’annotazione «vel ‘ex’» recuperi, convertendola in latino, la varia lectio quvraze221. Quest’ipotesi nasce dal raffronto con c 84(85) (kavppese dinhqei;" ajpo; d∆ ei[data ceu'en quvraze), un verso che, dopo la pentemimere, è quasi identico a c 20 e nel quale quvraze è reso con «extra» e, per di più, seguito da un segno di richiamo che va riconnesso con la postilla «alias e[raze». A c 20, dunque, può essere accaduto il contrario: e[raze è messo a testo e quvraze è conservato a margine come variante, non sopravvissuta, però, a quel che sembra, in nessun altro testimone. In quattro casi, invece, la varia lectio registrata a margine in V coincide con la lezione accolta a testo nelle edizioni, mentre la lezione d’impianto del Marciano non è documentata negli apparati. 1) g 394(395)-395(396):
Leonzio, nella versione latina, ha sempre reso quvraze con «extra» (cf. e 409[410], z 53, i 417[418], 443[444] e 460[461], m 254, o 62 etc.); solo a c 373(375) l’avverbio è stato impropriamente tradotto con «infra». 221
INTRODUZIONE
LVI
nam postquam libaverunt biberunt que quantum volebat animus / aujta;r ejpei; speivsan t∆ e[pion q∆ o{son h[qele qumov", isti dormituri iverunt domum ut redirent / oiJ me;n kakkeionte" e[ban oi\kon de; nevesqai,
A nevesqai del v. 395 è riferita la nota «alias e{kasto), possono essere raccolti in alcune tipologie che cercherò di illustrare. Talvolta il vocabolo greco è sormontato da uno spazio lasciato in bianco, al centro del quale campeggia un segno di richiamo di dimensioni maggiori rispetto alla norma; quest’ultimo rinvia a una nota marginale in cui Leonzio, spesso sulle orme degli scoli omerici, ha glossato il problematico termine che figura nel testo. A l 573(576)576(579) è descritto il flagello inflitto negli Inferi a Tizio, cui due avvoltoi rodono il fegato devrtron e[sw duvnonte" (“penetrando dentro i visceri”). Il sostantivo devrtron del v. 576(579), non attestato altrove in Omero, ha destato perplessità in Leonzio, il quale, non riuscendo a trovarne il corrispettivo latino, ha preferito astenersi dal tradurlo e ne ha rimandato al margine la spiegazione. La postilla «i. ‘funditus usque ad corium subtile’»486, tuttavia, abbraccia nel giro della perifrasi non solo devrtron, bensì l’intero sintagma devrtron e[sw. La difficoltà di rintracciare un equivalente latino sembra all’origine anche della mancata resa di uJperterivh (z 70), termine tecnico che designa la tettoia del carro e del quale non si riscontrano altre occorrenze nei poemi omerici. Estesa e dettagliata, comunque, risulta l’annotazione marginale («lignum quod est supra currum, supra quod ponuntur res et onus; quod Qui, però, la resa di gavr è restituita nella chiosa parafrastica «non enim valde malum est me regnare in possessionibus meis», che espande la traduzione «non certe malum regnare» corrispondente al greco ouj me;n gavr ti kako;n basileuevmen. 485 La glossa «i. ‘ad defendendum canes et viros’», tuttavia, suggerisce che nel testo la trasposizione di kaiv, che congiunge i genitivi kunw'n e ajndrw'n, è stata omessa per una semplice svista. 486 «Corium subtile» ricorda leptovtaton devrma dello scolio omerico (schol. in Od. XI 579, p. 522, 4 DINDORF). 484
CXXII
INTRODUZIONE
lignum quatratum est vel quatriangul»487) cui riporta il vistoso segno di richiamo apposto sopra uJperterivh. A n 86-87, per enfatizzare la velocità della nave a bordo della quale Ulisse è ricondotto a Itaca, si dice che ouj dev ken i[rhx, || kivrko" oJmarthvseien (“nemmeno un falco, uno sparviero, avrebbe potuto seguirla”). Dopo aver tradotto i[rhx con «falco», Leonzio ha indugiato davanti a kivrko", sinonimo di i[rhx: non reperendo un omologo latino di kivrko", ha rinunciato a rendere il vocabolo, laconicamente chiosato a margine con «sic dictus». Va, però, segnalato che a o 524(526), in cui kivrko" ritorna, preceduto stavolta dal generico o[rni", il traduttore si è risolto a traslitterare il termine con «cyrcos», cui è riferita la glossa «sic dicitur illa avis». A i 57(58) Leonzio non ha individuato un corrispettivo latino per l’espressione avverbiale boulutovn de, chiarita, comunque, nell’annotazione marginale con un richiamo alla sua etimologia («boulutovn tempus proprie quando boves solvuntur ab aratro»488). Si osservi, tuttavia, che nell’Iliade, a P 786(779), verso identico a i 57(58), a boulutovn de è fatto equivalere l’avverbio «tarde», accompagnato dalla nota interlineare «‘ad merendam’ vulgariter». Benché non possiamo pronunciarci sulla stratificazione cronologica delle diverse fasi della stesura delle versioni omeriche, il caso appena esaminato conferma il fatto che le soluzioni versorie adottate di volta in volta da Leonzio anche di fronte a uno stesso problema non tendono necessariamente ad approdare a esiti uniformi, ma rimangono caratterizzate da un’ineliminabile cifra di disomogeneità. Va rammentato, poi, che talora una preesistente traduzione è stata erasa e non è stata rimpiazzata; sulla rasura, però, è stato apposto un segno di richiamo che quasi in tutti questi casi riconduce a una glossa la quale, sulle prime, sembrerebbe candidabile a entrare a pieno titolo nel testo. A differenza dei termini poc’anzi considerati, che possono aver disorientato il traduttore per la loro fisionomia di tecnicismi o per la rarità del loro impiego, diversi tra i vocaboli greci che fra breve prenderemo in esame sono di uso piuttosto comune. A d 48, sotto la rasura visibile al di sopra di 487 La chiosa, come ha già rilevato PERTUSI, Leonzio Pilato, p. 282 e n. 8, è debitrice degli scoli omerici (cf. schol. in Od. VI 70b, p. 134 ERNST), rispetto a cui, però, essa presenta qualche variazione: si confrontino, ad esempio, «quatratum […] vel quatriangul» con tetragwvnwi e «res et onus» con fortivvon. 488 Cf. schol. in Od. IX 58, p. 182 ERNST.
FISIOLOGIA DELLE POSTILLE
CXXIII
louvsanto – forma qui attestata per la prima volta nell’Odissea – si riesce a scorgere «lavav», probabile traccia di un preesistente lavaverunt se; il segno di richiamo posto sulla rasura rimanda alla nota «loti fuerunt». Leonzio deve essersi interrogato sulla diatesi di louvsanto e deve aver inteso il verbo in senso passivo, scartando, così, la soluzione lavaverunt se. Anche «loti fuerunt», però, pur restituendo il significato passivo, non ha soddisfatto appieno il traduttore, che ha continuato ad avvertire «loti fuerunt» come resa morfologicamente estranea al greco louvsanto, peraltro sempre trasposto altrove con «lavaverunt se»489. A d 637(640), sopra subwvth, che qui compare per la prima volta nel poema, è stata tracciata una linea orizzontale che copre «porc» eraso ed è preceduta da un segno di richiamo al quale va agganciata la postilla marginale «custodi, porcorum s.»: «porcorum s.», che è sottolineato, si configura come una sorta di glossa nella glossa. Il fatto che la proposta versoria abbozzata sul margine non sia stata trasferita nel testo rispecchia l’iniziale indecisione del traduttore davanti a un termine per la cui resa, nel prosieguo della versione, egli ha dispiegato un ventaglio relativamente ampio di soluzioni490. A s 102 il genitivo aujlh'", connesso con il precedente poti; e{rkion (sic) che Leonzio ha trasposto con «circa clausuram», è sovrastato da una rasura nella cui parte finale si scorgono «le» e, forse, «i.», e da un segno di richiamo che rinvia alla chiosa «claustri». Ora, proprio il sostantivo claustrum è uno degli equivalenti usuali di aujlhv491 – l’altro è il calco aula492 – e ci si sarebbe aspettati, dunque, di trovare «claustri» nel testo; la ridondanza semantica che si sarebbe generata dall’accostamento di «claustri» a «clausuram», però, deve aver indotto Leonzio a circoscrivere «claustri» entro i confini dell’annotazione marginale. Il traduttore, tuttavia, non ha qui pensato all’alternativa versoria, peraltro abbastanza ovvia, rappresentata dal calco aule; a tale opzione, invece, ha fatto ricorso a c 457(459), volgendo in latino e{rkeo" aujlh'" con «clausure aule»493 ed evitando, in tal modo, la ridondanza. 489 Vid. r 84(87) («lavaverunt se») e y 142 («lavaverunt se»). Nell’Iliade, inoltre, a K 567(576), louvsanto è stato tradotto con «lavaverunt», seguito dall’annotazione interlineare «se s.». 490 Vid. supra, p. XCV. 491 Cf. h 112, i 238(239), x 13 etc. 492 Cf. a 425, d 675(678), f 190(191) etc. 493 A fianco ad «aule», inoltre, Leonzio ha annotato la variante «vel ‘claustri’».
INTRODUZIONE
CXXIV
A s 319(317) parevxw, sormontato da una rasura, è chiosato con «ostendam», un verbo che Leonzio non ha ritenuto di dover introdurre nel testo perché esso esula dal suo schema versorio abbastanza rigido, nel quale a parevcw equivalgono di solito i verbi concedere494 e dare495 ed eccezionalmente tradere496. Registro infine, all’interno di tale tipologia, alcuni casi problematici. A l 214(216), sopra il vocativo kavmmore si osserva una rasura, sulla quale figura un segno di richiamo che riporta alla chiosa «infortunate». Non appare chiaro perché Leonzio non abbia messo a testo «infortunate», nonostante esso riproduca il greco kavmmore nella sua sostanza etimologica ben più di quanto lo riproducano «miserrime» (e 159[160]) e «miser» (e 338[339])497; «infortunate», comunque, è stato accolto nella versione come corrispettivo di kavmmore più avanti, a u 33498. A o 462(464) il piuccheperfetto bebhvkei è sormontato da una rasura su cui è tracciata una linea orizzontale, accanto alla quale, sul margine destro, si legge «ivit», sottolineato e seguito a propria volta da una rasura. Il perfetto «ivit» probabilmente non è stato assunto nel testo come equivalente di bebhvkei per via della sua diversità morfologica rispetto al piuccheperfetto greco, ma è lecito chiedersi perché Leonzio si sia posto il problema solo qui e abbia, invece, con disinvoltura trasposto bebhvkei con il perfetto in tutto il codice499, utilizzando solo sporadicamente500 il piuccheperfetto. A t 423(425) l’aggettivo ejis ? h", riferito a daitov", è sovrastato da una rasura, preceduta da un segno di richiamo che rinvia alla postilla «equaliter diviso in omnibus; propter abundaciam dicit». Non si comprende il disagio di Leonzio nella resa di ejis ? h", dal momento che egli già a q 95(98) e a p 478(479) ha tradotto l’aggettivo – concordato anche in questi versi con Vid. q 37(39), o 488(490) e s 134(133). Vid. d 89, t 113 e u 8. 496 Vid. s 362(360). A x 518(521) l’aoristo parevscet∆, metricamente incongruo, è stato reso con «erat». 497 Cf. schol. in Od. II 351e, p. 357, 39 PONTANI: in vari codici l’accusativo kavmmoron di b 351 è glossato con dustuch'; è plausibile che Leonzio abbia trasposto con «infortunate» proprio l’aggettivo dustuchv". 498 Qui Leonzio ha agglutinato a kavmmore la preposizione periv, che nel verso precede l’aggettivo, dando luogo all’erroneo perikavmmore. 499 Vid. g 409(410), q 355(361), k 376(388) etc. 500 Vid. z 11, m 312 e x 480(483). 494 495
FISIOLOGIA DELLE POSTILLE
CXXV
daitov" – con «congruo»501. Sembra che egli, pur avendo risolto la questione in due luoghi precedenti, non abbia tenuto conto del risultato acquisito. A volte, poi, l’omissione non si può spiegare altrimenti che come conseguenza di una disattenzione del traduttore. Uno spazio bianco, ad esempio, è stato lasciato sopra parole piuttosto comuni come o[nom∆ (t 404[406])502, aujtivk∆ (l 213[215])503 ed eujh'r∆ (l 123[125])504. Ad a 339, invece, sopra il dativo siwph' si nota una rasura, sotto la quale si può leggere «tacite audient s.»: Leonzio ha eraso sia la resa di siwph', «tacite», sia la chiosa «audient s.»505, ma ha dimenticato di fornire un nuovo equivalente latino per siwph', la cui traduzione altrove506 non ha destato in lui alcuna perplessità. A metà fra la distrazione e il fraintendimento sembra collocarsi la duplice omissione che, a w 96(95), ha sfigurato il senso della domanda retorica aujta;r ejmoi; tiv tovd∆ h\do" (“per me, invece, quale gioia?”507), tradotta con «nam michi < > tunc < >»: né tiv né h\do" sono stati resi508. Va, tuttavia, evidenziato che all’interrogativa segue nel verso, in V, kai; ejpi; ptovlemon toluvpeusa, lezione divergente da quella delle edizioni moderne (ejpei; povlemon toluvpeusa, “dopo che ebbi portato a compimento la guerra”509) e metricamente incongrua, che Leonzio ha volto in latino con «et in bello A p 478(479), verso uguale a t 423(425), Leonzio ha annotato, a fianco a «congruo», la variante «vel ‘undique, in omnibus equa
opulorum eo quod
ylon civitas ovem portas bebat m. s. novem: novem dixit quia novem civitates sub se habebat Pylon, ex quibus homines sacrificabant m. d. sedes: i. ‘congregaciones’ m. d. congregaciones hominum qui sedebant m. sup. || 8 aderant: erat m. sup. per quamlibet: i. ‘cuilibet sedi et (precede una rasura) congregacioni’ m. d. sedi m. s. 2 illucescat: vel ‘lumen faciat’ m. s. || 3 viificabilem: vel ‘vitam donantem’, i. ‘ea dona donantem quibus vivimus’ m. s. || 8 dabant: alias ‘ante tenebantur et dabant (corr. da -antur)’, i. ‘dividebant (corr. da -antur) ad comedend’ m. sup. || 9 quando: vel ‘postquam’ m. s. 1 ÔHevlio": corr. da jH- liquerat: corr. da -erit || 5 hii iam: su rasura || 6 nigricome: corr. da -a || 7 quinginta: rasura fra quin- e -ginta qualibet: -a- dopo la corr. || 8 aderant: su rasura
5
LIBRO III
10
15
20
79
isti autem recte descenderunt atque vela navis undique equalis oi{ d∆ ijqu;" katavgonto, ijd∆ ijstiva nho;" eji?sh", recolligerunt cum elevaverant / hanc in portu locaverunt / atque stei'lan ajeivrante", th;n d∆ w{rmhsan, ejk d∆ exiverunt ipsi / e[ban aujtoiv, at vero Telemachus a navi descendit precessit autem Athena / ejn d∆ a[ra Thlevmaco" nho;" bai'n∆ h\rce d∆ jAqhvnh, huic prima dixit dea glaucopis Athena / to;n protevrh proseveipe qea; glaukw'pi" jAqhvnh, “Telemache / non certe te opportet amplius verecundiam neque modicum / “Thlevmac∆ ouj mevn se crh; e[t∆ aijdou'" ouj d∆ hjbaiovn, audias ob hoc certe et per pontum navigavisti ut tou[neka ga;r kai; povnton ejpevplw" o{fra puvqhai, patrem ubi occultat terra / et quamcumque mortem adimplevit / patro;" o{pou keuvqei gai'a kai; o{ntina povtmon ejpevspen, sed eya nunc recte vadas ad Nestorem bellicosum / ajll∆ a[ge nu'n ijqu;" kive Nevstoro" iJppodavmoio ut sciamus siquod consilium in pectoribus occultavit / ei[domen h{ntina mh'tin ejni; sthvqessi kevkeuqen, deprecari autem ipsum ut vera dicat / livssesqai dev min aujto;n o{pw" nhmerteva ei[ph, mendacium autem non dicet / valde certe scientificus est /” yeu'do" d∆ oujk ejrevei mavla ga;r pepnumevno" ejstiv.” hanc autem Telemachus scientificus contra allocutus est / Th;n d∆ au\ Thlevmaco" pepnumevno" ajntivon hu[da 10 isti: Telemachus et Pallas et socii m. s. || 11 elevaverant: q. d. ‘acceperint’ m. s. hanc: navem s. m. s. || 13 huic: Telemacho m. s. || 14-17 nunc consulit Pallas Telemacho quod non deberet verecundari sed deberet ire ad Nestorem audacter m. d. || 14 verecundiam: habere int., sottolin. || 16 quamcumque – adimplevit: quam mortem passus est m. d. || 19 deprecari: debeas m. s. || 20 scientificus: i. ‘scientificus’ m. d. 11 in portu: alias ‘in navagio’ m. d. || 16 occultat: l (o a) ‘occultavit’ m. s. adimplevit: alias ‘perfecit’; q. d. ‘adimplevit’, i. ‘ad se atrhaxit’, i. ‘que mors adimplevit et disolvit ipsum’ m. d. 11 elevaverant: corr. da -erint || 12 vero: corr. da -e || 16 patrem: corr. da -is gai'a: corr. da gai;- || 19 deprecari: -i su rasura
80
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
“Mentor / quomodo iam ibo / quomodo iam amicabor ipsi / “Mevntor, pw'" t∆ a]r i[w pw'" t∆ a]r prosptuvxomai aujtovn, nondum de sermonibus expertus sum scientificis / ouj dev ti pw muvqoisin pephvreimai pukinoi'sin, verecundia autem iuvenem virum seniorem interogare” aijdw;" d∆ au\ nevon a[ndra geraivteron ejxerevesqai,” huic autem dixit dea glaucopis Athena / to;n d∆ au\te proseveipe qea; glaukw'pi" jAqhvnh, f. 26v “Telemache alia certe ipse in sensibus tuis intelliges “Thlevmac∆ a[lla me;n aujto;" ejni; fresi; sh'si nohvsei" alia que et deus imponet non certe puto / a[lla de; kai; daivmwn uJpoqhvsetai, ouj ga;r oji?w, non / te deorum / nolle natum esse nutritum que /” ou[ se qew'n ajevkhti genevsqai te trafevmen te…” sic vero vociferata precessit Pallas Athena / w}" a[ra fwnhvsasa, hJghvsato Palla;" jAqhvnh. cito hic autem postea post vestigia ibat dee karpalivmw" o{ d∆ e[peita met∆ i[cnia bai'ne qeoi'o, venerunt autem ad Pyliorum virorum congregacionem et sedes i\xon d∆ ej" Pulivwn ajndrw'n ajgurivn te kai; e{dra", ubi Nestor sedebat cum filiis circum autem socii / e[nqa de; Nevstwr h|sto su;n uiJavsin, ajmfi; d∆ eJtai'roi, cibum preparantes carnes assabant / alias autem perforabant dai't∆ ejntunovmenoi, kreva w[ptwn, a[lla d∆ e[peiron, 22 Mentor: o int., sottolin. amicabor: eciam potest dixi ‘alloquar’ m. d. q. d. ‘quomodo amicabilibus verbis ipsum accipiam sive salutem ad capiendam amiciciam eius?’ m. d. || 24 verecundia: est s. dopo autem, int., sottolin. interogare: inergare eraso sul m. d. || 27 non – puto: quod sic sit depennato sul m. d. non enim credo vel puto quod hoc sit, s. quod te non nolle deorum nutritum esse sed velle (su rasura) m. s. || 28 non – nolle: ‘ymo’ q. d. ‘sic velle’ m. d. nolle: i. ‘contra voluntatem’ eraso sul m. s. || 31 sedes: possumus eciam dicere ‘sedes’; sedilia autem erant in quibus congregati sedebant cum sacrificando comedebant m. s. || 33 cibum: ‘epulum’ s. int., sottolin. perforabant: in verutibus m. d. 30 cito: vel ‘fortiter’ (corr. da forr-) m. s. || 31 sedes: alias ‘sedes’, alias ‘congregaciones’ m. d. 28 non: corr. da ne || 33 perforabant: su rasura
25
30
LIBRO III
35
40
45
81
isti autem ut forenses viderunt congregati venerunt omnes / oi} d∆ wJ" ou\n xeivou" i\don, ajqrovoi h\lqon a{pante", manibus autem salutabant et ut sederent precipiebant / cersivn t∆ hjspavzonto kai; eJdriavasqai a[nwgon, primus Nestorides Pisistratus iuxta cum venerit / prwto" Nestorivdh" Peisivstrato" ejgguvqen ejlqwvn, ambos cepit per manum et sedere fecit penes cibum / ajmfotevrw e{le cei'ra kai; i{drusen para; daiti; riis in mollibus in aremis marinis kwvesin ejn malakoi'sin ejpi; yamavqoi" aJlivhsin, penes fratrem Thrasymidea et patrem proprium / pavr te kasignhvtw Qrasumhvdei> kai; patevri w|, dedit vere viscerorum partes / bonum que vinum fudit dwvke d∆ a[ra spavgcnwn moivra", eu\ d∆ oi\non e[ceue aureo in calice / curialitatem ostendens que allocutus est cruseivw devpai>, deidiskovmeno" de; proshuvda, Palladem Athenam puellam Iovis egiochio Pallavd∆ jAqhnaivhn kouvrhn Dio;" aijgiovcoio, “ora nunc o forensis Neptunno regi / “eu[ceo nu'n w\ xei'ne Poseidavwni a[nakti cuius certe et cibo obviavistis huc cum venistis / f. 27r tou' ga;r kai; daivth" hjnthvsate deu'ro molovnte", nam postquam libaveris et oraveris ut ius est / aujta;r ejph;n speivsh" te kai; eu[xeai h| qevmi" ejstiv, da et isti postea calicem dulcis vini do;" kai; tou'tw e[peita devpa" melihdevo" oi[nou, ut libet / quia et hunc puto inmortalibus spei'sai, ejpei; kai; tou'ton oji?omai ajqanavtoisin, 35 salutabant: salutando recipiebant m. s. || 36 Pisistratus: proprium int. || 38 in2 – marinis: penes mare stabant, ubi sacrificabant m. s. || 39 Thrasymidea: proprium int. proprium: suum int., sottolin. || 40 partes: dedit m. s. fudit: posuit m. d. || 41 deidiskovmeno": d m. s. || 42 Palladem: i. Mentorem s. m. s. egiochio: a capra nutrito m. d. || 43-44 ab uno incipit, sed ad ambos desinit locucio m. d. || 44 cum venistis: cum venistis depennato sul m. sup. 37 sedere fecit: alias ‘locavit’ m. s. || 43 forensis: vel ‘amice’ m. s. 36 primus: p- e -m- su rasura || 38 aremis: segue que eraso || 40 dedit: su rasura vere: corr. da -o bonum: corr. da be- || 41 deidiskovmeno": d- su rasura || 44 daivth": corr. da -i"
82
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
orare omnes / autem diis egent homines / eu[cesqai, pavnte" de; qew'n catevous∆ a[nqrwpoi, sed iunior est similis etate / autem michi ipsi ajlla; newvterov" ejstin, oJmhlikivh dev moi aujtw'… ob hoc tibi primo dabo aureum calicem” tou[nekav soi protevrw dwvsw cruvseion a[leison,” sic cum dixerat in manibus posuit calicem dulcis vini w}" eijpw;n ejn cersi; tivqei devpa" hJdevo" oi[nou, gavisa autem est Athena scientifico viro iusto / cai're d∆ jAqhnaivh pepnumevnw ajndri; dikaivw ob hoc quia sibi primo dedit aureum calic ou[nekav oiJ protevrh dw'ke cruvseion a[leison, statim orabat multa Neptunno regi / aujtivk∆ eu[ceto polla; Poseidavwni a[nakti. “exaudi Neptunne terram equitans / neque invideas “klu'qi Poseivdaon gaivhoce mh;de; merh", nobis orantibus perficere hec opera hJmi'n eujcomevnoisi teleuth'sai tavde e[rga, Nestori certe primo et filiis gloriam concede / Nevstori me;n prwvtista kai; uiJavsin ku'do" o[paze, nam postea aliis da gratam retribucionem / aujta;r e[peit∆ a[lloisi divdou carivessan ajmoibhvn, omnibus Pyliensibus de gloriosa hecatomba / suvmpasin Pulivoisin ajgakleith'" eJkatovmbh", da eciam Telemacho et michi cum fecerimus ut redeamus / do;" d∆ e[ti Thlevmacon kai; ejme; prhvxanta nevesqai, cuius causa huc venimus / cita cum navi nigra /” ou[neka deu'r∆ ijkovmesqa qoh' su;n nhi÷ melaivnh,” 48 omnes – homines: nota m. s. || 49 similis – michi: i. ‘similis est etate michi’ m. d. similis etate: est dopo autem, int., sottolin. || 50 eo quod tu ior es ipso, et postea da sibi m. d. || 54 Athena s. orabat dicens m. d. || 55 neque: pro ‘non’ m. d. || 59 de – hecatomba: i. ‘causa gloriose hecatombe’ m. s. hecatomba: sacrificio m. d. || 60 cum fecerimus: id s. int., sottolin. 55 equitans: vel ‘movens’ m. d. || 58 retribucionem: alias ‘meritum’ et ‘redencionem’ de eo quod nobis faciunt m. d. 48 diis: -ii- corr. da eo || 50 aureum: corr. da -am || 60 e[ti: corr. da e[th redeamus: corr. da ra-
50
55
60
LIBRO III
65
70
83
sic iam postea oravit et ipsi omnia perficiebat / w}" a]r e[peit∆ h[raito kai; aujth' pavnta tevleuta, dedit autem Telemacho bonum calicem rotundum / dw'ke de; Thlemavcw kalo;n devpa" ajmfikuvpellon, sic autem similiter oravit Ulixis amicus filius f. 27v wJ" d∆ au{tw" h[rait∆ jOdussh'o" fivlo" uiJov", isti autem postquam assaverunt carnes meliores et acceperunt oi{ d∆ ejpei; w[pthse krev∆ uJpevrtera kai; ejruvsanto, partes cum diviserint comedebant multum dulcem cibum moivra" dasavmenoi daivnunt∆ ejrihndeva dai'ta nam postquam poti et cibi desiderium extraxerunt aujta;r ejpei; povsio" kai; ejdhtuvo" ejx e[ron e[nto, istis vere sermonem incepit venerabilis bellicosus Nestor toi'" a[ra muvqwn h\rce gerhvnio" iJppovta Nevstwr, “nunc iam melius est perstrutari et interogare / “nu'n dh; kavlliovn ejsti metallh'sai kai; e[resqai, sunt / postquam saturi sunt cibo / forenses qui xeivnou" oi{tinev" eijsin ejpei; tavrphsan ejdwdh'"… o amici / qui estis unde navigavistis mollia per vada ? / w\ xei'noi, tivne" ejstev, povqen plei'q∆ uJgra; kevleuqa vel aliquod ad opus vel vane erratis ? / h[ ti kata; prh'xin, h] mayidiv" ajlavlhsqe, sicuti depredatores per mare qui errant oi|a te lhisth're" uJpeiv rJ∆ a[la toiv t∆ ajlovwntai, animas anteponentes / malum extraneis ferentes //” yuca;" parqevmenoi kako;n ajllodapoi'si fevronte"…” 62 postea: i. postquam dedit sibi calicem Nestorides m. s. perficiebat: Neptunus s. m. d. || 65 meliores: alciores que sunt in animali, i. nobiliores, ut spatule et cetera m. sup. || 66 cibum: ‘epulum’ s. m. d. || 67 postquam – extraxerunt: q. d. ‘postquam extraxerunt famem et expleverunt desiderium’ m. s. || 68 gerhvnio": secundum Hesiodum gerhvnio", i. ‘in Gerini loco nutritus’, sed alii ‘venerabilis senectute’ m. s. || 70 forenses: amicos foreses m. s. qui: quicumque sunt (sunt sottolin.) m. s. || 71 itaque dixit Nestor m. s. || 72 aliquod – opus: venistis m. s. || 74 animas anteponentes: q. d. ‘animabus vestris non parcentes’, ‘desperati’ s., ‘anteponentes vitam pro preda’ m. s. malum – ferentes: non erat turpe antiquitus extraneas gentes depredari m. s. extraneis: extraneis et forensibus hominibus m. s. 63 calicem: c- dopo la corr. || 64 h[rait∆: corr. da h{- || 67 poti: corr. da -o cibi: corr. da -o || 71 tivne": corr. da tivno- || 73 oi|a: corr. da oi\-
84
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
hunc autem Telemachus scientificus contra allocutus est To;n d∆ au\ Thlevmaco" pepnumevno" ajntivon hu[da, hortatus / ipsa enim in sensibus audaciam Athena qarshvsa", aujth; ga;r ejni; fresi; qavrso" jAqhvnh, posuit ut ipsum de patre absente interogaret qh'c∆ i{na min peri; patro;" ajpoicomevnoio e[roito… “o Nestor Neliiadi magna gloria Achivorum “ \W Nevstor Nhlhi>avdh mevga ku'do" jAcaiw'n, interogas unde sumus ego autem tibi dicam ei[reai oJppovqen ei\men, ejgw; dev ke toi; katalevxw, nos ab Ithachia niia venimus hJmei'" ejx jIqavkh" uJpo; nhi?ou eijlhlouvqamen, opus autem hoc proprium / non puplicum quod narro / prh'xi" d∆ h{ d∆ ijdivh ouj dhvmio" h}n ajgoreuvw, patris mei famam amplam quero si alicubi audiam / patro;" ejmou' klevo" eujru; metevrcomai h[n pou ajkouvsw, divi Ulixis talasifronos quem olim fantur divou jOdussh'o" talasivfrono", o{n pote fasiv, f. 28r tecum bellantem civitatem Troianorum depredatum fuisse / su;n soi; marnavmenon povlin Trwvwn ejxalapavxai, alios certe omnes quot Troianis bellabant a[llou" me;n ga;r pavnta" o{soi Trwsi; ptolevmizon, audivimus ubi quilibet periit gravi destruccione / peuqovmeq∆ h|ci e{kasto" ajpwvleto lugrw' ojlevqrw, illius autem et destruccionem inauditam posuit Saturnius keivnou d∆ au\ kai; o[leqron ajpeuqeva qh'ke Kronivwn, non enim aliquis potest clare dicere ubi periit / ouj gavr ti" duvnatai savfa eijpevmen oJppovq∆ o[lwle, 76 hortatus: i. ‘audaciam cum accepit’ m. s. || 78 Neliiadi: patronomicum int., sottolin. || 80 niia: a monte int., sottolin. mons est in Ithachia qui sic dicitur, a quo prenominatur ‘niia’ m. s. || 81 proprium: est int., sottolin. || 82 s. m. s. famam: ‘famam’ s. m. inf. || 83 talasifronos: i. ‘sapiencia sua mala paciens’ m. s. || 87 illius: Ulixis m. s. et destruccionem: q. d. ‘non solum illum, eciam mortem eius’ m. d. 81 opus: alias ‘opus’ m. s. || 84 depredatum fuisse: alias ‘evacuavisse’ m. d. || 85 bellabant: vel ‘bellati fuerunt’ m. d. || 86 audivimus: alias ‘scivimus’ m. s. destruccione: vel ‘pernicie’ m. d. 75 allocutus est: -cutus est su rasura || 77 absente: su rasura
75
79 80
80
85
LIBRO III
85
in terra consumptus fuit viris ab inimicis sive ille ei[q∆ o{ g∆ ejp∆ hjpeivrou davmh ajndravsi dusmenevessin, 90 sive et in pelago cum undis Amphitrites / 90 ei[ te kai; ejn pelavgei meta; kuvmasin jAmfitrivth"… ob hoc nunc tua genua deprecor sique vis touvneka nu'n ta; sa; gouvnaq∆ iJkavnomai ai[k ejqevlhsqa illius gravem destruccionem dicere si alicubi vidisti keivnou lugro;n o[leqron ejnispei'n ei[pou o[pwpa", oculis tuis vel alii sermonem audivisti / ojfqalmoi'si teoi'sin, h] a[llou mu'qon a[kousa" errantis / ultra certe ipsum miserrimum genuit mater / plazomevnou, pevri gavr min oji>zuro;n tevke mhvthr, non autem de me verecundatus humilis sis / nec mei miserans e[ti m∆ aijdovmeno" meilivsseo mh; d∆ ejleaivrwn, 95 mh; d∆ sed bene michi narra quomodocumque obviavisti visui ajll∆ eu\ moi katavlexon o{pw" h[nthsa" ojpwph'", deprecor si aliquando pater meus bonus Ulixes livssomai ei[ potev toi path;r ejmo;" ejsqlo;" jOdusseuv", vel verbum vel opus promittens perfecit h] e[po" hjev ti e[rgon uJposta;" ejxetevlesse loco in Troianorum ubi paciebamini lesiones Achivi o{qi pascete phvmat∆ jAcaioi; 100 dhvmw ejni; Trwvwn horum nunc recordare et michi verum dic /” nu'n mivmnhsai kaiv moi nhmerte;" e[nispe,” 100 tw'n huic autem retribuit postea venerabilis bellicosus Nestor / to;n d∆ hjmeivbet∆ e[peita gerhvnio" iJppovta Nevstwr…
89 ille: ille Ulixes m. s. || 90 Amphitrites: maris int., sottolin. Amphitrites uxor est Neptuni et ponitur pro ‘mare’ m. d. || 94 ultra: alios m. s. || 95 q. d. ‘non habeas verecundiam de me nec mei miserere quin dicas veritatem si mortuus est’ m. s. ad dicendum veritatem si mala sit m. d. || 96 narra: q. d. ʻquolibetʼ int., sottolin. || 98 promittens: tibi s. int., sottolin. || 99 lesiones: ‘mala’ s., ‘dapna’ vel ‘nocumenta’ m. d. || 100 kaiv moi: vel kavmoi m. d. 89 consumptus fuit: alias ‘interfectus fuit’ m. d. || 91 tua – deprecor: vel ‘tua genua deprecor’ m. d. || 96 visui: vel ‘voci’ int., sottolin. 89 inimicis: corr. da im- || 93 alii: -i su rasura || 94 errantis: -is dopo la corr. || 95 meilivsseo: m. d. sis: corr. da sit
86
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
“o amice / postquam me recordari fecisti miserie quam in illo “W \ fivl∆ ejpeiv m∆ e[mnhsa" ojiz> uvo" h}n ejn ejkeivnw, f. 28v loco substinuimus potencia incaptibiles filii Achivorum dhvmw ajnevtlhmen mevno" a[scetoi ui|e" jAcaiw'n atque quot cum navibus per nigrum pontum hjme;n o{sa xu;n nhusi;n ejp∆ hjeroeideva povnton, errantes ad predam quocumque precessit Achilles / plazovmenoi, kata; lhi?d∆ o{ph a[rxeien jAcilleuv", 105 atque quot et in civitate magna Priami regis hjd∆ o{sa kai; poti; a[stu mevga Priavmoio a[nakto" cum bellabamus / ubi postea interfecti fuerunt quot optimi marnavmeq∆ e[nqa d∆ e[peita katevktaqen o{ssoi a[ristoi, ibi certe Aiax iacet marcialis ibi que Achilles e[nqa me;n Ai[a" kei'tai ajrhvi>o", e[nqa d∆ jAcilleuv", ibi que Patroclus deis consultor similis / ejnqavde Pavtroklo" qeovfin mhvstwr ajtavlanto", 110 ibi autem meus amicabilis filius simul fortis et inreprehensibilis / ejnqavd∆ ejmo;" fivlo" uiJo"; a{ma kratero;" kai; ajmuvmwn, 110 Antilochus superflue / ad currendum citus atque pugnator / jAntivloco", peri; me;n qeivein tacuv", hjde; machthv", alia que multa cum istis passi fuimus mala / quis iam illa a[lla te povll∆ ejpi; toi'" pavqomen kakav, tiv" ken ejkei'na, omnia dicerit / mortalium hominum ? pavnta ge muqhvsaito kata; qnhtw'n ajnqrwvpwn, non si quinque annis et sex exspectans ouj d∆ eij pentaevte" te kai; ejxaevte" paramivmnwn, 102 sgg. (-197) ic narrat Nestor recessum Grecorum a Troia post destrucionem et capcionem eius m. s. || 102 miserie: i. ‘calamitatis’ m. sup. || 104 quot: mala s. sustinuimus m. s. nigrum: opacum vel obscurum m. s. || 105 precessit: q. d. ‘duxit nos’ m. s. || 106-107 quot – bellabamus: passi fuimus m. s. || 106 quot: mala int., sottolin. || 108-111 et dixit quot m. s. || 109 Patroclus: proprium int. consultor: consilio et in moribus doctus et sapiens m. s. || 111 Antilochus: proprium int. superflue: ultra alios et exellens alios m. s. citus – pugnator: erat int., sottolin. || 112 cum: i. ‘cum’ m. s. || 112-113 quis – dicerit: q. d. ‘nemo’ m. s. 102 miserie: rasura tra miser- e -ie || 103 incaptibiles: corr. da incapta- || 106 in: precede una rasura || 113 dicerit: corr. da sermoretur ex eraso sopra kata; mortalium hominum: corr. da mortalibus hominibus
LIBRO III
87
interogabis quot illic passi fuerunt mala divi Achivi / kaka; di'oi jAcaioiv, 115 ejxerevoi" o{sa kei'qi paqon ante iam / dum diferas / tuam ad paternam terram venies / privn ken ajnieiqei;" sh;n patrivda gai'an i{koio… per novenium certe ipsis mala suebamus circum stantes / eijnaevte" gavr sfin kaka; rJavptomen ajmfievponte", omnibus dolis vix autem perfecit Saturnius pantoivoisi dovloisi, movgi" d∆ ejtevlesse Kronivwn, ubi nemo umquam consilio assimilari contra mh'tin oJmoiwqhvmenai a[nthn, 120 e[nq∆ ou[ti" pote; volebat / quia valde multum vincebat divus Ulixes / ejpei; mavla pollo;n ejnivka di'o" jOdusseuv", f. 29r 120 h[qel∆ omnibus dolis pater tuus / si verum / pantoivoisi dovloisi path;r teo;" eij ejteovn ge illius filius es / veneracio me tenet respicientem / keivnou e[kgono" ejssi, sevba" m∆ e[cei eijsorovwnta, certe sermones similes non autem diceres h[toi ga;r mu'qoi ge ejoikovte", ouj dev ke faivh" virum iuniorem sic assimilantem ad loquendum a[ndra newvteron w|de ejoikovta muqhvsasqai, ibi certe illo tempore ego et divus Ulixes me;n ejgw; kai; di'o" jOdusseuv", 125 e[nq∆ h[toi ei{w" numquam in concione divisim loquebamur neque in consilio / ou[t∆ e[ pot∆ eijn∆ ajgorh' divca bavzomen, ou[t∆ ejni; boulh', 116 ante: quam ista perficiantur m. s. dum – venies: q. d. ‘cum distuleris ad interogandum et ad sciendum tot, ibis ad patriam tuam’ m. s. || 117 ipsis: Troianis m. s. || 118 perfecit Saturnius: quod caperemus Troiam m. d. || 119 ubi: ‘ubi’: i. in lo Troianorum vel in bello m. s. || 119-120 assimilari – volebat: Ulixi s. m. sup. || 121 si verum: quod s. tu (segue una parola depennata e illeggibile) m. d. || 123-124 sermones – loquendum: similes sunt sermones tui et Ulixis patris, q. d. ‘estis, s. tu et pater tuus, similes sermn nec diceres aliquem iuve sic similem sibi ad loquendum’ m. d. || 124 virum: aliquem s. m. s. assimilantem: michi m. d. || 126 divisim: q. d. ‘unus altero’ m. d. 123 similes: alias ‘assimilantes sunt ad invicem’ m. s. || 124 assimilantem: vel ‘similem’ m. s. vel ‘similem’ m. d. 116 paternam: corr. da patriam || 121 verum: segue una rasura || 123 ejoikovte": corr. da eJ- || 124 ejoikovta: corr. da eJ-
88
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
sed unum habentes intellectum et scientificum consilium ajll∆ e[na e[conte novw kai; ejpivfrona boulhvn, consulebamus Argivis ut valde optima fierent / frazovmeq∆ jArgeivoisin o{pw" o[c∆ a[rista gevnoito, nam postquam Priami civitatem depredati altam fuimus 130 aujta;r ejpei; Priavmoio povlin diepevrsamen aijphvn, adscendimus naves deus autem dispersit Achivos / 130 bh'men d∆ ejn nhvessi qeo;" d∆ ejkevdassen jAcaiouv", et tunc iam Iuppiter gravem in sensibus consuluit reditum kai; tovte dh; Zeu;" lugro;n ejni; fresi; mhvdeto novston, Achivis quia non intelligibiles neque iusti / jArgeivoi", ejpei; ou[ti nohvmone" ouj de; divkaioi, omnes erant / ipsorum multi malam mortem adimplerunt / pavnte" e[san, tw'n sfevwn poleve" kako;n oi\ton ejpevspon, ira a destructibili glaucopidos obrimopatris mhvnio" ejx ojloh'" glaukwvpido" ojbrimopavtrh", que litem Atridibus in ambobus posuit / 135 h{ t∆ e[rin jAtreivdhsi met∆ ajmfotevroisin e[qhken, isti autem vocaverunt ad concionem omnes Achivos tw; de; kalessamevnw ajgorh;n ej" a{panta" jAcaiou;" vane nam non secundum ordinem sole intrato / mavy, ajta;r ouj kata; kovsmon ej" hjevlion katadu'nta hii autem venerunt vino aggravati filii Achivorum / oi} d∆ h\lqon oi[nw bebarhovte" ui|e" jAcaiw'n sermonem dicerunt / cuius causa populum congregaverunt mu'qon muqeivsqhn tou' ei[neka lao;n a[geiran f. 29v 140 tunc vere Menelaus precepit omnibus sociis / 140 e[nq∆ h[toi Menevlao" ajnwvgei pavnta" eJtaivrou" 131 gravem – reditum: q. d. ‘gravem reditum in cura habebat’ m. d. || 133 malam – adimplerunt: q. d. ‘mala mors implevi eos’ m. d. || 134 ira – destructibili: propter hoc, quod Aiax eolius Cassandram in templo strupavit m. s. obrimopatris: i. ‘magnum patrem habentis (corr. da habens)’ m. d. || 136-137 dixit quod congregaverunt Achivi, i. Atrides duo, populum post cenam m. d. || 136 isti: Atrides s. m. s. 137 ordinem: vel ‘conveniens’ m. s. 131 consuluit: su rasura || 135 jAtreivdhsi: corr. da -essi
LIBRO III
89
reditus ut recordarentur per amplas spatulas maris / novstou mimnhvskesqai ejp∆ eujreva nw'ta qalavssh", non autem Agamemnoni totaliter placuit volebat enim / iam ouj d∆ A j gamevmnoni pavmpan ejhnv dane, bouvleto gavr rJa, populum retinere / sacrificare que sacras hecatombas / lao;n ejrukakevein, rJevzai q∆ iJera;" eJkatovmba", ut illam / Athene arduam iram sanaret w}" to;n jAqhnaivh" deino;n covlon ejx ajkevsaito, stolidus non autem hoc sciebat quod non flectere debebat tovd∆ h[dei, o} ouj peivsesqai e[mellen, 145 nhvpio", ouj de; non certe cito deorum mutantur intellectus semper existentium ouj gavr t∆ ai\ya qew'n trevpetai novo" aije;n ejovntwn sic isti gravibus retribuentes verbis w}" tw; me;n calepoi'sin ajmeibomevnw ejpevessin, steterunt / isti autem surrexerunt beneocreati Achivi / e[stasan, oi} d∆ ajnovrousan eju>knhvmide" jAcaioiv, clamore magno / dupliciter autem ipsis placuit consilium / qespesivh, divca dev sfin h[ndane boulhv, 150 hjch' in nocte certe dormivimus gravia sensibus consulentes / 150 nuvkta me;n ajevssamen calepa; fresi;n oJrmaivnonte", alterutrum certe Iuppiter preparabat lesionem mali / ajllhvloi", ejpi; ga;r Zeu;" h[rtue ph'ma kakoi'o, mane autem aliqui naves traximus ex utraque parte trahendas hjw'qen d∆ oiJ me;n neva" ei{lkomen ajmfielivssa", res que imposuimus boni cinguli que feminas kthvmatav t∆ ejntiqevmesqa baquzwvnou" te gunai'ka", medii autem populi retinebantur / exspectantes hJmiseve" d∆ a[ra laoiv, ejrhtuvonto mevnonte" 143 retinere: retinere, prohibere m. s. || 144 postilla erasa sul m. d. || 145 flectere: ipsam m. d. || 146 nota m. s. (postilla ripetuta due volte) || 147-148 gravibus – steterunt: litigando steterunt, i. litem fecerunt m. s. || 147 postilla erasa sul m. s. retribuentes: ‘correspondentes’ s. ‘ad invicem’ m. s. || 149 dupliciter – consilium: divisim duplex consilium placuit ipsis m. s. || 150 consulentes: i. ‘commoventes’ m. d. || 151 lesionem: dapnum et nocumentum m. s. || 153 baquzwvnou": baquzwvnou": partem ponit pro toto m. s. boni cinguli: i. ‘pulcras’; apellat eas a cingulo m. s. ‘profunde cinctas, studiose’ s. m. s. 145 flectere: corr. da flecti || 146 existentium: -ium su rasura || 148 surrexerunt: s- dopo la corr. || 154 retinebantur: corr. da tene-
90
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
ibi cum Atride Agamemnone pastori populorum / au\qi par∆ jAtreivdh jAgamevmnoni poimevni law'n, 155 medii autem cum adscenderimus ducebamus / non autem valde cito hJmiseve" d∆ ajnabavnte", ejlauvnomen ouj de; mavl∆ w\ka navigabant / stravit autem deus magnas vallenas habentem pontum / e[pleon, ejstovresen de; qeo;" megakhvtea povnton, ad Tenendon autem cum veneramus sacrificavimus sacra deis / ej" Tevnendon d∆ ejlqovnte" ejrevxamen iJra; qeoi'sin, f. 30r domum euntes / Iuppiter autem nequaquam curabat reditum / oi[kad∆ ijevmenoi, Zeu;" d∆ ou[pw / mhvdeto novston, 160 iniustus qui litem suscitavit malam secundo iterum scevtlio", o{" rJ∆ e[rin w\rse kakh;n ejpi; deuvteron au\ti", 160 alii retroversi intraverunt naves ex utraque parte traendas / oiJ me;n ajpostrevyante" e[ban neva" ajmfielivssa" circum Ulixem regem scientificum varii consilii / ajmf∆ jOdussh'a a[nakta dai?frona poikilomhvtin, retro Atride Agamemnone grates ferentes au\ti" ejp∆ jAtreivdh jAgamevmnoni h\ra fevronte", nam ego cum navibus congregatis que me sequebantur / aujta;r ejgw;n su;n nhusi;n ajollevsin, ai{ moi e{ponto, fugiebam quia cognoscebam quod iam mala curabat deus / feu'gon, ejpei; de; gnw'skon o} dh; kaka; mhvdeto daivmwn, 165 fugit autem Tydei filius marcialis suscitavit autem socios / feu'ge de; Tudevo" uiJo;" ajrhvi>o", w\rse d∆ eJtaivrou" 156 ducebamus: naves remis m. s. || 157 navigabant: naves m. inf. stravit: ‘placavit’ s., ‘quietem fecit’ m. inf. || 158 Tenendon: insulam s. m. sup. || 159 curabat reditum: q. d. ‘erat sibi in cura reditus’ m. d. || 160 ad verba inter Agamemnonem et eraso sul m. d. || 161-162 quantum quia, cum venerunt multi ad Tenedum, postea retroversi sunt, et ponit specialiter illos qui cum Ulixe erant m. d. || 161 ex hoc quod m. s. alii: ʻaliquiʼ s. m. s. ex – traendas: remis s. m. d. || 162 qui s. m. s. || 163 postilla erasa sul m. s. || 165 mala – deus: de reditu Achivorum m. d. 160 iniustus: vel ‘tristis’ m. s. 155 Atride Agamemnone: -e corr. da em pastori: corr. da -em || 157 stravit: rasura fra stra- e -vit || 158 veneramus: corr. da -erimus || 159 reditum: precede de eraso || 161 retroversi: precede cum eraso intraverunt: rasura fra intra- e -verunt naves: corr. da a navibus || 163 Agamemnone: corr. da -i || 164 sequebantur: corr. da secuti
LIBRO III
91
tarde autem nobiscum venit flavus Menelaus / ojye; de; dh; meta; nw'i>n kive xanqo;" Menevlao" in Lesbo autem invenit de longo perigio cogitantes / ejn Levsbw d∆ e[kicen dolico;n plovon oJrmaivnonta", vel desuper Chion quod navigaremus asperam / paipaloevssh", 170 h] kaquvperqe Civoio neoivmeqa per insulam Psiriam / ipsam in dextera habentes / 170 nhvsou ejpi; Yurivh" aujth;n ejp∆ ajristevr∆ e[conte" vel subter Chion per altum montem / h] uJpenerqe Civoio parhnemoventa Mivmanta petebamus autem a deo ut ostenderet / signum / nam hic nobis hjtevomen de; qeo;n fh'nai tevra", aujta;r o{ g∆ hJmi'n demonstravit et precepit pelagus magnum ad Euboiam / dei'xe, kai; hjnwvgei pevlago" mevga eij" Eu[boian, transire ut cito a miseria fugeremus / tevmnein, o{fra tavcista uJp∆ ejk kakovthta fuvgwmen, suscitatus autem est subtilis ventus ut flaret / hee autem valde cito d∆ ejpilligu;" ou\ro" ajhm v enai, aiJ de; mavl∆ w\ka 175 w\rto marinum vadum cucurrerunt atque ad Gereston ijcquoventa kevleuqon dievdramon, ej" de; Geraistovn, f. 30v nocturne descenderunt Neptunno autem taurorum ejnnuvciai katavgonto, Poseidavoni de; tauvrwn 167-168 nobiscum – invenit: q. d. ‘post nos venit Menelaus et invenit nos Chio’ m. d. || 167 nobiscum: q. d. ‘iuxta nos’ m. s. || 168-172 cogitantes – signum: q. d. ‘commovebamus inter nos consilium, aut quod iremos desuper Chion aut non, et ex hoc petebamus responsum a deo’ m. d. || 168 cogitantes: nos m. d. || 169 Chion: insula est m. s. || 170 Psiriam: Psiria est insula parva (par- corr. da que) que distat a Chio per stadia lxxx m. s. Yuriva insula est penes Chion m. d. ipsam: Psiriam int., sottolin. || 171 montem: Mimanta mons est maximus contra Chion m. d. || 172 signum: portentum eraso nell’int. || 173 pelagus: i. per medium int., sottolin. Euboiam: nunc insulam dixit que iuxta Athenas est m. inf. || 174 transire: ‘secare’ proprie m. s. miseria: i. ‘periculum’ m. d. || 175 hee: naves m. d. || 176 ijcquoventa: i. ‘pisces habentem’ m. s. vadum: i. ‘viam’ s. m. sup. Gereston: portum s. qui est in illa insula (s. s. l.) m. d. || 177 nocturne: per noctem totam vel matutinales m. s. 172 petebamus: vel ‘deprecabamur’ m. s. 168 longo: corr. da -um || 170 habentes: -a- dopo la corr. || 171 uJpenerqe: corr. da uJper-
92
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
multa crura sacrificavimus cum pelagus magnum mensi fuimus poll∆ ejpi; mh'r∆ e[qemen pevlago" mevga metrhvsante", quarta dies erat / quando in Argon naves undique equales / tevtraton h\mar e[hn o{t∆ ejn∆ [Argei> nh'a" eji?sa", 180 Tydei socii Diomedis bellicosi Tudeivdew e{taroi Diomhvdeo" iJppodamoio, 180 locaverunt / nam ego Pylon ducebam numquam extinctus est e{stasan, aujta;r e[gwge Puvlon d∆ e[con ouj dev pot∆ ejsbh ut flaret / ventus postquam primo deus miserat ou\ro", ejpeidh; prw'ta qeo;" proevhken ajh'nai, sic veni amicabilis fili nil sciens non autem scio wJ" h\lqon fivle tevknon ajpeuqh;" ouj dev toi oi\da, illorum qui salvi fuerunt Achivorum / qui que perierunt / keivnwn oi{ t∆ ejsavwsen jAcaiw'n, oi{ t∆ ajpovlonto, quot autem in atriis sedens nostris o{ssa d∆ ejnimmegavroisi kaqhvmeno" hJmetevroisi 185 audio prout mos est adisces nec te occultabo peuvqomai, h| qevmi" ejsti; dahvseai, ouj dev se keuvsw, bene certe Myrmidonas fantur venisse lanciatores eu\ me;n Murmidovna" fa's∆ ejlqevmen ejgcesimwvrou", quos duxit Achillis magnanimi gloriosus filius ou}" a[gag∆ jAcillh'o" megaquvmou faivdimo" uiJov", bene que Filocteten Piantion gloriosum filium / eu\ de; Filokthvthn Poiavntion ajglao;n uiJovn, 190 omnes autem Idomenes Cretam duxit socios / pavnta" d∆ jIdomeneu;" Krhvthn eijshvgag∆ eJtaivrou" 190 qui fugierunt a bello / pontus autem sibi neminem abstulit / oi} fuvgon ejk polevmou, povnto" dev oiJ ou[tin∆ ajphuvra
178 cum […] mensi fuimus: i. ‘cum transivimus’ m. s. || 179 Argon: civitatem Diomedis dixit m. s. || 180-181 postilla erasa sul m. s. || 181 est: fuit m. d. || 183 nil sciens: indoctus vel nil cum audiveris m. s. || 186 occultabo: in aliquo s. m. d. || 189 Filocteten – filium: audivi venisse m. d. Filocteten: proprium int. Piantion: illius filium m. s. || 190 hoc eciam audivi m. s. Idomenes: proprium int. 181 ducebam: vel ‘tendebam’ (corr. da -ant) m. s. || 187 lanciatores: vel ‘magnam lanciam habentes’ m. s. 188 Achillis: corr. da -es || 190 eJtaivrou": corr. da ej-
LIBRO III
93
Atridem autem et ipsi audivistis procul existentes / jAtreivdhn de; kai; aujtoi; ajkouvete novsfin ejovnte", quomodo venit / quomodo Egisthus consuluit gravem destruccionem / w{" t∆ h\lq∆ w{" t∆ Ai[gisqo" ejmhvsato lugro;n o[leqron, sed certe ille quidem miserrime / redidit / ajll∆ h[toi kei'no" me;n ejpi; smugerw'" ajpevtisen, valde bonum est et filium mortuo linqui / ajgaqo;n kai; pai'da katafqimevnoio lipevsqai, 195 w}" viro quia ille ulcionem sunsit a patricida / f. 31r ajndrov", ejpei; kajkei'no" ejtivsato patrofonh'a, Egistho doloso qui eius patrem gloriosum interfecit / Aijgisqon dolovmhtin, o{" oiJ patevra kluto;n e[kta, et tu amice valde certe te video bonum que magnum que / kai; su; fivlo", mavla gavr s∆ oJrovw kalovn te mevgan te, fortis / es ut aliquis te et posteriorum bene dicat” se kai; ojyigonwn eu\ ei[ph.” 200 a[lkimo" ejss∆ i{na tiv" huic autem Telemachus sciens contra locutus est / 200 To;n d∆ au\ Thlevmaco" pepnumevno" ajntivon hu[da, “o Nestor Neleides magna gloria Achivorum / “ \W Nevstor Nhlhi>avdh mevga ku'do" jAcaiw'n, et valde ille certe ulcionem sunsit et sibi Achivi / kai; livhn kei'no" me;n ejtivsato kaiv oiJ jAcaioi, dabunt famam amplam et futuris ut audiatur / oi[sousi klevo" eujru; kai; ejssomevnoisi puqevsqai, utinam certe michi tantam dei vim concedant / ai] ga;r ejmoi; tovsshnde qeoi; duvnamin paraqei'en, ut ulciscar de procatorum superbia gravi / uJperbasivh" ajlegeinh'", 205 tivsasqai mnhsth'ra" 193 Egisthus: proprium int. consuluit: operatus fuit vel ordinavit m. s. || 194 ille: Egysthus int., sottolin. redidit: retribuit penam m. d. || 195-196 valde – viro: quia Orestes, et cetera m. s. || 196 ille: Orestes s. m. sup. || 199 posteriorum: i. ‘tarde genitorum’ m. d. bene dicat: fortem et probum esse et valentem, i. secundum famam m. d. || 203 klevo": klevo" proprie ‘gloria’ (precede fam depennato), sed ponitur pro ‘fama’ m. s. ut audiatur: hoc, s. quod ulcionem sumpsit m. d. 195 linqui: alias ‘linqui’ m. inf. || 204 concedant: alias ‘anteponent’ m. d. 195 linqui: -i su rasura || 199 posteriorum: corr. da postero-
94
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
qui michi iniuriantes inhonesta arbitrantur / oi{ tev moi uJbrivzonte", ajtavsqala mhcanovwntai, sed non michi talem prodestinaverunt dei prosperitatem ajll∆ ou[ moi toiou'ton ejpeklwsan qeoi; o[lbon, patri meo et michi nunc autem opportet substinere tamen” patriv t∆ ejmw' kai; ejmoiv, nu'n de; crh; tetlavmen e[mph"…” huic autem redixit postea venerabilis bellicosus Nestor / Tovn d∆ hjmeivbet∆ e[peita gerhvnio" iJppovta Nevstwr, 210 “o amice postquam hiis me recordari fecistis et dixistis / “w\ fivl∆ ejpeidh; tau'tav m∆ ajnevmnhsa" kai; e[eipe" 210 fantur procatores tue matris causa multos / fasi; mnhsth'ra" sh'" mhtevro" ei{neka pollouv", in atriis nolente te mala arbitrari / ejn megavroi" ajevkhti sevqen kaka; mhcanavasqai, dic michi / vel volens subiaces vel tibi populi eijpev moi h] eJkw;n uJpodavmnasai h] sev ge laoi; inimicantur per locum sequentes dei vacicinium / ejcqraivnou ajna; dh'mon ejpispovmenoi qeou' ojmfh', quis autem scit sique aliquando ipsis de violenciis ulcionem summet tiv" d∆ oi\d∆ ei[kev potev sfi biva" ajpotivsetai cum venerit / ejlqwvn, f. 31v 215 vel ille solus cum venerit vel et omnes Achivi / h] o{ ge mou'no" ejlqwvn, h] kai; suvmpante" jAcaioiv, si certe te sic velit diligere glaucopis Athena eij gavr s∆ w}" ejqevlei filevein glaukw'pi" jAqhvnh, sicuti tunc Ulixem curabat gloriosum / wJ" tovt∆ jOdussh'o" perikhvdeto kudalivmoio loco in Troianorum ubi paciebamur anxietates Achivi / dhvmw ejni; Trwvwn o{qi pavscomen a[lge∆ jAcaioiv, 220 206 arbitrantur: i. ‘astute et dolose faciunt’ m. d. || 207 non […] talem […] prosperitatem: beatitudinem aliam m. d. prodestinaverunt: filaverunt prodestinando m. d. || 212 mala arbitrari: i. ‘male intelligere et facere’ m. d. || 214 dei vacicinium: q. d. ‘aliquo vacicinio dei de reditu Ulixi, quod ipse non revertetur’ m. inf. || 215 ipsis: i. ab ipsis procatoribus m. sup. de violenciis: i. de superbia procatorum m. sup. ulcionem summet: proprie ajpotisetai, i. ‘retribuet’ vel ‘redet’, i. ‘ulcionem sumet’ m. s. cum venerit: Ulixes m. d. || 218 curabat: i. ‘de eo curam habebat’ m. s. 210 hiis: -iis su rasura || 214 locum: su rasura || 215 cum: dopo la corr.
LIBRO III
95
non certe vidi sic deos palam diligentes / 220 ouj gavr pw i[don w|de qeou;" ajnafanda; fileu'nta", sicuti illi palam adstabat Pallas Athena / wJ" ejkeivnw ajna[n]fanda; parivstato Palla;" jAqhvnh, si autem sic velit diligere curet de hoc animo / ei[ d∆ ou{tw" ejqevlei filevein khvdoi tov te qumw', ex hoc aliquis illorum et obliviscetur numpciarum /” tw' kevn ti" keivnwn ge kai; ejklelavqoito gavmoio,” hunc autem Telemachus scientificus contra allocutus est to;n d∆ au\ Thlevmaco" pepnumevno" ajntivon hu[da… “o senex numquam hoc verbum perfici puto / tou'to e[po" televesqai oji?w 225 “w\ gevron, ou[pw valde certe magnum dixisti ostupefacio tenet non iam michi livhn ga;r mevga ei\pe", a[gh m∆ e[cei, oujk∆ a]n e[moige speranti hec fient neque dei sic voluerint /” ejlpomevnw ta; gevnoiq∆ ouj d∆ eij qeoi; w}" ejqevloien…” huic autem dixit dea glaucopis Athena / tovn d∆ au\te proseveipe qea; glaukw'pi" jAqhvnh… “Telemache quale te verbum fugit per sepem dencium / fuvgen e{rko" oJdovntwn, 230 “Thlevmace poi'on se e[po" leviter deus volens et procul virum salvabit / 230 rJei'a qeov" g∆ ejqevlwn, kai; thlovqen a[ndra sawvsoi, vellem iam ego et anxietates multas passus bouloivmhn d∆ a]n e[gwge kai; a[lgea polla; moghvsa", domum venire et reditus diem accipere / oi[kadev t∆ ejlqevmenai kai; novstimon h\mar eJlevsqai,
220 diligentes: mortales m. d. || 222 curet: in cura sit sibi m. s. || 223 ex hoc: q. d. ‘ex hoc’ m. s. || 226 tenet: me s. int., sottolin. || 230 procul: existentem s. int., sottolin. || 231-233 q. d. ‘vellem (corr. da vele) et axietates (corr. da axia) multas passus (-s2- dopo la corr.) tandem redire domum quam redire subito et interfici ut Agamemnon’ m. s. hec dixit Pallas ut Telemachus curaret ut interficeret procatores, ne Ulixem reversum vel ipsum Telemachum (corr. da -us) interficerent ipsi m. inf. || 231 vellem: pocius s. int., sottolin. 232 accipere: vel ‘videre’ m. d. 223 et eraso alla fine del verso || 224 scientificus: corr. da sciens
96
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
quam cum venerim perire efestius ut Agamemnon / h] ejlqw;n ajpolevsqai ejfevstio" wJ" jAgamevmnwn, periit ab Egystho dolo et propria uxore / w[leq∆ uJp∆ Aijgivsqoio dovlw kai; h|" ajlovcoio, f. 32r sed equidem mortem certe naturalem nec dei / 235 ajll∆ h[toi qavnaton me;n oJmoivi>on ouj de; qeoiv per, et amico viro possunt expellere quando iam / kai; fivlw ajndri; duvnantai ajlalkemen oJppovte ken dhv, fatum destructibile sternat longe dormientis mortis /” moi'r∆ ojloh; kaqevlhsi tanhlegevo" qanavtoio,” hanc autem Telemachus sciens contra allocutus est / th;n d∆ au\ Thlevmaco" pepnumevno" ajntivon hu[da, “Mentor non amplius hec dicamus curantes licet / 240 “Mevntor, mhkevti tau'ta legwvmeqa khdomenoiv per, autem non reditus verus sed ipsi nunc illi keivnw d∆ oujkevti novsto" ejthvtumo", ajllav oiJ h[dh 240 cogitaverunt inmortales mortem et flagellum nigrum / fravssant∆ ajqavnatoi qavnaton kai; kh'ra mevlainan, nunc autem volo de verbo alio perscrutari et interogare / nu'n d∆ ejqevlw e[po" a[llo metallh'sai, kai; e[resqai, Nestorem / quia ultra scit iusticias atque sensum alios Nevstor∆ ejpei; peri; oi\de divka", hjde; frovnin a[llwn tribus certe iam ipsum fantur dominatum fuisse generacionibus hominum / tri;" ga;r dhv min fasi;n ajnavxasqai gevne∆ ajndrw'n, sicuti inmortalibus assimilatur / videri / 245 w{" tev moi ajqanavtoi" ijndavlletai eijsoravasqai, 233 cum venerim: subito m. inf. ejfevstio": i. ‘in propria domo’ m. inf. ejfevstio", i. ‘in domo propria’ m. inf. || 236 expellere: quod non veniat m. d. || 237 sternat: ʻfinietʼ, ʻperficietʼ s. m. s. dormientis: ‘dormientis’ s. m. d. || 239 Mentor: o int., sottolin. curantes: de hoc vel curam habentes vel con[s]tistati sumus m. d. || 240 reditus: est int., sottolin. || 241 cogitaverunt: i. ‘consilio dederunt’ m. s. || 244 generacionibus: ‘etatibus’ s. m. d. || 245 videri: ‘siquis videt eum’ s. m. d. 243 iusticias: vel ‘conveniencia’ m. d. 233 efestius: segue una rasura || 234 propria uxore: corr. da -ie -ri || 235 mortem: -em su rasura precede in eraso naturalem: corr. da -i || 236 expellere: su rasura || 239 curantes: su rasura || 242 verbo alio: -o su rasura || 244 generacionibus: corr. da -ones
LIBRO III
97
o Nestor Neliades tu autem verum dic w\ Nevstor Nhlhi>avdh, su; d∆ ajlhqe;" e[nispe / quomodo mortuus est Atrides ample dominans Agamemnon / ? pw'" e[qan∆ jAtreivdh" eujrukreivwn jAgamevmnwn, ubi Nenelaus erat / quam autem ipsi consuluit destruccionem / pou' Menevlao" e[hn, tivna d∆ aujtw' mhvsat∆ o[leqron Egysthus dolosus / quia interfecit multo meliorem / ? pollo;n ajreivw, 250 Ai[gisqo" dolovmhti", ejpei; ktavne vel non in Argo erat achaico sed ubi alibi / ? 250 h] oujk∆ [Argeo" h\en ajcaiiükou', ajllav ph a[llh errabat per homines / hic autem ausus interfecit” plavzet∆ ejp∆ ajnqrwvpou", oJ de; qarshvsa" katevpefne.” huic autem retribuit postea venerabilis bellicosus Nestor / to;n d∆ hjmeivbet∆ e[peita gerhvnio" iJppovta Nevstwr, “tibi certe ego fili vera omnia narrabo “toi; ga;r ejgwv toi tevknon ajlhqeva pavnt∆ ajgoreuvsw f. 32v certe hoc ipse putas sicut factum fuit / h[toi me;n tovde k∆ aujto;" oji?eai w{" ken ejtuvcqh si vivum Egysthum in atriis invenisset / 255 eij zw'ont∆ Ai[gisqon ejni; megavroisin e[tetmen, Atrides a Troia cum venerat flavus Menelaus / jAtreivdh" Troivhqen ijw;n xanqo;" Menevlao" ex hoc sibi nec mortuo fusam terram fudissent / tw' ke oiJ ouj de; qanovnti cuth;n ejpi; gai'an e[ceuan, sed vere hunc canes que et aves comedissent / ajll∆ a[ra tovn ge kuvne" te kai; oijwnoi; katevdayan, iacentem in campo procul civitatem / nec aliqua ouj de ke tiv" min, 260 keivmenon ejn pedivw, eJka;" a[steo", ploravisset Grecarum / valde certe magnum fecit opus / mhvsato e[rgon, 260 klau'sen jAcai>avdwn, mavla ga;r mevga
250 non – achaico: q. d. ‘non erat in Argo Achaie’ m. d. || 254 putas: ‘credis’ s., ‘scis’ m. sup. sicut – fuit: q. d. quod Egysthus interfecit Agamemnonem absente Menelao m. s. || 257 fusam: cuthvn dixit terram quam super mortuus fusam ponunt, itaque diceretur proprie ‘fudibilem’, si invenitur m. s. || 260 Grecarum: mulierum int., sottolin. 250 Argo: corr. da -on
achaico: -o su rasura
98
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
nos certe ibi multos adimplentes agonas hJmei'" me;n ga;r kei'qi poleva" televqonte" ajevqlou", eramus, hic autem quietus in medio Argon hippobotio h{meq∆ o{ d∆ eu[khlo" mucw' [Argeo" iJppobovtoio multum agamemnonicam uxorem decipiebat verbis / poll∆ ajgamemnonevhn a[locon qevlgesken e[pessin, hec certe primo abnuebat opus inconveniens / h{ d∆ h[toi to; pri;n me;n ajnaivneto e[rgon ajeikev", diva Clytemnistra sensibus certe utebatur bonis / di'a Klutaimnhvstrh fresi; ga;r kevcrht∆ ajgaqh'sin, 265 penes certe erat et cytharista vir cui multa precepit / pa;r ga;r e[hn kai; ajoido;" ajnh;r w| poll∆ ejpevtellen, Atrides Troiam cum venerat / ut custodiret uxorem / jAtreivdh" Troivhn de; kiw;n ei[rusqai a[koitin, sed quando iam ipsum fatum deorum ligavit ut consumeretur ajll∆ o{te dhv min moi'ra qew'n ejpevdhse damh'nai, iam tunc hunc cantorem ducens ad insulam desertam dh; tovte to;n me;n ajoido;n a[gwn ej" nh'son ejrhvmhn, 270 liquit avibus cadaver et predam fieri / kavllipen oijwnoi'sin e{lwr kai; ku'rma genevsqai, 270 hanc autem volens volentem duxit propriam ad domum / th;n d∆ ejqevlwn ejqevlousan ajnhvgagen o{n de domovn de multa autem crura cremavit deorum sacris in altaribus polla; de; mhriv∆ e[khe qew'n iJeroi'" ejpi; bwmoi'", 262 in medio: in media parte Argon, eo quod Mycene in medio Argon erant m. s. hippobotio: equos nutriente m. d. || 263 decipiebat: adulabatur sibi m. d. || 264 hec: Clitemestra m. s. abnuebat: i. ‘negabat’ s. m. s. opus inconveniens: facere m. d. || 265 diva: ‘divam’ dixit ante adulterium m. s. Clytemnistra: proprium int. || 266 cytharista: Agamemnon dimisit sibi unum cytharistam, s. Clytemnestre, ut custodiret eam, quem alii eunuchon dixerunt fuisse m. s. || 268 consumeretur: consumaretur int. (a s. l.) || 269-271 Egysthus duxit cytharista et dimisit eum in insula ubi mortuus fuit, et hoc fecit ut Clytemnestram domum duceret m. s. || 270 predam: ku'rma proprie ‘res contingens et inventa contingenter et per accidens’ quando homo aliquid invenit contingenter m. inf. 261 adimplentes: alias ‘perficientes’ m. s. 263 multum: corr. da -a || 266 precepit: corr. da precipiebat || 270 fieri: corr. da ut fieret
LIBRO III
99
multa que iocalia imposuit vestes que aurum que / f. 33r polla; d∆ ajgavlmat∆ ajnh'yen uJfavsmatav te crusovn te cum perfecerat magnum opus quod numquam sperabat animo / ejktelevsa" mevga e[rgon, o} ou[pote e{lpeto qumw', nos certe simul navigabamus a Troia venientes / Troivhqen ijovnte", 275 hJmei'" me;n ga;r a{ma plevomen Atrides et ego amicabilia scientes alterutrum / jAtreivdh" kai; ejgw; fivla eijdovte" ajllhvloisin, sed quando Sinium sacrum venimus exremitatem Athenarum / ajll∆ o{te Shvnion iJero;n ajfikovmeq∆ a[kron A j qhvnwn, Apollo ibi gubernatorem Menelai e[nqa kubernhvthn Menelavou jApovllwn, propriis subtilibus sagittis adveniens interfecit / ajganoi'" belevessin ejpoicovmeno" katevpefne, 280 oi|" temonem cum manibus currentis navis tenentem 280 phdavlion meta; cersi; qeouvsh" nho;" e[conta, Phrontin Onitoriden qui vincebat tribus hominum Frovntin jOnhtorivdhn, o}" ejkaivnuto fuvl∆ ajnqrwvpwn, navem ad gubernandum quando infestarent procelle / nh'a kubernh'sai oJppovte spevrcoien a[ellai, sic hic ibi detentus fuit festinans licet ad viam / w}" oJ me;n e[nqa katevscet∆ ejpeigovmenov" per oJdoi'o, ut socium sepelliret et sepulcralibus humaret o[fr∆ e{taron qavptoi kai; ejpiktevrea kterivseien, sed quando iam et ille cum venerit ad nigrum pontum / dh; kai; kei'no" ijw;n ejpi; oi[nopa povnton, 285 ajll∆ o{te in navibus cavis Malearum ad montem altum / ejn nhusi; glafurh'sin Maleiavwn o[ro" aijpuv, accessit currens tunc iam anxiam viam magnivocus Iuppiter i|xe qevwn, tovte dh; stugera;n oJdo;n eujruvopa Zeuv", 273 iocalia: iocal eraso sul m. sup. imposuit: i. ‘sursum posuit’, ‘supra posuit’ m. sup. || 276 Atrides: i. Menelaus m. d. || 277 Sinium: extremitas montis in Attica m. s. exremitatem Athenarum: s. int. eo quod Sinium mons vel vertix est iusta Athenas, unde dicitur Sinium mons Actice et extremitas Athenarum, i. vertix vel mons Athene; eciam civitatem atticam significavit dicendo ʻAthenarumʼ m. d. || 279 subtilibus: subtilibus m. s. || 281 Phrontin: proprium int. s. m. s. 273 multa: corr. da -i
iocalia: su rasura
100
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
consuluit / subtilium ventorum flatum fudit / ejfravssato lligevwn ajnevmwn ejpau?tmena ceu'e, unde que augmentate sunt pelorie equales montibus kuvmatav te trofoventa pelwvria i\sa o[ressin, 290 ibi naufragium passus aliquas Cretam ducit // e[nqa diatmhvxa" ta;" men Krhvth ejpevlassen 290 ubi Cydones habitabant Iardani circum fluctus / h|ci Kuvdwne" e[naion jIardavnou ajmfi; rJeveqra est aliqua plana alta que in mari petra e[sti dev ti" lissh; aijpei'a te eij" a{la pevtrh, f. 33v ultima Gortynos in nigro ponto / ejscatih' Govrtuno" ejn hjeroeidevi> povntw, ubi auster magnam undam in gravem extremitatem impellit e[nqa novto" mevga ku'ma peri; skaio;n rJivon wjqei', in Feston parvus autem lapis magnam undam prohibet / ej" Faistovn, mikro;" de; livqo" mevga ku'm∆ ajpoevrgei, 295 isti certe illuc venerunt festinacione autem fugerunt destruccionem / oiJ me;n a[r∆ e[nq∆ h\lqon, spoudh' de; h[luxan o[leqron, viri / nam naves in cautibus fregerunt a[ndre", ajta;r nh'a" ge poti; sphlavdessin e[axan, unde // nam has quinque naves nigriproras / kuvmat∆ ajta;r ta;" pevnte neva" kuanwprwreivou", Egyptum ducit ferens ventus que et aqua / Aijguvptw ejpevlasse fevrwn a[nemov" te kai; u{dwr, 300 288 consuluit: i. ‘contra fecit’; eciam ‘consuluit’, i. ‘consilio fecit’ m. s. subtilium – fudit: s. int. || 289 pelorie: magne, a Peloro monte m. d. || 290 naufragium passus: ‘fregit’ proprie m. s. aliquas: naves aliquas, quia ammisit partem navium m. d. || 291 Cydones: populi illi cretenses, Cydones dicti, et civitas est Crete Cydonia dicta m. s. e inf. Iardani: fluvius int. || 292-295 descripcio loci m. s. || 293 ultima: i. in ultima parte Gortynos civitatis m. s. Gortynos: civitas est Crete m. s. || 294 gravem: arduam m. sup. || 295 in Feston: s. m. s. Feston: sic dictum: scopulus est extremum Gortynos civitatis m. s. in isto Feston scopulo (da leggere scopulus?) est propter scopulum qui prohibet aquam m. s. || 297 cautibus: i. ‘cavernosis petris’ m. s. 288 fudit: vel ‘posuit’ m. d. || 293 nigro: ‘opaco’ alias, propter aerem calligi m. d. 289 pelorie: corr. da -a || 290 aliquas: su rasura || 294 gravem: su rasura
LIBRO III
101
sic hic certe ibi multas divicias et aurum congregans 300 w}" oJ me;n e[nqa polu;n bivoton kai; cruso;n ajgeivrwn, errabat cum navibus per extraneos homines hjla'to xu;n nhusi; kata; ajlloqrovou" ajnqrwvpou", tunc autem hec Egysthus ordinavit / domi gravia / tovfra de; tau't∆ Ai[gisqo" ejmhvsato oi[koqi lugrav, interfecit Atridem subiugavit que se populus sub ipso / de; lao;" uJp∆ aujtw' 305 kteivna" jAtreivdhn, devdmhto per septem annos dominatus fuit multiauree Mycene d∆ a[nasse polucruvsoio Mukhvnh" 304 eJptavete" isti autem octavo malum venit divus Orestes oiJ ojgdoavtw kako;n h[luqen di'o" jOrevsth" 305 tw' dev cito ab Athenis atque interfecit patricidam / ai\y∆ ajp∆ jAqhnavwn kata; d∆ e[ktane patrofonh'a, Egysthum dolosum qui ipsius patrem gloriosum interfecit / Ai[gisqon dolovmhtin o{" oiJ patevra kluto;n e[kta, certe hic hunc cum interfecerat fecit tafon Argivis / h[toi o} to;n kteivna", daivnu tavfon jArgeivoisi, pro matre anxia et impotenti Egystho / 310 mhtrov" te stugerh'" kai; ajnavlkido" Aijgivsqoio, illo die sibi venit voce bonus Menelaus / 310 aujth'mar dev oiJ h\lqe boh;n ajgaqo;" Menevlao" multas possessiones ferens / quot sibi naves in pondus tulerunt polla; kthvmat∆ a[gwn, o{sa oiJ neve" a[cqo" a[eiran et tu amice non diu domos procul erra kai; su; fivlo" mh; dhqa; dovmwn a[po th'l∆ ajlavlhso, f. 34r possessiones que cum liquisti viros que in tuis domibus / kthvmatav te prolipw;n a[ndra" t∆ ejn soi'si dovmoisin 300 hic: Menelaus m. s. || 301 extraneos: aliam vocem habentes homines m. s. || 302 ordinavit: operatus fuit m. s. || 306 Athenis: illuc soror miserat ne Egysthus interficer[er]et ipsum m. s. || 308 hunc: Egysthum m. s. tafon: tavfon ponit, i. ‘sepulturam’, sed intelligitur cena que fit supra sepulturam vel post sepulturam mortuorum m. s. || 309 s. prima del verso, int. pro matre: facit mencionem de sepultura matris sed non de homicidio eius, et hoc auctor transit m. inf. 307 dolosum: vel ‘dolosi consilii’ m. s. 302 ordinavit: su rasura || 308 tafon: su rasura || 309 matre: -re su rasura anxia: corr. da -e impotenti: corr. da -is
102
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
sic superbos / ne matri omnia percomederint / ou{tw uJperfiavlou" / mhtri; kata; pavnta favgwsi possessiones cum diviserint / tu autem vanam viam veneris / / kthvmata dassavmenoi, su; dev t∆ hju>sivhn oJdo;n e{lqoi" 315 sed certe ad Menelaum ego precipio et incito / ajll∆ ej" me;n Menevlaon ejgw; kevlomai kai; a[nwga, venire / ille certe nuper aliqua / venit / ejlqei'n, kei'no" ga;r nevon a[lloqen eijlhvlouqen hominibus unde non speraret animo ab ejk tw'n ajnqrwvpwn, o{qen ou[k∆ e[lpoitov ge qumw', venire / quem primum proiecerint procelle / ejlqevmen, o{ntina prw'ton ajposfhvlwsin a[ellai 320 ad pelagus magnum tale / unde neque aves ej" pevlago" mevga toi'on o{qen tev per ouj d∆ oijwnoi; 320 per se veniunt / quia magnum que arduum que / aujtoevte" oijcneu'sin / ejpei; mevgav te ddeinovn te, sed vade nunc cum navi tua et tuis sociis / ajll∆ i[qi nu'n su;n nhi? te sh' kai; soi'" eJtavroisin si autem vis pedester / ads[s]unt tibi currus que et equi / eij d∆ ejqevloi" pezov", pavra toi divfro" te kai; i{ppoi, adsunt que tibi filii mei qui ductores sequentur / pa;r dev toi ui|e" ejmoi; oi{ toi pomph'e" e{pontai, ad Lacedemona divam ubi flavus Menelaus / ej" Lakedaivmona di'an o{qi xanqo;" Menevlao" 325
317 venire: ut venias m. s. aliqua: i. ‘ab aliqua parte’ m. d. || 317320 ille – tale: d. ʻMenelaus venit a tali mare quod nemo rediret quem procelle iniecissent ad tale pelagusʼ; oc dixit quia Menelaus rravit per arbariam, andem deenit in Egyptum m. s. || 318 ab hominibus: s. m. s. speraret: ‘aliquis’ suple m. d. || 320 unde: a quo pelago m. d. || 321 magnum – que2: est int., sottolin. illud pelagus m. d. || 323 pedester: i. ‘per terram’, non cum navi m. s. tibi: sociis et tibi m. d. || 325 ubi – Menelaus: est m. d. 319 proiecerint: alias ‘impulerint et errare fecerint’ m. d. || 321 veniunt: vel ‘transiunt’ m. d. || 324 ductores: alias ‘duces’ m. d. 318-319 rasura fra i due vv. || 319 rasura sopra ajposfhvlwsin proiecerint: corr. da proicerent || 323 tibi: segue una rasura || 325 Lacedemona: corr. in -onia al. m.
LIBRO III
103
deprecare autem ipsum ut verum dicat / livssesqai dev min aujtovn, i{na nhmerte;" ejnivsph, mendacium autem non dicet valde certe scientificus est /” yeu'do" d∆ oujk ejrevei, mavla ga;r pepnumevno" ejstivn,” sic fatus sol autem intravit et nox venit / w}" e[fat∆ hjevlio" d∆ a]r e[du kai; ejpi; knevfa" h\lqe istis autem et dixit dea glaucopis Athena / kai; meteveipe qea; glaukw'pi" jAqhvnh, 330 toi'si de; “o senex certe hec secundum conveniens narrasti f. 34v moi'ran katevlexa", 330 “w\ gevron, h[toi tau'ta kata; sed eya incidatis certe linguas miscetis que vinum / ajll∆ a[ge tavmnete me;n glw'ssa" keravasqe de; oi\non ut Neptunno et aliis inmortalibus o[fra Poseidavwni kai; a[lloi" ajqanavtoisi cum libaverimus de lecto curemus / huius certe hora speivsante", koivtoio medwvmeqa, toi'o ga;r w{rh, iam certe lumen intravit sub ad oscuritatem neque convenit / h[dh ga;r favo" oi[ceq∆ uJpo; zovfon, ouj de; e[oiken, diu deorum in cibo multum sedere sed recedere” ejn daiti; qaassevmen, ajlla; nevesqai,” 335 dhqa; qew'n dixit iam / Iovis filia / isti autem audierunt locutam / h\ rJa; Dio;" qugavthr, oiJ d∆ e[kluon aujdhsavsh", istis autem precones quidem aquam in manibus fuderunt toi'si de; khvruke" me;n u{dwr ejpi; cei'ra" e[ceuan, iuvenes autem crateras coronaverunt poto / kou'roi de; krhth'ra" ejpestevyanto potoi'o, diviserunt autem vere omnibus cum inceperint cum calicibus a[ra pa'sin ejparxavmenoi depavessi 340 nwvmhsan d∆
326 deprecare: tu (sottolin.) s.; infinitum pro imperativo m. s. || 331 incidatis – linguas: dixit ut inciderent linguas eo quod mos erat, quando ibant dormitum, sacrificare diis linguas m. s. linguas: extremitatem earum m. s. || 333 de lecto: i. ‘de dormicione’ m. s. huius: lecti s. m. d. hora: est s. m. d. || 339 diviserunt: diviserunt m. s. 328 nox: ‘obscuritas’ alias m. d. || 334 intravit: alias ‘recedit’ (corr. in -cessit?) m. s. || 338 poto: vel ‘vino’ m. d. || 339 cum inceperint: vel ‘cum inciperint’ m. s. 332 o[fra: corr. da o{-
104
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
linguas autem in igne ponebant / cum surrexerunt autem libabant glwvssa" d∆ ejn puri; bavllon ajnistavmenoi d∆ ejpevleibon 340 nam postquam libaverunt biberunt quantum volebat animus / aujta;r ejpei; speivsaq∆ e[pion q∆ o{son h[qele qumov", et tunc Athena et Telemachus deo similis / kai; tovt∆ jAqhnaivh kai; Thlevmaco" qeoeidhv", ambo < > cavam ad navem ut irent / a[mfw ijevsqhn koivlhn ejpi; nh'a nevesqai, Nestor autem retinuit humilians / verbis / Nevstwr d∆ au\ katevruke kaqaptovmeno" ejpevessi, “Iuppiter hoc expellet et inmortales dei alii “Zeu;" tov g∆ ajlexhvsei, kai; ajqavnatoi qeoi; a[lloi, 345 ut vos a me cita in navi eatis wJ" uJmei'" par∆ ejmoi'o qoh;n ejpi; nh'a kivoite, sicuti ab aliquo vel totaliter sine vestibus vel paupere / wJ" tev teu h] parapavmpan ajneivmono" hje; penicrou', cui neque vestes et cultre multe in domo w| ou[te clai'nai kai; rJhvgea povll∆ ejni; oi[kw, neque ipsi molliter neque amicis dormire / ou[t∆ aujtw' malakw'" ou[te xeivnoisin ejneuvdein, 350 nam michi adsunt quidem vestes et cultre bone aujta;r ejmoi; pavra me;n claivnai kai; rJhvgea kalav, f. 35r 350 non iam illius viri Ulixis amicus filius / ou[ qhn dh; tou' d∆ ajndro;" jOdussho" fivlo" uiJov", navis in tabulatis dormiet donec iam ego / nho;" ejpi; kriovfin katalevxetai, o[fr∆ a]n e[gwge, vivo post autem filii in atriis linquntur zwvw, e[peita de; pai'de" ejni; mmegavroisi leipontai, 343 ijevsqhn: commoti fuerunt m. s. || 344 humilians: i. ‘alloquens eos verbis humilibus’ m. s. || 347 ab aliquo: qui est sine, et cetera m. s. || 348 cultre: cultras dixit coriis factas (corr. da -is) et depinctas m. s. in domo: sunt m. d. || 349 ipsi: est int., sottolin. illi vel tali viri m. s. amicis: suis, forensibus m. inf. || 350 cultre: cultre depincte (segue facte depennato) m. d. || 353 post: post me m. s. 351 illius: vel ‘huius’, demostrative m. s. 341 volebat: corr. da -uit || 343 rasura sopra ijevsqhn || 345 hoc: -oc su rasura || 348 multe: corr. da -a || 350 michi: -i- dopo la corr. bone: corr. da -a || 353 vivo: -o su rasura post: corr. da postea leipontai: corr. da li-
LIBRO III
105
amicos ad hospitandum / quicumque ad meas domos venerit /” xeivnou" xeinivzein, o{sti" k∆ ejma; dwvmaq∆ i{khtai…” huic autem dixit dea glaucopis Athena / 355 to;n d∆ au\te proseveipe qea; glaukw'pi" jAqhvnh, “bene iam hec fatus es senex amice tibi autem convenit / “eu\ dh; tau'ta g∆ e[fhsqa gevron fivle, soi; de; e[oike, quia multum melius sic / Telemachum flectere / Thlevmacon peivqesqai, ejpei; polu; kavllion ou{tw", sed iste certe iam te simul sequetur ut dormiat / ajll∆ ou|to" me;n dhv soi a{m∆ e{yetai o[fraken eujdh', tuis in atriis / ego autem ad navem nigram / ejpi; nh'a mevlainan, 360 soi'sin ejni; mmegavroisin, ejgw; d∆ vado ut horter socios dicam que quelibet / 360 ei\m∆ i{na qarsuvnw q∆ eJtavrou" ei[pw de; e{kasta, solus certe in illis senior glorior esse / oi\o" ga;r meta; toi'si geraivtero" eu[comai ei\nai, sed alii amicicia iuniores viri sequntur / oiJ d∆ a[lloi filovthti newvteroi a[ndre" e{pontai, omnes de simili etate magnanimi Telemachi / pavnte" oJmhlhkivh megaquvmou Thlemavcoio ibi dormiam cavam penes navem nigram / e[nqa ke lexaivmhn koivlh para; nhi÷ melaivnh, nunc postea mane ad Cauconas magnanimos / 365 nu'n. ajta;r hjw'qen meta; Kauvkwna" megaquvmou", vadam ubi debitum michi debetur non novum ei\m∆ e[nqa crei'ov" moi ojfeivletai, ou[ti neovn ge nec modicum / tu autem hunc postquam tuam venit domum / ouj d∆ ojlivgon, su; de; tou'ton ejpei; teo;n i{keto dw'ma, mittas cum curru et filio da que sibi equos pevmyon su;n divfrw te kai; uiJevi>, do;" dev oiJ i{ppou", 354 ad hospitandum: i. ‘amicabiliter recipere’ m. s. || 357 sic: est int., sottolin. i. dormire in domo tua m. d. || 360 ut horter: ut audaciam eis dem m. s. quelibet: facienda s. m. d. || 361 illis: sociis s. int., sottolin. glorior esse: ego m. d. || 362 sequntur: nos m. d. || 365-367 postea – modicum: noluit ire Pallas cum Telemacho ad Menelaum eo quod numpcie celebrabantur Hermione, dea autem talia non diligit m. s. || 365 Cauconas: populos illos m. d. || 366 non novum: i. ‘non nuper factum’ m. d. || 367 hunc: Telemachum m. s. 354 venerit: -erit su rasura || 355 dixit: precede una rasura
106
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
qui tibi leviores ad currendum et potencia optimi /” oi{ toi ejlafrovtatoi qeivein kai; kavrto" a[ristoi,” 370 sic vere vociferata abiit glaucopis Athena / w}" a[ra fwnhvsas∆ ajpevbh glaukw'pi" jAqhvnh, f. 35v 370 phini assimilata ostupefacio autem cepit omnes Achivos / fhvnh eijdomevnh, qavmbo" d∆ e[ce pavnta" jAcaiouv", admirabatur autem senex ut vidit oculis / qauvmazen d∆ oJ geraio;" o{pw" i[den ojfqalmoi'sin, Telemachi autem cepit manum verbum fatus atque nominavit / Thlemavcou d∆ e{le cei'ra, e[po" t∆ e[fat∆ ejk t∆ ojnovmazen, “o amice non te spero malum et debilem esse / “ \W fivlo", ou[tev s∆ e[olpa kako;n kai; a[nalkin e[sesqai, si iam iuvenem sic dei conductores sequntur / eij dhv toi nevw w|de qeoi; pomph'e" e{pontai, 375 non certe aliquis hic alius olympias domos habencium ouj me;n gavr ti" o{d∆ a[llo" ojluvmpia dwvmat∆ ejcovntwn sed Iovis filia agelii tritogenia ajlla; Dio;" qugavthr ajgeleivh tritogevneia, que et patrem bonum in Argivis honorabat / h{ toi kai; patevr∆ ejsqlo;n ejn jArgeivoisin ejtivma, sed domina / humilis sis / da / michi gloriam bonam / ajlla; a[nass∆ i[lhqi, didwqi dev moi klevo" ejsqlovn, 380 ipsi et filiis et venerabili uxori / 380 aujtw' kai; paivdessi kai; aijdoivh parakoivti, tibi autem ego sacrificabo bovum unienem amplifrontem soi; d∆ au\ ejgw; rJevxw bow'n h\nin eujrumevtwpon 369 leviores: sunt int., sottolin. || 371 phini: phini, s. illa avi m. s. || 375 conductores: duces m. s. || 376 hic: est int., sottolin. qui a nobis recessit m. s. olympias – habencium: i. ‘deorum’ m. d. || 377 Iovis – tritogenia: est int., sottolin. agelii: ‘agelii’: que gaudet expoliis m. s. dicatur eciam ‘expoliatrix’ vel ‘depredatrix’ m. s. expoliis tritogenia m. d. tritogenia: a palude int., sottolin. || 378 patrem: tuum, s. Ulixem m. s. Ulixem s. m. d. || 379 domina: o int., sottolin. || 381 bovum unienem: unius anni bovem, iuvencam bovum m. s. 369 potencia: vel ‘vi’ m. inf. || 379 domina: vel ‘regina’: alloquitur Palladem Nestor m. s. 373 fatus: corr. da -a || 374 spero: -o su rasura || 375 iuvenem: corr. da -i || 380 parakoivti: corr. da -h
LIBRO III
107
indomitam quam numquam sub iugo duxit vir / admhvthn, th;n ou[pw uJpo; zugo;n h[gagen ajnhvr, hanc tibi ego sacrificabo aurum cornibus cum circumfudero” thvn toi ejgw; rJevxw cruso;n kevrasin periceuva".” sic fatus est orans hunc autem audiebat Pallas Athena / w}" e[fat∆ eujcovmeno", tou' d∆ e[klue Palla;" jAqhvnh, istos autem ducebat venerabilis bellicosus Nestor / hJgemovneue gerhvnio" iJppovta Nevstwr, 385 toi'sin d∆ filios et generos proprias ad domos bonas uiJavsi kai; gambroi'si eJa; pro;" dwvmata kala; sed quando domos venerunt gloriosas huius regis / ajll∆ o{te dwvmaq∆ i{konto ajgakluta; toi'o ajnakto", per ordinem sedebant in sedibus que thronis que ejx ei[h" e{zonto kata; klismouv" te qrovnou" te, istis autem senex cum venerant in cratera miscuit / oJ gevrwn ejlqou'sin ajna; krhth'ra kevrassen, f. 36r 390 toi'" d∆ vinum dulcis poti / quod in undecimo anno ejniautw' 390 oi[non hJdupovtoio to;n ejndekavtw aperuit custos et cooperculum solvit / w[i>xen tamivh kai; ajpo; krhvdemnon e[lussen, ex hoc senex cratera miscuit Palladi Athene / tou' oJ gevrwn krhth'ra keravssato, Pallavd∆ jAqhvnh, orabat que libans puelle Iovis egiochio / eu[cet∆ ajpospevndwn kouvrh Dio;" aijgiovcoio nam postquam libaverunt biberunt que quantum volebat animus / aujta;r ejpei; speivsan t∆ e[pion q∆ o{son h[qele qumov", isti dormituri iverunt domum ut redirent / oi\kon de; nevesqai, 395 oiJ me;n kakkeionte" e[ban 383 alii habent eraso sul m. d. hanc: ‘talem’ s. m. s. || 387 huius: i. Nestoris m. s. || 389 kevrassen: en m. d. || 391 aperuit custos: incepit s. et aperuit vas m. s. || 393 egiochio: capram lactantis m. d. || 395 domum – redirent: quilibet ad domum suam m. d. nevesqai: alias e{kastoavdao, 450 nurus: nurus m. s. || 451 Euridice: proprium int. Euridice, Nestoris uxor, fuit filia Clymeni m. s. Clymenio: proprium int. Clymenio filiarum: inter filias Climenis m. s. || 452 cum acceperint: bovem int., sottolin. || 453 nam: i. ‘certe’ int., sottolin. Pisistratus: proprium int. || 456 partem: ‘sortem’ s. m. s. || 457 dipticha: dipticha sunt ligna duplicata supra que ponunt sacrificia m. s. || 462 assabant: carnes m. s. || 463 Polycasti: proprium int. || 464 Niliiadao: Nilei filii int., sottolin. 457 wjmoqevthsan: corr. da oj- || 458 ligna: -a su rasura || 464 Nestoris: corr. da -os
LIBRO III
113
nam postquam lavit que et unxit pinguedine olei lou'sen te kai; e[crisen livp∆ ejlaivw, f. 38r 465 aujta;r ejpei; circum ipsum pharos bonum posuit atque vestem / ajmfi; dev min favro" kalo;n bavlen hjde; citw'na, a balneis autem exivit corpore inmortalibus similis / ejk d∆ ajsamivnqou bh' devma" ajqanavtoisin oJmoi'o", penes autem hic Nestorem cum venerit infra sedit pastorem pa;r d∆ o{ ge Nevstor∆ ijwn; kat∆ a]r e{zeto poimeni populorum / law'n, isti autem postquam assaverunt carnes meliores et acceperunt ejpei; w[pthsan krev∆ uJpertera kai; ejruvsanto 470 oi{ d∆ comedebant sedentes / ac viri ambulabant eJzovmenoi, ejpi; d∆ ajnevre" o[ronto 470 dainunq∆ vinum pincernantes in aureis calicibus / oi\non ejnoinocoeu'nte" ejni; crusevoi" depavessin, nam postquam poti et cibi desiderium extraxerunt aujta;r ejpei; povsio" kai; ejdhtuvo" ejx e[ron e[nto, istis sermonem incepit venerabilis bellicosus Nestor toi'si de; muvqwn h\rce gerhvnio" iJppovta Nevstwr, “filii mei ducatis Telemacho bonicomos equos / “pai'de" ejmoiv, a[gete Thlemavcw kallivtrica" i{ppou". iungatis sub currubus cum duceritis / ut transiat viam /” i{na provsshsin oJdoi'o,” 475 zeuvsasq∆ uJf∆ a{rmat∆ a[gonte" sic fatus isti autem vere valde audierunt atque obedierunt / W } " e[faq∆ oiJ d∆ a[ra tou' mavla me;n kluvon hjd∆ ejpivqonto cito autem iunxerunt sub curribus citos equos / karpalivmw" d∆ ejzeuxan uJf∆ a{rmasin wjkeva" i{ppou", atque femina custos frumentum et vinum posuit / ejn de; gunh; tamivh si'ton kai; oi\non e[qhken, 466 pharos: camisiam vel vestem m. s. || 467 ajsamivnqou: ‘rasaminthon’ ponit balneum factum in ligneo vase m. s. exivit: eciam dixi potest ‘venit’ m. s. || 469 acceperunt: acceperunt m. d. || 472 poti – extraxerunt: q. d. ‘expleverunt desiderium et extraxerunt famem et satifecerunt se’ m. d. || 477 curribus: currubus int. (u s. l.) || 478 custos: domus m. s. frumentum: Cererem m. d. 470 ambulabant: alias ‘commovebatur’ m. inf. 469-470 m. inf. || 472 poti: corr. da -o -o3- dopo la corr.
cibi: corr. da -o || 474 bonicomos:
114
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
cibos que quales comedunt Iove nutriti imperatores / o[yav te oi|a e{dousi diotrefeve" basilh'e", atque Telemachus pulcrum adscendit currum / ejn d∆ a[ra Thlevmaco" perikalleva bhvseto divfron, penes vero Nestorides Pisistratos gloria virorum / pa;r d∆ a[ra Nestorivdh" Peisivstrato" o[rcamo" ajndrw'n, ad currum adscendit et frena accepit manibus / ej" divfron t∆ ajnevbaine, kai; hJniva lavzeto cersiv, scuticavit autem ut irent isti autem non nolenter volaverunt / mavstixen d∆ ejlavan, tw; d∆ oujk a[konte petevsqhn, ad campum / liquerunt que Pyli altam civitatem / ej" pedivon, lipevthn de; Puvlou aijpu; ptoliveqron, isti autem diurni movebant iugum circum tenentes / oiJ de; panhmevrioi sei'on zugo;n ajmfi;" e[conte", intravit tunc sol et nox venit / duvsai tovt∆ hjevlio" kai; ejpi; knevfa" h\lqen f. 38v ad Firas autem venerunt Dioclei ad domum / ej" Fhra;" d∆ i[konto Dioklh'o" poti; dw'ma, filii Orsilochio quem Alpheus genuit filium / uiJevo" jOrsilovcoio, to;n jAlfeio;" tevke pai'da, in nocte dormiverunt / hic aut istis exenia dedit ibi e[nqa ke nuvkt∆ a[esan, oJ de; toi'" xeinhvi>a qh'ken, quando autem irigenia apparuit rubei digiti Dies h\mo" d∆ hjrigevneia favnh rJododaktulo" jHwv", equos que iunxerunt / in currubus varia posuerunt / i{ppou" te zeuvgnunt∆ ajnav q∆ a{rmata poikivl∆ ejballon,
481 Pisistratos: proprium int. || 483 ut irent: i. ‘ut ducerent’ m. s. || 484 Pyli: civitas int. || 485 diurni: per totam diem m. s. movebant: metaforice ‘ambulabant’ vel ‘ibant’, sed proie ‘movebant’ m. inf. || 487-489 ponit quomodo Telemachus et filius Nestoris venerunt ad Dioclea (proprium int.), filium Orsilochio, et hospitate fuerunt ab ipso m. s. || 487 Firas: civitas est Laconie m. s. Dioclei: proprium int. || 488 Orsilochio: proprium int. Alpheus: proprium int. || 489 a[esan: a[esan m. s. exenia: ‘dona’ s. int., sottolin. || 490 irigenia: i. ‘aere se generans’ m. s. 481 gloria: vel ‘princeps’ m. d. 485 diurni: corr. da odiurni || 489 ibi: corr. da u-
480
480
485
490
490
LIBRO III
115
extra que duxit a vestibulo et porticu magnisona / ejk d∆ e[lase proquvroio kai; aijqouvsh" ejridouvpou, scuticavit autem ut irent isti autem non nolentes volaverunt mavstixen d∆ ejlavan, tw; d∆ oujk∆ a[konte petevsqhn venerunt ad campum ceriferum ubi autem postea i|xon d∆ ej" pedivon purhfovron, e[nqa d∆ e[peita perficiebant viam / sic certe currebant citi equi 495 h\non oJdo;n toi'on ga;r uJpevkferon wjkee" i{ppoi, intravit que sol / umbrati / que sunt omnes calles duvsetov t∆ hjevlio", skiovwntov te pa'sai ajguiaiv.
495 currebant: ultra mensuram significat m. s. 493 scuticavit: corr. da sci- || 495 precede una rasura (il verso è spostato a destra) sic: su rasura || 496 umbrati: corr. da -e
116
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
delta Homeri rapsodia Odyssee jOdusseiva" devlta JOmhvrou rJaywdiva"
f. 38v
isti autem venerunt cavam ad Lacedemonam magnam OiJ d∆ i{xon koivlhn Lakedaivmona khtwvessan, ad / que vere domos duxerunt Menelai gloriosi pro;" d∆ a[ra dwvmat∆ e{lwn Menelavou kudalivmoio, hunc autem invenerunt epulantem numpcias multis civibus / to;n d∆ eu\ron dainu'nta gavmon polloi'sin e[th/sin, filii atque filie inreprehensibilis / propria in domo uiJevo" hjde; qugatro;" ajmuvmono" w| ejni; oi[kw quam Achillis fortissimi filio mittebat th;n me;n jAcillh'o" rJhxhvnoro" uiJevi> pevmpen, in Troia certe primo promisit et annuit / ejn Troivh ga;r prw'ton uJpevsceto kai; katevneuse, dare istis autem dei numpcias perficiebant / dwsevmenai, toi'sin de; qeoi; gavmon ejxetevleion, f. 39r hanc hic cum equis et currubus misit ut iret / th;n a]r o{ g∆ ejn q∆ i{ppoisi kai; a{rmasi pevmpe nevesqai. Myrmidonum ad civitatem gloriosam quibus dominabatur / Murmidovnwn proti; a[stu perikluto;n oi|sin a[nassen, filio autem a Sparte Alectoris accepit filiam uiJevï de; Spavrthqen jAlektoro" h[geto kouvrhn, in libro isto ponit quomodo Menelaus recepit Telemachum et Nestoris filium Pysistratum: ipse autem Telemachus narravit Menelao facta procatorum, tandem de patre eius interogavit; postea Menelaus narravit sibi errorem suum et dicta Prothei et quomodo Protheus (proprium int.) sibi dixit Ulixem impedi[s]tum esse a Calypso (proprium int.) dea in insula Ogygia. Postea ponit consilium procatorum in quo ordinaverunt Telemachum interficere; nam mater scivit (segue quia depennato) et Pallas in sopnio solata est ipsam: misit enim sibi ydolum in speciem sororis sue Iptime (proprium int.) m. s. e inf. || 1 isti: Nestoris filius et Ulixis m. s. cavam: eo quod inter montes iacet (corr. da -ent) m. s. || 2 ad […] domos: i. ‘versus domum suam’ m. s. duxerunt: equos m. s. || 3 epulantem: i. ‘comedentem’ int., sottolin. i. ‘epulas et convivia facientem’, i. ‘co’ m. inf. || 7 istis – perficiebant: dicunt aliqui quod Helena cum Paride genuit Corithon et cum Menelao Nicostratum, sed Homerus non dixit m. d. || 10 Alectoris: proprium int. 1 magnam: alias ‘mollem’, ‘aquosam’ vel, eo quod ibi vallenas extrahit m. d. || 5 fortissimi: ‘probi’ alias, vel ‘valentis’ m. inf. 1 i{xon: corr. da i[- || 2 duxerunt: corr. da -bant || 5 mittebat: precede una rasura || 8 currubus: corr. da -ibus
5
10
LIBRO IV
15
20
117
qui ipsi unigenitus natus fuit fortis Megapenthis o{" oiJ thluvgeto" gevneto kratero;" Megapevnqh", a serva / Helene autem dei filium non dederunt / ejk douvlh", JElevnh de; qeoi; govnon oujkevt∆ e[fainon, postquam primo genuit filiam desiderativam / ejpeidh; prw'ton ejgeivnato pai'd∆ ejrateinhvn, Hermionem / que speciem habebat auree Veneris JErmiovnhn, h} ei\do" e[ce crush'" jAfrodivth", sic isti comedebant per altam magnam que domum w}" oiJ me;n dainunto kaq∆ uJyerefe;" mevga dw'ma, vicini atque cives Menelai gloriosi geitone" hjde; e[tai Menelavou kudalivmoio istis canebat divus cytharista / delectantes in terpovmenoi, meta; dev sfin ejmevlpeto qei'o" ajoido;" cytharizans duo autem corizatores inter ipsos / formivzwn, doiw; de; kubhsthth're kat∆ aujtou;" ludum incipientes corizabant in medio / molph'" ejxavrconte", ejdivneuon kata; mevsson, isti autem in vestibulis domuum ipsi et equi / tw; d∆ au\t∆ ejn proquvroisi dovmwn aujtwv te kai; i{ppw Telemachus heros et Nestoris gloriosus filius / Thlemavco" q∆ h{rw" kai; Nevstoro" ajglao;" uiJov", steterunt hic autem proveniens vidit exellens Eteoneus sth'san oJ de; promolw;n i[deto kreivwn jEtewneuv", citus cultor Menelai gloriosi ojtrhro;" qeravpwn Menelavou kudalivmoio, motus est ut iret nunciaturus per domos pastori populorum / bh' d∆ i[men ajggelevwn dia; dwvmata poimeni law'n, 11-12 unicum autem filium habuit Menelaus, sed non ab Helena m. d. unam solum filiam habuit ab Helena m. d. || 11 Megapenthis: proprium int. Megapenthis, i. ‘magna tristicia’, eo quod post raptum genuit ipsum m. s. || 14 speciem: ‘pulcritudinem’ s. m. s. || 16 vicini: nunc ‘gitones’, i. ‘vicini’ vel ‘affines’ (affines su rasura) m. s. || 17 delectantes: se s. int., sottolin. canebat: ‘melodiam faciebat’ s. m. d. || 20 isti: Telemachus et filius Nestoris m. s. || 21 s. int. || 22 exellens: alios m. d. Eteoneus: proprium int. 23 cultor: ‘famulus’ alias m. d. 16 vicini: su rasura || 17 in: precede una rasura || 21 Nestoris: corr. da -os || 23 cultor: precede una rasura || 24 motus: -us su rasura
118
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
iuxta que adstans verbis pennosis allocutus est / ajgcou' d∆ iJstavmeno", e[pea pteroventa proshuvda, “forenses iam aliqui / isti / Iove genite o Menelae “xeivnw dhv tine twvde diotrefe;" w\ Menevlae f. 39v viri duo generaccione a Iove magno assimilantur / a[ndre duvw geneh;n de Dio;" megavloio eji?kthn, sed dic si ipsorum hospitabimur citos equos ajll∆ ei\p∆ eij sfw'in kataluvsomen wjkeva" i{ppou", qui que recipietˮ vel ad alium mittamus venire h] a[llon pevmpwmen iJkanevmen o{" ke filhvsh…ˮ hunc / autem valde agravatus / affatus est flavus Menelaus To;n de mevg∆ ojcqhvsa" prosevfh xanqo;" Menevlao" “non certe stolidus eras Boithidhi Eteoneu “ouj me;n nhvpio" h\sqa Bohqoivdh, jEtewneu' antea nam certe nunc puer / sicuti puerilia narras to; privn, ajta;r me;n nu'n ge, pavi>" w}" nhvpia bavzei", vere quidem iam nos exenia multa cum comedimus h\ me;n dh; nw'i> xeinhvi>a polla; fagovnte aliorum hominum huc venimus sique Iuppiter a[llwn ajnqrwvpwn deu'r∆ ijkovmeq∆ ai[kev poqi Zeuv", post finiet miseriam / sed solve equos ejxopivsw per pauvsh oji>zuvo". ajlla; luv∆ iJppou" forensium atque ipsos primo duc ad comedendum” xeivnwn, ej" d∆ aujtou;" protevrw a[ge qoinhqh'nai,” sic fatus hic autem ab atrio exivit vocavit que alios }W" favq∆ oJ d∆ ejk megavroio dievssuto kevkleto d∆ a[llou", 27 generaccione: ‘natura’ s. m. s. || 29 recipiet: eis m. d. i. ‘curialitatem et amiciciam ostendet et amicabiliter recipiet’ m. s. || 31 Boithidhi: patronomicum int., sottolin. Eteoneu: proprium int. || 32 antea: sicuti nunc: nam alias sapiens m. s. || 33-34 nos – hominum: q. d. ‘nos per orbem ivimus, multi autem hospitati fuerunt nos et multa aliorum exenia habuimus’ m. s. multa – hominum: ‘comedant’ quasi ‘nunc et alii de nostris’ m. s. || 35 miseriam: et adversitatem; ob hoc dixit Menelaus, quia forenses sunt Iovis et benefacientibus forensibus Iuppiter benefacit eis m. s. 27 assimilantur: alias ‘similes sunt’ m. s. 25 verbis pennosis: -is corr. da a || 28 sfw'in: corr. da sfw'n || 31 jEtewneu': corr. da ‘E- || 33 comedimus: corr. da comede-
25
30
35
LIBRO IV
40
45
50
119
citos famulos simul ut sequerentur ipsum met / ojtrhrou;" qeravponta" a{ma spevsqai eJoi' aujtw', isti autem equos solverunt sub iugo sudantes / oi{ d∆ i{ppou" me;n luvsan uJpo; zugou' iJdrwvonta", et hos certe ligaverunt in equinis presepiis / kai; tou;" me;n katevdhsan, ejf∆ iJppeivhsi kavphsi ante autem posuerunt avenas atque ordeum album mixscerunt pa;r d∆ e[balon zeiav", ajna; de; kri' leuko;n e[mixan currus autem flexerunt in circumlatera splendida a{rmata d∆ ejklinan pro;" ejnwvpia pamfanownta, ipsos autem introduxerunt divam ad domum isti cum viderint aujtou;" d∆ eijsh'gon qei'on dovmon, oiJ de; ijdovnte", admirabantur per domum Iove nutriti imperatoris / qauvmazon kata; dw'ma diotrefevo" basilh'o" f. 40r sicuti certe solis splendor erat vel lune / w{" te gar hjelivou ai[glh pevlen hje; selhvnh", domum per altam Menelai gloriosi dw'ma kaq∆ uJyerefe;" Menelavou kudalivmoio, nam postquam dellectati sunt respicientes oculis / aujta;r ejpei; tavrphsan oJrwvmenoi ojfqalmoi'sin, ad balneas cum intraverant bene factas / < > ej" rJ∆ ajsamivnqou" bavnte" eju>xevstou" louvsanto, hos autem / postquam serve lavaverunt et uxerunt oleo / tou;" d∆ ejpei; ou\n dmwai; lou'sai kai; cri'sai ejlaivw circum autem vere vestes molles posuerunt atque vestimenta / ajmfi; d∆ a[ra claivna" ou[la" bavlon hjde; citw'na", in iam thronis sedebant / penes Atridem Menelaum / ej" rJa; qrovnou" e{zonto, par∆ jAtreivdhn Menevlaon,
41 mixscerunt: mixscirunt int. (ci s. l.) || 42 circumlatera: murorum vel porte latera circum limina: nam circum limina et vestibula muri depicti et ornati solent esse m. s. || 43 ipsos: Telemachum et filium Nestoris m. inf. || 45 vel lune: erat m. d. || 48 louvsanto: loti fuerunt m. d. || 51 thronis: sedibus m. s. 47 sunt: vel ‘fuerunt’ m. s. || 50 molles: alias ‘croco pinctas’ m. d. 42 in: dopo la corr. || 48 intraverant: corr. da -erint lavav eraso sopra louvsanto || 49 ejpei;: corr. da ejpi; lavaverunt: segue se espunto || 51 sedebant: corr. da -runt
120
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
aquam manuum / pedisequa vase fudit ferens cevrniba d∆ ajmfivpolo" procovw ejpevceue fevrousa, bono aureo / super argenteum lebetem / kalh' cruseivh uJpe;r ajrgurevoio levbhto" ut lavarentur / penes que ornatam extendit mensam nivyasqai, para; de; xesth;n ejtavnusse travpezan Cererem autem venerabilis custos anteposuit ferens / si'ton d∆ aijdoi'h tamivh parevqhke fevrousa cibos que multos supra posuit grates agens adstantibus / ei{data poll∆ ejpiqei'sa carizomevnh pareovntwn, cibi autem carnium incisoria ante posuit cum portavit / daitro;" de; kreiw'n pivnaka" parevqhken ajeivra", omniusmodi ante ipsos posuit aureos calices / pantoivwn, para; dev sf∆ ejtivqei cruvseia kuvpella, hos et / hostendens / affatus est flavus Menelaus / tw; kai; deiknuvmeno" prosevfh xanqo;" Menevlao", “Cererem tangatis et gaudete nam postea “sivtou q∆ a{ptesqon kai; caivreton, aujta;r e[peita, cenam cum finieritis interogabimus qui estis / deivpnou pausamevnw, eijrhsovmeq∆ oi{tine" ejstovn, virorum / non certe vestrorum / genus periit parentum / ajndrw'n ouj ga;r sfw'n ge gevno" ajpovlwle tokhvwn, sed virorum generacio estis Iove nutritorum imperatorum f. 40v ajll∆ ajndrw'n gevno" ejste; diotrefevwn basilhvwn, septrigerorum quia non mali tales peperissent” skhptouvcwn, ejpei; ou[ ke kakoi; toiouvsde tevkoien” sic fatus et ipsis spatulas bovis ante pingues posuit w}" favto, kaiv sfin nw'ta boo;" para; pivona qh'ken, assatas manibus cum acciperat quas iam sibi in honorem posuerant ipsi / o[pt∆ ejn cersi;n eJlw;n tav rJa oiJ gevra pavrqesan aujtw', 52 ferens: dum fundit aquam m. d. || 54 ornatam: ‘pulcram’ s. m. d. || 55 custos: ‘custos’ s. ‘domus’ (segue vel depennato) m. s. || 59 hos: Telemachum et filium Nestoris m. s. || 60 tangatis: i. ‘accipiatis et comedatis’ m. s. || 64 non – peperissent: i. ‘debiles viri non haberent tales filios’ m. s. || 65-66 ipsis – ipsi: q. d. ‘suas carnes, que ante tenebat, dedit eis’ m. s. 52 ferens: corr. da cum tul || 53 aureo: -o dopo la corr. || 55 aijdoi'h: corr. da -a ferens: su rasura || 57 cum portavit: su rasura || 61 deivpnou: -ou dopo la corr. || 63 rasura sopra il verso || 65 pingues: corr. da -is || 66 o[pt∆: corr. da o{acciperat: -erat su rasura posuerant: corr. da -erunt
55
60
65
LIBRO IV
70
75
121
isti autem ad utilia pronte anteposita manus extendebant oi{ d∆ ejponeivaq∆ eJtoi'ma prokeivmena cei'ra" i[allon, nam postquam poti et cibi desiderium extraxerunt aujta;r ejpei; povsio" kai; ejdhtuvo" ejx e[ron e{nto, iam tunc Telemachus vociferabat / Nestoris filium dh; tovte Thlevmaco" prosefwvnee Nevstoro" uiJovn, iuxta tenens caput ut non audirent alii / a[gci scw;n kefalh;n i{na mh; puqoivad∆ oiJ a[lloi. “respice Nestorides meo dilecte animo / “fravzeo Nestorivdh tw' mw' kecarivsmene qumw', eris nitorem et domos magnas / calkou' te steroph;n kai; dwvmata hjchventa, auri que ilectri et argenti atque elefantis crusou' t∆ hjlevktrou te, kai; ajrguvrou hjd∆ ejlevfanto" Iovis talis olympii intus aula / Zhnov" pou toihvde g∆ ojlumpivou e[ndoqen aujlhv, tot hec inmensa multa veneracio me tenet respicientem” o{ssa ta; d∆ a[speta polla; sevba" m∆ e[cei eijsorovwnta,” intellexit flavus Menelaus / istum dicentem tou' d∆ ajgoreuvonto" xuvneto xanqo;" Menevlao" et ipsos vociferans verbis pennosis allocutus est kaiv sfea" fwnhvsa", e[pea pteroventa proshu'da “filii amicabiles vere Iovi mortalium nemo contra assimilatur “tevkna fivl∆ h[toi Zhni; brotw'n oujk a[n ti" ejrivzoi / inmortales enim huius domus et possessiones sunt / ajqavnatoi ga;r tou' ge dovmoi kai; kthvmat∆ e[asin
68 poti – extraxerunt: q. d. ‘extraxerunt famem et desiderium expleverunt’ m. s. || 71 respice: persever[r]a et perscrutare, intende m. s. || 72-73 s. m. s. || 72 hjchventa: propter tinnitum eris et auri, eciam propter echo m. s. || 74 dixit filius Nestoris quod talis est aula Iovis, eo quod tot sunt hic intus m. s. aula: est m. d. || 75 multa: sunt int. || 76-77 postilla erasa sul m. s. || 78 contra assimilatur: q. d. ‘litigando vellet contra me assimilari’ m. s. || 79 huius: s. Iovis m. s. 72 magnas: alias ‘altas’ m. d. 68 poti: corr. da -o cibi: corr. da -o e{nto: corr. da e[- || 69 vociferabat: corr. da -vit || 73 auri: corr. da -o elefantis: corr. da -e || 74 talis: precede una rasura || 75 tot: su rasura
122
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
virorum vel aliquis michi litigabit vel et non / ajndrw'n h[ kevn ti" moi ejrivssetai hje; kai; oujkiv, in possessionibus / vere certe multa passus et multa cum erraveram / kthvmasin, h\ ga;r polla; paqw;n kai; poll∆ ejpalhqei;" f. 41r ducebar in navibus et octavo anno veni / hjgagovmhn ejn nhusi; kai; ojgdoavtw e[tei h\lqon, per Cyprum Phenicam et Egyptios cum erraveram Kuvpron Foinivkhn kai; Aijguptivou" ejpalhqeiv", ad Ethiopas veni et Sidonios et Erembos Aijqivopa" q∆ iJkovmhn kai; Sidonivou" kai; jErembou'", et Libyem ubi agni statim cornuti sunt / kai; Libuvhn i{na t∆ a[rne" a[far keraoi; televqousi ter certe generant oves perfecto in anno / tri;" ga;r tivktei mh'la telesfovron eij" ejniautovn, ibi certe neque rex carens neque pastor e[nqa me;n ou[te a[nax ejpideuhv", ou[tev toi poimh;n caseo et carnibus neque dulci lacte / turou' kai; kreiw'n ouj de; glukeroi'o gavlakto" sed semper dant abudanter lac ad mulgendum / ajll∆ aijei; parevcousin ejphetano;n gavla qh'sqai, donec ego circum illa multas divicias congregans / e{w" ejgw; peri; kei'na polu;n bivoton sunageivrwn, errabam / tunc michi fratrem alius interfecit / hjlwvmhn, teivw" moi ajdelfeo;n a[llo" e[pefne, clam improvise dolo corruptibilis uxoris / lavqrh ajnwi>sti; dovlw oujlomevnh" ajlovcoio, ideo non gaudens istis possessionibus dominor / wJ" ou[ti caivrwn toi'" de kteavtessin ajnavssw, 80 aliquis – litigabit: i. ‘assimilabitur litigando (-ndo dopo la corr.)ʼ, ʻforte’ quasi ‘non aliquis’ m. inf. || 84 Sidonios: vocat illos qui circa mare Rubrium sunt m. d. Erembos: populos s., secundum aliquos Arabie m. d. || 86 non solum, sicuti apud nos, in vere m. d. || 87 rex: est s. int., sottolin. ʻdominusʼ s. m. s. || 90 illa: loca int., sottolin. || 91 alius: Egystus s. m. d. || 92 improvise: ʻimproviseʼ eo quod interfecit ipsum ipso nesciente m. s. 89 abudanter: ‘continue’ alias m. d. 81 erraveram: corr. da -erim || 90 bivoton: corr. da bivon || 92 improvise: -e su rasura
80
85
90
LIBRO IV
123
et a patribus / hec debuistis audire qui vobis kai; patevrwn ta; d∆ ejmevllet∆ ajkouevmen oi{tine" u{mmin, sunt / quia valde multa passus et perdidi domum / 95 eijsi;n ejpei; mavla povll∆ ejpaqon kai; ajpwvlesa oi\kon multorum et bonorum / bene valde habitatam capacem eu\ mavla naietavonta kecandovta polla; kai; ejsqlav, quarum debui terciam habens in domibus sortem / w|n o[felon tritavthn per e[cwn ejn dwvmasi moi'ran habitare / illi que viri salvi essent qui perierunt / naivein, oiJ d∆ a[ndre" swvoi e[mmenai oi} tovt∆ o[lonto, Troia in ampla procul Argon hippobotio Troivh ejn eujreivh, eJka;" [Argeo" iJppobovtoio, sed tamen omnes certe plorans / et contristans / f. 41v 100 ajll∆ e[mph" pavnta" me;n ojdurovmeno" kai; ajceuvwn, multociens in atriis sedens nostris / pollavki" ejn megavroisi kaqhvmeno" hJmetevrhsin, aliquando certe fletu sensu dellector / aliquando autem a[llote mevn te govw frevna tevrpomai, a[llote d∆ au\te desino / cita autem saturacio asperi fletus est / pauvomai, aijyhro;" de; kovro" krueroi'o govoio, ex omnibus non tantum fleo contristatus licet tw'n pavntwn ouj tovsson ojduvromai ajcnuvmenov" per, quantum unum qui michi sopnum in odio facit et cibum eJnov", o{" tev moi u{pnon ajpecqaivrei kai; ejdwdh;n 105 w}" me recordato / quia nemo Achivorum tot passus fuit / mnwomevnw, ejpei; ou[ti" jAcaiw'n tovss∆ ejmovghsen
94 a patribus: vestris m. s. || 95 domum: in dubium est domu utrum dicat suam vel Priami, sed magis videtur dicere suam m. d. || 97 quarum: possessionum m. s. || 99 hippobotio: bonos equos habens m. d. || 100 contristans: d eis s. m. sup. || 102 sensu: meum s. m. s. || 103 cita – est: nota m. s. cita: respectu aliarum saturacionum m. s. || 104 ex omnibus: aliquem m. s. || 105 quantum: ‘quantum’ s. m. s. in – facit: esse int., sottolin. || 106 recordato: illius s. m. s. tot: mala int., sottolin. 97 sortem: vel ‘partem’ m. d. 94 patribus: corr. da patrum || 96 habitatam: corr. da -antem || 103 desino: precede una rasura cita: -a dopo la corr.
124
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
quot Ulixes / passus fuit et substinuit / illi iam debebant o{ss∆ jOduseu;" ejmovghse kai; h[/rato, tw'd∆ a]r e[melle, ipsi flagella esse michi autem tristia semper indesinens / aujtw' khvde∆ e[sesqai ejmoiv t∆ a[cqo" aije;n a[laston, illius / quia longe abest / non autem scimus keivnou o{pw" dhro;n ajpoivcetai, ouj dev ti i[dmen si vivit ille vel mortuus est / plorant iam ipsum / zwvei o{ g h] tevqnhken, ojduvrontai nuv pou aujtovn, 110 Laertes que senex et sapiens Penelope / Laevrth" q∆ oJ gevrwn kai; ejcevfrwn Phnelovpeia, Telemachus que quem liquit iuvenem natum in domo /” Thlevmaco" q∆ o}n e[leipe nevon gegaw't∆ ejni; oi[kw,” sic fatus / isti autem vero patris desiderium suscitavit fle w}" favto, tw' d∆ a[ra patro;" uJf∆ i{meron w\rse govoi lacrimas a superciliis infra proiecit patrem cum auverat davkru∆ ajpo; blefavrwn camavdi" bavle patro;" ajkou w|, 175 ejx Ij qavkh" ajgagwvn, et omnibus populis unam civitatem cum evacuassem / kai; pa'si laoi'si mivan povlin ejxalapavxa", que circum habitantur / dominor autem / ego ipse / ai} perinaietavousin, ajnavssontai d∆ ejmoi; aujtw', f. 43v et iam simul hic existentes mixti essemus non autem nos kaiv ke qavm∆ ejnqavd∆ ejovnte" ejmisgovmeq∆ ouj dev ken hJma'", alia divideret diligentes nos / dellectantes que / a[llo dievkrinen filevontev te terpomevnw te, quam quando iam mortis nigra nubes circum velaret dh; qanavtoio mevlan nevfo" ajmfekavluyen, 180 pri;n o{te sed hiis certe iam debebat invidere deus ipse / ajlla; ta; mevn pou e[mellen ajgavasqai qeo;" aujtov", qui illum miserum sine reditu solum fecit /” o}" kei'non duvsthnon ajnovstimon oi\on e[qhken…” sic fatus istis autem omnibus desiderium suscitavit fletus }W" favto toi'si de; pa'sin uJf∆ i{meron w\rse govoio, plorabat certe alba Helena a Iove orta klai'e me;n ajrgeivh JElevnh Dio;" ejkgegaui'a, plorabat autem Telemachus que et Atrides Menelaus de; Thlevmacov" te kai; jAtreivdh" Menevlao", 185 klai'e non autem Nestoris filius sine lacrimis habebat oculos ouj d∆ a[ra Nevstoro" uiJo;" ajdakruvtw e[cen o[sse, recordatus certe est per animum inreprehensibilis Antilochi mnhvsato ga;r kata; qumo;n ajmuvmono" jAntilovcoio,
175 Ithachya: civitas m. s. cum duxerem: ipsum int., sottolin. ipsum Ulixem ego m. d. possessionibus: rebus suis int., sottolin. || 176 unam – evacuassem: ut sibi unam facerem m. d. || 177-179 postilla erasa sul m. s. || 177 que: ex istis m. s. dominor: eis s. m. d. || 179 alia: res m. s. opus m. s. || 181 hiis: talibus rebus m. s. || 184 alba: notandum est quod aliquando ‘argii’ (corr. da argiv-) Helena, i. ‘greca ab Argoʼ, aliquando ‘argii’, i. ‘alba’ m. s. || 187 Antilochi: fratris m. d. 184 orta: vel ‘producta’ m. d. 175 duxerem: -er- su rasura || 176 evacuassem: su rasura || 179 alia: corr. da aliud || 181 hiis: corr. da hec
130
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
quem Aurore interfecit gloriose nitidus filius / tovn rJ∆ jHou'" e[kteine faeinh'" ajglao;" uiJov", istius hic recordatus verba pennosa narrabat tou' o{ g∆ ejpimnhsqeiv", e[pea pterovent∆ ajgovreuen, “Atrides ultra certe te mortales scientificum esse / “ jAtreivdh pevri mevn se brotw'n pepnumevnon ei\nai, 190 Nestor fatebatur senex quando recordati fuimus tui / Nevstwr favsc∆ oJ gevrwn o{t∆ ejpimnhsaivmeqa sei'o, propriis in atriis et alterutrum interogavimus / oi|sin ejni; mmegavroisin kai; ajllhvlou" ejrevoimen, et nunc si est obedias michi non certe ego kai; nu'n eij ti pou ejsti, pivqoiov moi ouj ga;r e[gwge dellector plorans post cenam / sed et Aurora tevrpom∆ ojdurovmeno" metadovrpio", ajlla; kai; jHwv", erit aere se generans reprehendo certe / nil / e[ssetai hjrigevneia, nemessw'mai ge; men oujdevn, 195 plorare quicumque mortuus fuerit mortalium et mortem adipleverit klaivein, o{" ke qavnhsi brotw'n kai; potmon ejpivsph, f. 44r hic iam et honor solus miseris mortalibus / tou'tov nu kai; gevra" oi\on oji>zuroi'si brotoi'si, incidere que comam proicere que lacrimas per genas / keivrasqaiv te kovmhn, balevein t∆ ajpo; davkru pareiw'n, et certe meus mortuus est frater non peior kai; ga;r ejmo;" tevqnhken ajdelfeov", ou[ti kavkisto", Argivorum debes autem tu scire non certe ego / jArgeivwn, mevllei" de; su; i[dmenai, ouj ga;r e[gwge 200 obviavi neque vidi / ultra alios fantur natum fuisse / h[nths∆ ouj de; i[don peri; d∆ a[llwn fasi; genevsqai, 188 Aurore: proprium int. Ius dea est, i. Aurora; Memnon fuit filius Aurore, qui interfecit Atilochum in bello troiano m. s. Aurore […] filius: Memnon s. m. d. || 190 mortales: alios m. s. || 192 interogavimus: de te m. d. || 193 si est: q. d. ‘si potest et placet tibi’, s. ‘si placibile (corr. da place-) est’ m. s. || 196 mortem adipleverit: i. ‘mors adimpleat et finia ipsum’ m. d. || 197 nota m. s. hic: s. plorare ipsos m. d. || 199 peior: i. ‘debilior’ m. d. || 201-202 ultra – pugnatorem: q. d. ‘ultra natum fuisse ad curendum et ultra alios pugnatorem (corr. da -es)’ m. d. 200 Argivorum: vel ‘Argivis’ m. s. 193 si: segue una rasura || 195 nemessw'mai: corr. da nemesswv- || 198 rasura sopra ajpo;
LIBRO IV
131
Antilochum ultra quidem ad currendum citum atque pugnatorem /” A j ntivlocon, peri; me;n qeivein tacuvn, hjde; machvthn…” hunc autem retribuens affatus est flavus Menelaus / To;n d∆ ajpameibovmeno" prosevfh xanqo;" Menevlao", “o amice postquam tot dixisti quot iam scientificus vir / “w\ fivl∆ ejpei; tovssa ei\pe", o{s∆ a]n pepnumevno" ajnhvr, diceret et faceret / et qui ante genitus sit / 205 ei[poi kai; rJevxeie, kai; o}" progenevstero" ei[h talis certe et patris / quoniam et scientifica narras toivou ga;r kai; patrov", o} kai; pepnumevna bavzei", leviter autem notus filius viri cui Saturnius rJei'a d∆ ajrivgnwto" govno" ajnevro", w| te Kronivwn, divicias prodestinaverit uxoranti se et generanti o[lbon ejpiklwvsh gamevontiv te gennomevnw te sicuti nunc Nestori dedit totaliter diebus omnibus / wJ" nu'n Nevstori dw'ke diampere;" h[mata pavnta, ipsum certe pingue senescere in atriis 210 aujto;n me;n liparw'" ghraskevmen ejn megavroisin, filios autem sapientes et lanciis esse optimos / uiJeva" au\ pinutouv" te kai; e[gcesin ei\nai ajrivstou", nos autem ploratum quidem dimittamus qui ante factus est / hJmei'" de klauqmo;n me;n ejavsomen o}" pri;n ejtuvcqh, cene autem iterum recordemur manibus autem aquam / dovrpou d∆ ejxau'ti" mnhswvmeqa, ceri; dev f∆ u{dwr fundant / sermones autem et mane erunt / ceuovntwn, muvqoi de; kai; hjw'qen per e[sontai, f. 44v Telemacho et michi dicere alterutrum /” 215 Thlemavcw kai; ejmoi; diaeipevmen ajllhvloisin,” sic fatus est / Asphalion autem aquam in manibus fudit / w}" e[fat∆ jAsfalivwn d∆ a]r u{dwr ejpi; cei'ra" e[ceuen, 202 ultra – pugnatorem: s. int. ultra: ultra alios dico m. s. || 205 ante genitus: te m. d. || 206 postilla erasa sul m. d. talis – patris: es dopo patris, int., sottolin. filius m. s. || 207-208 notus – generanti: nota m. s. || 207 notus: est int., sottolin. || 208 divicias: prosperitatem m. s. uxoranti – generanti: in coniugio s. et prole m. d. generanti: filios m. d. || 210 pingue: prospere m. s. || 211 dedit s. m. d. || 214 fundant: famuli s. m. sup. || 215 dicere: raciocinari m. s. || 216 fatus est: Menelaus s. m. s. Asphalion: proprium int. 208 uxoranti: su rasura generanti: gene- su rasura || 209 omnibus: o- dopo la corr.
132
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
citus famulus Menelai gloriosi / ojtrhro;" qeravpwn Menelavou kudalivmoio, isti autem ad utilia pronte anteposita manus extendebant / oiJ d∆ ejponeia[s]q∆ eJtoi'ma prokeivmena cei'ra" i[allon, tunc autem aliud intellexit Helena Iove nata e[nq∆ au\t∆ a[ll∆ ejnovhs∆ jElevnh Dio;" ejkgegaui'a statim vero in vino posuit pharmacum de quo bibebant / aujtivk∆ a]r eij" oi\non bavle favrmakon, e[nqen e[pinon, 220 sine tristicia que sine ira que malorum oblivio omnium / nhpenqev" t∆ a[colovn te kakw'n ejpi; lhqe;" aJpavntwn, qui hoc biberet postquam in cratera mixtum esset o}" to; katabrwvxeien ejpei; krhth'ri migeivh, non iam diurnus proiceret lacrimas per genas oujk∆ a]n ejfhmevriov" ge bavloi kata; davkru pareiw'n, non si ipsi morietur mater que pater que / ouj d∆ eij oiJ katateqnaivh mhvthr te pathvr te, non si ipsi ante fratrem vel amicum filium / ouj d∆ eij oiJ propavroiqen ajdelfeo;n h] fivlon uiJovn, 225 ferro interficient / hic autem oculis videat / calkw' dhi>w'en, o{ d∆ ojfqalmoi'sin oJrw'to, talia Iovis filia habebat pharmaca consilio inventa / toi'a Dio;" qugavthr e[ce favrmaka mhtioventa, bona que sibi Polydamna dedit Thoni uxor / ejsqla; tav oiJ Poluvdamna povren Qw'no" paravkoiti", egyptii cui plurima fert vitam donans terra aijguptivh, th' plei'sta fevrei zeivdwro" a[roura, 219 intellexit: cogitavit m. s. || 220 pharmacum: medicamen ut obliviscerentur tristicie m. s. || 221 a[colovn: colon m. s. malorum – omnium: s. prima di oblivio, int. oblivio: est eraso nell’int., sottolin. || 223 oujk∆ a]n: ou[ ken m. s. diurnus: q. d. ‘per illum diem in quo ipse biberet’ m. s. || 225 ipsi ante: i. ‘coram ipso’ m. s. || 227 pharmaca: herbas int., sottolin. consilio: i. ‘sensu’ int. || 228 Polydamna: proprium int. dubium utrum Polydamna sit nomen mulieris vel nomen appellativum: nam, si non est nomen, dicit poludavmna (sottolin.), i. ‘multum domancia et destruencia’, et intelligitur pharmaca, quia nam Ptolemeus (corr. da -ei) feminam illam ‘Thumin’ nominavit m. s. Thoni: proprium int. 219 nata: vel ‘orta’ m. d. vel ‘producta’ m. d. 219 Iove: corr. da -is || 221 a[colovn: dopo la corr. || 222 biberet: -eret su rasura || 227 pharmaca: p- corr. da m
LIBRO IV
133
pharmaca multa certe bona mixta multa que mala 230 favrmaka polla; me;n ejsqla; memigmevna polla; de; lugra, medicus autem quilibet sciens ultra omnes ijhtro;" de; e{kasto" ejpi; stavmeno" peri; pavntwn, homines vere certe Peionis sunt generacionis ajnqrwvpwn, h\ ga;r Paihvono" eijsi; genevqlh", f. 45r nam postquam imposuit precepit que pincernare / aujta;r ejpeiv r∆ ejnevhke kevleusev te oijnocoh'sai iterum sermonibus retribuens dixit / ejxau'ti" muvqoisin ajmeibomevnh proseveipen, “Atrides Menelae iovegenite atque et hii 235 “ jAtreivdh Menevlae diotrefev", hjde; kai; oi{de, virorum bonorum filii sed deus aliud alii ajndrw'n ejsqlw'n pai'de", ajta;r qeo;" a[llotev t∆ a[llw Iuppiter bonum que malum que dat / potest enim omnia Zeu;" ajgaqovn te kakovn te didoi' duvnatai ga;r a{panta… certe nunc comedite sedentes in atriis / h[toi nu'n daivnusqe kaqhvmenoi ejn megavroisi, et sermonibus delectamini conveniencia certe dicam / kai; muvqoi" tevrpesqe ejoikovta ga;r katalevxw, omnia certe non iam ego narrabo / neque nominabo / 240 panta me;n oujk∆ a]n ejgw; muqhvsomai ouj d∆ ojnomhvnw, quot Ulixis sapiencia sua mala paciens sunt agones / o{ssoi jOdussh'o" talasivfrono" eijsi;n a[eqloi, sed solum hoc quod fecit et substinuit fortis vir / ajll∆ oi\on tovd∆ e[rexe kai; e[tlh kartero;" ajnhvr, loco in Troianorum ubi paciebamini lesiones Achivi / dhvmw ejni; Trwvwn o{qi pavscete phvmat∆ jAcaioiv,
230 pharmaca: ‘medicamina’ s., ‘herbas’ s. m. s. || 231 quilibet: Egypciorum, s. est melior aliis propter pharmaca que ibi inveniutur m. inf. || 232 medici Egypti s. m. d. Peionis: proprium m. sup. medicus fuit deorum m. sup. || 234 retribuens: respondens m. d. || 236 filii: sunt int., sottolin. || 239 conveniencia – dicam: nunc laudat Helena Ulixem m. d. || 242 solum – vir: dicam s. hoc solum m. d. || 243 lesiones: ‘dapna’ s. m. d. 235 hjde;: corr. da oJ de; || 240 ejgw;: corr. da -w' || 242 oi\on: corr. da oi|substinuit: corr. da sus-
134
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
ipsum vulneribus inconvenientibus cum devastavit / aujtovn min plhgh'sin ajeikelivhsi damavssa" vestes que malas in humeris cum posuerat servo assimilatus / spei'ra kavk∆ ajmf∆ w[moisi balwvn, oijkh'i> ejoikwv", 245 virorum inimicorum intravit civitatem amplicallem / ajndrw'n dusmenevwn katevdu polin eujruavgeian, alio ipsum viro occultans / assimilabat / ajllw d∆ aujto;n fwti; katakruvptwn h[i>ske mendico qui non talis erat in navibus Achivorum / devkth, o}" oujde;n toi'o" e[hn, ejpi; nhusi;n jAcaiw'n tali similis Troianorum intravit civitatem isti ignoraverunt / tw' i{kelo" Trwvwn katevdu povlin, oi{d∆ ajbavkhsan, omnes ego autem sola ipsum cognovi / talem existentem / pavnte", ejgw; d∆ oi[h oiJ ajnevgnwn toi'on ejovnta f. 45v 250 et ipsum interogabam hic autem dolositate custodiebat kaiv min ajneirwvteun, oJ de; kerdosuvnh ajleveinen, sed quando iam ipsum ego lavabam et unguebam oleo / ajll∆ o{te dhv min ejgw;n loveon kai; cri'on ejlaivw, circum autem vestes indui et iuravi fortem sacramentum ajmfi; de; ei{mata e{ssa kai; w[mosa kratero;n oJrkon, non certe ante Ulixem in Troianis manifestare / mh; me;n pri;n jOdush'a meta; Trwvess∆ ajnafh'nai,
244 ipsum: se, s. Ulixem m. s. devastavit: i. ‘percussit’ (corr. da percuti-) et ‘vulneravit’ (segue feci alias eraso) m. d. || 245-246 aliqui dicunt quod intravit Ulixes Troiam ut meciretur menia, aliqui dicunt ut persuaderet Helene quod veniret ad Grecos, phabulose (precede vel depennato) pro palladio m. d. || 245 vestes: laceratas m. s. || 247 ipsum: se int., sottolin. assimilabat: i. ‘similis videbatur esse’ m. d. || 248 non – erat: qualis Ulixes, q. d. ‘nil erat’ m. d. || 249 tali – civitatem: aliquando pauper dilaceratus (corr. da -os) pannos ut mendicus Troiam intravit Ulixes m. s. e inf. isti: Troiani s. m. inf. || 250-255 ego – venisse: ponit quomodo Helena lavit Ulixem, qui in domo ut pauperem et mendicum Paris (proprium int.) hospitatus fuit; hoc fecit Helena ut interogaret eum, eo quod agnoverat ipsum m. s. || 251 dolositate: ‘astucia’ s. m. sup. custodiebat: se s. m. d. evasit custodiendo m. s. 249 tali: vel ‘illi’ m. s. 247 alio: corr. da -ij || 251 custodiebat: corr. da -ivit || 253 e{ssa: corr. da e[-
LIBRO IV
135
quam illum ad naves citas tendas que venisse 255 privn ge to;n ej" nh'a" te qoa;" klisiva" t∆ ajfikevsqai, et tunc iam michi omnem sensum narravit Achivorum / kai; tovte dhv moi pavnta novon, katevlexen jAcaiw'n, multos autem Troianorum cum interfecerat acuto ferro / pollou;" de; Trwvwn kteivna" tanahkevi> calkw', venit ad Argivos atque fronim tulit multam / h[luqe met∆ jArgeivou" kata; de; frovnin h[gage pollhvn, tunc alie Troiane acute plorabant / nam meus animus / e[nq∆ a[llai Trwai; livg∆ ejkwvkuon, aujta;r ejmo;n kh'r, gaudebat quia iam michi cor mutatum erat ut redirem / ejpeih; dhv moi kradivh tevtrapto nevesqai, 260 cai'r∆ retro domum / erroris autem me penitebat quem Venus / a]y oi\kon, a[thn de; metestenon h}n jAfrodivth, dedit quando me duxit illuc amica a paterna terra / dw'c∆ o{te m∆ h[gage kei'se fivlh" a[po patrivdo" ai[h", filia a mea divisam thalamo que marito que pai'dav t∆ ejmh;n nosfisamevnh qavlamovn te povsin te, nichilo carente / neque iam sensibus neque specie /” ou[teu deuovmenon, ou[t∆ a]r frevna" ou[tev ti ei\do",” hac autem retribuens affatus est flavus Menelaus / d∆ ajpameibovmeno" prosevfh xanqo;" Menevlao", 265 th;n “sic iam hec omnia mulier secundum conveniens dixisti / “nai; dh; tau'ta ge pavnta guvnai kata; moi'ran e[eipe", vere iam multorum doctus fui consilium que sensum que / h\ dh; mh;n polevwn ejdavhn boulhvn te novon te, virorum heroum per multam que veni terram ajndrw'n hJrwvwn, pollh;n d∆ ejpelhvluqa gai'an,
258 fronim: q. d. ‘gloriam’ et ‘famam’ ex hoc, et facta Troianorum et civitatis situm; ‘fronim’ (sottolin.) aliqui dixerunt ‘sapienciam’, aliqui autem ‘fronim’ eo quod vilipendit vitam pro fama, aliqui ‘fronim’, i. ‘predam’, aliqui ‘fronim’ intellexerunt ‘debilitatem’ et ‘vilitatem’ Troianorum eo quod fecit Grecos vilipendere Troianos, et hoc est melius m. s. || 261 erroris […] me penitebat: alii dicunt quod ipsas Troianas penitebat dapni vel lesionis, sed pocius videtur Helenam ex eo quod sequitur m. s. e inf. || 264 specie: ‘pulcritudine’ s. m. s. 255 ad naves: corr. da in navibus || 261 quem: corr. da quam || 264 carente: corr. da -em || 265 hac: corr. da huic || 266 guvnai: corr. da gu'-
136
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
sed numquam talem ego vidi oculis ajll∆ ou[pw toiou'ton ejgw;n i[don ojfqalmoi'sin, f. 46r qualis / Ulixis / mala sapiencia sua paciens erat amicus animus / oi|on jOdussh'o" talasivfrono" e[ske fivlon kh'r, 270 qualiter et hec fecit et substinuit fortis vir / oi|on kai; ta; d∆ e[rexe kai; e[tlh kartero;" ajnhvr, equo in bene facto ubi positi eramus omnes optimi / i{ppw ejni; xestw' i{n∆ ejnhvmeqa pavnte" a[ristoi, Argivorum / Troianis homicidium et flagellum ferentes / jArgeivwn Trwvessi fovnon kai; kh'ra fevronte", venisti postea tu illuc / ducere autem te videbatur h\lqe" e[peita su; kei'se keleusevmenai dev s∆ e[melle demon qui Troianis volebat gloriam concedere / daivmwn, o}" Trwvessin ejbouvleto ku'do" ojrevxai, 275 et te Deiphebus deo similis secutus fuit venientem kaiv toi Dhi?fobo" qeoveikelo" e{spet∆ ijouvsh, ter autem circumvenisti profundas insidias palpitans / tri;" de; peristivxa" koi'lon lovcon ajmfafovwsa, atque nominatim Danaorum nominabas optimos / ejk d∆ ojnomaklhvdhn Danaw'n ojnovmaze" ajrivstou", omnium Argivorum vocem assimilans uxorum / pavntwn jArgeivwn, fwnh;n i[skous∆ ajlovcoisin, nam ego et Tydides et divus Ulixes aujta;r ejgw; kai; Tudeivdh" kai; di'o" jOdusseuv", 280
269 talem: postilla erasa sul m. sup. || 271 eciam m. s. || 272 equo – facto: in equo durio cum quo ceperunt Troiam m. d. || 273 kh'ra: ‘fatum’ s. m. d. || 274 ducere: commovere m. d. || 275 demon: ‘deus’ s. m. s. gloriam: eo quod sentirent m. s. || 276 te – fuit: mortuo Alexandro a Phyloctete vulnerato quia Oenoe noluit sibi mederi, Helena nupsit Deiphebo m. d. secutus fuit: te s. m. d. || 277-281 videtur hic Helenam fugisse in tumultu capcionis Troie et per gentes, troianas s. et grecas, devenit ad Menelaum m. d. || 277 quia ipsa videtur quod sciebat insidias in equo esse m. d. || 279 vocem – uxorum: q. d. ‘assimilabas vocem tuam voci uxorum Danarum’ m. s. vocabat Grecos in voce mulie[o]rum eorum ut magis ad pietatem moveret m. s. vocem: tuam int., sottolin. uxorum: voci int., sottolin. || 280 Tydides: proprium int. 270 qualis: -is su rasura || 273 ferentes: f- corr. da d || 276 secutus fuit: -cutus fuit su rasura
LIBRO IV
137
sedentes in mediis audivimus sicuti clamavisti h{menoi ejn mevssoisin ajkouvsamen wJ" ejbovhsa", nos certe ambo disposuimus commoti / nw'i> me;n ajmfotevrw menehvnamen oJrmhqevnte" pocius exire quam intus acute audire / h] ejxelqevmenai h] e[ndoqen ai\y∆ uJp∆ ajkou'sai, sed Ulixes prohibuit et retinuit dispositos licet ajll∆ jOduseu;" katevruke kai; e[sceqen iJemevnw per, tunc alii omnes taciti fuerunt filii Achivorum / ui|e" jAcaiw'n, 285 ejnq∆ a[lloi pavnte" ajkh;n e[san Anticlus autem tibi solus respondere verbis [Antiklo" de; sev g∆ oi\o" ajmeivyasqai ejpevessin, volebat sed Ulixes os manibus stringebat / h[qelen, ajll∆ jOdusseu;" ejpimavstaka cersi; pivezen, continue potentibus salvavit que omnes Achivos / f. 46v nwlemevw" kraterh'si savwse de; pavnta" jAcaiou;" in tantum autem tenuit donec te nobis duxit Pallas Athena /” tovfra d∆ e[c∆ o{frav se novsfin ajphvgage Palla" A j qhvnh,” hunc autem Telemachus scientificus contra allocutus est / 290 to;n d∆ au\ Thlevmaco" pepnumevno" ajntivon hu[da, “Atrides Menelae Iove genite princeps populorum / “ jAtreivdh Menevlae diotrefe;" o[rcame law'n, triste non certe sibi aliquid tunc defendisset anxiam perniciem a[lgion, ouj gavr oiJ tiv tovt∆ h[rkese lugro;n o[leqron, non si ipsi cor ferreum intus esset / ouj d∆ eij oiJ kradivh ge sidhrevh e[nqoden h\en. sed eya ad cubile commove nos ut et nunc ajll∆ a[geq∆ eij" eujnh;n travpeq∆ hJmeva", o[fra kai; h[dh, 282 disposuimus: i. ‘voluntatem et protitudinem habuimus’ m. d. || 283 exire: extra m. s. || 286 Anticlus: proprium int. || 288 salvavit – Achivos: quia, si vocavisset, periculum esset eis m. s. || 292 non – perniciem: q. d. ‘mortuus est Ulixes, ex hoc’ m. s. sibi: ipsi Anticlo m. s. 283 acute: vel ‘subtiliter’ m. d. || 288 potentibus: alias ‘fortibus’ m. sup. || 292 triste: alias ‘dolore (corr. da dolorosum, in cui, però, -sum non è stato eliminato) plenum esset’ m. s. non – perniciem: alias (segue ul depennato) ‘non aliquid auxiliatum fuisset sibi in axia pernicia’ m. s. 284 jOduseuv": corr. da jOduss-
licet: precede una rasura
138
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
sompno sub dulci delectemur cum dormiverimus /” u{pnw uJpo; glukerw' tarpwvmeqa koimhqevnte,” 295 sic fatus est / alba autem Helena / famulabus precepit / }W" e[fat∆ ajrgeivh d∆ JElevnh dmwh'si kevleuse, strata sub porticu ponere / et cultras bonas devmni∆ uJp∆ aijqouvsh" qevmenai kai; rJhvgea kalav… purpureas / imponere / sternere desuper tapetas / porfuvr∆ ejmbalevein, storevsai kaquvperqe tavphta", vestes imponere ulis desuper induere claivna" t∆ ejnqevmenai, ou[la" kaquvperqen e{sasqai, iste iverunt ab atrio lampades in manibus habentes aiJ d∆ i[san ejk megavroio davda" meta; cersi;n e[conte", 300 strata aut stravere atque forenses ducit preco / devmnia d∆ ejstovresan ejk de; xeivnou" a[ge kh'rux, isti certe in vestibulo domus ibi dormiverunt / oiJ me;n a]r ejn prodovmw dovmou aujtovqi koimhvsanto, Telemachus heros et Nestoris gloriosus filius / Thlevmaco" q∆ h{rw" kai; Nevstoro" ajglao;" uiJov", Atrides autem quiescebat / interiori domus alte / jAtreivdh" d∆ ejkavqeude mucw' dovmou uJyhloi'o, penes autem Helena longi pepli dormivit diva feminarum / pa;r d∆ JElevnh tanuvpeplo" ejlevxato di'a gunaikw'n, 305 quando autem aere generans se apparuit rubei digiti Aurora h\mo" d∆ hjrigevneia favnh rJododavktulo" jHwv", f. 47r surrexit iam a cubilibus voce bonus Menelaus / w[rnut∆ a]r ejx eujnh'fi boh;n ajgaqo;" Menevlao", vestes cum induerat / circum ensem acutum posuit humeros / ei{mata eJssavmeno", peri; de; xivfo" ojxu; qevt∆ w[moi",
297 porticu: ‘volta’ s. m. s. cultras: cultras coriis factas m. s. || 299 vestes: ‘vestes’ s. m. s. ulis: vestibus grossis, desilanis (corr. da -lamis), mollibus m. s. induere: i. ‘cooperiatis’ m. s. || 300 iste: famule m. s. lampades: lampadas m. s. || 301 forenses: amicos m. d. || 302 prodovmw: ‘prodomo’ dicitur locus (precede id depennato) qui ante thalamum vel ante domum m. s. || 304 interiori: loco s. m. inf. || 306 postilla erasa sul m. d. rubei: i. ‘crocei’ s. m. d. 301 kh'rux: corr. da khv- || 308 induerat: corr. da -erit
humeros: corr. da -is
LIBRO IV
139
pedibus autem sub pulcribus ligavit bonos subtilares / possi; d∆ uJpo; lliparoi'sin ejdhvsato kala; pevdhla, motus est ut iret extra thalamum deo similis ipsi / d∆ i[men ejk qalavmoio, qew' ejnalivgkio" aujtw', 310 bh' Telemachum autem penes sedere fecit verbum que fatus Thlemavcw de; pa;r i{zen, e[po" t∆ ejfat∆ nominavit que / ejk t∆ ojnovmazen, “que autem te opportunitas huc duxit Telemache heros / “tivpte dev se creiw; deu'r∆ h[gage Thlevmac∆ h{rw", ad Lacedemonam gloriosam per amplas spatulas maris / ej" Lakedaivmona di'an ejp∆ eujreva nw'ta qalavssh", puplica vel propria / hoc michi verum dic /” dhvmion, h] i[dion, tov dev moi nhmerte;" e[nispe…” hunc autem Telemachus scientificus contra allocutus est / 315 To;n d∆ au\ Thlevmaco" pepnumevno" ajntivon hu[da. “Atrides Menelae Iove nutrite princeps populorum / “ jAtreivdh Menevlae diotrefe;" o[rcame law'n, veni / si quam michi famam patris dicas / h[luqon, ei[tinav moi klhiüdovna patro;" ejnivsph", comeditur michi domus / perierunt que pinguia opera / ejsqivetaiv moi oi\ko" o[lwle de; pivona e[rga, inimicorum virorum plena domus qui michi semper / dusmenevwn ajndrw'n plei'o" dovmo", oi{ tev moi aijeiv, oves continue / interficiunt et pedes revolventes recticornos boves / sfavzousi kai; eiJlivpoda" eJlika" bou'", 320 mh'l∆ ajdina; matris mee procatores superbum animum habentes / mhtro;" ejmh'" mnhsth're" uJpevrbion h\tor e[conte", ob hoc nunc tua genua deprecor sique vis / tou[neka nu'n ta; sa; gouvnaq∆ iJkavnomai ai[ kejqevlhsqa, illius anxiam mortem dicere sicubi aspexisti / keivnou lugro;n o[leqron ejnispei'n ei[pou o[pwpa", 309 possi;: ss m. s. || 314 puplica: causa s. m. s. || 318 pinguia: i. ‘prospera’ m. d. || 319 domus: mea est s. int., sottolin. || 321 matris – procatores: s. m. s. 309 pulcribus: vel ‘unctis’ m. s. || 316 princeps: ‘gloria’ eciam m. d. || 320 oves continue: vel ‘multas oves’ m. s. || 321 superbum: alias ‘magnum’ et ‘nobilem’ m. d. 310 motus: corr. da -a || 311 Telemachum: corr. da -o
140
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
oculis propriis vel alii sermonem audivisti / ojfqalmoi'si teoi'si, h] a[llou mu'qon a[kousa", f. 47v errantis ultra certe miserum genuit mater / plazomevnou, peri; gavr min oji>zuro;n tevke mhvthr. 325 non amplius de me verecundans mitis sis neque miserans / mh; d∆ e[ti m∆ aijdovmeno" meilivssaio mh; d∆ ejleaivrwn sed bene michi narra quomodo obviavisti visui ajll∆ eu\ moi katavlexon, o{pw" h[nthsa" ojpwph'", deprecor si aliquando tibi pater meus bonus Ulixes / livssomai, ei[potev toi ti path;r ejmo;" ejsqlo;" jOdusseuv", vel verbum vel opus cum promiserit perfecit / h] e[po", hjev ti e[rgon uJposta;" ejxetevlesse loco in Troianorum / ubi paciebamini lesiones Achivi / dhvmw ejni; Trwvwn, o{qi pavscete phvmat∆ jAcaioiv, 330 horum nunc recordare et michi verum dic /” tw'n nu'n moi mnh'sai, kaiv moi nhmerte;" e[nispe,” hunc / autem valde aggravatus affatus est flavus Menelaus / to;n de mevg∆ ojcqhvsa", prosevfh xanqo;" Menevlao", “heu amici vere valde iam fortis sensu viri in lecto / “w] povpoi h\ mavla dh; kraterovfrono" ajndro;" ejn eujnh', volunt quiescere impotentes ipsi existentes / h[qelon eujnhqh'nai, ajnavlkide" aujtoi; ejovnte", sicuti quando in arbustrali cerva fortis leonis / wJ" d∆ oJpovt∆ ejn xulovcw e[lafo" krateroi'o levonto", 335 cervunculos cum sopiverit nuper genitos lactantes / nebrou;" koimhvsasa nehgeneva" galaqhnouv", declivia perscrutatur / et valles herbosas / knhmou;" ejxerevhsi kai; a[gkea poihventa, 325 ultra: alios s. m. s. || 326 miserans: mei s. m. d. || 333 fortis sensu: magni sensus, i. sapientis m. s. || 334 s. procatores m. d. impotentes: ‘debiles’ s. m. s. || 335-339 ponit comparacionem talem (corr. da -es): sicuti quando cerva it et ponit suos cervunculos (corr. da catul-) in cubile fortissimi leonis et postea vadit ad pascua, leo autem redit ad suum cubile et cervos comedit m. s. || 335 arbustrali: loco s. int., sottolin. lecto s. m. d. || 337 herbosas: i. ‘varias herbe colore’ m. d. 327 visui: vel ‘fame’ et ‘voci’ m. d. || 336 lactantes: alias ‘lactatores’, si invenitur m. d. 329 vel: corr. da ver- || 337 perscrutatur: corr. da -etur
LIBRO IV
141
pascens hic autem postea proprium venit ad cubile boskomevnh, o{d∆ e[peita eJh;n eijshvluqen eujnhvn, ambobus que istis ineptam mortem imposuit ajmfotevroisi de; toi'sin ajeikeva potmon ejfh'ken, sic Ulixes illis ineptam mortem imponet / 340 w}" jOdusseu;" keivnoisin ajeikeva povtmon ajjfhvsei, utinam Iuppiter pater et Athena et Apollo ai] ga;r Zeuv" te pavter kai; jAqhnaivh kai; [Apollon, talis existens qualis condam bene edificata in Lesbo toi'o" ejw;n oi|o" pot∆ eju>ktimevnh ejni; Levsbw pro lite Philomilide / luctavit cum surrexerat / f. 48r ejx e[rido" Filomhvleidh ejpavlaisen ajnasta", et infra proiecit fortiter / gavisi fuerunt que omnes Achivi kadd∆ e[bale kraterw'" kecavronto de; pavnte" jAcaioiv, talis existens procatoribus pugnaret Ulixes / mnhsth'rsin oJmilhvseien jOdusseuv", 345 toi'o" ejw;n omnes cito morituri fierent amararum que numpciarum / pavnte" wjkuvmoroiv te genoivato pikrovgamoiv te, hec autem de quibus interogas et deprecaris non iam ego / tau'ta d∆ a{ m∆ ei[rwta'" kai; livsseai, oujk∆ a]n e[gwge alia extra dicam flexe / neque decipiam / a[lla pavrex eijpoimi paraklido;n ouj d∆ ajpathvsw sed hec certe michi dixit senex marinus verus ajlla; ta; mevn moi e[eipe gevrwn a{lio" nhmerthv", e quibus nullum ego occultabo verbum neque ascondam / oujdevn ti ejgw; kruvyw e[po" ouj d∆ ejpikeuvsw 350 tw'n
338 pascens: ‘pascitura’ s., si invenitur m. s. hic: leo s. int., sottolin. || 340 ineptam: inconvenientem, intollerabilem m. s. || 342 qualis – Lesbo: erat (corr. da -ant) s. m. d. || 343 ponit quomodo in Lesbo Ulixes luctavit cum Patroclo m. sup. pro lite: propter litem m. s. Philomilide: proprium int. Patroclo, eo quod Patroclus fuit filius Phylomili m. sup. || 344 Achivi: fuerunt eraso sul m. d. || 348 flexe: extra propositum m. s. circum quaque m. d. decipiam: te m. d. || 349 senex marinus: de Prothea loquitur m. d. || 350 nullum: non aliquod, i. nec unum m. s. 345 pugnaret: alias ‘conversando bellum iniret’ m. d. 338 proprium: corr. da -am || 343 pro: corr. da a
142
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
Egypto me huc dei dispositum venire / Aijguvptw m∆ e[ti deu'ro qeoi; memaw'ta nevesqai, tenuerunt / quia non ipsis sacrificavi perfectas hecatombas / e[scon, ejpei; ou[ sfin e[rexa telhevssa" eJkatovmba", isti autem semper volebant dei recordari preceptorum / oiJ d∆ aijei; bouvlonto qeoi; memnh'sqai ejfetmevwn, insula iam aliqua est in multo sonanti ponto nh'so" e[peitav ti" ejsti; polukluvstw ejni; povntw, Egyptum contra Pharon autem ipsam vocant / Aijguvptou propavroiqen, Favron dev eJ kiklhvskousi, 355 tantum procul quantum diurna cava navis / tovsson a[neuq∆ o{son te panhmerivh glafurh; nh'uü" transivit / cui subtilis ventus flat retro / h[nusen, h| ligu;" ou\ro" ejpipneivhsin o[pisqen, atque portus boni navagii a quo naves undique equales ejn de; limh;n eu[ormo", o{qen t∆ ejpi; nh'a" eji?sa", in mare ponunt / cum mensi fuerint nigram aquam / ej" povnton bavllousin ajfussavmenoi mevlan u{dwr, ibi me xx diebus tenuerunt dei numquam venti / e[nqa me ei[kosin h[mata e[con qeoiv, ouj dev pot∆ ou\roi, 360 flantes apparebant marini / qui iam navium pneivonte" faivnonq∆ aJliaeve", oi{ rJav te nhw'n, f. 48v ductores fiunt per amplas spatulas maris / pomph'e" givnontai ejp∆ eujreva nw'ta qalavssh", et iam necessaria omnia consumpta fuissent et vires virorum / kaiv nuv ken h[ia > pavnta katevfqito kai; mene∆ ajndrw'n, in
351 dispositum: prontum m. d. || 353 recordari: me s. int., sottolin. preceptorum: responsum habuerut Greci non posse ad patriam redire nisi placarent Athenam aliosque deos m. d. || 355 Pharon: que nunc Alexandriam iuxta, sed postea propter Nilum adequata terre est, eo quod multam terram impulsit m. d. || 356 procul: ab Egypto int., sottolin. diurna: per totam diem m. s. || 357 transivit: iter perfecit vel iniit m. s. || 358 portus […] navagii: est int., sottolin. ibi, in Egypto m. d. navagii: navagii est m. s. || 359-360 postilla erasa sul m. s. || 360 venti: prosperi s. m. d. || 361 flantes – marini: qui in mare flant m. sup. || 363 necessaria: necessaria s. ad vita m. s. 359 cum – fuerint: alias ‘cum mensi fuerint’ m. d. 351 Egypto: corr. da -um || 363 fuissent: fui- su rasura
LIBRO IV
143
nisi quod aliquis deorum misertus fuit / et me salvavit / eij mhv ti" te qew'n ojlofuvrato kaiv m∆ ejsavwse Prothei fortis filia marini senis / 365 Prwtevo" ijfqivmh qugavthr aJlivoio gevronto", Idothea qua certe leviter / maxime animum erexi / Eijdoqevh, th' ga;r rJa; mavlistav ge qumo;n o[rina, que michi soli ambulanti obviavit sine sociis / hJ m∆ oi[w e[rronti sunhvnthto novsfin eJtaivrwn, semper enim circum insulam errantes ad pisces piscabantur aijei; ga;r peri; nh'son ajlwvmenoi ijcquavaskon, flexis hamis premebat autem ventrem fames / gnamptoi'" ajgkivstroisin, e[teire de; gastevra limov", hec autem iuxta cum stetit verbum fata / vociferavit que / men a[gci stavsa e[po" favto, fwnhsevn te, 370 hJ de; ‘stolidus es o forensis valde tantum / vel demens /? ‘nhvpio" ei\" w\ xei'ne livhn tovson hje; calivfrwn, vel volens erras et delectaris anxietates paciens / hje; eJkw;n meqivei" kai; tevrpesai a[lgea pavscwn, quoniam iam in insula impeditus es non autem finem / wJ" dh; q∆ eJni; nhvsw ejruvkeai, ouj dev ti tevkmwr, invenire potes diminuitur autem / anima sociorum /’ euJrevmenai duvnasai, minuvqei dev toi h\tor eJtaivrwn…’ sic fata / nam ego ipsi retribuens dixi / 375 }W" e[fat∆ aujta;r ejgwv min ajmeibovmeno" proseveipon, ‘equidem tibi dicam / quecumque tu es dearum / ‘ejk mevn toi ejrevw, h{ti" suv per ejssi; qeavwn, sic ego non volens impedior / sed iam debeo w}" ejgw; ou[ti eJkw;n kateruvkomai, ajllav nu mevllw,
365 Prothei […] filia: s. m. s. ijfqivmh: vel ijfqivmou, ‘venerabilis’, i. ‘fortis’ Prothei m. s. || 366 s. eraso sul m. d. Idothea: proprium int. qua: qua Ydhothea m. s. || 367 michi […] obviavit: q. d. ‘allocuta est me’ m. s. ambulanti obviavit: ambulanti cum tristicia et corrupcione miserta fuit m. s. || 368 piscabantur: socii s. m. d. || 371 interogative m. d. stolidus – tantum: stolidus es in tatum, eo s. quod solus erras m. s. || 372-373 postilla erasa sul m. s. || 375 retribuens: ‘respondens’ s. m. s. || 376 quecumque: ‘qualis’ s. m. s. 366 erexi: alias ‘comovi’ m. d. || 373 impeditus es: ‘teneris’ alias m. s.
144
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
inmortalibus peccavisse qui celum amplum habent / ajqanavtou" ajlitevsqai oi} oujrano;n eujru;n e[cousin, sed tu michi dic dei autem vere sciunt / ajlla; suv per moi eijpe; qeoi; dev te pavntw" i[sasi f. 49r quicumque me inmortalium impedit ligavit vias / o{sti" m∆ ajqanavtwn pedava kai; e[dhse keleuvqou", 380 ad reditum ut per pontum veniam pisces habentem /’ novston q∆ wJ" ejpi; povnton ejleuvsomai ijcquoventa…’ sic fatus hec autem statim retribuit diva dearum / w}" ejfavmhn, h{d∆ aujtivk∆ ajmeivbeto di'a qeavwn, ‘tibi certe ego forensis valde veraciter narrabo / ‘toi; ga;r ejgwv toi xei'ne mavl∆ ajtrekevw" ajgoreuvsw, conversatur aliquis hic senex marinus verus pwlei'taiv ti" deu'ro gevrwn a{lio" nhmerthv", inmortalis Protheus egypcius qui maris ajqavnato" Prwteu;" aijguvptio" o{" te qalavssh" 385 tocius profunditates scit Neptunni famulus pavsh" bevnqea oi\de Poseidavwno" uJpodmwv"… atque genuisse / hunc autem meum fantur patrem esse tovn dev t∆ ejmo;n fasi;n patevr∆ e[mmenai, hjde; tekevsqai, hunc si modo tu possis insidias cum feceris accipere / tovn g∆ ei[ pw" su; duvnaio lochsavmenov" ge labevsqai, ille tibi dicet iter et mensuras vie o{" kevn toi ei[phsin oJdo;n kai; mevtra keleuvqou, reditum que ut per pontum venias pisces habentem / novston q∆ wJ" ejpi; povnton ejleuvseai ijcquoventa, 390 378 habent: tenent m. d. || 380 impedit: magis proprie ‘ligatum tenet’ m. sup. vias: vada maris et hostia m. d. || 381 pisces habentem: in quo pisces sunt, i. piscosum, plenum piscibus m. d. || 382 retribuit: respondit int., sottolin. || 383 postilla erasa sul m. d. || 384 hic: in hoc loco vel mare m. s. verus: i. ‘vera dicens’ m. d. || 387 genuisse: me s. m. d. || 388 si modo: i. ‘si alio modo’ m. s. || 389 vie: vadi s. marini m. d. 386 scit: vel ‘scit’ m. s. famulus: ‘servitor’ alias m. d. || 388 accipere: alias ‘capere’ m. d. 378 inmortalibus: corr. da -es || 380 vias: su rasura || 381 pisces: corr. da -em (ma il compendio della nasale non è stato eliminato) || 385 Protheus: corr. da -ea || 386 scit: precede una rasura
LIBRO IV
145
et iam tibi dicet Iove nutrite sique vis / kai; dev kev toi ei[phsi diotrefe;" ai[k ejqevlhsqa, quicquid in atriis malum bonum que factum est o{tti toi ejn megavroisi kakovn t∆ ajgaqovn te tevtuktai. absente te / per longam viam gravem que’ oijcomevnoio sevqen dolich;n oJdo;n ajrgalevhn te.’ sic fata / nam ego retribuens dixi w}" e[fat∆ aujta;r ejgwv min ajmeibovmeno" proseveipon, ‘ipsa nunc cura tu insidias divini senis / 395 ‘aujth; nu'n fravzeu su; lovcon qeivoi gevronto" ne forte me cum ante viderit vel ante doctus evadat / mhvpw" me proeidwvn, h[e prodaei;" ajlevhtai… gravis certe est deus viro domari /’ f. 49v ajrgalevo" gavr ejsti qeo;" ajndri; damh'nai’ sic fatus fui / hec autem statim retribuit diva dearum / w}" ejfavmhn, h{ d∆ aujtivk∆ ajmeivbeto di'a qeavwn, ‘quando autem sol medium ad celum adscenderit / hjevlio" mevson oujrano;n ajmfibebhvkei, 400 ‘h\mo" d∆ tunc vere extra mare veniet senex marinus verus / aJlo;" ei\si gevrwn a{lio" nhmerthv", 400 th'mo" d∆ a]r ejx∆ flatu sub zephyri nigra frichi velatus / pnoih' uJpo; zefuvroio melaivnh frikh; kalufqei;" exra cum venerit dormit / sub speluncis cavis / ejk d∆ ejlqw;n koima'tai, uJpo; spevsi glafuroi'sin, circum ipsum phoce et pisces boni maris / ajmfi; dev min fw'kai kai nevpode" kalh'" ajlosuvdnhsevlmoisin a[ristoi, omnes autem tibi dicam astucias istius senis / pavnta dev toi ejrevw ojlofwvi>a toi'o gevronto", phocas certe primo numerabit / et < > fwvka" mevn toi prw'ton ajriqmhvsei kai; e[peisin nam postquam omnes numeraverit at viderit aujta;r ejph;n pavsa" pempavssetai hjde; i[dhtai, iacebit in mediis pastor sicuti in ovilibus [in] ovium levxetai ejn mevsshsin nomeu;" wJ" povessi mhvlwn, hunc certe postquam primo quiescentem videriti to;n me;n ejph;n dh; prw'ta kateunhqevnta i[dhsqe et tunc certe vobis sit in cura potencia que vis que kai; tovt∆ e[peiq∆ uJmin melevtw kavrto" te bivh te, hic tenere dispositum et festinantem licet evadere, kadd∆ i{scein, memaw'ta kai; ejssuvmenovn per ajlu'xai, f. 50r omnia autem factus experietur / quot in terra / pavnta de geinovmeno" peirhvsetai o{ss∆ ejpi; gai'an serpilia nascuntur / et aqua et divinus ignis eJrpeta; givnontai. kai; u{dwr kai; qespidae;" pu'r, vos autem firmiter retinere magis que premere uJmei'" d∆ ajstemfevw" ejcevmen ma'llon te pievzein,
406 die apparente: cum dies apperit m. d. || 408 optimi: su m. d. || 409 astucias: ‘sagaticates’ s. m. s. || 410 e[peisin: veniet (precede ad depennato), i. sequetur eas et post eas veniet m. s. || 415 hic: loco ter ere m. s. tenere: pro ‘teneatis’ m. sup. dispositum: dispositum, volentem m. sup. evadere: i. ‘ut fugiat’ m. d. ut evada m. d. || 416 omnia […] factus: mutatus in omnia m. sup. mutatur s. iste Prothea in omnes formas m. d. experietur: iendo mutabitur m. s. || 416-417 quot – nascuntur: s. int., sottolin. || 417 et1 – ignis: fiet s. m. d. || 418 retinere […] premere: sit, s. vos ipsum retinere et premere; vel dicatur imperative pro infinito, i. ‘premeatis’ et ‘teneatis’ m. d. retinere: pro ‘atis’ int., sottolin. premere: pro ‘atis’ int., sottolin. 407 eJx∆: corr. da ej- || 410 ajriqmhvsei: corr. da -sh
rasura sopra e[peisin
410
410
415
LIBRO IV
147
sed quando iam ipse respondebit verbis / ken dh; sauto;" ajmeivbh ejpevessi, 420 ajll∆ o{te talis existens qualem quiescentem videbitis / oi\on kekateunhqevnta i[dhsqe 420 toi'o" ejw;n et tunc iam desistere a vi / solvere que senem kai; tovte dh; scevsqaiv te bivh", lu'saiv te gevronta heros / interogare / deorum quis / te ledit / h{rw", ei[resqai de; qew'n o{sti" se calevptei ad reditum ut per pontum venias pisces habentem’ novston q∆ w}" ejpi; povnton ejleuvseai ijcquoventa,’ sic cum dixit / pontum intravit undosum / wJ" eijpou's∆ ejpi; povnton ejduvsato kumaivnonta postea ego ad naves ubi stabant in arenis / 425 aujta;r ejgw;n ejpi; nh'a" o{q∆ e[stasan ejn yamavqoisin, ibam / multa autem michi cor cogitabat eunti h[i>a polla; dev moi kradivh povrfure kiovnti nam postquam ad navem veni atque ad mare / aujta;r ejpeiv r∆ ejpi; nh'a kathvluqon hjde; qavlassan, cenam preparavimus insuper venit ambrosia nox / dovrpon q∆ oJplisavmeq∆ ejpi t∆ h[luqen ajmbrosivh nuvx, iam tunc dormivimus in litore maris / 430 dh; tovte koimhvqhmen ejpi; rJigmi'ni qalavssh", quando autem in aere nascens se apparuit rubei digiti Dies / hjrigevneia favnh rJododavktulo" jHwv" 430 h\mo" d∆ et tunc iam in litore maris amplivadi / kai; tovte dh; para; qini; qalavssh" eujrupovroio, 419 verbis: i. ‘cum verbis’ vel ‘verbis’ m. d. || 419-420 quando – videbitis: in primo s. cum loquetur, rediet ad primam formam m. d. || 420 quiescentem: cum quieverit; nam preteritum est m. s. || 421 desistere: sit int., sottolin. inere vobis m. s. solvere: sit m. d. desistere […] solvere: ista infinita ponuntur sive intelliguntur pro imperativis ‘desineatis’ et ‘solvatis’ ipsu m. d. || 422 heros: o int., sottolin. interogare: sit s. int., sottolin. ‘interogetis’ m. s. || 422-423 te – venias: q. d. ‘quod tu redeas ad patriam nocet tibi’ m. d. || 424 filia Prothei s. m. d. || 430 rubei digiti: i. ‘rosei digiti[s]’ m. d. Dies: Aurora int., sottolin. || 431 in litore: per litus vel in litore m. d. 422 ledit: alias ‘nocet’ m. d. || 426 cogitabat: alias ‘commovebatur’ m. d. || 428 cenam preparavimus: alias ‘cenam preparavimus’, i. ‘armavimus nos cena’ m. d.
148
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
ibam multum deos deprecans / circum que socios / h[i>a, polla; qeou;" gounouvmeno", ajmfi; d∆ eJtaivrou", f. 50v tres duxi / quibus maxime fidebam / omne opus trei'" a[gon oi|si mavlista pepoivqea pa'san ejpiqu;n tunc autem hec cum subintraverat maris amplum pectus / tovfra d∆ a]r h{d∆ uJpodu'sa qalavssh" eujreva kovlpon, quatuor phocarum extra pontum coria tulit / tevssara fwkavwn ejk povntoio devrmat∆ e[neike, 435 omnia autem erant nuper excoriata / dolum autem curabat patri pavnta d∆ e[san neovdarta, dovlon d∆ ejpimhvdeto patriv, cum efoderit marinis / strata autem in arenis eujna;" d∆ ejn yamavqoisi glavyas∆ ajlivhsin, sedebat exspectans / nos autem valde iuxta venimus ipsam / h|sto mevnous∆ hJmei'" de; mavla scedo;n h[lqomen aujth'", per ordinem lecto locavit / posuit que sub coria cuilibet / ejxeivh" d∆ eu[nhse bavlen q∆ uJpo; devrmaq∆ eJkavstw, 440 ubi gravissime insidie erant / premebat certe graviter / e[nqaken aijnovtato" lovco" e[pleto, tei're ga;r aijnw'", 440 phocarum in mare nutritarum / conruptibilissimus odor / fwkavwn ajliotrefevwn, ojlowvtato" ojdmhv, quis enim marina in phoca dormiverit ? / tiv" gavr k∆ eijnalivw parakhvtei koimhqeivh, sed ipsa salvavit et cogitavit magnam utilitatem / ajll∆ aujth; ejsavwsen kai; ejfravssato mevg∆ o[neiar, ambrosiam iam sub narem cuilibet posuit ferens / ajmbrosivhn uJpo; rJi'na eJkavstw qh'ke fevrousa, 432 circum: pro ‘pro’ m. sup. || 433 omne opus: de omni opere m. s. || 434 hec: filia Prothei m. s. || 437 strata […] efoderit: efodendo fecit cubile stratum (precede et depennato) m. s. || 439-440 posuit – erant: isidie tales erant: quilibet in pelli phocina revolutus dormiebat, ut ille Prothea veniens caperetur dum eos ut phocas numeraret et iuxta eos dormiret (segue iuxta depennato), credens ipsos phocas esse m. s. || 440-441 premebat – odor: quia iam coria nuper excoriata fuerant, ideo olebant m. s. cooperuit eos cum coriis phocarum et coria (corr. da -ij) olebant m. d. || 442 q. d. ‘nullus’ m. d. || 444 ambrosiam: herbam m. s. 435 extra pontum: alias ‘extra pontum’, i. ‘a ponto’ m. s. || 436 curabat: alias ‘consulebat’ m. s. 435 pontum: -um su rasura || 444 ferens: segue una rasura
LIBRO IV
149
dulce valde flantem / destruxit que vallene odorem / 445 hJdu; mavla pneivousan, o[lesse de; khvteo" ojdmhvn, totum autem per diem exspectabamus tollerabili animo / pa'san d∆ oijhvhn mevnomen tetlhovti qumw' phoce autem a mare venerunt congregate / hee postea / fw'kai d∆ eJxalo;" h\lqon ajolleve", aiJ me;n e[peita, per ordinem quiescebant in litore maris / eJxh'" eujnavzonto para; rJhgmi'ni qalavssh", meridianus autem senex venit a mare invenit autem phocas / d∆ oJ gevrwn h\lq∆ ejx aJlov", eu|re de fw'ka" f. 51r 450 e[ndio" bene nutritas / per omnes autem ambulavit mensus que est numerum / d∆ a[r∆ ejpwvceto, levkto d∆ ajriqmovn, 450 zatrefeva", pavsa" atque nos primos numeravit in vallenis non autem animo ejn d∆ hJmeva" prwvtou" levge khvtesin, ouj dev ti qumw', putavit dolum esse / postea autem iacuit et ipse / wji?sqh dovlon ei\nai, e[peita de; levkto kai; aujtov"… nos autem clamantes / irruimus / circum que manus / hJmei'" d∆ ijavconte" ejpessumeq∆ ajmfi; de; cei'ra", ponebamus / non autem senex dolose oblitus est artis / bavllomen, ouj d∆ oJ gevrwn dolivh" ejpelhvqeto tevcnh", sed certe primo leo factus est amplibarbis / hju>gevneio", 455 ajll∆ h[toi prwvtista levwn gevnet∆ nam postea draco et pardalis atque magnus sus / aujta;r e[peita dravkwn, kai; pavrdali", hjde; mevga" su'" factus autem est humida aqua / et arbor altissima / givneto d∆ uJgro;n u{dwr kai; devndreon uJyipevthlon, nos autem fortiter tenebamus tollerabili animo, hJmei'" d∆ ajstemfevw" e[comen tetlhovti qumw',
445 dulce – flantem: rem odoriferam, ut non sentirent fetorem m. s. flantem: i. ‘odorem dantem’ m. s. vallene: i. ‘piscis’, s. ‘phoce’ int., sottolin. || 446 per diem: proprie ‘a mane usque ad horam vi tempus’ m. s. || 449 meridianus: ‘in meridie’ s. m. s. || 451 in vallenis: in piscibus, i. phocis: na pisces sunt m. d. || 456 draco: factus est s. int., sottolin. || 458 tollerabili animo: ‘forti animo’ s. m. d. 449 a mare: alias ‘extra mare’ m. sup. || 450 per omnes […] ambulavit: alias ‘omnes circuit’ m. d. || 455 amplibarbis: vel ‘magnibarbis’ m. d. || 457 altissima: vel ‘altas fronde[n]s vel folia habens’ m. d.
150
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
sed quando iam contristabatur senex dolosa sciens / ajll∆ o{te dhv rJa∆ ajnivaz∆ oJ gevrwn ojlofwvi>a eijdwv", 460 et tunc iam michi / verbis interogans / dixit / kai; tovte dhv m∆ ejpevessin ajneirovmeno" proseveipen, 460 ‘quis iam tibi Atrei fili deorum manifestavit consilium / ‘Tiv" nuv toi jAtrevw" uiJe; qew'n sumfravsato boulhvn, ut me acciperes nolentem insidias cum feceris / quid tibi o[fra m∆ e{loi" ajevkonta lochsavmeno", tevo se; neccessarium est /’ crhv.’ sic fatus nam ego retribuens dixi / }W" e[fat∆ aujta;r ejgwv min ajmeibovmeno" proseveipon, ‘scis senex / cur me hec decipiens narras ‘oi\sqa gevrwn, tiv me tau'ta paratropevwn ajgoreuvei", sicuti iam in insula impeditus sum non autem finem wJ" dh; q∆ ejni; nhvsw ejruvkomai, ouj dev ti tevkmwr, 465 invenire possum / corrupitur autem intus anima / euJrevmenai duvnamai, minuvqei dev moi e[ndoqen h\tor, sed tu michi omnia dic dei autem omnia sciunt / ajlla; suv pevr moi pavnta eijpev, qeoi; dev te pavnta i[sasin, f. 51v quis me deorum impedit et ligavit vias o{sti" m∆ ajqanavtwn, pedava kai; e[dhse keleuvqou", reditum que ut per pontum veniam pisces habentem /’ novston q∆ w}" ejpi; povnton ejleuvsomai, ijcquoventa,’ 470 sic fatus / hic autem statim retribuens dixit / w}" ejfavmhn, oJ dev m∆ aujtivk∆ ajmeibovmeno" proseveipen, 470 ‘sed valde debuisti Iovi aliis que diis / ‘ajlla; mavl∆ w[fele" Dii; t∆ a[lloisivn te qeoi'si 461 manifestavit: dixit, consuluit m. d. || 462 tenet (vid. seconda fascia dell’apparato in relazione al v. 462): habet ac tenet eraso sul m. d. || 464 decipiens: q. d. ‘extra mentem tuam’ m. d. || 469 ut: ut eraso sul m. s. || 471 s. eraso sul m. d. sed: q. d. ‘non debuisti recedere sine sacrificiis deorum ut recessisti: nam frater tuus Agamemnon exspextare voluit ut sacrificaret, sed’ m. s. 459 contristabatur: alias ‘anxiabatur’ m. d. || 462 quid – est: alias ‘cuius rei necessitas # tenet te?’ m. d. || 466 corrupitur: alias ‘diminuitur’ m. inf. || 468 impedit: alias ‘retinet’ (corr. da retinu-) m. s. 460 michi: corr. da me || 462 quid: corr. da quod tibi: corr. da te || 468 vias: -as su rasura precede in eraso || 470 fatus: corr. da -a
LIBRO IV
151
cum scrificavisses sacra bona adscendere ut cito rJevxa", iJera; kavl∆ ajnabainevmen o[fra tavcista, tuam ad patriam venires navigans per nigrum pontum / sh;n ej" patrivd∆ i[koio plevwn ejpi; oi[nopa povnton, non certe ante fatum amicos que videre et venire ouj gavr toi pri;n moi'ra fivlou" t∆ ijdevein kai; iJkevsqai, domum ad bene factam et tuam ad paternam terram / kai; sh;n ej" patrivda gai'an, 475 oi\kon eju>ktivmenon, quam quando Egypti diipetei fluvii / privn g∆ o{tan Aijguvptoio diipetevo" potamoi'o retro ad aquam veneris sacrificaveris que sacras hecatombas / au\qi" u{dwr e{lqh", rJevxh" q∆ iJera;" eJkatovmba", inmortalibus deis qui celum amplum habent / ajqanavtoisi qeoi'si, toi; oujrano;n eujru;n e[cousi, et tunc tibi dabunt viam dei quam tu desideras /’ su; menoina'",’ 480 kai; tovte oiJ dwvsousin oJdo;n qeoi; h}n sic fatus nam michi autem francta est amica anima / kateklavsqh fivlon h\tor, 480 w}" e[fat∆ ajta;r e[moige pontum ob hoc quia michi iterum mandavit per nigrum ou[neka m∆ au\ti" a[nwgen ejp∆ hjeroeideva povnton, ad Egyptum ire longam viam dificilem que Ai[gupton d∆ ijevnai dolich;n oJdo;n ajrgalevhn te, et sic verbis retribuens dixi / kai; w}" muvqoisin ajmeibovmeno" proseveipa, ‘hec certe sic iam perficiam senex ut tu precipis / ‘tau'ta me;n ou{tw dh; televw gevron, wJ" su; keleuvei", f. 52r sed eya michi hoc dic et veraciter narra / 485 ajll∆ a[ge moi tovde eijpe; kai; ajtrekevw" katavlexon, si omnes cum navibus illesi venerunt Achivi / eij pavnte" su;n nhusi;n ajphvmone" h\lqon jAcaioiv, 474 fatum: est int. pro ‘fatatum’, est s. (est s. sottolin.) m. s. venire: redire m. d. || 476 diipetei: Nili s. int., sottolin. i. ‘pluviali’, a ‘Iove’ m. s. || 477 ad: ad m. s. || 480 fatus: Prothea m. s. || 482 longam – que: s. int. || 486 venerunt Achivi: ad domum eorum m. d. 485 veraciter: ‘palam’ alias m. d. 473 venires: -re- su rasura || 478 inmortalibus: -ibus su rasura
152
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
quos Nestor que et ego liquimus Troie huc venientes / ou}" Nevstwr te kai; ejgw; livpomen Troivh/ ejnqavd∆ ejovnte", vel quis periit destruccione invisibili propria in navi / hjev ti" w[let∆ ojlevqrw ajderkevi>, h|" ejpi; nhov", vel amicorum in manibus / postquam bellum perfecerat /’ hje; fivlwn ejn cersivn, ejpei; povlemon toluvpeusen…’ 490 sic fatus sum hic autem iterum retribuens dixit / w}" ejfavmhn, oJ dev m∆ au\ti" ajmeibovmeno" proseveipen, 490 ‘Atrides / cur me hec interogas / non autem te opportet / ‘ jAtreivdh, tiv me tau'ta dieivreai, ouj dev ti se crh; scire neque adiscere / meum intellectum non autem te fateor i[dmenai ouj de; dah'nai ejmo;n novon, ouj dev se fhmi; diu sine lacrimis esse / postquam bene omnia audieris dh;n a[klauston e[sesqai, ejph;n k∆ eu\ pavnta puvqhai, multi certe iam illorum mortui sunt / multi que relicti / polloi; ga;r dh; tw'n ge qavnon, polloi; d∆ ejlivponto, principes autem duo soli Achivorum enea habencium indumenta / ajrcoi; d∆ au\ duvo mou'noi A j caiw'n calkocitwvnwn, 495 in reditu perierunt / in pugna autem et tu aderas / ejn novstw ajpovlonto, mavch dev ti kai; su; parh'sqa unus autem iam vivus impeditur in aplo mare / ei|" dev ti pou zwo;" kateruvketai eujrei> povntw, Aiax certe in navibus consuptus fuit dolichiretmisi Ai[a" me;n meta; nhusi; davmh dolichrevtmoisi gyrisis certe primo Neptunnus apropinquavit gurhsin me;n prw'ta Poseidavwn ejpevlasse, 500 487 Troivh/ ejnqavd∆ ejovnte": Troivh ejnqavd∆ ejovnte" m. d. || 488 dic m. d. invisibili: ‘inaudita’ s., sine historia et sine spe m. s. || 491 Atrides: o int., sottolin. hec: i. ‘de istis’ m. d. || 492-493 non – audieris: ‘plorabis’ s. ‘si tibi dicam omnia’, quia iam Agamemnon frater mortuus m. s. mortuus est m. s. || 493 sine lacrimis: sine fletu m. s. esse: te int., sottolin. || 494 q. d. ‘multi rediere et multi mortui sunt’ m. d. || 495 principes […] duo: Agamemnon et Aiax eolius m. s. || 496 in2 – aderas: et scis quot mortui fuerunt m. d. || 497 s. Ulixes m. d. || 498 Aiax: eolius s. m. s. dolichiretmisi: i. ‘longos remos habentibus’ m. d. || 499 gyrisis: iuxta Myconum insulam saxa vel petre erant dicte ‘gyrie’ m. s. 492 adiscere: alias ‘adiscere’ m. d. || 499 gyrisis: vel ‘saxosis’ m. s. 487 Troie: corr. da -a
LIBRO IV
153
petris magnis et salvavit a mare / 500 pevtrhsi megavlhsi kai; ejxesavwse qalavssh", et iam fugisset fatum et odio habitus licet / Athene / kaiv nuv ken e[kfuge kh'ra, kai; ejcqovmenov" per jAqhvnh, nisi superbum verbum extraxisset / et valde lesus est / eij mh; uJperfivalon e[po" e[kbale / kai; mevg∆ ajavsqh, f. 52v fatus est nolle deorum fugisse magnam undam maris / fh' rJ∆ ajkevhti qew'n fugevein mevga lai'tma qalavssh", hunc autem Neptunnus valde audivit cum locutus fuerat tou' de; Poseidavwn, mevg∆ e[kluen aujdhvsanto", statim postea tridentem cum acceperat manibus robustis / cersi; stibarh'sin, 505 aujtivk∆ e[peita trivainan eJlw;n et percussit saxicam petram / atque divisit ipsam / h[lase guraivhn pevtrhn ajpo; d∆ e[scisen aujthvn, et hec quidem ibi remansit / altera autem franctura cecidit in ponto / kai; to; me;n aujtovqi mei'ne to; de; truvfo" e[mpese povntw, cui Aiax primo sedens valde lesus est / tw' rJ∆ Ai[a" to; prw'ton ejfezovmeno" mevg∆ ajavsqh, hunc autem tulit per pontum inmensum undosum / que ejfovrei kata; povnton ajpeivrona kumaivnonta, 510 to;n d∆ sic hic ibi periit postquam potavit claram aquam / piven ajglao;n u{dwr, 510 w}" oJ me;n e[q∆ ajpovlwlen ejpei; tuus autem aufugit fata frater atque evasit / so;" dev pou e[kfuge kh'ra" ajdelfeo;" hjd∆ uJpavlixen in navibus cavis / salvavit autem venerabilis Iuno / ejn nhusi; glafurh'si savwse de; povtnia, {Hrh, 501 odio – Athene: Athena enim irata fuit eolio Aiaxi quia iam in templo suo Cassandram, sacerdotissam eius, strupaverat m. inf. || 503 lai'tma: l m. s. || 504-510 dicitur quod Aiax eolius, ammissis navibus, natans contra deos dixit se salvari et, dum terram voluit carpere, saxum sepit manibus; Neptunus autem iratus saxum divisit et medietas saxi cecidit supra eum et sic sumersus est. Dicunt eciam quod fuerit fulminatus supra eundem saxum m. s. || 504 cum – fuerat: Aiax s. m. d. || 506 saxicam: ‘gyrei’ eciam dicitur quia cancros nutrit m. s. || 507 hec: s. pars una m. s. || 509 hunc: Aiacem m. s. || 510 periit – aquam: quia sumersus m. d. || 511 tuus […] frater: Agamemnon s. m. s. 501 odio – Athene: alias ‘odiosus licet Athene’ m. inf. || 506 saxicam: seu ‘saxeam’ m. s. 504 fuerat: corr. da fuit || 512 povtnia: segue una rasura
154
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
sed quando iam cito debebat Malearum ad montem altum / ajll∆ o{te dh; tavc∆ e[melle Maliavwn o[ro" aijpu; venire / tunc iam ipsum cum usurpavit procella / i{xesqai, tovte dhv min ajnarpavxasa quevlla, per pontum pisces habentem tulit graviter suspirantem / povnton ejpicquoventa fevren bareva stenavconta, 515 agri in ultimo ubi in domibus habitabat Thyestes ajgrou' ejp∆ ejscatih;n o{qi dwvmata nai'e Quevsth". antea / nam tunc habitabat Thyestiades Egysthus / to; privn, ajta;r tovte nai'e Questiavdh" Ai[gisqo", sed quando iam ibi apparebat reditus inlesibilis ajll∆ o{te dh; kajkei'qen ejfaivneto novsto" ajphvmwn, retro dei ventum mutaverunt et domum venit / a]y de; qeoi; ou\ron trevyan kai; oi[kad∆ i[koito, 520 certe hic gaudens adscendit paternam terram / f. 53r 520 h[toi oJ me;n caivrwn ejpebhvseto patrivdo" ai[h" et osculabatur tangens propriam patriam multe autem ab ipso kai; kuvnei aJptovmeno" h}n patrivda polla; d∆ ajp∆ aujtou', lacrime calide fundebantur / postquam libenter vidit terram / davkrua qerma; cevont∆ ejpei; ajspasivw" i[de gai'an, hunc autem a scopulo vidit explorator / quem iam locaverat to;n d∆ ajr∆ ajpo; skopih'" ei\den skopov", o{n rJa kaqei'sen, Egisthus dolosi consilii ducens atque promisit mercedem / Ai[gisqo" dolomh'ti" a[gwn uJpo; d∆ e[sceto misqovn, auri duo talenta custodiebat autem per annum / 525 crusou' dha; tavlanta fuvlasse de; eij" ejniautovn, ne ipsum lateret transiens / recordaretur que clipei bellicosi mhv eJ lavqoi pariwvn, mnhvsaito de; qouvrido" ajlkh'",
516 Thyestes: proprium int. pater Egysthi m. s. || 517 antea: suple ‘habitaverat Thyestes’ m. s. Thyestiades Egysthus: Egysthus fuit filius Thyestis (corr. da -es) m. s. || 523 scopulo: ‘alto loco’ s. m. s. || 523-524 explorator – Egisthus: Egysthus locaverat custodem pro adventu Agamemnonis m. d. || 524 Egisthus: proprium int. || 525 auri – talenta: s. m. s. || 526 ne […] recordaretur – bellicosi: postquam veniret ad terram suam m. d. qouvrido": qouvrido": i. ‘clipei’, sed est metaphora et poitur pro ‘bello’, eo quod tali instrumento in bellis utimur m. s. clipei bellicosi: ‘belli’ s. m. d. 516 domibus: corr. da -os
LIBRO IV
155
descendit ut iret nunciaturus ad domos pastori populorum / bh' d∆ i[men ajggelevwn, pro;" dwvmata poimeni law'n, statim autem Egysthus dolosam cogitavit artem aujtivka d∆ Ai[gisqo" dolivhn ejfravssato tevcnhn, cum elegit per populum xx viros optimos / ei[kosi fwvta" ajrivstou", 530 krinavmeno" kata; dh'mon locavit insidias / altera parte autem precepit cibum ordinare / eJtevrwqi d∆ ajnwvgei dai'ta pevnesqai, 530 ei|se lovcon, postea hic ivit vocaturus Agamemnonem divum pastorem populorum / aujta;r o} bh' kalevwn A j gamevmnona di'on poimevna law'n, cum equis et currubus inconveniencia curans / i{ppoisi kai; o[cesfin ajeikeva mermhrivzwn, hunc autem non scientem / interitum duxit et interfecit / to;n d∆ oujk eijdovt∆ o[leqron, ajnhvgage kai; katevpefne, cum cenatus fuerat / sicuti aliquis interfecit bovem in presepio / deipnivsa", wJ" tiv" te katevktane bou'n ejpi; favtnhn, nemo Atrides ex sociis relictus fuit qui ipsum sequebantur / oi{ oiJ e{ponto, 535 ouj dev ti" jAtreivdew eJtavrwn livpeq∆ nec aliquis Egysthy / sed interfecti fuerunt in atriis’ ouj dev ti" Aijgivsqoio, ajll∆ e[ktaqen ejn megavroisi,’ sic fatus / nam michi francta fuit amica anima / }W" e[fat∆ aujta;r ejmoiv ge kateklavsqh fivlon h\tor, plorabam que in arenis sedens non iam michi cor klai'on d∆ ejn yamavqoisi kaqhvmeno", ouj de nu moi kh'r, volebat amplius vivere et aspicere lumen solis / e[ti zwvein, kai; oJra'n favo" hjelivoio, f. 53v 540 h[qel∆ nam postquam plorans revolvens saciatus fui / klaivwn te kulindovmeno" t∆ ejkorevsqhn, 540 aujta;r ejpei; iam tunc michi dixit senex marinus verax dh; tovte me proseveipe gevrwn a{lio" nhmerthv", 528 dolosam […] artem: i. ‘astuciam’, ‘dolositatem’ s. m. d. || 530 ordinare: ut ordinarent m. d. || 534 ita interfecit eum post cenam vel in ipsa cena m. d. || 536 aliquis: sociorum m. s. Egysthy: proprium int. || 537 fatus: Prothea m. s. || 540 revolvens: me s. int., sottolin. 532 curans: alias ‘cogitans’ int., sottolin. 534 fuerat: corr. da -erit
156
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
‘non amplius Atrei fili multo tempore continue sic / ‘mhkevti jAtrevw" uiJe; polu;n crovnon, ajskele;" ou{tw, plora / quia non opus aliquod inveniemus sed cito / klai'∆ ejpei; oujk a[nusin tina; dhvomen, ajlla; tavcista, tempta quomodo iam tuam ad paternam terram veneris / peira'q∆ o{pw" ken dh; sh;n patrivda gai'an i{khai, vel ipsum vivum inveneris / vel iam Orestes h] gavr min zw'on ge kichvseai, h[ ken jOrevsth" interficiet cum antevenerit / tu autem cene obviaveris /’ kteivnei uJpoptavmeno", su; dev ken tavfou ajntibolhvsh",’ sic fatus nam michi cor et animus nobilis }W" e[fat∆ aujta;r ejmoi; kradivh kai; qumo;" ajghvnwr, retro in pectoribus et contristato gavisus est / au\ti" ejni; sthvqessi kai; ajcnumevnw per ijavnqh, et ipsum vociferatus verba pennosa loquebar / kaiv min fwnhvsa" e[pea pteroventa proshuvdwn, ‘hos certe iam scio / tu autem tercium virum nomina / ‘touvtou" me;n dh; oi\da, su; de; trivton a[ndr∆ ojnovmaze, qui adhuc vivus impeditur amplo in ponto /’ o{sti" e[ti zwo;" kateruvketai eujrevi> povntw,’ ‘filius Laertis Ithachia in domum habitans / ‘uiJo;" Laevrtew, jIqavkh ejni oijkiva naivwn, illum vidi in insula teneras lacrimas fudentem / to;n d∆ i[don ejn nhvsw qalero;n katadavkru cevonta, nyphe in atriis Calypso que ipsum necessitate nuvmfh" ejn megavroisi Kaluyou'" h{ min ajnavgkh, retinet / hic non potest propriam ad paternam terram venire i[scei. o{d∆ ouj duvnatai h}n patrivda gai'an iJkevsqai. 545 ipsum – inveneris: Egysthum m. s. || 546 cum antevenerit: ‘ante te’ s. ‘veniens’ m. s. cene: cene que fiebat post sepulturam secundum morem illorum m. s. || 547 fatus: Prothea m. s. || 548 contristato: me s. int., sottolin. gavisus est: pro reditu et pro morte Egysthi m. d. || 552 respondit senex m. s. loquitur senex m. s. || 554 Calypso: proprium int. 542 continue: alias ‘dure’ m. d. || 544 tempta: alias ‘experiare’ m. s. || 555 retinet: ‘prohibet’ alias m. s. 546 interficiet: -et dopo la corr. || 550 scio: -o dopo la corr. || 552 Laertis: corr. da -es
545
550
550
555
555
LIBRO IV
157
non certe ei adsunt naves remigabiles / et socii ouj gavr oiJ pavra nh'e" ejphvretmoi kai; eJtai'roi, qui ipsum ducent per amplas spatulas maris / pevmpoien ejpeureva nw'ta qalavssh"… 560 oi{ kevn min tibi autem non divine dictum est Iove nutrite o Menelae / soi; d∆ ouj qevsfatovn ejsti diotrefe;" w\ Menevlae f. 54r Argon in hippoboto mori et mortem adimplere /, jArgei ejn iJppobovtw qanevein, kai; povtmon ejpispei'n, sed te ad elysium campum et fines terre 560 ajllav s∆ ej" hjluvsion pedivon kai; peivrata gaivh", inmortales mittent / ubi flavus Radamanthes / ajqavnatoi pevmyousin, o{qi xanqo;" JRadavmanqu" ibi placibilis vita est hominibus / th' per rJhi?sth bioth; pevlei ajnqrwvpoisi non nix neque hyems multa neque pluvia / ouj nifeto;" ou[t∆ a]r ceimw;n poluv", oujdevpot∆ o[mbro", sed semper zephyri subtiliter flantes ventos / ajll∆ aijei; zefuvroio ligupneivonta" ajhvta" Occeanus emittit ad recentadum homines / ajnqrwvpou", 565 jWkeano;" ajnivhsin / ajnayuvcein ob hoc quia habes Helenam et ipsis / gener Iovis es /’ ou[nek∆ e[cei" JElevnhn kaiv sfin gambro;" Diov" ejssi.’ sic cum dixit sub pontum intravit undosum / }W" eijpw;n uJpo; povnton ejduvsato kumaivnonta, 570 nam ego ad naves simul cum antitheis sociis aujta;r ejgw;n ejpi; nh'a" a{m∆ ajntiqevoi" eJtavroisin, 556 remigabiles: i. ‘remis preparate’ m. s. || 558 divine dictum: divinitus prodestinatum m. s. || 559 hippoboto: equos nutriente m. s. || 560 elysium: ‘elysion’ ab ‘e’, quod est ‘non’, et ‘lysis’, q est ‘solucio’, eo quod corpora non disolvuntur; locus est ubi beatorum ins dicu m. d. ely (postilla incompleta) m. d. || 561 Radamanthes: proprium int. Radamanthus int. (u s. l.) est s. m. d. filius Iovis, inferorum iudex m. d. || 562 placibilis: agilis, sine invidia m. s. || 563 est ibi m. d. || 565 ad recentadum: ad reviificandum m. d. || 566 ipsis: i. diis, q. d. ‘eo quod Iovis gener es, es eciam gener diis aliis’; ideo dixit ‘dii mittent te ad elysios campos (corr. da -us), eo quod es Iovis gener, ipsis diis’ m. d. || 567 dixit: Prothea m. s. || 568 antitheis: equalis deo m. d. 556 remigabiles: vel ‘bonos remos habentes’ m. s. 566 gener: dopo la corr.
158
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
ibam / multa autem michi cor cogitabat venienti h[i>a, polla; dev moi kradivh povrfure kiovnti, nam postquam ad navem venimus atque mare / aujta;r ejpeiv r∆ ejpi; nh'a kathvlqomen hjde; qavlassan, 570 cenam preparavimus insuper venit ambrosia nox / dovrpon q∆ oJplissavmesq∆ ejpiv t∆ h[luqen ajmbrosivh nuvx, iam tunc dormivimus in litore maris / dh; tovte koimhvqhmen, ejpi; rJhgmi'ni qalavssh", quando autem aere nascens apparuit rubei digiti Dies / h\mo" d∆ hjrigevneia favnh rJododavktulo" jHwv", naves certe primo traximus ad mare divum / nh'a" me;n pavmprwton ejruvssamen eij" a{la di'an, atque malos posuimus et carbasa navibus undique equalibus / ejn d∆ ijstou;" tiqevmesqa kai; iJstiva nhusi;n eji?sai", 575 atque et ipsi cum adscenderunt in sedibus sedebant / ejn de; kai; aujtoi; bavnte" ejpi; klhi¿si kavqizon, per ordinem sedentes canum mare percuciebant remis / eJxh'" d∆ eJzovmenoi, polih;n a{la tuvpton ejretmoi'", f. 54v 580 retro autem in Egypti diipetei fluvii / a]y d∆ ej" Aijguvptoio dii>petevo" potamoi'o, locavi naves et sacrificavi perfectas hecatombas / sth'sa neva" kai; e[rexa telhevssa" eJkatovmba", nam postquam desinere feci deorum iram semper existentium aujta;r ejpei; katevpausa qew'n covlon aije;n ejovntwn, 580 efodi Agamemnoni sepulturam ut inextincta gloria sit / ceu'∆ jAgamevmnoni tuvmbon, i{n∆ a[sbeston klevo" ei[h, hec cum perfeceram ibam dederunt que michi ventum tau'ta teleuthvsa" neovmhn, e[dosan dev moi ou\ron 569 venienti: i. ‘eunti’ m. d. || 573 rubei digiti: i. ‘rosei digiti’ m. d. || 575 undique equalibus: equales sunt, utraque in adem mensura; ideo retinentur et ‘equales’ dicuntur m. d. || 576 ipsi: naute s. m. d. || 577 canum: album propter undas m. sup. || 578 in Egypti: portu s. m. s. diipetei: Nili int. ‘dii>petei’ dicitur eo quod pluvia Iovis impletur m. s. || 579 locavi: in portu posui m. s. || 581 sepulturam: ‘cenotaphion’ s. int., sottolin. gloria: sua m. d. 573 aere nascens: vel ‘aere se generans’ m. s. || 576 adscenderunt: vel ‘intraverunt’ m. inf. 575 iJstiva: corr. da ij- || 580-581 rasura fra i due vv. || 580 existentium: -um su rasura
LIBRO IV
159
inmortales / qui me cito amicam ad patriam miserunt / ajqavnatoi, toiv m∆ w\ka fivlhn ej" patrivd∆ e[pemyan, sed eya nunc maneas in atriis meis / ajllav ge nu'n ejpivmeinon ejni; mmegavroisin ejmoi'sin, donec undecima duodecima que facta fuerit / 585 o[fra ken ejndekavth te duwdekavth te gevnhtai, et tunc bene mittam dabo autem gloriosa dona / kai; tovte d∆ eu\ pevmyw, dwvsw dev toi ajglaa; dw'ra, tres equos et currum benefactum nam postea / 590 trei'" i{ppou" kai; divfron eju?xoon, aujta;r e[peita dabo bonum calicem ut libes diis / dwvsw kalo;n a[leison, i{na spevndhsqa qeoi'sin, inmortalibus / mei recordatus diebus omnibus /” ajqanavtoi", ejmevqen memnhmevno" h[mata pavnta,” hunc autem Telemachus scientificus contra alloquebatur 590 to;n d∆ au\ Thlevmaco" pepnumevno" ajntivon hu[da “Atrides / non iam me multo tempore hic retineas / “ jAtreivdh, mh; dhv me polu;n crovnon ejnqavd∆ e[ruke et enim si per annum ego penes te diferam kai; gavr ken eij" ejniauto;n ejgw; para; soiv g∆ ajnecoivmhn sedens / non iam me domi capiet desiderium neque parentum h{meno", ou[ dev k e[m∆ oi[kou e{loi povqo" ouj de; tokhvwn, valde certe sermones verba que tua audiens / aijnw'" ga;r muvqoisin e[pessiv te soi'sin ajkouvwn, f. 55r dellector / sed nunc mei contristantur socii / 595 tevrpomai, ajll∆ h[dh moi ajniavzousin eJtai'roi, in Pylo gloriosa // tu autem me per annum hic tenes / ejn Puvlw hjgaqevh, su; dev me crovnon ejnqavd∆ ejruvkoi", donum autem quodcumque michi dabis iocalium sit / 600 dw'ron d∆ o{tti kev moi doivh" keimhvlion e[sta, 583 miserunt: i. ‘duxerunt’ m. d. || 584 dicto errore et verbis Prothei, nunc Menelaus alloquitur iterum Menelam m. s. || 587 tres – benefactum: s. m. s. numerat dona danda m. s. || 593 sedens: piger sedens et vacuus m. inf. || 595-596 mei – gloriosa: navis socios (segue suo depennato) dimiserat Telemachus Nestori, eques per terras iverat (segue ad Agamemnon depennato) m. s. || 596 per annum: ‘per tempus’ s. ‘multum’ m. d. 596 tenes: ‘tenes’ alias eraso sul m. d. 597 dabis: -abis su rasura
160
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
equos ad Ithachiam non ducam sed tibi ipsi i{ppou" d∆ eij" jIqavkhn oujk a[xomai, ajlla; soi; aujtw', hic linquam in iocale / tu enim campo dominaris / ejnqavde leivyw ajgalma, su; ga;r pedivoio ajnavssei" amplo cui certe lotos multus atque cypirum eujrevo", w| ejni; me;n lwto;" polu;" ejn de; kupeiron, 600 frumentum / avene / atque multum nascens ordeum album / puroiv te, zeiaiv t∆ ejn d∆ eujrufue;" kri; leukovn, in Ithachia non vie ample neque prata / ejn d∆ jIqavkh ou[t∆ a]r drovmoi eujreve", ouj dev ti leimwvn, caprarum nutrix et maxime desiderativa hippobotio / aijgivboto" kai; ma'llon ejphvrato" iJppobovtoio, non certe aliqua insularum hippilatas neque boni prati ouj gavr ti" nhvswn iJpphvlato", ouj d∆ eujleivmwn, que mare circumdate sunt Ithachia et ultra omnes” ai{ q∆ ajli; keklivatai, jIqavkh dev ti kai; peri; pasevwn,” 605 sic fatus risit que voce bonus Menelaus / w}" favto, meivdhsen de; boh;n ajgaqo;" Menevlao", manu certe tenuit verbum fatus nominavit que / ceiri; te; men katevrexen, e[po" t∆ e[fat∆ ejk t∆ ojnovmazen, 610 “a sanguine es bono amice fili qualia narras “ai{mato" ei\s∆ ajgaqoi'o fivlon tevko", oi|∆ ajgoreuvoi", tibi certe ego hec mutabo possum enim / toi; ga;r ejgwv toi tau'ta metasthvsw / duvnamai gavr,
599 linquam – iocale: in iocale, i. in thes[u]aurum habeo et pulcritudinem m. d. || 600 lotos: est int., sottolin. ‘lotos’: herba m. s. herba comestibilis m. s. cypirum: herba est m. d. || 601 multum nascens: in amplitudinem et multitudinem nascens m. d. || 602 vie: ‘cursus’ s. int., sottolin. ample: sunt int., sottolin. || 603 caprarum nutrix: est Ithachia int., sottolin. i. ‘apta est ad nutriendum capras’ m. s. desiderativa hippobotio: ad equos nutriendos, i. desideramus equos nutrire et non possumus, quia scopulosa est m. d. || 604 hippilatas: ‘hippilaus’: i. ‘in qua equi possunt duci et currere’ m. d. hippilatas – prati: ad currendum m. s. || 605 Ithachia – omnes: est m. d. aspera, saxosa et montanosa est m. d. || 606 voce: bello int., sottolin. || 607 tenuit: ipsum s. int., sottolin. || 608 a sanguine: ‘a genere’ s. m. s. qualia: i. talia s. m. d. || 609 hec: dona int., sottolin. 606 meivdhsen: precede una rasura || 609 mutabo: corr. da mutav-
LIBRO IV
161
donis autem quot mea in domo iocalia iacent / dw'rwn d∆ o{ss∆ ejn ejmw' oi[kw keimhvlia kei'tai, 610 dabo quod melius et honorabilius est / dwvsw o} kavlliston kai; timiaivstatovn ejsti. dabo tibi cratera bene factum / argenteus autem dwvsw toi krhth'ra tetugmevnon, ajrguvreo" de; est totus auro autem labia perfecta sunt e[stin a{pa", crusw' d∆ ejpi; ceivlea kekravantai, opus Mulciberi dedit autem Fedimus heros f. 55v e[rgon d∆ JHfaivstoio, povren dev eJ Faivdimo" h{rw", Sidoniorum imperator / quando eius domus recepit eJo;" dovmo" ajmfekavluye, 615 Sidonivwn basileuv", o{q∆ illic me reversum / tibi autem volo hunc largiri /” kei'se me nosthvsanta, tei;n d∆ ejqevlw to d∆ ojpavssai,” sic hii talia ad alter[r]utrum narrabant / }W" oiJ me;n toiau'ta pro;" ajllhvlou" ajgovreuon 620 epulatores autem ad domos venerunt divi imperatoris / daitumovne" d∆ ajna; dwvmat∆ i[san qeivou basilh'o", qui duxerunt oves tulerunt que odoriferum vinum / oi} d∆ h\gon me;n mh'la fevron d∆ eujhvnora oi\non, Cererem autem ipsorum uxores pulcri veli portaverunt / sf∆ a[locoi kallikrhvdemnoi e[neikan, 620 sivton dev sic isti pro cena in atriis laborabant / w}" oiJ me;n peri; dei'pnon ejni; mmegavroisi pevnonto, procatores autem ante Ulixis atrium mnhsth're" de; pavroiqen jOdussh'o" megavroio, discis dellectabantur et lanciis // proicientes / divskoisi tevrponto kai; aijganevhsin iJevnte" ex
610 iocalia: ‘thesauri’ s. m. d. || 613 totus: totus m. s. || 614 Fedimus: proprium m. sup. || 615 eius: propria int., sottolin. ‘sua’ s. m. s. recepit: me int., sottolin. ‘velavit’ vel ‘cooperuit’ magis proprie m. s. || 616 reversum: ‘errando’ s. ‘reversum’, a bello troiano s. m. s. largiri: ‘concedere’ s. m. d. || 617 nunc revertitur ad domum Ulixis m. s. || 618 epulatores: qui epulas facturi m. s. divi imperatoris: admirabilis Ulixis m. d. || 619 odoriferum: i. ‘fortem et vim et fortitudinem dans’ m. d. || 620 pulcri veli: i. ‘pulcra vela habentes’ m. s. || 623 discis: ludis illis m. s. lanciis: ‘hastis’ s. m. s. 619 odoriferum: ‘fortem’ alias int., sottolin. 623 iJevnte": corr. da ij-
162
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
in ordinato pavimento ubi et primitus superbiam habebant / ejn tuktw' dapevdw o{qi per pavro" u{brin e[ceskon, Antinous autem sedebat / et Eurimachus deo similis / jAntivnoo" de; kaqh'sto, kai; Eujruvmaco" qeoeidhv", 625 principes procatorum virtute autem erant exellenter optimi // ajrcoi; mnhsthvrwn, ajreth' d∆ e[san e[xoc∆ a[ristoi istos autem filius Froniio intelligibilis iuxta cum venit / 630 toi'" d∆ uiJo;" Fronivoio nohvmwn ejgguvqen ejlqwvn, Antinoo / sermonibus / interogans / dixit / jAntivnoon muvqoisin ajmeibovmeno" proseveipen, “Antinoe vere scimus in sensibus vel et non / “ jAntivno∆ h\ rav ti i[dmen ejni; fresivn, hje; kai; oujki; quando Telemachus redibit ? Pylo ab imathoenta 630 oJppovte Thlevmaco" nei't∆ ej" Puvlou hjmaqovento", navem meam ivit ducens michi autem opportunitas fit ipsius nh'a moi oi[cet∆ a[gwn, ejme; de; creiw; givnetai aujth'", Ilidam ad amplilocam transire ubi michi eque JHlid∆ ej" eujruvcwron, diabhmenai, e[nqa moi i{ppoi, duodecim femine atque mule durabiles dwvdeka qhvleiai, uJpo; d∆ hJmivonoi talaergoiv, domabo /” indomite ex quibus aliquam cum ducero admh'te", tw'n kevn tin∆ ejlassavmeno" damasaivmhn,” f. 56r sic fatus isti in animo obstupefaciebantur / non certe fati sunt / w}" e[faq∆ oiJ d∆ ajna; qumovn, ejqavmbeon, ouj ga;r e[fanto, 635 ad Pylon ivisse neleiam sed iam ibi ej" Puvlon oi[cesqai nhlhvi>on, ajllav pou aujtou'
624 in – pavimento: stantes s. m. d. in ordinato: i. ‘in benefacto’ m. s. || 625 Antinous: proprium int. Eurimachus: proprium int. deo similis: dei ydeam habens m. d. || 626 isti duo, s. Antinous (proprium int.) et Eurimachus, erant principes et ductores omnium procatorum m. s. || 627 Froniio: proprium int. || 628 Antinoo: proprium int. || 629 Antinoe: proprium int. || 630 Pylo: civitas int. imathoenta: ‘arenosa’ s. m. d. || 632 Ilidam: civitas m. s. transire: navigare m. d. q. d. ‘ut ego vadam illuc’ m. s. || 633 durabiles: laboriose, q. d. ‘que laborem substinent’ m. inf. || 635 obstupefaciebantur: admirabantur m. d. || 636 neleiam: a Neleio, patre Nestoris m. d. 632 amplilocam: -am su rasura
LIBRO IV
163
in campis vel ovibus adesse vel < > h] mhvloisi parevmmenai, hje; subwvth 640 ajgrw'n hunc autem Antinous affatus est Eupithei filius / to;n d∆ au\ jAntivnoo", prosevfh Eujpeivqeo" uiJo;" “verum michi dic quando ivit et qui ipsum “nhmertev" moi e[nispe povt∆ w[ceto kai; tivne" aujtw', iuvenes secuti sunt Ithachie exellenciores / vel ipsius met / jIqavkh" ejxaivretoi, h[e oiJ aujtw', 640 kou'roi e{pont∆ mercennarii que servi que poterat autem et hoc perficere / qhtev" te dmwev" te, duvnaito de; kai; to; televssai, verum ut bene sciam / et michi hoc narra kaiv moi tou't∆ ajgovreuson ejthvtumon o[fr∆ eu\ ti eijdw', vel te vi nolente abstulit navem nigram / h[ se bivh ajevkonto" ajphuvra nh'a mevlainan, vel volens sibi dedisti / quia adulatus fuit sermone /” hje; eJkwvn oiJ dw'ka", ejpei; proptuvxato muvqw…” hunc autem filius Phroniio intelligibilis contra alloquebatur / uiJo;" Fronivoio nohvmwn ajntivo" hu[da, 645 to;n d∆ “ipse volens ipsi dedi quod faciet et alius / “aujto;" eJkwvn oiJ dw'ka, tiv ken rJevxeie kai; a[llo", quando vir talis habens curas animo / 650 oJppovt∆ ajnh;r toiou'to" e[cwn meledhvmata qumw', petit / grave iam abnuere donum est / aijtivzh, calepovn ken ajnhvnasqai dovsin ei[h, iuvenes qui per locum valenter agunt nobiscum / kou'roi d∆ oi} kata; dh'mon, ajristeuvousi meq∆ hJmeva" illi illum secuti sunt / ducem ego adscendentem vidi e{pont∆ ejn d∆ ajrco;n ejgw; baivnont∆ ejnovhsa, 650 oi{ oiJ 637 subwvth: custodi, porcorum s. m. d. || 638 Antinous: proprium int. Eupithei: proprium int. || 639-641 michi – que2: q. d. ‘dicas michi si iuvenes secuti sunt ipsum meliores Ithachie vel sui mercenarii vel servi’ m. d. || 641 mercennarii: qui mercede serviunt m. s. || 642 narra: ‘dicas’ s. m. s. || 643 abstulit: tibi int. || 644 adulatus fuit: humiliavit et mitigavit te verbis humilibus m. d. || 645 Phroniio: proprium int. || 647-648 q. d. ‘quando talis interogaret et peteret, daret’ m. d. || 648 petit: pro ‘interogat’ vel ‘petit’ m. s. || 650 illum: Telemachum m. s. 650 adscendentem: ‘intrantem’ alias m. d. 637 porc eraso sopra subwvth || 649 hJmeva": hJ- dopo la corr.
164
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
Mentorem iuvenem illi ipsi in omnibus assimilabatur / Mevntora hji?qeon, tw' d∆ aujtw' pavnta ejwvkei, sed hoc miror vidi hic Mentorem divum ajlla; to; qaumavzw / i[don ejnqavde Mevntora di'on, eristernum in mane tunc intravit navem Pylon” cqizo;n uJphoi'on, tovte d∆ evmbh nhi÷ Pulovn de,” sic vere vociferatus abiit ad domos patris / w}" a[ra fwnhvsa" ajpevbh, pro;" dwvmata patrov", f. 56v istis ambobus admiratus est animus nobilis / toi'sin d∆ ajmfotevroisin ajgavssato qumo;" ajghvnwr. 655 procatores autem simul sederunt et dimiserunt agonas mnhsth're" d∆ a{mudi" kavqisan kai; pau'san ajevqlwn, istos autem Antinous affatus est Eupithei filius / toi'sin d∆ jAntivnoo" prosevfh Eujpeivqeo" uiJo;" 660 contristatus / ira autem valde sensus / circum nigri / ajcnuvmeno", mevneo" de; mevga frevne" ajmfimevlainai, implebantur / oculi autem ipsi igni nitenti assimilabantur / pivmplant∆ o[sse dev oiJ puri; lampetovwnti eji?kthn, “heu amici vere magnum opus superbe perfectum est / “w] povpoi, h\ mevga e[rgon uJperfiavlw" ejtelevsqh, 660 Telemacho via hec / fati fuimus sibi non perfici Thlemavcw oJdo;" h{de, fame;n dev oiJ ouj televesqai ex tot nolle iuvenis puer vadit sic ejk tovsswn d∆ ajevkhti nevo" pai'" oi[cetai au{tw", navem cum extraxit elegit que per populum optimos / nh'a ejrusavmeno", krivna" t∆ ajna; dh'mon ajrivstou", pricipio et interius malum erit / sed ipsi sibi a[rxei, kai; protevrw kako;n e[mmenai, ajllav oiJ aujtw', 651 iuvenem: ‘adholoscentem’ proprie m. s. || 652-653 vidi – Pylon: viderat Mentorem eo quod non fuit ille qui navem adscendit Mentor sed Pallas Mentori assimilata m. d. || 653 Pylon: ut iret int., sottolin. || 654 patris: eius m. sup. || 657 Antinous: proprium int. Eupithei: proprium int. || 660 dixit m. s. || 661 via – perfici: superius procatores fati (f- corr. da n) fuerunt Telemachum viam non perficere m. s. || 662 puer: puer m. s. sic: s. ‘vane’, ‘sine pena’ m. d. || 664 pricipio – erit: q. d. ‘fecit principium et a principio aliud malum erit’, q. d. ‘faciet nobis malum postquam incepit’ m. s. 655 nobilis: vel ‘superbus’ m. s. 653 Pylon: corr. da -um || 658 nigri: corr. da -e || 659 igni: corr. da -e
LIBRO IV
165
Iuppiter destruet vim ante quam nobis lesio factus fuerit / ojlevseie bivhn, pri;n hJmi'n ph'ma genevsqai, 665 Zeu;" sed eya michi detis navem citam et xx socios / ajllav ge moi dovte nh'a qoh;n kai; ei[kos∆ eJtaivrou" ut ipsi venienti insidiabor atque custodiam 670 o[fra min ijovnta lochvsomai, hjde; fulavxw, in porthmo Ithachie Sami que aspere / ejn porqmw' jIqavkh" te Samoiov te paipaloevssh", sic iam laboriose navigat causa patris /” wJ" a]n ejpismugerw'" nautivlletai ei{neka patro;"” sic fatus isti vere omnes laudabant atque precipiebant ejkevleuon, 670 w}" e[faq∆ oiJ d∆ a[ra pavnte" ejphvneon hjd∆ Ulixis / statim postea cum surrexerant intraverunt domum aujtivk∆ e[peit∆ ajnastavnte" e[ban dovmon eij" jOdush'o", non autem Penolope multo tempore fuit inscia ouj d∆ a[ra Phnelovpeia polu;n crovnon h\en a[pusto", sermonum quos procatores in sensibus animo cogitabant / muvqwn ou}" mnhsth're", ejni; fresi; bussodovmeuon, preco certe ipsi dixit Medon qui audiebat consilia / f. 57r kh'rux gavr oiJ e[eipe Mevdwn o}" ejpeuvqeto boulav", aulam extra existens / isti intus consilium texebant / oi{ d∆ e[ndoqi mh'tin u{fainon, 675 aujlh'" ejkto;" ejwvn, motus est ut iret nunciaturus ad domos Penelope / bh' d∆ i[men ajggelevwn pro;" dwvmata Phnelopeivh. hunc autem per limen euntem affata est Penelopia / kat∆ oujdou' bavnta proshuvda Phnelovpeia… 680 to;n de; “preco cur iam te antemiserunt procatores gloriosi / “kh'rux, tivpte dev se provesan mnhsth're" ajgauoi;
665 ante – fuerit: alia littera habet ‘ante quam etatis mensuram perveniat’ m. s. || 666 socios: ‘remigatores’ s. m. d. || 668 porthmo: mare stricto, terra circudato, inter Ithachiam et Samon m. s. || 669 laboriose navigat: laboriose et misere navigat, et malum eius erit m. s. || 672 inscia: sine auditu verborum, eo quod audivit m. s. || 674 Medon: proprium int. || 677 euntem: venientem vel transeuntem m. s. || 678 cur – antemiserunt: miserunt te pro aliqua re vel miserunt ut dicas, et cetera m. d. 668 aspere: ‘lapidose’ alias, ‘saxose’ m. d.
166
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
vel ut dicas famulabus Ulixis divi / h] eijpevmenai dmwh'sin jOdussh'o" qeivoio, ab operibus ut desinant ipsis met cibum ut preparent / e[rgwn pausasqai, sfivsi d∆ aujtoi'" dai'ta pevnesqai, 680 non procati fuerint nec alibi uxorati mh; mnhsteuvsante", mh;d∆ a[lloq∆ oJmilhsante", sed posterius et ultimo nunc hic cenaverint / u{stata kai; puvmata nu'n ejnqavde deipnhvseian, qui crebre congregati divicias destruitis multas / oi} qam∆ ajgeirovmenoi bivoton katakeivrete pollo;n possessionem Telemachi bellicosi non autem patribus kth'sin Thlemavcoio dai?frono", ouj dev ti patrw'n, a vestris primo audiebatis pueri existetes / uJmetevrwn to; prw'ton, ajkouvete pai'de" ejovnte", 685 qualis Ulixes fuit cum vestris patribus / oi|o" jOdusseu;" e[ske meq∆ uJmetevroisi tokeu'sin, nec alicui fecerit speciale / nec aliquid dixit / ou[tev tina rJevxa" ejxaivsion, ou[tev ti eijpwvn, 690 in populo sicuti est iusticia divum imperatorum / ejn dhvmw h| t∆ ejsti; divkh qeivwn basileivwn, alium odio habuerit mortalium alium que dilexerit / a[llon k∆ ejcqaivrhsi brotw'n, a[llon ken filoivh, ille autem numquam totaliter / inhonestum viro operatus fuerit / kei'no" d∆ ou[pote pavmpan ajtavsqalon a[ndra ejwrv gei, 690 sed hic vester animus et inconveniencia opera ajll∆ oJ me;n uJmevtero" qumo;" kai; ajeikeva e[rga, demonstrat / non autem est gracia retro de bene factis /” faivnetai, ouj dev ti" ejsti; cavri" metovpisqen eujergevwn”
679 divi: admirabilis m. d. || 680 cibum: epulas int., sottolin. || 681682 obsecratur eis (corr. da eos) m. s. execratur hic Penolope m. d. || 682 cenaverint: i. ‘cenati (segue una rasura) fuerint (segue una rasura)’ m. d. || 683 bivoton: ‘vitam’ s. m. s. destruitis: ʻdestruitis vosʼ: ponit et preconem cum ipsis procatoribus m. d. || 684 possessionem – bellicosi: s. m. s. possessionem: substaciam m. s. || 687 speciale: extraneum, aliquod ultra ius vel ultra conveniens m. d. || 688 iusticia: mos et modus m. d. || 689 habuerit: habere m. s. || 692 gracia: meritum m. d. 685 existetes: -t2- dopo la corr.
LIBRO IV
167
huic autem dixit Medon scientifica sciens / th;n d∆ au\te proseveipe Mevdwn pepnumevna eijdwv", “utinam iam imperatrix hoc plurimum malum sit / f. 57v “ai] ga;r dh; basivleia tovde plei'ston kako;n ei[h, sed multum maius et gravius aliud mmei'zon te kai; ajrgalewvteron a[llo, 695 ajlla; polu; procatores cogitant quod non perficiat Saturnius / mnhsth're" fravzontai o} mh; televseie Kronivwn, Telemachum disponunt interficere acuto ferro 700 Thlevmacon memavasi kataktavmen ojxevi> calkw', domum redeuntem ille ivit pro patris fama / oi[kade neisovmenon o{ d∆ e[bh meta; patro;" ajkouhvn, ad Pylum gloriosam atque Lacedemona divam /” ej" Puvlon hjgaqevhn hjd∆ ej" Lakaidevmona di'an,” sic fatus illius autem ibi soluta sunt genua et amica anima / aujtou' lu'to gouvnata kai; fivlon kh'r, 700 w}" favto, th'" d∆ diu autem ipsam amphasii verborum cepit et eius oculi dh;n dev min ajfasivh ejpevwn lavbe, tw; dev oiJ o[sse lacrimis pleni fuerunt tenera autem detenta vox fuit dakruovfin plh'sqen, qalerh; dev oiJ e[sceto fwnhv, tarde iam verbis respondens dixit / ojye; de; dhv min e[pessin ajmeibomevnh proseveipen… “preco / quid iam meus filius vadit / ? non autem ipsi necessitas “kh'rux, tivpte dev moi pavi"> oi[cetai, ouj dev ti min crewv, naves veloces adscendere / que maris equi 705 nhw'n wjkupovrwn ejpibainevmen, ai{ q∆ aJlo;" i{ppoi, viris fiunt / transiunt autem multam per humidam / ajndravsi givnontai perovwsi de; poulu;n ejf∆ uJgrh;n vel ut non nomen eius in hominibus relictum sit /” 710 h] i{na mh; d∆ o[nom∆ aujtou' ejn ajnqrwvpoisi livphtai,”
693 Medon: proprium int. || 696 non perficiat: utinam s. int., sottolin. || 697 s. m. s. disponunt: desiderant et pronti sunt m. s. || 701 amphasii: ‘inlocucio’ s., q. d. ‘muta remansit’ m. s. (cf. Marc. gr. IX 2, f. 263v: ajmfasivh) || 704 quid: i. ‘cur’ m. s. necessitas: fui m. d. || 706-707 postilla erasa sul m. s. || 706 multam – humidam: aquam s. m. d. || 707 ivit dopo vel, int., sottolin. 693 huic: corr. da huc || 695 aliud: corr. da -o || 698 pro: su rasura || 701 amphasii: su rasura
168
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
huic autem retribuit postea Medon scientifica sciens / th;n d∆ hjmeivbet∆ e[peita Mevdwn pepnumevna eijdwv", “nescio si aliquis ipsum deus suscitavit vel et ipsius “oujk∆ oi\d∆ h]n tiv" min qeo;" w[roren hje; kai; aujtou' animus commotus fuit ut iret ad Pylum ut audiat / 710 qumo;" ejfwrmhvqh i[menai ej" Puvlon o[fra puvqhtai, patrem suum / vel reditum vel quam mortem adimpleverit /” patro;" eJou' h] novston h] o{ntina povtmon ejpevspen,” sic vere vociferatus recessit per domos Ulixis w}" a[ra fwnhvsa", ajpevbh kata; dw'm∆ jOdussh'o", in hanc autem tristicia circumfusa est animum corrumpens / non th;n d∆ a[co" ajmfecuvqh qumofqovron, ouj d∆ a]r amplius substinebat / f. 58r e[t∆ e[tlh, in curru sedere / multis per domum existentibus / divfrou ejfevzesqai, pollw'n kata; oi\kon ejovntwn, sed iam in limine sedit multo labore facti thalami / ajll∆ a]r ejp∆ oujdou' i{ze polukmhvtou qalavmoio, 715 misere plorans circum que famule plorabant / oi\ktr∆ ojlofuromevnh peri; de; dmwai; minuvrizon, omnes quot per domos erant iuvenes atque antique / pa'sai, o{sai kata; dwvmat∆ e[san nevai hjde; palaiaiv, 720 istas misere plorans alloquebatur Penelopia / th'/s∆ ajdino;n goovwsa methuvda Phnelovpeia… “audite amice ultra certe Olympius anxietates dedit / “klu'te fivlai, pevri gavr min jOluvmpio" a[lge∆ e[dwken, ab omnibus quot michi simul nutrite sunt atque nate fuerunt ejk pasevwn o{ssai moi oJmou' travfen hjd∆ ejgevnonto 720 equidem ante maritum bonum perdidi fortem / h\ pri;n me;n povsin ejsqlo;n ajpwvlesa qumolevonta, 708 Medon: proprium int. || 711 reditum: eius int., sottolin. || 714 in curru: in sede sicta sic, in formam currus facta m. s. || 715 multo – facti: q. d. ‘in quo labor multus factus est’ m. d. || 718 misere: gustiose m. s. || 721 fortem: animum leonis habentem m. d. 720 nate: vel ‘facte’ m. d. 710 i[menai: corr. da i{- o[fra: corr. da o{- || 712 recessit: corr. da recee- || 715 i{ze: corr. da i{x- facti: corr. da -o
LIBRO IV
169
omnibus virtutibus decoratum in Danais / pantoivh/s∆ ajreth/'si kekasmevnon ejn Danaoi'si, bonum / cuius gloria amplam per Hellada et medium Argon / ejsqlo;n tou' klevo" eujru; kaq∆ JEllavda kai; mevson [Argo", nunc autem filium amatissimum abstulerunt procelle / nu'n d∆ au\ pai'd∆ ajgaphto;n ajnhreivyanto quevllai, ingloriosum ab atriis nec commotum audivi / ejk megavrwn, ouj d∆ ojrmhqevnto" a[kousa, 725 ajklea' misere nec vos in sensibus reposuistis quelibet / scevtliai ouj d∆ uJmei'", per ejni; fresi; qevsqe eJkavsth, a lectis me surgere facere scientes palam animo / ejpistavmenai savfa qumw', 730 ejk lecevwn m∆ ajnegei'rai quando ille ivit cava in navi nigra / oJppovt∆ ejkei'no" e[bh koivlhn ejpi; nh'a mevlainan, si certe ego scivissm ad hanc viam commoventem se eij ga;r ejgw; puqovmhn tauvthn oJdo;n oJrmaivnonta, ex hoc / valde vel mansisset et festinans licet ad viam / ke mavl h[ ken e[meine kai; ejssuvmenov" per oJdoi'o, 730 tw' vel me mortuam in atriis liquisset / h[ kev me teqnhkui'an ejni; mmegavroisin e[leipen, sed aliqua festinanter Dolionem vocet senem f. 58v ajlla; tiv" ojtrhrw'" Dolivwna kalevseie gevronta, servum meum / quem michi dedit pater adhuc huc venienti dmw'∆ ejmo;n o{n moi dw'ke path;r e[ti deu'ro kiouvsh, et michi ortum tenet multarum arborum ut cito / kaiv moi kh'pon e[cei poludevndreon o[fra tavcista, Laerte hec omnia sedens narraverit / 735 Laevrth tavde pavnta parezovmeno" katalevxh, si iam aliquod ille in sensibus consilium ordinaverit eij dhv pou tina; kei'no" ejni; fresi; mh'tin uJfhvna", 723 cuius – Argon: est s. m. d. gloria: ʻfamaʼ s. m. s. Hellada: ʻGreciamʼ s. int., sottolin. || 725 ingloriosum: ine gloria et fama m. s. commotum: q. d. ‘cum exivit et recessit’ m. d. || 726 misere: o vos int., sottolin. ‘tristes’ s. m. s. || 729 ad – se: i. ‘ad hanc viam commotum’ m. d. || 730 ex hoc: quod iret m. s. mansisset: alia littera habet ‘dimisissem et mansisset’ m. d. || 732 Dolionem: proprium m. sup. || 733 servum: ‘famulum’ s. m. s. || 735 Laerte: proprium int. 732 aliqua: vel ‘aliquis’ m. sup. 734 e[cei: m. s.
o[fra: corr. da o{-
170
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
cum exivit a populis et flet / qui disponunt ejxelqw;n laoi'sin ojduvretai oi} memavasin 740 proprium et Ulixis corrumpere filium equalis deo /” o}n kai; jOdussh'o" fqivsai govnon ajntiqevoio,” hanc autem affata est scientifica Euriclia / Th;n d∆ au\te proseveipe perivfrwn Eujruvkleia, “nympha amica tu certe iam me interfice impio ferro “nuvmfa fivlh, su; me;n a[r me katavktane nhlevi> calkw', 740 vel dimitte in domo / sermonem autem non occultabo / h] e[a ejn megavrw, mu'qon dev toi oujk ejpikeuvsw, sciebam ego hec omnia / dedi que sibi ut precepit / h[de∆ ejgw; tavde pavnta, povron dev oiJ wJ" ejkevleuse, Cererem et vinum dulce / mei autem accepit magnum sacramentum / si'ton kai; mevqu∆ hJduv, ejmou' d∆ e{leto mmevgan o{rkon, non ante tibi dicerem quam duodecimam factam esse / mh; privn soi ejrevein pri;n dwdekavthn te genevsqai, vel ipsa scivisset et commotum esse audivisset h] sauth;n puqevsqai, kai; ajformhqevnto" ajkou'sai, 745 ut iam non plorans corpus bonum destruas / wJ" a]n mh; klaivousa kata; crova kalo;n ijapth", sed lota puras que manu vestes cum acceperis / ajll∆ uJdrunamevnh, kaqara; ceri; ei{maq∆ eJlou'sa, 750 ad palacium que cum adscenderis cum pedisequis feminis / eij" uJperw'∆ ajnabavsa su;n ajmfipovloisi gunaixivn, ora Athene puelle Iovis egiochio / eujceo∆ jAqhnaivh, kouvrh Dio;" aijgiovcoio, hec certe ipsum iam et a morte salvabit / h} gavr kevn min e[peita kai; ejk qanavtoio sawvsh, 750
737 disponunt: q. d. ‘pronti, cum desiderio volunt et appetunt’ m. d. || 739 Euriclia: proprium int. || 739-744 modo pandit Euryclia (proprium int.) Penolope quomodo Telemachus recesserat et sibi dixerat quod Penolope non manifestaret m. s. || 744-745 q. d. ‘quod ego non dicerem tibi nisi in duodecima die vel cum tu scires vel audires illum recessisse’ m. s. || 744 duodecimam: diem s. m. d. || 745 commotum esse: Telemachum s. int., sottolin. ipsum recesisse m. d. 742 h[de∆: corr. da h{- precepit: corr. da precip- || 745 audivisset: -visse- su rasura || 747 acceperis: corr. da accip- || 750 min: corr. da mo-
LIBRO IV
171
non senem contristari facias valde contristatum non enim puto / mh;de; gevronta kavkou kekakwmevnon, ouj ga;r ojiw ? , f. 59r totaliter diis beatis semen Archesiadao / pagcu qeoi'" makavressi gonh;n jArkeisiavdao, odio haberi / sed adhuc erit / qui habebit / e[cqesq∆ ajll∆ e[ti pou te ejspevssetai o{" ken e[chsin, domos alta tecta habentes et procul pingues agros /” dwvmaq∆ uJyhrefeva kai; ajpovproqi pivona" ajgrouv",” sic fatus hanc quiescere fecit fletum / retinuit autem oculos a fletu / govon, scevsqe d∆ o[sse govoio, 755 w}" favto, th'" d∆ eu[nhse hec autem lota puras corpore vestes cum acceperat / h{d∆ uJdrhnamevnh kaqara; croi÷ ei{maq∆ eJlou'sa ad palacium adscendit cum pedisequis feminis / 760 eij" uJperw'∆ ajnevbaine su;n ajmfipovloisi gunaixi; atque posuit / molas in calatho / orabat que Athene / ejn d∆ e[qet∆ oujlocuvta" kanevw, hjra'to d∆ jAqhvnh, tritonia / “exaudi me egiochio Iovis filia “klu'qi moi aijgiovcoio Dio;" tevko" ajtrutwvnh, si quando tibi multi consilii in atriis Ulixes / toi poluvmhti" ejni; mmegavroisin jOdusseuv", 760 ei[potev vel bovis vel ovis pinguia crura cremavit / h] boo;" h] o[i>o" kata; pivona mhriv∆ e[khe illorum nunc recordare et michi amicum filium salva / tw'n nu'n moi mnh'sai, kaiv moi fivlon ui|a savwson, procatores autem expellas male superbientes /” mnhsth'ra" d∆ ajpavlalke kakw'" uJperhnorevonta",” sic cum dixerat exclamavit / dea autem eius audivit oracionem / w}" eijpou's∆ ojlovluxe, qea; dev oiJ e[kluen ajrh'", procatores autem turbati sunt per atria umbrosa / oJmavdhsan ajna; mevgara skioventa, 765 mnhsth're" d∆ 751 contristari facias: ut sibi dicas s. m. sup. valde contristatum: q. d. ‘contristatus est valde pro Ulixe et pro Telemacho; nunc eciam contristabitur et pro insidiis Telemachi’ m. sup. e d. || 752 semen: genus: nam Telemachus semen Achesii erat; Archesius avus Ulixis m. d. Archesiadao: patronomicum est Laertis m. d. || 753 erit: Telemachus m. s. || 755 quiescere: desinere m. s. || 758 molas: panis recens est ad sacrificandum m. d. || 760 si quando: si aliquando m. s. || 763 expellas: prohibeas eis ut non interficiant filium meum m. d. 756 acceperat: corr. da accip- || 757 feminis: -is su rasura || 761 pivona: corr. da phv-
172
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
sic autem aliquis dicebat iuvenum superborum / w|de dev ti" ei[peske nevwn uJperhnoreovntwn, “vere valde iam numpcias nobis multorum procatorum imperatrix / “h\ mavla dh; gavmon, a{mmi polumnhvsth basivleia, 770 preparat / non autem scit quod eius homicidium filio preparatum est /” ajrtuvei ouj dev ti oi\den o{ oiJ fovno" ui|i> tevtuktai,” sic vere aliquis dicebat hec autem nesciebant ut facta fuerunt / w}" a[ra tiv" ei[peske, ta; d∆ oujk i[san wJ" ejgevnonto, istis autem Antinous concionatus est et redixit / toi'sin d∆ jAntivnoo" ajgorhvsato kai; meteveipe, f. 59v 770 “demonici sermones certe superbos custodiatis / “daimovnioi, muvqou" me;n uJperfiavlou" ajlevasqe omnes similiter / ne quis annunciet et intus / pavnte" oJmw'" mhvpou ti" ajpaggeivlhsi kai; ei[sw, sed tacite hunc cum surrexerimus perficiamus / ajllav ge sigh' toi'on ajnastavnte" televwmen, sermonem qui iam et omnibus in sensibus placuit nobis /” mu'qon, o} dh; kai; pa'sin ejni; fresi;n h[raren hJmi'n,” sic cum dixit elegit xx viros optimos / w}" eijpwvn, e[krinevn te ejeivkosi fw'ta" ajrivstou", 775 moti sunt ut irent ad navem citam et litus maris / ba'n d∆ ijevnai ejpi; nh'a qoh;n kai; qi'na qalavssh", navem certe primo maris ad profundum traxerunt / nh'a me;n ou\n pavmprwton aJlo;" bevnqo" de e[russan 780 atque malum posuerunt et vela in navi nigra / ejn d∆ ijstovn t∆ ejtivqento kai; ijstiva nhi÷ melaivnh, preparaverunt que remos ligamentis corinis / hjrtuvnanto d∆ ejretma; tropoi'" ejn dermativnoisin, omnes secundum ordinem atque vela alba extenderunt pavnta kata; moi'ran, ajna; d∆ ijstiva leuka; pevtassan, 780 767-768 vere – preparat: yronice loquitur m. s. || 767 multorum procatorum: cui multi procantur m. d. || 769 nesciebant: illi int., sottolin. || 770 Antinous: proprium m. sup. || 771 demonici: i. ‘beati’, ‘admirabiles’, ‘experti’, ‘prosper’ m. s. || 772 ne – intus: ne aliquis dicat Penolope m. s. || 773 perficiamus: ducamus eum ad opus m. d. || 775 elegit: elegit, decernit m. s. || 779 ligamentis: ligaminibus in quibus remi ligantur m. s. 767 multorum: corr. da -arum
LIBRO IV
173
arma autem ipsis tulerunt altianimi famuli teuvcea dev sf∆ h[neikan uJpevrqumoi qeravponte", in altum in molli hanc commoverunt atque intraverunt ipsi / uJyou' d∆ ejn notivw thvn g∆ w{rmhsan, ejn d∆ e[ban aujtoiv, tunc autem cenam ceperunt / exspectabant que hesperum ut veniret / ejnqavde dovrpon e{lonto, mevnon d∆ ejpi; e{speron ejlqei'n, Penelopia / hec autem palacium cum adscendit sapiens h{ d∆ uJperw'∆ ajnabavsa perivfrwn Phnelovpeia, iacebat que sine cibo sine gustu epuli atque poti / a[r∆ a[sito" a[pasto" ejdhtuvo" hjde; poth'o", 785 kei't∆ cogitans si eius mortem fugiet filius inreprehensibilis / oJrmaivnous∆ eij oiJ qavnaton fuvgoi uiJo;" ajmuvmwn vel ille sub procatoribus superbis interfectus esset / 790 h] o{ g∆ uJpo; mnhsth'rsin uJperfiavloisi dameivh, quot autem cogitat leo virorum in congregacione / o[ssa de; mermhvrixe levwn ajndrw'n ejn oJmivlw, pertimuerit quando dolosum circum circulum duxerint / deivsa" oJppovte min dovlion peri; kuvklon a[gwsi f. 60r tot ipsi cogitanti venit dulcis sopnus 790 tovssa min oJrmaivnousan ejphvluqe nhvdumo" u{pno" quiescebat retroflexa soluta que eius fuerunt membra omnia / eu\de d∆ ajnaklinqei'sa luvqen dev oiJ a{yea pavnta, tunc autem aliud cogitavit dea glaucopis Athena / e[nq∆ au\t∆ a[ll∆ ejnovhse qea; glaukw'pi" jAqhvnh, idolum fecit corpore autem assimilabat femine / ei[dwlon poivhse, devma" d∆ hJi>kto gunaikiv, Iptime puelle magnanimi Icari / jIfqivmh kouvrh megalhvtoro" jIkarivoio 782 in molli: i. ‘in mare’ vel ‘in parte australi’ m. s. hanc: navem m. s. commoverunt: i. ‘tacite ipsam stare fecerunt’ m. s. || 784 Penelopia: Penelopes m. d. || 788 cogitat: cogitat, i. in cura habet m. inf. || 789 eum eraso sul m. d. quando – duxerint: q. d. ‘quando circumdatus est ho[i]minibus et reciis’ m. d. dolosum: propter recia m. sup. circulum: reciorum m. sup. || 792-798 nunc ponit quomodo Pallas misit fantasma Penolope ut solaretur ipsam de filio m. d. || 793 idolum: fantasma m. s. assimilabat: i. ‘simile erat’ femine m. d. || 794 Iptime: proprium int. sorori Penolope m. s. 781 altianimi: vel ‘magnanimi’ m. s. 785 poti: corr. da -o || 786 oJrmaivnous∆: corr. da oj788 cogitat: su rasura || 789 duxerint: corr. da duc-
filius: corr. da filij ||
174
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
que Eumilo nupsit Pheris in domo habitans / th;n Eu[mhlo" o[puie Ferh'/" e[ni oijkiva naivwn, misit autem ipsum ad domos Ulixis divi / pevmpe dev min pro;" dwvmat∆ jOdussh'o" qeivoio, ut Penolopem plorantem flentem que / ei[pw" Phnelovpeian ojduromevnhn goovwsan, desinere faceret a fletu ploratu que lacrimoso / pauvseie klauqmoi'o govoiov te dakruovento", ad thalamum autem intravit per sere corigiam eij" qavlamon d∆ eijsh'lqe para; klhi¿do" iJmavnta, stetit iam supra caput et ipsi sermonem dixit / sth' d∆ a]r uJpe;r kefalh'" kaiv min pro;" mu'qon e[eipen, “quiescis Penolope amica contristata anima / “eu{dei" Phnelovpeia fivlon tetihmevnh h\tor, non certe dimittunt dei leviter viventes / ouj mevn s∆ ouj de; ejw'si qeoi; rJei'a zwvonte" atque adhuc reversurus est plorare nec contristari klaivein ouj d∆ ajkavchsqai, ejpi d∆ e[ti novsthmov" ejsti tuus filius non certe aliquis diis qui peccaverit est /” so;" pai'", ouj me;n gavr ti" qeoi'" aJlithmevno" e[stai,” huic autem retribuit postea sapiens Penelopia / Th;n d∆ hjmeivbet∆ e[peita perivfrwn Phnelovpeia, dulce valde dormiens in sompni ianuis / hJdu; mavla knwvssous∆ ejn ojneireivhsi puvlhsi
795 Eumilo: proprium int. Pheris: civitas m. s. civitas est Mesynie m. d. || 796 ipsum: ydolum s. m. s. || 798 desinere faceret: finire facere m. s. || 799 per – corigiam: yppallage, i. ‘per portam que seram habebat in qua corigia erat’ m. d. || 801 anima: ‘in aima’ s. m. d. || 802 leviter viventes: leviter vivunt dei, s. sine angustia, sine labore m. d. || 803 reversurus: proprie ‘redibilis’, si invenitur m. d. || 804 non – est: in eo m. d. qui peccaverit: participium est ‘pecco’, ‘ccas’, sed, quia non invenitur, dicatur ‘cuplatus’ (precede in depennato) m. d. || 805 huic: huic sorori sue que in fata[n]sme specie apparuerat m. s. || 806 in – ianuis: s. ‘in ianua sopnii’ m. d. 804 qui peccaverit: alias ‘culpatus’ m. d. 797 ut: dopo la corr. || 801 Penolope: corr. da -a
795
800
800
805
LIBRO IV
175
“cur soror huc venisti non et antea pavro" ge, 810 “tivpte kasignhvth deu'r∆ h[luqe" ou[ti conversaris / quia valde multum procul in domibus habitas pwlevai, ejpei; mavla pollo;n ajpovproqi dwvmata naivei", f. 60v et michi precipis ut desinam a miseria atque a doloribus kaiv me kevleai pauvsasqai oji>zuvo" hjd∆ ojdunavwn, multis / qui me instigant per sensum et per animum / 810 pollevwn, ai{ m∆ ejrevqousi kata; frevna kai; kata; qumovn, que ante maritum bonum perdidi fortem / h} pri;n me;n povsin ejsqlo;n ajpwvlesa qumolevonta, omnibus virtutibus decoratum in Danais / pantoivh/" ajreth'si kekasmevnon ejn Danaoi'si, bonum / cuius gloria amplam per Hellada et per medium Argon / ejsqlo;n tou' klevo" eujru; kaq∆ E J llavda kai; mevson A [ rgo", nunc autem filius amantissimus ivit cava in navi / nu'n d∆ au\ pai'" ajgaphto;" e[bh koivlh" ejpi; nhov", stolidus nec labores bene sciens nec conciones / eijdw;" ou[t∆ ajgoravwn 815 nhvpio" ou[tev ti povnwn eu\ hunc iam et ego magis fleo / quam illum tou' dh; kai; ejgw; ma'llon ojduvromai, ei[per ejkeivnou, pro isto tremo et timeo ne aliquid passus fuerit / pavqhsi, 820 tou' d∆ ajmfi; tromevw, kai; deivdia mhvti vel hic hac in regione ambulat vel in ponto / h] o{ ge tw' ejni; dhvmw, oi[cetai, h] ejni; povntw, inimici certe multi in ipso mala cogitant / dusmeneve" ga;r polloiv, ejp∆ aujtw' mhcanovwntai, desiderantes ut interficiant ante quam ad paternam terram venerit /” v enoi ktei'nai pri;n patrivda gai'an iJkevsqai,” 820 iJem 807-808 non – habitas: q. d. ‘ab antea non venis, eo quod procul habitas’ m. d. non […] conversaris: ‘non venis’ s. m. s. || 807 non – antea: ʻet nuncʼ s. m. d. || 810 instigant: corrupunt m. s. || 811 fortem: leonis furorem et animum habentem m. d. || 813 cuius – Argon: est m. d. gloria: ‘fama’ s. m. s. || 816 hunc: Telemachum m. s. illum: s. Ulixem m. d. || 819 inimici: procatores s. m. d. in ipso: contra ipsum m. s. 812 omnibus: vel ‘omniusmodi’ m. s.
decoratum: ‘honoratum’ alias m. s.
808 domibus: corr. da -os || 815 bene: corr. da bo- || 817 ne: corr. da me
176
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
huic autem retribuens affatum est idolum obscurum / th;n d∆ ajpameibovmenon prosevfh ei[dwlon ajmaurovn, “horteris / non amplius totaliter in sensibus timeas valde “qavrsei, mh;d e[ti pavmcu meta; fresi; deivdiqi livhn, talis certe ipsum conductor simul secuta est quam et alii toivh gavr oiJ pompo;" a{m∆ e{speto h{n te kai; a[lloi, viri imploraverunt ut adstaret potest enim / ajnevre" hjrhvsanto parestavmenai, duvnatai gavr, Pallas Athena / tui autem plorantis miseretur Palla;" jAqhnaivh, se; d∆ ojduromevnhn ejleaivrei, 825 que nunc me antemisit tibi hec ut dicerem” h} nu'n me proevhke tei÷n tavde muqhvsasqai,” huic autem redixit sapiens Penelopia / th;n d∆ au\te proseveipe perivfrwn Phnelovpeia 830 “si iam deus es dei que audivisti vocem “eij me;n dh; qeov" ejssi qeoi'o te e[klue" aujdhvn, f. 61r eya michi et illum miserum narra / eij davge moi kai; kei'non oji>zuro;n katavlexon si sicubi adhuc vivit et videt lumen solis / ei[pou e[ti zwvei kai; oJra' favo" hjelivoio, 830 vel iam mortuus est et in inferni domibus” h] h[dh tevqnhke kai; eijnai?dao dovmoisi.” hanc autem retribuens affatum est idolum obscurum Th;n d∆ ajpameibovmenon prosevfh ei[dwlon ajmaurovn, “non certe illum valde clare narrabo / “ouj mevn ti kei'non ge dihnekevw" ajgoreuvsw, vivit ille vel mortuus est malum autem ventosa narrare /” zwvei oJ h] tevqnhke, kako;n d∆ ajnemwvlia bavzein,” 821 idolum: ymago m. d. obscurum: ‘obscurum’ quia non potest videri (corr. da -ere) m. s. || 823 conductor […] secuta: quia Pallas femenini generis m. s. || 829 sic s. m. s. illum: s. Ulixem int. || 831 in – domibus: est s. m. d. || 833 q. d. ‘de illo non diu narrabo’ m. d. valde clare: per longum m. d. || 833-834 q. d. ‘dixi tibi quod Pallas custodiet eum et liberabit eum; itaque missus sum, aliud nescio dicere de Ulixe (de Ulixe sottolin.), malum est mentiri de Ulixe (de Ulixe sottolin.)’; itaque ydolum hoc ut nuncius loquitur et que audivit retulit, et non de Ulixe m. s. || 834 mortuus est: Ulixes int., sottolin. 832 obscurum: sive ‘nigrum’, quod videri non potest m. d. 823 ipsum: corr. da -am
LIBRO IV
177
sic dicit hostii per seram reccessit / 835 w}" eijpwn staqmoi'o para; klhi¿da liavsqh, ad flatus ventorum / hec autem a sopno surrexit / ej" pnoia;" ajnevmwn, h{ d∆ ejxuvpnou ajnovrouse, puella Icari amica autem sibi anima gavisa fuit / oiJ h\tor ijavnqh, 840 kouvrh jIkarivoio fivlon dev quoniam ipsi clarum sopnium venit noctis in medio / w{" oiJ ejn ajrge;" o[neiron ejpevssuto nukto;" ajmolgw', procatores autem cum adscenderunt navigabant humida vada / mnhsth're" d∆ ajnabavnte", ejpevpleon uJgra; kevleuqa, T[h]elemacho homicidium gravem in sensibus commoventes / fovnon aijpu;n ejni; fresi;n oJrmaivnonte", 840 Thlemavcw est autem aliqua insula medio maris saxosa / e[sti dev ti" nh'so" mevsh aJli; petrhvessa, Asteris non magna / portus naves recipientes in ipsa / aujth', 846 jAsteri;" ouj megavlh, limevne" d∆ ejni nauvlocoi ex utraque introitum habentes ibi hunc expectabant insidias facientes ajmfivdumoi, th' ton te menon locovwnte" 847 Achivi / A j caioiv, in medio Ithachie que Sami que aspere / 845 messhgu; jIqavkh" te Savmoiov te paipaloevssh".
835 seram: seram m. d. reccessit: proprie ‘separata fuit’ m. d. || 836 hec: Penolope m. d. || 837 Icari: proprium int. amica – fuit: q. d. ‘ipsa in animo gavisa est’ m. d. || 838 noctis – medio: i. proprie ‘in media nocte’ m. d. || 839 nunc revertitur ad procatores m. d. || 841 aliqua: ‘quedam’ s. m. s. saxosa: sic dicta, vel proprie ‘petriessa’ m. d. || 842 Asteris: sic dicta nomine; insula est posita inter Samon (corr. da -um) et Ithachia m. s. portus – ipsa: sunt s. m. d. || 843 th' ton: th' ton m. s. ibi – Achivi: i. ‘procatores exspectabat Telemachum in loco illo’ m. d. 838 sopnium: corr. da sopnu- || 842 recipientes: corr. da -em aujth': corr. da aujto- || 843 th' ton: -h' t- dopo la corr. || 844 aspere: precede una rasura
178
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
Ulixee ē jOdusseiva" e–
Homeri rapsodia / JOmhvrou rJaywdiva",
f. 61r
Aurora autem a cubilibus gloriosi Tithonis / jHw;" d∆ ejk lecevwn par∆ ajgauou' Tiqwnoi'o surrexit ut inmortalibus lumen ferret atque mortalibus / w[rnuq∆ i{n∆ ajqanavtoisi fovw" fevroi hjde; brotoi'si, f. 61v atque dei in consistorio sederunt at vere in istis oiJ de; qeoi; qw'kon de kaqivzanon, ejn d∆ a[ra toi'si Iuppiter altitonans cuius potencia est magna / Zeu;" uJyibremevth" ou| te kravto" ejsti; mevgiston, istis autem Athena dicebat flagella multa Ulixis / toi'si d∆ jAqhnaivh levge khvdea povll∆ jOdussh'o" recordata / in cura erat sibi / existens in domibus nymphe mnhsamevnh, mevle gavr oiJ ejw;n ejn dwvmasi nuvmfh", “Iuppiter pater atque alii beati dei semper existentes / “Zeu' pavter, hjd∆ a[lloi mavkare" qeoi; aije;n ejovnte", non aliquis amplius libens hylaris pius que sit / mhvti" e[ti provfrwn ajgauo;" h[pio" e[stw, sceptriger imperator neque sensibus laudabilia sciens / skhptou'co" basileuv", mh;de; fresi;n ai[sima eijdwv", sed semper gravis sit et inconveniencia faciat / ajll∆ aijei; calepov" t∆ ei[h kai; ai[sula rJevzoi, quoniam nemo recordatur Ulixis admirabilis / wJ" ou[ti" mevmnhtai jOdussh'o" qeivoio, in isto (-s- corr. da p) libro ponit secundum consilium deorum, in quo misit Iuppiter filium suum Mercurium ad Calypso (corr. in -onem al. m.) ut preciperet ut Ulixem mitteret (corr. in dimitt- al. m.); illa autem Calipso preceptum perfecit (al. m. aggiunge quia) et Ulixem cum navicula misit; xviii (corr. in xviiito al. m.) die Neptunus vidit Ulixem et iratus navem sibi fregit; Ino autem, Semelis soror, velum concessit Ulixi per quod appulit Pheicorum ad terram m. d. || 1 Tithonis: proprium int. Tytho frater fuit Priami m. inf. || 3 m eraso sul m. s. in consistorio: in concione m. s. || 4 sedit s. cum istis m. d. || 5 istis: diis s. m. s. || 6 recordata: cum recordata fuerit Ulixis m. s. in – sibi: Ulixes int., sottolin. curam habebat de Ulixe, in cura sibi erat m. s. nymphe: s. Calipsois m. d. || 8 libens: dicatur ‘curialis’ m. s. || 10 inconveniencia: ultra legem m. d. || 11 quoniam: pro ‘quia’ m. s. 11 quoniam: vel ‘postquam’ m. s. tit.: rapsodia: -s- dopo la corr. || 4 altitonans: -na- dopo la corr.
5
10
LIBRO V
15
20
25
179
populorum quibus dominabatur / pater autem sicuti humilis erat / law'n oi|sin a[nasse path;r d∆ wJ" h{pio" ei[en, sed ille in insula iacet fortes dolores paciens / ajll∆ oJ me;n ejn nhvsw kei'tai, krater∆ a[lgea pavscwn, nymphe in atriis Calipso que ipsum neccessitate / nuvmfh" ejn megavroisi Kaluyou'", h{ min ajnavgkh retinet hic non potest propriam ad paternam terram venire / i[scei. o{d∆ ouj duvnatai h}n patrivda gai'an iJkevsqai, non certe sibi adsunt naves remigabiles et socii / ouj gavr oiJ pavra nh'e" ejphvretmoi kai; eJtai'roi, qui ipsum ducent per amplas spatulas maris / oi{ kevn min pevmpoien ejp∆ eujreva nw'ta qalavssh", nunc autem filium amantissimum interficere desiderant nu'n au\ pai'd∆ ajgaphto;n ajpoktei'nai memavasi, domum redeuntem hic autem ivit pro patris fama / oi[kade nissovmenon o{d∆ e[bh meta; patro;" ajkouhvn, ad Pylon gloriosam atque ad Lacemona divam” ej" Puvlon hjgaqevhn hjd∆ ej" Lakedaivmona di'an,” hanc autem retribuens affatus est nubium congregator Iuppiter / Th;n d∆ ajpameibovmeno" prosevfh nefelhgerevta Zeuv", f. 62r “filia mea quale te verbum fugit per sepem dencium / “tevknon ejmo;n poi'on se e[po" fuvgen e{rko" oJdovntwn, non iam hunc consuluisti sensum ipsa / ouj ga;r dh; tou'ton me;n ejbouvleusa" noon aujthv, quod certe ab illis Ulixes ulcionem sumet cum venerit / wJ" h[toi keivnou" jOdusseu;" ajpotivsetai ejlqwvn, Telemachum autem tu mittas scientifice potes enim Thlevmacon de; su; pevmyon ejpistamevnw" duvnasai gavr, 14 Calipso: proprium int. || 16 adsunt: q. d. ‘iuxta vel penes sunt’ m. s. remigabiles: remorum apte m. s. || 19 fama: i. ‘auditum’ m. d. || 23 in animo tuo, q. d. ‘hanc intecionem non cogitavisti (precede tu depennato) animo tuo?’ m. d. consuluisti: providisti m. s. || 24 quod: quomodo m. s. || 25 mittas: i. ‘duc’ int., sottolin. 15 venire: vel ‘redire’ m. d. || 18 desiderant: alias ‘desiderant’, q. d. ‘pronti, animosi sunt ad interficiendum ipsum’ m. s. 12 h{pio": corr. da -a ei[en: corr. da ei[h || 17 ducent: corr. da -ant || 18 desiderant: segue una rasura || 20 Lacemona: de s. l. al. m. || 22 mea: corr. da mi- || 24 illis: corr. da -os
180
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
ut valde cum cura sibi facta fuerit / propriam paternam terram venerit / w{" ke mavl∆ ajskhqhv", h}n patrivda gai'an i{khtai, procatores autem in navi retro redeant /” mnhsth're" d∆ ejn nhi÷ palimpete;" ajponevwntai,” dixit / iam et Mercurium amicum filium contra alloquebatur / h\ / rJa; kai; JErmeivan fivlon uiJo;n ajntivon hu[da, “Mercuri / tu certe iterum in aliis numpcius es “ JErmeiva su; ga;r au\te tav t∆ a[lla per a[ggelo" essiv, nyphe bonicome dic verum consilium / nuvmfh eju>plokavmw, eijpei'n nhmerteva boulhvn, reditum Ulixis sciencia sua mala paciens ut redeat / novston jOdussh'o" talasivfrono" / w{" ke nevhtai, nec deorum ductu nec mortalium hominum ou[te qew'n pomph' ou[te qnhtw'n ajnqrwvpwn, sed hic in navi multi ligaminis lesiones paciens / ajll∆ o{ g∆ ejpiscedivh" poludevsmou phvmata pavscwn, die xxº ad Cheriam magniglebam veniat / h[mati k∆ eijkostw' Cerivhn ejrivbwlon i{koito Pheicorum ad terram hii iuxta dei nati sunt Faihvkwn ej" gai'an, oi} a[gci qeoi; gegavasin, qui ipsum superflue animo deum sicuti honorabunt / oi{ kev min peri; kh'ri qeo;n w}" timhvsousi mittent autem in navi / amicam ad paternam terram / pevmyousin d∆ ejn nhi÷ fivlhn ej" patrivda gai'an, es que aurum satis vestes cum dederint / calkovn te crusovn te a{li" ejsqh'ta te dovnte", multas quot numquam a Troia accepisset Ulixes / povll∆ o{s∆ a]n ouj dev pote Troivh" ejxhvrat∆ jOdusseuv", sique inlesibilis venisset / sibi cum sorte contigisset prede sors / ei[per ajphvmwn h\lqe lacw;n ajpo; lhi?do" ai\san f. 62v 26 cum cura: cum cura et studio m. s. || 30 s. m. s. || 31 reditum – paciens: s. m. s. || 32 veniat s. m. d. q. d. ‘veniat ad Pheices per viginti dies in navi solus, sine ductu hominum et sine ductu deorum’ m. d. nec2 – hominum: ductu m. s. || 33 multi ligaminis: multos clovos fixos habens m. s. || 34 Cheriam: insulam m. s. || 37 mittent: ‘ducent’ s. m. s. || 39 multas: ‘tantam’ s. m. s. accepisset: i. ‘sorpe meliora cepisset iam et electa’ m. d. || 40 sors: pars m. d. 29 JErmeiva: segue una rasura || 38 te2: segue una rasura || 39 accepisset: corr. da cepi-
30
35
40
LIBRO V
45
50
181
sic certe ipsi prodestinatum est amicos ut videat et ut veniat / w}" gavr oiJ moi'r∆ ejsti; fivlou" t∆ ijdevein, kai; iJkevsqai, domum ad altam et propriam ad paternam terram /” oi\kon ej" uJyovrofon kai; h}n ej" patrivda gaivhn…” sic fatus / non autem inobediit nuncius argifontes }W" e[fat∆ ouj d∆ ajpivqhse diavktoro" ajrgeifovnth", statim certe sub pedibus ligavit pulcros subtilares aujtivk∆ e[peiq∆ uJpo; possi;n ejdhvsato kala; pevdila, ambrosios aureos / qui ipsum tulerunt tam per mollem / ajmbrovsia cruvseia, tav min fevron hjme;n ejfugrhvn, quam per inmensam terram simul cum flatu venti / hjd∆ ejp∆ ajpeivrona gai'an, a{ma pnoih'" ajnevmoio, virorum oculos sopire facit / accepit que virgam qua ei{leto de; rJavbdon, th' t∆ ajndrw'n o[mmata qevlgei, quorum vult / hos autem et dormientes suscitat / w|n ejqevlei, tou;" d∆ au\te kai; uJpnwvonta" ejgeivrei. hanc cum manibus tenens volabat fortis argiphontes / th;n meta; cersi;n e[cwn pevteto kratu;" ajrgeifovnth", Pieriam cum transierat per ethera cecidit ponto / Pierivhn ejpiba;" ejx aijqevro", e[mpese povntw, currebat postea per undam laro avi assimilatus seuvat∆ e[peit∆ ejpi; ku'ma lavrw o[rnuqi ejoikwv", que per ymas profunditates maris sine fece / o{" te kat∆ ajdeinou;" kovlpou" aJlo" ajtrugevtoio, ad pisces venans densas pennas madefacit aqua / ijcqu" ajgrwvsswn pukina; ptera; deuvetai a{lmh, illi similis per multas cucurrit undas Mercurius / tw' i[kelo" polevessin wjchvsato kuvmasin JErmh'", 43 argifontes: Mercurius s. m. d. epitheton Mercurii: ‘citus explorator vel velox’ m. s. || 45 ambrosios: i. ‘divinos’ int., sottolin. || 47 virgam: virgam Mercurii, sed ‘moris rectitudinem’ intelligendum est m. s. || 49 hanc: virgam s. m. s. argiphontes: Mercurius s. int., sottolin. || 50 Pieriam: montem Macedonie m. s. || 51 laro: nomen est avis sic dicte m. s. || 53 aqua: i. ‘sal maris’, i. ‘aqua maris’ m. s. 41 ut veniat: vel ‘redire’ m. d. || 54 cucurrit: alias ‘equitavit’ m. s. 41 est eraso sopra ejstiv || 48 w|n: corr. da w|" || 51 e[peit∆: corr. da e[pi- || 52 ajdeinouv": corr. da ajdi- || 53 a{lmh: corr. da a[- || 54 i[kelo": corr. da i{- multas: corr. da -is
182
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
sed quando iam ad insulam venit procul existentem / ajll∆ o{te dh; th;n nh'son ajfivketo thlovq∆ ejou'san tunc a mari cum exiverat nigrum terram que / e[nq∆ ejk povntou ba;" ijoeidevo" h[peirovn de, ibat / donec ad magnam spelungam venit / in qua nympha h[i>en, o[fra mevga spevo" i{keto, tw' ejni; nuvmfh, habitabat bonicoma / quam intus invenit existentem / nai'en eju>plovkamo", th;n d∆ e[ndoqi tevtmen ejou'san ignis certe in focario magnus ardebat / procul odor pu'r me;n ejp∆ ejscarovfin mevga kaiveto thlovq∆ ojdmhv, f. 63r cupressi bene scisi thii que per insulam redolebat / kevdrou t∆ eujkeavtoio quvou t∆ ajna; nh'son ojdwvdei, ardencium / hec intus canens voce bona / daiomevnwn, h{d∆ e[ndon ajoidiavous∆ ojpi; kalh', telam percurrens aurea navicula / texebat / ijsto;n ejpoicomevnh cruseivh kerkivdi; u{fainen, silva autem antrum circum platata erat florens / u{lh de; spevo" ajmfi pefukei thleqovwsa clithri populus que et odoriferus cupressus / klhvqrh t∆ aijgeirov" te kai; eujwvdh" kupavrisso", ubi aves extesas pennas habentes lecto quiescebant / e[nqa dev t∆ o[rniqe", tanusivpteroi eujnavzonto, scopes que falcones que amplilingue que cornices / skw'pe" t∆ i[rhkev" te tanuvglwssoiv te korwvnai, marine quibus marina opera sunt in cura / eijnavliai, thsivn te qalavssia e[rga mevmhlen,
59-63 est eraso sul m. d. || 59 focario: locus ubi accenditur ignis, vel eciam instrumentum supra quod accenditur ignis m. sup. || 60 thii: species arboris est m. s. || 61 ardencium: s. m. s. || 62 kerkivdiv: instrumentum est quo mulier texit; ‘sagitticula’ dicitur qua percurrit (-t dopo la corr.) telam m. s. || 64 s. m. s. clithri: arbor int., sottolin. || 65 extesas – habentes: eo quod quando volant extendunt alas m. d. extesas: longas int. lecto: improprie dicit eujnhv m. d. || 66 s. m. s. scopes: aves sunt m. s. amplilingue: i. ‘clamatrices’ m. d. || 67 marine: aves s. m. s. 56 mari: corr. da -e || 61 kalh': corr. da -hv || 64 odoriferus: corr. da -a || 66 amplilingue: -e dopo la corr.
55
60
65
LIBRO V
70
75
80
183
ac ibi extensa erat per antrum cavu[u]m / hjd∆ aujtou' tetavnusto peri; speivou" glafuroi'o, domestica vinea crescens / florebat que uvis / hJmeri;" hJbwvwsa t∆ ejqhvlei de; stafulh'si fontes autem per ordinem quatuor fluebant aqua alba / krh'nai d∆ ejxeivh" pivsure" rJevon uJdati leukw' iuxta alterutrum remote alibi alia / plhsivon ajllhvlwn tetrammevnai a[lludi" a[llh, circum autem viridaria mollia lilii atque selini ajmfi; de; leimw'ne" malakoi; i[ou hjde; selivnou, pululabant ibi autem postea et inmortalis cum venerit / qhvleon, e[nqa d∆ e[peita kai; ajqavnatov" per ejpelqwvn, admiratus fuerit videns et delectatus sensibus propriis / qhhvsaito ijdw;n kai; terfqeivh fresi;n h|sin ibi stans admirabatur nuncius argifontis e[nqa sta;" qhei'to diavktoro" ajrgeifovnth", nam postquam de omnibus proprio admiratus est animo / aujta;r ejpeidh; pavnta eJw' qhhvsato qumw', statim ad amplum antrum venit non autem contra / aujtivk∆ a]r eij" eujru; spevo" h[luqen, ouj dev min a[nthn, ignoravit cum vidit / Calypso diva dearum / hjgnoivhsen ijdou'sa Kaluyw; di'a qeavwn f. 63v non enim incogniti dei alterutrum sunt ouj gavr t∆ a[gnwte" qeoi; ajllhvloisi pevlontai, inmortales / nec si quis procul domos habitat / ajqavnatoi, ouj d∆ ei[ti" ajpovproqi dwvmata naivei, non iam Ulixem maganimum intus invenit / ouj d∆ a]r jOdussh'a megalhvtora e[ndon e[temnen,
70 alba: i. ‘clara’ m. d. || 71 remote: divise m. d. || 72 selini: herba est m. d. || 73 inmortalis – venerit: si esset deus m. s. || 75 argifontis: i. ‘Argi interfector’ int. epithetum Mercurii, i. ‘explorator’ et ‘velox’ m. d. || 78 Calypso: proprium int. || 79-80 q. d. ‘inter se dii non sunt incogniti, licet aliquis eorum procul habitet’ m. s. || 79 alterutrum: ‘inter se’ s. m. d. inter eos m. d. || 80 nec – habitat: q. d. ‘et si aliquis habitet procul domos, tamen adhuc cognoscitur et agnosci’ m. d. quis: i. ‘aliquis’ m. s. 68 hjd∆: corr. da hJ d∆ || 70 uJdati: -i corr. da o || 76 omnibus: corr. da -ia || 77 amplum: corr. da -am
184
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
sed ille in litore plorabat sedens ubi primitus ajll∆ o{ g∆ ejp∆ ajkth'" klai'e kaqhvmeno", e[nqa pavro" ge lacrimis et suspiriis et anxietatibus animum corrumpens / davkrusi kai; stonach'si kai; a[lgesi qumo;n ejrevcqwn, pontum supra sine fece respiciebat lacrimas fundens / povnton ep∆ ajtruvgeton dedevrketo davkrua leivbwn, Mercurium autem interogavit Calypso diva dearum / JErmeivan d∆ ejreveine Kaluyw; di'a qeavwn, in throno cum sedere fecit / lucido splendido / ejn qrovnw iJdruvsasa faeinw' sigaloventi. “cur Mercuri auream virgam habens venisti “tivpte moi JErmeiva crusovrrapi eijlhvlouqa" venerabilis que amicus que / antea certe / non frequenter venis aijdoi'o" te fivlo" te, pavro" ge; men ou[ti qamivzei", loquere quicquid sentis perficere autem michi animus precipit au[da o{ti fronevei", televsai dev me qumo;" ajnwvgei. et si perfectum est / si possum perficere eij duvnamai televsai ge kai; eij tetelesmevnon ejsti; sed sequere interius ut tibi ante dona ponam” ajll∆ e{peo protevrw i{na toi paraxeivnia qeivw,” sic vere vociferata dea ante posuit mensam / w}" a[ra fwnhvsasa qea; parevqhke travpezan, ambrosia cum impleverat / miscuit que nectar rubeum / ajmbrosivh" plhvsasa, kevrasse de; nevktar ejruqrovn, nam hic bibebat et comedebat nuncius argifontes / aujta;r o} pi'ne kai; h\sqie diavktoro" ajrgeifovnth", nam postquam cenavit et affirmavit animum cibo / aujta;r ejpei; deivpnhse kai; h[rare qumo;n ejdwdh', 85 Calypso: proprium int. || 86 throno: sede m. s. || 87 Mercuri: o int., sottolin. crusovrrapi: ‘crysorrapi’: auream virgam tenens m. s. venisti: ad me s. m. s. || 88 antea – venis: q. d. ‘et antea et nunc’, s. ‘non sepe venis’ m. s. || 90 possum: possum m. s. perfectum: eo quod omnia fienda perfecta et facta sunt prodestinacione m. s. || 93 ambrosia: i. ‘cibo deorum’ m. s. miscuit: fudit, in calice posuit m. s. || 94 nuncius: epithetum Mercurii, i. ‘nuncius’ m. s. argifontes: Mercurius s. m. d. Argi occisor m. s. || 95 affirmavit: i. ‘convalere fecit’ m. inf. 89 precipit: alias ‘incitat’ m. d. 84 supra: su rasura || 88 venis: segue una rasura || 90 perficere: -e2- su rasura
85
90
95
LIBRO V
185
et tunc iam verbis retribuens dixit / kai; tovte dhv min e[pessin ajmeibovmeno" proseveipen. “interogas me cum venerim dea deum / nam ego “eijrwta'" m∆ ejlqovnti qea; qeovn, aujta;r ejgwv toi, f. 64r veraciter sermonem dicam precipias certe / nhmertevw" to;n mu'qon ejnisphvsw, kevleai gavr, Iuppiter michi precepit huc ut venirem nolenti Zeu;" ejmev g∆ hjnwvgei deu'r∆ ejlqevmen oujk ejqevlonta, quis iam volens tantam transiet salitam / aquam ? 100 tiv" d∆ a]n eJkw;n tovsson de diadravmoi aJlmuro;n u{dwr, inmensam / non autem aliqua iuxta mortalium civitas / qui deis a[speton, ouj dev ti" a[gci brotw'n povli", oi{ te qeoi'sin sacra sacrificant et electas hecatombas iJerav te rJevzousi kai; ejxaivtou" eJkatovmba", sed valde non est Iovis intellectum egiochio / ajlla; mavl∆ ou[pw" ejsti; Dio;" novon aijgiovcoio nec pertransire alium deum nec vanefacere / ou[te parexelqei'n a[llon qeovn, oujq∆ ajliw'sai, fatur virum adesse miseriorem aliis 105 fhsiv toi a[ndra parei'nai oji>zurwvtaton a[llwn, viris qui civitatem circum Priami pugnabant tw'n ajndrw'n oi} a[stu peri; Priavmoio mavconto, per novenium decimo autem civitatem cum depredati fuerunt recesserunt / eijnaevte", dekavtw de; povlin pevrsante" e[bhsan, domum nam in reditu Athene peccaverunt / oi[kad∆ ajtavr g∆ ejn novstw jAqhnaivhn aJlivtonto, que ipsis suscitavit ventum malum et undas longas h{ sfin ejpw'rs∆ a[nemovn te kako;n kai; kuvmata makrav, tunc alii corrupti fuerunt boni socii / ejsqloi; eJtai'roi, 110 e[nq∆ a[lloi me;n ajpevfqiqon 97 dea: o m. sup. || 98 precipias: quod ego dicam m. d. || 100 dixit causam m. s. transiet: i. ‘transierit’ depennato sul m. d. || 103 intellectum: sesum et voluntatem m. d. || 105 fatur: Iuppiter s. m. s. adesse: hic int., sottolin. miseriorem: mala passum m. d. || 107 recesserunt: navigaverunt m. d. || 108 Athene peccaverunt: propter palladium et quia ipsi non sacrificaverunt m. d. || 110 socii: eius m. d. 104 pertransire – vanefacere: vel ‘permutare et non de ipso curare’ m. d. 97 ejlqovnti: corr. in -ta al. m. || 98 mu'qon: corr. da muv-
186
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
hunc vere huc ventus que ferens et unda apropinquavit / tovn d∆ a[ra deu'r∆ ajnemov" te fevrwn kai; ku'ma pevlasse, hunc nunc precepit remittere valde cito / to;n nu'n g∆ hjnwvgei ajpopempevmen o{tti tavcista, non certe ipsi sors est amicos procul ut pereat / ouj gavr oiJ th' d∆ ai\sa fivlwn ajpo; novsfin ojlevsqai, sed adhuc ipsi sors est amicos videre et venire / ajll∆ e[ti oiJ moi'r∆ ejsti; fivlou" t∆ ijdevein kai; iJkevsqai, domum ad altam et propriam ad paternam terram” oi\kon ej" uJyovrofon kai; eJh;n ej" patrivda gai'an,” sic fatus, pertimuit autem Calypso diva dearum w}" favto rJivghsen de; Kaluyw; di'a qeavwn f. 64v et ipsum vociferans verba pennosa loquebatur kaiv min fwnhvsas∆ e[pea pteroventa proshuvda, “pessimi estis dei invidi ultra omnes alios / “scevtlioi ejste; qeoi; zhlhvmone" e[xocon a[llwn, qui deabus invidetis cum viris ut dormiant / oi{ te qeai'" ajgavasqe par∆ ajndravsin eujnavzesqai, palam si aliqua amicum fecerit maritum / ajmfadivhn, h[n tiv" te fivlon poihvset∆ a[koitin sicuti quando Orionem acepit rosei digiti Aurora / wJ" me;n o{t∆ jWrivwn∆ e{leto rJododavktulo" jHwv", tunc sibi invidebatis dei leviter viventes tovfra oiJ hjgavasqe qeoi; rJei'a zwvonte", donec ipsum in Ortigya aurisedes Diana pura / e{w" min ejn jOrtugivh crusovqrono" [Artemi" aJgnhv,
112 remittere: ut tu remittas m. d. || 113 sors: fatum, prodestinacio m. s. || 114 sors est: ‘prodestinatum est et fatatum’ s. m. s. || 116 fatus: Mercurius s. m. sup. Calypso: proprium int. || 118 pessimi: proprie habet significare ‘miseri’, sed nun improprie ‘mali’, ‘iniusti’ m. s. || 121-124 Orionem ponit a scorpione vulneratum: iste autem Diane violeciam inferre volebat et Apollo, ut fertur, no interfecit eum, quia non affuerat, sed scorpione mortuus fuit m. s. || 121 Orionem: proprium int. || 122 dei – viventes: q. d. quod dii sine anxietate et labore vivu (precede comedunt depennato) m. d. || 123 Ortigya: insula int., sottolin. Delon insula que in medi (postilla incompleta) m. d. aurisedes: aureum thronum habens m. s. 113 ai\sa: corr. da ai[- || 117 verba pennosa: -a su rasura
115
120
LIBRO V
187
propriis subtilibus sagittis festinans interfecit / oi|" ajganoi'" belevessin ejpoicomevnh katevpefne sicuti quando Iasione bonicoma Ceres / jIasivwni eju>plovkamo" Dhmhvthr, 125 wJ" d∆ oJpovt∆ proprio animo cum desideraverat miscuit se amicicia et lecto / w| qumw' ei[xasa mivgh filovthti kai; eujnh', terra in multum culta nec iam fuit inconscius neiw' ejni; tripovlw, ouj de; dh;n h\en a[pusto", Iuppiter qui ipsum interfecit percuciens nitido fulgure / Zeu;" o{" min katevpefne balw;n ajrgh'ti keraunw', sic autem nunc michi invidetis dei mortalem virum adesse / wJ" d∆ au\ nu'n moi a[gasqe qeoi; broto;n a[ndra parei'nai, hunc certe ego salvavi in tropi cum transierat 130 to;n me;n ejgw;n ejsavwsa peritrovpio" bebawta, solum / quia eius navem citam nitido fulgure oi\on ejpei oiJ nh'a qoh;n ajrgh'ti keraunw' Iuppiter cum percussit discusserat medio in nigro ponto / Zeu;" e{lsa", ejkevasse mevsw ejni; oi[nopi povntw tunc alii certe omnes corrupti fuerunt boni socii e[nq∆ a[lloi me;n pavnte" ajpevfqiqon ejsqloi; eJtai'roi, hunc vere huc ventus ferens et unda apropinquavit / to;n d∆ a[ra deu'r∆ a[nemo" te fevrwn kai; ku'ma pelasse hunc certe ego diligebam et nutribam atque dicebam 135 to;n me;n ejgw; fivleovn te kai; e[trefon, hjde; e[faskon facere inmortalem et sine senectute diebus omnibus / qhvsein ajqavnaton kai; ajghvraon h[mata pavnta sed postquam non est Iovis sensum egiochio / ajll∆ ejpei; ou[pw" ejsti; Dio;" novon aijgiovcoio f. 65r 125-128 dicunt quod iste cum Cerere concubuit et fecit Pluton, deum diviciarum, sed quidam Hellanicus (proprium int.) dictus genealogizat ipsum a Iove et Hylectra. Aliqui dicunt quod post dilluvium solum in domo Iasionis (proprium int.), Creta in insula, frumentum inventum est, unde dictum Iasionem cum Cerere concubuisse et creavisse Pluton, deum diviciarum m. s. || 125 Iasione: proprium int. || 126 proprio – desideraverat: q. d. ‘cessit animo suo, i. voluntati, propter desiderium’ m. s. || 127 culta: i. ‘cultivata’ (segue una rasura) int., sottolin. || 130 tropi: lignu est valde magnum in navi m. s. || 132 percussit: cremavit (segue vel divisit depennato) m. s. 131 ejpei: corr. da ejpi || 134 m. s. || 135 m. inf.
188
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
nec pertransire alium deum nec vanefacere / ou[te parexelqei'n a[llon qeo;n oujq ajliw'sai, corrupatur si ille hortatur et precipit / ejrrevtw ei[ min ejkei'no" ejpotruvnei kai; ajnwvgei, per pontum sine fece mittam ipsum non ego / povnton ejp∆ ajtruvgeton, pevmyw dev min ou[pw e[gwge. 140 non certe michi adsunt naves remigabiles et socii / ouj gavr moi pavra nh'e" ejphvretmoi kai; eJtai'roi, qui ipsum ducent per amplas spatulas maris / oiJ kev min pevmpoien ejp∆ eujreva nw'ta qalavssh", nam ipsi voluntaria consulam non autem occultabo aujtavr oiJ provfrwn uJpoqhvsomai ouj d∆ ejpikeuvsw, ut valde cum cura sibi sit a me propriam ad paternam terram venerit /” w{" ke mavl∆ ajskhqh;" h}n patrivda gai'an i{khtai,” hanc autem affatus est nuncius argiphontes th;n d∆ au\te proseveipe diavktoro" ajrgeifovnth" 145 “sic ipsum mittas Iovis autem cura iram / “ou{twv nin ajpovpempe, Dio;" d∆ ejpopivzeo mh'nin, ne forte tibi postea iratus malefaciet” mhvpw" toi metovpisqe kotessavmeno" calephvnh,” sic vere vociferatus abiit fortis argiphontes w}" a[ra fwnhvsa", ajpebh kratu;" ajrgeifovnth" hec ad Ulixem magnanimum venerabilis nympha / h{d∆ ejp∆ jOdussh'a megalhvtora povtnia nuvmfh, ibat postquam Iovis audivit annunciaciones / h[i>∆ ejpei; dh; Zhno;" ejpevkluen ajggeliavwn, 150 hunc autem in litore invenit sedentem / numquam oculi to;n d∆ a]r ejp∆ ajkth'" eu|re kaqhvmenon oujdevpot∆ o[sse,
141 socii: i. ‘remigatores’ m. d. || 142 ducent: q. d. ‘ducant’ m. d. || 143 voluntaria: libens m. s. || 144 cum – sit: cum cura cum studuero eum m. s. || 145 argiphontes: Mercurius s. m. d. epithetum est Mercurii m. d. || 147 iratus: cum irascetur m. d. || 148 argiphontes: Mercurius s. m. d. || 150 annunciaciones: abusive, ʻmandataʼ m. d. 142 ducent: corr. da -ant || 146 mittas: corr. da -e || 148 abiit: su rasura || 149 jOdussh'a: corr. da jOdusshv-
LIBRO V
189
lacrimis desiccabantur diminuebatur dulce seculum dakruovfin tevrsonto kateivbeto de; gluku;" ejw;n reditum flenti quia non placebat nymphe novston ojduromevnw, ejpei; oujkevti h[ndane nuvmfh, sed certe noctibus dormiebat et neccessitate ajll∆ h[toi nuvkta" me;n ijauveske kai; ajnagkaivh, in speluncis cavis / penes / nolens / volentem glafuroi'si par∆ oujk ejqevlwn ejqelouvsh. 155 ejn spesi diebus autem in petris et litoribus sedens / f. 65v h{mata d∆ ejn pevtrhsi kai; hji>ovnessi kaqivzwn, pontum sine fece aspiciebat lacrimas fundes / 158 povnton ejp∆ ajtruvgeton derdevsketo davkrua leivbwn. iuxta autem adstans vociferabat diva dearum / ajgcou' d∆ iJstamevnh prosefwvnee di'a qeavwn, “miserrime non michi amplius hic plora nec amplius seculum ejnqavd∆ ojduvreo, mh;dev ti aijwnv , 160 “kavmmore, mhv moi e[t∆ corrumpatur nunc certe te valde voluntaria mitto h[dh gavr se mavla provfras∆ ajpopevmpw, 160 fqinevtw, sed eya ligna longa cum inciseris concorda cum ferro / ajll∆ a[ge douvrata makra; tamw;n aJrmovzeo calkw', in amplam cymbam nam recta ligna figas in ipsa eujrei'an scedivhn, aujta;r ijkri'a ph'xai ejp∆ aujth'", in altum ut ferat te per nigrum pontum uJyou' w{" ge fevrhsin, ejp∆ hjeroeideva povnton, nam ego Cererem et aquam et vinum rubeum aujta;r ejgw;n si'ton kai; u{dwr, kai; oi\non ejruqrovn, imponam cum abundancia multum que famem prohibent a{ kevn toi limo;n ejruvkoi, 165 ejnqhvsw menoeikev∆ vestibus autem induam mittam autem ventum post / ei{mata d∆ ajmfievsw, pevmyw dev toi ou\ron o[pisqen, ut valde cum cura tibi fuerit a me ad paternam terram veneris / w{" ke mavl∆ ajskhqh;" dh;n patrivda gai'an i{khai, 152 diminuebatur: sibi int. || 153 flenti: ipsi s. int., sottolin. flens vel plangens m. s. non – nymphe: Calypso s. ut ipsum mitteret m. d. || 155 volentem: Calypso m. d. || 159 seculum: ʻvita tuaʼ s. m. d. || 160 voluntaria: ‘libens’ s. m. s. || 161 concorda: q. d. ‘iuge’ m. d. || 167 cum – fuerit: q. d. ‘cum cura et cum studio inleso vadas’ m. s. 166 ajmfievsw: corr. da ajmfe-
190
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
sique dei voluerint qui celum amplum habent ai[ke qeoi; ejqevlwsi toi; oujrano;n eujru;n e[cousin, qui me utiliores sunt intelligere audire que /” oi{ meu fevrteroiv eijsi noh'sai krhh'nai te.” 170 sic fata / pertimuit polytlas divus Ulixes / w}" favto, rJivghsen de; poluvtla" di'o" jOdusseuv", 170 et ipsam vociferatus verba pennosa loquebatur / kaiv min fwnhvsa" e[pea pteroventa proshuvda, “aliud iam tu dea de hoc cura non autem ductum / “a[llo ti dh; su; qea; tovde mhvdeai mhkevti pomphvn, que michi precipis navi transire magnam undam maris / h{ me kevleai scedivh peravan mevga lai'tma qalavssh" arduam gravem que quam neque naves undique equales / deinovn t∆ ajrgalevon te, to; d∆ ouj d∆ ejpi; nh'e" eji?sai, cito nantes transeunt congratulantes se Iovis vento / f. 66r wjkuporoi perovwsin ajgallovmenai Dio;" ou[rw, 175 non iam ego nolle tui cymbam adscendero ouj d∆ a]n e[gwg∆ ajevkhti sevqen scedivh" ejpibaivhn, nisi michi substinebis / dea magnum sacramentum sacramentare / eij mhv moi tlaivh" ge qea; mevgan o{rkon oJmovssai, michi ipsi lesionem malam consuleris aliam /” ne mhvtoi moi aujtw' ph'ma kako;n bouleusevmen a[llw,” sic fatus risit que dea Calypso diva dearum / w}" favto meivdhsen de; qea; Kaluyw; di'a qeavwn, 180 manu que ipsum tenuit verbum fata nominavit que / ceiriv tev min katevrexen e[po" t∆ e[fat∆ ejk t∆ ojnovmazen, 180 “vere iam astutus es et non indocta sciens / “h\ dh; aJlitrov" ejssi kai; oujk ajpofwvlia eijdw;" 170 polytlas: multa paciens m. s. || 172 de hoc: quod tu dixis m. s. non – ductum: cu s. m. d. || 173 navi: navi vel barca m. s. || 175 nantes: i. ‘navigantes’ m. sup. vento: prospero m. d. || 176 cymbam: i. navis inepta que assidibus solum facta m. d. || 178 ne: ‘ut non’ s. m. s. lesionem: ‘nocumentum’ s. m. s. consuleris: consulas (-as su rasura) et cogites (corr. da cogita) contra me m. d. || 179 Calypso: proprium int. || 181 astutus: iniustus, quia iniusta cogitas m. s. indocta: q. d. ‘vana et sine doctrina’ m. d. 169 utiliores: alias ‘forciores’ m. s. || 176 nolle tui: l (o a) ‘te nolente’ m. s. 168 ai[ke: corr. da ai}- || 176 tui: corr. da -o || 179 fatus: corr. da -a
LIBRO V
191
talem iam sermonem cogitavisti narrare / oi|on dh; to;n mu'qon ejpefravsqh" ajgoreu'sai, sciat nunc hoc terra et celum amplum desuper / i[stw nu'n tov de gai'a kai; oujrano;" eujru;" u{perqe, et corruptibilis Stigie aqua que magnum kai; to; kateibovmenon Stugo;" u{dwr, o{" te mevgisto" sacrametum arduum que est beatis deis / deinovtatov" pevlei makavressi qeoi'si 185 o{rko" quod non tibi lesionem malam consulero aliam / mhvti toi aujtw' ph'ma kako;n bouleusevmen a[llo, sed hec sencio et annuncio / quot iam michi ajlla; ta; me;n noevw kai; fravzomai, a{ss∆ a]n e[moige, ipsi consulta essem quando et neccessitas in tantum veniret / aujth' mhdoivhn o{te kai; creiw; tovson h{koi, et certe michi sensus est laudabilis / non autem michi ipsi moi aujth' 190 kai; ga;r ejmoi; novo" ejsti;n ejnaivsimo", ouj dev animus in pectoribus ferreus / sed misericors /” 190 qumo;" ejni; sthvqessi sidhvreo" ajll∆ ejlehvmwn,” sic vere vociferata precessit diva dearum / }W" a[ra fwnhvsas∆ hJghvsato di'a qeavwn. fortiter / hic autem iam post vestigia ibat dee / karpalivmw", o{ d∆ e[peita met∆ ijcniva bai'ne qeoi'o, venerunt ad antrum cavum dea atque et vir / i|xon d∆ ej" spei'o" glafurovn, qeov", hjde; kai; ajnhvr, et hic ibi sedit in throno unde surrexit / kaiv rJ oJ me;n e[nqa kaqevzet∆ ejpi; qrovnou, e[nqen ajnevsth, f. 66v Mercurius / nympha autem posuit penes omnem cibum / de; tivqei para; pa'san ejdwdh;n 195 JErmeiva", nuvmfh ad comedendum et ad bibendum / qualia mortales comedunt / e[sqein kai; pivnein, oi|a brotoi; e{dousin 184 Stigie: paludis m. d. || 186 tibi: ‘tibi’ s., ‘contra te’ m. s. consulero: cogitavero m. d. || 192 hic: Ulixes s. m. s. || 193 dea – vir: Calypso et Ulixes m. d. || 196 qualia: talia s. m. s. q. d. ‘talia’ m. d. 182 cogitavisti: alias ‘intellexisti’ m. d. || 187 annuncio: ‘manifesto’ alias m. d. || 192 ibat: ‘ambulabat’ alias m. d. 188 aujth': corr. da -h; || 190 ajll∆ ejlehvmwn: ajll∆ ej- corr. da ajlla || 193 dea: -a dopo la corr. || 196 ad2: a- dopo la corr.
192
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
ipsa autem contra sedit Ulixem divum / aujth; d∆ ajntivon i|zen jOdussh'o" qeivoio, hanc ante / ambrosiam famule et nectar posuerunt / th;n par∆ ajmbrosivhn dmwai; kai; nevktar e[qhkan, isti autem ad utilia pronte anteposita manus extendebant / oi{ d∆ ejp∆ ojneivaq∆ eJtoi'ma prokeivmena cei'ra" i[allon 200 nam postquam saturati fuerunt cibo atque poto / aujta;r ejpei; tavrphsan ejdhtuvo" hjde; poth'o", 200 istis vero sermonem incepit Calypso diva dearum / toi'" a[ra muvqwn h\rce Kaluyw; di'a qeavwn “Iove genite Laertiades multi ingenii Ulixes / “diogene;" Laertiavdh polumhvcan∆ jOdusseu' sic nunc domum amicam ad paternam terram / ou{tw nu'n oi\kon de; fivlhn t∆ ej" patrivda gai'an, statim nunc vis ire ? / tu autem gaude et certe / aujtivka nu'n ejqevlei" ijevnai / su; de; cai're kai; e[mph", si quidem scires tuis sensibus quot tibi sors ei[ ge men eijdeivh" sh'si fresi; a{ssa toi ai\sa 205 flagella adimplere ante quam paternam terram veneris / khvde∆ ajnaplh'sai, pri;n patrivda gai'an iJkevsqai hic iterum manens penes me hanc domum custodires e[nqade k∆ au\qi mevnwn par∆ ejmoi; tovde dw'ma filavssoi", inmortalis fieres / desiderans licet videre / ajqavnato" ei[h" iJmeirovmenov" per ijdevsqai, tuam uxorem quam semper desideras diebus omnibus / sh;n a[locon th'" t∆ aije;n iJmeivreai ei{mata pavnta, 210 non iam illa peior glorior esse / ouj mevn qhn keivnh" te cereivwn eu[comai ei\nai 210
197 contra: in opposito m. s. divum: ‘admirabilem’ s. m. d. || 198 ambrosiam: ‘cibum’ s. ‘divinum’ m. s. || 201 Calypso: proprium int. || 202 Iove genite: i. ‘a Iove genus habens’ m. s. multi ingenii: astucie et sagacitatis m. d. || 203-204 sic – ire: interogative m. s. || 204 et certe: i. est m. d. || 206 flagella: tristicias m. s. adimplere: debet s. int. veneris: i. ‘venire’ m. d. || 207 domum: ‘antrum’ intelligit, secundum usum m. s. || 208 inmortalis fieres: si vis manere hic s. m. d. fieres: factus eris m. s. || 210 ego s. m. d. 201 vero: corr. da -e
LIBRO V
193
nec corpore nec etate / quia non est / nec convenit ouj devma" ouj de; fuhvn, ejpei; ou[pw" ouj de; e[oike mortales inmortalibus corpore et specie assimilari /” qnhta;" ajqanavtoisi devma" kai; ei\do" ejrivzein” hanc autem retribuens affatus est magni consilii Ulixes / thvn d∆ ajpameibovmeno" prosevfh poluvmhti" O j dusseuv", f. 67r “venerabilis dea non michi de hoc irascaris scio et ipse / “povtna qeav, mhv moi tovde cwvw, oi\da kai; aujto;" omnia valde in quantum te scientifica Penelopia / sei'o perivfrwn Phnelovpeia, 215 pavnta mavl∆ ou[neka specie inferior / magnitudine que contra videri / ei\do" ajkidnotevrh, mevgeqo" t∆ eij" a[nta ijdevsqai, illa certe mortalis est / tu autem inmortalis et sine senectute / hJ me;n ga;r broto;" ejsti; su; de; ajqavnato" kai; ajghvrw", sed et sic volo et desidero / diebus omnibus / ajlla; kai; w}" ejqevlw kai; ejevldomai h{mata pavnta et reditus diem videre / domum venire / 220 oi{kadev t∆ ejlqevmenai kai; novstimon h\mar ijdevsqai, si autem aliquis corruperit deorum in nigro ponto / rJaivhsi qew'n ejni; oi[nopi povntw, 220 eij d∆ au\ ti" substinebo in pectoribus habens anxietates pacientem animum tlhvsomai ejni; sthvqessin e[cwn talapenqeva qumovn, iam certe valde multa passus fui / et multa labore substinui h[dh ga;r mavla poll∆ e[paqon kai; poll∆ ejmovghsa in undis et bellis cum et hoc illis factum sit” kuvmasi kai; polevmoi" meta; kai; tovde toi'si genevsqw.” sic fatus sol autem intravit et nox venit / w}" e[fat∆ hjevlio" d∆ a]r e[du kai; ejpi; knevfa" h\lqen,
212 postilla erasa sul m. inf. || 213 retribuens: q. ʻrespondesʼ m. sup. || 215 in quantum: pro ‘quia’ m. s. || 216 inferior: est s. int., sottolin. || 217 quia s. m. s. illa: ‘illa’ s. m. s. || 220 aliquis: ‘quisʼ deorum s., ‘aliquis’ m. s. || 221 talapenqeva: talapenqeva a ‘talas’, ‘miser’, et ‘penthos’, ‘tristicia’ m. d. || 223 cum [...] illis: i. ‘cum illis aliis miseriis’ m. d. 211 etate: ‘statura’ alias eciam m. s. || 217 sine senectute: vel ‘non senescens’ m. d. 213 hanc: corr. da huic || 222 h[dh: corr. da h{- || 223 hoc: corr. da hec
194
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
cum venerant autem vere isti in ultimo antri cavi / ejlqovnte" d∆ a[ra twv ge mucw' spei'o" glafurei'o, 225 delectati fuerunt amicicia iuxta alterutrum manentes terpevsqhn filovthti par∆ ajllhvloisi mevnonte" / quando autem in aere nascens apparuit rosei digiti Aurora h\mo" d∆ hjrigevneia favnh rJododavktulo" jHwv", statim hic veste que indumento que induit se Ulixes / aujtic∆ oJ me;n claivnan te citw'nav t∆ e[nnut∆ jOdusseuv", ipsa autem alba interula magna induit se nympha / aujth; d∆ ajrguvfeon favro" mevga e[nnuto nuvmfh, 230 subtili et alacri circum cingulum posuit in renibus / lepto;n kai; cariven peri; de; zwvnhn bavlet∆ ijxuviü 230 bonum aureum capite autem posuit velum / kalh;n cruseivhn, kefalh; d∆ ejpevqhke kaluvptrhn et tunc Ulixi magnanimo curabat ductum kai; tovt∆ jOdussh'i> megalhvtori mhvdeto pomphvn, dedit certe sibi bipennem magnam congruam in palmis / dw'ke mevn oiJ pevlekun mevgan a[rmenon ejn palavmhsin f. 67v ferream ex utraque parte acutam / nam in ipsa / cavlkeon ajmfotevrwqen ajkacmenon aujta;r ejn aujtw' lignum pulcrum elainon bene congrue positum steileio;n perikalle;" ejlavi>non eu\ ejnarhrov". 235 dedit autem certe assiam bene factam incepit que viam / dw'ke d∆ e[peita kevparnon eju?xoon, h\rce d∆ oJdoi'o insulam ad ultimam ubi arbores longe erant / nhvsou ejp∆ ejscatih'" o{qi devndrea makra; pefuvkei, clithra que populus / elati que erat celum tangens klhvqrh t∆ ai[geirov" t∆ ejlavth t∆ h\n oujranomhvkh", 225 isti: Ulixes et Calypso m. s. in ultimo: loco s. m. d. || 226 q. d. ‘cum ipsa concubuit’ m. d. || 229 interula: tamquam togam, species indumenti m. s. || 233 palmis: suis m. d. || 235 lignum: capulus int., sottolin. lignum quod ponitur in ferro, s. in bipenni m. s. elainon: ab arbore sic dicta m. s. || 238 clithra: species arboris est m. s. populus: arbor m. s. elati: arbor eciam m. s. celum tangens: propter longitudinem m. d. 233 bipennem: alias ‘mannariam’ m. sup. || 235 positum: vel ‘factum’ m. d. 228 veste: corr. da -em indumento: corr. da -um || 236 h\rce: corr. da h\rco || 237 longe: segue una rasura
LIBRO V
195
valde dure / que sibi essent leviter / sicce diu au\a pavlai perivkhla, tav oiJ plwven ejlafrw'", nam postquam ostendit ubi arbores longe erant / 240 aujta;r ejpeidh; dei'x∆ o[qi devndrea makra; pefuvkei hec certe ivit ad domum Calypso venerabilis nympha / hJ me;n e[bh pro;" dw'ma Kaluyw; povtnia nuvmfh, nam hic incisit ligna cito autem eius perficiebatur opus aujta;r o} tavmneto dou'ra qow'" dev oiJ h[nuto e[rgon, xx deposuit omnia delabravit autem ferro / ei[kosi d∆ ejkbale pavnta pelhvkhsen d∆ a[ra calkw', linivit que scientifice et cum amussi direxit / xevsse d∆ ejpistamevnw" kai; ejpi; stavqmhn i[qune tunc autem tulit perforatoria Calypso diva dearum / 245 tovfra d∆ a]n e[neike tevretra Kaluyw; di'a qeavwn, perforavit autem omnia et concordavit alterutrum / tevtrhnen d∆ a[ra pavnta kai; h{rmosen ajllhvloisi clovis vere hanc et iuncturis congrue iunxit / govmfoisin d∆ a[ra thvn ge kai; aJrmonivhsin a[rhren, in quantum aliquis pavimentum navis descripserit vir / o{sson tiv" t∆ e[dafo" nho;" tornwvsetai ajnhvr, apte ad onus ample bene sciens artem pelecanorum 250 fovrtido" eujreivh", eu\ eijdw;" tektosunavwn, in tantum amplam navem fecit Ulixes 250 tovsson ejp∆ eujreivh" scedivhn poihvsat∆ jOdusseuv", 240
239 sicce: iste arbores s. sicce erant, diu incise m. s. que – leviter: ad faciendu navem m. d. || 241 domum: i. ‘antrum’ int., sottolin. || 242 hic: Ulixes s. m. s. || 243 deposuit: ‘divisit’ s., ‘elegit’ m. s. || 244 scientifice: docte int., sottolin. studiose m. s. amussi: filo illo cum quo artifex dirigit ligna m. s. || 245 perforatoria: instrumentum ferreum quo fit (-t dopo la corr.) foramen in ligno m. s. || 246 concordavit: i. ‘congrue posuit’ int., sottolin. alterutrum: inter se int., sottolin. || 247 hanc: navem int., sottolin. iuncturis: clovis ligneis m. s. || 248 pavimentum: ‘inferiorem partem’ intelligit m. s. || 249 fovrtido": onibilis m. s. bene – pelecanorum: i. ‘eorum artis magister’ m. d. 248 descripserit: ‘circumscribet’ alias m. s. 239 plwven: rasura fra plwv- ed -en || 241 hJ: corr. da hj 244 amussi: su rasura || 249 pelecanorum: corr. da -i
e[bh: m. s. ||
196
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
icria autem cum erexit et congrue iunxerat crebris palis / i[kria de; sthvsa" ajrarw;n qamevsi stamivnessi fecit nam longis tabulis perfeciebat poivei, ajta;r makrh'sin ejphgkenivdessi teleuvta, f. 68r in que malum fecit et antennam congruam ipsi / ejn d∆ ijsto;n poivei kai; ejpivkrion a[rmenon aujtw' atque temonem fecit ut gubernaret pro;" d∆ a[ra phdavlion poihvsato o[fr∆ ijquvnoi, clausit autem ipsam virgultis totaliter salicis 255 fravxe dev min rJipevssi diampere;" oijsui?noisi defensio ut esset / multam que fudit materiam unde kuvmato" ei\lar e[men, pollh;n d∆ ajpeceuvato u{lhn, tunc lintiamina tulit Calypso diva dearum / tovfra favre∆ e[neike Kaluyw; di'a qeavwn carbasa ut faceret / hic autem cum arte preparavit et hec / iJstiva tecnhvsesqai, o{d∆ eu\ tecnhvsato kai; tav, in que funes et rudentes que pedes ligavit in ipsa / ejn d∆ uJpevra" te kavlou" te povda" t∆ ejnevdhsen ejn aujth'… 260 palis vero hanc detraxit ad mare divum / mocloi'sin d∆ a[ra thvn ge kathvrusen eij" a{la di'an, 260 quarta dies fuit et isti perfecta fuerunt omnia / tevtraton h\mar e[hn kai; tw' tetevlesto a{panta 251 icria: ligna sunt quibus (corr. da que) navis a lateribus augmentatur m. s. palis: lignis s. que erecta ponuntur in navi, in quibus ponitur temo m. inf. || 252 tabulis: que in cooperta ponuntur m. sup. perfeciebat: navem s. m. d. || 253 s. ‘malo posuit antennam’ m. d. postilla erasa sul m. d. in: in ipsa navi m. s. antennam: lignum in quo ligatur velum; dicitur vulgariter ‘antenna’ m. s. antenam in qua velum ponitur m. d. || 255 clausit: ‘clausit’: i. ‘circumdavit’ m. s. virgultis […] salicis: illius arboris ramis m. d. totaliter: ‘per totum’ s. m. s. || 256 unde: maris int., sottolin. materiam: vulgariter ‘savurram’ m. d. || 258 hic: Ulixes s. m. s. || 259 in1: i navi int., sottolin. funes: ligamina carbasi circa iuncturas eius m. s. rudentes: dicit ‘calus’ funes et cordas quibus sursum et infra trahitur velum m. d. pedes: ‘pedes’ intelligit funes quibus trahitur velum circum et colligitur; vulgariter ‘scoxa’ et ‘poya’ m. d. || 260 palis: qui sub navem ponuntur m. s. 255 salicis: ‘salicinis’ alias m. d. || 256 defensio: ‘custos’ alias m. s. || 257 lintiamina: ‘pannum’ eciam, ‘lintiamina’, ‘vestes’ m. s. 252 perfeciebat: corr. da perfecit || 260 vero: corr. da -e
LIBRO V
197
at vero in quinto misit ab insula diva Ca[p]lypso / tw' d∆ a[ra pevmptw pevmp∆ ajpo; nhvsou di'a Kaluyw; vestibus cum induerat odoriferas et lavaverat ei[mata t∆ ajmfievsasa quwvdea kai; louvsasa, in que sibi utreum posuit dea nigri vini / ejn dev oiJ ajsko;n e[qhke qea; mevlano" oi[noio unum / alterum autem aque magnum in que et necessaria u{dato" mevgan ejn de; kai; h[iüa 265 to;n e{teron, e{teron d∆ in sacco atque sibi cibos posuit cum abundacia multos / kwruvkw, ejn dev oiJ o[ya tivqei menoeikeva polla; ventum que misit inlesibilem hylarem que ou\ron de; proevhke, ajphvmonav te llidrovn te alacer autem vento extendit vela divus Ulixes ghqovsuno" d∆ ou[rw pevtas∆ iJstiva di'o" jOdusseu;" nam hic temone gubernabat / artificiose / tecnhevntw" 270 aujta;r o} phdalivw ijquvneto sedens non autem sibi sopnus in superciliis cecidit / oiJ u{pno" ejpi; blefavroisin e[pipten 270 h{meno", ouj dev Pleiadas respicienti et tarde intrantem Bootem / f. 68v Plhiavda" t∆ ejsorw'ti, kai; ojye; duvnonta Bowvthn, Ursam quam et currum cognomine vocant / [Arkton q∆ h}n kai; a{maxan ejpivklhsin kalevousi que ibi circumvolvitur / et Orionem aspicit h{ t∆ aujtou' strevfetai, kaiv t∆ jWrivwna dokeuvei, sola autem sine parte est balnearum Occeani / oi[h d∆ a[mmorov" ejsti loutrw'n jWkeanoi'o hanc equidem ipsi precepit Calypso diva dearum / dhv min a[nwge Kaluyw; di'a qeavwn, 275 th;n ga;r 262 quinto: die int., sottolin. || 263 cum induerat: ipsum Ulixem m. s. lavaverat: ipsum Ulixem m. d. || 264 in: in navi s. m. s. posuit: in navi, vel dedit m. d. || 265 unum: unum m. s. in: in navi s. int., sottolin. necessaria: s. alia omnia opportuna m. d. et farinam m. d. || 269 gubernabat: navem int., sottolin. || 271 Pleiadas: septem stellas ponit sive dixit, que vulgariter ‘chocca’ vel ‘gallinella’ m. s. Bootem: stella Icari est Bootes; ‘Bovis’ dicitur eo quod aratur signo illo vel Icarus cum curru vinum ferebat m. sup. e d. xii stelle sunt m. sup. || 272 Ursam: Ursa quatuor zodiis cicumvolvitur vel conversatur: Scorpioni, unde incipit, Sagittario, Egocero et # Ydrochoo, in quo desinit m. s. Ydrochoo: s. quario m. s. || 273 Orionem: stellam illam m. d. || 275 hanc: i. ‘versus hanc, Ursam’ m. s. ipsi: Ulixi int., sottolin. 271 ejsorw'ti: corr. in -w'nti al. m.
198
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
per pontum ut navigaret in leva manus habenti pontoporeuovmenai ejp∆ ajristera; ceiro;" e[conti; septem et decem / certe navigavit diebus pontum transiens / eJptakaivdeka me;n pleven h{mata pontoporeuvwn, in octava decima autem / apparuerunt montes umbrosi ojktwkaidekavth d∆ ejfavnh o[rea skioventa, terre Feicorum ubi magis iuxta / erat ipsi gaivh" Faihvkwn, o{qi t∆ ajgciston pevlen aujtw' 280 apparuit autem sicuti clipeus in nigro ponto / ei[sato d∆ wJsote rJino;n ejn hjeroeidevi> povntw 280 hunc autem cum ab Ethiopibus retrovenerat rex terram movens / tovn d∆ ejx Aijqiovpwn ajniw;n kreivwn ejnosivcqwn, procul a Solymis montibus vidit / apparuit certe sibi thlovqen ejk Soluvmwn ojrevwn i[den ei[sato gavr oiJ per pontum navigans / hic autem iratus est corde maxime povnton ejpipleivwn, o{ d∆ ejcwvsato khrovqi ma'llon, movit que caput / in proprio dixit animo / kinhvsa" de; kavrh proti; o}n muqhvsato qumovn, “heu amici vere valde iam iterum consuluerunt dei aliter / “w\ povpoi, h\ mavla dh; metebouvleusan qeoi; a[llw" 285 pro Ulixe / me cum Ethiopibus existente / ajmf∆ jOdush'i> ejmei'o met∆ Aijqiovpessin ejovnto", et iam Pheicorum terram iuxta ubi sibi sors / kai; dh; Faihvkwn gaivh" scedo;n e[nqa oiJ ai\sa,
276 ut navigaret: i. ‘navigare’ m. s. in leva: i. ‘in leva parte manus eus’ m. s. habenti: ipsam Ursam m. d. || 278-279 in – Feicorum: quando s. m. s. || 278 umbrosi: i. ‘umbram facientes’ m. d. || 279 Feicorum: populorum illorum m. s. ubi: quo loco m. s. magis iuxta: ut iret m. d. || 280 clipeus: nubes s. tamquam clipeus et corium m. s. || 281-283 Neptunus vidit Ulixem navigantem et iratus est m. s. || 281 hunc: hunc Ulixem m. s. rex – movens: Neptunnus m. d. || 282 Solymis: montes sunt Pisidie m. s. apparuit – sibi: Neptunno s. Ulixes m. d. || 283 hic: Neptunnus m. s. est: fuit m. d. || 284 proprio: eius int., sottolin. dixit: ‘cogitavit’ s. m. d. || 285 iterum consuluerunt: i. penituit ipsos eo quod consultum fuerat quod Ulixes diu erraret m. s. || 287 Pheicorum – iuxta: est s. int., sottolin. sors: est m. d. 276 leva: corr. da -i || 278 ojktwkaidekavth: corr. da ojktwv kai; dekavth || 284 in: su rasura
LIBRO V
290
199
ut fugiat magnum finem calamitatis que ipsum adiungit ekfugevein mevga pei'rar oji>zuvo" h{ min iJkavnei, sed adhuc ipsum fateor abundanter saturamentum capere calamitatis” ajll∆ e[ti mevn min fhmi; a[dhn ejlavan kakovthto",” f. 69r
sic cum dixit congregavit nubes commovit autem pontum / suvnage nefevla", ejtavraxe de; povnton, 290 }W" eijpwvn, manibus tridentem cum accepit / omnes que suscitavit procellas / cersi; trivainan eJlwvn, pavsa" d∆ ojrovqunen ajevlla" omnium ventorum / cum que nubibus velavit / pantoivwn ajnevmwn, su;n de; nefevessi kavluye a celo nox / terram simul et mare / commovebatur gai'an oJmou' kai; povnton, ojrwvrei d∆ oujranovqen nu;x simul eurus que nothus que ceciderunt zephyrus que gravis flatus su;n d∆ eu\ro" te novto" t∆ e[peson zevfurov" te dusahv", et boreas puritatem faciens / magnam undam revolvens / mevga ku'ma kulivndwn, 295 kai; borevh" aijqrhgenevth" et tunc Ulixis soluta sunt genua et amicum cor / kai; tovt∆ jOdussh'o" luvto gouvnata kai; fivlon h\tor, aggravatus autem dixit in suo magno animo / ojcqhvsa" d∆ a[ra ei\pe pro;" o}n megalhvtora qumovn, “heu / ego miser / cur michi maiora facta erunt ? / “w[ moi ejgw; deilo;" tiv nu moi mhvkista gevnhtai, pertimeo ne iam omnia dea vera dicerit / mh; dh; pavnta qea; nhmerteva ei[poi 300 deivdw que me fata est in ponto ante quam ad paternam terram venisse / m∆ e[fat∆ ejn povntw, pri;n patrivda gai'an iJkevsqai, 300 h{ 288 ut – calamitatis: i. ‘ut calamitas sua finem habeat’ m. inf. adiungit: tenet m. d. || 289 calamitatis: ‘miserie’ s. m. d. || 293 nox: i. ʻobscuritasʼ, s. surgebat m. d. || 294 ceciderunt: ceciderunt in mari vel advenerunt m. d. || 295 puritatem faciens: in aere int., sottolin. || 297 aggravatus: i. ‘cum ipsum pertesum fuit’ m. s. o}n: o{n, ‘proprio’, ‘eius’ m. d. || 298 heu: conqueritur Ulixes de infortunio suo et de maris tempestate m. s. heu – miser: i. ‘heu michi misero’ m. s. maiora: mala int., sottolin. cur – erunt: q. d. ‘quomodo ego potero (corr. da pos-) substinere maiora mala?’ vel ‘quomodo poterint michi fieri maiora mala?’ m. d. || 299 dea: Calypso s. m. s. || 300 venisse: me m. d. 295 puritatem: vel ‘gelum’ m. s. 291 accepit: corr. da accip- || 300 paternam: corr. da patriam corr. da ij- venisse: corr. in -issem al. m.
iJkevsqai:
200
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
anxietates substinere / hec nunc omnia perficiuntur / a[lge∆ ajnaplhvsein, ta; de nu'n pavnta telei'tai, solis nubibus circum velat celum amplum oi[oisin nefevessi peristrevfei oujrano;n eujru;n Iuppiter / commovit que pontum / festinant que procelle / Zeuv", ejtavraxe de; povnton ejpispevrcousi d∆ a[ellai, omnium ventorum nunc michi palam gravis destruccio / pantoivwn ajnevmwn, nu'n moi sw'" aijpu;" o[leqro" ter beati Danai et quater qui tunc perierunt / Trismavkare" Danaoi; kai; tetravki" oi} tovt∆ o[lonto, 305 Troia in ampla graciam / Atridibus ferentes / Troivh ejn eujreivh cavrin jAtreivdhsi fevronte", et iam ego tunc debui mori et mortem adimplere / kai; dh; ejgw; tovt∆ o[felon qanevein, kai; povtmon ejpispei'n, die illo quando michi plures ferreas lancias f. 69v h{mati tw', o{te moi plei'stoi calkhvrea dou'ra, Troiani proiecerunt pro Pelide mortuo Trw'e" ejpivrriyan peri; Phleivwni qanovnti 310 sic iam michi contingissent sepulcralia et mei gloriam tulissent Achivi tw' k∆ e[lacon kterevwn kaiv meu klevo" h\gon A j caioiv, 310 nunc autem me ingloriosa morte prodestinatum est mori /” nu'n dev me leugalevw qanavtw ei{marto aJlw'nai” sic vere ipse cum dicerit / percussit magna unda per caput w}" a[ra min eijpovnt∆ e[lasen mevga ku'ma kat∆ a[krh" ardua commota valde que navem / vibravit / deino;n ejpessuvmenon peri; de; scedivhn ejlevlixe procul autem a navi ipse cecidit / temonem que th'le d∆ ajpo; scedivh" aujto;" pevse phdavliovn ge
301 substinere: haurire vel sumere, alias ‘adimplere’ m. s. || 304 nunc – destruccio: adest m. d. || 305 ter beati […] et quater: unde Virgilius: «o terque quaterque» et cetera m. s. || 306 graciam: ‘grates’ s. m. s. || 308-309 cum Aiax et Ulixes tulerunt corpus Achillis a Troia ad Grecos, tunc magna pugna facta fuit et tunc Ulixes fuit in maiori periculo quam umquam fuerat m. s. || 310 sepulcralia: ‘sepulcralia’ dicuntur omnia que cum mortuo ponuntur, vestes et alia m. sup. gloriam: famam m. d. i. ‘maximam famam’ m. d. || 312 percussit: navem int., sottolin. per caput: i. ‘per totum’ int. caput: navis s. eraso sul m. d. 306 ferentes: su rasura
LIBRO V
201
a manibus dimisit / per medium que malum fregit / dev oiJ ijsto;n e[axen 315 ejk ceirw'n proevhke mevson gravis / mixtis ventis / cum venerat procella / deinh; de; misgomevnwn ajnevmwn ejlqou'sa quvella, procul autem velum cum antenna cecidit in pontum / thvlou de; spei'ron ejpivkrion e[mpese povntw hunc autem sub aqua posuit multo tempore / neque potuit / to;n d∆ a]r uJpovbruca qh'ke polu;n crovnon ouj de dunavsqh, cito valde surgere / magne sub unda commocionis / 320 ai\ya mavl∆ ajnsceqevein megavlou uJpo; kuvmato" oJrmh'", vestes certe ipsum aggravaverunt quas dedit diva Calypso / ejbavrune tav oiJ povren di'a Kaluywv, 320 ei{mata gavr rJ∆ tarde autem iam adscendit ab ore que spuit aquam ojye; de; dhv r∆ ajnevdu stovmato" d∆ ejxevptusen a[lmhn amaram quod ipsi multum a capite cum sonu fluxit / pikrh;n hJ oiJ pollh; ajpo; krato;" kelavruzen, sed non sic navis oblitus fuit dum premebantur eciam / ajll∆ ouj d∆ w}" scedivh" ejpilhvqeto teirovmenov" per sed commotus in undis detentus fuit in ipsa / ajlla; meqormhqei;" ejn kuvmasin ejllavbet∆ aujth'" evadens in medio que sedit finem mortis 325 ejn mevssh d∆ ejkavqize, tevlo" qanavtou ajleeivnwn, hanc autem ferebat magna unda per fluctum huc et illuc / thvn d∆ ejfovra mevga ku'ma kata; rJoov n e[nqa kai; e[nqa, f. 70r sicuti quando in auptunno boreas ferat spinas / wJ" d∆ o{t∆ ojpwrino;" borevh" forevhsin ajkavnqa", per campum dense autem in alterutrum tenentur / ajmpedivon pukinai; de; pro;" ajllhvlhsin e[contai, sic hanc per pelagus venti ferebant huc et illuc / 330 w}" th;n a]m pevlago" a[nemoi fevron e[nqa kai; e[nqa, 316 mixtis: ad invicem int., sottolin. || 317 ejpivkrion: lignum tamquam pertica in quo stat velum m. s. || 318 hunc: Ulixem m. s. || 321 aquam: aquam marinam m. s. || 327 boreas: flatus m. d. || 328 in alterutrum: inter se m. d. 319 commocionis: vel ‘motus’, ‘ictus’ s. m. s. 321 aquam: su rasura || 322 amaram: corr. da -um || 323 dum premebantur: su rasura eciam: precede licet eraso || 329 ferebant: su rasura
202
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
aliquando certe auster boream impellebat ut fereretur a[llote mevn te novto" borevh probavleske fevresqai, 330 aliquando / autem eurus zephyro cedebat ut persequeretur / a[llote d∆ au\ t∆ eu\ro" zefuvrw ei[xaske diwvkein, hunc autem vidit Cadmi filia pulcros talos habens / Ino to;n d∆ ei\den Kavdmou qugavthr kallivsfuro" jInwv, Leucothea / que antea erat mortalis bonam vocem habens / Leukoqevh / h} pri;n me;n e[hn broto;" aujdhvessa, nunc autem maris in pelagis deorum sibi contingit honor / nu'n d∆ aJlo;" ejn pelavgessi qew'n ejxevmmore timh'", hec iam Ulixis miserta est errantis anxietates que habentis h{ r∆ jOdush'∆ ejlevhsen ajlwvmenon a[lge∆ e[conta 335 ethii assimilata volatili adscendit a mare / aijqeivh d∆ eijkui'a poth', ajneduvseto livmnh", venit que ad navem / multorum ligaminum dixit que sermonem / i|xe d∆ ejpi; scedivh" poludevsmou, ei\pe te mu'qon, “miser cur tibi sic Neptunnus terram movens / “kavmmore, tivptev toi w|de Poseidavwn ejnosivcqwn, iratus est ultra modum quoniam tibi mala multa plantat / wjduvsat∆ ejkpavglw", o{ti soi kaka; polla; futeuvei, 340 non certe te corrumpet valde licet desiderans / ouj me;n dhv se katafqivsei mavla per meneaivnwn, 340 sed valde sic fac / appares autem michi non stolidus esse / ajlla; mavl∆ w|d∆ e[rxon dokevei" dev moi oujk ajpinuvssein,
330-331 talis discordi erat inter ventos m. s. || 330 auster – impellebat: q. d. ‘auster impellebat boream’ m. d. ut fereretur: navis s. int., sottolin. || 331 ut persequeretur: navem s. int., sottolin. || 332 talos: i. ‘pedes’ m. d. Ino: proprium int. soror Semeles m. d. || 333 Leucothea: dicta fuit post deificacionem eius ‘Leucothea’; filia hec Cadmi, uxor Athamatis (-m- dopo la corr.), que se timore insanie viri precipitavit [se] m. s. ‘Leucothea’ dicta est a campo per quem cucurrit cum se precipitavit m. d. bonam – habens: cantatrix, vel famosa propter casum eius m. d. || 335 habentis: i. ‘pacientis’ alias m. d. || 336 ethii: avi illa eraso sul m. s. ethii avis est marina volatilis m. d. || 339 plantat: ‘preparat’ s. m. d. || 340 q. d. ‘evades’ m. d. 335 Ulixis: corr. da -em || 336 adscendit: corr. da adse- || 337 i|xe: corr. da i\- || 340 katafqivsei: -ei dopo la corr. desiderans: corr. da dese-
LIBRO V
203
vestes has expoliatus / navem ventis ut feratur / ei{mata tau't∆ ajpoduv", scedivhn ajnevmoisi fevresqai, linque / nam manibus natans cura de reditu / kavllip∆ ajta;r ceivressi nevwn ejpimaiveo novstou, terram ad Pheicorum ubi tibi fatum est fugere / gaivh" Faihvkwn, o{qi toi moi'r∆ ejsti;n ajlu'xai accipe hoc velum et sub pectus extendas / f. 70v 345 th'de tovde krhvdemnon uJper stevrnoio tavnusson inmortale non autem tibi pati timor sit nec perire / a[mbroton, ouj dev ti toi paqevein devo" ouj d∆ ajpolevsqai, nam postquam manibus tetigeris terram aujta;r ejph;n ceivressin ejfavyeai hjpeivroio cito expoliatus ponas in nigro ponto / ai\y∆ ajpodusameno" balevein eij" oi[nopa povnton, multum a terra / tu autem procul commoveas te /” ajpo; novsfi trapevsqai,” 350 pollo;n ajphpeivrou, aujto;" d∆ sic vero vociferata dea velum dedit 350 w}" a[ra fwnhvsasa qeav, krhvdemnon e[dwken, ipsa autem retro ad pontum intravit undosum / aujth; d∆ a]y ej" povnton ejduvseto kumaivnonta, ethii assimilata / nigra autem ipsam unda velavit / aijquivh eijkui'a, mevlan dev eJ ku'm∆ ejkavluyen, nam hic cogitavit multa passus divus Ulixes / aujta;r o} mermhvrixe poluvtla" di'o" jOdusseuv", agravatus autem dixit in suo magno animo / ojcqhvsa" d∆ a[ra ei\pe pro;" o}n megalhvtora qumovn, “heu / michi / ne aliquis michi texit dolum iterum moi uJfaivnhsin dovlon au\ ge 355 “w[ moi egwv, mhvti" 342-344 vestes – Pheicorum: dat sibi documentum quod ipse facere debere m. s. || 342 expoliatus: tu int. ut feratur: levius s. m. d. || 344 fugere: i. ‘evadere’ m. d. || 345 nunc dat Ino Ulixi velum suum cum evasit m. s. || 346 pati: malum int., sottolin. || 347 tetigeris: i. ‘ceperis’ m. d. || 348 expoliatus: velo s. m. s. || 349 multum – terra: multum procul a terra, ne unda extrahat m. s. || 352 ethii: avi illa marina m. s. || 354 agravatus: i. ‘ipsum pertesum’ m. s. || 355-356 ne – inmortalium: cogitat Ulixes (corr. da -is) inter se et timet ne aliquis deorum ipsum deciper[er]e velit m. s. 353 multa passus: vel ‘multa paciens et tollerans’ m. s. 345 sub: corr. da super || 352 velavit: corr. da vo-
204
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
inmortalium ? quoniam michi de navi descendere precepit / ajqanavtwn, o{te me scedivh" ajpobh'nai ajnwvgei. sed valde nondum obediam / nisi postquam procul oculos ajlla; mavl∆ ou[pw peivsomai / ejpei; eJka;" ojfqalmoi'si terram ego videro ubi michi fata fugiendum esse / gai'an ejgw;n ijdovmhn, o{qi moi favto fuvximon ei\nai, sed valde sic faciam videtur michi esse optimum / ajlla; mavl∆ w|de rJevxw, dokevei dev moi ei\nai a[riston, 360 donec iam certe ligna in iuncturis congrue affirmata erunt o[fr∆ a]n mevn ken douvrat∆ ejn aJrmonih'sin ajrhvrei, 360 in tantum hic manebo et substinebo anxietates paciens / tovfr∆ aujtou' menevw kai; tlhvsomai a[lgea pavscwn, nam postquam iam navem per undam vibraverit aujta;r ejph;n dhv moi scedivhn dia; ku'ma tinavxh, nabo quia non certe adest intelligere melius / nhvxom∆ ejpei; ouj mevn toi pavra pronoh'sai a[meinon, donec hic hec commovebat per sensum et per animum / e{w" o} tau'q∆ wJrmaine kata; frevna kai; kata; qumovn, f. 71r suscitavit magnam undam Neptunnus terram movens / w\rsen ejpi; mmevga ku'ma Poseidavwn ejnosivcqwn. 365 arduam gravem altam percussit que ipsum / deinovn t∆ ajrgalevon te kathrefev", h[lase d∆ aujto;n sicuti ventus fortis palearum cumulum vibraverit / wJ" d∆ a[nemo" zah;" hji?wn qhmw'na tinavxh siccarum / quas nuper dispersit alibi alias / karfalevwn, ta; me;n a[rti dieskevdassen a[lludi" a[lla sic eius ligna longa dispersit / nam Ulixes / w}" tou' douvrata makra; dieskevdas∆ aujta;r jOdusseuv", 370
357-361 dixit Ulixes quod adhuc non vult obedire consilio nisi postquam viderit terram, sed vult adhuc cum navi navigare m. s. || 358 ubi – esse: ubi michi dea fata fuit fugitivum m. s. fata: dea fuit int., sottolin. || 361 hic: in navi int., sottolin. || 362 vibraverit: vis venti m. d. || 363 melius: consilium m. d. || 364 hic: Ulixes m. sup. commovebat: i. ‘cogitabat’ m. sup. per1 – animum: i. ‘sensu et animo’ m. d. || 366 altam: declivem, magnam, velaturam ipsum et umbraturam m. d. || 368 alibi alias: i. ‘huc et illuc’ m. d. || 369 dispersit: unda maris m. d. 356 quoniam: corr. da quia precepit: corr. da precip- || 358 michi: segue una rasura fata: -a dopo la corr. || 368 alibi: corr. da alio
LIBRO V
205
supra unum lignum adscendit non iunctum sicuti equum ducens / kevlhsq∆ w}" i{ppon ejlauvnwn, 370 ajmf∆ ejni; douvrati bai'ne, vestibus autem exspoliavit se / quas sibi dedit diva Calypso ei{mata d∆ ajpevdune, tav oiJ povre di'a Kaluywv, statim autem velum sub pectore extendit / aujtivka de; krhvdemnon uJpo; stevrnoio tavnussen, ipse autem pronus in mare cecidit manum cum extenderit / aujto;" de; prhnh;" aJli; kavppese cei'ra petavssa", nare dispositus / vidit autem rex terram movens / nhcevmenai memaw;" i[de de; kreivwn ejnosivcqwn, cum commovit caput in suo dixit animo de; kavrh, proti; o}n muqhvsato qumovn, 375 kinhvsa" “sic nunc mala multa passus errasti per pontum “ou{tw nu'n kaka; polla; paqw;n aJlovw kata; povnton donec hominibus Iove nutritis mixtus eris / eijsovken ajnqrwvpoisi diotrefevessi migeih" sed non sic te spero annichilare periculum” ajll∆ ouj d∆ w}" se; e[olpa ojnovsesqai kakovthto".” sic vero vociferatus scuticavit bonicomos equos }W" a[ra fwnhvsa", i{masse kallivtrica" i{ppou", 380 venit autem ad Egas ubi sibi gloriose domus erant / eij" Aijga;" o{qi oiJ kluta; dwvmat∆ e[asin, 380 i{keto d∆ nam Athena filia Iovis aliud intellexit aujta;r jAqhnaivh qugavthr Dio;" ajll∆ ejnovhsen, certe aliorum ventorum ligavit flatus h[toi tw'n a[llwn ajnevmwn katevdhse keleuvqou", ut desinerent autem precepit et quiescerent omnes / pauvsasqai d∆ ejkevleuse kai; eujnhqh'nai a{panta", f. 71v suscitavit autem acutum boream ante autem undas fregit w\rsen d∆ ejpi; kraipno;n borevhn pro; de; kuvmat∆ e[axen 370 non iunctum: ‘solum’ s., ‘unum’, ‘non cum aliis iunctum’ m. d. sicuti – ducens: sicuti eques m. d. || 371 Calypso: proprium int. || 378 annichilare periculum: alia littera habet ‘reprehendere periculum’ et est sensus quod ‘non spero te reprehendere pericul, eo quod non parvum erit, ymo erit magnum’ m. d. || 380 Egas: locus Neptuno sacratus, civitas Achaie m. s. || 381 intellexit: i. ‘cogitavit’ m. d. || 382 flatus: aditus m. d. 370 kevlhsq∆: corr. da kevlhs∆ q∆ (con lʼapostrofo dopo kevlhs- rimasto) || 375 muqhvsato: segue una rasura dixit: su rasura || 381 aliud: corr. da -ia
206
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
ut hic Pheicibus diligentibus remigium mixtus esset / w}" o{ ge Faihvkessi filhrevtmoisi migeivh 385 Iove genitus Ulixes mortem et flagella cum evasisset diogenh;" jOdusseu;" qavnaton kai; kh'ra" ajluvxa", tunc duabus noctibus duabus diebus unda magna e[nqa duvw nuvkta" duvo t∆ h[mata kuvmati phgw', errabat multum autem sibi cor ante aspiciebat destruccionem / plavzeto. polla; dev oiJ kradivh proti; o[sset∆ o[leqron, sed quando iam terciam diem bonicoma perfecit Aurora / ajll∆ o{te dh; trivton h\mar eju>plovkamo" tevles∆ jHwv", 390 et tunc iam ventus quidem finivit atque quies kai; tovt∆ e[peit∆ a[nemo" me;n ejpauvsato, hjde; galhvnh, 390 fuit tacita / hic autem iuxta vidit terram / e[pleto nhnemivh. o} d∆ a[ra scedo;n ei[side gai'an, acute valde cum aspexerat magna sub unda elevatus ojxu; mavla proi>dw;n megavlou uJpo; kuvmato" ajrqei", sicuti autem quando cum desiderio vita pueris apparuerit / wJ" d∆ o{tan ajspasio" bivoto" paivdessi faneivh, patris / qui in infirmitate iacet fortes dolores paciens / patro;" o}" ejn nouvsw kei'tai krater∆ a[lgea pavscwn, diu consumptus / odiosus autem sibi cum dapno venit demon / dhro;n thkovmeno", stugero;" dev oiJ e[crae daivmwn, 395 desideratum vere hunc dei a miseria solverunt / ajspavsion d∆ a[ra tovn ge qeoi; kakovthto" e[lusan, sic Ulixi desiderata apparuit terra et silva / wJ" jOdussei' ajspasto;n ejeivsato gai'a kai; u{lh nabat autem festinans pedibus terram ut adscenderet / nh'ce d∆ ejpeigovmeno" posi;n hjpeivrou ejpibh'nai, sed quando tantum procul fuit in quantum audiri potuit cum clamaverit / ajll∆ o{te tovsson ajph'n o{sson te gevgwne bohvsa", 400
386 Iove genitus: i. ‘a Iove genus habens’ m. s. || 388 destruccionem: suam int., sottolin. || 390 finivit: flare int., sottolin. || 391 hic: Ulixes int., sottolin. || 392 elevatus: i. ‘alleviatus’ m. d. || 393 cum desiderio: libenter int., sottolin. ‘cum desiderio’ s. m. s. || 396 desideratum: a filiis s. m. s. 385 diligentibus: corr. da -es || 387 duabus1: corr. da -as || 390 iam: su rasura || 391 fuit: su rasura
LIBRO V
207
et iam strepitum audivit in cautibus maris / 400 kai; dh; dou'pon a[kouse poti spilavdessi qalavssh", resonabat certe magna unda in sicco terre rJovcqei ga;r mevga ku'ma poti xero;n hjpeivroio. ardue eructans velata erant autem omnia maris spuma / deino;n ejreugovmenon ei{luto de; pavnq∆ aJlo;" a[cnh/. f. 72r non certe erant portus navium quiete nec cooperture / ouj ga;r e[san limevne" nhw'n o[coi ouj d∆ ejpiwgai; sed litora / et acuta saxa erant / scise cautes que vertices que / ajll∆ ajktai; problh'te" e[san spilavde" te pavgoi te, et tunc Ulixis soluta fuerunt genua et amica anima / gouvnata kai; fivlon h\tor, 405 kai; tovt∆ jOdussh'o" luvto agravatus autem iam dixit in proprio magno animo ojcqhvsa" d∆ a[ra ei\pe pro;" o}n megalhvtora qumovn. “heu quia terram insperatam dedit videre / “w[ moi, ejpeidh; gai'an ajelpeva dw'ken ijdevsqai Iuppiter / et iam hanc undam cum perscinderam transivi / Zeuv", kai; dh; tovde lai'tma diatmhvxa" ejpevrassa, exitus nondum apparet maris canum extra / faivnet∆ aJlo;" polioi'o quvraze 410 e[kbasi" ou[pw extra certe vertices acuti / circum autem unda / ku'ma 410 e[ktosqen ga;r pavgoi ojxeve", ajmfi; de; resonat ruens plana sursum elevata est petra bevbrucen rJovqion, lissh; d∆ ajnadevdrome pevtrh. iuxta profundum mare / et nequaquam est pedibus a[gci baqh;" de; qavlassa kai; ou[pw" ejsti; povdessi stare ambobus et fugere periculum / sthvmenai ajmfotevroisi kai; ejkfugevein kakovthta, 400 in cautibus: in lapidibus, i. saxis cavis et perforatis m. s. || 401 in sicco: circa litus m. inf. || 403 quiete: loci ubi quiescunt naves m. d. || 404 acuta – que2: i. ‘saxa alta et corosa et acuta facta ex aqua’ m. d. || 406 proprio: eius int., sottolin. || 407 quia: pro ‘postquam’ m. s. || 409-410 exitus – acuti: non poterat exire, eo quod cautes erant et saxa m. d. || 410 extra – acuti: sunt int., sottolin. || 411 ruens: i. ‘cum magno motu et ruma rumorem faciens’ m. s. || 412 iuxta – mare: est int., sottolin. q. d. ‘iuxta terram profunditas est et ideo exire non possum’ m. s. || 412-413 nequaquam – ambobus: q. d. ‘saxa sunt tam acuta et alta quod ego non possem terram capere nec erect stare pedibus’ m. d. 406 ei\pe: m. s. || 411 rJovqion: corr. da rJovqo-
208
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
neforte me exeuntem percuciat saxosa in petra / mhvpw" m∆ ejkbaivnonta bavlen livqaki poti; pevtrh. unda magna cum usurpaverit / vana autem michi erit commocio / ku'ma mevg∆ aJrpavxan, melevh dev moi e[ssetai oJrmh; 415 si autem adhuc ulterius natavero sicubi invenero / eij dev k∆ e[ti protevrw paranhvxomai h[n pou ejfeuvrw, litora iuxta mare percussa portus que maris / hji>ovna" te paraplh'ga", limevna" te qalavssh", pertimeo ne iterum cum usurpaverit procella / deivdw mhv m∆ ejxau'ti" ajnarpavxasa quvella pontum per piscosum ferat graviter suspirantem / povnton ejp∆ ijcquoventa fevrh bareva stenavconta, 420 vel adhuc michi et vallenam commoverit magnam demon / h] e[ti moi kai; kh'to" ejpisseuvo mevga daivmwn, 420 a mari qualia multa nutrit gloriosa Amphitrites / f. 72v ejx aJlov", oi|a te polla; trevfei kluto;" jAmfitrivth, scio certe quomodo michi iratus fuerit / gloriosus terram movens /ˮ oi\da ga;r w{" moi wjduvsetai kluto;" ejnnosivgaio"ˮ donec hic hec commovebat per sensum et per animum e{w" o} tau'q∆ w{rmaine kata; frevna kai; kata; qumovn, tunc ipsum magna unda tulisset asperum ad litus / tovfra dev min mevga ku'ma fevre tracei'an ejpakthvn, ubi coria que dilaceratus fuisset simul que ossa e[nqa k∆ ajpo; rrinouv" te druvfqh, su;n d∆ ojstev∆ franctus fuisset / ajravcqh, 425 nisi in sensibus posuisset dea glaucopis Athena / eij mh; ejpi; fresi; qh'ke qea; glaukw'pi" jAqhvnh, ambabus que manibus commotus cepisset se in petra / ajmfotevrhsi de; cersi;n ejpessumeno" lavbe pevtrh", 414-415 q. d. ‘si ego velim exire et unda percuciat me in saxo, motus meus vanus erit’ m. d. || 414 neforte: timeo s. m. s. neforte – exeuntem: q. d. ‘si ego velim exire’ m. s. || 419 piscosum: pisces habentem m. s. || 420 vallenam: piscem int., sottolin. que eum comederet; fera marina maxima est m. inf. commoverit: miserit contra me m. d. demon: deus int., sottolin. || 421 Amphitrites: ‘mare’ s. m. sup. deus marinus dicitur Amphitrites, ex quo et mare ‘Amphitrites’ dictum est m. s. || 422 iratus fuerit: alia littera ‘iratus est’ habet et dicitur ojdwvdustai grece m. s. || 423 commovebat: ‘cogitabat’ s. int., sottolin. || 427 s. m. s. 421 jAmfitrivth: -h su rasura
LIBRO V
209
hanc tenebat suspirans / donec magna unda transivit / th'" e[ceto stenavcwn, ei[w" mevga ku'ma parh'lqe, et tunc certe sic evasit retro commota ipsum iterum dev min au\ti" 430 kai; tovte me;n w}" uJpavluxe palirrovqon percussit insultans / procul autem ipsum extraxit a ponto / min e[mbale povntw, 430 plh'xen ejpessuvmenon, thlou' dev sicuti quando pulypodis nido dum extrahitur / wJ" d∆ o{te pouluvpodo" qalavmh" ejxelkomevnoio, in textis pedibus crebre petre tenentur / pro;" kotulhdonovfin pukinai; lavi>gge" e[contai. sic huius in petris fortibus a manibus w}" tou' pro;" pevtrhsi qraseiavwn ajpo; ceirw'n coria dilacerata fuerunt hunc autem magna unda velavit / rJinoi; ajpevdrufqen to;n de mevga ku'm∆ ejkavluyen, ibi miser preter fatum periisset Ulixes / jOdusseuv", 435 ejnqavke duvsthno" uJpe;r mw'ron w[let∆ nisi in sensibus posuisset dea glaucopis Athena / eij mh; ejpi; fresi; qh'ke qea; glaukw'pi" jAqhvnh, et ab unda cum adscenderat / que eructantur ad terram kuvmato" ejxanadu;" tav t∆ ejreuvgetai h[peirovn de, nabat extra ad terram respiciens sicubi inveniret nh'ce pare;x ej" gai'an oJrwvmeno", ei[pou ejfeuvroi, litora mare percussa portus que maris / 440 hji>ovna" te paraplh'ga", limevna" te qalavssh", sed quando iam fluvii ad os bene fluentis dh; potamoi'o kata; stovma kallirovoio, f. 73r 440 ajll∆ o{te venit natans / ibi sibi apparuit locus optimus / i|xe nevwn, th' dev oiJ ejeivsato cw'ro" a[risto",
429 retro commota: unda s. m. s. || 431-432 comparacio est talis: sicuti quando homo vult extrahere polypodem piscem, qui multos pedes tamquam ramos habet, tenentur lapides in pedibus eius quia iam pedes eius asperi et spinosi sunt (sunt sottolin.), et tam fortiter eciam aliquando tenetur in saxo quod evelli non potest m. s. || 431 pulypodis: est piscis qui vulgariter ‘pulpus’ dicitur; in tantum autem piscis pedibus eius carpit lapidem quod non potest evelli m. s. || 432 petre: parve s. int., sottolin. || 437 que: unde s. int., sottolin. eructantur: i. ‘vi franguntur’ m. d. || 439 mare percussa: ‘plana’ s. int., sottolin. 430 ponto: -o su rasura || 431 pulypodis: corr. da -os
210
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
planus a petris et coopertus erat / a vento / lei'o" petravwn, kai; ejpiskepa" h\n ajnevmoio, senciit autem fluentem et oravit suo in animo e[gnw de; prorevonta kai; eu[xato o}n kata; qumovn, “exaudi rex quisquis es multum exoratus / te deprecor “klu'qi a[nax o{sti" ejssi; poluvllisto" dev s∆ iJkavnw, fugiens a ponto Neptunni minas / feuvgwn ejk povntoio Poseidavwno" ejnipav", 445 venerabilis certe est et inmortalibus deis / aijdoi'o" mevn t∆ ejsti; kai; ajqanavtoisi qeoi'sin, virorum quicumque deprecatus fuerit pererrans sicuti et ego nunc / ajndrw'n o{sti" i{khtai ajlwvmeno", wJ" kai; ejgw; nu'n, tuum ad fluctum tua que genua deprecor multa passus / sovn te rJovon, sav te gouvnaq∆ iJkavnw polla; moghvsa", sed miserere rex / deprecator autem tibi dico / esse /” 450 ajll∆ ejlevaire a[nax, iJkevth" dev toi eu[comai ei\nai,” sic fatus / hic statim sistere fecit suum fluctum retinuit que undam / w}" favq∆, o{d∆ aujtivka pau'sen eJon; rJoov n e[sce de; ku'ma, 450 ante autem sibi fecit quietem hunc autem salvavit / provsqe dev oiJ poivhse galhvnhn, to;n d∆ ejsavwsen ad fluvii exitus / hic autem ambo genua flexit ej" potamou' procoav", o{ d∆ a]r a[mfw gouvnat∆ e[kamyen, manus que robustas / mare certe premebatur amica anima / cei'ra" te stibara;" aJli; ga;r devdmhto fivlon kh'r, unflatus corpus totum / mare autem fluebat multum / w{dee de; crova pavnta, qavlassa de; khvkie pollhv, per os ac nares / hic autem sine flatu et sine voce / a]n stovma te rrJinav" q∆ oJ d∆ ajnavpneusto" kai; a[naudo", 455 iacebat semianimis / labor autem ipsum gravis tenebat kei't∆ ojlighpelevwn, kavmato" dev min aijno;" i{kanen, 443 fluentem: fluvium m. s. oravit – animo: dicens m. d. nunc ponit oracionem Ulixis quam fecit postquam senciit fluentem fluvium m. d. || 447 deprecatus fuerit: te int., sottolin. || 448 tuum – fluctum: veni m. s. multa passus: mala s. m. d. || 449 dico esse: fateor esse m. d. || 450 hic: fluvius m. s. || 452 ad – exitus: extra fusiones quibus mare miscebatur m. s. hic – flexit: orando et regraciando s. m. d. || 453 mare: propter mare m. s. || 454 unflatus: erat Ulixes int., sottolin. mare: ‘aqua’ s. m. d. 450 eJovn: corr. da ej-
LIBRO V
211
sed quando iam reflavit et ad sensum animus congregatus est / ajll∆ o{te dhv rJ∆ a[mpnuto kai; ej" frevna qumo;" ajgevrqh, et tunc iam velum a se solvit dee / kai; tovte dh; krhvdemnon ajpo; e{o lu'se qeoi'o, et hoc certe in fluvium ad mare fluentem dimisit / murhventa meqh'ken, f. 73v 460 kai; to; me;n ej" potamo;n aJli; retro autem tulit magna unda per fluctum / cito autem Ino / e[feren mevga ku'ma kata; rJoov n, ai\ya d∆ a[r∆ Ij nw; 460 a]y d∆ recepit manibus amicabilibus hic autem a fluvio divisus / devxato cersi; fivlh/sin, o{ d∆ ejk potamoi'o liasqeiv", in scino flexus fuit / osculatus que fuit vitam donantem terram / scoivnw uJpeklivnqh, ku'se de; zeivdwron a[rouran, agravatus que dixit / in suo magno animo / ojcqhvsa" d∆ a[ra ei\pe pro;" o}n megalhvtora qumovn, “heu michi quid paciar / cur michi maiora facta erunt ? / “w[ moi ejgwv toi pavqw, tiv nu moi mhvkista gevnhtai, si certe in fluvio gravis cure noctem custodiero / 465 eij mevn kejn potamw' duskhdeva nuvkta fulavxw, ne me totaliter bruma mala et florere faciens ros mhv m∆ ajmudi" stivbh te kakh; kai; qh'lu" ejevrsh, a modico esse consumaverit evacuatum animo ejx ojlighpelivh" damavsh kekafhovta qumovn, aura autem a fluvio frigida est auroram / ante au[rh d∆ ejk potamou' yucrh; pevlei hjw'qi pro; si autem / ad extremam cum adscenderim et umbrosam silvam / ken ej" klith;n ajnaba;" kai; davskion u{lhn, 470 eij dev in arboribus densis dormivero si me dimittet / 470 qavmnoisin pukinoi'si katadravqw ei[ me meqeivh, frigus et labor / et dulcis autem michi sopnus veneri rJivgo" kai; kavmato", glukero;" dev moi u{pno" ejpevlqh, 457 reflavit: i. ‘recentatus fuit’ m. d. || 459 dimisit: i. ‘proiecit’ m. d. || 460 Ino: dea int., sottolin. || 461 hic: Ulixes m. s. divisus: ‘separatus’ s. m. d. || 462 scino: herba est m. s. || 465 gravis cure: eo quod gravis est ad curandum et curam habere homo de se in nocte m. s. || 466 ne: timeo m. s. florere faciens: arbores s. m. d. || 467 a – esse: q. d. ‘quia semianimis sum’ m. s. esse: quod est in me int., sottolin. evacuatum: me int., sottolin. || 469 extremam: partem montis m. s. || 470 qavmnoisin: thamnis, arboribus sic dictis m. s. 461 amicabilibus: -bili- su rasura || 467 consumaverit: -aver- su rasura
212
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
pertimeo autem ne feris cadaver et ex contingenti preda deivdw de; mh; qhvressin e{lwr kai; ku'rma factus fuero” gevnwmai,” sic vere ipsi sencienti placuit utilius esse / w}" a[ra oiJ fronevonti, doavssato kevrdion ei\nai, motus fuit ut veniret ad silvam / hanc autem iuxta aquam invenit / bh' rJ∆ i[men eij" u{lhn, th;n de; scedo;n u{dato" eu|ren in loco alto duas autem subintravit thamnos ejn perifainomevnw, doiou;" d∆ a[r∆ uJphvluqe qavmnou", 475 ex eodem loco ortas una agrestis altera domestice ejxomovqen pefuw'ta", oJ me;n fulivh" o{ d∆ ejxelaivh", has certe non ventorum vibrat vis humida flancium ta;" me;n a]r ou[t∆ ajnevmwn deiavei mevno" uJgro;n ajevntwn, nec umquam sol lucens radiis percuciebat / f. 74r ou[tev pot∆ hjevlio" faevqwn ajktivsin e[ballen, neque imber penetrabat per totum sic vere crebre ou[t∆ o[mbro" peravaske diampere;" w}" a[ra puknoi; 480 alterutrum orte erant ad invicem inserte quas sub Ulixes / ajllhvloisin ejfuvnt∆ ejpamoibadiv", ou}" uJp∆ jOdusseuv", 480 intravit / statim autem silvam attraxit manibus amicamilibus duvset∆ a[far de; u{lhn ejpamhvsato cersi; fivlhsin amplam / foliorum certe erat multitudo abundanter multa / eujrei'an, fuvllwn ga;r e[hn cuvsi" h[liqa pollhv, in quantum vel duo vel tres viri cooperti essent / o{sson t∆ hje; duvw, hje; trei'" a[ndre" e[rusqai in tempore hyemali / si et valde irata fuerit / w{rh ceimerivh, eij kai; mavla per calepainoi hanc certe cum aspexerit gavisus fuit multa tollerans divus Ulixes / th;n me;n ijdw;n ghvqhsen poluvtla" di'o" O j dusseuv", 485 ac vere in medio dormiebat cum/ multitudinem que supra posuit foliorum / ejn d∆ a[ra mevssh levkto, cuvsin d∆ ejpeceuvato fuvllwn, 473 sencienti: ‘consulenti’ s. m. s. utilius esse: ire ad silvam m. d. || 474 hanc: silvam s. m. s. || 475 thamnos: arbores, ramos s. m. s. || 476 una: arbor s. int., sottolin. agrestis: ulive int., sottolin. domestice: ulive m. d. || 481 silvam attraxit: i. ‘congregavit fronde[n]s’ m. d. attraxit: in se int., sottolin. || 484 si – fuerit: yemps s. m. d. || 485 hanc: silvam s. m. s. || 486 in medio: duarum arborum m. s. 475 duas: corr. da -os || 476 ortas: corr. da -os || 477 has: corr. da hos
LIBRO V
213
sicuti quando aliquis stipitem in cinere occultaverit nigro / wJ" d∆ o{te tiv" dalo;n spodih' ejnevkruye melaivnh, agri in ultimo cui non penes vicini alii / ajgrou' ejp∆ ejscatih'" w| mh; parageivtone" a[lloi semen ignis salvans / ut non ab aliqua parte accenderit / au[oi, 490 spevrma puro;" swvzwn, i{na mhv poqen a[lloqen foliis velavit se / isti autem Athena / sic Ulixes 490 w}" jOdusseu;" fuvlloisi kaluvyato, tw' d∆ a[r∆ jAqhvnh, sopnum in oculis fudit ut oblitus esset cito u{pnon ejp∆ o[mmasi ceu'∆ i{n∆ ejklelavqoito tavcista, gravis doloris / laboris amica supercilia cum velavisset. dusponevo" kamavtoio fivla blevfar∆ ajmfikaluya".
488 agri (corr. da -o) in ultimo loco, ubi nemo secum sit m. s. cui – alii: sunt m. d. || 489 semen ignis: ‘facem’ s. m. s. accenderit: cremari possit, q. d. ‘cooperuit bene ut non ex aliqua parte aere intrato consumari possit stipes’ m. d. || 491-492 ut – laboris: alia littera ‘ut desineret cito a labore et miseria’ m. s. 488 vicini: alias ‘affines’ m. d. 487 cinere: corr. da -i || 488 a[lloi: corr. da -h
214
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
Odyssee zita Homeri rapsodia / jOdusseiva" zh'ta JOmhvrou rJaywdiva"
f. 74r
sic hic ibi quiescebat multa paciens divus Ulixes / ’W" oJ me;n e[nqa kaqeu'de poluvtla" di'o" jOdusseuv", sopno et labore lesus nam Athena / u{pnw kai; kamavtw ajrhmevno", aujta;r jAqhvnh, ivit ad Pheicorum virorum populum que civitatem que bh' r∆ ej" Faihvkwn ajndrw'n dh'mon te povlin te, qui ante certe habitabant in ampliloca / Yperia oi} pri;n mevn pot∆ e[naion ejn eujrucovrw JUpereivh f. 74v iuxta Cyclopas viros superbos / ajgcou' Kuklwvpwn ajndrw'n uJperhnoreovntwn qui ipsos ledebant / vi autem forciores erant / oi} sfeva" sinevskonto, bivh de; fevrteroi h\san, inde cum permutaverat duxit Nausithous deo similis / e[nqen ajnasthvsa" a[ge Nausivqoo" qeoeidhv", et habitare fecit in Scherii procul viros sensatos / ei\sen d∆ ejn Scerivh, eJka;" ajndrw'n ajlfistavwn, circum autem murum extendit civitati et edificavit domos / ajmfi; de; tei'co" e[lasse povlei kai; ejdeivmato oi[kou", et templa fecit deis et divisit culturas / kai; nhou;" poivhse qew'n kai; ejdavsat∆ ajrouvra" in libro isto Pallas sopnium mittit Nausicaa et dicit sibi ut pannos et vestes suas ad fluvium lavaturos ferat, quod facit, eo quod cito numpcie eius erant, et ibi in fluvio existens Nausicaa ludit cum famulabus eius; Ulixes autem, rumorem cum audivit, ad eam venit et ab ipsa amicabiliter recipitur et consilio et ductu eius ad civitatem venit m. s. e inf. || 2 sopno – lesus: q. d. ‘errore plenus tam ex sopno quam ex labore’ m. d. || 2-3 nam – que2: nunc Pallas venit ad Nausicaan Alcynoi regis filiam m. d. || 4-10 nunc describit nacionem sive ortum Pheicorum et habitacionem m. s. || 4 Yperia: civitas est Sicilie m. d. || 7 ab ista (corr. da y-) Yperia recessit primus Pheicorum, Nausithous nomine, duxit autem secum omnes alios m. s. permutaverat: suos int., sottolin. duxit: populos pheices suos m. d. Nausithous: proprium int. deo similis: i. ‘dei ydeam habens’ m. d. || 8 Scherii: civitas est secunda Pheicorum m. s. sensatos: i. ‘inventores’ et ‘sapientes’, quia ibi soli stabant m. d. || 9 extendit: duxit, fecit m. s. || 10 divisit culturas: suis hominibus m. d. 6 ledebant: alias ‘diminuebant’ m. s. 8 ei\sen: corr. da ei|- || 10 deis: corr. da deo-
5
10
LIBRO VI
15
20
215
sed hic iam fato consuptus infernum intraverat ajll∆ oJ me;n h[dh khri; damei;" [Ai>dov" de bebhvkei Alcynous autem tunc regnabat deorum consilia sciens Alkivnoo" de; tovt∆ h\rce qew'n apomhvdea eijdw;" huius certe ivit ad domum dea glaucopis Athena / tou' me;n e[bh pro;" dw'ma qea; glaukw'pi" jAqhvnh, reditum Ulixi magnanimo consulens / novston jOdussh'i> melalhvtori mhtiovwsa, mota est ut veniret ad thalamum multum varium in quo filia bh' d∆ i[men ej" qavlamon poludaidalon w| ejni; kouvrh, dormiebat inmortalibus etate et specie similis koima't∆ ajqanavtoisi fuh;n kai; ei\do" oJmoivh Nausicaa filia magnanimi Alcynois / Nausikava qugavthr megalhvtoro" jAlkinovoio, pulcritudinem habentes / penes que due pediseque Graciarum pa;r de; duv∆ ajmfivpoloi Carivtwn ajpo; kavllo" e[cousai, hostiorum in utraque parte ianue stabant nitide / staqmoi'i>n eJkavterqe, quvrai d∆ ejpevkeinto faeinaiv, hec autem venti sicuti flatus advenit ad strata puelle / h{ d∆ ajnevmou wJ" pnoih; ejpevssuto devmnia kouvrh", stetit vere supra caput et ipsi sermonem dixit / sth' d∆ a]r uJpe;r kefalh'", kaiv min pro;" mu'qon e[eipen, assimilata puelle navibus gloriosi Dymantis / eijdomevnh kouvrh/ nausiklutoi'o Duvmanto", que sibi in simili etate erat / grata que animo h{ oiJ oJmhlikivh me;n e[hn, kecavristo de; qumw' illi ipsam / assimilata / affata est glaucopis Athena / th' min ejeisamevnh, prosevfh glaukw'pi" jAqhvnh,
11 hic: Nausithous, primus rex m. s. || 13 huius: Alcynoi int., sottolin. || 14 consulens: cogitans animo int., sottolin. || 15 multum varium: ‘depictum’ s. int., sottolin. || 17 Nausicaa: proprium int. Alcynois: proprium int. || 18 Graciarum: Veneris filiarum int., sottolin. || 20 hec: Athena m. s. puelle: virginis m. d. || 21 caput: eius int., sottolin. || 22 assimilata: i. ‘similis apparebat vel videbatur’ m. s. puelle: filie int., sottolin. Dymantis: proprium int. || 23 sibi: Nausicae m. s. grata: i. ‘dilecta’ int., sottolin. grata – animo: erat eciam sibi, i. ‘diligebat ipsam’ m. d. || 24 illi: filie illius m. s. ipsam: ipsam Nausicaan m. s. 11-12 m. s. || 11 intraverat: corr. da -erit || 15-16 m. s.
216
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
“Nausicaa cur te sic negligentem genuit mater “Nausikava, tiv nu s∆ w|de meqhmona geivnato mhvthr, vestes certe iacent sine cura nitide / ei{mata mevntoi kei'tai ajkhdeva sigaloventa tibi autem numpcie iuxta sunt / ubi opportebit bonis ipsam soi; de; gavmo" scedovn ejstin, i{na crh; kala; me;n aujthvn, f. 75r indui has autem illis largiri qui te ducent / e[nnusqai, ta; de; toi'si parascei'n, oi{ kev s∆ a[gontai equidem ab istis fama hominum adscendit / ejk gavr toi toutwn favti" ajnqrwvpwn ajnabaivnei, bona / gaudent autem pater et venerabilis mater / ejsqlhv, caivrousi de; path;r kai; povtnia mhvthr, sed vadamus loture / cum die apparente / ajll∆ i[omen plhnevousai a{m∆ hjoi' fainomevnhfin, et ego coaiutor simul sequar ut cito / kaiv toi ejgw; sunevriqo" a{m∆ e{yomai, o{fra tavcista, pulcrefeceris / quia adhuc diu virgo eris / ejntuvneai, ejpei; e[ti dh;n parqevno" e[sseai. nunc certe tibi procantur valentes per populum / h[dh gavr se mnw'ntai ajristh'e" kata; dh'mon, omnium Pheicorum / unde tibi generacio est et ipsi / pavntwn Faihvkwn, o{qi toi gevno" ejsti; kai; aujth/', sed eya hortare patrem gloriosum mane ante / ajll∆ a[g∆ ejpovtrunon patevra kluto;n hjw'qi prov,
26 hortatur ipsam Pallas ut vadat lotum vestes m. s. vestes: tue int., sottolin. || 27 tibi […] numpcie: tue nupcie m. sup. ubi: in quibus numpciis m. sup. bonis: vestibus s. m. sup. ipsam: te s. m. d. || 28 indui: indutam esse m. s. has: vestes quas habet m. s. has – ducent: ut mos est m. d. || 29 q. d. ‘cum homines largiuntur vestes, augmentatur fama eorum ex hoc’ m. d. istis: vestibus s. m. s. fama – adscendit: famosi hoines fiunt m. d. || 30 venerabilis: honorabilis m. d. || 31 loture: lavature m. s. cum – apparente: cum dies apparuerit m. d. || 32 sequar: te int., sottolin. || 33 pulcrefeceris: vestes m. s. || 34 valentes: optimi viri m. d. || 35 unde – est: i. ‘a quibus et in quibus genus tuum est’ m. d. || 36 mane: i. ‘auroram’ int. 26 sine cura: alias ‘sine cura’ m. s. 32 sequar: s- corr. da v
nitide: alias ‘varie’, ‘molles’ m. d.
25
30
35
LIBRO VI
40
45
50
217
mulas et currum ut preparet qui ferat / hJmiovnou" kai; a{maxan, ejfoplivsai, h{ ken a[ghsi zostra et peplos et cultras / varias zw'stra te kai; pevplou" kai; rJhvgea sigaloventa, et tibi sic ipsi multum melius quam pedibus kai; dev soi w|d∆ aujth/' polu; kavllion hje; povdessin venire / multum certe procul plyni sunt civitatem /” e[rcesqai, pollo;n ga;r a[po plunoiv eijsi povlho",” hec certe sic cum dixerat abiit glaucopis Athena / hJ me;n a]r w}" eijpou's∆ ajpebh glaukw'pi" jAqhnh, ad Ulympum ubi fantur deorum pavimentum firmum semper / Ou[lumpovn d∆ o{qi fasi; qew'n e{do" ajsfale;" aijeiv, esse / nec ventis vibratur nec umquam imbre / e[mmenai. ou[t∆ ajnevmoisi tinavssetai, oujtev pot∆ o[mbrw balneatur / nec nix cadit sed valde quies deuvetai, ou[te ciw;n ejpipivlnatai, ajlla; mavl∆ ai[qrh sursum volat / sine nubibus / albus que percurrit splendor / pevptatai ajnnevfelo", leukh; de; pi; devdromen ai[glh, in quo delectantur beati dei diebus omnibus / tw' ejni tevrpontai mavkare" qeoi; h{mata pavnta, f. 75v illuc abiit glaucopis / postquam locuta fuit puelle / e[nq∆ ajpebh glaukw'pi" ejpei; diepevfrade kouvrh, statim aut Aurora venit boni trhoni / que surgere fecit / aujtivka d∆ jHw;" h\lqen eju?qrono", h{ min h[geire Nausicaan boni pepli / statim autem admirata est de sopnio Nausikavan eju?peplon, a[far d∆ ajpeqauvmas∆ o[neiron mota est ut veniret ad domos ut annunciaret parentibus / bh' d∆ i[menai pro;" dwvmat∆ i{n∆ ajggeivleie goneu'si 38 zostra: species sunt vestium cingulo apte m. s. varias: depictas vel descriptas m. d. || 39 sic: eques s. m. s. melius: est int., sottolin. || 40 venire: ambulare m. s. plyni: loca ubi lavantur panni m. s. loci ubi lavatur; diceremus ‘lavatoria’ m. d. || 42-45 descripsio Olympi, i. aeris m. s. || 44 quies: i. ‘claritudo aeris’ m. d. || 47 locuta fuit: manifestavit et sibi consuluit m. s. || 48 eju?qrono": ‘bonithrona’, i. ‘bonum currum habens’ m. s. || 49 Nausicaan: proprium int. 45 sursum volat: vel ‘cadit’, ‘aperitur’ m. s. 37 mulas: corr. da -os || 49 sopnio: corr. da sopnium || 50 i[menai: corr. da i{-
218
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
patri amico et matri / invenit autem intus existentes / patri; fivlw kai; mhtri; kichvsato d∆ e[ndon ejovnta", hec certe in focario sedebat cum pedisequis feminis hJ me;n ejpescarivh h|sto su;n ajmfipovloisi gunaixiv, colum retorquens purpuream isti autem extra hjlavkata strwfw's∆ aJlipovrfura, tw'/ de; quvraze, venienti oviavit cum gloriosis iuvenibus ejrcomevnw suvmblhto meta; kleitou;" ejpikouvrou", ad consilium ubi ipsum vocabant Pheices gloriosi / ej" boulhvn, i{na min kavleon Faivhke" ajgauoi; hec autem valde iuxta stans amico patri dixit / hJ de; mavl∆ a[gci sta'sa fivlon patevra proseveipen, “pappa amicabilis non iam michi preparaveris currum ? “pavppa fivl∆ oujk∆ a]n dhv moi ejfoplivsseia" ajphvnhn, altum bonirotum / ut gloriosas vestes feram / uJyhlh;n eu[kuklon, i{na kluta; ei{mat∆ a[gwmai ad fluvium lotura que michi putrida iacent / ej" potamo;n plunevousa tav moi rJerupwmevna kei'tai, et tibi que ipsi convenit in primis existenti kai; soi; de;; aujtw' e[oike meta; prwvtoisin ejovnta consilia consulere puras corpore vestes habenti / boula;" bouleuvein kaqara; croi÷ ei{mat∆ e[conta quinque autem tibi amicabiles filii in atrio nati sunt / pevnte dev toi fivloi ui|e" ejni; mmegavroio gegavasin,
51 patri – matri: s. int., sottolin. invenit – existentes: i. patrem et matrem m. d. || 52 hec: Ariti, mater eius m. s. focario: locus est ubi ignis accenditur m. s. || 53 colum: i. lanas que in colo sunt m. s. purpuream: ‘mari purpur[pur]am’ dixit grecum, eo quod purpureus color ab ostraca marina, i. corcha, inventus m. s. || 53-54 isti […] oviavit: patri s. suo oviavit Nausicaa m. d. || 55 consilium: locum dixit ubi consilium fiebat m. s. || 57 pappa: appellativum est patri a filio babulciendo, ut puer dicit ‘pappa’ m. s. non […] preparaveris: interogative loquitur int., sottolin. || 58 bonirotum: bene factum, bonas rotas habentem m. s. gloriosas: gloriam dantes m. s. || 60-61 dixit patri quod convenit sibi habere vestes pulcras eo quod consilia dabat m. s. 53 aJlipovrfura: corr. da aj- || 56 sta'sa: corr. da stav- patri: -i su rasura || 59 fluvium: f- corr. da p putrida: corr. da -e || 61 ei{mat∆ e[conta: ei{mat∆ e[- corr. da ei{mata
55
60
LIBRO VI
65
70
75
219
duobus nupte sunt tres autem adholoscentes florentes oiJ du∆ ojpuvonte", trei'" d∆ hji?qeoi qalevonte", isti semper volunt nuper lotas vestes habentes / oiJ d∆ aijei; ejqevlousi neovpluta ei{mat∆ e[conte", ad chorum venire hec meo in sensu omnia sunt in cura /” ej" coro;n e[rcesqai ta; d∆ ejmh' freni; pavnta mevmhlen,” f. 76r sic fata verecundabatur florentes numpcias nominare / }W" e[fat∆ ai[deto ga;r qalero;n gavmon ejxonomh'nai, patri amicabili hic autem omnia intelligebat et respondit sermoni / patri; fivlw, oJ de; pavnta novei kai; ajmeivbeto muvqw, “nec tibi de mulabus invideo filia nec aliquo de alio / “ou[te toi hJmiovnwn fqonevw, tevko", ou[te teu a[llou, venias / nam tibi famuli preparabunt currum / e[rceu, ajtavr toi dmw'e" ejfoplivssousin ajphvnhn altum bonirotum < > congrue iunctum” uJyhlh;n ejuükuklon uJperterivh ajrarui'an.” sic cum dixit famulos vocavit isti autem obediebant / }W" eijpw;n dmwvessin ejkevkleto, toi; d∆ ejpivqonto, hii certe extra currum bonirotum himionium oiJ me;n a]r ejkto;" a{maxan eju?trocon hJmioneivhn, preparabant / mulos que subduxerunt iunxerunt que sub curru / o{pleon, hJmiovnou" d∆ u{pagon, zeu'xan d∆ uJp∆ ajphvnh" puella autem a thalamo tulit vestem nitidam kouvrh d∆ ejk qalavmoio fevren ejsqh'ta faeinh;n et hanc certe posuit in bene facto curru / kai; th;n me;n katevqhken eju>xestou ejp∆ ajphvnh" 63 duobus – sunt: mulieres, i. ‘uxorati sunt duo’ m. s. florentes: i. ‘crescentes’ m. d. || 65 chorum: consistorium s. ubi consilia dantur m. s. || 66 fata: fata fuit m. s. florentes: ‘florentes’ quia in flore iuventis fiut vel quia [quia] illa in flore iuventutis era m. d. || 69 venias: ‘vadas’, s. domum m. s. || 70 bonirotum: ‘rotundum’ s., ‘bonas rotas habentem’ m. s. uJperterivh: lignum quod est supra currum, supra quod ponuntur res et onus; quod lignum quatratum est vel quatriangul m. d. congrue iunctum: ‘ordinatum’ s. m. d. || 71 famulos: alia littera habet ‘famulas’, et sic de sequentibus casibus m. d. || 72 hii: famuli m. s. himionium: mularum currum, ab ‘himionos’, quod est ʻmulaʼ m. d. || 74 puella: virgo Nausicaa m. s. nitidam: natura, quia iam tunc sordida erat m. d. 68 mulabus: corr. da -is || 70 iunctum: corr. da -am || 71 famulos: -os su rasura isti: corr. da -e || 72 bonirotum: corr. da bone-
220
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
mater autem in calatho posuit abundantem cibum mhvthr d∆ ejn kivsth ejtivqei menoeikeva ejdwdhvn, omnem in que fercula posuit / atque vinum fudit / pavntoivhn, ejn d∆ o[ya tivqei, ejn d∆ oi\non e[ceuen, utreo in caprino / puella autem adscendit currum / ajskw' ejn aijgeivw, kouvrh d∆ ajpebhvset∆ ajphvnh" dedit que aureo in vase humidum oleum / dw'ken de; crusevw ejn lhkuvqw uJgro;n e[laion, ut ungueretur cum pedisequis feminabus / ei{w" cutlwvsaito su;n ajmfipovloisi gunaixiv. hec accepit scuticam et frena varia / h{ d∆ e[laben mavstiga kai; hJniva sigaloventa scuticavit autem ut irent rumor fuit mulabus mavstixen d∆ ejlavan kanach; d∆ h\n hJmiovnoii>n, hee sine fine / ferebantur tulerunt autem vestem et ipsam / ai{ d∆ ajmoton tanuvonto, fevron d∆ ejsqh'ta kai; aujthvn, non solam simul ista et pediseque ibant alie / oujk∆ oi[hn, a{ma th' ge kai; ajmfivpoloi kivon, a[llai, f. 76v iste autem quando ad fluvii fluctum pulcrum venerunt / ai{ d∆ o{te dh; potamoi'o rJovon perikallev∆ i{konto ibi certe plyni erant multe multa que aqua / e[nq∆ h[toi plunoi; h\san ejphetanoiv, polu; d∆ u{dwr, bona fluit valde licet putrida purgaret / kalo;n uJperprorevei mavla per rJupovwnta kaqh'rai, 76 calatho: vasculum in quo cibum et epulum ponebant, tamquam sporta m. s. abundantem: ‘multum’ s., ‘cum abundacia’ m. d. cibum: i. es eraso sul m. d. || 77 omnem: i. ‘omniusmodi’ int., sottolin. in: in eodem vase ‘chysti’ dicto m. s. fudit: ‘posuit’ s. m. d. || 78 sal eraso sul m. s. || 79 humidum: non quod sit natura humidum, sed humida facit m. d. oleum, propter maximam humiditatem, non cristallus fieri m. d. || 80 ungueretur: cum lota esset m. s. || 82 ut irent: ad ducendum, ut ducerentur equi m. s. mulabus: factus s. m. d. || 83 sine fine: inmense, crebre m. inf. ferebantur: extendebantur trahendo m. inf. ipsam: Nausicaan m. d. || 85 iste: s. Nausicaa et pediseque eius m. s. || 86 plyni: loci deputati erant ad lavandum, i. ‘lavatoria’ m. s. || 86-87 multa – fluit: tanta aqua fluebat m. d. || 87 putrida: ‘sordida’ s. int., sottolin. 86 multe: vel ‘extente’ int., sottolin. 78 ajpebhvset∆: corr. da -sat∆ || 79 crusevw: -w su rasura || 82 mulabus: corr. da -is || 84 kivon: segue una rasura || 86 plyni: -lyni su rasura multe: corr. da -i
80
85
LIBRO VI
221
ubi iste mulas solverunt a curru / e[nq∆ ai{ g∆ hJmiovnou" me;n uJpekproevlusan ajphvnh", et has expellerunt ad fluvium penes dinienta kai; ta;" me;n seu'an potamo;n para; dinhventa ut comederent herbam dulcem iste autem a curru a[grwstin melihdeva, tai; d∆ ejp∆ ajphvnh" 90 trwvgein vestes manibus ceperunt et extrahebant nigram aquam / ei{mata cersi;n e{lonto, kai; ejsfovreon mevlan u{dwr, calcabant in foveis cito litem anteponentes / stei'bon d∆ ejn bovqroisi qow'" e[rida profevrousai, purgaverunt que labem omnem / nam postquam lavaverunt aujta;r ejpei; pluvnan te kavqhravn te rJuvpon pavnta, per ordinem extenderunt penes litus maris ubi maxime / ejxeivh" pevtasan para; qi'n∆ aJlo;" h|ci mavlista, lapides in terra abluebat mare / 95 lavi>gga" poti; cevrson ajpopluvneske qalassa, iste autem cum lote fuerant et uncte pingui oleo / aiJ de; loessavmenai, kai; ajleiyavmenai livp∆ ejlaivw cenam postea ceperunt in litoribus fluvii / dei'pnon e[peiq∆ ei{lonto par∆ o[cqhsin potamoi'o, vestes autem solis exspectabant ut desiccarentur calore ei{mata d∆ hjelivoio mevnon tershvmenai aujgh', nam postquam cena saturate fuerunt famule et ipsa / aujta;r ejpei; deivpnou tavrfqen dmwaiv te kai; aujth', in palla iste iam ludebant procul vela cum deposuerant / 100 sfaivrh taiv t∆ a]r e[paizon ajpo; krhvdemna balou'sai, istis autem Nausicaa alba brachia incepit cantilenam / th'si de; Nausikava leukwvleno" h[rceto molph'",
89 dinienta: ‘revolubilem’ s., eo quod aqua circumrevolvitur m. d. || 90 herbam: ‘agrostin’, i. ‘gramigna’ vulgariter m. s. || 92 foveis: tamquam urnis m. s. litem: bonam, ‘certatim’ s. m. s. litem anteponentes: q. d. ‘certantes ad invicem’ m. d. || 95 lapides: parvos lapides dixit m. s. abluebat: repercuciendo int., sottolin. || 101 Nausicaa: proprium int. 88 mulas: corr. da -os || 89 fluvium: f- corr. da p || 93 que: su rasura || 96 pingui: segue una rasura || 99 aujth': corr. da -h;
222
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
qualis Diana venit per montem arcigera / oi{h t∆ [Artemi" ei\si kat∆ ou[reo" ijocevaira vel per Tiigeton magnum vel Erymanthon / h] kata; Thuvgeton, perimhvketon h] jEruvmanqon, f. 77r dellectans in apris et citis cervis / terpomevnh kavproisi kai; wjkeivh/" ejlavfoisi. ista autem simul nymphe puelle Iovis egiochio / 105 th' d∆ a{ma nuvmfai kou'rai Dio;" aijgiovcoio, venatrices ludunt / gaudet autem sensu Latona ajgronovmoi paivzousi gevghqe dev te frevna Lhtw; omnes autem ultra hec caput habet atque frontem / pasavwn d∆ u{per h{de kavrh e[cei hjde; mevtwpa, leviter autem valde nota est / bone autem omnes / rJei'a d∆ ajrignwvth pevletai, kalai; dev te pa'sai, sic hec pedisequas superabat virgo indomita / w}" h{ g∆ ajmfipovloisi metevprepe parqevno" ajdmh'", sed quando iam debebat retro domum redire / 110 ajll∆ o{te dh; a]r e[melle pavlin oi\kon de; nevesqai, iunxerat mulas / duplicaverat que vestes bonas // zeuvxas∆ hJmiovnou"… ptuvxasav te ei{mata kala; tunc autem aliud intellexit dea glaucopis Athena / e[nq∆ au\t∆ a[ll∆ ejnovhse qea; glaukw'pi" jAqhvnh, ut Ulixes exitaretur videret que bonos oculos habentem puellam / wJ" O j duseu;" e[groito i[doi t∆ eujwp v ida kouvrhn, et hec ad Pheicorum virorum civitatem conduxeret / h{ r∆ ej" Faihvkwn ajndrw'n povlin hJghvsaito, 102-109 ponit auctor exemplum de Nausicaa et dixit quod talis erat Nausicaa inter famulas eius qualis Diana cum venit per illos montes Archadhie et Laconie, et sic exellit omnes suas, et cetera m. inf. || 102 qualis: talis m. s. || 103 Tiigeton: mons est Laconie m. s. Erymanthon: mons est Archadie m. d. || 104 dellectans: se s. int., sottolin. || 105 ista: cum ista Diana m. s. egiochio: capram lactantis m. d. || 106 venatrices: in agro et venacione commorantes m. s. gaudet – Latona: quia mater Diane m. d. || 107 hec: Diana int., sottolin. Diana s. m. s. || 108 valde nota: valde clara m. s. bone – omnes: sunt dopo autem, int., sottolin. omnes: sue pediseque m. d. || 109 hec: Nausicaa m. s. indomita: i. ‘innupta’: adhuc virgo erat m. d. || 112 intellexit: cogitavit m. s. || 114 hec: Nausicaa m. s. conduxeret: ipsum s. m. d. 111 mulas: corr. da -os
duplicaverat: corr. da -avit
LIBRO VI
223
pallam iam proiecit ad pedisequam imperatrix / 115 sfai'ran e[peit∆ e[rriye met∆ ajmfivpolon basivleia, pedisequam certe fefellit in profunda autem proiecit revolucione ajmfipovlou me;n a{marte baqeivh d∆ e[mbale, divnh, hee autem in longum clamaverunt hic surrexit divus Ulixes / ai} d∆ ejpi; makro;n a[u>san, o{ d∆ e[greto di'o" jOdusseuv", sedens autem commovebat in sensu et in animo / eJzovmeno" d∆ w{rmaine kata; frevna kai; kata; qumovn, “heu michi quorum iterum mortalium ad terram venio / “w[ moi ejgwv, tevwn au\te brotw'n ej" gai'an iJkavnw, vere isti contumaces et agrestes / nec iusti / te kai; a[grioi ouj de; divkaioi, 120 h\ r∆ oi{ g∆ uJbristaiv vel diligentes forenses ? et ipsorum intellectus est deo similis / ? hje; filovxenoi kaiv sfin novo" e[sti qeohdhv", sicuti ad me puellarum advenit feminea vox w{" tev me kouravwn ajmfhvluqe qh'lu" aju>thv, f. 77v nympharum / que tenent moncium alta capita / nuvmfavwn, ai} e[cous∆ ojrevwn aijphna; kavrhna, et fontes fluviorum et humida prata / kai; phga;" potamw'n kai; peivsea poihventa, vere iam homines sum iuxta vocem habentes / 125 h\ nuv pou ajnqrwvpwn eijmi; scedo;n aujdhevntwn, sed eya ego ipse experiar atque videam /” ajll∆ a[g∆ ejgw;n aujto;" peirhvsomai hjde; i[dwmai.” sic cum dixit / a thamno exivit divus Ulixes w}" eijpw;n qavmnw uJpeduseto di'o" jOdusseuv", 115 ecce quid cogitavit et fieri fecit Athena m. s. || 116 revolucione: fluvii vel aquarum m. d. || 117 hee: puelle sue pediseque m. s. in longum: ‘valde’ s. int., sottolin. || 118 commovebat: ‘cogitabat’ s. m. d. || 119 dicens m. s. interogative loquitur m. d. || 120 vere: interogativum m. s. isti – iusti: sunt int., sottolin. || 121 deo similis: i. ‘deo placibilis et gratus’ m. d. || 123-124 nymphas dixit napeas, oreadas et cetaras m. s. || 124 te s. eraso sul m. s. humida: aquosa m. s. || 125 ajnqrwvpwn: ajnqrwvpwn m. s. || 126 videam: quid est s. m. d. || 127 thamno: i. arbore vel loco arboroso, pleno arboribus m. s. 119 venio: ‘aplico’ alias, vel ‘venio’ m. d. || 122 vox: vel ‘exclamacio’ m. d. || 125 vocem habentes: vel ‘voce utentes’ m. d. 116 e[mbale: segue una rasura || 118 sensu: corr. da -um -um || 121 qeohdhv": corr. da qeoudh'"
animo: corr. da
224
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
densa a silva ramum fregit manu forti / ejk pukinh'" d∆ u{lh", ptovrqon klavse ceiri; paceivh, foliis ut velaret circum corpus testiculos viri fuvllwn wJ" rJuvsaito peri; croi÷ mhvdea fwtov", motus est ut iret sicuti leo monte nutritus vi confisus / bh' d∆ i[men w{" te levwn ojresivtrofo" ajlki; pepoiqwv", 130 qui vadit balneando se et percussus a vento / atque eius oculi o}" ei\s∆ uJovmeno" kai; ajhvmeno", ejn dev oiJ o[sse vel oves / ardent / nam hic ad boves venit daivetai, aujta;r o} bousi; metevrcetai h] oji?essin, vel ad agrestes cervas / precipit autem sibi venter / h] met∆ ajgrotevra" ejlavfou", kevletai dev eJ gasthvr, de ovibus ut experietur et ad densam domum ut veniat / mhvlwn peirhvsonta kai; ej" pukino;n dovmon ejlqei'n, sic Ulixes puellis bonicomis debebat / w}" jOdusseu;" kouvrhsin eju>plokavmoisin e[melle, 135 miscere se nudus licet existens / necessitas venerat / mivxesqai gumnov" per ejwvn, creiw; ga;r i{kane, tremebundus autem ipsis apparuit contristatus / mare / smerdalevo" d∆ aujth'si favnh kekakwmevno" a{lmh, fugerunt autem alio alia per litora superexistecia trevssan d∆ a[lludi" a[llh ejp∆ hji>ovna" proujcouvsa", sola autem Alcynoi filia exspectavit isti certe Athena oi[h d∆ jAlkinovou qugavthr mevne, th' ga;r jAqhvnh, audaciam in sensibus posuit et pavorem abstulit a membris / qavrso" ejni; fresi; qh'ke kai; ejk devo" ei{leto guivwn, 140 stetit que contra exspectans hic autem cogitavit Ulixes sth' d∆ a[nta scomevnh, oJ de; mermhvrixen jOdusseuv", 129 viri: eius met m. d. || 132 ardent: i. ‘similes igni sunt’ m. s. hic: leo int., sottolin. || 133 precipit – venter: quia famet m. d. || 134 ut experietur: experimetum cepturo (corr. da ca-) m. s. domum: cubile suum m. s. || 136 venerat: ipsum adiunxerat m. d. || 137 ecce venit m. s. tremebundus: Ulixes int., sottolin. ipsis: puellis int., sottolin. puellis m. s. contristatus: debilis factus m. s. || 138 fugerunt: puelle m. s. litora superexistecia: fluvii s. int., sottolin. || 141 contra: Ulixem s. m. inf. 131 balneando se: vel ‘pluendo supra ipsum’ m. s. 140 ei{leto: corr. da ei[-
LIBRO VI
225
vel genua deprecaretur cum accepisset bonos oculos hntem puellam / h] gouvnwn livssoito labwn eujwp v ida kouvrhn, f. 78r vel sic verbis procul humilibus h] au{tw" ejpevessin ajpostada; meilicivoisi, deprecaretur / si ostenderet civitatem et vestes daret livsoit∆ eij deivxeie povlin kai; ei{mata doivh, sic vere sencienti placuit utilius esse / 145 w}" a[ra fronevonti doavssato kevrdion ei\nai, deprecari verbis procul humilibus / livssesqai ejpevessin ajpostada; meilicivoisi ne eius genua cum accepisset irata esset sensu puella / mhv oiJ gou'na labovnti colwsaito frevna kouvrh, statim humilem et sagacem fatus est sermonem / aujtivka meilivcion kai; kerdalevon favto mu'qon, “genudeprecor te regina deus iam aliquis vel mortalis es / “Gounou'maiv se a[nassa, qeov" nuv ti" h] brotov" ejssi. si certe deus es / qui celum amplum tenent / 150 eij mevn toi qeov" ejssi, toi; oujrano;n eujru;n e[cousi Diane te ego Iovis puelle magni jArtevmidiv se e[gwge Dio;" kouvrh megavloio, specie que magnitudine que etate que iuxta assimilo / ei\do" te mevgeqov" te fuhvn t∆ a[gcista eji?skw, si autem aliquis es mortalium qui in terra habitant / eij dev ti" ejssi brotw'n, toi; ejpi; cqoni; naietavousi, ter beati certe tibi pater et venerabilis mater / trismavkare" me;n soiv ge path;r kai; povtnia mhvthr, ter beati que fratres valde iam ipsorum animus qumov", 155 trismavkare" de; kasivgnhtoi, mavla pou sfivsi semper in alacritatibus gaudet causa tui / aije;n ejn eujfrosuvnhsin ijaivnetai ei{neka sei'o, 142 gouvnwn: gouvnwn m. s. || 143 sic: i. quod non tangeret crura m. d. || 144 si ostenderet: ‘si vellet’ s. ‘ostendere’ m. s. || 147 irata esset: sibi int., sottolin. ipsi Ulixi m. s. || 148 sagacem: scientificum, vulpinum, cum astucia et sagacitate m. d. || 149 nunc Ulixes deprecatur reginam m. s. || 152 iuxta: i. ‘valde iuxta quod esse potest’ m. d. || 154 sunt m. s. || 156 alacritatibus: exultacionibus vel gaudiis m. d. 142 accepisset: corr. da accip- || 144 livsoit∆ eij: corr. da livsoito deprecaretur: corr. da deprece- || 146 deprecari: -i su rasura || 147 accepisset: corr. da accip- || 148 favto: -t- dopo la corr.
226
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
respicientium talem florem choream intrantem / leusovntwn toiovnde qavlo" coro;n eijsoicneu'san… ille autem superflue / animo beatissimus ultra modum / aliorum / kei'no" d∆ au\ peri; kh'ri makavrtato" e[xocon a[llwn, qui te donis cum pervicerit domum duxerit / o{" kev s∆ ejevdnoisi brivsa" oi\kon d∆ ajgavghtai, nondum talem vidi mortalem oculis / ouj gavr pw toiou'ton i[don broto;n ojfqalmoi'sin, 160 nec virum nec feminam veneracio me tenet aspicientem ou[t∆ a[ndr∆ ou[te gunai'ka, sevba" m∆ e[cei eijsorovwnta, Delo iam condam talem / Apollinis in altare / Dhvlw dhv pote toi'on jApovllwno" para; bwmovn, f. 78v phenicis novum ramum crescentem vidi foivniko" nevon e{rno" ajnercovmenon ejnovhsa, veni enim illuc multus autem me sequebatur populus, h\lqon ga;r kajkei'se, polu;" dev moi e{speto laov", illam per viam que debebat michi mala flagella fieri / th;n oJdovn, h} d∆ h[mellen ejmoi; kaka; khvde∆ e[sesqai, 165 sic autem similiter illum cum videram obstupui animo / wJ" d∆ au{tw" kajkei'no ijdw;n ejkqhvpea qumw', diu postquam nondum talis adscendit planta a terra, dh;n ejpei; ou[pw toi'on ajnhvluqen ejk dovru gaivh", sicuti tu femina / admiror / obstupeo / que / pertimeo que valde w{" se guvnai, a[gamaiv te tevqhpav te deivdiav t∆ aijnw'", 158 superflue: i. ‘valde’ m. s. aliorum: i. ‘inter alios’ m. d. || 159 donis: dona sunt que dantur uxoribus ante ductum m. s. te – pervicerit: q. d. ‘cum te vicerit, i. superaverit, multitudine donorum’ m. d. || 160 pw: pw m. s. || 161 postilla erasa sul m. s. || 162-163 in Delo insula, dum Latona, gravida Iove, parere volebat Apollinem et Dianam, orta fuit sibi phenica arbor quam cum tetigerat partum exduxit. Arbor enim illa iuxta altare Apollinis stabat, quam Ulixes vidit (corr. da vide-) cum illuc pro responso accesserat; itaque nunc, laudando Nausicaan, dixit quod numquam viderat talem ramum nisi in Delo insula crescentem sive salientem in altare Appollinis. Arborem enim ‘penicheam’ dicunt, que fructum facit nominatum vulgariter ‘adhattala’ (-dh- dopo la corr.) m. s. || 162 Apollinis – altare: ubi Latona Apollinem et Dianam peperit; ibi altare Apollini sacratum fuit m. d. || 163 phenicis: phenicis arboris m. sup. || 166-167 sic – diu: sicuti nunc de te m. d. || 168 admiror: de te int., sottolin. 160 toiou'ton: corr. da toi'on || 162 Delo: -o dopo la corr. || 165 fieri: -ier- su rasura || 168 tu: -u su rasura
LIBRO VI
227
genua tangere / gravis autem me tristicia adiungit / gouvnwn a{yasqai, calepo;n dev me pevnqo" iJkavnei… eristernus vigesimo fugi die a nigro ponto, ejeikostw' fuvgon h[mati oi[nopa povnton, 170 cqizo;" que procelle / tunc autem me semper unda ferebat crebre tovfra dev m∆ aijei; ku'ma fovrei kraipnaiv te quvellai, insula ab Ogygia nunc autem huc proiecit demon nhvsou ajp∆ jWgugivh", nu'n d∆ ejnqavde kavmbale daivmwn ut adhuc et hic paciar malum, non enim puto, o{fr∆ e[ti pou kai; th'de pavqw kakovn, ouj ga;r oji?w, finem habere / sed adhuc multa dei perficient ante / pauvsasq∆ ajll∆ e[ti polla qeoi; televsousi pavroiqen, sed regina miserere / te enim mala multa passus / 175 ajll∆ a[nass∆ ejlevaire, se; ga;r kaka; polla; moghvsa", primam deprecor istorum autem aliorum neminem scio / ej" prwvthn iJkovmhn, tw'n d∆ a[llwn ou[tina oi\da virorum qui hanc civitatem et terram habent / ajnqrwvpwn, oi} th;n de povlin kai; gai'an e[cousin, civitatem michi ostende / da que vestem ut circuponam a[stu dev moi dei'xon, dov" te rJavko" ajmfibalevsqai, si aliquod cooperculum vestium habebas huc cum veneras / ei[ti pou ei[luma speivrwn e[ce" ejnqavd∆ ijou'sa, tibi autem dei tot dent quot / sensibus tuis desideras / qeoi; tovssa doi'en, o{sa fresi; sh'si menoina'". 180 soi; de; virum et domum et legitimum amorem conce[n]dant / a[ndra te kai; oi\kon kai; oJmofrosuvnhn ojpavseian, f. 79r bonum / non certe hoc melius et utilius / ejsqlhvn, ouj mh; ga;r tou' ge krei'sson kai; a[reion,
169 adiungit: aveit eraso sul m. d. || 170-172 narrat sibi nunc errorem suum m. d. || 170 q. d. ‘viginti navigavi diebus’ m. s. || 171 tunc: in illis xx diebus m. s. || 172 Ogygia: ultra Siciliam est insula[m] m. s. demon: ‘deus’ s. m. d. || 174 ante: quam finem habuero m. d. || 175 regina: o m. s. || 176 deprecor: abusive m. s. || 178 petit ab ipsa m. s. vestem: laceratam vel veterem int., sottolin. ut circuponam: i. ‘indui’ m. d. || 179 cooperculum: laceratam vestem (corr. da -es) vel pars vestis qua alias vestes cooperibas m. s. e inf. || 181 s. m. s. 171 tunc: corr. da in tantum
228
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
quam quando eadem sencientes consiliis domum habeant / h] o{q∆ oJmofronevonte nohvmasin oi\kon e[chton, vir atque mulier / multe anxietates inimicis ajnh;r hjde; gunhv, poll∆ a[lgea dusmenevessi. gaudia amicis maxime autem fruuntur ipsi /” cavrmata d∆ eujmenethsi, mavlista dev t∆ e[kluon aujtoiv…” 185 hunc autem Nausicaa alba brachia contra alloquebatur / to;n d∆ au\ Nausikava leukwvleno" ajntivon hu[da, “forensis / postquam nec malo nec inscienti viro assimilaris / “xei'n∆ ejpei; ou[te kakw' ou[t∆ a[froni fwti; e[oika", Iuppiter ipse dividit prosperitatem olympius hominibus / Zeu;" aujto;" nevmei o[lbon ojluvmpio" ajnqrwvpoisin, bonis / atque malis quomodocumque voluerit cuilibet / ejsqloi'" hjde; kakoi'sin, o{pw" ejqevlhsin eJkavstw, et iam tibi hec dedit / te autem opportet substinere tamen / kaiv pou soi; tav g∆ e[dwke, se; de; crh; tetlavmen, e[mph", 190 nunc autem postquam ad nostram / que / civitatem et terram venisti nu'n d∆ ejpei; hJmetevrhn te povlin kai; gai'an iJkavnei", non certe veste carebis nec aliquo alio / ou[t∆ ou\n ejsqh'to" deuhvseai, ou[te teu a[llou, que conveniunt deprecatori misero cum oviaverit / w|n ejpevoic∆ iJkevthn talapeivreion ajntiavsanta, civitatem autem tibi ostendam / dicam que tibi nomen populorum / a[stu dev toi deivxw ejrevw dev toi ou[noma law'n… Pheices certe hanc civitatem et terram habent / Faihvke" me;n thvnde povlin kai; gai'an e[cousin, 195
183 consiliis: sensibus vel intellectibus m. s. || 184 anxietates: sunt int., sottolin. inimicis: eorum m. d. || 185 gaudia: sunt int., sottolin. maxime – ipsi: i. ‘concordacia vel amicicia iporum’ m. d. ipsi: vir et mulier m. d. || 186 Nausicaa: proprium int. || 187 postquam – assimilaris: q. d. ‘te recipio; spera, alias solare te’ m. d. assimilaris: i. ‘similis appares’ m. d. || 188 dividit: prodestinat m. s. prosperitatem: ‘divicias’ s., sine quibus nemo felix m. s. || 188-189 divicias cum eraso sul m. s. || 195 Pheices: populi sic dicti m. s. 183 habeant: sive ‘teneant’ m. d. 183 sencientes: corr. da sens- || 187 assimilaris: -r- su rasura || 188 dividit: su rasura || 189 voluerit: corr. da vult || 191 ejpei;: corr. da ejpi;
LIBRO VI
229
sum que ego filia magnanimi Alcinoi / eijmi; d∆ ejgw; qugavthr megalhvtoro" jAlkinovoio, huius autem Pheicis dominatur potencia que vis que /” tou' d∆ ejk Faihvkwn e[cetai kavrto" te bivh te,” dixit iam / et pedisequabus bonicomis precepit / h\ rJav, kai; ajmfipovloisin eju>plokavmoisi kevleuse, “stetis pediseque / quot fugistis virum cum vidistis / “sth'te moi ajmfivpoloi, povse feuvgete fw'ta ijdou'sai, vere iam aliquem inimicorum putavistis esse virorum / dusmenevwn fa'sq∆ e[mmenai ajndrw'n, f. 79v 200 h\ mhvpou tinav non est iste vir humiditatem habens mortalis / nec factus erit / oujk e[sq∆ ou|to" ajnh;r diero;" brotov", ouj de; gevnhtai, qui Pheicorum virorum ad terram venerit / o{" ken Faihvkwn ajndrw'n ej" gai'an i{khtai, bellum ferens / valde certe amici inmortalibus dhi>ovthta fevrwn, mavla ga;r fivloi ajqanavtoisin, habitamus contra / multi naufragii in ponto / oijkevomen d∆ ajpavneuqe polukluvstw ejni; povntw, ultimi / nec aliquis nobis mortalium miscitur alius / a[mme brotw'n ejpimivsgetai a[llo", 205 e[scatoi, ouj dev ti" sed hic quidam miser errans qui huc venit ajll∆ o{de tiv" duvsthno" aJlwvmeno" ejnqavd∆ iJkavnei hunc nunc opportet curare a Iove sunt omnes to;n nu'n crh; komevein, pro;" ga;r Diov" eijsin a{pante", forenses que pauperes que / datum autem modicum que amicum que / xeinoiv te ptwcoiv te, dovsi" d∆ ojlivgh te fivlh te, sed detis pediseque forensi cibum que potum que / ajlla; dovt∆ ajmfivpoloi xeivnw brw'sin te povsin te, lavete que in fluvio ubi coopertura est venti” 210 louvsatev t∆ ejn potamw' o{q∆ ejpi; skepa" e[st∆ ajnevmoio…” 196 Alcinoi: proprium int. regis s. Pheicorum m. d. || 198 pedisequabus – precepit: dicens m. d. || 201 humiditatem habens: humide vivens, eo quod vivi humiditatem habent, mortui autem carent m. s. || 204 habitamus: nos Pheices m. s. || 206 hic: est int., sottolin. || 207 hunc – curare: opportet nos nutrire ipsum et curam habere m. s. curare: de eo curam habere et ipsum conducere m. s. || 208 datum: id quod datur m. s. modicum – que2: est modicum (segue una rasura) danti et amicabile recipienti m. d. || 210 coopertura […] venti: i. ‘locus coopertus a vento’ m. d. 210 lavete: corr. da lava-
venti: corr. da a vento
230
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
sic fata , iste autem steterunt et alterutrum precipierunt, w}" e[faq∆ ai} d∆ e[stan te kai; ajllhvloisi kevleusan, atque Ulixem locaverunt in coopertura ut precepit / kadd∆ a[r∆ jOdusseva ei|san ejpi; skepa", w}" ejkevleuse, Nausicaa filia magnanimi Alcinois / Nausikava qugavthr megalhvtoro" jAlkinovoio, iuxta vero togam vestem que indumenta posuerunt pa;r d∆ a[ra oiJ favro" te citw'nav te ei{mat∆ e[qhkan, dederunt autem aurea in lycitho humidum oleum / dw'kan de; crusevh ejn lhkuvqw uJgro;n e[laion, 215 precipiebant que vero ut lavaretur fluvii in undis / h[nwgon d∆ a[ra min lou'sqai, potamoi'o rJoh'sin, iam tunc pedisequas alloquebatur divus Ulixes dhv rJa tovt∆ ajmfipovloisi methuvda di'o" jOdusseuv", “pediseque stetis sic procul ut ego ipse / “ajmfivpoloi, sth'q∆ ou{tw" ajpovproqen, o[fr∆ ejgw; aujtov", sal ab humeris purgavero / circum que oleo / a[lmhn w[moii>n ajpolousomai, ajmfi; d∆ ejlaivw, unctus ero vere diu procul a corpore est uncio crisomai, h\ ga;r dhro;n ajpo; croo;" ejsti;n ajloifhv, f. 80r 220 ante autem non ego lavabor / verecundor certe / a[nthn d∆ oujk a]n e[gwge loevssomai, aijdevomai gavr, nudus fieri / puellis bonicomis / cum advenerim” gumnou'sqai kouvrhsin eju>plokavmoisin ejpelqwvn…” sic fatus iste autem procul iverunt / dicerunt autem puelle / W } " e[faq∆ ai{ d∆ ajpavneuqen i[san, ei\pon d∆ a[ra kouvrh, nam hic a fluvio corporis lavabat divus Ulixes / aujta;r o} ejk potamou' crova nivzeto di'o" jOdusseuv", 212 locaverunt: sedere fecerunt m. s. in coopertura: ubi locus erat coopertus in fluvio m. s. || 213 Nausicaa: proprium int. || 214 togam: interulam int., sottolin. accipitur hic pro ‘camisia’, et vere, quia clausa ante est ut toga m. s. || 215 in lycitho: ‘in vase’ s.; vas est m. s. || 219 sal: aquam maris m. s. || 220 unctus ero: me s. m. s. a corpore: i. ‘a colore corporis’ m. sup. || 221 ante: coram vobis m. s. || 222 puellis: coram s. int., sottolin. cum advenerim: ad vos m. d. || 223 dicerunt – puelle: i. Nausicae quod volebat solus se lavare m. d. || 224 loquitur auctor m. s. hic: Uli(xes) s. int., sottolin. 212 ei|san: corr. da ei\- || 219 oleo: -o dopo la corr. || 220 ero: precede fu (o su?) eraso || 222 eju>plokavmoisin: corr. da -hsin
LIBRO VI
231
sal / quod sibi spatulas et amplos humeros circumtenebat / oiJ nw'ta kai; eujreva" w[mou" a[mpecen 225 a{lmhn, h{ a capite autem tergebat maris vaporem sine fece / ejk kefalh'" d∆ e[smhcen aJlo;" cnovon ajtrugevtoio, nam postquam totum se lavit et pinguedine unxit se / aujta;r ejpeidh; pavnta loevssato kai; li'p∆ a[leiyen, circum autem vestibus induit se quas sibi dedit virgo inupta / ajmfi; de; ei{maq∆ e{saq∆ a{ oiJ povre parqevno" ajdmhv", hunc certe Athena fecit a Iove nata / to;n me;n jAqhnaivh qh'ken Dio;" ejkgegaui'a, atque capitis / maiorem / ut videretur et pinguiorem kavrhto", 230 meivzonav t∆ eij" ijdevein, kai; pavssona, kadde; flavas fecit comas iacinthino flori similes / ou[la" h|ke kovma" uJakunqi'nw a[nqei oJmoiva", sicuti quando aliquis aurum circumfudit argento vir / wJ" d∆ o{te tiv" cruso;n periceuvetai ajrguvrw ajnhvr, artifex / quem Vulcanus docuit et Pallas Athena / i[dri" o}n {Hfaisto" devdaen kai; Palla;" jAqhvnh, artem omnem graciosa que opera ordinat / tevcnhn pantoivhn, cariventa de; e[rga teleivei / sic vere isti fudit graciam in capite et humeris / 235 w}" a[ra tw' katevceue cavrin kefalh' te kai; w[moi", sedit postea procul cum venerat in litore maris / e{zet∆ e[peit∆ ajpavneuqe kiw;n ejpi; qini; qalavssh", pulcritudine et graciis nitens admirabatur autem puella / kallei kai cavrisi stivlbwn, qhei'to de; kouvrh, 225 sal: aquam marinam m. s. || 226 vaporem: subtilitatem et humiditatem m. d. || 228 virgo inupta: i. Nausicaa m. d. || 229 hunc: Ulixem m. s. || 231 iacinthino: a Iacintho, iuveni in talem mutatum florem m. d. || 232 talis color erat comis lixis qualis est gento urato m. s. || 233 artifex: expertus magister m. s. || 233-234 quem – omnem: nam Vulcanus et dea Pallas (segue di depennato) numina arcium dicuntur m. d. || 234 omnem: i. ‘omniusmodi’ m. s. graciosa: gaudium faciencia, desiderativa m. d. ordinat: perficit int. || 237 graciis: Gracie sunt filie Veneris: illarum gracia et alacritate gaudens videbatur Ulixes; eciam potest dixi ‘nitens pulcritudine et ciis quas sibi Pallas concesserat’ m. s. e inf. admirabatur – puella: Nausicaa, eo quod Ulixem tam pulcrum et (segue bo depennato) pinguem viderat m. d. 229 nata: vel ‘orta’ int., sottolin. || 235 fudit: ‘circumposuit’ al m. s. 228 a}: dopo la corr. || 229 Iove: -e su rasura
232
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
iam tunc pedisequis bonicomis dixit / dhv rJa tovt∆ ajmfipovloisin eju>plokavmoisin e[eipen, “audiatis me pediseque albe brachia ut aliquid dicam / “Klu'te moi ajmfivpoloi leukwvlenoi o[frav ti ei[pw, non omnium nolle deorum qui Olympum habent / ouj pavntwn ajevkhti qew'n oi} [Olumpon e[cousin, f. 80v 240 Pheicis hic vir miscitur antitheis Faihvkess∆ o{d∆ ajnh;r ejpimivsgetai ajntiqevoisi, antea certe iam michi turpis videbatur esse / provsqen me;n ga;r dhv moi ajeikevlio" devat∆ ei\nai, nunc autem deis assimilatur qui celum amplum habent / nu'n de; qeoi'sin e[oike toi; oujrano;n eujru;n e[cousin, utinam certe michi talis vir vocatus sit / ai] ga;r ejmoi; toiovsde povsi" keklhmeno" ei[h hic habitans et sibi placeat hic manere / ejnqavde naietavwn, kaiv oiJ a{doi aujtovqi mivmnein. 245 sed detis pediseque forensi cibum que potum que /” ajlla; dovt∆ ajmfivpoloi xeivnw brw'sin te povsin te,” sic fata / iste vero hanc valde audiebant atque obediebant }W" e[faq∆ ai} d∆ a[ra th'" mavla me;n klu'on hjd∆ ejpivqonto. ante autem Ulixem posuerunt cibum que potum que / pa;r d∆ ajr∆ jOdussh'i> qevsan brw'sin te povsin te, vere hic bibebat et comedebat multa tollerans divus Ulixes / h[toi o} pivne kai; h\sqe, poluvtla" di'o" jOdusseuv", festinanter / diu certe cibi fuit sine gustu / aJrpalevw", dhro;n ga;r ejdhtuvo" h\en a{pasto"… 250 nam Nausicaa alba brachia aliud intellexit / aujta;r Nausikava leukwvleno" a[ll∆ ejnovhsen, vestes vero circumligavit / posuit bono in curru / ei{mat∆ a[ra ptuvxasa tivqei kavllh'" ejp∆ ajphvnh", 241 antitheis: i. ‘semideis’, i. ‘equalibus diis’ m. d. || 244 de ipso Ulixe dixit m. s. || 244-245 utinam – habitans: q. d. Naucicaa ‘vellem talem virum habere hic habitantem’ m. s. || 247 obediebant: sibi m. d. || 250 festinanter: usurpative, eo quod famescebat m. s. diu: longe, i. iam per longum tempus m. s. || 251 Nausicaa: proprium int. intellexit: i. ‘cogitavit’ m. d. || 252 que s. dopo posuit, int., sottolin. 244 precede una rasura (il verso è spostato a destra) || 250 cibi: corr. da -o || 252 ptuvxasa: corr. da pthv-
LIBRO VI
233
iunxit que mulas fortes ungulas habentes atque adsendit ipsa / zeu'xai d∆ hJmiovnou" kraterwvnuca" ajn d∆ e[bh aujthv. hortata autem est Ulixem verbum fata ac nominavit / w[trunen d∆ jOdussh'a e[po" t∆ e[fat∆ ejk t∆ ojnovmazen… “surge nunc o forensis et ad civitatem eamus / ut te mittam d∆ i[men o[fra se pevmyw, 255 “o[rseo nu'n w\ xei'ne kai; povlin patris mei ad domum bellicosi ubi te fateor / patro;" ejmou' pro;" dw'ma dai?frono", e[nqav se fhmiv, omnium Pheicorum agnoscere quot optimi / pavntwn Faihvkwn eijdhsevmen o{ssoi a[ristoi, sed valde sic facias videris michi non esse inscius ajlla; mavl∆ w|d∆ e[rdein, dokevei" dev moi oujk apinuvssein. donec certe ad campos ibimus et opera hominum / f. 81r o[fra mevn k∆ ajgrou;" i[omen kai; e[rg∆ ajnqrwvpwn, in tantum cum pedisequis post mulas et currum su;n ajmfipovloisi meq∆ hJmiovnou" kai; a{maxan, 260 tovfra fortiter venias / ego autem per viam ducam karpalivmw" e[rcesqai, ejgw; d∆ oJdo;n hJgemoneuvsw, nam postquam civitatem intravero quam circum murus / aujta;r ejph;n povlio" ejpibhsomai, h}n peri puvrgo", altus bonus que portus / ex utraque parte civitatis / uJyhlov", kalo;" de; limh;n eJkavterqe povlho" subtilis que introitus / naves autem per viam ex utraque parte traende, lepth; d∆ eijsivqmh, nh'e" d∆ oJdo;n ajmfievlissai, extrahcte sunt / omnibus enim tenda est cuilibet / pa'si ga;r ejpivstion ejsti;n eJkavstw, 265 eijruvatai, 257 quot: illos omnes int., sottolin. quot optimi: sunt m. d. || 258 sic facias: me opportet m. s. dat Nausicaa consilium Ulixi ut sine ipsa m. inf. inscius: i. ‘stolidus’ m. d. || 259-261 q. d. ‘in quantum ibimus per campum, in tantum venias nobiscum; postea solus intrabis’ m. s. || 259 ibimus: i. ‘ambulabimus’ m. sup. || 261 ducam: i. ‘dux ero’ m. d. || 262 intravero: alias (da leggere alia) littera ‘intraverimus cum famulabus’ habet m. d. || 262-263 quam – altus: est int., sottolin. || 263 bonus – civitatis: est m. d. || 264 subtilis – introitus: est int., sottolin. || 265 omnibus: navibus int., sottolin. ejpivstion: per se ʻcooperturaʼ est m. d. tenda: locus aptus m. s. 257 agnoscere: alias ‘discere’ m. s. 253 mulas: corr. da -os || 260 mulas: corr. da -is
234
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
ibi que ipsorum forus bonum neptunium circum e[nqa dev tev sf∆ ajgorh; kalo;n poseidhvi>on ajmfiv", magnis lapidibus sub positis affirmatum congrue / rJutoi'sin lavessi katwrucevess∆ ajrarui'a, ibi navium instrumenta nigrarum curant e[nqa de; nhw'n o{pla melainavwn ajlevgousi funes et rudentes et abradunt remos peismata kai; spei'ra, kai; ajpoxuvnousin ejretmav, non certe Pheicis in cura est arcus nec pharetra / 270 ouj ga;r Faihvkessi mevlei bio;" ouj de; farevtrh, sed mali et remi et naves undique equales / ajll∆ ijstoi; kai; ejretmai; kai; nh'e" eji?sai, quibus congratulantes canum transiunt mare / h|sin ajgallovmenoi polih;n perovwsi qavlassan, horum vitabo / famam duram ne aliquis post / tw'n, ajleeivnw fhvmin ajdakeva mhvti" ojpivssw, reprehendet / valde autem sunt superbi per populum mwmeuvei, mavla d∆ eijsi;n uJperfivaloi kata; dh'mon, et iam quidam sic dicet peior cum oviaverit 275 kaiv nuv ti" w|d∆ ei[phsi kakwvtero" ajntibolhvsa", ‘quis autem hic Nausicaan sequitur bonus que magnus que ‘tiv" d∆ o{de Nausikava e{petai kalov" te mevga" te, forensis ? ubi autem ipsum invenit / maritus ipsi erit met ? / xei'no", pou' dev min eu|re povsi" nu oiJ e[ssetai aujthv,
266 ipsorum: i. Pheicorum m. s. neptunium: templum s. m. d. ipsorum – circum: est int., sottolin. || 267 sub positis: in fudamento s. int., sottolin. affirmatum congrue: i. ‘iunctum bene et ordinatum’ m. d. || 268 ibi: in templo vel in vestibulo templi m. s. curant: i. ‘de eis curam habent’ m. d. || 269 funes: funes quibus ligatur de prora navis in terra m. s. abradunt: liniunt int., sottolin. ‘preparant’ s. m. d. abradunt remos: ibi s. m. d. || 270 pharetra: vas est in quo tela ponuntur m. d. || 273 postilla erasa sul m. s. vitabo: custodiam m. s. || 274 reprehendet: me s. int., sottolin. iniuriabitur michi m. s. || 275 peior: inhonestus int., sottolin. aliis m. d. cum oviaverit: michi s. m. d. || 276 quis – hic: est qui s. int., sottolin. || 277 maritus – met: forte s. m. d. 272 canum: alias ‘sene’ vel ‘canum’ m. s. || 274 superbi: vel ‘falsi’ m. d. 266 poseidhvi>on: corr. da posi- || 274 reprehendet: corr. da -at
LIBRO VI
235
vere aliquem erratum cura dignavit / sua a navi / ? h\ tinav pou plagqevnta komivsato h|" ajpo; nhov", f. 81v virorum procul existencium / quia nulli iuxta sunt / ajndrw'n thledapw'n, ejpei; ou[tine" ejgguvqen eijsivn, vel aliquis sibi oranti multum rogatus deus venit / ? 280 h] tiv" oiJ eujxamevnh poluavrhto" qeo;" h\lqe, celitus cum descenderit / habebit autem ipsum diebus omnibus / oujranovqen katabav", e{xei dev min h[mata pavnta, melius si ipsa veniens maritum invenit / bevlteron ei[k∆ aujthv per ejpoicomevnh povsin eu|ren, alibi / vere hos vituperat per populum / a[lloqen, h\ ga;r touv" de g∆ ajtimavzei kata; dh'mon, Pheices / qui ipsi procantur multi que et boni /’ Faivhka", toiv min mnw'ntai poleve" te kai; ejsqloiv,’ sic dicent / michi autem iniurie hec fient / 285 w}" ejrevousin, ejmoi dev k∆ ojneivdea tau'ta gevnoito atque aliam reprehendam que talia faceret / kai; d∆ a[llhn nemesw', h{ti" toiau'ta ge rJevzoi, que nolle amicabilium patris et matris existentium h{ t∆ ajevkhti fivlwn patro;" kai; mhtro;" ejovntwn, viris miscitur ante quam palam ad nupcias venerit ajndravsi mivsghtai, privn g∆ ajmfado;n gavmon ejlqei'n, forensis / tu autem sic mei audias verbum ut cito / xei'ne, su; d∆ w|d∆ ejmevqen xunivei e[po" o[fra tavcista, ductus et reditus contingat a patre meo / 290 pomph'" kai; novstoio tuvch" para; patro;" ejmei'o, inveniemus gloriosam silvam Athene iuxta viam / dhvomen ajglao;n a[lso" jAqhnaivh" ajgci keleuvqou,
278 erratum: magis proprie ‘naufragium passum’ m. s. || 282-283 melius – alibi: yronice loquitur m. s. || 282 melius: est int., sottolin. || 285 sic dicent: sic dicent michi, o forensis, Pheices m. s. fient: i. ‘facta erunt’ m. d. || 288 miscitur: miscitur m. s. || 289 epilogat m. s. forensis: o m. s. || 290 contingat: tibi s. int., sottolin. || 291-296 narrat Nausicaa Ulixi quomodo in via viridarium patris invenire debebant, in quo ipse exspectare deberet donec puella civitatem intravisset, eo quod verecundabatur secum intrare m. s. 286 reprehendam: -a- corr. da e
236
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
populorum atque fons fluit circum que pratum / aijgeivrwn, ejn de; krhvnh navei, ajmfi; de; leimwvn, ibi patris mei territorium floriferum que viridarium ejnqavde patro;" ejmou' tevmenov" te qaluva t∆ ajlwh, tantum a civitate quantum audiri cum clamaverit tovsson ajpo; ptovlio", o{sson te gevgwne bohvsa", ibi sedens exspecta tempus donec nos / e[nqa kaqezovmeno" mei'nai crovnon eijsovken hJmei'", 295 ad civitatem veniemus et iverimus ad domos patris / a[stu de; e[lqwmen kai; iJkwvmeqa dwvmata patrov", nam postquam nos speraveris ad domos venisse / aujta;r ejph;n hJmeva" e{lph poti; dwvmat∆ ajfi'cqai, f. 82r et tunc Pheicorum venias ad civitatem atque interoga // kai; tovte Faihvkwn i[men ej" povlin, hjd∆ ejrevesqai, de domibus patris mei magnanimi Alcinois / dwvmata patro;" ejmou' megalhvtoro" jAlkinovoio leviter autem clare sunt / et cecum puer duceret rJei'a d∆ ajrivgnwt∆ ejsti; kai; aujo;n pavi>" hJghvsaito, 300 stolidus / non certe iam similes istis facte sunt / nhvpio", ouj me;n gavr toi ejoikovta toi'si tevtuktai, domus Pheicorum / qualis domus Alcinoi / dwvmata Faihvkwn, oi|o;" dovmo" jAlkinovoio, herois / sed quando te domus occultaverint et aula h{rw", ajll∆ oJpovtan se dovmoi keuvqwsi kai; aujlhv, cito valde ab atrio exeas donec iam veneris / w\ka mavl∆ ejk megavroio dielqevmen o[fr∆ a]n i{khai, matrem ad meam / hec sedet in focario ignis in splendore / mhtevr∆ ejmhvn, h{ d∆ h|stai ejp∆ ejscavrh ejn puro;" aujgh', 305 292 pratum: est m. d. || 294 a civitate: procul s. int., sottolin. audiri: potest int., sottolin. || 297 venisse: nos s. m. d. || 300 leviter: valde m. s. clare sunt: mus lam stant m. s. clare: note int., sottolin. duceret: precedendo s. m. d. || 301-302 postilla erasa sul m. d. || 301 istis: domibus s. int., sottolin. || 302 qualis: tales s. int., sottolin. Alcinoi: proprium int. patris mei m. s. || 302-303 qualis – herois: est int., sottolin. || 303 occultaverint: occultabunt quia intus eris m. d. || 305-307 dicta eraso sul m. d. || 305 hec: mater s. m. s. 294 audiri: -i dopo la corr. || 301 tevtuktai: corr. da tevtuc- || 302 qualis: su rasura
LIBRO VI
237
colum torquens purpuream / mirum videri / hjlakavta strwfw's∆ aJlipovrfura, qau'ma ijdevsqai, colupna recumbans / famule autem sibi sedent post / kivoni keklimevnh dmwai; dev oiJ ei{at∆ o[pisqen, ibi autem patris mei thronus circum inluminatur splendore / e[nqa de; patro;" ejmoi'o qrovno" potikevklitai aujgh', in quo ille vinum bibit sedens inmortalis sicuti / tw' o{ ge oijnopotavzei ejfhvmeno" ajqavnato" w{", illum cum pertransieris matris in genuis manus / 310 to;n parameiyavmeno" mhtro;" peri; gouvnasi cei'ra", ponas nostre ut reditus diem videas / bavllein hJmetevrh", i{na novsthmon h\mar i[dhai, gaudens fortiter quamvis et valde procul sis /” caivrwn karpalivmw", eij kai; mavla thlovqen ejssi;” sic vere vociferata scuticavit scutica nitida / w}" a[ra fwnhvsas∆ i[masen mavstigi faeinh' 316 mulas / hee autem cito liquerunt fluvii undas / hJmiovnou", aiJ d∆ w\ka livpon potamoi'o rJeveqra, hee autem bene currebant / bene que transibant pedibus / eu\ me;n trovcwn, eu\ d∆ ojplivssonto povdessin. 315 ai{ d∆ hec autem scientifice currum regebat / ut simul sequerentur pedestres / hJ de; mavl∆ hJniovceue o{ppw" a{m∆ eJpoivato pezoiv, f. 82v pediseque / Ulixes que /intellectui que posuit scuticam / d∆ ejpevballen iJmavsqlhn, 320 ajmfivpoloiv t∆ jOduseuv" te novw intravit que sol / et iste gloriosam ad silvam venerunt / duvsetov t∆ hjevlio", kai; tai; kluto;n a{lso" ajfivkonto, 306 colum: i. ‘lanas’ int., sottolin. quod erat in colu (corr. da -o), lata s. m. s. || 307 recumbans: q. d. ‘flexa’ m. s. || 308 thronus: ‘sedes’ s. int., sottolin. splendore: ignis s. m. d. || 309 vinum bibit: i. ‘comedit’: accipit pro tota v pro omni comestio m. d. || 310 matris: mee int., sottolin. || 311 ponas: ‘ponas’ s. m. s. || 312 quamvis – sis: q. d. ‘licet valde procul sis patria tuam’ m. d. || 315 transibant: proprie ‘reverberabantur in coxiis movendo pedes’ m. d. || 316 scientifice: artificiose m. sup. o{ppw": ppw" m. sup. || 317 pediseque – que1: s. int., sottolin. pediseque: famule m. s. intellectui – scuticam: i. ‘artificiose scuticabat’, et hoc est quod dixit quod posuit in sensu suo scuticam, quia multum curam habebat ad scuticandum mulas m. s. || 318 intravit: non perfecte ‘intravit’, sed ‘circa partes occidentales flexus est’ m. s. silvam: viridarium m. s. 311 ponas: corr. da ponere videas: -as dopo la corr. || 314 mulas: corr. da -os || 315 hee: corr. da hec || 317 pediseque: -e dopo la corr.
238
VERSIONE INTERLINEARE DELLʼODISSEA
sacram Athene / ibi iam sedit divus Ulixes / iJro;n jAqhnaivh", i{n∆ a]r e{zeto di'o" jOdusseuv". statim postea orabat Iovis puelle magni / aujtivk∆ e[peit∆ hjra'to Dio;" kouvrh megavloio, 320 “exaudi me egiochio Iovis filia tritonia / “klu'qi moi aijgiovcoio Dio;" tevko" ajtrutwvnh, nunc iam me audias / quia antea numquam audivisti, nu'n dhv mou a[kouson, ejpei; pavro" ou[pot∆ a[kousa" dum corrumpebar / quando me corrumpebat gloriosus terram movens / rJaiomevnou o{te m∆ e[rraie kluto;" ejnnosivgaio", da me ad Pheicos amicabilem venire atque miserabilem /” dov" m∆ ej" Faivhka" fivlon ejlqei'n hjd∆ ejleeinovn,” sic fatus fuit orans / hunc autem audiebat Pallas Athena / w}" e[fat∆ eujcovmeno", tou' d∆ e[klue Palla;" jAqhvnh, 325 ipsi autem nondum apparebat contraria / venerabatur iam aujtw' d∆ ou[pw faivnet∆ ejnantivh, a{zeto ga;r rJav, patruum / hic autem magna ira irascebatur patrokasivgnhton, o{ d∆ ejpizafelw'" menevainen, 330 antitheo Ulixi ante quam propriam ad terram venisset / ajntiqevw jOdussh'i> pavro" h}n gai'an iJkevsqai.
320 puelle: filie int., sottolin. || 321 nunc Ulixes, postquam ad locum venerat ubi Nausicaa dixerat quod maneret, orat Athene, i. voven[n]do orat m. s. || 324 amicabilem – miserabilem: q. d. ‘ut amicabilis sim penes eos et miserabilis’ m. s. || 326-327 nondum – patruum: non aparebat palam, sed de o curam habebat m. d. || 326 contraria: ‘ovia’ s., ‘palam’ int., sottolin. || 327 patruum: Neptunnum s., qui contra Ulixem erat; ‘patruum’ dixit Neptunum eo quod frater Iovis est pater eius m. s. hic: Neptunnus m. d. || 328 antitheo: i. ‘equali deo’ int., sottolin. 323 corrumpebar: -ebar su rasura || 326 aujtw': corr. da -wv
LIBRO VII
Odyssee ita jOdusseiva" h\ta
5
10
Homeri rapsodie JOmhvrou rJaywdiva"
239
f. 82v
sic hic tunc orabat multa tollerans divus Ulixes / ’W" oJ me;n e[nq∆ hJra'to poluvtla" di'o" jOdusseuv", puellam autem ad civitatem tulit potencia mularum / kouvrhn de; proti; a[stu fevren mevno" hJmiovnoii>n, hec autem quando iam sui patris gloriosas domos venit / hJ d∆ o{te dh; ou| patro;" ajgakluta; dwvmaq∆ i{kane, stare fecit vere in vestibulis / fratres autem ipsam circum sth'sen a[r∆ ejn proquvroisi, kasivgnhtoi dev min ajmfiv", f. 83r steterunt / inmortalibus similes / qui leviter a curru i{stant∆ ajqanavtoi" ejnalivgkioi, oi{ r∆ uJp∆ ajphvnh", mulas solverunt / vestem que tulerunt intus / hJmiovnou" t∆ e[luon, ejsqh'ta te e[sferon ei[sw, ipsa autem ad thalamum suum ibat / ardebat autem sibi ignem / aujth; d∆ ej" qavlamon eJo;n h[i>en, dai'e dev oiJ pu'r, vetula ab Epyro in thalamo conversans Eurimedusa grh'uü" ajpeiraivh qalamhpovlo" Eujrumevdousa, quam condam ab Epyro naves tulerunt ex utraque parte trahende thvn pot∆ jApeivrhqen neve" h[gagon ajmfievlissai, Alcynoi autem ipsam in honorem dederunt / ob hoc quia omnibus jAlkinovw d∆ aujth;n gevra" e[xelon, ou{neka pa'si libro isto Nausicaa ad domum venit, et ad civitatem venienti Ulixi Pallas oviat et Alcynoi regis ostendit atria, que Ulixes intrat et Aritem imperatricem deprecatur, genua cum tetigerat. Alcynous autem ipsum amicabiliter recipit in sedeque locat et sibi cenam concedit. Arites imperatrix videt vestem et ipsum interogat unde habuerit; Ulixes autem sibi narrat quomodo a Calypso dea navigaverat et ad ipsam accessum quem fecerat et quomodo, cum Nausicaan rogaverat, vestem acceperat m. s. e inf. || 4 stare fecit: mulas s. m. s. || 5 inmortalibus: diis m. s. || 7 ardebat: ‘accendebat’ s. m. d. || 8-9 que eraso sul m. s. || 8 Epyro: provincia s. int., sottolin. in – conversans: diceretur ‘camareria’ m. d. Eurimedusa: proprium int. || 9 Epyro: civitate m. s. || 10 Alcynoi – dederunt: dono ipsam habuit Alcinos m. s. in – dederunt: in speciale donum dederunt qui cum navibus duxerunt m. d. tit.: rapsodie: corr. da -a || 2 fevren: corr. da -on || 4 proquvroisi: corr. da proquvrh- ipsam: corr. da -um || 5 ejnalivgkioi: -i su rasura leviter: dopo la corr. (da iam?) || 6 mulas: corr. da -os || 8 Epyro: su rasura
240
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
Pheicibus dominabatur deum autem sicuti populus audiebat / Faihvkessin a[nasse, qeou' d∆ w}" dh'mo" a[kouen, que nutrivit Nausicaan albam brachia in atriis / h} trevfe Nausikavan leukwvlenon ejn megavroisin, hec ipsi ignem ardebat et intus cenam preparabat / hJ oiJ pu'r ajnevkaie, kai; ei[sw dovrpon ejkovsmei. et tunc Ulixes surrexit civitatem ut veniret circum autem Athena / kai; tovt∆ O j dusseu;" w\rto povlin d∆ i[men ajmfi; d∆ A j qhvnh multam calliginem fudit / amicabilia senciens Ulixi / pollh;n hjevra ceu'e fivla fronevous∆ jOdussh'i>, ne aliquis Pheicorum magnanimorum cum oviavisset mhvti" Faihvkwn megaquvmwn ajntibolhvsa", trupharetur verbis interogaret que quis esset / kertomevoi t∆ ejpevessi ejxerevoi q∆ o{sti" ei[h, sed quando iam debebat civitatem intrare desiderativam / ajll∆ o{te dh; a]r e[melle povlin duvsesqai ejranhvn, ibi ipsi oviavit dea glaucopis Athena / e[nqa oiJ ajntebovlhse qea; glaukw'pi" jAqhvnh, virgini assimilata iuveni calpin tenenti parqenikh' eijkui'a nehvnidi kavlpin ejcouvsh, stetit que ante ipsum / hic autem interogavit divus Ulixes / sth' de; provs∆ aujtou', o{ d∆ ajnhvreto di'o" jOdusseuv", “o filia non iam me ad domum viri conduceris / “ \W tevko", oujk∆ a[n moi dovmon ajnevro" hJghvsaio, f. 83v Alcinoi ? qui istis hominibus dominatur / jAlkinovou, o{sti" toi'" de kat∆ ajnqrwvpoisin ajnavssei, et enim ego forensis miser huc venio / kai; ga;r ejgw; xei'no" talapeivrio" ejnqavd∆ iJkavnw, procul a longa / terra / ex hoc neminem / cognosco thlovqen ejx ajpivh" gaivh", tw' ou[tina oi\da, 12 que – Nausicaan: Eurimedusa nutrix fuit Nausicee m. s. Nausicaan: proprium int. || 14 circum – Athena: nunc auctor revertitur ad Athenam m. d. || 16 ne: ut non m. s. || 20 virgini: ‘puelle’ s., vel ‘iuvencule’ m. s. calpin: vas quo trahitur aqua m. d. || 22-23 interogative loquitur m. s. || 25 longa: que longa est m. s. 13 ardebat: vel ‘accendebat’ m. s. -e
11 deum: corr. da dei || 17 interogaret: corr. da interoge- || 25 longa: corr. da tw': corr. in tw'n al. m.
15
20
25
LIBRO VII
30
35
40
241
hominum / qui hanc civitatem et opera possident /” ajnqrwvpwn, oi} thvnde povlin kai; e[rga nevmontai,” huic autem dixit dea glaucopis Athena / to;n d∆ au\te proseveipe qea; glaukw'pi" jAqhvnh, “tibi certe ego forensis pater domum quam michi precipis “toi; ga;r ejgwv toi xei'ne pavter dovmon o{n me keleuvei", ostendam / quia patrem inreprehensibilem iuxta habitat / deivxw, ejpeiv moi patro;" ajmuvmono" ejgguvqen naivei. viam conducam / sed vade tacite / ad talem ego ajll∆ i[qi sigh', toi'on ejgw; d∆ oJdo;n hJgemoneuvsw, neminem hominum respicias nec interroga / mh;dev tin∆ ajnqrwvpwn protiovsseo mh;d∆ ejreveine non enim forenses isti valde homines recipiunt / ouj ga;r xeivnou" oi{de mavl∆ ajnqrwvpou" ajnevcontai. nec amicantes diligunt / qui ab alibi venerit / ouj d∆ ajgapazovmenoi filevous∆ o{" k∆ a[lloqen e[lqoi, navibus cavis / isti confisi velocibus nhusi; qoh'sin, toiv ge pepoiqovte" wjkeivhsi, undam magnam transiunt / quia ipsis dedit terram movens lai'tma mevga ejkperovwsin, ejpei; sfivsi dw'k∆ ejnosivcqwn, horum naves cite / sicuti penna vel cogitamen /” tw'n neve" wjkei'ai, wJsei; ptero;n hje; novhma,” sic vere vociferata precessit Pallas Athena / w}" a[ra fwnhvsas∆ hJghvsato Palla;" jAqhvnh, fortiter / hic autem postea / post vestigia ibat dee / karpalivmw", o{ d∆ e[peita met∆ ijcniva baine qeoi'o, hunc autem Pheices navibus gloriosi non viderunt / to;n d∆ a[ra Faivhke" nausiklutoi; oujk ejnovhsan, venientem per civitatem / et per ipsos non certe Athena / ejrcovmenon kata; a[stu dia; sfeva", ouj ga;r A j qhvnh, f. 84r 27 respodit Pallas Ulixi m. s. || 28 precipis: ut ostendam eraso sul m. d. || 29 patrem: meum s. int., sottolin. || 30 conducam: te s. int., sottolin. i. ‘dux ero tibi’ m. d. || 33 ab alibi: procul int., sottolin. || 34 isti: Pheices s. int., sottolin. || 36 cite: sunt s. int., sottolin. || 39 hunc: Ulixem m. s. || 40 ipsos: Pheicos s. m. sup. 34 cavis: alias ‘citis’ m. s. 33 a[lloqen: corr. da a[llos- || 36 cogitamen: precede in eraso e segue una rasura || 38 dee: corr. da -i
242
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
dimittebat bonicoma / ardua dea / hec iam sibi calliginem ei[a eju>plovkamo" deinh; qeov", h{ rJa oiJ ajcluvn, divinam fudit amicabilia senciens Ulixi / qespesivhn katevceue fivla fronevous∆ jOdussh'iü, admirabatur autem Ulixes de portubus et navibus undique equalibus / qauvmazen d∆ O j dusseu;" limevna" kai; nh'a" ejis ? a", ipsorum que heroum foris et menibus longis aujtw'n q∆ hJrwvwn ajgora'" kai; teivcea makrav, altis palis congrue clausis mirum videri / uJyhla; skolovpessin ajrhrovta qau'ma ijdevsqai, sed quando iam ad imperatoris gloriosas domos venerunt / ajll∆ o{te dh; basilh'o" ajgakluta; dwvmaq∆ i{konto, istis autem sermonem incepit dea glaucopis Athena / toi'si de; muvqwn h\rce qea; glaukw'pi" jAqhvnh, “ista iam forensis pater domus quam michi precipis “ou|to" dhv toi xei'ne pavter dovmo" o{n m∆ ejkeleuvei", ostendere invenies autem a Iove nutritos imperatores / pefradevmen, dhvei" de; diotrefeva" basilh'a", epulas comedentes / tu autem intus venias nec aliquid animo daivthn dainumevnou", su; d∆ ei[sw kive mhdev ti qumw', dubita audax certe vir in omnibus melior tavrbei, qarsalevo" ga;r ajnh;r ejn pa'sin ajmeivnwn, operibus est / quamvis et aliqua aliunde venerit / e[rgoi" televqei, eij kai; povqen a[lloqen e[lqoi, dominam certe primo rogabis in atriis / devspoinan me;n prw'ton kichvseai, ejn megavroisin,
41 dimittebat: ut ipsum viderent m. s. ardua: ʻtremebundaʼ s. m. d. || 42 divinam: i. ‘divinitus datam’ m. s. amicabilia: i. ‘meliora’ m. d. || 44 foris: ‘plateis’ s. m. d. || 45 mirum: q. d. ‘res mira’ m. d. || 47 istis: istis met sibi et Ulixi m. s. || 48 forensis: o int., sottolin. ista – domus: est s. int., sottolin. || 49 ostendere: ut tibi ostendam m. s. imperatores: ‘nobiles’ s. et ‘magnate’ m. d. || 50-51 nec – dubita: nec de aliquo dubita m. d. || 51 melior: est eraso sul m. d. || 52 aliqua: aliqua parte m. d. 51 dubita: vel ‘timeas’ m. s. 43 navibus […] equalibus: -ibus su rasura || 45 clausis: segue una rasura || 48 ista: corr. da -e
45
50
LIBRO VII
55
60
65
243
Ariti autem nomen est famosum et a patribus jArhvth d∆ o[nom∆ ejsti;n ejpwvnumon, ek de; tokhvwn ipsis / qui genuerunt Alcinoum imperatorem / tw'n aujtw'n, oi{per tevkon jAlkivnoon basilh'a Nausithoum quidem primo Neptunnus terram movens / Nausivqoon me;n prw'ta Poseidavwn ejnosivcqwn, genuit et Perivia feminarum specie optima / geivnato kai; Perivboia gunaikw'n ei\do" ajrivsth, iunior filia magnanimi Eurimedontis / oJplotavth qugavthr megalhvtoro" Eujrumevdonto". qui tunc altianimis gigantibus dominabatur / f. 84v o}" tovq∆ uJperquvmoisi gigavntessi basivleuen, sed hic destruxit populum inhonestum / periit que ipse / ajll∆ oJ me;n w[lese lao;n ajtavsqalon, w[leto d∆ aujtov", huic autem Neptunnus se miscuit et genuit filium / th' de; Poseidavwn ejmivgh kai; ejgeivnato pai'da, Nausithoum magnanimum qui Pheicis dominabatur / Nausivqoon megavqumon o}" ejn Faivhxin a[nasse, Nausithous autem genuit Rixinorem Alcinoem que Nausivqoo" d∆ e[teke JRhxhvnorav te jAlkivnoovn te, hunc certe sterilem existentem percussit argentiarcus Apollo / to;n me;n a[kouron ejovnta, bavl∆ ajrgurovtoxo" jApovllwn, nuper uxoratum in atrio unam solam filiam cum liquit numfivon ejn megavrw, mivan oi[hn pai'da lipovnta,
54 Ariti: proprium int. || 54-55 a – ipsis: est s. m. d. || 55 Alcinoum: proprium int. || 56-63 nunc genealogizat genus Alcynoi m. s. || 56 Nausithoum: proprium int. || 57 Perivia: proprium int. || 58 Eurimedontis: proprium int. || 59 altianimis: i. ‘altum animum habentibus’ vel ‘superbis’ m. s. gigantibus dominabatur: Eurimedhon dominabatur gigantibus, qui, cum bellum ipsis fecerat, cum eis periit m. sup. || 60 hic: Eurimedon m. s. ipse: Eurimedon m. d. || 61-63 Eurimedon fuit pater Nausithoi, Nausithous genuit Alcynoum m. s. || 61 huic: Perivie, proprium m. s. || 62 Nausithoum: proprium int. || 63 Nausithous: proprium int. Rixinorem: proprium int. Alcinoem: proprium int. || 64 hunc: Rixinorem m. s. sterilem: in prole masculina m. s. 54 Ariti: corr. da -e o[nom∆ ejsti;n: o[nom∆ ej- corr. da o[noma patribus: -ibus dopo la corr. || 55 ipsis: corr. da ipso- || 63 Rixinorem: precede una rasura
244
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
Aritin hanc autem Alcynous fecit uxorem / jArhvthn, th;n d∆ jAlkivnoo" poihvsat∆ a[koitin et ipsam honoravit / sicuti nulla in terra honoratur alia / kaiv min e[tis∆ wJ" ou[ti" ejpi; cqoni; tivetai a[llh, quot nunc femine sub viris domum tenent / o{ssai nu'n ge gunai'ke" uJp∆ ajndravsin oi\kon e[cousin, sic illa valde animo honoratur et est / w}" keivnh peri; kh'ri tetivmhtaiv te kai; ejstivn, et ab amicis filiis at ab ipso Alcynoe e[k te fivlwn paivdwn, e[k t∆ aujtou' jAlkinovoio, et populis / qui ipsum iam deum sicuti respiciunt / kai; law'n oi{ min rJa qeo;n w}" eijsorovwnte", salutant que sermonibus / quando ambulet per civitatem deidevcatai muvqoisin o{te steivchsin ajn∆ a[stu, non certe intellectu et ipsa caret bono / ouj me;n gavr toi novou kai; aujth; deuvetai ejsqlou', in quibus bene sentit / et viris lites solvit oi|si t∆ eu\ fronevhsi kai; ajndravsi neivkea luvei, si certe tibi illa amicabilia senciet in animo eij mevn toi keivnh ge fivla fronevhs∆ ejni; qumw', tibi postea amicos videre et venire spes ejlpwrivh toi e[peita fivlou" t∆ ijdevein kai; iJkevsqai, domum ad altam et tuam ad paternam terram /” oi\kon ej" uJyovrofon kai; sh;n ej" patrivda gai'an,” f. 85r sic vere vociferata abiit dea glaucopis Athena / }W" a[ra fwnhvsas∆ ajpevbh qea; glaukw'pi" jAqhvnh, per pontum sine fece liquit autem Scherin gloriose glebe / povnton ejpatruvgeton, livpe de; Scerivhn ejrivbwlon, venit que ad Marathonem et amplicallem Athenam i[keto d∆ ej" Maraqw'na, kai; eujruavgeian jAqhvnhn, 66 Aritin: proprium int. Alcynous: proprium int. || 67 sicuti nulla: q. d. ‘taliter quod nulla’ m. s. nulla: nulla m. s. || 69 est: s. ‘vivit’ vel ‘est honoranda’ m. d. || 70 Alcynoe: rege s. m. d. || 72 salutant: curialitatem et salutacione ostendunt m. s. || 74 quibus: viris s. m. s. || 75 amicabilia senciet: tibi s. m. d. || 79 Scherin: insulam Pheicorum m. d. || 80 Marathonem: civitas est; Attice nunc locum accipit m. s. Athenam: civitatem Athenarum dixit m. d. 66 fecit uxorem: vel ‘in uxorem duxit’ m. d. 69 keivnh: dopo la corr. || 72 ambulet: corr. da -at
70
75
80
LIBRO VII
85
90
245
intravit que Erecthii studiosam domum / nam Ulixes / du'nne d∆ jErecqh'o" pukino;n dovmon, aujta;r jOdusseuv", Alcynoi ad domos ibat gloriosas multa autem sibi animus / jAlkinovou pro;" dwvmat∆ i[en klutav, polla; dev oiJ kh'r, commovebat stanti ante quam eneum ad limen venisse / w{rmen∆ iJstamevnw pri;n cavlkeon oujdo;n iJkevsqai, sicuti certe solis splendor erat vel lune / w{" te ga;r hjelivou ai[glh pevlen hje; selhvnh" domum per altam magnanimi Alcinoi / dw'ma kaq∆ uJyhrefe;" megalhvtoro" jAlkinovoio, herei certe muri fixi erant hinc et hinc / cavlkeoi me;n ga;r toivcoi ejrhrevdatai e[nqa kai; e[nqa, usque ad interiorem locum a limine circum que ornamentum / cianei coloris ej" muco;n ejx oujdou', peri; de; qriggo;" kuavnoio, auree que ianue variam domum intus claudebant / cruvseiai de; quvrai, pukino;n dovmon ejnto;" e[ergon. argentea autem hostia in ereo stabant limine ajrguvreoi de; staqmoi; ejn calkevw e[stasan oujdw', argenteum que yperthyrium aurea que boccula / ajrguvreon d∆ ejfuperquvrion crusevh de; korwvnh, aurei autem ex utraque parte et argentei canes erant / cruvseioi d∆ eJkavterqe kai; ajrguvreoi kuvne" h\san, quos Vulcanus ordinavit expertis artibus / ou}" {Hfaisto" e[teuxe∆ ijduivhsi prapivdessi 81 Erecthii: proprium int. Erecthii, i. Ericthonii: Ericthonium puerum significat quem nutrivit Pallas cum in cista ascondera et una ex tri manifestavit m. d. || 82 Alcynoi: proprium int. || 83 commovebat: cogitabat m. s. || 85 Alcinoi: proprium int. || 86-102 nunc describit domum regis Alcynoi m. s. || 86 fixi: i. ‘extensi’ dopo erant, int., sottolin. || 87 ad – locum: i. ‘ad ultimum angulum’ m. s. circum – coloris: erat m. d. cianei: i. ‘nigri’ m. d. || 90 yperthyrium: id quod stat supra portam, in quod intrat cardo; tamquam antifrontium, supra quod arma et signa depinguntur m. d. || 91 canes: dicunt aliqui Iunonem Neptunno dedisse canes ad insultacionem contra Iovem, quos postea Neptunnus Alcynoi dedit, et h fabul m. inf. 81 studiosam: vel ‘variam’ m. s. || 90 boccula: vel ‘aliquid quo ianua trahitur’ m. d. || 92 expertis: alias ‘scientificis’ int., sottolin. 89 argentea: corr. da -ei
246
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
domum ut custodirent magnanimi Alcynoi / dw'ma fulassevmenai, megalhvtoro" jAlkinovoio, inmortales existentes et sine senectute diebus omnibus / ajqanavtou" o[nta" kai; ajghvrou" h{mata pavnta, in ipsa que throni circum murum affirmati erant hic et hinc / ejn de; qrovnoi peri; toi'con ejrhrevdat∆ ejnqa kai; e[nqa, 95 usque ad interiorem a limine per totum ibi pepli ej" muco;n ejx∆ oujdoi'o diamperev", e[nq∆ ejni; pevploi, f. 85v subtiles benefacti positi erant opera feminarum / leptoi; eju?nnhtoi beblhvat∆ e[rga gunaikw'n, ibi Pheicorum ductores sedebant / ejnqavde Faihvkwn hJghvtore" eJdriovwnto, bibentes et comedentes / in a[m]bundacia certe habebant / pivnonte" kai; e{donte", ejpeietano;n ga;r e[ceskon, aurei autem iuvenes benefactis in sedibus cruvseioi d∆ a[ra kou'roi eju>dmhvtwn ejpi; bwmw'n, 100 stabant accensas lampades cum manibus tenentes / e{stasan aijqomevna" dai?da" meta; cersi;n e[conte", lucentes noctibus per domos comedentibus faivnonte" nuvkta" kata; dwvmata daitumovnessin, quinquaginta autem erant famule per domum femine / penthvkonta d∆ e[san dmwai; kata; dw'ma gunai'ke", alique certe molunt molendino cericum fructum aiJ me;n ajletreuvousi muvlh" ejpi; mhvlopa karpovn, alique telas texunt et colos torquent / ai{ d∆ ijstou;" uJfaivnousi kai; hjlavkata strwfw'sin, 105 sedentes / sicuti / follia alte populi h{menai… oi|a te fuvlla makednh'" aijgeivroio, 95 ipsa: domo s. m. s. throni: sedes int., sottolin. affirmati erant: congree positi vel locati erant m. inf. || 96 interiorem: locum vel angulum m. s. pepli: tamquam tapete (t- corr. da p) m. sup. || 98 ductores: ‘magnates’ s. et ‘principes’ m. s. || 100 iuvenes: statue s. m. s. || 102 comedentibus: i. ‘convitatis amicis’ int., sottolin. || 104 cericum fructum: frumentum m. s. || 105 colos: ‘lanas’ s. int., sottolin. || 106 follia – populi: nam folia huius arboris sunt densa et humilia et infra tendunt; ita sedebant iste et texebant, et cetera m. s. populi: arboris illius int., sottolin. 100 sedibus: vel ‘introitis’ m. d. || 106 sicuti: alias ‘qualiter’ m. s. 103 erant: su rasura || 104 alique: su rasura
LIBRO VII
247
bene textis a lintiaminibus procul funditur humidum oleum / kairosevwn d∆ ojqonevwn ajpoleivbetai uJgro;n e[laion, in quantum Pheices ultra omnes scientifici viros o{sson Faivhke" pevri pavntwn i{drie" ajndrw'n, navem citam in ponto ut ducant / in tantum femine / nh'a qoh;n ejni; povntw ejlaunevmen, w}" de; gunai'ke", telam artificiose facere ultra ipsis dedit Athena / peri; gavr sfisi dw'ken jAqhvnh, 110 iJsto;n tecnh'sai, opera scire valde pulcra et sensus bonos / e[rga t∆ ejpivstasqai perikalleva kai; frevna" ejsqlav", extra autem claustrum magnum viridarium iuxta portas e[ktosqen d∆ aujlh'" mevga" o[rcato" a[gci quravwn, quatriiugerum circum autem clausura fabricata est ex utraque parte / tetravguio" peri; d∆ e{rko" ejlhvlatai ajmfotevrwqen, f. 86r ibi que arbores longe orte sunt florifere / e[nqa de; devndrea makra; pefuvkei thleqovwnta, ochne et rie et pomaria gloriosum fructum facientes / 115 o[gcnai kai; rJoiai; kai; mhlevai ajglaovkarpoi, syle que dulces et ulive florifere / sulai' te glukerai; kai; ejlai'ai thleqovwsai. harum numquam fructus perit neque deficit / tavwn ou[pote karpo;" ajpovllutai ouj d∆ ajpoleivpei hyeme nec estate annualis / sed valde semper / ceivmato" ouj de; qevro" ejpethvsio", ajlla; mavl∆ aijeiv, zephyrea flante / hec pululant / alia que maturescunt / zefurivh pneivousa, ta; me;n fuvei… a[lla de; pevssei. 107 sensus est duplex: pannus quem texebant lineus erat tam densus quod oleum non penetraret vel erat panus tam pulcer quod nitebat ut oleum m. s. lintiaminibus: pannis int., sottolin. || 108 Pheices – viros: sunt dopo omnes, int., sottolin. || 110 ultra: alias (corr. da ala-) s. feminas m. s. Athena: dea est artificii: nam omne artificia (da leggere -cium) aliqua sapiencia et perspicacione sensus invenitur m. d. || 113 quatriiugerum: quatuor iugerorum mensurarum, s. terre m. s. ex – parte: i. ‘passim’ m. d. || 114 longe: magne int., sottolin. || 115 ochne: arbores sic dicte m. s. rie: arbores eciam m. s. || 116 syle: arbores sunt m. s. || 115-116 ochne […] rie […] syle: ochne et rie et syle arbores sunt m. d. || 118 annualis: per totum annum m. s. || 119 zephyrea: aura int., sottolin. aura m. s. flante: i. ‘flante’ m. s. 107 a lintiaminibus: vel ‘a linteis (corr. da -ijs)ʼ, i. ‘pannis lineis’ m. s. || 116 florifere: vel ‘florentes’ m. d.
248
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
ochni in ochni senescit pomum autem in pomo / o[gcnh ejp∆ o[gcnh ghravskei. mh'lon d∆ ejpi; mhvlw, nam in uva uva ficus in ficu / aujta;r ejpi; stafulh', stafulh; suvkon d∆ ejpi; suvkw… ibi autem ipsi multifructa vinea irradicata est e[nqa dev oiJ poluvkarpo" aJlwh; ejrrivzwtai. huius altera certe thilopedhon plano in loco / th'", e{teron me;n qeilovpedon leurw' ejni; cwvrw, plantata est in sole / alteram vero / vindimant / tevrsetai hjelivw, eJtevra" d∆ a[ra te trugovwsi, alias autem calcant ante que acerbe sunt / a[lla" de; trapevousi, pavroiqe dev t∆ o[mfake" eijsivn, florem cum dimiserant / alie autem crescunt / a[nqo" ajfiei'sai, e{terai d∆ uJpoperkavzousi ibi autem ornati loci herbarum in ultimo viridarii e[nqa de; kosmhtai prasiai; paraneivaton o[rcon. omnes sunt semper florentes / pantoi'ai pefuvasin ejphetano;n ganovwsai, atque duo fontes una per ortum totum / ejn de; duvw krh'nai, hJ mevn t∆ ajna; kuvpon a{panta dividitur altera ex alia parte per claustri limen fluit skivdnatai, h} d∆ eJtevrwqen uJp∆ aujlh" oujdo;n i[hsi,
120 ochni1: fructus illius arboris m. s. (il segno di richiamo è ripetuto dopo ochni2) || 121 uva2: senesci m. d. || 122 multifructa: arborum, s. terra plena[m] arborum m. s. irradicata: s. plata[n]ta m. d. || 123 altera: uvam s. m. s. thilopedhon: ‘thilopedhon’ dicitur locus preparatus ubi desiccantur uve, sed pars vinee dixit quod erat in thilopedho platata, i. in loco plano ubi sor (da leggere sol) ipsam poterat dequoquere, et siccam (segue elig depennato) legebant, alias autem uvas vindimabant m. s. || 124 alteram: i. uvam int., sottolin. vindimant: i. ‘legunt ad comedendum’ m. d. || 125 alias: uvas int., sottolin. calcant: i. ‘vinum faciunt’ int., sottolin. acerbe sunt: alie s. m. d. || 126 florem – dimiserant: i. ‘florem in uvam permutantes’, quia ex flore fructus oritur m. d. crescunt: i. ‘maturare incipiunt’ m. d. || 127 nunc dicit herbas m. s. loci herbarum: sulcos secundum ordinem dixit in quibus herbe platate sunt m. d. in ultimo: loco s. int., sottolin. || 128 omnes: ‘omniusmodi’ s. int., sottolin. || 129 duo fontes: sunt int., sottolin. ortum: ‘viridarium’ s. m. d. 121 stafulh;: m. d. || 125 acerbe: corr. da -a
120
125
130
LIBRO VII
249
atque per domum altam / unde hauriunt cives pro;" de; dovmon uJyhlo;n o{qen uJdreuvonto polivtai, talia vere Alcynoi deorum erant gloriosa dona / f. 86v toi'∆ a[r∆ ejn jAlkinovoio qew'n e[san ajglaa; dw'ra, ibi stans admirabatur multa tollerans divus Ulixes / e[nqa sta;" qhei'to poluvtla" di'o" jOdusseuv", nam postquam iam de omnibus proprio admiratus est animo / aujta;r ejph;n dh; pavnta eJw' qhhvsato qumw', velociter super limen intravit domum intus / 135 karpalivmw" uJpe;r oujdo;n ejbhvsato dwvmato" ei[sw, invenit autem Pheicorum ductores atque principes / eu|re de; Faihvkwn hJghvtora" hjde; mevdonta", libantes calicibus bene circuspecto Argi occisori spevndonta" depavessin eju>skovpw ajrgeifovnth, cui ultimo libabant / quando recordati essent lecti / w| pumavtw spevndeskon o{te mnhsaivato koivtou. nam hic venit per domum multa tollerans divus Ulixes / aujta;r o} bh' dia; dw'ma poluvtla" di'o" jOdusseuv", multam calliginem habens / quam sibi circumfudebat Athena / e[cwn h{n oiJ perivceuen jAqhvnh, 140 pollh;n hjevr∆ donec venit ad Aritin et Alcynoum imperatorem / o[fr∆ i{ket∆ jArhvthn te kai; jAlkivnoon basilh'a, donec iam Aritis posuit in genuis manus Ulixes / ajmfi; d∆ a]r jArhvth", bavle gouvnasi cei'ra" jOdusseuv", et tunc iam ab ipso retro fusus est divinitus missus aer / kai; tovte dhv rJ∆ aujtoi'o pavlin cuvto qevsfato" ajhvr, 131 unde: i. ‘a qua’ m. inf. hauriunt: aquam s. m. d. || 132 nunc auctor revertitur ad Ulixem m. s. Alcynoi: proprium m. sup. || 134 proprio: ‘suo’ s. m. s. || 136 Pheicorum: populorum illorum s. m. s. principes: i. ‘predominantes’ m. d. || 137 bene circuspecto: ‘sapienti’ s. m. s. Argi occisori: Mercurio m. d. || 138 ultimo libabant: ultimo libabant quia sopnum daba[n]t, tamquam datori sopnum (segue m depennata) libabant ultimo m. s. || 141 Aritin: proprium int. Alcynoum: proprium int. || 142 donec tetigit genua Arites, calligine velatus fuit; postea, divisa fuit ab ipso callico m. s. Aritis: proprium int. 143 divinitus missus: vel ‘divus et admirabilis’ m. s. 140 circumfudebat: corr. da -erat || 141 i{ket∆: corr. da i{kh- || 142 Aritis: -i2- dopo la corr.
250
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
illi autem muti facti sunt in domo virum cum viderunt / oi{ d∆ a[new ejgevnonto dovmon kata; fw'ta ijdovnte", admirabantur aspicientes / hic autem deprecabatur Ulixes / qauvmazon d∆ oJrovwnte", oJ de; litavneuen jOdusseuv", 145 “Ariti filia Rixinoris antithei / “ jArhvth quvgater JRhxhvnoro" ajntiqevoio, tuum maritum tua que genua deprecor multa passus / sovn te povsin, sav te gouvnaq∆ iJkavnw polla; moghvsa", hos que amicos / istis dii prospera dent tou;" dev te daitumona" toi'sin qeoi; o[lbia doi'en, tradant quilibet / ad vivendum et filiis zwevmenai. kai; paisi;n ejpitrevyeien e{kasto" possessiones in atriis honorem que quicquid populus dedit / kthvmat∆ ejni; mmegavroisi gevra" q∆ o{ti dh'mo" e[dwke. f. 87r 150 nam michi ductum preparetis ad patriam ut veniam / aujta;r ejmoi; pomph;n ojtruvnete patrivd∆ iJkevsqai. cito / quia diu amicos procul lesiones pacior /” qa'sson, ejpeidh; dhqa; fivlwn a[po phvmata pavscw,” sic cum dixit / infra sedit super focarium in pulveribus / }W" eijpw;n kat∆ a]r e{zet∆ ejp∆ ejscavrh ejn konivhsi, iuxta ignem / hii autem omnes in extrema facti sunt taciturnitate / pa;r puriv, oiJ d∆ a[ra pavnte" ajkh;n ejgevnonto siwph', tarde autem dixit senex heros Echenios / ojye; de; dh; meteveipe gevrwn h{rw" jEcevnho", 155 qui iam Pheicorum virorum antegenitus erat / o}" dh; Faiavkwn ajndrw'n progenevstero" h\en,
144 muti: sine locucione m. s. || 145 deprecabatur Ulixes: dicens m. d. || 146 Ariti: o m. s. proprium int. Rixinoris: proprium int. antithei: i. ‘equalis deo’ m. d. || 147 multa: mala s. int., sottolin. || 148 amicos: amicos convitatos simul comedentes m. s. prospera: divicias m. d. || 149 ad vivendum: ‘ut vivant’ s. m. s. ut in speritate vivant m. inf. filiis – quilibet: bona et divicias m. d. || 150 dent dii m. s. s. m. s. possessiones: ‘res’ s., aurum s. et argentum m. sup. que – dedit: i. ‘et quicquid populus dat’ m. sup. || 152 lesiones: nocumenta m. d. || 153 super: i. ‘ante’ m. d. focarium: locus penes ignem m. d. || 154 in – taciturnitate: i. ‘admirati sunt de deprecacione Ulixis’ m. d. || 155 Echenios: proprium int. 146 Ariti: corr. da -e || 148 dii: corr. da dei
LIBRO VII
251
et sermonibus prosperabat antiqua multa sciens / kai; muvqoi" ejkevkasto palaiav te pollav te eijdwv", qui ipsis bene senciens concionatus est et dixit / o{ sfin eu\ fronevwn ajgorhvsato kai; meteveipen. “Alcynoe non certe hoc melius nec convenit / “ jAlkivno∆ ouj mevn toi tovde kavllion, ouj de; e[oike, forensem infra sedere super focarium in pulveribus / me;n camai; h|sqai ejp∆ ejscavrh ejn konivhsin, 160 xeivnw isti que tuum sermonem exspectantes retinentur oiJ de; de; so;n muvqon protidevgmenoi ijscanovwntai, sed eya iam forensem certe in throno argenteo ajll∆ a[ge dh; xei'non, me;n ejpi; qrovnou ajrgurohvlou, sedere fac / cum ipsum surgere feceris / tu autem preconibus precipe / ei|son ajnasthvsa", su; de; khruvkessi kevleue, vinum miscere / ut et Iovi delectanti se in fulminibus / oi\non ejpikrh'sai, i{na kai; Dii; terpikerauvnw, libemus / qui deprecatoribus simul venerabilibus sequitur / a{m∆ aijdoivoisin oJphdei', 165 speivsomen o{" q∆ iJkevthsin cenam autem forensi custos det intus existentibus” dovrpon de; xeivnw tamivh dovtw e[ndon ejovntwn,” nam postquam hoc audivit sacra potencia Alcynois / aujta;r ejpei; tov g∆ a[kous∆ iJero;n mevno" jAlkinovoio, manu cum accepit Ulixem bellicosum varii consilii ceiro;" eJlw;n jOdush'a dai?frona poikilomhvthn, f. 87v surgere fecit / a focario et in throno sedere fecit splendido / w\rsen ajp∆ ejscarovfin kai; ejpi; qrovnou ei|se faeinou', filium cum surgere fecerat agapinorem Laodamantem / ajgaphvnora Laodavmanta, 170 uiJo;n ajnasthvsa" 157 prosperabat: ‘superabat alios’ s. m. s. || 159 Alcynoe: proprium int. melius: est int., sottolin. ‘pulcrius’ s. m. d. || 160 super: ‘ante’ s. m. d. || 161 tuum – exspectantes: multi homines circumstantes pro regis consilio et sermo m. d. || 163 cum – feceris: a loco quo sedet m. s. || 165 venerabilibus: honore dignis m. d. || 166 custos: ut diceremus, ‘cellararius’ m. s. existentibus: multis rebus comestibilibus m. d. || 167 Alcynois: proprium int. || 169 postilla erasa sul m. s. || 170 agapinorem: ‘agapinorem’: i. ‘a viris dilectum’ vel ‘fortitudinem diligens’ m. s. Laodamantem: proprium int. 165 oJphdei': corr. da oj- || 168 accepit: corr. da accip-
252
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
qui ipsum iuxta sedebat maxime autem ipsum diligebat / o{" oiJ plhsivon i|ze mavlista dev min fileveske. lavamina manuum que pedisequa vase fudit ferens / cevrniba d∆ ajmfivpolo" procovw ejpevceue fevrousa, bono aureo / super argenteum lebetem / kalh; cruseivh uJpe;r ajrgurevoio levbhto" ut lavarentur ante que bene factam extendit mensam / nivyasqai, para; de; xesth;n ejtavnusse travpezan, Cererem autem venerabilis custos anteposuit ferens / 175 si'ton d∆ aijdoivh tamivh parevqhke fevrousa epulas que multas cum supra posuerat / grates agens adstantibus / ei[data poll∆ ejpiqei'sa carizomevnh pareovntwn, nam hic bibebat et comedebat multa tollerans divus Ulixes / aujta;r o} pi'ne kai; h\sqie poluvtla" di'o" jOdusseuv", nam postquam cenavit et afirmavit animum cibo / aujta;r ejpei; deivpnhse kai; h[rare qumo;n ejdwdh', 177a et tunc preconem affata est potencia Alcynoi / kai; tovte khvruka prosevfh mevno" jAlkinovoio. “Pontonoe cratera cum miscueris vino / dividas “Pontovnoe, krhth'ra kerassavmeno" mevqu nei'mon, 180 omnibus per atrium / ut et Iovi delectanti se in fulminibus / pa'sin ajna; mevgaron, i{na kai; Dii; terpikerauvnw, 180 libemus / qui deprecatoribus simul venerabilibus / sequitur /” speivsomen, o{" q∆ iJkevthsin a{m∆ aijdoivoisin oJphdei',” sic fatus / Pontonous autem dulce vinum miscebat / }W" favto Pontovnoo" de; melivfrona oi\non ejkivrna, dedit autem omnibus cum inceperat calicibus / nwvmhsen d∆ a[ra pa'sin ejparxavmeno" depavessi, nam postquam libaverunt biberunt que in quantum volebat animus / aujta;r ejpei; spei'sanq∆ e[pion q∆ o{son h[qele qumov", 185 istis Alcynous concionatus est et vera dixit / toi'sin d∆ jAlkivnoo" ajgorhvsato kai; meteveipen, f. 88r 172 vase: vase m. s. || 175 custos: domus m. s. || 179 Alcynoi: proprium int. || 180 s. m. d. Pontonoe: proprium int. dividas: i. ‘des’ int., sottolin. || 183 Pontonous: proprium int. 176 multas: corr. da -os || 180 dividas: -as su rasura || 184 inceperat: corr. da incipit
LIBRO VII
253
“audiatis Pheicorum ductores atque principes / “kevklute Faihvkwn hJghvtore" hjde; mevdonte", ut dicam que michi animus in pectoribus precipit / o[fr∆ ei[pw tav me qumo;" ejni; sthvqessi keleuvei. nunc certe cum comederitis / quiescatis / domum cum veneritis / nu'n me;n daisavmenoi katakeivete oi[kad∆ ijovnte", mane autem senes plures cum vocaveritis gevronta" ejpi; plevona" kalevsante", 190 hjw'qen de; amicabiliter recipiemus / atque deis / forensem in atrio ejni; mmegavroio xeinivssomen, hjde; qeoi'si, 190 xei'non sacrificemus sacra bona / postea autem et pro ductu rJevxomen iJera; kalav, e[peita de; kai; peri; pomph'", recordabimur ut forensis sine labore et tristicia / mnhsovmeq∆ w{" c∆ oJ xei'no" a[neuqe povnou kai; ajnivh", ductu a nostro propriam ad paternam terram veniet / pomph' uJf∆ hJmetevrh, h}n patrivda gai'an i{khtai, gaudens velociter quamvis et valde procul sit kai; mavla thlovqen ejstiv, 195 caivrwn karpalivmw", eij nec aliquod interim malum et lesionem passus fuerit / mhdev ti messhguv" ge kako;n kai; ph'ma pavqhsin, ante quam hic propriam ad terram venerit / ibi postea / privn ge to;n h|" gaivh" ejpibhvmenai, e[nqa d∆ e[peita, substinebit quot sibi fatum baiulatrices que graves / peivsetai a{ssa oiJ ai\sa kataklw'qe" te barei'ai, nascenti neverunt lino / quando ipsum genuit mater / geinomevnw nhvsanto livnw o{te min tevke mhvthr, si autem aliquis inmortalium a celo venerit / ti" ajqanavtwn ge kat∆ oujrano;n eijlhvlouqen, 200 eij dev aliud aliquid iam sic certe dei cautefaciunt / dh; tovd∆ e[peita qeoi; perimhcanovwntai, 200 a[llo ti 188 precipit: ut dicam s. m. d. || 191 amicabiliter recipiemus: i. ‘curialitatem sibi ostendemus simul comedendo’ m. d. || 195 quamvis – sit: patriam suam s. m. d. || 197-199 ibi – lino: propter procatores dixit m. s. || 198 baiulatrices: sorores ille prodestinatrices m. d. || 199 nascenti: ipi int., sottolin. neverunt: prodestinando neverunt m. s. || 200-201 q. d. ‘si iste non est mortalis et est deus, aliquid aliud dei volunt facere’ m. d. 191 recipiemus: corr. da -amus
254
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
semper enim ab antea dei apparent clari / aijei; ga;r to; pavro" ge qeoi; faivnontai ejn ajrgei'", nobis quando sacrificamus gloriosas hecatombas / hJmi'n, eu\ d∆ e[rdwmen ajgakluta;" eJkatovmba", comedunt que iuxta nos sedentes ubi et nos dainnuntaiv te pavr∆ a[mmi kaqhvmenoi, e[nqa per hJmei'", si vero aliquis solus cum venerit oviaverit viator / eij d∆ a[ra tiv" ken mou'no" ijw;n xuvmblhtai oJdivth", f. 88v 205 non occultantur quia ipsos iuxta sumus / ou[ti katakruvptousin, ejpeiv sfisin ejgguvqen eijmevn, sicuti cyclopes que et agreste tribus gigantium /” w{" per kuklwpev" te kai; a[gria fu'la gigavntwn,” hunc autem retribuens affatus est multi consilii Ulixes / Tovn d∆ ajpameibovmeno" prosevfh poluvmhti" jOdusseuv", “Alcynoe aliud tibi sit in cura sensibus non certe ego / “ jAlkivno∆ a[llo toi melevtw fresi;n ouj ga;r e[gwge inmortalibus assimilo / qui celum amplum habent / ajqanavtoisin e[oika toi; oujrano;n eujru;n e[cousin, 210 nec corpore nec etate / sed mortalibus hominibus / ouj devma", ouj de; fuhvn, ajlla; qnhtoi'si brotoi'si, 210 quos vos scitis maxime substinentes calamitatem ou{" tina" uJmei'" i[ste mavlist∆ ojcevonta" oji>zuvn, hominum / istis iam in axietatibus iam equalis sum / ajnqrwvpwn, toi'sin ken ejn a[lgesin ijswsaivmhn, 204 nos2: comedimus s. m. d. || 205-207 q. d. ‘si aliquis deus ut viator contingerit nobis, non occultatur nobis, eo quod iuxta ipsos sumus, deos s.; sic cyclopes et agrestes tribus gigatium (corr. da -es)ʼ; nam gigantes magis iuxta deos erant quam alii gigantes m. s. || 205 aliquis: deus m. sup. oviaverit: deus nobis m. sup. || 206 occultantur: dii s. int., sottolin. a singulari ad plurale descendit m. sup. ipsi dei nobis m. sup. ipsos – sumus: q. d. ‘propinqui eorum sumus’ m. d. || 208 retribuens: respondens int., sottolin. || 209 Alcynoe: proprium int. || 211 etate: ‘forma’ s. int., sottolin. sed – hominibus: assimilo m. d. || 213 istis: hominibus m. s. 206-207 ipsos – gigantium: alias ‘sicuti gigantes sunt similes (segue al depennato) inter se secundum iniusticiam et superbiam, sic nos sumus similes diis secundum iusticiam’; ita quod est sensus: sic sumus nos iuxta deos secundum iusticiam ut sunt cyclopes inter se secundum iniusticiam m. s. 212 oji>zu;n: corr. da -u'n
LIBRO VII
255
et adhuc et maxime ego mala narrarem kai; d∆ e[ti ken kai; ma'llon ejgw; kaka; muqhsaivmhn, quot iam omnia deorum voluntate passus fui / movghsa, 215 o{ssa ge dh; xuvmpanta qeivwn ijovthti sed me certe cenare / dimittatis axium licet / ajll∆ ejme; me;n dorph'sai ejavssate khdovmenon per, non certe odioso ventre peius aliud / ouj gavr ti stugerh' ejpi; gastevri kuvnteron a[llo, est / qui precipit ipsius recordari necessitate / e[pleto, h{ t∆ ejkevleusen e{o mnhvsasqai ajnavgkh, et maxime alicui dum premitur et in sensibus tristiciam habenti / kai; mavla teirovmenon kai; ejni; fresi; pevnqo" e[conta, sic et ego tristiciam certe habeo sensibus / hic autem valde semper / mavl∆ aijeiv, 220 w}" kai; ejgw; pevnqo" me;n e[cw fresiv, hJ de; comedere precipit et bibere atque omnium me pavntwn, 220 ejsqevmenai kevletai kai; pinevmen, ejk dev oblivisci me facit / quot passus fui et implere precipit / lhqavnei, o{ss∆ e[paqon kai; ejniplhvsasqai ajnwvgei. vos autem festinetis cum die apparente f. 89r uJmei'" d∆ ojtruvnesqe a{m∆ hjoi' fainomevnhfi, ut me miserum ad meam ducatis patriam / w{" kev me to;n duvsthnon ejmh'" ejpibhvsetai pavtrh", et multa passum / cum videro me linquat seculum / me kai; livpoi aijwvn, 225 kaiv per polla; paqovnta ijdovnta possessionem meam / famulas que et altam magnam domum /” kth'sin ejmh;n dmwav" te kai; uJyerefe;" mevga dw'ma,” sic fatus isti autem omnes laudabant atque precipiebant / w}" e[faq∆ oiJ d∆ a[ra pavnte" ejphvneon hjd∆ ejkevleuon,
216 axium: anxium et multa cogitatem, contristatum m. s. || 217-219 nota m. d. || 219 premitur: ab aliis negociis m. s. || 220 hic: venter s. int. || 222 implere: i. ‘ut ipsam impleam’ int., sottolin. precipit: michi int., sottolin. || 223 cum – apparente: i. ‘cum dies apparuerit’ int., sottolin. || 224 ducatis: adscendisse feceritis m. d. || 225 cum videro: patriam m. d. cum – seculum: q. d. ‘cum videro patriam meam, liquat secu’ m. d. seculum: i. ‘vita’ int. || 226 s. m. s. 217 odioso: corr. da -a || 218 qui: corr. da que precipit: corr. da prece- || 224 ducatis: -ca- su rasura || 225 linquat: corr. da -et
256
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
ut mitterent forensem quia secundum conveniens dixit / pempevmenai to;n xei'non, ejpei; kata; moi'ran e[eipen, nam postquam libaverunt biberunt que quantum volebat animus / aujta;r ejpei; spei'san t∆ e[pion q∆ o{son h[qele qumov", iverunt domum quilibet / isti certe dormituri 230 oiJ me;n kakkeivonte" e[ban oi\kon de; e{kasto", nam hic in atrio relictus fuit divus Ulixes / aujta;r o} ejn megavrw uJpeleivpeto di'o" jOdusseuv", 230 iuxta autem ipsum Ariti et Alcynous dei ydeam habens par dev oiJ jArhvth te kai; jAlkinoo" qeoeidh;" sedebant / pediseque auferebant instrumenta epularum h[sqhn, ajmfivpoloi d∆ ajpekovsmeon e[ntea daito;" istis autem Ariti alba brachia incepit sermones / toi'si d∆ jArhvth leukwvleno" h[rceto muvqwn, agnovit enim interulam indumentum que vestes que cum viderat / e[gnw ga;r faro" te citw'na te ei{mat∆ ijdou'sa, 235 bonas / que ipsa fecerat cum pedisequis feminabus / kalav, tav rJ∆ aujth; e[teuxe su;n ajmfipovloisi gunaixi; et ipsum vociferata verba pennosa loquebatur / kaiv min fwnhvsas∆ e[pea pteroventa proshuvda, “forensis / de hoc te primo ego interogabo ipsa / “xei'ne, to; mevn se prw'ton ejgw;n eijrhvsomai aujthv, quis / unde es ? / virorum / quis que tibi has vestes dedit / tiv" povqen ei\" ajndrw'n tiv" dev soi tavde ei{mat∆ e[dwken. non iam fatus fuisti per pontum errans huc venisse / ?” ouj dh; fh;" ejpi; povnton aJlwvmeno" ejnqavd∆ iJkevsqai,” 240 hanc autem retribuens affatus est multi consilii Ulixes / th;n d∆ ajpameibovmeno" prosevfh polumhvti" jOdusseuv", 240 “grave imperatrix continue narrare “ajrgalevon basivleia dihnekevw" ajgoreu'sai flagella / quia multa dederunt dii celestes / khvde∆ ejpeiv me polla; dovsan qeoi; oujranivwne". 232 Ariti: proprium int. || 233 auferebant: accipiebant int., sottolin. instrumenta: i. vasa et m. inf. || 234 Ariti: proprium int. incepit sermones: i. ‘principium sermonum fecit’ m. d. || 235 interulam – que2: quas Nausicaa eius filia dederat m. d. || 242 grave: est int., sottolin. || 243 flagella: passiones meas m. s. 232-233 m. inf. || 241 hanc: corr. da hunc
LIBRO VII
257
hoc autem tibi dicam de quo me interogas atque perscrutaris / tou'to dev toi ejrevw o{ m∆ ajneivreai hjde; metalla'", f. 89v Ogygii aliqua insula procul / in litore / iacet / nh'so" ajpovproqen eijn aJli; kei'tai, 245 jWgugivh tiv" ubi certe Athlantis filia dolosa Calypso / e[nqa me;n [Atlanto" qugavthr dolovessa Kaluywv, habitat bonicoma ardua dea / nemo ipsi / naivei eju>plovkamo" deinh; qeov", ouj dev ti" aujth', miscitur / nec deorum / nec mortalium hominum / mivsgetai, ou[te qew'n ou[te qnhtw'n ajnqrwvpwn, sed me miserum ad domum eius / duxit demon / ajll∆ ejme; to;n duvsthnon ejfevstion h[gage daivmwn, solum / quia michi navem citam splendido fulgure / qoh;n ajrgh'ti keraunw', 250 oi\on, ejpeiv moi nh'a Iuppiter cum percussit cremavit medio in nigro ponto / e{lsa" ejkevasse mevssw ejni; oi[nopi povntw, 250 Zeu;" ubi alii certe omnes corrupti fuerunt boni socii / e[nq∆ a[lloi me;n pavnte" ajpevfqiqon ejsqloi; eJtai'roi nam ego tropin brachiis cum accepi navis undique trahende aujta;r ejgw;n trovpin ajgka;" eJlw;n nhw;" ajmfielivssh", per novem dies ferebar in decima autem in nocte nigra / ejnnh'mar ferovmhn, dekavth dev me nukti; melaivnh, insulam ad Ogygii[i]n apropinquaverunt dei ubi Calypso qeoiv, e[nqa Kaluywv, 255 nh'son ej" jWgugivhn pevlasan habitat bonicoma ardua dea que me cum recceperat naivei eju?plovkamo" deinh; qeov", h{ me labou'sa, amicabiliter diligebat et nutriebat / atque fatebatur / ejndikevw" ejfivlei te kai; e[trefen, hjde; e[fasken,
245 sgg. (-290) narrat nunc Ulixes Ariti regine errorem suum m. s. || 246 Athlantis: proprium int. dolosa: dolus et sagacitates habes m. s. || 249 ad domum: hospitandum s. m. s. demon: ‘fortuna’ s. m. d. || 251 cremavit: proprie ‘scindit igne’ m. s. || 252 fuerunt: fuerunt m. s. || 253 tropin: lignum quod inferius est nave, supra quod navis fabricatur m. s. || 254 in decima: die s. int., sottolin. 244 hjde;: hj- dopo la corr. || 250 ajrgh'ti: -t- dopo la corr. || 251 percussit: -it su rasura || 253 accepi: corr. da accip- || 256 recceperat: corr. da reccip-
258
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
facere inmortalem et sine senectute diebus omnibus / qhvsein ajqavnaton kai; ajghvraon h[mata pavnta, sed meum / numquam animum in pectoribus flectebat ajll∆ ejmo;n ou[pote qumo;n ejni; sthvqessin e[peiqen, ibi certe septem annis exspectabam firmiter vestes que semper e[nqa me;n eJptaevte" mevnon ejmpedon, ei[mata d∆ aijeiv, 260 lacrimis madefaciebam / quas michi inmortales / dedit Calypso / davkrusi deuveskon, tav moi a[mbrota dw'ke Kaluywv, 260 sed quando iam octavus michi circuens annus venit / ajll∆ o{te dh; o[gdoovn moi ejpiplovmenon e[to" h\lqen, et tunc iam precepit festinans ut redirem kai; tovte dhv m∆ ejkevleusen ejpotruvnousa nevesqai, f. 90r Iovis ob precepto / vel et intellectus mutatus fuit ipsius / Zhno;" uJp∆ ajggelivh", h] kai; novo" ejtravpet∆ aujth'", misit autem in navi multarum ligaminum multam que dedit / pevmpe d∆ ejpi scedivh" poludevsmou, polla; d∆ e[dwken, 265 Cererem / et vinum dulce / et inmortalibus vestibus induit / si'ton kai; mevqu hJduv, kai; a[mbrota ei{mata e{ssen, ventum autem misit sine lesyone hylarem que ou\ron de; proevhken ajphmonav te lliarovn te, septem et decem quidem navigabam diebus pontum transiens / eJptakaivdeka me;n plevon h{mata pontoporeuvwn, in octava decima apparuerunt montes umbrosi / ojktwkaidekavth d∆ ejfavnh o[rea skioventa terre vestre / gavisa autem michi fuit amicabilis anima gaivh" uJmetevrh", ghvqhse dev moi fivlon h\tor, 270 infortunato / vere certe debebam adhuc simul adesse calamitati dusmorw, h\ ga;r e[mellon e[ti xunevesqai oji>zuvi>, 270 259 flectebat: i. ‘flectere potuit’ m. d. || 260 ibi – exspectabam: septem annis stetit (corr. da stett-) Ulixes in insula Calypsois (corr. in -onis al. m.) m. s. || 262 circuens: se s. int., sottolin. || 264 intellectus: ‘sensus’ s. alias, vel ‘intencio’ m. d. mutatus fuit: mutatus fuit, eo quod antea non dimittebat me ut recederem m. s. || 267 ventum: prosperum s. m. s. hylarem: i. ‘dulcem’ int., sottolin. || 271 infortunato: inunato eraso sul m. s. 258 facere: alias ‘facere’ m. s. || 260 exspectabam: alias ‘manebam’ m. s. || 262 circuens: alias ‘perficiens se’ m. inf. 260 ei[mata: corr. da h[- || 267 que eraso sopra te1 || 269 apparuerunt: corr. da apparuit || 271 xunevesqai: corr. in -evsesqai al. m.
LIBRO VII
259
multe / quam michi suscitavit Neptunnus terram movens / pollh', thvn moi ejpw'rse Poseidavwn ejnosivcqwn, qui michi cum suscitaverat ventos impedivit vada / o{" moi ejformhvsa" ajnevmou", katevdhse keleuvqou", incitavit que mare ineffabile non autem unda / w[rinen de; qavlassan, aqesfaton, ouj dev ti ku'ma, dimittebat navem misere suspirantem duci / ejpi; scedivh" ajdina; stenavconta fevresqai, 275 ei[a, hanc certe postea procella dispersit nam ego / th;n me;n e[peita quvella dieskevdas∆ aujta;r e[gwge, natans hanc undam incisi / donec me terre nhcovmeno" tovde lai'tma dievtmagon, o[fra me gaivh, vestre apropinquavit ferens ventus que et aqua / uJmetevrh ejpevlasse fevrwn a[nemov" te kai; u{dwr, ubi michi exeunti vim fecit unda in terra, e[nqav kev m∆ ejkbaivnonta bihvsato ku'm∆ ejpi; cevrsou, lapidibus in magnis cum percusserat et in gravi loco kai; ajterpevi> cwvrw, 280 pevtrh/" pro;" megavlhsi balw;n sed cum retrocessi nabam iterum donec veni / 280 ajll∆ ajnacassavmeno", nh'con pavlin e{w" e[ti h\lqon michi apparuit locus optimus / ad fluvium ibi ej" potamovn, th' dhv moi ejeivsato cw'ro" a[risto", f. 90v planus a lapidibus et coopertura erat venti / lei'o" petravwn kai; ejpi; skevpa" h\n ajnevmoio, ac cecidi semianimis atque ambrosia nox / ejk d∆ e[peson qumhgerevwn, ejpi; d∆ ajmbrosivh nuvx, venit ego autem procul diipetei fluvii ajpavneuqe diipetevo" potamoi'o, 285 h[luq∆ ejgw; d∆
273 impedivit: i. ‘impedivit’ m. d. vada: i. ‘vias’ m. d. || 274 ineffabile: ‘magnum’ s., ‘quod dixi non potest’ m. d. || 275 duci: ut fereretur m. d. || 283 coopertura […] venti: i. ‘coopertus locus a vento’ m. d. || 285 diipetei: ‘iovini’ vel ‘pluvialis’: omnis enim fluvius ‘diipeteus’ dicitur (corr. da dix-) eo quod a (dopo la corr.) Iove, s. a pluvia, impletur et crescit m. s. 275 misere: ‘multum subito’ alias m. s. 275 navem: -em dopo la corr. || 279 michi: corr. da me
260
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
cum exivi in thamnis dormivi circum que folia / ejkba;" ejn qavmnoisi katevdraqon, ajmfi; de; fuvlla, involvi sopnum autem deus inmensum fudit / hjfusavmhn, u{pnon de; qeo;" kat∆ ajpeivrona ceu'en, ibi certe in foliis amico contristatus animo / ejnqa me;n ejn fuvlloisi, fivlon tetihmevno" h\tor, quiescebam nocturnus et in mane et in medio die / eu|don pannuvcio" kai; ejp∆ hjw; kai; mevson h\mar, intravit tunc sol / et me dulcis sopnus dimisit / duvse tovt∆ hjevlio", kaiv me gluku;" u{pno" ajnh'ken, pedisequas autem in litore tue intellexi filie / ajmfipovlou" d∆ ejpi; qini; teh'" ejnovhsa qugatrov". ludentes in ipsa erat similis deabus / paizouvsa", ejn d∆ aujth; e[hn eijkui'a qeh'si. hanc rogavi hec autem non de intencione fefellit bona / th;n iJkevteus∆ h{ d∆ ou[ti nohvmato" h[mbroten ejsqlou', sicuti non sperares iuniorem cum oviavisset wJ" oujk∆ a]n e[lpoio newvteron ajntiavsanta facere / semper certe iuniores stulticias agunt / ejrxemen∆, aijei; gavr ti newvteroi ajfradevousin, que michi Cererem dedit satis atque nigrum vinum / h{ moi si'ton e[dwken a{li" hjd∆ ai[qopa oi\non… et lavit in fluvio et michi has vestes dedit / kai; lou's∆ ejn potamw', kaiv moi tavde ei{mat∆ e[dwken, hec tibi contristatus / licet secundum veritatem narravi /” tau'tav toi ajcnuvmenov" per ajlhqeivhn katevlexa,” huic autem Alcynous respondit clamavit que to;n d∆ au\t∆ jAlkivnoo" ajpameivbeto fwvnhsevn te, “forensis certe hoc laudabile non intellexit “xei'n∆ h[toi me;n tou'to g∆ ejnaivsimon oujk ejnovhse 286 thamnis: illis arboribus vel ramis m. s. || 287 involvi: atraxi ad me int., sottolin. inmensum: multum int., sottolin. || 289 q. d. ‘dormivi per totam noctem et ab urora usque ad meridiem’ m. s. et1 – die: dormivi s. m. d. || 290 intravit: ‘intravit’: i. ‘ad occasum flexit se’ m. s. || 292 in: illis int., sottolin. in – erat: in illis erat m. s. ipsa: filia tua m. d. || 293 fefellit: michi int., sottolin. || 294 cum oviavisset: alicui s. m. d. || 296 que: que filia tua m. s. || 299 Alcynous: proprium int. 294 sperares: -re- su rasura
290 290
295
300
LIBRO VII
261
filia mea ob hoc quia te non cum pedisequis feminis s∆ ou[ti met∆ ajmfipovloisi gunaixivn, f. 91r 300 pai'" ejmh; ou{neka duxit ad nostram tu certe primam rogavisti /” h\gen ej" hJmevteron, su; d∆ ajra prwvthn iJkevteusa",” hunc autem retribuens affatus est multiconsilii Ulixes / ton d∆ ajpameibovmeno" prosevfh poluvmhti" jOdusseuv", “heros non ob hoc inreprehensibilem redarguas puellam / “h{rw", mhv moi tou'nek∆ ajmuvmona neivkee kouvrhn, hec certe precepit / cum pedisequis sequi 305 hJ me;n gavr m∆ ejkevleuse su;n ajmfipovloisin e{pesqai, sed ego nolebam / pertimui verecundans que / ajll∆ ejgw; oujk e[qelon deivsa" aijscunovmenov" te ne forte et tuus animus iratus esset cum vidisses / mhvpw" kai; so;" qumo;" ejpiskuvsaito ijdovnti, invidi enim sumus in terra tribus hominum /” duvszhloi gavr t∆ ei[men ejpi; cqoni; fu'l∆ ajnqrwvpwn…” huic autem Alcynous retribuit clamavit que / to;n d∆ au\t∆ jAlkivnoo" ajpameivbeto fwvnhsevn te. “forensis non michi talis in pectoribus amica anima / ou[ moi toiou'ton ejni; sthvqessi fivlon kh'r, 310 “xei'n∆ vane ut iratus essem / meliora autem conveniencia omnia / ajmeivnw d∆ ai[sima pavnta, 310 mayidivw" kecolw'sqai, utinam Iuppiter pater et Athena et Apollo / ai] ga;r Zeu' te pavter kai; jAqhnaivh kai; [Apollon, talis existens qualis es ea senciens que ego / toi'o" ejw;n oi|o" ejssi, tav te fronevwn a{ t∆ ejgwv per, filiam meam haberes et meus gener vocatus esses / pai'da t∆ ejmh;n ejcevmen, kai; ejmo;" gambro;" kalevesqai,
302 nostram: domum s. m. s. tu – rogavisti: filiam meam m. d. || 305 sequi: ut sequere m. d. || 307 cum vidisses: tu s. me m. d. || 309 Alcynous: proprium int. || 310 forensis: forensis amice m. s. non – anima: est m. d. || 311 meliora – omnia: sunt m. d. nota m. d. || 312-317 nunc rex Alcynous experietur i negaret numpcias lixes: si mitteret (corr. da -es) velle numpcias, prout superius dixit, meciretur; Ulixes autem de nupciis non respondit m. s. 304 redarguas: vel ‘reprehende’ m. d. 305 sequi: su rasura || 311 iratus: -tu- dopo la corr. essem: -em su rasura
262
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
hic manens / domum autem ego et possessiones darem au\qi mevnwn, oi\kon dev k∆ ejgw; kai; kthvmata doivhn, 315 si volens maneres / nolentem autem nemo tenebit / ei[k∆ ejqevlwn ge mevnoi", ajevkonta dev s∆ oujti" ejruvxei. Pheicorum / non hoc amicum Iovi patri fiat Faihvkwn, mh; tou'to fivlon Dii; patri; gevnoito. ductum autem sic ego presagio ut bene scias / pomph;n d∆ ej" tov g∆ ejgw; tekmaivromai, o{fr∆ eu\ eijdh'", cras tunc tu quidem domatus sopno / au[rion ejsth'mo" dev, su; me;n dedmhmevno" u{pnw dormies / isti autem ducent quiete / donec iam veneris / levxeai. oiJ d∆ ejlovwsi galhvnhn, o[fr∆ a]n i{khai, f. 91v 320 ad patriam tuam et domum et sicubi tibi amicabile est, patrivda sh;n kai; dw'ma kai; ei[pou toi fivlon ejstivn, 320 licet et valde multum longius sit Euboie / ei[per kai; mavla pollo;n eJkaterw e[st∆ Eujboivh" quam procul fantur esse / qui ipsam viderunt / thvn per thlotavtw fa's∆ e[mmenai, oi{ min i[donto, populorum nostrorum / quando flavum Radamanthen / law'n hJmetevrwn, o{te te xanqo;n JRadavmanqhn,
316 tenebit: i. vel ʻcohercetʼ m. d. || 317 non – fiat: s. quod ego te vi teneam m. d. || 318-321 dixit Alcynous rex Ulixi: «tunc scies ductum, cum factus erit; tu autem dormies et dormiendo in navi ductus eris ad patriam tuam et quocumque volueris», quod ut infra di m. d. e inf. || 318 presagio: i. ‘antedico’ int., sottolin. || 319 tunc: q. d. ‘tunc, s. cras, scies, cum ductus preparatus erit’ m. inf. || 320 dormies: in navi m. sup. isti – quiete: i. ‘ductores et remigatores remigabunt et ducent te in navi quiete, sopno domatum’; nam, ut infra habebimus, Ulixem dormientem Pheices ad patriam eius duxerunt m. sup. e d. ducent: i. ‘remigabunt’ m. sup. || 321 tibi – est: ire m. d. || 322 multum – Euboie: s. spacium vel locus m. d. || 324 Radamanthen: proprium int. || 324-325 flavum – filium: Iuppiter concubuit cum Helaro, filia Orchomeni, secundum aliquos (segue eum depennato) Myniu, et ipsa existente gravida Iuppiter ipsam ob iram Iunonis in [t]terra occultavit; terra autem produxit puerum dictum Titium (-u- dopo la corr.) et, cum ad etatis mensuram pervenerat, arsit Latonam et sagittatus fuit ab Apolline; venit autem Radhamanthes ut Iovis filius fratrem suum Titium (corr. da -on) ut videret. Videtur enim quod Pheices (corr. da Phec-) iuxta insulas Beatorum habitent (corr. da -are) m. s. 320 dormiens: -ens su rasura o[fr∆: corr. da o{- i{khai: corr. da i[- veneris: corr. da veni-
LIBRO VII
263
duxerunt visurum / Tycion Terre filium / ejpoyomenon, Tituo;n gaihvi>on uiJovn, 325 h\gon et certe hii illuc venerunt et sine labore tulerunt / kai; me;n oi} e[nq∆ h\lqon kai; a[ter kamavtoio kovmissan, die illo et retroversi fuerunt domum retro / h[mati tw' kai; ajphvnusan oi{kad∆ ojpivssw scies autem ipse in sensibus quantum optime / eijdhvsei" de; aujto;" ejni; fresi;n o{sson a[ristai, naves mee et iuvenes reverberare mare remo /” nh'e" ejmai; kai; kou'roi ajnarripei'n a{la phdw',” sic fatus / gavisus autem fuit multa tollerans divus Ulixes / poluvtla" di'o" jOdusseuv", 330 w}" favto, ghvqhsen de; orans autem dixit verbum fatus nominavit que / ei\pen, e[po" t∆ e[fat∆ ejk t∆ ojnovmazen, 330 eujxavmeno" d∆ a[ra “Iuppiter pater / utinam quot dixit perficiet omnia / “Zeu' pavter ai[q∆ o{sa ei\pe teleuthvseien a{panta Alcynous huius certe per vitam donantem terram jAlkivnoo", tou' mevn ken ejpi; zeivdwron a[rouran, inextincta fama sit / ego autem ad patriam veniam” a[sbeston klevo" ei[h ejgw; dev ke patrivd∆ iJkoivmhn,” sic hii certe hec alterutrum narrabant 335 w}" oiJ me;n toiau'ta pro;" ajllhvlou" ajgovreuon, vocavit autem Ariti alba brachia pedisequas kevkleto d∆ jArhvth leukwvleno" ajmfipovloisi strata sub porticu ut ponerent et cultras bonas devmni∆ uJp∆ aijqouvsh qevmenai kai; rJhvgea kalav, purpureas que extendere / sternere que desuper tapetas / porfuvr∆ ejmbalevein storevsai t∆ ajfuperqe taphvta", vestes que imponere / mollibus desuper que cooperire claivna" t∆ ejnqevmenai ou[la" kaquvperqen e{sasqai, f. 92r
325 Tycion: proprium int. || 329 iuvenes: optimi s. sunt m. d. || 330 fatus: Alcynous int., sottolin. || 333 Alcynous: proprium int. || 334 ad patriam: meam int., sottolin. || 335 alterutrum: inter se int., sottolin. || 336 Ariti: proprium int. || 337 porticu: volta ad modum arcus m. s. cultras: ‘vestes’ s. m. s. || 338 purpureas: tictas vel depictas m. d. || 339 mollibus: vestibus aliis s. m. sup. 325 Terre: su rasura
264
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
hee iverunt ab atrio lumen cum manibus tenentes / ai{ d∆ i[san ejk megavroio davo" meta; cersi;n e[cousai, nam postquam stravere densum lectum festinantes / aujta;r ejpei; stovresan pukino;n levco" ejgkonevousai, hortate sunt Ulixem adstantes verbis / w[trunon rJ∆ jOdussh'a paristavmenai ejpevessin “surge dormiturus o forensis factus autem tibi est lectus /” “o[rseo kevwn w\ xei'ne pepoivhtai dev toi eujnhv.” sic fate / isti aut placibile apparuit dormire / }W" favto, tw' d∆ ajspasto;n ejeivsato koimhqh'nai… sic hic ibi quiescebat multa tollerans divus Ulixes / w}" oJ me;n e[nqa kaqeu'de poluvtla" di'o" jOdusseuv", perforatis in lectis sub volta magnisona / trhtoi'" ejn lecevessin uJp∆ aijqouvsh ejridouvpw, Alcynous autem dormiebat in interiori domus alte / jAlkivnoo" d∆ a[r∆ e[lekto mucw' dovmou uJyhloi'o… ante autem mulier domina lectum preparavit et cubile / pa;r de; gunh; devspoina levco" povrsune kai; eujnhvn.
340 hee: pediseque, famule m. s. || 342 hortate sunt: i. ‘comoverunt’ m. s. || 344 fate: fate fuerunt famule m. s. isti – dormire: et dormitum ivit s. m. d. || 346 perforatis: torno factis et iunctis m. s. volta magnisona: quia cooperta est et fit sonus, i. echo m. d. || 347 Alcynous: proprium int. in interiori: loco s. m. d. || 348 postilla erasa sul m. s. ante [...] preparavit: i. ‘ante intravit et ordinavit’ m. d.
340 340
345
LIBRO VIII
Odyssee thita jOdusseiva" qh'ta
5
10
Homeri rapsodie / JOmhvrou rJaywdiva"
265
f. 92r
quando autem in aere se generans apparuit rosei digiti Aurora «Hmo" d∆ hjrigevneia favnh rJododavktulo" jHwv", surrexit iam a cubile sacra potencia Alcynoi / w[rnut∆ a]r ejx eujnh'" iJero;n mevno" jAlkinovoio atque Iove genitus surrexit depredator civitatum Ulixes / a]n d∆ a[ra diogenh;" w\rto ptolivporqo" jOdusseuv", istos autem precedebat sacra potencia Alcynoi / toi'sin d∆ hJgemovneue iJero;n mevno" jAlkinovoio. ad Pheicorum concionem qui ipsis penes naves preparata erat / Faihvkwn ajgorhvn d∆ h{ sfin para; nhusi; tevtukto, cum venerant autem sedebant in linitis lapidibus ejlqovnte" d∆ ejkavqizon ejpi; xestoi'si livqoisi iuxta hec autem per civitatem ambulabat Pallas Athena / plhsivon… h{ d∆ ajna; a[stu metwvceto Palla;" jAqhvnh, assimilata preconi bellicosi Alcynoi eijdomevnh khvruki dai?frono" jAlkinovoio, f. 92v reditum Ulixi magnanimo consulens novston jOdussh'i> mmegalhvtori mhtiovwsa. et iam cuilibet viro adstans fata est sermonem / kaiv rJa eJkavstw fwti; paristamevnh favto mu'qon, “eya eya Pheicorum ductores atque principes / “deu't∆ a[ge Faihvkwn hJghvtore" hjde; mevdonte", ad concionem ite / ut forensem audietis / eij" ajgorh;n ijevnai o{fra xeivnoio puvqhsqe. libro in isto congregacio Pheicorum fit pro Ulixe et pro navi preparanda, xxiii die post recessum Ulixis a Calypso, et ludus disci et tercia narracio Ulixis; nam rex adiscit unde sit forensis m. d. || 2 Alcynoi: proprium int. || 3 Iove genitus: i. ‘a Iove genus habens’ m. s. || 5 concionem: locum significat nunc ubi congregabantur ad consilium m. d. || 6 linitis: bene factis m. d. || 7 iuxta: iuxta alterutrum, s. vicini m. s. || 8 Alcynoi: proprium int. || 9 consulens: in se s. int., sottolin. || 11 eya eya: duo adverbia ortandi posuit m. s. || 12 i. ad eraso sul m. s. 9 consulens: alias ‘curans’ (-ans corr. da am): curabat et curam habebat de reditu m. d. tit.: Homeri: corr. da O- || 12 audietis: -et- su rasura
266
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
qui nuper Alcynoi bellicosi venit ad domum / o}" nevon jAlkinovoio dai?frono" i{keto dw'ma, per pontum pererratus corpore inmortalibus similis /” povnton ejpiplagcqei;" devma" ajqanavtoisin oJmoi'o"…” sic cum dicit commovit vim et animum cuiuslibet / }W" eijpou's∆ w[trune mevno" kai; qumo;n eJkavstou, velociter autem plene fuerunt mortalibus platee et sedes / karpalivmw" d∆ ejpevplhnto brotw'n ajgoraiv te kai; e{drai, congregantibus multi autem admirati fuerunt ut viderunt / ajgromevnwn, polloi; d∆ a[ra qhhvsanto ijdovnte" filium Laertis bellicosum / isti autem Athena uiJo;n Laevrtao dai?frona, tw' d∆ a[r∆ jAqhvnh divinam infudit graciam capite et humeris / qespesivhn katevceue cavrin kefalh' te kai; w[moi" et ipsum longiorem et pinguiorem fecit videri / kaiv min makrovteron kai; pavssona qh'ken ijdevsqai, ut Pheicis amicus omnibus factus esset wJ" ken Faihvkessi fivlo" pavntessi gevnoito. arduus que venerabilis que et perficeret agonas / deinov" t∆ aijdoi'o" te kai; ejktelevseien ajevqlou", multos in quibus Pheices experti fuerunt de Ulixe / pollou;" tou;" Faivhke" ejpeirhvsant∆ jOdussh'o", nam postquam congregati fuerunt simul que facti aujta;r ejpeiv r∆ h[gerqen oJmhgereve" te gevnonto, istis autem Alcynous concionatus est et dixit / toi'sin d∆ jAlkivnoo" ajgorhvsato kai; meteveipen, “audiatis Pheicorum ductores atque principes / “kevklute Faihvkwn hJghvtore" hjde; mevdonte": f. 93r ut dicam que animus in pectoribus precipit / o[fr∆ ei[pw tav me qumo;" ejni; sthvqessi keleuvei. forensis hic nescio quis pererrans venit ad meam domum / xei'no" oJd∆ oujk oi\d∆ o{sti" ajlwvmeno" i{ket∆ ejmo;n dw', 14 pererratus: i. ‘qui erraverat’ m. s. || 17 congregantibus: se s. int., sottolin. || 24 facti: fuerunt s. int., sottolin. 20 videri: vel ‘ut viderentur’ m. d. 28 quis: segue una rasura
15
20
25
LIBRO VIII
30
34
35
40
40
267
vel orientalium vel hesperiorum hominum hje; pro;" hjoivwn h] eJsperivwn ajnqrwvpwn, ad ductum que festinat / et deprecatur firmum esse / pomph;n d∆ ojtruvnei kai; livssetai e[mpedon ei\nai, nos autem ut et antea preparabimus ductum hJmei'" d∆ wJ" to; pavro" ge ejpotrunwvmeqa pomphvn, sed eya navem nigram trahamus ad mare magnum ajll∆ a[ge nh'a mevlainan ejruvssomen eij" a{la di'an, novam iuvenes autem duo et l prwtovploon, kouvrw de; duvw kai; penthvkonta elligantur per populum quot et antea fuerunt optimi / krinavsqwn kata; dh'mon o{soi pavro" eijsi;n a[ristoi. cum ligaveritis autem bene omnes in sedibus remos / dhsavmenoi d∆ eu\ pavnte" ejpi; klhi'sin ejretmav, exeatis nam postea cito preparetis cibum e[kbht∆ aujta;r e[peita qoh;n ajleguvnete dai'ta ad nostram cum veneritis / ego autem bene omnibus concedam hJmevteron d∆ ejlqovnte", ejgw; d∆ eu\ pa'si parevxw, iuvenibus certe hec precipio nam alii kouvroisin me;n tau'ta ejpitevllomai, aujta;r oiJ a[lloi, sceptrigeri imperatores nostras ad domos bonas / skhptou'coi basilh'e" ejma; pro;" dwvmata kalav, veniatis ut forensem in atriis amicabiliter recipiamus / e[rcesq∆ o[fra xei'non ejni; megavroi" filevwmen, nec aliquis neget / vocate que divum cantorem / mhdev ti" ajrneivsqw, kalevsasqe de; qei'on ajoidovn,
29 q. d. ‘vel ab oriente vel ab occidente’ m. d. || 30-31 nam ordinaverant Pheices quod omnes forenses qui ad eos venirent ductus daretur m. s. || 30 firmum esse: i. ductum int. i. ‘ut sit sibi ductus firmus sicuti et aliis’, i. ‘ut ductus ordinatus omnibus forensibus firmus esset’ m. d. || 31 ut – antea: ut et atea prepavimus aliis, preparabimus sibi m. d. preparabimus ductum: sibi m. d. || 33 novam: primi navigii m. s. || 34 et – optimi: s. ‘et alias navigaverunt’ m. d. || 36 dai'ta: a m. d. || 37 ad nostram: s. domum m. s. 37 concedam: vel ‘dabo’ que cene sunt necessaria m. d. 30 firmum: -um su rasura || 32 magnum: corr. da -am || 34 elligantur: -adopo la corr. || 35 ligaveritis: -tis su rasura || 37 nostram: segue una rasura
268
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
Dimodocum cui certe deus ultra dedit cantilenam Dhmovdokon, tw' ga;r qeo;" pevri dw'ken ajoidhvn, delectabilem / quo animus commovet canere” terpnh;n o{pph qumo;" ejp∆ ojtruvnhsin ajeivdein.” sic vero vociferatus precessit hii aut simul sequebantur / w}" a[ra fwnhvsa", hJghvsato, toi; d∆ a{m∆ e{ponto, f. 93v sceptrigeri / preco autem ibat ad divum cantorem / skhptou'coi, khvrux de; metwvceto qei'on ajoidovn… iuvenes electi fuerunt duo et quinquaginta / kouvrw de; kriqevnte duvw kai; penthvkonta, iverunt / ut precepit ad litus maris sine fece / bhvthn wJ" ejkevleu∆ ejpi; qi'n∆ aJlo;" ajtrugevtoio, nam postquam ad navem descenderunt atque mare / aujta;r ejpeiv r∆ ejpi; nh'a kathvluqon hjde; qavlassan navem certe isti nigram maris ad profundum traxerunt / nh'a me;n oi{ ge mevlainan, aJlo;" bevnqo" de; e[russan, et malum ponebant et carbasa in navi nigra ejn d∆ ijstovn t∆ ejtivqento, kai; ijstiva nhi÷ melaivnh. preparaverunt autem remos ligaminibus in corinis hjrtuvnanto d∆ ejretma; tropoi'" ejn dermativnoisin, omnes per ordinem / supra que carbasa alba extenderunt / pavnta kata; moi'ran, ajna; d∆ iJstia; leuka; pevtassan, in altum in moli hanc locaverunt nam postea / uJyou' d∆ ejn notivw thvn g∆ w[rmisan aujta;r e[peita, moti sunt ut venirent Alcynoi bellicosi ad magnam domum, ba'n rJ∆ i[men jAlkinovoio dai?frono" ej" mevga dw'ma,
42 Dimodocum: proprium int. ultra: i. ultra alios m. d. || 43 quo: ad omne id m. inf. animus: suus int., sottolin. commovet: ipsum int., sottolin. canere: ut canet m. d. || 45 sceptrigeri: ‘reges’ s. int., sottolin. || 49 bevnqo": " m. d. || 51 tropoi'": ‘tropos’ palus dicitur fixus in navi cum ligamine in quo ponitur remus m. s. || 53 in moli: i. ‘in aqua ubi maior et alcior erat’ m. s. locaverunt: in portu s. int., sottolin. preparaverunt ipsam in loco apto unde velum possent extendere m. d. 43 commovet: vel ‘incitat’ m. d. 43 commovet: corr. da -it || 45 sceptrigeri: corr. da se- || 48 atque: corr. da ac || 51 ejretmav: -av dopo la corr. || 53 w[rmisan: corr. da w[rmh-
45
50
50
LIBRO VIII
55 59 60
60
65
70
269
plene autem fuerunt porticus que et claustra et domus virorum / plh'nto d∆ a]r ai[qousaiv te kai; e{rkea kai; domoi ajndrw'n, istis autem Alcynou[u]s duas et decem oves sacrificavit / toi'sin d∆ jAlkivnoo" duokaivdeka mh'l∆ iJevreusen, octo que argenteos dentes habentes sues / duos que revolventes pedes boves / ojktw; d∆ ajrgiovdonta" ui{a", duvo d∆ eijlivpoda" bou'", hos excoriaverunt atque aptaverunt preparaverunt que cibum desiderativum / tou;" devron, ajmfiv q∆ e{pon, tetuvkontov te dai't∆ ejrateinhvn, preco autem iuxta venit ducens bonum cantorem / kh'rux d∆ ejgguvqen h\lqen a[gwn ejrivhron ajoidovn, hunc ultra musa dilexit / dedit que bonum que malum que to;n pevri mou's∆ ejfivlhse, divdou d∆ ajgaqovn te kakovn te, oculis certe carere fecit / dedit que dulcem cantilenam / ojfqalmw'n me;n a[merse, divdou d∆ hJdei'an ajoidhvn, f. 94r isti autem Pontonous posuit thronum argenteum / tw' d∆ a[ra Pontovnoo" qh'ke qrovnon ajrgurovhlon, in medio convitatorum in colupna longa cum adherere fecit mevssw daitumovnwn, pro;" kivona makro;n ejreivsa", et in palo appendit cytharam subtilem / kadd∆ ejk passalovfi krevmasen fovrmigga livgeian, eius supra caput / significavit que manibus ut acciperet / aujtou' uJpe;r kefalh'" ejpevfrade de; cersi;n eJlevsqai preco / ante que posuit calathum bonam que mensam / kh'rux… pa;r d∆ ejtivqei kavneon kalhvn te travpezan, ante que calicem vini ad bibendum quando animus preciperet pa;r de; devpa" oi[noio piei'n o{te qumo;" ajnwvgei hii autem ad utilia pronte ante posita manus extendebant / oi{ d∆ ejp∆ ojneivaq∆ eJtoi'ma prokeivmena cei'ra" i[allon,
55 porticus: i. ‘arcus’ int., sottolin. || 56 Alcynou[u]s: proprium int. || 57 argenteos: ‘albos’ s., quia argentum est album m. s. || 60 ultra: alios m. s. malum: i. cecitatem int., sottolin. || 62 isti: cantori m. s. Pontonous: proprium int. || 63 convitatorum: amicis (corr. da -orum) debentibus comedere m. s. || 65 significavit – acciperet: q. d. ‘significavi sibi ut acciperet manibus cum vellet’, alias ‘ipse cecus posuit manu ut sciret (corr. da -res) ubi stabat, quando vellet posset accipere’ m. d. || 66 calathum: ubi (segue nece depennato) comestibilia posuit m. s. || 67 preciperet: sibi s. m. d. 66 posuit: su rasura
270
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
nam postquam poti et cibi desiderium extraxerunt aujta;r ejpei; povsio" kai; ejdhtuvo" ejx e[ron e[nto, musa vero cantorem suscitavit ut caneret glorias virorum / mou's∆ a[r∆ ajoido;n ajnh'ken ajeidevmenai kleva ajndrw'n, cantilene tuc vero gloria celum amplum venit, oijmheth'" tovt∆ a[ra klevo" oujrano;n euJru;n i{kanen lis Ulixis et Pelidis Achillis / nei'ko" jOdussh'o" kai; Phleivdew jAcillh'o", sicuti condam litigaverunt deorum in cibo florifero / w}" pote; dhrivsanto qew'n ejn daiti; qaleivh. valde litigosis verbis / rex virorum Agamemnon / ejkpavgloi" ejpevessin. a[nax ajndrw'n jAgamevmnwn, gaudebat sensu quando optimi Achivorum litigabant / cai're novw o{t∆ a[ristoi jAcaiw'n dhriovwnto. sic enim ipsi vacicinans dixit Phebus Apollo / w}" gavr oiJ creivwn muqhvsato Foi'bo" jApovllwn, Pytho in gloriosa quando transivit lapideum limen Puqoi' ejn hjgaqevh, o{q∆ uJpevrbh lavi>non oujdovn, vacicinium accepturus tuc certe iam revolvebatur lesionis principium / crhsovmeno", tovte gavr rJa kulivndeto phvmato" ajrchv, 71 gloria: fama, vox s. m. d. || 72 s. m. s. catabat cantor litem Ulixis et Achillis m. d. || 73-79 ponit hic auctor quod post mortem Hectoris lis (corr. da lit) fuit inter Ulixem et Achillem, ex hoc quod Agamemnon dixerat quod esset bonum mittere ad Apollinem ut scirent de capcione Troie, Achilles dixit quod non sed vi, sine responso, capere eam, Ulixes contra dixit, dicendo (precede una rasura) quod magis debebant sequi scienciam quam vim; unde ad turpia verba venerunt, quod scivit Agamemnon et gavisus fuit: nam volebat quod magnates litigarent ad invicem, et hoc propter Achillem. Ex tunc paulo post mortuus est Achilles manu Paridis; multum autem gavisus fuit Agamemnon morte Achillis, et cetera. Alias eciam discordia fuit in (da leggere inter?) regem, Achillem et Ulixem: Achilles semper (?) in consiliis vim (?) sapienciam et semper (?) in hoc autem (?) m. s. e inf. || 73 in cibo: in convivio int., sottolin. florifero: i. ‘florere faciens et gaudere’ m. d. || 74 rex: autem s. int., sottolin. || 75 habuit Agamemnon respons ab Apolline quod tunc caperet Troiam quando opti Achivorum litigarent m. d. || 76-78 sic – accepturus: nam Apollo Agamemnoni dicerat decimo anno Troiam capi sapiencia et [et] non vi; ideo nil curabat de vi et in odio habebat Achillem et magnates, et hoc, dum cogitabat quod illi eciam accipere debebant predam troianam, volebat solus habere omnia m. d. || 77 Pytho: civitas int. civitas est m. inf. 71 cantilene: vel ‘cantilene principium’ magis proprie m. s. 71 cantilene: corr. da -a
i{kanen: -e- su rasura || 72 Ulixis: corr. da -es
70
75
80
LIBRO VIII
80
85
90
90
271
Troianis et Danais Iovis magni per consilia f. 94v Trwsiv te kai; Danaoi'si Dio;" megavlou dia; boulav", hec vere cantator canebat gloriosus nam Ulixes / tau't∆ a[r∆ ajoido;" a[eide periklutov", aujta;r jOdusseuv", purpuream magnam togam cum accepit manibus robustis / porfuvreon mevga favro" eJlwn cersi; stibarh'si in capite revolvit / velavit que bonos vultus / kakkefalh'" ei[russe kavluye de; kala; provswpa, verecundabatur autem de Pheicibus sub superciliis lacrimas fundes / ai[deto ga;r Faivhka" uJp∆ ojfru'si davkrua leivbwn certe quando finivit / canens divus cantator h[toi o{te lhvxeien ajeivdwn qei'o" ajoidov", lacrimas cum terserat a capite togam abstulit / davkru∆ ojmorxavmeno" kefalh'" ajpo; faro" e{leske, et calicem rotundum cum acceperat libabat diis / kai; devpa" ajmfikuvpellon eJlwn, speivsaske qeoi'sin, nam quando iterum inciperet et infestarent ut caneret aujta;r o{t∆ a]y a[rcoito kai; ojtruvneian ajeivdein, Pheicorum qui optimi / quia delectabantur verbis / Faihvkwn oiJ a[ristoi ejpei; tevrpont∆ ejpevessin, iterum Ulixes caput velatus plorabat / a]y jOdusseu;" kata; kra'ta kaluyavmeno" goavasken, tunc alios certe omnes latebat lacrimas fundens / e[nq∆ a[llou" me;n pavnta" ejlavnqane davkrua ei[bwn, Alcynous autem solus perpendit atque vidit jAlkivnoo" dev min oi\o". ejpefravsato hjde; novhsen, sedens iuxta ipsum / graviter autem suspirantem audivit / h{meno" a[gc∆ aujtou', baru; de; stenavconto" a[kousen, cito autem Pheicibus amicis remorum dixit ai\ya de; Faihvkessi filhrevtmhsi methuvda… 80 hec: hec dicta s. m. s. || 81 togam: ‘vestem’ s. m. s. || 85 cum terserat: Ulixes int., sottolin. || 87-89 nam, quando cantor canebat, Ulixes velato capite plangebat m. s. || 87 inciperet: cantor m. d. || 88 verbis: catoris m. d. || 91 Alcynous: proprium int. 93 amicis remorum: vel ‘diligentes remos’ m. s. 81 accepit: corr. da accip- || 83 Pheicibus: corr. da -cis || 86 acceperat: corr. da accip-
272
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
“audiatis Pheicorum ductores atque principes / “kevklute Faihvkwn hJghvtore" hjde; mevdonte". nunc certe cibo saturavimus animum congruo / h[dh me;n daito;" kekorhmeqa qumo;n eji?sh", 95 cythara que que epulo concors est florifero / fovrmiggo" q∆ h} daiti; sunhvorov" ejsti qaleivh… nunc autem exeamus / et de agonis experiamur / f. 95r 100 nu'n d∆ ejxevlqwmen kai; ajevqlwn peirhqw'men, omnibus / ut forensis dicat propriis amicis / pavntwn w{" c∆ oJ xei'no" ejnisph oi|si fivloisin, domum cum redierit / in quantum ultra sumus alios oi[kade nosthvsa", o{sson periginovmeq∆ a[llwn, in pugillo / lucta que et saltibus / atque pedibus /” pux te palaismosuvnh te, kai; a{lmasin, hjde; povdessin…” 100 sic vere vociferatus precessit / illi autem simul sequebantur }W" a[ra fwnhvsa" hJghvsato, toi; d∆ a{m∆ e{ponto. et in palis appendit cytharam subtilem / kadd∆ ejk passalovfin krevmasen fovrmigga livgeian, Dimodoci accepit manum et extraxit ab atrio / Dhmodovkou d∆ e{le cei'ra kai; e[xagen ejk megavroio preco / ducebat autem ipsum illam per viam / per quam alii / kh'rux, h\rce de; tw' aujth;n oJdovn, h{n per oiJ a[lloi. Pheicorum optimi agonas visuri / Faihvkwn oiJ a[ristoi ajevqlia qaumanevonte" 105 moti fuerunt ut irent ad forum simul que sequebatur multa congregacio, ba'n d∆ i[men eij" ajgorhvn, a{ma d∆ e{speto polu;" o{milo", myrii ante stabant iuvenes multi et boni / muvrioi, ajn d∆ ijstanto nevoi polloiv te kai; ejsqloiv, 110
95 animum: ‘volutatem’ s. m. d. || 96 epulo concors: nam cythara socia sive consors est epulo m. inf. florifero: i. ‘que florere et gaudere hominem facit’ m. d. || 97 experiamur: i. ‘experimentum accipiamus’ m. d. || 99 ultra – alios: i. ‘superamus alios’ m. d. || 100 pedibus: i. ‘in currendo’ m. d. || 103 quia cecus erat cantor m. d. Dimodoci: proprium int. || 106 congregacio: ‘populus’ s. m. d. || 107 myrii: s. int. infiniti m. s. 94 Pheicorum: corr. da -es atque: -t- dopo la corr. || 95 saturavimus: -avi- su rasura || 96 cythara: corr. da -e || 97 experiamur: corr. da -emur || 101 vociferatus: corr. da -a
LIBRO VIII
273
sicuti hic Acroneus que et Ocyalos et Elatreus / wJ" oJ me;n jAkrovnewv" te kai; jWkuvalo" kai; jElatreuv", Nautes que Prymnes que Anchialus et Eretmes Nauteuv" te Prumneuv" te kai; jAgcivalo" kai; jEretmeuv", Pontes que Proreus que, Thoon Anavisineos que 110 Ponteuv" te Prwreuv" te Qovwn jAnabhsivnew" te, Amphyalus que filius Polynii Tectonidao jAmfialov" q∆ uiJo;" Polunhvou Tektonivdao, ante que et Euryalus mortalium corruptori similis Marti / a]n de; kai; Eujruvalo" brotoloigw' iso" [Arhi>, Neubolides que qui optimus erat specie que corpore / que / Neubolivdh" q∆ o}" a[risto" e[hn ei\do" te devma" te, omnium Pheicorum post inreprehensibilem Laodamanta / pavntwn Faihvkwn met∆ ajmuvmona Laodavmanta ante que stabant tres filii inreprehensibilis Alcynoi / jAlkinovoio 115 ajn d∆ e[stan trei'" pai'de" ajmuvmono" Laodamas Alios que et antitheus Clytonius Laodavma" {Aliov" te kai; ajntivqeo" Klutovnho", f. 95v hii primo certe experti fuerunt pedibus / 120 oiJ d∆ ou|toi prw'ton me;n ejpeirhvsanto povdessi, horum autem ad currendum valde optimus erat Clytonius inreprehesibilis / qevein o[c∆ avristo" e[hn Klutovnho" ajmuvmwn, 123 tw'n de; in quantum in culta spacium est mulabus / o{sson t∆ ejn neivw ou\ron pevlei hJmiovnoii>n, 108-114 numerat nunc iuvenes qui adstabant pro agonis m. s. || 108 Acroneus: proprium int. Ocyalos: proprium int. Elatreus: proprium int. || 109 Nautes: proprium int. Prymnes: proprium int. Anchialus: proprium int. Eretmes: proprium int. || 110 Pontes: proprium int. Proreus: proprium int. Thoon: proprium int. Anavisineos: proprium int. || 111 Amphyalus: proprium int. Polynii: proprium int. Tectonidao: patronomicum int., sottolin. || 112 ante: stabat m. s. Euryalus: proprium int. || 113 Neubolides: proprium int. || 114 Laodamanta: proprium int. || 115 Alcynoi: proprium int. || 116 Laodamas: proprium int. Alios: proprium int. antitheus: i. ‘equalis deo’ m. sup. Clytonius: proprium int. || 117 pedibus: ‘cursu’ s. m. d. || 118-125 nunc ponit omnia certamina in quibus certaverunt Pheices et Ulixes m. s. || 118 Clytonius: proprium int. || 119 q. d. ‘tantum per spacium superavit alios quantum spacii est sulcus mularum’ m. s. culta: terra int., sottolin. spacium: ‘spacium’: i. ‘sulcus’ m. d. mulabus: arando s. m. d. 119 mulabus: corr. da -is
274
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
in tantum ante currens ad populos venit / illi autem relicti fuerunt tovsson uJp∆ ejkproqevwn laou;" i{keq∆ oiJ d∆ ejlivponto, 120 hii autem de lucta ardua experti fuerunt / oiJ de; palaismosuvnh" ajlegeinh'" peirhvsanto, in hac Eurialus vincebat omnes optimos / th' d∆ au\t∆ Eujruvalo" ajpekaivnuto pavnta" ajrivstou" in saltu Amphipolus omnium melior erat / a{lmati d∆ jAmfivpolo" pavntwn proferevstero" h\en, in disco autem omnium melior erat Elatreus divskw d∆ au\ pavntwn proferevstato" h\en jElatreuv", in pugillo autem Laodamas bonus filius Alcynoy / pux d∆ au\ Laodavma" ajgaqo;" pavi>" jAlkinovoio… 125 130 nam postquam omnes delectati fuerunt sensum agonis / aujta;r ejpeidh; pavnte" ejtevrfqhsan frevn∆ ajevqloi", istis vere Laodamas affatus est filius Alcynoi toi'" a[ra Laodavma" metevfh pai'" jAlkinovoio, “venite amici forensem ut interogemus siquem agona “deu'te fivloi to;n xei'non ejrwvmeqa ei[tin∆ ajevqlon, scit et doctus est corpus iam non debilis est / oi\dev te kai; dedavhke, fuhvn ge ouj kakov" ejsti, crura que ocreas que et ambas manus desuper / mhrouv" te knhvma" te kai; a[mfw cei'ra" u{perqen, 130 collum que robustum magnam que potenciam / nec iuventute aujcevna te stibaro;n mevga te sqevno", ouj dev ti h{bh", caret sed in malis cecidit multis / deuetai, ajlla; kakoi'si sunevrrhktai polevessin, non enim ego aliquod fateor peius alio mare / ouj ga;r e[gwgev ti fhmi; kakwvteron a[llo qalavssh", virum ad confundendum licet et valde fortis sit /” a[ndrav ge sugceu'ai eij kai; mavla kartero;" ei[h,” f. 96r 121 hii: alii m. s. ardua: ‘laboriosa’ s. int., sottolin. || 122 hac: lucta s. m. s. Eurialus: proprium int. || 123 Amphipolus: proprium int. melior: i. ‘forcior’ int., sottolin. || 124 disco: ludo illo m. s. melior: i. ‘forcior’ int., sottolin. Elatreus: proprium int. || 125 Laodamas: proprium int. Alcynoy: proprium int. || 127 Laodamas: proprium int. Alcynoi: proprium int. || 131 collum – potenciam: habet int., sottolin. || 132 in – multis: q. d. ‘confusus est multis malis’ m. s. || 133 q. d. ‘a mare venit et fessus est mare’ m. d. non […] aliquod […] peius – mare: esse s. m. d. || 134 ad confundendum: debilem facere m. sup.
LIBRO VIII
275
huic autem Eurialus respondit clamavit que / to;n d∆ au\t∆ Eujruvalo" ajpameivbeto fwvnhsevn te. 140 135 “Laodama valde hoc verbum secundum conveniens dixisti / “Laodavma, mavla tou'to e[po" kata; moi'ran e[eipe": ipse nunc voca cum veneris et manifesta sermonem / aujto;" nu'n prokavlessai ijw;n kai; pevfrade mu'qon, nam postquam hoc audivit bonus filius Alcynoi / aujta;r ejpei; tov g∆ a[kous∆ ajgaqo;" pai'" jAlkinovoio, stetit in medio cum venerat et Ulixem affatus est / sth' rJ∆ ej" mevsson ijw;n kai; jOdussh'a proseveipe, “eya eya et tu forensis pater experiare de agonis / pavter peivrhsai ajevqlwn, 140 “deu'r∆ a[ge kai; su; xei'ne si quem doctus es / puto iam te scire agonas / ei[tinav pou dedavhka", e[oika dev s∆ i[dmen ajevqlou", non certe maior gloria viri / donec iam est ouj me;n ga;r mei'zon klevo" ajnevro", o[fra ken h\sin quam quicquid pedibus facit et manibus propriis / h] o{ti per possiv te rJevxei kai; cersi;n eJh'sin, sed eya experiare / dispargas que curas ab animo / ajll∆ a[ge peivrhson, skevdason d∆ ajpokhvdea qumou', tibi autem via non in longum aberit / sed tibi nunc oJdo;" oujkevti dhro;n ajpevssetai. a[lla toi h[dh, 150 145 soi; d∆ navis extracta est et preparati sunt socii” nhu'" te kateivrustai kai; ejparteve" eijsi;n eJtai'roi…” hunc autem retribuens affatus est multiconsilii Ulixes / Tovn d∆ ajpameibovmeno" prosevfh poluvmhti" jOdusseuv". “Laodama, cur hec precipitis trumphantes “Laodavma. tiv me tau'ta keleuete kertomeonte". cure michi et magis in sensibus quam agones / khvdeav moi kai; ma'llon ejni; fresi;n h[per a[eqloi, 135 Eurialus: proprium int. clamavit: ipsum int., sottolin. || 136 Laodama: proprium int. || 137 voca: ipsum int., sottolin. manifesta: i. ‘dic’ int. sermonem: verbum m. d. || 138 Alcynoi: proprium int. || 140 experiare: q. d. ‘tempta’ s. m. d. || 141 si quem: i. ‘si aliquem’ m. s. puto: q. d. ‘videor videre te’ m. d. || 142 non – viri: est int., sottolin. donec – est: i. ‘tam diu durabit’ m. d. || 143 propriis: i. ‘suis’ m. d. || 144 curas: anxietates vel mala m. d. || 145 via: ductus s. ad patriam suam m. s. || 146 socii: i. ‘remigatores’ m. d. || 147 retribuens: ‘respondens’ s. int., sottolin. || 148 Laodama: proprium int. || 149 cure: ‘anxietates’ et ‘flagella’ s. m. s. cure – magis: sunt int., sottolin.
276
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
qui ante valde multa passus et multa substinui / 150 o}" pri;n me;n mavla poll∆ e[paqon kai; poll∆ ejmovghsa, nunc autem in vestro foro reditu egens nu'n de; meq∆ uJmetevrh ajgorh' novstoio cativzwn, sedeo deprecans imperatorem omnem que populum /” h|mai lissovmeno" basilh'a te pavnta te dh'mon,” f. 96v huic autem Euryalus retribuit redarguit que contra / to;n d∆ au\t∆ Eujruvalo" ajpameivbeto neivkese t∆ a[nthn, “non certe te forensis bellicoso viro similem puto “ouj gavr s∆ ouj de; xei'ne dahvmoni fwti; eji?skw. in agonis sicuti multi in hominibus sunt / 155 160 a[qlwn / oi|a te polla; met∆ ajnqrwvpoisi pevlontai: sed illi qui valde navi multarum sedium crebre navigans / ajlla; tw', o}" mala nhi÷ poluklhi¿di qamivzwn, princeps navium qui experti sunt / ajrco;" nautavwn, oi{ te prhkth're" e[asi, oneris memorans et custos est aptorum in via fovrtou te mnhvmwn kai; ejpiskopo" ei\sin oJdaivwn, lucrorum usurpabiliorum non agonico assimilaris /” kerdevwn q∆ aJrpalevwn, ouj d∆ ajqlhth'ri e[oika",” hunc autem sub oculis cum respexit affatus est multi consilii Ulixes to;n d∆ a]r uJpovdra ijdw;n prosevfh polumhti" O j dusseuv" 160 “amice non bene dixisti iniurioso viro / assimilaris “xei'n∆ ouj kalo;n e[eipa" ajtasqavlw ajndri; e[oika".
151 foro: ‘concione’ s., loco ubi congregacio et concio fit m. inf. || 153 Euryalus: proprium int. || 154-155 nunc Eurialus vilipendit Ulixem dicendo (segue sibi depennato) ipsum nescire certamina m. s. || 154 q. d. ‘non puto te [esse] virum bellicosum ee’ m. s. forensis: o int., sottolin. similem puto: esse s. m. d. || 155 multi: agones s. m. d. || 156 illi: suple ‘te similem facio qui’ m. s. || 157 princeps navium: priceps navium est et regit naves et remigatores m. s. experti: i. ‘operatores’ s. int., sottolin. || 158 aptorum – via: i. ‘necessariorum’ s. int., sottolin. rerum s. m. d. || 159 lucrorum: i. ‘utilitatum’ int., sottolin. usurpabiliorum: i. ‘que aliquis usurparet’ m. d. assimilaris: tu, o Ulixes int., sottolin. i. ‘similis es’ m. d. || 160 respondit Ulixes illi qui iniuriam sibi dicerat m. s. sub oculis: i. ‘torve’ vel ‘oblique’ m. s. || 161 assimilaris: i. ‘similis es’ m. s. 158 oneris: vel ‘ponderis’ int., sottolin.
custos: vel ‘custos’ m. s.
152 rasura sopra te1 || 155 que eraso sopra te || 160-161 m. s.
LIBRO VIII
277
sic non omnibus dei graciosa dant / ou{tw" ouj pavntessi qeoi; cariventa didou'sin, viris nec corpus / nec sensus / nec eloquenciam ajndravsin, ou[te fuhvn, ou[t∆ a]r frevna", ou[t∆ ajgorhtuvn, alius certe specie debilior est vir / a[llo" me;n gavr t∆ ei\do" ajkidnovtero" pevlei ajnhvr, sed deus formam verbis coronat / alii ad ipsum 170 165 ajlla; qeo;" morfh;n ejpesi stevfei. oiJ dev t∆ ej" aujtovn, dellectantes se respiciunt hic autem non peccans concionatur / terpovmenoi leuvsousin, o{ d∆ ajsfalevw" ajgoreuvei. veneracione / humili atque convenit illis congregatis / aijdoi' meilicivh, meta; de; prevpei ajgromevnoisin… venientem autem per civitatem deum sicuti respiciunt / ejrcovmenon d∆ ajna; a[stu, qeo;n w}" eijsorovwsin, alius autem specie similis inmortalibus / a[llo" d∆ au\t∆ ei\do" me;n ajlivgkio" ajqatavtoisin, sed non sibi gracia adest verbis / 170 ajll∆ ou[ oiJ cavri" ajmfiperistrevfetai ejpevessin, sicuti et tibi species certe gloriosa non iam aliter wJ" kai; soi; ei\do" me;n ajriprepev", ouj dev ken a[llw", nec deus ordinaret / sensum autem indoctus es / ouj de; qeo;" teuvxeie, novon d∆ ajpofwvlio" ejssi, f. 97r commovisti michi animum in pectoribus amicis w[rina" moi qumo;n ejni; sthvqessi fivloisin, cum dixisti / non secundum conveniens / ego autem non inexpertus agonum / eijpw;n ouj kata; kosmon, ejgw; d∆ ouj nh'i"> ajeqv lwn, 162-170 nota m. s. hec verba Ulixes dixit pro se, eciam contra illum, quia ille qui redarguit ipsum pulcer erat, Ulixes autem turpis sed eloquens m. s. || 162 graciosa: gracias omnes int., sottolin. || 164 debilior: i. ‘ferior’ alias int., sottolin. || 165 formam: eius int., sottolin. coronat: i. ‘ornat’ int. alii: homines m. d. || 166 dellectantes – respiciunt: i. ‘dum respiciunt, delectantur e (sormontato da compendio: est per eciam?)’ m. s. hic: qui verbis honorat turpem formam m. d. || 167 veneracione: i. ‘ornatu’ int., sottolin. convenit: i. ‘placet’ int., sottolin. || 169-170 superius laudavit se (se sottolin.), nunc reprehendit Eurialum m. s. alius est pulcer, sed non est eloquens m. d. || 171 aliter: i. pulcriorem m. d. || 174 cum dixisti: verba m. s. ego – agonum: ydeo «scio agonas» dixit Ulixes m. d. 171 gloriosa: ‘conveniens’ alias, ‘optima’ m. inf. || 172 ordinaret: alias ‘faceret’ m. sup. || 173 commovisti: alias ‘exitavisti’ m. s.
278
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
sicuti tu narras / sed in primis puto wJ" suv ge muqei'ai, ajll∆ ejn prwvtoisin oji?w, 175 180 esse donec etate que fidebam manibus que meis / e[mmenai, o[fr∆ h{bh te pepoivqea cersiv t∆ ejmh'sin, nunc autem teneor calamitate et anxietatibus / multum certe substinui / nu'n d∆ e[comai kakovthti kai; a[lgesi polla; ga;r e[tlhn, virorum que bella graves undas transiens / ajndrw'n te ptolevmou" ajlegeinav te kuvmata peivrwn, sed et sic mala multa passus experiar de agonis / ajlla; kai; w}" kaka; polla; paqwvn, peirhvsom∆ ajevqlwn, animum momordens certe sermo incitavisti que me cum dixisti /” qumodakh;" ga;r mu'qo", ejpwvtruna;" dev me eijpwvn,” 180 dixit / iam et ipsa cum toga commotus accepit discum / h\ rJav, kai; aujtw' favrei ajnai?xa" lavbe divskon, maiorem et pinguiorem robustiorem que non modicum meivzona kai; pavceton stibarwvteron oujk ojlivgovn per, quam quo Pheices proiciebant ad invicem / h] oi{w Faivhke" ejdivskeon ajllhvloisi, hunc leviter cum revolverat misit robusta a manu / tovn rJa peristrevya" h|ke stibarh'" ajpo; ceirov", sonuit que lapis atque obstupefacti fuerunt in terra / bombhsen de; livqo", kata; d∆ e[pthxan poti; gaivh, 185 190 Pheices longos remos habentes navibus gloriosi viri / Faivhke" dolichvretmoi nausiklutoi; a[ndre", lapidis sub ictu hic autem transivit signa omnia / la'o" uJpo; rJiph'", o{ d∆ uJpevrptato shvmata pavnta:
175 primis: i. ‘melioribus’ m. d. || 176 fidebam: audaciam m. d. || 178 virorum – bella: substinui s. int., sottolin. || 180 sermo: tuus fuit vel est int., sottolin. || 181 dixit: Ulixes m. s. toga: i. veste quam habebat int., sottolin. discum: i. ‘lapidem’ m. d. lapis erat ligatus cum fune: revolvebant enim ipsum ut funda et proiciebant m. d. || 181-184 accepit – manu: nuc ponit quomodo Ulixes proiecit discum m. s. || 183 ad invicem: alterutrum, inter se m. d. || 184 misit: proiecit m. d. || 185 sonuit: tinnuit int., sottolin. strepitum fecit m. s. || 186 longos – habentes: longis remis utentibus m. d. || 187 ictu: ‘motu’ s., vel ‘ictu’ m. s. hic: lapis int., sottolin. hic – omnia: aliorum, i. ‘ultra aliorum signa proiecit lapidem’ m. d. 183 quo: alias ‘quali’ m. s.
LIBRO VIII
279
leviter currens a manu / posuit autem metas Athena / rJivmfa qevwn ajpo; ceirov", e[qhke de; tevrmat∆ jAqhvnh, viro corpore assimilata / verbum fata nominavit que / ajndri; devma" eijkui'a e[po" t∆ e[fat∆ ejk t∆ ojnovmazen, “et cecus tibi phorensis divideret signum / diakrivneie to; sh'ma, f. 97v 190 “kaiv k∆ ajlaov" toi xei'ne palpitans quia nondum mixtum est congregacioni / ajmfafovwn, ejpei; ou[ti memigmevnon ejsti;n oJmivlw, sed multum ultimum / tu autem horteris ad hunc agona ajlla; polu; prw'ton, su; de; qavrsei… tovn dev g∆ a[eqlon, nemo Pheicorum ad hunc locum veniet nec lanciabit /” ou[ti" Faihvkwn tovn g∆ i{xetai, ouj d∆ uJperhvsei.” sic fata / congratulatus autem fuit multa tollerans divus Ulixes / w}" fato: ghvqhsen de; poluvtla" di'o" jOdusseuv", gaudens / ob hoc quia socium bonum aspexit in agona / eJtai'ron ejnheva leu's∆ ejn∆ ajgw'ni. 200 195 caivrwn, ou[nec∆ et tunc audacius vocavit Pheices / kai; tovte koufovteron mefwvnee Faihvkessi, “ad istum nunc venite iuvenes / cito autem ultimo alium / “tou'ton nu'n ajfivkesqe nevoi, tavca d∆ u{steron a[llon, mittam / vel in tantum puto vel adhuc longius h{sein, h] tosou'ton oji?omai h] e[ti ma'sson,
188 metas: ‘signum’ s. int., sottolin. || 189 viro – assimilata: similis homini videbatur m. inf. || 190 q. d. ‘in tantum superavisti alios’ m. s. phorensis: o m. sup. divideret: ‘dividet’ s. eraso sul m. sup. || 191 congregacioni: i. ‘signis aliorum’ m. d. || 193 q. d. ‘nemo veniet ad hoc signum (-um dopo la corr.) nec proiciet agonam hunc’ (su rasura) m. s. lanciabit: i. ‘proiciet’ int. || 194 fata: Athena m. s. ghvqhsen: i. ‘alacer factus est’ m. s. || 196 Ulixes dopo tunc, int., sottolin. || 197 ad istum: i. ad istum discum vel locum, i. signum m. s. alium: agona int., sottolin. || 198 mittam: proiciam m. s. longius: i. ‘ulterius’ m. d. 196 audacius: vel ‘magis audacter’ m. s. 189 verbum: -u- su rasura || 192 horteris: -eris dopo la corr. (-e- su rasura) || 193 Pheicorum: segue et espunto || 195 agona: corr. da -i
280
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
de aliis quemcumque cor animus que incitat tw'n d∆ a[llwn o{tina kradivh qumov" te keleuvei eya eya experiatur / quia me irasci fecistis valde / deu'r∆ a[ge peirhqhvtw, ejpeiv m∆ ejcolwvsate livhn, 200 vel pugillo vel lucta / vel et pedibus / non curo / h] puvx, hje; pavlh. h] kai; possivn, ou[ti megaivrw, de omnibus Pheicibus / preter ipsum Laodamantem / pavntwn Faihvkwn plhvn g∆ aujtou' Laodavmanto". amicus certe hic est / quis iam diligenti pugnabit ? / xei'no" gavr moi o{ d∆ ejstiv, tiv" a]n filevonti mavcoito: inscipiens iam ille et debilis est vir / a[frwn dh; kei'nov" ge kai; oujtidano;" pevlei ajnhvr, qui hospiti litem anteponit agonum / o{sti" xeinodovkw e[rida profevrhtai ajevqlwn, 205 210 loco in extraneo utilia eius omnia impedit / dhvmw ejn ajllodapw', e{o t∆ aujtou' pavnta kolouvei. de aliis non aliquem sperno / nec reprobo tw'n d∆ a[llwn ou[ pevr tin∆ ajnaivnomai ouj d∆ ajqerizw, sed volo scire et experiri contra / f. 98r ajll∆ ejqevlw i[dmen kai; peirhqh'menai a[nthn, in omnibus certe / non inexpertus sum cum viris quot agonizatores / pavnta ga;r ouj kakov" eijmi met∆ ajndravsin o{ssoi a[eqloi. 199-201 de – pedibus: nunc Ulixes provocat omnes alios ad alios ludos, s. pugillo, lucta, pedibus, i. cursu m. s. iratus Ulixes audacter apellas omnes ad multos agonas (corr. da -es) m. s. || 201-203 non – pugnabit: dixit Ulixes: «Laodamas est amicus meus, ideo non possum cum ipso pugnare»; et addit: «quis posset cum amico pugnare?» m. s. || 202 Laodamantem: proprium int. || 203 xei'no": xei'no" m. s. hic: Laodamas int., sottolin. filius regis erat m. s. quis: q. d. ‘nullus’ m. d. diligenti: ‘hospiti’ s. ‘amicanti’ m. s. || 204-205 nota m. s. || 204 debilis: i. ‘de nichilo’ s. int., sottolin. || 205 qui: ‘quicumque’ s. m. s. || 206 utilia – impedit: qui sic facit m. d. || 207 dixit Ulixes: «preter filium regis omnes appello» m. inf. || 209 inexpertus: debilis vel indoctus m. s. quot agonizatores: sunt m. d. 205 hospiti: alias ‘hospitem recipientem ipsum’ m. s. || 206 loco: vel ‘populo’ m. s. 199 keleuvei: -ei dopo la corr. incitat: su rasura || 209 omnibus: corr. da -ia inexpertus: su rasura
LIBRO VIII
281
bene arcum scio bene factum / manu volvere / ajmfafavasqai, 210 eu\ me;n tovxon ejoi'da eju?xoon primus virum percuciam cum sagittavero in congregaccione / prw'to" ka[ndra bavloimi oji>steuvsa" ejn oJmivlw, virorum inimicorum / quamvis et valde multi socii / ajndrw'n dusmenevwn, eij kai; mavla polloi; eJtai'roi, iuxta adsint / et sagittent viros / a[gci parastai'en kai; toxazoiato fwtw'n, solus iam me Phyloctetes vincebat arcu, oi|o" dhv me Filokthvth" ajpekaivnuto tovxw, loco in Troianorum / quando arcu sagittabamus Achivi / o{te toxazoivmeq∆ jAcaioi; 220 215 dhvmw ejni; Trwvwn, de aliis me fateor multum meliorem esse / tw'n d∆ a[llwn ejme; fhmi; polu; proferevsteron ei\nai, quot mortales sunt in terra Cererem comedentes / o{ssoi brotoi; eijsi;n ejpi; cqoni; si'ton e{donte", viris autem prioribus litigare non velim / ajndravsi de; protevroisin ejrizevmen oujk ejqelhvsw, non Herculi non Euryto in Ichalii oujq∆ JHraklh'i> ou[t∆ Eujruvtw Oijcalh'i>, qui iam et inmortalibus litigabant de arcubus / 220 oiJ rJa; kai; ajqanavtoisin ejrivzeskon peri; tovxwn, ex hoc iam et cito mortuus fuit magnus Eurytus nec ad senectutem / tw' rJa kai; ai\y∆ e[qanen mevga" Eu[ruto" ouj d∆ ejpi; gh'ra", venit in atriis / iratus enim / Apollo / i{ket∆ ejni; mmegavroisi colwsavmeno" ga;r jApovllwn, 210 postilla erasa sul m. d. || 214 Phyloctetes: proprium int. quem invidia solum ista dimisit percussum in insula m. d. || 216 proferevsteron: de arcu solum laudatur hic Ulixes m. d. || 218 viris […] prioribus: antiquis heroibus int., sottolin. || 218-219 litigare – Herculi: tamen, si viveret Hercules, non cum ipso litigarem m. d. || 219 Herculi: proprium int. Euryto: proprium int. Ichalii: civitas est de qua fuit Euritus (proprium int.) valens in arcu, in Thessalia m. d. || 220 qui: heroes m. s. || 221-223 dixit Ulixes quod Ueritus (proprium int.) magnus valens in arcu interfectus fuit ab Apolline, i. ab alio sagittatore m. s. || 221 Eurytus: proprium int. || 222 atriis: eius int., sottolin. 216 meliorem: vel ‘meliorem’ m. d. 214 oi|o": corr. da oi\-
282
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
interfecit ob hoc quia ipsum appellabat ad sagittandum e[ktanen: ou[nekav min prokalivzeto toxavzesqai, lanciam que lancio in quantum non alius aliquis telum / douri; d∆ ajkontivzw, o{sson oujk a[llo" ti" oji>stw', mittet / pertimeo pedibus / ne aliquis me transeat oi[oisin deivdoika posi;n mhvti" me parevlqh 225 230 Pheicorum / valde certe inepte consumptus sum / Faihvkwn… livhn ga;r ajeikelivw" ejdamavsqhn, f. 98v undis in multis / quia non comodum in navi kuvmasin ejn polloi'sin, ejpei; ouj komidh; kata; nh'a, erat satisfaciens / ideo michi amica membra soluta sunt” h\en ejphetanhv, tw' moi fivla gui'a levluntai.” sic fatus / hii vero omnes extrema facti sunt taciturnitate / w}" e[faq∆ oiJ d∆ a[ra pavnte" ajkh;n ejgevnonto siwph', Alcynous autem ipsi solus retribuens dixit / jAlkivnoo" dev min oi\o" ajmeibovmeno" proseveipen. 230 “forensis / postquam non sine gracia nobiscum hec concionaris / “xei'n∆ ejpei; oujk ajcavrista meq∆ hJmi'n tau't∆ ajgoreuvei", sed vis virtutem tuam ostendere que te sequitur / ajll∆ ejqevlei" ajreth;n sh;n fainevmen h{ toi oJphdei', iratus / quoniam te iste vir in agona adstans cwovmeno", o{ti s∆ ou|to" ajnh;r ejn ajgw'ni parastav", redarguit / sic iam tuam virtutem mortalis nemo reprehenderet / neikesen wJ" a]n sh;n ajreth;n broto;" ou[ti" o[noito. quicumque scit propriis in sensibus sana loqui / o{sti" ejpivstatai h|sin ejni; fresi;n a[rtia bavzein. 235 240
224-225 laudatur enim Ulixes et de lancia, et dixit quod in tantum proicit lanciam in quantum alius telum, sed in cursu dixit quod dubitat ne aliquis superet eum, q. d. non erat valens m. d. || 224 lancio: proicio int., sottolin. telum: proiceret s. eraso nell’int., sottolin. || 225 transeat: superet m. inf. || 226 inepte: i. ‘graviter’ int., sottolin. || 227 comodum: i. ‘cura’ int., sottolin. || 228 ejphetanh;: alias ephetanw'", i. (precede epie depennato) ‘satis abundanter’ m. s. || 229 fatus: Ulixes int. extrema – taciturnitate: q. d. ‘admirati fuerunt’ m. d. || 230 Alcynous: proprium int. || 231 sine gracia: i. ‘turpia’, ‘inconveniencia’ int., sottolin. || 235 propriis: suis int., sottolin. 225 deivdoika: corr. da deivdei233 agona: corr. da -i
transeat: corr. da -iat || 232 h{: corr. da h[ ||
LIBRO VIII
283
sed eya nunc mei audias verbum ut et alii ajll∆ a[ge nu'n ejmevqen xunivei" e[po" o[fra kai; a[llw, dicas heroum / quando tuis in atriis / ei[ph" hJrwvwn, o{te ken soi'" ejn megavroisi, comedes / iuxta tuam uxorem et tuos filios / dainuvh para; sh' t∆ ajlovcw kai; soi'si tevkessin, nostre virtutis recordatus / sicuti et nobis / hJmetevrh" ajreth'" memnhmevno", oi|a kai; hJmi'n, Iuppiter opera ponit semper / adhuc a patribus ejpi; e[rga tivqhsi diampere;" ejxevti patrw'n, 240 Zeu;" non certe pugillatores sumus inreprehensibiles nec luctatores / ouj ga;r pugmavcoi eijmen ajmuvmone" ouj de; palaistaiv, sed pedibus crebre currimus et in navibus optimi / ajlla; posi; kraipnw'" qevomen kai; nhusi;n a[ristoi. semper nobis epulum / amicum cythara que choree que / aijeiv s∆ hJmi'n daiv" te fivlh kivqari" te coroiv te. vestes ad mutandum / balnea que calida et lecti, ei{matav t∆ ejxhmoibai; loetrav te qerma; kai; eujnaiv, f. 99r sed Pheicorum corizatores quot optimi / bhtavrmone" o{ssoi a[ristoi: 250 245 ajllav ge Faihvkwn chorizate ut hic forensis dicat propriis amicis / paivsate, wJ" c∆ oJ xei'no" ejnivsph oi\si fivloisin, domum cum reversus fuerit in quantum ultra sumus alios oi[kade nosthvsa", o{sson periginovmeq∆ a[llwn navigacione et pedibus et in chorea et cantilena / nauthlivh kai; possi; kai; ojrchstuviü kai; ajoidh', Dimodoco autem aliquis cito cum venerit cytharam subtilem Dhmodovkw dev ti" ai\ya kiw;n fovrmigga livgeian, ferat / que iacet in nostris domibus /” 250 oijsevtw, h{ pou kei'tai ejn hJmetevrhsi dovmoisin.” 240 ponit: ‘dat’ s. int. a patribus: ab avis nosris m. d. || 242 optimi: sumus m. d. || 245 Pheicorum – optimi: o vos qui estis, et cetera m. d. || 246 propriis: ‘suis’ s. int., sottolin. || 247 ultra sumus: i. ‘superamus’ int., sottolin. ultra – alios: nos Pheices m. d. || 248 in istis erat Pheices valentes: – navigacione, – corizare, – cursu, – cantilena m. d. (i trattini figurano anche nel ms.) pedibus: i. ‘cursu’ int., sottolin. || 249 Dimodoco: proprium int. 246 chorizate: corr. da co-
284
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
sic fatus Alcynous deo similis / surrexit que preco / }W" e[fat∆ jAlkivnoo" qeoeivkelo", w\rto de; kh'rux, laturus cytharam cavam a domo imperatoris / oi[swn fovrmigga glafurh;n dovmou ejk basilh'o" provisores autem electi novem omnes surrexerunt / aijsumnh'tai de; kritoi; ejnneva pavnte" ajnevstan, puplici qui per agonas faciebant quelibet / dhvmioi, oi} kat∆ ajgw'na" ejuüprhsseskon e{kasta, planum fecerunt chorum bonum / et ampliaverunt locum / leivhnan de; coro;n kalo;n d∆ eu{runan agw'na 255 260 preco / autem iuxta venit ferens cytharam subtilem / kh'rux d∆ ejgguvqen h\lqe fevrwn fovrmigga livgeian, Demodoco hic autem postea ivit ad medium / circum que iuvenes Dhmodovkw, o{ d∆ e[peita kiv∆ ej" mevson, ajmfi; de; kou'roi, pubescentes stabant docti choream / prwqh'bai i{stanto dahvmone" ojrchqmoi'o. percuciebant que choream admirabilem pedibus nam Ulixes pevplhgon de; coro;n qei'on posivn, aujta;r jOdusseu;" crebris de motibus obstupefaciebat pedum admirabatur que animo / marmaruga;" qhei'to podw'n qaumaze de; qumw' 260 nam hic citharizans incipiebat bene ut caneret / aujta;r o} formivzwn ajnebavlleto kalo;n ajeivdein. de Mavortis dileccione / bene coronate que Veneris / ajmf∆ [Areo" filovthto" eju>stefavnou t∆ jAfrodivth" f. 99v quomodo primitus miscuerunt se / in Mulciberi domibus, w}" ta; prw't∆ ejmivghsan ejn JHfaivstoio dovmoisi clam / multa que dedit / lectum que vituperavit et cubile / lavqrh, polla; d∆ e[dwke, levco" d∆ h[scune kai; eujnhvn, Mulciberi regis statim autem ipsi nuncius venit JHfaivstoio a[nakto", a[far dev oiJ a[ggelo" h\lqe 265 270 251 Alcynous: proprium int. rex int. surrexit: ad eundum m. d. || 253 provisores: agonizatores, preparatores ludi (segue lusores eraso) m. s. || 255 chorum: i. ‘locum’ int., sottolin. || 257 Demodoco: proprium int. hic: cantor int., sottolin. || 260 obstupefaciebat: se s. int., sottolin. || 262 bene coronate: i. ‘bene ornate’ s. m. sup. || 264 multa: dona s. int., sottolin. || 265 ipsi: Vulcano s. m. s. 260 motibus: corr. da motu- || 265 de;: segue una rasura
LIBRO VIII
285
Sol / qui ipsos vidit miscentes dileccione / {Hlio" o{ sf∆ ejnovhse migazomevnw filovthti. Mulciber autem ut animum dolere facientem sermonem audivit / H { faisto" d∆ w}" ou\n qumalgeva mu'qon a[kouse motus est ut iret ad stacionem mala sensibus cogitans / bh' r∆ i[men ej" calkew'na kaka; fresi; bussodomeuvwn, atque posuit in loco incudinis magnum incudinem / incisit que ejn d∆ e[qet∆ ajkmoqevtw mevgan a[kmona, kovpte de; ligamina / desmouv", infrangibilia insolubilia ut firmiter ibi manerent / 270 ajrrhvktou" ajluvtou", o[fr∆ e[mpedon au\qi mevnoien, nam postquam ordinavit dolum iratus Marti / aujta;r ejpeidh; teu'xe dovlon kecolwmevno" [Arei. motus est ut iret ad thalamum ubi ipsi amica strata iacebant bh' rJ∆ i[men eij" qavlamon o{qi oiJ fivla devmnia kei'to: circum autem pedes lecti fudit ligamina in cyclo passim / ajmfi; d∆ a]r eJrmi'sin ceve devsmata kuvklw aJpavnth, multa autem desuper a tecto circumfusa erant polla; de; kaquvperqe melaqrovfin ejxekevcunto. sicuti aranea subtilia / que non aliquis / nec videret / ouj de; i[doito, 280 275 hjuvt∆ ajravcnia leptav, tav g∆ ouj ke tiv" nec deorum beatorum valde certe dolosa facta fuerunt ouj de; qew'n makavrwn peri; ga;r doloventa tevtukto: nam postquam omnem dolum circum strata fudit / aujta;r ejpeidh; pavnta dovlon peri; devmnia ceu'en: finxit ire ad Lem[m]non benefactam civitatem / ei[sat∆ i[men ej" Lh'mnon eju>ktivmenon ptoliveqron: que sibi terrarum multum dilecta est omnium / h{ oiJ gaiavwn polu; filtavth ejsti;n aJpasevwn. nec cecitatem habuit aurea frena habens Mars / [Arh", f. 100r 280 ouj d∆ ajlaoskopih;n ei\ce crushvnio" 266 miscentes: se s. int., sottolin. || 269 incisit: preparavit m. s. || 270 ibi: ‘in loco’ s. int., sottolin. || 272 iacebant: eran m. d. || 273 in cyclo: i. ‘ad modum circuli’, ‘circulariter’ m. s. cyclo: i. ‘circulo’ int. || 274 multa: ligamina s. m. s. || 275 aranea: stamina aranearum m. s. aliquis: faceret m. s. nec videret: saltem m. d. || 276 nec – beatorum: si aliquis videret int., sottolin. || 278 finxit – Lem[m]non: dedit aliis videre quod ipse iret Lemnon m. s. ire: se s. int., sottolin. Lem[m]non: insulam int., sottolin.
286
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
ut vidit Mulciberum gloriosum in arte procul euntem / wJ" i[den {Hfaiston klutovtecnon novsfi kiovnta motus est ut iret / ad domum gloriosi Mulciberi / bh' d∆ ijevnai pro;" dw'ma periklutou' JHfaivstoio. desiderans dileccionem bene coronate Cytharee / ijscanovwn filovthto" eju>stefavnou Kuqereivh". hec nuper a patre magne potencie Saturnio / hJ de; nevon para; patro;" ejrisqenevo" Kronivwno" veniens infra sedit hic autem intus domos veniebat ejrcomevnh, kat∆ a]r e{zeq∆ o{ d∆ ei[sw dwvmata ei[ei. 285 290 at vero ipsam tetigit in manu verbum que fatus e[n t∆ a[ra oiJ fu ceiri; e[po" t∆ e[fat∆ nominavit que / ejk t∆ ojnovmaze. “veni dilecta / ad lectum adscendamus ad quiescendum / “deu'ro fivlh, levktron de; trapeivomen eujnhqevnte", non certe huc Mulciber rediturus / sed iam nunc ouj ga;r e[nq∆ {Hfaisto" metadhvmio", ajllav pou h[dh, venit ad Lemnon ad Sintias agrestem vocem habentes /” e[rcetai ej" Lh'mnon meta; Sivntia" ajgriofwvnou",” sic fatus / isti autem placibile apparuit ut dormiret / w}" favto, th' d∆ ajspasto;n ejeivsato koimhqh'nai 290 isti autem ad strata cum adscenderant / quiescebant circum autem ligamina / toi; d∆ ej" devmnia bavnte katevdraqon, ajmfi; de; desmoiv, artificiosa fusa fuerunt multum scientifici Mulciberi / tecnhvente" e[cunto poluvfrono" JHfaivstoio: non autem movere membra erat nec elevare / ouj dev ti kinh'sai melevwn h\n ouj d∆ ajnaei'xai. et tunc iam cognoverunt / quod non fugatilia erant / kai; tovte dh; givnwskon, o{t∆ oujkevti fukta; pevlontai. 281 ut: postquam m. s. || 283 desiderans: nehlando esyderabat m. s. dileccionem: ‘amorem’ s. int., sottolin. coronate: i. ‘ornate’ int. || 285 hic: Mars m. d. || 286 tetigit: cepit m. s. || 287 adscendamus: i. ‘mutati simus’ m. d. || 288 rediturus: est int., sottolin. || 289 venit: vadit int., sottolin. Lemnon: insulam int., sottolin. Sintias: homines illos sic dictos qui ‘siclopes’ dicti fuerunt, conlaborantes cum Mulcibero m. d. || 290 isti: neri m. s. placibile: i. ‘dulce’ int. || 294 fugatilia: talia quod ab ipsis possent illi fugere m. d. 286 fatus: corr. da -a
LIBRO VIII
287
paulo post ad ipsos venit gloriosus claudus / h\lqe perikluto;" ajmfiguhvei": 300 295 ajgcivmolon dev sf∆ retro reversus ante quam Lemnon terram veniret / au\qi" uJpostrevya" pri;n Lh'mnon gai'an iJkevsqai, Sol certe sibi exploracionem habebat dixit que sermonem / jHevlio" gavr oiJ skopih;n e[cen ei\pev te mu'qon, stetit que ante ianuas / ira autem ipsum agrestis accipiebat min a[grio" h[rei, 304 e[sth d∆ ejn proquvroisi, covlo" dev fortiter autem clamavit / auditus que fuit omnibus diis / smerdalevon d∆ ejbovhse gevgwnev te pa'si qeoi'si, f. 100v “Iuppiter pater atque alii beati dei semper existentes / pavter, hjd∆ a[lloi mavkare" qeoi; aije;n ejovnte", 300 “Zeu' venite ut opera risu digna et non tolleranda videatis deu'q∆ i{na e[rga gelasta; kai; oujk ejpieikta; i[dhsqe quomodo me claudum existentem Iovis filia Venus / w}" ejme; cwlo;n ejovnta Dio;" qugavthr jAfrodivth, semper inhonorat / diligit que iniustum Mavortem / aije;n ajtimavzei, filevei d∆ ai[silon [Arha, ob hoc quia hic bonus que et sanus pedes / nam ego / oJ me;n kalov" te kai; a[rtipo" aujta;r ejgw ge 310 ou[nec∆ infirmus factus sum / nam non michi casualis alius, aujta;r ou[ti moi ai[tio" a[llo" 305 hjpedano;" genovmhn. quam parentes duo qui non generare debebant / ajlla; tokh'e duvw, tw; mh; geivnasqai o[fellon. sed aspicite quomodo isti quiescunt in dileccione / ajll∆ o[yesq∆ i{na pw" twv ge kaqeuvdeton ejn filovthti. in meis stratis / cum adscenderunt / ego autem respiciens contristor eij" ejma; devmni∆ ajnabavnte, ejgw; d∆ oJrovwn ajkavchmai.
295 claudus: utroque pede m. d. || 297 exploracionem habebat: i. ‘explorator erat’ m. s. || 298 ipsum: Vulcanum s. m. d. || 301 non tolleranda: i. ‘quibus homo non parceret nec cederet’ m. s. || 305 factus: ‘natus’ s. m. s. || 306 parentes duo: genitores qui talem fecerunt m. s. 303 inhonorat: ‘vituperat’ alias m. s. || 306 qui: alias ‘ex hoc’ m. s. 298 proquvroisi: corr. da proquvrh- || 304 pedes: -es dopo la corr. || 306 tokh'e: -e corr. da a || 308 meis stratis: -is su rasura
288
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
non certe ipsos spero modico tempore quiescere sic / ouj me;n sfa;" e[olpa mivnunqa de keievmen∆ ou{tw, et valde licet se diligant / cito / nolint ambo 310 kai; mavla per filevonte, tavc∆ oujk ejqelhvseton a[mfw, quiescere nam ipsos dolus et ligamen coercet / eu{dein, ajlla; sfw'e dovlo" kai; desmo;" ejruxei, donec michi valde omnia pater rediderit dona / eijsovke moi mavla pavnta path;r ajpodw'sin e[edna, quot ipsi tradidi canine causa puelle / o{ssa oiJ ejgguavlixa kunwvpido" ei{neka kouvrh". ob hoc quia ipsius bona filia / nam non sapiens /” 320 ou[nekav oiJ kalh; qugavthr aujta;r oujk ejcevqumo":” sic fatus isti aut congregati sunt dei ad ferream domum / 315 w}" e[faq∆ oiJ d∆ ajgevronto qeoi; poti; calkobate;" dw', venit Neptunnus terram movens venit que utilis h\lqe Poseidavwn gaihvoco" h\lq∆ ejriouvnh" Mercurius venit que rex proculsagittans Apollo / JErmeiva", h\lqen de; a[nax eJkavergo" jApovllwn femine autem dee manebant / verecundia / domi quelibet / qhlutevrai de; qeai; mevnon aijdoi' oi[koi eJkavsth, f. 101r stabant autem ante ianuas dei datores bonorum e[stan d∆ ejn proquvroisi qeoi; dwth're" eJavwn, inextinctus autem suscitatus fuit risus beatis diis / 320 a[sbesto" d∆ a]r ejnw'rto gevlw" makavressi qeoi'si artes que respicietibus / multum scientifici Mulciberi / tevcna" eijsorovwsi poluvfrono" JHfaivstoio. sic autem aliquis dicebat respiciens ad vicinum alium / w|de dev ti" ei[pesken ijdw;n ej" plhsivon a[llon, “non virtutem ducunt mala opera / adiungit tardus velocem / “oujk ajreta' kaka; e[rga, kicavnei toi bradu;" wjkuvn, 309 quia nuper cecesserat m. s. || 310 diligant: se s. int., sottolin. || 310-311 cito – quiescere: ac (corr. da ci) cito post meum reccessum, dato quod se diligant m. s. || 312 dona: sponsalia m. s. || 313 canine: ‘vituperate’ s. m. s. || 314 filia: erat s. int., sottolin. non sapiens: est, s. inhonesta m. d. || 316 utilis: i. ‘utilitatem dans’ m. d. || 317 Mercurius: idem nomen est m. s. || 319 et respiciebant Martem et Venerem m. d. || 321 artes: ‘dolos’ s. m. s. || 323 non – opera: nota m. s. q. d. ‘non abundaciam et virtutem ferunt mala opera’ m. s. adiungit – velocem: nota m. d. 317 Mercurius: su rasura || 318 femine: corr. da femeni- || 319 eJaw v n: corr. da ej-
LIBRO VIII
289
sicuti et nunc Vulcanus existens tardus cepit Martem / kai; nu'n {Hfaisto" ejw;n bradu;" ei|len [Arha. 330 wJ" velocissimum licet existentem deum / qui Olympum habent per ejovnta qeovn, toi; [Olumpon e[cousi 325 wjkuvtatovn claudus existens / artibus / cui et michagria debet /” cwlo;" ejw;n tevcnhsi tw' kai; moicavgri∆ ojfevllei.” sic isti hec alterutrum dicebant, w}" oiJ me;n toiau'ta pro;" ajllhvlou" ajgovreuon. Mercurio autem dixit rex Iovis filius Apollo, JErmh' de; proseveipen a[nax Dio;" uiJo;" jApollwn. dator bonorum / “Mercuri / Iovis fili nuncie “ JErmeiva Dio;" uiJo;" diavktore dw'tor eJavwn, vere iam in ligaminibus velles ? fortibus captus rJav ken ejn desmoi'" ejqevloi" krateroi'si piesqeiv": 330 h\ quiescere in lectis iuxta auream Venerem / ?” eu{dein ejn levktroisi para; crush' jAfrodivth.” huic autem retribuit postea diactorus Argi occisor to;n d∆ hjmeivbet∆ e[peita diavktoro" ajrgeifovnth" “utinam certe hoc fieret rex procul sagittans Apollo / “ai] ga;r tou'to gevnoito a[nax eJkathbovl∆ [Apollon, ligamina ter tot inmensa circum tenerent / 340 desmoi; me;n tri;" tovssoi ajpeivrone" ajmfi;" e[coien. vos autem respiceretis dei omnes que dee / eijsoravasqe qeoi; pa'sai te qevainai. 335 uJmei'" d∆ nam ego quiescerem iuxta auream Venerem /” aujta;r ejgwn eu{doimi para; crush' jAfrodivth.” sic fatus atque risus suscitatus est inmortalibus diis / w}" e[fat∆ ejn de; gevlw" w\rt∆ ajqanavtoisi qeoi'si 325 qui – habent: deorum int., sottolin. || 326 claudus: Vulcanus (segue et cetera eraso) dico, et cetera m. s. artibus: dolis int., sottolin. cui: Marti s. m. d. michagria: moicavgria (corr. da -iva) adulterorum venacio vel capcio et tormentum m. d. || 327 alterutrum: inter se int., sottolin. || 329 Mercuri: o int., sottolin. || 332 diactorus: i. ‘nuncius’ int., sottolin. Argi occisor: Mercurius m. d. || 334 nam sapiencia et eloquencia flectitur Venere m. s. inmensa: magna int., sottolin. tenerent: me s. m. d. 327 hec: alias ‘talia’ m. s. 333 [Apollon: -o2- dopo la corr. || 336 quiescerem: -erem su rasura
290
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
non autem Neptunnum risus tenebat / rogabat semper, ouj de; Poseidavwna gevlw" e[ce livsseto d∆ aijeiv. f. 101v Vulcanum gloriosum ut solveret Martem / {Hfaiston klutoergo;n o{pw" luseien [Arha. et ipsum vociferatus verba pennosa loquebatur / kaiv min fwnhvsa" ejpea pteroventa proshuvda. “solve / ego autem tibi ipsum promitto sicuti tu precipis / “lu'son, ejgw; dev toi aujtovn, uJpovscomai wJ" su; keleuvei": redere conveniencia omnia cum inmortalibus diis /” tivsein ai[sima pavnta met∆ ajqanavtoisi qeoi'si,” huic autem dixit gloriosus claudus / to;n d∆ au\te proseveipe kluto;" ajmfiguhvei": “non michi Neptunne terram movens hec precipe / “mhv me Poseida'on gaihvoce tau'ta kevleue infortunate miserorum / et fideiussiones / ad fideiubendum deilaiv toi deilw'ntai kai; ejgguvai ejgguavasqai. quomodo iam ego adero cum inmortalibus diis / pw'" a]n ejgwv se devoimi met∆ ajqanavtoisi qeoi'sin. sique Mars vadat debitum et catenam cum evaserit ? /” ei[ken [Arh" oi[coito crevw" kai; desmo;n ajluvxa"…” huic autem dixit Neptunnus terram movens / to;n d∆ au\te proseveipe Poseidavwn ejnosivcqwn. “Mulciber si certe Mavors debitum cum evaserit “ {Hfaist∆ ei[per gavr ken [Arh" creivw" uJpaluvxa", 338 non – tenebat: Neptunus, amicus Iunonis, Martem diligit, eius Iunonis filium m. s. || 339 Martem: et Venere s. m. d. || 341-342 nolebat Vulcanus solvere Martem nisi dona haberet que solverat patri, a patre vel a Marte m. s. || 341 ipsum: Marte, q. d. ‘ex parte sua’ int., sottolin. precipis: ʻpetisʼ s. m. d. || 342 conveniencia: i. ‘iusta’ int., sottolin. || 343 claudus: utroque pede int., sottolin. || 345 nota m. s. q. d. ‘infotunate (corr. da infon-) sunt et misere fideiussiones miserorum ad fideiubendum ipsis miseris’; alias ‘male sunt malorum fideiussiones ad fideiubendum de eis’, sicuti est de Marte; sed magis videtur loqui Vulcanus de se: nam ipse existens miser et infortunatus, non poterat (corr. da posset) valere eciam et fideiussio m. s. fideiussiones: sunt int., sottolin. sunt eraso sul m. d. ad fideiubendum: eis (precede de eraso), i. miseris m. d. || 346-347 quomodo – vadat: q. ‘propter verecundiam, quomodo ego ero cum aliis diis, eciam quia Mars forcior me?’ m. s. || 346 adero: i. ‘simul ero’ int., sottolin. || 347 cum evaserit: i. ‘cum fugerit’ m. d. 346 diis: corr. da deis
340
350
345
LIBRO VIII
291
vadat fugiens ipse tibi ego hec redam /” 350 oi[chtai feuvgwn, aujtov" toi ejgw; tavde tivsw,” huic autem retribuit postea gloriosus claudus / to;n d∆ hjmeivbet∆ e[peita perikluto;" ajmfiguhvei": “non est nec convenit tuum verbum negare /” “oujk e[st∆ ouj de; e[oike teo;n e[po" ajrnhvsasqai.” sic cum dicit ligaminum solvit potenciam Mulciberi, }W" eijpw;n desmw'n ajnivei mevno" JHfaivstoio. isti autem postquam a ligamine soluti sunt forti existenti / ejpei ejk desmoi'o luvqen kraterou' per ejovnto", 360 twvd∆ statim commoti fuerunt hic Trhaciam ivit oJ me;n Qrhvkhn de bebhvkei. 355 aujtivk∆ ajnai?xante", hec vero Cyprum venit diligens risum Venus / hJ d∆ a[ra Ku'pron i{kane filomeidh;" jAfrodivth ad Paphum / ubi sibi templum altare que thorosum / ej" Pavfon, e[nqa dev oiJ tevmeno" bwmov" te quhvei", f. 102r tunc autem ipsam Gracie lavaverunt et unxerunt oleo / e[nqa dev min Cavrhte" lou'san kai; cri'san ejlaivw. inmortali sicuti deos decet / semper existentes / ajmbrovtw oi|a qeou;" ejpenhvnoqen aije;n ejovnta", circum que vestibus induerunt desiderativis mirum videri / ejphvrata qau'ma ijdevsqai. 360 ajmfi; de; ei{mata e[ssan hec vero cantator canebat gloriosus / nam Ulixes / tau't∆ a[r∆ ajoido;" a[eide periklutov", aujta;r jOdusseu;" dellectabatur in sensibus propriis audiens atque et alii, tevrpet∆ ejni; fresi;n h|sin ajkouvwn, hjde; kai; a[lloi: Pheices navite navibus gloriosi viri / Faivhke" dolichvretmoi nausiklutoi; a[ndre".
350 ipse – redam: volebat enim dona ab ipso Marte que dederat patri m. d. || 354 isti: Mars s. et Venus m. s. || 355 hic: Mars s. int., sottolin. || 357 Paphum: civitas est Cypri m. sup. templum: erat s. int., sottolin. thorosum: i. ‘plenum censo (c- corr. da s; da leggere incenso)’ m. d. || 358 Gracie: filie eius m. s. || 360 desiderativis: desyderium facientes m. d. || 362 propriis: i. ‘suis’ int., sottolin. || 363 navite: proprie ‘logis remis utentibus’ m. d. 354 ejk: corr. da ej"
292
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
Alcynous autem Alio et Laodamanti precepit / jAlkivnoo" d∆ [Alion kai; Laodavmanta kevleuse 370 soli ut corizarent quia ipsis nemo litigabat / mouna;x ojrchvsasqai, ejpei; sfivsin ou[ti" e[rizen. 365 isti postquam pallam bonam manibus ceperunt / oi{ d∆ ejpei; ou\n sfai'ran kalh;n meta; cersi;n e{lonto, purpuream quam ipsis Polybus fecit scientificus / porfurevhn, thvn sfi Povlubo" poivhse dai?frwn, hanc alter proiciebat per nebulas umbrosas th;n e{tero" rJivptaske poti; nevfea skioventa, versus / retro / hic autem a terra in altum elevatus ijdnwqei;" ojpivsw, o{ d∆ ajpo; cqono;" uJyovs∆ ajerqeiv", leviter accipiebat / antequam ante pedes ad terram veniret rJhi>divw" meqevleske pavro" posin ou\da" iJkevsqai. 370 nam postquam pallam per rectum experti fuerunt, aujta;r ejpeidh; sfaivrh ajniqu;n peirhvsanto, corizaverunt iam postea per terram multum nutrici wjrchvsqhn d∆ e[peita poti; cqoni; pouluboteivrh crebre correspondentes / iuvenes sonabant alii, tavrfe∆ ajmeibomenw, kou'roi d∆ ejpelhvkeon a[lloi stantes in agona multus autem sub strepitus suscitabatur / eJstaw'te" kat∆ ajgw'na, polu;" d∆ uJpo kovmpo" ojrwvrei, 380 iam tunc Alcynoum vocavit divus Ulixes / dh; tovt∆ a]r jAlkivnoon prosefwvnee di'o" jOdusseuv", 375 “Alcynoe rex omnium gloriosissime populorum / “ jAlkivnoe krei'on, pavntwn ajrideivkete law'n, 364-365 Alcynous – corizarent: Alcynous precepit duobus filiis suis ut corizarent m. s. || 364 Alcynous: proprium int. Alio: proprium int. Laodamanti: proprium int. || 365 litigabat: ad corizandum m. d. || 367 Polybus: proprium int. || 368 umbrosas: i. ‘umbram facientia (corr. da -tes)’ m. d. || 369 in – elevatus: i. ‘sursum erectus’ m. d. || 371 per rectum: per rectum commoventes se et proicientes m. d. || 373 correspondentes: ad invicem int., sottolin. q. d. ‘inserebantur ad invicem, per vices’ m. s. sonabant: i. ‘pedibus strepitum faciebant’ m. d. || 375 Alcynoum: proprium int. || 376 Alcynoe: proprium int. gloriosissime: clarissime m. d. 366 pallam: vel ‘pilam’ m. s. || 371 pallam: vel ‘pilam’ m. s. || 372 multum nutrici: vel ‘multos nutrienti’ m. d. 364 Alio: -o su rasura || 369 ajerqeiv": corr. da -hv" || 374 ojrwvrei: corr. da oJsuscitabatur: s- corr. da o
LIBRO VIII
293
vere quidem iactatus fuisti corizatores esse optimos / h\ me;n ajpeilhsa" bhtavrmona" ei\nai ajrivstou", f. 102v et iam clara facta sunt / veneracio me tenet aspicientem /” hjd∆ a[r∆ ejtuma tevtukto, sevba" m∆ e[cei eijsorovwnta.” sic fatus gavisa fuit sacra potencia Alcynoi / }W" favto ghvqhsen d∆ iJero;n mevno" jAlkinovoio, cito autem Pheicibus diligentibus remum loquebatur / Faihvkessi filhretmhsi methuvda, 380 ai\ya de; “audiatis Pheicorum ductores atque principes / “kevklute Faihvkwn hJghvtore" hjde; mevdonte", forensis valde michi videtur scientificus esse / oJ xei'no" mavla moi dokevei pepnumevno" ei\nai, sed eya sibi demus exenium ut conveniens est / ajll∆ a[ge oiJ dw'men xeinhvi>on wJ" ejpieikev", duodecim certe per populum convenientes imperatores, kata; dh'mon ajriprepeve" basilh'e", 390 dwvdeka ga;r principes regnant tercius decimus ego ipse / kraivnousi triskaidevkato" d∆ ejgw; aujtov", 385 ajrcoi; horum sibi quilibet interulam bene lotam atque vestem / tw'n oiJ e{kasto" favro" eju>plune;" hjde; citw'na, et auri talentum feratis preciosi / crusoi'o tavlanton ejneivkate timhvento". congregata ut in manibus, cito autem omnia feramus ai\ya de; pavnta ferovmesq∆ ajolleva o[fr∆ ejni; cersi; forensis tenens ad cenam vadat gaudens in animo / xei'no" e[cwn ejpi; dovrpon, i{ei caivrwn ejni; qumw', Eurialus autem ipsi complaceat verbis / aujto;n ajressavsqw ejpevessi 390 Eujruvalo" d∆ a]r et dono quia non verbum secundum conveniens dixit,” kai; dwvrw ejpei; ou[ti e[po" kata; moi'ran e[eipen…”
377 corizatores: tuos s. m. d. || 378 clara – sunt: omnia que dixisti, eo quod estis boni corizatores, ut opere ostensum est m. s. || 379 fatus: Ulixes m. s. || 380 cito: cito m. s. || 382 forensis: iste int., sottolin. || 384 convenientes: ‘nobiles’ s. m. d. || 385 ego ipse: sum s. m. d. || 390 nam Eurialus redarguerat Ulixem quod nesciebat agonas m. s. Eurialus: proprium int. 379 iJero;n: iJ- dopo la corr. (da eJ?) || 388 feramus: corr. da fere-
294
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
sic fatus isti autem omnes laudabat atque precipiebant / w}" e[faq∆ oiJ d∆ a[ra pavnte" ejphvneon hjd∆ ejkevleuon dona vero ut portaret miserunt preconem quilibet dw'ra d∆ a[r∆ oijsevmenai provesan khvruka e{kasto". huic autem Eurialus retribuit clamavit que to;n d∆ au\t∆ Eujruvalo" ajpameivbeto fwvnhsevn te. 400 “Alcynoe rex omnium clarissime populorum / “ jAlkivnoe krei'on pavntwn ajrideivkete law'n 395 certe et ego forensi com
lacebo ut tu precipis / toi; ga;r kai; ejgw; to;n xei'non ajrevssomai wJ" su; keleuvei": f. 103r dabo autem ipsi hunc ensem ferreum / cui capulus dwvsw d∆ oiJ tovd∆ a[or pagcavlkeon, w| ejpi; kwvph, argenteus vagina autem nuper inciso elephante, ajrgurevh koleo;n de neoprivstou ejlevfanto", circumvolvitur / multo autem sibi dignum erit /” ajmfi; de; divnhtai, polevo" dev oiJ a[xion e[stai.” sic cum dicit / in manibus posuit ensem argenteum / }W" eijpw;n ejn cersi; tivqei xivfo" ajrgurovhlon, 400 et ipsum vociferatus verba pennosa locutus est / kaiv min fwnhvsa" e[pea pteroventa proshuvda. “ave pater o forensis / verbum si aliquod vane dictum “cai're pavter w\ xei'ne, e[po" d∆ eij pevr ti bevbaktai, grave / statim ferant cum usurpaverint procelle / deinovn, a[far to; fevroien ajnarpavxasai ajevllai. tibi autem dii uxorem videre et ad patriam redire / soi; de; qeoiv, a[locon t∆ ijdevein kai; patrivd∆ iJkevsqai, 410 dent // quia procul amicos lesiones pateris /” doi'en, ejpeidh; dhqa; fivlwn a[po phvmata pavscei":” 405
393 preconem: ‘famulum’ s. int., sottolin. || 394 Eurialus: proprium int. || 395 Alcynoe: proprium int. || 398 argenteus: est int., sottolin. || 399 circumvolvitur: i. ‘circum posita est’ m. s. multo: multo precio m. d. || 402 verbum […] aliquod: ‘trupha aliqua’ s. m. d. vane dictum: est tibi s. m. d. || 403 statim: subito int., sottolin. ferant – procelle: vadat ad auras m. d. procelle: ventorum s. m. d. 398 nuper inciso: vel ‘nuper preparati’ m. d. 401 vociferatus: corr. da -ans
verba pennosa: -a corr. da is
LIBRO VIII
295
huic autem retribuens affatus est multi consilii Ulixes / To;n d∆ ajpameibovmeno" prosevfh poluvmhti" jOdusseuv", “et tu amice valde gaude / dei autem tibi felicia dent / “kai; su; fivle mavla cai're, qeoi; dev toi o[lbia doi'en, non deinceps tibi ensis peticio post fiat mhdevti toi ge xivfou" ge poqh; metovpisqe gevnoito, huius quem iam michi dedisti / cum complacuisti verbis /” touvtou / ou| dhv moi dw'ka", ajressavmeno" ejpevessin,” dixit / iam / et circum humeros posuit ensem argenteum / rJa kai; ajmf∆ w[moisi qevto xivfo" ajrgurovhlon, 410 h\ intravit que sol et isti gloriosa dona aderant / duvsetov t∆ hjevlio", kai; tw' kluta; dw'ra parh'en, et hec ad Alcinoi tulerunt precones gloriosi kai; tav g∆ ej" jAlkinovoio fevron khvruke" ajgauoiv, cum acceperunt autem filii inreprehensibilis Alcynoi dexamenoi d∆ a[ra pai'de" ajmuvmono" jAlkinovoio, matrem penes venerabilem posuerunt pulcra dona / e[qesan perikalleva dw'ra 420 mhtri; par∆ aijdoi'h istos autem precedebat sacra potencia Alcinois / hJgemovneu∆ iJero;n mevno" jAlkinovoio 415 toi'sin d∆ cum venerant autem sedebant in altis thronis / f. 103v ejlqovnte" d∆ ejkavqizon ejn uJyhloi'si qrovnoisin, iam tunc Aritin affata est potencia Alcynoi dhv rJa tovt∆ jArhvthn prosevfh mevno" jAlkinovoio, “eya mulier / fer arclam pulcram que optima “deu'ro gu'nai fevre chlo;n ajriprepev∆ h{ti" ajrivsth, in que ipsa ponas interulam bene lotam atque indumentum / ejn d∆ aujth; qe;" favro" eju>plune;" hjde; citw'na, et ipsi / ego hunc calycem meum pulcrum largiar / 430 420 ajmfi; dev oiJ ejgw; tovd∆ a[leisson ejmo;n perikalle;" ojpavssw, 407 felicia: ‘divias’ s. et cetera m. d. || 409 complacuisti: michi int., sottolin. || 411 isti – aderant: omnes enim dona tulerunt m. d. isti: Ulixi int., sottolin. || 412 Alcinoi: domum s. m. d. || 415 istos: magnates m. s. || 417 Aritin: proprium int. Alcynoi: proprium int. || 418 optima: est s. m. d. || 419 in: in ipsa arcla m. s. ipsa: tu int. || 420 largiar: ‘concedam’ s. int., sottolin. 408 peticio: vel ‘quesicio’, si invenitur m. s. 409 complacuisti: su rasura || 413 acceperunt: corr. da accip- || 417 affata: -ta su rasura
296
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
circum autem ignem es tepefaciatis calefaciatis que aquam / 426 ajmfi; dev oiJ puri; calko;n ijhs v ate qevrmete d∆ u{dwr. ut lotus cum viderit bene posita omnia / o{fra loessavmenov" te ijdwvn t∆ eu\ keivmena pavnta, dona que ipsi Pheices inreprehensibiles huc tulerunt / dw'ra tav oiJ Faivhke" ajmuvmone" ejnqavd∆ e[neikan, cibo delectetur et cantilena ynnum audiens /” 429 daitiv te tevrphtai kai; ajoidh'" u{mnon ajkouvwn,” sic fatus / Ariti autem famulabus dixit / 425 433 }W" e[fat∆ jArhvth de; meta; dmwh'sin e[eipen, circum ignem locare tripodem magnum valde cito / ajmfi; puri; sth'sai trivpoda mevgan o{tti tavcista. hee autem aptum ad balneas tripodem locaverunt in igne cremabili / aiJ de; loetrocovon trivpod∆ i{stasan ejn puri; khlevw, in que aquam fuderunt / sub autem ligna ardebant / cum posuerint / ejn d∆ a[r∆ u{dwr e[ceon uJpo; de; xuvla dai'on eJlou'sai. ventrem certe tripodis ignis circuibat calefaciebatur que aqua / gavstrhn me;n trivpodo" pu'r a[mfepe qevrmeto d∆ u{dwr, tunc autem Ariti forensi pulcram arclam / 430 tovfra d∆ a]r jArhvth xeivnw perikalleva chlovn, extraxit a thalamo / posuit que pulcerrima dona / ejxevfer∆ ejk qalavmoio tivqei d∆ ejni; kavllima dw'ra, vestem aurum que / que ipsi Pheices tulerunt / ejsqh'ta crusovn te, tav oiJ Faivhke" e[neikan, 440 in que ipsa interulam posuit bonum que indumentum / ejn d∆ aujth; favro" qh'ke kalovn te citw'na, et ipsum vociferata verba pennosa loquebatur kaiv min fwnhvsas∆ e[pea pteroventa proshuvda “ipse nunc vide cooperculum cito autem ligamen imponas / “aujto;" nu'n i[de pw'ma qow'" d∆ ejpi; desmo;n i[hlon: f. 104r 435
421 es: ‘vas’ s. m. s. || 425 Ariti: proprium int. || 427 aptum – balneas: in quem lavamina funduntur m. s. tripodem: vas int., sottolin. cremabili: combustibili, qui comburi et cremat m. s. || 428 in: ‘in’: in ipso tripode m. s. || 430 Ariti: proprium int. || 433 in: in ipsa arcla (-o ms.) m. s. ipsa: Ariti s. int., sottolin. || 435 ipse: tu, o Ulixes m. s. vide: i. ‘tu cura’ m. sup. 421 es: -s corr. da r || 433 aujthv: corr. da -h'
LIBRO VIII
297
ne aliquis tibi per viam lederit quando iam mhvti" toi kaq∆ oJdo;n dhlhvsetai oJppovt∆ au\te quiesces dulci sopno / cum veneris ad navem nigram /” eu[dhsqai gluku;n u{pnon, ijw;n ejn nhi÷ melaivnh.” nam postquam hoc audivit multa tollerans divus Ulixes / aujta;r ejpei; tov g∆ a[kouse poluvtla" di'o" jOdusseuv", statim preparabat cooperculum / cito autem ligamen imposuit / aujtivk∆ ejphvrtue pw'ma qow'" d∆ ejpi; desmo;n i[hle, varium // quod condam ipsum docuit sensibus venerabilis Circes / min devdae fresi; povtnia Kivrkh. 440 poikivlon, o{n potev statim autem ipsum custodi ut lavaret precepit / aujtovdion d∆ a[ra min tamivh louvsasqai a[nwgen, ad balnea cum intravisset / hic autem libenter vidit animo / oJ d∆ a]r ajspasivw" i[de qumw', 450 ej" rJ∆ ajsaminqon bavnq∆ calida balnea / quia non ornare in cura erat / qerma; loetrav, ejpei; ou[ti komizovmeno" ge qavmizen, postquam liquit domum Calypsoys bonicome / ejpeidh; li'pe dw'ma Kaluyou'" hju>kovmoio, tunc autem in cura erat dee ut sospes esset oiJ komidhv ge qew', wJ" e[mpedo" h\en, 445 tovfra dev hunc postquam famule lavaverunt et unxerunt oleo / Tovn d∆ ejpei; ou\n dmwai; lou'san kai; cri'san ejlaivw, circum ipsum indumentum bonum posuerunt atque vestem / ajmfi; dev min clai'nan kalh;n bavlon hjde; citw'na, a balneis cum exivit / viros ad potatores ejk rJ∆ ajsamivnqou ba;" a[ndra" meta; oijnopoth'ra", ibat / Nausicaa autem dearum pulcritudinem habens / h[i>e, Nausikava de; qew'n ajpo; kavllo" e[cousa, stetit ante portam tecti studiose facti / poihtoi'o, 450 sth' rJa para; staqmo;n tevgeo" puvka 436 per viam: i. ‘per perigium’ m. s. lederit: i. ‘dampnum fecerit’ m. d. || 439 preparabat: i. ‘congrue ponebat’ m. s. || 439-440 ligamen – Circes: ex hoc ponit quod socii Ulixis solverunt utreum in quo venti clausi erant m. d. || 441 custodi: domus, ʻcellararieʼ s. m. s. || 443 ornare: ipsum met int., sottolin. in – erat: sibi m. d. || 444 Calypsoys: proprium int. || 445 in – dee: i. ‘a dea comodum habebat’ m. s. || 448 ad potatores: i. ‘ad comedentes’ m. d. || 449 Nausicaa: proprium int. 442 libenter: alias ‘desiderative’ s. m. d. || 445 sospes: vel ‘firmus’ m. d.
298
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
admirabatur autem de Ulixe oculis videns / qauvmazen d∆ jOdussh'a ej" ojfqalmoi'sin oJrw'sa, et ipsum vociferata verba pennosa loquebatur / kaiv min fwnhvsas∆ e[pea pteroventa proshuvda, 460 “ave forensis / ut et aliquando existens in paterna terra / “cai're xein∆ i{na kaiv pot∆ ejw;n ejn patrivdi gaivh recorderis mei / quia michi prime pro vita dona debes /” mnhvsh ejmei'∆ o{ti moi prwvth zwvgri∆ ojfevllei":” f. 104v hanc autem retribuens affatus est multi consilii Ulixes / Th;n d∆ ajpameibovmeno" prosevfh poluvmhti" jOdusseuv". 455 “Nausicaa filia magnanimi Alcynoi / “Nausikava qugavthr megalhvtoro" jAlkinovoio, sic nunc Iuppiter faciat magnisonus vir Iunonis / ou{tw nu'n Zeu;" qeivh ejrivgdoupo" povsi" {Hrh", domum venire / et reditus diem videre / oi[kadev t∆ ejlqevmenai kai; novstimon h\mar ijdevsqai, ex hoc certe tibi et ibi dee sicuti orabo tw' mevn toi kai; kei'qi qew' w{", eujcetowvmhn, semper diebus omnibus / tu certe vitam dedisti puella /” aijei; h{mata pavnta su; gavr me biwvsao kouvrh,” 460 dixit / iam et in throno sedit penes Alcynoum regem / h\ rJa kai; ej" qrovnon i|ze par∆ jAlkivnoon basilh'a, illi autem porciones dividebant / miscebant que aquam / oiJ d∆ h[dh moi'ra" e[nemon kerovwntov te u{dwr, 470 preco autem iuxta venit ducens gloriosum cantorem / kh'rux d∆ ejgguvqen h\lqen a[gwn ejrivhron ajoidovn, Dimodocum populis honoratum / sedere autem ipsum Dhmovdokon, laoi'si tetimhmevnon ei|se d∆ a]r aujtovn,
453 forensis: o int., sottolin. || 454 quia – debes: ob hoc quia primo ad ipsam venerat m. d. || 456 Nausicaa: o int., sottolin. proprium int. Alcynoi: proprium int. || 457 magnisonus: magni strepiti m. s. || 458 venire: me s. int., sottolin. || 460 puella: o int., sottolin. || 462 miscebant […] aquam: cum vino s. m. d. || 463 gloriosum: desiderativum, desiderium faciens m. s. || 464 Dimodocum: proprium int. sedere – ipsum: fecit m. d. 460 puella: vel ‘virgo’ m. d. 455 hanc: corr. da huic
LIBRO VIII
299
in medio comedencium in colupna longa cum adherere fecit / makro;n ejreivsa", 465 mevssw daitumovnwn pro;" kivona iam tunc preconem allocutus est multi consilii Ulixes / dh; tovte khvruka prosevfh poluvmhti" jOdusseuv", spatulam cum inciserat et iam plus relictum fuit nwvtou ajpo; protamw;n ejpi; de; plei'on ejlevleipto, argenteos dentes habentis suis / florens autem erat circum unxio / ajrgiovdonto" uJov", qalerh; d∆ h\n ajmfi;" ajloifhv, has da carnes ut comedat // “preco accipe “kh'rux, th' dh; tou'to povre kreva" o{fra favghsi, Dimodoco // et ipsum amicabiliter recipiam contristatus licet / prosptuvxomai, ajcnuvmeno" per 470 Dhmodovkw, kaiv min omnibus enim hominibus terrenis cantores / pa'si ga;r ajnqrwvpoisin ejpicqonivoisin ajoidoiv, honore digni sunt et veneracione ob hoc vero quia ipsos ou[nek∆ a[ra sfeva", 480 timh'" e[mmoroi eijsi; kai; aijdou'" cantilenas musa docuit / dilexit que tribum cantorum /” oi[ma" mou's∆ ejdivdaxe fivlhse de; fu'lon ajoidw'n,” f. 105r sic iam fatus / preco autem ferens in manibus posuit / w}" a]r e[fh, kh'rux de; fevrwn ejn cersi;n ejqhken, heroi Dimodoco hic accepit gavisus que est animo / qumw', 475 h{rw Dhmodovkw o{d∆ ejdevxato, cai're de; hii autem ad utilia pronte anteposita manus extendebant / oi{ d∆ ejp∆ ojneiaq∆ ejtoi'ma prokeivmena cei'ra" i[allon, nam postquam poti et cibi desiderium extraxerunt / aujta;r ejpei; povsio" kai; ejdhtuvo" ejx e[ron e[nto, iam tunc Dimodocum affatus est multi consilii Ulixes / dh; tovte Dhmodovkon prosevfh polumhvti" jOdusseuv", “Dimodoche ultra iam te mortales laudo omnes / “Dhmodovk∆ e[xoca dhv se brotw'n aijnivzom∆ aJpavntwn,
467 relictum fuit: sibi m. d. || 468 unxio: pinguedo m. d. || 469 allocutus est dicens m. s. preco: o int., sottolin. || 473 tribum: ‘genus’ s. m. sup. || 475 Dimodoco: proprium int. || 478 Dimodocum: proprium int. || 479 Dimodoche: proprium int. 469 comedat: -at su rasura || 475 Dimodoco: corr. da De- || 477 nam – et: su rasura poti […] cibi: -i su rasura
300
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
vel te musa docuit Iovis puella / vel te Apollo / h] sev ge mou's∆ ejdivdaxe Dio;" pai'", h] sev g∆ jApovllwn, 480 valde certe per ordinem Achivorum mortem canis / livhn ga;r kata; kovsmon jAcaiw'n oi\ton ajeivdei", quot fecerunt que passi que fuerunt et quot substinuerunt Achivi / o{ss∆ eJrxan t∆ e[paqovn te kai; o{ss∆ ejmovghsan jAcaioiv, 490 sicuti iam vel ipse adens vel alium audivisti / w{" tev pou h] aujto;" parewvn, h] a[llou ajkouvsa", sed eya iam pertransia[n]s et equi ornatum cane / ajll∆ a[ge dh; metavbhqi kai; ejx i{ppou kovsmon a[eison, duratei quem Epios fecit cum Athena / douratevou, to;n jEpeio;" ejpoivhse su;n jAqhvnh, 485 quem condam ad extremam civitatem dolum induxit divus Ulixes / o{n pot∆ ej" ajkrovpolin dovlon h[gage di'o" O j dusseuv", viris cum impleverat / qui iam Ilion depredati fuerunt / ajndrw'n ejmplhvsa", oi{ rJ [Ilion ejxalavpaxan, sique iam michi hec secundum conveniens narraveris / ai[ken dhv moi tau'ta kata; moi'ran katalevxh", statim et omnibus dicam hominibus / aujtivka kai; pa'si muqhvsomai ajnqrwvpoisin, quomodo iam tibi libens deus concessit divinam cantilenam /” w}" a[ra toi provfrwn qeo;" o[passe qevspin ajoidhvn,” 490 sic fatus / hic commotus dea / incepit dicebat que cantilenam / }W" favq∆ o{ d∆ oJrmhqei;" qeou' h[rceto, fai'ne d∆ ajoidh;n inde accepit / quomodo isti bonarum tabularum in navibus / e[nqen ejlwvn, wJ" oiJ me;n ejus > evlmwn ejpi; nhw'n, f. 105v 500 480 Apollo: iam et Apollo cytharam habens m. d. || 481 per ordinem: secundum conveniens m. s. || 483 adens: i. ‘presens fuisti’ m. d. || 484 pertransia[n]s: transias, dimittas quod canis m. s. ornatum: ‘preparacionem’ s. m. d. || 485 duratei: sic dicti propter magna latera que habebat m. s. Epios: proprium int. || 486 extremam civitatem: pars civitatis troiane extrema appellabatur, a qua et tota civitas dicta est m. d. || 490 libens: voluntarius m. s. divinam: admirabilem m. d. || 491 fatus: Ulixes m. inf. commotus dea: i. ‘incitatus a dea, i. a musa’ m. inf. dea: musa int., sottolin. incepit: canere int., sottolin. || 492 inde – quomodo: i. ‘ab ista parte accepit dicendo quomodo Achivi’ m. sup. isti: alii Achivi m. sup. 482 eJrxan: corr. da ej- || 487 impleverat: corr. da -erit || 487 rJ: corr. da rj || 490 ajoidh;n: corr. da -o;n || 492 accepit: corr. da accip-
LIBRO VIII
301
cum posuerant / cum intraverant navigabant / ignem que in tendis bavnte" ajpevpleon pu'r∆ ejni; klisivhsi balovnte", Argivi / aliqui autem gloriosum circum Ulixem / jArgei'oi toi; d∆ h[dh ajgakluto;n ajmf∆ jOdush'a sedebant in Troianorum platea velati equo / ejni; Trwvwn ajgorh' kekalummevnoi i{ppw, 495 ei{at∆ ipsi enim ipsum Troiani in extremam civitatem trahxerunt / aujtoi; gavr min Trw'e" ajkrovpolin eijruvsanto, sic hic stabat / isti autem sine fine multa concionabantur w}" oJ me;n eijsthvkei, toi; d∆ ajkrita poll∆ ajgovreuon, sedentes circum ipsum / triplex / autem ipsis placuit consilium / h{menoi ajmf∆ aujtovn, trivca dev sfisin h[ndane boulhvn, vel dilaniare profundum durium / impio ferro / hje; diatmh'xai koi'lon dovru nhlevi> calkw', vel per lapides percutere cum trahxissent per extremas / ejp∆ a[kra", 500 hje; kata; petravwn balevein ejruvsanta" vel dimittere magnum iocale deorum et templum esse / h] eja'n mevg∆ ajgalma qew'n qelkthvrion ei\nai, debebat / huic iam et certe perfici 510 th/'per dh; kai; e[peita teleuthvsesqai e[mellen, fatum certe erat perire postquam civitas circum teneret ai\sa ga;r h\n ajpolevsqai, ejph;n povli" ajmfikaluvyh, durateum magnum equum / ubi sedebant omnes optimi / douravteon mevgan i{ppon, o{q∆ ei{ato pante" a[ristoi, Argivi / Troianis homicidium et fatum ferentes / kai; kh'ra fevronte", 505 jArgei'oi Trwvessi fovnon
493 ignem – posuerant: ut magis darent eis noticiam recessus, cremaverunt tendas m. s. || 495 velati: i. ‘clausi’ int., sottolin. || 496 ipsi: Troiani s. m. s. ipsum: equum int. || 497 isti: Troiani s. m. s. || 499 durium: equum s. int., sottolin. i. ‘ligneum’ simpliciter m. s. || 500 per extremas: partes s., ut frangeretur m. d. || 501 iocale: i. ‘in statuam’ m. s. templum: i. ‘in quo homo posset orare’ m. s. || 502 huic: civitati troiane m. s. perfici debebat: malum s. m. d. || 503 fatum – perire: s. m. s. fatum: ‘prodestinacio’ s. m. s. perire: ipsam civitatem int. circum teneret: equm s. m. d. || 504 ubi: in quo int., sottolin. 495 sedebant: vel ‘stabant’ m. s. 500 extremas: corr. da -e || 501 qelkthvrion: corr. da qelh-
302
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
canebat autem quomodo civitatem depredati fuerunt filii Achivorum / h[eiden d∆ w}" a[stu dievpraqon ui|e" A j caiw'n, ab equo fusi profundas insidias cum reliquerant iJppovqen ejkcuvmenoi koi'lon lovcon ejkprolipovnte", alium / alibi canebat civitatem corrupere arduam a[llon d∆ a[llh a[eide povlin kerai>zevmen aijpuvn, nam Ulixem ad domos Deiphebi aujta;r jOdussh'a proti; dwvmata Dhi>fovboio ivisse / sicuti Martem / cum antitheo Menelao / 510 bhvmenai hju?t∆ [Arha su;n ajntiqevw Menelavw, ibi iam pessimum bellum fatus est ausum fuisse / kei'qi dh; aijnovtaton povlemon favto tolmhvsanta, f. 106r vicisse et postea per magnanimam Athenam / nikh'sai kai; e[peita dia; megavqumon jAqhvnhn. 520 hec iam cantor canebat gloriosus nam Ulixes / tau't∆ a]r ajoido;" a[eide periklutov", aujta;r jOdusseuv", torquebatur / lacrimis autem madefaciebat sub superciliis genas / thvketo, davkru de; deu'en uJpo; blefavroisi pareiav". sicuti femina plorat amicum virum illapsa / 515 w}" de; gunh; klaivhsi fivlon povsin ajmfipesou'sa, qui propriam ante civitatem populorum ceciderit o{" te eJh'" provsqe povlho" law'n te pevshsin, a civitate et a filiis expellens impium diem / a[stei? te kai; tekevessi ajmuvnwn nhlee;" h\mar hec hunc morientem et afflantem cum vidit / hJ me;n to;n qnhvskonta kai; ajspaivront∆ ej" ijdou'sa, 508 alium: virum; divisim omnes ponebat in agonis m. s. || 509-510 Ulixem – ivisse: canebat s. cantor m. s. || 509 Deiphebi: nam Deiphebus, mortuo Paride, Helenam duxit m. s. || 510 antitheo: i. ‘equali deo’ m. inf. || 511 nam in domo Deiphebi factum fuit bellum pro Helena m. d. ausum fuisse: Ulixem s. facere m. sup. || 511-512 nam canebat cator Ulixem bellum fecisse et vicisse m. s. || 512 vicisse – postea: cecinit s. int., sottolin. || 514 torquebatur: i. ‘anxius erat’ m. s. || 515-522 sicuti quando, capta civitate et viro interfecto, mulier plorat virum, inimici autem captivam ipsam ducunt m. d. || 515 illapsa: in eum s. int., sottolin. || 516 ceciderit: i. ‘interfectus fuerit’ m. d. || 518 hec: femina s. m. s. afflantem: i. ‘ultimo anehllantem’ m. d. 508 arduam: vel ‘altam’ m. s. 517 civitate: corr. da -i
LIBRO VIII
303
circum ipsum fusa subtiliter plorat / hii que post ajmf∆ aujtw' cumevnh livga kwkuvei. oiJ dev t∆ o[pisqen, percucientes baculis metaphrenum atque et humeros / 520 kovptonte" douvressi metavfrenon hjde; kai; w[mou". ad servicium ducunt laborem ut habeat et calamitatem eireron eijsanavgousi povnon t∆ ejcevmen kai; oji>zun, huius autem miserabili tristicia corrumpuntur gene / ejleeinotatw a[cei> fqinuvqousi pareiaiv. 530 th'" d∆ sic Ulixes miserabiliter sub superciliis et lacrimas fundebat / w}" jOdusseu;" ejleeinon uJp∆ ojfru'si kai; davkruon ei\ben, tunc alios certe omnes latebat lacrimas fundes / e[nq∆ a[llou" me;n pavnta" ejlavnqane davkrua leivbwn. Alcynous autem solus perpendit atque vidit min oi\o" ejpefravsato hjd∆ ejnovhsen, 525 jAlkivnoo" dev sedens iuxta ipsum / graviter autem suspirantem audivit / h{meno" ajgc∆ aujtou', baru; de stenavconto" a[kouse. cito autem Pheicibus diligentibus remigium loquebatur / ai\ya de; Faihvkessi filhrevtmoisi methuvda, “audiatis Pheicorum ductores atque principes / “Kevklute Faihvkwn hJghvtore" hjde; mevdonte" Dimodocos nunc retineat cytharam subtilem / Dhmovdoko" h[dh sceqevtw fovrmigga livgeian, non certe omnibus grates agens hec canit / f. 106v 530 ouj gavr pw" pavntessi carizovmeno" ta; d∆ ajeivdei ex quo cenavimus et surrexit divus cantor / ejx ou| dorpevomevn te kai; w[rore qei'o" ajoidov", ex tunc non tacuit a misero fletu / 540 ejk tou' d∆ ou[pw pauvsat∆ oji>zuroi'o govoio,
519 fusa: femina int., sottolin. hii: inimici m. d. || 520 metaphrenum: pars corporis post caput m. s. || 521 ad servicium: i. ‘ut serviat eis’ m. d. || 522 corrumpuntur: i. ‘diminuuntur et balneantur lacrimis’ m. d. || 525 Alcynous: proprium int. perpendit: ‘intellexit’ s. m. d. || 529 Dimodocos: proprium int. retineat – subtilem: ne canat hanc cantilenam m. d. || 530 hec: i. ‘talia’ s. m. sup. 521 habeat: ‘substineat’ alias int., sottolin. 520 kovptonte": -e" dopo la corr. metaphrenum: corr. da -a || 532 misero: -o su rasura fletu: -u su rasura
304
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
forensis valde iam ipsum tristicia circum invasit / oJ xei'no", mavla pou min a[co" ajmfibebhken. sed eya hic retineat ut similiter dellectemur omnes / ajll∆ a[g∆ oJ me;n sceqevtw i{n∆ oJmw'" terpwvmeqa pavnte", forenses recipientes et forensis / quia multum melius sic / xeinodovkoi kai; xei'no", ejpei; polu; kavllion ou{tw, causa enim forensis hec venerabilis facta sunt / ei{neka ga;r xeivnoio tavd∆ aijdoivoio tevtuktai. ductus amica que dona / que ipsi damus amicantes / pomph; fivla dw'ra, tav oiJ divdomen filevonte", tamquam fratri / forensis deprecator factus est / ajnti; kasignhvtou, xei'no" q∆ iJkevth" te tevtuktai. viro / qui modicum tangitur sensibus ajnevri o{" t∆ ojlivgon per ejpiyauvei prapivdessin, ideo nunc nec tu lateas intenccionibus dolosis / tw' nu'n mh;de; su; keu'qe nohvmasi kerdalevoisin, quicquid te interogavero / fari autem te melius est / o{tti kev s∆ ei[rwmai favsqai dev se kavlliovn ejsti dic nomen quo te ibi vocavit mater que pater que ei\p∆ ojnom∆ o{tti se kei'qi kavleun mhvthr te pathvr te, alii que qui per civitatem et qui circum habitant / a[lloi q∆ oi} kata; a[stu, kai; oiJ perinaietavousin, non certe aliquis totaliter sine nomine hominum / ouj me;n gavr ti" pavmpan ajnwvnumov" ti ajnqrwvpwn, non malus nec bonus postquam primitus factus sit / ouj kako;" ouj devmen ejsqlo;" ejph;n ta; prw'ta gevnhtai, sed omnibus ponuntur postquam generant parentes / ajll∆ ejpi; pa'si tivqentai ejpeiv ke tevkwsi tokh'e", 534 hic: cantor int., sottolin. || 535 forenses recipientes: nos s. m. s. nos hospites m. s. || 537 amicantes: i. ‘diligentes ipsum’ m. d. || 538-539 q. d. ‘tamquam frater est forensis sapienti viro’ m. s. || 539 qui – sensibus: qui modicum captus est tesibus, i. qui sapiens est m. s. i. sapiens est m. d. || 540-547 nunc rex Alcynous interogat Ulixem ut pandat patriam suam et nomen eius m. s. || 541 quicquid: i. ‘de quocumque’ int. || 542 ibi: ubi te genuit m. s. || 543 qui – civitatem: sunt int., sottolin. || 544 sine nomine: est int., sottolin. || 545 factus: i. ‘natus’ int. || 546 ponuntur – generant: nomina postquam generant m. s. 541 interogavero: -avero su rasura
535
540
550
545
LIBRO VIII
305
dic que terram tuam populum que civitatem que eijpe; dev min gai'an te tehvn, dh'mon te povlin te, ut te illuc ducant circumspecte sensibus naves / f. 107r o[fra se th' pevmpwsi tituskovmenai fresi; nh'e", non enim Pheicibus gubernatores sunt / ouj ga;r Faihvkessi kubernhth're" e[asin, non autem temones sunt / quos alie naves habent / ti phdavli∆ ejsti; tav t∆ a[llai nh'e" e[cousin. 550 ouj dev sed ipsa sciunt consilia et sensus virorum / ajll∆ aujta; i[sasi nohmata kai; frevna" ajndrw'n, et omnium sciunt civitates et pingues agros / 560 kai; pavntwn i[sasin povlia" kai; pivona" ajgrouv", hominum / et undam cito maris transiunt / ajnqrwvpwn, kai; lai'tma tavcisq∆ aJlo;" ejkperovwsin, calligine et nube velate / numquam ipsis / hjevri kai; nefevlh kekalummevnai, ouj dev potev sfin, nec ledi est timor / nec perire / ejpidevo" ouj d∆ ajpolevsqai, 555 ou[tev ti phmanqh'nai sed hoc sic condam patrem ego dicentem audivi / ajlla; to; d∆ w}" pote; patro;" ejgw;n eijpovnto" a[kousa, Nausithoum qui dicebat Neptunnum valde iratum esse Nausiqovou… o}" e[faske Poseidavwn∆ ajgavsasqai, nobis ob hoc quia conductores inlesibiles sumus omnium / hJmi'n, ou[neka pompoi; ajphvmone" eijme;n aJpavntwn, fatus est condam Pheicorum virorum benefactam navem / fh' pote Faihvkwn ajndrw'n eujergeva nh'a a ductu venientem in obscuro ponto / 560 ejk pomph'" ajniou'san ejn hjeroeidevi> povntw,
548 sensibus: arte que sensibus evenit m. sup. || 549 q. d. ‘naves nostre per mare vadunt mirabiliter sine gubernatore’ m. d. gubernatores sunt: ad gubernandum et ad regendum naves m. d. || 551-553 ipsa – hominum: «ipse naves met homines» dixit m. d. || 554 numquam ipsis: malum s. m. d. || 557 Nausithoum: proprium int. || 558 conductores – omnium: nam statutum erat apud Pheices ut omnes forenses ad eum venientes ad patriam eorum conducerent m. d. || 560 obscuro: ‘calliginoso’ s. m. d. 548 th': corr. da tw'
306
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
corrumpere magno autem nobis monte civitatem circuvelare rJaisevmenai. mevga d∆ h{min o[ro" povlei ajmfikaluvyein. sic dicebat senex / que iam deus vel perficiet / }W" ajgovreu∆ oJ gevrwn, ta; dev ken qeo;" h] televseien, 570 vel imperfecta dimittat / sicuti ipsi amicum est animo / h[ k∆ ajtevlest∆ ei[h w{" oiJ fivlon e[pleto qumw', sed eya michi hoc dic et veraciter narra / ajll∆ a[ge moi tovde eijpe; kai; ajtrekevw" katavlexon, ubi pererrasti et ad quas venisti civitates / o{pph ajpeplavgcqh" te kai; a{stina" i{keo cwvra", 565 hominum / ipsis que civibus bene habitatas // ajnqrwvpwn, aujtou" te povlhav" t∆ eu\ naietawvsa" atque quot graves que et agrestes nec iusti / hjme;n o{soi calepoiv te kai; a[grioi ouj de; divkaioi, f. 107v et qui que amici forensium / et ipso[s]rum sensus est deorum placibilis oi{ te filovxeinoi kaiv sfi novo" ejsti; qeoudhv", dic cur ploras et plangis intus animo / eijpe; d∆ o{ti klaivei" kai; ojduvreai e[ndoqi qumw', Argivos Danaos / atque Ilionis depredacionem audiens / jArgeivwn Danaw'n hjd∆ jIlivou oi\ton ajkouvwn, 570 hanc autem dei ordinaverunt neverunt que destruccionem / to;n de qeoi; me;n teu'xan ejpeklwvsan t∆ o[leqron, hominibus / ut sit et sequentibus cantilena / ajnqrwvpoi", i{na h\si kai; eJspomevnoisin ajoidhv, 580 vel aliquis tibi et propinquus mortuus fuit Ilion ante / h] tiv" toi kai; pho;" ajpevfqito jIliovqi prov, bonus existens / gener vel socer qui maxime / ejsqlo;" ejwvn, gambrov", h] penqerov", oi{ te mavlista,
561 corrumpere: Neptunnus s. m. s. || 562-563 sic – dimittat: q. d. ‘sic pater meus dicebat que deus vel faciet vel dimittet’ m. s. || 567 quot – iusti: sunt viri s. m. d. graves: ‘mali’ s. m. sup. || 568 qui – forensium: sunt int., sottolin. || 571 neverunt: prodestinaverunt m. s. 561 circuvelare: vel ‘cooperire’ m. d. 563 h]: corr. da h} || 566 ipsis: corr. da -os habitatas: -as dopo la corr. || 568 ipso[s]rum: corr. da ipsos || 569 klaivei": corr. da -h" || 570 depredacionem: corr. da -es || 573 ajpevfqito: corr. da ajpev-
LIBRO VIII
307
curandi sunt in sanguine et generaccione ipsorum te kai; gevno" aujtw'n, 575 khvdistoi; televqousi meq∆ ai|ma vel aliquis et socius vir graciosa sciens / h] tiv" pou kai; eJtai'ro" ajnh;r kecarismena eijdwv", bonus quia non fratre peior / ejsqlov", ejpei; ouj mevn ti kasignhvtoio cereivwn fit / qui socius existens scientifica sciat /” givnetai, o{" ken eJtai'ro" ejw;n pepnumevna eijdh'.”
575 aujtw'n: gravfetai ajndrw'n m. s. || 576 graciosa: i. ‘grata’ int., sottolin. || 576-577 vel – bonus: mortuus fuit int., sottolin. || 577-578 non – sciat: q. d. ‘non est peior fratre bonus socius’ m. s. 575 curandi sunt: vel ‘in cura sunt, digni cura’ m. s.
308
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
Odyssee iota Homeri rapsodie / jOdusseiva" :I: J mhvrou rJaywdiva" O
f. 107v
hunc retribuens affatus est multi consilii Ulixes / To;n d∆ ajpameibovmeno" prosevfh poluvmhti" jOdusseuknhvmide" eJtai'roi, perierunt et alii fugimus mortem necem que / w[lonq∆ oi} d∆ a[lloi fuvgomen qavnatovn movron te, ab illinc autem inantea navigavimus contristati anino e[nqen de; protevrw plevomen ajkachvmenoi h\tor, gaudentes / a morte / amicos cum ammisimus socios / a[smenoi ejk qanavtoio fivlou" ojlevsante" eJtaivrou", non vere michi ulterius naves iverunt ex utraque parte trahende / ouj d∆ a[ra moi protevrw nh'e" kivon ajmfievlissai, 50 venerunt: q. d. ‘illi clamaverunt alios et venerunt contra nos’ m. s. || 51 matutinales: ‘aurorei’ proprie, ab ‘aurora’ m. s. fatum: sors int., sottolin. || 53-54 primum bellum est hoc quod habuit Ulixes post recessum a Troia m. d. || 57 boulutovn: boulutovn tempus proprie quando boves solvuntur ab aratro m. d. || 61 navigavimus: ad recessum m. d. || 62 a morte: quia fugimus m. s. 50 fiunt: vel ‘nascuntur’ m. d. || 61 anino: vel ‘corde’ m. d. 56 exspectabamus: corr. da -avimus || 59 ocreati: -i su rasura || 60 w[lonq∆: corr. da -t∆ || 62 ammisimus: ammisi- su rasura
50
55
60
60
LIBRO IX
65
70
70
75
313
antequam miserorum sociorum ter quemlibet clamare, privn tina tw'n deilw'n eJtavrwn tri;" e{kaston aju¿sai, qui mortui fuerunt in Cyconum campo perempti bello / oi} qavnon ejn Kikovnwn pedivw uJpodhiüoqevnte", navibus autem suscitavit ventum boream nubium congregator Iuppiter / nhusi; d∆ ejp∆ w\rs∆ a[nemon borevhn nefelhgerevta Zeuv", f. 109v cum procella divina / cum nubibus que velavit / laivlapi qespesivh, su;n de; nnefevessi kavluye, terram simul et pontum / surgebat que a celo nox / gai'an oJmou' kai; povnton, ojrwvrei d∆ oujranovqen nuvx hee certe postea ferebantur flexe carbasa autem ipsis / aiJ me;n e[peit∆ e[fevront∆ ejpikavrsiai. iJstia; dev sfin, tripliciter que et quatrupliciter dilaceravit vis venti / tricqav te kai; tetracqa; dievscisen i]" ajnevmoio, et hec in navibus posuimus cum pertimuimus destruccionem / kai; ta; me;n ej" nh'a" kavqemen deivsante" o[leqron, ipsas que festinanter extrahximus ad terram / aujta;" d∆ ejssumevnw" proeruvssamen h[peirovn de, ibi duabus noctibus duobus que diebus continue semper e[nqa duvw nuvkta", duvo d∆ h[mata sunece;" aijeiv, iacebamus simul in labore et in anxietatibus animum habentes / keivmeq∆ oJmou' kamavtw te kai; a[lgesi qumo;n e[conte", sed quando iam terciam diem bonicoma perfecit Aurora / ajll∆ o{te dh; trivton h\mar eju>plovkamo" tevles∆ jHwv", malos cum erexeramus / supra que carbasa alba cum extrahxeramus / iJstou;" sthsavmenoi, ajnav q∆ iJstiva leu'k∆ ejruvsante", sedebamus / has autem ventus que gubernatores que recte ducebant / h{meqa, ta;" d∆ a[nemov" te kubernh'tai t∆ i[qunon, et iam illesus ivissem ad paternam terram / kaiv nuv ken ajskhqh;" ijkovmhn eij" patrivda gai'an, 64 ter – clamare: secundum morem dicere ter «vale, vale, vale», q. d. ‘non recesserunt ante quam dixissent omnibus per singulum ter «vale talis, vale talis»’; hic erat mos quando aliquis extra patriam periebat m. d. || 67 procella: vento pluvioso m. s. || 69 flexe: in uno latere s. m. s. || 75-77 dixit iam quod fecerunt velum et recesserunt m. s. || 77 has: naves int., sottolin. || 78 illesus: q. d. ‘cum cura’ m. s. 64 miserorum: -rum dopo la corr. || 68 surgebat: -gebat su rasura || 73 duobus: -b- su rasura
314
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
sed me unda fluctus que flectentem me per Maleam / ajllav me ku'ma rJovo" te perignavmptonta Mavleian, et boreas impellerunt et errare fecerunt per Cythiron kai; borevh" ajpevwsen pareplagxen de; Kuqhvrwn, abinde per novem dies ferebar destructibilibus ventis / e[nqen d∆ ejnnh'mar ejferovmhn ojlooi'" ajnevmoisi, pontum per piscosum / nam decima venimus povnton ejp∆ ijcquovent∆ ajta;r dekavth ejpevbhmen, ad terram Lotophagorum qui ex flore factum cibum comedunt / gaivh" Lwtofavgwn, oi{ t∆ a[nqinon ei\dar e{dousin, ibi autem ad terram descendimus et hausimus aquam / e[nqa d∆ ejp∆ hjpeivrou bh'men kai; ajfussavmeq∆ u{dwr cito autem cenam acceperunt citis in navibus socii / ai\ya de; dei'pnon e{lonto qoh'" para; nhusi;n eJtai'roi, nam postquam de cibo gustavimus atque de poto / aujta;r ejpei; sivtoiov t∆ ejpassavmeq∆ hjde; poth'o", f. 110r iam tunc ego socios antemisi ut scirent cum venissent dh; tovt∆ ejgw;n eJtavrou" proi?hn peuvqesqai ijovnta", viros duos cum elegeram tercium preconem simul dedi a[ndre duvw krivna", trivtaton khvruc∆ a{m∆ ojpavssa", quales viri essent in tellure Cererem comedentes / oiJtinev" ajnevre" ei\en ejpi; cqoni; si'ton e{donte", isti cito euntes mixti fuerunt viris lotofagis / toi; d∆ ai\y∆ oijcovmenoi, mivgen ajndravsi lwtofavgoisin, non vero Lotophagi curaverunt sociis destruccionem / ouj d∆ a[ra Lwtofavgoi mhvdonq∆ eJtavroisin o[leqron
79 unda: impellit int., sottolin. Maleam: mons est Laconie extremus m. s. || 80 per Cythiron: i. per Cythaream insulam sacratam Veneri; insula est Laconie m. s. || 82 piscosum: i. ‘plenum piscibus’ m. s. || 83 Lotophagorum: illorum populorum qui loton herbam comedunt m. s. || 88 preconem: preconem, i. abasiatorem, ut non caperentur m. d. || 89 ut scirent s. m. s. || 90 lotofagis: gentibus s., dicti a ‘lotos’, quod herba quam multum comedunt m. d. || 91 Lotophagi: populi int., sottolin. ‘Lotofagi’: populi comedentes lotum m. s. curaverunt: i. ‘consuluerunt’ int., sottolin. 80 boreas: corr. da -ee || 85 acceperunt: corr. da accip- || 86 cibo [...] poto: -o su rasura || 89 quales: su rasura || 91 vero: corr. da -e
80
80
85
88 90 89
90
LIBRO IX
315
nostris / sed ipsis dederunt / lotum ad gustandum / hJmetevroi", ajllav sfi dovsan lwtoi'o pavsasqai, ex istis quicumque lotium comederat dulcem fructum / tw'n d∆ o{sti" lwtoi'o favgoi melihdeva karpovn, non annunciare retro volebant nec redire / oujkevt∆ ajpaggei'lai pavlin h[qelon ouj de; nevesqai, sed ibi volebant cum viris lotophagis / 95 ajll∆ aujtou' bouvlonto met∆ ajndravsi lwtofavgoisi loton comedentes manere reditus que oblivisci / lwto;n ejreptovmenoi menevmen, novstou te laqevsqai… neccessitate / hos certe ego ad naves duxi plorantes tou;" me;n ejgw;n ejpi; nh'a" a[gon klaivonta" ajnavgkh, navibus in cavis in sedibus que ligavi cum trahxi nhusi; d∆ ejni; glafurh'sin uJpo; zuga; dh'sa ejruvssa", nam aliis precipiebam gloriosis sociis / ejrivhra" eJtaivrou", 100 aujta;r tou;" a[llou" kelovmhn festinantibus naves adscendere citas / 100 spercomevnou", nhw'n ejpibainevmen wjkeiavwn neforte aliquis loton cum comederet reditus oblitus esset / mhvpw" tiv" lwtoi'o fagw;n novstoio lavqhtai, hii autem cito intraverunt et sedibus sedebant / oi} d∆ ai\y∆ ei[sbainon kai; ejpi; klhi¿si kavqizon, per ordinem que sedentes canum mare percuciebant remis / eJxh'" d∆ eJzovmenoi, polih;n a{la tuvpton ejretmoi'", inde autem ulterius navigabamus contristati animo / e[nqen de; protevrw plevomen ajkachvmenoi h\tor, Cyclopum ad terram superborum et iniustorum ajqemivstwn, 105 Kuklwvpwn d∆ ej" ai\an uJperfiavlwn 92 lotum: herba est quam cum homines comederint obliviscuntur curarum et vie et, ut fertur, preteritorum omnium m. d. gustandum: i. ‘comedendum’ (dopo la corr.) m. d. || 93-98 omnes enim qui ad terram Lotophagorum veniebant et lotum comedebant, nolebant amplius redire; hoc timens Ulixes socios ligavit qui lotum comederant m. s. || 96-99 due postille erase sul m. s. || 97 quia comederant et nolebant redire m. d. || 104 inde: ab illinc m. s. 105 iniustorum: vel ‘sine racione’ m. d. 92 lotum: corr. da lu- || 93 comederat: corr. da -eret || 99 gloriosis sociis: -is corr. da -os || 100 festinantibus: corr. da -es || 101 loton: -o2- dopo la corr.
316
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
venimus / isti iam diis confisi inmortalibus / iJkovmeq∆ oi{ rJa qeoi'si pepoiqovte" ajqanavtoisin, f. 110v nec plantant manibus arborem nec arant / ou[te futeuvousin cersi;n futovn, ou[t∆ ajrovwsin, sed hec non seminata et inarata omnia nascuntur / ajlla; tav g∆ a[sparta kai; ajnhvrota pavnta fuvontai, frumenta et ordea atque vinee producunt puroi; kai; kriqaiv, hjd∆ ajmpeliaiv te fevrousin, 110 vinum ex perfecta uva / et ipsa Iovis pluvia augmentat / oi\non ejristavfulon, kaiv sfin Dio;" o[mbro" ajevxei, 110 istis autem nec conciones consulifere / nec iusticie / toi'sin d∆ ouvt∆ ajgorai; boulhfovroi, ouj de; qevmiste", sed isti alcium moncium habitant in capitibus ajll∆ oi{ g∆ uJyhlw'n ojrevwn naivousi kavrhna, in antris cavis / iura dat que quilibet / ejn spesi glafurh'si / qemisteuvei de; e{kasto", filiorum atque uxorum / nec alterutrum impediuntur paivdwn hjd∆ ajlovcwn, ouj d∆ ajllhvlwn ajlevgousi insula certe bone telluris extra portum extensa est / nh'so" e[peita lavceia pare;k limevno" tetavnustai, 115 in terra Cyclopum / nec iuxta nec procul / gaivh" Kuklwvpwn, ou[te scedo;n ou[t∆ ajpo; thlou', arbustralis atque capre infinite nate sunt / uJlhvess∆ ejn d∆ ai\ge" ajpeirevsiai gegavasin, agrestes / nichil enim vestigium hominum prohibet / a[griai, oujde;n ga;r pavto" ajnqrwvpwn ajperuvkei, nec per ipsam ambulant venatores / qui per silvam / ouj dev min eijsoicneu'si kunhgevtai oi{ te kaq∆ u{lhn, 120
106 isti: Cyclopes s. m. sup. || 107 arborem: ‘arborem’ s. m. s. || 109 frumenta – ordea: s. m. s. || 110 augmentat: ipsa s. m. d. omnia dicta m. d. || 111 iusticie: i. ‘comune leges’ m. d. || 114 nec – impediuntur: q. d. ‘unus non male facit alteri’ m. d. || 115-123 describit insulam Cyclopum m. s. || 118 vestigium: ‘patos’ dicitur terra calcata pedibus hominum; si inveneretur, diceretur ‘calcacio’ m. s. || 119 ambulant: i. ‘veniunt’ int., sottolin. 112 capitibus: sive ‘cacuminibus’ m. d. 107 arborem: su rasura || 112 alcium: corr. in altorum al. m.
LIBRO IX
317
anxietates paciuntur / vertices moncium querentes / pavscousin korufa;" ojrevwn ejfeponte", 120 a[lgea non certe ab ovilibus calcatur nec ab aratris ou[t∆ a[ra poimnhsin, katai?scetai ou[t∆ ajrovtoisin. sed hec inseminata et inarata diebus omnibus / ajll∆ h{ g∆ ajsparto" kai; ajnhvroto" h[mata pavnta, viris caret / pascit autem clamatrices capras / ajndrw'n chreuvei, bovskei dev te mhkavda" ai\ga" non enim Cyclopibus naves adsunt uncte genas / ouj ga;r Kuklwvpessi neve" pavra miltopavrhoi, nec viri navium artifices qui faciant f. 111r 125 ouj d∆ a[ndre" nhw'n ejni; tevktone" oi{ ke kavmoien naves bonarum tabularum / ut servirent per quaslibet / nh'a" eju>ssevlmou" ai[ken televoien e{kasta civitates hominum venientes sicuti multum / a[ste∆ ejp∆ ajnqrwvpwn oijcneuvmenai, oi|a te polla; viri ad alterutrum / navibus transiunt mare / a[ndre" ejp∆ ajllhvlou" nhusi;n perovwsi qavlassan hii ipsis et insulam bene factam fecerunt 130 oi{ kev sfin kai; nh'son eju>kthmevnhn ejkavmonto, non enim mala / fert autem oria omnia ken w[ria pavnta, 130 ouj me;n gavr ti kakhv ge, fevrei dev in ipsa quidem certe prata sunt maris cani penes litora / ejn me;n ga;r leimw'ne" aJlo;" polioi'o par∆ o[cqa" humida mollia que/ valde inconrumptibiles vinee erant uJdrhloi; malakoiv, mavla k∆ a[fqitoi a[mpeloi h\en,
120 vertices – querentes: sequentes per montes m. d. || 123 viris caret: vidua est et diserta viris m. s. pascit: i. ‘nutrit’ int. || 124 uncte genas: uncte sunt pinguedine m. inf. || 125 nec – artifices: sunt m. sup. artifices: ‘pelecani’ s. m. sup. || 126 per quaslibet: i. ‘per singulas’ m. d. || 129 hii: s. Cyclopes m. s. || 130 non […] mala: ydeo ‘bonam’ m. s. mala: est int., sottolin. w[ria: w{ria, i. ‘in omni tempore congrua et conveniencia’ m. s. || 131 ipsa: insula m. s. 129 fecerunt: vel ‘preparaverunt’ m. d. 121 non: corr. da neque || 123 pascit: corr. da -et || 126 ut: su rasura || 132 inconrumptibiles: corr. da inconrumpi- erant: su rasura
318
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
atque aratri cultura plana / cito que profundum bladum semper / ejn d∆ a[rosi" leivh, tavca ken baqu; lhvi>on aijeiv, ad tempora meteret / quia valde pinguis sub terra / eij" w{ra" ajmw'en ejpei; mavla pi'ar uJp∆ ou\da" in que portus boni navagii ubi non neccessitas funis est / ejn de; limh;n eu[ormo" i{n∆ ouj crew; peivsmatov" ejstin, 135 nec anchoras ponere / nec ploresia ligare ou[t∆ eujna;" balevein, ou[te prumnhvsi∆ ajnavyai, sed cum apropinquati fuerint / manere per tempus donec nautum ajll∆ ejpikevlsanta" mei'nai crovnon eijsovke nautevwn, animus commotus fuerit et cum flaverint venti / qumo;" ejpotrunh kai; ejpipneuswsin ajh'tai, nam in principio portus fluit puram aquam / aujta;r ejpi; krato;" limevno", rJevei ajglao;n u{dwr, 140 fons sub antro / circum autem populi nati sunt / 140 krhvnh uJpospeivou", peri; d∆ ai[geiroi pefuvasin, ubi navigabamus / et aliquis deus conducebat / e[nqa kataplevomen, kaiv ti" qeo;" hJgemovneue, noctem per obscuram / nec apparebat videri / nuvkta di∆ ojrfnaivhn ouj de; proujfaivnet∆ ijdevsqai, calligo enim circum navibus opaca erat atque luna / ajh;r ga;r peri; nhusi; baqei'∆ h\n hjde; selhvnh, in celo non lucebat / retinebatur autem nubibus / oujranovqen prou[faine kateivceto d∆ ejn nefevessin, tunc nemo insulam vidit oculis / e[nq∆ ou[ti" th;n nh'son ejsevdraken ojfqalmoi'sin, f. 111v 145
133 aratri cultura: ‘arotriacio’, si invenitur m. s. || 134 meteret: ad metendum m. s. aliquis m. s. terra: est s. m. d. || 135 in: in ipsa int. || 136 ponere: proicere int., sottolin. ploresia: funes quibus ligatur navis de prora m. d. || 137 cum apropinquati: i. ‘cum locati (corr. da -e)’ m. s. || 139 principio: i. ‘capite’ int., sottolin. || 140 populi: arbores ille s. m. d. || 142 videri: i. ‘ut videretur’ m. d. || 145-149 narrat Ulixes quomodo venerunt nocte ad insulam factam Cyclopum manibus m. s. 133 cito: alias ‘valde’ m. d. || 144 retinebatur: alias ʻimpediebaturʼ m. d. 137 apropinquati: corr. da -e || 138 ejpotrunh: -h dopo la corr. || 140 nati: corr. da -e
LIBRO IX
319
nec undas longas revolventes se per terram ou[t∆ ou\n kuvmata makra; kulindovmena poti; cevrson, vidimus ante quam naves bonarum tabularum adduxeremus / eijsivdomen, pri;n nh'a" eju>ssevlmou" ejpikevlsai, cum aplicate fuerunt naves deposuimus vela omnia / kelsavshsi de; nhusi; kaqeivlomen iJstiva pavnta, extra que et nos venimus ad litus maris / de; kai; aujtoi; bh'men ejpi; rrJhgmh'ni qalavssh", 150 ejk ubi / in cibo et poto dormientes / mansimus usque ad diem / divam / ejmeivnamen hjw' di'an, 150 e[nqa d∆ ajpobrivxante", quando autem in aere se generans apparuit rubei digiti Dies / h\mo" d∆ hjrigevneia favnh rJododavktulo" jHwv", de insula admirantes ambulabamus per ipsam / nh'son qaumazonte" ejdineovmesqa kat∆ aujthvn, suscitaverunt autem puelle nymphe Iovis egiochio / w\rsan de; kou'rai nuvmfai Dio;" aijgiovcoio, capras montanas ut cenarent socii / ai\ga" ojreskwvou" i{na deipnhvseian eJtai'roi, statim flexos arcus et dardos longos 155 aujtivka kampuvla tovxa kai; aijganeva" dolicauvlou", accepimus a navibus per tres ordinati eiJlovmeq∆ ejk nhw'n dia; de; trivca kosmhqevnte", percuciebamus cito autem dedit deus multam venacionem / bavllomen, ai\ya de; dw'ke qeo;" menoeikea; qhvrhn, naves certe me sequebantur duodecim atque cuilibet / nh'e" mevn moi e{ponto duwvdeka, ej" de; eJkavsthn, novem contingerunt capre / michi autem specialem dederunt soli / ai\ge", ejmoi; dev k∆ e[xelon oi[w, 160 enneva lavgcanon
148 aplicate: i. ‘portu locate, terre (-e dopo la corr.) apropiquate’ m. s. || 151 rubei: rosei int. || 152 ambulabamus: veniebamus m. d. || 155 dardos: ‘venabula’ s. m. d. || 156 tres: partes s. int., sottolin. ordinati: i. ‘divisi’ int., sottolin. || 157 percuciebamus: proiciebamus m. s. || 158 cuilibet: navi int., sottolin. || 159 contingerunt: sorte int., sottolin. michi: tamquam domino m. s. 151 Dies: vel ‘Aurora’ m. d. || 157 multam: ‘multam’ alias m. s. 149 extra: segue atque eraso || 150 dormientes: rasura fra dormi- ed -entes usque: segue in eraso || 152 insula: corr. da -am
320
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
sic tunc certe per totam diem usque solem flexum w}" tovte me;n provpan h\mar ej" hjevlion katadu'nta, sedebamus comedentes carnes multas et vinum dulce / h{meqa dainuvmenoi kreva t∆ a[speta kai; mevqu hJduv, non in navibus consumatum erat vinum rubeum / ouj gavr pw nhw'n ejxevfqito oi\no" ejruqrov", sed erat / multum in urnis singuli ajll∆ ejnevhn, pollo;n ga;r ejn ajmfiforeu'sin, e{kastoi, hausimus Cyconum sacram civitatem cum accepimus / hjfuvsamen Kikovnwn iJero;n ptoliveqron eJlovnte"… f. 112r Cyclopum iam ad terram venimus iuxta existencium / Kuklwvpwn d∆ ej" gai'an ejleuvssomen ejggu" ejovntwn, fumum ipsum locuccionem / ovium et caprarum / kapnovn t∆ aujtovn te fqoggh;n oijw'n te kai; aijgw'n, quando autem sol intravit et nox venit / h\mo" d∆ hjevlio" katevdu kai; ejpi; knevfa" h\lqe, iam tunc dormivimus in litore maris / dh; tovte dh; koimhvqhmen ejpi; rJhgmi'ni qalavssh", quando autem aere generans se apparuit rosei digiti Aurora / h\mo" d∆ hjrigevneia favnh rJododaktulo" jHwv", et tunc ego concionem cum feci omnibus dixi / kai; tovt∆ ejgw;n ajgorh;n qevmeno" kata; pa'sin e[eipon, ‘alii certe exspectetis mei gloriosi socii / ‘a[lloi me;n mivmnet∆ ejmoi; ejrivhre" eJtai'roi, nam ego cum navi mea et meis sociis / aujta;r ejgw; su;n nhi? t∆ ejmh' kai; ejmoi'" ejtavroisin, cum venero de viris experiar / quales sunt ejlqwvn, tw'n d∆ ajndrw'n peirhvsomai oi{tinev" eijsivn, 160 usque – flexum: usque ad solis occasum m. s. || 163 singuli: ‘omnes’ s. m. d. || 164 Cyconum: populorum illorum m. sup. cum accepimus: i. ‘cum depredati fuimus’ m. d. || 165 sic s. m. s. || 166 locuccionem – caprarum: ‘audivimus’ suple m. d. || 170-177 nunc ponit quomodo Ulixes, cum pervenit ad insulam Cyclopum, dimisit (corr. da -is) socios et naves in portu et accepit unam navem et socios ut ad Polyphemi (-i dopo la corr.) antrum veniret m. d. || 170 concionem: congregacionem sociorum m. s. || 172-173 voluit (precede volus depennato) solus venire ut videret (corr. da -es) Cyclopas m. s. 166 locuccionem: sive ‘clamorem’; ‘valatum’ proprie m. s. 166 aijgw'n: corr. da -w;n || 167 venit: -t dopo la corr.
160
165
170
170
LIBRO IX
321
vel isti iniuriosi et agrestes nec iusti / h[ r∆ oi{ g∆ uJbristaiv te kai; a[grioi ouj de; divkaioi, vel diligentes forenses et ipsorum sensus est deo placibilis /’ kaiv sfin novo" esti qeoudhv",’ 175 hje; filoxeinoi sic cum dici navem adscendi precepi que sociis / }W" eijpwvn, ajna; nho;" e[bhn, ejkeleusa d∆ eJtaivrou", ipsos adscendere atque ploresia solvere / aujtouv" t∆ ajmbaivnein, ajnav te prumnhvsia lu'sai hii autem cito intraverunt et in sedibus sedebant oi{ d∆ ai\y∆ ei[sbainon kai; ejpi; klhi¿si kavqizon, per ordinem que sedentes canum mare percuciebant remis / d∆ ezovmenoi, polih;n a{la tuvpton ejretmoi'", 180 eJxh'" sed quando iam ad locum venimus iuxta existentem / dh; to;n cw'ron, ajfikovmeq∆ ejggu;" ejovnta, 180 ajll∆ o{te ibi in ultima spelungam vidimus iuxta mare / e[nqa d∆ ejp∆ ejscatih' spevo" ei[domen ajgci qalavssh", altam lauribus umbrosam ubi multe uJyhlo;n davfnhsi kathrefev", ejnqavde polla; pecudes oves que et capre quiescebant circum claustrum mh'l∆ o[i>ev" te kai; ai\ge" ijauveskon, peri; d∆ aujlh; alta preparata erat subfixis lapidibus, uJyhlh; devdmhto katwrucevessi livqoisi f. 112v longis que pitissin atque quercubus alticomis / uJyikovmoisin, 185 makrh'sin te pivtussin ijde; drusi;n ibi vir conversabatur pelorius qui iam oves / ejnqavd∆ ajnh;r ejnivaue pelwvrio", o}" rJa; ta; mh'la, solus pascebat procul / nec cum aliis oi\o" poimaivnesken ajpovproqen, ouj de; met∆ a[llou",
175 diligentes forenses: ‘pii’ s. int. forenses recipientes m. s. || 177 ploresia: funes quibus ligatur navis in terra m. d. || 181 ultima: parte int., sottolin. || 182 lauribus: arboribus illis m. s. || 183 pecudes – capre: animalia m. s. || 184 subfixis: ‘positis’ s. m. sup. || 185 longis […] pitissin: lignis pitii, illarum arborum m. s. pitissin: i. ‘apitis’; apita arbor est de qua fiunt trabes m. s. 186 conversabatur: alias ‘quiescebat’ m. s.
322
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
conversabatur sed procul existens iniusta sciens / pwlei't∆ ajll∆ ajpavneuqen ejw;n ajqemivstia eijdw", et enim mirum factum erat pelorium nec assimilabatur kai; ga;r qau'm∆ ejtevtukto pelwvrion, ouj de; ejwvkei, viro sitofago sed scopulo arboribus pleno / ajndriv ge sitofavgw, ajlla; rrJivw uJlhventi, alcium moncium quando apparet solus ab aliis / uJyhlw'n ojrewn o{te faivnetai oi\on ajp∆ a[llwn, et tunc aliis precepi electis sociis / kai; tovte tou;" a[llou" kelovmhn ejrivhra" eJtaivrou", ibi penes naves exspectare et navem custodire / aujtou' para; nhi? te mevnein, kai; nh'a e[rusqai, nam ego cum elegi socios duodecim optimos / aujta;r ejgw;n krivna" eJtavrwn duokaivdek∆ ajrivstou", veni nam caprinum utreum habebam nigri vini bh'n, ajta;r ai[geon ajsko;n e[con mevlano" oi[noio, dulcis / quem michi dedit Maron Euanthi filius / hJdevo" o{n moi e[dwke Mavrwn Eujanqevo" uiJov", sacerdos Apollinis qui Ismaron custodiebat iJereu;" jApovllwno", o}" [Ismaron ajmfibebhvkei. ob hoc quia ipsum cum filio salvavimus atque cum femina / ou[nekav min su;n paidi; peri; scovmeq∆ hjde; gunaikiv, venerantes habitabat enim in viridario arbustrali / aJzovmenoi, w[kei ga;r ejn a[lsei dendrhventi, Phebi Apollinis / hic autem dedit gloriosa dona / Foi'bou jApovllwno", oJ dev moi povren ajglaa; dw'ra, 188 procul – sciens: stabat s. m. d. ille, s. Poliphe m. d. || 189-191 narrat de magnitudine Polyphemi m. s. || 190 sitofago: ‘sitofago’: i. ‘frumentum comedens’ m. s. viro sitofago: factum s. int., sottolin. scopulo: ‘vertice’ s. m. s. || 192-195 et – veni: nunc iterum Ulixes dimisit navem (corr. da -es) et socios et accepit aliquos et ad atrum venit m. s. || 196 Maron: proprium int. iste Maron habitabat in Ismaro, civitate Cyconiensium, quam, ut superius habuimus, depredatus fuit Ulixes m. s. || 197 Ismaron: civitas int. || 199 venerantes: propter Apollinem m. s. in – arbustrali: ‘in loco’ s. ‘pleno arboribus (segue pre depennato), herbis et aquis’ m. s. || 200 hic: Maron s. int., sottolin. 190 arboribus pleno: vel ‘arbustrali’ m. d. 193 custodire: custo- su rasura
190
190
195
200
200
LIBRO IX
323
auri quidem michi dedit bene laborati septem talenta / crusou' mevn moi dw'k∆ ejn eujergevo" eJpta; tavlanta, dedit que michi cratera argenteum nam postea / dw'ke dev moi krhth'ra panarguvreon, aujta;r e[peita vinum in urnis duodecim omnibus cum hauserat oi\non ejn ajmfiforeu'si duwvdeka pa'sin ajfuvssa", dulce incorruptibile / divum potum / nulla ipsum f. 113r hJdu;n ajkhravsion qei'on potovn, ouj dev ti" aujto;n sciebat famularum / nec pedisequarum in domo / ouj d∆ ajmfipovlwn ejni; oi[kw, 205 hjeivdei dmwvwn sed ipse uxor que amica custos una sola / ajll∆ aujto;" a[locov" te fivlh, tamivh te miv∆ oi[h, hoc quando potabat dulce vinum rubeum / to;n d∆ o{te pivneien melihdeva oi\non ejruqrovn, unum calicem cum implevit / aque supra viginti mensuras / e}n devpa" ejmplhvsa" u{dato" ajna; ei[kosi mevtra, fudit / odor autem dulcis a cratera redolebat / hJdei'a ajpo; krhth'ro" ojdwvdei, 210 ceu'∆ ojdmh; d∆ divinus / tunc iam non procul stare amicum erat / 210 qespesivh, tovt∆ a]n ou[toi ajpocevsqai fivlon h\en, ex hoc tulerunt / implevit que utreum magnum atque et farinam tou' fevron ejmplhvsa" ajsko;n mevgan, ejn de; kai; h[iüa, in sacco / statim enim michi putavit animus nobilis / kwruvkw, aujtivka gavr moi oji?ssato qumo;" ajghvnwr, ad virum venire magna indutum vi / a[ndr∆ ejpeleuvsesqai megavlhn ejpieimevnon ajlkhvn, agrestem / nec iusticias bene scientem nec raciones / a[grion, ou[te divka" eu\ eijdovta ou[te qevmista",
201 eujergevo": euer m. s. || 203 vinum: dedit m. d. || 206 ‘fa’ suple eraso sul m. d. || 207-208 postilla erasa sul m. s. || 208-209 unum – fudit: aquam posuit in vino propter potenciam nimiam vini m. s. || 208 mensuras: vini s. m. d. || 210 divinus: admirabilis m. s. || 211-212 farinam – sacco: dedit int., sottolin. || 212-213 statim – venire: nunc revertitur ad Polyphemum m. d. || 212 putavit: ‘cogitavit’ s. int., sottolin. || 213 ad virum: i. ad Polyphemum m. s. 203 hauserat: precede una rasura || 206 custos: corr. da custod- || 207 autem eraso sopra d∆
324
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
fortiter autem ad antrum venimus non intus / karpalivmw" d∆ eij" a[ntron ajfikovmesq∆ ouj dev min e{ndon, 215 invenimus / sed pascebat per pascua pinguia oves / eu{romen, ajll∆ ejnovmeue nomo;n kata; pivona mh'la, cum venimus autem ad antrum admirabamur de quolibet / ejlqovnte" d∆ eij" a[ntron ejqheuvmesqa e{kasta, calathunculi certe caseo abundabant / artabantur autem caule / tarsoi; ga;r turw'n brivqon, steivnonto de; sukoiv, agnorum atque edorum divise autem quelibet 220 ajrnw'n hjd∆ ejrivfwn, diakekrimenai de; e{kastai clause erant / partim certe ante genite / partin que de media etate / 220 ejrcato, cwri;" me;n provgwnoi cwri;" de; metassai, partim que nuper genite / fluebant autem sero vasa omnia / cwri;" d∆ au\q∆ e{rsai / nai'on d∆ ojrw a[ggea pavnta gauli et sciphi que bene facti in quibus mulgendum erat gauloiv te kai; skafivde" te tetugmevna toi'sin ajmevlgein, tunc me in primo socii deprecabantur verbis / e[nq∆ ejme; me;n prwvtisq∆ e{taroi livssont∆ ejpevessi f. 113v caseum ut acciperemus / et ire retro / nam postea turw'n aijnumevnou", ijevnai pavlin, aujta;r e[peita, fortiter ad navem citam edos que et agnos / karpalivmw" ejpi; nh'a qoh;n ejrivfou" te kai; a[rna", 225 a caulis cum tulissemus / navigare salitam aquam / shkw'n ejxelavsanta", ejpiplei'n aJlmuro;n u{dwr,
218 calathunculi: in quibus fit caseum m. s. abundabant: i. ‘pleni erant’ int., sottolin. || 219 divise: i. ‘electe’ (corr. da -a) int., sottolin. divise – quelibet: i. oves in fenino, s. agni, edi et cetera m. d. divisim habebat oves secundum etatem et genus m. d. || 220 ante genite: oves int., sottolin. || 221 sero: ‘oro’, i. ‘sero’; vulgariter id dicitur quod fluit a caseo quando fit vel premitur m. d. || 222 gauli: vas est; ‘urne’ s. m. s. gauli – sciphi: vasa sunt quibus mungunt lac m. inf. 217 de quolibet: vel ‘de omnibus’ m. d. 215 e{ndon: corr. da e[- || 217 a[ntron: segue una rasura quolibet: corr. da que- || 219 diakekrimenai […] e{kastai: -ai corr. da a divise: corr. da -a || 220 clause: corr. da -a || 222 mulgendum: precede ad eraso || 226 cum tulissemus: su rasura segue issemus eraso
LIBRO IX
325
sed ego non obediebam vere iam multum utilius esset / ajll∆ ejgw; ouj piqovmhn, h\ t∆ a]n polu; kevrdion h\en, ut ipsum viderem et si michi exenia daret o{fr∆ aujtovn te i[doimi kai; ei[ moi xeivnia doivh, non iam debebat sociis cum apparuisset desiderabilis esse / ejrateino;" e{sesqai. 230 ouj d∆ a]r e[mell∆ eJtavroisi fanei;" tunc autem ignem ardentes sacrificavimus atque et nos pu'r keivante" ejquvsamen, hjde; kai aujtoiv, 230 e[nqa de; caseum accipientes comedimus exspectabamus ipsum intus turw'n aijnuvmenoi fágomen mevnomevn te min e[ndon sedentes donec venit pascens tulit que magnum pondus / h{menoi, e{w" ejph'lqe nevmwn fevre d∆ o[mbrimon a[cqo", silve nove ut sibi in cena esset u{lh" ajzalevh", i{na oiJ poti; dovrpion ei[h, intus autem antrum cum posuit strepitum fecit / e[ntosqen d∆ a[ntroio balwn, ojrugmado;n e[qhken, nos autem cum pertimuimus intravimus profunditatem antri / ddeivsante", ajpessuvmeq∆ ej" muco;n ajntrou, 235 hJmei'" de; nam hic ad amplum antrum duxit pingues oves / aujta;r o{ g∆ eij" eujru; spevo" h[lasse pivona mh'la, omnes valde quot mungebat / sed masculos liquit extra pavnta mavl∆ o{ss∆ h[melge, ta; d∆ a[rsena lei'pe quvrhfi, agnos que hyrcos que profundum extra claustrum / ajrneiouv" te travgou" te, baqeivh" e[ktosqen aujlh'", nam postea posuit saxum magnum in altum cum elevavit uJyovs∆ ajeivra", 240 aujta;r e[peit∆ ejpevqhke qureo;n mevgan fortem / non iam illud duo et xx currus / 240 o[mbrimon, oujk∆ a]n tovn ge duvw kai; eijkos∆ a{maxai,
227 multum – esset: sic fecisse m. d. || 228 sed expectavi prima di ut, int. si – daret: volui videre s. m. d. || 229 quia comedit ipsos m. d. quia comedit aliquos m. s. || 231 ipsum: Poliphemum m. s. || 232 pascens: oves s. int., sottolin. || 233 silve nove: ‘ligna’ s. int., sottolin. esset: lumen s. m. d. || 238 profundum: i. ‘magnum’ int. || 239 saxum: i. ‘ianua’: pro ianua enim lapidem ponebat m. s. in portam s. vel pro porta la (la postilla, depennata da in a porta, è incompleta) m. s. 228 daret: corr. da de- || 230-231 m. s. || 240 a{maxai: corr. da a[-
326
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
boni quatuor circulorum a terra moverent / ejsqlai; tetravkukloi ajp∆ ou[deo" ojclivsseian, tantam magnam petram imposuit in ianuis / tovsshn hjlivbaton, pevtrhn ejpevqhke quvrhsi, sedens autem mungebat oves et clamatrices capras / eJzovmeno" h[melgen o[i>" kai; mhkavda" ai\ga" omnes per ordinem et embryum duxit cuilibet / pavnta kata; moi'ran kai; uJp∆ e[mbruon h|ken eJkavsth, f. 114r statim autem medium coagulavit / albi lactis / aujtivka d∆ h{misu me;n qrevye leukoi'o gavlakto", 245 et in textis iunxis cum congregavit imposuit / plektoi'" ejn talavroisin ajmhsavmeno" katevqhke, medium autem dimisit in vasis ut ipsi esset / h{misu d∆ au\t∆ e[sthsen ejn a[ggesin o{fra oiJ ei[h, ad bibendum accipienti et sibi cena esset / pivnein aijnumevnw kaiv oiJ potidovrpion ei[h nam postquam laboravit / et perfecerat sua opera / aujta;r ejpeidh; speu'se ponhsavmeno" ta; a} e[rga, 250 et tuc ignem accendebat / et vidit interogavit que nos / kai; tovte pu'r ajnevkaie, kai; ei[siden h{reto d∆ hJmeva"… 250 ‘o forenses qui estis ? unde navigastis per humida vada ‘ \W xei'noi, tivne" ejstev, povqen plei'q∆ uJgra; kevleuqa, vere ad opus / vel vane erratis / h\ ti kata; prh'xin, h] mayidivw" ajlavlhsqe, sicuti depredatores per mare qui errant / oi|a te lhi>stevre", uJpeiv rJ a{la toiv t∆ ajlovwntai, animas anteponentes malum aliis gentibus ferentes /’ yuca;" parqevmenoi kako;n ajllodapoi'si fevronte",’ 241 circulorum: i. ‘rotarum’ int. || 244 embryum: i. ‘fetum parvulum’ m. sup. || 246 iunxis: calathunculis parvis m. s. || 249 et – opera: i. ‘cum perfecit laborando opera eius’ m. d. perfecerat: perfecit int. (it s. l.) || 250 et1 – vidit: nam Ulixes in medio antri erat cum sociis; Poliphemus autem vidit cum accendera ignem m. d. accendebat: ardebat m. s. interogavit – nos: dicens m. d. || 251 vada: maris s., i. ‘vias’ m. d. || 252 opus: ‘mercimonium’ s. m. s. || 254 animas anteponentes: anteponunt animas ipsorum et non curant m. s. aliis: ‘extraneis’ s. int., sottolin. 241 boni: -i su rasura || 243 h[melgen: corr. da h{- || 249 et: corr. da cum sua: precede in eraso sua opera: -a su rasura
LIBRO IX
327
sic fatus / nobis autem francta fuit amica anima 255 }W" e[faq∆ hJmi'n au\te kateklavsqh fivlon h\tor, cum pertimuimus locucionem gravem / ipsum que pelorum deisavntwn fqovggon te baruvn, aujtovn te pevlwron, sed et sic ipsi verbis retribuens dixi / ajlla; kai; w{" min e[pessin ajmeibovmeno" proseveipon, ‘nos a Troia pererrati Achivi / ‘hJmei'" toi Troivhqen ajpoplagcqevnte" jAcaioiv, omnibus ventis supra magnam undam maris / lai'tma qalavssh", 260 pantoivoi" ajnevmoisin, uJpe;r mevga domum desiderantes / per aliam viam per alia vada a[llhn oJdo;n a[lla kevleuqa, 260 oi[kad∆ ijevmenoi, venimus / sic iam Iuppiter voluit consulere / h[lqomen, ou{tw pou Zeu;" h[qele mhtivsasqai, populi autem Atrides Agamemnoni gloriabamur esse / laoi; d∆ jAtreivdew jAgamevmnono" eujcovmeq∆ ei\nai, cuius iam nunc magna sub celo gloria est / tou' dh; nu'n ge mevgiston d∆ uJp∆ oujravnion klevo" ejstivn, f. 114v tantam enim depredatus fuit civitatem et destruxit populos / tovsshn ga;r dievperse povlin kai; ajpwvlese laouv", multos nos autem venimus / qui tua genua 265 pollou;" hJmei'" au\te kicavnomen oi} ta; sa; gou'na, deprecamur siquod dabis exenium vel et aliter / iJkovmeq∆ ei[ti povroien xeinhvi>on hje; kai; a[llw", des donum / sicuti forensium iusticia est / dwvh" dwtivnhn, h| te xeivnwn qevmi" ejstivn, sed venerare optime deos deprecatores sumus / ajll∆ aijdoi'o fevriste qeouv", iJkevtai dev toi eijmen, Iuppiter auxiliator deprecatorum que forensium que / d∆ ejpitimhvtwr iJketawn te xeivnwn te, 270 Zeu;"
256 locucionem: vocem int., sottolin. pelorum: ‘magnum’ s. m. d. || 261 venimus: s. huc (segue s. depennato) m. s. consulere: consilio facere (segue una rasura) m. d. || 262 gloriabamur: ‘diximus’ s. m. d. || 263 gloria: ‘fama’ s. m. sup. || 266 vel – aliter: nobis bene facias m. d. || 267 iusticia est: dari (corr. da -e) eis m. d. iusticia: mos int. || 269 auxiliator: curator vel provisor m. s. 266 a[llw": corr. da -ou"
aliter: corr. da alios
328
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
xinius / qui forensibus simul venerabilibus / sequitur /’ xeivnio" o} xeivnoisin, a{m∆ aijdoivoisin oJphdei',’ 270 sic fatus fui hic michi statim respondit impio animo / }W" ejfavmhn, oJ dev m∆ aujtivk∆ ajmeivbeto nhlevi> qumw', ‘stolidus es o forensis vere procul venisti ‘nhvpio" ei\" w\ xei'n∆ h] thlovqen eijlhvlouqa", qui michi per deos precipis vel ut timeamus vel ut custodiamus o{" me qeou;" keleai, h] deidivmen h] ajlevasqai, non enim Cyclopes de Iove egiochio curant / ouj ga;r Kuvklwpe" Dio;" aijgiovcou ajlevgousin, nec de diis beatis quia multum meliores sumus / ou[te qew'n makavrwn, ejpei; polufevrteroi eijmen, 275 non iam ego Iovis inimiciciam fugiens parcam ouj d∆ a]n ejgw; Dio;" e[cqo" ajleuavmeno" pefidoivmhn, nec tibi nec sociis nisi animus michi precipiat / ou[te seu' ou[q∆ eJtavrwn, eij mh; qumov" me keleuvei. sed michi dic ubi portu locavisti cum venisti benefactam navem / ajllav moi ei\f∆ o{ph e[sce" ijwn; eujergea nh'a, vel in ultima vel et iuxta ut sciam /’ h[ pou ejpescatih'", h] kai; scedo;n o[fra daeivw,’ 280 sic fatus est temptans / me autem non latuit scientem multa / }W" favto peiravzwn, ejme; d∆ ouj lavqen eijdota pollav, 280 sed ipsum statim affatus fui dolosis verbis / ajllav min a[yorron prosevfhn dolivoi" ejpevessi, ‘navem certe michi fregit Neptunnus terram movens / ‘nh'a mevn moi katevaxe Poseidavwn ejnosivcqwn, f. 115r in petris cum percu[cu]ssit ultime in confinibus terre / pro;" pevtrhsi balwn, uJmh'" d∆ ejpi; peivrasi gaivh",
270 xinius: i. ‘amicus forencium’, i[n]deo ‘xinius’ m. s. sequitur: i. ‘post eos ambulat’ m. d. || 272 yronice s. m. d. || 273 precipis: i. ‘rogas’ int., sottolin. || 275 meliores: diis s. m. d. || 276 inimiciciam: odium int. || 279 in ultima: parte int., sottolin. i. ‘procul hinc’ m. s. || 280 temptans: insidiose loquens m. s. 276 fugiens: alias ‘evadens’ int., sottolin. 270 xinius: su rasura || 272 eijlhvlouqa": corr. da hj- || 273 custodiamus: -amus su rasura || 274 Iove: corr. da -is egiochio: e- corr. da a
LIBRO IX
329
in extrema que cum impellerat / ventus que a ponto tulit / a[krh prospelasa" a[nemo" d∆ ejk povntou e[neiken, nam ego cum istis aufugi gravem destruccionem /’ 285 aujta;r ejgw; su;n toi'sde s∆ uJpekfugon aijpu;n o[leqron,’ sic fatus / hic autem nil respondit impio animo / }W" ejfavmhn, oJ dev m∆ oujde;n ajmeibeto nhlevi> qumw', sed hic commotus ad socios manus extendebat / ajll∆ o{ g∆ ajnai?xa", eJtavroi" ejpi; cei'ra" i[allen, simul que duos cum usurpavit / sicuti catulos per terram / su;n de; duvw mavrya", w{" te skuvlaka" poti; gaivh. incidebat extra que cerebrum infra fluebat / madefaciebat que terram / ejk d∆ ejgkevfalo" camavdi" rJeev deu'e de; gai'an, 290 kovpt∆ hos autem membratim cum incisit ordinavit cenam / dia; melei>sti; tamw;n wJplivssato dovrpon, 290 tou;" de; comedebat que sicuti leo montanus / nec liquit / h[sqie d∆ w{" te levwn ojresivtrofo", ouj d∆ ajpevleipen, viscera que carnes que et ossa medullam habencia / e[gkatav te savrka" te kai; ojsteva mueloventa, nos autem plorantes sursum extendimus Iovi manus / hJmei'" de; klaivonte" ajnescevqomen Dii; cei'ra", misera opera respicientes / res sine arbitrio / tenebat animum / scevtli∆ e[rg∆ oJrovwnte", ajmhcanivh d∆ e[ce qumovn, nam Cyclops magnam implevit alvum / 295 aujta;r Kuvklwy megavlhn ejmplhvsato nhduvn, viriles carnes comedens et inmensum lac bibens / ajndrovmea krev∆ e[dwn kai; ejp∆ a[krhton gavla pivnwn, iacebat que intus antrum extensus per oves / kei't∆ e[ntosq∆ ajntroio tanussavmeno" dia; mhvlwn, hunc certe ego cogitavi in magno animo / to;n me;n ejgw; bouvleusa kata; megalhvtora qumovn,
284 in extrema: petra (corr. da part-) vel saxo m. s. || 285 istis: istis sociis m. s. || 291 nec liquit: aliquid; omnia comedit, et carnes et cetera m. d. || 292 medullam habencia: i. ‘medulla plena’ m. d. || 294 sine arbitrio: i. ‘sine sagacitate, sine astucia aliqua eramus’ m. d. || 296 viriles: ‘humanas’ s. m. s. || 298 cogitavi: i. ‘consului’ int., sottolin. i. ‘consilium cepi’ m. d. 295 implevit: -t dopo la corr. || 296 viriles: corr. da -em
330
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
iuxta cum venirem / ensem que acutum cum extraxissem a latere / a\sson ijwnv , xivfo" ojxu; ejrussavmeno" para; mhrou', 300 percutere in pectore / ubi sensus animam tenent / oujtavmenai pro;" sth'qo", o{qi frevne" h\tor e[cousi, 300 manu cum tetigissem / alter autem me animus retinuit / cei'r∆ ejpimassavmeno", e{tero" dev me qumo;" e[ruken, f. 115v ibi certe et nos periissemus gravi destruccione / aujtou' gavr ke kai; a[mme" ajpwlovmeq∆ aijpu;n o[leqron. non certe potuissemus a ianuis altis ouj gavr ken dunavmesqa quravwn uJyhlavwn manibus impellere lapidem magnum quem imposuit / cersi;n ajpwvsasqai livqon o[mbrimon o}n parevqhken, sic tunc certe suspirantes mansimus usque ad diem divam / w}" tovte me;n stenavconte", ejmeivnamen hjw' di'an. 305 quando autem aere se generans apparuit rosei digiti Dies / h\mo" d∆ hjrigevneia favnh rJododaktulo" jHwv", et tunc ignem ardebat et mungebat gloriosas oves / kai; tovte pu'r ajnevkaie kai; h[melge kluta; mh'la omnes per ordinem / et embryum duxit cuilibet pavnta kata; moi'ran kai; uJp∆ e[mbruon h|ken eJkavsth, nam postquam festinavit cum perfecerat sua opera 310 aujta;r ejpeidh; speu'se ponhsameno" ta; a} e[rga, simul hic iterum duos cum usurpavit preparavit cenam / su;n d∆ o{ ge q∆ au\qi duvw mavrya" wJplivssato dovrpon, 310 cenatus autem ab antro extraxit pingues oves / deipnhvsa" d∆ a[ntrou ejxhvlase pivona mh'la, leviter cum austulit saxum magnum / nam postea / rJhi>divw" ajfelw;n qureo;n mevgan, aujta;r e[peita,
301 cum tetigissem: ensem s. m. sup. || 304 imposuit: Ciclops m. d. || 301-304 alter – imposuit: non interfecit Ulixes Polyphemon, eo quod clausa erat porta magno lapide quem non potuissent removere m. s. || 307 ardebat: i. ‘accendit’ int., sottolin. || 308 embryum: agnum parvulum, fetum m. s. || 310 duos: ex sociis Ulixis m. s. dovrpon: vel dei'pnon m. s. 300 animam: vel ‘animam’ m. inf. || 305 mansimus – divam: alias ‘exspectavimus diem divam’ m. s. 299 extraxissem: -issem su rasura || 310 autem eraso sopra d∆
LIBRO IX
331
retro imposuit / sicuti si pharetre cooperculum imposuisset / a]y ejpevqhc∆ wJ" ei[te farevtrh pw'm∆ ejpiqeivh, multa que voce versus montem induxit pingues oves / pollh' de; rJoizw' pro;" o[ro" trevpe pivona mh'la, Cyclops / nam ego relictus fui mala cogitans / kaka; bussodomeuvwn, 315 Kuvklwy, aujta;r ejgw; lipovmhn si forte ulciscerer / daret que michi gloriam Athena / ei[pw" tisaivmhn doi' dev moi eu\co" jAqhvnh, animo optimum apparuit consilium // hoc autem michi in h{de dev moi kata; qumo;n ajrivsth faivneto boulh; Cyclopis enim iacebat magnus baculus ante caulam / Kuklwpo" ga;r e[keito mevga rJovpalon para shkw', viridis elainus quem inciserat ut ferret / 320 clwro;n ejlai?neon, to; me;n e[ktamen o[fra foroivh, desiccatum / hunc certe nos similem faciebamus respicientes / ? komen eisorovwnte", f. 116r 320 aujanqevn, to; me;n a[mme" ejis in quantum malum navis / viginti remum migre / o{sson q∆ iJsto;n nho;" ejeikosovroio melaivnh" onerose ample / que pertransit per amplam undam / fortido" eujreivh", h{ t∆ ejkperava mevga lai'tma, in tantum erat amplitudo / tantam pinguedinem ad videndum tovsson e[hn mh'ko", tovsson pavco" eijsoravasqai, ex hoc certe quantum cannam ego incisi adstans / tou' me;n o{son t∆ o[rguian ejgw;n ajpevkoya parastav", et ante posui socios / limare que precepi / ejkevleusa, 325 kai; pareqhk∆ eJtavroisin, ajpoxuvnai d∆ hii que planum fecerunt / ego autem acui adstans / oi{ d∆ oJmalo;n poivhsan, ejgw; de; qovwsa parastav", 314 voce: rumore m. s. || 316 forte: i. ‘quomodo’ m. s. || 318 s. m. s. || 319 elainus: ab arbore sic dicta m. s. || 320 hunc: baculum s. m. sup. || 321 in quantum: tantum m. s. || 322 onerose: pte ad onus m. s. amplam: magnam int., sottolin. || 323 pinguedinem: i. ‘grossitudinem’ m. d. tantam – videndum: erat s. m. d. || 324 cannam: cannam unam: extensis brachiis spacium ‘anna’ dicitur m. s. || 325 limare: i. ‘dilabrare’ int., sottolin. || 326 acui: ‘acuendo’ ʻa[cuiʼ proprie m. d. 323 ad videndum: vel ‘videre’ m. d. 319 o[fra: corr. da o{- || 324-325 rasura fra i due vv. || 325 eJtavroisin: corr. da ej-
332
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
per extremam / statim cum accepi calefaciebam in igne cremabili / a[kron, a[far de; labwvn, ejpuravkteon ejn puri; khlevw, et hunc bene posui cum occultavi sub fimo / kai; to; me;n eu\ katevqhka katakruvya" uJpo; kovprw, qui iam per speluncam fusus erat valde cum abundacia multus h{ rJa kata; speivou" kevcuto mmegavl∆ h[liqa pollhv, 330 nam hiis aliis sorte sortiri precipiebam 330 aujta;r tou;" a[llou" klhvrw pepalavcqai a[nwgon, quis auderet mecum simul palum cum elevavissem o{sti" tolmhvseien ejmoi; su;n moclo;n ajeivra", premere in oculo quando hunc dulcis sopnus adiungeret triyai ejn ojfqalmw' o{te to;n gluku;" u{pno" iJkavnei, illis que contingit / quos iam et volebam ipse accipere / oi{ d∆ e[lacon, tou;" a[n ke kai; h[qelon aujto;" eJlevsqai, quatuor / nam ego quintus cum illis numeratus fui / tevssare", aujta;r ejgw; pevmpto" meta; toi'sin ejlevcqhn, hesperius autem venit bonilanas oves pascens eJspevrio" d∆ h\lqe kallivtrica mh'la nomeuvwn, 335 statim autem ad amplum antrum duxit pingues oves / aujtivka d∆ eij" euJru; spevo" h[lasse pivona mh'la, omnes valde / nil liquit profundum extra claustrum pavnta mavl∆ ouj dev ti lei'pe baqeivh" e[ktosqen aujlh'", vel aliquid putavit vel et deus sic precepit / h] tiv oji>ssavmeno", h] kai; qeo;" w}" ejkevleusen, nam postea imposuit saxum magnum in altum cum elevavit / aujta;r e[peit∆ ejpevqhke qureo;n mevgan uJyovs∆ ajeivra", f. 116v 340
327 per extremam: partem m. s. cremabili: i. ‘cremativo’, active m. d. || 329 valde – multus: erat s. m. d. i. ‘magnus cumulus erat fimi’ m. d. || 330 hiis: sociis s. int., sottolin. quos yphemus non comederat m. s. sorte sortiri: i. ‘sortes proicerent’ m. d. || 333 q. d. ‘Ulixes volebat hoc quod eis contingit’ m. d. illis […] contingit: ingit sociis acciperent impellerent quibus contingit palum m. s. || 335 hesperius: ‘serotinus’ s. m. s. || 336 amplum: i. ‘magnum’ int., sottolin. || 339 elevavit: i. ‘tulit’ m. sup. 332 adiungeret: vel ‘carperet’ m. d. 327 extremam: corr. da -um da ej-
accepi: corr. da accip- || 333 eJlevsqai: corr.
LIBRO IX
333
sedens autem mungebat oves et clamatrices capras / h[melgen o[i>" kai; mhkavda" ai\ga" 340 eJzovmeno" d∆ omnes per ordinem / et embryum duxit cuilibet / pavnta kata; mmoi'ran, kai; uJpevmbruon h|ken eJkavsth, nam postquam laboravit et perfecit propria opera / aujta;r ejpeidh; speuse ponhsavmeno" ta; a} e[rga, simul autem hic iterum duos cum usurpavit preparavit cenam / su;n d∆ o{ ge d∆ au\te duvw mavrya", wJplivssato dovrpon, et tunc ego Cyclopem affabar / iuxta adstans / kai; tovt∆ ejgw; Kuvklwpa proshudwn a[gci parastav", vas pastorale cum manibus tenens nigri vini / meta; cersi;n e[cwn mevlano" oi[noio, 345 kissuvbion ʻCyclops accipe bibe vinum postquam comedisti viriles carnes / ʻKuvklwy, th' pive oi\non ejpei favge" ajndromea kreva, ut scias / qualis potus / quem navis occultabat o[fr∆ eijdh'" oi|on ti poto;n tovde nhu'" ejkekeuqei, nostra / tibi autem libamen tuli si mei misertus hJmetevrh, soi; d∆ au\ loibh;n fevron ei[ m∆ ejlehvsh" domum mittas / tu autem irasceris non tollerabiliter maivneai oujkevt∆ ajnektw'", 350 oi[kade pevmyeia", su; de; iniuste / quomodo iam aliquis te et postea alius deprecabitur kevn tiv" se kai; u{steron a[llo" i{koito, 350 scevtlie. pw'" hominum multorum / postquam non secundum conveniens fecisti ?ʼ ajnqrwvpwn polevwn ejpei; ouj kata; moi'ran e[rexa",ʼ sic fatus / hic autem recepit et bibit gavisus que fuit valde / }W" ejfavmhn, o{ d∆ e{dekto kai; e[pien, h[sato d∆ aijnw'", dulce potum bibens / et a me peciebat secundo iterum / hJdu; poto;n pivnwn kaiv m∆ h[tee deuvteron au\ti", ʻda michi adhuc libens / et michi tuum nomen dic / ʻdov" moi e[ti provfrwn, kaiv moi teo;n o[noma eijpev… 341 embryum: i. ‘fetum’ int., sottolin. || 342 propria: sua int., sottolin. || 343 hic: Cyclops m. s. duos: ex socii Ulixis m. s. || 344-351 nunc ponit quomodo Ulixes decepit Polyphemum m. s. || 344 affabar: alloquebar m. s. || 345 vas pastorale: ‘vernicatum’ vulgariter m. s. || 346 dicens m. s. viriles: ‘humanas’ s. int. || 347 potus: est int., sottolin. || 349 tollerabiliter: ‘tollerabiliter’ s. m. s. || 350 iniuste: o int., sottolin. postea: i. post hoc quod nobis fecisti m. s. || 351 fecisti: nobis m. d. 342 et perfecit: su rasura || 346 accipe: su rasura 347 o[fr∆: corr. da o{-
bibe: -e su rasura ||
334
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
statim nunc ut tibi dem exenium quo tu gaudeas / aujtivka nu'n i{na toi dw' xeivnion w| ke su; caivrh", 355 et enim Cyclopibus fert vitam donans terra / kai; ga;r Kuklwvpessi fevrei zeivdwro" a[roura, vinum ex electa uva factum / et ipsum Iovis imber augmentat / oi\non ejristavfulon, kaiv min Dio;" o[mbro" ajevzei, sed hoc ambrosie et nectaris est stillacio /’ ajlla; tovd∆ ajmbrosivh" kai; nevktarov" ejsti ajporrwvx,’ f. 117r sic fatus / nam ipsi iterum ego dedi nigrum vinum / }W" favt∆ aujtavr oiJ au\ti" ejgw; povron ai[qopa oi\non, 360 ter certe dedi ferens / ter autem potavit stulticiis / tri;" me;n e[dwka fevrwn, tri;" d∆ e[kpien ajfradivh/sin, 360 nam postquam Cyclopis circum sensus venit vinum / aujta;r ejpei; Kuvklwpa peri; frevna" h[luqen oi\no", et tunc iam ipsum verbis alloquebar humilibus kai; tovte dhv min e[pessi proshuvdwn meilicivoisi, ‘Cycloy interogas me de nomine gloriso nam ego tibi / ‘Kuvklwy, eijrwta'" m∆ o[noma klutovn, aujta;r ejgwv toi, dicam / tu autem michi da exenium sicuti promisisti / ejxerevw, su; dev moi do;" xeivnion w{" per uJpevsth", Utis michi nomen Utin autem me vocant Ou[ti" e[moig∆ o[noma, Ou[tin dev me kiklhvskousi, 365 mater atque pater / atque alii omnes socii /’ mhvthr hjde; pathvr, hjd∆ a[lloi pavnte" eJtai'roi…’ sic fatus fui / hic autem iterum retribuit impio animo / }W" ejfavmhn, oJ dev m∆ au\qi" ajmeivbeto nhlevi> qumw'
355 exenium: donum int. proprie ‘donum forensi’ m. s. || 356-358 q. d. ‘nos habemus vinum, sed non tale’ m. d. || 358 ‘sed non est tale’ suple s. m. sup. || 360 stulticiis: suis m. d. || 363 dicens m. s. Cycloy: o int., sottolin. gloriso: famoso int., sottolin. || 364 exenium: donum int., sottolin. || 365 Utis: ‘nullus’ grece m. s. nomen: est int., sottolin. Utin: ‘Utis’, i. ‘nullus’, quod nomen sibi met Ulixes astute imposuit m. d. i. ‘nullum’ m. d. eo (ea ms.) quod postea, interogatus Cyclops ab aliis Cyclopibus quis ipsum offenderat, respondit «Utis», i. ‘nullus’; illi autem fatuum putaverunt esse m. d. 356 terra: vel ‘cultura’ m. d. 361 Cyclopis: corr. da -em
LIBRO IX
335
‘Utin ego ultimum comedam cum propriis sociis / ‘Ou[tin ejgw; puvmaton e[domai meta; oi|" eJtavroisin, hos autem alios ante / hoc autem tibi exenium erit /’ a[llou" provsqen, tov dev toi xeinhvi>on e[stai,’ 370 tou;" d∆ dixit / et reflexus cecidit resupinus nam postea / kai; ajnaklinqei;" pevsen u{ptio", aujta;r e[peita, 370 h\ iacebat in parte extensus pinguem iugulum / atque ipsum sopnus kei't∆ ajpodocmwvsa" pacu;n aujcevna, kaddev min u{pno", carpebat omnia domans / guture que exibat vinum / h{rei pandamavtwr, favruggo" d∆ ejxevssuto oi\no" membra que virilia hic autem eructabat vino agravatus ywmoiv t∆ ajndrwvmeoi, o{ d∆ ejreuvgeto oijnobareivwn, et tunc ego palum sub cinere subposui multa / kai; tovt∆ ejgw; to;n moclo;n uJpo; spodou' h[lasa pollh'", calefieret / verbis que omnes socios ut 375 ei{w" qermaivnoito, e[pessi de; pavnta" eJtaivrou", hortatus fui / ne aliquis michi cum pertimuisset renueret qavrsunon, mhvti" moi uJppoddeivsa" ajnaduvh, sed quando iam quasi palus elainus in igne debebat / ajll∆ o{te dh; tavc∆ oJ moclo;" ejlavi>no" ejn puri; mevllen, accendi viridis licet existens / apparebat autem valde / f. 117v a{yasqai clwrov" per ejwnv , diefaivneto d∆ aijnw'", et tunc ego cito tuli ab igne circum autem socii eJtai'roi, 380 kai; tovt∆ ejgw;n a\sson fevron ejk purov", ajmfi; d∆ stabant / nam audaciam afflavit magnam demon / daivmwn, 380 i{stant∆ aujta;r qavrso" ejnevpneusen mevga
368-369 ‘ante te’ s. ‘comedam socios tuos, postea te, et quia ultimum te comedero, hoc sit tibi donum’ m. s. || 368 Utin: ‘nullum’ s. m. s. propriis: i. ‘suis’ int., sottolin. || 369 hoc – erit: quod ultimus eris (corr. da erit) m. d. exenium: donum int. || 371 parte: i. ‘latere’ int. || 372 omnia: homines et deos m. s. guture: i. ‘ore’ int., sottolin. || 373 virilia: i. ‘humana’ int., sottolin. quia virorum m. s. vino agravatus: q. d. ‘ebryus’ m. d. || 374 subposui: ‘posui’ s. m. d. || 376 hortatus fui: commovi et incitavi eos m. s. renueret: ‘negaret’ s., et non vellet premere palum m. d. || 377 elainus: ab arbore dictus m. inf. || 378 apparebat: i. ignefactus s. m. sup. apparebat – valde: quia accensus erat propter ignem m. d. || 380 afflavit: i. ‘imposuit’ int. demon: ‘deus’ s. int., sottolin. 371 pinguem: precede per eraso
336
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
isti certe palum cum acceperunt et lainum acutum in extremitate oiJ me;n moclo;n eJlovnte" kai; lavi>non ojxu;n ejp∆ a[krw, in oculo fixerunt / ego autem insuper elevatus / ojfqalmw' ejnhvreisan, ejgw; d∆ ejf∆ u{perqen ajrqeiv", revolvebam sicuti quando aliquis perforat lignum niium vir divneon wJ" o{te tiv" trupa' dovru nhvi>on ajnhvr, cum perforatorio / alii autem desuper revolvunt corigia trupavnw, oi} de t∆ e[nerqen uJposeivousin ijmavnti, cum ligaverint ex utraque parte / hoc autem currit continue semper aJyavmenoi eJkavterqe, to; de; trevcei ejmmene;" aijeiv. 385 sic huius in oculo ignefactum palum cum accepimus w}" tou' ejn ojfqalmw' purihkeva moclo;n eJlovnte", revolvebamus hunc autem cruor irrigabat calidum existentem / dinevomen, to;n d∆ ai|ma perirree qermo;n ejovnta, tota autem ipsi supercilia circum et cilia flammavit flamma / pavnta dev oiJ blevfar∆ ajmfi; kai; ojfruva" eu\sen aju>tmhv, pupille ardentis discuciebantur que sibi igne radices / glhnh" kaiomevnh"… sfaraggeu'nto dev oiJ puri; rJi'zai, 390 sicuti autem quando vir faber maleum magnum vel assiam / wJ" d∆ o{t∆ ajnh;r calkeu;" pevlekun mevgan hje; kevparnon, 390 in aqua frigida tingit valde clamantem eijn u{dati yucrw' bavpth megavla ijavconta calibe fortificans / hec certe ferri potencia est / farmavsswn, to; ga;r au\te sidhvroio kravto" ejstivn,
383 revolvebam: impellendo (corr. da impelen-) volvebam m. s. || 383-387 sicuti – revolvebamus: ponit comparacionem talem: sicuti perforatorium premitur artificiose et volvendo perforat, sicuti videmus aliquos perforatorium prementes cum corda, sic isto modo magister tenet perforatorium et alii ligamen revolvunt, sic Ulixes revolvebat m. s. || 383 nhvi>on: nhvi>on lignum aptum ad navem facienda m. s. || 384 trupavnw: instrumentum quo fit foramen m. s. corigia: i. ‘cu ligamine’ m. d. || 385 hoc: perforatorium s. m. s. || 388 cilia: ‘pilos’ s. ‘superciliorum’ m. s. || 389 pupille: ‘oculi’ s. m. s. || 391 clamantem: i. ‘sonum et strepitum facientem’ m. d. || 392 hec – est: hec potencia est ferri, s. valneare ferrum calidum eo quod fortificatur m. s. 381 acceperunt: corr. da accip- || 386 accepimus: corr. da accip- || 387 irrigabat: irriga- su rasura || 388 blevfar∆: -ar∆ dopo la corr. || 391 tingit: -t su rasura || 392 calibe: corr. in -em al. m.
LIBRO IX
337
elaino in palo / sic huius sonabat oculus w}" tou' sivz∆ ojfqalmov", ejlai>nevw peri; moclw', fortiter autem magne suspiravit circum sonuit petra smerdalevon de; mevg∆ w[mwxen peri; d∆ i[ace pevtrh, nos autem cum pertimuimus reccessimus nam hic palum 395 hJmei'" de; ddeivsante" ajpessuvmeq∆ aujta;r o} moclovn, extraxit ab oculo tinctum sanguine multo / ejxevrus∆ ojfqalmoi'o pefurmevnon ai{mati pollw'. f. 118r hunc certe postea proiecit ab ipso manibus contristatus / to;n me;n e[peit∆ e[rriyen ajpo; e{o cersi;n ajluvwn, nam hic Cyclopas valde vocabat / illi iam ipsum circum aujta;r o} Kuvklwpa" megavl∆ h{puen, oiJ rJa min ajmfiv", habitabant in speluncis per vertices ventosas / 400 w[keon ejn speivessi diavkria" hjnemoevssa", isti autem vocem / audientes veniebant aliqua alius / 400 oiJ de; boh'" aji?onte", ejfoivtwn a[lloqen a[llo", stantes autem interogabant circum antrum / quid ipsum flagellabat / iJstavmenoi d∆ ei[ronto peri; spevo" o{tti eJ khvdoi. ‘cur in tantum Polypheme mentecaptus sic clamavisti / ‘tivpte tovson Poluvfhme ajrhmevno" w|d∆ ejbovhsa", noctem per ambrosiam et insopnes simul fecisti / nuvkta di∆ ajmbrosivhn, kai; a[u>pnou" a{m∆ ejtivqhsqa, vere ne aliquis te oves mortalium nolente duxit / ? h\ mhvti" sev ge mh'la brotw'n ajevkonto" ejlauvnein,
393 sonabat: fervebat int., sottolin. elaino: ab arbore dicto int., sottolin. || 394 circum – petra: propter eius vocem facta est maxima echo in antro m. s. petra: ‘antrum’ s. int. || 395 reccessimus: seduximus nos m. inf. hic: Polyphemum s. m. inf. || 396 tinctum: i. ‘cruentatum’ s. m. sup. || 398 hic: Poliphemus m. s. || 399 ventosas: percussas vento m. d. || 400 isti: Cyclopes m. s. aliqua alius: parte s. unde, alunde alt m. d. || 401 flagellabat: premebat m. d. || 402 dicentes s. m. s. Polypheme: o int., sottolin. mentecaptus: i. ‘lesus’ int. i. ‘non copos mentis’ m. d. || 403 insopnes – fecisti: propter vocem m. d. fecisti: nos int., sottolin. 393 in palo: vel ‘circum palum’ m. d. || 397 contristatus: ‘anxius’ alias m. d. || 398 circum: alias ‘extra’ (?) eraso sul m. d. 396 extraxit: corr. da e- || 400 veniebant: venie- su rasura || 401 flagellabat: -bat dopo la corr. || 404 ge: segue una rasura
338
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
vel aliquis te interficit dolo vel viribus / ?’ h\ mhvti" sauto;n kteivnei dovlw hje; bivhfi,’ 405 hos autem ab antro affatus est fortis Polyphemus / Touv" d∆ au\t∆ ejx a[ntrou prosevfh kratero;" Poluvfhmo", ‘o amici Utis me interficit dolo atque viribus /’ ‘w\ fivloi / Ou[ti" me kteivnei dovlw hjde; bivhfi.’ hii autem retribuentes verba pennosa narrabant / oiJ d∆ ajp∆ ajmeibovmenoi e[pea pterovent∆ ajgovreuon, ‘si certe iam nemo tibi vim facit soli existenti / ‘eij me;n dh; mhvti" se biavzetai oi|on ejovnta, 410 infirmitatem nequaquam est Iovis magni evadere / nou'son g∆ ou[pw" ejsti; Dio;" megavlou ajlevasqai, 410 sed tu ora patri Neptunno regi’ ajlla; suv g∆ eu[ceo patri; Poseidavwni a[nakti.’ sic iam fati fuerunt abeuntes / meum autem risit amicum cor / W } " a]r e[fan ajpiovnte", ejmo;n d∆ ejgevlasse fivlon kh'r, quomodo nomen decepit meum / et consilium inreprehensibile / wJ" o[nom∆ ejx ajpavthsen ejmo;n kai; mh'ti" ajmuvmwn, Cyclops autem suspirans et dolens doloribus / Kuvklwy de; stenavcwn te kai; wjduvnwn ojduvnhsi, manibus palpitans / lapidem accepit a ianuis cersi; yhlafovwn, ajpo; me;n livqon ei\le quravwn, f. 118v 415 ipse autem in ianuis sedebat manus cum extendit aujto;" d∆ eijni; qurhsi kaqevzeto cei're petavssa", si aliquem cum ovibus acciperet euntem extra / ei[tinav pou met∆ o[essi lavboi steivbonta quvraze. sic enim sperabat in sensibus crudele esse / ou{tw gavr pou m∆ h[lpet∆ ejni; fresi; nhvpion ei\nai,
406 Polyphemus: proprium int. || 407 Utis: proprium int. ‘Utis’, i. Ulixes, ‘nullus’ s. grece, secundum quod Ulixes dixerat sibi quod Utis vocabatur m. s. || 409 ‘nos’ q. d. ‘nil tibi faciemus’ m. d. || 409-410 crediderunt quia dixit «Utis», i. ‘nullus’, quod pateretur infirmitatem naturalem m. d. || 411 patri: patri tuo s. m. d. Neptunnus filius fuit Neptunni m. d. || 416 ipse: Polyphemus m. s. || 417 aliquem: ex meis sociis m. s. || 418 sic: sic capere s. m. d. 413 inreprehensibile: vel ‘inmaculatum’ m. d. 412 meum […] amicum: -um corr. da a || 417 acciperet: -e2- su rasura
LIBRO IX
339
nam / ego cogitabam / quomodo valde optime fieret / o[c∆ a[rista gevnoito, 420 aujta;r ejgw; bouvleuon, o{pw" siquem sociorum mortis solucionem atque michi ipsi / hjd∆ ejmoi; aujtw', 420 ei[tin∆ eJtaivroisin qanavtou lu'sin invenirem omnes autem dolos et consilium texebam / euJroivmhn, pavnta" de; dovlou" kai; mh'tin u{fainon, in quantum / pro anima / magnum certe malum iuxta erat / w{" te peri; yuch'", mevga ga;r kako;n ejgguvqen h\en, hoc autem michi per animum optimum apparebat consilium / h{de dev moi kata; qumo;n ajrivsth faivneto boulh; masculi arietes erant bene nutriti densilani a[rsene" o[iüe" h\san eju>trefeve" dasuvmalloi. boni que magni que nigram lanam habentes / 425 kaloiv te mmegavloi te ijodnefe;" i\ro" e[conte", hos tacite ligabam benetortis virgultis tou;" ajkevwn sunevergon eju>strefevessi luvgoisi, in quibus Cyclops quiescebat pelorius iniusta sciens / th'" ejpi Kuvklwy eu|de pelwr ajqemivstia eijdwv", simul tres accipiens qui certe erat in medio virum ferebat / su;n trei'" aijnuvmeno", oJ me;n ejn mevssw a[ndra fevresken, isti uterque ex utraque parte / ibant salvantes socios / i[thn swvonte" eJtaivrou", 430 tw; d∆ e{tero" eJkavterqen, tres autem quemlibet virum oves tulerunt / nam ego e{kaston fw't∆ o[i>e" fevron aujta;r e[gwge, 430 trei'" d∆ sed agnus certe erat ovium valde optimus omnium / ajrneio;" ga;r e[hn mhvlwn o[c∆ a[risto" aJpavntwn,
419 cogitabam: consulebam m. s. || 420-421 siquem – invenirem: s. m. s. || 420 solucionem: libertatem int., sottolin. || 422 in quantum: poteram dopo anima, int., sottolin. || 423-434 nunc ponit quid Ulixes cogitavit facere ut exiret ab antro m. s. || 424 o[i>e": ‘oves’, sed, quia masculi, ‘arietes’ possunt intelligi m. s. || 426 virgultis: ligaminibus arbore factis m. d. || 427 pelorius: ‘magnus’ s. m. s. || 428-430 simul – tulerunt: inter tres oves, i. arietes, simul ligatos: qui in medio erat hominem ferebat sub ligatum; quilibet fugit inter tres ves velatus m. s. || 428 qui: aries int., sottolin. || 429 isti: duo alii int., sottolin. socios: meos m. d. || 430 ego: non sic, s. feci m. d. 419 o[c∆ a[rista: o[c∆ a[- corr. da o[ca
340
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
huius spatulas cum accepi piloso sub ventre revolutus / tou' kata; nw'ta labwn lasivhn uJpo; gaster∆ ejlusqei;" iacebam nam manibus in lana nitida keivmhn, aujta;r cersi;n ajw[tou qespesivoio, fortiter insertus tenebar forti animo / nwlemevw" strefqei;" ejcovmhn tetlhovti qumw', f. 119r sic tunc suspirantes mansimus usque diem divam / 435 w}" tovte me;n stenavconte" ejmeivnamen hjw' di'an… quando autem aere se generans apparuit rosei digiti Dies / h\mo" d∆ hjrigevneia favnh rJododavktulo" jHwv", et tunc postea ad pascua exibant masculi / oves / kai; tovt∆ e[peita nomovn d∆ ejxevssuto a[rsena mh'la, femine autem clamabant / inmuncte per caulas / qhvleiai de; mevmhkon ajnhmevlktoi peri; shkouv". mamille enim scindebantur dominus autem doloribus malis, ou[qata ga;r sfarageu'nto, a[nax d∆ ojduvnhsi kakh'si, 440 dum premebatur omnium ovium palpitabat spatulas / teirovmeno", pavntwn oji?wn ejpemaiveto nw'ta, 440 erectarum existencium / hoc autem stolidus non intellexit / ojrqw'n ejstaovtwn, to; de; nhvpio" oujk ejnovhsen, quomodo isti sub lanigeras oves in pectoribus ligati erant / w{" oiJ uJp∆ eijrokovpwn oji?wn stevrnoisi devdento: ultimus agnus ovium ibat extra / u{stato" ajrneio;" mhvlwn e[steice quvraze, densitate agravatus et me studiosa senciente / lacmw' steinovmeno" kai; ejmoi; pukina; fronevonti, 432-434 nam Ulixes sub uno magno ariete ligatus fuit, supra quem Polyphemus palpitans lanam tetigit et psum dimisit m. s. || 432 revolutus: i. ‘insertus’ int. || 433 nitida: ‘mirabili’ s. m. d. || 434 insertus: manus m. sup. forti: tollerabili m. sup. || 435 q. d. ‘sic ante preparavimus facere’ m. d. || 439 scindebantur: quia plene erant m. s. || 440 omnium – spatulas: Ulixem vel socios suos sperando tangere m. d. || 441 non intellexit: Cyclops m. d. || 442 isti: socii mei m. s. || 444 densitate: lane m. s. densitate – me: agravatus erat lana et me m. d. senciente: i. ‘cogitantem’ m. d. 435 mansimus – divam: vel ‘exspectavimus diem divam’ m. d. || 439 mamille: vel ‘ubera’ m. s. 432 accepi: corr. da accip- piloso: -o dopo la corr. gastr- || 438 clamabant: -l- dopo la corr.
gaster∆: corr. da
LIBRO IX
341
hunc cum accepit affatus est fortis Polyphemus / 445 to;n d∆ ejpimassavmeno" prosevfh kratero;" Poluvfhmo", ‘aries stolide / cur michi sic per antrum commotus es ovium / ‘krie; pevpon, tiv moi w|de dia; spevo" e[ssuo mhvlwn, ultimus / non antea derelictus venis ab ovibus / u{stato", ou[ti pavro" ge leleimmevno" e[rceai oijw'n, sed multum primus pascis teneros flores herbe / ajlla; polu; prw'to" nevmeai tevren∆ a[nqea poivh", longe transiens / primus autem ad fluctus fluvium venis prw'to" de; rJoa" potamw'n ajfikavnei", 450 makra; bibav", primus que ad claustra desideras redire / 450 prw'to" de; staqmovn de lilaiveai ajponevesqai, hesperius nunc autem valde ultimus / vel tu domini eJspevrio", nu'n au\te panuvstato", h] suv g∆ a[nakto" oculum queris quem vir malus cecavit ojfqalmo;n poqevei", to;n ajnh;r kako;" ejx ajlavwse, cum pessimis sociis cum domavit sensus vino / su;n lugroi'" eJtavroisi damassameno" frevna" oi[nw, f. 119v Utis / quem nondum fateor fugitivum esse a destruccione / Ou[ti", o}n ou[pw fhmi; pefugmevnon ei\nai o[leqron, si iam similia mecum sentis vocalis fias poti; fwnhvei" te gevnoio 455 eij dh; oJmofronevei" et dic ubi ille / meam potenciam fugit eijpe;" o{pph kei'no" ejmo;n mevno" hjlaskavzei.
445 dum Ulixes sub ariete insertus iacebat, Polyphemus alloquitur arietem m. s. alloquitur Polyphemus arietem qui Ulixem ferebat m. d. hunc: agnum qui me ferebat m. s. cum accepit: Polyphemus m. s. Polyphemus: proprium int. || 446 aries: o m. s. stolide: i. ‘amice’ int., sottolin. commotus es: ‘exivisti’ s. m. d. || 447 non – venis: q. d. ‘antea non veniebas ultimus’ m. d. || 449 transiens: ultra alios int., sottolin. || 451 hesperius: serotinus int., sottolin. ‘nocturnus’ s. m. s. ultimus: venis int., sottolin. || 452 queris: videre m. inf. || 453 domavit: i. ‘mutavit’ m. sup. || 454 Utis: proprium int. Ulixes s. m. s. nondum – destruccione: q. d. ‘non credo fugisse mortem’ m. s. || 455 similia – sentis: i. ‘mea sencis’ m. s. vocalis fias: vocem habeas m. s. ‘loquere michi’ s. m. d. || 456 ille: Utis (proprium int.) int., sottolin. 445 accepit: corr. da accip- || 447 venis: -is su rasura || 448 nevmeai: corr. da nevmh-
342
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
cui iam cerebrum per antrum alio aliquo / tw' ke oiJ ejgkevfalov" ge poti; spevo" a[lludi" a[llh, conrupto fluet / per terram atque meum cor / qeinomevnou rJeivoito pro;" ou[dei> kaddev g∆ ejmo;n kh'r, alleviabitur / malorum que michi debilis dedit Utis /’ lwfhvseie kakw'n, tav moi oujtidano;" povren Ou[ti",’ 460 sic cum dicit arietem a se misit extra / w}" eijpw;n to;n krio;n ajpo; e{o pevmpe quvraze, 460 cum venimus autem modicum procul antrum et claustrum / ejlqovnte" d∆ hjbaio;n ajpo; speivou" kai; aujlh'", primus ab agno me solvi / solvi que socios / prw'to" uJp∆ ajrneiou' luovmhn uJpevlusa d∆ eJtaivrou", fortiter autem oves subtilium pedum pingues piguedine karpalivmw" de; ta; mh'la ta; naupoda pivona dhmw' multas retromoventes ducebamus donec ad navem pollou;" peritropevonte" ejlauvnomen o[fr∆ ejpi; nh'a, venimus / desideratvi que amicis sociis apparuimus / iJkovmeq∆ ajspavsioi de; fivloi" eJtavroisi favnhmen, 465 qui fugimus mortem / illos autem suspirabant flentes / oi} fuvgomen qavnaton, tou;" de; stenavconto gow'nte", sed ego non dimittebam et ciliis nutabam cuilibet / ajll∆ ejgw; oujk ei[wn ajna; d∆ ojfruvsi neu'on eJkavstw, plorare / et precepi cito bonilanas oves / klaivein, ajlla; kevleusa qow'" kallivtrica mh'la, multas in navi cum posuissent navigare per salitam aquam / poll∆ ejn nhiü balovnta", ejpiplei'n aJlmuro;n u{dwr, 470 isti autem cito intrabant et in sedibus sedebant oi} d∆ ai\y∆ eijsbainon kai; ejpi; klhi'si kavqizon, 470 per ordinem que sedentes / sene mare percuciebant remis / eJxh'" d∆ eJzovmenoi polih;n a{la tuvpton ejretmoi'", 457 alio aliquo: i. ‘huc illuc’ m. d. || 458 conrupto: ipso s. Ulixe m. s. fluet: i. ‘corrumpetur’ int., sottolin. || 459 malorum: malis int. (is s. l.) debilis: i. ‘infirmus’ int., sottolin. Utis: proprium int. || 463 piguedine: albedine: nam omnis pinguedo alba est m. s. || 466 illos: quos Polyphemus comederat m. s. 459 debilis: alias ‘vilis’ m. s. 464 o[fr∆: corr. da o{- || 465 eJtavroisi: corr. da -oisin
LIBRO IX
343
sed quando in tantum aberat in quantum auditus fuit cum clamavit ajll∆ o{te tovsson ajph\n o{sson te gevgwne bohvsa", f. 120r et tunc ego Cyclopem affabar truphatoriis kai; tovt∆ ejgw; Kuvklwpa proshuvdwn kertomivhsi, ‘Cyclops non iam debebas imbellis viri socios ‘Kuvklwy, oujk∆ a]r e[melle" ajnavlkido" ajndro;" eJtaivrou", comedere in antro cavo fortibus viribus / 475 e[dmenai ejn sph'i> glafurw' kraterh'fi bivhfi et valde te debebant invenire mala opera / kai; livhn sev g∆ e[melle kichvsesqai kaka; e[rga iniuste / quia forenses non venerabaris tua in domo / scevtli∆ ejpei; xevnou" oujc a{zeo sw' ejni; oi[kw, comedere ideo tibi Iuppiter retribuit et dei alii /’ ejsqevmenai, tw' se Zeu;" tivsato kai; qeoi a[lloi,’ sic fatus hic autem postea iratus est animo maxime / w}" ejfavmhn o{ d∆ e[peita colwvsato khrovqi ma'llon, 480 misit que cum fregerat verticem montis magni / 480 h|ke d∆ ajporrhvxa" korufh;n o[reo" megavloio, atque percussit ante navem nigriproram kadd∆ e[bale propavroiqe new;" kuanoprwvroio, modicum defuit quod ad temonem extremum veniret / tutqo;n ejdeuvhsen d∆ oijhvi>on a[kron iJkevsqai, turbatum que fuit mare descendente sub lapide / ejkluvsqh de; qavlassa katercomevnh" uJpo; pevtrh", hanc autem cito ad terram retro fluens tulit unda / th;n d∆ ai\y∆ h[peirovn de palirrovqion fevre ku'ma, multitudo undarum a ponto apropinquavit autem ad terram ut veniret / ejk povntoio qevmese de; cevrson iJkevsqai, 485 plhmmeri;" 473 truphatoriis: truphativis int. (tivis s. l.) verbis s. m. d. || 474 Cyclops: o m. s. imbellis: yronice loquitur, sed valentis m. d. || 476 invenire: carpere int., sottolin. || 477 iniuste: o int., sottolin. || 478 tivsato: proprie ‘ulcionem sumpsit’ m. d. || 483 lapide: i. ‘petra’ s. m. d. || 484 hanc: navem m. s. 477 iniuste: ‘tristis’ alias m. s. ‘veritus’ m. d.
venerabaris: alias ‘veneratus fuisti’ vel
477 ejpei;: corr. da ejpi; venerabaris: -abaris su rasura || 478 comedere: come- su rasura tibi: -i- su rasura || 482 iJkevsqai: corr. da ij- || 484 hanc: corr. da hu- || 485 ut veniret: corr. da venire
344
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
nam ego manibus cum accepi longum lignum aujta;r ejgw;n ceivressi labw;n perimhvkea kontovn, impuli extra socios autem hortans precepi / w\sa parevx, eJtavroisi d∆ ejpotruvnwn ejkevleusa imponere remos ut a malo fugeremus / ejmbalevein kwvphs∆ i{n∆ uJp∆ ejk kakovthti fuvgoimen capite annuens / isti autem lapsi trahebant / 490 krati; kataneuvwn oiJ de; propesovnte", e[resson, sed quando iam bis tantum mare transeuntes aberamus / ajll∆ o{te dh; di;" tovsson a{la prhvssonte" ajph'men 490 et tuc ego Cyclopem alloquebar / circum autem socii kai; tovt∆ ejgw; Kuvklwpa proshuvdwn d∆ ajmfi; d∆ eJtai'roi humilibus verbis prohibebant aliqua alius / meilicivoi" ejpevessin ejrhvtuon a[lloqen a[llo", f. 120v ‘miser cur vis incitare agrestem virum / ‘scevtlie, tivpt∆ ejqevlei", ejreqizevmen a[grion a[ndra, qui et nunc pontum cum percussit iactu duxit navem / o}" kai; nu'n povnton de; balwn bevlo" h[gage nh'a, retro ad terram et iam fati sumus ibi perire / au\qi" ej" h[peiron kai; dh; favmen aujtovq∆ ojlevsqai 495 si iam locutum te vel vocantem audivisset eij de; fqegxamevnou teu h] aujdhvsanto" a[kouse simul iam fregisset nostra capita et navis latera suvn ken a[rax∆ hJmevwn kefala;" kai; nhvi>a dou'ra marmaro aspero cum percussisset tantum enim proicit /’ marmavrw ojkrioventi balwn tovsson ga;r i[hsin,’ sic fati sunt / sed non flectebant meum magnum animum / w}" favsan, ajll∆ ouj pei'qon ejmo;n megalhvtora qumovn, 500 sed ipsum secundo affatus sum irato animo / ajllav min a[yorron prosevfhn kekothovti qumw' 500 ‘Cyclops sique aliquis te mortalium hominum / ‘Kuvklwy, ai[ken tiv" se kataqnhtw'n ajnqrwvpwn,
486 lignum: tamquam hastam m. d. || 492 aliqua: parte s. m. sup. || 493 dicentes s. m. s. || 494 iactu: ‘ictu’ s. m. d. || 496 audivisset: iam, iterum s. m. d. || 497 latera: ‘ligna’ s. m. d. || 501 Cyclops: o int., sottolin. 486 accepi: corr. da accip- || 496 si: su rasura
locutum: -um su rasura
LIBRO IX
345
oculi interoget de ardua cecitate / ojfqalmou' ei[rhtai ajeikelivhn ajlawtu;n fare Ulixem depredatorem civitatum cecavisse / fa'sqai jOdussh'a ptolivporqon ejx ajlaw'sai, filium Laertis Ithachia in domo habitantem /’ uiJo;n Laevrtew jIqavkh ejni; oijkiv∆ e[conta,’ sic fatus / hic autem suspiravit / retribuit sermoni / m∆ oijmwvxa", hjmeivbeto muvqw, 505 }W" ejfavmhn oJ dev ‘heu amici / vere valde iam me antiquitus dicta vacicinia adiungunt ‘w\ popoi, h\ mavla dhv me palaivfata qevsfaq∆ iJkavnei, erat quidam hic vacicinator vir amplus que magnus que / e[ske tiv" ejnqavde mavntu" ajnh;r hjuv" te mevga" te, Tilemus Eurimides / qui vacicinio vincebat / Thlemo" Eujrumhvdh", o}" mantosuvnh ejkevkasto, et vacicinator senescebat in Cyclopibus / 510 kai; manteuovmeno" kategh'ra Kuklwvpessin, qui michi fatus fuit hec omnia perfici retro f. 121r e[fh tavde pavnta teleuthvsesqai ojpivsw, 510 o{" moi manibus ab Ulixis carere acie / ceirw'n ejx jOdush'o", aJmarthvsasqai ojpwph'", sed semper si aliquem virum magnum et bonum recipiebam / ajll∆ aijeiv tina fw'ta mevgan kai; kalo;n ejdegmhn, huc cum veniret magnam indutum vim / ejnqavde ejleuvsesqai megavlhn ejpieimevnon ajlkhvn, nunc autem existens parvus et debilis et infirmus / nu'n dev m∆ ejw;n ojlivgo" te kai; oujtidano;" kai; a[kiku" oculum cecasti / postquam me domasti vino / m∆ ejdamavssao oi[nw, 515 ojfqalmou' ajlavwsa", ejpeiv sed eya veni Ulixes ut tibi ante exenia ponam / ajll∆ a[ge deu'r∆ jOdusseu' i{na toi par xeivnia qeivw,
506 me […] adiungunt: i. ‘ad me veniunt’ int., sottolin. || 508 Tilemus: proprium int. Eurimides: cognomen int., sottolin. || 510 retro: ‘post’ s. int., sottolin. || 512-513 si – vim: dicebat m. s. || 512 recipiebam: ego int., sottolin. || 513 magnam – vim: cavebam m. d. || 514 existens: tu int., sottolin. debilis: i. ‘vilis’ int., sottolin. infirmus: i. ‘sine vi’ m. d. 506 heu: h- dopo la corr. amici: corr. da -e
346
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
ductum autem hortabor ut tibi det gloriosu terram moventem / pomph;n d∆ ojtrunw dovmenai kluton ejnnosivgaion, huius enim ego filius sum / pater autem meus gloriatur esse / tou' ga;r ejgw; pai'" eijmiv, path;r d∆ ejmo;" eu[cetai ei\nai, ipse autem sique vult sanabit / nemo alius / 520 aujto;" d∆ ai[k ejqelhs∆ ijhvsetai, ouj dev ti" a[llo", nec deorum beatorum nec mortalium hominum /’ ou[te qew'n makavrwn, ou[te qnhtw'n ajnqrwvpwn,’ 520 sic fatus nam ego ipsi retribuens dixi / }W" e[fato aujta;r ejgwv min ajmeibovmeno" proseeipon, ‘utinam certe iam anima te et seculo possem ‘ai] ga;r dh; yuch'" se kai; aijw'no" se dunaivmhn, sterilem cum fecerim mittere domum inferni intus / eu|nin poihvsa", pevmyai dovmon [Aiüdo" ei[sw, sicuti non oculum sanabit nec terram movens /’ wJ" oujk ojfqalmovn g∆ ijhvsetai ouj d ejnosivcqwn,’ sic fatus fui / hic autem postea Neptunno regi }W" ejfavmhn, o{ d∆ e[peita Poseidavwni a[nakti, 525 orabat / manus extendens ad celum stellatum / eu[ceto, cei'r∆ ojrevgwn eij" oujrano;n ajsteroventa, ‘exaudi Neptunne terram movens nigricoma / ‘klu'qi Poseivdaon gaihvoce kuanocai'ta, si vere tuus sum / pater autem meus gloriaris esse / eij ejteovn ge sov" eijmi, path;r d∆ ejmo" eu[ceai ei\nai, da non Ulixem depredatorem civitatum domum venire / do;" mh; jOdussh'a ptolivporqon oi[kad∆ iJkevsqai 530 sed si fatum est amicos videre et venire ajll∆ eij moi'r∆ ejsti; fivlou" t∆ ijdevein kai; iJkevsqai, f. 121v 530 532 518 gloriatur: i. ‘dixit’ int., sottolin. || 519 ipse – sanabit: q. d. ‘ne cures de cecitate: Neptunnus pater meus sanabit me’ m. d. sanabit: cecitatem meam int., sottolin. || 522-524 q. d. ‘sic ego interfecissem te, sicuti nec Neptunus sanabit’ m. d. || 524 non m. s. terram movens: i. Neptunus m. d. || 526 dicens m. d. execratur Polyphemus m. d. || 528 gloriaris: ‘dicis esse’ s. m. d. || 530 fatum: i. ‘fato prodestinatum’ m. sup. venire: ad patriam s. m. d. 523 sterilem: vel ‘orbatum’ m. s. 517 hortabor: horta- su rasura || 521 dixi: precede una rasura || 529 civitatum: corr. da -em
LIBRO IX
347
domum bene factam et propriam ad paternam terram / oi\kon eju>ktivmenon kai; eJh;n ej" patrivda gai'an, tarde male veniat cum ammiserit omnes socios / ojye; kakw'" e[lqoi ojlevsa" ajpo; pavnta" eJtaivrou". navi in aliena inveniat que lesiones in domo /’ nho;" ejp∆ ajllotrivh", eu{roi d∆ ejn phvmata oi[kw,’ sic fatus orans hunc autem audivit nigricoma / }W" e[fat∆ eujcovmeno", tou' d∆ e[klue kuanocaivth", nam hic iterum multum maiorem lapidem cum elevavit / meivzona la'an ajeivra", 535 aujta;r o} ejxau'ti" polu; misit retroversus / affirmavit autem vim inmensam / h|k∆ ejpidinhvsa" ejpevreise de; i{n∆ ajpevleqron, atque percussit post navem nigriproram kadd∆ e[balen metovpisqen new" kuanoprwvroio, modicum et defecit ad temonem extremum venire / kai; ejdeuvhsen d∆ oijhvi>on a[kron iJkevsqai, 540 tutqo;n turbatum que fuit mare descendente sub petra / ejkluvsqh de; qavlassa katercomevnh" uJpo; pevtrh". hanc autem ulterius tulit unda apropinquavit autem ad terram ut veniret / provsw fevre ku'ma qemwse de; cevrson iJkevsqai, 540 th;n de sed quando iam ad insulam venimus ubi alie / ajll∆ o{te dh; to;n nh'son ajfikovmeq∆ e[nqaper a[llai, naves bonarum tabularum stabant congregate / circum autem socii nh'e" eju?selmoi mevnon ajqrovai, ajmfi; d∆ eJtai'roi, sedebant plangentes nos exspectantes semper / ei{at∆ ojdurovmenoi hJmeva" potidevgmenoi aijeiv. navem certe illuc venientes in navagio posuimus in arenis / nh'a me;n e[nq∆ ejlqovnte" ejkevlsamen ejn yamavqoisin, oves autem Cyclopis cava a navi accepimus Kuvklwpo" glafurh'" ejk nho" eJlovnte", 548 545 mh'la de; 533 navi – aliena: sicuti factum fuit sibi a Pheicibus m. s. lesiones: ‘dapna’ s. m. s. || 536 affirmavit – inmensam: i. ‘adhesit tota vi’ m. s. inmensam: i. ‘infinitam’ m. d. || 537 nigriproram: i. ‘nigram proram habens’ m. d. || 538 i. ctus, s. ‘modicum defecit quod non percuteret’ m. d. || 540 hanc: navem s. m. s. || 544 in – posuimus: portu locavimus m. s. 536 ejpidinhvsa": corr. da ejpidh- || 538 iJkevsqai: corr. da ij- || 545 accepimus: corr. da accip-
348
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
divisimus ut nemo carens iret equali dassavmeq∆ wJ" mhvti" moi ajtembovmeno" kivoi i[sh", agnum autem michi soli bene ocreati socii / ajrneio;n dev moi oi[w eju>knhvmide" eJtai'roi, 550 ovibus divisis dederunt exellentem hunc autem in litore mhvlwn daiomevnwn dovsan e[xoca, to;n d∆ ejpi; qini; Iovi nigrarum nubium Saturnio qui omnibus dominatur / Zhni; kelainefei> Kronivdh o}" pa'sin ajnavssei f. 122r sacrificavi crura cremabam / hic autem non curabat de sacris / rJevxa" mhriv∆ e[kaion, o{ d∆ oujk ejmpavzeto iJerw'n 550 sed ille cogitabat ut destruerentur omnes ajll∆ o{ ge mermhvrizen o{pw" ajpoloivato pa'sai naves bonarum tabularum et mei electi socii / nh'e" eju?selmoi kai; ejmoi; ejrivhre" eJtai'roi, sic tunc tota die usque solem intratum / w}" tovte me;n provpan h\mar ej" hjevlion katadu'nta, sedebamus comedentes carnes multas et vinum dulce / h{meqa dainuvmenoi krevat∆ a[speta kai; mevqu hJduv, quando autem sol intravit et nox venit / h\mo" d∆ hjevlio" katevdu kai; ejpi; knevfa" h\lqe, 555 et tunc dormivimus in litore maris / kai; tovte koimhvqhmen ejpi; rJhgmi'ni qalavssh", quando autem aere generans se apparuit rosei digiti Dies / 560 h\mo" d∆ hjrigevneia favnh rJododavktulo" jHwv", iam tunc ego socios hortans / precepi dh; tovt∆ ejgw;n eJtavroisin ejpotruvnwn ejkevleusa, ipsos adscendere atque ploresia solvere / aujtouv" t∆ ajmbaivnein, ajnav te prumnhvsia lu'sai, isti autem cito intrabant et in sedibus sedebant / oi} d∆ ai\y∆ ei[sbainon kai; ejpi; klhi'si kavqizon, 560 per ordinem autem sedentes canum mare percuciebant remis / eJxh'" d∆ eJzovmenoi, polih;n a{la tuvpton ejretmoi'",
546 equali: parte m. d. || 552 electi: gloriosi m. d. || 553 intratum: i. ‘versus occidentem flexum’ m. d. || 558 precepi: eis int., sottolin. || 559 ploresia: ‘funes’ s. m. d. 559 lu'sai: -ai dopo la corr.
LIBRO IX
inde autem ulterius navigabamus contristati e[nqen de; protevrw plevomen ajkachvmenoi gaudentes a morte / amicos cum perdidimus a[smenoi ejk qanavtoio fivlou" ojlevsante"
349
animo / h\tor, socios / eJtaivrou".
562-563 contristati – socios: contristati propter miseriam et soco et gaudentes quia a morte evaseramus m. d. || 563 a morte: quia fugeramus m. s.
350
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
Odyssee cappa Homeri rapsodia / jOdusseiva" kavppa ÔOmhvrou rJaywdiva"
f. 122r
Eoliam autem ad insulam venimus ibi habitabat / Aijolivhn d∆ ej" nh'son ajfikovmeq∆ ejnqavd∆ e[naien Eolus Hippotades / amicus inmortalibus diis / Aijolo" ÔIppotadh" fivlo" ajqanavtoisi qeoi'si, ploti in insula per totam autem circum murus plwth; ejni; nhvsw, pa'san dev te min peri; tei'co". fortis / infrangibilis plana que per cucurrit petra / calkeon a[rrhkton, lissh; d∆ ajna; devdrome pevtrh, f. 122v huius et duodecim filii in atriis nati sunt / tou' kai; dwvdeka pai'de" ejni; mmegavroi" gegavasin, sex certe filie sex que filii adholoscentes / e}x me;n qugatevre" e}x d∆ uiJeve" hjbwvonte", ibi hic filias dedit filiis esse uxores / e[nq∆ o{ ge qugatevra" poren uiJavsin ei\nai ajkoivta", hii autem semper penes patrem / amicum et matrem venerabilem / oi{ d∆ aijei; para; patri; fivlw kai; mhtevri ked'nhv, comedunt penes ipsos utilia myria iacent / daivnuntai para; dev sfin ojneivata muriva kei'tai. nidore plena domus resonat que claustrum knissh'en dev te dw'ma / peristonacizetai aujlhv… diebus / noctibus autem iuxta venerabiles uxores / h{mata, nuvkta" d∆ au\te par∆ aijdoih/" ajlovcoisin,
in isto libro (segue una rasura) Ulixes venit ad domum Eoli et ab ipso accipit ventos clausos utreo et iterum redit ad ipsum quia socii solverant saccum; eciam venit ad Lestrigonas et ibi naves admittit. Inde venit ad Circem et ad eam socios eius mittit, ipsa transformat ipsos in sues, ipse autem cum flore Circem devicit et cetera m. d. || 1 Eoliam: Eoliam insulam dixit non Eoli insulam proprie, sed aliam iuxta ipsam m. s. || 1-2 ibi – Eolus: Eolus semptem insulas habebat m. inf. || 2 Eolus: proprium int. Hippotades: patronomicum int., sottolin. || 3 ploti: sic dicta m. s. || 4 per cucurrit: in altum s. m. sup. i. supra muros s. m. sup. || 6 adholoscentes: i. ‘pubescentes’ m. d. || 9 utilia: res utiles m. s. myria: ‘infinita’ s. m. s. || 10 resonat – claustrum: propter multitudinem m. d. || 11 diebus: s. int., sottolin. comedunt iuxta matrem et patrem m. s. 1 e[naien: corr. da -on || 7 e[nq∆: corr. da -qa || 10 resonat: su rasura
5
10
LIBRO X
15
20
25
351
quiescunt in tapetis et in perforatis lectis / eu{don d∆ e[n te tavphsi kai; ejn trhtoi'si levcessi et horum certe venimus ad civitatem et domos bonas / kai; tw'n me;n iJkovmesqa povlin kai; dwvmata kalav, per mensem autem totum diligebat me et interogabat de quolibet / mh'na de; pavnta fivlei me kai; ejxereveinen e{kasta de Ilion Argivis que / de navibus / et reditu Achivorum / “Ilion jArgeivwn te neva", kai; novston jAcaiw'n et certe ego illi omnia secundum conveniens narravi kai; me;n ejgw; tw' pavnta kata; moi'ran katevlexa, sed quando iam et ego viam peciebam atque rogabam ajll∆ o{te dh; kai; ejgw;n oJdo;n h[teon hjd∆ ejkevleuon, ut mitteret / non ille abnuit ordinavit que ductum pempevmen, ouj dev ti kei'no" ajnhvnato teu'ce de; pomphvn, dedit que michi excoriavit utreum bovis novem annorum dw'kev moi ejk deivra" ajsko;n boo;" ejnnewvroio, fortiter flantium ventorum ligavit aditus / ubi ejnqavde buktavwn ajnevmwn katevdhse keleuvqou", illum certe custodem ventorum fecit Saturnius / kei'non ga;r tamivhn ajnevmwn poivhse Kronivwn, atque / desinere facere atque suscitare quemcumque voluerit / hjme;n pauevmen hjd∆ ojrnuvmen o{n k∆ ejqevlhsin, navi in cava ligavit fune nitida / nhi÷ d∆ ejni; glafurh' katevdei mevrmhqi faeinhv, argentea ut non aliquid flaret nec modicum / ajrgurevh, i{na mhvti parapneuvsh ojlivgon per, f. 123r nam michi flatum zephyri misit ut flaret / aujta;r ejmoi; pnoih;n zefuvrou proevhken ajh'nai,
12 perforatis: torno factis et ligatis m. s. || 14 diligebat me: i. ‘amicabiliter recipiebat me’ m. s. || 15 s. m. s. || 20 ubi: in quo utreo m. s. aditus: i. ‘spiritus’ int., sottolin. || 23 ligavit: utreum s. int., sottolin. || 23-24 ligavit – argentea: ordinavit quod socii deciperentur a fune argenteo et non a pondere m. inf. || 24 nec modicum: q. d. ‘neque modicum’ m. d. 12 tavphsi: -h- dopo la corr. || 14 quolibet: corr. da que- || 20 flantium: -ium su rasura || 22 desinere: corr. da -eri || 23 glafurh': corr. da -h; || 25 ejmoi;: corr. da -h;n
352
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
donec ferret naves que / et ipsos / non iam debebat o[fra fevroi nh'a" te kai; aujtou;" ouj d∆ a]r e[mellen, perficere / ipsorum certe perivimus stulticiis / ejktelevein, aujtw'n ga;r ajpwlovmeq∆ ajfradivhsin, per novenium simul navigabamus noctibus que et diebus / ejnnh'mar me;n oJmw'" plevomen nuvkta" te kai; h\mar, decima autem iam apparebat paterna terra / th' dekavth d∆ h[dh, ajnefaivneto patri;" a[roura, et iam ignem ardentes videbamus iuxta existentes / kai; dh; purpolevonta" ejleuvssomen ejggu;" ejovnta", fessum / tunc ad me certe dulcis sopnus venit e[nq∆ ejme; me;n gluku;" u{pno" ejphvluqe kekmhw'ta, seper certe pedem navis movebam non alii aijei; ga;r povda nho;" ejnwvmwn, ouj de; tw' a[llw, dedi sociorum ut cito veneremus paternam ad terram / dw'c∆ eJtavrwn i{na qa'sson iJkoivmeqa patrivda gai'an, sed socii verbis ad alterutrum narrabant / oiJ d∆ e{taroi ejpevessi pro;" ajllhvlou" ajgovreuon, et me fati fuerunt aurum et argentum domum ferre / kaiv m∆ e[fasan crusovn te kai; a[rguron oi{kad∆ a[gesqai, dona ab Eolo / magnanimo Hippotade dw'ra par∆ Aijovlou megalhvtoro" ÔIppotavdao, sic autem aliquis dicebat cum respecit ad vicinum alium w|de dev ti" ei[pesken ijdw;n ej" plhsivon a[llon, ‘heu amici quomodo hic omnibus amicus et honorabilis est ‘w] povpoi, w}" o{de pa'si fivlo" kai; tivmio" ejstivn, hominibus / ad quorumcumque civitatem et terram venerit / ajnqrwvpoi", oJtevwn te povlin kai; gai'an i{khtai. multa certe a troiana fer iocalia bona / polla; me;n ejk Troivh" a[getai keimhvlia kalav, preda / nos autem similem viam cum perfecimus / lhi?do", hJmei'" au\te oJmh;n oJdo;n ejktelevsante", 26 ipsos: nos int., sottolin. || 27 ipsorum: sociorum m. s. || 32 pedem – movebam: regendo navem m. d. || 36 s. m. s. Eolo: proprium int. || 37 ad – alium: i. ‘ad alium iuxta se’ m. d. || 40-41 multa – preda: q. d. [dicat] ‘fert multa dona a preda troiana’ m. d. || 41 similem: ‘eandem’ s. m. s. 26 o[fra: corr. da o{- || 30 videbamus: -eba- su rasura || 37 respecit: corr. da respic- || 41 perfecimus: corr. da perfic-
30
35
40
LIBRO X
45
50
55
353
domum veniemus vacuas simul manus habentes / oi[kade neisovmeqa kenea;" su;n cei'ra" e[conte", et nunc isti hec dedit grates dans amicicia / kai; nu'n oiJ ta' ge dw'ke carizovmeno" filovthti, Eolus sed eya cito videamus quicquid hec sunt / Ai[olo", ajll∆ a[ge qa'sson ijdwvmeqa o{tti tav d∆ ejstivn, f. 123v quantum que aurum et argentum utreo est /’ o{ssov" te crusov" te kai; a[rguro" ajskw' h[nestin,’ sic fati / consilium autem malum vicit sociorum / }W" e[fasan, boulh; de; kakh; nivkhsen eJtaivrwn, utreum certe solverunt venti autem omnes exiverunt / ajsko;n me;n lu'san a[nemoi d∆ ejk pavnte" ojrousan, hos autem cito cum usurpavit tulit per pontum procella / tou;" d∆ ai\y∆ ajrpavxasa fevren povntovn de quvella, plorantes / terra a paterna / nam ego klaivonta" gaivh" ajpo; patrivdo", aujta;r e[gwge, cum surrexi per animum inreprehensibilem cogitabam / ejgrovmeno", kata; qumo;n ajmuvmona mermhvrixa, vel lapsus a navi corrumptus essem in ponto hje; pesw;n ejk nho;" ajpofqimhn ejni; povntw, vel tacite substinerem et adhuc vivis inessem / h] ajkevwn tlaivhn, kai; e[ti zwoi'si meteivhn, sed substinui et mansi / velatus que in navi / ajll∆ e[tlhn kai; e[meina kaluyavmeno" d∆ ejni; nhi?, iacebam / hee autem ferebantur mala venti procella / keivmhn, ai{ d∆ ejfevronto kakh' ajnevmoio quevllh, retro ad Eoliam insulam / suspirabant que socii / au\qi" ejp∆ Aijolivhn nh'son stenavconto d∆ eJtai'roi, ibi ad terram descendimus et hausimus aquam / e[nqav d∆ ejp∆ hjpeivrou bh'men kai; ajfussavmeq∆ u{dwr, cito autem cenam ceperunt citis in navibus socii / ai\ya de; dei'pnon e{lonto qoh'" para; nhusin eJtai'roi, 43 amicicia: ‘curialitate’ s. m. d. i. ‘propter amiciciam’ m. d. || 44 Eolus: proprium int. || 45 est: i. ‘intus est’ m. d. || 46 sociorum: animum s. m. d. || 48 hos: Ulixem et socios m. s. || 50 cum surrexi: i. ‘cum exitatus fui (-i dopo la corr.)ʼ m. s. a sopno s. m. s. || 54 hee: naves s. m. s. 57 eJtai'roi: corr. da ej-
354
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
nam postquam Cererem gustavimus atque potum / aujta;r ejpei; sivtoiov te passavmeq∆ hjde; poth'o", iam tunc ego preconi ut sequeretur precepi et socio / dh; tovt∆ ejgw; khvrukav t∆ ojpassavmeno" kai; eJtai'ron, ivi ad Eoli gloriosas domos hunc autem inveni / bh'n eij" Aijovlou kluta; dwvmata to;n d∆ ejkivcanon, comedentem iuxta / propria cum uxore et propriis filiis dainuvmenon para; h| t∆ ajlovcw kai; oi|si tevkessin cum venimus ad domum penes hostia in limine ejlqovnte" d∆ ej" dw'ma para; staqmoi'sin ejp∆ oujdou' sedebamus hii autem in animo obstupuebant / atque interogabant / eJzovmeq∆ oi{ d∆ ajna; qumo;n ejqavmbeon, ejk t∆ ejrevonto, f. 124r ‘quomodo venisti Ulixes / quis te mala cum impetu impellit demon ‘pw'" h\lqe" O j dusseu', tiv" toi kaka; e[crae daivmwn, vere te amicabiliter misimus ut venires / h\ mevn s∆ ejndukevw" ajpepevmpomen o[fr∆ ajfivkoio, ad patriam tuam et domum et sicubi tibi amicum est /’ patrivda sh;n kai; dw'ma, kai; ei[pou toi fivlon ejstivn,’ sic fati / nam ego vociferabam contristatus anima / }W" e[fan, aujta;r ejgw; metefwvneon ajcnuvmeno" kh'r, ‘leserunt me socii mali cum istis que sompnus / ‘a[asavn m∆ e{taroiv te kakoiv, pro;" toi'si te u{pno", miser / sed sanate amici vis certe in vobis est /’ scevtlio", ajll∆ ajkevsasqe fivloi, duvnami" ga;r ejn uJmi'n,’ sic fatus mollibus alloquens / verbis }W" ejfavmhn malakoi'si kaqaptovmeno" ejpevessin, illi autem taciti facti sunt / pater autem respodit solus / oi{ d∆ a[new ejgevnonto, path;r d∆ hjmeivbeto oi\o",
59 preconi: i. ‘famulo’ int., sottolin. || 61 propria: sua int., sottolin. propriis: suis int., sottolin. || 64 icentes m. s. demon: ‘deus’ s. m. d. || 66 tibi – est: ire s. m. d. || 67 nam – anima: dicens m. d. || 69 sanate: q. d. ‘detis remedium’ m. d. || 71-76 pater – suspirantem: expulsio Ulixis ab Eolo m. d. || 71 illi: filii s. int., sottolin. taciti: d. ‘obstupefacti’ m. s. 69 miser: vel ‘tristis’ m. s. 58 poth'o": corr. da -h'to" || 60 Eoli: -i su rasura || 65 o[fr∆: corr. da o{- || 67 ejgw; metefwvneon: ejgw; m- corr. da ejgw;n || 69 ajkevsasqe: -e dopo la corr.
60
65
70
LIBRO X
75
80
355
‘cum corruccione ab insula cito iniuriose vivorum / ‘e[rr∆ ejk nhvsou qa'sson ejlevgciste zwovntwn mittere / non enim michi ius est de te curare nec ouj gavr moi qevmi" ejsti; komizevmen ouj d∆ ajpopempein, virum talem / qui diis in odio est beatis / a[ndra tovn, o{" ke qeoisin ajpevcqhtai makavressin, corrumperis / quia vere diis odiosus huc venis /’ e[rr∆ ejpei; a[ra qeoi'sin ajpecqovmeno" tovd∆ iJkavnei",’ sic cum dicit expellit a domibus graviter suspirantem / }W" eijpwvn, ajpevpempe dovmwn bareva stenavconta, inde ulterius navigabamus contristati animo / e[nqen de; protevrw plevomen ajkachvmenoi h\tor, premebatur autem virorum animus a remigio gravi teivreto d∆ ajndrw'n qumo;" uJp∆ eijresivh" ajlegeinh'", nostra vanitate / quia non adhuc apparebat ductus / hJmetevrh mativh, ejpei; oujkevti faivneto pomphv, sex diebus navigabamus noctibus et die / eJxh'mar me;n plevomen nuvkta" te kai; h|mar septimo autem venimus ad Lami altam civitatem / eJbdomavth d∆ iJkovmesqa Lavmou aijpu; ptoliveqron, magnam Lestrigoniam / ubi bucolum bucolus / thlevpulon Laistrugonivhn, o{qi poimena poimh;n f. 124v vocat intus ducens / alter autem extra ducens audit / hjpuvei eijselavwn, o{ dev t∆ ejxelavwn uJpakouvei. 72 cum corruccione: recede int., sottolin. para, te s. m. s. || 73 ius: fas m. s. de – curare: i. ‘curam habere de te’ m. d. || 74 virum talem: te talem s. m. s. || 78 a remigio: propter remigare m. d. || 79 vanitate: lesione ventis, ʻapnoʼ alias m. s. || 81 Lami: proprium int. filius fuit Neptunni rex Lestrigonum m. inf. || 82 thlevpulon: proprie ‘procul portas habentem per longum spacium una ab alia’ m. s. Lestrigoniam: dicta sic a populo m. sup. || 82-83 bucolum – audit: q. d. ‘cum duxit boves intus, alter duxit extra’ m. d. 72 iniuriose: alias ‘reprehensibilis’ m. d. || 83 intus ducens: vel ‘extra ducens’: nam dixit quod pastor audit pastorem propter vicinitatem vel propter oviacionem, quia, dum unus introduxit, alter extra duxit; nam ibi magna pascua sunt. Aliqui dicunt quod in civitate circa Siciliam Lestrigonum nascuntur multe apes bovum, tabani dicti: itaque boves non possunt pascere in nocte, sed macri et pilosi in die pascuntur, pingues in nocte, et sic de ovibus m. s. 82 bucolus: b- corr. da p
356
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
ubi insopnis vir duas tulit mercedes / e[nq∆ aju?pno" ajnh;r doiou;" ejxhvrato misqouv", unam certe bucolizans / alteram albas oves pascens / to;n me;n boukolevwn, to;n d∆ a[rgufa mh'la nomeuvwn, iuxta certe noctis et diei sunt vie / ejggu;" ga;r nuktov" te kai; h{mato" eijsi; kevleuqoi. ibi postquam ad portum gloriosum venimus / quem circum petra e[nq∆ ejpei; ej" limevna kluto;n h[lqomen o}n peri; pevtrh, plana contiguit per totum < > hjlivbato" tetuvchke diampere;" ajmfotevrwqen, litora que saxosa extrema contraria alterutrum ajktai; de; problh'te" ejnantivai ajllhvlhsin, in ore supereminent / artus autem introitus est / ejn stovmati pr∆ ou[cousin, ajraih; d∆ ei[sodov" ejstin, ubi isti intus omnes tenebant naves bonarum tabularum e[nq∆ oi{ g∆ ei[sw pante" e[con neva" ajmfielivssa", hee certe intus portum cavum recepte fuerunt aiJ me;n a]r e[ntosqe limevno" koivloio devdekto, vicine non enim umquam augmentabatur unda in ipso / plhsivai, ouj me;n gavr pot∆ ajevzeto ku'ma g∆ ejn aujtw', nec magna nec parva / alba autem erat circum quies / ou[te mevg∆ oujt∆ ojlivgon, leukh; d∆ h\n ajmfi; galhvnh, nam ego solus tenui extra navem nigram / aujta;r ejgw;n oi\o" scevqon e[xw nh'a mevlainan, ibi in ultima petra extra funibus cum ligavi / aujtou' ejp∆ ejscatih'" pevtrh" ejk peismata dhvsa", steti que ad exploracionem durum saxum cum adscendi e[sthn d∆ ej" skopih;n ej" paipalovessan ajnelqwvn, ubi certe nec bovum nec virorum apparebant opera e[nqa me;n oujte bow'n ou[t∆ ajndrw'n faivneto e[rga, 85 unam: mercedem s. m. s. || 86 vie: ‘aditi’ s. m. d. || 88 contiguit: i. ‘est’ int., sottolin. per totum: i. ‘per longum’ int., sottolin. ajmfotevrwqen: ex utraque parte m. d. || 89 contraria: i. ‘obvia’ int., sottolin. contraria alterutrum: propter strictum locum; ibi scrictum est mare m. d. || 90 in ore: postilla erasa nell’int., sottolin. in ore portus, in introitu s. m. s. || 92 hee: naves s. m. s. || 93 vicine: iuxta m. s. 84 duas: corr. da -os || 89 contraria: corr. da -e || 96 ultima: corr. da -e
85
90
95
LIBRO X
357
fumum autem solum videbamus a terra salientem / kapno;n d∆ oi\on oJrw'men ajpo; cqono;" aji?ssonta iam tunc ego socios antemittebam ut scirent cum venerint / peuvqesqai ijovnta", f. 125r 100 dh; tovt∆ ejgw;n eJtavrou" proi?ein quales viri essent in terra Cererem comedentes / oi{tine" ajnevre" ei\en ejpi; cqoni; si'ton e{donte", viros duos cum elegi tercium preconem simul dedi a[ndre duvw krivna", trivtaton khvruc∆ a{m∆ ojpavssa" hii ibant exiverunt / per planam viam qua currus / oi} d∆ i[san ejkbavnte" leivhn oJdovn, h|per aJma'xai, ad civitatem ab altis montibus ferebant silvam / a[stu d∆ ajf∆ uJyhlw'n ojrevwn kategeivneon u{lhn, puelle autem oviaverunt ante civitatem aquam ferenti / xuvmblhnto pro; a[steo" uJdreuouvsh, 105 kouvrh de; filie Eriptimi lestrigonis Antiphatio qugatevr∆ jIfqivmh laistrugovno" jAntifavtoio, hec iam ad fontem descendit boni fluctus / hJ me;n a]r ej" krhvnhn katebhvseto kallireveqron Atarchiin abinde certe aquam ad civitatem ferebant / jArtakivhn, e[nqen ga;r u{dwr poti; a[stu fevreskon, hii autem adstantes vociferabant atque interogabant / oiJ de; paristavmenoi prosefwvneon e[k t∆ ejrevonto, quis illorum esset imperator et illis dominaretur / deivh basileuv", kai; toi'sin ajnavssei, 110 oJsti" tw'n hec valde statim patris ostendit altam domum / hJ de; mavl∆ aujtivka patro;" ejpefraden uJyhrefe;" dw', hii autem postquam intraverunt gloriosas domos hanc feminam oi{ d∆ ejpei; eijsh'lqon kluta; dwvmata thvnde gunai'ka,
102 preconem – dedi: illis simul ut iret tamquam in (corr. da a) abasiatorem m. d. || 105 oviaverunt: oviavit m. s. || 106 Eriptimi: proprium int. lestrigonis: Lestrigonorum dominus erat Antiphatius m. d. Antiphatio: proprium int. || 108 Atarchiin: sic dictam; nomen est fontis m. s. ferebant: homines s. m. d. || 109 interogabant: illam s. m. d. || 112 hanc: i. ‘unam’ int. ‘unam’ s. m. d. || 112-113 hanc – verticem: invenerunt (segue una rasura) feminam postea in domo magnam (corr. da maiorem) tamquam verticem montis m. d. 105 puelle: corr. da -a
358
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
invenerunt quantam montis verticem / et admirabantur de ipsa / eu|ron o{shn t∆ o[reo" korufhvn, kata; d∆ e[stugon aujthvn, hec autem cito a foro vocavit gloriosum Antifatia / h{ d∆ ai\y∆ ejxagorh'" ejkavlei kluto;n jAntifath'a, proprium maritum qui iam istis curabat odiosam destruccionem / o}n povsin o}" dh; toi'sin ejmhvdeto lugro;n o[leqron, 115 statim unum cum usurpavit / sociorum preparavit cenam / aujtivc∆ e{na mavrya" eJtavrwn, wJplivssato dovrpon, sed duo commoti fuga ad naves venerunt / tw; de; duv∆ aji?xante fugh' ejpi; nh'a" iJkevsqhn, nam hic fecit vocem per civitatem / hii autem clamantes / aujta;r o} teu'ce boh;n dia; a[steo", oi} d∆ aji?onte". veniebant fortes Lestrigones aliqua alius / f. 125v foivtwn i[fqimoi Laistrugovne" a[lloqen a[llo", myrii non viris assimilati sed gigantibus / murivoi oujk a[ndressin, ejoikovte" ajlla; givgasin, 120 qui a petris gravibus manualibus oi{ rJ∆ ajpo; petravwn ajndracqevsi cermadivoisi, percuciebant statim autem malus sonus per naves bavllon, a[far de; kako;" kovnabo" kata; nh'a" suscitatus fuit / ojrwvrei, virorum dum destruebantur / navium que simul dum frangebantur ajndrw'n t∆ ojllumevnwn, nhw'n q∆ a{ma ajgnumenavwn, pisces aut sicuti transeuntes non delectabilem cibum faciebant ijcqu'" d∆ w}" peivronte", ajterpeva dai'ta pevnonto, donec hos destruebant portum multi profundi intus o[fr∆ oi} tou;" o[lekon limevno" polubenqevo" ejntov", 125 113 quantam: tantam m. s. || 114 Antifatia: proprium int. || 115 istis: illis, sociis meis s. int., sottolin. destruccionem: i. ‘perniciem’ m. d. || 118 hic: rex eorum m. s. vocem: vo (postilla incompleta) m. inf. || 119 Lestrigones: populi illi m. s. aliqua: parte s. m. sup. || 120 myrii: infiniti m. s. || 121 a petris: stantes supra petram m. s. manualibus: lapidibus s. m. d. || 124 pisces […] sicuti: socii mei s. m. s. non delectabilem: non delectabilem quantum eos quos comedebat cibus m. s. non – faciebant: piscibus m. d. 114 a foro: vel ‘a consilio’ m. s. 118 fecit vocem: su rasura
LIBRO X
359
tunc autem ego ensem acutum extrahxi a latere / tovfra d∆ ejgw; xivfo" ojxu; ejrussavmeno" para; mhrou', ipso funes incisi navi nigram proram habenti / tw' ajpo; peivsmata t∆ e[koya new;" kuanoprwvroio, cito autem meis sociis // hortans / precepi / ai\ya d∆ ejmoi'" eJtavroisin ejpotruvna" ejkevleusa, imponere in remis ut a periculo fugeremus / ejmbalevein kwvph", i{n∆ uJp∆ ejkkakovthta fuvgoimen, hii autem simul omnes navigaverunt cum pertimuerunt destruccionem / a{ma pavnte" ajnevrriyan deivsante" o[leqron, 130 oiJ d∆ libenter autem per pontum acumina alta habentes fugit petras ajspasivw" d∆ ej" povnton ejphrefeva" fuvge pevtra", navis mea nam alie congregate ibi perierunt / nhu÷" ejmhv, aujta;r aiJ a[llai ajolleve" aujtovq∆ o[lonto: inde autem ulterius navigabamus contristati anima / e[nqen de; protevrw plevomen ajkachvmenoi h\tor, gaudentes / a morte / amicabiles cum perdideramus socios / a[smenoi ejk qanavtoio fivlou" ojlevsante" eJtaivrou", Eeam autem ad insulam venimus ibi autem habitabat ej" nh'son, ajfikovmeq∆ ejnqavd∆ e[naie, 135 Aijaivhn d∆ Cyrces bonicoma ardua dea famosa Kivrkh eju>plovkamo" deinh; qeo;" aujdhvessa, soror sagacis Eetao / aujtokasignhvth oJloovfrono" Aijhvtao, ambo autem orti fuerunt a lucente mortalibus Sole / a[mfw d∆ ejk gegavthn faesimbrovtou jHelivoio. matre que a Persa / quam Oceanus genuit filiam / mhtrov" t∆ ejk Pevrsh", th;n jWkeano;" tevke pai'da f. 126r 127 ipso: ense m. s. || 128 hortans: ipsos s. int., sottolin. || 129 imponere: manus s. ut festinarent m. s. imponere – remis: proprie est actus remigatoris: nam remigando elevant primo se, secundo cadut flexi post m. s. || 134 a morte: quia fugimus s. m. s. || 135 Eeam: ab Eeo rege dicta m. s. || 136 Cyrces: proprium int. || 137 sagacis: in omnibus sapientis int., sottolin. Eetao: regis Colchorum int., sottolin. Medee patris; Eoeta frater fuit Circes m. d. || 137-139 Persis filia fuit Oceani, uxor Solis; Pesis et Solis Oeta et Circes fuerunt fratres; Hesiodus autem et ‘Hecatem’ Persida dixit m. s. || 139 Persa: proprium m. sup. 129 a periculo: vel ‘a malo’ int. || 136 famosa: vel ‘cantatrix’ m. d. 127 navi […] habenti: -i corr. da is
360
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
ibi autem in litore cum navi descendimus tacite / ejnqavd∆ ejpakth'" nhi÷ kathgagovmesqa siwph' 140 naulochon ad portum et aliquis deus conducebat / nauvlocon ej" limevna, kaiv ti" qeo;" hJgemovneuen, ubi tunc exivimus / duobus diebus et duobus noctibus / e[nqa tovt∆ ejkbavnte", duvo t∆ h[mata kai; duvo nuvkta", iacebamus simul labore que et anxietatibus animum comedentes / keivmeq∆ oJmou' kamavtw te kai; a[lgesi qumo;n e[donte", sed quando iam terciam diem bonicoma perfecit Aurora / ajll∆ o{te dh; trivton h\mar eju?plovkamo" tevles∆ jHwv", et tunc ego meam lanciam cum accepi et ensem acutum / kai; tovt∆ ejgw;n ejmo;n e[gco" ejlwn kai; fasganon ojxu; 145 fortiter a navi salivi / ad circumspeccionem / karpalimw" para; nho;" ajnhvi>on ej" periwph;n si opera viderem mortalium vocem que audirem ei[pw" e[rga i[doimi brotw'n ejnophvn te puqoivmhn steti que ad adspectum ad durum saxum cum salivi e[sthn d∆ ej" skopih;n ej" paipalovessan ajnelqwn, cogitavi autem postea per sensum et per animum / mermhvrixa d∆ e[peita kata; frevna kai; kata; qumovn, 151 venire atque scire / postquam vidi nigrum fumum / ejlqei'n hjde; puqevsqai, ejpei; i[don ai[qopa kapnovn, 150 sic autem michi sencienti placuit utilius esse / w|de dev moi fronevonti doavssato kevrdion ei\nai. primo cum venirem ad navem citam et litus maris / prw't∆ ejlqovnt∆ ejpi; nh'a qoh;n kai; qi'na qalavssh", et cenam sociis darem mittere que ut scirent kai; dei'pnon eJtaivroisin dovmenai, proevmen te puqevsqai,
141 naulochon: in quo dormiunt naves; a ‘naus’, quod est ‘navis’, et ‘lechos’ (corr. da lec-), quod est ‘lectus’ m. s. || 143 e[donte": d m. d. || 146 ad circumspeccionem: ut exsplorarem et viderem m. d. || 147 vocem: i. ‘linguam’ int., sottolin. || 153 scirent: de insula s. vel de hominibus m. d. 148 saxum: alias ‘petram’ m. d. 145-146 m. d. || 145 accepi: corr. da accip- || 146 salivi: -ivi su rasura || 148 paipalovessan: corr. da pe-
LIBRO X
361
sed quando iam iuxta eram cum veni ad navem ajll∆ o{te dh; scedo;n h\a kiw;n new;" ex utraque parte trahendam ajmfielivssh", et tunc aliquis michi deorum misertus est soli existenti me qew'n ojlofuvrato mou'non ejovnta. 155 kai; tovte ti" qui iam michi alticornum cervum magnum in via ipsa / o{" rJav moi uJyivkerwn e[lafon mevgan eij" oJdo;n aujthvn, misit / hic ad fluvium descendebat a pascuis silve h|ken, oJ me;n potamovn de kathvi>en ejk nomou' u{lh", potaturus iam certe ipsum tenebat vis solis / e[cen mevno" hjelivoio, 160 piovmeno", dh; gavr min hunc autem ego exeuntem in spatula / in medio humerorum to;n d∆ ejgw;n ejkbaivnonta kata; knh'stin mevsa nw'ta, vulneravi hec contra lancia ferrea transivit / 160 plh'xa, tov d∆ ajntikru; dovru cavlkeon ejxepevrhse ac cecidit in pulveribus cum mugit procul que volavit animus / kadd∆ e[pes∆ ejn konivhsi makw;n ajpo; d∆ e{ptato qumov", f. 126v ab isto ego adveniens lanciam ferream a vulnere / tw' d∆ ejgw; ejkbaivnwn dovru cavlkeon ejx wteilh'", extraxi / hanc certe cum flexi in terra eijrusavmhn, to; me;n au\qe kata; klivna" ejpi; gaivh, dimisi nam / ego evulsi virgulta virgulas que ei[as∆ aujta;r ejgw; spasavmhn rJw'pa" te luvgou" te, funem autem in quantum canne bene tortam ex utraque parte o{son t∆ o[rguian ejus > trefe;" ajmfotevrwqen, 165 peivsmata d∆ cum texi circum ligavi pedes ardui pelori / plexavmeno" sunevdhsa povda" deinoi'o pelwvrou, ivi que per iugulum ferens ad navem nigram / bh'n de; kata; lofavdia fevrwn ejpi; nh'a mevlainan, 154 ex – trahendam: remis s. m. d. || 156-157 hoc ponit Virgilius quando Eneas interfecit cervum m. d. || 157 hic: cervus s. m. s. || 158 ipsum – solis: i. ‘calore fessus erat’ m. d. || 163 hanc: lanciam s. m. s. || 164 virgulas: i. magis subtiles m. d. || 165 in – canne: mensuram m. s. || 166 pelori: i. ‘magni’ m. d. || 167 ferens: trahens int., sottolin. 154 veni: segue ad eraso || 155 soli existenti: -i su rasura || 157 pascuis: -is su rasura || 165 canne: corr. da -em
362
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
lancie adherens quia non erat in humero e[gcei ejreidovmeno", ejpei; ou[pw" h\en ejp∆ w[mou, 170 manu ferre altera / valde certe magna fera erat / ceiri; fevrein eJtaivrh, mavla ga;r mevga qhrivon h\en, infra que proieci ante navem exitavi que socios / kadd∆ e[balon propavroiqen new;" ajneivgeira d∆ eJtaivrou", 170 humilibus verbis adstans virum quemlibet / meilicivoi" ejpevessi parastado;n a[ndr∆ e{kaston, ‘o amici non certe descendemus contristati licet / ‘w\ fivloi, ouj gavr pw katadusovmeq∆ ajcnuvmenoiv per, ad inferni domus antequam prodestinata dies venerit / eij" jAi?dao dovmou", pri;n movrsimon h\mar ejpevlqh, sed eya donec in navi cibus que potus que ajll∆ a[get∆ o[fr∆ ejni; nhi÷ brw'si" te povsi" te recordemur cibi nec consumemur fame /’ mnhsovmeqa brwvmh", mh;de; trucwvmeqa limw',’ 175 sic iam fatus / illi autem cito meis verbis obediebant }W" a]r ejfavmhn, oi} d∆ w\ka ejmoi'" ejpevessi pivqonto, atque excooperierunt in litore maris sine fece ejk de; kaluyavmenoi para qi'n∆ aJlo;" ajtrugevtoio, admirati fuerunt que de cervo valde certe magna fera erat / qhhvsan t∆ e[lafon mavla ga;r mevga qhrivon h\en, 180 nam postquam dellectati fuerunt videntes oculis / aujta;r ejpei; tavrphsan oJrwvmenoi ojfqalmoi'sin, f. 127r manus cum lavaverant ordinabant gloriosum epulum cei'ra" niyavmenoi teuvcont∆ ejrikudeva dai'ta / 180 sic tunc certe tota die ad solem intratum w}" tovte me;n provpan h\mar ej" hjevlion katadu'nta.
169 ferre: lanciam s. int., sottolin. || 172-173 non – venerit: q. d. ‘non est bonum anxios esse, quia iam non descendemus ad inferos ante diem’, q. d. ‘non descendamus ante diem’ m. s. || 174 cibus – que2: est s. m. d. || 177 excooperierunt: cervum ex virgultis int., sottolin. || 180 ejrikudeva: quod letari et gloriari facit m. d. || 181 ad – intratum: ‘usque’ s. ‘solem flexum’ m. d. 175 cibi: alias ‘ferculi’ m. s. 173 venerit: -erit su rasura
LIBRO X
363
sedebamus comedentes carnes multas et vinum dulce / h{meqa dainuvmenoi krevat∆ a[speta kai; mevqu hJduv, quando autem aere se generans apparuit rosei digiti Aurora, 187 h\mo" d∆ hjrigevneia favnh rJododaktulo" jHwv", et tunc ego congregacionem cum feci sermonem dixi / kai; tovt∆ ejgw;n ajgorh;n qevmeno" kata; mu'qon e[eipon, ‘audiatis mei sermones mala licet pacientes socii / 185 ‘kevklutev meu muvqwn kakav per pavsconte" eJtai'roi. o amici non iam certe scimus ubi obscuritas / nec ubi oriens / 190 w\ fivloi, ouj dh; gavr pi i[dmen o{ph zovfo", ouj d∆ o{p∆ hjw"v , nec ubi sol lucens mortalibus venit sub terram / ouj d∆ o{ph hjevlio" faesivmbroto" ei\s∆ uJpo; gai'an nec ubi surgit / sed consulemus cito ouj d∆ o{ph ajnnei'tai, ajlla; frazwmeqa qa'sson, siquod est consilium / ego non puto esse / ei[ti" e[stai mh'ti", ejgw; d∆ oujk oi[omai ei\nai, vidi certe ad scopulum durum cum adscendi / 190 ei\don ga;r skopih;n ej" paipalovessan ajnelqwvn, insulam quam circum pontus inmensus coronatus est / nh'son, th;n peri; povnto" ajpeivrito" ejstefavnwtai, ipsa autem plana iacet fumum autem in medio aujth; de; cqamalh; kei'tai kapno;n d∆ ejni; mevssh. aspexi oculis per arbores crebras et silvam’ e{drakon ojfqalmoi'sin dia; druma; pukna; kai; u{lhn…’ sic fatus fui / istorum autem fracta fuit amica anima }W" ejfavmhn. toi'sin de; kateklavsqh fivlon h\tor, recordatorum opus lestrigonis Antiphatio 195 mnhsamevnoi" e[rgon, laistrugovno" jAntifavtao, 182 multas: multas m. s. || 186 i[dmen: en m. d. obscuritas: i. ‘nox’ int., sottolin. || 186-188 non – surgit: non loquitur tamquam inscius, sed tamquam anxius et contristatus m. d. || 189 esse: consilium s., vel remedium m. d. || 190 durum: i. ‘asperum’ int., sottolin. || 191 inmensus: ‘multus’ s. int., sottolin. || 193 per – crebras: ‘per locum’ s. ‘arboribus plenum’ m. d. || 194 istorum – anima: dubitabant quia ubicumque fuerunt mala habuerunt ab omnibus m. d. || 195 opus – Antiphatio: quomodo socios comederat m. d. Antiphatio: proprium int. 183 rosei: -sei su rasura || 185 pavsconte": segue una rasura || 186 i[dmen: corr. da -hn || 188 consulemus: su rasura || 189 siquod: -o- dopo la corr. || 190 paipalovessan: corr. da pe- adscendi: corr. da as-
364
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
Cyclopis que vis / magnanimi homicide Kuvklwpov" te bivh" megalhvtoro" ajndrofovnoio, 200 plorabant que subtiliter teneras lacrimas fundentes klai'on de; lligaivw" qalero;n kata; davkru cevonte" sed non certe aliquod opus factum fuit merentibus / ajll∆ ouj gavr ti" prh'xi" t∆ ejgivgneto muromevnoisi, f. 127v nam ego dupliciter omnes bene ocreatos socios aujta;r ejgw; divca pavnta" eju>knhvmida" eJtaivrou", numerabam / principem autem ambabus dedi 200 hjrivqmeon ajrco;n de; met∆ ajmfotevroisin o[passa, hiis quidem ego dominabar / hiis autem Eurylochus deo similis / tw'n me;n ejgw;n h\rcon, tw'n d∆ Eujruvloco" qeoeidh;" autem in galea ferrea vibrabamus cito / sortes klhvrou" d∆ ejn kunevh calkhvrei> pavllomen w\ka. atque prosiluit sors magnanimo Eurylocho / ejk d∆ e[qore klh'ro" megalhvtoro" Eujrulovcoio, motus que fuit ut ret simul illo duo et xx socii / bh' d∆ ijevnai, a{ma tw' ge duvw kai; ei{kos∆ eJtai'roi, plorantes atque nos liquerunt flentes retro / klaivonte", kata; d∆ a[mme li'pon goovwnta" o[pisqen, 205 invenerunt autem in vallibus factas domos Circes / eu|ron d∆ ejn bhvsshsi tetugmevna dwvmata Kivrkh", 210 linitis lapidibus alto in loco / xestoi'sin lavessi periskevptw ejni; cwvrw, circum autem lupi erant montani atque leones / ajmfi; dev min luvkoi h\san ojrevsteroi hjde; levonte". 196 Cyclopis: proprium int. homicide: quia socios comedit m. d. || 199-201 divisit Ulixes gentem suam in duas partes et unam ducebam ille, alteram Eurylochus, eius socius m. s. || 200 principem: ducem m. s. ambabus: partibus int., sottolin. || 201 hiis1: uni parti m. s. hiis2: alteri int., sottolin. Eurylochus: proprium int. deo similis: i. ‘dei ydeam habens’ m. d. || 202-203 fecerunt sortes utra pars deberet adscendere ad insulam vel ad civitatem, cecidit sors Eurilocho et ivit m. s. || 203 prosiluit: i. ‘advenit’ vel ‘cecidit’ int., sottolin. Eurylocho: proprium int. || 204-207 ponit quomodo Erilochus cum xxii socios venit ad Cyrcem m. d. || 207 alto: i. ‘magne apparencie’ m. s. || 208 montani: i. ‘agresti’ m. s. 202 kunevh: -evh corr. da aivh || 203 magnanimo Eurylocho: -o corr. da i || 205 a[mme: corr. da a{- || 206 bhvsshsi: corr. da bav-
LIBRO X
365
quos ipsa decepit / postquam mala medicamina dedit / tou;" aujth; katevqelxen ejpei; kaka; favrmak∆ e[dwken, non autem illi commoti fuerunt ad viros sed vere illi oi{ g∆ w{rmhvqhsan ejp∆ ajndravsin ajll∆ a[ra toiv ge 210 ouj d∆ caudis longis adhulantes surrexerunt oujrh'sin makrh'sin perissaivnonte" ajnevstan, sicuti quando circum regem canes ab epulo venientem / wJ" d∆ o{tan ajmfi; a[nakta kuvne" daivthqen ijovnta, cauda adhulantur semper certe fert dellectabilia animi / saivnws∆ aijei; gavr te fevrei meilivgmata qumou', sic hos circum lupi fortes ungulas atque leones / w}" tou;" ajmfi; luvkoi kraterwvnuce" hjde; levonte", adhulabantur / isti que pertimuerunt postquam viderunt magna portenta / toi; d∆ e[ddeisan ejpei; i[don aijna; pevlwra, 215 sai'non, steterunt in ianuis dee bonicome / ejni; quvrhsi qea'" kalliplokavmoio. 220 e[stan Cyrcem intus audiebant canentem voce bona / f. 128r Kivrkh" d∆ ejndon a[kouon ajeidouvsh" ojpi; kalh', telam texentem magnam inmortalem / qualia dearum / iJsto;n ejpoicomevnh" mevgan a[mbroton oi|a qeavwn, subtilia et graciosa et gloriosa opera sunt / leptav te kai; cariventa kai; ajglaa; e[rga pevlontai. istis autem sermonem incepit Polites / princeps virorum / muvqwn h[rceto Polivth" o[rcamo" ajndrw'n, 220 toi'si de; qui michi cura dignus sociorum / erat venerabilis que / o{" moi khvdisto" eJtavrwn h\n kednovtatov" te… ‘o amici intus certe quedam texens magnam telam / ‘w\ fivloi e[ndon gavr ti" ejpoicomevnh mevgan iJstovn, bonum canit / pavimentum autem totum circum resonat / kalo;n ajoidiavei davpedon d∆ a{pan ajmfi; mevmuken, 209 medicamina: ‘venena’ s. m. s. || 210 ad viros: i. ‘contra viros’ m. s. || 212 ab epulo: a comestione m. d. || 213 fert: eis int., sottolin. dellectabilia: dona ut carnes, panem et talia m. d. || 216 dee: Cyrces s. int., sottolin. || 217 audiebant: ipsam s. m. sup. || 218 inmortalem: ‘incorruptibilem’ s. m. d. || 220 Polites: proprium int. || 222 dicens m. s. || 223 bonum: i. ‘bene’ m. s. 210 w{rmhvqhsan: corr. da w[- || 212 venientem: corr. da -es || 223 ajoidiavei: corr. da ajei-
366
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
vel deus vel mulier / sed loquamur cito /’ h] qeo;" hje; gunhv, ajlla; fqeggwvmeqa qa'sson…’ sic vero vociferatus / isti autem loquebantur vocantes / }W" a[r∆ ejfwvnhsen, toi; d∆ ejfqevggonto kaleu'nte", 225 hec autem cito cum exivit ianuas aperuit splendidas / 230 h{ d∆ ai\y∆ ejx ejlqou'sa quvra" w[i>xe faeinav", et vocabat / illi simul omnes cum inexperienciis secuti fuerunt / kai; kavlei, oi{ d∆ a{ma pavnte" aji>dreivhsin e{ponto, Eurylochus autem exspectavit cum putavit dolum esse / Eujruvloco" d∆ uJpevmeinen ejeisameno" dovlon ei\nai, locavit autem cum introduxerat in sedibus que thronis que ei|sen d∆ eijsagagou'sa kata; klismouv" te qrovnou" te, et ipsis caseum et polentam et mel viride / 230 ejn dev sfin turovn te kai; a[lfita kai; mevli clwrovn, vino cum pramnio miscebat / miscuit que Cererem / oi[nw pramneivw ejkuvka ajnevsmige de; sivtw, medicamina ardua ut totaliter obliviscerentur patrie proprie / favrmaka luvgra; i{na pavgcu laqoivato patrivdo" ai[h", nam postquam dedit et potaverunt statim postea / aujta;r ejpei; dw'kevn te kai; e[kpion, aujtivk∆ e[peita baculo percussit in haris claudebat rJavbdw peplhgui'a kata; sufeoi'sin ejevrgnu, illi autem suum certe habebant capita vocem que pilos que oiJ de; suw'n me;n e[con kefala;" fwnhvn te trivca" te, 235 antea / et corpus / nam intellectus erat firmus ut kai; devma", aujta;r nou'" h\n e[mpedo" wJ" to; pavro" per, f. 128v 240 sic illi plorantes clausi erant / istis autem Cyrces / }W" oiJ me;n klaivonte" ejsevrcato, toi'si de; Kivrkh,
227 cum inexperienciis: inexperti, et qui inexperte agit stolide agit m. d. inexperienciis: i. ‘stulticiis’ m. d. || 228 Eurylochus: proprium int. || 231 pramnio: ab insula int., sottolin. ab insula m. s. a loco sic dicto m. s. || 232 medicamina ardua: s. int. || 234 in – claudebat: cum (precede una rasura) aliis porcis m. d. || 235 mutati fuerunt in sues m. d. 229 locavit: vel ‘sedere fecit’ m. s. 232 luvgra;: corr. da luvgr∆ || 235 e[con: corr. da -wn
LIBRO X
367
penes acylon glandem que posuit fructum que craniis par r∆ a[kulon bavlanon t∆ ejbalen karpovn te kraneivh", ad comedendum / qualia sues infra dormientes semper comedunt / e[dmenai, oi|a su'e" camaieunavde" aije;n e{dousin, Eurylochus autem cito venit citam ad navem nigram / ai\y∆ h\lqe qoh;n ejpi; nh'a mevlainan, 240 Eujruvloco" d∆ anunciacionem sociorum dicens et sine istoria / mortem / ajggelivhn eJtavrwn ejrevwn, kai; ajdeukeva povtmon, non autem affari poterat verbum desiderans licet / ouj dev ti ejkfavssai duvnato e[po" iJevmenov" per, nec eius oculi anima tristicia magna lesus / kh' rJ∆ ajcei> megavlw, bebolhmevno", ouj dev oiJ o[sse lacrimis implebantur fletum propalabat animus / dakruovfin pimplanto, govon d∆ wji?eto qumov", sed quando iam ipsum omnes admirati fuimus / interogantes / dhv min pavnte" ajgassavmeq∆ ejxerevonte", 245 ajll∆ o{te et tunc aliorum sociorum narravit perniciem / 250 kai; tovte tw'n a[llwn eJtavrwn katevlexen o[leqron, ‘ivimus ut precepisti per loca silvosa gloriose Ulixes / ‘h[omen wJ" ejkevleue" ajna; druma; faivdim∆ jOdusseu', invenimus in vallibus factas domos bonas / eu[romen ejn bhvsshsi tetugmevna dwvmata kalav, ubi quedam magnam telam texens subtiliter canebat / mevgan iJsto;n ejpoicomevnh livg∆ a[eiden, 254 e[nqa dev ti" vel dea vel mulier / illi loquebantur vocantes / 250 h] qeo;" hje; gunhv, toi; d∆ ejfqevggonto kaleu'nte", hec autem cito cum exivit ianuas aperuit nitidas / h{ d∆ ai\y∆ ejxelqou'sa quvra" w[i>xe faeinav", et vocabat / hii simul omnes cum inexperienciis secuti sunt kai; kavlei, oiJ d∆ a{ma pavnte" aji>dreivhsin e{ponto: 238 acylon: fructus est prini vel pruni arboris m. s. craniis: apite, arboris illius m. d. || 240 Eurylochus: proprium int. || 243-244 nec – implebantur: nimio dolore plorare non poterat m. d. iam dolore non poterat flere m. d. || 247 dicens m. s. || 250 vel1 – mulier: ʻnescioʼ quasi m. s. illi: socii s. int., sottolin. || 252 inexperienciis: i. ‘stulticiis’ int., sottolin. 239 qualia: alias ‘sicuti’ m. s. || 247 silvosa: eciam ‘extrema’ m. s. 244 fletum: f- corr. da p || 247 silvosa: su rasura
368
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
nam ego remansi cum putavi dolum esse / aujta;r ejgw;n uJpevmeina oji>ssavmeno" dovlon ei\nai, hii autem destructi fuerunt simul / nemo ipsorum oiJ d∆ a{m∆ aji>stwvqhsan ajolleve", ouj dev ti" aujtw'n, apparuit in longum certe sedens explorabam’ ejxefavnh, dhro;n ga;r kaqhvmeno" ejskopivazon…’ f. 129r 255 260 sic fatus / nam ego certe ensem argenteum w}" e[fat∆ aujta;r ejgw; peri; me;n xivfo" ajrgurovhlon, humeris posui magnum ferreum circum autem arcus / w[moii>n balovmhn mevga cavlkeon, ajmfi; de; tovxa, huic autem cito precipiebam ad ipsam viam ut conduceret to;n d∆ ai\y∆ hjnwvgea aujth;n oJdo;n hJghvsasqai, nam hic ambabus cum accepit deprecabatur / genua aujta;r o{ g∆ ajmfotevrh/si labw;n ejlivsseto gouvnwn, ʻne me duc illuc nolentem Iove nutrite sed linquas hic / ʻmhv mavg∆ ejkei's∆ ajevkonta diotrefev", ajlla; livp∆ aujtou' 260 266 scio enim quod nec ipse veniam nec aliquem alium / oi\da ga;r wJ" ou[t∆ aujto;" ejleuvssomai, ou[tev tin∆ a[llon, duces ex tuis sociis sed cum istis cito a[xei" sw'n eJtavrwn, ajlla; su;n toi'" desi qa'sson, fugiamus adhuc certe evademus malum diem /’ feuvgwmen, e[ti gavr ken ajluvxaimen kako;n h\mar,’ sic fatus nam ego retribuens dixi / }W" e[fat∆ aujta;r ejgwv min ajmeibovmeno" proseveipon, 270 ‘Euriloche certe tu exspecta hic in isto loco 265 ‘ jEujruvloc∆ h[toi me;n su; mevn∆ aujtou' tw' d∆ ejni; cwvrw, comedens et bibens cava navi nigra e[sqwn kai; pivnwn, koivlh para; nhi÷ melaivnh, nam ego vadam fortis autem michi est necessitas /’ aujta;r ejgw;n ei\mi kratero;" dev moi e[plet∆ ajnavgkh,’ 253 ego: ego m. s. || 255 explorabam: respiciebam m. d. || 256 fatus: Eurilochus m. s. || 256-258 nam – conduceret: nunc ponit quomodo Ulixes ad Circem venit m. d. || 258 ‘precepi’ s. ‘Eurilocho ut duceret me ad viam’ m. s. conduceret: me s. m. d. || 259 ambabus: manibus s. m. s. || 261 ipse: ego s. int., sottolin. || 265 Euriloche: proprium int. 253 putavi: -avi su rasura || 259 accepit: corr. da accip- || 262 a[xei": corr. da a{- || 266 cava [...] nigra: -a corr. da am rasura sopra para; navi: corr. da -em
LIBRO X
369
sic cum dixi a navi salibam atque a mari / }W" eijpwn para; nho;" ajnhvi>on hjde; qalavssh", sed quando iam debebam veniens sacras ad valles / ajll∆ o{te dh; a]r e[mellon ijw;n iJera;" ajna; bhvssa"… Cyrces venire multipharmace ad magnam domum / dw'ma, 270 Kivrkh" i{xesqai polufarmavkou ej" mevga ibi michi Mercurius auream virgam habens obviavit / e[nqa moi JErmeiva" crusovrrapi" ajntebovlhsen, venienti ad domum iuveni viro assimilatus ejrcomevnw pro;" dw'ma nehnivh ajndri; ejoikw;" primo pubescenti / cuius alacrissima etas prwvtw uJphnhvth tou' per cariestavth h{bh, fatus ac nominavit ac vere me cepit in manu verbum ceiri, e[po" t∆ e[fat∆ ejk t∆ ojnovmazen, 280 e[n t∆ a[ra oiJ fu' ‘quo iam o miser per extremas venis solus / e[rceai oi\o", f. 129v 275 ‘ph' d∆ au\ w\ duvsthne diavkria" loci inscius existens socii autem in Cyrces domibus / cwvrou a[i>dri" ejwvn, e{taroi d∆ ejn Kivrkh" dwmasi, hara clausi sunt / sicuti sues / varios et profundos stabulos habentes / e[rcatai w{" te su'e" pukinou;" keqmw'na" ejcovnte", vel hos soluturus huc venis ? / non autem te fateor / h] tou;" lusovmeno" deu'r∆ e[rceai ouj dev se fhmiv, ipsum reverti / manebis tu ubi et alii aujto;n nosthvsein, menevei" ge suv g∆ e[nqa per a[lloi, sed eya iam te a malis liberem atque salvem / 280 ajll∆ a[ge dhv se kakw'n ejkluvsomai hjde; sawvsw, accipe hoc pharmacum bonum habens ad domos Circes th' tovde favrmakon ejsqlo;n e[cwn ej" dwvmata Kivrkh", venias / quod tibi a capite expellet malum diem / e[rceu, o{ kevn toi krato;" ajlavlkhsin kako;n h\mar, 269 sacras: per antifrasin ‘inexecratas’ m. d. || 272 assimilatus: similis visus m. d. || 275 per extremas: partes s. m. sup. i. ‘per loca silvosa et aspera’ m. sup. || 276 inscius: inexpertus m. s. || 281 pharmacum: medicamen, herbam s. m. s. || 281-282 ad – venias: cum hoc s. medicamine m. s. 273 etas: vel ‘adholoscencia’ m. d. 268 dixi: corr. da dic- || 270 multipharmace: corr. da -i || 273 uJphnhvth: -h su rasura || 274 ac eraso sopra e[n || 276 ejn: segue una rasura || 277 varios: corr. da -as
370
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
omnia autem dicam corruptibilia consilia Cyrces / pavnta dev ti ejrevw ojlofwvi>a dhvnea Kivrkh" / ordinabit tibi poculum ponet que pharmaca cibo / teuvxei toi kukew', balevei d∆ ejni; favrmaka sivtw, 290 sed nec sic decipere te poterit / non enim dimittet 285 ajll∆ ouj d∆ w}" qevlxai se dunhvsetai, ouj ga;r ejavssei pharmacum bonum quod dabo / dicam que quelibet / favrmakon ejsqlo;n o{ti dwvsw, ejrevw de; e{kasta, quando autem Cyrces te percuciet longa virga / oJppovte ken Kivrkh s∆ ejlavsei perimhvkei> rJavbdw, iam tunc tu ensem acutum cum extrahxeris a latere / dh; tovte su; xivfo" ojxu; ejreissavmeno" para; mhrou', Cyrcem insulta sicuti interficere desiderans / Kivrkh ejpai?xai w}" ktavmenai meneaivnwn, hec autem cum pertimuerit precipiet quiescere / hJ de; d∆ uJpo ddeivsasa kelhvsetai eujnhqh'nai, 290 tunc tu non certe negabis dee cubile e[nqa su; mhkevt∆ e[peit∆ ajpanhvnasqai qeou' eujnhvn, ut tibi solvat socios et te curare dignetur o{fra kev toi luvsh q∆ eJtavrou", aujto;n komivsh sed precipe sibi beatorum magnum sacramentum iurare / ajlla; kevlesqaiv min makavrwn mevgan o{rkon oJmovssai ne tibi ipsi lesionem malam consulat aliam / f. 130r 300 mhvti toi aujtw' ph'ma kako;n bouleusevmen a[llo, ne te cum nudatus fueris debilem et sine vi faciat /’ mhv s∆ ajpogumnwqenta kako;n kai; ajnhvnora qeivh,’ 295
283 corruptibilia: astuta et sagacia m. d. || 284 pharmaca: ‘medicamina’ s. m. d. || 285 decipere: mutare int., sottolin. || 286 pharmacum: ‘medicamen’ s. m. s. dabo: tibi int., sottolin. || 289 Cyrcem: i. contra m. s. desiderans: i. ‘dispositus existens’ m. d. || 290 quiescere: in lecto s. m. d. || 291-293 sed et antea precipe ut solvat (corr. da -as) socios tuos et sacramentum tibi faciat; q. d. ‘non negabis secum quiescere, sed ante quam quiescas petas sacramentum ab ipso’ m. s. e inf. || 291 cubile: postilla erasa sul m. d. || 292 te – dignetur: i. ‘ut habeat curam de te’ m. d. || 294 consulat: consilio et sagacitate faciat m. sup. || 295 cum – fueris: deposito ense m. s. 285 ejavssei: -ei corr. da h || 292 eJtavrou": corr. da eJtaiv- || 294 consulat: -at su rasura
LIBRO X
371
sic vero vociferatus dedit pharmacum argiphontes / w}" a[ra fwnhvsa" povre favrmakon ajrgeifovnth", a terra cum extrahxit et michi naturam eius demonstravit / ejk gaivh" ejruvsa" kaiv moi fuvsin aujtou' e[deixen, radice certe nigrum erat / lacti autem simile flore rJivzh me;n mevlan e[ske gavlakti de; ei[kelon a[nqo", moly autem vocant dei grave autem est / evelli mw'lu dev min kalevousi qeoiv, calepo;n dev t∆ ojruvssein, viris mortalibus dei autem omnia possunt / te pavnta duvnantai. 300 ajndravsi ge qnhtoi'si, qeoi; dev Mercurius certe postea abiit ad longum Olympum / JErmeiva" me;n e[peit∆ ajpevbh pro;" makro;n [Olumpon, insulam per arbustralem / ego autem ad domos Cyrces / nh'son ajn∆ uJlhvessan, ejgw; d∆ ej" dwvmata Kivrkh" ibam multa autem michi cor cogitabat venienti / h[i>a polla; dev moi kradivh povrfure kiovnti, steti que in ianuis dee bonicome / eijni; quvrhsi qea'" kalliplokavmoio, 310 e[sthn d∆ ibi stans vocavi dea autem mei audivit vocem / meu e[kluen aujdh'", 305 e[nqa stav", h[usa qea; dev hec autem cito cum exivit valvas aperuit nitidas / h{ d∆ ai\y∆ ejxelqou'sa, quvra" w[i>xe faeinav", et vocabat nam ego sequebar contristatus animo / kai; kavlei. aujta;r ejgw;n eJpovmhn ajkachvmeno" h\tor, et sedere fecit me cum introduxit in throno argenteo / ei|se dev m∆ eijs∆ ajgagou'sa ejpi; qrovnou ajrgurohvlou, ordinavit michi poculum aureo calyce ut biberem / dev moi kukew' crusevw devpaiü o{fra pivoimi 316 teu'xe
296 argiphontes: i. ‘Argi occisor’, Mercurius m. d. || 297 demonstravit: ‘dixit’ s. m. d. || 298 radice – erat: pharmachum erat radice nigrum m. s. lacti – flore: erat s. m. d. || 299 moly: herba est que nunc vocatur vulgariter ‘ruta’, sed silvestris m. s. || 299-300 grave – mortalibus: hec herba habet dare mortem illi qui ipsam primitus evellit m. d. || 307 vocabat: ad se s. m. s. || 308 in throno: in sede m. d. 303 cogitabat: alias improprie ‘purpurizabat’ per actum cogitaminis m. d. 297 michi: corr. da me || 299 evelli: -i su rasura || 309 o{fra: corr. da o[-
372
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
atque pharmacum posuit mala senciens in animo / ejn dev te favrmakon h|ke kaka; fronevous∆ ejni; qumw', 310 nam postquam dedit et bibi non me decepit / aujta;r ejpei; dw'kevn te kai; e[kpion, ouj dev m∆ e[qelxe, virga cum percussit / verbum fata ac nominavit / rJavbdw peplhgui'a, e[po" t∆ e[fat∆ ejk t∆ ojnovmazen ‘vadas nunc ad haram cum aliis dormias sociis /’ ‘e[rceo nu'n sufeovn de met∆ a[llwn levxeo eJtaivrwn,’ f. 130v 320 sic fata ego autem ensem acutum cum extrahxi a latere / w}" favt∆ ejgw; d∆ a[or ojxu; ejrussavmeno" para; mhrou', in Cyrcem insultavi / sicuti interficere desiderans / Kivrkh ejphvi>xa w{" te kataktavmenai meneaivnwn, 315 hec autem magne clamans cucurrit et cepit genua / hJ de; mevga ijavcousa, ejpevdrame kai; labe gouvnwn, et michi merens verba pennosa loquebatur / kaiv m∆ ojlofuromevnh e[pea pteroventa proshuvda, ‘quis unde es virorum ? / ubi tibi civitas atque parentes ? / ‘tiv" poqen ei\" ajndrw'n, povqi toi povli" hjde; tokh'e", mirum tenet / quomodo / non / cum potasti hec medicamina mutatus es / qau'm∆ e[cei, w}" ou[ti piw;n ta; de favrmaka ejqevlcqh", non certe aliquis alius vir hec medicamina substinuit / ouj de; ga;r ouj dev ti" a[llo" ajnhvr, tavde favrmak∆ ajnevtlh 320 qui potaverit et intus transiverit sepem dencium / o{" ke pivh kai; prw'ton ajmeivyetai e{rko" oJdovntwn, tibi autem quidam in pectoribus inviolabilis sensus est / soi; dev ti" ejn sthvqessin ajkhvlwto" novo" ejstivn, vel tu Ulixes es multimodus ? quem michi semper h] suv g∆ jOdusseuv" ejssi poluvtropo" o{n te moi aijei; 330 dicebat venturum auream virgam habens / Mercurius ? / favsken ejleuvsesqai crusovrrapi" ajrgeifovnth" 311 non – decepit: i. ‘non me permutavit’ m. d. || 313 dicens m. s. haram: porcorum m. sup. || 315 in Cyrcem: contra ipsam m. s. desiderans: dispositus et prontus existens m. d. || 316 genua: mea s. m. d. || 318 civitas: est int., sottolin. || 319 mirum tenet: ‘mirum tenet’: q. d. ‘admiror quod tu non mutatus es cum pharmacha potasti’ m. s. || 320 substinuit: bibere m. d. || 321 transiverit: pharmacha m. d. || 324 Mercurius: i. ‘Argi occisor’ m. d. 314 favt∆ ejgw;: favt∆ ej- corr. da favto || 319 favrmaka: corr. da favrmak∆ || 321 transiverit: su rasura
LIBRO X
373
a Troia salientem cita cum navi nigra / 325 ejk Troivh" ajniovnta qoh' su;n nhi÷ melaivnh, sed eya iam in vagina ensem reponas / nos postea / ajll∆ a[ge dh; koulew' me;n a[or qeo, nw'i> d∆ ejpeita, lectum nostrum adscendemus ut mixti eujnh'" hJmetevrh" ejpibhvomen o{fra migevnte, lecto et amicicia confidemus alterutrum /’ eujnh' kai; filovthti pepoivqomen ajllhvloisi.’ sic fata nam ego ipsi retribuens dixi / }W" e[fat∆ aujta;r ejgwv min ajmeibovmeno" proseveipon, ‘o Cyrces / quomodo quidem precipis mansuetum esse / 330 ‘w\ Kivrkh, pw'" gavr me kevlh soi; h{pion ei\nai, que michi sues quidem fecisti in atriis socios ? / h{ moi u'" me;n e[qhka" ejni; mmegavroisin eJtaivrou", me que hic tenens dolosa senciens precipis / aujto;n d∆ ejnqavd∆ e[cousa dolofronevousa keleuvei", f. 131r ad thalamum ire et tuum adscendere cubile / 340 ej" qavlamon t∆ ijevnai kai; sh'" ejpibhvmenai eujnh'", ut me cum nudatus fuero debilem et sine vi facias / o{fra me gumnwqevnta kako;n kai; ajnhvroa qeivh", non iam ego velim tuum adscendere cubile / 335 ouj d∆ a]n e[gw g∆ ejqevloimi teh'" ejpibhvmenai eujnh'", nisi michi substineas dea magnum sacrametum iurare / eij mhv moi tlaivh" ge qea; mevgan o{rkon oJmovssai, ne michi ibi lesionem malam consules aliam /’ mhvti moi aujtou' ph'ma kako;n bouleusevmen a[llo,’ sic fatus / hec statim iurabat ut precepi / }W" ejfavmhn, h{ d∆ aujtivk∆ ejpwvmnuen wJ" ejkevleuon, nam postquam iuravit perfecit que sacramentum / aujta;r ejpeiv rJ∆ w[mosevn te teleuthsevn te to;n o{rkon,
328 alterutrum: i. ‘inter nos’ m. d. || 330 mansuetum esse: tibi s. m. d. || 332 me: s. me eraso sul m. s. tenens: ‘habens’ s. m. sup. || 335 velim: ‘velim’ s. m. d. || 337 lesionem: nocumentum m. s. consules: consilio facias m. d. || 339 perfecit […] sacramentum: verba sacramentalia dixit m. d. 329 fata: -ta su rasura || 332 me: segue una rasura || 333 ej": segue una rasura tuum: corr. da -am || 335 d∆: dopo la corr. || 339 ejpeiv: corr. da ejpiv
374
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
et tunc ego Cyrces adsendi pulcrum cubile / kai; tovt∆ ejgw; Kivrkh" ejpevbhn peri kallevo" eunh'" 340 pediseque vero tunc in atriis laborabant / ajmfivpoloi d∆ a[ra tevw" me;n ejni; mmegavroisi pevnonto, quatuor / que sibi in domo serve erant / tevssare", aiJ oiJ dw'ma katadrhvsteirai e[asin, generantur autem ille a fontibus atque a silvis geivnontai d∆ a[ra taiv g∆ e[k te krhnavwn ajpov t∆ a[lsewn, 350 atque a sacris fluviis / qui ad mare fluunt / e[k q∆ iJerw'n potamw'n, oi{ t∆ eij" a{la de; prorevousi, ponebat in thronis coria bona / quarum / una tavwn hJ me;n e[balle qrovnoi" e[ni rJhvgea kalav, 345 purpurea / desuper autem linum ponebat porfuvrea kaq∆ u{perqe de; li'n∆ uJpevballen, et altera ante thronos extendebat mensas / hJ d∆ eJtevrh propavroiqe qrovnwn ejtivtaine trapevza", argenteas // supra que ipsas ponebat aureos calices / ajrgureva", ejpi; dev sfi tivqei cruvsea kuvpella, et tercia in cratera alacre vinum miscebat / hJ de; trivth, krhth'ri melivfrona oi\non ejkivrna, dulce in argenteo / dedit que aureos calices hJdu;n ejn ajrgurevw, nevme de; cruvseia kuvpella 350 et quarta aquam ferebat / et ignem ardebat / hJ de; tetavrth, u{dwr ejfovrei kai; pu'r ajnevkaie f. 131v multum sub tripode magno calefiebat que aqua / pollo;n uJpo; trivpodi mmegavlw ijaivneto d∆ u{dwr, nam postquam calefacta fuit aqua in nigro ere / aujta;r ejpeidh; zevssen u{dwr ejni; oi[nopi calkw', 360 342 katadrhvsteirai: st m. d. || 343 ille (corr. da hee) nymphe et pediseque Circes nascuntur a fontibus et a fluviis, eo quod nymphe sunt; aliqui dicunt quod superlacione utitur vel yperbaton m. s. q. d. ‘nymphas habebat’ m. d. || 346 linum: pannum (segue una rasura) m. d. || 347 thronos: sedes int., sottolin. || 349 alacre: dulcurans sensum m. d. || 350 argenteo: vase s. int., sottolin. 341 laborabant: alias ‘preparabant’ m. d. 342 katadrhvsteirai: -st- corr. da s || 350 dedit: -dit su rasura || 351 ejfovrei: -ei su rasura
LIBRO X
375
in scyphon cum sedere fecit lavabat a tripode magno / ej" rJ∆ ajsavminqon e{sasa, lo∆ ejk trivpodo" megavloio odorifera cum miscuit per caput que et humeros / 355 qumh're" keravsasa kata; kratov" te kai; w[mwn, donec michi laborem animum corrumpentem abstulit a membris / o[fra moi ejk kavmaton qumofqovron ei{leto guiw'n, nam postquam lavit et unxit pingui oleo / aujta;r ejpei; lousevn te kai; e[crisen livp∆ ejlaivw, circum / michi vestem bonam posuit / atque indumentum / clai'nan kalh;n bavlen hjde; citw'na, 365 ajmfi; dev me locavit que me cum introducit in throno argenteo / ei\se dev m∆ eijs∆ ajgagou'sa ejpi; qrovnou ajrgurohvlou, bono vario / sub que scabellum pedibus erat / posi;n h\en, 360 kalou' daidalevou uJpo; de; qrh'nu" ut comederem precepit // meo autem non placuit animo / d∆ ejkevleusen, ejmw' d∆ oujc∆ h[ndane qumw', 373 ejsqevmenai sed sedebam alia senciens / mala autem providebat animus / ajll∆ h{mhn a[lla fronevwn kaka; d∆ o{sseto qumov". Cyrces autem ut vidit me sedentem / nec ad cibum / Kivrkh d∆ w}" ejnovhsen e[m∆ h{menon, ouj d∆ ejpi; sivtw, manus extendentem / odiosa que me tristicia tenentem / cei'ra" ijavllonta stugero;n dev me pevnqo" e[conta, iuxta adstans verba pennosa loquebatur / 365 a[gci paristamevnh, e[pea pteroventa proshuvda, ‘cur sic Ulixes infra sedes similis muto / ‘tivfq∆ ou{tw" jOdusseu;" kat∆ a]r e{zeai i\so" ajnauvdw animum habens / cibum autem non tangis nec potum / qumo;n e[cwn, brwvmh" d∆ oujc∆ a{pteai ouj de; poth'to", vel aliquem iam dolum alium putas non autem te opportet pou dovlon a[llon oji?eai ouj dev ti se crhv, 380 h[ tina 354 sedere fecit: me s. int., sottolin. a tripode: ‘a lebete’ s. int., sottolin. || 355 odorifera: i. ‘res odoriferas’ m. s. || 356 laborem: fessus iam eram et discussus camitate m. s. || 359 locavit: sedere fecit m. s. || 366 ou{tw": tw" m. s. muto: si vo m. d. 354 scyphon: vel ‘urna in qua balneabantur’ m. s. 357 pingui: segue una rasura || 365 verba pennosa: -a su rasura || 366 ou{tw": ou{t- su rasura
376
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
pertimere iam certe tibi iuravi forte sacrament’ deidivmen, h[dh gavr toi ajpwvmosa kartero;n o[rkon.’ sic fata nam ego ipsi retribuens dixi / }W" e[fat∆ aujta;r ejgwv min ajmeibovmeno" proseveipon, f. 132r 370 ‘o Cyrces / quis enim iam vir iustus erit / ‘ \W Kivrkh, tiv" gavr ken ajnh;r ejnaivsimo" ei[h ante substineat gustare de cibo atque de poto / plh;n tlaivh pavssasqai ejdhtuvo" hjde; poth'o", quam solvere socios et oculis videre / pri;n luvsasq∆ eJtavrou" kai; ojfqalmoi'sin ijdevsqai, sed si libens ut comedam bibam que precipis / ajll∆ eij dh; profravsa fagei'n pievmen te keleuvei"… solve ut oculis videam electos socios /’ lu'son i{n∆ ojfqalmoi'sin i[dw ejrivhra" eJtaivrou",’ 375 sic fatus / Cyrces autem ab atrio exivit / }W" ejfavmhn, Kivrkh de; di∆ ejk megavroio bebhvkei. virgam tenens manu ianuas aperuit hare / rJavbdon e[cous∆ ejn ceiri; quvra" ajnevwze sufeiou', atque percussit suibus assimilatos novem annorum / 390 ejk d∆ e[lasen sialoi'sin ejoikovta" ejnnewvroisin, hii quidem postea / steterunt contrarii / hec autem per ipsos oiJ me;n e[peit∆ e[sthsan ejnantivoi, hJ de; di∆ aujtw'n, veniens unguebat quemlibet cum medicamine alio / 380 ejrcomevnh prosavleifen e{kaston favrmakon a[llo, horum autem a membris pili fluebant / quos ante nascere fecerat / tw'n d∆ ejk me;n melevwn trivce" e[rreon, a}" pri;n e[fusen, pharmacum pestiferum / quod ipsis dedit venerabilis Cyrces / favrmakon oujlovmenon tov sfin povre povtnia Kivrkh.
371 quis – erit: qui s. m. d. || 372 qui s. m. s. || 374 libens: ‘volens’ s. m. s. || 375 electos socios: gloriosos socios m. d. || 378 assimilatos: socios s. int., sottolin. || 379 contrarii: obvii int., sottolin. || 380 alio: ab illo quod ante ipsos unxerat vel dederat m. d. || 382 Cyrces: proprium int. 371 iustus: ‘laudabilis’ alias m. d. || 373 solvere: ‘iberare’ alias m. s. 369 forte: corr. da -em || 372 cibo […] poto: -o su rasura poth'o": corr. da -h'to" || 380 medicamine: corr. da medicame- || 381 fecerat: -a- corr. da i
LIBRO X
377
viri autem cito facti sunt iuniores quam ante erant / a[ndre" d∆ ai\y∆ ejgevnonto newvteroi h] pavro" h\san, et multum pulcriores et maiores ad videndum / kai; polu; kallivone" kai; meivzone" eijsoravasqai. cognoverunt me illi cepit que manibus quilibet / dev m∆ ejkei'noi, e[fun t∆ ejn cersi;n e{kasto", 385 e[gnwsan omnes autem desiderativus subintravit fletus / circum que domus pa'sin d∆ uJmerovei" uJpevdu govo" ajmfi; de; dw'ma, sonabat / dea que miserebatur et ipsa / fortiter smerdalevon konavbize qea; d∆ ejlevaire kai; aujthv, hec autem iuxta adstans alloquebatur venerabilis Cyrces / meu a[gci parastavsa prothuvda povtnia Kivrkh, 400 hJ dev ‘Iove genite Laertiades multi arbitrii Ulixes / ‘diogene;" Laertiavdh polumhvcan∆ jOdusseu', f. 132v venias nunc ad navem citam et litus maris / qoh;n kai; qi'na qalavssh", 390 e[rceo nu'n ejpi; nh'a navem quidem iam primo extrahatis ad terram / nh'a me;n a]r pavmprwton ejruvsate h[peirovn de, res autem in speluncis ponatis arma que omnia / kthvmata d∆ ejn sphvessi pelavssate o{pla te pavnta, ipse autem retro / venias / et ducas electos socios /’ aujto;" d a]y ijevnai kai; a[gein ejrivhra" eJtaivrou",’ sic fata / nam michi confisus fuit animus nobilis / }W" e[fat∆ aujta;r ejmoiv g∆ ejpepeivqeto qumo;" ajghvnwr, motus sum ut irem ad navem citam et litus maris / d∆ ijevnai ejpi; nh'a qoh;n kai; qi'na qalavssh", 395 bh'n inveni postea in navi cita electos socios / eu|ron e[peita ejpi; nh'a qoh;n ejrivhra" eJtaivrou", miserabiliter plorantes teneras lacrimas fundentes / oijktr∆ ojlofuromevnou" qalero;n katadakrucevonta", 387 sonabat: i. ‘sonum et strepitum faciebat’ m. d. || 389 Iove genite: i. ‘a Iove genus habens’ m. s. || 391 primo: ante omnia m. s. || 392 res: res vestras m. s. arma: i. instrumenta navis int. (navis sottolin.) || 393 ipse – venias: ego te volo m. s. 389 arbitrii: vel ‘ingenii’ m. sup. 387 sonabat: corr. da -avit || 393 venias […] ducas: -as su rasura || 396 e[peita: corr. da e[peit∆ (ma lʼapostrofo non è stato eliminato)
378
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
sicuti quando in agro conversantes vituli circum boves indomitas wJ" d∆ o{tan a[grauloi povrive" peri; bou'" ajgelaia", 410 cum venerint ad mandram postquam herba sature sunt / ejlqouvsa" ejpi; kovpron ejph;n botavnh" korevswntai. omnes simul saltant obvii / non autem stabuli pa'sai a{ma skaivrousin ejnantivai, ouj dev ti shkoiv, 400 tenent sed miserabiliter / clamantes circum querunt i[scous∆ ajll∆ ajdino;n mukwvmenai ajmfiqevousai matres / me illi postquam viderunt oculis mhtevra", ejme; kei'noi ejpei; i[don ojfqalmoi'sin lacrimantes fundebantur / putavit autem ipsorum animus dakruvonte" e[cunto, dovkhse d∆ a[ra sfivsi qumov", sic esse sicuti si ad patriam venirent et civitatem ipsorum / w}" e[men, wJ" eij patrivd∆ iJkoivato kai; povlin aujtw'n, ad asperam Ithachiam / ubi nutriti fuerunt atque nati / trhceivh" jIqavkh", i{na t∆ e[trafen hjd∆ ejgevnonto, 405 et michi plorantes verba pennosa loquebantur / kaiv m∆ ojlofurovmenoi e[pea pteroventa proshuvdwn ‘te quidem reverso Iove genite sic gavisi sumus / ‘soi; me;n nosthvsanti diotrefe;" w}" ejcavrhmen, f. 133r sicuti nunc ad Ithachyam veneremus paternam terram / wJ" e[t∆ eij" jIqavkhn ajfikoivmeqa patrivda gai'an, 420 sed eya aliorum sociorum narra perniciem /’ ajll∆ a[ge tw'n a[llwn eJtavrwn katavlexon o[leqron,’ sic fati / nam ego fatus sum mollibus verbis / }W" e[fan aujta;r ejgw; prosevfhn malakoi'" ejpevessi, 410
398-403 sicuti – fundebantur: comparacio consistit in hoc: sicuti vituli clausi in mandra desiderative funduntur ad matres eorum in sero quando veniunt a pascuis, sic socii mei desiderative et libenter acceperunt me subito quando viderunt m. s. || 398 indomitas: i. ‘sine iugo’ m. d. || 399 venerint: ipse boves s. int., sottolin. || 400 omnes: vituli int., sottolin. || 401 clamantes: ‘mugientes’ s. int., sottolin. || 402-403 me – fundebantur: i. sic int. || 405 ad – Ithachiam: s. int. || 408 paternam terram: s. int. 401 miserabiliter: ‘crebre’ alias int., sottolin. || 410 mollibus: vel ‘humilibus’ m. d. 406 loquebantur: corr. da allo- || 408 paternam: corr. da patriam
LIBRO X
379
‘navem quidem iam primo extrahamus ad terram / ‘nh'a me;n a]r pavmprwton ejruvssomen h[peirovn de, res autem in speluncis ponamus instrumenta que omnia / kthvmata d∆ ejn spevesi pelavssomen o{plav te pavnta, ipsi que hortamini me simul omnes ad sequendum / aujtoi; d∆ ojtruvnesqe ejmoi; a{ma pavnte" e{pesqai, ut videatis socios / sacris in domibus Cyrces / o[fra i[dhsq∆ eJtavrou", iJeroi'" ejn dwvmasi Kivrkh" potantes et comedentes / continue certe habent /’ ejphetano;n ga;r e[cousin,’ 415 pivnonta" kai; e{donta" sic fatus / hii autem cito meis verbis obediebant / }W" ejfavmhn, oiJ d∆ w\ka ejmoi'" ejpevessi pivqonto, Eurylochus autem solus retinuit omnes socios / Eujruvloco" dev moi oi\o" ejruvkake pavnta" eJtaivrou", ‘ha miseri quomodo imus / cur mala desideramus ista / i[men tiv kakw'n iJmeivrete touvtwn, 431 ‘a\ deiloiv, povs∆ Cyrces ad atrium descendere que omnes / Kivrkh" ej" megaron katabhvmenai h{ ken a{panta", aut porcos aut lupos faciet vel leones / hje; luvkou" poihvsetai hje; levonta", 420 h] su'" qui ipsius magnam domum custodiemus et necessitate / oi{ ken oiJ mevga dw'ma fulavssoimen kai; ajnavgkh, sicuti Cyclops fecit quando ipsius ad aulam venerunt / w{" per Kuvklwy e[rexen, o{te oiJ mevspalon i{konto, nostri socii simul que arduus sequebatur Ulixes / hJmevteroi e{taroi su;n d∆ oJ qrasu;" ei{pet∆ jOdusseuv", istius enim illi fatuitatibus perierunt /’ touvtou ga;r kajkei'noi ajtasqalivhsin o[lonto,’ sic fatus nam ego in sensibus cogitavi / mermhvrixa, 425 w}" e[fat∆ aujta;r e[gwge meta; fresi;
411 dicendo m. s. || 413 hortamini: vos s. int., sottolin. || 415 habent: hoc, s. comedere et bibere m. d. || 416 pivqonto: q m. d. || 417 Eurylochus: proprium int. retinuit – socios: dicens s. m. d. || 419 Cyrces – descendere: s. int. || 421 necessitate: q. d. ‘vi’ m. d. || 423 arduus: impius int., sottolin. || 424 istius: Ulixis int., sottolin. fatuitatibus: i. ‘stolidis audaciis’ m. d. 412 o{plav: corr. da o[- || 414 o[fra: corr. da o{-
Kivrkh": K- dopo la corr.
380
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
cum extrahxissem longum ensem pingui a latere / spasavmeno" tanuvhke" a[or pacevo" para; mhrou', f. 133v huius que cum incisissem caput in terra apropinquarem / tw' oiJ ajpotmhvxa" kefalhvn, ou\da" de; pelavssai, 440 et propinquo licet existenti valde iuxta / sed socii kai; peiw' per ejovnti mavla scedo;n aujta;r eJtai'roi, humilibus verbis prohibebant aliter alius / meilicivoi" ejpevessin ejrhvtuon, a[lloqen a[llo", ‘Iove genite / hunc quidem relinquamus si tu precipis / ‘diogenev", tou'ton me;n ejavssomen eij su; keleuvei", 430 ibi in navi manere / et navem custodire / aujtou' para; nhi? te mevnein, kai; nh'a e[rusqai, nos autem conduc sacras ad domos Cyrces /’ hJmi'n d∆ hJgemovneue iJera; pro;" dwvmata Kivrkh",’ sic fati / a navi salibant atque a mari / }W" favmenoi para; nho;" ajnhvi>on hjde; qalavssh", nec Eurylochus cava in navi relictus est / ouj dev men ouj d∆ Eujruvloco" koivlh para; nhi÷ levleipto. sed sequebatur pertimuit certe meam magnam reprehensionem / ajll∆ e[pet∆ e[ddeisen ga;r ejmh;n e[kpaglon ejniphvn, 435 tunc autem alios socios in domibus Cyrces / tovfra de; tou;" a[llou" eJtavrou" ejn dwvmasi Kivrkh, amicabiliter lavit et unxit pingui oleo / ejndukevw" louvsen te kai; e[crisen livp∆ ejlaivw, 450 circum que vestes bonas posuit atque indumenta / ajmfi; d∆ a[ra claivna" kala;" bavlen hjde; citw'na", comedentes autem bene omnes invenimus in atriis / dainumevnou" d∆ eu\ pavnta" ejfeuvromen ejn megavroisin, isti autem postquam alterutrum se viderunt dicerunt que omnia oi{ d∆ ejpei; ou\n ajllhvlou" ei\don fravssantov te pavnta, 440 426 pingui: i. ‘forti’ m. sup. || 427 apropinquarem: proicerem m. d. || 428 propinquo – iuxta: me in consanguinitate et amico: nam sororem Ulixis habebat in uxorem m. s. || 429 prohibebant – alius: dicentes m. d. aliter alius: ‘alterutrum’ s. m. s. || 430 Iove genite: i. ‘a Iove genus habens’ m. s. || 434 Eurylochus: proprium int. || 436 q. d. ‘nos venimus omnes’ m. s. || 437 unxit – oleo: Cyrces s. m. d. 428 sed: su rasura || 433 atque: -t- dopo la corr. mari: corr. da -e || 437 pingui: -i su rasura oleo: -o dopo la corr. || 438 atque: -t- dopo la corr.
LIBRO X
381
plorabant merentes circum que suspirabat domus / klai'on ojdurovmenoi peri; de stenacivzeto dw'ma, hec autem iuxta stans alloquebatur diva dearum / hJ dev meu a[gci stavsa pothuvda di'a qeavwn, ‘non nunc tenerem fletum suscitetis scio et ipsa 457 ‘mhkevti nu'n qalero;n govon o[rnute, oi\da kai; aujthv, atque quot in ponto passi fuistis anxietates pisces habenti / hjme;n o{ss∆ ejn povntw pavqet∆ a[lgea ijcquoventi, f. 134r atque in quot iniusti viri leserunt in tellure / ajnavrsioi a[ndre" ejdhlhvsant∆ ejpi; cevrsou, 445 hjd∆ o{s∆ sed eya comedatis cibum et potetis vinum / 460 ajll∆ a[get∆ ejsqivete brwvmhn kai; pivnete oi\non donec iterum animum in pectoribus accipiatis / eijsovken au\qi" qumo;n ejni; sthvqessi lavbhte, qualem quando primo reliquistis paternam terram / oi|on o{te prwvtiston ejleivpete patrivda gai'an, aspere Ithachie / nunc autem desiccati et sine animo / trhceivh" jIqavkh", nu'n d∆ ajskeleve" kai; a[qumoi, semper erroris gravis recordati / numquam vobis / a[lh" caleph'" memnhmevnoi, ouj dev poq∆ uJmi'n 450 aijei; animus in alacritatibus / postquam mala multa passi estis’ qumo;" ejn eujfrosuvnh/s∆ ejpeih; mavla polla; pevposqe.’ sic fata nobis autem fidebat animus nobilis / }W" e[faq∆ hJmi'n au\t∆ ejpepeivqeto qumo;" ajghvnwr, ibi certe diebus omnibus perfectum ad annum e[nqa me;n h{mata pavnta telesfovron eij" ejniautovn, sedebamus comedentes carnes inmensas et vinum dulce / h{meqa dainumenoi krevat∆ a[speta kai; mequ hJduv, sed quando iam annus erat ac mutate fuerunt Hore dhv rJ∆ ejniauto;" e[hn peri; d∆ e[trapon |Wrai, 455 ajll∆ o{te 441 suspirabat: fletu s. int., sottolin. || 445 iniusti: i. ‘bellicosi’ int. || 447 i. ‘ut vos recentetis’ m. d. || 448 qualem: talem s. m. s. || 449 Ithachie: insule int., sottolin. desiccati – animo: estis s. m. d. || 450-451 numquam – alacritatibus: est s. int., sottolin. || 454 inmensas: multas int. || 455 mutate fuerunt: i. ‘venerunt’ int., sottolin. Hore: i. ‘tempora’ s.; filie sunt Iovis m. d. 443 o[rnute: -r- dopo la corr. || 446 ejsqivete: corr. da ejsqhv- || 453 e[nqa: e[nsu rasura
382
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
et tunc me extra vocaverunt fati que fuerunt electi socii / kai; tovte m∆ ejkkalevsante" e[fan ejrivhre" eJtai'roi, 471 ‘demonie / iam nunc recordare patrie terre / ‘daimovni∆ h[dh nu'n mimnhvskeo patrivdo" ai[h", sique divinum est salvari et venire / ei[toi qevsfatovn ejsti sawqhnai kai; iJkevsqai, domum ad altam et tuam ad paternam terram /’ oi\kon ej" uJyovrofon kai; sh;n ej" patrivda gai'an…’ sic fati / nam michi fidebat animus nobilis / }W" e[fan, aujta;r ejmoiv g∆ ejpepeivqeto qumo;" ajghvnwr, 460 sic tunc quidem tota die usque solem intratum / w}" tovte me;n provpar h\mar ej" hjevlion katadu'nta, sedebamus comedentes carnes inmensas / et vinum dulce / h{meqa dainuvmenoi krevat∆ a[speta kai; mevqu hJduv. quando autem sol intravit et nox venit h\mo" d∆ hjevlio" katevdu kai; ejpi; knevfa" h\lqen, illi dormiverunt per atria umbrosa / oiJ me;n koimhvsanto kata; mmevgara skioventa, f. 134v nam ego Cyrces adsendi pulcrum cubile / aujta;r ejgw; Kivrkh" ejpiba;" perikallevo" eujnh'", 465 480 genua deprecatus fui / dea autem audivit vocem / gouvnwn ejlitavneusa qea; dev meu e[kluen aujdh'", ‘o Cyrces perfice michi promissionem quam promisistis / ‘ \W Kivrkh, tevlesovn moi uJpovscesin h{n per uJpevsth", 483 domum ut mitteres / animus autem commovetur nunc / oi[kade pemyevmenai, qumo;" dev moi e[ssutai h[dh, atque aliorum sociorum qui michi corrumpunt amicam animam / hjd∆ a[llwn eJtavrwn, oi{ moi fqinuvqousi fivlon kh'r, circum me plorantes / quando iam tu sine nobis abibis /’ ajmf∆ ejm∆ ojdurovmenoi, o{te pou suv ge novsfi gevnhai…’ 470 458 sique – est: i. ‘si divinitus sanccitum estʼ m. s. || 462 inmensas: multas int. || 466 genua: eius int., sottolin. vocem: istam s. m. d. || 468 domum – mitteres: s. m. s. || 469 corrumpunt: i. ‘diminuunt’ int., sottolin. || 470 plorantes – abibis: dicentes quod iam ego ibo sine ipsis m. s. quando: i. ‘aliquando’ m. s. 461 usque – intratum: vel ‘usque ad introitum solis’ m. d. 457 h[dh: corr. da h{- || 463 rasura sopra ejpiv
LIBRO X
383
sic fatus hec autem statim respondit diva dearum / }W" ejfavmhn, hJ d∆ aujtivk∆ ajmeivbeto di'a qeavwn, ‘Iove genite Laertiades multi arbitrii Ulixes / ‘diogene;" Laertiavdh polumhvcan∆ jOdusseu', non amplius nunc nolentes in mea manete domo / mhkevti nu'n ajevkonte" ejmw' ejni; mivmnete oi[kw, sed aliam opportet primo viam perficere et venire / prw'ton oJdo;n televsai kai; iJkevsqai, 490 ajll∆ a[llhn crh; ad inferni domos / et ardue Persefonis / 475 eij" jAi?dao dovmou", kai; ejp∆ aijnh'" Persefoneivh", ab anima vacicinium habituri / thebani Tyresie / cuch' crhsomevnou" qhbaivou Teiresivao, vacicinatoris alii / cuius sensus firmi sunt / mavntio" a[llou, tou' te frevne" e[mpedoi eijsivn, cui et mortuo sensum dedit Persephones tw' kai; teqnhw'ti novon povre Persefovneia, soli sentire // ipsi autem umbre commoventur /’ oi{w pepnu'sqai, toi; de; skiai; aji?ssousi,’ sic fata / nam michi francta fuit amica anima / 480 }W" e[fat∆ aujta;r e[moige kateklavsqh fivlon h\tor, plorabam autem in lectis sedens non autem animus klai'on d∆ ejn lecevssi kaqhvmeno", ouj dev ti qumo;" volebat amplius vivere et aspicere lumen solis / h[qel∆ e[ti zwvein, kai; oJra'n favo" hjelivoio. nam postquam plorans revolvendo me que saturatus fui aujta;r ejpei; klaivwn te kulindovmenov" t∆ ejkorevsqhn, f. 135r et ipsam vociferatus verba pennosa loquebar / fwnhvsa" e[pea pteroventa pothuvdwn, 500 kaiv min ‘o Cyrces / quis enim ad hanc viam me ducet / 485 ‘ \W Kivrkh, tiv" ga;r tauvthn oJdo;n hJgemoneuvsei. 472 arbitrii: ingenii int. || 474-477 si aliquis diceret quare Cyrces non vacicinata fuit Ulixi, dicatur quod Ulixes non sibi credidisset m. s. || 475 s. m. s. Persefonis: Persephonis int. (ph s. l.) || 476 habituri: accepturi int. || 477 vacicinatoris alii: antiqui vacicinatoris m. s. || 479 ipsi […] commoventur: i. ‘ad ipsum veniunt’ m. d. || 483 saturatus fui: fletu m. d. 478 Persephones: corr. da -is || 480 francta [...] amica: -a su rasura anima: su rasura
384
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
ad infernum numquam aliquis ivit navi cum nigra /’ eij" [Ai>do" d∆ ou[pw ti" ajfivketo nhi; melaivnh…’ sic fatus / hec autem statim retribuit diva dearum / }W" ejfavmhn, h{ d∆ aujtivk∆ ajmeivbeto di'a qeavwn, ‘non tibi ductoris peticio in navi sit in cura / ‘mhvti toi hJgemovno" ge poqh; para; nhi÷ melevsqw, sed malum cum erexeris atque lintea alba cum extenderis / iJsto;n de; sthvsa", ajna; d∆ ijstiva leuka; petavssa" sede / hanc autem flatus boree feret / 490 h|sqai th;n dev kev toi pnoih; borevao fevrhsin, sed quando iam cum navi per Oceanum transiveris / ajll∆ oJpovtan dh; nhi÷ di∆ jWkeanoi'o perhvsh", ubi litus parvum et silve Persephones / e[nq∆ ajkthv t∆ ejlavceia kai; a[lsea Persefoneivh". longi que populi et salices fructum non facientes / 510 makraiv t∆ ai[geiroi kai; ijtevai ojlesivkarpoi, navem quidem ibi ponas / in Oceano profundo / nh'a me;n aujtou' kevlsai, ejp∆ jWkeanw' baqudivnh, ipse autem ad inferni vadas domum amplam / 495 aujto;" d∆ eij" jAi?dew ijevnai dovmon eujrwventa ibi quidem Acherontes / Pyriflegethon que fluunt / e[nqa me;n eij" jAcerovnta Puriflegevqwn te rJevousin / Chocytus que qui iam stigye aque est fluxus / Kwkutov" q∆ o}" dh; Stugo;" u{dato" ejsti;n ajporrwvx, petra que / coniunccio que duorum fluviorum magnisonum / pevtrh te xuvnessiv" te duvw potamw'n ejridouvpwn, ibi autem postquam heros apropinquaveris prope ut tibi precipio / e[nqa d∆ e[peiq∆ h{rw" crimfeiv", pevla" w{" se keleuvw,
489 cum extenderis: sursum int., sottolin. || 493 longi: ‘alti’ s. int. populi: arbores m. s. fructum – facientes: i. ‘florem destruentes’: nam florem faciunt sed non ligant fructum m. d. || 494 ponas: i. ‘loca’ int. profundo: i. ‘profunde revolucionis aque’ m. d. || 496 Acherontes: a eraso nellʼint. Pyriflegethon: b int. fluvius int. || 497 Chocytus: c int. || 498 coniunccio – magnisonum: est m. d. duorum – magnisonum: i. Acherontis et Pyriflegetontis m. d. 490 flatus: f- corr. da p || 492 litus: segue una rasura Persephones: corr. da -is || 493 longi: corr. da -e || 496 Acherontes: -es su rasura
LIBRO X
385
foveam efodias / quantum cubiti hinc et hic / te phgouvsion e[nqa kai; e[qa, 500 bovqron ojruvxai o{son in ipsa autem sacrificium fundas omnibus mortuis / ajmf∆ aujtw' de; coh;n cei'sqai pa'si nekuvessi primo melicrito postea autem dulce vinum prw'ta melikrhvtw, metevpeita de; hJdevi> oi[nw, tercio autem aquam / supra que farinam albam balneabis / d∆ a[lfita leuka; paluvnein, f. 135v 520 to; trivton au\q∆ u{dati, ejpi; multum que deprecare mortuorum infirma capita / polla; de; gounou'sqai nekuvwn ajmenhna; kavrhna, cum veneris ad Ithachiam sterilem bovem que optima / eij" jIqavkhn, stei'ran bou'n h{ti" ajrivsth, 505 ejlqw;n sacrificare in atriis pyram que implere bonarum / rJevxein ejn megavroisi purhvn t∆ ejmplhsevmen ejsqlw'n, Tyresie autem procul ovem sacrificare soli Teiresivh d∆ ajpavneuqen o[i>n iJereusevmen oi[w qui in ovibus prevalet vestris / nigram pammevlan∆ o}" mhvloisi metaprevph uJmetevroisin, nam postquam oracionibus deprecaberis gloriosas gentes mortuorum / aujta;r ejph;n eujch'si livsh kluta; e[qnea nekrw'n, ibi ovem agnam sacrifica feminam nigram / 510 e[nq∆ ovi>n ajrneio;n rJevxein qh'lun te mevlainan, in Erebum versus / ipse autem procul moveas te / eij" [Erebo" trevya" aujto;" d∆ ajpo; novsfi trapevsqai. desiderans fluvii undas ibi multe iJevmeno" potamoi'o rJoavwn, ejnqavde pollai; 500 cubiti: est mensura cubiti a iunctura usque ad digitos m. s. || 502 melicrito: melicritum est sacrificium factum cum vino et lacte et melle m. inf. || 503 supra – balneabis: ad sacrificium tamquam molas m. d. || 504 infirma: que carent vi m. s. || 505-506 promitendo s. m. s. || 505 sterilem: sterile animal sacrificabant mortuis eo quod mortui steriles sunt et carent vita m. s. || 506 bonarum: rerum s. int., sottolin. || 507 Tyresie: anime m. s. procul: ab aliis, per se contra s. m. s. || 509 oracionibus: votis int. gloriosas: per antifrasim (corr. da -in) m. s. || 511 in Erebum: i. ‘versus Erebum’ m. s. 503 farinam: ‘farinatam’ aliter m. sup. 503 balneabis: -abis corr. da as || 506 bonarum: corr. da -orum || 511 in: su rasura
386
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
anime venient mortuorum defunctorum / yucai; ejleuvsontai nekuvwn katateqnhwvtwn, 530 iam tunc postea socios hortaberis et precipias / dh; tovt∆ e[peiq∆ eJtavroisin ejpotruvnai kai; ajnw'xai, oves illas iacentes interfectas impio ferro / mh'la, ta; dh; katevkeit∆ ejsfagmevna nhlevi> calkw', 515 cum excoriaverint / cremare / orare que diis / deivranta" katakh'ai ejpeuvxasqai de; qeoi'si, forti que Diti / et ardue Persephone / ijfqivmw t∆ jAi?di, kai; ejp∆ aijnh; Persefoneivh, latere / ipse autem ensem acutum cum extrahxeris a aujto;" de; xivfo" ojxu; ejrussavmeno" para; mhrou', sedeas / non autem dimitte mortuorum infirma capita / h\sqai, mh;de; eja;n nekuvwn ajmenhna; kavrhna sanguinem iuxta venire / ante quam a Tyresia scias ai{mato" a\sson i[men, pri;n Teiresivao puqevsqai. 520 tunc ad te statim vacicinator veniet gloria populorum e[nqav toi aujtivka mavnti" ejleuvsetai o[rcame law'n, qui quidem dicet viam et mensuras vie / o{" kevn ti" ei[phsin oJdo;n kai; mevtra keleuvqou, f. 136r reditum que quomodo ad pontum venias pisces habentem /’ novston q∆ wJ" ejpi; povnton ejleuvseai ijcquoventa.’ 540 sic fata / statim autem aurei throni venit Dies / }W" e[fat∆ aujtivka de; crusovqrono" h[luqen jHwv", circum que me veste indumento que vestibus induit / ajmfi; dev me clai'nan te citw'nav te ei{mata e{ssen, 525 ipsa autem argenteum pharos magnum induit nympha / aujth; d∆ ajrguvfeon favro" mevga e[nnuto nuvmfh, subtilem et graciosum / circum que cingulum posuit in renibus / lepto;n kai; cariven peri; de; zwvnhn bavlet∆ ijxuviü
521 ad te: s. int. vacicinator: Tyresias s. m. inf. gloria: o int., sottolin. || 525 vestibus: ‘vestes’ s. sic dictas alicui speciei m. d. induit: illa, s. Circes m. d. || 526 pharos: vestem togam sicuti factam m. s. 516 diis: corr. da de- || 520 Teiresivao: corr. da -a'o || 525 veste: corr. da -em indumento: corr. da -um || 526 argenteum: corr. da -am
LIBRO X
387
bonum aureum capite autem posuit velum kalh;n cruseivhn kefalh' d∆ ejpevqhke kaluvptrhn, nam ego per domum cum veni hortatus fui socios / aujta;r ejgw; dia; dw'ma kiwvn, w[trunon eJtaivrou", humilibus verbis iuxta stans virum quemlibet / 530 meilicivoi" ejpevessi parastado;n a[ndra e{kaston, ‘non amplius nunc quiescentes hauriatis dulcem sopnum / ‘mhkevti nu'n eu[donte" ajwtei'te gluku;n u{pnon, sed vadamus / iam certe michi manifestavit venerabilis Cyrces /’ ajll∆ i[omen, dh; gavr moi ejpevfrade povtnia Kivrkh.’ sic fatus // istis confidebat animus nobilis / }W" ejfavmhn, toi'sin d∆ ejpepeivqeto qumo;" ajghvnwr, 550 non quidem inde illesos duxi socios / eciam ouj dev men ouj d∆ e[nqevn per ajphvmone" h\gon eJtaivrou". sed Hespinor autem quidam erat iunior non valde JElphvnwr dev ti" e[ske newvtero", ou[tev ti livhn, 535 fortis in bello nec in sensibus propriis firmus a[lkimo" ejn polevmw, oujte fresi;n h|sin ajrhrwv", qui michi sine sociis sacre in domibus Circes / o{" moi a[neuq∆ eJtavrwn iJerh'" ejn dwvmasi Kivrkh", auram desiderans iacuit vino gravis yuvceo" iJmeivrwn katelevxato oijnobareivwn, commovencium se autem sociorum congregacionem et strepitum audiens / kinumevnwn d∆ eJtavrwn o{madon kai; dou'pon ajkouvsa", subito surrexit et oblitus sensibus propriis / 540 ejx ajpivh" ajnovrouse kai; ejklavqeto fresi;n h|si, subito ad descendum cum venit ad scalam longam / a[yorron katabh'nai ijw;n ej" klivmaka makrhvn, f. 136v certe altera parte / tecti cecidit / et sibi iugulum ajlla; kat∆ ajntikru; tevgeo" pevsen, ejn dev oiJ aujchvn, 528 velum: ‘faciolium’ vulgariter m. d. || 531 quiescentes: florentes in sopno vel deflorantes sopnum m. d. hauriatis: sicuti flores int., sottolin. || 535 Hespinor: proprium int. || 535-543 ut ponit Homerus hic Helpinorem, ita ponit Virgilius Mycenum: Ulyxes sacrificavit istum et Eneas illum m. d. || 536 propriis: suis int., sottolin. || 540 propriis: suis int., sottolin. 542 tecti: ʻdomiʼ eciam int., sottolin. 537 sociis: corr. da socio-
388
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
in astragalis fractum est / anima autem ad infernum descendit / ajstragavlwn ejavgh, yuch; d∆ [Ai>dov" de kath'lqen, venientibus autem istis ego sermonem dixi / ejrcomevnoisi de; toi'sin, ejgw; meta; mu'qon e[eipon, ‘dicitis iam domum amicam ad paternam terram / ‘fa'sqe nu pou oi\kon de fivlhn ej" patrivda gai'an, venire ? / aliam autem nobis viam imposuit Cyrces / e[rcesq∆ a[llhn d∆ hJmi'n oJdo;n tekmhvrato Kivrkh, ad inferni domos et ardue Persephones / eij" jAi?dao dovmou", kai; ejpainh'" Persefoneivh" ab anima vacicinium habituri / thebani Tyresie /’ yuch' crhsomevnou qhbaivou Teiresivao…’ sic fatus / istis autem fracta est amica anima / }W" ejfavmhn, toi'sin de; kateklavsqh fivlon h\tor, sedentes autem ibi plorabant extrahebant que comas / eJzovmenoi de; katau'qi govwn tivllontov te caivta", sed non aliqua operacio facta fuit merentibus / ajll∆ ouj gavr ti" prh'xi" ejgivneto muromevnoisin, ibamus contristati teneras lacrimas fudentes / h[omen ajcnuvmenoi qalero;n kata; davkru cevonte", tunc autem cum venit Cyrces ad navem nigram tovfra d∆ a]r oijcomevnh Kivrkh para; nhi÷ melaivnh, agnam ligavit ovem feminam nigram / ajrneio;n katevdhsen o[i>n, qh'lun te mevlainan, leviter / clam que exivit quis iam deam nolentem rJei'a parexelqou'sa, tiv" a]n qeo;n oujk ejqevlonta, oculis videat vel hunc vel illuc euntem ? ojfqalmoi'sin i[dht∆ h] e[nq∆ h] e[nqa kiovnta.
543 astragalis: iunctores ossium in iugulo sive in guture m. s. || 544 istis: sociis s. int., sottolin. || 545-546 dicitis – venire: q. d. ‘non est sic’ m. s. || 546 imposuit: significavit int. || 547 s. m. s. || 548 habituri: accepturi int. || 553-555 tunc – exivit: q. d. ‘Cyrces venit et navem intravit et, cum ligavit agnam inviolabiliter, exivit’ m. s. || 553 Cyrces: proprium int. || 554 ovem: s. int. || 555-556 quis – euntem: q. ‘nullus’ m. d. || 555 tiv": " m. d. deam: Circem s. m. d. 545 dicitis: ‘famini’ alias m. s.
560
545
550
570
555
LIBRO XI
lavda Homeri rapsodia Odyssee jOdusseiva" lavbda O J mhvrou rJaywdiva"
5
10
389
f. 136v
nam postquam ad navem descendimus atque mare / Aujta;r ejpeiv rJ ejpi; nh'a kathvlqomen hjde; qavlassan f. 137r navem iam primo trahximus ad mare divum nh'a me;n a]r pavmprwton ejruvssamen eij" a{la di'an, atque malum posuimus et carbasa navi in nigra / ejn d∆ iJstovn t∆ ejqevmesqa kai; ijstiva nhi÷ melaivnh, atque oves cum accepimus introduximus ac et ipsi ejn de; ta; mh'la labovnte" ejbhvsamen ejn de; kai; aujtoiv, intravimus contristati teneras lacrimas fudentes / baivnomen ajcnuvmenoi qalero;n katadavkrucevonte", nobis autem post navem nigre prore / hJmi'n au\ katovpisqe new;" kuanoprwvroio prosperum ventum misit implentem carbasa bonum secundum i[kmenon ou\ron i[ei plhsivstion ejsqlo;n eJtai'ron, Cyrces bonicoma ardua dea famosa Kivrkh eju>plovkamo" deinh; qeo;" aujdhvessa, nos autem opportuna quelibet cum ordinavimus per navem / hJmei'" d∆ o{pla e{kasta ponhsavmenoi kata nh'a, sedebamus / hanc autem ventus que gubernator que direxit / h{meqa, th;n d∆ a[nemov" te kubernhvth" t∆ i[qunen, huius autem diurne extensa fuerunt lintea pontum transeuntis / th'" de; panhmerivh" tevtaq∆ iJstiva pontoporouvsh", intravit que sol umbra cooperiebantur omnes calles / duvsetov t∆ hjevlio", skiovwntov te pa'sai ajguiai; in isto libro, habito consilio a Cyrces, Ulixes ad inferos descendit et a Tyresia vate reditum et salutem suam audit et uxores heroum videt et Achillem et eius matrem et cetera m. d. notandum est in isto libro loca et choras iustorum et dapnatorum secundum animas que apparent Ulixi et si locuntur m. d. || 3 posuimus: i. ‘preparavimus’ m. s. || 4 ipsi: nos s. m. d. || 7 secundum: socium, amicum s., prosperum m. d. || 11-13 magica arte Cyrces uno die venerunt ad Oceanum m. d. || 11 huius: navis int., sottolin. diurne: per totum diem m. s. || 12 umbra cooperiebantur: i. ‘umbrabantur’ m. d. 8 famosa: ‘cantatrix’ alias m. d. 4 accepimus: corr. da accip- || 8 famosa: su rasura
390
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
hec autem ad confinia venit profundi Oceani / h{ d∆ ej" peivraq∆ i{kane baqurrovou jWkeanoi'o, ubi cimmeriorum virorum populus que civitas que / e[nqa de; kimmerivwn ajndrw'n dh'mo" te povli" te, calligine et nube velati numquam ipsos hjevri kai; nefevlh kekalummevnoi, ouj dev pot∆ aujtou;" sol lucens aspicit radiis hjevlio" faevqwn katadevrketai ajktivnessin, nec quando ambulat per celum stellatum / ou[q∆ oJpovtan steivchsi pro;" oujrano;n ajsteroventa nec quando retro ad terram a celo remotus fuerit / oujq∆ o{tan a]y ejpi; gai'an ajp∆ oujranovqen protravphtai. sed nox obscura extenditur miseris mortalibus / ajll∆ ejpi; nu;x ojloh; tevtatai deiloi'si brotoi'si, f. 137v navem certe illuc cum venimus apropinquavimus / extra que oves / nh'a me;n e[nq∆ ejlqovnte" ejkevlsamen, ejk de; ta; mh'la, accepimus ipsi autem retro per fluctum Occeani eiJlovmeq∆ aujtoi; d∆ au\te kata; rrJovon jWkeanoi'o, ibamus / donec ad locum venimus quem dixit Circes / h[omen, o[fr∆ ej" cw'ron ajfikovmeq∆ o}n fravse Kivrkh, ubi sacrificia Perimides Eurilochus que / e[nq∆ iJerhvi>a me;n Perimhvdh" Eujruvlocov" te tenuerunt / ego autem ensem acutum cum extrahxi a latere / e[scon ejgw; d∆ a[or ojxu; ejrussavmeno" para; mhrou', foveam efodi / quantum cubiti hinc et hinc / bovqron o[ruxa o{son pugouvsion e[nqa kai; e[nqa, in ipsa autem sacrificium fudi omnibus mortuis / ajmf∆ aujtw' de; coh;n ceovmhn pa'si nekuvessi
13 hec: navis m. s. || 14 cimmeriorum: populorum int., sottolin. habitant penes Occeanum m. d. || 16 lucens: luminans m. s. radiis: i. cum int., sottolin. non totaliter dixit sed partim m. d. || 17-18 nec in uno imispherio nec in alio m. d. || 17 ambulat: vadit int., sottolin. || 18 remotus fuerit: in alio imisperio m. d. || 23 Perimides: proprium int. Eurilochus: proprium int. || 25 quantum cubiti: in mensuram cubiti m. s. 14 cimmeriorum: cimmeri- su rasura || 16 lucens: precede una rasura || 18 remotus: -tus su rasura || 22 ajfikovmeq∆ o{n: corr. da ajfikovmeqa || 24 extrahxi: -xi su rasura
15
20
25
LIBRO XI
30
35
40
391
primo melicritum postea autem dulce vinum / prw'ta melikrhvtw metevpeita de; hJdevi> oi[nw, tercio autem aquam / atque farinam albam balneavi / to; trivton d∆ au\ u{dati, ejpi; d∆ a[lfita leuka; pavluna, multum autem deprecabar mortuorum infirma capita / polla; de; gounouvmhn nekuvwn ajmenhna; kavrhna, cum venissem ad Ithachiam sterilem bovem / que optima / ejlqw;n eij" jIqavkhn, stei'ran bou'n h{ti" ajrivsth. sacrificarem in atriis / pyram que implerem bonorum / rJevxein ejn megavroisi purhvn t∆ ejmplhsevmen ejsqlw'n, Tyresie que antea / ovem sacrificare soli / Teiresivh d∆ ajpavneuqe o[i>n iJereusevmen oi[w, nigram que in ovibus prevalet nostris / pammevlan∆ o}" mhvloisi metaprevph hJmetevroisin, hiis postquam oracionibus deprecacionibus que gentes mortuorum ta d∆ ejpei; eujcwlh'si lith'siv te e[qnea nekrw'n, deprecatus fui / oves cum accepi iugulavi / ejllisavmhn ta; de; mh'la labw;n ajpedeirotovmhsa ad foveam / fluebat que cruor niger hee autem congregabantur / ej" bovqron rJeev d∆ ai|ma kelainefev" / ai{ d∆ ajgevronto. anime ab Erebo mortuorum defunctorum f. 138r yucai; uJp∆ ejxerevsbeo nekuvwn katateqneiwvtwn nymphe que innupte / multa substinentes que senes / nuvmfai thji?qeoiv te polutlhtoiv te gevronte": virgines que teneres / novum animum habentes / parqenikaiv t∆ ajtalai; neopenqeva qumo;n e[cousai: multi que vulnerati ferreis lanciis / polloi; d∆ oujtavmenoi calkhvresin ejgceivhsin, viri marciales tabefacta[ta]s vestes habentes / a[ndre" ajrhi?fatoi bebrwmena ei{mat∆ e[conte", 27 melicritum: sacrificium factum melle, lacte et vino m. s. || 28 farinam – balneavi: more sacrificancium, tamquam molas m. d. || 32 Tyresie: anime s. int., sottolin. antea: contra int. || 36 hee: anime mortuorum m. inf. || 38 innupte: i. ‘adholoscentes’ int., sottolin. || 39 novum: novum ad passionem m. d. || 41 marciales: i. ‘bello occisi vel perempti’ m. s. 41 tabefacta[ta]s: vel ‘cruore polutas et cruentatas’ m. d. 27 melicritum: corr. da -o || 33 mhvloisi: corr. da mhvlh- || 34 hiis: corr. da hac ejpei;: corr. da ejpi; || 37 katateqneiwvtwn: corr. da katateqnh-
392
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
qui circum foveam veniebant alio alius / oi} peri; bovqron, ejfoivtwn a[lloqen a[llo", magno clamore me autem viridis timor capiebat qespesivh ijach', ejme; de; clwro;n devo" h{rei. iam tunc postea socios cum hortatus fui precepi / dh; tovt∆ e[peiq∆ eJtavroisin ejpotruvna" ejkevleusa, oves que iam iacebant interfecte impio ferro / mh'la ta; dh; katevkeit∆ ejsfagmevna nhlevi> calkw', cum excoriarent cremarent orarent que diis / deivranta" katakh'ai, ejpeuvxasqai de; qeoi'sin, forti que Diti et ardue Persephone / ijfqivmw t∆ jAi?di kai; ejp∆ aijnh' Persefoneivh. ipse autem ensem acutum cum extraxi a latere / aujto;" de; xivfo" ojxu; ejrussavmeno" para; mhrou', sedebam / nec dimittebam mortuorum infirma capita / h[mhn, ouj d∆ ei[wn nekuvwn ajmenhna; kavrhna sanguinem iuxta venire / ante quam a Tyresia scirem / ai{mato" a\sson i[men, pri;n Teiresivao puqevsqai. prima autem anima Helpenoris venit socii / prwvth de; yuch; jElphvnoro" h\lqen eJtaivrou, nondum / sepultus erat sub terra ample vie / ouj gavr pw tevqapto uJpo; cqono;" eujruodeivh" corpus certe in Cyrces atrio liquimus nos / sw'ma ga;r ejn Kivrkh" megavrw kateleivpomen hJmei'", sine ploratu et insepultum / quia labor alius infestabat / a[klauton kai; a[qapton ejpei; povno" a[llo" e[peige. hunc quidem ego lacrimavi cum aspexi / misertus que fui animo / to;n me;n ejgw; davkrusa ijdwn ejlehvsate qumw',
48 ipse: ego s. m. s. || 50 a – scirem: q. d. quod anima Tyresie veniret et ipsam interogarem m. d. || 51 Helpenoris: proprium int. iste fuit socius Ulixis qui precipitavit se in domo Cyrces et, quia nondum sepultus, statim venit ad potum sanguinis m. d. || 51-52 si aliquis diceret quare non primo venerunt anime sociorum quos comedit Cyclops, dicendum est quod iam sepulti erant, licet illo modo m. d. || 54 sine ploratu: q. d. ‘nemo ipsum ploravit’ m. s. 46 excoriarent: -arent su rasura cremarent […] orarent: -rent su rasura || 48 extraxi: -xi su rasura || 50 i[men: corr. da i{- Tyresia: corr. da -e
45
50
55
LIBRO XI
61 60
65
393
et ipsum vociferatus verba pennosa loquebar / kaiv min fwnhvsa" e[pea pteroventa proshuvdwn. ‘Elpinor quomodo venisti sub obscuritatem calliginosam / ‘ jElphvnor pw'" h\lqe" uJpo; zovfon hjeroventa, f. 138v ante venisti pedester existens / vel ego cum navi nigra / ?’ e[fqh" pezo;" ejwvn, h] ejgw; su;n nhi÷ melaivnh,’ sic fatus fui // hic autem cum suspiravit retribuit / sermoni / }W" ejfavmhn oJ dev m∆ oijmwvxa" hjmeivbeto muvqw, ‘lesit me demonis fatum malum et ineffabile vinum ‘a\se me daivmono" ai\sa kakh; kai; ajqevsfato" oi\no", Cyrces autem in atrio dormiens non intellexi / Kivrkh" d∆ ejn megavrw katalegmevno" oujk ejnovhsa, subito ut descenderem / veniens ad scalam longam / a[yorron katabh'nai ijw;n ej" klivmaka makrhvn, in altera parte tecti cecidi atque michi iugulus / ajlla; kat∆ ajntikru; tevgeo" pevson ejk dev moi aujchvn, in astragalis franctus est / anima autem ad infernum descendit / ajstragavlwn ejavgh, yuch; d∆ jAi?do" de kath'lqen, nunc autem per illos retro deprecor non presente[n]s / nu'n dev se tw'n o[pisqen gounivzomai ouj pareovntwn per uxorem et patrem / qui te nutrivit parvum existentem[m] prov" t∆ ajlovcou kai; patrov", o{ s∆ e[trefe tutqo;n ejonv ta, per Telemachum quem solum in atriis liquisti / Thlevmacon q∆ o}n mou'non ejni; mmegavroisin e[leipe", scio enim postquam hinc veniens a domo inferni / oi\da ga;r wJ" ejnqevnden kiw;n dovmou d∆ ejx∆ jAi?dao,
57 Elpinor: o m. sup. proprium m. sup. obscuritatem: i. ‘noctem’ m. sup. || 58 ego – nigra: te tuli m. d. || 59 retribuit: respondit sermoni m. d. || 60 ajqevsfato": proprie ‘athesphatos’ dicitur ab ‘a’, quod est ‘non’, et ‘theos’ (corr. da phasis), quod est ‘deus’, et ‘phasis’, quod est ‘dicio[s]’, i. ‘quod non dei possunt dicere’: in tantum est magna virtus vini quod dei non possunt narrare m. s. || 61 intellexi: vos m. d. || 64 astragalis: iuncturis m. s. || 66-67 s. int. || 66 patrem: tuum int. 60 ineffabile: ‘sine lege, iusticia’ eciam int., sottolin. 56 verba pennosa: -a su rasura || 63 iugulus: corr. da -um || 65 illos: precede una rasura || 66-67 rasura fra i due vv.
394
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
insula in Eea locabis benefactam navem / nh'son ej" Aijaivhn schvsei" eujergeva nh'a, ibi postea rex precipio / recordare mei / e[nqa s∆ e[peit∆ a[nax kevlomai mnhvsasqai ejmei'o, non me imploratum et insepultum cum veneris retro linquas / mhv m∆ a[klauton a[qapton ijw;n o[pisqen kataleivpein, divisus / ne tibi deorum ira fiam / nosfisqei;" mhvti toi qew'n mhvnima gevnwmai. sed me crema cum armis quot michi sunt / ajllav me kakkh'ai su;n teuvcesin a{ssa moi ejstiv, sepulturam que michi efodias cani supra litus maris sh'ma te moi ceu'ai polih'" ejpi; qini; qalavssh", virum miserum et venturis ad sciendum / f. 139r ajndro;" dusthvnoio kai; ejssomevnoisi puqevsqai hec que michi perficias / et figas supra sepulturam remum / tau'ta tev moi televsai ph'xai ejpi; tuvmbw ejretmovn, quo et vivus remigabam existens cum meis sociis /’ tw' kai; zwo;" e[resson ejw;n met∆ ejmoi'" eJtavroisin,’ sic fatus / nam ego ipsi retribuens dixi / }W" e[fat∆ aujta;r ejgwv min ajmeibovmeno" proseveipon, ‘hec tibi o miser perficiam que et faciam /’ ‘tau'ta toi w\ duvsthne teleuthvsw te kai; e{rxw,’ nos quidem sic verbis retribuentes anxiis / nw'i> me;n w}" ejpevessin ajmeibomevnw stugeroi'sin, sedebamus / ego certe procul supra sanguinem ensem tenens / h[meq∆ ejgw; me;n a[neuqen ejf∆ ai{mati favsganon i[scwn, ydolum autem altera parte socii multa narrabat / ei[dwlon d∆ eJtevrwqen eJtaivrou poll∆ ajgovreuen.
69 Eea: ab Eeo rege, patre Medee m. s. || 70 rex: o int., sottolin. || 72 divisus: separatus m. s. || 76-77 figas – remigabam: mos erat antiquorum supra sepulturas eorum artem suam, i. instrumenta artis cuiuslibet, ponere m. d. || 80 anxiis: i. ‘odiosis’ m. d. || 81 ego – tenens: stabam m. d. || 82 iste sine potu locutus est eo quod insepultus fuit m. d. 69 benefactam: ‘bone opere’ alias m. s. || 72 fiam: vel ‘factus ero’ m. d. || 77 remigabam: vel ‘trahebam’ m. s. 75 miserum: corr. da -i
70
70
75
80
80
LIBRO XI
85
90
90 93
95
395
venit autem anima matris iam defuncte / h\lqe d∆ ejpi; yuch; mhtro;" katateqnhkhvh", Autolyci filia magnanimi Anticlia Aujtoluvkou qugavthr megalhvtoro" jAntivkleia, quam vivam liqui cum veni ad Ilion sacram / th;n zwh;n katevleipon ijw;n eij" [Ilion iJrhvn, hanc quidem ego lacrimavi cum aspexi misertus que fui animo th;n me;n ejgw; davkrusa ijdw;n ejlevhsav te qumw', sed non sic dimittebam primam multum contristatus / ajll∆ ouj d∆ w}" ei[wn protevrhn pukinovn per ajceuvwn, sanguinem iuxta venire / ante quam a Tyresia scirem / ai[mato" a\sson i[men pri;n Teiresivao puqevsqai, venit que anima thebani Tyresie / h\lqe d∆ ejpi; yuch; qhbaivou Teiresivao, aureum sceptrum tenens / me que cognovit et dixit / cruvseon skh'ptron e[cwn, ejme; d∆ e[gnw kai; proseveipen… ‘cur iam o miser liquisti lumen / solis / ‘tivpt∆ au\ w\ duvsthne lipw;n favo" hjevlioio venisti / ut videas mortuos et inamenum locum / h[luqe" o{fr∆ ei[dh" nevkua" kai; ajterpeva cw'ron, sed retrocede a fovea procul tene que ensem acutum / ajll∆ ajpocavzeo bovqrou a[pisce de; favsganon ojxuv. sanguinem ut potem / et tibi vera dicam /’ ai{mato" o{fra pivw kaiv toi nhmerteva ei[pw.’ f. 139v sic fatus ego autem retrocedens ensem argenteum / }W" favt∆ ejgw; d∆ ajnacassavmeno" xivfo" ajrgurovhlon, in vagina perfixi / hic autem postquam bibit sanguinem nigrum / koulew' ejgkatevphx∆ oJ d∆ ejpei; pi'en ai|ma kelainovn.
83 iam defuncte: diu s. int., sottolin. || 84 Autolyci: proprium int. Anticlia: proprium int. fama fuit de Anticlya, matre Ulixis, quod carencia filii laqueo hominem exivit m. d. || 85 liqui: domi s. m. s. || 86 misertus […] fui: eius s. dopo que, int., sottolin. eius s. m. d. || 87-88 dato quod erat mater, non dimittebam bibere ante Tyresiam m. s. || 88 Tyresia: animam s. m. d. || 89 intelligas circulos sive loca secundum quod Virgilius ponit secundum animas m. d. || 90 dixit: michi int., sottolin. 88 Tyresia: corr. da -e || 92 o{fr∆: corr. da o[- || 94 o{fra: corr. da o[-
396
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
et tunc iam me verbis alloquebatur vacicinator purus / kai; tovte dhv m∆ ejpevessi pothuvda mavnti" ajmuvmwn. ‘reditum queris membra dulcorantem / gloriose Ulixes / ‘novston divzhai melihdeva faivdim∆ jOdusseu' hunc autem tibi gravem faciet deus non enim puto / to;n dev toi ajrgalevon qhvsei qeo;" ouj ga;r oji?w, latere terram moventem quia iram posuit animo / lhvsein ejnnosivgaion o{toi kovton e[nqeto qumw'. iratus quia filium amicum cecasti / cwovmeno" / o{ti uiJo;n fivlon ejxalavwsa", sed adhuc iam et sic mala licet pacientes venietis / ajll∆ e[ti mevn ke kai; w}" kakav per pavsconte" i{koisqe. sique velis tuum animum retinere et sociorum / ai[ q∆ ejqevlh" so;n qumo;n ejrukakevein kai; eJtaivrwn. quando iam primo apropinquaveris benefactam navem / o{ppovte dh; prw'ton pelavsh" eujergeva nh'a, Threnachie insule cum fugeris ab obscuro ponto / Qrinakivh nhvsw profugw;n ijoeideva povnton. pascentes autem invenietis boves et fortes oves / boskomevna" d∆ eu{rhte bova" kai; i[fia mh'la, Solis / qui omnia aspicit et omnia audit / ∆Helivou, o}" pavnt∆ ejf∆ oJra' kai; pavnt∆ ejpakouvei. has si certe illesas dimittas reditum que cures / ta;" eij mevn k∆ ajsineva" ejava" novstou te mevdhai, 99 gravem: i. ‘valde gravem et arduum’ m. s. || 100 latere: te s. m. s. terram moventem: Neptunnum s. m. s. || 101 iratus: de te int., sottolin. filium: i. Polyphemum m. d. || 102 venietis: domum s. m. d. || 103 retinere: ‘ad substinendum’ s.: multa enim debebat retinere quod non interficerent boves Solis m. s. tuum – sociorum: ut non interficiatis boves Solis m. d. || 104-105 quando – insule: s. m. s. || 105 Threnachie: Sicilie int. Sicilie, quia tres montes habet; aliqui insulam intellexerunt iuxta Occeanum m. s. || 105-111 cum – sociis: dat sibi documentum dicens quod, cum perveniet ad partes Calabrie ultra Siciliam, inveniet ibi boves sacratas Soli et quod non tangeret eas; sed socii eius interfecerunt quam plures et perierunt, et hoc est quod dixit in primo auctor, ubi dixit «carnes comedentes bovinas yperioni Solis» et cetera m. s. 97 purus: vel ‘inmaculatus’ m. d. 99 ajrgalevon: corr. da -o" || 100 lhvsein: corr. da luv- || 103 ejrukakevein: corr. da -evhn || 105 obscuro ponto: -o corr. da um
100
100
105
110
LIBRO XI
397
et iam adhuc ad Ithachiam mala licet pacientes venietis / kaiv ken e[t∆ eij" jIqavkhn kakav per pavsconte" i{koisqe si autem ledas tunc tibi presagio destrucionem / ke sivnhai, tovte toi tekmaivrom∆ o[leqron, 110 eij dev navi que et sociis / ipse autem si licet evades / nhi? te kai; eJtavroi", aujto;" d∆ eij pevr ken ajluvxh", tarde male ibis cum ammiseris omnes socios / ojye; kakw'" nei'ai ojlevsa" ajpo; pavnta" eJtaivrou". navi in aliena / invenies que lesiones domi / nho;" ejp∆ ajllotrivh", dhvei" d∆ ejn phvmata oi[kw viros superbos qui tibi divicias comedunt / f. 140r a[ndra" uJperfiavlou" oi{ toi bivoton katevdousin, procantes equali dee uxori / et dona dantes / 115 mnwvmenoi ajntiqevhn a[locon kai; e{dna didovnte". sed vere illorum de violenciis ulcionem sumes cum veneris / ajll∆ h[toi keivnwn ge biva" ajpotivseai ejlqwvn, nam postquam procatores in atriis tuis / aujta;r ejpei; mnhsth'ra" ejni; mmegavroisi teoi'si interfeceris vel dolo vel palam acuto ferro / hje; dovlw h] ajmfado;n ojxevi> calkw', 120 kteivnh" venies postea cum accipies / bonum in remigio remum / e[rcesqai d∆ h[peita labw;n eujh're" ejretmovn, donec ad hos veneris / qui nesciunt mare / ajfivkhai, oi} oujk i[sasi qavlassan, 120 eijsovke tou;" viri nec sale mixtum cibum habent / ajnevre" ouj dev q∆ a{lessi memigmevnon ei\dar e[cousin, non vere illi sciunt naves rubeo colore depictas / ouj d∆ a[ra toi; i[sasi neva" foinikoparhvou", nec < > remos qui penne navibus sunt / ouj d∆ eujh'r∆ ejretma; tav te ptera; nhusi; pevlontai, 109 Ithachiam: insulam int. || 114 s. m. s. propter boves Solis septem annis mansit Ulixes cum Calypso m. d. || 120 hos: i. ‘illos’ int. 116 ulcionem sumes: eciam ‘penam redes’ et m. d. || 121 cibum: ‘ferculum’ aliter m. d. 111 evades: -e- dopo la corr. || 115 ajntiqevhn: -h- dopo la corr. || 116 sumes: corr. da -as
398
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
signum tibi dicam / valde clare non autem te latebit / sh'ma dev toi ejrevw mavl∆ ajrifradev", ouj dev se lhvsei. quando iam tibi simul ovians alius viator oJppovte ken dhv toi xumblhvmeno" a[llo" oJdivth", palam aristas destruentem habeat supra nitidum humerum / fhvh ajqhrhloivgon e[cein ajna; faidivmw w[mw, et tunc iam in terra cum fixeris bonum in remigio remum / kai; tovte dh; gaivh phvxa" eujh're" ejretmovn, cum sacrificaveris que sacra bona Neptunno regi / rJevxa" iJera; kala; Poseidavwni a[nakti, agnum taurum que porcorum custodem aprum / ajrneio;n tau'ron te, suw'n t∆ ejpibhvtora kavpron, domum redibis / sacrifica que sacras hecatombas / oi[kad∆ ajposteivcein, e{rdein q∆ iJera;" eJkatovmba", inmortalibus deis / qui celum amplum tenent / ajqanavtoisi qeoi'si, toi; oujrano;n euJru;n e[cousi omnibus valde per ordinem / mors autem tibi a mari ipsi pa'si mavl∆ ejxeivh", qavnato" dev toi ejx aJlo;" aujtw', infirma valde talis veniet que te interficiet / ajblhcro;" mavla toi'o" ejleuvsetai o{" ke se pevfnh, senectute sub pingui lesum circum que populi ghvraiü uJpo; liparw' ajrhvmenon, ajmfi; de; laoiv, f. 140v prosperi erunt / hec autem tibi vera dico /’ o[lbioi e[ssontai, ta; dev toi nhmerteva ei[rw,’
125-133 nam Ulixes, postquam interfecit procatores, iterum erravit et iterum domum reversus est et mortuus est manu filii eius m. d. || 126 palam: instrumentum est m. s. ajqhrhloivgon: ab ‘athera’ (corr. da e-) et ‘ligon’; ‘athera’ dicitur grece id longum quod in spica est, et videtur michi quod dicatur ‘arista’, et ‘ligon’, i. ‘destrucio’ vel ‘purgamen’, ita quod ‘athiriligon’ dicitur pala que aristas frangit et destruit m. d. || 129 s. m. s. aprum: intelligit ‘verrem’ vulgariter; sic dicatur m. s. || 132 a mari: dixit hoc; nam Ulixes cum Cyrce filium fecit nominatum Telegonum, qui post longum tempus ad Ithachiam patrem querens venit et, cum Ulixem patrem suum invenit, non agnoscens eum columbe spina marine punxit (-t dopo la corr.) et interfecit; nam venenosa est columbe marine spina, quod ipsa viva et mortua hominem (corr. da -um) interficit m. d. || 133 infirma: senectute m. s. || 134 pingui: i. ‘prospero’ m. sup. 131 euJru;n: corr. da euj- || 134 pingui: corr. da -e
125
130
130
135
LIBRO XI
399
sic fatus nam ego ipsi retribuens dixi / }W" e[fat∆ aujta;r ejgwv min ajmeibovmeno" proseveipon, ‘Tyresii / hec quidem iam neverunt dei ipsi / ‘Teiresivh, ta; me;n a[r pou ejpevklwsan qeoi; aujtoiv, sed eya michi hoc dic et subtiliter narra / 140 ajll∆ a[ge moi tovde eijpe; kai; ajtrekevw" katavlexon, aspicio animam defuncte / matris quam mhtro;" th;n d∆ oJrovw yuch;n katateqnhui'a", hec autem tacite sedet iuxta sanguinem / nec proprium filium / ajkevous∆ h|stai scedo;n ai{mato", ouj de; o}n uiJonv , 140 h{ d∆ substinuit contra aspicere / nec alloqui / e[tlh ejsavnta ijdei'n ouj de; proti; muqhvsasqai, dic rex / quomodo iam agnoscet hunc existentem /’ eijpe; a[nax, pw'" kevn me ajnagnoivh to;n ejovnta,’ sic fatus / hic autem statim retribuens dixit / }W" ejfavmhn, oJ dev m∆ aujtivk∆ ajmeibovmeno" proseveipen. ‘leve aliquod verbum dicam et in sensibus ponam / ‘rJhi?diovn ti e[po" ejrevw, kai; ejpi; fresi; qhvsw, quemcumque quidem dimittas mortuorum defunctorum mevn ken eja'" nekuvwn katateqnhwvtwn, 145 o{ntina sanguinem iuxta venire / ille autem verum dicet / ai{mato" a\sson i[men, oJ dev toi nhmerte;" ejnivyei. sic que invides / hoc autem veniet post’ w| dev kejpifqonevei", oJ dev toi ei\sin ojpivssw…’ sic fata anima quidem intravit domum inferni intus / }W" famevnh, yuch; me;n e[bh dovmon jAi?do" ei[sw, 150 Tyresie regis / postquam divina narravit / Teiresivao a[nakto" ejpei; kataqevsfat∆ e[lexen, nam ego ibi mansi fortiter donec mater 150 aujta;r ejgw;n aujtou' mevnon e[mpedon o[fr∆ ejpi; mhvthr, 137 Tyresii: anima m. s. hec – ipsi: quod sic fiant m. d. neverunt: prodestinaverunt m. s. || 138 subtiliter: veraciter int., sottolin. || 142 quomodo – existentem: videbatur Ulixi quod mater eius non cognoscebat eum m. s. hunc: me s. int., sottolin. || 144 sensibus: tuis s. m. d. || 147 invides: tu anteposto, int., sottolin. dicto posposto, int., sottolin. hoc: quod dicet m. s. 139 katateqnhui'a": corr. da -uiva" || 141 ijdei'n: -ei'- corr. da -hv- || 147 hoc: corr. da hic
400
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
venit et bibit sanguinem nigrum statim autem cognovit / h[luqe kai; pi'en ai|ma kelainefe;" aujtivka d∆ e[gnw. et michi plorans verba pennosa loquebatur / kaiv m∆ ojlofuromevnh, e[pea pteroventa prothuvda. ‘fili mi quomodo venisti sub obscuritatem calliginosam / ‘tevknon ejmo;n pw'" h\lqe" uJpo; zovfon hjeroventa. vivus existens grave autem hec vivis videri / zwo;" ejwvn, calepo;n de; tavde zwoi'sin oJra'sqai. f. 141r in medio certe magni fluvii et ardue unde / mevssw ga;r megavloi potamoi; kai; deina; rJeveqra 155 Oceanus quidem primo quem non est transire / jWkeano;" me;n prw'ton to;n ou[pw" ejsti; perh'sai, pedestrem existentem / nisi aliquis habeat bene factam navem / pezo;n ejovnt∆ h]n mhvti" e[ch eujergeva nh'a, vel nunc iam a Troia errans huc venis / 160 h] nu'n dh; Troivhqen aJlwvmeno" ejnqavd∆ iJkavnei" navi que et sociis per multum tempus nondum venisti / nhi? te kai; eJtavroisi polu;n crovnon ouj dev pw h\lqe", ad Ithachyam / nec vidisti in atriis uxorem / ?’ eij" jIqavkhn, ouj d∆ ei\de" ejni; mmegavroisi gunai'ka’ 160 sic fata / nam ego ipsi retribuens dixi / }W" e[fat∆ aujta;r ejgwv min ajmeibovmeno" proseveipon, ‘mater mea / necessitas me descendere fecit ad infernum / ‘mh'ter ejmhv, creiwv me kathvgagen eij" jAi?dao ab anima vacicinium habiturum thebani Tyresie / yuch' crhsovmenon qhbaivou Teiresivao, non enim iuxta veni Acheidham nec ad meam ouj gavr pou scedo;n h\lqon jAcaii?do", ouj dev pw ajmh'", terram adscendi / sed semper habens erro miseriam / gh'" ejpevbhn ajll∆ aije;n e[cwn ajlavlhmai oji>zuvn, 165 154 grave: est dopo autem, int., sottolin. || 155 magni – unde: sunt m. d. || 156 transire: aliquem s. m. d. || 160 uxorem: Penolopem m. d. || 164 Acheidham: i. ‘Greciam’ int., sottolin. || 165 miseriam: i. ‘calamitatem’ s. m. d. 163 habiturum: vel ‘accepturum’ m. s. 152 verba pennosa: -a corr. da is || 162 ejmh;: corr. da -h' || 163 crhsovmenon: corr. da cru- || 164 Acheidham: corr. da Acha-
LIBRO XI
401
ex quo primitus secutus fui Agamemnonem divum / ejx ou| ta; prwvtist∆ eJpovmhn jAgamevmnoni divw, Ilion ad / bonas ianuas habentem ut Troianis pugnarem / [Ilion eij" eujpulon i{na Trwvessi macoivmhn, sed eya michi hoc dic et veraciter narra / 170 ajll∆ a[ge moi tovde eijpe; kai; ajtrekevw" katavlexon, quod iam te fatum consumpsit longe dormientis mortis / tiv" nuv se kh;r ejdavmasse tanhlegevo" qanavtoio, vel longa infirmitas / vel Diana arcigera / h] [Artemi" ijocevaira, 170 h\ dolich; nou'so", propriis subtilibus sagittis adveniens interfecit / oi\" ajganoi'si belevessin ejpoicomevnh katevpefnen, dic autem michi de patre et filio quem reliqui / eijpe; dev moi patro;" kai; uiJevo" o}n katevleipon… vel penes illos meus honor / vel aliquis nunc hjev ti pa;r keivnoisin ejmo;n gevra" hjev ti" h[dh virorum alius habet / me autem non amplius fantur redire / ajndrw'n a[llo" e[ch, ejme; d∆ ou[ti fasi; nevesqai. f. 141v dic autem michi sponse uxoris consilium intellectum que / moi mnhsth'" ajlovcou boulhvn te novon te, 175 eijpe; dev vel expectat penes puerum et firma omnia custodit / hje; mevnei pa;r paidi; kai; e[mpeda pavnta fulavssei. vel nunc nupsit Achivorum qui optimus’ h] h[dh min e[ghmen jAcaiw'n o{sti" a[risto".’ sic fatus fui / hec statim retribuit venerabilis mater / }W" ejfavmhn, h{ d∆ aujtivk∆ ajmeivbeto povtnia mhvthr, 180 ‘et valde illa exspectat tollerabili animo / Ôkai; livhn keivnh ge mevnh tetlhovti qumw', suis in atriis misere autem ipsi semper oiJ aijeiv, 180 soi'sin ejni; mmegavroisin, oji>zurai; dev 171 subtilibus: i. ‘admirabilibus’ m. s. || 173 meus honor: est int., sottolin. i. ‘dominium et regnum meum’ m. inf. || 177 qui: illi s. int., sottolin. optimus: fuit sibi m. d. || 179 illa: Penolope s. m. d. 175 intellectum: vel ‘sensum’ m. d. || 179 tollerabili: vel ‘in se passibili’ m. s. || 180 misere: alias ‘anxie’ m. d. 169 fatum: -atum su rasura || 179 exspectat: segue una rasura || 180 ipsi: corr. da sibi
402
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
corrupuntur noctes que et dies lacrimanti / fqivnousi nuvkte" te kai; h{mata dakruceouvsh. tuum nondum aliquis habet bonum honorem / sed tacitus so;n d∆ ou[pw ti" e[ch kalo;n gevra" ajlla; e{khlo" / Telemacus territoria possidet et epulas equales / Thlevmaco;" temevnh nevmetai kai; dai'ta" eji?ssa" comedit / quas convenit p[l]uplico viro comedere / daivnutai a}" ejpevoike dikaspovlon a[ndr∆ ajleguvnein. omnes enim vocant / pater autem tuus ibi exspectat / 185 pavnte" ga;r kalevousin, path;r de; so;" aujtovqi mivmnei in campo non autem ad civitatem descendit / non autem sibi cubilia / ajgrw' ouj de; povlin de; katevrcetai, ouj dev oiJ eujnaiv, strata / vestes / et cultre varie / devmnia claivnai kai; rJhvgea sigaloventa. sed ille in hyeme quidem quiescit ubi / famuli in domo / ajll∆ o{ ge cei'ma me;n eu{dei o{qi dmw'e;" ejni; oi[kw, 190 in pulvere iuxta ignem / mala que corpore indumenta induitur / ejn kovni a[gci puro;" kaka; de; croi÷ ei{mata h|stai, nam postquam venit estas floriferus que autunnus / aujta;r ejph;n e[lqhsi; qero" teqalui'a t∆ ojpwvrh, 190 passin sibi per culturam viridarii vineosi pavnth oiJ kata; gouno;n aJlwh'" oijnopevdoio, foliis flexis inferio[o]ra posita sunt cubilia / fuvllwn keklimevnwn, cqamalai; beblhvatai eujnaiv, ubi ille iacet contristatus magnam autem sensibus tristiciam augmentat / e[nq∆ o{ ge kei't∆ ajcevwn, mevga de; fresi; pevnqo" ajezv ei,
181 corrupuntur: ‘corrumpuntur’ s. eraso sul m. s. || 183 equales: in omnibus int., sottolin. || 184 p[l]uplico: i. ‘puplice iura dantem’ m. s. || 185 vocant: ad iura danda m. s. || 186-187 non2 – varie: sunt s. int., sottolin. || 189 in pulvere: ‘in terra’ s. m. s. || 190 floriferus – autunnus: venit m. d. || 191 vineosi: pleni vinea int., sottolin. || 192 flexis: ‘lapsis’ s. int., sottolin. 181 corrupuntur: su rasura lacrimanti: -i su rasura || 183 territoria possidet: su rasura || 184 comedit: su rasura quas: -as su rasura p[l]uplico viro: -o corr. da um || 185 exspectat: corr. da exp- || 186 non1: -o- corr. da e || 187 varie: -ie su rasura || 188 ille: su rasura dmw'ev": corr. da -av" famuli: corr. da -e || 190 venit: corr. da -iet floriferus: corr. da -a
LIBRO XI
403
tuam mortem flens / gravis autem senectus adiungit / so;n povtmon goovwn calepo;n d∆ ejpi; gh'ra" iJkavnei. f. 142r sic enim et ego perii et mortem adimplevi / 195 ou{tw ga;r kai; ejgw;n ojlovmhn kai; povtmon ejpevspwn, nec me in atriis boni aspectus arcigera ou[te m∆ ejni; mmegavroisin eju?skopo" ijocevaira suis subtilibus sagittis adveniens interfecit / oi|" ajganoi'si bevlessin ejpoicomevnh katevpefnen, nec aliqua michi infirmitas advenit que maxime / ejphvluqen h{ te mavlista, 200 ou[te tiv" ou\n moi nou'so" corrupcione anxia a membris abstulit animum / thkedovni stugerh' melevwn ejxeivleto qumovn, sed me tuus amor tua que consilia gloriose Ulixes / 200 ajllav me sov" te povqo" sav te mhvdea faivdim∆ jOdusseu', dulcem animum / abstulit /’ tua que humilitas shv t∆ ajganofrosuvnh melihdeva qumo;n ajphuvra,’ sic fata / nam ego volebam sensibus cum cogitavi / }W" e[fat∆ aujta;r e[gwg∆ e[qelon fresi; mermhrivxa", matris mee animam amplecti defuncte / mhtro;" ejmh'" yuchn ejlevein kataqnhuivh", ter quidem commotus fui / ut amplecterer me animus incitavit / tri;" me;n ejfwrmhvqhn eJlevein tev me qumo;" a[nwge, ter autem michi a manibus umbre simile et sopno moi ejk ceirw'n skih' ei[kelon kai; ojneivrw, 205 tri;" dev volavit / michi autem tristicia acuta facta est in animo magis / e[ptat∆ ejmoi; d∆ a[co" ojxu; genevsketo khrovqi ma'llon, et ipsi vociferatus verba pennosa loquebar / kaiv min fwnhvsa" e[pea pteroventa pothuvdwn,
194 tuam – flens: dicunt aliqui quod annunciatum fuit Anticlie Ulixem mortuum fuisse, cuius dolore Anticlya laqueo se suspendit m. d. || 195 mortem adimplevi: q. d. senectute m. d. || 197 subtilibus: tremebundis m. s. || 199 anxia: odiosa int., sottolin. || 201 humilitas: i. ‘sapiencia’ int., sottolin. || 205 simile: ydolum s. anime m. d. 196 boni aspectus: alias ‘circumspecta’ m. d. 197 subtilibus: subt- su rasura || 203 amplecti: su rasura || 204 amplecterer: amplecte- su rasura || 207 verba pennosa: -a su rasura loquebar: corr. da allo-
404
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
‘mater mea cur non exspectas amplecti dispositum ‘mh'ter ejmh', tiv n∆ ouj mivmnei" ejlevein memaw'ta, 210 ut et in inferno amicas manus accipientes / o{fra kai; eijn jAi?dao fivla" peri; cei're balovnte, abo arduo saturemur fletu / ajmfotevrw krueroi'o tetarpwvmesqa govoio 210 vere cur michi ydolum hoc gloriosa Persephones h\ tiv moi ei[dwlon tovd∆ ajgauh; Persefovneia, misit / ? ut adhuc magis plorans suspirem /’ o[trun∆ o[fr∆ e[ti ma'llon ojdurovmeno" stenacivzw,’ sic fatus fui / hec autem < > retribuit venerabilis mater }W" ejfavmhn, h} d∆ aujtivk∆ ajmeivbeto povtnia mhvthr, ‘heu fili mi ultra omnes < > viros ‘ [W moi tevknon ejmovn, peri; pavntwn kavmmore fwtw'n, f. 142v non te Persephones Iovis filia decipit / ou[ti se Persefovneia Dio;" qugavthr ajpafivskei, 215 sed hec lex est mortalium / quando aliquis moritur / ajll∆ au{th divkh ejsti; brotw'n o{te tiv" ke qavnhsin, non enim amplius carnes que et ossa et nerva / habent / ouj ga;r e[ti savrka" te kai; ojsteva i\ne" e[cousin, sed illa quidem ignis fortis vis ardentis / ajlla; ta; mevn te puro;" kratero;n mevno" aijqomevnoio 220 domat / postquam primo liquerit alba ossa animus / damna' ejpeiv ken prw'ta livph leu'k∆ ojsteva qumov": anima autem sicuti sopnium / procul volans volaverit yuch; d∆ hju?t∆ o[neiron ajpoptamevnh pepovthtai. 220
208 amplecti: te m. d. || 210 arduo: i. ‘frigido’ int., sottolin. saturemur: i. ‘saturemur’ m. d. || 213 retribuit: respondit m. d. || 214 kavmmore: infortunate m. sup. || 218 illa: carnes s. et ossa et cetera m. s. || 219 liquerit: linquet m. s. 208 dispositum: ‘desiderantem’ alias m. d. || 219 domat: ‘consummit’ alias m. s. 208 amplecti: su rasura dispositum: -um su rasura || 211 ydolum: corr. da -o gloriosa: su rasura || 212 misit: su rasura || 214 rasura sopra kavmmore || 216 moritur: corr. da -iatur || 219 liquerit: su rasura || 220 volaverit: precede una rasura
LIBRO XI
405
sed iubar cito desidera / hec autem omnia ajlla; fovw" de; tavcista lilaiveo, tau'ta de; pavnta tue dicas uxori /’ scis ut et postea i[sq∆ i{na kai; metovpisqe teh' ei[phsqa gunaikiv.’ nobis quidem sic verbis retribuentibus / hee femine / nw'i>n me;n w}" ejpevessin ajmeibovmeq∆ aiJ de; gunai'ke", venerunt / hortata fuit enim gloriosa Persephones / h[luqon, w[trunen ga;r ajgauh; Persefovneia, quot proborum uxores erant atque filie / 225 o{ssai ajristhvwn a[locoi e[san hjde; qugatevre". hee circum sanguinem nigrum simul congregabantur / ai{ d∆ ajmf∆ ai|ma kelaino;n ajolleve" hjgerevqonto. nam ego consulebam ut interogarem quamlibet / aujta;r ejgw; bouvleuon o{pw" ejrevoimi eJkavsthn, hoc autem michi per animum optimum apparebat consilium / moi kata; qumo;n ajrivsth faivneto boulhv, 230 h{de dev cum extrahxi longum ensem pingui a latere spasavmeno" tanuvhke" a[or pacevo" para; mhrou', non dimittebam bibere simul omnes sanguinem nigrum / pivnein a{ma pavsa" ai|ma kelainovn, 230 oujk∆ ei[wn hee una post alteram veniebant atque quelibet / aiJ de; promnhsqi'nai ejphvessan, hjde; eJkavsth, propriam nacionem manifestabat / ego autem interogabam omnes / o}n govnon ejx ajgovreuen, ejgw; d∆ ejreviünon aJpavsa" tunc certe primam Tyro vidi eupateriam e[nq∆ h[toi prwvthn Turw; i[don eujpatevreian, 221 iubar: i. ‘diem’ int., sottolin. iubar […] desidera: in animo tuo sit reditus ad superos m. s. || 223-226 hee – congregabantur: ponit hic quomodo venerunt ad ipsum heroum sive proborum virorum uxores m. s. || 224 hortata fuit: i. ‘misit’, ‘commovit’ alias int., sottolin. || 227 consulebam: michi int. animo cum consilio disponebam m. s. || 229-230 hoc s. m. s. || 229 pingui: i. ‘forti’ int., sottolin. || 230 bibere: ut biberent m. s. || 233 sgg. (-325) nominat uxores heroum quas vidi m. s. || 233 Tyro: proprium int. hec fuit filia # Salmonis regis, superbissimi mortalium, qui ob superbiam suam a Iove fulminatus est m. s. Salmonis: iste Salmones fuit qui more Iovis fulminabat et coruscabat; ideo a Iove fulminatus est m. inf. eupateriam: i. ‘bone patrie’ yronice: iam ista a Salamina insula fuit m. d. 225 hjde;: corr. da hJ- || 228 hoc: corr. da hec || 229 extrahxi: -xi su rasura || 231 promnhsqi'nai: corr. da promnhss- una post: su rasura || 232 interogabam: corr. da interogav-
406
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
que fata fuit Salmonii inreprehensibilis filia esse / h} favto Salmwnh'o" ajmuvmono" e[kgono" ei\nai, f. 143r fata que fuit Crithei uxor esse / Eolidao 235 fh' de; Krhqh'o" gunh; e[smen Aijolivdao, que fluvium desideravit Enipeum divum / h} potamou' hjravssat jEniph'o" qeivoio, qui multum melior fluviorum per terram vadit / o}" polu; kavllisto" potamw'n ejpi; gai'an ijhvsi, et iam Enipei conversabatur in bonis undis / 240 kaiv rJ∆ ejp∆ jEniph'o" pwlevsketo kala; rJeveqra, illi vero assimilatus terram equitans terram que movens / tw' d∆ a[ra eijsavmeno" gaihvoco" ejnnosivgaio", in antefusionem fluvii dormivit profundam revolucionem habentis / ejn procoh'" potamou' parelevxato dinhvento", 240 purpurea autem vero unda circumstetit monti similis / porfuvreon d∆ a[ra ku'ma peristavqh ou[rei> i\son, flexa occultavit autem deum / mortalem que feminam / kurtwqevn, kruvyen de; qeovn, qnhthvn te gunai'ka, solvit autem virginale cingulum atque sopnum fudit / lu'se de; parqenivhn zwvnhn kata; d∆ u{pnon e[ceuen, nam postquam perfecit deus amicabilia opera aujta;r ejpeiv rJ∆ ejtevlesse qeo;" filothvsia e[rga 234 Salmonii: proprium int. de isto Salmone loquitur Virgilius in sexto (in sexto sottolin.), qui fulminatus fuit a Iove m. sup. || 235 Crithei: proprium int. Eolidao: magni Eoli filii int., sottolin. || 236 Enipeum: fluvius int., sottolin. Enipeus fluvius est Thessalie m. d. divum: admirabilem int., sottolin. || 237 melior: pulcrior int. vadit: currit vel fluit m. d. || 239-240 Neptunnus iacuit cum ipsa mutatus in fluvium Enipeum qui mare intrabat; dominus quidam in litore fl(uvii) istius cum ipsa iacut m. d. || 239 illi: fl(uvio) m. s. terram1 – movens: Neptunus s. m. d. || 240 in antefusionem: in ripa s. in qua iungitur cum mari m. s. revolucionem: aque m. d. || 241-242 cum unda exivit Neptunnus et iacuit cum ipsa, itaque unda deum et mortalem feminam occultavit m. d. || 241 purpurea: ‘magna’ s. int., sottolin. unda: Neptunnus s. m. d. || 244 amicabilia: i. ‘desiderabilia’, i. coytum int., sottolin. 239 equitans: vel ‘movens et sanare faciens’ m. d. || 242 flexa: alias ‘gymba’ m. s. 234 que: -e dopo la corr. || 238 Enipei: -i su rasura da as
bonis undis: -is corr.
LIBRO XI
407
ac nominavit / ac vero ipsam cepit in manu verbum que fatus fu' ceiri; e[po" t∆ e[fat∆ ejk t∆ ojnovmazen, 245 e[n t∆ a[ra oiJ ‘ave mulier dileccione revoluto autem anno ‘cai're gu'nai filovthti periplomevnou d∆ ejniautou' paries gloriosos filios / quia non vana cubilia tevxei" ajglaa; tevkna ejpei; oujk ajpofwvlioi eujnaiv, inmortalium / tu autem hos nutrias educas que / su; de; ta; komevein, ajtitallevmenaiv te, 250 ajqanavtwn… nunc autem venias ad domum et tace / nec nominabis / nu'n d∆ e[rceu pro;" dw'ma kai; i[sceo mh;d∆ ojnomhvnh", nam ego sum Neptunnus terram movens /’ 250 aujta;r ejgwv toi eijmi; Poseidavwn ejnosivcqwn.’ pontum intravit undosum / sic cum dixit }W" eijpwvn, ejpi; povnton ejduvseto, kumaivnonta, hec autem gravida facta Peliin genuit et Nilia / h{ d∆ uJpokissamevnh Pelivhn tevke kai; Nhlh'a, qui fortes cultores Iovis magni facti fuerunt / tw; kraterw; qeravponte Dio;" megavloio genevsq[l]hn, ambo / Peliis certe in ampliloca Ialio ajmfotevrw, Pelivh" me;n ejn eujru; cwvrw jIalhw', habitabat multas oves habens / hic autem in Pylo amathunta / poluvrrhno" o{ d∆ a]r ejn Puvlw hjmaqoventi, f. 143v 255 nai'e hos alios Criithii genuit imperatrix feminarum tou;" dæ eJtevrou" Krhiüqh'i> tevke basivleia gunaikw'n, Esonem atque Feritam Amythaonem que hippiocharmin Ai[sonav t∆ hjde; Fevrht∆ jAmuqavona q∆ iJppiocavrmhn, 246 nam quidam Grecus centonem fecit, ut quidam alius de Virgilio, qui apud Grecos nominatur ‘Homirocenta’, et hoc carmen posuit dictum ab angelo Marie virgine m. d. revoluto: i. ‘veniente circa finem’ int., sottolin. || 247 non – cubilia: sunt, s. deorum m. d. || 249 nec nominabis: i. ‘non dicas aliquid’ m. d. || 252 Peliin: proprium int. Nilia: proprium int. || 253 cultores: i. ‘famuli’ int., sottolin. || 254 Peliis: proprium int. Ialio: civitas est Thessalie m. d. || 255 multas – habens: i. ‘dives ovibus’ m. sup. hic: Nilea m. sup. pater fuit Nestoris m. sup. amathunta: i. ‘harenosa’ m. d. || 256 hos – genuit: viro proprio, sed Neptunno duos predictos gemellos m. s. alios: filios s. int., sottolin. Criithii: proprium int. || 257 s. int. Esonem: proprium int. Feritam: proprium int. Amythaonem: proprium int. hippiocharmin: i. ‘bellicosum in equo’ int., sottolin. 245 cepit: su rasura || 256 Criithii: -i3- corr. da e || 257 jAmuqavona: corr. da jAmuqwv-
408
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
hanc autem post Antiopin vidi Asopii filiam / 260 th;n de; met∆ jAntiovphn i[don jAswpoi'o quvgatra que iam et Iovis gloriabatur in brachiis dormivisse h} dh; kai; Dio;" eu[cet∆ ejn ajgkoivnhsin ijauvsai, et iam genuit duos filios Amphionem que Zithum que 260 kaiv rJ∆ e[teke duvo pai'd∆ jAmfivonav te Zh'qon te. qui primi Thebarum pavimentum edificaverunt semptiportarum / oi} prw'toi Qhvbh" e[do" e[ktisan eJptapuvloio, muraverunt que / quia non quidem sine muris poterant purgwvsan t∆ ejpei; ouj me;n ajpuvrgwtovn t∆ ejduvnanto, habitare in amplilocis Thebis fortes licet existentes / naievmen eujruvcwron Qhvbhn kraterw' per ejovnte… hanc autem post Alcumenem vidi Amphytrionis coniungem / Th;n de; met∆ jAlkmhvnhn i[don jAmfutruvwno" a[koitin, hec iam Herculem ardue potencie animum que leonis 265 h{ rJ∆ jHraklh'a qrasumevmona qumolevonta genuit in brachiis Iovis magni cum se miscuit / geivnat∆ ejn ajgkoivnhsi Dio;" megavloio migei'sa, et Megarin Creontis magnanimi filiam kai; Megavrhn Kreivonto" uJperquvmoio quvgatra, 258 Antiopin: proprium int. hec fuit filia Asopi secundum poetam, sed secundum tragicos Nyctei (proprium int.) m. s. Asopii: proprium int. fluvius int. || 259 ijauvsai: ijau'sai m. d. || 260 Amphionem: proprium int. Zithum: proprium int. Amphionem – que2: isti post Cadmum thebana fortificaverunt menia m. d. || 263 Thebis: grece declinatur in singulari: hec Thebi (-i corr. da h), Thebis m. s. || 264-266 Tileboe interfecerunt fratrem Alcumenis; Alcumenes autem nupsit Amphitrioni (corr. da -e) hoc pacto, ut ulcionem sumeret de Tilebois; Amphitrion autem dimisit ipsam Thebis et contra Tileboas ivit. Tunc (t- dopo la corr.) Iuppiter in specie illius cum ipsa concubuit; genuit autem a Iove Herculem, ab Amphitrione Iphiclea, itaque Iphiclea frater fuit Herculis m. s. || 264 Alcumenem: proprium int. Amphytrionis: proprium int. || 265 Herculem: proprium int. animum – leonis: habentem s. m. d. || 267 Megarin: proprium int. Megari filia fuit Creontis quam Hercules duxit, et filios tres genuit, s. Thiriomachum (proprium int.) et Creontiadem (proprium int.) et Diiconta. Cum ipse autem ad inferos descendit, Lycus, rex Thebarum, violenciam inferre voluit et filios Herculis, Iunone impulsus, sacrificare destituit. Tunc subito rediens Hercules ab inferis Lycum interfecit et eius filios (corr. da -us) interfecit; interim, ob ira Iunonis iratus, interfecit et suos, interfecissetque fratrem suum m. inf. Megarin – filiam: vidi m. d. 263 amplilocis Thebis: -is su rasura
LIBRO XI
409
quam habuit Amphytrionis / filius / potencia semper indomitus / jAmfitruvwno" uiJo;" mevno" aije;n ajteirhv", 270 th;n e[cen matrem que Edipodis vidi bonam Epicastin / mhtevra t∆ Oijdipovdao i[don kalh;n jEpikavsthn, que magnum opus fecit sine experienciis intellectus / e[rgon e[rexen aji>dreivhsi novoio, 270 h} mevga nupta proprio filio / hic autem proprium patrem cum interfecit / ghmamevnh w| uiJei', o{ d∆ o}n patevr∆ ejxenarivxa", concubuit statim autem per os dei posuerunt hominibus gh'men, a[far d∆ ajnavpusta qeoi; qevsan ajnqrwvpoisin, sed ille quidem in Thebis multe potencie dolores paciens / ajll∆ oJ me;n ejn Qhvbh polukravtw a[lgea pavscwn, Cadmiensibus dominabatur / deorum morbosa per consilia / Kadmeivwn h[nasse qew'n ojloa;" dia; boulav", f. 144r hec autem ivit ad infernum portas habentem fortes e[bh eij" jAi?dao pulavrtao krateroi'o, 275 h{ d∆ cum ligavit laqueum gravem ab alto atrio / aJyamevnh brovcon aijpu;n ajf∆ uJyhloi'o melavqrou, propria tristicia capta / illi autem dolores liquit retro / w| a[cei> scomevnh, tw' d∆ a[lgea kavllip∆ ojpivssw, multos valde quot matris erines perficiunt / 280 polla; mavl∆ o{ssate mhtro;" ejrinnuve" ejktelevousin, 268 Amphytrionis filius: i. Hercules m. d. || 269 Edipodis: proprium int. Epicastin: proprium int. latine ‘Iocastam’ et secundum tragico m. d. historia Iocaste et Oedipodis nota est m. d. || 270 sine experienciis: i. ‘stulticiis’ int., sottolin. || 272 gh'men: g m. s. concubuit: cum matre s. m. s. per – hominibus: q. d. ‘omnes sciverunt’ m. s. q. d. ‘omnes sciverunt fama’ m. d. || 273 dolores: passiones, anxietates int., sottolin. || 274 i. paciebatur per corruptibilia consilia deorum mala, sed non dominabatur per deorum corruptibilia consilia m. sup. || 275-277 hec – capta: casta, aqueo ortua, fernum travit ognito atremonio m. s. || 277 propria: sua int., sottolin. illi: Oedipode int., sottolin. || 278 erines: demones sunt ulcionem sumentes infernales m. d. 274 morbosa: alias ‘destructibilia’ m. d. || 275 portas – fortes: vel ‘portas bene affirmans’ m. d. || 277 retro: vel ‘post’ int., sottolin. 270 sine: corr. da cum || 271 ghmamevnh: -h dopo la corr. patevr∆ ejxenarivxa": patevr∆ ej- corr. da patevra || 274 ojloav": corr. da ojla- || 276 aJyamevnh: aJ- su rasura
410
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
et Chlorin vidi pulcram que condam Neleo kai; Clw'rin ei\don perikalleva th;n pote; Nhleuv", nupsit propria pro pulcritudine / quia dedit myria dona gh'men eJo;n meta; kavllo" ejpei; povre muvria e{edna, iuniorem puellam Amphionis Iasidao / oJplotavthn kourhn jAmfivono" jIasivdao, qui condam in Orchomeno Minyio fortiter dominabatur / o{" pot∆ ejn jOrcomenw' Minuhi?w i[fi a[nassen, atque in Pylo regnabat / genuit autem sibi gloriosos filios / ejn de; Puvlou basivleue, tevken dev oiJ ajglaa; tevkna… Nestorem que Chromium que / Periclymenon nobilis animi / Nevstorav te Crovmiovn te Perikluvmenon t∆ ajgevrwcon, cum istis autem fortem Pyro genuit mirum mortalibus / toi'si d∆ ejpifqivmhn Phrw; tevke qau'ma brotoi'sin cui omnes procabantur circum vicini / non autem Neleus th;n pavnte" mnwvonto perikth'stai, ouj dev ti Nhleuv", 279 Chlorin: proprium int. ec fuit filia phionis et Persephones m. s. Nelius, filius Neptunni, expulsus a Pelio fratre et maxime ab uxore fratris, venit ad Messinam, civitatem Peloponisi, et ibi Pylon edificavit et ducit Clorin, filiam Amphionis, Iasi filii (corr. da -a); reliqua historia est in Pherechide m. d. mater ista fuit consuliferi Nestoris m. d. Neleo: proprium int. || 280 myria: ‘infinita’ s. m. d. || 281 s. int. Amphionis: proprium int. iste alius Amphion erat, ‘argius’ dictus m. d. Iasidao: patronomicum int., sottolin. || 282 Orchomeno: ivitas chadie vel Boecie m. s. Minyio: nomen loci m. s. || 283-284 genuit – Periclymenon: dixit auctor in Iliada quod Neleus cum Nestore undecim filios habuit, sed hic tres solum (segue h depennata) nominat: habuit enim ab aliis coniungibus m. d. || 284 Nestorem: proprium int. Chromium: proprium int. Periclymenon: proprium int. iste munus a Neptuno accepit ut mutaret se in formam cuiuslibet rei, vel arboris vel lapidis m. d. || 285 cum – genuit: cum istis filiis enuit filiam
yro dictam m. s. Pyro: proprium int. || 285-295 Tyro genuit Pelium et Nilea; Nileus a patruo (matris s. int.) Ificlo (proprium int.) peciebat res matris, ille autem non dabat. Postea venit quod Nileus pulcerimam filiam genuit, quam nolebat dare nisi illi qui boves Iphiclionis (proprium int.) tamquam res matris non acciperet. Melampus (proprium int.) quidem vacicinator, ut frater eius Vias (proprium int.) ipsam Pyro in uxorem acciperet, pro bobus ivit, q, dum boves accipere voluit, capus est et a bucolis precepto Yphicli in carceribus positus est, qui per annum stetit. Accidit enim quod m. inf. || 286 Neleus: proprium int. 281 kourhn: corr. da kor- || 282 Minuhi?w: corr. da Mh- || 283 atque: at corr. da ac
280
285
LIBRO XI
411
alicui dabat / qui non bonicornas boves amplifrontes tw' ejdivdou, o}" mh; e{lika" bova" euJrumetwvpou", ac a Filacy duceret a vi illius viri / ejk Fulakh'" ejlavseie bivh" ijfiklheivh" 290 graves quas solus promisit vacicinator inreprehensibilis / ajrgaleva", ta;" d∆ oi\o" uJpevsceto mavnti" ajmuvmwn, duxere / gravis autem dei sors circumligavit / qeou' kata; moi'r∆ ejpevdhse. 290 ejxelavan, caleph; de; ligamina que gravia / et bucoli agrestes / desmoiv t∆ ajrgalevoi kai; boukovloi ajgroiw'tai… sed quando iam menses que et dies perficiebantur / ajll∆ o{te dh; mh'ne" te kai; hJmevrai ejxeteleu'nto, retro revoluto anno / et venerunt Hore a]y peritellomevnou e[teo", kai; ejphvluqon |Wrai, et tunc iam solvit vis ificliia kai; tovte dhv min e[luse bivh ijfiklheivh, f. 144v divinitus dicta omnia cum dixit / Iovis autem perficiebatur consilium / pavnt∆ eijpovnta. Dio;" d∆ ejteleiveto boulhv, 295 qesfata et Ledam vidi Tyndarei uxorem / kai; Lhvdhn ei\don th;n Tundarevou paravkoitin, 288 Filacy: civitas Thessalie m. s. illius viri: i. Iphiclei (proprium int.), fratris Herculis m. d. Yphyclus patruus fuit Tyro m. s. || 289 graves: non graves le, sed facta pro eis que facta fuerunt m. s. vacicinator inreprehensibilis: i. Melapus m. d. || 290 duxere: extra ducere m. s. || 291 ligamina […] gravia: quia in carceribus positus est m. d. || 293 Hore: filie Iovis, i. ‘tempora’ m. d. || 294-295 Iphiclus causam interrogavit; ipse dixit postea quia Yphiclus non filios faciebat; ipse # consilium dedit per quod filios faceret et ita liberavit ipsum et boves dedit et duxit eas et Via (proprium int.), frater eius, Pyro filiam Nelei in uxorem duxit m. s. consilium: consilium autem fuit quod Iphiclus venenum serpentis potaret, et sic fecit et genuit Podarcen filium m. sup. || 294 solvit: ipsum m. sup. ificliia: illius viri, Iphiclei m. d. || 295 dixit: ipse Melampus (corr. da -um) Iovis – consilium: eo quod consilium dedit de filiis creandis m. d. Iovis: fati int., sottolin. consilium: i. ‘prodestinat’ et ‘fatum’ m. d. || 296 Ledam: proprium int. mater fuit Helene m. s. Tyndarei: proprium int. 292 perficiebantur: vel ‘perfecte fuerunt’ m. d. 287 bonicornas: corr. da -os amplifrontes: segue una rasura || 288 vi: segue una rasura || 289 vacicinator: corr. da vat- || 294 ificliia: ifi- su rasura || 296 Tundarevou: -o- dopo la corr.
412
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
que sub Tyndareo fortisensos genuit filios / h{ r∆ uJpo; Tundavrew kraterovfron∆ ejgeivnato pai'de, Castorem equo bellicosum / et pugillo bonum Polydeuchea / Kavstora q∆ iJppovdamon kai; pu;x ajgaqo;n Poludeuvkea, 300 hos ambo vivos tenet plantas nutriens tellus / tou;" a[mfw zwou" katevcei fusivzwo" ai\a, qui et sub terram honorem a Iove habentes / oi} kai; nevrqen gh'" timh;n pa;r Zhno;" e[conte", 300 aliquando certe vivunt eterimeri / aliquando autem ajll∆ o{te me;n zwvws∆ eJterhvmeroi, a[llote d∆ au\te, moriuntur / honorem autem hereditant / similem diis / teqna'sin, timh;n de; lelogcasin i\sa qeoi'sin, hanc postea Iphimediam Aloj uxorem th;n de; met∆ jIfimevdeian JAlwh'o" paravkoitin, vidi / que iam dixit Neptunno miscuisse ei[sidon, h} dh; favske Poseidavwni migh'nai. et iam genuit duos filios parvevi facti fuerunt / kaiv r∆ e[teke duvo pai'de" minunqadivw de; genevsqhn, 305 Oton / equalem deo gloriosum que Ephialtem / \Wton t∆ ajntivqeon thlekleitovn t∆ jEfiavlthn, quos iam magnos nutrivit vitam donans tellus / ou}" dh; mhkivstou" qrevye zeivdwro" a[roura, et multum bonos post gloriosum Orionem / kai; polu; kallivstou" / metav te kluto;n jWrivwna, 310 297 Tyndareo: proprium int. || 298 s. int. pugillo: tali pugna m. s. Polydeuchea: Polucem int., sottolin. lacine ‘Polucem’ m. s. || 299 Castor interfectus fuit a Meleagro vel Polynice, Polydeuces inmortalis factus est munere Iovis m. d. || 300 sub terram: in infernum dopo sub, int., sottolin. || 301 eterimeri: secundum diem, quia unus stat in celo uno die et aler inferno et mutantur m. s. fabula istorum fratrum est vobis nota, quomodo unus stat tempore et in celo, alter vero in inferno, et i[n]terum mutatur et qui in inferno (-no dopo la corr.) steterat stat in celo m. s. || 302 hereditant: i. ‘sorte habent’ int. || 303 Iphimediam: proprium int. Aloj: proprium int. || 304 miscuisse: se s. int., sottolin. || 306 s. int., sottolin. isti fuerunt illi duo qui Martem tenuerunt mensibus tredecim in vase lapideo, ut dixit auctor in Yliada m. s. Oton: proprium int. Ephialtem: proprium int. || 308 Orionem: proprium int. Terre filium m. d. 301 aliquando1: ali- su rasura aliquando2: -quando su rasura || 302 similem: -em su rasura diis: corr. da de- || 305 parvevi: -evi su rasura
LIBRO XI
413
novenii quidem illi / et novem brachiorum erant / ejnnevwroi ga;r toiv ge kai; ejnneaphvcee" h\san, amplitudine / nam longitudine facti fuerunt novem cannarum ajta;r mh'ko" te genevsqhn ejnneovrguioi, 310 eu\ro", qui iam et inmortalibus minati fuerunt in Olympo / oi} rJa; kai; ajqanavtoisin ajpeilhvthn ejn jOluvmpw, rissam facere multum destructibilis belli fulovpida sthvsein poluaivko" polevmoio, montem supra Olympum dispoerunt ponere / nam supra Ossan O { ssan ejp∆ O j lumpw mevmasan qevmen aujta;r ejp∆ O [ ssh, Pelion plenum foliis / ut celum pervium esset / f. 145r Phvlion eijnosivfullon, i{n∆ oujrano;" a[mbato" ei[h, et iam perfecissent si ad etatis mensuram pervenissent / mevtron i{konto, 315 kaiv nuv ken ejxetevlessan, eij h{bh" sed destruxit Iovis filius quem bonicoma genuit Latona / ajll∆ o[lesen Dio;" uiJo;" o}n hju?komo" tevke Lhtwv, ambos ante quam ipsis sub tymporibus lanugo / ajmfotevrou" pri;n sfw'i>n uJpo; krotavfoisin ijouvlh, floresceret / velaret que genas boniflora densitate / puka'sai te; gevnu" eujavnqei> lavcnh, 320 ajnqh'sai, Phedran que Procrin que vidi / bonam que Andrianam / Faivdrhn te Provkrin te i[don kalhvn t∆ jAriavdnhn, puellam Mynois sagacis quam condam Theseus / pote Qhseuv", 320 kouvrhn Mivnwo" ojloovfrono", h{n 310 cannarum: extensio brachiorum ‘canna’ dicitur esse m. d. || 311-314 isti fuerunt gigantes qui celum adscendere voluerunt, qui a Iove fulminati, et cetera m. s. || 312 rissam: et bellum int., sottolin. facere: ‘ordinare’ s. m. s. multum destructibilis: i. ‘multas commociones et motus hntis’ m. d. || 313 montem: illum m. s. dispoerunt: disposuerunt desiderio et voluntate determinaverunt m. inf. Ossan: monte s. m. d. || 314 Pelion: montem m. s. ut – esset: i. ‘ut adscenderent celum’ m. sup. || 315 novem annorum perierunt, ideo ad intencionem non venierunt m. d. || 316 hii cervam Diane interfecerunt, ut fertur; ideo Apollo interfecit m. d. Iovis filius: Apollo s. int., sottolin. || 318 densitate: pylorum s. m. d. || 319 Phedran: vercam politi m. s. Procrin: proprium int. filia it Ericthei m. s. Cephali uxorem dixit; hec, zelo commota, virum custodiebat dum venatum ibat; itaque Cephalus interfecit, credens feram esse, sed ante hoc Cephalus decepit eam, mutato habitu, cum dono et iacuit cum ipsa, ipsa credente alium esse m. d. || 320 puellam: ‘filiam’ s. m. s. Mynois: proprium int. sagacis: i. ‘omnia sencientis’ int., sottolin. multa secientis m. s. Theseus: proprium int. 314 plenum: corr. da -o || 320 Mivnwo": -wo- su rasura ojloovfrono": corr. da oJ-
414
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
a Creta ad culturam Athenarum sacrarum ejk Krhvth" ej" gouno;n jAqhnavwn iJeravwn, duxit / quidem sed non fretus fui / ante autem ipsam Diana interfecit / h\ge me;n ouj d∆ ajpovnhto, pavro" dev min A [ rtemi" e[sce. insula in [in] circumflua Dionysi testimoniis Divh ejn ajmfiruvth Dionuvsou marturivhsi, Meran que Climenem que vidi odiosam que Euriphylem Mai'ran te Klhmevnhn te i[don stugerhvn t∆ jErifuvlhn quem aurum contra amicabilem virum recepit preciosum / h} cruso;n fivlou ajndro;" ejdevxato timhventa, 325 omnes autem non iam ego dicam nec nominabo / pavsa" d∆ ouj k∆ a]n ejgw; muqhvsomai ouj d∆ ojnomhvnw, quot heroum uxores vidi atque filias / o{ssa" hJrwvwn ajlovcwn i[don hjde; quvgatra", ante enim et nox deficiet inmortalis sed et tempus pri;n gavr ken kai; nu;x fqivt∆ a[mbroto", ajlla; kai; w{rh, 330 quiescendi / vel ad navem citam cum venerint socii / eu{dein, h] ejpi; nh'a qoh;n ejlqovnta" eJtaivrou", vel hic / ductus que diis nobis que in cura sit /” h] aujtou', pomph; de; qeoi'" hJmi'n te melhvsei.” 330 sic fatus isti autem omnes in tacita facti sunt taciturnitate / }W" e[faq∆ oiJ d∆ a[ra pavnte" ajkh'n ejgevnonto siwph', gaudio autem tenuerunt se per atria umbrosa khlhq[q]mw' d∆ e[sconto kata; mmevgara skioventa 321 culturam: terram fertilem int., sottolin. || 323 insula: i. in Naxo insula sacrata Bacho m. s. Dionysi: Bachi int. Bachi s. int., sottolin. Dionysi testimoniis: eo quod in teplo Bachi concubuit Theseus cum ipsa m. d. || 324 Meran: proprium int. filia fuit Pricti et Antie, filie Amphianacti m. s. hec fuit filia Pricti quam Iuppiter viciavit cum in venatu cum Diana invenit; postea ipsa Diana arcu interfecit quia non ad ipsam veiebat m. d. Climenem: proprium int. hec fuit mater Phetontis int., sottolin. hec fuit filia Mynii et Eurianassis que[m] Iphiclum fecit cum Phylaco velocem m. d. odiosam: ‘odiosam’ dicit quia pro aureo monili virum suum prodidit m. d. Euriphylem: proprium int. Amphiarai uxorem int., sottolin. || 325 preciosum: i. ‘preciosum’ quia pro precio monile accepit ut proderet Amphiaraum, maritum eius et vatem m. d. || 330 sit: s. ‘sit’ eraso sul m. d. || 331 tacita: extrema int., sottolin. || 332 gaudio: ‘delectacione’ s. m. s. 322 fretus fui: su rasura || 325 amicabilem: corr. da amici || 330 diis: corr. da de-
LIBRO XI
415
istis autem Ariti alba brachia incepit sermones / toi'sin d∆ jArhvth leukwvleno" h[rceto muvqwn, “Pheices / quomodo vobis vir hic apparet esse / ? f. 145v “Faivhke", pw'" u{mmin ajnh;r o{de faivnetai ei\nai, specie que magnitudine que atque sensibus intus equalibus / te ijde; frevna" e[ndon eji?sa", 335 ei\do" te mevgeqov" forensis autem meus est cuilibet autem contingit honor / xei'no" d∆ au\t∆ ejmov" ejstin e{kasto" d∆ e[mmore timh'", ideo non festinantes mittatis nec dona / tw' mh; ejpeigovmenoi ajpopevmpete mh;de; ta; dw'ra, sic egenti impediatis / multe enim vobis / 340 ou{tw crhi?zonti kolouvete, polla; ga;r uJmi'n, res in atriis deorum voluntate iacent /” kthvmat∆ ejni; mmegavroi" qew'n ijovthti kevontai.” istis autem et redixit senex heros Echenius / kai; meteveipe gevrwn h{rw" jEcevnho", 340 toi'si de; qui iam Pheicorum virorum antegenitus erat / o}" dh; Faihvkwn ajndrw'n progenevstero" h\en, “o amici / non iam vobis a similitudine nec a gloria / “w\ fivloi, ouj ma;n uJmi'n ajpo; skopou' ouj d∆ ajpo; dovxh", dicit imperatrix scientifica / sed obediatis / muqei'tai basivleia perivfrwn ajlla; pivqesqe. Alcynoo / iam ex hoc preparatur opus que verbum que /” jAlkinovou d∆ ejk tou' d∆ e[cetai e[rgon te e[po" te,” huic autem Alcynous retribuit clamavit que 345 To;n d∆ au\t∆ jAlkivnoo" ajpameivbeto fwvnhsevn te.
333 Ariti: proprium int. || 334 dicendo m. s. Pheices: o m. sup. vir hic: Ulixes s. m. sup. || 335 equalibus: ‘congruis’ s. m. d. || 337 ideo: ex hoc m. s. || 339 res: mobiles licet m. s. || 340 Echenius: proprium int. || 342 non […] a similitudine: non a similitudine aliqua extranea, sed vere et proprie; q. d. ‘non dixit causa complacendi sibi’ m. s. a gloria: q. d. ‘procul gloriam, inconvenienter’ m. d. gloria: i. ‘fantasia’ int., sottolin. || 343 dicit: loquitur int., sottolin. obediatis: sibi int., sottolin. || 344 q. d. ‘voluntas eciam Alcynoi perficitur in hoc’ m. d. Alcynoo: proprium int. || 345 Alcynous: proprium int. 335 equalibus: ‘iustis’ alias m. d. || 339 voluntate: vel ‘consilio’ m. d. 342 a1 – nec: su rasura || 344 Alcynoo: -o dopo la corr.
416
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
“hoc certe sic iam erit verbum sique ego / “tou'to me;n ou{tw dh; e[stai e[po" ai[ken e[gwge, vivus Pheycibus diligentibus remigium dominor / zwo;" Faihvkessin filhrevtmoisin ajnavssw, forensis autem substineat valde licet reditu egeat / xei'no" de; tlhvtw mavla per novstoio cativzwn, 350 tamen / exspectet ad cras donec omnem e[mph" ou\n ejpimei'nai ejsauvrion, eijsovke pa'ssan, donum perficiam ductus autem viris in cura erit / dwtivnhn televsw pomph; d∆ a[ndressi melhvsei, 350 omnibus maxime que michi / cuius certe potencia est in populo /” pa'si mavlista d∆ ejmoiv, tou' ga;r kravto" e[st∆ ejni; dhvmw,” hunc autem retribuens affatus est multi consilii Ulixes to;n d∆ ajpameibovmeno" prosefh poluvmhti" jOdusseuv", “Alcynoe rex omnium clarissime populorum / “ jAlkivnoe kreivwn pavntwn ajrideikete law'n: si michi et ad annum precipiatis hic exspectare / ei[ me kai; eij" ejniauto;n ajnwvgoit∆ aujtovqi mivmnein, f. 146r ductum que preparetis / et gloriosa dona daretis / pomph;n d∆ ojtruvnoite kai; ajglaa; dw'ra didoi'te. 355 et iam hoc vellem et iam multum utilius erit / kaiv ken to; bouloivmhn kaiv ken polu; kevrdion ei[h, pleniori cum manu amicam ad patriam redire / pleiotevrh su;n ceiri; fivlhn ej" patrivd∆ iJkevsqai, et iam venerabilior et amicabilior viris essem / 360 kaiv k∆ aijdoiovtero" kai; fivltero" ajndravsin ei[hn, omnibus / quot in Ithachia viderent reversum /” pa'sin o{soi m∆ jIqavkhn de; ijdoivato nosthvsanta…”
347 Pheycibus: iuxta grecum m. s. || 348 egeat: i. ‘anhelando petat’ m. d. || 349 ad cras: i. ‘ad crastinum diem’ m. s. || 351 kravto": krav m. d. populo: i. ‘pulo’ eraso sul m. d. || 352 affatus est: dixit (corr. da dic-) m. d. || 353 Alcynoe: o int., sottolin. omnium […] populorum: in re puplica vel simpliciter in populo m. s. || 355 daretis: i. addendo alias m. d. || 356-359 ‘sed’ suple ‘cogit me amor patrie’ m. d. || 356 multum – erit: s. facere m. d. || 357 pleniori: cum pluribus rebus m. s. || 359 reversum: me s. int., sottolin. 347 Pheycibus: -cibus su rasura || 348 reditu: corr. da -um || 352 hunc: corr. da huic || 354 michi: corr. da me
LIBRO XI
417
huic autem Alcynous retribuit clamavit que / 360 to;n d∆ au\ jAlkivnoo" ajp∆ ajmeivbeto fwvnhsevn te, “o Ulixes equidem non te putamus respicientes / “w\ jOduseu', to; me;n ou[ti s∆ eji?skomen eijsorovwnte". deceptorem esse / et exploratorem / sicuti multos hjperoph'a g∆ e[men kai; ejpivklopon, oi|a te pollouv", pascit terra nigra multarum gencium homines / bovskei gai'a mevlaina poluspereva" ajnqrwvpou": mendacia ordinantes / unde iam aliquis nec videbit / yeuvdeav t∆ ajrtuvnonte", o{qen kev ti" ouj de; i[doito, tibi autem quidem ornatus verborum atque sensus boni / ejpi; me;n morfh; ejpevwn, ejni; de; frevne" ejsqlaiv, 365 soi; d∆ sermonem autem sicuti hic cantator scientifice dixisti muvqon d∆ w}" o{t∆ ajoido;" ejpistamevnw" katevlexa", omnium Argivorum / tibi que ipsi / flagella gravia / pavntwn jArgeivwn sevo tautou' khvdea lugrav, sed eya michi hoc dic et subtiliter narra / 370 ajll∆ a[ge moi tovde eijpe; kai; ajtrekevw" katavlexon, siquos equales diis sociorum vidisti / qui tecum simul ipso ei[tina" ajntiqevwn eJtavrwn i[de" oi{ toi a{m∆ aujtw', ad Ilion simul secuti sunt / et ibi mortem adimplerunt / e{ponto kai; aujtou' povtmon ejpevspwn, 370 [Ilion eij" a{m∆ nox autem hec valde longa ineffabilis non adhuc tempus nu;x d∆ h{de mmavla makrh; ajqevsfato" ouj dev pw w{rh / quiescendi in atriis tu autem michi dic divinitus facta opera / eu{dein ejn megavrw, su; dev moi levge qevskela e[rga, et iam usque ad auroram divam diferam / quando michi tu kaiv ken ej" hjw' di'an ajnascoivmhn o{te moi suv, f. 146v substinebis in atrio tua flagella narrare /” tlaivh" ejn megavrw ta; sa; khvdea muqhvsasqai,” 360 Alcynous: proprium int. || 363 multarum gencium: multum dispersos m. d. || 364 nec videbit: quod mencietur, q. d. ‘non cognoscet’ m. d. || 365 tibi – verborum: est int., sottolin. sensus boni: sunt m. d. || 367 flagella gravia: i. ‘curas graves’ int. || 368 subtiliter: i. ‘veraciter’ int., sottolin. || 371 valde longa: est int., sottolin. ‘inmensa’ s. int., sottolin. || 373 auroram: diem m. sup. quando: pro ‘postquam’ m. sup. || 374 flagella: s. int. passiones m. d. 361 putamus: su rasura || 371 w{rh: corr. da w[-
418
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
huic autem retribuens affatus est multi consilii Ulixes / To;n d∆ ajpameibovmeno" prosevfh poluvmhti" jOdusseuv", 375 “Alcynoe rex omnium clarissime populorum / “ jAlkivnoe krei'on pavntwn ajrideikete law'n, tempus certe multorum sermonum / tempus que et sopni / w{rh me;n polevwn muvqwn w{rh de; kai; u{pnou. si autem audire desideras non iam certe / eij dev t∆ ajkouevmenaiv ge lilaiveai, ouj k∆ a]n e[peita 380 de hiis tibi invideam / et miserabiliora alia narrare / tou'twn soi fqonevoimi, kai; oijktrovter∆ a[ll∆ ajgoreuvein, flagella meorum sociorum qui iam postea perierunt / khvde∆ ejmw'n eJtavrwn, oiJ dh; metovpisqen o[lonto, 380 qui Troianorum fugierunt suspirosum bellum / oi} Trwvwn me;n uJpexevfugon stonovessan aju>thvn, in reditu que perierunt male consilio femine / ejn novstw d∆ ajpovlonto kakh'" ijovthti gunaikov", nam postquam animas quidem dispersit alio aliam / aujta;r ejpei; yuca;" me;n ajpeskevdas∆ a[lludi" a[llhn, pura Persephonia mulierum feminarum / aJgnh; Persefovneia gunaikw'n qhluteravwn, venit autem anima Agamemnonis Atrides / h\lqe d∆ ejpi; yuch; jAgamevmnono" jAtreivdao, 385 contristata / circum que alie congregate fuerunt quot simul ipso / ajcnumevnh, pevri d∆ a[llai ajghgevraq∆ o{ssai a{m∆ aujtw', in domo ab Egystho mortui fuerunt / et mortem adimplerunt / oi[kw ejn Aijgivsqoio qavnon kai; povtmon ejpevspwn, agnovit cito me ille postquam potavit sanguinem nigrum e[gnw d∆ ai\ya me kei'no", ejpei; piven ai|ma kelainovn, 390 376 Alcynoe: o int., sottolin. || 377 est s. int., sottolin. || 379 narrare: ‘ut narrem’ s. m. d. || 382 consilio femine: volunta[n]te femine, vel (corr. da sive) Helene vel Clytemniste, vel quia Cassandram Aiax in templo Palladis strupavit m. s. femine: Clytemnestre s. m. d. || 383-384 postquam – feminarum: i. ‘postquam recesserunt anime feminarum’ m. d. || 383-385 postquam – Atrides: postquam recesserunt anime mulierum heroum, venerunt anime heroum et primo Agamemnonis m. s. 387 mortem: ‘fatum’ alias int., sottolin. 384 aJgnhv: corr. da aj- || 387 adimplerunt: adimpl- su rasura
LIBRO XI
419
plorabat ille subtiliter teneras lacrimas fundens / klai'e d∆ o{ ge lligevw" qalero;n kata; davkruon ei{bwn, densas ad me manus extendere desiderans / 390 pitna;" eij" ejme; cei'ra" ojrevxasqai meneaivnwn: sed non certe ipsi adhuc fuit vis firma nec potencia / ajll∆ ouj gavr oiJ e[t∆ h\n i]" e[mpedo", ouj dev ti kiku", qualis ante erat in nitidis membris / oi{h per pavro" e[scen ejni; gnamptoi'si mevlessi, hunc quidem ego lacrimavi cum vidi / misertus que [que] animo / to;n me;n ejgw; davkrus∆ ijdw;n ejlevhsav te qumw', f. 147r et ipsi vociferatus verba pennosa loquebar / kaiv min fwnhvsa" e[pea pteroventa prothuvdwn, ‘Atrides gloriose rex virorum Agamemnon / 395 ‘ jAtreivdh kuvdiste a[nax ajndrw'n jAgavmemnon, quod iam te fatum consumpsit longe dormientis mortis / tiv" nuv se kh;r ejdavmasse tanhlugevo" qanavtoio, vel te in navibus Neptunnus consumpsit / ? h[e sev g∆ ejn nhvessi Poseidavwn ejdavmassen, cum suscitavit forcium ventorum inmensum / flatum o{rsa" ajrgalevwn ajnevmwn ajmegarton aju>tmhvn, 400 vel te iniusti viri leserunt in terra / hjev s∆ ajnavrsioi a[ndre" ejdhlhvsant∆ ejpi; cevrson, boves / circum custodientes atque ovium ovilia bona / hjd∆ oijw'n pwvea kalav, 400 bou'" peritamnovmenon, vel pro civitate pugnantem / vel pro feminis / ?’ hje; peri ptovlio" macouvmenon hje; gunaikw'n,’ sic fatus fui / hic autem michi statim retribuens dixit / }W" ejfavmhn, oJ dev m∆ aujtivk∆ ajmeibovmeno" proseveipen, ‘Iove genite Laertiades multi ingenii Ulixes ‘diogene;" Laertiavdh polumhvcan∆ jOdusseuv", 393 misertus: eius int., sottolin. || 394 verba – loquebar: dicens m. d. || 395 Atrides: o int. || 398 flatum: bellum vel rumorem m. d. || 399-401 sicuti passus fuit Ulixes a Lestrigonibus vel a Cyconibus putat Agamemnonem putavisse m. d. || 403 Iove genite: a Iove genus habens m. s. 390 densas: vel ‘crebrasʼ m. s. || 403 multi ingenii: alias ‘ingeniose’ m. d. 394 verba pennosa: -a su rasura || 401 feminis: -is su rasura
420
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
nec me in navibus Neptunnus consumpsit / ou[t∆ ejmev g∆ ejn nhvessi Poseidavwn ejdavmassen, nec me iniusti viri leserunt in terra / ou[te m∆ ajnavrsioi a[ndre" ejdhlhvsant∆ ejpi; cevrsou, 405 408 sed me Egysthus cum / preparavit obitum que mortem que ajllav moi Ai[gisqo" teuvxa" qavnatovn te movron te, interfecit / cum corruptibili uxore / domum que cum vocaverit / 410 e[kta su;n oujlomevnh ajlovcw oi\kon de; kalevssa", cum cenatus fui / sicuti aliquis interfecit bovem in presepio / deipnivssa", w{" ti" te katevktane bou'n ejpi; favtnh, sic obii miserabili morte / circum autem alii socii / w}" qavnon oijktivstw qanavtw, peri; d∆ a[lloi eJtai'roi, fortiter interfecti fuerunt sues sicuti albos dentes habentes / 410 nwlemevw" kteivnonto su'e" wJ" ajrgiovdonte", qui iam a divite viro magne potenti oi{ rJav t∆ ejx ajfneiou' ajndro;" mevga dunamevnoio, vel in nupciis vel in erano vel in convivio delicato h] gavmw h] ejranw, h] eijlapivnh te qamivh, iam certe multorum in sepultura virorum obviavi / f. 147v h[dh me;n polevwn tavfw ajndrw'n ajntebovlhsa" occulte interfectorum et in forti pugna / mouna;x kteinomevnwn kai; ejni; kraterh' uJsmivnh, sed iam illa maxime cum aspexisses esses misertus animo ajllav ke kei'na mavlista ijdw;n ojlofuvrao qumw', 415 sicuti circum cratera mensas que plenas / w}" ajmfi; krhth'ra trapevza" te plhqouvsa", iacebamus in atrio pavimentum autem totum cruore fluebat / keivmeq∆ ejni; mmegavrw, davpedon d∆ a{pan ai{mati qu'nen, 420
404 consumpsit: i. ‘interfecit’ m. d. || 406 Egysthus: proprium int. || 412 erano: ‘erano’: ‘eranus’ dicitur cena consilio et magna pompa facta m. inf. delicato: i. ‘florifero’ (corr. da -a), ‘que florere facit hominem’ m. d. || 414 occulte: per se ʻabsoluteʼ m. s. || 415 c (postilla incompleta) m. s. s. m. d. (s. è esplicativo dei vv. 416-417) || 417 fluebat: plenum erat m. d. 410 fortiter: vel ‘continue’ m. s. 412 delicato: corr. da -a || 415 ke: k- corr. da h
LIBRO XI
421
miserabilem autem / audivi vocem Priami filie / oijktrotavthn d∆ h[kousa o[pa Priavmoio qugatrov": Cassandre quam interfecit Clytemnestra dolosa / Kassavndrh", th;n ktei'ne Klutaimnhvstra dolovmhti", pro me / nam ego in terra manus elevans / 420 ajmf∆ ejmoiv, aujta;r ejgw; poti; gaivh cei'ra" ajeivrwn, percuciebam moriens pro ense / atque canina / ba'llon ajpoqnhvskwn peri; fasgavnw, hJde; kunw'pi", recessit non autem michi substinuit eunti ad infernum / nosfisat∆ ouj dev moi e[tlh ijovnti eij" jAi?dao oculos condere / atque os affirmare / manu ceri; kat∆ ojfqalmou;" ejlevein, suvn te stovm∆ ejrei'sai, sic non magis extraneum et mortalius aliud quam femina / w}" ouj kainovteron kai; kuvnteron a[llo gunaikov", que iam talia in sensibus opera ponat / 425 h{ti" dh; toiau'ta meta; fresi;n e[rga bavlhtai, quale iam et illa consuluit opus inconveniens / oi|on dh; kai; keivnh ejmhvsato e[rgon ajeikev": marito cum ordinavit viro homicidium / vere fatus / fui povsei fovnon, h[toi e[fhn ge, 430 kouridivw teuvxasa desiderabilis filiis atque famulis retro / ajspavsio" paivdessin hjde; dmwvessin ojpivssw, domum venire / hec autem ultra anxia sciens oi[kad∆ ejleuvsesqai / hJ d∆ e[xoca lugr∆ eijdui'a que iniuriam fudit et futuris post 430 h{ te kat∆ ai\sco" e[ceue kai; ejssomenoisin ojpivssw feminis mulieribus et si bona in operibus sit’ qhlutevrhsi gunaixi; kai; ei[k∆ eujergo;" e[hsin,’ 419 Cassandre: proprium int. Clytemnestra: proprium int. || 422 recessit: Clytemnestra s. separavit se m. s. || 423 affirmare: claude equali apta m. d. || 424 non – femina: est eraso sul m. d. || 427 marito: a virginitate accepto m. s. || 429 anxia: mala int., sottolin. || 430-431 q. d. ‘data quod aliqua a sangine nostro sit bona, tamen propter scelus hoc non tenebitur’ m. d. 424 magis extraneum: vel ‘novius’ m. s. || 428 famulis: ‘servis’ alias m. s. retro: vel ‘post’ m. d. 418 Priavmoio: corr. da Priv- || 423 oculos: corr. da -is || 429-430 m. s. || 431 mulieribus: segue una rasura
422
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
sic fatus nam ego ipsi retribuens dixi }W" e[fat∆ aujta;r ejgwv min ajmeibovmeno" proseveipon, ‘heu amici vere valde iam filium Atrei / magnivocus Iuppiter / ‘ \W povpoi, h\ mavla dh; govnon jAtreo" eujruvopa Zeuv", fortiter in odio habuit muliebria per consilia / ejkpavglw" h[cqhre gunaikeiva" dia boulav": a principio / Helene quidem perivimus causa multi ejx ajrch'" JElevnh" me;n ajpwlovmeq∆ ei{neka polloiv, f. 148r 435 tibi autem Clytemnestra dolum preparabat procul existenti /’ soi; de; Klhtaimnhvstrh dovlon h[rtue thlovq∆ ejovnti,’ sic fatus fui / ille autem statim retribuens dixit / }W" ejfavmhn oJ dev m∆ aujtivk∆ ajmeibovmeno" proseveipen, 440 ‘ideo nunc numquam et tu femine humilis esto / ‘tw' nu'n, mhvpote kai; su; gunaikiv per h{pio" ei\nai, nec ipsi sermonem omnem manifesta quem bene sciveris / mh;d∆ oi} mu'qon a{panta pifaskevmen o{n k∆ eu\ eijdh'", sed aliquid quidem manifesta / aliquid occultum sit / ajlla; to; me;n fa'sqai, to; de; krummevnon ei\nai, 440 sed non tibi Ulixes homicidium erit a femina / ajll∆ ouj soiv g∆ jOdusseu' fovno" e[ssetai e[k te gunaikov". valde enim sapiens et bene sensibus consilia scit / livhn ga;r pinuth; kai; eu\ fresi; mhvde∆ oi\den, puella Icari sapiens Penelope kouvrh jIkarivoio perivfrwn Phnelovpeia vere quidem nympham iuvenem liquimus nos / h\ mevn min nuvmfhn ge nevhn kateleivpomen hJmei'", venientes ad bellum puer autem sibi erat in ubere / ejrcovmenoi povlemovn de, pavi>" dev oiJ h\n ejpi; mazw', 445 stolidus qui iam nunc cum virorum veniet numero nhvpio", o{" pou nu'n ge met∆ ajndrw'n i|xei ajriqmw', beatus / vere hunc pater amicus videbit cum venerit o[lbio", h\ ga;r tovn ge path;r fivlo" o[yetai ejlqwn, 450
433 w\ povpoi: proprie sic quod obstupefacio capit nes m. inf. || 434 muliebria – consilia: i. ‘propter consilia mulierum malarum’ m. d. || 436 Clytemnestra: proprium int. || 440 sit: ‘velis’ s. ‘quod sit’ m. d. || 443 Icari: proprium int. Penelope: proprium int. || 446 cum – numero: i. ‘cum magnefiet’ m. d. || 447 beatus: prosper int.
LIBRO XI
423
et ille patrem amplexabitur prout ius est / kai; kei'no" patevra proptuvxetai h| qevmi" ejstivn, hec autem mea nec filio impleri uxor h{ d∆ ejmh; ouj dev per ui|o" ejniplhsqh'nai a[koiti", oculis dimisit ante autem me interfecit et ipsum / me pevfne kai; aujtovn, 450 ojfqalmoi'sin e[ase pavro" dev aliud autem tibi dicam tu autem in sensibus pone tuis a[llo dev toi ejrevw su; d∆ ejni; fresi; bavlleo sh'si occulte non autem palam amicam ad paternam terram kruvbdhn, mh; d∆ ajnafandovn, fivlhn ej" patrivda gai'an, navem retineas / quia non fidelia feminis // nh'a katiscevmenai, ejpei; oujkevti pista; gunaixivn, sed eya michi hoc dic et subtiliter narra ajll∆ a[ge moi tovde eijpe; kai; ajtrekevw" katavlexon, f. 148v si iam adhuc vivum auditis filium meum / zwvonto" ajkouvete paido;" ejmei'o, 455 ei[pou e[ti vel in Orchomenon vel in Pylo amathunta h] ejn Puvlw hjmaqoventi, 460 h[pou ejn jOrcomenw' vel penes Menelaum in Sparte ampla h[pou pa;r Menelavw ejni; Spavrth eujreivh, nondum mortuus in terra est divus Orestes /’ ouj gavr pw tevqnhken ejpi; cqoni; di'o" jOrevsth"…’ sic fatus nam ego ipsi retribuens dixi }W" e[faq∆ aujta;r ejgwv min ajmeibovmeno" proseveipon, ‘Atrides cur me hec interogas non autem scio / ti oi\da, 460 ‘ jAtreivdh, tiv me tau'ta dieivreai, ouj dev vivit ille vel mortuus est malum vana narrare /’ zwvei o{ g∆ h] tevqnhke, kako;n d∆ ajnemwvlia bavzein,’ 449 hec: ‘illa’ s. m. s. filio impleri: q. d. ‘ipsum amplecti et osculari’, quia statim peremit m. d. || 452 amicam – terram: venias m. d. || 453 retineas: portu locaveris m. inf. fidelia: sunt int., sottolin. verba s. nec consilia m. d. || 456 Orchomenon: civitas est fortis ubi tunc ut tute essent divicias reponebant m. s. amathunta: i. ‘harenosam’ m. d. || 457 Sparte: civitas int. || 458 q. d. ‘non est mortuus, sed nescio ubi s[c]it’ m. d. Orestes: proprium int. || 461 malum: est int., sottolin. 454 subtiliter: alias ‘veraciter’ m. sup. 455 iam: su rasura
424
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
nos quidem sic verbis retribuentes anxiis nw'i> me;n w}" ejpevessin ajmeibomevnw stugerh'sin, stabamus contristati teneras lacrimas fundentes / e[stamen ajcnuvmenoi qalero;n kata; davkru cevonte"… venit autem anima Pelidis Achillis / \Hlqe d∆ ejpi; yuch; Phlhi>avdaw jAcilh'o" et Patrocli et inreprehensibilis Antilochi / 465 kai; Patroklh'o", kai; ajmuvmono" jAntilovcoio, Aiaxis que qui optimus erat specie que corpore que Ai[anto" q∆ o}" a[risto" e[hn ei\do" te devma" te, inter alios Danaos post inreprehensibilem Pelidem / 470 tw'n a[llwn Danaw'n met∆ ajmuvmona Phleivwna, agnovit autem anima me velocipedis Eacidis / e[gnw de; yuchv me podwvkeo" Aijakivdao, et michi miserta verba pennosa loquebatur kaiv m∆ ojlofuromevnh, e[pea pteroventa prothuvda, ‘Iove genite Laertiades multi ingenii Ulixes / ‘diogenh;" Laertiavdh polumhvcan∆ jOdusseu' 470 miser / cur adhuc magnum in sensibus consules opus / scevtlie, tivpt∆ e[ti mei'zon ejni; fresi; mhvseai e[rgon, mortui quomodo substinuisti et ad infernum descendere ubi pw'" e[tlh" [Ai>do" katelqevmen e[nqav te nekroiv, insensata habitant mortalium ydola mortuorum’ ajfradeve" naivousi brotw'n ei[dwla kamovntwn,’ f. 149r sic fatus nam ego ipsi retribuens dixi / w}" e[fat∆ aujta;r ejgwv min ajmeibovmeno" proseveipon, ‘o Achilles Pelei fili magne melior Achivorum ‘ \W jAcileu' Phlevw" uiJe; mmevga fevrtat∆ jAcaiw'n, 475 462 anxiis: odiosis m. d. || 465 Patrocli: proprium int. Antilochi: proprium int. || 466 Aiaxis: proprium int. Telamonis s. m. s. || 470 Iove genite: o m. s. i. ‘a Iove genus habens’ m. s. || 471 magnum […] opus: inter alia s. m. d. || 473 ac s. m. s. insensata: q. d. ‘vana’ m. s. mortalium […] mortuorum: q. d. ‘hominum bellicosorum bello peremptorum’ m. d. || 475 magne: i. ‘valde’ m. d. melior: forcior int., sottolin. 471 consules: vel ‘facies’ int., sottolin. 468 velocipedis: corr. da velocis pedes || 469 verba pennosa: -a su rasura || 471 consules: -es su rasura || 473 mortuorum: segue una rasura
LIBRO XI
425
veni Tyresie pro vacicinio siquod consilium / h\lqon Teiresivao kata; crevo", ei[tina boulhvn, diceret ut ad Ithachiam asperam veniam / jIqavkhn ej" paipalovessan iJkoivmhn, 480 ei[poi o{pw" nondum iuxta veni Acheidam nondum ad meam ouj gavr pw scedo;n h\lqon jAcai?do", ouj dev pw ajmh'" terram adscendi / sed semper habeo mala / te autem Achilles / gh'" ejpevbhn, ajll∆ aije;n e[cw kakav, sei'o d∆ jAcilleu', nullus vir ante beatior nec iam post / 480 ou[ti" ajnh;r propavroiqe makavrtero", ou[t∆ a]r ojpivssw, antea certe te vivum honorabamus similiter deis / pri;n me;n gavr se zwo;n ejtivomen i\sa qeoi'sin, Argivi / nunc autem magne dominaris mortuis / jArgei'oi, nu'n au\te mevga kratevei" nekuvessin, hic existens ideo non quia mortuus es contristeris Achilles’ ejnqavd∆ ejwvn, tw' mhvti qanw;n ajkavcizeu jAcilleu',’ sic fatus fui / hic me statim retribuens allocutus est / }W" ejfavmhn, oJ dev m∆ aujtivk∆ ajmeibovmeno" proseveipen, ‘non iam michi mortem solare gloriose Ulixes / 485 ‘mh; dhv moi qavnatovn ge parauvda faivdim∆ jOdusseu' vellem terricultor existens pro mercede servire alii bouloimhn k∆ ejp∆ a[rouro" ejw;n qhteuevmen a[llw, viro sine sorte cui non divicie multe essent / 490 ajndri; paraklhvrw w| mh; bivoto" polu;" ei[h, quam omnibus mortuis corruptis dominari / h] pa'si nekuvessi katafqimevnoisin ajnavssein, sed eya michi pro filio glorioso sermonem dic / ajll∆ a[ge moi tou' paido;" ajgauou' mu'qon e[nispe,
478 Acheidam: grecam terram m. d. || 479 Achilles: o int., sottolin. || 480 nullus – beatior: i. dum eras in humanis m. s. || 482 Argivi: nos s. m. s. magne: diceretur eciam ‘magne’ pro ‘magnifice’ m. d. || 483 non – contristeris: non [s]tristeris quia mortuus es m. d. || 486 vellem: pocius s. int., sottolin. || 487 sine sorte: glorie et diviciarum, i. quod esset pauper m. s. 477 asperam: sive ‘duram’ m. d. || 480 post: vel ‘retro’ m. d. || 481 similiter deis: sive ‘tamquam deum’ m. d. 480 beatior: -or su rasura || 483 contristeris: corr. da -aris
426
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
vel sequitur ad bellum prontus esse vel et non ? h] e{pet∆ ej" povlemon provmo" e[mmenai hje; kai; oujkiv, dic que michi de Peleo inreprehensibili siquid audivisti / eijpe; dev moi Phlh'o" ajmuvmono" ei[ti pevpusai, vel adhuc habet honorem multis in Myrmidonibus / h] e[t∆ e[cei timh;n polevsin meta; Murmidovnessin, vel ipsum inhonorant per Hellada que Ptiin que / h[ min ajtimavzousin, ajn∆ JEllavda te Fqivhn te f. 149v ob hoc quia in senectute habet manus que pedes que / ou{nekav min kata; gh'ra" e[cei cei'ra" te povda" te, non enim ego auxiliator sub plendoribus solis ouj ga;r ejgw;n uJp∆ ajrwgo;" uJp∆ aujga;" hjelivoio, talis existens / qualis condam in Troia ampla / toi'o" ejwvn, oi\o" pot∆ ejni; Troivh euJreivh, ammisi populum optimum auxilians Argivis / pevfnon lao;n a[riston ajmuvnwn jArgeivoisin, si talis venirem tarde licet ad patris domum / eij toiov" d∆ e[lqoimi minunqav per ej" patevro" dw', sic iam alicui / imponerem potenciam et manus intangibiles tw' ke tevw stuvxaimi mevno" kai; cei'ra" ajavptou", qui illi vim inferunt / impediunt que ab honore /’ oi} kei'non biovwntai ejevrgousivn t∆ ajpo; timh'",’ sic fatus nam ego retribuens dixi }W" e[fat∆ aujta;r ejgwv min ajmeibovmeno" proseveipon, ‘vere quidem de Peleo inreprehensibili nil audivi / ‘h[toi me;n Phlh'o" ajmuvmono" ou[ti pevpusmai, nam tibi de filio Neoptolemo amicabili / aujtavr toi paidov" ge Neoptolevmoio fivloio, omnem veritatem dicam / ut michi precipis / pa'san ajlhqeivhn muqhvsomai w{" me keleuvei", ipse enim ego cava in navi undique equali aujto;" gavr min ejgw; koivlh" ejpi; nho;" eji?sh" 491 Peleo: proprium int. || 492 honorem: ‘dominium’ s. suum m. inf. || 493 per Hellada: per Greciam m. sup. Ptiin: civitas Thessalie m. sup. || 494 in – que2: non potest moveri m. d. || 495 ego: sum s. m. d. || 500 postilla erasa sul m. s. || 503 Neoptolemo: proprium int. 496 euJreivh: corr. da euj-
490
495
500
500
505
LIBRO XI
427
duxi ad Scyron cum bene ocreatis Achivis / h[gagon ej" Skuvron met∆ eujknhvmida" jAcaiouv". vere / quando pro civitate Troianorum loquebamur consilia ajmfi; povlin Trwvwn frazoivmeqa boulav", 510 h[toi o{t∆ semper primus narrabat et non fallebat in sermonibus / aijei; prw'to" e[baze kai; oujc∆ hJmavrtane muvqwn, Nestor equalis deo et ego vincebamus soli Nevstwr ajntivqeo" kai; ejgw; nikavskomen oi[w, nam quando in campo Troianorum bellabamus ferro / ejn pedivw Trwvwn marnoivmeqa calkw', 510 aujta;r o{t∆ numquam in multitudine manebat virorum nec in congregacione / ou[pot∆ ejni; plhquviü mevnen ajndrw'n ouj d∆ ejn oJmivlw sed multum ante ponebat suam vim nemini cedens / ajlla; polu; proqevesken, eJo;n mevno" oujdeni; ei[kwn multos autem viros interfecit in gravi pugna / f. 150r pollou;" d∆ a[ndra" e[pefne ejn aijnh' dhi>oth'ti, omnes autem non iam ego dicam nec nominabo / pavnta" d∆ oujk∆ a]n ejgw; muqhvsomai ouj d∆ ojnomhvnw, quantum populum interfecit auxilians Argivis / lao;n e[pefnen ajmuvnwn jArgeivoisin, 515 o{sson sed solum Tilephiden interfecit ferro / ajll∆ oi|on to;n Thlefivdhn katenhvrato calkw', heroem Heuripylum multi que circum ipsum socii Eujruvpulon, polloi; d∆ ajmf∆ aujto;n eJtai'roi, 520 h{rw∆ chitii interfecti fuerunt muliebrium causa donorum / khvteioi kteivnonto gunaivwn ei{neka dwvrwn, 506 Scyron: insula int., sottolin. una insula est de Cycladibus m. s. || 509 vincebamus: ipsum s. m. d. || 512 ponebat: currebat int., sottolin. || 516 Tilephiden: Tylephi filium m. s. patronomicum m. d. || 517 Heuripylum: proprium int. || 518 postilla erasa sul m. d. chitii: ab illa civitate m. s. muliebrium – donorum: aliqui ‘muliebria dona’ intellexerunt vineam quam Iuppiter donavit Troo ob precio Gannimedis rapti, que pervenit ad Priamum per successionem; sed non hoc senciit Homerus, sed Priamus promisit filiam suam Euripylo cum donis. Aliqui dicunt quod Tilephus, Herculis filius, in sorte habuit paternam partem in Lysia dominans Chytensibus; cum audivit autem Priamus eius vim, misit donum matri, s. vineam auream; hec autem, cum vineam accepit, misit filium eius ad exercitum; Meneptolemus interfecit ipsum, itaque multi mortui fuerunt pro dono matris m. d. 508 fallebat: vel ‘peccabat’ m. s. 506 ocreatis Achivis: -is corr. da os || 507 boula;": -a;" dopo la corr. || 512 eJonv : corr. da ej-
428
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
illum iam pulcerimum vidi post Memnonem divum / kei'non dh; kavlliston i[don metamevmnona di'on, nam quando ad equum intravimus quem fecit Epyos aujta;r o{t∆ ej" i{ppon katebaivnomen o}n kavm∆ jEpeiov", 520 Argivorum optimi / michi autem omnia determinata erant / jArgeivwn oiJ a[ristoi, ejmoi; d∆ ejpi; pavnt∆ ejtevtalto, atque removere studiosas isidias atque imponere / hjme;n ajnakli'nai pukino;n lovcon hjd∆ ejpiqei'nai. tunc alii Danaorum ductores atque principes / e[nq∆ a[lloi Danaw'n hJghvtore" hjde; mevdonte", lacrimas tergebant / tremabant que sub membra cuilibet / davkruav t∆ wjmovrgnunto trevmon d∆ uJpo; gui'a eJkavstw, illum autem numquam totaliter ego vidi oculis kei'non d∆ ou[pote pavmpan ejgw;n i[don ojfqalmoi'sin, 525 nec pallidum in colore bono nec in genis / ou[t∆ wjcrhvsanta crova kallimon ou[te pareiw'n, lacrimas tergentem / hic me valde multum rogabat / davkru∆ ojmorxavmenon, oJ dev me mmavla povll∆ iJkevteuen, 530 ab equo exire ensis autem desiderabat capulum / iJppovqen ejxivmenai, xivfeo" d∆ ejpemaiveto kwvphn, et lanciam ferro gravem / mala autem Troianis desiderabat / kai; dovru calkobarev", kaka; de; Trwvessi menoivna, sed quando iam Priami civitatem depredati fuimus altam / ajll∆ o{te dh; Priavmoio povlin diepevrsamen aijphvn, 530 sortem et honorem / bonum habens ad navem adscendit moi'ran kai; gevra" ejsqlo;n e[cwn, ejpi; nho;" e[bainen, illesus non iam vulneratus acuto ferro / ajskhqhv", oujt∆ a]r beblhmevno" ojxevi> calkw',
519-522 dixit quod filius Achillis erat in equo durio cum Ulixe m. d. || 519 illum: filium tuum m. s. metamevmnona: mno m. d. Memnonem: proprium int. filio Aurore m. d. divum: ‘mortuum’ s. m. d. || 520 Epyos: proprium int. || 521 Argivorum optimi: omnes m. s. michi – erant: data erant omnia opera facienda Ulixi m. d. || 522 imponere: i. ‘ordinare’; dux erat Ulixes m. d. || 526 bono: i. ‘pulcro’ m. s. || 529 desiderabat: i. ‘cogitabat’ int., sottolin. || 532 illesus: i. ‘cum studio et cura’ int., sottolin. 519 divum: corr. da -o || 522 hjmevn: corr. da hJ- || 526 colore: col- su rasura
LIBRO XI
429
nec per se vulneratus sicuti multa f. 150v ou[t∆ aujtoscedivhn oujtasmevno", oi|a te polla; fiunt in bello mixtus autem furit Mavors /’ givnetai ejn polevmw, ejpimi;x dev te maivnetai [Arh"…’ sic fatus fui / anima autem pedivelocis Eacidis / podwvkeo" Aijakivdao / 535 }W" ejfavmhn, yuch; de; ambulabat longe transiens per herbosum pratum / foivta makra; bibw'sa kat∆ ajsfodelo;n leimw'na, alacritate / quia ipsi filium dixi gloriosum esse / 540 ghqosuvnh, o{, oiJ uiJo;n e[fhn ajrideivketon ei\nai, sed alie anime mortuorum corruptorum / aiJ d∆ a[llai yucai; nekuvwn katateqneiwvtwn, de flagellis quelibet / steterunt contristate / interogabant e[stasan ajcnuvmenai, ei[ronto de; khvde∆ eJkavsth sola autem Aiacis anima Telamonides regis / Ai[anto" yuch; Telamwniavdao a[nakto", 540 oi[h d∆ procul recedebat irata causa victorie / novsfin ajfesthvkei kecolwmevnh ei{neka nivkh", quam ipsi ego vici questionem agens penes naves / thvn min ejgw; nivkhsa dikazovmeno" para; nhusiv, armis pro Achillis / fecit autem venerabilis mater / teuvcesin ajmf∆ jAcilh'o" / e[qhke de; povtnia mhvthr, filii autem Troianorum iudicaverunt et Pallas Athena / pai'de" de; Trwvwn divkasan kai; Palla;" jAqhvnh, 533 per – vulneratus: ipse met dixit se vulneravit mixtus cum Achivis, ut contingit quando homines ad invicem vulnerantur m. s. || 535-541 anima – irata: nota circulos secundum animas: nam Achilles in elisio (e- dopo la corr.) campo, sed Telamonius dapnatus m. s. || 537 gloriosum: i. ‘vivum et valentem’ m. d. || 539 interogabant – quelibet: q. d. ‘quelibet interogabant Ulixem de factis retro (?) dimissis’ m. s. flagellis: i. ‘curis’ int., sottolin. || 543 armis – Achillis: fertur quod, dum dubitacio erat inter Grecos (corr. da -us) uter arma deberet habere, vel Aiax vel Ulixes, Agamemnon interogavit captivos troianos a quo magis lesi fuerant, an ab Ulixe an ab Aiaxe; illi autem dixerunt ab Ulixe et sic Agamemnon arma dedit Ulixi m. s. fecit: fieri fecit arma m. s. 537 gloriosum: alias ‘clarissimum’ (corr. da clarum) int., sottolin. 539 flagellis: corr. da -a
430
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
sic iam non debui vincere in tali agoni wJ" dh; mh; o[felon nika'n toiw'd∆ ejpaevqlw, tale enim caput / causa ipsorum terra sumpsit / toivhn ga;r kefalh;n e{nek∆ aujtw'n gai'a katevscen, Aiacem qui ultra / specie ultra que in operibus factus erat / Ai[anq∆ o}" peri; me;n ei\do" peri; d∆ e[rga tevtukto, alios Danaos post inreprehensibilem Pelidem / tw'n a[llwn Danaw'n met∆ ajmuvmona Phleivwna, hunc certe ego verbis alloquebar humilibus / to;n me;n ejgw;n ejpevessi pothuvdwn meilicivoisin, ‘Aiax fili Telamonis inreprehensibilis non iam debuisti / ‘Ai\an pai' Telamw'no" ajmuvmono" oujk∆ a]r e[melle", nec mortuus oblivisci mei causa armorum / ouj de; qanw;n lhvsesqai ejmoi; ei{neka teucevwn, pestiferorum que in lesionem dei fecerunt Argivis / oujlomevnwn, ta; de; ph'ma qeoi; qevsan jArgeivoisin, talis enim ipsis / turris periit / de te autem Achivi / toi'o" gavr sfin puvrgo" ajpwvleo, sei'o d∆ jAc∆ aijoi; simili Achillis capiti Pelidis / i\son jAcilh'o" kefalh' Phlhi>avdao, f. 151r contristabamur / mortuo / totaliter nemo alius / ajcnuvmeqa fqimevnoio diampere;" ouj dev ti" a[llo", casualis / sed Iuppiter Danaorum exercitum lanciatorum / ai[tio", ajlla; Zeu;" Danaw'n strato;n aijcmhtavwn, fortiter odiit / tuam que in partem fecit / ejkpavglw" h[cqhre tei÷n d∆ ejpi; moi'ran e[qhken, sed eya veni rex ut verbum et sermonem audias / ajll∆ a[ge deu'r∆ a[nax i{n∆ e[po" kai; mu'qon ajkouvsh",
545-546 q. d. ‘Ulixes non debuit vicisse, eo quod Aiax se interfecit’; excusat se Ulixes talia dicens m. s. || 547 Aiacem: s. m. s. || 549 verbis – humilibus: dicens m. d. || 550 Aiax: o m. s. || 550-551 non – mei: affirmat iram suam m. s. || 551 mei: ire s. int., sottolin. || 553 ipsis: Grecis int., sottolin. || 557 tuam – fecit: i. partem, odium (i s. l.): fecit in tuam partem eo quod tu mortuus fuisti m. d. 551 ejmoiv: segue covlou eraso 555 mortuo: corr. da -i
mei: su rasura || 554 simili: -i su rasura ||
545
550
550
555
560
LIBRO XI
431
nostrum doma que potenciam et nobilem animum /’ hJmevteron, davmason de; mevno" kai; ajghvnora qumovn,’ sic fatus fui / ille autem nichil respondit / ivit autem ad alias / } " ejfavmhn, oJ dev m∆ oujden ajmeivbeto, bh' de; met∆ a[lla" 560 W animas ad Erebum mortuorum corruptorum yuca;" eij" [Erebo" nekuvwn katateqneiwvtwn, tunc tamen affatus fuissem iratus si ego illum e[nqa c∆ o{mw" prosevfhn kecolwmevno" h[ken ejgw; tovn, sed michi volebat animus in pectoribus amicis / a[lla moi h[qele qumo;" ejni; sthvqessi fivloisi aliorum animas videre defunctorum / tw'n a[llwn yuca;" ijdevein katateqneiwvtwn, ibi vere Minoem vidi Iovis gloriosum filium / uiJovn, 565 e[nq∆ h[toi Mivnwa i[don Dio;" ajglao;n aureum sceptrum tenentem iura dantem mortuis / cruvseon skh'ptron e[conta qemisteuvonta nevkusi sedentem / hii autem pro iusticiis interogabant regem oiJ dev min ajmfi; divka" ei{ronto a[nakta, 570 h{menon, sedentes stantes que per amplas portas habentem inferni domum / h{menoi eJstaovte" te kat∆ eujrupule;" A [ i>do" dw', hunc autem post Orionem pelorium vidi to;n de; met∆ jWrivwna pelwvrion eijsenovhsa feras simul revolventem per herbosum pratum kata; sfodelo;n leimw'na, 570 qh'ra" oJmou' eiJleu'nta quas ipse interficiebat in desertis montibus tou;" aujto;" katevpefnen ejn oijopovloisin o[ressin, manibus tenens palum totum ferreum semper infrangibilem / cersi;n e[cwn rJovpalon pagcavlkeon aije;n eujagev", 559 doma – animum: ‘flecte’ q. d. ‘potenciam tuam’ m. d. || 560-561 ivit – corruptorum: non ivit ad viridarium sed ad penam m. d. || 562 si – illum: locutus fuissem s., q. d. ‘aliquid (precede siquid depennato) locutus fuissem iratus, si loqui silicet potuissem’ m. d. || 565 Minoem: proprium int. || 567 hii: illi adstantes m. s. || 569 Orionem: proprium int. venator fuit maximus m. s. pelorium: magnum int., sottolin. || 570 revolventem: sequentem int., sottolin. 571 desertis: vel ‘solis’ int., sottolin. 562 fuissem: corr. da fui si: segue que eraso || 568 sedentes: corr. da -em domum: corr. da -o || 571 interficiebat: corr. da interfec-
432
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
et Tityon vidi Terre gloriose filium / kai; Tituo;n ei\don Gaivh" ejrikudevo" uiJo;n iacentem in pavimento iste autem per novem iacebat pelethra keivmenon ejn dapevdw, o{ d∆ ejp∆ ejnneva kei'to pevleqra f. 151v vultures autem eius ex utraque parte sedentes iecur comedebant / 575 gu'pe dev min eJkavterqe parhmevnw h|par e[keiron, < > intus intrantes hic autem non expellebat manibus / devrtron e[sw duvnonte", o{ d∆ oujk ajpemuvneto cersiv, Latonam enim traxit Iovis venerabilem uxorem / 580 Lhtw; ga;r h[lkuse Dio;" kudrh;n paravkoitin, ad Pytho venientem per bonilocam Panopiam Puqw' d∆ ejrcomevnhn dia; kallicovrou Panoph'o", et iam Tantalum vidi fortes anxietates habentem / kai mh;n Tavntalon eijsei'don kratevr∆ a[lgea e[conta, stantem in stagno / hoc autem apropinquabat barbe / eJstaovt∆ ejn livmnh, hJ de; prosevplaze geneivw, 580 stabat que siciens / ut biberet non poterat accipere / sth'to de; diyavwn, pievein d∆ oujk ei\cen eJlevsqai, quociens enim flectebat se senex bibere desiderans / oJssavki ga;r kuvyei oJ gevrwn pievein meneaivnwn, tociens aqua peribat retrohausta circum autem pedes tovssac∆ u{dwr ajpwlevsket∆ ajnabroqe;n ajmfi; de; possivn, terra nigra apparebat desiccabat demon gai'a melaina faivneske katazhvnaske de; daivmwn. 573 Tityon: iste interpellavit Latonam de concubitu, ideo penas patitur m. inf. || 574 iste: Tycion s. m. sup. per novem […] pelethra: per spacium medii stadii m. sup. pelethra: mensuras terre, i. ‘iacebat per medium stadium’ m. s. || 576 devrtron: i. ‘funditus usque ad corium subtile’ m. s. intrantes: rostro int., sottolin. || 577 iste Tytion vel Tycion interpellavit Latonam de strupo, unde et cetera m. s. traxit: in dolorem posuit int., sottolin. || 578 Pytho: civitas Phocide int., sottolin. Panopiam: civitas Phoce int., sottolin. || 579 nota penas et intellige circulos m. s. Tantalum: Tantalus, Iovis et Plutus filius, diis conversabatur et, simul comedens cum eis sine mensura et sine modo cum abundacia, furatus fuit nectar et ambrosiam herbam et dedit similibus ei quod dare nemini licebat; ideo Iuppiter iratus tormentum hoc apud inferos sibi dedit m. s. e inf. habentem: i. ‘substinentem’ m. d. || 580 hoc: aqua, i. stagnum m. s. || 581 ut biberet: ad bibendum m. s. || 583 retrohausta: ‘hausta’ s. m. s. || 584 demon: deus int., sottolin. 582 flectebat: -eb- su rasura || 583-584 m. s. || 584 desiccabat: corr. da -avit
LIBRO XI
433
arbores autem alte foliis in capite fundebant fructum / uJyipevthla katakrh'qen ceve karpovn, 585 devndrea d∆ ogchne / et rye et pomaria gloriosum fructuum / o[gcnai kai; rJoiai; kai; mhlevai ajglaovkarpoi, ficus que dulces et olive florifere / 590 sukaiv te glukerai; kai; ejlai'ai thleqovwsai, hec quandocumque se erigebat senex manibus ut caperet / tw'n oJpovt∆ ijquvsei oJ gevrwn ejpi; cersi; mavsasqai, has ventus proiciebat per nubes umbrosas / tav" d∆ a[nemo" rJivptaske poti; nevfea skioventa, et iam Sisyfon intus vidi fortes anxietates habentem / e[conta 590 kai; mh;n Sivsufon eijs∆ ei\don kratevr∆ a[lge∆ lapidem ferentem pelorium ambabus la'an bastavzonta pelwvrion ajmfotevrhsin, certe hic adherens manibus que pedibus que / h[toi oJ me;n skhriptovmeno" cersivn te posivn te, lapidem sursum impellebat ad montem sed quando debebat / la'an a[nw w[qeske poti; lovfon, ajll∆ o{te mevlloi, in extremum proicere tunc revolvebatur vis a[kron uJperbalevein, tovt∆ ajpostrevyaske krataii÷" retro postea ad campum volvebatur lapis durus de; kulivndeto lava" ajnaidh;" 595 au\qi" e[peita pevdon nam hic retro impellebat extendens se atque sudor / aujta;r o{ g∆ a]y w[saske titainovmeno" kata; d∆ iJdrwv", fluebat a membris / pulvis autem a capite suscitabatur / ejk krato;" ojrwvrei, f. 152r 600 e[rreen ejk melevwn, konivh d∆ 586-587 s. prima di ogchne, int. || 586 ogchne: arbores int., sottolin. arbores sic dicte m. s. (il segno di richiamo è ripetuto dopo rye) rye: arbores int., sottolin. || 589 has: arbores s. m. s. || 590 Sisyfon: proprium int. iste fuit pater Ulixis; nam, dum Anticlia, mater Ulixis, virum Laertem acciperet eundo ad oraculum, cum latrone Sisyfo concubitum habuit, ex quo facta gravida, et cetera m. s. anxietates: tormenta int., sottolin. habentem: i. ‘substinentem’ int., sottolin. || 591 pelorium: ‘magnum’ s. m. s. ambabus: manibus s. m. d. || 593 montem: i. ‘locum altum’ int. || 596 hic: lapis s. m. inf. extendens se: ‘nitens laborando’ s. m. inf. 588 caperet: vel ‘tangeret’ (corr. da tangat) m. d. 588 erigebat: -eb- su rasura caperet: -eret su rasura || 589 has: -a- corr. da e
434
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
hunc autem post vidi vim herculeam to;n de; met∆ eijsenovhsa bivhn hJraklheivhn, ydolum / ipse autem cum inmortalibus diis ei[dwlon, aujto;" de; met∆ ajqanavtoisi qeoi'si, dellectatur in deliciis / et habet pulcram Hebem / tevrpetai ejn qalivh", kai; e[cei kallivsfuron {Hbhn, filiam Iovis magni et Iunonis aureos subtilares habentis pai'da Dio;" megavloio kai; {Hrh" crusopedivlou, circum autem ipsum stridor mortuorum erat avium sicuti / ajmfi; dev min klaggh; nekuvwn h\n oijwnw'n w{", passim errancium ille autem obscure nocti similis pavntos∆ ajtuzomevnwn o{ d∆ ejre[t]mnh' nukti; ejoikwv", nudum arcum habens / et in nervo telum / gumno;n tovxon e[cwn kai; ejpi; neurh'fin oji>stovn, ardue aspiciens semper percucienti similis / deino;n paptaivnwn aijei; balevonti ejoikw;" magnum autem sibi circum pectora ligamen / smerdalevo" dev oiJ ajmfi; peri; sthvqessin ajorthvr, aurea que erat corigia ubi miranda opera ordinata erant / cruvseo" h\n telamw;n i{na qevskela e[rga tevtukto,
598 vim herculeam: nam videtur incredibile quod Homerus de Hercule dixit, quomodo Hercules in celo et inferno est, et eciam Hebes que nectar diis pincernat; incredibile est (corr. da eciam) eciam habere et arma, et eciam non potavit et locutus est: nam arma habet per fantasiam; sed aliqui duo delerunt (segue quando depennato) carmina que dicunt «ydolum ipse autem cum inmortalibus diis delectatur in epulis et habet pulcram habet (da leggere Hebem)». Vel secundum fantasiam ponit: omnes enim isti sunt in choro insepultorum et aliqui cruciantur et aliqui tormenta exercent sicuti Hercules et minas isti et non potaverunt et locuti sunt, eo quod m. inf. || 599-600 Virgilius deificatorum locum non posuit nec de aliquo homine facto deo dixit aliquid m. d. || 599 ydolum: s. int. eius int., sottolin. || 600 ejn qalivh": i. ‘in epulis deorum’ m. s. pulcram: ‘pulcram talos’ per synodoce m. d. Hebem: Hebes, filia Iovis et Iunonis (corr. da -em), data est Herculi, i. etas datur fisyce virtuti (corr. da -e): nam fama et etas semper d[i]urant m. d. || 605 percucienti similis: i. stat armatus et videtur percutere m. d. || 606 ligamen: ensis s. int., sottolin. aliquando ‘vaginam’ solum significat m. d. || 607 ordinata: i. ‘depicta’ s. m. d. 598 vidi: su rasura vim: -m su rasura magnum: corr. da -us || 607 ubi: corr. da ut
herculeam: -am su rasura || 606
600
605
610
LIBRO XI
435
ursi que agrestes que sues timendi que leones / a[rktoiv t∆ ajgrovteroiv te suve" caropoiv te levonte", risse que pugne que homicidia virorum interfecciones / uJsmi'nai te mavcai te fovnoi t∆ ajndroktasivai te, non ante arte ordinaverat / nec aliud arte ordinabit / mh;d∆ a[llo ti tecnhvsaito, 610 mh; tecnhsavmeno" qui illam corigiam sua preparavit arte / o}" kei'non telamw'na eJh' ejgkavtqeto tevcnh, agnovit autem statim ille / postquam vidit oculis e[gnw d∆ aujtivka kei'no" ejpei; i[den ojfqalmoi'sin, et mei misertus verba pennosa loquebatur / kaiv m∆ ojlofurovmeno" e[pea pteroventa pothuvda, ‘Iove genite Laertiades multi ingenii Ulixes / ‘diogene;" Laertiavdh polumhvcan∆ jOdusseu', heu miser vere aliquam et tu malam mortem habes / tina kai; su; kako;n movron hjghlavzei", 615 a\ deivl∆ h\ quam ego habui sub splendoribus solis / o{n per ejgw;n ejceveskon uJp∆ aujga;" hjelivoio / nam miseriam Iovis quidem filius eram Saturnii pavi>" h\a Kronivwno", aujta;r oji>zu;n 620 Zhno;" me;n habui inmensam / valde certe multum peiori viro / f. 152v ei\con ajpeiresivhn mavla ga;r polu; ceivroni fwti; phamulabar ille michi graves imponebat agonas / dedmhvmhn, oJ dev moi calepou;" ejpetevllet∆ ajevqlou", et condam huc misit canem laturum non enim ultra aliud 620 kaiv potev m∆ ejnqavd∆ e[pemye kuvn∆ ajxont∆ ouj ga;r e[t∆ a[llon, dicebat / hoc amplius michi forciorem esse agonam / fravzeto tou' d∆ e[ti moi kraterwvteron ei\nai a[eqlon, 610-611 q. d. ‘nec ante ordinavit ille magister qui fecit corigiam illam talem nec post eciam fecit aliam talem’ m. d. || 610 tale s. m. s. || 611 corigiam: corigia magna erat que revoluta et circum inserta erat ensi m. s. || 617 miseriam: ‘calamitatem’ s. (corr. da i.) int., sottolin. i. proprie ‘malum pati’ m. d. || 618 inmensam: multam m. sup. viro: i. Euristheo, qui ipsum mittebat ad agonas m. d. || 619 ille: Euristheus s. rex m. s. || 621 hoc – agonam: fateor m. d. 619 phamulabar: alias ‘subiectus eram (corr. da -at)’ m. s. 613 verba pennosa: -a su rasura || 621 dicebat: corr. da dixhuius amplius: su rasura
hoc: corr. da
436
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
hunc quidem ego tuli et duxi ab inferno to;n me;n ejgw;n ajnevneika kai; h[gagon ejx jAi?dao, Mercurius autem me conduxit atque glaucopis Athena /’ JErmeiva" dev m∆ e[pempen, ijde; glaukw'pi" jAqhvnh…’ sic cum dicit / ille retro intravit domum inferni intus / }W" eijpwvn, oJ me;n au\ti" e[bh dovmon [Ai>do" ei[sw, nam ego ibi exspectabam firmiter si quis adhuc veniret / aujta;r ejgw;n aujtou' mevnon e[mpedon ei[ti" e[t∆ e[lqoi, 625 virorum heroum / qui iam antea perierunt / ajndrw'n hJrwvwn, oi} dh; to; provsqen o[lonto, et iam adhuc primos vidi iam viros quos volebam / kaiv nuv k e[ti protevrou" i[don ajnevra" ou}" e[qelovn per, 630 Thesea / Pirithoum que deorum gloriosos filios / Qhseva, Peirivqoovn te qew'n ejrikudeva tevkna, sed ante gentes congregate fuerunt myrie mortuorum / ajlla; pri;n ejpi; e[qne∆ ajgeivreto muriva nekrw'n, clamore magno me autem viridis timor cepit / hjch' qespesivh, ejme; de; clwro;n devo" h{rei, 630 ne michi gorgoneum caput ardui pelori mhv moi gorgeivhn kefalh;n deinoi'o pelwvrou ab inferno mitteret pura Persephones / ejx [Ai>do" pevmyeien ajgauh; Persefovneia, statim postea ad navem cum veni precepi sociis / aujtivk∆ e[peit∆ ejpi; nh'a kiw;n ejkevleuon eJtaivrou", ipsos intrare atque ploresia solvere / aujtouv" t∆ ejmbaivnein ajnav te prumnhvsia lu'sai, illi autem cito intrabant et in sedibus sedebant / oi{ d∆ ai\y∆ ei[sbainon kai; ejpi; klhi¿si kavqizon, 635 hanc autem per Oceanum fluvium tulit unde fluctus / th;n de; kat∆ jWkeano;n potamo;n fevren ku'ma rJovoio, primo quidem remigium postea que bonus ventus prw'ta me;n eijresivh, metevpeita de; kallimo" ou\ro". 640 622 ab inferno: i. ‘extra infernum’ m. d. || 627 vidi iam: q. d. ‘iam vidissem’ m. s. || 628 s. m. s. || 629 myrie: ‘infinite’ s. m. s. || 631-632 Gorgo autem usurpavisset Ulixem m. d. || 631 pelori: i. ‘portenti’ int., sottolin. || 636 hanc: navem s. m. s. || 637 remigium: duxit m. inf. 627 iam: su rasura || 628 ejrikudeva: -i- dopo la corr. || 633 e[peit∆ ejpi;: e[peit∆ ej- corr. da e[peita veni: segue una rasura || 636 unde: corr. da -a
LIBRO XII
Odyssee my Homeri rapsodie / Odusseiva" mu– O J mhvrou rJaywdiva",
5
10
437
f. 153r
nam postquam fluvii liquit fluctum Occeani Aujta;r ejpei; potamoi'o livpen rJovon jWkeanoi'o, navis / et venit per undam maris ampli vadi nhu;" ajpo; d∆ i{keto ku'ma qalavssh" eujrhporoio ad insulam Eeam / ubi Aurore in aere generantis se nh'son t∆ Aijaivhn o{qi t∆ jHou'" hjrigeneivh", domus et chori sunt et oriens Solis / oijkiva kai; coroiv eijsi kai; ajntolai; jHelivoio navem quidem ibi cum venimus apropinquavimus in arenis / nh'a me;n e[nq∆ ejlqovnte" ejkevlsamen ejn yamavqoisin, atque et ipsi descendimus ad litus maris / ejn de; kai; aujtoi; bh'men ejpi; rJhgmi'ni qalavssh", ibi autem cum dormivimus exspectavimus Auroram divam / e[nqa d∆ ajpobrivxante" ejmeivnamen jHw' di'an, quando autem aere se generans apparuit rosei digiti Aurora / h\mo" d∆ hjrigevneia favnh rJododaktulo" jHwv", iam tunc ego socios misi ad domos Cyrces / dh; tovt∆ ejgw;n eJtavrou" proi?ein ej" dwvmata Kivrkh", laturos mortuum Elpinorem corruptum / oijsevmenai nekro;n jElphvnora teqneiw'ta truncos autem cito cum incisimus / ubi extremum exibat litus / fitrou;" d∆ ai\ya tamovnte", o{q∆ ajkrotavth proevc∆ ajkthv, sepelliebamus contristati teneras lacrimas fundentes / qavptomen ajcnuvmenoi qalero;n kata; davkru cevonte" libro in isto narrat Ulixes reditum suum ab inferno ad Circem et transitum suum per syrenas et plactas (dictas sic int., sottolin.) petras et periculum Scylle et Charybdes et navis naufragium et perniciem sociorum et interfeccionem bovum Solis et adventum suum ad Calypso supra tropim, ammissis omnibus aliis sociis: solus enim evasit m. d. || 4 oriens Solis: eo quia ibi primo apparet propter imisperium m. d. || 7 Auroram: diem int. || 10 Elpinorem: proprium int. || 11 exibat: supereminebat int., sottolin. || 12 sepelliebamus: i. ‘cremabamus’ m. s. 5 cum venimus: vel ‘cum venerimus’ m. d. tit.: rapsodie: corr. da -a || 1 Occeani: corr. da -mi || 2 et: su rasura ampli: -i su rasura || 7 dormivimus: -vimus su rasura || 10 teqneiw'ta: -ei- corr. da h || 11 incisimus: -simus su rasura
438
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
nam postquam mortuus combustus fuit et arma mortui / aujta;r ejpei; nekrov" t∆ ejkavh kai; teuvcea nekrou', sepulturam cum efodimus et supra colupnam cum ereximus / tuvmbon ceuvante" kai; ejpi; sthvlhn ejruvsante" fiximus in extrema sepulture bene aptum remum phvxamen ajkrotavtw tuvmbw eujh're" ejretmovn, nos quidem quelibet gubernavimus non vero Cyrcem hJmei'" me;n ta; e{kasta dieivpomen, ouj d∆ a[ra Kivrkhn, ab inferno cum venimus latuimus sed valde cito / ejx jAi?dew ejlqovnte" ejlhvqomen, ajlla; mavl∆ w\ka venit preparata simul que pediseque tulerunt ibi / h\lq∆ ejntunamevnh, a{ma d∆ ajmfivpoloi fevron aujtou', panem et carnes multas et nigrum vinum rubeum si'ton kai; kreva polla; kai; ai[qopa oi\non ejruqrovn, hec autem in medio stans alloquebatur diva dearum / h{d∆ ejn mevssw stavsa pothuvda di'a qeavwn… ‘miseri qui vivi intravistis domum inferni ‘scevtlioi oi} zwvonte", uJpeivlqete dw'm∆ jAi?dao / f. 153v bis mortui quoniam alii semel moriuntur homines / disqaneve" o{te t∆ a[lloi a[pax qnhvskous∆ a[nqrwpoi. sed eya comedite cibum et bibite vinum / ajll∆ a[get∆ ejsqivete brwvmhn kai; pivnete oi\non, hic diurni cum autem dies apparebit / au\qi panhmevrioi a{ma d∆ hjoi' fainomevnhfi navigabitis nam ego ostendam viam atque quelibet / pleuvsesq∆ aujta;r ejgw; deivxw oJdo;n hjde; e{kasta significabo / ut non malum consilium grave shmhnevw, i{na mhvti kakorrafivh ajlegeinhv, vel in mari vel in terra doleatis lesionem pacientes /’ h] aJlo;" h] ejpi; gh'" ajlghvsete ph'ma paqovnte"…’ 15 extrema: parte s. int., sottolin. || (21) Machaon, medicus Grecorum, et Calchas vacicinator fuerunt fratres m. s. || 21 dicens m. sup. || 22 bis mortui: propter duplicem descensum, artificiosum et naturalem m. s. || 24 hic: ‘in isto loco’ s. m. s. diurni: per totam diem int., sottolin. || (26-27) Greci ob reverencia Apollinis ossa He[r]ctoris post destrucionem Troie tulerunt et posuerunt in Thebis m. s. || 27 e (postilla incompleta) m. s. 15 sepulture: corr. da -a || 26 ajlegeinh;: corr. da -h'
15
20
25
LIBRO XII
30
35
439
sic fata nobis autem confidebat animus nobilis / }W" e[faq∆ hJmi'n au\t∆ ejpepeivqeto qumo;" ajghvnwr, sic tunc quidem per totam diem usque ad solem intratum / w}" tovte me;n provpan h\mar ej" hjevlion katadu'nta, sedebamus comedentes carnes inmensas et vinum dulce / h{meqa dainuvmenoi krevat∆ a[speta kai; mevqu hJduv, quando autem sol intravit et nox venit / h\mo" d∆ hjevlio" katevdu kai; ejpi; knevfa" h\lqen, isti quidem dormiverunt penes ploresia navis / oiJ me;n koimhvsanto para; prumnhvsia nho;" hec autem me manu cum accepit amicos procul socios / hJ dev me ceiro;" eJlou'sa fivlwn ajpo; novsfin eJtaivrwn, duxit et dixit et interogavit de quolibet / ei[sete kai; prosevlekto kai; ejxereveinen e{kasta nam ego illi omnia secundum conveniens narravi / aujta;r ejgw; th' pavnta kata; moi'ran katevlexa, et tunc iam me verbis alloquebatur venerabilis Circes / kai; tovte dhv m∆ ejpevessi pothuvda povtnia Kivrkh… ‘hec quidem sic omnia experta sunt tu autem audias / ‘tau'ta me;n ou{tw pavnta pepeivrantai su; d∆ a[kouson, sicuti tibi ego dicam recordari autem te et deus ipse faciet / w{" toi ejgw;n ejrevw mnhvsei dev se kai; qeo;" aujtov", ad serenas quidem primo venies / que iam omnes seirh'na" me;n prw'ton ajfivxeai, ai{ rJav te pavnta"
28 confidebat: i. ‘flectebatur’ int., sottolin. || 30 inmensas: ‘multas’ s. int., sottolin. || 32 ploresia: funes quibus ligatur navis int., sottolin. || 34 dixit: i. ‘locuta fuit’ int., sottolin. || 37 hec – sunt: de omnibus que vobis dixi experti estis m. s. || 39 serenas: syrene monstra marina habentes genua arpyarum, speciem avis, pennas ab umbilico et, supra, caput optime virginis (corr. da -es); muse autem interfecerunt eas, et cetera m. s. syrene filie fuerunt Acheloi fluvii et Terpsichore, unius muse, et, cum dilexerant virginitatem, in odio fuerunt Veneris et pennas habentes volaverunt ad tyrrenicum clima et insulam ceperunt Anthemusam nominatam; nomina autem ipsarum Aglaofimi (proprium int.), Thelciepia (proprium int.), Pisinoi (proprium int.), Iligia (proprium int.) m. inf. 33 accepit: corr. da accip- || 39 pavnta": corr. da -e"
440
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
homines delectant / quicumque ad ipsas venerit / ajnqrwvpou" qevlgousin o{ti" sfeva" eijsafivkhtai, siquis autem cum inexperienciis apropinquaverit et vocem o{sti" d∆ aji>dreivhsin pelavsh kai; fqovggon audierit / ajkouvsei, f. 154r syrenarum / illi autem non mulier et pueri filii / seirhvnwn, tw' d∆ ou[ti gunh; kai; nhvpia tevkna domum reverso adstant nec gaudent / oi[kade nosthvsanti parivstantai, ouj de; gavnnuntai, sed syrenes dulci delectant cantilena / ajllav te seirh'ne" ligurh' qevlgousin ajoidh', sedentes in prato multus que circum ossium cumulus / h{menai ejn leimw'ni, polu;" d∆ ajmf∆ ojsteovfin qiv", virorum putrefactorum atque coria deficiunt ajndrw'n puqomevnwn, peri; de; rrJi'nai minuvqousin, sed ab extra ducas atque aures claudas sociorum / ajlla; pare;x ejlavan ejpi; d∆ ou[at∆ ajlei'yai eJtaivrwn, ceram cum plasmaveris dulcem / ne aliquis audiat / khro;n d∆ eJyhvsa" melihdeva mhvti" ajkouvsh, aliorum nam ipse audias sique vis / tw'n a[llwn ajta;r aujto;" ajkouevmen ai[k ejqevlhsqa
40 delectant: decipiunt int. || (40) Creusa, Enee uxor, filia fuit Priami m. inf. triginta civitates edificavit Eneas in Ytalia secundum suis prolem; fertur eciam quod Ulixes secum diu stetit m. inf. || (41-44) Lycofron, hJ de; (Lycofron hJ de; sottolin.) bassavra et cetera: ponit iste quod Penolope, omnium procatorum passa concubitum, quod est credibile, genuit quendam Pana dictum; idem ponit Ulixem mortuum in patria et percussum a filio cum spina marini piscis m. d. || 41 inexperienciis: inexperienciis m. sup. ʻexpertusʼ s. m. sup. || 44 delectant: decipiunt int., sottolin. || (45-46) Icarus, pater Penolope, et Tyndaris, pater Helene, fuerunt fratres m. d. || 45 in prato: iam et in mare prata herbosa sunt et herbe nascuntur multe et videbit in Plinio m. s. || 47 ducas: naves int., sottolin. naves s. m. d. claudas: trudas int., sottolin. || 49 aliorum: sociorum s. m. s. 46 deficiunt: vel ‘corrumpuntur’ m. d. 41 apropinquaverit: -averit su rasura ajkouvsei: corr. da -h || 44 dulci: corr. da subtili
40
45
LIBRO XII
50
55
60
441
cum ligaverint in navi cita per manus que per pedes que / dhsavntwn ejn nhiü qoh' cei'ra" te povda" te rectum in pede mali atque in ipso funes ligentur / ojrqo;n ejn iJstopevdh ejk d∆ aujtou' peivrat∆ ajnhvfqw, ut delectans vocem audias syrenarum / o{frav ke terpovmeno", o{p∆ ajkouvh" seirhvnessin, si autem deprecaberis socios ut solvant que precipies / eij dev ke livsseai eJtavrou" lu'saiv te keleuvh" isti te in multis tunc ligaminibus ligent / oi{ dev s∆ ejni; pleovnessi tovt∆ ejn desmoi'sin deovntwn nam postquam has extra duxerint socii aujta;r ejpeidh; tav" de parexelaswsin eJtai'roi, tunc non postea clare narrabo / e[nqav toi oujkevt∆ e[peita dihnekevw" ajgoreuvsw, que iam tibi via erit sed et ipse / oJppotevrh dhv toi oJdo;" e[ssetai ajlla; kai; aujtov", animo consulas dicam autem tibi ambas qumw' bouleuvein, ejrevw dev toi ajmfotevrwqen, inde quidem petre alte penes ipsas ejnqen me;n ga;r pevtrai ejphrefeve", poti; d∆ aujta;" unda magna sonat nigre Amphytrites ku'ma mevga rJocqei' kuanwvpido" jAmfitrivth".
50 quia, si non ligatus staret, in mare caderet m. d. ligaverint: te int., sottolin. pedes: tuos s. int., sottolin. || 51 ipso: malo int., sottolin. || (52-54) Lycofron (sottolin.) ponit quod Ulixes venit ad patriam et scivit que Penolope fecerat, recessit et ivit ad insulam Gortynam et ibi habitavit m. d. || 52 delectans: te s. int., sottolin. || 54 isti: socii tui m. s. || 55 has – duxerint: naves s. per loca, i. ‘syrenas cum transierint’ m. d. has: syrenas int., sottolin. || 56-57 tunc – erit: i. ‘quomodo postea tunc transies ulterius non dicam’ m. s. || 58 ambas: i. ‘duas’, i. et transitum syrenarum dixi et ulteriorem transitum plactarum petrarum et Scylla; i. duo, petras plactas et Scyllam (corr. da -as) et Charibdim (corr. da Ca-) int. e m. d. duas, Scyllam et Charidin; alias ‘vias’ m. d. || 59 inde – alte: i. ‘postquam recedes (corr. da -et) de syrenis, invenies saxa placta nominata’ m. s. 56 clare: ‘continue’ alias m. d. 58 consulas: -as su rasura || 59 ipsas: i- corr. da a
442
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
plactas iam has dei beati vocant plagkta;" dhv toi tav" ge qeoi mavkare" kalevousin, hac quidem nec volatilia transiunt nec columpe / th' mevn t∆ ouj de; pothta; parevrcetai ouj de; peleiai timide que ambrosiam Iovis patris ferunt trhvrwne", taiv t∆ ajmbrosivhn Dii; patri; fevrousin / f. 154v sed et istis semper aufertur plana petra / ajllav te kai; tw'n aijei; ajfairei'tai li;" pevtrh, et aliam imponit pater ut in numero sit / ajll∆ a[llhn ejnivhsi path;r ejn ajrivqmion ei\nai hac autem numquam aliqua navis fugit virorum quicumque veniet / th' d∆ ou[pw ti" nhu'" fuvgen ajndrw'n o{sti" i{khtai, sed simul tabulas que navium et corpora virorum / ajllav q∆ oJmou' pivnakav" te new'n kai; swvmata fwtw'n, unde maris corrumpunt ignis que corruptibilis procelle / kuvmaq∆ aJlo;" forevousi, purov" q∆ ojlooi'o quvellai sola iam illa transivit pontum transiens navis oi[ dh; keivnh ge parevplw pontopovro" nhu'"
61 plactas: sic dictas; iuxta Siciliam in trasitu sunt petre, s. saxa, que undis diversis percuciuntur et ex nimia reverberacione (segue ac depennato) ignem faciunt m. s. e inf. saxa illa sic dicta m. d. || (55-62) Lycofron (sottolin.) dixit quod Achilles dilexit Penthasileam postquam interfecerat; Thersites trumphatur, quem Homerus ponit, cum sivisset hoc, evelavit eius oculos ut cum ipsa Achilles non haberet concubitum, unde Achilles Thersiten interfecit m. d. || 63 que: columbe s. m. sup. que – ferunt: fabulose fertur quod columbe transeuntes per plactas petras ambrosiam ferunt Iovi, et hoc fabulosum: nam naturaliter aliter intelligitur. Nam, quando contra plactas petras fuerit stella dicta Taurus, tunc contingit quod semptem stellarum (corr. da -le) Pleiadum (corr. da -es) que in cauda eius stant unam obfuscatur propter attrhactum fumum, itaque ferunt nutrimentum soli aquam marinam, attrhaitur aqua maris. Hoc Plato in Phendro manifestavit dicens «magnus in celo Iuppiter volatile arma duxit» m. s. ambrosiam – ferunt: i. ‘volando significant per illa loca pluviam’ m. d. || 64-65 istis – pater: istis petris aufertur plana quia non est planicies: aliam autem imponit Iuppiter m. d. || 64 istis: s. eraso sul m. sup. || 68 ignis: similes igni m. d. || 69 navis: ʻnavisʼ s. m. d. 63 patriv: p- corr. da p ferunt: su rasura || 64 istis: su rasura || 67 simul: dopo la corr. || 69 oi[: corr. da oi{
65
LIBRO XII
70
75
443
Argo pasimelusa ab Eotao navigans / jArgw; pasimevlousa par∆ Aijhvtao plevousa, et iam hanc ibi cito percusisset magnis in petris kaiv nuv ken th;n e[nq∆ w\ka bavlen megavla" poti; pevtra", sed Iuno extra misit / quia amicus erat / Iason / ajll∆ {Hrh parevpemyen ejpei; fivlo" h\en jIhvswn, celum aplum adiungit / atque duo scopuli hic ejn de; duvo skovpeloi oJ me;n oujrano;n euJru;n iJkavnei, acuto vertice nubes autem circum adscendit ojxeivh korufhv, nefevlh dev min ajmfibevbhken, nigra in hoc quidem numquam calliginosus aer nec kuanevh, to; me;n ou[pot∆ ejrwei' ouj dev pot∆ clarus ether umquam ai[qrh, illius habet verticem nec in estate nec in auptunno / keivnou e[cei korufhvn, ou[t∆ ejn qevrei, ou[t∆ ejn ojpwvrh, nec adscendet mortalis vir nec descendet / ouj dev ken ajmbaivh broto;" ajnh;r ouj katabaivh, non si ipsi manus viginti et pedes essent / ouj d∆ ei[∆ oiJ cei'rev" te ejeivkosi kai; povde" h\en, petra enim plana est abrase assimilata / pevtrh ga;r liv" ejsti perixevsth eijkui'a 69-72 Tyro, filia Salmonei, peperit a Neptunno duos filios, Nilea et Pelia, et nupsit Crithea et peperit tres (corr. da duos) filios, Esona et Ferita et Amythaona. Esonis filius Polymilas, secundum Hesiodum Iason, sed secundum Pherecidem ab Alcimedon. Mortuo autem Alcymedon dimisit epitropum fratrem Peliam; mater autem eius misit Chironi centauro et nutrivit (-t dopo la corr.) ipsum; postea petit a Pelea paternam potestatem. Ille mittit ipsum ad aureum (-r- dopo la corr.) velus m. s. Phineus, rex Vithinie, habuit filios a Cleopatra, postea nupsit Euritie et filios suos ipsi noverce dedit interficiendos; propter quod Iuppiter iratus interrogavit ipsum quid pocius vellet, vel mori vel cecari. Ipse peciit ut non solem videret; Sol autem iratus misit ipsi arpyas qui cibum ipsi in ore devastabant. Ipse autem dedit columbam m. inf. || 70 Argo: navem dixit Iasonis m. s. epithetum est navis Iasonis a loco m. s. ab Eotao: ab Oetao rege, Medee patre m. s. || 73 duo scopuli: sunt int., sottolin. hic: ‘unus’ s. int., sottolin. || 79 abrase: petre s. int. 78 essent: vel ‘sint’ m. d. 70 pasimelusa: precede una rasura || 71 magnis […] petris: -is corr. da as || 72 {Hrh: corr. da [H- || 75 calliginosus aer: -osus aer su rasura
444
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
in medio autem scopuli est antrum calliginosum / mevssw de; skopevlw e[sti spevo" hjeroeidev", versus obscuritatem ad Erebum mutatum ubi iam vos pro;" zovfon eij" [Erebo" tetrammevnon h|per a]n uJmei'" navem penes cavam erigetis gloriose Ulixes / nh'a para; glafurh;n ijquvnete faivdim∆ jOdusseu', non a navi cava iuvenis vir / ouj dev ken ejk nho;" glafurh'" aijzhvi>o" ajnhvr, arcu cum sagittaverit ad cavum antrum veniat / f. 155r tovxw oji>steuvsa", koi'lon spevo" eijsafivkoito, ibi autem Scilla habitat ardue latrans / e[nqa d∆ ejni; Skuvllh naivei deino;n lelakui'a cuius certe vox quidem quanta catuli nuper geniti th'" h[toi fwnh; me;n o{sh skuvlako" neogillh'" fit ipsa autem magnum malum non autem aliquis / givnetai, aujth; d∆ au\te pevlwr kakovn / ouj dev ke tiv" min gaudebit cum respexerit / non si deus obviaret / ghqhvseien ijdwn, ouj d∆ eij qeo;" ajntiavseien, huius vere pedes sunt duodecim omnes subtiles / th'" h[toi povde" eijsi; duwvdeka pavnte" a[wroi, sex autem ipsi iuguli longi atque in quolibet / e}x dev te oiJ deirai; perimhvkee" ejn de; eJkavsth, forte caput / et in tribus ordinibus dentes / smerdalevh kefalh; ejn de; trivsticoi ojdovnte" 80 calliginosum: opacum m. d. || 81 mutatum: distractum vel adtractum m. s. || 81-82 ubi – erigetis: admonitive dixit ‘versus partem illam’ ne remigatores viderent et dubitarent m. s. || 82 gloriose: o int., sottolin. || 85-94 descripcio Scylle, que filia Phorcynos fuit: vox sua similis catuli voci, magnitudo autem sua erat admirabilis, capita autem habet xii, in quolibet autem ore tres ordines sunt dencium, oculos habet igni similis, i. igneos, corpus suum intus antrum tenet, capita autem extra longas, ita quod poterat a saxo ad navem adiungere. Hanc interfecit Hercules m. s. Hercules, Gerionis boves ducens, postquam venit ad strictum locum qui est inter Siciliam et Ytaliam, interfecit Scyllam, eo quod ipsi usurpaverat tauros Gerione ablatos; pater autem eius, cum cremaverat, viificavit ipsam. Scylla fuit femina pulcerrima Neptunno mixta; Amphitrites autem, uxor Neptunni, zelo capta pharmaca posuit ubi solebat se lavare et sic fera facta est canina m. d. || 87 ipsa – malum: est int., sottolin. || 89 subtiles: aliqui dicunt ‘agrestes pedes’ m. d. || 91 dentes: sunt in capite m. d. 86 fwnh;: corr. da -h' || 88 respexerit: -xerit su rasura || 90 quolibet: corr. da qui- || 91 forte: corr. da -i et: su rasura
80
85
90
LIBRO XII
445
pleni nigra morte / crebri et densi puknoi; kai; qameve" plei'oi mevlano" qanavtoio, media quidem in spelunce profunditate intravit / mevssh mevn te kata; speivou" koivloio devduken, extra autem tenet capita arduum berethrum e[xw d∆ ejxiscei kefala;" deinoi'o berevqrou, ibi autem ad pisces venatur / per scopulum disposita / 95 aujtou' d∆ ijcquava skovpelon perimaimwvwsa delphynas que canes que et si aliquam maiorem capiat / delfivna" te kuvna" te kai; ei[poqi mei'zon e{lhsi, vallenam quas myrias pascit / sonos dans Amphitrites / kh'to" a} muriva bovskei ajgavstono" jAmfitrivth… hanc numquam naute illesi gloriantur / th' d∆ ouj pwv pote nau'tai ajkhvrioi eujcetovwntai, fugere cum navi / fert autem in capite quodlibet parfugevein su;n nhi?, fevrei dev te krati; eJkavstw, virum cum usurpaverit a navi nigre prore / 100 fw't∆ ejxarpavxasa new;" kuanoprwvroio sed alterum scopulum humiliorem videbis Ulixes / to;n d∆ e{teron skovpelon, cqamalwvteron o[yei jOdusseu', iuxta alterutrum / et iam bis sagittares plhsivon ajllhvlwn, kaiv ken di;" iJsteuvseia", in isto autem arbor est magna foliis florens / tw' d∆ ejn∆ ejrineov" ejsti mevga" fuvlloisi teqhlwv", hac sub diva Charybdes subibit nigram aquam / tw' d∆ uJpo; di'a Caruvbdi" ajnarroibdei' mevlan u{dwr, 92 nigra: mala int., sottolin. || 93 intravit: i. (corr. da o) ‘occultatur’ m. d. || 94 tenet: extrahit int. berethrum: i. ‘profunditatem’ m. d. || 95 disposita: q. d. ‘desyderans’, ‘pronta’, ‘apta’ m. d. || 97 myrias: infinitas int., sottolin. Amphitrites: ‘mare’ s. m. d. || 98 illesi: ‘sine morte’ s. m. d. || 99-100 fert – virum: in quolibet ore fert virum m. d. || 101-103 descripcio alterius scopuli m. s. || 101 humiliorem: i. ‘inferiorem’ int. || 102 sagittares: i. ‘telum mitteres’ m. d. || 103 isto: scopulo m. s. arbor: arbor sic dicta, et est agrestis ficus vel quercus m. inf. ficus agrestis est m. d. || 104 hac: arbore s. hac m. s. diva: i. ‘tremebunda’ int., sottolin. 97 sonos: vel ‘suspiria’ m. d. 93 spelunce: su rasura || 94 arduum: -m su rasura || 104 hac: corr. da hoc
446
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
ter quidem emittit in die ter que subibit tri;" me;n gavr t∆ ajnivhsin ejp∆ h[mati tri;" d∆ ajnaroibdei' f. 155v 105 ardue / non tu ibi advenias quando absorbeat / deino;n mh; suv ge kei'qi tuvcoi o{te ej" ijbdhvseien non enim liberabit te a malo nec terram movens / ouj gavr ken rJuvsaitov s∆ uJp∆ ejk kakou' ouj d∆ ejnosivcqwn, sed valde Scylle in scopulo apropinquans cito ajlla; mavla Skuvllh" skopelw peplhmevno" w\ka, navem extraas / quia multum utilius est / nh'a parexelavan ejpeih; polu; fevrteron ejsti sex socios in navi querere quam simul omnes /’ e}x eJtavrou" ejn nhi÷ poqhvmenai h] a{ma panta",’ 110 sic fata / nam ego ipsi retribuens dixi / }W" e[fat∆ aujta;r ejgwv min ajmeibovmeno" proseveipon, ‘sed eya iam michi dea hoc verum dicas / ‘eij d∆ a[ge dhv me qea; tovde nhmerte;" ejnivspe", quomodo destructibilem fugiam Charibden / ei[pw" th;n ojloh;n me;n uJpekfuvgoimi Caruvbdhn, de hac autem et ulciscar quando michi ledat socios /’ th;n de k∆ ajmunaivmhn o{te moi sivnoitov g∆ eJtaivrou",’ sic fatus fui / hec statim retribuit diva dearum / }W" ejfavmhn h{ d∆ aujtivk∆ ajmeivbeto di'a qeavwn, 115 ʻmiser et iterum tibi bellicosa opera sunt in cura ? / Ôscevtlie, kai; d∆ au\, toi polemhvi>a e[rga mevmhlen et homicidium / nec deis cedes inmortalibus / ? kai; fovno" ouj de; qeoi'sin uJpeivxeai ajqanavtoisin, hec autem non mortalis sed inmortale malum est / hJ dev toi ouj qnhthv, ajll∆ ajqavnaton kakovn ejsti 105 emittit: ‘vomit’ s. m. sup. subibit: emictit eraso sul m. sup. absorbit m. d. || 106 ardue: fortiter m. s. non – advenias: i. ‘non contingat tibi ibi esse’ m. s. || 107 terram movens: i. Neptunnus m. d. || 109 utilius: melius int., sottolin. || 109-110 utilius – omnes: q. d. ‘melius quod pereant sex quam omnes’, q. d. ‘usurpabit aliquos’ m. s. || 112 dicas: ‘dicas’ s. m. d. || 116-117 hic reprehendit Circes Ulixem eo quod dixit ipsum velle ulcisci de Scylla m. s. || 118 hec: Charibdis m. s. 106 absorbeat: alias ‘subibet’ m. d. 107 s∆ uJp∆: s∆ uJ- corr. da se || 109 extraas: -as su rasura || 110 navi: -i su rasura || 112 dicas: su rasura || 113 ojloh;n: corr. da oJ- || 116 tibi: su rasura
LIBRO XII
447
arduum grave et agreste nec pugnabile / deinovn t∆ ajrgalevon te kai; a[grion ouj de; machtovn, nec aliquod est auxilium / fugere melius ab ipsa / e[st∆ ajlkh; fugevein kavrtiston ajp∆ aujth'" 120 ouj dev ti" si enim tardabis armans penes petram / h]n ga;r dh; quvnhsqa korussovmeno" para; pevtrh, pertimeo ne te post commota aprehendat deivdw mhv s∆ ejxau'ti" ejformhqei'sa kich'sin, et cum tot capitibus tot que viros accipiat tovsshsin kefalh'sin, tovssou" d∆ ejk fw'ta" e{lhtai sed valde fortiter ducas clama valde que Cratein ajlla; mavla sfodrw'" ejlavan bwstei'n de; Kravtaii>n, f. 156r matrem Scylle que / ipsam genuit lesionem mortalibus / min tevke ph'ma brotoi'sin, 125 mhtevra th'" Skivllh" h{ que postea desinere faciet ad ulterius / commoveri / h{ min e[peit∆ ajpopauvsei ejsuvsteron oJrmhqh'nai… Threnacream ad insulam venies ubi multe / Qrinakivhn d∆ ej" nh'son, ajfivxeai e[nqade pollaiv, pascuntur Solis boves et fortes oves / bovskot∆ jHelivoio bove" kai; i[fia mh'la, septem bovum greges / tot que ovium ovilia bona / eJpta; bow'n ajgevlai, tovsa d∆ oijw'n pwvea kalav, quinquaginta autem quelibet fetus non fit ipsis / e{kasta, govno" d∆ ouj givnetai aujtw'n, 130 penthvkonta d∆ numquam deficiunt / dee autem pastores sunt / ouj dev pote fqinuvqousi qeai; d∆ ejpi; poimevne" eijsivn, 119 nec pugnabile: q. d. ‘non potest pugnari’ m. d. || 120 nec – auxilium: tibi (precede est eraso) int., sottolin. melius: est int., sottolin. || 121 dh;: d m. s. armans: te s. int., sottolin. || 124-126 hoc remedium dat sibi: Charide ut procul naviget et ut vocet matrem suam m. d. || 124 ducas: navem s. m. sup. navem s. cito m. sup. Cratein: proprium int. magici autem ‘Hecatem’ m. d. || 125 ipsam: Scyllam int., sottolin. lesionem: ‘dapnum’ s. m. d. || 126 commoveri: contra te m. d. || 127 Threnacream: insula e iuxta Occeanum, ut dicunt aliqui; aliqui Siciliam intellexerunt m. s. || 130 quinquaginta: dies dicit respectu entum naturaliter m. s. quinquaginta – quelibet: q. d. ‘quinquaginta’, i. ‘in trecentum diebus anni’, ita quod ponit l pro trecentum et ulterius m. d. || 131 deficiunt: i. ‘diminuuntur’ vel (corr. da et) ‘corrumpuntur’ m. s. 119 grave: corr. da -em || 121 quvnhsqa: -nh- dopo la corr.
448
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
nymphe bonicome / Phaethusa Selampetii que nuvmfai eju>plovkamoi Faevqousa Selampetivh te, quas genuit Soli hyperioni diva Neera / a}" tevken jHelivw uJperivwni di'a Nevaira, has quidem vero cum nutriverat genuerat que venerabilis mater / ta;" me;n a[ra qrevyasa tekou'sav te povtnia mhvthr, Thrinacria in insula locavit procul ut habitarent / Qrinakivhn ej" nh'son ajpwvkhse thlovqi naivein, 135 oves ut custodirent paternas et recticornos boves / mh'la fulassevmenai patrwvi>a kai; e{lika" bou'", has si quidem illesas dimittes reditum que cures / ta;" eij mevn k∆ ajsinh'a" eja'" novstou te mevdhai, vere iam postea ad Ithachiam mala licet pacientes venietis / h\ t∆ a]n e[peit∆ eij" jIqavkhn kakav per pavsconte" i{koisqe, si autem ledes tunc tibi significo destruccionem / eij dev ke sivnhai, tovte toi tekmaivrom∆ o[leqron, navi que et sociis / ipse que si evadas nhi? te kai; eJtavroi", aujto;" d∆ ei[per ken ajluvxeia", 140 tarde male naves cum ammiseris omnes que socios /’ ojye; kakw'" nh'a" ojlevsa" ajpo; pavnta" eJtaivrou",’ sic fata statim autem aurithronos venit Aurora / }W" e[fat∆ aujtivka de; crusovqrono" h[luqen jHwv", illa quidem postea ad insulam abibat diva dearum / hJ me;n e[peit∆ ajna; nh'son ajpevstice di'a qeavwn, f. 156v nam ego ad navem cum veni hortabar socios / aujta;r ejgw;n ejpi; nh'a kiw;n w[trunon eJtaivrou", ipsos intrare atque ploresia solvere / aujtouv" t∆ ajmbaivnein, ajnav te prumnhvsia lu'sai, 145 illi autem cito intrabant et in sedibus sedebant / oiJ d∆ ai\y∆ ei[sbainon, kai; ejpi; klhi¿si kavqizon, 132 Phaethusa – que: s. int. Phaethusa: proprium int. Selampetii: proprium int. || 133 Soli: Phebo m. s. Neera: proprium int. || 135 Thrinacria: insula est iuxta Occeanum m. s. || 137 reditum […] cures: i. ‘curam habeas de reditu’ m. d. || 141 naves – socios: q. d. ‘ibis solus, ammisis sociis et navibus’ m. d. || 142 crusovqrono": i. ‘aurei throni’ m. inf. || 145 solvere: i. ‘solverent’ m. d. 144 veni: segue una rasura
hortabar: corr. da hortatus fui
LIBRO XII
449
nobis autem post navem nigriproram 148 hJmi'n d∆ au\ katovpisqe new;" kuanoprwvroio secundum ventum misit implentem velum bonum prosperum / i{kmenon ou\ron i[ei plhsivstion ejsqlo;n eJtai'ron, Cyrces bonicoma ardua dea famosa 150 Kivrkh eju>vplovkamo" deinh; qeo;" aujdhvessa, statim autem instrumenta quelibet cum preparavimus per navem / o{pla e{kasta ponhsavmenoi kata; nh'a, 150 aujtivka d∆ sedebamus / hanc autem ventus que gubernator que direxit / h{meqa, th;n d∆ a[nemo" te kubernhvth" t∆ i[qunen, iam tunc ego socios alloquebar contristatus animo dh; tovt∆ ejgw;n eJtavroisi methuvdwn ajcnuvmeno" kh'r, ‘audiatis mei sermonem mala pacientes socii / kaka; pavsconte" eJtai'roi, 153a ‘kevklutev meu muvqwn o amici / non enim convenit unum scire nec duos solos / w\ fivloi ouj ga;r crh; e{na i[dmenai ouj de; duv∆ oi[ou" thesfatha que michi Cyrces dixit diva dearum / moi Kivrkh muqhvsato di'a qeavwn, 155 qevsfaq∆ a{ sed dicam quidem ego ut scientes sive moriemur ajll∆ ejrevw me;n ejgw;n i{na eijdovte" h[ ke qavnwmen, sive evadamus mortem et fatum fugiemus / h{ ken ajleuavmenoi qavnaton kai; kh'ra fuvgoimen, serinarum quidem primo precepit divinarum seirhvnwn me;n prw'ton ajnwvgei qespesiavwn, locucionem evadere et pratum floriferum / fqoggon ajleuvasqai kai; leimw'n∆ ajnqemoventa soli michi precepit vocem audire / sed me ligamine / hjnwvgei o[p∆ ajkouevmen, ajllav me desmw' 160 oi\on e[m∆ ligabitis gravi ut fortiter ibi maneam / dhvsat∆ ejn ajrgalevw o{fr∆ e[mpedon aujtovqi mivmnw,
148 secundum: ‘prosperum’ s. m. s. prosperum: i. ‘secundum’ m. d. || 149 famosa: cantatrix int., sottolin. quia venefica m. d. || 155 thesfatha: i. ‘divinitus dicta’, vacicinia s. m. s. || 158-159 s. m. s. || 158 divinarum: i. ‘divina loquencium’ m. d. || 161 maneam: i. ‘stem’ m. d. 150 instrumenta: su rasura || 156 h[: corr. da h{ || 161 ligabitis: -abit- su rasura
450
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
rectum in mali pede et in ipso funes ligentur / ojrqo;n ejn iJstopevdh ejk d∆ aujtou' peivrat∆ ajnhvfqw, f. 157r si autem deprecabor vos solvere que precipiam / eij dev ke livsswmai uJmeva" lu'saiv te keleuvw, vos autem pluribus tunc ligaminibus ligabitis’ uJmei'" de; pleovnessi tovt∆ ejn desmoi'si pievzein,’ vere ego hec quelibet dicens sociis manifestabam / h[toi ejgw; ta; e{kasta levgwn eJtavroisi pivfauskon, 165 tunc autem fortiter venit navis benefacta / tovfra de; karpalivmw" ejxivketo nau'" eujergh;" ad insulam serinicam infestabat enim ventus inlesibilis / nh'son seirhvnoii>n e[peige ga;r ou\ro" ajphvmwn, statim postea ventus quidem cecidit atque quies aujtivk∆ e[peit∆ a[nemo" me;n ejpausato, hjde; galhvnh, erat tacita quiescere faciebat undas demon / e[pleto nhnemivh koivmize de; kuvmata daivmwn, cum surrexerunt autem socii navis carbasa congregaverunt / ajnstavnte" d∆ e{taroi neo;" ijstiva hjruvsanto, 170 et aliqua quidem in navi cava posuerunt / illi que in remis kai; ta; me;n ejn nhi÷ glafurh' qevsan, oi{ d∆ ejp∆ ejretma; sedentes albefaciebant aquam linitis remis / eJzovmenoi leuvkainon u{dwr xesth'" ejlavthsin, nam ego cere magnam rotam acuto ferro / aujta;r ejgw; khroi'o mevgan troco;n ojxevi> calkw' minutim cum divisi / manibus gravibus premebam tutqa; diatmhvxa", cersi; stibarh'si pivezon, cito autem calefiebat cera quia infestabat magna vis / ai\ya d∆ ijaivneto khro;" ejpei; kevleto mmegavlh i]" 175 163-164 q. d. ‘cum ego delectacione cantilene vobis precipiam ut me solvatis, tuc vos plura ligamina imponetis et magis fortiter ligabitis’ m. d. || 165 manifestabam: i. ‘ante dicebam’ m. d. || 167 inlesibilis: i. ‘innocuus’ m. d. || 169 demon: ‘deus’ s. m. d. || 170 congregaverunt: i. ‘duplicaverunt’ m. d. || 172 linitis: benefactis int., sottolin. remis: elati ab arbore factis m. d. || 173-176 q. d. ‘incisi ceram et in sole posui’ m. s. || 174 premebam: pinsabam depennato sul m. d. 163 deprecabor: -ab- su rasura || 164 ligabitis: ligabit- su rasura || 166 venit: ven- su rasura || 169 e[pleto: corr. da e{- || 171 ejretmav: corr. da -aiv || 174 divisi: -si su rasura
LIBRO XII
451
Solis que splendor yperionidao regis / jHelivou t∆ aujgh; uJperionivdao a[nakto" per ordinem autem sociorum aures / omnium obtrusi eJxeivh" d∆ eJtavroisin ejp∆ ou[ata pa'sin a[leiya, illi autem in navi me ligaverunt / simul manibus que pedibus que / oi{ d∆ ejn nhi? m∆ e[dhsan oJmou' cei'ra" te povda" te, rectum in mali pede atque in ipso funes ligabant / ojrqo;n ejn iJstopevdh, ejk d∆ aujtou' peivrat∆ ajnh'pton, ipsi autem sedentes canum mare percuciebant remis / eJzovmenoi, polih;n a{la tuvpton ejretmoi'", 180 aujtoi; d∆ sed quando tantum aberat quantum cum auditus esset ajll∆ o{te tovsson ajph'n o{sson te gevgwne cum clamavisset / bohvsa", leviter persequentes / has autem non latuit cita navis / rJim v fa diwvkonte" ta;" d∆ ouj lavqen wjkuvalo" nhu'", f. 157v iuxta navigans / subtilem autem concordabant cantilenam / ejgguvqen ojrnumevnh ligurh;n d∆ e[ntunon ajoidhvn, ‘eya eya cum veneris multarum laudum Ulixes magna gloria ‘deu'r∆ a[g∆ ijw;n poluvain∆ jOdusseu' mevga ku'do" Achivorum / jAcaiw'n, navem loca / ut nostram vocem audias / katavsthson i{na nwi>tevrhn o[p∆ ajkouvsh", 185 nh'a non enim aliquis hac transivit cum navi nigra / ouj gavr pw tiv" th'de parhvlase nhi÷ melaivnh, ante quam nostrarum dulcem ab ore vocem audiverit / privn g∆ hJmevwn melivgurin ajpo; stomavtwn o[p∆ a[kousai, sed ille delectatus vadit et plura sciens / ajll∆ o{ ge teryavmeno" nei'tai kai; pleivona eijdwv", 176 yperionidao: a loco m. d. || 181 cum1 – clamavisset: aliquis m. d. || 183-184 subtilem – Achivorum: ponit serenas cantantes et vocantes Ulixem m. s. || 184 dicentes m. s. vacicinatrices fuerunt syrenes m. s. || 185 loca: i. ‘in navagio ponas’ m. s. || 187 nostrarum: nostrarum vel nostrum m. s. || 188 ille: quicumque sit m. s. 187 nostrarum: vel ‘nostrarum’ m. s. 177 sociorum: corr. da -ijs || 180 canum: -um su rasura || 186 navi: -i su rasura || 187 nostrarum: -arum su rasura
452
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
scimus enim omnia quot in Troia ampla i[dmen gavr toi pavnq∆ o{s∆ ejni; Troivh eujreivh Argivi Troiani que deorum voluntate substinuerunt / jArgei'oi Trw'e" te qew'n ijovthti movghsan, 190 scimus quot fiunt in terra multum nutrici /’ i[dmen o{ssa gevnhtai ejpi; cqoni; pouluboteivrh…’ sic fate extrahentes vocem pulcram nam mea anima }W" favsan ijei'sai o[pa kavllimon, aujta;r ejmo;n kh'r, volebat audire solvere que precipiebam sociis / h[qel∆ ajkouevmenai, lu'sai d∆ ejkevleuon eJtaivrou", ciliis nutans / illi autem inlapsi remigabant / ojfru'si neustavzwn, oiJ de; propesovnte" e[resson, statim autem cum surrexerunt Perimides Eurilochus que / aujtivka d∆ ajnstavnte" Perimhvdh" Eujruvlocov" te, 195 pluribus in ligaminibus ligabant magis que premebant / pleivosi m∆ ejn desmoi'si devon ma'llon te pievzeun, nam postquam has transiverunt non postea / aujta;r ejpeidh; tav" ge parhvlassan ouj dev t∆ e[peita, vocem syrinarum audiebamus nec cantilenam / fqoggh'" seirhvnwn hjkouvomen, ouj dev t∆ ajoidh'", cito ceram acceperunt mei electi socii / ai\y∆ ajpo; khro;n e{lonto ejmoi; ejrivhre" eJtai'roi, qua ipsorum aures trusi me que a ligamine solverunt / o{n sfin ejp∆ wjsi;n a[leiy∆ ejmev t∆ ejk desmou' e[lusan, 200 sed quando iam insulam liquimus statim postea / ajll∆ o{te dh; th;n nh'son ejleivpomen aujtivk∆ e[peita f. 158r
190 voluntate: i. ‘consilio’ int., sottolin. || 191 multum nutrici: eo quod omnes nutrit m. d. || 192 extrahentes: emittentes m. s. || 193 solvere: me int., sottolin. ut solverent me m. s. || 194 ciliis nutans: testimonium delectacionis: eciam magnus abstinens vincitur m. s. inlapsi: flectentes se more nautum m. s. || 195 Perimides: proprium int. Eurilochus: proprium int. || 196 premebant: valde ligabant m. d. || 197 transiverunt: naves int., sottolin. naves s. m. s. || 199 acceperunt: i. ‘abstulerunt’ int., sottolin. 190 substinuerunt: vel ‘passi fuerunt’ m. d. 194 inlapsi: segue una rasura
LIBRO XII
453
fumum et magnam undam vidi et strepitum audivi / kapno;n kai; mevga ku'ma i[don kai; dou'pon a[kousa, istorum autem pertimencium a manibus volabant remi tw'n d∆ a[ra deisavntwn, ejk ceirw'n e[ptat∆ ejretmav. sonuerunt autem vero omnia per fluctum detenta autem ibi fuit / bovmbhsen d∆ a[ra pavnta kata; rrJoov n e[sceto d∆ aujtou' navis / quia non aplius remi longi manibus infestabant / ejretma; prohvkea cersi;n e[peigon, 205 nhu'" ejpei; oujk e[t∆ nam ego per navem veniens hortabar socios / aujta;r ejgw; dia; nho;" ijw;n w[trunon eJtaivrou", humilibus verbis iuxta virum quemlibet / meilicivoi" ejpevessi parastado;n a[ndra e{kaston, ‘o amici non enim malorum indocti sumus ‘ \W fivloi, ouj gavr pw ti kakw'n ajdahvmone" ei[men non enim hoc maius sequitur malum quam quando Cyclops kako;n h] o{te Kuvklwy ouj me;n dh; tov ge mei'zon e{pei cepit in spelunga cava fortibus viribus / glafurw' kraterh'fi bivhfi 210 ei[lei ejni; sph'i> sed et ab inde mea virtute consilio que sensu que ajlla; kai; e[nqen ejmh' ajreth', boulh' te novw te fugimus / et iam illorum recordari puto ejkfuvgomen, kaiv pou tw'nde mnhvsesqai oji?w, nunc autem eya ut iam ego dicam obediamus omnes / nu'n d∆ a[ge q∆ w}" a]n ejgw; ei[pw peiqwvmeqa pavnte", vos quidem remis maris litus profundum / uJmei'" me;n kwvphsin aJlo;" rJhgmi'na baqei'an, percuciatis sedibus sedentes / sique Iuppiter / 215 tuvptete klhi?dessin ejfhvmenoi, ai[kev poqi Zeuv", 202 nam Scylla in vomitu et in atrhacione aquarum fumum et calliginem facit m. d. || 203 istorum: illorum sociorum meorum m. s. || 205 infestabant: navem s. m. d. || 207 dicens m. d. iuxta: stans s. int., sottolin. || 212 recordari: vos m. d. puto: ‘credo’ s. int., sottolin. || 213-216 dat consilium Ulixes sociis quo possint transire Scyllam et Charibdem m. s. || 214 litus: duplex est litus, aquosum et siccum (-i- dopo la corr.) m. d. 208 indocti: ‘inexperti’ alias m. d. 203 ejretmav: corr. da -aiv || 205 e[peigon: corr. da e[peiq- || 206 hortabar: -tabar su rasura || 209 e{pei: corr. da e[- || 214 vos: v- su rasura
454
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
det hanc destruccionem fugere et evadere / dwvh tovn de g∆ o[leqron uJpekfugevein kai; ajlu'xai, tibi autem gubernator sic impono et in animo / soi; de; kubernh'q∆ w|d∆ ejpitevllomai, ajll∆ ejni; qumw', ponas / quia navis cave temonem regis bavlle ejpei; nho;" glafurh'" oijhvi>a nwma'", istum quidem fumum et undam extra coerceas / touvtou me;n kapnou' kai; kuvmato" ejkto;" e[erge, navem / tu scopulum cura / ne te lateat nh'a, su; de; skopevlou ejpimaiveo, mhv se lavqhsi 220 ibi aplicare et in malo nos ponas /’ kei's∆ ejxormhvsasqai kai; ej" kako;n a[mme bavlhsqai,’ sic fatus fui illi autem cito meis verbis obediebant / }W" ejfavmhn, oiJ d∆ w\ka ejmoi'" ejpevessi pivqonto, f. 158v de Scylla autem non amplius dicebam sine operacione tristiciam Skuvllhn d∆ oujkevt∆ ejmuqeovmhn a[prhkton ajnivhn ne forte cum pertimuissent desinerent socii mhvpw" moi deivsante" ajpollhvxeian eJtai'roi a remigio intus autem occultarent ipsos met eijresivh", ejnto;" de; pukavzoien sfeva" aujtouv", 225 et tunc ego Cyrces quidem precepti gravis kai; tovt∆ ejgw; Kivrkh" me;n ejfhmosuvnh" ajlegeinh'", obliviscebar / quia non michi precepit armari / lanqanovmhn, ejpei; ou[ti m∆ ajnwvgei qwrhvssesqai,
217 to (postilla incompleta) m. s. tibi: qui navem regis m. s. gubernator: o int., sottolin. impono: i. ‘precipio’ int., sottolin. || 219 coerceas: i. navem, q. d. ‘tene vel rege navem extra’ m. d. || 220 lateat: locus s. m. d. || 221 aplicare: locare int., sottolin. navem int., sottolin. in – ponas: si locum non evitabis m. d. || 223 sine – tristiciam: s. int., sottolin. operacione: i. ‘remedio’ int., sottolin. || 227 obliviscebar: q. d. ‘vilipendebam’ m. s. non – armari: nam Circes preceperat sibi ut non diferret ad se armandum, sed ut tenderet transitum m. s. 218 regis: vel ‘fers’ vel ‘volvis’ m. d. 220 ne: corr. da non || 221 ibi aplicare: su rasura ejxormhvsasqai: corr. da ejxormhvsass- || 224 deivsante": corr. da dhv- pertimuissent: -uissent su rasura || 225 remigio: -o su rasura occultarent: -arent su rasura || 226 gravis: -is su rasura
LIBRO XII
455
nam ego cum indui gloriosis armis et duas lancias / aujta;r ejgw; katadu;" kluta; teuvcea kai; duvo dou're, longas in manibus cum accepi ad tabulata navis adscendi / mavkr∆ ejn cersi;n eJlwvn, eij" i[kria nho;" e[bainon, in prora ibi enim exspectabam primo ut appareret / prw'ta fanei'sqai, 230 prwvrh", e[nqen gavr min ejdevgmhn Scylla petrea que meis tulit lesionem sociis / Skuvllhn petraivhn, h{ moi fevre ph'm∆ eJtavroisin, non autem aspicere poteram laboraverunt michi oculi / ouj dev ph ajqrh'sai dunavmhn e[kamon dev moi o[sse, passim respicienti versus calliginosam petram / pavnth paptaivnonti pro;" hjeroeideva pevtrhn, nos autem per strictum navigabamus plorantes / hJmei'" de; steinwpo;n ajneplevomen goovwnte", hinc certe Scylla altera parte diva Charybdis / di'a Caruvbdi" 235 e[nqen me;n ga;r Skuvlla eJtevrwqi ardue absorbiit maris salitam aquam / deino;n ajnerroibdhse qalavssh" ajlmuro;n u{dwr, vere quando vomebat lebetes sicuti in igne multo / h[toi o{t∆ ejxemevseie levbh" wJ" ejn puri; pollw', tota fervebat / clamans in altum autem spuma / pa's∆ ajnamormuvreske kukwmevnh uJyovse d∆ a[cnh, extremitatibus scopulosis in ambobus cadebat / a[kroisi skopevloisin ejp∆ ajmfotevroisin e[pipten, sed quando sursum proiciebat / maris salitam aquam / ajnabrwvxeie qalavssh" ajlmuro;n u{dwr, 240 ajll∆ o{t∆ tota intus apparebat clamans circum autem petra / pa's∆ e[ntosqe favneske kukwmevnh, ajmfi de pevtrh, fortiter sonabat sub autem terra apparebat / deino;n ejbebruvcei uJpevnerqe de; gai'a favneske, f. 159r 230 prora: ultima navis parte int., sottolin. || 231 petrea: sic dicta a matre int., sottolin. ‘petrea’: a matre sua dicta ‘petri’ m. s. || 236-243 ista subibebat aquam fortiter et postea evomebat, proiciebat maximo impetu et erat periculosa in utroque m. s. || 241 tota – apparebat: propter exitum aque m. inf. 238 fervebat: alias ʻsursum insultabatʼ m. s. 229 accepi: corr. da accip- || 236 absorbiit: su rasura || 240 proiciebat: rasura fra pro- e -iciebat || 241 apparebat: -bat su rasura
456
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
harena in nigra / illos autem viridis timor capiebat yavmmw kuanevh, tou;" de; clwro;n devo" h{rei, nos quidem versus ipsam aspeximus cum pertimuimus destruccionem / hJmei'" me;n pro;" th;n i[domen deivsante" o[leqron, tunc autem michi Scylla cava a navi socios / tovfra dev moi Skuvllh koivlh" ejk nho;" eJtaivrou", 245 sex cepit qui manibus vi que forciores erant / e}x e{leq∆ oi} cersivn te bivhfiv te fevrteroi h\san, cum respexi autem ad navem citam simul et ad socios / skeyavmeno" d∆ ej" nh'a qoh;n a{ma kai; meq∆ eJtaivrou", iam illorum vidi / pedes et manus desuper h[dh tw'n ejnovhsa povda" kai; cei'ra" u{perqen, in altum elevatorum me autem alloquebantur vocantes / uJyovs∆ ajeiromevnwn, ejme; d∆ ejfqevggonto kaleu'nte", nominatim tunc movebantur contristati animo / ejx ojnomaklhvdhn tovt∆ ejsuvstaton ajcnhvmenoi kh'r, 250 sicuti quando in altitudine piscator longa virga / wJ" d∆ o{t∆ ejpi; probovlw aJlieu;" perimhvkei> rJavbdw, piscibus paucis dolum et cibos ponens ijcquvsi toi'" ojlivgoisi dovlon kata; ei[data bavllwn, in pontum proicit bovis cornum silvestris ej" povnton proi?hsi boo;" kevra" ajgrauvloio, saltantem autem postea cum accepit proiecit extra / ajspaivronta d∆ e[peita labw;n e[rriye quvraze, sic illi saltantes elevabantur versus petras / w}" oi{ g∆ ajspaivronte" ajeivronto proti; pevtra", 255 ibi autem in ianuis comedebat stridentes aujtou' d∆ eijni; quvrhsi kathvsqie keklhvgonta", 243 illos: socios s. m. d. || 246 cepit: interfecit m. s. || 250-255 movebantur – petras: pedibus movebantur ut pisces saltant nuper proiecti in terra m. d. || 251-254 sicuti autem pendent pisces ab hamo capti m. d. || 252 paucis: i. ‘parvis’ m. s. || 253 bovis cornum: hic sic intelligitur: consueverunt autem piscatores iuxta hamum cornum bovis ponere et intus filum, ne pisces filum corroderent m. d. silvestris: in campo vivens, ab ‘agro’ m. d. || 254 saltantem: piscem s. m. s. || 255 saltantes: commoventes pedibus se ut pisci faciunt m. s. || 256 Scylla s. m. d. stridentes: ‘clamantes’ s. m. d. 246 forciores: su rasura || 251 longa virga: -a corr. da e || 254 accepit: corr. da accip-
LIBRO XII
457
manus michi extendentes in malo bello / cei'ra" ejmoi; ojrevgonta" ejn aijnh' dhi>oth'ti, miserabilius iam illud meis vidi oculis oi[ktiston dh; kei'no ejmoi'" i[don ojfqalmoi'sin, omnibus quot substinui vada maris pertransiens / pavntwn o{ss∆ ejmovghsa povrou" aJlo;" ejxaleeivnwn, nam postquam petras fugimus arduam que Charibdin pevtra" fuvgomen deinhvn te Caruvbdin, 260 aujta;r ejpei; ad Scyllam statim postea dei ad inreprehensibilem insulam Skuvllhn t∆ aujtivk∆ e[peita qeou' ej" ajmuvmona nh'son, venimus ubi erant bone boves amplifrontes / f. 159v iJkovmeq∆ e[nqa d∆ e[san kalai; bove" eujrumevtwpoi, multe que fortes oves yperionis Solis / pollav te i[fia mh'l∆ uJperivono" jHelivoio, iam tunc ego in ponto existens in navi nigra / dh; tovt∆ ejgw;n ejni; povntw ejw;n ejn nhi÷ melaivnh mugitum audivi bovum in stabulo stancium / aujlizomenavwn, 265 mukhqmou' h[kousa bow'n ovium que valatum et michi verbum cecidit in animo / oijw'n te blhch;n kaiv moi e[po" e[mpese qumw' vacicinatoris ceci thebani Tyresie / mavntio" ajlaou' qhbaivou Teiresivao Cyrces que eee / que michi valde multum precepit / Kivrkh" t∆ aijaivh", h{ moi mavla poll∆ ejpevtelle, insulam evadere dellectantis mortales Solis / nh'son ajleuvasqai teryimbrovtou jHelivoio / iam tunc ego socios alloquebar contristatus animo / 270 dh; tovt∆ ejgw;n eJtavroisi methuvdwn ajcnuvmeno" kh'r, ‘audiatis mei sermones mala licet pacientes socii / ‘kevklutev meu muvqwn kakav per pavsconte" eJtai'roi, ut vobis dicam vacicinia Tyresie / o[fr∆ uJmi'n ei[pw, manthvi>a Teiresivao, 257 malo: i. ‘gravi’ int., sottolin. || 258-259 miserabilius – substinui: q. d. ‘inter omnia mala que passus fui illud fuit miserabilius’ m. d. || 260 petras: plactas int., sottolin. plactas petras, sic dictas m. s. || 261 dei: Solis m. inf. || 268 eee: sic dicte, ab Oeta rege m. s. || 269 evadere: evitare m. s. 265 stancium: vel ‘congregatorum’ m. d.
458
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
Cyrces que eee / que michi valde multa precepit / Kivrkh" t∆ aijaivh", h{ moi mavla poll∆ ejpevtelle / insulam evadere dellectantis mortales Solis / nh'son ajleuvasqai teryimbrovtou jHelivoio, hic enim grave malum esse nobis dicebant / 275 e[nqa ga;r aijnovtaton kako;n ejmmenai a[mmin ejfaskon, sed procul insulam ducatis navem nigram /’ ajlla; pare;x th;n nh'son ejlauvnete nh'a mevlainan,’ sic fatus fui / illis autem francta fuit amica anima w}" ejfavmhn, toi'sin de; kateklavsqh fivlon h\tor, statim autem Eurilochus anxio retribuit sermoni / aujtivka d∆ Eujruvloco" stugerw' hjmeivbeto muvqw, ‘tristis es Ulixes superflua tibi potencia nec membra ‘scevtlio" ei\ s∆ jOdusseu' periv toi mevno", ouj dev ti gui'a fessus es / vere iam tibi ferrea omnia facta sunt / kavmnei", h\ rJav nu soiv ge sidhvrea pavnta tevtuktai, 280 qui socios labore fessos atque et sopno o}" eJtavrou" kamavtw ajdhkovta" hjde; kai; u{pnw, non dimittis ad terram adscendere / ubi iterum f. 160r oujk ejava" gaivh" ejpibhvmenai, e[nqav ken au\te insula in circumflua dulcem ut preparemus cenam nhvsw ejn ajmfiruvth laro;n tetukoivmeqa dovrpon, sed vane per noctem obscuram errare precipis / ajll∆ au[tw" dia; nuvkta qoh;n ajlavlhsqai a[nwga", ab insula procul pererratis in obscuro ponto / nhvsou ajpoplagcqevnta" ejn hjeroeidevi> povntw, 285 in noctibus autem venti graves lesiones navium / ejk nuktw'n d∆ a[nemoi calepoi; dhlhvmata nhw'n,
275 hic: i. in ista insula m. s. dicebant: ante nuciabant m. d. || 276 ducatis: vos, o socii m. s. || 278 Eurilochus: proprium int. anxio: odioso int., sottolin. retribuit: respodit m. d. || 279 tristis: impius, malus m. s. || 281 sopno: i. ‘vigilia’ m. d. || 283 circumflua: mare circumflua m. s. || 285 pererratis: nobis int., sottolin. 278 sermoni: corr. da -e || 280 es: su rasura || 282 adscendere: corr. da descendere || 283 circumflua: su rasura preparemus: -e- su rasura || 284 precipis: corr. da precepisti
LIBRO XII
459
fiunt / ubi aliquis fugiet gravem destruccionem ? / givnontai, ph' kevn ti" uJpekfuvgoi aijpu;n o[leqron, si forte ex subito venerit venti procella / h[n pw" ejx ajpivnh" e[lqh ajnevmoio quvella, vel austri vel zephyri graviter flantis qui maxime / h] novtou h] zefuvroio dusaevo", oi{ te mavlista navem corrumpunt deorum nolle regum / ? diarrevousi qew'n ajevkhti ajnavktwn, 290 nh'a sed vere nunc quidem obediamus nocti nigre / ajll∆ h[toi nu'n me;n peiqwvmeqa nukti; melaivnh, cenam que preparemus cita in navi exspectantes / dovrpon d∆ oJplissovmesqa qoh' para; nhi÷ mevnonte", mane autem adscendemus ponemus amplo in ponto /’ hjw'qen d∆ ajnabavnte" ejnhvsomen eujrevi> povntw:’ sic fatus Eurylochus atque laudabant alii socii / }W" e[fat∆ Eujruvloco", ejpi; d∆ h[neon a[lloi eJtai'roi, et tunc iam cognoscebant / quod iam mala curabat demon / o} dh; kaka; mhvdeto daivmwn, 295 kai; tovte dh; givnwskon et ipsum vociferatus verba pennosa loquebar / kaiv min fwnhvsa" e[pea pteroventa pothuvdwn, ‘Euriloche vere valde iam me infestatis solum existentem / ‘Eujruvloc∆ h\ mavla dhv me biavzete mou'non ejovnta sed eya nunc michi omnes iuretis forte sacramentum / ajll∆ a[ge nu'n moi pavnte" oJmovssate kartero;n o{rkon, sique aliquam vel bovum gregem vel ovile magnum ovium / eij kev tin∆ hje; bow'n ajgevlhn, h] pw'u> mevg∆ oijw'n inveniemus / ne aliquis stulticiis malis mhvpou ti" ajtasqalivhsi kakh'sin, 300 eu{rwmen
287 ubi – destruccionem: in quo loco, vel interogative: ‘ubi fugiemus vetum, si vis quod nos non accipiamus portum hic?’ m. s. || 289 graviter: i. ‘fortiter’ int. || 292 preparemus: nos s. int., sottolin. || 294 Eurylochus: proprium int. || 297 Euriloche: proprium int. || 300 ne: ut non m. s. 292 cenam […] preparemus: vel ‘preparemus (corr. da -amus) cenam’ m. s. 289 flantis: -is su rasura || 292 preparemus: -pare- su rasura || 296 verba pennosa: -a su rasura
460
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
vel bovem vel ovem interficiat / sed taciti h] bou'n hjev ti mh'lon ajpoktavnh, ajlla; e{khloi, comedatis cibum / quem inmortalis dedit Cyrces’ ejsqivete brwvmhn th;n ajqanavth povre Kivrkh.’ sic fatus fui / illi autem statim iurabant ut precipiebam }W" ejfavmhn, oi} d∆ aujtivk∆ ajpwvmnuon wJ" ejkevleuon, f. 160v nam postquam iuraverunt perfecerunt que sacramentum / aujta;r ejpeiv r∆ o{mosavn te teleuvthsavn te to;n o{rkon, locavimus in portu cavo bene factam navem / 305 sthvsamen ejn limevni glafurw' eujergeva nh'a, iuxta aquam dulcem et exiverunt socii a[gc∆ u{dato" glukeroi'o kai; ejxapevbhsan eJtai'roi, a navi postea cenam studiose preparabant / nho;" e[peita de; dovrpon ejpistamevnw" tetuvkonto, nam postquam poti et cibi desiderium extraxerunt aujta;r ejpei; povsio" kai; ejdhtuvo" ejx e[ron e[nto recordati autem postea amicos plorabant socios / mnhsavmenoi d∆ h[peita fivlou" e[klaion eJtaivrou", quos comedit Scylla cava a navi cum accepit / ou}" e[fage Skuvllh glafurh'" ejk nho;" eJlou'sa, 310 plorantibus autem istis venit dulcis sopnus / klaiovntessi de; toi'sin, ejphvluqe nhvdumo" u{pno", quando autem tercia noctis erat atque astra exiverant h\mo" de; truvca nukto;" e[hn meta; d∆ a[stra bebhvkei, suscitavit fortem ventum nubium congregator Iuppiter / w\rsen ejpi; zah;n a[nemon, nefelhgerevta Zeuv", procella divina / atque cum nubibus velavit / laivlapi qespesivh, su;n de; nefevessi kavluye terram simul et pontum / suscitabatur autem a celo nox / gai'an oJmou' kai; povnton ojrwvrei d∆ oujranovqen nuvx, 315
302 Kivrkh: Kivrkh m. d. || 308 extraxerunt: se eraso sul m. d. || 311 istis: i. ‘illis’ int., sottolin. || 312 tercia: pars int., sottolin. pars s. m. s. || 314 procella: pluvia cum vento m. s. || 315 suscitabatur: suscitabatur m. d. 304 perfecerunt: corr. da perfic- || 308 poti […] cibi: -i su rasura desiderium extraxerunt: desiderium extraxe- su rasura || 310 accepit: corr. da accip-
LIBRO XII
461
quando autem aere se generans apparuit rosei digiti Dies / h\mo" d∆ hjrigevneia favnh rJododavktulo" jHwv", navem quidem commovimus in cavam speluncam intus cum trahximus nh'a me;n wJrmivsamen koi'lon spevo" eijseruvsante" ubi erant nympharum boni chori atque sedes e[nqa d∆ e[san numfevwn kaloi; coroi; hjde; qovwkoi, et tunc ego concionem cum feci omnibus dixi / kai; tovt∆ ejgw;n ajgorh;n qevmeno" meta; pa'sin e[eipon, que potus que ‘o amici certe navi in cita cibus qoh' brw'si" te povsi" te, 320 ‘w\ fivloi, ejn ga;r nhi÷ est / ab istis bovibus desistamus ne aliquid paciamur ejstivn, tw'n de bow'n ajpecwvmeqa mhvti pavqwmen ardui enim dei hee boves et fortes oves / deinou' ga;r qeou' ai{de bove" kai; i[fia mh'la, Solis qui omnia respicit et omnia audit /’ f. 161r jHelivou o}" pavnt∆ ejfora' kai; pavnt∆ ejpakouvei.’ sic fatus fui / istis autem fidebat animus nobilis / }W" ejfavmhn, toi'sin d∆ ejpepeivqeto qumo;" ajghvnwr, per mensem autem totum regis flavit ventus / nec aliquis alius mh'na de; pavnt∆ a[nakto" a[h novto", ouj dev ti" a[llo", 325 fit ventorum nisi eurus que nothus que / givnet∆ ejpi; ajnevmwn eij mh; eu|ro" te novto" te isti autem donec Cererem habebant et vinum rubeum / oiJ d∆ ei{w" me;n si'ton e[con kai; oi\non ejruqrovn, tunc a bovibus desistebant desiderantes vitam / tovfra bow'n ajpevconto lilaiovmenoi biovtoio / sed quando iam navis corrupta necessaria omnia / ajll∆ o{te dh; nho;" ejxevfqito h[i>a pavnta 317 wJrmivsamen: ut in portu locavimus m. s. || 319 concionem: congregacionem int. || 322 deinou': deinou' m. s. ardui: fortis vel tremebundi m. s. dei: Solis s. m. inf. hee – oves: sunt m. d. || 324 istis: pro ‘istorum’ m. s. || 325 regis: Solis s. int., sottolin. || 326 fit: ibi s. int., sottolin. || 328 tunc: tunc temporis, i. ‘in tantum quantum habuerunt cibum, tantum dimiserunt boves, postea’, et cetera m. s. || 329 corrupta: fuerunt s. m. d. necessaria: ‘cibi’ s. int., sottolin. 316 Dies: vel ‘Aurora’ m. d. 317 wJrmivsamen: corr. da wJrmhv- || 328 desistebant: corr. da -abant
462
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
et iam venacionem sequebantur / piscantes necessitate / kai; dh; a[grhn ejfevpeskon ajluvonte" ajnavgkh 330 ad pisces que ad aves que amicas que quicquid ad manus veniret / ijcqu;" t∆ o[rniqav" te fivla" q∆ o{ti cei'ra" i{koito, flexis hamis / suscitavit que ventrem fames / gnamptoi'" ajgkivstroisin, e[geire de; gastevra limov", iam tunc ego per insulas ambulabam ut deis / dh; tovt∆ ejgw;n ajna; nhvswn ajpevsticon o[fra qeoi'sin, orarem / si quis michi viam ostenderet ut redirem / hujxaivmhn ei[ti" moi oJdo;n fhvnei nevesqai, sed quando iam per insulam cum veni procul fui socios / ajll∆ o{te dh; dia; nhvsou ijw;n h[luxa eJtaivrou", 335 manus lotus ubi coopertura erat venti / cei'ra" niyavmeno" o{q∆ ejpi; skevpa" h\n ajnevmoio, orabam omnibus deis qui Olympum habent / hjrwvmhn pavntessi qeoi'" / oi} [Olumpon e[cousin, hii vero michi dulcem sopnum in superciliis fuderunt / oiJ d∆ a[ra min gluku;n u{pnon ejpi; blefavroisin e[ceuan, Eurilochus autem sociis malum incipiebat consilium / Eujruvloco" d∆ eJtavroisi kakh'" ejxhvrceto boulh'". ‘audiatis mei sermones mala pacientes socii / ‘Kevklutev meu muvqwn kakavper pavsconte" eJtai'roi, 340 omnes quidem anxie mortes miseris mortalibus / pavnte" me;n stugeroi; qavnatoi deiloi'si brotoi'si fame autem miserabilius est mori et mortem adimplere limw' d∆ oi[ktiston qanevein kai; potmon ejpispei'n sed eya Solis boves cum ducerimus bonas / ajll∆ a[get∆ jHelivoio bow'n ejlavsante" ajrivsta" f. 161v
333 ambulabam: ibam int., sottolin. || 335-337 quando – orabam: q. d. ‘quando fui procul socios, tunc solus orabam’ m. d. || 339 dicens m. d. Eurilochus: proprium int. || 341-342 q. d. ‘omnis mors mala est, sed mor[r]s fames peior est’ m. d. || 341 omnes […] mortes: sunt m. d. anxie: odiose int., sottolin. 330 sequebantur: alias ‘operabant’ sive ‘laborabant’ m. d. || 342 adimplere: vel ‘attrahere’ m. d. 331 ijcqu;": corr. da -u'" || 335 procul: su rasura || 339 incipiebat: corr. da incepit
LIBRO XII
463
sacrificemus inmortalibus qui celum amplum habent / rJevxomen ajqanavtoisi toi; oujrano;n eujru;n e[cousin, si autem ad Ithachiam veniemus paternam ad terram ken eij" jIqavkhn ajfikoivmeqa patrivda gai'an, 345 eij dev cito quidem Soli yperioni pingue templum / ai\ya me;n jHelivw uJperivoni pivona nho;n ordinabimus atque imponemus ymagines multas et bonas / teuvxomen, ejn dev ke qei'men ajgavlmata polla; kai; ejsqlav, si autem iratus pro bovibus erecta cornua habentibus / eij de; colwsavmenov" tiv bow'n ojrqokreravwn, navem velit destruere atque sequentur dei alii / nh'∆ ejqevlei ojlevsai ejpi; d∆ e{spontai qeoi; a[lloi, volo semel in unda hyanti animum ammittere / 350 bouvlom∆ a{pax pro;" ku'ma canw;n ajpo; qumo;n ojlevssai, quam iam diu carere existens in insula deserta /’ h] dh qa; streuvgesqai ejw;n ejn nhvsw ejrhvmh,’ sic fatus Eurylochus atque laudabant alii socii / }W" e[fat∆ Eujruvloco", ejpi; d∆ h[naion a[lloi eJtai'roi, statim autem Solis boves duxerunt bonas / aujtivka d∆ jHelivoio bow'n ejlavsante" ajrivsta", iuxta / non enim procul navem nigram proram habentem / ejgguvqen ouj ga;r th'le neo;" kuanoprwvroio pascebantur recticorne bone boves amplifrontes / kalai; bove" eujrumevtwpoi 355 bovskesqon q∆ e{like" circum locaverunt et orabant diis has ta;" de; peristhvsanto kai; eujcetovwnto qeoi'si frondes acceperunt teneras / quercus alticome / fuvlla dreyavmenoi tevrana druo;" uJyikovmoio, non enim habebant ordeum album ex utraque parte trahenda in navi / ouj ga;r e[con kri' leuko;n ejus > evlmou ejpi; nhov",
347 ymagines: i. ‘iocalia’ int. || 348 erecta – habentibus: i. ‘recticornis’ int., sottolin. || 349 sequentur: consencient m. d. || 351 carere: cibo vel necessariis, carencia paulatim destrui m. s. || 352 Eurylochus: proprium int. || 358 non – ordeum: ad faciendum molas m. d. 348 tiv: corr. da te || 350 hyanti: corr. da -e || 351 quam: su rasura || 353 duxerunt: -xerunt su rasura || 357 acceperunt: corr. da accip-
464
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
nam postquam oraverunt et interfecerunt et excoriaverunt / aujta;r ejpeiv r∆ eu[xanto kai; e[sfaxan kai; e[deiran, crura inciserunt atque nidore velaverunt / mhrouv" t∆ ejxevtamon katav te knivssh ejkavluyan, 360 dipticha cum fecerant / supra ipsa autem crudas posuerunt / divptuca poihvsante" ejp∆ aujtw'n d∆ wjmoqevthsan, non habebant vinum ut libarent combustis sacrificiis / ouj d∆ ei\con mevqu lei'yai ejp∆ aijqomevnoi" iJeroi'sin, sed aquam libantes assabant viscera omnia / ajll∆ u{dati speuvdonte" ejpwvptwn e[gkata pavnta f. 162r nam postquam crura cremata fuerunt et viscera comederunt aujta;r ejpei; kata; mh'r∆ ejkavh kai; splagcn∆ ejpavsanto, dividebant que vero alia / et verutibus perforaverunt / mivstullon t∆ a[ra t∆ a[lla kai; ajmf∆ ojbeloi'sin e[peiran, 365 et tunc michi a superciliis recessit dulcis sopnus / kai; tovte moi blefavrwn ejxevssuto nhvdumo" u{pno", motus fui ut iret ad navem citam et litus maris / bh'n d∆ ijevnai ejpi; nh'a qohn kai; qi'na qalavssh", sed quando iam iuxta eram cum veni navem ex utraque parte tractam / ajll∆ o{te dh; scedo;n h\a kiw;n nho;" ajmfielivssh", et tunc nidoris venit dulcis odor / kai; tovte me knivssh" ajmfhvluqen hJdu;" aju>tmhv, cum suspiravi autem deos magne inmortales vocabam / oijmwvxa" de; qeoi'si mevg∆ ajqanavtoi" ejgegwvneun, 370 ‘Iuppiter pater atque alii beati dei semper existentes / ‘Zeu' pavter, hjd∆ a[lloi mavkare" qeoi; aije;n ejovnte", vere valde ad lesionem dormire fecistis impio sopno / h\ me mavl∆ eij" a[thn koimhvsate nhlevi> u{pnw,
361 dipticha: i. ‘duplicaturas ligneas’: nam supra ligna carnes ponebant et supra carnes ligna et insuper carnes m. s. crudas: carnes m. d. || 365 alia: i. alias carnes int., sottolin. || 370 deos – vocabam: dicens m. d. magne: i. ‘valde’ int., sottolin. || 372 ad lesionem: in dapnum int., sottolin. 368 tractam: vel ‘trhaendam’ (corr. da tra-), i. navis ex utraque parte remis ducitur m. d. 366 a: su rasura || 368 veni: -i su rasura
LIBRO XII
465
isti socii magnum opus curaverunt exspectantes /’ oiJ d∆ e{taroi mevga e[rgon ejmhtivsanto mevnonte",’ cito autem Solis yperioni nuncius venit / jWkevw" d∆ jHelivw uJperivwni a[ggelo" h\lqe / Lampetii longi pepli quod sibi boves interfecerant socii / oiJ bova" e[ktan eJtai'roi, 375 Lampetivh tanuvpeplo", o{ animo / statim autem inmortales alloquebatur iratus aujtivka d∆ ajqanavtoisi methuvda cwovmeno" kh'r… ‘Iuppiter pater / atque alii beati dei semper existentes / ‘Zeu' pavter, hjd∆ a[lloi mavkare" qeoi; aije;n ejovnte", ulcionem summas a sociis Laertiades Ulixes / tivsai dh; eJtavrou" Laertiavdew jOdush'o" qui mei boves interfecerunt superbe quibus ego / oiJ meu bousi e[kteinan uJpevrbion h|sin e[gwge gaudebam quidem cum venirem ad celum stellatum / ijw;n eij" oujrano;n ajsteroventa 380 caivreskon me;n atque quando retro ad terram a celo mutarer / hjd∆ oJpovt∆ a]y ejpi; gai'an ajp∆ oujranovqen protrapoivmhn, si autem non redent bovum convenientem retribucionem / eij dev moi ouj tivsousi bow'n ejpieikev∆ ajmoibhvn, intrabo ad infernum et mortuis illucescam /’ f. 162v duvsomai eij" jAi?dao kai; ejn nekuvessi faeivnw.’ hunc autem retribuens affatus est nubium congregator Iuppiter / To;n d∆ ajpameibovmeno" prosevfh nefelhgerevta Zeuv", ‘Sol certe tu inmortalibus illucescas / 385 ‘ jHevli, h[toi me;n su; met∆ ajqanavtoisi faveine et mortalibus hominibus per vitam donantem terram / kai; qnhtoi'si brotoi'sin, ejpi; zeivdwron a[rouran,
373 curaverunt: consilio fecerunt m. d. exspectantes: me s. m. d. || 374 quomodo omnia videns et omnia audiens non vidit? Omnia audit et omnia vidit, sed non in hoc m. d. || 375 Lampetii: proprium int. socii: mei m. d. || 376 alloquebatur: Sol int., sottolin. || 377 semper existentes: i. ‘inmortales’ m. d. || 381 quando – mutarer: suple ‘gaudebam’ m. d. || 382 i. ‘si non satisfacient michi dapnum’ s. m. d. 381 mutarer: vel ‘flecterem me’ (me sottolin.) m. d. 382 tivsousi bow'n: tivsousi b- corr. da tivsousin || 383 intrabo: -bo su rasura
466
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
horum autem ego cito navem citam nitido fulmine / tw'n dev k∆ ejgw; tavca nh'a qoh;n ajrgh'ti keraunw' minutim / cum percussero cremabo medio in nigro ponto /’ tutqa; balw;n keavsaimi mevsw ejni; oi[nopi povntw’ hec autem ego audivi a Calypso bonicome tau'ta d∆ ejgw;n h[kousa Kaluyou'" hju>kovmoio, illa autem fata a Mercurio diactore ipsa audivisse / hJ d∆ e[fh JErmeivao diaktovrou aujth; ajkou'sai, 390 nam postquam ad navem descenderunt atque mare / aujta;r ejpeiv r∆ ejpi; nh'a kathvluqon hjde; qavlassan, iniuriabantur alterutrum adstantes nec finem neivkeon a[lloqen a[llon, ejpistado;n ouj dev ti mh'co", invenire poteramus / boves autem mortue erant iam / euJrevmenai dunavmesqa bove" d∆ ajpotevqnasan h[dh. istis autem statim postea dei portenta demonstrabant toi'sin d∆ aujtivk∆ e[peita qeoi; tevrea prou[fainon, commovebantur coria carnes que in verutibus mugiebant / ei|rpon me;n rJinoi; kreva d∆ ajmf∆ ojbeloi'" ejmemuvkei. 395 assate que et crude / bovum sicuti fiebat vox ojptaleva te kai; wjma; bow'n d∆ wJ" givneto fwnh; per sex dies quidem postea mei electi socii / eJxh'mar me;n e[peita ejmoi; ejrivhre" eJtai'roi comedebant Solis boves cum interfecerant bonas / daivnunt∆ jHelivoio bow'n ejlavsante" ajrivsta" 389-390 dixit Ulixes quod illa postea audivit a Calypso, ad quam ivit post ammissionem navis et socios; Mercurius dixerat Calypsoi consilium dei m. s. hoc consilium et sentenciam Iovis audivit Ulixes a Calypso; illi autem Mercurius dixerat m. d. || 389 a – bonicome: ab ore s. m. d. Calypso: proprium int. || 390 diactore: ‘cito’ s. int., sottolin. || 393 invenire poteramus: bovem s. m. s. || 394 ponit portenta m. d. || 395-396 s. m. s. || 395 mugiebant: eo quod vocem similem mugitui faciebant m. s. || 396 sicuti: sicuti m. d. fiebat: q. d. ‘apparebat esse’ m. d. 388 cremabo: vel ‘dividam’ int., sottolin. || 390 diactore: alias ‘experto’, ‘expedito’ et ‘veloci’ m. s. || 395 commovebantur: alias ‘ambulabant’, ‘serpebant’ m. s. || 398 bonas: ‘optimas’ alias m. d. 388 percussero: -o su rasura || 392 iniuriabantur alterutrum: su rasura || 394 demonstrabant: -bant su rasura || 396 fiebat: fieb- su rasura || 398 interfecerant: corr. da -erint
LIBRO XII
467
sed quando autem septimam diem Iuppiter fecit Saturnius / ajll∆ o{te d∆ e{bdomon h|mar ejpi; Zeu;" qh'ke Kronivwn, et tunc postea ventus quidem finivit procella currens / ejpauvsato laivlapi quvwn, 400 kai; tovt∆ e[peit∆ a[nemo" me;n nos autem cito cum adscendimus posuimus in amplo ponto / hJmei'" d∆ ai\y∆ ajnabavnte" ejnhvkamen eujrevi> povntw, malum cum ereximus desuper que vela alba extendimus / iJsto;n sthsavmenoi, ajnav q∆ iJstiva leu'k∆ ejruvsante" sed quando iam hanc insulam liquimus / non aliqua alia ajll∆ o{te dh; th;n nh'son ejleivpomen, ouj dev ti" a[llh f. 163r apparebat terrarum sed celum atque mare / faivneto gaiavwn, ajll∆ oujrano;" hjde; qavlassa iam tunc nigram nubem erexit Saturnius / 405 dh; tovte kuanevhn nefevlhn e[sthse Kronivwn, navem supra cavam obscuratus autem fuit pontus sub ipsa nho;" uJpe;r glafurh'", h[cluse de; povnto" uJp∆ aujth'", hec currebat non valde multum per tempus / cito enim venit / hJ d∆ e[qei ouj mavla pollo;n ejpi; crovnon, ai\ya ga;r h\lqe sonans zephyrus magna cum procella currens / keklhgw;" zevfuro" megavlh su;n laivlapi quvwn, mali que funes fregit venti procella / iJstou' de; protwvnoia e[rrhx∆ ajnevmoio quvella ambas malus autem retro cecidit instrumenta que omnia / ojpivsw pevsen o{pla te pavnta, 410 ajmfotevrou", iJsto;" d∆ in sentina ceciderunt hic vero ultima in navi eij" a[ntlon katevcunq∆ oJ d∆ a[ra prumnh ejni; nhiü
400 finivit: flare int., sottolin. procella: sicuti m. d. || 401 posuimus: navem s. m. d. || 406 obscuratus – pontus: q. d. ‘caligine plenus fuit pontus’ m. d. ipsa: nube s. int., sottolin. || 408 sonans: sonans vel stridens m. s. cum procella: cum imbre, i. pluvia mixta vento m. d. || 409 funes: ‘funes’ dixit rudentes navis et funes alias quibus circumligatus est malus m. s. || 411 sentina: pars navis est in qua congregatur tota aqua navis, que ‘sentina’ dicitur vulgariter m. d. hic: malus m. s. ultima: parte navis, i. in p[p]uppi m. d. 405 erexit: alias ‘ordinavit’ m. d. 402 iJstovn: corr. da ij- || 407 currebat: -ebat corr. da it || 409 protwvnoia: -oia dopo la corr. funes: corr. da -em || 411 ultima: su rasura
468
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
percussit gubernatoris caput simul que oss[i]a dilaniavit / plh'xe kubernhvtew kefalh;n su;n d∆ ojstev∆ a[raxe omnia in unum capitis / hic autem bono natatori assimilatus pavnt∆ a[mudi" kefalh'", o{ d∆ a]r ajrneuth'ri ejoikw;" cecidit a tabulato liquit que ossa animus nobilis / kavppes∆ ajp∆ ijkriovfin livpe d∆ ojsteva qumo;" ajghvnwr, Iuppiter autem subito tonuit et percussit navem fulmine / Zeu;" d∆ a{mudi" brovnthse, kai; e[mbale nh'a keraunw' 415 hec autem vibrata fuit tota Iovis percussa fulmine / hJ d∆ ejlelivcqh pa'sa Dio;" blhqei'sa keraunw' atque coruscacione plena fuit ceciderunt a navi socii / ejn de; qeeiou plh'to pevson d∆ ejk nho;" eJtai'roi, hii autem cornicibus similes circum navem nigram / oiJ de; korwvnhsin i{keloi peri; nh'a mevlainan, undis circum ferebantur deus autem auferebat reditum / kuvmasin ajmforevonto, qeo;" d∆ ajpoaivnuto novston, nam ego per navem superibam donec a latere / 420 aujta;r ejgw; dia; nho;" ejfoivtwn o[fr∆ ajpo; toicou", solvit tempesta tropin hanc autem nudam tulit unda / lu'se kluvdwn trovpio", th;n de; yilh;n fevre ku'ma, atque malum fregit circa tropin / nam in ipso ejn dev oiJ iJsto;n a[raxe proti; trovpin, aujta;r ejp∆ aujtw', epitonos superstabat / bovis a corio facta / ejpivtono" bevblhto boo;" rJinoi'o teteucw;"
412 dilaniavit: i. ‘trivit’ int. || 413 hic: gubernator m. s. gubernator m. d. bono – assimilatus: more natancium qui capite proni in mare cadunt m. d. || 417 coruscacione: fulmine m. s. ardore illo fulminis, quia pocius ardet; ‘coruscacione’ alias, vel ʻcombustibili igneʼ m. s. || 421 tropin: lignum navis supra quod fabricatur tota navis, quod inferius est navi m. d. nudam: ‘solam’ s. m. d. || 422 ipso: malo s. m. d. || 423 epitonos: ‘epitonos’: i. ligamen duplex sive corigie que tenebant tropin et malum ligatum (corr. da -am), que Ulixes ligavit m. inf. 413 in unum: su rasura || 414 nobilis: -is dopo la corr.
LIBRO XII
469
ista autem ambo simul tenebam simul tropin atque et malum / twv rJ∆ a[mfw sunevergon oJmou' trovpin hjde; kai; iJstovn… f. 163v sedens autem in his ferebar destructibilibus ventis / ejpi; toi'" ferovmhn ojlooi'" ajnevmoisin, 425 eJzovmeno" d∆ tunc vere zephyrus quidem finivit procella currens / ejnq∆ h[toi zevfuro" men ejpauvsato laivlapi quvwn, venit autem auster cito ferens meo dolores animo / h\lqe d∆ ejpi; novto" w\ka fevrwn ejmw' a[lgea qumw', ut adhuc pestipheram iterum mecirer Charybdin o[fr∆ e[ti th;n ojloh;n ajnametrhvsaimi Caruvbdin, nocturnus ferebar / cum autem sole orto / pannuvcio" ferovmhn, a{ma d∆ hjelivw ajniovnti, veni supra Scylle scopulum arduam que Charybden / 430 h\lqon ejpi; Skuvllh" skovpelon deinhvn te Caruvbdin, hec quidem subibit maris salitam aquam / hJ me;n ajnerroivbdhse qalavssh" ajlmuro;n u{dwr. nam ego ad longam arborem in altum elevatus / aujta;r ejgw;n poti; makro;n rJineo;n uJyovs∆ ajerqei;" hanc amplexatus tenebar ut noctua necubi habebam / tw' prosfu;" ejcovmhn wJ" nukteriv", ouj dev pw ei\con, nec afirmare me cum pedibus firmiter nec adscendere / ou[te sthrivxai posi;n e[mpedon, ou[t∆ ejpi; bh'nai, radices enim procul erant / distantes autem erant rami e[san o[zoi 435 rJi'zai ga;r eJka;" ei\con ajphvwroi d∆ longi que magni que umbrabant autem Charybdin / makroiv te megavloi te kateskivaon de; Cavrubdin, 424 ista: corigia vel ligamine; nam corigia ‘epitonos’ (corr. da -a) dicta (segue una rasura) erat, qua quidem corigia (corr. da -e) ligatum tenebat (corr. da -ant) malum cum antenna, que et ‘cornua’ dicitur. Postea, nave dissoluta et francto malo, remansit pars mali quam Ulixes ligavit cum tropi, supra quam Ulixes evasit m. s. ambo: i. tropim (corr. da -is), lignum et partem (corr. da pars) mali m. sup. simul tenebam: i. ‘ligata tenebam’ m. sup. simul2 – malum: s. m. sup. tropin: lignum navis est m. sup. || 426 finivit: flare int., sottolin. procella: sicuti m. d. || 428 mecirer: commensurarem m. s. || 429 cum – orto: i. ‘cum sol ortus fuit’ m. d. || 431 hec: Charubdis m. s. || 432 arborem: ʻficumʼ s. ʻagrestemʼ m. s. || 433 hanc: arborem m. s. || 435 distantes – erant: a me s., vel inter se, alti s. m. d. || 436 Charybdin: Charybden int. (e s. l.) 424 ista: -a su rasura iJsto;n: corr. da ij- || 428 o[fr∆: corr. da o{- || 431 me;n: su rasura || 435 distantes: su rasura
470
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
fortiter autem tenebar donec extra evomeret post / nwlemevw" d∆ ejcovmhn, o[fr∆ ejxemevseien ojpivssw, malum et tropim iterum desideranti michi venit iJsto;n kai; trovpin au\qi": ejeldomevnw dev moi h\lqen, tarde / quando in tarda hora / vir a concione surrexit iam ojyev, h\mo" t∆ ejpi; dovrpou ajnh;r ajgorh'qen ajnevsth, iudicans lites multas questiones agencium iuvenum / krivnwn neivkea polla; dikazomevnwn aijzhw'n, 440 tunc hec ligna a Charibdhe extra apparuerunt / th'mo" tav ge dou'ra Caribdio" exefaavnqh dimisi autem / ego desuper pedes et manus ferri h|ka d∆ ejgw; kaq∆ u{perqen povda" kai; cei'ra" fevresqai in medio autem strepitum feci per totum per longa ligna mevssw d∆ ejndouvphsa pare;x perimhvkea dou'ra, sedens autem in istis natavi manibus meis / f. 164r eJzovmeno" d∆ ejpi; toi'si dihvresa cersi;n ejmh'si Scyllam autem non amplius dimisit / pater virorum que deorum que / Skuvllhn d∆ oujk ejt∆ e[ase path;r ajndrw'n te qew'n te, 445 videre / non enim aufugissem gravem perniciem / eijsidevein, ouj gavr ken uJpevkfugon aijpu;n o[leqron, inde autem per novenium ferebar / decima autem me nocte / e[nqen d∆ ejnnh'mar ferovmhn dekavth dev me nukti; 437-438 nam Charybdis, cum bibit aquam, abstulit malum et tropim Ulixi; postea exspectabat Ulixes ut iterum evomeret malum, quem tande evomit, et venit Ulixi m. s. || 437 post: i. ‘retro’ m. d. || 438 tropim: lignum quod pro parte navis ponitur m. s. venit: i. eraso nell’int. venit m. s. || 439-440 quando – iudicans: q. d. ‘tali hora venerunt michi (segue venit depennato) ligna in qua s. tarda hora a iudicio’ m. inf. || 439 quando: i. ‘tali hora’ int., sottolin. in – hora: ‘iuxta serum’ s. m. s. || 440 iudicans: iustificas m. s. || 441 tunc: ‘tali hora’ s. m. s. || 442 dimisi: i. ‘posui’ int. ferri: ut fererentur m. d. || 443 in medio: lignorum int., sottolin. strepitum feci: in lapsu meo sonitum et strepitum feci m. inf. pare;x: parex m. inf. per totum: per totum spacium lignorum m. inf. ligna: s. nav m. d. || 444 natavi – meis: proprie ‘manibus meis ut remis utens pertransivi natando’ m. sup. || 446 non – perniciem: si vidissem m. d. || 447 inde: ex illo loco vel mare m. s. 446 perniciem: vel ‘destruccionem’ m. d. 438 iterum: su rasura venit: su rasura || 439 tarda hora: precede una rasura || 441 m. s. Charibdhe: corr. da -i
LIBRO XII
471
insulam ad Ogygiam apropinquaverunt dii / ubi Calypso nh'son ej" jWgugivhn pevlasan qeoiv, e[nqa Kaluyw; habitabat bonicoma ardua dea gloriosa nai'en eju>plovkamo" deinh; qeo;" aujdhvessa, narro / ? que me diligebat / curabat que / cur talia m∆ ejfivlei t∆ ejkovmei te, tiv toiavde muqologeuvw 450 h{ iam enim eristernus narrabam in domo / h[dh gavr toi cqizo;" ejmuqeovmhn ejni; oi[kw, tibi et forti uxori / turpia autem michi sunt / soiv te kai; ijfqivmh ajlovcw, aijscra; dev moi ejsti;n iterum palam / dicta narrare /” au\ti" ajrizhvlw" eijrhmevna muqologeuvein.”
448 insulam – Ogygiam: i. insule Ogygie m. s. 450 curabat: in cura sibi eram m. d.
Calypso: proprium int. ||
449 gloriosa: ‘cantatrix’ alias, ‘bonivoca’, quod est melius, ‘famosa’ int. e m. d. || 452 turpia – sunt: vel ‘turpe michi est’ m. d. 448 insulam: precede in eraso
472
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
Ulyxee n. Homeri rapsodie / jOdusseiva" N JOmhvrou rJaywdiva"
f. 164r
sic fatus / hii autem vere omnes in tacita facti sunt taciturnitate / W { " e[faq∆ oi} d∆ a[ra pavnte" ajkh;n ejgevnonto siwph', delectaccione autem retenti sunt / per atria umbrosa / khlhqmw' d∆ e[sconto kata; mevgara skioventa, huic autem Alcynous retribuit clamavit que / to;n d∆ au\t∆ jAlkivnoo" ajpameivbeto fwvnhsevn te, “o Ulixes postquam venisti meam ad eneam domum / “ \W jOdusseu' ejpei; i{keu ejmo;n poti; calkobate;" dw' altam / ex hoc non amplius iterum pererratum te puto / uJyerefev", tw' s∆ ou[ti palimplagqevnta g∆ oji?w, retro reverti / licet et valde multa passus es / a]y ajponosthvsein, eij kai; mavla polla; pevponqa" vestrum autem viro cuilibet precipiens hec dico / uJmevwn d∆ ajndri; eJkavstw ejfievmeno" tavde ei[rw quot in atriis gerusium nigrum vinum / o{ssoi ejni; mmegavroisi gerouvsion ai[qopa oi\non, semper bibatis / meis / audiatis que cantorem / aijei; pivnet∆ ejmoi'sin ajkouavzesqe d∆ ajoidou', f. 164v vestes quidem iam forensi benefacta in arcla / ei{mata me;n dh; xeivnw eju>xevsth ejni; chlw' iacent et aurum multivarium / alia que multa kei'tai kai; cruso;" poludaivdalo", a[lla te pollav, dona quot Pheicorum consultores huc tulerunt / dw'r∆ o{sa Faihvkwn boulhfovroi ejnqavd∆ e[neikan sed eya ipsi demus tripodem magnum vel lebetem / ajll∆ a[ge oiJ dw'men trivpoda mmevgan hje; levbhta,
1 tacita: extrema int., sottolin. || 2 delectaccione: verborum et narracionis Ulixis m. d. || 6 licet – es: i. ‘cum toto hoc quod tot passus es (corr. da est) mala’ m. d. || 7 alloquitur cives suos Alcynous rex m. s. || 8 gerusium: in congregacione honorabilem, vel honorem facientem m. d. || 10-13 licet sint multa dona, tamen adhuc demus alia m. s. || 11 multivarium: aurum s. et res aurate et aurum m. s. || 13 sed: i. ‘tamen’ int. i. ‘adhuc’ (corr. da -hunc) int. 12 consultores: alias ‘consuliferi’ m. s. 7 vestrum: su rasura
5
10
LIBRO XIII
15
20
25
473
secundum virum nos autem iterum congregantes per populum ajndraka", hJmei'" d∆ au\te ajgeirovmenoi, kata; dh'mon accipiamus grave enim unum dotem donare /” tisovmeq∆ ajrgalevon ga;r e{na proiko;" carivsasqai.” sic fatus est Alcynous istis autem placuit sermo }W" e[fat∆ jAlkivnoo", toi'sin d∆ ejpi h[ndane mu'qo", hii quidem dormituri / iverunt domum quilibet / oiJ me;n kakkeivonte" e[ban oi\kon de e{kasto": quando autem aere se generans apparuit rosei pepli Aurora / h\mo" d∆ hjrigevneia favnh rJododavktulo" jHw;" navem iam trahebant tulerunt que pulcrum es / nh'∆ a]r ejpesseuvonto, fevron d∆ eujhvnora calkovn, sacra potencia Alcynoi / et hec quidem bene locavit kai; ta; me;n eu\ katevqhc∆ iJero;n mevno" jAlkinovoio, ipse cum venerit per navem sub sede ne aliquem sociorum / aujto;" ijw;n dia; nho;" uJpo; zuvga mhvtin∆ eJtaivrwn, impediant trahencium quando festinarent remis / blavptoi ejlaunovntwn, oJpovte spercoivat∆ ejretmoi'", isti autem ad Alcynoi venerunt / et cibum preparaverunt / oi{ d∆ eij" jAlkinovoio kivon, kai; dai't∆ ajlevgunon, istis autem bovem sacrificavit sacra vis Alcynoi toi'si de; bou'n iJevreus∆ iJero;n mevno" jAlkinovoio, Iovi nigrarum nubium Saturnio qui omnibus dominatur / Zhni; kelainefevi> Kronivdh o}" pa'sin ajnavssei
14 secundum virum: cuilibet viro suum m. s. per populum: i. ‘a populo’ m. d. || 14-15 per – donare: est sensus: grave est quod unus det solum dona, s. nos, sed accipiamus ab aliis, a civibus s. aliis m. s. || 15 dotem: donum tantum int., sottolin. || 16 Alcynous: proprium int. || 19 trahebant: ‘trahendo et aptando eam’ i. ‘commovebant’, et ‘trahebant’ potest melius dixi m. s. || 20 locavit: ‘posuit’ s. m. d. || 21 per – sede: i. ‘navis sub sede’ m. s. || 22 festinarent remis: ‘remis’ (corr. da -os) s. ‘festinanter remigarent’ m. s. || 23 isti: cives s. m. s. Alcynoi: domum m. s. || 25 s. depennato prima di Iovi, int. nigrarum nubium: congregatori m. s. 24 vis: alias ‘potencia’, quod melius m. s. 14 congregantes: corr. da -ati || 15 accipiamus: su rasura unum: -um su rasura || 17 dormituri: su rasura || 18 rosei: corr. da rubei || 19 trahebant: su rasura || 21 venerit: corr. da veni-
474
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
crura autem cum cremaverint / comedebant gloriosum cibum / mhra; de; keivante", daivnunt∆ ejrikudeva dai'ta, delectantes in ipsis canebat divus cytharista / terpovmenoi meta; dev sfin ejmevlpeto qei'o" ajoido;" Dimodocos populis honoratus nam Ulixes Dhmovdoko" laoi'si tetimevno", aujta;r jOdusseuv", f. 165r multum ad solem caput movebat omnibus lucentem / polla; pro;" hjevlion kefalh;n trevpe pamfanovwnta, intrare festinans / iam certe desiderabat recedere / du'nai ejpeigovmeno", dh; ga;r menevaine nevesqai, sicuti autem quando vir serum desiderat quando tota die / wJ" d∆ o{t∆ ajnh;r dovrpoio lilaivetai o{te panh'mar, per culturam trahunt boves duo fixum aratrum / neio;n ajnevlkhton bove oi[nope phkto;n a[rotron, libentissime autem vere illi intravit iubar solis / ajspasivw" d∆ a[ra tw' katevdu favo" hjelivoio, ad cenam ire / leduntur autem genua eunti / dovrpon ejpoicesqai, blavbetai dev ge gouvnat∆ ijovnti sic Ulixi desiderativum intravit iubar solis / wJ" jOdussh'∆ ajspasto;n ejdu favo" hjelivoio, cito autem Pheicibus diligentibus remum loquebatur ai\ya de; Faihvkessi filhrevtmoisi methuvda Alcynoi autem maxime manifestans fatus est sermonem / jAlkinovw de; mavlista pifauskovmeno" favto mu'qon, “Alcynoe rex omnium gloriose populorum / “ jAlkivnoe krei'on pavntwn ajrideivkete law'n, 27 delectantes: se s. int., sottolin. || 28 Dimodocos: proprium int. populis: i. ‘a populis’ m. sup. || 29 multum: pro ‘multum’, adverbium m. s. || 29-30 ad – festinans: q. d. ‘festinabat Ulixes ut sol intraret’, festinabat actu m. s. || 30 desiderabat: prontus et dispoitus erat vel curabat (corr. da -ant) m. d. recedere: ‘redire’ s. m. d. || 31-35 ponit comparacionem talem: nam sicuti colonus qui tota die arat desiderat introitum solis, sic Ulixes desiderabat m. d. || 31 serum: ‘tardam horam’ s. m. d. || 32 per culturam: ‘per terram’ s. ‘cultam’ m. s. || 34 leduntur: festinacione m. d. eunti: illi s. m. d. || 38 Alcynoe: o int., sottolin. 33 intravit: aut ‘descendit’ m. s. 26 gloriosum: corr. da -am cibum: segue una rasura || 27 in: segue una rasura || 29 multum: -um su rasura || 34 ire: su rasura || 36 Pheicibus: -ibus corr. da is
30
35
LIBRO XIII
40
45
50
475
mittatis me cum libaveritis illesum gaudete autem ipsi pevmpetev me speivsante" ajphvmona, caivrete d∆ aujtoiv, nunc enim perfecta sunt que michi amicus volebat animus / h[dh ga;r tetevlestai a{ moi fivlo" h[qele qumo;" ductus et amica dona / que michi dei celestes / pomph; kai; fivla dw'ra, tav moi qeoi; oujranivwne", beata faciant / inmaculatam autem domi uxorem / o[lbia poihvseian ajmuvmona d∆ oi[koi a[koitin, reversus inveniam cum sospitibus amicis / nosthvsa" eu{roimi su;n ajrtemevessi fivloisin, vos autem hic manentes facitote ut gaudeant coniuges / uJmei'" d∆ au\qi mevnonte", eujfraivnoite gunai'ka", puelle et filii dii autem virtutem largiantur / kourivdia" kai; tevkna, qeoi; d∆ ajreth;n ojpavseian, omnem et nullum malum puplicum sit” pantoivhn, kai; mhvti kako;n katadhvmion ei[h,” sic fatus / hii autem omnes laudabant / atque precipiebant / }W" e[faq∆ oiJ d∆ a[ra pavnte" ejphvneon hjd∆ ejkevleuon, mittere forensem / quia secundum conveniens dixit / pempevmenai to;n xei'non, ejpei; kata; moi'ran e[eipen, f. 165v et tuc preconem affata est potencia Alcynoy / kai; tovte khvruka prosevfh mevno" jAlkinovoio. “Pontonoe crateram cum miscueris vinum da / “Pontovnoe krhth'ra kerassavmeno", mequ nei'mon, omnibus per atrium / ut oraverimus Iovi patri / pa'sin ajna; mevgaron, o[fr∆ eujxavmenoi Dii; patriv, forensem mittamus propriam ad paternam terram /” to;n xei'non pevmpwmen, eJh;n ej" patrivda gai'an,” 39 ipsi: s. vos m. d. || 44 coniuges: vestre s. m. d. || 46 omnem: i. ‘omniusmodi’ int. nullum – sit: q. d. quod populus sit sospes m. d. puplicum: ‘per populum’ s. m. d. || 50 Pontonoe: proprium int. o m. s. crateram – miscueris: cum miscueris vinum in cratera cum aqua m. s. miscueris: i. vinum cum (corr. da et) aqua m. s. 42 inmaculatam: ‘inreprehensibilem’ alias m. d. || 45 puelle: alias ‘virgines’, sed proprie habet significare ‘uxorem virginem ductam’ m. s. 40 perfecta: segue est eraso || 42 faciant: corr. da -ent || 45 filii: corr. da filio || 49 prosevfh: -h dopo la corr.
476
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
sic fatus Pontonous autem dulce vinum miscuit / }W" favto, Pontovnoo" de; melivfrona oi\non ejkivrna, divisit autem vere omnibus sapienter isti autem diis nwvmhsen d∆ a[ra pa'sin ejpistadovn, oiJ de; qeoi'sin libaverunt beatis qui celum amplum habent / e[speisan makavressi toi; oujrano;n eujru;n e[cousin, ibidem a sedibus sursum stetit divus Ulixes / aujtovqen ejx ejdrevwn ajna; d∆ i{stato di'o" jOdusseuv", Ariti autem in manu posuit calycem rotundum / jArhvth d∆ ejn ceiri; tivqei devpa" ajmfikuvpellon, et ipsum vociferans verbis pennosis allocutus est / kaiv min fwnhvsa" e[pea pteroventa prothuvda, “ave michi o imperatrix in eternum donec senectus “cai're moi w\ basivleia diampere;" eijsovke gh'ra", venerit et mors / que in hominibus sunt / e[lqh kai; qavnato", tav t∆ ejn ajnqrwvpoisi pevlontai, nam ego vado / tu autem delecta hac in domo / aujta;r ejgw;n nevomai su; de; tevrpeo tw'd∆ ejni; oi[kw, cum filiis et populis et Alcynoe imperatore /” paisiv te kai; laoi'si kai; jAlkinovw basilh'i>,” sic cum dicit / supra pavimentum recessit divus Ulixes / }W" eijpw;n uJpe;r oujdo;n ejbhvsato di'o" jOdusseuv", isti autem preconem ante misit vis Alynoi / tw' d∆ a[ra khvruka proi?ei mevno" jAlkinovoio, ducere ad navem citam et litus maris / hJgei'sqai ejpi; nh'a qoh;n kai; qi'na qalavssh" Ariti autem ipso famulas simul misit feminas jArhvth d∆ a[ra oiJ dmwa;" a{m∆ ejpempe gunai'ka",
53 Pontonous: proprium int. || 54 divisit: dividendo dedit m. s. || 57 Ariti: proprium int. || 61 delecta: te s. int., sottolin. || 63 supra: i. ‘per’ int., sottolin. || 64 preconem: ‘famulum’ s. m. s. || 65 ducere: ut duceret m. s. || 66 Ariti: proprium int. 55 habent: sive ‘tenent’ m. d. || 64 vis: vel ‘potencia’ m. s. 56 stetit: su rasura || 58 prothuvda: corr. da pros- allocutus est: -tus est su rasura || 64 Alynoi: -i su rasura || 65 ducere: precede una rasura
55
60
65
LIBRO XIII
70
75
477
hanc pharos tenentem bene lotum / atque vestem th;n me;n favro" e[cousan, eju>plune;" hjde; citw'na, hanc et aliam arclam studiosam simul misit ut ferret / th;n d∆ eJtevrhn chlo;n pukinh;n a{m∆ e[pempe komivzein, f. 166r atque alia Cererem tulit et vinum rubeum / hj d∆ a[llh si'ton t∆ e[feren kai; oi\non ejruqro;n nam postquam ad navem descenderunt atque mare / aujta;r ejpeiv rJ∆ ejpi; nh'a kathvluqon hjde; qavlassan, cito iam in navi cava ductores gloriosi ai\ya t∆ a[g∆ ejn nhi÷ glafurh' pomph'e" ajgauoiv, reciperint posuerunt potum et cibum omnem / dexavmenoi katevqento, posin kai; brw'sin a{pasan, infra vero Ulixi stravere cultram que linum que / kadd∆ a[r∆ jOdussh' iJstovresan rJh'go" te livnon te navis in tabulato cave ut dulciter quiesceret / nho;" ejp∆ ijkriovfin glafurh'", i{na nhvgreton eu[doi, puppim per / et ipse adscendit et quievit / pruvmnh" a]n de; kai; aujto;" ejbhvseto kai; katevlekto, tacite / isti autem sedebant in sedibus quilibet / sigh', toi; d∆ ejkavqizon, ejpi; klhi¿sin e{kastoi, per ordinem / funem autem solverunt a perforato lapide / kovsmw, pei'sma d∆ e[lusan ajpo; trhtoi'o livqoio, tunc isti sursum infra que flexi percuciebant mare remo / e[nq∆ oi} ajnaklinqevnte" ajnerrivptoun a{la phdw', et isti dulcis sopnus in superciliis cecidit / kai; tw' nhvdumo" u{pno" ejpi; blefavroisin e[pipte,
67 hanc: misit int., sottolin. i. ‘unam’ m. s. || 68 hanc: unam m. s. studiosam: i. ‘studiose (corr. da -a) factam’ et ‘bene clausam’ et ‘fortem’ m. sup. || 72 reciperint: cum m. s. posuerunt: locaverunt m. s. || 74 dulciter: ‘profunde’ s. m. d. quiesceret: ut quiesceret eraso sul m. d. || 75 puppim: i. per partem illam navis m. s. || 77 pei'sma: ei m. s. (sopra ei, scritto per esteso, è riprodotto il nesso per ei) 74 dulciter: alias ‘profude’ m. d. 67 bene: corr. da bo- hjde;: corr. da hJ- || 69 hj: corr. da hJ || 72 omnem: -m su rasura || 73 stravere: -ra- su rasura || 77 pei'sma: corr. da ph'-
478
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
profundus dulcissimus morti iuxta assimilatus / nhvgreto", h{disto" / qanavtw a[gcista ejoikwv", hec autem sicuti in campo tetraori masculi equi / h{ d∆ w{" t∆ ejn pedivw tetravoroi a[rsene" i{ppoi, omnes simul commoti sub vulneribus scutice / pavnte" a{m∆ oJrmhqevnte" uJpo; plhgh'sin iJmavsqlh", in altum elevantes leviter transiunt viam / uJyovs∆ ajeirovmenoi rJivmfa prhvssousi kevleuqon. sic vero huius puppis quidem elevabatur / unda autem retro / }W" a[ra th'" pruvmnh me;n ajeivreto ku'ma d∆ o[pisqen, purpurea magna currebat multum fluentis maris / porfuvreon mevga qu'e polufloivsboio qalavssh" hec autem valde fortiter currebat et firmiter / non autem falco / hJ de; mavl∆ ajsfalevw" qeven e[mpedon, ouj dev ken i[rhx, < > sequeretur / levissimus volatilium kivrko" oJmarthvseien ejlafrovtato" peteeinw'n, sic hec leviter currens maris undam incidebat / }W" h} rJivmfa qevousa, qalavssh" kuvmat∆ e[tamnen, virum ferens diis similia consilia habentem a[ndra ferousa qeoi'" ejn ajlivgkia mhvde evconta f. 166v qui ante quidem valde multas passus fuit anxietates proprio in o}" pri;n me;n mavla polla; pavqen a[lgea o}n kta; animo / qumovn, 80 profundus: proprie ‘graviter removendus et exitandus’ m. s. morti – assimilatus: quia consaguineus eius est m. d. iuxta: ipsam int., sottolin. || 81-85 comparacio est talis: sicuti equus currendo elevat partem posteriorem in altum et ateriorem, eciam sic navis elevabatur per mare currendo m. d. || 81 hec: navis s. m. s. tetraori: quatuor simul iuncti m. d. || 82 sub: a int., sottolin. || 83 elevantes: se s. int., sottolin. || 84 huius: navis int., sottolin. || 87 kivrko": sic dictus m. s. sequeretur: q. d. ‘adiungeret’ m. inf. levissimus: velocissimus m. inf. || 89 nes s. eraso sul m. d. 81 in campo: vel ‘per campum’ m. s. tetraori: alias ‘quatritractores’, qui quatuor simul trahunt m. d. || 82 sub: vel ‘a’ m. d. || 89 habentem: alias ‘scientem’ m. sup. 80 profundus: su rasura || 87 sequeretur: su rasura || 89 ferens: su rasura similia: corr. da -lem
80
85
90
LIBRO XIII
479
virorum que bella / graves undas transiens / ajndrw'n te ptolevmou" ajlegeinav te kuvmata peivrwn, iam tunc tacitus quiescebat oblitus quot passus fuerat / dh; tovt∆ ajtrevma" eu|de lelasmevno" o{ss∆ ejpepovnqei, quando stella surrexit splendida que maxime eu\t∆ ajsth;r uJpevresce faavntato" o{" te mavlista, venit annuncias lumen Aurore irigeniis / e[rcetai ajggevllwn favo" jHou'" hjrigeneivh", tunc iam insule apropinquabat pontum transiens navis / nhu'", 95 th'mo" dh; nhvsw prosepivlnato pontopovro" Phorcynos quidam est portus marini senis / Fovrkuno" dev ti" ejsti; limh;n aJlivoio gevronto", in loco Ithachie due autem petre extreme in ipso ejn dhvmw jIqavkh", duvo de; problh'te" ejn aujtw' litore posite / acumina habentes / portum circa lapse ajktai; ajporrw'ge" limevno" poti pepthui'ai que ventorum cooperiunt graviter flancium magnam undam / ai{ t∆ ajnevmwn skepovwsi dusahvwn mevga ku'ma, extra / intus autem sine ligamine manent / t∆ a[neu desmoi'o mevnousi 100 e[ktosqen, ejntosqen dev naves bonarum tabularum / quando ad navagii mesuram veniunt / nh'e" eju?selmoi, o{tan o{rmou mevtron i{kwntai, nam in capite portus longa folia habens uliva aujta;r ejpi; krato;" limevno" tanuvfullo" ejlaivh, iuxta autem ipsam antrum desiderativum obscurum / ajgcovqi d∆ aujth'" a[ntron ejphvraton hjeroeide;" sacrum nympharum / que naiades vocantur / iJro;n numfavwn ai} nhi>avde" kalevontai, 93 surrexit: orta fuit m. s. || 94 irigeniis: i. ‘aere se generans’ m. s. || 96 Phorcynos: proprium int. dei Portunii m. s. || 96-101 describit portum Ithachie m. s. || 98 postilla erasa sul m. s. ajporrw'ge": cautes dixit scisas m. s. acumina habentes: pendentes m. d. || 101 mesuram: locum s. deputatum vel aptum m. s. || 102 in capite: i. ‘in principio’ m. s. longa – uliva: est s. m. d. || 103 antrum – obscurum: est m. d. hjeroeidev": opacum vel magnum m. d. 91 transiens: alias ‘sulcans’ m. s. 93 quando: segue una rasura splendida: -a su rasura || 97 loco: su rasura || 98 portum: -um su rasura lapse: su rasura
480
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
atque crateres et urne sunt / ejn de; krhth'rev" te kai; ajmfiforh'e" e[asi, 105 lapidee / ibi iam mel faciunt apes lavi>noi, e[nqa d∆ ejpeita tiqaibwvssousi mevlissai, ibi tele lapidee longe ubi nymphe e[nq∆ ijstoi; livqeoi perimhvkee", e[nqav te nuvmfai, pannos texunt purpureos mirum videri / favre∆ uJfaivnousin aJlipovrfura qau'ma ijdevsqai, atque aque semper fluentes due autem ipsi ianue sunt / ejn d∆ u{dat∆ aije;n navonta, duvw dev te oiJ quvrai eijsivn, f. 167r hee ad boream pervie hominibus / aiJ me;n pro;" borevao katabatai; ajnqrwvpoisin 110 hee autem ad austrum sunt diis transibiles / non autem per illam aiJ d∆ au\ pro;" novtou eijsi; qewvterai, ouj dev ti keivnh viri veniunt sed inmortalium via est / a[ndre" e[rcontai ajll∆ ajqanavtwn oJdo;" ejsti;n ibi isti introduxerunt se ante sciverint / < > postea / e[nq∆ oi{ g∆ eijsevlasan pri;n eijdovte" oiJ me;n e[peita, terre apropinquata est / in quantum per medietatem tocius / hjpeivrw ejpevkelsen, o{son t∆ ejpi; h{misu pavsh", festinans / taliter enim festinabatur manibus remigancium spercomevnh, toi'on ga;r ejpeivgeto cevrs∆ ejretavwn, 115
106 mel faciunt: mellificant, nidificant et proprie ‘domunculas earum faciunt’ m. s. apes: s. int. || 107 tele: nunc instrumentum ponit pro ʻtelaʼ in quo fit vel texitur tela m. s. e inf. ubi: i. ‘in quibus’ int., sottolin. || 108 mirum: s. int., sottolin. || 109 ejn: i. in ipo, antro s. m. s. aque – fluentes: sunt m. sup. due: ‘duplices’ s. m. d. || 110 hee: ‘hee’ dixit quia duplices sunt in una porta (segue b depennata), valve s. m. s. ad: i. ‘versus’ int., sottolin. ad – pervie: i. ‘viam et introduccionem habent ad boree partem’ m. d. || 111 hee: una ianua duas portas habet; ideo dixit ‘hee’ m. s. ad: versus int., sottolin. || 114 apropinquata est: navis int., sottolin. apropinquavit vel apropinquata est m. d. per – tocius: i. int. || 115 festinans: festinans, i. ‘manibus infestabatur remigatorum’ m. s. 115 remigancium: vel ‘remum trahencium’ m. d. 106 lapidee: corr. da -i || 107 lapidee longe: -e corr. da i || 112 ejstivn: corr. da eJ- || 113 hii eraso sopra oiJ me;n || 114 terre: -e su rasura precede in eraso || 115 festinans: su rasura festinabatur: -na- e -ur su rasura
LIBRO XIII
481
hii autem a navi cum exiverunt benefacta / ad terram / oi{ d∆ ejk nho;" bavnte" eju>zuvgou h[peirovn de primo Ulixem cavam extra navem tulerunt / prw'ton jOdussh'a glafurh'" ejk nho;" a[eiran, lineo et corio vario ipso cum aujtw' suvn te livnw kai; rJhvgei> sigaloventi, infra vero in harena posuerunt detentum sopno / kadd∆ a[r∆ ejpi; yamavqw e[qesan dedmhmevnon u{pnw, extra que res tulerunt quas sibi Pheices gloriosi oiJ Faivhke" ajgaoi; 120 ejk de; crhvmat∆ a[eiran, a{ concesserunt domum venienti / per magnanimam Athenam / w[pasan oi[kad∆ ijovnti dia; mmegavqumon jAqhvnhn, et has quidem penes radicem ulive congregatas posuerunt / kai; ta; me;n ou\n para; puqmevn∆ ejlaivh" ajqrova qh'ke, extra viam / ne aliquis viatorum hominum / ejkto;" oJdou' mhvpou tiv" oJditavwn ajnqrwvpwn ante quam Ulixem surgere cum advenisset lederet / pri;n jOdush'∆ ejgresqai ejpelqwn dhlhvsaito ipsi autem domum retro ibant / non autem enosicthon ejnosivcqwn, 125 aujtoi; d∆ au\t∆ oi\kon de; pavlin kivon, ouj d∆ oblitus fuit minarum / quas antitheo Ulixi lhvqet∆ ajpeilavwn, ta;" ajntiqevw jOdussh'i> primo minatus fuit Iovis autem interogavit consilium prw'ton ejphpeivlhse Dio;" d∆ ejxeivreto boulhvn, “Iuppiter pater / non amplius ego cum inmortalibus diis / “Zeu' pavter, oujkevt∆ e[gwge met∆ ajqanavtoisi qeoi'sin, honorabilis ero ? / quoniam me mortales non honorant / timhvei" e[somai, o{te me brotoi; ou[ti tivousi, 118 lineo: panno s. m. s. || 121 per – Athenam: i. ‘per sensum’ vel ‘cum sapiencia sua’ m. d. || 122 puqmevn∆: puqmevna: i. ‘profunditatem’, sed pro ‘radice’ ponitur m. d. || 124 lederet: i. ‘abstuleret’ m. d. || 125 enosicthon: i. ‘terram movens’ m. d. || 127 postilla erasa sul m. d. 121 concesserunt: alias ‘largiti fuerunt’ m. s. || 127 consilium: vel ‘voluntatem’ m. d. 117 navem: corr. da -i || 122 rasura sopra ou\n || 127 ejxeivreto: corr. da ejxhvautem interogavit: su rasura boulhvn: -hvn dopo la corr.
482
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
Pheices / qui iam et a mea exsunt generacione / Faihvke", toiv per te ejmh'" e[xeisi genevqlh", f. 167v 130 et enim nunc Ulixem fatus fui mala multa passum kai; ga;r nu'n jOdussh'a favmhn kaka; polla; paqovnta, domum redire / reditum autem numquam abstuli / oi[kad∆ ejleuvsesqai, novston dev oiJ ou[pot∆ ajphuvrwn totaliter // ex quo tu primo promisisti et annuisti / pavgcu, ejpei; su; prw'ton uJpevsceo kai; katevneusa", hii autem quiescentem in navi cita per pontum ferentes / oi{ d∆ eu[dont∆ ejn nhi÷ qoh' ejpi; povnton a[gonte", posuerunt in Ithachia / dederunt autem sibi inmensa dona / katqesan eijn jIqavkh, e[dosan dev oiJ a[speta dw'ra, 135 es que aurum que satis vestem que textam calkovn te crusovn q∆ a{li" ejsqh'ta q∆ uJfanthvn, multa quot iam numquam a Troia extulisset Ulixes / poll∆ o{s∆ a]n oujdevpote Troivh" ejxhvrat∆ jOdusseuv", prede sors /” sique illesus veniret cum sibi contingeret ei[per ajphvmwn h\lqe lacw;n ajpo; lhviüdo" ai\san,” huic autem retribuens affatus est nubium congregator Iuppiter / to;n d∆ ajpameibovmeno" prosevfh nefelhgerevta Zeuv", “heu amici ennosigee euristhenes quale dixisti / “w\ povpoi ejnnosivgai∆ eujrusqene;" oi|on e[eipe", 140 non te inhonorant dei / grave autem erit ou[ti s∆ ajtimavzousi qeoiv, calepo;n dev ken ei[h antiqum et optimum vituperiis imponere / presbuvtaton kai; a[riston, ajtimivhsin ijavllein,
130-135 conqueritur hic Neptunus de Pheicibus eo quod tulerunt Ulixem ad patriam m. s. || 130 a – generacione: nam Pheas (proprium int.), eorum primus, filius fuit Neptunni et filie Asopi Cherchyre m. s. exsunt: i. ‘exducti sunt’ m. sup. || 131 nunc: ‘olim’ s. int., sottolin. || 134 hii: Pheices qui Ulixem tulerant (segue d depennata) m. s. ferentes: i. cum ti (postilla incompleta) m. d. || 136 textam: ‘ornatam’ s. et ‘depictam’ m. d. || 137 extulisset: i. specialiter ‘accepisset secundum divisionem preciosa dona’ m. s. || 140 w\ povpoi: w\ povpoi adverbium est dolentis, sed aliquando admirative accipitur m. s. ennosigee: terram movens m. s. euristhenes: ample potencie m. s. || 142 imponere: impellere, proicere m. d. 137 quot: su rasura || 141 erit: su rasura
LIBRO XIII
483
virorum / sique aliquis vi et potencie cedens / ajndrw'n d∆ ei[pevr ti" se bivh kai; kavrtei> ei[kwn non honorat / tibi autem est et post ulcio semper / ou[ti tivei, soi; d∆ ejsti; kai; ejx ojpivsw tivsi" aijeiv, fac quomodocumque vis / et tibi amicum est animo /” ejqevlei", kaiv toi fivlon e[pleto qumw',” 145 e{rxon o{pw" huic autem retribuit postea Neptunnus terram quaciens / to;n d∆ hjmeivbet∆ e[peita Poseidavwn ejnosivcqwn, “cito ego faciam nigrarum nubium congregator ut narras “ai\yav k∆ ejgw;n e{rxaimi kelainefe;" wJ" ajgoreuvei", sed tuum semper furorem vereor atque vito / ajlla; so;n aijei; qumo;n ojpivzomai, hjd∆ ajleeivnw, nunc autem Pheicorum volo pulcram navem / nu'n au\ Faihvkwn ejqevlw perikalleva nh'a a ductu salientem in obscuro ponto f. 168r 150 ejk pomph'" ajniouvsh" ejn hjeroi>devi> povntw corrumpere / ut nunc sistant desinent que a ductu / rrJai'sai i{n∆ h[dh scw'ntai ajpollhvxwsi de; pomph'", hominum / magnum iporum montem in civitate circumvelare /” ajnqrwvpwn, mevga dev sfin o[ro" povlei amfikaluvyai.” huic autem retribuens affatus est nubium congregator Iuppiter / To;n d∆ ajpameibovmeno" prosevfh nefelhgerevta Zeuv", “o amice / sic quidem meo animo / apparent esse optimum / “w\ pevpon, wJ" me;n ejmw' qumw' dokei' ei\nai a[rista, quando quidem iam omnes ducendam videbunt / dh; pavnte" ejlaunomevnhn ejsivdwntai, 155 oJppovte ken populi procul civitatem facere lapidem iuxta terram / laoi; ajpoptovlio" qei'nai livqon ejgguvqi gaivh", 143 aliquis: aliquis mortalis vel inmortalis m. s. || 150 salientem: redeuntem m. sup. in – ponto: i. ‘per obscurum pontum’ m. d. || 151 sistant: teneantur in se m. s. desinent – ductu: q. d. ‘aliis non facient ductum’ m. d. || 152 magnum – circumvelare: i. ‘circumvelare et cooperire civitatem ipsorum magno monte volo’ m. d. || 156 facere: facias int. i. ‘facias’ s. m. d. 143 vi – cedens: alias ‘audaciam animo suo habens et vim’ m. d. || 147 narras: vel ‘precipis’ m. d. || 148 tuum [...] furorem vereor: alias ‘in verecundiam habeo animum, i. furorem tuum’ m. s. 144 tivei: -ei corr. da h
484
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
navi cite similem ut admirentur omnes / nhi÷ qoh' i{kelon i{na qaumavzwsin a{pante", hominum / magnum autem ipsorum montem in civitate circumvelare” ajnqrwvpwn, mevga dev sfin o[ro" povlei ajmfikalu'yai” nam postquam hoc audivit Neptunnus terram quaciens / aujta;r ejpei; tov g∆ a[kouse Poseidavwn ejnosivcqwn, motus ut veniret ad Scheriin ubi Pheices orti sunt bh' rJ∆ i[men ej" Scerivhn o{qi Faivhke" gegavasin, 160 ibi erant / hec autem valde iuxta venit pontum transiens navis / e[nq∆ e[men, hJ de; mavla scedo;n h[luqe pontopovro" nhu'", leviter impulsa / hanc autem iuxta venit terram quaciens / rJivmfa diwkomevnh, th'" de; scedo;n h\lq∆ ejnosivcqwn, qui ipsam lapidem fecit et inradicavit sub o{" min la'an e[qhke kai; ejrrivzwsen e[nerqen, manu prona cum percusserit hic autem procul abiit / ceiri; kataprhnei' ejlavsa", oJ de; novsfi bebhvkei. hii autem in alterutrum verbis pennosis alloquebantur / oiJ de; pot∆ ajllhvlou" e[pea pterovent∆ ajgovreuon, 165 Pheices longos remos habentes navibus gloriosi viri / Faivhke" dolichvretmoi nausiklutoi; a[ndre", sic aliquis dicebat cum respexerit ad vicinum alium w|de dev ti" ei[pesken ijdw;n ej" plhsivon a[llwn, “heu quis iam navem citam ligavit in ponto “w[ moi, tiv" dh; nh'a qoh;n ejpevdhs∆ ejni; povntw, domum ducendam et iam apparebat tota /” oi[kad∆ ejlaunomevnhn, kai; dh; proufaivneto pa'sa,”
157 omnes: gentes s. m. d. || 158 magnum – circumvelare: i. ‘circumponere et circumvelare civitatem iporum magno monte’ m. d. circumvelare: i. ‘circumvelas’ int. || 160 motus – veniret: abiit vel recessit ut veniret m. s. Scheriin: civitas int. || 163 inradicavit sub: radicem fecit infra m. d. || 164 hic: Nep(tunnus) int., sottolin. Neptunnus m. d. procul abiit: recessit m. d. || 167 alium: vel ʻaliorum hominumʼ m. d. || 168 ligavit: impedivit m. d. 160 orti: vel ‘nati’ m. d. || 165 alloquebantur: alias ‘concionabantur’ m. d. 158 ipsorum: -orum corr. da is || 161 venit: su rasura || 164 abiit: segue una rasura || 167 respexerit: corr. da respica[llwn: corr. da -on || 169 ejlaunomevnhn: -h- dopo la corr.
LIBRO XIII
485
sic vere aliquis dicebat / hec autem / non sciverunt ut facta fuerunt / ei[peske tav d∆ oujk i[san wJ" ejtevtukto 170 w}" a[ra tiv" istis autem Alcynous concionatus est et dicit / toi'sin d∆ jAlkivnoo" ajgorhvsato kai; meteveipen, f. 168v “heu amici / vere valde iam ad me antiquitus dicta vacicinia veniunt “w] povpoi, h\ mavla dhv me palaivfata qevsfaq∆ iJkavnei patris mei / qui fatebatur Neptunnum invidere patro;" ejmou', o}" e[faske Poseidavwn∆ ajgavsasqai, nobis ob hoc quia ductores inlesibiles sumus omnium / hJmi'n ou[neka pompoi; ajphvmone" eijmen aJpavntwn, fatus fuit condam Pheicorum virorum bene factam navem / pote Faihvkwn ajndrw'n eujergeva nh'a 175 fh' a ductu salientem in obscuro ponto / ejk pomph'" ajniouvsan ejn hJeroeidevi> povntw, corrumpere / magnum autem nobis montem in civitate / velare / rJaisevmenai, mevga d∆ hJmi'n o[ro" povlei ajmfikalu'yai sic concionabatur senex / hec autem nunc omnia perficiuntur / }W" ajgovreu∆ oJ gevrwn, ta; de; nu'n pavnta telei'tai sed eya ut iam ego dicam obediamus omnes / ajll∆ a[ge q∆ w}" a]n ejgw;n ei[pw peiqwvmeqa pavnte" a ductu quidem desinatis mortalium / quando aliquis veniet / pauvsasqe brotw'n o{te kevn ti" i{khtai, 180 pomph'" me;n nostram ad civitatem / Neptunno autem tauros / hJmevteron poti; a[stu, Poseidavwni de; tauvrou" duodecim electos sacrificemus sique miserebitur dwvdeka kekrimevnou" iJereuvsomen ai[k ejlehvsh, ne nobis magnum montem in civitate circumvelet” mh;d∆ hJmi'n perivmhke" o[ro" povlei ajmfikaluvyh.” 170 ut: i. ‘quomodo’ vel ‘sicuti’ m. d. || 172-177 nunc narrat Alcynous vacicinium patris sui de navi quam Neptunnus mutare debebat m. s. || 172 ad me […] veniunt: i. ‘adiungunt me’ m. d. || 173 patro;": patro;" m. s. invidere: i. ‘irasci in futuro debere’ m. d. || 175 fatus: pater meus s. m. s. || 177 magnum – velare: i. ‘circumponere et velare civitatem magno monte’ m. d. || 179 ut: sicuti m. s. || 183 ne: ut non m. s. circumvelet: i. ‘circum ponet’ int. 176 obscuro: vel ‘opaco’ m. d. 170 dicebat: -cebat su rasura || 176 salientem: -m dopo la corr. || 177 povlei: m. s. || 178 telei'tai: -ai dopo la corr.
486
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
sic fatus isti autem pertimuerunt / preparaverunt autem tauros / } " e[faq∆ oiJ d∆ W e[ddeisan eJtoimavsanto de; tauvrou", sic isti iam orabant Neptunno regi / w}" oiJ mevn rJ∆ eu[conto Poseidavwni a[nakti 185 populi Pheicorum ductores atque principes / dhvmou Faihvkwn hJghvtore" hjde; mevdonte", stantes circum altare / hic autem surrexit divus Ulixes / eJstaovte" peri; bwmovn: o{ d∆ e[greto di'o" jOdusseuv", quiescens in terra paterna / non autem ipsam agnovit / eu{dwn ejn gaivh patrwi?h ouj dev min e[gnw iam diu abens circum enim dea calliginem fudit h[dh dh;n ajpevwn, peri; ga;r qeo;" hjevra ceu'e, Pallas Athena / puella Iovis / donec ipsum f. 169r Palla;" jAqhnaivh, kouvrh Dio;" o[fra min aujto;n 190 ignotum ordinaret / singula que diceret / a[gnwston teuvxeien e{kastav te muqhvshtai, non ipsum ante uxor sciat cives que amici que / mhv min pri;n a[loco" gnoivh ajstoiv te fivloi te, quam omnem procatoribus superbiam rediret / pri;n pa'san mnhsth'ra" uJperbasivan ajpoti'sai, ob hoc vere aliene speciei apparebant omnia regi / t∆ ou[nek∆ a[r∆ ajlloeideva faivneto pavnta a[nakti, regales vie longe portus que tocius navagii ajtrapitoiv te dihnekeve" limevne" te panovrmoi, 195 petre que alte et arbores florentes / pevtrai t∆ hjlivbatoi, kai; devndrea thleqavonta,
185 orabant: intelligitur quod vane orabant, eo quod navis facta est lapis et ea que semel diis affirmata sunt deficere non possunt et iam, quod tacendum est quia incertum, civitas Pheicorum illo lapide velata est et circum velata m. s. || 188 agnovit: s. quod erat in patria m. d. || 189 abens: procul existens m. inf. || 191 ordinaret: facere m. sup. || 192-193 s. m. s. || 193 pa'san: a m. s. superbiam rediret: i. ‘ulcionem de superia sumeret’, et hoc est ‘apotise’ m. d. || 195 regales vie: ‘puplice’ s. m. s. panovrmoi: in quibus oes navigia ponunt; a ‘pan’, qd est ‘totum’, et ‘ormos’, quod est ‘navagium’ m. d. || 196 petre: ‘saxa’ s., vel ‘scopuli’ m. s. 192 sciat: vel ‘agnoscat’ m. d. 190 o[fra: corr. da o{- || 193 quam: precede una rasura || 195 tocius: su rasura
LIBRO XIII
487
stetit iam sursu commotus et iam vidit paternam terram / sth' d∆ a[r∆ ajnai?xa" kaiv rJ∆ eijsivde patrivda gaivhn, suspiravit autem postea et proprium percussit crus / w[mwxevn t∆ a]r e[peita kai; w| peplhvgeto mhrw', manibus resupinis flens que alloquebatur / cersi; kataprhnevess∆ ojlofurovmeno" de; pothuvda, “heu ego quorum iterum mortalium ad terram venio / 200 “w[ moi ejgwv, tevwn au\te brotw'n ej" gai'an iJkavnw, vere iam hii iniuriosi et agrestes nec iusti / ? h\ r∆ oi{ g∆ uJbristaiv te kai; a[grioi ouj de; divkaioi, vel philoxeni et ipsorum sensus est deo similis / hje; filovxeinoi, kaiv sfi novo" ejsti; qeoudhv", quo iam thesauros multos fero hos ? / quo autem et ipse / ph' dh; crhvmata polla fevrw tavde, ph' de; kai; aujtov", errabo ? utinam debuissent manere penes Pheices / plavgxomai, ai[q∆ o[felon mei'nai para; Faihvkessin, ibi / ego autem alium potentissimorum regum 205 aujtou', ejgw; dev ken a[llon uJpermenevwn basilhvwn, rogarem qui me diligeret et mitteret redire ejx ijkovmhn, o{" ken m∆ ejfivlei kai; e[pempe nevesqai, nunc autem non ubi ponere scio / nec hic nu'n d∆ oujtavr ph qevsqai ejpivstamai, ouj dev men aujtou', relinquam neforte preda aliis fiant kalleivyw, mhvpw" moi e{lwr, a[lloisi gevnhtai, heu amici / non vere omnes sensati nec iusti w\ povpoi, oujk∆ a[ra pavnte" nohvmone", ouj de; divkaioi, 200 heu: michi s. int., sottolin. || 202 philoxeni: forenses diligentes m. s. deo similis: i. ‘deo placibilis’ m. d. || 204 utinam – Pheices: q. d. ‘utinam fuisse (?) debitum et ordinatum quod res manerent sive mansissent ibi’ m. d. debuissent – Pheices: res s. int., sottolin. || 206 redire: i. ‘ut redirem’ m. d. || 207 ubi ponere: in loco ubi possim habere eas m. s. ponere: locare m. inf. || 208 e{lwr: e{lwr hic ponitur ‘res contingens’, ‘invencio’ s. quando homo contingen invenit unam rem m. d. 199 flens: alias ‘guerens’ m. s. || 203 thesauros: sive ‘res’ m. s. || 205 regum: vel ‘imperatorum’ m. d. || 209 sensati: vel ‘intelligentes’ m. inf. 203 quo1: -uo su rasura quo2: -o dopo la corr. || 204 debuissent: -issent su rasura || 206 diligeret: -igeret su rasura
488
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
fuerunt Pheicorum ductores atque principes / h\san Faihvkwn hJghvtore" hjde; mevdonte", f. 169v 210 qui me ad aliam terram ducerunt qui fati sunt oi{ m∆ eij" a[llhn gai'an, ajphvgagon, oi{ te m∆ e[fanto, ferre ad Ithachiam bene claram / non autem perfecerunt / a[xein eij" jIqavkhn eujdeivelon ouj d∆ ejtevlessan, Iuppiter ipsis retribuat deprecabilis qui que et alios Zeu;" sfeva" tivsaiq∆ iJkethvsio", o{" te kai; a[llou", homines videt et punit quicumque peccat / ajnqrwvpou" ejfora' kai; tivnutai o{sti" aJmavrth, sed eya iam has res numerem et videam / ajll∆ a[ge dh; ta; crhvmat∆ ajriqmhvsw kai; i[dwmai, 215 ne aliquid michi recesserint cava in navi ferentes /” mhvti moi oi[contai koivlh" ejpi; nho;" a[gonte",” sic cum dixit / tripodas valde pulcros atque lebetas w}" eijpw;n trivpoda" perikalleva" hjde; levbhta", numerabat et aurum textas que vestes bonas / hjrivqmei kai; cruso;n uJfantav te ei{mata kala; harum quidem nil querebat / hic autem plangebat paternam terram / tw'n me;n a]r ou[ti povqei, o{ d∆ ojduvreto patrivda gai'an, serpens per litus multisonantis maris / eJrpuvzwn par∆ ajqi'na polufloivsboio qalavssh", 220 multa plorans iuxta autem ipsum venit Athena / poll∆ ojlofurovmeno", scedovqen dev oiJ h\lqen jAqhvnh, viro corpore assimilata iuveni pastori ovium / ajndri; devma" eijkui'a nevw ejpibwvtori mhvlwn,
213 deprecabilis: i. ‘deprecatorum auditor’, eo quod precatores (corr. da pro-) respicit et vidit m. s. || 214 punit: proprie ‘ulcionem sumit’ m. s. || 215-216 vult experiri Ulixes si Pheices acceperunt de rebus, eo quod visum est sibi quod ad aliam terram ipsum ducerant m. s. || 219 nil querebat: nil querebat eo quod nil deficiebat, eciam quod magis desiderabat patriam quam res m. s. || 220 serpens – litus: revolvens se per litus m. s. || 221 multa: de multis int., sottolin. 212 bene claram: vel ‘bene circa occidens positam’ m. s. 212 bene claram: su rasura || 213 ipsis: corr. da -os || 216 recesserint: su rasura || 219 querebat: su rasura
LIBRO XIII
489
tenero quales / regum filii sunt / panapavlw, oi|oi te ajnavktwn pai'de" e[asin, duplicem circum humeros habens benefactam lopin / divptucon ajmf∆ w[moisin e[cous∆ ejnergeva lwvphn, pedibus sub pulcribus subtilares habebat manibus autem lanciam / e[ce cersi; d∆ a[konta, 225 possi; d∆ uJpo; liparoi'si pevdil∆ hanc autem Ulixes gavisus est aspexit et contrarius venit / th;n d∆ jOdusseu;" ghvqhsen ijdw;n kai; ejnantivo" h\lqe, et ipsum cum vociferavit verbis pennosis allocutus est / kaiv min fwnhvsa" e[pea pteroventa pothuvda, “o amice postquam te primo invenio hoc in loco / “ \W fivl∆ ejpeiv se prw'ta kicavnw tw'd∆ ejni; cwvrw, gaude et non michi malo sensu obvies cai'rete kai; mhv moi ti kakw' novw ajntibolhvsh", sed salva quidem istas / salva que me tibi enim ego tau'ta, savw d∆ ejme; soi; ga;r e[gwge, f. 170r 230 ajlla; savw men oro sicuti deo et tui amica genua deprecor / eu[comai w{" te qew' kai; seu' fivla gouvnaq∆ iJkavnw, et michi hoc narra verum ut bene sciam / kaiv moi tou't∆ ajgovreuson ejthvtumon o[fr∆ eu\ eijdw', que terra / quis populus / quales viri orti sunt / tiv" gh', tiv" dh'mo", tivne" ajnevre" ejkgegavasin, sicubi aliqua insularum bene clara vel aliquod litus / h[ pou tiv" nhvswn eujdeielo" hjev tiv" ajkthv,
223 quales: i. talis int., sottolin. quales – sunt: solebant antiquitus pastores filii regum esse, ut habetur in Iliada: nam dicitur ibi quod Achilles interfecit fratres Andromache pascentes oves et boves; eciam Achilles in Iliada fugavit Eneam in Ida m. s. || 224 lopin: ‘vestem’ s. m. d. species vestis longa usque ad pedes m. s. || 226 aspexit: cum aspexerit m. s. contrarius: i. ‘obvius’ int., sottolin. 234 bene clara: alias ‘bene in occidente posita’ m. d. 224 circum: -um su rasura || 225 pulcribus: -ibus corr. da is || 226 aspexit: -xit su rasura || 227 pothuvda: po- corr. da pr || 229 obvies: -es corr. da a || 230 salva1: -a su rasura || 232 o[fr∆: corr. da o{- || 234 bene clara: su rasura
490
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
iacet mare circumdatum magniglebe terre /” 235 kei'q∆ aJli; keklimevnh ejribwvlako" hjpeivroio,” huic autem redixit dea glaucopis Athena / to;n d∆ au\te proseveipe qea; glaukw'pi" jAqhvnh, “stolidus es o forensis vel procul venisti “nhvpio" ei\s∆ w\ xevn∆ h] thlovqen eijlhvlouqa", si iam de hac terra interogas non autem valde / eij dh; thvn de te gai'an ajneivreai, ouj de; tiv livhn, sic non famosa est / sciunt autem valde multi ou{tw nwvnumov" ejstin, i[sasi dev min mavla polloiv, atque quot habitant in aurora / sole que 240 hjme;n o{soi naivousi pro;" hjw' t∆ hjevliovn te atque quot post in obscuritate calliginosa / hjd∆ o{ssoi metovpisqe poti; zovfon hjeroventa, vere quidem aspera et non ippilalos est h[toi me;n trhcei'a kai; oujc∆ iJpphvlalo" ejsti;n nec valde infima nam neque ampla facta est ouj de; livhn luprhv, ajta;r ouj d∆ eujrei'a tevtuktai, in quidem ipsi Ceres deorum ineffabilis / in que vinum / ejn me;n gavr oiJ si'to" ajqevsfato" ejn dev te oi\no", fit semper autem imber tenet florifer que ros / 245 givnetai. aijei; d∆ ojmbro" e[cei teqhlui'a t∆ ejevrsh, capris autem bona et bovibus est quidem silva aijgivboto" d∆ ajgaqh; kai; bouvboto", e[sti me;n u{lh, 235 magniglebe: i. ‘gloriose et fertilis’ m. d. || 238-239 non – est: q. d. ‘non est sine nomine et fama’ m. s. non [...] non famosa: i. ‘famosa’ int. || 240 in – que: i. ‘versus solem et auroram orietem’ m. d. || 241 post: retro int., sottolin. || 242 aspera: dura, lapidosa m. s. ippilalos: per quam equi possint currere m. d. || 243 infima: q. d. ‘misera et humilis’ m. s. || 244 in1: i. ‘in’, i. ‘in ipsa’: propoicione posita intelligitur casus m. s. in2: ‘in’: i. ‘in ipa’; posita proposicione, intelligitur et casus nominis m. d. || 245 semper – ros: q. d. ‘semper habet pluviam et rorem’ per ipallage m. d. florifer [...] ros: i. ʻque florere facit arboresʼ m. d. || 246 capris – bovibus: i. ‘generatrix et nutrix caprarum et bovum’, eo quod bene possunt pascere boves et capre m. d. 241 calliginosa: vel ‘opaca’; antipodes dixit m. d. 235 circumdatum: corr. da -a magniglebe: -e su rasura terre: corr. da -a || 240 aurora: su rasura || 244 oiJ: su rasura
LIBRO XIII
491
omniusmodi / atque potaciones eterni adsunt / pantoivh, ejn d∆ ajrdmoi; ejphetanoi; parevasi ex hoc forensis Ithachie et ad Troiam nomen venit / tw' toi xei'n∆ jIqavkh" ge kai; ej" Troivhn o[nom∆ i[kei, quam procul fantur achaicam esse terram /” thvn per thlou' fasi;n ajcaii?do" e[mmenai ai[h",” sic fata risit que polytlas divus Ulixes 250 }W" e[fato meivdhsen de; poluvtla" di'o" jOdusseuv", gaudens propria terra paterna ut sibi dixit / f. 170v caivrwn h| gaivh patrwi?h wJ" oiJ e[eipe, Pallas Athena puella Iovis egyochio / Palla;" jAqhnaivh kouvrh Dio;" aijgiovcoio, et ipsam cum vociferavit verba pennosa locutus est kaiv min fwnhvsa" e[pea pteroventa pothuvda, non autem hic vera dixit / iterum hic accepit sermonem / ouj d∆ o{ g∆ ajlhqeva ei\pe, pavlin d∆ o{ ge lavzeto mu'qon, semper in pectoribus sensum multum astutum movens / ejni; sthvqessi novon polukerdeva nwmw'n 255 aijei; “audiebam Ithachyam que et in Creta ampla / “punqanovmhn jIqavkh" te kai; ejn Krhvth eujreivh, procul supra pontum nunc autem veni et ipse / thlou' uJpe;r povntou, nu'n d∆ eijlhvlouqa kai; aujtov", rebus cum istis cum liqui que filio tot / crhvmasi su;n toi'" dessi lipw;n dev ti paidi; tosau'ta… fugio quia amicum filium interfeci Idomenei / feuvgw ejpei; fivlon ui|a katektanon jIdomenh'o" Orsilochum pedes citum / qui in Creta ampla / 260 jOrsivlocon povda" wjku;n o}" ejn Krhvth eujreivh,
247 eterni: continui m. d. || 254 iterum – sermonem: iterum in contrarium sermonem accepit m. s. || 256 incepit iterum dicere mendacia tamquam nesciens m. s. dixi dopo audiebam, int., sottolin. || 259 Idomenei: proprium int. Idomenes, cretensis dominus, fuit filius Deucalionis, Leucalion fuit filius regis Minoys; iste Idomenes in reditu post destrucionem troianam mortuus est in Colofona m. s. || 260 Orsilochum: proprium int. 248 forensis: vel ‘amice’ m. s. || 255 movens: alias ‘revolvens’ m. d. 253 pennosa: corr. da -is || 255 astutum: su rasura || 256 que: corr. da quia
492
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
viros inventores vincebat citis pedibus / ajnevra" ajlfhsta;" nivka tacevessi povdessin, ob hoc quia me carere facere prede volebat totius / ou{nekav me sterevsai th'" lhi?do" h[qele pavsh", troiane cuius causa ego passus fui anxietates animo / trwi>avdo", th'" ei{n∆ ejgw; pavqon a[lgea qumw', virorum que bella graves undas transiens ajndrw'n te ptolevmou" ajlegeinav te kuvmata peivrwn, ob hoc quia non proprio patri gracias agens famulabar ou[nek∆ a]r oujc∆ w| patri; carizovmeno" qeravpeuon, 265 loco in Troianorum sed alios ducebam socios / dhvmw ejn Trwvwn, ajll∆ a[llwn h\rcon eJtaivrwn, illum quidem ego descendentem percussi ferrea lancia / to;n me;n ejgw; katiovnta bavlon calkhvrei> douriv, ab agro / iuxta viam insidias cum feceram cum socio / ajgrovqen ejggu;" oJdoi'o lochsavmeno" su;n eJtaivrw, nox autem valde obscura tenebat celum non autem aliquis nos nu;x de; mavla zoferh; kavtec∆ oujranon, ouj dev ti" hJmeva" hominum intellexit / latui autem ipius animum cum abstuli / ajnqrwvpwn ejnovhse lavqon dev eJ qumo;n ajpouvra", f. 171r 270 statim ego ad navem cum veni Phenices gloriosos / aujtivk∆ ejgw;n ejpi; nh'a kiw;n Foivnika" ajgauouv", 272 deprecatus fui et ipsis placibilem predam dedi / ejllisavmhn kaiv sfin menoeikeva lhi?da dw'ka, 261 inventores: ludorum invetores (corr. da -orum) et probitatum, ut sunt ioculatores et ceteri alii m. s. || 262-265 posita causa quare interfecit Orsilochum (proprium int.), Idomenei filium: ponit quare nolebat sibi prede partem concedere et dixit quod Ulixes non serviebat Ydomenei nec sibi famulabar grates agens m. s. ista dixit Ulixes, s. homicidium illius Orsilochi propter predam, ne ille pastor vellet sibi predam accipere, quia sic interficeret ipsum, sic illum; fingit eciam quod creditus est Fenicis et tam pessimi sibi pepercerun, ita et m. inf. || 262 ob hoc: s. interfeci int. (s. sottolin.) carere facere: iterum, s. partem eius prede m. s. || 265 proprio: eius int., sottolin. gracias: grates int. (tes s. l.) || 266 ducebam: i. ‘regebam’ int., sottolin. || 272 placibilem: multam m. d. 264 transiens: alias ‘sulcans’ m. d. || 270 intellexit: vel ‘vidit’ m. sup. 262 facere: su rasura prede: corr. da -am 263 troiane: corr. da -am || 269 tenebat: corr. da -nuit
totius: corr. da totam ||
LIBRO XIII
493
hiis precepi Pylon ducere et locare in navi tou;" d∆ ejkevleusa Puvlon de; katasth'sai kai; ejfevssai, vel ad Ilida gloriosam ubi dominantur Epii / h] eij" [Hlida di'an o{qi kratevousin jEpeioiv, sed certe ipsos / ab illic expellit vis venti / 275 ajll∆ h[toi sfeva", kei'qen ajpwvsato i]" ajnevmoio, multum nolentes non autem volebant decipere / poll∆ ajekazomevnou", ouj d∆ h[qelon ejxapath'sai, ab illic autem per errati venimus huc nocte / kei'qen de; plagcqevnte" iJkavnomen ejnqavde nuktov", festinacione autem ad portum traximus non autem aliqua nobis / spoudh' d∆ ej" limevna proseruvsamen, ouj dev ti" hJmi'n, cene recordacio fuit valde licet egentibus accipere / 280 dovrpou mnh'sti" e[hn / mavla per catevousin eJlevsqai, sed vane cum exivimus iacebamus a navi omnes / ejkeivmeqa nho;" a{pante", 280 ajll∆ au{tw" ajpobavnte" ibi ad me quidem dulcis sopnus advenit fessum / e[nq∆ ejme; me;n gluku;" u{pno" ejphvluqe kekmhw'ta, illi autem res meas cava a navi cum acceperunt / oiJ de; crhvmat∆ ejma; glafurh'" ejk nho;" eJlovnte", posuerunt ubi ego in harenis iacebam / kavtqesan e[nqav per aujto;" ejpi; yamavqoisin ejkeivmhn, hii autem Osidoniin bene habitatam / cum adscenderunt / oi{ d∆ jOsidonivhn eu\ naiomevnhn ajpobante", iverunt nam ego relictus fui contristatus animo /” 285 w[cont∆ aujta;r ejgw; lipovmhn ajkachvmeno" h\tor…” sic fatus risit autem dea glaucopis Athena / }W" favto meivdhsen de; qea; glaukw'pi" jAqhvnh,
273 precepi: rogando s. int., sottolin. ducere: proprie ‘locare’ ibi m. d. || 274 Ilida: civitas int. Epii: populi illi m. d. || 275-276 excusat se ne dixeretur sibi:«quare proiecerunt te hic, vel tuo defectu vel illorum, vel explorator es?» m. d. || 276 multum: multa, i. ‘valde’, adverbium (su rasura) m. s. nolentes: q. d. ‘expulsi fuerunt’ m. s. non – decipere: laudat Phenices ut audiens imitetur m. d. || 278 postilla erasa sul m. d. traximus: i. ‘intravimus’ int., sottolin. || 280 a navi: a navi m. d. || 281 advenit: carpsit, retinuit m. d. || 284 Osidoniin: civitas int., sottolin. 276 multum: corr. da -a 281 advenit: su rasura
nolentes: su rasura || 280 navi: -i su rasura ||
494
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
manu autem linivit corpore autem assimilata erat femine / ceiriv tev min katevrexe devma" d∆ h[i>kto gunaiki; bone magne que et bona opera scienti / kalhv te mmegavlh te kai; ajglaa; e[rg∆ eijdui'h et ipsum cum vociferavit verbis pennosis allocuta est / kaiv min fwnhvsa" e[pea pteroventa pothuvda, 290 “dolosus erit / et deceptor qui te transibit / “kerdalevo" k∆ ei[h kai; ejpivklopo" o{" se parevlqoi, 290 in omnibus dolis et si deus oviabit / ejn pavntessi dovloisi kai; eij qeo;" ajntiavseie f. 171v miser varii consilii dolis insaturabilis non iam debebas / scevtlie poikilomh'ta dovlwn∆ a\t∆ oujk a]r ejmevllw et in tua existens terra desinere a decepcionibus / ? ouj d∆ ejn sh' per ejw;n gaivh lhvxein ajpatavwn sermonibus que latrocinalibus / qui a puericia ami[ci]cabiles sunt / muvqwn te klophvwn oi{ toi paidovqen fivloi eijsivn, sed eya non amplius hec dicamus scientes ambo / ajll∆ a[ge mhkevti tau'ta legwvmeqa eijdovte" a[mfw, 295 dolos / quoniam tu quidem es mortalium valde optimus omnium / kerde∆ ejpei; su; me;n ejssi; brotw'n o[c∆ a[risto" aJpavntwn consilio et sermonibus ego autem in omnibus diis boulh' kai; muvqoisin, ejgw; d∆ ejn pa'si qeoi'si consilio glorior et astuciis non autem tu agnovisti ? mh'ti me klevomai kai; kevrdesin, ouj de; suv g∆ e[gnw", Palladem Athenam ? puellam Iovis que tibi semper Pallavd∆ jAqhnaivhn kouvrhn Diov", h{ tev toi aijei; 300 in omnibus laboribus adsto atque custodio / ejn pavntessi povnoisi parivstamai hjde; fulavssw, 300 et iam te Pheicibus amicum omnibus feci / kai; dev se Faihvkessi fivlon pavntessin e[qhka, 287 linivit: linivit ut femina vel accepit m. d. || 290 dolosus erit: i. ‘astutus et cautus es’ m. inf. deceptor: proprie ‘sciens mendacia texere et unum pro alio ponere’ m. inf. transibit: decipiet et proprie ‘vincet’ per metaphoram m. d. || 291 oviabit: tibi s. m. sup. || 292 insaturabilis: insaciabilis m. s. || 294 latrocinalibus: s. ‘deceptivis’ m. s. ami[ci]cabiles sunt: tibi m. d. || 298 glorior: glorior, i. ‘gloriosa sum’ m. s. astuciis: sagacitatibus m. s. 288 eijdui'h: corr. da -a || 289 pothuvda: po- corr. da pro || 290 dolosus erit: su rasura || 296 dolos: su rasura || 298 astuciis: su rasura || 301 Pheicibus: -bus su rasura
LIBRO XIII
495
nunc autem huc veni ut tibi consilium preparem / nu'n d∆ au\ deu'r∆ ijkovmhn i{na toi su;n mh'tin uJfhvnw, res que occultem / quot tibi Pheices gloriosi crhmata te kruvyw o{sa toi Faihvke" ajgauoiv, concesserunt domum venienti meo consilio que sensu que / w[pasan oi[kad∆ ijovnti ejmh' boulh' te novw te dicam que quot tibi sors domibus in variefactis / 305 ei[pw d∆ o{ssa toi ai\sa dovmoi" ejni; poihtoi'si flagella adimplere tu autem substineas et necessitate / khvde∆ ajnaplh'sai su; de; tetlavmenai kai; ajnavgkh nec alicui dicas / nec virorum nec feminarum / mh; dev tw ejkfa'sqai, mhvt∆ ajndrw'n mhvte gunaikw'n omnium / quod iam venisti errans / sed tacite pavntwn ou[nek∆ a]r h\lqe" aJlwvmeno" / ajlla; siwph' pati anxietates multas violencias substinens virorum” polla; biva" ajpodegmeno" ajndrw'n.” 310 pavscein a[lgea huic autem retribuens affatus est magni consilii Ulixes ajpameibovmeno" prosevfh polumhvti" jOdusseu;" 310 Th;n d∆ “dificile te dea / agnoscere mortali cum oviaverit / “ajrgalevon se qea; gnw'nai brotw' ajntiavsanti, f. 172r et valde scientifico / te enim ipsam cuilibet assimilaris / kai; mavl∆ ejpisthmevnw, se; ga;r aujth;n panti; eji?skei", hoc autem ego bene scio quod michi antea humilis eras / tou'to d∆ ejgw;n eu\ oi\d∆ o{ti moi pavro" hjpivh h\sqa, donec in Troia pugnabamus filii Achivorum / e{w" eijni; Troivh polemivzomen ui|e" jAcaiw'n,
302 preparem: ordinem m. s. || 303 res: ‘res’ s. m. s. || 305 sors: est int., sottolin. || 306 adimplere: debet int., sottolin. || 307 dicas: dicas te venisse m. s. || 309 pati: paciare m. s. || 311 dificile: est int., sottolin. dea: o m. sup. oviaverit: tibi m. d. || 312 scientifico: existenti s. m. s. te – assimilaris: nam Pallas apparuerat sibi in speciem phemine et iuvenis in loco Pheicorum: ideo dixit m. d. cuilibet: i. ‘omni’ int., sottolin. 308 errans: alias ‘errans’, ‘cum erravisti’ m. s. || 309 substinens: alias ‘pacifice accipiens’ m. s. || 311 dificile: alias ‘impossibile’ m. sup. 303 res que: su rasura || 307 dicas: su rasura || 309 violencias: corr. da -ie || 314 Troivh: -h dopo la corr.
496
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
nam postquam Priami civitatem depredati fuimus arduam / aujta;r ejpei; Priavmoio povlin diepevrsamen aijphvn, 315 ivimus que cum navibus deus autem dispersit Achivos / bh'men d∆ ejn nhvessi qeo;" d∆ ejkevdassen jAcaiouv": non te postea vidi puella Iovis neque intellexi / ou[ se t∆ e[peita i[don kouvrh Dio;" ouj d∆ ejnovhsa navem meam cum adscendisses / ut michi dolorem expelleres / nho;" ejmh'" ejpiba'san o{pw" tiv moi a[lgo" ajlavlkoi", sed semper sensibus propriis habens contristatum animum / 320 ajll∆ aijei; fresi;n h|sin e[cwn dedai>gmevnon h\tor, errabam / donec me dei a miseria solverunt / 320 hjlwvmhn ei{w" me qeoi; kakovthto" e[lusan, antea quando pheicorum virorum in pingui loco privn g∆ o{te faihvkwn ajndrw'n ejn pivoni dhvmw, hortata verbis et ad civitatem duxisti ipsa / qarsuvnav" t∆ ejpevessi kai; ej" povlin h[gage" aujthv, nunc autem te per patrem genudeprecor non enim puto / nu'n dev se pro;" patro;" gounavzomai ouj ga;r oji?w, venire ad Ithachiam / bene claram sed in aliqua alia / h{kein eij" jIqavkhn eujdeivelon ajlla tin∆ a[llhn terra conversor / te autem trumphantem puto / 325 gai'an ajnastrevfomai, se; de; kertomevousan oji?w hec narrare / ut nostros sensus decipias / tau't∆ ajgoreuevmenai i{n∆ ejma;" frevna" hjperopeuvh", dic michi si vere amicam ad patriam venio /” eijpev moi eij ejteovn ge fivlhn ej" patrivd∆ iJkavnw.” Athena / huic autem retribuit postea dea glaucopis To;n d∆ hjmeivbet∆ e[peita qea; glaukw'pi" jAqhvnh,
315 arduam: ‘altam’ s. m. d. || 316 ivimus: ‘recessimus’ s. m. s. autem: i. ‘et’ int., sottolin. || 321 antea: q. d. ‘pdie’ m. s. || 322 hortata: tu me fuisti m. s. || 323 patrem: Iovem m. d. || 325 conversor: conversor m. s. || 327 venio: adiungo m. d. 324 bene claram: alias ‘in occidente positam’ m. d. || 325 puto: vel ‘credo’ m. d. 316 cum navibus: su rasura || 318 adscendisses: su rasura || 324-325 aliqua – terra: -a corr. da am
LIBRO XIII
497
“semper tibi talis in pectoribus sensus toi toiou'ton ejni; sthvqessi novhma, 330 “aijeiv ideo te et non possum linquere miserum existentem / f. 172v 330 tw' se kai; ouj duvnamai prolipei'n duvsthnon ejovnta, ob hoc quia sapiens es et acutus sensum et sensatus / ou[nek∆ ejphvth" t∆ ejssi; kai; ajgcivnoo" kai; ejcevfrwn, desiderative enim alius vir pererratus cum venit ajspasivw" gavr k∆ a[llo" ajnh;r ajlalhvmeno" ejlqwvn, desiderat in atriis videre filios uxorem que / i{et∆ ejni; mmegavroi" ijdevein pai'da" t∆ a[locovn te, tibi autem nondum amicum est doceri / neque audire / soi; d∆ ou[pw fivlon ejsti; dahvmenai ouj de; puqevsqai, ante quam de tua uxore experiaris que similiter gev ti sh'" ajlovcou peirhvseai h{ tev toi au{tw", 335 privn sedet in atriis misere autem sibi semper h|stai ejni; mmegavroisin oji>zurai; dev oiJ aijeiv, corrumpuntur noctes que et dies lacrimas fundenti fqinuvqousi nuvkte" te kai; h[mata dakruceouvsh, nam ego hec quidem / numquam non credebam / sed in animo aujta;r ejgw; ta; me;n ou[pot∆ ajpivsteon ajll∆ ejni; qumw', sciebam quod reverteris cum perdidisses omnes socios / o} nosthvsei" ojlevsa" ajpo; pavnta" eJtaivrou", 340 h[de∆ sed tibi non volui Neptunno pugnare / 340 ajllav toi oujk ejqevlhsa Poseidavwni mavcesqai,
329 talis […] sensus: fuit s. int., sottolin. || 330 ideo: ex hoc m. s. || 332 ajspasivw": libenter m. s. || 334-335 tibi – experiaris: nunc consulit Pallas Ulixi et hortatur ipsum m. s. || 334 amicum: i. ‘utile’ m. s. || 335 similiter: secundum tristiciam, q. d. ‘in tristicia sedet’ m. d. || 336 sedet: ‘sedere’ dixit grecum et ponitur infinitum pro finito (corr. da inf-) || 337 corrumpuntur: transiunt m. s. || 338 numquam – credebam: ydeo ‘credebam’ m. d. || 340 tibi: i. ‘pro te’ m. s. 334 doceri: alias ‘adiscere’ int., sottolin. || 339 cum perdidisses: alias ‘cum amississes’ m. s. 329 toiou'ton: corr. da tos- || 331 ou[nek∆: corr. da ou{- sensatus: su rasura || 337 h[mata: corr. da h{- fundenti: corr. da -ens || 338 ejgw; ta;: ejgw; t- corr. da ejgw;n
498
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
patruo qui tibi iram posuit animo / patrokasignhvtw o{" toi covlon e[qeto qumw' iratus quoniam eius filium amicum cecasti / cwovmeno" o{ti oiJ uiJo;n fivlon ejx ajlavwsa" sed eya tibi ut ostendam Ithachie territorium ut confideas / ajll∆ a[ge toi deivxw jIqavkh" e[do" o[fra pepoivqh", Phorcynos quidem hic est portus marini senis / Fovrkun[n]o" me;n o{d∆ ejsti; limh;n aJlivoio gevronto", hec autem in capite portus longa folia habens uliva / h{de d∆ ejpi; krato;" limevno" tanuvfullo" ejlaivh, 345 iuxta autem ipsam antrum desiderativum obscurum ajgcovqi d∆ aujth'" a[ntron ejphvraton hjeroeidev", sacrum nympharum naiades vocantur / iJro;n numfavwn nhi>avde" kalevontai, hoc autem tibi antrum est declivum ubi tu multas tou'to dev toi spevo" ejsti; kathrefev", e[nqa su; pollav", sacrificabas nymphis perfectas hecatombas / e[rdeske" nuvmfhsi telhevssa" eJkatovmba", f. 173r 350 hic autem Nyritus est mons velatus / silva /” tou'to de; Nhvriton ejsti;n o[ro" kataeivmenon u{lh.” 350 sic cum dicit dea / dispersit calliginem apparuit terra / }W" eijpou'sa qea; skevdas∆ hjevra, ei[sato de; cqw;n gavisus iam postea polytlas divus Ulixes / fuit ghvqhsen t∆ a]r e[peita poluvtla" di'o" jOdusseuv", gaudens propria terra osculatus que est vitam donantem terram / caivrwn h| gaivh, ku'se de; zeivdwron a[rouran, statim autem nyphis oravit manus sursum cum elevavit / aujtivka de; nuvmfh/s∆ hjrhvsato cei'ra" ajnascwvn,
341 tibi: i. ‘pro te’ int. || 342 eius filium: Polyphemum m. d. || 343 eya – ostendam: q. d. ‘eya, intende, videas ut ostendam’ et cetera m. s. || 344 Phorcynos: proprium int. i. dei int. || 346 desiderativum: eo quod desideratur m. s. obscurum: caliginosum, opacum m. d. || 347 naiades vocantur: que s. int., sottolin. || 350 Nyritus: sic dictus m. s. velatus: indutus m. d. 341 tibi: vel ‘contra te’ m. s. || 342 quoniam: alias ‘quia’ m. s.
-um
347 nhi>avde": -i>- corr. da h || 348 declivum: su rasura || 350 velatus: corr. da u{lh: corr. da -hn || 351 apparuit: su rasura || 354 aujtivka: corr. da aujtivca
LIBRO XIII
499
“nymphe naiades puelle Iovis numquam ego e[gwge 355 “nuvmfai nhi>avde" kou'rai Diov", ou[pot∆ videre vos fatus fui / nunc autem oracionibus humilibus o[yesq∆ uJmm∆ ejfavmhn, nu'n d∆ eujcwlh/'s∆ ajganh'sin, gaudete / nam et dona dabimus sicuti antea / caivret∆ ajta;r kai; dw'ra didwvsomen wJ" to; pavro" per, sique dimittet libens Iovis filia < > ai[ken eja' provfrwn me Dio;" qugavthr ajgeleivh, ipsum vivere et michi amicum filium augmentet /” 360 aujtovn te zwvein kaiv moi fivlon uiJo;n ajexh,” huic autem redixit dea glaucopis Athena / 360 To;n d∆ au\te proseveipe qea; glaukw'pi" jAqhvnh, “horteris / non hec in sensibus tuis in cura sint / “qavrsei, mhv toi tau'ta meta; fresi; sh'si melovntwn, sed res quidem profundo antri divini ajlla; crhvmata me;n mucw' a[ntrou qespesivoio, ponamus statim nunc / ut hec tibi salva remaneant / qeivomen aujtivka nu'n, i{na per tav de toi sova mivmnh, nos autem curemus ut valde optima fiant /” aujtoi; de; frazwvmeq∆ o{pw" o[c∆ a[rista gevnhtai” sic cum dixit dea intravit antrum obscurum 365 }W" eijpousa qea; du'ne spevo" hjeroeidev", querens profunditates per antrum nam Ulixes maiomevnh keuqmw'na", ajna; spevo", aujta;r jOdusseuv", iuxta omnia ferebat aurum et indomabilem ferrum / a\sson pavnt∆ ejfovrei cruso;n kai; ajteirea calkovn, vestes bene factas / quas sibi Pheices dederunt ei{matav t∆ eu\ poivhta tav oiJ Faivhke" e[dwkan, f. 173v 356 oracionibus: i. ‘votis’ int., sottolin. humilibus: proprie ‘flectibilibus’, i. ‘que possunt flectere et persuadere’ m. d. || 358 ajgeleivh: depredatrix vel expoliatrix, in preda gaudes; epithetus est Palladis m. d. || 362 profundo antri: i. ‘in profuditate vel profundo loco antri’ m. d. divini: i. ‘admirabilis’ m. d. || 364 ut: quomodo m. d. || 367 omnia: dona int., sottolin. || 367-368 aurum – factas: s. int., sottolin. 358 dimittet: alias ‘concedet’ m. s. || 359 augmentet: vel ‘crescere faciet’ m. d. 358 dimittet: corr. da -at || 364 optima: corr. da -e
500
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
et has quidem bene posuit / lapidem que imposuit ianuis / kai; ta; me;n eu\ katevqhke, livqon d∆ ejpevqhke quvrhsi 370 Pallas Athena puella Iovis egiochio / Palla;" jAqhnaivh kouvrh Dio;" aijgiovcoio, 370 isti autem sedentes sacram penes profuditatem ulive / tw; de; kaqezomevnw iJerh'" para; puqmevn∆ ejlaivh", consulebant procatoribus superbis destruccionem / frazevsqhn mnhsth'rsin uJperfiavloisin o[leqron, istis autem sermonem incepit dea glaucopis Athena / toi'si de; muvqwn h\rce qea; glaukw'pi" jAqhvnh, “Iove genite Laertiades multe astucie Ulixes / “diogene;" Laertiavdh polumhvcan∆ jOdusseu', cogita quomodo procatoribus vituperosis manus impones / fravzeu o{pw" mnhsth'rsin ajnaidevsi cei'ra" ejfeivh", 375 qui iam tibi trieni atrio perdominantur oi} dhv toi trivete" mevgaron katakoiranevousi procantes antithei uxori et dona dantes / mnwvmenoi ajntiqevhn, a[locon kai; e[dna didovnte", hec tuum semper reditum planges per animum / hJ de; so;n aijei; novston ojduromevnh kata; qumovn, omnibus quidem sperat et promittit viro cuilibet / 380 pavnta" me;n e[lpei kai; uJpivscetai ajndri; eJkavstw, annunciaciones ante mittens sensus autem sibi alia disponit /” ajggeliva" proi>ei'sa, novo" dev oiJ a[lla menoina'…” 380 huic autem retribuens affatus est multi consilii Ulixes / Th;n d∆ ajpameibovmeno" prosevfh poluvmhti" jOdusseu'"
371 profuditatem ulive: ulivam (da leggere ulive) radicem m. d. || 372 procatoribus: contra procatores m. s. || 373 istis: istis met, s. Ulixi et Palladi, quia alius non erat ibi m. s. || 374 multe astucie: i. ‘multe astucie et ingenii’ m. d. || 376 trieni: per tres annos m. s. || 377 antithei: equali dee m. s. dona: ‘eedna’ dicuntur que dantur feminabus ante numpcias m. s. || 379 sperat: spem dat vel sperare facit m. s. || 380 ante mittens: antemittens eis, i. procatoribus, nuncios et spem dat, se s. daturam (su rasura) m. s. 371 ulive: corr. da -am || 372 consulebant: su rasura || 374 astucie: su rasura || 375 impones: corr. da -as
LIBRO XIII
501
“o amici vere valde iam Agamemnonis Atrei “w\ povpoi, h\ mavla dh; jAgamevmnono" jAtreivdao / corrumpi mala morte in atriis debebam / fqivsesqai kako;n oi\ton ejni; mmegavroisin e[mellon, nisi michi tu quelibet dea secundum conveniens dixisses / eij mhv moi su; e{kasta qea; kata; moi'ran e[eipe", sed eya consilium texe quomodo retribuam eis / u{fhnon o{pw" ajpotivsomai aujtouv", 385 ajll∆ a[ge mh'tin penes autem me ipsa sta potenciam multe audacie cum posueris / pa;r d∆ ejmoi aujth; sth'qi mevno" poluqarse;" ejnei'sa, qualem quando Troie solvimus nitida vela / f. 174r oi|on o{te Troivh" luvomen lipara; krhvdemna, si iam michi sic disposita adstabis glaucopi / ai[ ke moi w}" memaui'a parastaivh" glaukw'pi, et iam tricentum ego viris pugnabo / iam 390 kaiv ke trihkosivoisin ejgw;n a[ndressi macoivmhn, tecum venerabilis dea / quoniam michi libens auxiliaberis /” qea; o{te moi provfrass∆ ejparhvgoi",” 390 su;n soi; povtna huic autem retribuit postea dea glaucopis Athena / to;n d∆ hjmeivbet∆ e[peita qea; glaukw'pi" jAqhvnh, “et valde tibi ego adero non autem me latebis / “kai; livhn toi e[gwge parevssomai ouj dev me lhvsei", quando iam hec operabimus / et aliquem puto / oJppovte ken dh; tau'ta penwmeqa kaiv tin∆ oji?w cruore cerebro / que tabefacere inmensum terram / ai{mati t∆ ejgkefavlw te palaxevmen a[speton ou\da", sed eya te ignotum preparem omnibus mortalibus / pavntessi brotoi'si 397 395 ajll∆ a[ge s∆ a[gnwston teuvxw 382-383 Agamemnonis – debebam: q. d. ‘sicuti fuit ille mortuus in domo propria post reversionem eius, ita iam preparatum erat et michi a procatoribus’; ideo dixit mortem Agamemnonis m. s. || 385 retribuam: i. ‘ulcionem sumam de eis’ m. inf. || 387 vela: i. ‘muros’ m. d. || 390 libens: voluntaria m. d. || 394 inmensum: i. ‘mirabilem’ m. d. terram: i. ‘pavimentum’ m. d. || 395 eya: ‘intende’ s.; modus loquendi est m. s. preparem: i. ‘preparabo’ m. d. 390 quoniam: vel ‘cum’ m. d. 384 nisi: segue quod eraso || 392 latebis: corr. da -bit || 393 operabimus: oper- su rasura
502
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
desiccabo quidem corpus bonum in nitidis membris / kavryw me;n crova kalo;n ejpi; gnamptoi'si mevlessi flavas autem a capite destruam comas / circum autem vestem / xanqa;" d∆ ejk kefalh'" ojlevsw trivca", ajmfi; de; lai'fo", induam quam odiet cum viderit homo habentem / e{ssw o{ ken stugevhsin ijdw;n a[nqrwpo" e[conta, 400 turpefaciam autem tibi oculos antea pulcros valde existentes / knuzwvsw dev toi o[sse pavro" perikallev∆ ejovnte ut iam insimilis omnibus procatoribus appareas / wJ" a]n ajeikevlio" pa'si mnhsth'rsi faneivh", 400 tue que uxori et filio / quem in atriis liquisti / sh' t∆ ajlovcw kai; paidiv, to;n ejn megavroisin e[leipe", ipse autem primo ad sybotem venire / aujto;" de; prwvtista subwvthn eijsafikevsqai. qui tibi porcorum custos / similiter que tibi humilia scit / o{" toi uJw'n ejpivouro", oJmw'" dev toi h{pia oi\de, filium que tuum diligit et sapientem Penelopiam / pai'da te so;n filevei kai; ejcevfrona Phnelovpeian, invenies illum suibus sedentem hee autem pascuntur / dhvei" tovn ge suvessi parhvmenon, aiJ de; nevmontai, 405 penes Choraci petram ac fontem Arethusam pa;r Kovrako" pevtrh ejpiv te krhvnh jAreqouvsh, 396 primo s. m. s. || 398 quam: i. ‘propter quam’ m. s. odiet: te int., sottolin. habentem: indutum m. d. || 399 knuzwvsw: proprie knuzwsw, i. ‘faciam oculos tuos habere illam talem labem que est alba et fit in oculo, et specialiter senibus et potatoribus vini’ m. d. antea: i. ‘olim’ int. || 400 insimilis: extraneus, turpis, non Ulixi similis, i. tibi m. s. || 402 ad sybotem: ad custodem porcorum m. d. venire: i. ‘venias’ m. d. || 403 qui – custos: est int., sottolin. similiter – scit: q. d. ‘sentit (corr. da senc-) similia tibi vel ea que tu sentis (corr. da senc-)’ m. d. || 406 Choraci – Arethusam: quidam homo fuit venator, Chorax dictus, qui de petra illa precipitavit se, a quo petra nomen accepit; mater autem eius in fonte illo sumersa fuit, Arethusa dicta, unde fons ab illa m. inf. Choraci: proprium int. fontem: iuxta s. int., sottolin. Arethusam: sic dicto m. d. 398 habentem: vel ‘tenentem’, te s. ipsam vestem, odiet te quilibet m. d. || 405 illum: alias ‘hunc porcarium’ m. s. sedentem: alias ‘sedentem’ m. s. hee: alias ‘hii’ int. 398 odiet: su rasura || 401 tue: corr. da -a || 405 sedentem: su rasura || 406 Arethusam: corr. da -i
LIBRO XIII
503
comedentes glandem habundabilem et nigram aquam / f. 174v e[sqousai bavlanon menoeikeva kai; mevlan u{dwr, bibentes / que suibus nutriunt florentem pingue[n]dinem / 410 pivnousai, tav q∆ u{essi trevfei teqalui'an ajloifhvn, ibi exspectare et omnia sedens interrogare / e[nqa mevnein kai; pavnta parhvmeno" ejxerevesqai, donec ego veniam Spartem ad calligyneca 410 o[fr∆ a]n ejgw;n e[lqw Spavrthn ej" kalliguvnaika, Telemachum vocatura tuum amicum filium Ulixes / Thlevmacon kalevousa teo;n fivlon uiJo;n jOdusseu' / qui tibi ad amplilocam Lacedemona ad Menelaum o{" toi e" eujruvcwron Lakedaivmona pa;r Menevlaon, ivit sciturus post / tuam gloriam sicubi adhuc sis /” w[ceto peusovmeno" meta; so;n klevo" ei[pou e[t∆ ei[h".” huic autem retribuens affatus est multiconsilii Ulixes / th;n d∆ ajpameibovmeno" prosevfh poluvmhti" jOdusseuv", “cur enim non sibi dixisti in sensibus omnia sciens / 415 “tivpte ga;r ouj oiJ e[eipe" ejni; fresi; pavnt∆ eijdui'a, vel ut aliqua et ille errans dolores paciatur ? h] i{na pou' kajkei'no" aJlwvmeno" a[lgea pavscei per pontum sine fece divicias autem ipsi alii comedunt /” povnton ejpatruvgeton, bivoton dev oiJ a[lloi e[dousi.” huic autem retribuit postea dea glaucopis Athena / To;n d∆ hjmeivbet∆ e[peita qea; glaukw'pi" jAqhvnh, 420 “non iam ille valde in mente sit / “mh; dhv ti kei'no" ge livhn ejnquvmio" e[stw, ipsa conducebam ut gloriam bonam elevet / i{na klevo" ejsqlo;n a[roito, 420 aujthv min povmpeuon 409 exspectare: exspectes int. (es s. l.) exspecta m. s. interrogare: interroga int. (a s. l.) ‘interoga’ s. m. d. || 410 calligyneca: pulcras mulieres habentem m. s. || 411 vocatura: i. ‘vocare debitura’ m. s. Ulixes: o int., sottolin. || 412 tibi: i. ‘pro te’ int. || 413 sciturus: auditurus m. s. gloriam: i. ‘famam’, i. ‘pro tua fama’ m. s. || 415-416 q. d. ‘non potuisti sibi dicere omnia cum scis, vel ideo dimisisti ipsum ut eciam ipse erraret per pontum?’, q. d. ‘sicuti ego’ m. s. || 416 aliqua: parte s. m. s. || 417 ipsi: i. ‘eius’ int. || 420 gloriam: famam int., sottolin. elevet: sumet int., sottolin. 415-416 m. s. || 420 conducebam: corr. da -duxi
504
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
illuc cum veniret / nam nullum habet laborem sed quietus kei's∆ ejlqwvn, aujta;r ou[tin∆ e[cei povnon ajlla; e{khlo", sedet in Atrides domibus / penes infinita iacent h|stai ejn jAtreivdao dovmoi" para; d∆ a[speta kei'tai, vere quidem ipsi insidiantur iuvenes cum navi nigra h\ mevn min locovwsin nevoi su;n nhi÷ melaivnh desiderantes interficere ante quam ad paternam terram veniat / iJevmenoi ktei'nai pri;n patrivda gai'an iJkevsqai, sed hec non puto ante et aliquem terra velet / ajlla; tav g∆ oujk∆ oji?w pri;n kaiv tina gai'a kaqevxei, 425 virorum procatorum qui tibi vitam comedunt /” ajndrw'n mnhsthvrwn oi{ toi bivoton katevdousin,” sic vere ipsum cum affata fuit virga percussit Athena / w}" a[ra min famevnh, rJavbdw ejpemavssat∆ jAqhvnh, desiccavit quidem sibi corpus bonum in nitidis membris / kavrye mevn oiJ crova kalo;n ejpi; gnamptoi'si mevlessi 430 flavas autem a capite destruxit comas / circum autem corium xanqa;" d∆ ejkkefalh'" o[lese trivca", ajmfi; de; devrma, f. 175r omnibus membris antiqui fecit senis / pavntessin mevlessi palaiou' qh'ke gevronto", 430 turpefecit autem eius oculos ante valde pulcros existentes / knuvzwsen dev oiJ o[sse pavro" perikallev∆ ejovnte circum autem magnum corium cite induit cerve / ajmfi; dev min mevga devrma taceivh" e{ss∆ ejlavfoio, 436 subtile dedit autem sibi septrum et magnam peram yilovn, dw'ke dev oi skh'ptron kai; ajeikeva phvrhn, veterem dilaceratam / in que torta erat corigia / pukna;n rJwgalevhn ejn de; strovfo" h\en ajorth;r
422 infinita: sine mensura, admirande (corr. da -a) s., magne (corr. da -a) m. s. iacent: i. ‘stant’ m. d. || 425 q. d. ‘hec, quod interficiant Telemachum, non puto fieri, sed ante puto fieri aliquem mortuum’ m. s. ante: quam Telemachum interficiant m. d. || 426 vitam: divicias int., sottolin. || 427 percussit: q. d. ‘tetigit’ m. inf. || 433 septrum: ‘baculum’ s. m. d. magnam: ‘ineptam’ s. int., sottolin. || 434 in: i. in ipsa dopo que, int., sottolin. corigia: vel ex fune vel ex corio m. d. 421 veniret: -ret su rasura || 423 h\: corr. da h| || 426 katevdousin: -i- dopo la corr. || 427 fuit: corr. da est || 428 nitidis: su rasura || 434 torta: su rasura
LIBRO XIII
505
isti sic consuluerunt divisi que hec postea / hJ me;n e[peita, 435 twv g∆ w}" ejbouleuvsante dievtmagon, ad Lacedemonam divam ivit ad filium Ulixis 440 eij" Lakedaivmona di'an e[bh meta; pai'd∆ jOdussh'o".
435 consuluerunt: ad invicem int., sottolin. sottolin. hec: Athena s. m. d.
divisi: sunt s. dopo que, int.,
506
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
Odyssee xi Homeri rapsodie / Odusseiva" xu– JOmhvrou rJaywdiva"
f. 175r
nam hic a portu venit asperam ad viam Aujta;r o} ejk limevno" prosebh trhcei'an ajtarpovn, locum per silvosum per extremitates ubi sibi Athena cw'ron ajn∆ uJlhventa diavkria" h| oiJ jAqhvnh, manifestavit divum yphorbon qui eius divicias maxime pevfrade di'on uJforbo;n o{ oiJ biovtoio mavlista, curabat / servorum quos acquisivit divus Ulixes / khvdeto oikhvwn ou}" kthvsato di'o" jOdusseuv", hunc autem in vestibulo invenit sedentem ubi eius claustrum to;n d∆ a]r ejni; prodovmw eu|r∆ h[menon e[nqa oiJ aujlh; altum factum erat subpositis lapidibus uJyhlh; devdmhto katwrucevessi livqoisi bonum magnum que amplum quod iam custos porcorum kalhv te mmegavlh te perivdromo", h{n rJa subwvth", ipse edidit suibus absente rege / aujto;" deivmaq∆ ui{assin ajpoicomevnoio a[nakto", sine domina et Laerte sene novsfin despoivnh" kai; Laevrtew gevronto", magnis lapidibus / et cooperuit acherdho / rJutoi'si lavessi kai; ejqrivggwsen ajcevrdw, ligna erecta autem extra duxit per totum hinc et hinc / staurou;" d∆ ejkto;" e[lasse diampere;" e[nqa kai; e[nqa. in isto libro ponit quomodo Ulixes ut pauper et forensis venit ad Eumeum (proprium int.), porcarium eius, et secum multa locutus est (segue eciam ponit adventum Telemachi depennato) m. d. || 1 nam Pallas ivit in Lacedemona, Ulixes autem venit ad porcarium eius m. s. asperam: lapidosam m. d. || 2 locum – silvosum: s. int. || 3 divum: i. ‘nobilem’ m. s. yphorbon: custodem porcorum m. s. || 4 acquisivit: acquisivit, i. ‘in possessionem duxit’ m. d. || 5 hunc: porcarium m. s. || 6 subpositis: in fundamento s. m. d. || 7 amplum: magni circuitus m. d. || 8 edidit: fecit m. s. || 10 cooperuit: ‘circuivit’ s. int., sottolin. acherdho: i. herba illa m. d. || 11 ligna – duxit: tamquam tendam et vestibulum antefecit, posuit ligna ad instar crucis m. s. e inf. duxit: fixit int. erexit m. inf. 6 altum: corr. da -a || 7 bonum magnum: -um su rasura amplum: corr. da -a quod: -od su rasura || 9 sene: su rasura
5
10
LIBRO XIV
15
20
507
densos et crebros / precordiale quercus cum circum scinderat puknou;" kai; qameva" to; mevlan druo;" ajmfikeavssa" f. 175v intus autem claustrum haras decem et duas fecit / e[ntosqen d∆ aujlh'" sufeou;" devka kai; duvo poivei iuxta alterutrum / cubilia suibus in que culibet / plhsivon ajllhvlwn eujna;" susi;n ejn de; eJkavstw, quinquaginta sues infra iacentes clause erant penthvkonta suve" camaieunavde" ejrcatovwnto, femine generatrices / qui autem masculi extra quiescebant / qhvleiai tokavde", toi; d∆ a[rsene" ejkto;" i[auon, multum pauciores / hos quidem diminuebant comedentes / pollo;n paurovteroi, tou;" me;n ga;r minuvqeskon e[donte", antithei procatores / quia mittebat porcarius / ajntivqeoi mnhsth're" ejpei; proi?alle subwvth", optimum omnium semper bene nutritorum porcorum aijei; zatrefevwn siavlwn to;n a[riston aJpavntwn, hii autem trecenti et sexaginta erant / oiJ de; trihkovsioiv te kai; ejxhvkonta pevlonto. penes autem canes feris assimilati extra dormiebant pa;r de; kuvne" qhvressin ejoikovte" ejkto;" i[auon, quatuor quos nutrivit sybotes gloria virorum / tevssare" ou}" e[qreye subwvth" o[rcamo" ajndrw'n, ipse autem circum pedes proprios preparabat subtilares / aujto;" d∆ ajmfipovdessin eJoi'" ajravriske pevdila, incidens corium bovinum boni coloris / atque iam alii / tavmnwn devrma boveion eju>croev", oiJ de; dh; a[lloi,
14 in […] culibet: i. ‘in qualibet’ m. d. || 15 clause erant: i. ‘clause quiescebant’ m. d. || 16 generatrices: filios parientes m. s. qui: sues int., sottolin. masculi: erant int., sottolin. || 18 antithei: equales deo, sed nunc ‘contra deos’ m. s. || 21 feris assimilati: i. ‘similes videbantur feris’ m. s. || 22 sybotes – virorum: porcarius, quem auctor ‘gloriam’ nominat ‘virorum’ eo quod inter alios porcarius qui secum erant gloria et exellens erat m. s. || 23 ipse: sybotes, i. porcarius m. s. || 24 alii: porcarii m. d. 12 scinderat: vel ‘inciderat’ m. sup. || 21 dormiebant: vel ‘quiescebant’ m. d. 12 densos […] crebros: -os corr. da a || 22 sybotes: corr. da -is
508
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
iverant alio alius simul congregatis suibus / w[cont∆ a[lludi" a[llo" a{m∆ ajgromevnoisin u{essin, tres quartum misit ad civitatem oiJ trei'", to;n de; tevtarton ajpoproevhke povlin de porcum ducere procatoribus superbis necessitate / su;n ajgevmen mnhsth'rsin uJperfiavloisin ajnavgkh, ut cum sacrificaverint carnibus impleant amimum / o[fr∆ iJereuvsante" kreiw'n koresaivato qumovn, subito autem Ulixem viderunt canes latrabiles / ejxapivnh" d∆ jOdush'a i[don kuvne" uJlakovmwroi, hii clamantes cucurrerunt nam / Ulixes oiJ me;n keklhvgonte" uJpevdramon aujta;r jOdusseuv", sedit / astucia sceptrum autem sibi cecidit a manu f. 176r e{zeto kerdosuvnh, skh'ptron dev oiJ e[kpese ceirov", ibi iam[m] proprio penes limen / intollerabilem passus fuisset e[nqav ken w| para; staqmw' ajeikevlion pavqen dolorem / a[lgo", sed syvotis / cito pedibus velocibus currens / ajlla; subwvth" w\ka posi; kraipnoi'si metaspw'n saltavit per porticum corium autem sibi cecidit manu / e[ssut∆ ajna; provquron, sku'to" dev oiJ e[kpese ceirov", hos quidem nomine cum clamavit / expellit canes alio aliquo / tou;" me;n oJmoklhvsa", seu'e kuvna" a[lludi" a[llh, crebris lapidibus / hic autem dixit regi / puknh'sin liqavdessin oJ de; proseveipen a[nakta, “o senex vere modicum canes leserunt “ \W gevron, h\ ojlivgon de; kuvne" diedhlhvsanto, 25 simul: i. ‘postquam’ int. postquam porcos clauserant, iverant m. s. || 27 ducere: i. ‘ut duceret’ int. || 28 amimum: i. ‘desiderium’ m. d. || 29 latrabiles: circa latratum studiosi m. s. || 30 hii: canes s. int., sottolin. || 31 sceptrum autem: baculus (sottolin.) autem m. sup. sceptrum – manu: non ipso nolente sed sponte proiecit ipsum et sedit eciam, quod canes ipsum minus offenderent m. d. || 33 syvotis: syvotes int. (es s. l.) ‘custos’ s. int., sottolin. custor porcorum m. s. || 34 per porticum: i. ‘per vestibulum’ int., sottolin. || 37 modicum – leserunt: q. d. ‘modicum defecit quod non intulerunt tibi dapnum’ m. d. leserunt: te s. int., sottolin. 34 saltavit: alias ‘exivit’ m. s. 26 misit: corr. da miserat || 28 impleant: -a- su rasura || 34 saltavit: su rasura
25
30
35
LIBRO XIV
40
45
509
et iam michi reprehensionem imposuisti / iam subito / ejx ajpivnh", kaiv ken moi ejlegceivhn katevqhka", et enim michi alias dii dederunt anxietates suspiria que / kai; d∆ ejmoi a[lla qeoi; dovsan a[lgea stonacav" te, antitheum enim regem plangens et contristans / ajntiqevou ga;r a[nakto" ojdurovmeno" kai; ajceuvwn, sedeo / aliis autem porcos bene nutritos / nutrio h|mai, a[lloisin de; suva" siavlou" ajtitavllw, comedere / nam ille desiderans licet cibum e[dmenai, aujta;r kei'no" ejeldovmenov" per ejdwdh'", pererrat iam per aliam vocem habentium virorum populum que plavzet∆ a]n ajlloqrovwn ajndrw'n dh'mon te civitatem que / povlin te si qua adhuc vivit et respicit lumen solis ei[pou e[ti zwvei kai; oJra' favo" hjelivoio, sed sequere ad tendam que vadamus senex ut et ipse / ajll∆ e{peo klisivhn d∆ i[omen gevron o[fra kai; aujtov", pane et vino saturatus per animum / si'tou kai; oi[nou koressavmeno" kata; qumovn, dicas unde es et quot flagella substinuisti /” ei[ph" oJppovqen ejssi; kai; oJppovsa khvde∆ ajnevtlh".” sic cum dicit ad tendam que precessit divus yphorbos / }W" eijpwvn, klisivhn d∆ hJghvsato di'o" uJforbo;" locavit autem introducens virgulta autem fudit densa ei|sen d∆ eijsagagw;n rJw'pa" d∆ ejpevceue daseiva", f. 176v
38 katevqhka": alias katevceua" m. d. || 40 contristans: me de eo m. d. || 42 comedere: i. ‘ad comedendum’ m. s. || 43 vocem: ‘linguam’ s. m. s. povlin te: povlin te m. d. || 44 qua: i. ‘aliqua parte vel (segue aliquo depennato) loco’ m. s. || 45 ipse: i. tu m. d. || 46 per animum: i. ‘animo’, i. ‘in desiderio’ m. d. || 48 tendam: domum vel cameram int., sottolin. precessit: ‘duxit’ s. int., sottolin. yphorbos: i. ‘custos porcorum’ m. d. || 49 locavit: i. ‘sedere fecit’ m. s. 41 nutrio: vel ‘educo’ m. d. 38 imposuisti: -suisti su rasura || 42 comedere: -ere su rasura precede una rasura || 43 habentium: -ium su rasura virorum: -rum su rasura povlin te: su rasura
510
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
sternit que supra corium iuvenis / agrestis capre / ejstovresen d∆ ejpi; devrma ijonqado;" ajgrivou aijgov", eius cubile / magnum et densum gavisus est Ulixes / aujtou' ejneuvnaion mevga kai; dasu; cai'r∆ jOdusseu'" quia ipsum sic recepit / verbum fatus ac nominavit / o{tti min w}" uJpevdekto e[po" t∆ e[fat∆ ejk t∆ ojnovmazen, “Iuppiter tibi det amice et inmortales dii alii “Zeuv" toi doivh xei'ne kai; ajqavnatoi qeoi; a[lloi. quicquid maxime vis quoniam me libens recepisti /” o{tti mavlist∆ ejqevlei", o{ti me provfrwn uJpevdexo,” hunc autem retribuens affatus es Eumee syvota / To;n d∆ ajpameibovmeno" prosevfh" Eu{maie subw'ta, “amice non michi mos est non si peior te veniret / “xei'n∆ ou[ moi qevmi" e[st∆ ouj d∆ eij kavkio" sevqen e[lqoi, forensem inhonorare / a certe Iove sunt omnes / xei'non ajtimh'sai pro;" ga;r Dio;" eijsi;n a{pante", forenses pauperes que / donum autem modicum que amicum que / xeinoiv te ptwcoiv te, dovsi" d∆ ojlivgh te fivlh te fit nostrum / hec enim servorum iusticia est / givnetai hJmetevrh, h} ga;r dmwvwn divkh ejstivn, seper timencium / quoniam dominantur reges / aijei; deidiovtwn o{t∆ ejpikratevousin a[nakte" iuvenes vere certe illius dii reditum ligaverunt / oiJ nevoi, h\ ga;r tou' ge qeoi; kata; novston e[dhsan, qui iam me amicabiliter diligebat / et possessionem dedit / o{" ken e[m∆ ejndukevw" ejfivlei kai; kth'sin o[passen, sicuti proprio servo rex benignus dedit / oi|a te w| oijkh'i> a[nax eu[qumo" e[dwken,
51 eius: i. custodis porcorum m. s. cubile: ‘aptum’ s. ‘ad dormiendum’ m. s. || 54 quoniam me: ex hoc quod me m. s. || 55 Eumee: proprium int. syvota: i. ‘custode (-d- dopo la corr.) porcorum’ m. d. || 59 hec – est: q. d. ‘servus sum et servi non possunt magna dare’ m. s. || 61 iuvenes: propter procatores m. s. || 62-64 possessionem – uxorem: q. d. ‘sic michi dedit possessionem dominus meus sicuti dedit dominus bono servo, s. uxorem, domum et cetera’ m. s. || 63 benignus dedit: humilis dedit m. s. 58 modicum: m- dopo la corr. || 59 iusticia: -cia su rasura || 62 ejndukevw": precede una rasura || 63 sicuti: su rasura
50
55
60
LIBRO XIV
65
70
75
511
domum que sortem que multorum procatorum uxorem / oi\kon te klh'ron te polumnhvsthn te gunai'ka, qui sibi multa faciet deus autem opus augmentabit o{" oiJ polla; kavmhsi qeo;" d∆ ejpi; e[rgon ajevxh, sicuti et michi hoc opus augmentabitur quo maneo / w}" kai; ejmoi; tov de e[rgon ajevxetai w| ejpimivmnw, ideo iam me multum iuvavisset rex si hic senescisset tw' kev me poll∆ w[nhsen a[nax eij aujtovqi gh'ra, sed periit / sic debuit Helene tribus perie f. 177r ajll∆ o[leq∆ wJ" w[fell∆ JElevnh" ajpo; fu'lon ojlevsqai, totaliter quia multorum virorum genua solvit / provcnu, ejpei; pollw'n ajndrw'n uJpo; gouvnat∆ e[luse, et enim ille recessit Agamemnonis causa honoris / kai; ga;r kei'no" e[bh jAgamevmnono" ei{neka timh'", Ilion ad bonos equos habentem ut Troianis pugnaret /” [Ilion eij" eu[pwlon, i{na Trwvessi mavcoito,” sic dicens in cingulo cito ligavit vestem / }W" eijpw;n zwsth'ri qow'" suneverge citw'na, commotus est ut veniret ad haras ubi gentes iacebant porcorum / bh' d∆ i[men ej" sufeou;" o{qi e[qnea e[rcato ceivrwn, unde cum accepit duos duxit et ambos sacrificavit / e[nqen eJlw;n duv∆ e[neike kai; ajmfotevrou" iJevreusen, flammavit / divisit que et verutibus perforavit / eu\sen, mivstullevn te kai; ajmfobeloi'sin e[peiren, cum assavit autem omnia ferens anteposuit Ulixi ojpthvsa" d∆ a[ra pavnta fevrwn / parevqhk∆ jOdussh'i>, calida in ipsis verutibus / hic autem farinam albam balneavit / qevrm∆ aujtoi'" ojbeloi'sin o{ d∆ a[lfita leu'k∆ ejpavlunen,
66 quo maneo: in quo maneo et dominum colo meum Ulixem m. s. || 67 si – senescisset: i. ‘si senectus eum hic invenisset’ m. inf. || 68 debuit: i. ‘debitum esse’ m. sup. perire: i. ‘destrui’ m. d. || 69 totaliter: ‘radicitus’ s. m. s. || 75 primo m. s. 77 balneavit: vel ‘pinsit’ ex more sacrificii m. d. 66 quo: dopo la corr. || 68 debuit: -it su rasura perie: corr. da -iisse || 73 commotus: su rasura || 74 accepit: corr. da accip- || 76 assavit: -it su rasura
512
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
vinum / in que vero / chyssivio miscebat dulce ejn d∆ a[ra kussibivw kivrnh melihdeva oi\non, ipse contra sedit hortans autem alloquebatur / aujto;" d∆ ajntivon i{zen ejpotruvnwn de; pothuvda, “comede nunc o forensis / que servis adsunt / “e[sqie nu'n w\ xei'ne tav te dmwvessi pavrestin, lactantes nam nutritos que sues procatores comedunt / coivre∆ ajta;r siavlou" te suva" mnhsth're" e{dousin, non futuram penam sencientes in sensibus nec misericordiam / oujk∆ o[pida fronevonte" ejni; fresi;n ouj d∆ ejlehtuvn, non quidem misera opera dei beati diligunt / ouj me;n scevtlia ejrga qeoi; mavkare" filevousin, sed iusticiam dant et prodestinata opera hominum / ajlla; divkhn tivousi, kai; ai[sima e[rg∆ ajnqrwvpwn, et quidem inimici et iniusti / qui ad terram / kai; me;n dusmeneve" kai; ajnavrsioi, oi{ t∆ ejpi; gaivh", alienam veniant et ipsis Iuppiter predam dederit / ajllotrivh" bw'sin kaiv sfin Zeu;" lhi?da doivh, cum impleverint que naves / recesserunt domum ut vadant plhsavmenoi dev te nh'a", e[ban oi\kon de nevesqai, et quidem istis pene / fortis timor in manibus cadit / kai; me;n toi'" oJpi'do" kratero;n devo" ejn cersi; pivptei, f. 177v hii autem iam sciunt dei que aliquam audiverunt locucionem / oi{de dev toi i[sasi qeou' dev tin∆ e[kluon aujdh;n 78 postilla erasa sul m. d. chyssivio: pastorali calice, ‘flasculo’ vulgariter m. s. || 80 que: de eis m. s. || 81 lactantes: porcos m. s. || 82 sencientes: curantes m. s. nec misericordiam: i. ‘deorum custodiam non perspiciunt’ m. d. misericordiam: habent int., sottolin. || 83 misera: mala int., sottolin. || 84 s. eraso sul m. d. iusticiam – hominum: iudicant, i. penam dant m. d. iusticiam dant: i. ‘ulcionem sumunt et iusticiam’ m. d. || 85-92 ponit talem similitudinem (corr. da compara) vel exemplum de procatoribus, dicens: «nam predones depredantur et redeunt (-t aggiunto da al. m.) domum, sed isti procatores numquam recedunt» m. s. || 88 istis: talibus depredatoribus m. sup. || 89 hii: isti, procatores s. int., sottolin. locucionem: i. vacicinium de morte Ulixis m. d. 84 dant: ‘redunt’ alias m. s. 78 vero: corr. da -e || 84 prodestinata: su rasura || 86 veniant: su rasura dederit: su rasura || 87 impleverint: -i- su rasura vadant: -ant su rasura || 88-89 rasura fra i due vv.
80
85
LIBRO XIV
513
illius gravem destrucionem / quoniam nolunt iuste / o{t∆ oujk ejqelousi dikaivw" 90 keivnou lugro;n o[leqron, procari neque ire ad propria sed taciti mna'sqai ouj de; nevesqai ejpi; sfevter∆ ajlla; e{khloi, possessiones consumunt superbe / non autem parcio / kthvmata dardavptousin uJpevrbion, ouj d∆ e[pi feidwv, quot enim noctes que et dies a Iove sunt o{ssai ga;r nuvkte" te kai; hJmevrai ejk Dio;" eijsivn, numquam unum sacrificant sacrificium / nec duo sola / ou[poq∆ e}n iJerevous∆ iJerhvi>on, ouj de; duv∆ oi|a, vinum iam destruunt superbe haurientes / 95 oi\non dh; fqinuvqousin uJpevrbion ejxafuvonte", vere ipsi vita erat inmensa / nemini tanta / h\ gavr oiJ zwhv g∆ h\n a[speto" ou[tini tovssh, virorum heroum / nec in Epyro nigra / ajndrw'n hJrwvwn ou[t∆ jHpeivroio melaivnh, nec in ipsa Ithachya nec cum viginti viris ou[t∆ aujth'" jIqavkh", ou[te xu;n ejeivkosi fwtw'n, sunt divicie tot / ego autem iam tibi narrabo / e[st∆ a[feno" tosou'ton, ejgw; dev kev toi katalevxw, duodecim in Epyro / greges tot ovilia ovium / ejn jHpeivrw ajgevlai tovsa pwvea oijw'n, 100 dwvdek∆ tot porcorum porcilia / tot capraria ampla caprarum / tovssa suw'n sibovsia tovs∆ aijpovlia platev∆ aijgw'n, pascent forenses et ipsi pastores viri / bovskousi xei'noi te kai; aujtoi; bwvtore" a[ndre", hic autem capraria ampla caprarum undecim omnium e[nqa dev t∆ aijpovlia platev∆ aijgw'n e{ndeka pavntwn, in ultimo pascuntur iam viri boni custodiunt / ejscatih' bovskontai, ejpi; de; ajnevre" ejsqloi; o[rontai / 90 illius – destrucionem: s. m. s. || 92 non – parcio: est in eis, ʻomnesʼ quasi ʻdestruuntʼ m. d. penitenci m. d. nec timor m. d. || 94 sed multa m. d. || 96 ipsi – erat: ipsi, s. Ulixi, vita, i. substancia erat, i. divicie m. s. inmensa: infinita m. d. tanta: fuit vel est int., sottolin. || 97 Epyro: Epyrus provincia contra Ithachiam m. s. || 98 cum: ‘simul’ s. m. d. || 100 duodecim – greges: sunt int., sottolin. greges: greges bovum m. s. 91 procari: -i dopo la corr. || 97 nec: corr. da non || 98 nec1: corr. da neque nec : corr. da neque || 100 duodecim: su rasura 2
514
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
ex his semper ipsis / quilibet in die animal fert tw'n aijeiv sfin e{kasto" ejp∆ h[mati mh'lon aJginei', 105 bene nutritarum caprarum quodcumque apparet optimum / zatrefevwn aijgw'n, o{sti" faivneto a[risto" f. 178r nam ego sues has custodio libero que aujta;r ejgw; su'" tav" de fulavssw te rrJuvomaiv te, et ipsis porcorum optimum bene cum elegerim mitto /” kaiv sfi suw'n to;n a[riston ejuükrivna" ajpopevmpw,” sic fatus / hic autem amicabiliter carnes comedebat / bibebat vinum / W } " favq∆ oJ d∆ ejndukevw" krevat∆ h[sqie pivnete oi\non, pronte et tacite / mala autem procatoribus plantabat / ajrpalevw" ajkevwn kaka; de; mnhsth'rsi fuvteuen, 110 nam postquam cenatus fuit et affirmavit animum cibo / aujta;r ejpeidh; deivpnhse kai; h[rare qumo;n ejdwdh', et sibi cum imple[ve]vit / dedit scyphon / in quo bibebat / kaiv oiJ plhsavmeno" dw'ke sku'fon w| per e[pinen, vino plenum hic recepit / gavisus que fuit animo / oi[nou ejni; plei'on o{d∆ ejdevxato cai're de; qumw', et ipsum vociferatus verba pennosa loquebatur / kaiv min fwnhvsa" e[pea pteroventa prothuvda, “o amice quis enim te emit possessionibus propriis / “ \W fivle tiv" gavr se privato kteatessin eJoi'sin, 115 sic valde dives et fortis ut narras / w|de mavl∆ ajfneio;" kai; kartero;" wJ" ajgoreuvei", faris ipsum corruptum fuisse Agamemnonis causa honoris / fh;" aujto;n fqi'sqai jAgamevmnono" ei{neka timh'", dic michi / sique aliqua agnoverim talem existentem / eijpev moi ai[kev poqi gnwvw toiou'ton ejovnta, 105 ex his: capris s. m. s. in die: in qualibet die m. inf. animal: pecus m. inf. fert: duxit m. d. || 106 p s. eraso sul m. d. || 109 hic: Ulixes s. m. d. || 110 pronte: r s. eraso nell’int., sottolin. plantabat: ‘preparabat’ s. m. d. || 112 scyphon: ‘crateram’ s. m. d. || 116 fortis: potens int., sottolin. || 117 Agamemnonis – honoris: i. in bello troiano vel alibi m. d. || 118 aliqua: parte m. s. talem existentem: tam potentem m. d. 105 animal: su rasura || 108 elegerim: corr. da elex- mitto: corr. da -am || 111 h[rare: corr. da h{cibo: -o su rasura || 112 imple[ve]vit: -vit su rasura || 113 gavisus que: -visus que su rasura || 114 verba pennosa: -a corr. da is || 117 fqi'sqai: corr. da fqi'ss- || 118 poqi: corr. da pot- agnoverim: su rasura
LIBRO XIV
515
Iuppiter enim hoc scit et inmortales dei alii / Zeu;" gavr pou tovde oi\de kai; ajqavnatoi qeoi; a[lloi, sique ipsum annunciabo si viderim / per multa autem erravi /” ajggei'laimi ijdw;n ejpi; polla; d∆ ajlhvqhn…” 120 eij kaiv min huic autem retribuit postea syvotis gloria virorum To;n d∆ hjmeivbet∆ e[peita subwvth" o[rcamo" ajndrw'n, “o senex / nemo illum vir pererratus cum venerit / “w\ gevron ou[ti" kei'non ajnh;r ajlalhvmeno" ejlqwvn, annuncians / flectet uxorem que et amicum filium / ajggevllwn peivseie gunai'ka te kai; fivlon uiJovn, sed vane comodi egentes / viri mendici ajll∆ a[lw" komivdh'" kecrhmevnoi a[ndre" ajlh'tai menciuntur nec volunt vera narrare f. 178v 125 yeuvdont∆ ouj d∆ ejqevlousin ajlhqeva muqhvsasqai, quicumque pererrans Ithachie ad locum venerit / o}" dev k∆ ajlhteuvwn jIqavkh" ej" dh'mon i{khtai, cum accesserit ad dominam meam deceptibilia narrat / ejlqw;n ej" devspoinan ejmh;n ajpathvlia bavzei, hec autem bene cum rece[pe]perit diligit et de quolibet interogat h{ d∆ eu\ dexamevnh filevei kai; e{kasta metalla', et ipsa plangente a superciliis lacrime cadunt kaiv oiJ ojduromevnh blefavrw ajpo; davkrua pivptei, sicuti mos est mulieris / postquam maritus alibi perditus fuerit qevmi" ejsti; gunaiko;" ejph;n povsi" a[lloq∆ o[lhtai 130 h| cito iam et tu senex verbum preparaveris ai\ya ke kai; su; geraie; e[po" paratekthvnaio, si quis tibi vestem indumentum que vestimenta dederit / ei[ti" toi clai'nan te citw'na te ei{mata doivh, 121 syvotis: porcorum custos m. d. || 123 vera dicendo quod vivus sit, eo quod nemo venit qui verum diceret m. d. || 124 viri mendici: pauperes ac mendici erratiles m. d. || 128 interogat eraso sul m. d. || 131 verbum: mendacium aliquod m. s. 120 si viderim: su rasura per: segue una rasura || 123 flectet: su rasura || 124 kecrhmevnoi: corr. da -on || 125 nec: corr. da neque ejqevlousin: -in dopo la corr. || 126 pererrans: su rasura locum: su rasura || 127 accesserit: su rasura || 128 rece[pe]perit: corr. da recip- quolibet: corr. da que- || 129 superciliis: corr. da -lio lacrime: corr. da -as || 131 paratekthvnaio: corr. da -avnaio preparaveris: precede una rasura || 132 dederit: -ede- su rasura
516
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
illius nunc debent canes citi aves que tou' d∆ h[dh mevllousi kuvne" taceve" oijwnoiv, corium ab ossibus extraxisse anima autem reliquit rJino;n ajp∆ ojsteovfin ejru'sai yuch; de; levloipen, vel hunc in ponto comederunt pisces / ossa autem eius h] tovn g∆ ejn povntw favgon ijcquve" ojsteva d∆ aujtou', 135 iacent in terra harena velata multa / kei'tai ejp∆ hjpeivrou yamavqw eijlumevna pollh', sic ille quidem ibi periit amicis autem flagella post / w}" oJ me;n e[nq∆ ajpovlwle fivloisi de; khvde∆ ojpivssw omnibus / michi autem maxime ordinata sunt non enim amplius pa'sin ejmoi; de; mavlista teteuvcatai ouj ga;r e[t∆ alium a[llon humilem sic regem inveniam / quo venero h{pion w|de a[nakta kichvsomai oJppovs∆ ejpevlqw non si patris et matris retro venero ouj d∆ eij men patro;" kai; mhtro;" ejsau'ti" i{kwmai 140 ad domum ubi primo natus fui et me nutrierunt ipsi / oi\kon o{qi prw'ton genovmhn kaiv m∆ e[trefon aujtoiv, nec illorum adhuc in tantum plango contristatus ouj dev ti tw'n e[ti tovsson ojduvromai ajcnuvmenov" per oculis videri existens in paterna terra ojfqalmoi'sin ijdevsqai ejw;n ejn patrivdi gaivh, f. 179r sed me Ulixis amor carpit procul existentis ajll∆ a[m∆ jOdussh'o" povqo" ai[nutai oijcomevnoio, illum quidem ego forensis et non presentem nominare / to;n me;n ejgw; xei'ne, kai; ouj pareovnt∆ ojnomavzein, 145 133 illius: i. Ulixis int., sottolin. nunc: iam vel nunc eraso sul m. s. || 134 reliquit: ipsum s. m. d. || 137 ibi: i. in aliqua parte orbis m. s. || 139 quo venero: i. ‘qocumque veniam’ m. s. || 140 retro: iterum m. s. || 143 videri: i. ‘ut videar’ m. sup. || 145 forensis: amice int., sottolin. 144 procul existentis: vel ‘absentis’ m. d. 133 nunc: su rasura || 134 extraxisse: -xisse su rasura reliquit: -quit su rasura segue est eraso || 136 velata: precede una rasura pollh': corr. da -h; || 138 ejmoiv: corr. da aj- || 140 venero: -ero su rasura || 144 existentis: -is su rasura
LIBRO XIV
517
verecundor multum enim me diligebat et curabat animo / aijdevomai pevri gavr m∆ ejfivlei kai; khvdeto qumw', sed ipsum venerabilem voco et sine nobis existentem /” ajllav min hjqei'on kalevw kai; novsfin ejovnta” huic autem dixit polytlas divus Ulixes To;n d∆ au\te proseveipe poluvtla" di'o" jOdusseuv", “o amice postquam totaliter negas nec fatus es “ \W fivl∆ ejpeidh; pavmpan ajnaivneai ouj dev ti fh'sqa illum venturum esse animus autem semper infidelis / ti aije;n a[pisto", 150 kei'non ejleuvsesqai, qumo;" dev sed ego non vane dicam sed cum sacramento / ajll∆ ejgw; oujk au[tw" muqhvsomai ajlla; su;n o{rkw, vere veniet / Ulixes anunciacio autem michi sit / wJ" nei'tai jOdusseu;" eujaggevlion dev moi e[stw, statim postquam ille cum venerit proprias domos accedat / aujtivk∆ ejpeiv ken kei'no" ijw;n ta; a} dwvmaq∆ i{khtai, ante autem et valde egens nil recipiam / pri;n dev ke kai; mavla per kecrhmevno", ou[ti decoivmhn, inimicus enim michi ille similiter inferni ianuis / 155 ejcqro;" gavr moi kei'no" mw'" jAi?dao puvlhsin, qui penurie ens deceptibilia narrat / fit / netai, o}" penivh ei[kn ajpathvlia bavzei, sciat nunc Iuppiter prim deorum hospita que mensa / stw nu'n Zeu;" prw'ta qew'n xenivh te travpeza, domus Ulixis inmaculati ad quam venio / stivdush'o" ajmuvmono" h}n ajfikavnw
quidem hec omnia perficiuntur ut narro / tavde pavnta teleivetai wJ" ajgoreuvw, 160 toi 146 verecundor: q. d. ‘verecundiam habeo’ m. s. curabat animo: i. ‘cura mei sibi erat’ m. d. || 147 venerabilem: i. ‘fratrem et seniorem’: nam iuni (cf. ad p 31) est appellacio ad seniorem m. d. || 148 polytlas: multa paciens vel substinens m. d. || 150 infidelis: incredulus m. d. || 151 cum sacramento: dicam m. d. || 152 anunciacio: anunciacio, i. ʻanunciacionis donumʼ m. d. || 153-154 q. d. ‘donum michi sit cum ille venerit’ m. d. || 155 similiter – ianuis: i. ‘tamquam inferni ianue sunt inimice’ m. d. || 157 deorum – mensa: alias ‘magnistrepiti vir Iunonis’ m. d. || 159 perficiuntur: alias, i. ‘perfecta erunt’ 146 verecundor: su rasura || 147 sine nobis: su rasura || 153 venerit: corr. da veni- accedat: su rasura
518
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
ipso anno veniet huc Ulixes /
vel aliquis hominum / hic autem ivit pro patris
hjev ti" ajnqrwvpwn, o{ d∆ e[bh meta; patro;" aj ad Pylon gloriosam / huic autem procatores glori mnhsth're" ajg 180 ej" Puvlon hjgaqevhn, to;n de; domum venienti insidiantur / ut tribus locw'sin o{pw" ajpo; fu'lon o[lh 180 oi[kad∆ ijovnta sine nomine ab Ithacya Archesii an nwvnumon ejx jIqavkh" jArkeisivou ajnti sed certe illum quidem dimittamus / sique captus fuerit ajll∆ h[toi kei'non me;n ejavssomen, h[ ken ajlwvh, f. 180r sive fugerit / et iam supra ponet manum Saturnius / h[ ke fuvgoi, kaiv ken uJpevrscoi cei'ra Kronivwn, sed eya michi tu senex tua flagella dic / ajll∆ a[ge moi su; geraie; ta; sautou' khvde∆ e[nispe et michi hoc narra verum ut bene sciam / eijdw', 185 kaiv moi tou't∆ ajgovreuson ejthvtumon o[fr∆ eu\ quis / unde es / virorum / ubi tibi civitas atque parentes / tiv" povqen ei\s∆ ajndrw'n povqi toi povli" hjde; tokh'e", in qua que navi venisti / quomodo autem te naute / oJppoivh" t∆ ejpi; nho;" ajfivkeo, pw'" dev se nau'tai, duxerunt ad Ithachyam / qui / esse gloriantur / h[gagon eij" jIqavkhn, tivne" e[mmenai eujcetovwntai non quidem te pedem puto huc venisse /” gavr ti se pezo;n oji?omai ejnqavd∆ iJkevsqai,” 190 ouj me;n
175 sequi: crescendo, vel futurum est m. s. || 176 corpore et more: alii habent ‘sensibus et specie’ m. s. || 177 equ: existetes m. d. i. ‘iustas’ m. s. || 180 tribus: generacio m. s. || 181 Archesii: proprium int. us Ulixis m. inf. || 183 supra – manum: i. ‘auxilium det’ m. d. || 189 pedem: pedestrem m. s. 185 o[fr∆: corr. da o{- || 188 eujcetovwntai: -ai su rasura gloriantur: corr. da -abantur || 189 venisse: -sse su rasura
520
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
huic autem retribuens affatus est multi consilii Ulixes / Tovn d∆ ajpameibovmeno" prosevfh polumhti" jOdusseuv", 190 “tibi enim ego hec valde veraciter narrabo / “toi; ga;r ejgw; toiau'ta mavl∆ ajtrekevw" ajgoreuvsw, sit quidem nunc nobis per annum et cibus / ei[h me;n nu'n nw'i>n ejpi; crovnon hjme;n ejdwdh; atque vinum dulce tendam intus existentibus hjde; mevqu glukero;n klisivh" e[ntosqen e[ousi ad comedendum tacitis / alii autem ad opera mutati sint / daivnusqai ajkevont∆ a[lloi d∆ ejpi; e[rga travponto… leviter iam postea et per annum omnia rJhi>divw" ken e[peita kai; eij" ejniauto;n a{panta 195 non perfecero dicens mea flagella animi / ou[ti diaprh'xaimi levgwn ejma; khvdea qumou' quot iam simul omnia deorum / consilio passus o{ssa de; dh; xuvmpanta qew'n ijovthti movghsa, equidem a Cretensibus genere glorior ample terre / ejk me;n Krhtavwn gevno" eujcomai eujreiavwn, viri divitis filius / multi autem et alii / ajnevro" ajfneioi'o pavi>" polloi; de; kai; a[lloi 200 ac nutriti atque nati sunt / filii in atrio ui|e" ejni; mmegavrw hjme;n travfon hjd∆ ejgevnonto / 200 legitimi que ab uxoribus / me autem empta genuit mater gnhvsioi de; ajlovcwn, ejme; d∆ wjnhth; tevke mhvthr, f. 180v pellex / sed me similem legitimis / honorabat / pallaki;" ajllav me i\son ijqagenevessin ejtivma, Castor Ylacydes a quo ego genere glorior esse / Kavstwr JUlakivdh", tou' ejgw; gevno" eu[comai ei\nai, qui tunc in Cretens[s]ibus deus sicuti honorabatur populo / o}" tovt∆ ejni; Krhvtessi qeo;" w}" tiveto dhvmw, 192-196 q. d. ‘si sit nobis existentibus hic cibus et vinum per annum, alii socii tui sit (-t dopo la corr.) dediti operi, ego non perficiam per an[u]num’ m. d. || 193 existentibus: pane s. et vino m. d. || 197 passus: fui s. m. d. || 198 a – terre: i. esse s. m. d. || 203 Castor: proprium int. 190 jOdusseuv": -ss- dopo la corr. || 191 veraciter: su rasura || 192 hjme;n: corr. da hJ- et: su rasura || 194 mutati sint: -ti sint su rasura || 196 perfecero: corr. da perfic- animi: corr. da -o || 197 qew'n: m. d. || 198 terre: -e su rasura
LIBRO XIV
521
in beatitudine diviciis et filiis gloriosis / te plouvtw te kai; uiJavsi kudalivmoisin, 205 o[lbw sed certe hunc flagella iverunt mortis ferentia ajll∆ h[toi to;n kh're" e[ban qanavtoio fevrousai ad inferni domos / isti autem vitam diviserunt / eij" jAi?dao dovmou"… toi; de; zwh;n ejdavsanto, filii magnanimi et supra sortes posuerunt / pai'de" uJpevrqumoi kai; ejpi; klhvrou" ejbavlonto, postea michi valde pauca dederunt / et domum dviserun kai; oijkia nei'man, 210 aujta;r ejmoi; mavla pau'ra dovsan duxi que uxorem multarum sorcium hominum / ajnqrwvpwn, 210 hjgagovmhn de; gunai'ka poluklhvrwn causa mee virtutis / quia non vanus eram / ei{nek∆ ejmh'" ajreth'" ejpei; oujk ajpofwvlio" h\a, nec fugax belli nunc autem iam omnia relicta sunt / ouj de; fugoptovlemo", nu'n d∆ h[dh pavnta levloipen, sed tamen paleam iam te puto aspicientem ajll∆ e[mph" kalavmhn g∆ ejs∆ oji?omai eijsorovwnta agnoscere vere quidem miseria habet cum abundacia multa / ginwvskein h\ gavr me duvh e[cei h[liqa pollhv, vere quidem iam audaciam michi Mars dederunt et Athena me;n ga;r dh; qavrso" moi A [ rh" t∆ e[dosan kai; A j qhvnh, 215 h\ et valenciam quando dividebam ad sidias kai; rJhxhnorivhn, oJpovte krivnoimi lovcon de
205 beatitudine: i. ‘prosperitate’ m. s. || 206 flagella: ‘fata’ s. int., sottolin. iverunt: ire vel trasire fecerunt m. s. || 207 vitam: i. ‘divicias quibus homo vivit’ et ‘substaciam’ m. s. || 208 posuerunt: i. ‘fecerunt’ int. || 209 domum: i. ‘habitacionem’ m. s. dviserut: i. ‘dividendo dederunt’ m. s. || 210 multarum sorcium: ‘divitum’ s. m. s. || 213 paleam – aspicientem: q. d. ‘paleam’: ‘sicuti palee finis est frumentum, ita’ q. d. ‘vides me senem’ m. s. paleam: i. fine et senectutem m. s. || 214 miseria: tristicia et debilitas: nam propter senectutem et miseriam more solito bellis adesse non poterat m. s. habet: tenet m. s. || 216 valenciam: ‘sensus’ s. m. s. dividebam: i. ‘iudicio meo eligebam (corr. da eleger-) et ordinabam (corr. da -averam) et dividebam’ m. s. 206 iverunt: su rasura ferentia: -ia su rasura || 211 ei{nek∆: corr. da ei[- || 213 kalavmhn: m. s. || 216 dividebam: -eb- su rasura
522
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
viros cum probis mala inimicis plantans a[ndra" ajristhva" kaka; dusmenevessi futeuvwn, numquam michi mortem ante aspiciebat animus nobilis ou[ potev moi qavnaton proti; o[sseto qumo;" ajghvnwr, sed multum primo insultans lancia interficiebam / ajlla; polu; prw'ton ejpavlmeno" e[gcei e[leskon, f. 181r 220 virorum inimicorum quando michi cederet pedibus / 220 ajndrw'n dusmenevwn o{te moi ei[xeie povdessi talis eram bello / georgicum autem michi non amicum erat / toi'o" e{on polevmw e[rgon dev moi ouj fivlon e[sken, nec cura domus / que nutrit gloriosos filios / ouj d∆ oi[kwfelivh, h{ te trevfei ajglaa; tevkna, sed michi semper naves bonorum remorum amice erant / ajllav moi aijei; nh'e" ejphvretmoi fivlai h\san, et bella et lancie bene facte et tela / kai; povlemoi kai; a[konte" eju?xestoi kai; oji>stoiv, gravia hec aliis que tremebunda sunt / lugra; taut∆ a[lloisivn ge, kata; rrJighla; pevlontai, 225 nam michi amica erant / que iam deus in sensibus posuit / aujta;r ejmoi; fivl∆ e[ske, tav pou qeo;" ejn fresi; qh'ke, alius enim aliis / vir delectatur operibus / a[llo" gavr t∆ a[lloisin ajnh;r ejpitevrpetai e[rgoi", ante quidem quam Troiam adscendisse filios Achivorum / pri;n me;n ga;r Troivh" ejpibhvmenai ui|a" jAcaiw'n, per novenium / viros duci et citas naves 230 eijnavki" ajndravsin h\rxa kai; wjkupovroisi nevessin,
217 probis: ‘optimis’ melius m. s. || 220 quando – pedibus: confitetur Ulixes quod non erat velox pedes m. d. || 221 georgicum: opus s. m. d. || 222 nec – domus: amica erat m. s. cura – filios: eo quod, quando patres stant domi, admonent et docent filios m. d. || 224 lancie: dardi eciam et pali ferrei m. s. || 229 duci: i. ‘dux fui’ int., sottolin. 217 probis: corr. da -os || 218 aspiciebat: corr. da -cit || 220 cederet: corr. da cess- || 221 georgicum: su rasura amicum: -um dopo la corr. || 221-222 rasura fra i due vv. || 223 remorum: -orum su rasura || 225 hec: su rasura || 226 erant: su rasura || 227 vir: corr. da viris || 229 citas: corr. da -is naves: corr. da -ibus
LIBRO XIV
523
viros per alienos et michi valde contingebant oia / pavnta, 230 a[ndra" ej" ajllodapou'" kaiv moi mavl∆ ejtuvgcane ex quibus / meliora accipiebam / cum abundancia multa / autem post tw'n ejxeuraivmhn menoeikeva polla; d∆ ojpivssw sorte acipiebam / cito autem domus augmentabatur et iam postea / lagcanon, ai\ya de; oi\ko" ojfevlleto, kaiv rJa e[peita, arduus venerabilis que in Cretensibus factus fui / deinov" t∆ aijdoi'o" te meta; Krhvtessi tetuvgmhn, sed quando iam hanc anxiam viam magnivocus Iuppiter ajll∆ o{te dh; thvn ge stugerh;n oJdo;n eujruvopa Zeuv", consuluit que multorum virorum genua solvit / 235 ejfravssaq∆ h} pollw'n ajndrw'n uJpogouvnat∆ e[lusen… iam tunc me incitabant et gloriosum Idhomenea / dh; tovt∆ ejm∆ h[nwgon kai; ajgakluto;n jIdomenh'a. naves duxere ad Ilion / non autem astucia nevess∆ hJghvsasqai eij" [Ilion, ouj dev ti mh'co", f. 181v fuit negare / gravis autem tenebat populi fama / h\en ajnhvnasqai, caleph; d∆ e[ce dhvmou fhvmi", ibi quidem per novenium pugnabamus filii Achivorum / eijnavete" polemizomen ui|e" jAcaiw'n, 240 e[nqa me;n decimo autem civitatem Priami cum depredati fuimus ivimus / povlin Priavmoio pevrsante" e[bhmen, 240 tw' dekavtw de; domum cum navibus deus autem dispersit Achivos / oi[kade su;n nhvessi qeo;" d∆ ejkevdassen jAcaiouv", nam michi misero mala consuluit consultor Iuppiter / aujta;r ejmw' deilw' kaka; mhvdeto mhtiveta Zeuv",
230 alienos: i. ‘forenses’ m. s. oia: i. omnis s. preda m. d. || 231 multa: res s. depennato sul m. d. || 232 lagcanon: i. ‘sorte contingebant michi’ m. s. || 234 anxiam: odiosam int., sottolin. || 235 consuluit: ad bellum troianum ire m. s. || 237 naves duxere: i. ‘duces esse in navibus’ m. sup. astucia: ingenium, astucia m. s. || 238 tenebat: ‘premebat’ s. m. s. fama: ‘sermo’ s. m. d. 236 incitabant: alias ‘necessitabant’ m. inf. 230 viros […] alienos: -os corr. da is || 231 cum: segue una rasura || 233 deino;" […] aijdoi'o": -" corr. da n arduus: corr. da -uum venerabilis: corr. da -em factus: precede una rasura fui: su rasura || 240 ivimus: ivi- su rasura
524
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
mense enim solo mansi delectans cum filiis / mh'na ga;r oi\on e[meina tetarpovmeno" tekevessin, virgine que uxore et possessionibus nam postea / kouridiw t∆ ajlovcw kai; kthvmasin: aujta;r e[peita in Egyptum me animus incitavit ut navigarem Ai[gupton dev me qumo;" ajnwvgei nautivllesqai, naves bene cum preparaverim / cum antitheis sociis / nh'a" eu\ steivlanta su;n ajntiqevoi" eJtavroisin… novem naves preparavi / cito autem congregatus fuit populus / ejnneva nh'a" stei'la qow'" d∆ ejsageivrato lao;" sex diebus quidem postea mei electi socii ejxh'mar me;n e[peita ejmoi; ejrivhre" eJtai'roi, comedebant nam ego sacra multa concessi / daivnunt∆, aujta;r ejgw;n iJerhvi>a polla; parei'con, diis sacrificare / ipsis que cibum preparare qeoi'si te rJevxein, aujtoi'si de; dai'ta pevnesqai, septima autem adscendimus a Creta ampla / eJbdomavth d∆ a[ra bavnte" ajpo; Krhvth" eujreivh", navigabamus borea vento puro bono / ejplevomen borevh ajnevmw ajkraevi> kalw', leviter sicuti per fluctum / nemo michi rJhi>divw" wJseivte kata; rrJovon ouj dev ti" ou\n moi in navibus lesus fuit / sed illesi / et sospites / nhw'n phmavnqh, ajll∆ ajskeqeve" kai; a[nousoi, sedebamus / has autem ventus gubernatores direxerunt h{meqa, ta;" d∆ a[nemov" te kubernh'tai t∆ i[qunon,
243 delectans: me s. int. || 245-247 me – preparavi: incitavit me animus ut navigarem navibus preparatis; ideo novem naves preparavi, et cetera m. s. || 246 antitheis: i. ‘equalibus diis’ m. s. || 247 novem – preparavi: itaque naves et cetera m. s. || 250 sacrificare: ut sacrificarent m. s. preparare: ut prepararent m. s. || 253 per fluctum: i. ‘per reuma’ m. s. 249 concessi: ‘dedi’ alias m. d. 243 cum filiis: su rasura || 246 naves: corr. da -em || 247 lao;": su rasura || 250 preparare: precede una rasura || 254 a[nousoi: -oi corr. da i sospites: su rasura
245
250
250
255
LIBRO XIV
525
quinteni autem Egyptum boni fluctus venimus / f. 182r pemptai'oi d∆ Ai[gupton eju>rreivthn iJkovmesqa, locavi autem in Egypto / in fluvio naves undique trahendas / sth'sa d∆ ejn Aijguvptw potamw' nh'a" ajmfielivssa", tunc vere quidem ego precipiebam bene electis sociis ejnq∆ h[toi me;n ejgw; kelovmhn ejrivhra" eJtaivrou", ibi in navibus manere et naves custodire 260 aujtou' pa;r nhvessi mevnein kai; nh'a" e[rusqai, loca alta hortatus fui ut irent exploratores autem ad de; kata; skopia;" w[truna nevesqai, 260 ojpth'ra" illi autem avaricie cum cesserant sequentes vim propriam / oiJ d∆ u{brei ei[xante" ejpispovmenoi mevnei> w|, cito valde Egyciorum virorum pulcros agros / ai\ya mavl∆ Aijguptivwn ajndrw'n perikallea" ajgrouv", depredabantur / atque feminas duxebant et filios parvulos / povrqeon ejk de; gunaivka" a[gon kai; nhvpia tevkna, ipsos interficiebant / cito autem ad civitatem venit rumor / aujtouv" t∆ ejkteinon, tavca d∆ ej" povlin h\lqen aju>thv, illi autem vocem audientes cum die cum apparente / boh'" aji?onte" a{m∆ hjoi' fainomevnhfi, 265 oiJ de; venerunt plenus fuit totus campus pedestribus et equitibus h\lqon, plh'to de; pa'n pedivon pezw'n te kai; i{ppwn, ferri que nitore ac Iuppiter dellectans se fulgure / calkou' te steroph'", ejn de; Zeu;" terpikevrauno", fugam meis sociis malam posuit nemo sustinebat / fuvzan ejmoi'" eJtavroisi kakh;n bavlen ouj dev ti" e[tlh, exspectare contra circum enim mala passim stabant / ejnantivbion, peri; ga;r kaka; pavntoqen e[sth, 270 mei'nai
256 quinteni: i. ‘in quinta die’, ‘per quintam diem’ m. s. || 260 hortatus fui: ‘misi’ s. int., sottolin. || 261 propriam: iporum m. d. || 264 ipsos: Egycios m. s. || 265 vocem: propter vocem m. s. cum1 – apparente: i. ‘cum dies apparuit’ m. d. 261 avaricie: alias ‘avaricie’ m. s. || 267 nitore: vel ‘coruscacione’ m. s. 256 boni: corr. da bene || 258 precipiebam: corr. da prece- || 259 in: su rasura || 260 kata;: segue una rasura || 261 avaricie: su rasura sequentes: su rasura || 263 povrqeon: m. s. duxebant: -ebant su rasura || 265 die: -ie su rasura || 266 totus: corr. da -um
526
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
tunc ex nostris multos quidem interfecerunt acuto ferro / ejnq∆ hJmevwn pollou;" me;n ajpevktanon ojxevi> calkw', 270 aliquos duxerunt vivos ipsis ut laborarent et necessitate / tou;" d∆ a[nagon zwou;" sfivsin ejrgavzesqai ajnavgkh, nam michi Iuppiter ipse in sensibus sic intellectum aujta;r ejmoi; Zeu;" aujto;" ejni; fresi; w|d∆ ejnovhma, fecit / utinam debuissem mori et mortem adimplere poivhs∆ w}" o[felon qanevein kai; potmon ejpispein, ibi in Egypto / adhuc enim iam lesio suscepit aujtou' ejn Aijguvptw e[ti gavr nuv me ph'm∆ uJpevdekto… statim a capite galeam bene ordinatam deposui aujtivk∆ ajpo; krato;" kunevhn eu[tukton e[qhka f. 182v 275 et clipeum ab humeris / lanciam autem extraxi extra manum kai; sako" w[moii>n, dovru d∆ e[kbalon e[ktose ceirov", nam ego imperatoris contra veni equos / aujta;r ejgw; basilh'o" ejnantivon h[luqon i{ppwn, et osculatus fui genua cum acceperim hic liberavit et salvavit / kai; ku'sa gouvnaq∆ ejlw;n o{ d∆ ejruvsato kaiv m∆ ejsavwsen in curru autem me cum sedere fecit duxit domum lacrimantem / ej" divfron dev m∆ e{sa", a[gen oi[kade dakrucevonta, 280 vere michi valde multi insultabant lanciis / h\ mevn moi mavla polloi; ejphvi>sson melivhsin, 280 desiderantes interficere / iam equidem irascebantur valde / iJevmenoi ktei'nai dh; ga;r kecolwvato livhn, sed ille prohibuit / Iovis autem curabat iram / ajll∆ a[po kei'no" e[ruke Dio;" d∆ wjpivzeto mh'nin,
271 al eraso sul m. s. duxerunt: duxerunt m. s. ut laborarent: ut georgizaren m. d. || 272 intellectum: i. ‘intencionem’ m. d. || 273 fecit: posuit m. s. adimplere: sumere, perficere m. d. || 274 adhuc – suscepit: i. ‘relictum fuit michi dapnum, i. quod adhuc paterer mala’ m. d. suscepit: me m. d. || 276 extraxi: proieci m. d. || 278 hic: ‘ille’ s. int., sottolin. rex m. s. || 279 lacrimantem: lacrimas fudentem m. d. || 282 ille: rex m. s. Iovis – iram: i. ‘in cura[m] iram Iovis habebat’ m. d. 271 duxerunt: -erunt su rasura || 273 debuissem: -m dopo la corr. || 276 clipeum: corr. da clim- || 278 acceperim: corr. da accip-
LIBRO XIV
527
xinii qui maxime reprehendit mala opera / xeinivou, o{" te mavlista nemessa'tai kaka; e[rga, tunc quidem septem annis mansi ibi multos congregavi e[nqa me;n eJptavete" mevnon aujtovqi polla; d∆ a[geira, thesauros per egycios viros dabant enim omnes / 285 crhvmat∆ ajn∆ aijguptivou" a[ndra" divdosan ga;r a{pante", sed quando iam octavus circuens se annus venit / ajll∆ o{te dh; o[gdoovn moi ejpiplovmenon e[to" h\lqe, iam tunc phenix venit vir deceptibilia sciens / dh; tovte foi'nix h\lqen ajnh;r ajpathvlia eijdwv", ingeniosus / qui iam multa mala hominibus operatus fuit / trwvkth", o}" dh; polla; kak∆ a[nqrwvpou" ejewvrgei qui me duxit cum flexit propriis sensibus donec venimus fresi;n o[fr∆ iJkovmesqa 290 o{" m∆ a[ge pa;r pepeivqwn, h|si in Pheniciam / ubi eius domus et possessiones stabant / o{qi tou' ge dovmoi kai; kthvmat∆ e[keinto 290 Foinivkhn, ibi penes ipsum mansi / perfecto in anno e[nqa par∆ aujtw' mei'na telesfovron eij" ejniautovn, sed quando iam menses et dies perfecte ajll∆ o{te dh; mh'nev" te kai; hJmevrai ejxeteleu'nto, retro revolvente se anno et venerunt Hore / f. 183r a]y peritellomevnou e[teo", kai; ejphvluqon |Wrai, in Lybiem in navi locavit pontum transeunte / ej" Libuvhn m∆ ejpi; nho;" ejevssato pontopovroio, mendacia cum consuluit / ut ipsi onus ducerem / i{na oiJ suvmforton a[goimi 295 yeuvdea bouleuvsa", 288 trwvkth": astucia et sagacitate plenus et de omnibus vel in omnibus lucrativus m. s. ejewvrgei: w m. d. || 290 stabant: erant m. d. || 292 perfecte: fuerunt s. int., sottolin. || 293 Hore: sunt quatuor filie Iovis et alligorice intelliguntur quatuor tempora: ver, estas, autunnus et hyems; filie Iovis, quia tempora ista in ere fiunt: nam Iuppiter pro aere ponitur m. d. || 294 in Lybiem: ut duxeret m. s. locavit: i. ‘sedere fecit (corr. da fa-)’ m. sup. || 295 onus: vulgariter ‘carricum’ m. d. 283 xinii: alias ‘forensis’ et ‘hospitis’, vel ‘amici’, eo quod amore Iovis recipiebantur forenses et hospitabantur; ideo Iuppiter dicitur ‘xinos’, ‘forensis’ s. vel ‘hospes’ m. s. || 293 revolvente – anno: alias ‘perficientis (corr. da -e) anni’ m. sup. 289 flexit: segue una rasura || 293 revolvente: corr. da -is anno: corr. da -i || 295 consuluit: -ui- su rasura ipsi: segue una rasura onus ducerem: su rasura
528
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
illic autem me ut venderet et multum precium acciperet / kei'qi dev m∆ w}" peravshsi kai; ajspeton w\non e{loito, illum secutus sum in navi / intelligens licet / necessitate / tw' r∆ eJpovmhn ejpi; nhov", oji>ovmenov" per ajnavgkh hec currebat borea vento puro bono / h{d∆ e[qeen borevh ajnevmw ajkraevi> kalw', per medium super Cretam / Iuppiter autem nobis consulebat mevsson uJpe;r Krhvth", Zeu;" dev sfisi mhvdet∆ destruccionem / 300 o[leqron, sed quando iam Cretam liquimus nec aliqua alia 300 ajll∆ o{te dh; Krhvthn me;n ejleivpomen, ouj dev ti" a[llh, apparebat terrarum / sed celum atque mare / faivneto gaiavwn, ajll∆ oujrano;" hjde; qavlassa, iam tunc nigram nubem erexit Saturnius / dh; tovte kuanevhn nefevlhn e[sthse Kronivwn, navem supra cavam obscuratus fuit autem pontus sub ipsam / nho;" uJpe;r glafurh'", h[cluse de; povnto" uJp∆ aujth'", Iuppiter autem subito tonuit et proiecit in navi fulmen / Zeu;" d∆ a[mudi" brovnthse kai; e[mbale nhi÷ keraunovn, hec autem vibrata fuit tota Iovis percussa fulmine / h{d∆ ejlelivcqh pa'sa Dio;" plhgei'sa keraunw', 305 atque coruscacione plena fuit / ceciderunt a navi omnes / ejk de; qeeivou plh'to pevson d∆ ejk nho;" a{pante", hii autem cornicibus similes circum navem nigram / oiJ de; korwvnhsin i{keloi peri; nh'a mevlainan, undis ferebantur / deus autem auferebat reditum / kuvmasin ejmforevonto qeo;" d∆ ajpoaivnuto novston,
297 intelligens: intelligens et sciens intencionem suam m. d. || 298 hec: navis m. s. || 299 consulebat: i. ‘curabat’ int., sottolin. || 300 aliqua alia: terra m. d. || 302 erexit: ‘statuit’ melius m. s. || 303 obscuratus fuit: i. ‘calliginosus et obscurus fact fui’ m. d. || 304 proiecit – fulmen: i. ‘percussit navem (segue et implevit eraso) fulmine’ m. d. || 305 hec: navis discussa s. m. s. || 306 coruscacione: igne et lumine fulminis m. s. || 307 cornicibus: cornicibus avibus m. s. 296 precium: su rasura || 298 borea: -a su rasura || 299 per medium: corr. da in medio consulebat: su rasura || 303 sub: -b corr. da p || 304 fulmen: rasura tra ful- e -men || 305 fulmine: rasura tra ful- e -mine
LIBRO XIV
529
nam michi Iuppiter ipse habenti licet anxietates animo aujto;" e[contiv per a[lgea qumw', 310 aujta;r ejmoi; Zeu;" malum magnum navis nigriprore 310 iJsto;n ajmemavketon nho;" kuanoprwvroio, in manibus posuit / ut adhuc lesionem fugerem / ejn ceivressin e[qhken, o{pw" e[ti ph'ma fuvgoimi, huic iam circuminsertus ferebar destructibilibus ventis / tw' rJa periplecqeiv", ferovmhn ojlooi'" ajnevmoisin, f. 183v novem diebus ferebar / decima autem in nocte nigra ejnnh'mar ferovmhn, dekavth dev me nukti; melaivnh, in terra Thesprotorum apropinquavit / magna unda revolvens / gaivh Qesprwtw'n pevlassen mevga ku'ma kulivndwn, ibi me Thesprotorum imperator cura suscepit Fidon / 315 e[nqa me Qesprwtw'n basileu;" ejkomhvsato Feivdwn, heros non emptum / huius enim amicus filius advenerat h{rw" ajpriavthn, tou' ga;r fivlo" uiJo;" ejpelqwvn, frigore et labore consuptum duxit ad domum / ai[qrw kai; kamavtw dedmhmevnon h\gen ej" oi\kon, manu cum surgere fecit / donec venit ad domos patris / ceiro;" ajnasthvsa", o[fr∆ i{keto dwvmata patrov", circum autem indumento veste que vestimentis / induit / dev me clai'nan te citw'nav te ei{mata e{ssen, 320 ajmfi; ibi Ulixem ego audivi / ille enim fatebatur / 320 e[nq∆ jOdussh'o" ejgw; puqovmhn, kei'no" ga;r e[faske, hospitatus / fuisse / atque dilexisse venientem ad paternam terram / xeinivssai hjde; filh'sai ijovnt∆ ej" patrivda gai'an, 309 e[contiv: ti m. d. anxietates: ‘dolores’ s. m. d. || 310 malum: malum m. s. magnum: indomitum, inconsumabilem m. s. || 312 huic […] circuminsertus: i. ‘amplexatus fui ipsum’ m. s. || 314 Thesprotorum: illorum populorum iuxta Thessaliam m. s. || 315 Thesprotorum: illorum populorum m. s. cura suscepit: i. ‘cura dignum fecit’ m. s. Fidon: proprium int. || 317 consuptum: mala passum et fessum m. s. || 318 q. d. ‘manu me surgere fecit et manu duxit usque ad domos patris’ m. s. || 319 induit: me s. m. d. || 320 ibi – audivi: q. d. ‘ibi audivi de eo et ipsum scivi’ m. s. || 321 dilexisse: amicatus sibi et amicabiliter (segue dil depennato) recepisse m. s. 315 cura suscepit: alias ‘ miserans’ eraso sul m. d. 312 ojlooi'": corr. da oJ- || 315 suscepit: su rasura || 319 indumento: corr. da -um veste: corr. da -em vestimentis: -is su rasura || 320 ibi: su rasura || 321 hospitatus: -tus su rasura dilexisse: -xisse su rasura
530
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
et michi possessiones ostendit quot congregavit Ulixes / kaiv moi kthvmat∆ e[deixen o{sa xunageivrat∆ jOdusseuv", es aurum que / satis vestem textam / calkovn te crusovn te, a{li" ejsqh'ta q∆ uJfanthvn, et iam ad decimam generacionem aliam adhuc nutriret / kaiv nuv ken ej" dekavthn geneh;n e{terovn g∆ e[ti bovskoi, tot eius in atriis iocalia iacebant regis tovssa oiJ ejn megavroi" keimhvlia kei'to a[nakto", 325 illum autem ad Dodhonam fatus ivisse ut dei to;n d∆ ej" Dodwvnhn favto bhvmenai o[fra qeoi'o a quercu alticoma Iovis consilium audiret ejk druo;" uJyikovmoio Dio;" boulh;n uJpakouvsh, ut revertetur Ithachie ad pinguem locum o{pw" nosthvsei jIqavkh" ej" pivona dhvmon, iam diu abierat vel palam vel clam / 330 h[dh dh;n ajpewvn, h] ajmfado;n hje; krufhdovn. iuravit autem per ipsum libans in domo / w[mose de; pro;" ejm∆ aujto;n ajpospevndwn ejni; oi[kw, f. 184r 330 navem detractam esse et prontos esse socios / nh'a kateiruvsqai kai; ejparteva" e[mmen∆ eJtaivrou", qui iam ipsum conducent amicam ad paternam terram / oiJ dhv min pevmyousi fivlhn ej" patrivda gai'an, sed me antea misit / contingit enim veniens navis ajll∆ ejme; pri;n ajpevpemye / tuvchse ga;r ejrcomevnh nhu'" virorum thesprotorum ad Dulichium / multi frumenti / ajndrw'n desprwtwn ej" Doulivcion poluvpuron, ubi hic me / precipiebat / mitti regi Acasto ejnq∆ o{ ge e[m∆ hjnwvgei pevmyai basilh'i> jAkavstw 335
322 possessiones: ‘res’ s. m. s. || 323 s. int. || 324 ad: usque s. int., sottolin. aliam: generacionem m. s. || 328 ut: quo modo m. s. || 332 ipsum: Ulixem m. s. conducent: conducent m. s. || 334 Dulichium: insulam s. m. d. || 335 Acasto: proprium int. 324 bovskoi: b- corr. da m || 327 alticoma: corr. da -i || 328 locum: segue una rasura || 329 abierat: corr. da abii- || 330 iuravit: -vit su rasura || 331 kateiruvsqai: corr. da kata- detractam: su rasura || 334 virorum: -rum su rasura Dulichium: -um su rasura || 335 hjnwvgei: hj- dopo la corr.
LIBRO XIV
531
comode / istis autem malum sensibus placuit consilium / ejndukevw", toi'si de; kakh; fresi;n h[ndane boulhv, pro me ut adhuc passim calamitatis in lesionem factus essem / a[mf∆ ejmoi; o[fr∆ e[ti pavgcu duvh" ejpi; ph'ma genoivmhn, sed quando a terra multum navigaverat pontum transiens navis / ajll∆ o{te gaivh" pollon ajpevplw pontopovro" nhu'", statim servilem diem michi arbitrati sunt / 340 aujtivka douvlion h|mar ejmoi; perimhcanovwnto, atque indumentum vestem vestimenta expoliaverunt / te citw'na ei{mat∆ e[dusan, 340 ejk mevn me claivnan circum autem vestem aliam malam posuerunt atque indumentum / ajmfi; dev min rJakv o" a[llo kako;n bavlon hjde; citw'na, atiquum / que et ipsis oculis vides / rJwgaleva ta; kai; aujtoi'" ejn ojfqalmoi'sin oJrh'ai, serotini ad Ithachie bene in occidente posite / opera venerunt / eJspevrioi d∆ jIqavkh", eujdeievlou e[rg∆ ajfivkonto, ibi me quidem ligaverunt / bonarum tabularum in navi / e[nq∆ ejme; me;n katevdhsan eju>sevlmw ejpi; nhi?, fune bene torta / fortiter ipsi descenderant / 345 o{plw eju>strefevi> sterew'" aujtoi; d∆ ajpobavnte", fortiter penes litus maris cenam ceperunt / ejssumevnw" para; qi'na qalavssh" dovrpon e{lonto, nam michi ligamen quidem / solverunt dii ipsi / aujta;r ejmoi; desmo;n me;n ajnevglamyan qeoi; aujtoiv, leviter caput autem cum veste cum velaveram / rJhi>divw", kefalh' de; kata; rrJavko" ajmfikaluvya"
336 comode: comode m. s. istis: illis int., sottolin. nautis m. d. || 337 ut – essem: q. d. ‘ut passim lesionem (l- corr. da d) et calamitatem haberet’ m. d. || 339 servilem diem: i. ‘servitudinis diem’ m. s. || 341 vestem: laceratam vel veterem m. s. 346 fortiter: alias ‘frequenter’ m. s. 336 comode: su rasura || 340 e[dusan: e[- su rasura || 341 aliam: -am su rasura rasura sopra citw'na || 343 Ithachie: corr. da -am || 346 qi'na: corr. da qei'- || 348 rJhi>divw": corr. da rJhh- velaveram: corr. da -erim
532
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
per benefactum temonem cum descenderam
apropinquavi mari / xesto;n ejfovlkaion kataba;" ejpevlassa qalavssh, f. 184v 350 pectus / postea autem manibus navigavi ambobus / sth'qo", e[peita de; cersi; dihvres∆ ajmfotevrhsi, 350 nans / valde cito extra fui sine illis nhcovmeno", mavla d∆ w\ka quvrhq∆ e{a ajmfi;" ejkeivnwn, tunc cum adscenderam ubi quercus erat multiflore silve / e[nq∆ ajnaba;" o{qi te druo;" h\n poluavnqeo" u{lh" iacebam lapsus / hii autem magne suspirantes keivmhn pepthwv", oiJ de; mmegavla stenavconte" ambulabant / sed non ipsis apparebat lucrabile esse / foivtwn, ajll∆ ouj gavr sfin ejfaivneto kevrdion ei\nai, perscrutari interius / isti quidem retro iterum i[m]bant maivesqai protevrw, toi; me;n pavlin au\qi" e[bainon, 355 navem ad cavam / me autem occultaverunt dei ipsi / nho;" ejpiglafurh'", ejme; d∆ e[kruyan qeoi; aujtoi; leviter et me in domo apropinquaverunt ducentes / rJhi>divw" kaiv me staqmw' ejpevlassan a[gonte", scientifici / adhuc enim iam michi sors ut vivam /” viri ajndro;" ejpistamevnou, e[ti gavr nuv moi ai\sa biw'nai,” hunc autem retribuens affatus es Eumee syvota To;n d∆ ajpameibovmeno" prosevfh" Eu[maie subw'ta, 360 “ha miser forensium vere michi valde animum suscitavisti / “a\ deilev, xeivnwn h\ moi mavla qumo;n o[rina", 360 349-350 apropinquavi – pectus: i. ‘pectore tetigi mare more natancium’ m. sup. || 350 manibus navigavi: i. ‘manibus meis ut remis usus fuit’ m. s. || 351 extra – illis: i. ‘ducens me fui sine illis extra’: hic ponit quod Ulixes evasit m. s. || 353 magne: i. ‘valde’ int., sottolin. suspirantes: i. ‘clamantes’ m. d. || 354 lucrabile: melius et utilius m. s. || 355 interius: i. itus silvam, per maius spacium m. s. || 358 viri: q. d. ‘tui, o custos’, i. ‘ad te duxerunt me dii’ m. s. sors: est int., sottolin. fatum vel prodestinatum m. s. || 360 forensium: amicorum int., sottolin. suscitavisti: i. ‘commovisti’ int., sottolin. 357 domo: ‘aulam’ alias m. s. 349 descenderam: -era- su rasura || 350 navigavi: su rasura || 351 fui sine: su rasura || 352 adscenderam: -eram su rasura || 353 suspirantes: -tes su rasura || 354 lucrabile: corr. da lucrat- || 357 domo: corr. da -um in domo eraso sopra in domo || 358 viri scientifici: -i su rasura || 359 hunc: corr. da huic
LIBRO XIV
533
hec quelibet dicens / quot iam passus fuisti atque pererrasti tau'ta e{kasta levgwn, o{sa dh; pavqe" hjd∆ o{s∆ ajlhvqh" sed hec non secundum conveniens puto, non autem me flectes ajlla; tav d∆ ouj kata; kovsmon ojio? mai / ouj de me peivsei", cum dixisti pro Ulixe / quid te opportet talem existentem / eijpw;n ajmf∆ jOdush'i> tiv se crh; toi'on ejovnta, vane mentiri // ego autem bene scio et ipse / mayidivw" yeuvdesqai, ejgw; d∆ eu\ oi\da kai; aujtov", reditum mei regis / qui in odio fuit omnibus diis / pa'si qeoi'si, 365 novston ejmoi'o a[nakto", o}" h[cqeto passim valde quia ipsum non in Troianis interfecerunt pavgcu mavl∆ o{tti min ou[ti meta; Trwvessi damassan vel amicorum in manibus / postquam bellum perfecerat hje; fivlwn ejn cersi;n ejpei; povlemon toluvpeusen nunc autem ipsum non gloriose / harpye usurpaverunt / f. 185r min ajkleiw'", a{rpuai ajnhreivyanto, 371 nu'n dev nam ego in porcis / remotus nec ad civitatem / aujta;r ejgw; par∆ u{essin ajpovtropo" ouj de; povlin de, venio / nisi iam scientifica Penelope / 370 e[rcomai, eij mhv pou ti perivfrwn Phnelovpeia venire preceperit / quando annunciacio aliqua venerit / ejlqevmen∆ ojtruvnhsin, o{t∆ ajggelivhv poqen e[lqoi, sed hii quidem his de singulis sedentes interogant ajll∆ oiJ me;n ta; e{kasta parhvmenoi ejx ejrevousin, atque hii contristantur diu proculexistente rege / hjme;n oi} a[cnuntai dh;n oijcomevnoio a[nakto", 361 quot […] pererrasti: ea per que pererrasti m. s. || 362 hec – flectes: q. d. ‘ea que tu dixis de Ulixe non credo nec me flectes quod credam’ m. s. puto: te dixisse int., sottolin. || 363 quid: i. ‘cur’ int. || 365 regis: domini int., sottolin. || 366 passim: ubique int., sottolin. interfecerunt: dii m. d. || 368 non gloriose: i. ‘sine fama et gloria’ m. sup. || 369 remotus: sum int., sottolin. ‘separatus’ s. m. d. || 371 quando – venerit: i. ‘quando aliquis novum de Ulixe dici (o dic)’ m. d. aliqua: de parte int., sottolin. parte m. d. || 372 hii: aliqui s. procatores m. s. de singulis: i. de factis et de errore Ulixis m. d. || 373 hii: aliqui s. diligetes Ulixem m. s. 371 preceperit: vel ‘preceperit’ eraso sul m. s. || 373 proculexistente: alias ‘absente’ m. d. 362 flectes: su rasura || 365 fuit: su rasura || 367 perfecerat: corr. da -erit || 368 min: -i- dopo la corr. || 369 in: su rasura || 372 singulis: -is su rasura
534
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
atque hii gaudent vitam inultam comedentes / hjd∆ oi} caivrousin bivoton nhvpoinon e{donte" sed michi non amicum est perscutrari et interogare / ajll∆ ejmoi; ouj fivlon ejsti; metallh'sai kai; e[resqai, 375 ex quo iam me etolus vir decepit sermone / ejx ou| dhv m∆ aijtwlo;" ajnh;r ejxhvpafe muvqw, qui iam virum cum interfecerat / multam per terram pererratus 380 o{" r∆ a[ndra kteivna", pollh;n ejpi; gai'an ajlhqeiv", venit meum ad stabulum / ego autem ipsum h[luq∆ ejmo;n pro;" staqmovn, ejgw; dev min amicum sicuti diligebam / ajmfagavpazon, fatus iam fuit in Cretensibus cum Idomenea vidisse / fh' dev min ejn Krhvtessi par∆ jIdomenh'i> ijdevsqai naves sanantem quas sibi fregerant procelle / 380 nh'a" ajkeiovmenon, tav" oiJ xunevaxan a[ellai, et fatus fuit venturum esse / vel in estate vel in autupnno / kai; favt∆ ejleuvsesqai h] ej" qevro" h] ej" ojpwvrhn, multas res ferentem / cum antitheis sociis / polla; crhvmat∆ a[gonta su;n ajntiqevoi" eJtavroisin, et tu senex multum passibilis / postquam te ad me duxit demon / kai; su; gevron polupenqe;" ejpeiv sev moi h[gage daimwn, nequamquam michi mendaciis grates da / non me decipe / mhkevti moi yeuvdessi carivzeo mhdev ti qevlge non enim ob hoc ego venerabor nec diligam 385 ouj ga;r tou'nek∆ [ejk∆] ejgwv s∆ aijdhvsomai ouj de; filhvsw sed Iovem xenium pertimens ipsius tui misereor /” ajlla; Diva xevnion deivsa" aujtovn t∆ ejleaivrw” hunc autem retribuens affatus est multiconsilii Ulixes / Tovn d∆ ajpameibovmeno" prosevfh poluvmhti" jOdusseuv", 390 374 hii: procatores s. m. d. vitam: divicias m. d. inultam: sine ulcione m. d. dicamus ‘inultam’ m. s. || 376 etolus: ab Etolia, civitas m. s. || 378 stabulum: domum s. istam m. s. || 379 vidisse: Ulixem m. d. || 380 sanantem: preparantem m. s. || 382 antitheis: i. ‘equalibus diis’ m. d. || 384 decipe: adulando m. d. || 385 diligam: te s. m. d. 383 demon: vel ‘sors’ m. d. || 386 xenium: vel ‘hospitem phorenses recipientem’ m. s. 377 interfecerat: corr. da -fecit || 384 michi: segue una rasura || 386 xenium: su rasura || 387 hunc: corr. da huic
LIBRO XIV
535
“vere valde aliquis tibi animus in pectoribus incredibilis / f. 185v “h\ mavla tiv" toi qumo;" ejni; sthvqessin a[pisto", qualiter te nec cum sacramentavi subiugavi / nec te flecto / oi|on s∆ ouj d∆ oJmovsa" per ejphvgagon, ouj de se peivqw, sed eya nunc pactum / faciamus nam desuper 390 ajll∆ a[ge nu'n rJhvtrhn poihsovmeq∆ ajta;r u{perqen, testes ambobus dii qui Olympum tenent / mavrturoi ajmfotevroisi qeoi; toi; [Olumpon e[cousin, si quidem reversus fuerit rex tuus ad hanc domum / eij mevn ken nosthvsei a[nax teo;" ej" tovde dw'ma, cum indueris me veste indumento domum mittere e{ssa" me clai'navn te citw'na oi{kade pevmyai, Dulichium ut vadam / ubi amicum fuit animo Doulivcion d∆ ijevnai o{qi moi fivlon e[pleto qumw', si autem non venerit rex tuus sicuti narro / ke mh; e[lqhsin a[nax teo;" w}" ajgoreuvw, 395 eij dev servos commovebis ad percuciendum magno cum lapide / dmw'a" ejpisseuva" balevein megavlh" kata; pevtrh", ut et alius pauper caveat / decipere” 400 o[fra kai; a[llo" ptwco;" ajleuvetai hjperopeuvein…” hunc autem retribuens vociferabat divus hyphorbus / Ton d∆ ajpameibovmeno" prosefwvnee di'o" uJforbov", “forensis sic enim michi bona gloria virtus que / “xei'n∆ ou{tw gavr ken moi eju>kleivh t∆ ajreth' te, erit in hominibus / simul statim et postea / 400 ei[h / ejp∆ ajnqrwvpou" a{m∆ ajt∆ aujtivka kai; metevpeita, quod postquam ad tendam cum duxerim et exenia dedi / o{ss∆ ejpei; klisivhn a[gagon kai; xeivnia dw'ka.
388 aliquis – incredibilis: est s. m. d. || 390 desuper: i. ‘insuper’ m. d. || 391 ambobus: nobis int., sottolin. || 393 mittere: i. ‘mittas’ m. d. || 394 amicum – animo: ire s. m. d. || 396 commovebis: ‘incitabis’ s. m. s. || 397 caveat: sibi int., sottolin. || 398 hyphorbus: ‘custos’ s. ‘porcorum’ m. s. || 399-403 sic – rogarem: q. d. ‘sic videtur ut tu dicis, secundum pactum tuum iustum esse tibi facere, postquam tu venisti ad domum meam, et ego tibi bene feci, si tu me deciperes; nam postquam Iovem hospitem rogarem’ m. s. 388 incredibilis: -i3- su rasura || 389 flecto: su rasura || 391 dii: corr. da de- || 393 veste: corr. da -em indumento: corr. da -um || 397 caveat: ca- dopo la corr.
536
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
iterum autem interficerem amicum que animum acciperem / au\ti" de; kteivnoimi fivlon d∆ ajpo; qumo;n eJloivmhn… libens iam postea Iovem Saturnium rogarem / provfrwn ken d∆ h[peita Diva Kronivwna litoivmhn, nunc autem tempus cene / cito michi intus socii nu'n d∆ w{rh dovrpoio tavcistav moi e[ndon eJtai'roi, erunt ut in tendis dulcem / prepararemus cenam /” ei\en / i{n∆ ejn klisivh laro;n tetukoivmeqa dovrpon,” 405 sic hii quidem talia ad alterutrum concionabantur / }W" oiJ me;n toiau'ta pro;" ajllhvlou" ajgovreuon, paulo post autem sues et viri venerunt porcarii / ajgcivmolon de; suve" te kai; ajnevre" h\lqon uJforboiv, 410 has quidem vere / clauserunt secundum morem dormire / Ta;" me;n a[ra e{rxan kata; h[qea koimhqh'nai, f. 186r rumor autem inmensus suscitatus est porcarum in aula existencium / klaggh' d∆ a[speto" w\rto suw'n aujlizomenavwn, nam hic proprios socios vocavit divus yphorbos / aujta;r o} oi|" ejtavroisin ejkevkleto di'o" uJforbov", 410 “ducatis porcorum optimum ut pro forensi sacrificem / “a[xeq∆ uJw'n to;n a[riston, i{na xeivnw iJereuvsw loginquo at ipsi utilitatem sumemus qui miseriam thledapw', pro;" d∆ aujtoi; ojnhsovmeq∆ oi{per oji>zuvn, iam habemus pacientes / porcorum causa albos dentes habencium / dh;n e[comen pavsconte" uJwn' e{nek∆ ajrgiodovntwn, alii autem nostrum laborem sine pena comedunt /” a[lloi d∆ hJmevteron kavmaton nhvpoinon e[dousin,” sic vero vociferatus scidit ligna impio ferro / }W" a[ra fwnhvsa" kevasen xuvla nhlevi> calkw' 415 402 i. si tu vis me decipere m. d. || 407 paulo post: paulo post eorum verb; alias ‘iuxta’ m. s. || 408 morem: consuetudinem m. sup. dormire: i. ‘ut quiescerent’ m. d. || 409 inmensus: ‘infinitus’ s. m. s. in – existencium: i. ‘congregatarum’ (corr. da -orum) m. d. || 410 dicens m. d. vocavit: i. ‘precepit eis’ m. d. yphorbos: ‘custos’ s. int., sottolin. || 412 loginquo: i. ‘qui a loginquo venit’ m. s. ipsi: nos int., sottolin. miseriam: i. ‘laborem’, s. ʻcalamitatemʼ m. d. || 414 sine pena: i. ‘sine ulone’ m. d. || 415 scidit: scindit m. d. 403 Iovem: -m dopo la corr. || 405 erunt: su rasura || 409 porcarum: corr. da -orum || 414 e[dousin: corr. da e{- || 415 scidit: su rasura
LIBRO XIV
537
hii autem porcum duxerunt valde pinguem quinquenem oi} d∆ u|n eijsh'gon mavla pivona pentaevthron, hunc quidem postea erexerunt in focario / non autem custos porcorum / e[peit∆ e[sthsan ejp∆ ejscavrh ouj de; subwvth", 420 to;n me;n oblitus fuit inmortalium / sensibus enim utebatur bonis / lhvqet∆ a[r∆ ajqanavtwn, fresi; ga;r kevcrht∆ ajgaqh'sin, sed hic incipiens capitis pilos in igne posuit / ajll∆ o{ g∆ ajparcovmeno" kefalh'" trivca" ejn puri; bavllen, albos dentes hntis suis et orabat omnibus diis / uJo;" kai; ejpeuvceto pa'si qeoi'sin, 420 ajrgiovdonto" reverti Ulixem multum sensatum propriam ad domum nosth'sai jOdush'a poluvfrona o{n de dovmon de, percussit autem sullevans / ascide quercus / quam liquit incidens / kovye d∆ ajnascovmeno", scivzh druo;" h}n lei'pe keiwvn, hunc liquit anima / illi interfecerunt et flammaverunt / to;n d∆ e[lipe yuch; toi; d∆ e[sfaxavn te kai; eu\san cito autem diviserunt / hic autem crudas ponebat porcorum custos / ai\ya dev min dievceuan, oJ d∆ wjmoqetei'to subwvth", passim incipiens membrorum per pinguem albedinem / ej" pivona dhmovn, 425 pavntoqen ajrcovmeno" melevwn et aliquas quidem in igne posuit cum pinsit farine subtile kai; ta; me;n ejn puri; bavlen paluvna" ajlfivtou ajkth; diviserunt vero alia et verutibus perforaverunt 430 mivstullon t∆ ajra t∆ a[lla kai; ajmfobeloi'sin e[peiran, assaverunt que studiose acceperunt que omnia / w[pthsavn te perifradevw" ejruvsanto te pavnta, f. 186v
417 in focario: penes ignem, in loco ubi accenditur ignis m. d. || 421 reverti: ut reverteretur m. s. sensatum: sensatus m. d. propriam: ‘suam propria’ s. m. d. || 422 percussit – ascide: percussit suem cum ascide, i. cum ligno m. d. sullevans: manum s. int., sottolin. || 423 hunc: porcum m. s. || 424 diviserunt: partes fecerunt m. s. ponebat: i. ‘pro sacrifici eligebat’ m. d. || 425 passim: i. ‘undique’ int., sottolin. ex omni parte m. s. || 426 aliquas: carnes s. int., sottolin. || 427 postilla erasa sul m. inf. || 428 studiose: ‘experte’ s. m. sup. 417 e[sthsan: corr. da -en focario: su rasura || 421 reverti: corr. da reverteretur sensatum: -tum su rasura || 422 percussit: su rasura ascide: su rasura || 426 m. d.
538
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
ponebant autem in mensis simul omnes atque custos porcorum bavllon d∆ eijn∆ ejleoi'sin ajolleva, a]n de; subwvth" adstabat divisurus ultra enim sensibus laudabilia sciebat / i{stato daitreuvswn peri ga;r fresi;n ai[sima h[/dh 430 et has quidem in septem partes omnes divisit dividens / kai; ta; me;n e{ptaca pavnta diemoivrato dai?zwn, equidem unam nymphis et Mercurio Maie / filio / th;n me;n i[an nuvmfhsi, kai; JErmh' Maiavdo" uiJei' posuit cum oraverit / ac alias divisit cuilibet / qh'ken ejp∆ eujxavmeno" ta;" d∆ a[lla" nei'men eJkavstw, spatulis ac Ulixem magnis honorabat / nwvtoisin hjd∆ jOdush'a dihnekevessi gevrairen, albos dentes habentis suis / glorificabat animum regis ajrgiovdonto" uiJov", kudaine qumo;n a[nakto", 435 et ipsum cum vociferavit affatus est multi consilii Ulixes kaiv min fwnhvsa" prosevfh poluvmhti" jOdusseuv", “utinam sic Eumee amicus Iovi patri fias / “ai[q∆ ou{tw" Eu[maie fivlo" Dii; patri; gevnoio, 440 sicuti michi / quoniam me talem existentem in bonis honoras /” }W" ejmoiv, o{ toi me toi'on ejovnt∆ ajgaqoi'si geraivrei",” hunc autem retribuens affatus es Eumee custos porcorum / Tovn d∆ ajpameibovmeno" prosevfh" Eu[maie subw'ta, “comede demonice forensium et dellecta istis “e[sqie daimovnie xeivnwn kai; tevrpeo toi'" de, 440 qualia adsunt / deus autem / hoc certe dabit illud liquet / oi|a pavresti, qeo;" dev, to; me;n dwvsei tov d∆ ejavsei quicquid proprio animo voluerit potest enim omnia” o{tti ken w|, qumw' ejqevlh, duvnatai ga;r a{panta,”
429 omnes: carnes s. m. sup. || 430 ultra: alios m. s. laudabilia: laude digna m. s. || 431 es dans (?) eraso sul m. d. divisit: per sortes s. m. s. || 433 divisit: i. ‘dedit’ int. || 435 regis: i. nobilis Ulixis m. d. || 437 sic – fias: sicuti me honoras, et cetera m. s. Eumee: o int., sottolin. proprium int. || 437-438 amicus – michi: ‘amicabilis’ (corr. da -e) s. ‘sis sicuti facis’ m. s. || 438 sicuti michi: es s. int., sottolin. || 439 Eumee: proprium int. || 440 dellecta: te s. int. istis: talibus int., sottolin. || 442 proprio: suo int., sottolin. 429 ajolleva: corr. da aJ- || 435 albos: corr. da -as || 437 fias: corr. da fiat || 439 hunc: corr. da huic
LIBRO XIV
539
dixit iam et principia sacrificavit deis semper eternis h\ rJav, kai; a[rgmata qu'se qeoi'" aijeigenevthsin, cum libavit que nigrum vinum Ulixis depredatoris civitatum / speivsa" d∆ ai[qopa oi\non jOdush'i> ptolipovrqw, in manibus posuit / hic autem sedit propria in sorte e{zeto h| para; moivrh, 445 ejn ceivressin e[qhken, o{ d∆ Cererem autem divisit Mesaulius quem iam sybotes / si'ton d∆ ejsf∆ ejpevneime Mesauvlio" o{n rJa subwvth" ipse acquisivit solus procul existente rege / f. 187r 450 aujto;" kthvsato oi\o" ajpoicomevnoio a[nakto", sine domina et Laerte sene / novsfin despoivnh", kai; Laevrtao gevronto", atque ipsum a Tafiis emit possessionibus propriis / pa;r d∆ a[ra min Tafivwn privato kteavtessin eJoi'sin, hii autem ad utilia pronte anteposita manus extendebant / ejp∆ ojneivaq∆ eJtoi'ma prokeivmena cei'ra" i[allon, 450 oiJ d∆ nam postquam poti et cibi desiderium extraxerunt / aujta;r ejpei; povsio" kai; ejdhtuvo" ejx e[ron e[nto panem quidem ipsis abstulit Mesaulius hii autem ad quietem si'ton mevn sfin ajfei'le Mesauvlio", oi} d∆ ejpi; koi'ton, Ceree et carnibus saturati commovebantur sivtou kai; kreiw'n kekorhmevnoi ejsseuvonto, nox autem venit mala obscura pluebat autem Iuppiter nu;x d∆ a[r∆ ejph'lqe kakh; skotomhvnio"… u|e d∆ a[ra Zeuv", nocturnus / nam flabat zephyrus magnus semper humidus / zevfuro" mevga" aije;n e[fudro", 455 pavnnuco", aujta;r a[h istis autem Ulixes dixit de custode porcorum / experiens toi'" d∆ jOdusseu;" meteveipe subwvtew peirhtivzwn,
443 principia: inicia, principia s. sacrificii m. s. || 446 Mesaulius: proprium int. sybotes: custos porcorum m. inf. || 447 procul existente: i. ‘absente’ m. sup. || 449 a Tafiis: ab illis viris m. s. || 450 manus extendebant: accipiebant m. s. || 452 Mesaulius: proprium int. ad quietem: i. ‘ad lectum’ s. m. d. || 454 obscura: sine luna m. d. || 455 nocturnus: per totam noctem m. s. 456 de – experiens: vel ‘de eis experiens’ m. d. 444 libavit: corr. da -averat || 449 atque: su rasura
540
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
“si sibi expoliatus vestem daret vel aliquem sociorum “ei[pw" oiJ ejkdu;" clai'nan povroi h[ tin∆ eJtaivrwn, 460 alium hortaretur / postquam ipsum curabat valde / a[llon ejpotruvneien, ejpei; e{o khvdeto livhn, exaudi nunc Eumee et alii omnes socii kevkluqi nu'n Eu[maie kai; a[lloi pavnte" eJtai'roi, cum iactaverim me aliquod verbum dicam vinum enim incitat / eujxavmenov" ti e[po" ejrevw, oi\no" ga;r ajnwvgei, 460 vanum / qui commovit multum sensatum licet valde canere / hjleov", o{" t∆ ejfevhke poluvfronav per mavl∆ ajeivsai, et molliter ridere / et chorizare suscitavit / kaiv q∆ aJpalon gelavsai, kaiv t∆ ojrchvsasqai ajnh'ken, et aliquod verbum dixit / quod non dictum melius kaiv ti e[po" proevhken, o{per t∆ a[rrhton a[meinon, sed postquam ergo primum clamavi / non occultabo / ajll∆ ejpei; ou\n to; prw'ton ajnevkragon, oujk ejpikeuvsw, utinam sic adholescerem vis que michi firma esset ei[q∆ wJ" hJbwvoimi bivh tev moi ejmpedo" ei[h 465 sicuti quando sub Troia insidias duximus preparantes / w}" o{q∆ uJpo; Troivh lovcon h[gomen ajrtuvnonte", f. 187v duxerunt autem Ulixes que et Atrides Menelaus / hJgeivsqhn d∆ jOdusseuv" te kai; jAtreivdh" Menevlao", 470 istis autem simul tercius / ducebam ego ipsi enim precipiebant / toi'si d∆ a{ma trivto" h\rcon ejgwvn, aujtoi; ga;r a[nwgon, sed quando iam venimus ad civitatem altum que murum ajll∆ o{te dhv r∆ iJkovmesqa poti; ptovlin aijpuv te tei'co"
457 expoliatus: i. ‘cum expoliaverit’ m. s. || 458 alium: vel s. m. s. ipsum curabat: i. ‘de eo curam habebat’ m. d. || 459 dicens m. s. Eumee: o int., sottolin. proprium int. || 460 cum iactaverim: ‘iactans’ s. m. s. || 462 eciam s. m. d. || 463 quod – melius: q. d. ‘melius est non dictum quam dictum’ m. d. melius: est m. d. || 464 clamavi: i. ‘proposui dicere’ m. d. || 467 duxerunt: duces fuerunt m. s. 465 adholescerem: alias ‘pubescerem’ vel ‘iuvenescerem’ m. inf.
ti"
457 h[ tin∆: h[ t- corr. da h[n aliquem: -quem su rasura || 460 ti: corr. da e[po": precede e[po" eraso || 463 dixit: su rasura || 465 esset: segue sit eraso
LIBRO XIV
541
nos quidem ad civitatem per virgulta densa proti; a[stu kata; rJwphvi>a puknav, 470 hJmei'" me;n per cannas et silvam sub armis lapsi ajn dovnaka" kai; e{lo" uJpo; teuvcesi pepthw'te", iacebamus / nox autem supravenit mala borea lapso / keivmeqa nu;x d∆ a[r∆ ejph'lqe kakh; borevao pesovnto", congelata / nam desuper nix facta fuit sicuti gelum / phlugiv", aujta;r u{perqe ciw;n gevnet∆ hju?te pavcnh, frigida / et in clipeis congelabatur / crystallus yucrhv, kai; sakevessi peritrevfeto kruvstallo", tunc alii omnes vestes habebant atque indumenta / hjde; citw'na", 475 e[nq∆ a[lloi pavnte" clai'na" e[con quiescebant autem taciti clipeis velati humeros / eu\don d∆ e[khloi savkesin eijlumenoi; w[mou", nam ego vestem quidem veniens sociis liqui ijw;n eJtavroisin e[leipon 480 aujta;r ejgw; clai'nan me;n stulticiis quia non fatus frigefieri certe ajfradihs∆ ejpei; oujk ejfavmhn rJigwsevmen e[mph" sed secutus fui clipeum solum habens et cingulum nitidum / ajll∆ eJpomhn savko" oi\on e[cwn kai; zw'ma faeinovn, sed quando iam tercia pars noctis fuit / atque stelle exiverant dh; trivca nukto;" ejhn meta; d∆ a[stra bebhvkei, 480 ajll∆ o{te et tunc ego Ulixem allocutus fui iuxta existentem / kai; tovt∆ ejgw;n jOdush'a proshuvdwn ejggu;" ejovnta, cubitu cum percusseram hic autem subito audivit / ajgkw'ni nuvxa", o{ d∆ a]r ejmmapevw" uJp∆ a[kousen, ‘Iove genite Laertiades multe astucie Ulixes / ‘diogenh;" Laertiavdh polumhvcan∆ jOdusseu' non amplius vivis inero sed me ymps ou[ti e[ti zwoi'si metevssomai ajllav me cei'ma 471 lapsi: ‘extensi’ s. int., sottolin. || 473 congelata: gelum et brumam habens m. s. || 482 percusseram: i. ‘punxerit’ m. s. || 483 dicens m. s. Iove genite: i. ‘a Iove genus habens’ m. s. || 484 ymps: ‘frigus’ s. m. inf. 470 densa: vel ‘crebra’ int., sottolin. || 472 supravenit: vel ‘pervenit’ m. s. 478 frigefieri: -efieri su rasura || 480 tercia pars: corr. da terciam partem exiverant: -ant dopo la corr. || 482 percusseram: corr. da -erim
542
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
consumit / non enim habeo vestem me decepit demon / davmnatai, ouj ga;r e[cw clai'nan, parav m∆ h{pafe daivmwn, f. 188r 485 unica veste indutum /esse nunc autem non fugitiva sunt /’ oijocivtwn e[mmenai, nu'n d∆ oujkevti fukta; pevlontai,’ sic fatus fui / hic autem postea sensum tenuit hunc autem in animo / W } " ejfavmhn, o{ d∆ e[peita novon scevqe, to;n d∆ ejni; qumw' 490 qualis ille erat ad consulendum atque ad pugnandum / oi|o" ejkei'no" e[hn bouleuevmen hjde; mavcesqai locutus autem modica voce cum sermone dixit / fqegxavmeno" d∆ ojlivgh ojpiv me pro;" mu'qon e[eipen, ‘sile nunc / ne aliquis te Achivorum alius audiat /’ ‘sivga nu'n mhvti" seu' jAcaiw'n a[llo" ajkouvsh,’ 490 dixit et in cubitu caput tenuit dixit que sermonem / h\ kai; ejp∆ ajgkw'no" kefalh;n scevqen ei\pev te mu'qon, ‘audite amici / divinum michi in sopno venit sopnium / ‘klu'te fivloi qei'o" moi ejnuvpnion h\lqen o[neiro", valde enim a navibus procul venimus / sed quis vadat livhn ga;r nhw'n eJka;" h[lqomen, ajllav ti" ei[h, dicere Atride Agamemnoni pastori populorum / eijpei'n jAtreivdh jAgamevmnoni poimevni law'n si plures iuxta naves precipiet ad eundum /’ eij plevona" para; nau'fin ejpotruvneie nevesqai,’ 495 sic fatus / surrexit postea Thoas Andremonis filius / }W" e[fat∆ w\rto d∆ e[peita Qova" jAndraivmono" uiJov", fortiter / atque vestem deposuit pheniceam karpalivmw", ajpo; de; clai'nan qevto foinikovessan, 500 motus fuit autem ad currendum ad naves / ego autem in veste illius / bh' de; qevein ejpi; nh'a", ejgw; d∆ ejni; ei{mati keivnou
487 sensum tenuit: ‘cogitavit’ s. m. d. || 488 ad1 – pugnandum: i. ‘dare consilium ac pugnare’ m. d. || 491 in – tenuit: quia iam iacebat m. d. || 493 quis: i. ‘aliquis’ m. d. || 494 dicere: ut dicat m. s. || 495 si plures: si plures ex nobis: volebat enim quod aliqui manerent ibi m. s. ad eundum: i. ‘redire’ m. d. || 496 Thoas: proprium int. Andremonis: proprium int. || 497 pheniceam: i. ‘colore rubeo tinctam’ m. d. 485 consumit: alias ‘interficit’ m. sup. 485 clai'nan: corr. da claiv- || 490 audiat: -at su rasura
LIBRO XIV
543
apparuit que aurei throni Aurora iacebam libenter keivmhn ajspasivw" / fave de; crusovqrono" jHwv", sic nunc adholescerem / vis que michi firma esset bivh tev moi e[mpedo" ei[h, 500 w}" nu'n hJbwvoimi, daret que aliquis vestem in stabulis custodum / doivh kevn ti" clai'nan ejni; staqmoi'si suforbw'n pro utroque amicicia et veneracione viri proprii / ajmfovteron filovthti kai; aijdoi' fwto;" eJh'o", nunc autem me inhonorant malas corpore vestes habentem” nu'n dev m∆ ajtimavzousi kaka; croi÷ ei{mat∆ e[conta.” hunc autem retribuens affatus es Eumee sybota / Tovn d∆ ajpameibovmeno" prosevfh" Eu[maie subw'ta, f. 188v “o senex laus quidem inreprehensibilis / quam dixisti / toi ajmuvmwn o}n katevlexa" 505 “ \W gevron, ai\no" mevn non autem extra conveniens verbum sine lucro dixisti / ouj dev ti pw para; moi'ran e[po" nhkerde;" e[eipe", ideo nec veste carebis nec aliquo alio a[llou 510 tw' ou[t∆ ejsqh'to" deuhvseai, ou[tev teu que conveniunt deprecatori misero cum oviaverit w|n ejpevoic∆ iJkevthn talapeivrion ajntiavsanta, nunc / nam mane tuas vestes sues / nu'n, ajta;r hjw'qen ta; sa; rJavkea dnopalivxei" / non enim multe vestes epimive et indumenta / 510 ouj ga;r pollai; claivnai ejphvmoiboiv te citw'ne" hic ad induendum una autem sola viro cuilibet / ejnqavde e[nnusqai, miva d∆ oi[h fwti; eJkavstw,
499 apparuit: ‘lucuit’ s. m. d. || 500 sic: ʻutinamʼ s. int., sottolin. adholescerem: iuvenescerem m. s. || 501 in stabulis: in domibus istis m. d. || 502 amicicia – proprii: s. int., sottolin. viri proprii: q. d. ‘ipsius met’ m. d. || 504 Eumee: proprium m. sup. sybota: i. ‘custos’ m. sup. || 505 laus: est int., sottolin. || 509 rJavkea: laceratas vestes et veteres significat rJavkea m. s. || 510-511 non – hic: sunt int., sottolin. || 510 epimive: i. ‘ad mutandum’, ‘mutabiles’ m. s. 506 sine lucro: vel ‘sine astucia’, ‘sine intelligencia’ m. s. 501 daret: -aret su rasura || 502 utroque: corr. da utrum || 504 hunc: corr. da huic
544
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
nam postquam venerit Ulixis amicabilis filius aujta;r ejph;n e[lqhsin jOdussh'o" fivlo" uiJov", ipse tibi vestem que indumentum que et vestimenta dabit aujtov" toi clai'nan te citw'na te ei{mata dwvsei, mittet autem quocumque cor animus que precipit /” pevmyh d∆ o{pph se kradivh qumov" te keleuvei.” sic dicens surrexit / posuit autem ignem iuxta / }W" eijpw;n ajnovrouse, tivqei d∆ a[ra oiJ puro;" ejgguv", 515 cubile atque ovium et caprarum coria ponebant eujnhvn, ejn d∆ oijw'n te kai; aijgw'n devrmat∆ e[ballon ibi Ulixes dormivit atque vestem posuit ipsi e[nq∆ jOdusseu;" katevlekt∆ ejpi; de; claivnan bavlen aujtw', 520 densam et magnam que sibi erat in vices / puknh;n kai; megavlhn hJ oiJ parevscet∆ ajmoibh;n ad induendum / quando aliqua hyems magna / surgeret e[nnusqai, o{te tiv" ceimw;n e[kpaglo" o[rhtai, sic hic ibi Ulixes dormivit / hii autem penes ipsum w}" oJ me;n e[nq∆ jOdusseu;" koimhvsato, toi; de; par∆ aujton, 520 viri dormiverunt iuvenes / non autem custodi a[ndre" koimhvsanto nehnivai ouj de; subwvth placuit ibi lectus porcos procul ut dormiret h{ndanen aujtovqi koi'to" uJw'n a[po koimhqh'nai, sed hic enim extra cum venerat armabatur / gaudebat autem ajll∆ o{ g∆ a]r e[xw ijw;n wjplivzeto cai're d∆ Ulixes / f. 189r jOdusseu;" quod iam eius divicias curabat procul existentis o{tti rJa oiJ biovtou perikhvdeto novsfin ejovnto", primo quidem ensem acutum circum robustos posuit humeros / prw'ton me;n xivfo" ojxu; peri; stibaroi'" bavlet∆ w[moi" 525 circum autem veste induit se ventum expellentem / valde densam / ajmfi; de; clai'nan ejes v sat∆ ajlexavnemon mavla puknhvn, atque corium accepit capre bene nutrite magne / a]n de; navkhn e{let∆ aijgo;" eju>trefevo" megavloio, 530 514 precipit: ‘commovetur’ s. m. d. || 518 que – vices: ‘mutabat’ s. ‘alias cum ea’ m. s. 522 porcos: corr. da -orum
dormiret: -e- su rasura
LIBRO XIV
545
accepit que acutam laciam canuum defensatricem < > virorum / ei[leto d∆ ojxu;n a[konta kunw'n ajlkth'ra kai; ajndrw'n, motus fuit autem ut iret dormiturus ubi sues bh' d∆ ijevmenai keivwn o{qi per suve" albos dentes habentes / ajrgiovdonte" petra sub cava quiescebant / boree sub coopertura / borevw uJp∆ ijwgh'. 530 pevtrh uJpo; glafurh' eu[don
528 laciam: ‘hastam’ s. int., sottolin. i. ‘lanciam’ m. s. canuum – virorum: i. ‘ad defendendum canes et viros’ m. d. || 530 boree – coopertura: ubi non boreas non poterat flare m. d. 528 acutam: corr. da -um
546
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
Odyssee o Homeri rapsodia / Odusseiva" o– O J mhvrou rJaywdiva"
f. 189r
hec autem ad aplilocam Lacedemona Pallas Athena / { H d∆ eij" eujruvcwron Lakedaivmona Palla;" jAqhvnh, ivit Ulixis magnanimi gloriosum filium / w[cet∆ jOdussh'o" megaquvmou faivdimon uiJovn, reditus recordari ut faceret / et hortatura ut rediret novstou uJpomnhvsousa, kai; ojtrunevousa nevesqai invenit Telemachum et Nestoris gloriosum filium / eu|re de; Thlevmacon kai; Nevstoro" ajglao;n uiJovn. quiescentes in vestibulo Menelai gloriosi eu{dont∆ ejn prodovmw Menelavou kudalivmoio, certe Nestoridem molli detentum sopno / h[toi Nestorivdhn malakw' dedmhmevnon u{pnw, Telemachum autem non sopnus cepit dulcis sed in animo / Thlevmacon d∆ oujc∆ u{pno" e{le gluku;" ajll∆ ejni; qumw', noctem per ambrosiam curas patris suscitaverat / nuvkta di∆ ajmbrosivhn, meledhvmata patro;" e[geiren, iuxta autem adstans affata est glaucopis Athena / ajgcou' d∆ iJstamevnh prosevfh glaukw'pi" jAqhvnh, “Telemache non bene domos procul erras “Thlevmac∆ oujkevti kala; dovmwn a[po th'd∆ ajlavlhsai, possessiones cum liquisti viros que in tuis domibus / kthvmatav te prolipw;n a[ndra" t∆ ejn toi'si dovmoisin, sic superbos ne tibi omnia percomedant / ou{tw uJperfiavlou" mhv toi kata; pavnta favgwsi, possessiones cum diviserint / tu autem vanam per viam veneris / kthvmata dassamenoi, su; de; thsivhn oJdo;n e{lqh"
3 rediret: domum suam s. m. d. || 6 Nestoridem: invenit m. s. || 8 suscitaverat: i. ‘commoverat’ m. d. || 12 ne: videas s. int., sottolin. || 13 veneris: veneris m. d. 6 detentum: ‘domatum’ alias m. d. 3 m. inf. || 4 m. d. || 8 suscitaverat: corr. da -erit || 13 thsivhn: rasura fra th- e -sivhn veneris: -eris su rasura
5
10
LIBRO XV
15
20
25
547
sed hortare cito voce bonum Menelaum f. 189v ajll∆ w[trune tavcista boh;n ajgaqo;n Menevlaon, mittere / ut adhuc domi inmaculatam matrem invenias / pempevmen o[fr∆ e[ti oi[koi ajmuvmona mhtevra tevtmh", iam certe pater que fratres que precipiunt / h[dh gavr rJa pathvr te kasivgnhtoiv te kevlontai, Eurymacho ut nubeat / hic enim superat omnes Eujrumavcw ghvmasqai, o} ga;r peribavllei a{panta", procatores donis et augmentavit / dona / mnhsth'ra" dwvroisi kai; ejxwvfelken e[edna, ne aliqd tui nolle domos precium ferat / mhv nuv tiv seu' ajevkhti dovmwn e[kthma fevrhtai, scis enim qualis animus in pectoribus mulieris / oi\sqa ga;r oi|o" qumo;" ejni; sthvqessi gunaikov", illius vult domum augmentare cui nupser[er]it / keivnou bouletai oi\kon ojfevllein, o{" ken ojpuvoi, filiorum que priorum / et mariti amicabilis / paivdwn de; proterwn kai; kouridivoio fivloio, non recordatur / mortui / nec interogat / oujkevti mevmnhtai teqnhw'to" ouj de; metalla', sed tu cum veneris ipse committas quelibet ajlla; suv g∆ ejlqw;n aujto;" ejpitrevyeia" e{kasta, famularum que tibi optima apparet esse / dmwavwn h{ti" toi ajrivsth faivnetai ei\nai, donec tibi dederint dei venerabilem uxorem / eijsovke toi dwwsi qeoi; kudrh;n paravkoitin aliud / quid tibi verbum dicam tu autem ponas animo / a[llo ti toi e[po" ejrevw su; de; suvnqeo qumw',
14 voce: i. ‘bello’ m. sup. || 15 mittere: ut (segue una rasura) mittat nos m. s. || 16 precipiunt: sibi, alias ‘hortantur’ m. d. || 17 Eurymacho: proprium int. hic: Eurimachus m. s. superat: dicatur ‘vincit’ m. s. || 18 dona: que uxori dantur ante quam sit ducta m. d. || 20 qualis – mulieris: est m. d. || 21 vult: consulit sibi met m. s. || 22 mariti: iuvenis virginis quem in virginitate accepit m. s. || 24 committas: credulitate dabis et committes uni m. s. || 25 famularum: alicui int., sottolin. || 26 venerabilem: ‘bonam’ s. m. d. || 27 quid: ‘aliquid’ s. m. s. 19 tui: -ui su rasura || 21 vult: su rasura || 22 filiorum […] priorum: -rum su rasura mariti: -i su rasura amicabilis: corr. da amici
548
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
procatorum autem dextre optimi insidiantur mnhsthvrwn d∆ ejpithde;" ajristh'e" locovwsin, in porthmo Ithachie Sami que aspere / ejn porqmw' jIqavkh" Savmoiov te paipaloevssh", desiderantes interficere / antequam ad paternam terram venias / iJevmenoi ktei'nai pri;n patrivda gai'an iJkevsqai sed hec non puto ante / aliquem terra velabit ajlla; tav g∆ oujk ojivw pri;n kaiv tina gai'a kaqevxei, virorum procatorum / qui tibi vitam comedunt ajndrw'n mnhsthvrwn, oi{ toi bivoton katevdousin, sed procul insulam retineas benefactam navem / ajlla; eJka;" nhvsou ajpevcein eujergeva nh'a, nocte autem similiter naviges / mittet autem ventum post / nukti; d∆ oJmw'" pleivein, pevmyei dev toi ou\ron o[pisqen, f. 190r inmortalium quicumque te custodit liberat que / ajqanavtwn o{sti" se fulavssei per rJuvetaiv te, nam postquam ad primum litus Ithachie veneris / aujta;r ejph;n prwvthn ajkth;n jIqavkh" ajfivkhai, navem quidem ad civitatem mittas / et omnes socios / nh'a me;n ej" povlin ojtruvnai kai; pavnta" eJtaivrou", ipse autem primo ad custodem porcorum venias aujto;" de; prwvtista subwvth eijsafikevsqai, qui tibi porcorum custos / similiter autem tibi humilia scit / o{" toi uJw'n ejpivouro", oJmw'" dev toi h{pia oi\den, ibi autem nocte quiescas / hunc autem mittas ad civitatem intus ejnqavde nuvkt∆ ajevsai, to;n d∆ ojtruvnai povlin ei[sw, annunciacionem dicturum scientifice Penelope / ajggelivhn ejrevonta perivfroni Phnelopeivh, ob hoc quia ipse sospes es et a Pylo venisti /ˮ ou{nekav oiJ sw'" ejssi kai; ejk Puvlou eijlhvlouqa".ˮ 28 ejpithdev": adverbium, ‘studiose’ m. s. || 29 in porthmo: porqmw': in loco stricto maris, terra circumdato m. s. || 31 hec – puto: fieri int., sottolin. hec – velabit: q. d. ‘hec non puto quod fiant: ante quam te interficiant, aliquis eorum interficietur’ m. s. || 32 vitam: divicias m. inf. || 34 similiter: i. ‘eciam’ m. sup. || 39 qui – custos: est int., sottolin. ejpivouro": supra custodes est s. m. s. similiter – scit: i. ‘similia tuis, ea sencit que tu sentis’ m. d. || 42 ob – quia: causa quomodo m. s. 34 naviges: corr. da -are || 36 primum: corr. da -am || 37 mittas: su rasura || 38 venias: corr. da -ire
30
35
40
LIBRO XV
45
50
55
549
hec quidem iam sic cum dixit recessit ad longum Olympum / JH me;n a]r w}" eijpou's∆ ajpevbh pro;" makro;n [Olumpon, nam hic Nestoridem a dulci sopno exitavit / aujta;r o} Nestorivdhn ejx hJdevo" u{pnou e[geiren, plantam pede cum moverit et ipsi sermonem dixit la;x podi; kinhvsa", kaiv min pro;" mu'qon e[eipen, “surge Nestorides Pisistrate / ampliungulos equos “e[greo Nestorivdh Peisivstrate mwvnuca" i{ppou" iunge sub currubus ducens ut transiant viam /” xeu'xon uJf∆ a{rmat∆ a[gwn o[fra prhvsswsin oJdoi'o,” hunc autem Nestorides Pysistratos contra allocutus est to;n d∆ au\ Nestorivdh" Peisivstrato" ajntivon hu[da, “Telemache non est festinantes licet ad viam “Thlevmac∆ ou{pw" ejsti;n ejpeigomevnou" per oJdoi'o noctem per obscuram ducere cito autem erit aurora nuvkta dia; dnoferh;n ejlavan, tavca d∆ e[ssetai hjwv", sed exspecta donec dona ferens supra currum ponat / ajlla; mevn∆ eijsovke dw'ra fevrwn ejpidivfria qeivh, heros Atrides lancia gloriosus Menelaus / h{rw" jAtreivdh" dourikluto;" Menevlao" et sermonibus bonis cum allocutus fuerit / mittet kai; muvqoi" ajgaqoi'si paraudhvsa" ajpopevmyh, illius enim forensis amcus / recordatur diebus omnibus / tou' gavr te xei'no" mimnhvsketai h{mata pavnta f. 190v viri xinodochi quicumque dileccionem dederit /” ajndro;" xeinodovkou o{" ken filovthta paravsch…” sic fatus / statim autem aurei throni venit Dies / }W" e[fat∆ aujtivka de; crusovqrono" h[luqen jHwv",
43 hec: Pallas m. s. || 44 hic: Telemachus m. s. || 46 Pisistrate: proprium int. ampliungulos: magniungulos m. d. || 47 prhvsswsin: alias prhsomen, ‘ut transiamus’ m. d. || 48 Pysistratos: proprium int. || 48 allocutus est: dicens m. d. || 50 ducere: equos s. m. d. || 55 xinodochi: proprie ‘amicum recipientis forensem’ m. s. dileccionem dederit: curialiter et amicabiliter receperit m. s. 45 cum moverit: vel ‘percuciens’ m. s. || 54 forensis amcus: ‘amicus’ alias m. s. 55 xinodochi: corr. da -oxi
550
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
paulo post ad ipsos venit voce bonus Menelaus / ajgcivmolon dev sf∆ h\lqe boh;n ajgaqo;" Menevlao", cum surrexit a cubile / et Helena a bonicoma / ajnsta;" ejx eujnh'" JElevnh" para; kallikovmoio, hunc autem ut intellexit Ulixis amicus filius / to;n d∆ w}" ou\n ejnovhsen jOdussh'o" fivlo" uiJov", festinans iam veste circum corpus varia spercovmeno" rJa citw'na peri; croi; sigaloventa induit et magnam togam supra robustos posuit humeros / du'nen kai; mevga favro" ejpi; stibaroi'" bavlet∆ w[moi" heros / ivit que extra adstans autem allocutus est h{rw", bh' de; quvraze paristavmeno" de; prothuvda. “Atrides Menelae Iove nutrite gloria populorum / “ jAtreivdh Menevlae diotrefe;" o[rcame law'n, iam nunc me mittas amicam ad paternam terram h[dh nu'n m∆ ajpovpempe fivlhn ej" patrivda gai'an, iam quidem michi animus desiderat domum ut veniam” h[dh gavr moi qumo;" ejevldetai oi[kad∆ ijkevsqai.” huic autem retribuit postea voce / bonus Menelaus To;n d∆ hjmeivbet∆ e[peita boh;n ajgaqo;" Menevlao"… “Telemache non ego multum tempus hic retinebo “Thlevmac∆ ou[ti s∆ e[gwge polu;n crovnon ejnqavd∆ ejruvxw desiderantem reditum / reprehendo autem et alium iJevmenon novstoio, nemessw'mai de; kai; a[llw, virum xinodochon qui ultra modum quidem dilexerit ajndri; xeinodovkw, o{" k∆ e[xoca me;n filevhsin, 60 veste: interulam m. s. varia: i. ‘nitida’ (corr. da -am) int. || 61 induit: se s. int., sottolin. || 62 ivit: ‘venit’ s. m. s. || 66 voce: ‘bello’ s., eo quod in bello vox et rumor fit m. s. || 68-70 reprehendo – oderit: q. d. ‘reprehendo virum qui ultra modum diligit amicum, i. ultra mensuram, et qui oderit eciam ultra modum’ m. s. || 68 desiderantem: protum et dispositum existentem m. s. || 69 xinodochon: amicos recipientem m. s. 67 retinebo: alias ‘coerceam ut stes’ m. s. 58 Helena […] bonicoma: -a corr. da e || 59 fivlo" uiJov": -o" corr. da on amicus filius: -us corr. da um || 60 veste […] varia: corr. da -em -am || 61 robustos […] humeros: -os corr. da is || 62 prothuvda: corr. da pros- || 66 voce: su rasura || 68 reprehendo: corr. da -eo || 69 ultra modum: su rasura
60
64
65
70
LIBRO XV
70
75
80
80
551
ultra modum que oderit meliora autem conveniencia omnia sunt / e[xoca d∆ ajcqaivrhsin ajmeivnw d∆ ai[sima pavnta, simile malum est qui non volentem redire i\son toi kako;n e[sq∆ o{" t∆ oujk ejqevlonta nevesqai, amicum hortatur / et qui festinantem retinet / xei'non ejpotrunei… kai; o}" ejssuvmenon kateruvkei. convenit amicum adstantem diligere volentem autem mittere / crh; xei'non pareovnta filei'n ejqevlonta de; pevmpein, sed quidem exspecta donec dona ferens in curru ponam / ajlla; mevn∆ eijsovke dw'ra fevrwn ejpidivfria qeivw, f. 191r bona tu autem oculis videbis dicam que feminis / kala; su; d∆ ojfqalmoi'sin i[dh", ei[pw de; gunaixiv, cenam in atriis ut preparent satis intus existentibus / dei'pnon ejni; mmegavroi" tetukei'n / a{li" e[ndon ejovntwn, pro utroque gloria que et pulcritudine et utilitate / ajmfovteron ku'do" te kai; ajglai?h kai; o[neiar, cum cenaveritis / ibitis multam per inmensam terram / deipnhvsanta" ijmen pollh;n ejp∆ ajpeivrona gai'an, si autem vis delectari per Hellada et medium Argon / eij d∆ ejqevlei" tarfqh'nai ajn∆ JEllavda kai; mevson [Argo" ut te ipse sequar / iungam que tibi equos / o{frav toi aujto;" e{pwmai uJpozeuvxw dev toi i{ppou", per civitates autem hominum conducam / non autem aliquis nos a[stea d∆ ajnqrwvpwn hJghvsomai, ouj dev ti" hJmeva", vane remittet / dabit autem opera ad ferendum / au{tw" ajpopevmyei dwvsei dev te e[rga fevresqai,
71-73 nota m. s. || 73 convenit: i. ‘conveniens est’ m. s. || 76 existentibus: rebus m. d. || 77 sumemus cibum m. d. gloria – utilitate: s. int. gloria: preparacione animi m. s. pulcritudine: ‘leticia’ s. m. d. || 79-80 q. d. ‘veniam tecum si vis ire solaciando per medium Argon’ m. d. || 81 conducam: i. ‘dux ero’ m. d. || 82 vane: sine aliqua re m. s. remittet: retromittet m. s. opera: ‘dona’ s. m. d. 70 ultra modum: su rasura || 71 redire: segue una rasura || 75 videbis: -bis su rasura feminis: -s su rasura || 77 utroque: corr. da utrum- pulcritudine: -i2- su rasura utilitate: -te su rasura || 80 o{frav: corr. da o[-
552
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
vel aliquem tripodum boni ferri vel lebetum hjev tina tripovdwn ejuücavlkwn hje; lebhvtwn, vel duas mulas / vel aureum calicem /” hje; duv∆ hJmiovnou", hje; cruvseion a[leison.” hunc autem Telemachus scientificus contra alloquebatur To;n d∆ au\ Thlevmaco" pepnumevno" ajntivon hu[da, “Atrides Menelae Iove nutrite gloria populorum / “ jAtreivdh Menevlae diotrefe;" o[rcame law'n, volo nunc redire ad nostra / non enim post bouvlomai h[dh nei'sqai ejf∆ hJmevter∆ ouj ga;r o[pisqen, custodem cum veni liqui in possessionibus meis / ou\ron ijw;n katevleipon ejpi; kteavtessin ejmoi'sin. ne patrem antitheum querens ipse peream / mh; patevr∆ ajntivqeon dizhvmeno" auJto;" o[lwmai, vel aliquid michi ab atriis iocale bonum ammittatur /” h[ tiv moi ejk megavrwn keimhvlion ejsqlo;n o[lhtai.” nam postquam hoc audivit voce bonus Menelaus / aujta;r ejpei; tov g∆ a[kousse boh;n ajgaqo;" Menevlao", statim iam proprie uxori atque famulabus precepi / aujtivk∆ a]r h| ajlovcw hjde; smwh'si kevleuse cenam in atriis ut prepararent s[t]atis intus existentibus / dei'pnon ejni; mmegavroi" tetukei'n / a{li" e[ndon ejovntwn / paulo post venit Boithides Eteoneus ajgcivmolon de; h\lqe Bohqoivdh" jEtewneuv": cum surrexit a cubile / quia non multum habitabat procul ipsum / ajnsta;" ejx eujnh'", ejpei; ouj polu; nai'en ajp∆ aujtou', f. 191v huic ignem ut arderet precepit voce bonus Menelaus to;n pu'r kei'ai a[nwge boh;n ajgaqo;" Menevlao", 83 lebetum: aliq[ui]uem s. m. d. || 86 gloria: ‘princeps’, ‘exellencia’ s. m. d. || 88 ou\ron: ‘uron’, i. ventum bonum et meliorem qui sit m. s. || 89 timeo m. s. antitheum: antitheum, equalem deo m. d. || 93 existentibus: rebus m. d. || 94 Boithides: patronomicum est: ‘filius Boithi (proprium s. l.)’ m. inf. Eteoneus: proprium int. famulus Menelai m. d. || 96 ut arderet: ut accenderet m. s. 87 post: alias ‘retro’ m. d. 85 hunc: corr. da huic || 86 nutrite: su rasura || 88 veni: corr. da veniens katevleipon: corr. da katevli- || 89 peream: precede una rasura || 96 ajgaqov": corr. da -ovn
85
90
90
95
LIBRO XV
553
assare que carnes / hic autem non inobediit cum audiverit / ojpth'sai te krew'n, o{ d∆ a]r oujk∆ ajpivqhsen ajkouvsa", ipse autem ad thalamum descendit umbrosum / aujto;" d∆ ej" qavlamon katebhvseto khwventa, non solus simul ipso Helena ivit et Megapenthis / 100 oujk∆ oi\o" a{ma tw' g∆ JElevnh kive kai; Megapevnqh" sed quando iam venerunt ubi eius iocalia iacebant / dhv r∆ i{konto, q∆ o{qi oiJ keimhvlia kei'to, 100 ajll∆ o{te Atrides quidem iam calicem cepit utraque parte rotundum / jAtreivdh" me;n e[peita devpa" lavben ajmfikuvpellon, filio autem crateram ut portaret Megapenthei precepit / uiJo;n de; krhth'ra fevrein Megapevnqeo" a[nwgen, argenteum / Helena autem adstitit in cassiculis / ajrguvreon, JElevnh de; parivstato fwriavmoisin, ubi erant eius pepli varii quos fecit ipsa e[nq∆ e[san oiJ pevploi pampoivkiloi, ou}" kavmen aujthv, horum unum cum elevavit Helena tulit diva feminarum / e{n∆ ajeiramevnh JElevnh fevre di'a gunaikw'n, 105 tw'n qui pulcrior erat varietatibus / atque magnus / o}" kavllisto" e[hn poikivlmasin, hjde; mevgisto", stella autem sicuti nitebat iacebat autem ultimus aliorum / ajsth;r d∆ w}" ajpevlampen, e[keito de; neivato" a[llwn, moti sunt ut irent primi per domum donec venerunt ba'n d∆ ijevnai protevrw dia; dwvmato" e{w" i{konto, ad Telemachum hunc affatus est flavus Menelaus / tovnde prosevfh xanqo;" Menevlao", 110 Thlevmacon, “Telemache / vere reditum sicuti sensibus tuis desideras / 110 “Thlevmac∆ h[toi novston o{pw" fresi; sh'si menoina'", sic tibi Iuppiter perficiat magnisonus vir Iunonis / w{" toi Zeu;" televseie ejrivgdoupo" povsi" {Hrh", 97 assare: ut assaret m. s. || 98 ipse: Menelaus m. s. || 99 Megapenthis: proprium int. filius eius int., sottolin. || 102 Megapenthei: proprium int. || 106 varietatibus: pincturis m. s. || 110 desideras: i. ‘disponis’ m. d. || 111 magnisonus: i. ‘magni strepiti’ int., sottolin. 105 elevavit: vel ‘acepit’ m. s. 99 Megapevnqh": corr. da Mev-
554
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
donum autem / inter quot in mea domo iocalia iacent / dw'ron d∆ o{ss∆ ejn ejmw' oi[kw keimhvlia kei'tai, dabo quod pulcrius et honorabilius est / dwvsw o} kavlliston kai; timhevstatovn ejsti dabo autem tibi cratera ordinatum / argenteus autem dwvsw dev oiJ krhth'ra tetugmevnon, ajrguvreo" de; est totus / auro autem labia iuncta sunt / e[stin a{pa" crusw' d∆ ejpi; ceivlea kekravantai 115 opus autem Mulciberi dedit autem michi gloriosus heros / e[rgon d∆ JHfaivstoio, povren dev oiJ faivdimo" h{rw" f. 192r Sydoniorum imperator / quando propria domus velavit / Sidonivwn basileuv", o{q∆ eJo;" dovmo" ajmf∆ ejkavluye illuc me reversum / tibi autem volo hoc concedere” kei'qi me nosthvsanta, tei÷n d∆ ejqevlw tovd∆ ojpavssai.” sic cum dicit in manibus posuit calicem undique rotundum / }W" eijpw;n ejn cersi; tivqei devpa" ajmfikuvpellon, 120 heros Atrides hic autem vero cratera nitidum / h{rw" jAtreivdh", oJ d∆ a[ra krhth'ra faeinovn, 120 posuit ibi antea ferens fortis Megapenthis / qh'k∆ aujtou' propavroiqe fevrwn kratero;" Megapevnqh", argenteum Helena autem adstitit pulcrigena ajrguvreon, JElevnh de; parivstato kallipavrho" peplum habens in manu verbum fata ac nominabat / pevplon e[cous∆ ejn ceiri; e[po" t∆ e[fat∆ ejk t∆ ojnovmazen, “donum tibi et ego fili amice hoc do / “dw'ron toi kai; ejgw; tevknon fivle tou'to divdwmi
112 iocalia: i. ‘thesauros’ int., sottolin. || 113 q. d. ‘de omnibus quot in mea domo iocalia iacent dabo melius’ m. s. quod – est: inter omnia iocalia que habeo m. d. || 114 dabo – ordinatum: s. m. s. ordinatum: bene factum m. s. || 115 i. dopo sunt int. || 117 Sydoniorum: populorum m. s. velavit: ipsum me m. d. || 118 illuc – reversum: de bello troiano s.; in reditu eius transivit per illas partes m. s. || 121 Megapenthis: proprium int. filius Menelai m. d. || 123 habens: ‘tenens’ s. m. s. 115 iuncta: vel ‘capta’, ‘mixta’ s. m. d. || 118 concedere: vel ‘largyri’ m. d. 112 quot: su rasura || 115 iuncta: su rasura || 116 michi: su rasura || 118 reversum: -um su rasura
LIBRO XV
555
in memoriam Helene manuum multi desiderii in numpciarum tempore / E J levnh" ceirw'n poluhravtou ej" gavmou w{rhn, 125 mnh'm∆ tue uxori ut ferat / donec autem amicabilem penes matrem sh' ajlovcw forevein, teivw" de; fivlh para; mhtri; iaceat in atrio / tu autem michi gaudens venias / keivsqw ejni; mmegavrw, su; dev moi caivrwn ajfivkoio, domum ad bene factam et tuam ad paternam terram /” oi\kon eju>ktivmenon kai; sh;n ej" patrivda gai'an,” sic cum dicit in manibus posuit / hic autem recepit gaudens / w}" eijpou's∆ ejn cersi; tivqei o{ d∆ ejdevxato caivrwn, 130 et hec quidem in sporta posuit Pisistratos heros ej" peivrinqa tivqei Peisivstrato" h{rw", 130 kai; ta me;n cum receperit et de omnibus proprio recordatus fuit animo / dexavmeno", kai; pavnta eJw' mnhvsato qumw', hos autem duxit ad domum caput flavus Menelaus / tou;" d∆ h\ge pro;" dw'ma kavrh xanqo;" Menevlao" sederunt autem postea in currubus que thronis que / eJzevsqhn d∆ a]r e[peita kata; klismouv" te qrovnou" te, cherniva autem pedisequa vase fudit ferens / cevrniba d∆ ajmfivpolo" procovw ejpevceue fevrousa bono aureo supra argenteum lebetem / 135 kalh' cruseivh uJpe;r ajrgurevoio levbhto", ut lavarentur / penes ordinatam extendit mensam / nivyasqai de; para; xesth;n ejtavnusse travpezan, f. 192v Cererem autem venerabilis custos anteposuit ferens / si'ton d∆ aijdoivh tamivh parevqhke fevrousa cibos multos supra posuit grates agens adstantibus / ei[data poll∆ ejpiqei'sa carizomevnh pareovntwn,
126-127 donec – atrio: donec uxorem ducas, stabit in atrio matris m. d. || 127 postilla erasa sul m. d. || 130 in sporta: ‘in vase’ s. m. d. Pisistratos: proprium int. || 133 currubus: sedibus ad modum currus m. d. || 134 cherniva: lavamina manuum m. s. vase: ‘vase’ s. m. inf. 125 memoriam: vel ‘recordacionem’ et ‘signum’ m. s. || 138 cibos: alias ‘epulas’ vel ‘fercula’ m. s. 125 w{rhn: corr. da w[- || 127 venias: su rasura || 131 receperit: corr. da recip- || 134 vase: su rasura
556
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
penes autem Boidhides carnes divisit et dedit partes / pa;r de; Bohqoivdh" kreva daiveto kai; nevme moivra", 140 pincernabat autem filius Menelai gloriosi wjnocovei d∆ uiJo;" Menelavou kudalivmoio 140 hii autem ad utilia pronte ante posita manus extendebant / oi{ d∆ ejponeivaq∆ eJtoi'ma prokeivmena cei'ra" i[allon… nam postquam poti et cibi desiderium extraxerunt aujta;r ejpei; povsio" kai; ejdhtuvo" ejx ejron e[nto, iam tunc Telemachus et Nestoris gloriosus filius / dh; tovte Thlevmaco" kai; Nevstoro" ajglao;" uiJov", equos iunxerunt supra que currus varios adscenderunt i{ppou" te zeuvgnunt∆ ajnav q∆ a{rmata poikivl∆ e[bainon, atque duxerunt per vestibulum et porticum magnisonam ejk d∆ e[lasan proquvroio, kai; aijqouvsh" ejridouvpou, 145 cum illis autem Atrides ibat / flavus Menelaus tou;" de; mevt∆ jAtreivdh" e[kie xanqo;" Menevlao", vinum habens in manu dulcorantem sensus dextera oi\non e[cwn ejn ceiri; melivfrona dexiterh'fi in calyce aureo ut cum libarent recederent / ejn devpai> crusevw o[fra leivyante kioivthn, stetit que equos ante curialitatem ostendens alloquebatur sth' d∆ i{ppwn propavroiqe dediskovmeno" de; proshu'da 150 “gaudete o iuvenes et Nestori pastori populorum “caivreton w\ kourw kai; Nestori poimevni law'n, 150 dicatis vere enim michi pater sicuti humilis fuit / eijpei'n, h\ ga;r e[moige path;r wJ" h{pio" h\en, quando in Troia pugnabamus filii Achivorum /” oJppovt∆ ejni; Troivh polemivzomen ui|e" jAcaiw'n.”
139 Boidhides: proprium int. Menelai famulus m. s. || 142 extraxerunt: se s. int., sottolin. || 145 magnisonam: propter echo que fit (-t dopo la corr.) m. s. || 147 habens: ‘tenens’ s. m. s. || 151 dicatis: ‘dicatis’ s., vel ‘dignamini’ m. s. 145 per vestibulum: vel ‘per claustrum’ m. s. 141 utilia: segue una rasura || 142 extraxerunt: extrax- su rasura || 143 Nestoris: corr. da -os || 146 Menelaus: segue una rasura || 149 autem eraso sopra de; || 152 m. s.
LIBRO XV
557
hunc autem Telemachus scientificus contra alloquebatur to;n d∆ au\ Thlevmaco" pepnumevno" ajntivon hu[da, “et valde illi Iove nutrite o Menelae sicuti dicis “kai; livhn keivnw ge diotrefe" w\ Menevlae wJ" ajgoreuvei", omnia venientes dicemus utinam enim ego sic ga;r ejgw;n w{", 155 pavnta de; ejlqovnte" katalevxomen, ai] reversus Ithachiam cum venerim Ulixis in domo / nosthvsa" jIqavkhn de; kiwn jOdush'∆ ejni; oi[kw, dicerem / sicuti a te michi cum contingerit amicicia / omnis ei[poim∆ wJ" para; sei'o tucw;n filovthto" aJpash", f. 193r venio / nam ego iocalia multa et bona /” e[rcomai, aujta;r ejgw; keimhvlia polla; kai; ejsqlav.” sic vero dicente volavit dexter avis / }W" a[ra eijpovnti / ejpevptato dexio;" o[rni" 160 aquila albam anserem ferens ungibus magnam / fevrwn ojnuvcessi pevlwron, 160 aijeto;" ajrgh;n ch'na sedentem a claustro / hii autem clamantes / sequebantur / h{menon ejx aujlh'", oi{ d∆ ijuvzonte" e{ponto, viri atque femine / hec autem ipsos iuxta cum venerit ajnevre" hjde; gunai'ke", oJ dev sfisin ejgguvqen ejlqwvn, dexter accesit ante equos hii autem cum viderunt dexio;" h[i>xe provsq∆ i{ppwn oiJ de; ijdovnte", gavisi sunt / et omnibus in sensibus animus letatus fuit ghvqhsan, kai; pa'sin ejni; fresi; qumo;" ijavnqh, istis autem Nestorides Pysistratus incepit sermonem / Nestorivdh" Peisivstrato" h[rceto muvqwn, 165 toi'si de; “loquere tu Menelae Iove nutrite gloria populorum / “fravzeo su; Menevlae diotrefe;" o[rcame law'n vel nobis hoc manifestavit deus signum vel tibi ipsi /” h] nw'i>n tov d∆ e[fhne qeo;" tevra", hje; soi; aujtw'.” sic fatus / cogitavit autem Martis amicus Menelaus / }W" favto, mermhvrixe d∆ ajrhi?filo" Menevlao", 158 ego – bona: fero s. m. d. || 162 hec: aquila int. || 163 dexter: i. ‘ad partes dextras’ m. s. accesit: commotus fuit m. s. || 165 Pysistratus: proprium int. || 166 gloria: ‘exellencia’ s. m. d. || 167 manifestavit […] signum: ostendit signum m. s. 157 omnis: su rasura || 162 venerit: -erit su rasura
558
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
quomodo ipsi per conveniens responderet cum intellexerit o{ppw" oiJ kata; moi'ran uJpokrivnato nohvsa", 170 huic autem Helena longi pepli cum ante incepit fata sermonem / to;n d∆ JElevnh tanuvpeplo" uJpofqamevnh favto mu'qon, 170 “audiatis me nam ego vacicinabor sicuti in animo “klu'te meu', aujta;r ejgw; manteuvsomai wJ" ejni; qumw', inmortales ponunt et sicuti perfici puto / ajqavnatoi bavllousi, kai; w}" televesqai ojivw, sicuti hic anserem rapuit educatam in domo / w}" o{de ch'n∆ h[rpax∆ ajtitallomevnhn ejni; oi[kw, cum venerat a monte ubi ipsius generacio que partus que / ejlqw;n ejx o[reo", o{qi oiJ genehv te tovko" te sic Ulixes mala multa passus et multa pererratus w}" jOdusseu;" kaka; polla; paqw;n kai; poll∆ ejpalhqei;" f. 193v 175 domum revertetur et redet vel et iam oi[kade nosthvsei kai; tivsetai / hje; kai; h[dh domi / nam procatoribus malum omnibus plantat /” oi[koi ajta;r mnhsthvressi kako;n pavntessi futeuvei.” hanc autem Telemachus scientificus contra alloquebatur / th;n d∆ au\ Thlevmaco" pepnumevno" ajntivon hu[da, “sic nunc Iuppiter ponet magnisonus vir Iunonis / “ou{tw nu'n Zeu;" qeivh ejrivgdoupo" povsi" {Hrhn mavstin bavle toi; de; mavl∆ w\ka, commoti fuerut ad campum per civitatem dispositi h[i>xan pedivon de dia; ptovlio" memaw'te",
169 postilla erasa sul m. d. || 170 cum – incepit: ante incipiens m. d. fata: est s. int., sottolin. || 172 sicuti perfici: sicuti perfecta erunt m. d. || 176 redet: i. ‘ulcionem sumet’ m. s. iam: ‘nunc’ s. m. d. || 177 domi: est int., sottolin. est s. m. s. plantat: preparat int., sottolin. || 179 ponet: faciet m. s. i. ‘faciet’ m. s. || 180 ibi: in domo s. m. s. || 182 dispositi: i. ‘pronti existentes’ m. d. 169 responderet: corr. da respondit || 170 incepit: su rasura || 175 poll∆ ejpalhqei;": poll∆ ej- corr. da polla; || 181 dixit: su rasura
LIBRO XV
559
hii autem diuturni movebant iugum circum tenentes oiJ de; panhmevrioi seion zugo;n ajmfi;" e[conte", intravit tunc sol umbrate que omnes calles fuerunt duvse tovt∆ hjevlio", skiovwntov te pa'sai ajguiaiv, ad Phiras autem venerunt Dioclei ad domum / 185 ej" Fhra;" d∆ i{konto Dioklh'o" poti; dw'ma filii Ortilochio / quem Alpheus genuit filium / uiJevo" jOrtilovcoio to;n jAlfeio;" tevke pai'da, ibi nocte quiescerunt / hic istis exenia dedit / ejnqavde nuvkt∆ a[esan oJ de; pa;r toi'" xeivnia qh'ken… quando autem irigenia apparuit rubei pepli Aurora \Hmo" d∆ hjrigevneia favnh rJododavktulo" jHw;" equos que iunxerunt supra que currus varios adscenderunt / 190 i{ppou" te zeuvgnunt∆ ajnav q∆ a{rmata poikivl∆ e[bainon atque extraxerunt per vestibulum et porticum magnisonam 190 ejk d∆ e[lasan proquvroio kai; aijqouvsh" ejridouvpou, scuticaverunt autem ut irent / isti autem non nolentes volaverunt / mavstixan d∆ ejlavan, tw; d∆ oujk∆ a[konte petevsqhn, cito autem postea venerunt Pyli altam civitatem / ai\ya d∆ e[peiq∆ i{konto Puvlou aijpu; ptoliveqron… et tunc Telemachus vociferabat Nestoris filium / kai; tovte Thlevmaco" prosefwvnee Nevstoro" uiJovn, f. 194r “Nestorides quomodo iam michi promittens perfeceris “Nestorivdh pw'" kevn moi uJposcovmeno" televseia", sermonem meum / amici autem totaliter gloriamur esse / 195 mu'qon ejmo;n xei'noi de; diampere;" eujcovmeq∆ ei\nai, a parentum amicicia / nam et de simili etate sumus / ejk patevrwn filovthto", aujta;r kai; oJmhvlike" eijmevn,
183 diuturni: per totam diem m. s. movebant: i. ‘ferebant’ m. s. || 185 Phiras: civitas est Laconie m. s. Dioclei: proprium int. || 186 Ortilochio: proprium int. Alpheus: fluvius int., sottolin. || 188 irigenia: aere se generans m. s. || 190 extraxerunt: duxerunt m. s. || 192 Pyli: in qua Nestor erat m. inf. || 193 Telemachus: proprium int. || 194 Nestorides: o int., sottolin. || 195 totaliter: semper int., sottolin. ‘semper’ s., ‘in eternum’ m. s. 183 movebant: -bant dopo la corr. || 187 quiescerunt: su rasura rasura sopra pa;r dedit: su rasura || 190 vestibulum: su rasura || 194 perfeceris: corr. da perfi-
560
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
hec autem via et maxime in similibus sensibus imposuit h{ de d∆ oJdo;" kai; ma'llon oJmofrosuvnhsin ejnh'ken, non me extra duc navem Iove nutrite / sed linquas ibi / mhv me pare;x a[ge nh'a diotrefev", ajlla; livp∆ aujtou', ne me senex nolentem teneat propria in domo / mhv m∆ oJ gevrwn ajevkonta katavsch w| ejni; oi[kw, 200 desiderans diligere / michi autem necessitas cito ire” iJevmeno" filevein, ejme; de; crew; qa'sson iJkevsqai…” 200 sic fatus / Nestorides autem proprio consuluit animo / }W" favto / Nestorivdh" d∆ a]r ejw' sumfravssato qumw', quomodo sibi secundum conveniens promittens perficeret / o{ppw" oiJ kata; moi'ran uJposcovmeno" televseien, sic autem ipsi sencienti placuit utilius esse / w|de dev oiJ fronevonti doavssato kevrdion ei\nai, retrovertit equos ad navem citam et litus maris / strevy∆ i{ppou" ejpi; nh'a qoh;n kai; qi'na qalavssh", navis autem in puppi imposuit pulcra dona / nhi÷ d∆ ejni; pruvmnh ejxaivnuto kavllima dw'ra, 205 vestem aurum que que ipsi Menelaus dedit / ejsqh'ta crusovn te tav oiJ Menevlao" e[dwke, et ipsum vociferatus verba pennosa loquebatur kaiv min fwnhvsa", e[pea pteroventa pothuvda, “festinacione nunc adscende / precipe que omnibus sociis / “spoudh' nu'n ajnavbaine, kevleuev te pavnta" eJtaivrou", ante me domum redire annunciare que seni pri;n ejme; oi[kad∆ ijkevsqai, ajpaggei'lai te gevronti, 210
197 in – sensibus: ut idem sentiremus m. d. ut eodem vel idem senciamus m. d. i. ‘unum sentiremur’ m. d. || 199 senex: Nestor int., sottolin. || 200 diligere: curialitatem facere et curialiter tenere m. s. necessitas: est m. d. || 201 consuluit: cogitavit et consilium habuit m. d. || 203-204 nam Telemachus navem dimiserat Pylo et equester iverat ad Menelaum m. d. || 203 utilius esse: s. hoc quod fecit m. s. || 205 puppi: pars est navis m. s. || 208-209 i. ‘festina et recedas ante quam ego vadam domum et seni dicam’ m. d. 200 ire: vel ‘redire’ m. d. 197 similibus: rasura fra simili- e -bus || 200 crew;: m. d. || 205 imposuit: su rasura || 207 verba pennosa: -a su rasura loquebatur: precede una rasura
LIBRO XV
561
bene enim ego hoc scio in sensu et in animo / ga;r ejgw; tovde oi\da kata; frevna kai; kata; qumovn, 210 eu\ qualis illius animus fortis non te relinquet / oi|o" ejkeivnou qumo;" uJpevrbio", ou[ se meqhvsei. sed ipse vocaturus huc veniet non autem te fateor ajll∆ aujto;" kalevwn deu'r∆ ei[setai, ouj dev se fhmiv, f. 194v retro ire vacuum / valde enim irascetur certe” a]y ijevnai keneovn, mavla ga;r kecolwvsetai e[mph"…” sic vero vociferatus percussit bonicomos equos / }W" a[ra fwnhvsa" e[lasen kallivtrica" i{ppou" retro Pyliorum ad civitatem cito autem ad domos venit / qow'" d∆ a[ra dwvmaq∆ i{kane, 215 a]y Pulivwn eij" a[stu, Telemachus autem sociis / hortans / precepit / Thlevmaco" d∆ eJtavroisin ejpotruvnwn ejkevleusen, “ordinate instrumenta socii navi in nigra “ejnkosmei'te ta; teuvce∆ eJtai'roi nhi÷ melaivnh, nos que adscendamus ut transeamus viam” aujtoiv t∆ ajmbaivnwmen i{na prhvsswmen oJdoi'o,” sic fatus hii autem vero hunc valde quidem audiebant atque }W" e[faq∆ oiJ d∆ a[ra tou' mavla me;n kluvon hjd∆ 220 obediebant ejpivqonto, navem autem intrabant et in sedibus sedebant / d∆ a[r∆ ei[sbainon kai; ejpi; klhi¿si kavqizon, 220 nh'a certe hic hec laborabat et orabat / venit Athena / h[toi oJ me;n ta; ponei'to kai; eu[ceto qu'e d∆ jAqhvnh, navis in puppi / iuxta autem ipsam venit vir / nhi÷ para; prumnh'iü, scedovqen dev oiJ h[luqen ajnhvr,
210 kai;: kai; m. d. || 211 fortis: ‘nobilis’, ‘fortis’ s. m. inf. || 213 irascetur: quia tu vadis sine locucione et licencia sua m. s. || 216 hortans: ipsos int., sottolin. precepit: dicens m. d. || 217 ordinate: in ordine ponatis m. s. || 221-224 venit – erat: nunc ponit quomodo venit Athena ad navem Telemachi et quidam alius vacicinator Melampodis filius m. s. || 222 puppi: ultima pars navis m. s. 211 relinquet: vel ‘dimittet’ m. d. 211 fortis: su rasura || 221 venit: su rasura || 222 puppi: corr. da -im
562
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
alienigena fugiens ab Argon virum cum interfecerat / thledapo;" feuvgwn ejx [Argeo" a[ndra katakta;" vacicinator / nam generacione Melampodis nepos erat / mavnti", ajta;r genehvn ge Melavmpodo" ejkgono" h\en, qui antea quidem condam habitabat Pylo in matre ovium / 225 o}" pri;n mevn pot∆ e[naie Puvlw ejni; mhtevri mhvlwn, dives Pyliiensibus valde exellentibus in domibus habitans / ajfneio;" Pulivoisi mevg∆ e[xoca dwvmata naivwn, iam tunc ad alium populum venit a patria fugiens / dh; tovt∆ a[llon dh'mon ajfivketo patrivda feuvgwn, Nelea que magnanimum gloriosissimum vivencium Nhleva te megavqumon ajgauovtaton zwovntwn, qui eius res multas perfecto in anno 230 o{" oiJ crhvmata polla; telesfovron eij" ejniauto;n habebat vi / hic autem usque quidem in atriis Phylaci ei\ce bivh, oJ de; tevw" me;n ejni; mmegavroi" Fulavkoio 230 ligamine in forti ligatus erat fortes anxietates paciens / desmw' ejn ajrgalevw devdeto krater∆ a[lgea pavscwn, f. 195r causa Nelei puelle erroris que gravis / ei{neka Nhlh'o" kouvrh" a{th" te bareivh", quam sibi in sensibus posuit dea gravis Erinis / thvn oiJ ejpi; fresi; qh'ke qea; daplh'ti" jErinnu'", sed hic quidem fugit flagellum et duxit boves magnivocos ajll∆ oJ me;n e[kfuge kh'ra kai; h[lasse bou'" ejrimuvkou", ad Pylon a Fylaci et ulcionem sumpsit de opere inconvenienti / 235 ej" Puvlon ejk Fulavkh" kai; ejtivsato e[rgon ajeikev"… 223 alienigena: forensis alibi natus m. s. || 224 Melampodis: proprium int. filius fuit Melampi; ab Iphiclo boves accepit m. s. || 225 qui: Melampus m. s. || 226 exellentibus – habitans: i. ‘exellentes domos habebat’ m. s. || 227 sgg. (-237) hystoria istius Melampodis scripta est in libro undecimo m. s. || 228-230 Nelea – vi: Nilea tenuit res vi Melampodis, dum Melampus pro bobus carceratus fuerat; postea Melampus boves duxit et fratri suo filiam Nilei dedit m. inf. || 230 habebat: tenebat; dum ipse ad boves ducendas iverat, Neleus res suas tenebat m. s. usque: ad annum s. m. inf. Phylaci: civitas int. civitas m. inf. || 233 gravis: gravis, omnes percuciens, que apropinquatur leviter ad male faciendum (su rasura) m. d. || 235 Fylaci: civitas int. ulcionem – inconvenienti: cum substinuit m. d. 224 vacicinator: su rasura || 227 patria: corr. da -am || 233 gravis: su rasura Erinis: corr. da -es
LIBRO XV
563
antitheo Nelei / fratris autem mulierem / ajntivqeon Nhlh'a / kasignhvtw de; gunai'ka duxit ad domos hic autem ad aliorum venit populum / hjgavgeto pro;" dwvmaq∆ o{ d∆ a[llwn i{keto dh'mon, Argon ad hyppoboton / ibi enim ipsi laudabile erat / [Argo" ej" iJppovboton, tovqi gavr nu oiJ ai[simon h\en, habitare multis dominanti Argivis / 240 naievmenai polloi'sin ajnavssant∆ jArgeivoisin, ibi sibi nupsit mulier / et altam fecit domum / gunai'ka, kai; uJyerefe;" qeto dw'ma, 240 ejnqavd∆ e[ghme genuit autem Antiphatin et Mantion / filios fortes / geivnato d∆ jAntifavthn kai; Mavntion ui|e krataiw', Antiphates quidem genuit Oiclea magnanimum / jAntifavth" me;n tivkten jOi>klh'a mmegavqumon, nam Oïcleis bellicosum Amphiarium / aujta;r jOi>kleivh" laossovon jAmfiavrhon, quem ab animo dilexit Iuppiter egiochus et Apollo / o}n peri; kh'ri fivlei Zeuv" t∆ aijgivoco" kai; jApovllwn, omniusmodi dileccione non autem venit senectutis ad limen / filovtht∆ ouj d∆ i{keto ghvrao" oujdovn, 245 pantoivhn sed periit in Thebis femenilium causa donorum / ajll∆ o[let∆ ejn Qhvbhsi gunaivwn ei{neka dwvrwn, huius autem filii nati fuerunt / Alcmaon Amphilochus que / tou' d∆ uiJei'" ejgevnont∆ jAlkmavwn jAmfivlocov" te, Mantius / autem genuit Polyfidem Clyton te Mavntio" au\ tevketo Polufeivdeav te Klei'ton te 236 antitheo: i. ‘equalis deo’ m. s. || 238 hyppoboton: equos nutrietem m. s. || 240 sibi nupsit: i. ‘sibi dedit’ m. d. || 241 Melampodi m. s. Antiphatin: proprium int. Mantion: proprium int. || 242 Antiphates: proprium int. Oiclea: proprium int. || 243 Oïcleis: proprium int. bellicosum: bellicosum m. d. Amphiarium: proprium int. vatem m. d. || 244 egiochus: capram lactans m. d. || 246 femenilium – donorum: i. per monile m. d. || 247 huius: Amphiarai m. s. Alcmaon: proprium int. || 248 Mantius: proprium int. Polyfidem: proprium int. Clyton: proprium int. 238 laudabile: vel ‘placibile’ m. d. 236 Nelei: -i su rasura || 239 dominanti: -i su rasura || 243 bellicosum: su rasura
564
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
sed certe Cliton aurithrona rapuit / Aurora ajll∆ h[toi Klei'ton te crusovqrono" h{rpasen, jHw;" 250 pulcritudinis causa sui / ut inmortalibus inesset / kavlleo" ei{neka sei'o i{n∆ ajqanavtoisi met∆ ei[h, f. 195v 250 nam magnanimum Polyfidea vacicinatorem Apollo aujta;r uJpevrqumon Polufeivdea mavntin jApovllwn, fecit mortalium valde optimum / postquam mortuus fuit Amphiarraus / qh'ke brotw'n o[c∆ a[riston ejpei; qavnen A j mfiavrho", qui iam in Yperisii autem habitavit pro patre iratus / o{" r∆ JUperhsivhn, d∆ ajpenavssato patri; colwqeiv", ibi hic habitans vacicinabatur omnibus mortalibus / e[nq∆ o{ ge naietavwn manteuveto pa'si brotoi'si, huius quidem filius venit Theoclymenos nomen erat / tou' me;n a]r uiJo;" ejph'lqe Qeokluvmeno" d∆ o[nom∆ h\en, 255 qui tunc Telemachum iuxta stetit / hunc autem invenit o}" tovte Thlemavcou pevla" i{stato, to;n d∆ ejkivcanen, festinantem et venientem cita in navi nigra / speuvdont∆ ejrcovmenovn te qoh' para; nhi÷ melaivnh, et ipsum vociferatus verba pennosa loquebatur kaiv min fwnhvsa" e{pea pteroventa pothuvda, “o amice postquam sacrificantem invenio hoc in loco / “w\ fivl∆ ejpeiv se quvonta kicavnw tw' d∆ ejni; cwvrw 260 deprecor per sacrificia et demones nam postea / livssom∆ uJpe;r quevwn kai; daivmona", aujta;r ejpeita, 260 tuum ipsius per caput et sociorum qui secuntur / sh'" t∆ aujtou' kefalh'" kai; eJtaivrwn oi{ toi e{pontai, dic michi interoganti verum non michi occultaveris / eijpev moi eijromevnw nhmerteva mhv m∆ ejpikeuvsh", quis unde es virorum ubi tibi civitas atque parentes” tiv" povqen ei\s∆ ajndrw'n povqi toi povli" hjde; tokh'e",” hunc autem Telemachus scientificus contra alloquebatur Tovn d∆ au\ Thlevmaco" pepnumevno" ajntivon hu[da, 249 Cliton: proprium int. || 251 Polyfidea: proprium int. || 252 Amphiarraus: proprium int. || 253 Yperisii: civitas est m. s. || 255 Theoclymenos: proprium int. || 260 demones: i. ‘deos’ int., sottolin. || 261 secuntur: te int., sottolin. || 262 occultaveris: te s. m. d. 249 aurithrona: -a su rasura || 250 sui: corr. da -e || 258 loquebatur: corr. da allo-
LIBRO XV
565
“tibi enim ego amice valde veraciter narrabo / 265 “toi; ga;r ejgwv toi xei'ne mavl∆ ajtrekevw" ajgoreuvsw, ab Ithachya genere sum / pater autem michi est Ulixes / ejx jIqavkh" gevno" eijmiv, path;r dev moi ejsti;n jOdusseuv", si quando fuit / nunc iam mortuus est gravi destruccione / ei[pot∆ e[hn, nu'n d∆ h[dh ajpevfqito lugrw' ojlevqrw, ob hoc nunc socios que acceperim et navem nigram / tou[neka nu'n eJtavrou" te labw;n kai; nh'a mevlainan, veni sciturus de patre diu procul existente” f. 196r 270 h\lqon peusovmeno" patro;" dh;n oijcomevnoio…” huic autem redixit Theoclymenos deo similis / 270 To;n d∆ au\te proseveipe Qeokluvmeno" qeoeidhv", “sic que et ego a patria virum cum interfeci “ou{tw te kai; ejgw; ejk patrivdo" a[ndra kataktav", de simili progenie multi autem fratres que cives que / e[mfulon, polloi; de; kasivgnhtoiv te e{tai te, Argon in hyppoboton / magne autem dominantur Achivis / [Argo" ajn∆ iJppoboton, mevga de; kratevousin jAcaiw'n, ex his evadens mortem et fatum nigrum / tw'n uJpaleuavmeno" qavnaton kai; kh'ra mevlainan, fugio / quia iam michi fatum per homines errare / 275 feuvgw, ejpeiv nuv moi ai\sa kat∆ ajnqrwvpou" ajlavlhsqai / sed me in navi sedere fac / quia te cum fugerim deprecatus sum / ajllav me nho;" e[fessai ejpeiv se fugw;n iJkevteusa, ne me interficiant / persequi enim puto /” mhv me katakteivnwsi diwkevmenai ga;r oji?w.” hunc autem Telemachus scientificus contra alloquebatur / To;n d∆ au\ Thlevmaco" pepnumevno" ajntivon hu[da, “non quidem iam te volentem expellam a navi equali undique dhv s∆ ejqevlont∆ ajgapwvsw nho;" eji?sh", 280 “ouj me;n
270 Theoclymenos: proprium int. deo similis: dei ydeam habens m. d. || 272 multi – que2: sunt eius m. d. || 275 fatum: sors est int., sottolin. ‘est prodestinatum’ s. m. d. || 277 persequi: me s. int., sottolin. illos puto me m. d. 269 procul existente: vel ‘absente’ m. d. || 272 progenie: vel ‘tribu’ m. s. 268 acceperim: corr. da accip- || 269 h\lqon: precede una rasura || 278 hunc: corr. da huic || 279 undique: la sottolineatura sotto la parola è stata erasa
566
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
sed sequere / nam ibi amicabiliter receptus eris sicuti habemus” ajll∆ e[peu, aujta;r kei'qi filhvseai, oi|a k∆ e[cwmen…” 280 sic vero fuit vociferatus / eius autem recepit ferream laciam / W } " a[ra fwnhvsa" oiJ d∆ ejdevxato cavlkeon e[gco", et tunc in tabulatis extendit navis ex utraque parte trahenda / kai; tov g∆ ejpi; kriovfin tavnusse nneo;" ajmfielivssh", atque et ipse navem adscendit pontum transeuntem / a]n de; kai; aujto;" nho;" ejbhvseto pontopovroio, infra sedit / iuxta autem ipsum / navis autem in puppi nhi÷ d∆ ejn pruvmnh kat∆ a]r e{zeto, a[gci d∆ a[r∆ aujtou', sedere fecit Theoclymenon / hii autem funes solverunt / ei\se Qeokluvmenon, toi; de; prumnhvsi∆ e[lusan… 285 Telemachus autem sociis / cum hortatus fuerat precepit / Thlevmaco" d∆ eJtavroisin ejpotruvna" ejkevleusen, instrumenta tangere isti autem frequenter obediebant / o{plwn a{ptesqai, toi; d∆ ejssumevnw" ejpivqonto. malum autem elatinum cava intus mesodni iJsto;n d∆ eiJlavtinon koivlh" e[ntosqe mesodmh", f. 196v erexerunt cum elevaverunt atque funibus ligaverunt / sth'san ajeivrante" kata; de; protovnoisin e[dhsan, 290 trahebant autem lintea alba bene tortis bovibus e{lkon d∆ ijstiva leuka; eju>strevptoisi boeu'si, 290 istis autem prosperum ventum misit glaucopis Athena / toi'si d∆ i[kmenon ou\ron i[ei glaukw'pi" jAqhvnh, abundanter flantem per ethera ut cito / lavbron ejpaigivzonta diaiqevro" o[fra tavcista, navis transiret currens maris per salitam aquam / nhu'" ajnuvseie qevousa qalavssh" ajlmuro;n u{dwr,
280 ibi: i. ‘hic’, in navi int., sottolin. amicabiliter – habemus: q. d. ‘amicabiliter et curialiter tenebimus te ut poterimus et habemus’ m. d. || 282 tabulatis: lignum supra quod extenditur navis m. s. || 284 puppi: pars est navis m. s. || 285 Theoclymenon: proprium int. funes: quibus ligata navis erat (?) m. d. || 287 instrumenta: i. ‘instrumentorum’ m. s. || 288 elatinum: ab arbore dictum m. sup. mesodni: locus profundus in navi in quo ponitur malum m. s. || 290 bovibus: i. ‘corigiis bovinis’ m. d. 280 sicuti: su rasura || 281 eius: su rasura || 282 tabulatis: su rasura parte: su rasura || 287 instrumenta: su rasura || 288 mesodni: corr. da -dmi
ex –
LIBRO XV
567
intravit tunc sol umbrate que fuerunt omnes calles / tovt∆ hjevlio" skiovwntov te pa'sai ajguiaiv, 296 duvse hec autem ad Feras tendebat infestat[t]a Iovis vento / Fera;" ejpevballen ejpeigomevnh Dio;" ou[rw, 295 hJ de; atque per Ilida gloriosam ubi dominantur Epyi hjde; par∆ {Hlida di'an o{qi kratevousin jEpeioiv, inde autem in insulis extendit citis e[nqen d∆ au\ nhvsoisin ejpiproevhke qoh'sin, cogitans sique mortem fugeet sique caperetur / h[ken aJlwvh. 300 oJrmaivnwn h[ken qanaton fuvgoi isti autem in tendis Ulixes et divus yforbos / tw; d∆ au\t∆ ejnhklhsihs∆ jOdusseu;" kai; di'o" uJforbov", cenaverunt penes ipsos cenabant viri alii / 300 dorpeivthn, para; dev sfin ejdovrpeon ajnevre" a[lloi, nam postquam poti et cibi desiderium extraxerunt / aujta;r ejpei; povsio" kai; ejdhtuvo" ejx∆ e[ron e[nto, istis Ulixes redixit de custode experiens / toi'" d∆ jOdusseu;" meteveipe subwvtew peirhtivzwn, si quidem adhuc amicabiliter diligeret manere que preciperet eij me;n e[t∆ ejndukevw" filevoi te mevnaiv te keleuvoi, ibi in stabulo / vel hortaretur ad civitatem / aujtou' ejni; staqmw' h] ojtruvneie povlin de, nunc Eumee et alii omnes socii “audi 305 “kevkluqi nu'n Eu[maie kai; a[lloi pavnte" etai'roi. mane ad civitatem desidero ire / hjw'qen proti; a[stu lilaivomai ajponevesqai, f. 197r mendicaturus / ut non te consumem et socios / ptwceuvswn, i{na mhv se katatruvcw kai; eJtaivrou",
295 Feras: civitas int. civitas Laconie m. s. || 296 Ilida: civitas int. civitas Etolie m. s. || 297 extendit: dimisit ut iret int., sottolin. || 298 cogitans: i. ‘proptus existens’ m. s. || 299 nunc revertitur auctor ad Ulixem et custodem m. s. yforbos: ‘custos’ s. m. d. || 304 ad civitatem: ut iret m. d. || 305 Eumee: proprium int. || 307 te consumem: i. ‘comedam panem tuum’ m. d. 298 fugeet: corr. da fugi- aJlwvh: corr. da ajrasura || 305 pavnte": segue una rasura
caperetur: capere- su
568
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
sed me bene admoneas et simul ductorem bonum concede ajllav moi eu\ uJpovqeu kai; a{m∆ hJgemovn∆ ejsqlo;n o[passon… 310 qui me illuc ducet per civitatem ipse necessitate / o{" kev me kei's∆ ajgavgh kata; de; ptovlin aujto;" ajnavgkh, errabo / sique aliquis calicem et panem dabit plavgxomai, ai[kevn ti" kotuvlhn kai; purno;n ojrevxh… 310 et cum venerim ad domos Ulixis divi / kaiv k∆ ejlqw;n pro;" dwvmat∆ jOdussh'o" qeivoio, annunciacoem dicam scientifice Penelope ajggelivhn ei[poimi perivfroni Phnelopeivh. et iam procatoribus superbis miscuam me kaiv ke mnhsthvressin uJperfiavloisi migeivhn, et michi cenam dabunt utilia myria habentes / kaiv moi dei'pnon doi'en ojneivata muriv∆ e[conte", cito bene serviam eis quicquid voluerint aijyav ken eu\ drwvoimi metav sfisin o{tt∆ ejqevloien… 315 ac tibi dicam / tu autem promittas et me audias / ejk gavr toi ejrevw, su; de; suvnqeo kaiv meu a[kouson, Mercurii consilio diactoris qui iam omnium JErmeivao e{khti diaktovrou o{" rJav ge pavntwn, hominum operibus graciam et gloriam largitur / ajnqrwvpwn e[rgoisi cavrin kai; ku'do" ojpavzei, 320 servicio que non iam michi litigabit mortalis alius / drhstosuvnh d∆ oujk∆ a[n moi ejrivsseie broto;" a[llo", ignem que bene accendere per que ligna minutim / scindere 320 pu'r t∆ eu\nhh'sai, diav te xuvla dana; keavssai,
308 me – admoneas: q. d. ‘imponas michi quicquid vis et doceas de civitatis (-is corr. da e) conversacione’ m. s. ductorem: vie ductorem m. d. || 310 errabo: mendicabo m. d. || 312 annunciacoem: novum m. s. || 314 myria: infinita int., sottolin. || 317-319 laudatur Ulixes et dixit quod in duobus, s. consilio et servicio, nemo litigaret m. d. || 317 diactoris: epytheton est Mercurii, i. ‘nuncii’ (corr. da nupcii) || 319 servicio: operacione m. s. || 320 dana;: alias pollav, ‘multa’ m. d. 310 dabit: vel ‘det’ eraso sul m. d. 309 rasura sopra kata; de; || 310 dabit: su rasura || 313 miscuam: -uam su rasura || 315 rasura sopra meta; || 317 diactoris: corr. da -os
LIBRO XV
569
coquinare et assare et pincernare / daitreu'saiv te kai; ojpth'sai kai; oijnocoeu'sai, qualia bonis operantur minores” oi|a te toi'" ajgaqoi'si paradrwvwsi cerh'e",” hunc autem magne agravatus affatus es Eumee sybota / To;n de; mevg∆ ojcqhvsa" prosevfh" Eu[maie subw'ta, “heu forensis cur tibi in sensibus hic sensus est / “ [W moi xei'ne tivh toi ejni; fresi; tou'to novhma est vere tu totaliter desyderas ipse perire / f. 197v 325 e[pleto, h\ suv ge pagcu lilaiveai aujto;" ojlevsqai, si iam procatorum vis intrare congregacionem / eij dh; mnhsthvrwn ejqevlei" katadu'nai o{milon, quorum iniuria que vis ad ferreum celum adiungit / tw'n u{bri" te bivh te sidhvreon oujrano;n i{kei. non tales sunt servitores illorum 330 ou[ toi toivoi d∆ eijsi;n uJpodrhsth're" ejkeivnwn, sed iuvenes vestibus bene induti atque indumentis ajlla; nevoi claivna" eu\ eiJmevnoi hjde; citw'na", semper autem uncti capita et bonos vultus / de; lliparoi; kefala;" kai; kala; provswpa, 330 aijei; qui ipsis serviunt benefacte autem mense / oi{ sfin uJpodrwvwsin, eju?xesti de; travpezai, f. 198r pane et carnibus atque vino abundant / sivtou kai; kreiw'n, hjd∆ oi[nou bebrivqwsin. sed exspecta non enim aliquis anxiatur pro te presente ajlla; mevn∆ ouj gavr ti" toi ajnia'tai pareonti, nec ego nec aliquis alius sociorum qui michi sunt / ou[t∆ ejgw; oujtev ti" a[llo" eJtaivrwn oi{ moi e[asin… 321 coquinare: epulari m. s. || 322 bonis: divitibus int., sottolin. operantur: serviendo faciunt m. d. minores: ‘servi’ s. m. d. || 323 Eumee: proprium int. sybota: ‘custos’ s. int., sottolin. || 328 non: dico tibi s. m. s. || 333 exspecta: ‘ane hic’ s. m. s. non – presente: q. d. ‘nemo contristatur pro te’ m. d. anxiatur: contristatur int., sottolin. presente: hic s., vel ‘existente’ m. d. 324 hic sensus: ‘hec intencio’ alias m. d. || 327 vis: vel ‘violencia’ m. s. 321 coquinare: su rasura || 325 h\: corr. da h] || 328 tales: su rasura || 329 vestibus: corr. da -es indumentis: corr. da -a || 333 presente: presen- su rasura
570
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
nam postquam venerit Ulixis amicus filius / aujta;r ejph;n e[lqhsin jOdush'o" fivlo" uiJov", 335 ille te veste que indumento que et vestimentis induet / kei'no" se clai'nan te citw'na te ei{mata e[ssei mittet autem quocumque cor animus que precipit” pevmyei d∆ o{pph se kradivh qumov" te keleuvei…” huic autem retribuit postea multa tollerans divus Ulixes / Tovn d∆ hjmeivbet∆ e[peita poluvtla" di'o" jOdusseuv", 340 “utinam sic Eumee / amicus Iovi patri fias “ai[q∆ ou{tw" Eu[maie fivlo" Dii; patri; gevnoio sicuti michi quia me desinere fecisti ab errore et calamitate / wJ" ejmoiv, o{tti m∆ e[pausa" a{lh" kai; oji>zuvo", 340 errore autem non est peius aliud mortalibus / plaktosuvnh" d∆ oujk∆ e[sti kakwvteron a[llo brotoi'sin, sed causa pestiferi ventris mala flagella sustinent / ajll∆ e[nek∆ oujlomevnh" gastro;" kaka; khvde∆ e[cousin, viri / ad quemcumque venerit / error et lesio / et anxietas / ajnevre" / o{ntin∆ i{khtai a{lh kai; ph'ma kai; a[lgo", nunc autem postquam retines exspectare que michi illum precepisti / nu'n d∆ ejpei; ijscanava", mei'nai tev me kei'non a[nwga" dic eya michi pro matre Ulixis admirabilis / ei\p∆ a[ge moi peri; mhtrov", jOdussh'o" qeivoio, 345 patre que quem reliquit cum iverit in senectutis limine / patrov" te o}n katevleipen ijwvn / ejpi; ghvrao" oujdw', sique adhuc vivunt sub splendoribus solis / ei[pou e[ti zwvousin uJp∆ aujga;" hJelivoio vel iam mortui sunt et in inferni domibus” h] h[dh teqna'si kai; eijn jAi?dao dovmoisi.” f. 198v 350
337 precipit: tibi s., alias ‘incitat’ m. d. || 339 Eumee: proprium int. || 344 retines: me s. int., sottolin. || 346 cum iverit: ad bellum troianum m. s. ad bellum m. d. || 348 in – domibus: sunt m. d. 343 lesio: vel ‘dapnu’ int. 335 venerit: corr. da veni- || 336 veste: corr. da -em indumento: corr. da -um vestimentis: corr. da -a || 337 precipit: rasura fra -i2- e -t || 340 rasura sopra oji>zuvo" || 344 michi: corr. da me precepisti: corr. da precip-
LIBRO XV
571
huic autem iterum dixit sibotis princeps virorum / tovn d∆ au\te proseveipe subwvth" o[rcamo" ajndrw'n, “tibi enim ego amice valde subtiliter narrabo / 350 “toi' ga;r ejgwv toi xei'ne mavlatrekevw" ajgoreuvsw Laertes quidem adhuc vivit / Iovi autem orat semper / Laevrth" me;n e[ti zwvei Dii; d∆ eu[cetai aijei; animum a membris corrumpi / propriis in atriis / qumo;n ajpo; melevwn fqivsqai oi|" ejn megavroisin fortiter enim filium plorat absentem / ejkpavglw" ga;r paido;" ojduvretai oijcomevnoio, puellam que uxorem scientificam / que ipsum maxime / kouridivh" t∆ ajlovcou dai?frono" h{ eJ mavlista anxium fecit mortua / et in cruda senectute posuit / ajpofqimevnh, kai; ejn wjmw' ghvrai> qh'ken, 355 h{kac∆ illa autem tristicia proprii filii mortua fuit gloriosi h} d∆ a[cei> ou| paido;" ajpevfqito kudalivmoio / gravi morte sic non moriatur quicumque michi leugalevw qanatw… w}" mh; qavnoi, o{sti" e[moige hic habitans amicus sit et amica faciat / 360 ejnqavde naietavwn fivlo" ei[h kai; fivla e[rdoi, erat contristata tamen donec quidem / ergo / iam illa o[fra me;n ou\n dh; keivnh e[hn ajcevousa per e[mph" tunc michi amicum erat perscrutari et interogare / e[ske metallh'sai kai; e[resqai… 360 tovfra tiv moi fivlon ob hoc quia me ipsa nutrivit simul cum Ctimeni longi pepli ou{nekav m∆ aujth; qrevyen a{ma Ktimevnh tanupevplw f. 197v filia venerabili quam iuniorem genuit filiorum / qugatevr∆ ijfqivmh th;n oJplotavthn tevke paivdwn,
349 sibotis: porcarius, custos porcorum m. s. princeps: ‘exellens’ vel ‘gloria’ m. s. || 353 fortiter: nimis m. s. || 354 puellam: i. ‘virginem’ int. quia virginem acceperat et puellam m. s. || 355 mortua: i. ‘postquam fuit mortua’ int., sottolin. mater Ulixis dolore filii laqueo se suspendit m. s. cruda: inmatura, ante tempus, senectute posuit, inmature fecit ipsum senescere m. s. || 356 filii: Ulixis s. m. d. || 359 erat: vivebat m. s. || 360 interogare: de factis s. domus m. s. || 361 Ctimeni: proprium int. soros fuit Ulixis m. s. Ctimeni (proprium int.) fuit soror Ulixis m. s. || 362 venerabili: q. d. ‘heroa’, ‘forti’ m. s. 359 licet eraso sopra per || 362 venerabili: su rasura
572
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
illa simul nutriebar / modicum autem me minus honorabat / th' oJmou' ejtrefovmhn, ojlivgon dev ti m∆ h|sson ejtivma, nam postquam etatem multum desideratam venimus ambo / aujta;r ejpeiv rJ∆ h{bhn poluhvraton iJkovmeq∆ a[mfw, hanc postea Samindhi dederunt et myria ceperunt / th;n d∆ e[peita Savmhnd∆ e[dosan kai; muriv∆ e[lonto, 365 nam me veste indumento que vestimentis illa / aujta;r ejme; claivnan te citw'na te ei{mat∆ ejkeivnh, bona valde cum induit pedibus que subtilares cum dedit kala; mavl∆ ajmfievsasa, posivn d∆ uJpodhvmata dou'sa, ad agrum misit dilexit me corde maxime / ajgro;n de; proi?alle, fivlei dev me khrovqi ma'llon, 370 nunc autem iam hiis egeo sed michi ipsi / nu'n d∆ h[dh touvtwn ejpideuvomai, ajllav moi aujtw', opus augmentabunt beati dei in quo maneo 370 e[rgon ajevxousin mavkare" qeoi; w| ejpimivmnw, ex hiis comedi potavi et venerabilibus dedi tw'n e[fagon e[piovn te kai; aijdoivoisin e[dwka, ac vero a domina non humile est audire / ejk d∆ a[ra despoivnh", ouj meivlicon ejsti;n ajkou'sai nec verbum nec opus / quia malum cecidit in domo / ou[t∆ e[po" ou[te ti e[rgon, ejpei; kako;n e[mpesen oi[kw, viri superbi valde autem famuli egent a[ndre" uJperfivaloi, mevga de; dmw'e" catevousin, f. 200r contra dominam fari et quelibet scire / ajntiva despoivnh" fa'sqai kai; e{kasta puqesqai, 375 et comedere bibere que / postea autem et aliquid portare kai; fagevmen pievmen t∆ e[peita de; kaiv ti fevresqai, ad agrum qualiter animus semper famulorum gaudet /” ajgro;n d∆ oi|a te qumo;n ajei; dmwvessin ijaivnei…” 365 Samindhi: proprium int. myria: ‘myria’, i. ‘infinita’ dona m. s. || 369 hiis: vestibus talibus m. s. || 371 hiis: rebus quas hic habeo m. s. dedi: aliis hominibus m. s. || 374 viri superbi: s. m. s. || 375 postilla erasa sul m. d. contra: i. ‘in presencia’ eius m. s. || 377 qualiter: sicuti m. s. 366 veste: corr. da -em indumento: corr. da -um vestimentis: corr. da -a || 370 in quo: su rasura || 371 comedi […] potavi […] dedi: -i su rasura || 377 famulorum: corr. da -is
LIBRO XV
573
huic autem retribuens affatus est multiconsilii Ulixes / to;n d∆ ajpameibovmeno" prosevfh poluvmhti" jOdusseuv", 380 “heu amici sic vero parvus existens Eumee sybota / “ ]W povpoi, w}" a[ra tutqo;" ejw;n Eu[maie subw'ta, multum errasti tua a patria atque parentibus / 380 pollo;n ajpeplavgqh" sh'" patrivdo" hjde; tokhvwn. sed eya hoc dic et veraciter narra / ajll∆ a[ge tovde eijpe; kai; ajtrekevw" katavlexon, vere iam depredata fuit civitas virorum amplicallis / h\ rJa diepravqeto ptovli" ajndrw'n eujruavgeia, qua in habitabat pater et venerabilis mater / ? h| ejni; naietavaske path;r kai; povtnia mhvthr, vel te solum factum in ovibus vel in bovibus / h] sev ge mounwqevnta par∆ oi[esin h] para; bousivn, viri inimici in navibus ceperunt atque vendiderunt lavbon hjd∆ ejpevrasan, 385 a[ndre" dusmeneve" nhusi;n huic viro in domibus / hic autem dignum precium dedit ? /” tou' d∆ ajndro;" pro;" dwvmaq∆ o{ d∆ a[xion w\non e[dwken.” huic autem redixit sybotes gloria virorum / to;n d∆ au\te proseveipe subwvth" o[rcamo" ajndrw'n, “amice postquam iam de hiis interogas atque perscrutaris / a]r dh; tav m∆ ajneivreai hjde; metalla'". 390 “xei'n∆ ejpei; tacite nunc intelligas / et delectare te / bibe que vinum / sigh' nu'n xunivei, kai; tevrpeo pinev te oi\non, sedens / hee autem noctes ineffabiles / est quidem quiescere / nuvkte" ajqevsfatoi, ejsti; me;n eu[dein. 390 h{meno", ai{de de; est autem delectantibus audire / non autem te opportet / e[sti de; terpomevnoisin ajkouevmen, ouj dev ti se crh; 379 Eumee: proprium int. sybota: ‘porcarie’ s. m. d. || 387 sybotes: porcarius int., sottolin. gloria: exellencia m. d. || 390-391 hee – audire: q. d. ‘tempus est dormiendi et tempus est quiescendi: habebimus enim tempus in utroque, i. audire et dormre, eo quod noctes magne sun’ m. inf. || 390 ineffabiles: sunt int., sottolin. magne, longe m. d. || 391 est: ʻconvenitʼ s. m. s. delectantibus: nobis int., sottolin. 385-386 vendiderunt – domibus: alias ‘transtulerunt ad huius vir domos’ m. d. 384 ovibus […] bovibus: -bus su rasura
574
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
ante tempus dormire contristari facit et multus sopnus / pri;n w{rh katalevcqai ajnivh kai; polu;" u{pno", f. 200v sed aliorum quemcumque cor et animus incitat / tw'n d∆ a[llwn o{ntina kradivh kai; qumo;" ajnwvgei. dormiat cum exiverit / cum que die apparente eujdevtw ejxelqwn, a{ma d∆ hjoi' fainomevnhfi, cenatus simul cum sues despoticos sequatur / 395 deipnhvsa" a{m∆ u{essin ajnaktorivhsin eJpevsqw, nos autem in tenda potantes comedentes que nw'i> d∆ ejni; klisivh pivnontev te dainumevnw te, flagellis alterutrum delectemur gravibus / khvdesin ajllhvlwn terpwvmeqa leugalevoisi recordantes / et enim et in anxietatibus delectatur vir / 400 mnwomevnw, meta; gavr te kai; a[lgesi tevrpetai ajnhvr, quicumque valde multa passus fuerit et multa pererraverit o{stiv" ge mmavla polla; pavqh kai; poll∆ ejpalhqh', hoc autem tibi dicam / de quo me interogas atque perscrutaris / tou'to dev toi ejrevw, o{ m∆ ajneivreai hjde; met∆ ajlla'", 400 insula aliqua Syrica vocatur si iam audis / nh'sov" ti" Surivh kiklhvsketai ei[pou ajkouvei", Ortygiam desuper ubi revoluciones solis / jOrtugivh" kaquvperqen o{qi tropai; hjelivoio, non magna valde tantum sed bona / quidem / ou[ti periplhqh;" livhn tovson, ajll∆ ajgaqh; mevn, boves bonos habens et bonas oves / vino plena multi frumenti / eu[boto", eu[mhlo" oijnoplhqh;" poluvpuro"…
392 ante tempus: quam fiat s. m. sup. || 393 incitat: dormire s. m. d. || 394 cum […] die apparente: i. ‘cum dies apparebit’ m. d. || 395 despoticos: dominalibus, i. ‘qui domini sunt’ m. s. || 397-398 flagellis – recordantes: q. d. quod unus dicat alteri passiones et mala et cetera alia m. s. || 401 nunc incipit custos narrare Ulixi unde erat et quomodo venerat m. s. || 401 Syrica: una est insula Cycladum m. s. || 402 revoluciones: ‘mutaciones’ s. secundum iiii tempora: ibi enim ferunt homines atrum esse in quo numerantur solis revoluciones m. s. || 404 eu[boto": bonos (corr. da bene) boves habens; diceretur ‘eubobus’ vel ‘eubovinus’; fecunda, fertilis boni nutrimenti m. s. 395 sues: -es su rasura despoticos: corr. da -is || 399 poll∆ ejpalhqh': poll∆ ej- corr. da polla || 404 oves: su rasura
LIBRO XV
575
fames autem numquam populum intrat nec aliqua alia ou[pote dh'mon ejsevrcetai, ouj dev ti" a[llh, 405 peivnh d∆ infirmitas anxia est miseris mortalibus / nou'so" ejpi; stugerh; pevletai deiloi'si brotoi'si, sed quando senescunt in civitate tribus hominum / ajll∆ o{te ghravskousi povlin kata; fuvl∆ ajnqrwvpwn, cum venerit argentiarcus Apollo Diana cum ajrgurovtoxo" jApovllwn jArtevmidi xu;n 410 ejlqw;n propriis subtilibus sagittis festinans interficit / oi|" ajganoi'" belevessin ejpeicovmeno" katepevfhen, ibi due civitates /dupliciter autem ipsis omnia divisa sunt dev sfisi pavnta devdastai, f. 201r 410 e[nqa duvw povlie", divca istis ambabus pater meus dominabatur / th'sin ajmfotevrhsi path;r ejmo;" ejmbasivleue Ctisius Ormenides similis inmortalibus / Kthvsio" jOrmenivdh" ejpieivkelo" ajqanavtoisin, illuc autem Phenices in navibus gloriosi venerunt viri / e[nqa de; Foivnike" nausiklutoi; h[luqon a[ndre", avari / myria ferentes iocalia navi in nigra / trw'ktai muriv∆ a[gonte" ajquvrmata nhi>; melaivnh. erat autem patris mei femina phenissa in domo / patro;" ejmoi'o gunh; foivniss∆ ejni; oi[kw, 415 e[ske de; bona que magna que et gloriosa opera sciens / kalhv te mmegavlh te kai; ajglaa; e[rg∆ eijdui'a hanc autem Phenices ingeniosi decipiebant / th;n d∆ a[ra Foivnike" polupaivpaloi uJperovpeuon, lavante quidam primo miscuit cava in navi prw'ta mivgh koivlh para; nhi?, 420 plunouvsh / tiv" 406 anxia: odiosa int., sottolin. || 409 festinans: festinans eraso sul m. inf. || 410 ibi – civitates: sunt m. sup. dupliciter: in duas partes m. sup. ipsis: civitatibus m. sup. || 412 Ctisius: proprium int. || 414 avari: deceptores m. s. myria: infinita m. s. iocalia: ornamenta et iocum instrumenta et talia vana m. d. || 415 phenissa: feminam unam de Phenicia dixit m. d. || 417 ingeniosi: astuti int., sottolin. || 418 lavante: ipsa int., sottolin. ipsa m. s. miscuit: se cum ipsa int., sottolin. se cum ipsa m. d. 409 interficit: corr. da -fecit || 411 ambabus: corr. da -obus || 415 erat: su rasura || 415-416 phenissa […] bona […] magna: -a corr. da am
576
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
cubile et dileccione / que sensus decipiunt / eujnh' kai; filovthti tav te frevna" hjperopeuvei feminis mulieribus / et si sapiens sit / qhlutevrhsi gunaixi; kai; ei[ k∆ eujergo;" e[hsin, 420 interogabat autem postea que erat et unde venerat / hjrwvta d∆ h[peita, tiv" ei[h kai; povqen e[lqoi, hec valde statim patris manifestavit altam domum / hJ de; mavl∆ aujtivka patro;" uJpevfraden uJyerefe;" dw'. ‘ac quidem a Sydona multi ferri glorior esse / ‘ejk me;n Sidw'no" polucavlkou eu[comai ei\nai, filia autem sum Aryvantis ego / multum divitis / kouvrh d∆ ei\m∆ jAruvbanto" ejgw; rJudo;n ajfneioi'o, sed me rapuerunt tafii latrones viri / ajllav m∆ ajnhvrpaxan tavfioi lhi?store" a[ndre". 425 a campo venientes / vendiderunt me huc cum duxerant / ajgrovqen ejrcomevnwn, pevrasan dev me deu'r∆ ajgagovnte", huic viro in domibus / hic autem dignum precium dedit /’ tou'd∆ ajndro;" pro;" dw'mat∆ oJ d∆ a[xion w\non e[dwken.’ huic autem iterum redixit vir qui miscebatur clam / th;n d∆ au\te proseveipen ajnh;r o}" ejmivsgeto lavqrh. f. 201v 430 ‘vere iam nunc retro iterum simul nobis domum sequaris ? ‘h\ rJav ke nu'n pavlin au\ti" a{m∆ hJmi'n oi[kad∆ e{poio, ut videas patris et matris altam domum ? / o[fra i[dh" patro;" kai; mhtevro" uJyerefe;" dw'. 430 ipsos que vere adhuc sunt et divites vocantur /’ aujtouv" t∆ h\ ga;r e[t∆ eijsi; kai; ajfneioi; kalevontai.’
419 dileccione: amore int. que: amor et coytus m. d. || 419-420 que – sit: nota m. s. || 420 et – sit: aliqua s., date quod sit sapiens m. d. || 421 interogabat: adulter s. nauta interogavit ipsam m. s. || 422 hec: Phenissa m. s. || 423-424 nunc narrat femina illa illi generacionem suam m. s. || 423 Sydona: provincia est int., sottolin. multi ferri: i. ‘fortis et firme’: non enim ibi ferrum fit m. d. || 424 Aryvantis: proprium int. || 425 tafii: populi illi m. d. || 427 postilla erasa sul m. d. huic: i. Ctisio m. s. precium: precium m. inf. || 428 miscebatur: secum s. m. sup. || 429-430 interogative m. s. 419 decipiunt: corr. da -cipit || 420 sit: rasura fra si- e -t || 421 venerat: -era- su rasura || 426 duxerant: corr. da duc- || 429 sequaris: -aris su rasura || 431 vere: segue una rasura
LIBRO XV
577
huic autem redixit femina et retribuit sermoni / to;n d∆ au\ proseveipe gunh; kai; ajmeivbeto muvqw, ‘sit et hoc / si michi volueritis naute / ‘ei[h ken kai; tou't∆ ei[ moi ejqevloitev ge nau'tai. sacramento fidem dare / inmaculatam / me domum ducere /’ o{rkw pistwqh'nai ajphvmonav m∆ oi[kad∆ ajpavxein.’ sic fata / hii autem omnes sacramentabant ut precipiebat wJ" ejkevleuen. 435 }W" e[faq∆ oiJ d∆ a[ra pavnte" ajpwvmnuon nam postquam sacramentati fuerunt perfecerunt que sacramentum / aujta;r ejpeiv rJ∆ o[mosavn te teleuvthsavn te to;n o{rkon… istis autem iterum redixit femina et retribuit sermoni / toi'" d∆ au\ti" proseveipe gunh; kai; ajmeivbeto muvqw. ‘silencium / nunc nemo michi loquatur verbis / nu'n mhvti" me prosaudavtw ejpevessin, 440 ‘sigh' vestrorum sociorum ovians vel in calle uJmetevrwn eJtavrwn sumblhvmeno" h] ejn ajguih' vel in fonte / ne aliquis ad domum seni poti; dw'ma gevronti, 440 h[ pou ejpi; krhvnh mhvti" cum venerit dicet / hic autem cum crediderit / ligabit / ejlqw;n ejxeivph, o{ d∆ oji>ssavmeno" katadhvsh, ligamento in forti / vobis autem cogitabit destruccionem / desmw' ejn ajrgalevw, uJmi'n dev ti fravsset∆ o[leqron, sed habeatis sensibus sermonem / festinetis ad empcionem salmarum / ajll∆ e[cet∆ ejn fresi; mu'qon, ejpeivgete d∆ w\non ojdaivwn. sed quando iam navis plena diviciarum fuerit ajll∆ o{te ken dh; nhu'" pleivh biovtoio gevnhtai, annunciacio michi postea cito ad domos veniat / moi e[peita qow'" ej" dwvmaq∆ iJkevsqw. 445 ajggelivh 432 retribuit: respondit m. d. || 433-434 sit – dare: fiat, s. esto, si vos velletis (corr. da vol-) michi sacramentum facere m. s. || 434 inmaculatam – ducere: ut me ducatis sine dapno ad domum meam m. s. || 438 silencium: sit m. s. || 438-445 q. d. ‘sit res occulta penes vos quod dominus meus non audiat, et cum eritis preparati dicatis michi et ego veniam’ m. s. || 441 dicet: me fugere m. s. hic: senex m. s. || 443 salmarum: necessariorum que sunt in via et mercimonium vestrorum m. s. 435 precipiebat: corr. da precepit || 438 sigh': -h' dopo la corr. || 439 ajguih': corr. da -hv || 441 dicet: corr. da -at ligabit: corr. da -averit || 443 festinetis: corr. da -atis || 445 veniat: corr. da -et
578
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
feram enim et aurum / quodcumque sub manibus advenerit oijsw ga;r kai; crusovn, o{sti" c∆ uJpoceivrio" e[lqoi. et iam alium meritum ego volens dabo / kai; dev ken a[ll∆ ejpivbaqron ejgw;n ejqevlousav ge doivhn, f. 202r filium enim viri proprii in atriis educo 450 pai'da ga;r ajndro;" eJh'o" ejni; mmegavroi" ajtitavllw, sagacem / iam talem nunc currentem extra / kerdalevon dh; toi'on a{ma trocovwnta quvraze, hunc ducam ad navem / hic autem vobis myrion precium / 450 tovn ken a[goim∆ ejpi; nhov", o{ d∆ uJmi'n murivon w\non, feret ubicumque venderitis per alienigenas homines /’ a[lfoi, oJph peravshte pro;" ajlloqrovou" ajnqrwvpou".’ hec iam sic cum dixerat recessit ad domos bonas / hJ me;n a]r w}" eijpou's∆ ajpevbh pro;" dwvmata kalav. hii autem per annum totum penes nos ibi exspectantes / oi{ d∆ ejniauto;n a{panta par∆ hJmi'n au\qi mevnonte", in navi cava divicias multas emebant ejn nhi÷ glafurh', bivoton polu;n ejmpolovwnto. sed quando iam cava navis agravata fuit istis ut irent ajll∆ o{te dh; koivlh nhu'" h[cqeto toi'si nevesqai… 455 et tunc iam nuncium miserunt qui annunciaret femine kai; tovt∆ a]r a[ggelon h\kan o}" ajggeivleie gunaixiv… venit vir multum expertus / mei ad domos patris / h[luq∆ ajnh;r polui?dri" ejmou' pro;" dwvmata patrov". aureum ornamentum habens ac cum electris ligatum erat 460 cruvseon o{rmon e[cwn meta; d∆ hjlevktroisin e{erto.
446 advenerit: i. ‘acciderit’ m. inf. || 447 meritum: mercedem, solucionem et naulum m. d. || 448 viri: domini m. s. || 449 sagacem: astutum m. s. talem – extra: ‘tam magnum’ s. ‘quod extra potest currere’ m. d. || 450 myrion: infinitum, multum m. d. precium: precium eraso sul m. d. || 451 feret: ‘inveniet’ s. m. s. alienigenas: alienam et extraneam vocem habentes m. d. || 453 totum: i. ‘totum’ m. s. || 454 emebant: ‘congregabant’ s. m. d. || 455 agravata: plena m. d. || 457 mei: i. mei, porcarii m. d. || 458 o{rmon: quod iugulo ponebatur m. s. electris: preciosis lapidibus m. d. 446 feram: segue una rasura manibus: segue una rasura || 447 dabo: corr. da darem || 455 koivlh: corr. da -hn cava: corr. da ad cavam nhu'": corr. da nhu'n navis: corr. da -em || 456 h\kan: h\- dopo la corr.
LIBRO XV
579
hoc quidem iam in atrio famule que et venerabilis mater / to;n me;n a]r ejn mmegavrw dmwaiv te kai; povtnia mhvthr… manibus que palpitabant et oculis respiciebant / 460 cersivn t∆ ajmfafovwnto, kai; ojfqalmoi'sin oJrw'nto, precium promittentes / hic autem dixit tacite / w\non uJpiscnovmenai, oJ de; th' katevnepe siwph'. certe hic cum nutaverit / cavam ad navem < > h[toi o} kanneuvsa" koivlhn ejpi; noiva bebhvkei. hec autem me manu cum acceperit domos extraxit extra / hJ d∆ ejme; ceiro;" eJlou'sa, dovmwn ejxh'ge quvraze, invenit autem in vestibulo / ac calicem ac mensas / eu|re d∆ ejni; prodovmw, hjme;n devpa" hjde; trapevza", virorum epulancium / qui mei / patrem curabant f. 202v 465 ajndrw'n daitumovnwn, oi{ meu patevr∆ ajmfepevnonto… hii quidem ad thronum venerant populi que congregacionem / oiJ me;n a]r ej" qw'kon provmolon dhvmoiov te fhvmin, hec autem cito tres calices occultaverat sub pectore / h{ d∆ ai\ya triv∆ a[leisa katakruvyas∆ uJpo; kovlpw, extraxit / nam ego sequebar / stulticiis / 470 e[kferen, aujta;r ejgw;n eJpovmhn, ajessifrovnhsi, intravit tunc sol umbrate que fuerunt omnes calles / duvse tovt∆ hjevlio", skiovwntov te pa'sai ajguiaiv, nos autem ad portum gloriosum venimus cito venientes / ej" limevna kluto;n h[lqomen w\ka kiovnte"… 470 hJmei'" d∆ ibi iam phenicorum virorum erat cita navis / ejnq∆ a[ra foinivkwn ajndrw'n h\n wjkuvalo" nhu'", hii quidem postea cum adscenderint navigabant per mollia vada / oiJ me;n e[peit∆ ajnabavnte" ejpevpleon uJgra; kevleuqa,
460 palpitabant: tangebant int., sottolin. || 461 precium: ‘precium’ s., si velet vendere m. s. dixit tacite: michi s. de recessu m. d. || 462 bebhvkei: ivit (segue redit eraso) m. d. || 463 hec: femina illa m. s. || 465 epulancium: epulas faciencium et serviencium m. sup. curabant: serviebant sibi m. sup. || 466 thronum: ‘consilium’ s. m. s. || 467 postilla erasa sul m. s. || 468 stulticiis: quia puer et vanus m. d. 459 hoc: corr. da hunc || 461 precium: su rasura || 462 rasura sopra bebhvkei || 463 acceperit: corr. da accipiens
580
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
nos que adscenderunt / ac Iuppiter ventum misit / nw; ajnabhsavmenoi, ejpi; de; Zeu;" ou\ron i[allen, sex diebus simul navigabamus / noctibus et die ejxh'mar me;n oJmw'" plevomen, nuvkta" te kai; h\mar, sed quando autem septimum diem Iuppiter fecit Saturnius / ajll∆ o{te d∆ e[bdomon h\mar ejpi; Zeu;" qh'ke Kronivwn, 475 hanc quidem postea feminam percussit Diana arcigera / th;n me;n e[peita gunai'ka bavl∆ [Artemi" ijocevaira, in sentina autem insonuit lapsa sicuti marina avis / a[ntlw d∆ ejn douvphse pesou's∆ wJ" eijnalivh khvx, et hanc phocis et piscibus cadaver fieri / kai; th;n me;n fwvkhsi kai; ijcqu'si ku'rma genevsqai, 480 proiecerunt / nam ego relictus fui contristatus animo / e[kbalon, aujta;r ejgw; loipovmhn ajkachvmeno" h\tor. hos autem Ithachie apropinquavit ferens ventus que et aqua / tou;" d∆ jIqavkh ejpevlasse fevrwn a[nemov" te kai; u{dwr… 480 ubi me Laertes emit possessionibus propriis e[nqa me Laevrth" privato kteavtessin eJoi'sin, sic hanc terram ego vidi oculis /” ou{tw thvn de te gai'an ejgw;n i[don ojfqalmoi'sin,” huic autem Iove genitus Ulixes retribuit sermone / To;n d∆ au\ diogenh;" jOdusseu;" hjmeivbeto muvqw, “Eumee vere valde iam michi in sensibus animum suscitasti “Eu[mai∆ h\ mavla dhv moi ejni; fresi; qumo;n o[rina", f. 203r has quaslibet dicens / quot iam passus es anxietates animo / tau'ta e{kasta levgwn o{sa dh; pavqe" a[lgea qumw'. 485 sed certe tibi quidem cum malo bonum dedit / ajll∆ h[toi soi; me;n para; kai; kakw', ejsqlon e[qhke, 473 nos: ‘nos duo’ s. m. s. adscenderunt: postquam adscendere nos fecere m. s. || 477 sentina: vulgariter ‘sentina’ m. s. || 478 cadaver: proprie ‘cadaver contingenter inventum’ m. s. || 479 proiecerunt: proiecerunt m. s. || 482 hec omnia dixit Laertes que audierat a Phenicibus m. s. || 484 Eumee: proprium int. 486 tibi – dedit: alias ‘te cum bono et malo posuit’ m. d. 474 navigabamus: corr. da -avimus || 478 ku'rma: corr. da ku'ma || 479 proiecerunt: proiec- su rasura ejgw; loipovmhn: ejgw; l- corr. da ejgw;n || 485 quaslibet: corr. da que- || 486 et eraso sopra kai; kakw': corr. da -o;n malo: corr. da -um bonum: precede et eraso
LIBRO XV
581
Iuppiter / postquam viri domos venisti multa passus / Zeu;" ejpei; ajndro;" dwvmat∆ ajfivkeo polla; moghvsa"… humilis / qui iam concedit cibum que potum / que o}" dhv toi parevcei brw'sin te povsin te, 490 hjpivou, amicabiliter / degis autem bonam vitam / nam ego ejndukevw", zwei" d∆ ajgaqo;n bivon, aujta;r e[gwge multas mortalium per civitates errans huc venio /” ejpi; a[ste∆ ajlwvmeno" ejnqavd∆ iJkavnw…” 490 polla; brotw'n sic hii quidem hec ad alterutrum narrabant / }W" oiJ me;n toiau'ta pro;" ajllhvlou" ajgovreuon, dormiverunt autem non multum per tempus sed modicum / kaddraqevthn d∆ ouj pollo;n ejpi; crovnon, ajlla; mivnunqa, cito enim Dies venit bonithrona hii autem iuxta terram ai\ya ga;r jHw;" h\lqen ejuvqrono": oi{ d∆ ejpi; cevrsou, Telemachi socii solvebant vela atque acceperunt malum Thlemavcou e{taroi luvon iJstiva kadd∆ e{lon iJstovn: fortiter hanc autem ad navagium traxerunt remis / eij" o{rmon prosevrussan ejretmoi'": 495 karpalivmw", th;n d∆ atque anchoras proiecerunt atque funibus ligaverunt / ejk d∆ eujna;" e[balon kata; de; prhmnhvsi∆ e[dhsan, atque et ipsi descenderunt ad litus maris / ejk de; kai; aujtoi; bai'non, ejpi; rJigmi'ni qalavssh", cenam autem preparabant miscebant que nigrum vinum / ejntuvnonto, kerw'ntov te ai[qopa oi\non, 500 dei'pnon t∆ nam postquam poti et cibi desiderium extraxerunt / aujta;r ejpei; povsio" kai; ejdhtuvo" ejx e[ron e[nto, istis autem Telemachus scientificus incepit sermonem / Thlevmaco" pepnumevno" h[rceto muvqwn. 500 toi'si de; “vos quidem nunc ad civitatem ducatis navem nigram / “uJmei'" me;n nu'n a[stu d∆ ejlauvnete nh'a mevlainan, nam ego ad agrum veniam atque ad custodem porcorum / aujta;r ejgw;n ajgrovn d∆ ejpieivsomai hjde; subwvthn,
493 Dies: Aurora int., sottolin. hii autem: nunc revertitur ad Telemachum m. d. || 495 fortiter: ‘cito’ s. m. s. hanc: navem s. int., sottolin. traxerunt: i. ‘portu locaverunt’ m. d. 491 narrabant: vel ‘recitabant’ m. d.
582
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
hesperius autem ad civitatem cum respexerim mea opera descendam / eJspevrio" d∆ eij" a[stu ijdw;n ejma; e[rga kavteimi, f. 203v mane autem vobis vie ductori anteponatis / hjw'qen dev ken u{mmin oJdoipovroion paraqeivthn, epulum bonum carnium et vini dulcis /” dai't∆ ajgaqh;n kreiw'n te kai; oi[nou hJdupovtoio,” 505 huic autem redixit Theoclymenos deo similis / To;n d∆ au\te proseveipe Qeokluvmeno" qeoeidhv", “quo enim ego amice fili vadam ? / has ad domos veniam ? “ph' ga;r ejgw; fivle tevknon i[w, ta; dwvmaq∆ i{kwmai, virorum qui aspere Ithachie predominantur / ajndrw'n oi} kranah;n jIqavkhn katakoiranevousin, 510 vel recte tuam ad matrem vadam et tuam ad domum /” h] ijqu;" sh'" mhtro;" i[w kai; sh'o dovmoio.” hunc autem Telemachus scientificus contra alloquebatur / 510 to;n d∆ au\ Thlevmaco" pepnumevno" ajntivon hu[da, “aliter quidem iam ego et ad nostram domum preciperem “a[llw" mevn s∆ a]n ejgw; kai; hJmevteron dw' keloivmhn, venire / non enim exeniorum caritudo / sed tibi ipsi e[rcesq∆ ouj gavr toi xenivwn poqhv, ajlla; soi; aujtw', peius / quia ego quidem abero non autem te mater cei'ron, ejpeiv toi ejgw; me;n ajpevssomai, ouj dev se mhvthr, videbit / non quidem enim sepius procatoribus in domo o[yeai ouj me;n gavr ti qama; mnhsth'rs∆ ejni; oi[kw, apparet / sed procul hos in palacio telam texit / faivnetai, ajll∆ a[po tw'n uJperwi?w iJsto;n uJfaivnei, 515
503 hesperius: serotinus m. s. || 505 epulum: totam vel omnem cibum et comestionem intelligit m. s. || 506 Theoclymenos: proprium int. deo similis: i. ‘dei ydeam habens’ m. d. || 507 nunc Theoclymenos (proprium int.), qui cum Telemacho venerat, interogat Telemachum quo ire deberet m. s. || 511-513 aliter – peius: ʻaliterʼ, q. d. ‘pocius aliter si esset, ego mitterem te ad meam domum, sed non erit bonum propter procatores’ m. s. || 512 exeniorum: donorum int., sottolin. caritudo: parsimonia m. s. || 513 peius: esset int., sottolin. 503 respexerim: corr. da respicdescendam: -am corr. da o || 504 anteponatis: -a- su rasura || 507 vadam: -am corr. da o has: su rasura || 508 aspere: corr. da -am
LIBRO XV
583
sed tibi alium virum manifesto ad quem ibis / ajllav toi a[llon fw'ta pifauskomai o{n ke i{khai, Eurymachum Polybii scientifici gloriosum filium / Eujruvmacon Poluvboio dai?frono" ajglao;n uiJovn… hunc nunc tamquam deum Ithachyenses aspiciunt / qeo;n jIqakhvsioi eijsorovwsi, 520 to;n nu'n i\sa et enim multum optimus vir / desiderat maxime / kai; ga;r pollo;n a[risto" ajnh;r mevmonev te mavlista, matrem meam / ut nubeat / et Ulixis honorem accipere e{xein, 520 mhtevr∆ ejmh;n gamevein kai; jOdussh'o" gevra" sed hec Iuppiter scit olympius in ethera habitans / ajlla; tav ge Zeu;" oi\den ojluvmpio" aijqevri naivwn, si et ipsis ante numpcias perfecerit malum diem /” eij kaiv sfin pro; gavmoio, teleuthvsei kako;n h\mar,” f. 204r sic vero cum dicerat / volavit dextera avis / }W" a[ra eijpovnti ejpevptato dexio;" o[rni" cyrcos Apollinis / citus nuncius atque pedibus kivrko" jApovllwno" tacu;" a[ggelo" ejn de; povdessi, depilabat columbam tenens ac que pennas fundebat infra / pevleian e[cwn kata; de; ptera; ceu'en e[raze / 525 tivlle in medio navis et ipsius Telemachi / messhgu;" nhov" te kai; aujtou' Thlemavcoio, hunc autem Theoclymenos socios procul vocavit / to;n de; Qeokluvmeno" eJtavrwn a[po novsfi kalevssa", at vero ipsum cepit in manu verbum fatus ac nominavit / fu' ceiri; e[po" e[fat∆ ejk t∆ ojnovmazen, 530 ejn t∆ a[ra oiJ “Telemache non sine deo volavit dextera avis / “Thlevmac∆ ou[toi a[neu qeou' e{ptato dexio;" o[rni",
516 manifesto: ‘dico’ s. int., sottolin. || 517 Eurymachum: proprium int. Polybii: proprium int. || 520 nubeat: sibi s. int., sottolin. accipere: i. ‘habere’ int., sottolin. || 524 cyrcos: s. int., sottolin. sic dicitur illa avis m. s. || 527 hunc: Telemachum m. s. Theoclymenos: proprium int. || 529 dextera: ‘bona’ s. m. d. 518 tamquam: su rasura deum: corr. da -o || 519 optimus: corr. da -o || 520 nubeat: -at su rasura || 528 manu: corr. da -um
584
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
cognovi enim ipsam contra cum respecerim vacinabilem e[gnwn gavr min ejsavnta ijdw;n oijwno;n existentem ejovnta, 530 vestro autem non est genus imperiosius alio uJmetevrou d∆ oujk∆ e[sti gevnou" basileuvteron a[llo, in populo Ithachye / sed vos fortes semper /” ejn dhvmw jIqavkh", ajll∆ uJmei'" krateroi; aijeiv,” hunc autem Telemachus scientificus contra alloquebatur / to;n d∆ au\ Thlevmaco" pepnumevno" ajntivon hu[da, “utinam enim hoc amice verbum perfectum sit “ai] ga;r tou'to xei'n∆ e[po" tetelesmevnon ei[h, ex hoc cito agnosces amiciciam que multa que dona / tw' ke tavca gnoivh" filovthtav te pollav te dw'ra, 535 a me ut iam aliquis ovians beatificet /” ejx ejmeu, wJ" a[n tiv" sunantwvmeno" makarivzoi,” dixit / et Pyreon vociferavit fidelem socium h\ kai; Puraio;n prosefwvnee pisto;n eJtai'ron, “Pyree Clytides / tu autem michi his et aliis maxime “Peiraie; Klutivdh, su; dev moi tav per a[lla mavlista. 540 obedis / meorum sociorum / qui mecum Pylum simul secuti sunt peivqh ejmw'n eJtavrwn, oi{ moi Puvlon eij" a{m∆ e{ponto et nunc michi hunc forensem ducens ad domos proprias / kai; nu'n moi to;n xei'non a[gwn ejn dwvmasi soi'si, f. 204v 540 amicabiliter diligas et honora donec venero /” ejndukevw" filevein kai; tievmen eijsovken e[lqw,” hunc autem Pyreos lancia gloriosus contra alloquebatur / to;n d∆ au\ Peivraio" dorukluto;" ajntivon hu[da, “Telemache si quidem tu per multum tempus hic manebis “Thlevmac∆ eij gavr ken su; polu;n crovnon ejnqavde mivmnoi".
530 vacinabilem: ‘vacicinium’ s. m. d. || 532 fortes: ‘dominantes’ s. eritis m. d. || 537 dixit: Telemachus m. s. Pyreon: proprium int. || 538 Pyree: proprium int. || 539 meorum sociorum: inter meos socios m. inf. || 540 forensem: ‘amicum’ s. m. sup. || 542 Pyreos: proprium int. 530 respecerim: corr. da respic- || 538 his: su rasura || 539 ejmw'n: corr. da eJ- || 541 venero: corr. da veni-
LIBRO XV
585
hunc ego curabo / exeniorum autem sibi non carencia erit /” to;n dev t∆ ejgw; komiw', xenivwn dev oiJ ouj poqh; e[stai…” sic cum dixerat navem intravit precepit autem sociis / ejkevleuse d∆ eJtaivrou", 545 }W" eijpw;n ejpi; nho;" e[bh ipsos que adscendere / atque funes solvere / aujtouv" t∆ ajmbaivnein, ajnav te prumnhvsia lu'sai, hii autem cito adscendebant / et in tendis sedebant oiJ d∆ ai\y∆ ei[sbainon, kai; ejpi; klhi'si kavqizon, Telemachus enim sub pedibus ligavit bonos subtilares / 550 Thlevmac∆ eij ga;r d∆ uJpo; possi;n ejdhvsato kala; pevdhla, cepit que fortem lanciam nitidam acuto ferro / ei{leto d∆ a[lkimon ejgco" ajkavcmenon ojxevi> calkw', navis a tabulato hii autem funes solverunt / prumnhvsi∆ e[lusan, 550 nho;" ajp∆ ijkriovfin, oiJ de; hii quidem sursum versi navigabant ad civitatem sicuti precepit / oiJ me;n ajnwvsante" plevon ej" povlin wJ" ejkevleuse, Telemachus amicus filius Ulixis divi / Thlevmaco" fivlo" uiJo;" jOdussei'o" qeivoio, hunc autem cito transeuntem pedes tulerunt / donec venit ad claustrum to;n d∆ w\ka probibw'nta povde" fevron, o[fr∆ i{ket∆ aujlh;n ubi eius erant sues valde myrie quibus custos e[nqa oiJ h\san u{e" mavla murivai, h|si subwvth", bonus existens conversabatur / regibus humilia sciens / ejnivauen ajnavktesin h[pia eijdwv". 555 ejsqlo;" ejw;n
544 curabo: i. ‘in cura habebo’ m. s. || 550 tabulato: dicitur lignum in quo ponitur velum m. s. || 551 sursum versi: retro navigium cum fecerant m. s. || 552 divi: i. ‘admirabilis’ m. d. || 554 myrie: ‘infinite’ s., ʻsine numeroʼ: quociens ponitur ‘myrie’, significat numerum infinitum m. s. custos: porcorum s. int., sottolin. || 554-555 quibus – sciens: q. d. ‘bene tractabat res regum, i. dominorum suorum’ m. s. 545 dixerat: -xerat su rasura || 551 sursum versi: su rasura || 555 ajnavktesin: corr. da -hsin
586
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
Odysse pi— Homeri rapsodhie / jOdusseiva" p–i– O J mhvrou rJaywdiva"
f. 204v
hii autem in tenda Ulixes et divus custos Tw; d∆ au\t∆ ejn klhsivh jOdusseu;" kai; di'o" uJforbo;" preparabant prandium cum die / cum accenderint ignem ejntuvnonto a[riston a{m∆ hjoi' keiamevnw pu'r miserunt que pastores simul cum campestribus suibus ejkpevmyan te nomiva", a{m∆ ajgromevnoisi suvesi T[h]elemacho autem adhulabantur canes latrabiles / Thlevmacon de; perivssainon kuvne" uJlakovmwroi, f. 205r hii autem latrabant advenientem / intellexit autem divus Ulixes oi} d∆ u{laon prosiovnta, novhse de; di'o" jOdusseuv", adhulantes que canes atque strepitus venit pedibus / saivnontav" te kuvna" peri; de; ktuvpo" h\lqe podoi'i>n, cito autem Eumeo verba pennosa loquebatur / ai\ya d∆ a[r∆ Eu[maion e[pea pteroventa pothuvda, “Eumee vere valde aliquis veniet huc socius / “Eu[mai∆ h\ mavla tiv" toi ejleuvsetai ejnqavd∆ eJtai'ro", vel et notus alius / quia canes non latrant / h] kai; gnwvrimo" a[llo", ejpei; kuvne" oujc∆ uJlavousin sed adhulantur / pedum autem strepitum audio /” ajlla; perissaivnousi, podw'n d∆ uJpo; dou'pon ajkouvw,” nondum totum dictum fuerat verbum quando eius amicus filius / ou[pw pa'n ei[rhto e[po" / o{te oiJ fivlo" uiJov", stetit ante ianuas obstupefactus autem surrexit custos e[sth ejni; proquvroisi, tafw;n d∆ ajnovrouse subwvth".
libro in isto Telemachus venit ad custodem porcorum; Eumeus (proprium int.), custos porcorum, ad civitatem a Telemacho mittitur nunciaturus Telemachi adventum, agnoscitque interim pater filium consilio Palladis m. inf. || 1 uJforbov": uJforbov" m. s. || 2 cum die: apparente s., i. ‘cum dies apparuit’ m. s. || 3 campestribus: in agro habitantibus vel manentibus m. inf. || 7 Eumeo: proprium int. || 8 veniet: venturus est m. d. || 12 custos: porcorum s. m. d. 1 uJforbov": su rasura || 7 Eumeo: corr. da -eum is || 10 dou'pon: corr. da douvpwn
verba pennosa: -a corr. da
5
10
LIBRO XVI
15
20
25
587
ac vero eius a manibus ceciderunt vasa quibus laborabat / ejk d∆ a[ra oiJ ceirw'n pevsen a[ggea toi'" ejponei'to, miscens nigrum vinum / hic autem ovius venit regi / kirna;" ai[qopa oi\non, o{ d∆ ajntivo" h[luq∆ a[nakto", osculatus fuit autem eius caput et ambos oculos bonos / ku'se dev min kefalhvn te kai; a[mfw favea kalav, manus que ambas tenere autem eius ceciderunt lacrime / cei'ra" t∆ ajmfotevra", qalero;n dev oiJ e[kpese davkru, sicuti autem pater proprium filium amicabilia sciens amplectitur / wJ" de; path;r o}n pai'da fivla fronevwn ajgapavzh venientem ab aliena terra decimo in anno ejlqovnt∆ ejxapivh" gaivh", dekavtw ejniautw' solum unigenitum / in quo dolores multos passus fuerit mou'non thluvgeton, tw' ejp∆ a[lgea polla; moghvsoi, sic tunc Telemachum deo similem divus hyforbus w}" tovte Thlevmacon qeoeideva di'o" uJforbov", totum osculatus fuit cum amplexatus fuit sicuti a morte qui fugerat / pavnta kuvsen perifu;" wJ" ejk qanavtoio fugovnta, et iam flens verba pennosa loquebatur / kaiv rJ∆ ojlofurovmeno" e[pea pteroventa pothuvda… “venisti Telemache dulce iubar / non te ego f. 205v “h\lqe" Thlevmace glukero;n favo", ou[ se t∆ e[gwge, videre fatus fui / postquam ivisti navi Pylon / o[yesqai ejfavmhn, ejpei; w[ceo nhi÷ Puvlon de, sed eya nunc venias amice fili ut te animo / ajll∆ a[ge nu'n ei[selqe fivlon tevko" o[fra se qumw', dellecter respiciens nuper ab aliqua intus existentem / tevryomai eijsorovwn nevon, a[lloqen e[ndon ejovnta, non quidem enim sepius ad agrum venis nec ad pastores / ouj me;n gavr ti qavm∆ ajgro;n ejpevrceai ouj de; nomh'a", sed in populo conversaris / sic enim tibi placuit animo / ajll∆ ejpidhmeuvei", w}" gavr nuv toi eu[ade qumw', 14 regi: domino suo m. d. || 19 dolores: ‘anxietates’ s. m. d. || 20 hyforbus: ‘custos’ s. m. d. || 23 iubar: lumen m. sup. || 26 nuper: cum veneris m. s. ab aliqua: parte s. cum veneris m. s. 17 sciens: corr. da sce- amplectitur: su rasura || 22 loquebatur: precede una rasura || 27 sepius: su rasura
588
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
virorum procatorum aspicere magnam congregacionem /” ajndrw'n mnhsthvrwn ejsora'n aji?dhlon o{milon.” hunc autem Telemachus scientificus contra alloquebatur To;n d∆ au\ Thlevmaco" pepnumevno" ajntivon hu[da, “erit sic pater / tui autem causa huc venio / “e[ssetai ou{tw" a[tta, sevqen d∆ e{nek∆ ejnqavd∆ iJkavnw, ut te oculis videam et sermonem audiam / o[frav se t∆ ojfqalmoi'sin i[dw kai; mu'qon ajkouvsw, si michi adhuc in atriis mater exspectat vel alicui nunc ei[ moi e[t∆ ejn megavroi" mhvthr mevnei, hjev ti" h[dh, virorum alii nupsit / Ulixis autem cubile ajndrw'n a[llo" e[ghmen, jOdussh'o" dev pou eujnhv, egestate quiescencium malas araneas iacet habens /” chvtei ejneunaivwn kavk∆ ajravcnia kei't∆ e[cousa.” huic autem redixit sybotes gloria virorum To;n d∆ au\te proseveipe subwvth" o[rcamo" ajndrw'n, “et valde illa exspectat tollerabili animo / “kai; livhn keivnh ge mevnei tetlhovti qumw', tuis in atriis misere autem eius semper soi'sin ejni; mmegavroisin, oji>zurai; dev oiJ aijeiv, consumuntur noctes et dies lacrimas fudenti” fqinuvqousi nuvkte" te kai; h{mata dakruceouvsh,” sic vere ipsum vociferatus eius recepit ferream lanciam / w}" a[ra min fwnhvsa" oiJ ejdevxato cavlkeon e[gco", nam hic intus venit et transivit lapideum limen / aujta;r o{ g∆ ei[sw i[en kai; uJpevrbh lavi>non oujdovn, huic ad sedem cum verit pater cessit Ulixes tw' d∆ e{drh" ejpiovnti, path;r uJpoveixen jOdusseuv", f. 206r
29 magnam: non claram, quam aliquis non potest cognoscere m. s. || 31 a[tta: i. ‘senex’: allocucio iunioris ad seniorem m. s. || 35 egestate: carencia m. s. malas – habens: quia lectus incultus erat m. s. || 36 sybotes: custos int., sottolin. || 41 hic: Telemachus m. s. || 42 huic: Telemacho m. sup. 35 quiescencium: ‘dormiencium’ alias m. s. || 39 consumuntur: alias ‘corrumpuntur’ m. s. 41 limen: su rasura
30
35
40
LIBRO XVI
45
50
55
589
Telemachus autem altera parte retinuit clamavit que Thlevmaco" d∆ eJtevrwqen ejrhvtue fwvnhsevn te “sede o amice nos autem et alibi inveniemus sedem / “h|s∆ w\ xei'n∆ hJmei'" de; kai; a[lloqi dhvomen e{drhn, stabulo in nostro / adest autem vir qui infra ponet” staqmw' ejn hJmetevrw pavra d∆ ajnh;r o}" kataqhvsei,” sic fatus / hic autem retro cum venerit infra sedit / huic sybotes W } " e[faq∆ oJ d∆ au\ti" ijwn; kat∆ a]r e{zeto, tw' de; subwvth" stravit sub virides virgulas et coria desuper ceu'en uJpo; clwra;" rJw'pa" kai; kw'a" u{perqen, ubi sedit postea Ulixis amicus filius / e[nqa kaqevzet∆ e[peita jOdussh'o" fivlo" uiJov", istis autem carnium incisoria anteposuit sybotes / toi'sin de; kreiw'n pivnaka" parevqhke subwvth", assatarum / quas iam priori dimiserant comedentes / ojptalevwn, a} rJa; th' protevrh uJpevleipon e[donte", Cererem autem frequenter cumulabat in calathis si'ton d∆ ejssumevnw" parenhvneen ejn kanevoisin, atque iam in cyssivio pincernabat dulce vinum / ejn d∆ a[ra kissubivw kivrna melihdeva oi\non, ipse autem contra sedit Ulixem divum / aujto;" d∆ ajntivon i{zen jOdussh'o" qeivoio, hii autem ad utilia pronte anteposita manus extendebant / oi} d∆ ejp∆ ojneivaq∆ eJtoi'ma prokeivmena cei'ra" i[allon, nam postquam poti et cibi desiderium extraxerunt aujta;r ejpei; povsio" kai; ejdhtuvo" ejx e[ron e[nto, iam tunc Telemachus vociferabat divum hyphorbum / dh; tovte Thlevmaco" prosefwvnee di'on uJforbovn,
45 infra ponet: nobis sedem, vel ‘preparabit’ m. d. || 46 sybotes: custos m. d. || 47 virgulas: ‘virgulta’ s. m. d. || 49 sybotes: proprium int. || 50 priori: die s. int., sottolin. dimiserant: liquerunt die m. d. || 52 cyssivio: vase int., sottolin. vase parvulo ligneo m. s. pincernabat: miscebat m. d. || 53 divum: i. ‘admirabilem’ m. d. || 56 hyphorbum: porcorum custodem m. d. 45 stabulo: ‘domo’ eciam m. s. 44 h|s∆: corr. da h\- || 52 kivrna: -na su rasura rasura || 53 sedit: su rasura || 54 pronte: su rasura
pincernabat: pincerna- su
590
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
“pater / unde tibi amicus hic venit / quomodo autem ipsum naute “a{tta, povqen toi xei'no" o{d∆ i{keto, pw'" dev eJ nau'tai duxerunt ad Ithachyam qui esse gloriabantur / h[gagon, ej" jIqavkhn tivne" e[mmenai hujcetovwnto, non quidem enim pedem puto huc venisse /” ouj me;n gavr ti pezo;n oji?omai, ejnqavd∆ iJkevsqai…” hunc autem retribuens affatus es Eumee sybota / To;n d∆ ajpameibovmeno" prosevfh" Eu[maie subwvta “tibi enim ego fili vera omnia narrabo “toi; ga;r ejgwv toi tevknon ajlhqea pavnt∆ ajgoreuvsw, f. 206v equidem Cretensium genus gloriatur ample regionis / ejk me;n Krhtavwn gevno" eu[cetai eujreiavwn, fatur autem per multas mortalium civitates conversatus fuisse fhsi; de; polla; brotw'n ejpi; a[stea dinhqh'nai, errans / sic enim sibi nevit hec demon / plazovmeno", w}" gavr oiJ ejpevklwsen tav ge daivmwn nunc autem thesprotorum virorum a navi cum fugerit / nu'n d∆ au\ qesprwtw'n ajndrw'n ejk nho;" ajpodrav", venit meum ad stabulum / ego autem tibi concedo / h[luq∆ ejmo;n pro;" staqmovn, ejgw; dev toi ejggualivzw, fac quomodocumque vis deprecator autem tibi gloriatur esse /ˮ e{rxon o{pw" ejqevlei", iJkevth" dev toi eu[cetai ei\nai,ˮ hunc autem Telemachus scientificus contra alloquebatur Tovn d∆ au\ Thlevmaco" pepnumevno" ajntivon hu[da, “Eumee vere valde hoc verbum anxium dixisti / “Eu[mai∆ h\ mavla tou'to e[po" qumalge;" e[eipe", quomodo enim iam forensem ego recipiam domi / pw'" ga;r dh; to;n xei'non ejgw;n uJpodevxomai oi[kw,
59 pedem: pedestrem, per terras m. s. || 60 sybota: ‘custos’ s. m. d. || 62 Cretensium – gloriatur: i. ‘genere cretensis est’ m. s. gloriatur: esse m. d. || 64 nevit: prodestinavit m. s. demon: ‘deus’ s., ‘fatum’ m. d. || 65 thesprotorum: populorum int., sottolin. Thesprotes gens Thessalie sunt m. s. || 66 concedo: ‘largior’ s. m. d. || 67 gloriatur: i. ‘dixit’ int., sottolin. || 69 Eumee: proprium int. anxium: animum dolere faciens m. s. || 70 forensem: amicum int., sottolin. 67 deprecator: ‘deprecator’ alias m. s. 60 hunc: corr. da huic || 66 meum: -u- dopo la corr.
60
65
70
LIBRO XVI
75
80
85
591
ipse quidem iuvenis sum et nondum manibus fideo / aujto;" me;n nevo" eijmiv, kai; ou[pw cersi; pevpoiqa, de viro ulcisci / quando aliquis primus male fecerit / a[ndr∆ ajpamunasqai, o{te ti" provtero" calephvnh, matris autem mee duplicia animus in sensibus cogitat / mhtri; d∆ ejmh' divca qumo;" ejni; fresi; mermhrivzei. vel ibi penes me ut exspectet et domum curet / h] aujtou' par∆ ejmoiv te mevnoi kai; dw'ma komivzei, lectum que venerans viri / populi que famam / eujnhvn t∆ aijdomevnh, povsi" dhvmoiov te fh'min, vel nunc simul sequetur Achivorum / qui optimus / h] h[dh a{m∆ e{phtai jAcaiw'n o{sti" a[risto", procatur in atriis vir et plura dederit / mna'tai ejni; mmegavroisin ajnh;r kai; plei'sta povrhsin, sed certe forensem postquam tuam venit domum / ajll∆ h[toi to;n xei'non ejpei; teo;n i{keto dw'ma induam ipsum veste indumento que vestimentis bonis / e{ssw min clai'nan te citw'na te ei{mata kala; dabo autem ensem utraque parte acutum et pedibus subtilares / f. 207r dwvsw de; xivfo" ajmfhke;" kai; possi; pevdila, mittam autem quocumque ipsi cor animus que precipit pevmyw d∆ o{pph min kradivh, qumov" te keleuvei, si autem vis tu cura in stabulis cum tenueris / eij d∆ ejqevlei" su; kovmisson ejni; staqmoi'sin ejruvxa", vestes autem huc ego mittam et Cererem omnem / ei{mata d∆ ejnqavd∆ ejgw; pevmyw kai; si'ton a{panta, ad comedendum / ut iam non te consumet et socios / e[dmenai, wJ" a]n mh; se; katatruvch kai; eJtaivrou", illuc autem non ipsum ego ad procatores dimittam kei'se d∆ a]n ou[ min e[gwge meta; mnhsth'ra" ejw', min 76 qui: i. llum int., sottolin. || 80 i. eraso sul m. sup. utraque – acutum: i. ‘longum’ m. sup. || 82 cura: in cura habeas m. d. || 84 te consumet: i. ‘comedit (corr. da -et) panem tuum’, alias ‘ledat’ m. d. || 85 dimittam: ipsum eraso sul m. d. 72 viro: corr. da -um male: corr. da -a || 74 exspectet: corr. da -at || 76 qui: segue una rasura || 79 veste indumento: corr. da -tem -tum vestimentis bonis: -is su rasura || 82 cura: su rasura
592
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
ut vadat / valde enim inhonestam iniuriam habent / e[rcesqai, livhn ga;r ajtavsqalon u{brin e[cousin, ne de ipso trumphentur / michi autem tristicia erit gravis / mhv min kertomevwsin ejmoi; d∆ a[co" e[ssetai aijnovn, facere autem grave aliquid cum pluribus existentem prh'xai d∆ ajrgalevon, tiv meta; pleovnessin ejovnta, virum et fortem / quia multum potenciores sunt /” a[ndra kai i[fqimon, ejpeih; polufevrteroiv eijsivn…” huic autem dixit polytlas divus Ulixes / To;n d∆ au\te proseveipen poluvtla" di'o" jOdusseuv", “o amice postquam iam et respondere ius est / “ \W fivl∆ ejpei; qh;n kai; ajmeivyasqai qevmi" ejstivn, vere valde quidem inciditur audientis amicum cor / h\ mavla me;n katadavptet∆ ajkouvonto" fivlon h\tor, qualiter famini procatores inhonesta ingeniose et astute facere oi|a fate; mnhsth'ra" ajtasqala; mhcanavasqai, in atriis nolle tui talis existentis ejn megavroi" ajevkhti sevqen toiouvtou ejovnto", dic michi vel volens subiectus es vel te populi eijpev moi hje; eJkw;n uJpodavmnasai, h] sev ge laoiv, odiunt per locum sequentes dei vacicinium / ejcqaivrous∆ ajna; dh'mon ejpispovmenoi qeou' ojmfh', vel fratribus cares quibus vir h[ ti kasignhvtoi" ejpimemfeai, oi|si per ajnhvr, bellantibus fidet et si magna lis suscitata fuerit / marnamevnoisi pevpoiqe, kai; eij mevga nei'ko" o[rhtai, utinam certe ego sic iuvenis essem hoc in animo / ai] gar ejgw;n ou[tw nevo" ei[hn tw'd∆ ejni; qumw' f. 207v
86 iniuriam: superbiam m. d. || 88 postilla erasa sul m. d. grave: est s. int., sottolin. || 89 et fortem: q. d. ‘licet sit fortis’ m. s. || 90 polytlas: ‘polytlas’: multa paciens m. d. || 92 audientis: mei int., sottolin. || 96 vacicinium: de patre tuo s. m. d. || 97 cares: quia non habes m. d. || 99-101 utinam – pererrans: vel quod esset filius Ulixis (corr. da -e), vel quod ipse Ulixes veniret, eo quod auxilium haberet m. s. 92 inciditur: incidit- su rasura ajkouvonto": corr. da -a" audientis: corr. da -es || 93 ingeniose: precede una rasura || 94 talis existentis: -is corr. da e || 97 fratribus: -ibus dopo la corr. cares: su rasura
90
95
LIBRO XVI
593
vel filius ab Ulixe inmaculato / vel et ipse hje; kai; aujtov", 100 h] pai'" ejx jOdussh'o" ajmuvmono" veniret pererrans / adhuc enim spei sors / e[lqoi ajlhteuvwn, e[ti ga;r ejlpivdo" ai\sa, statim postea a me caput incidat alienus vir aujtivk∆ e[peit∆ ajpemei'o kavrh tavmh ajllovtrio" fwv", si non ego illis malum omnibus factus essem / eij mh; ejgw; keivnoisi kako;n pavntessi genoivmhn, cum venirem ad atrium Laertes Ulixis / ejlqw;n ej" mevgaron Laertivao jOdussh'o" si autem multitudine domavissent solum existentem domasaivato mou'non ejovnta, 105 eij d∆ au\te plhquviü vellem in meis interfectus atriis bouloivmhn k∆ ejn ejmoi'si kataktavmeno" megavroisin, mori / quam hec semper inconveiencia opera videre teqnavmen, h] ta; de g∆ aijen; ajeikeva e[rg∆ [ajg∆] oJravasqai, forenses quassantes famulas que feminas / xeivnou" te stufelizomevnou" dmw'a" te gunai'ka", distrahentes / inconvenienter per domos bonas / rJustavzonta" ajeikelivw" kata; dwvmata kalav, et vinum haustum / et panem comedentes / 110 kai; oi\non diafussovmenon kai; si'ton e[donta", vane sic imperfecto inordinato in opere” ma;y au{tw" ajtevleston, ajnhnuvstw ejpi; e[rgw.” hunc autem Telemachus scientificus contra alloquebatur To;n d∆ au\ Thlevmaco" pepnumevno" ajntivon hu[da, “tibi enim ego forensis valde subtiliter narrabo / “toi; ga;r ejgw toi xei'ne mavl∆ ajtrekew" ajgoreuvsw,
100 ipse: Ulixes m. d. || 101 sors: est m. d. || 105 domavissent: i. ‘interfecissent’ m. s. || 106-107 vellem – mori: ex parte Ulixis loquitur pro se m. s. || 106 vellem: pocius int., sottolin. || 108 forenses quassantes: ‘amicos, s. phorenses, discucientes’ s. m. s. quassantes: procatores int., sottolin. 100 inmaculato: vel ‘inreprehensibilis’ m. s. 100 Ulixe: corr. da -is inmaculato: corr. da -i || 103 factus essem: su rasura || 104 venirem: -nirem su rasura || 108 gunai'ka": corr. da gunaiv-
594
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
nec michi totus populus in odio existens male facit ou[tev ti moi pa'" dh'mo" ajpecqovmeno" calepaivnei, nec fratribus careo / quibus vir / ou[te kasignhvtoi" ejpimevmfomai oi|si per ajnhvr, 115 bellantibus fidet et si magna lis suscita fue marnamevnoisi pevpoiqe kai; eij mevga nei'ko" o[rhtai, sic enim nostram generacionem solam fecit Saturnius w|de ga;r hJmetevrhn geneh;n mouvnwse Kronivwn, solum Laertem Archysius filium genuit f. 208r mou'non Laevrthn jArkeivsio" uiJo;n e[tikten, solum autem Ulixem pater genuit / nam Ulixes mou'non d∆ au\t∆ jOdussh'a path;r tevken, aujta;r jOdusseuv", solum in atriis cum genuit liquit / non autem iuvit mou'non ejn mmegavroisin tekw;n livpen ouj d∆ ajpovnhto, 120 ex hoc nunc inimici valde myrii sunt in domo / tw' nu'n dusmeneve" mavla murivoi eijs∆ ejni; oi[kw, quot enim insulis dominantur optimi o{ssoi ga;r nhvsoisin ejpikratevousin a[ristoi, Dulichio Samo que et arbustrali Zachyntho / Doulivciw te Savmh te kai; uJlhventi Zakuvnqw, atque quot aspere Ithachye predominantur hjd∆ o{ssoi kranah;n jIqavkhn katakoiranevousin, tot matri mee procantur consumunt autem domum / tovssoi mhtevr∆ ejmh;n mnw'ntai truvcousi de; oi\kon, 125 hec autem non negat odiosas numpcias nec finem h{ d∆ oujt∆ ajrnei'tai stugero;n gavmon, ouj de; teleuthvn, facere potest hii autem consumunt comedentes / poih'sai duvnatai, toi; de; fqinuvqousin e[donte" /
114 male facit: irascit m. d. || 115 postilla erasa sul m. s. careo: conqueror, q. d. ‘careo’ m. s. || 117 solam fecit: solam fecit et desolavit m. inf. || 118 Laertem: proprium int. Archysius: proprium int. || 120 non […] iuvit: sibi, vel ‘delectatus (-tatus su rasura) fuit ipsoʼ, i. ‘utilitatem non suscepit’ m. d. || 121 myrii: infiniti m. d. || 123-124 Dulichio […] Samo […] Zachyntho […] Ithachye: insula m. d. (i nomi delle quattro isole sono accompagnati rispettivamente dai numerali i, ii, iii e iiii) || 127 consumunt: corrumpunt, diminuunt m. d. 115 fratribus: -ibus su rasura careo: su rasura || 127 consumunt: -u2- dopo la corr.
LIBRO XVI
595
domum meam / cito iam me corrupent et ipsum oi\kon ejmovn, tavca dhv me diarraivsousi kai; aujtovn, sed certe quidem hec deorum in genuis iacent / ajll∆ h[toi me;n tau'ta qew'n ejn gouvnasi kei'tai, pater / tu autem venias cito ad bene sencientem Penelopiam / e[rceo qa'sson ejcevfroni Phnelopeivh, 130 a[tta, su; d∆ dicas / quod / sibi / sospes sum et a Pylo veni / ei\f∆ o{ti oiJ sw'o eijmi; kai; ejk Puvlou eijlhvlouqa. nam ego ibi manebo / tu autem huc redeas / aujta;r ejgw;n aujtou' menevw, su; de; deu'ro nevesqai, soli cum annunciaveris / sed aliorum nemo Achivorum / oi[h ajpaggeivla", tw'n d∆ a[llwn mhvti" jAcaiw'n / audiat / multi enim michi mala arbitrantur” puqevsqw, polloi; ga;r ejmoi; kaka; mhcanovwntai.” hunc autem retribuens affatus es Eumee sybota / ajpameibovmeno" prosevfh" Eu[maie subw'ta, 135 Ton d∆ “cognosco / sencio hec iam intelligenti precipis / “Ginwvskw fronevw tav ge dh; noevonti keleuvei". f. 208v sed eya michi hoc dic et veraciter narra / ajll∆ a[ge moi tovde eijpe; kai; ajtrekevw" katavlexon… si et Laerti per ipsam met viam nuncius venero / eij kai; Laevrth aujth;n oJdo;n ajggelo" e[lqw, infortunato / qui donec quidem Ulixe valde contristatus / dusmovrw. o{" t∆ ei[w" me;n jOdussh'oß mevg∆ ajceuvwn, opera respiciebat cum famulis in domo / 140 e[rga t∆ ejpopteuveske meta; dmwvwn ejni; oi[kw, bibebat et comedebat quando animus in pectoribus precipiebat / pivne kai; h\sq∆ o{te qumo;" ejni; sthvqessin ajnwvgei.
129 genuis: genuis, i. ‘sensibus’ m. d. || 130 pater: syboti, i. custodi porcorum, loquitur Ulixes m. s. bene sencientem: sapientem m. d. || 132 ibi: i. ‘hic’ int., sottolin. || 133 soli: matri mee m. s. || 134 audiat: intelligat (precede credat depennato) verba m. s. arbitrantur: astute et sagaciter faciunt m. d. || 135 Eumee: proprium int. sybota: custos porcorum m. d. || 139 donec: tu eras m. s. || 141 precipiebat: incitabat m. d. 135 hunc: corr. da huic || 138 per: su rasura 139 Ulixe: corr. da -em || 140 respiciebat: su rasura
venero: -ero su rasura ||
596
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
nam nunc / ex quo tu ivisti / navi / Pylon aujta;r nu'n ejx ou\\ suv ge w[ceo nhi÷ Pulovn de, numquam ipsum comedere bibere similiter / ou[pw min fagevmen kai; pievmen au{tw", nec ad opera respicere / sed suspiracione que fletu que ouj d∆ ejpi; e[rga ijdei'n ajlla; stonachv te govw te, sedere / plangens corrumpitur / que circum ossa corpus /” h|stai / ojdurovmeno", fqinuvqein / d∆ ajmfosteovfin crwv".” hunc autem Telemachus scientificus contra alloquebatur / To;n d∆ au\ Thlevmaco" pepnumevno" ajntivon hu[da, “[s]trista res sed tamen ipsum dimittamus contristati licet “a[lgion… ajll∆ e[mph" min ejavssomen ajcnuvmenoiv per, quomodocumque sit per se perficienda / omnia mortalibus / eij gavr pw" ei[h / aujtavgreta pavnta brotoi'si, primo iam patris acciperemus reditus diem / prw'ton ken tou' patro;" eJloivmeqa novstimon h\mar, sed tu annunciaveris post venias / non autem per agros ajlla; suv g∆ ajggeivla", ojpivsw kive mh;de; kat∆ ajgrou;" erra post illum nam matri dicas plavzesqai met∆ ejkei'non / ajta;r pro;" mhtevra eijpei'n, pedisequam custodem ut mittat valde cito / ajmfivpolon tamivhn ojtrunevmen o{tti tavcista, occulte / illa enim annunciabit seni” kruvbdhn, keivnh gavr ken ajpaggeivleie gevronti.”
143 fantur m. d. || 145 plangens: ipse s. int., sottolin. corrumpitur: sibi dopo que, int., sottolin. diminuitur m. s. || 147 [s]trista res: est int., sottolin. ipsum sic esse m. s. || 148 per – mortalibus: omnia sunt perfecta et veniunt mortalibus per se sine labore m. s. || 149 q. d. ‘iam primo aciperemus reditum patris mei Ulixis quam Laertis’, vel melius m. s. patris: mei s. int., sottolin. || 150-151 postilla erasa sul m. s. || 152 custodem: domus s. m. s. 145 circum ossa: vel ‘ab ossibus’ m. s. 142 ivisti: ivi- su rasura Pylon: precede ad eraso || 143 comedere bibere: -ere su rasura || 145 ossa: precede ad eraso || 148 sit: -t su rasura || 149 acciperemus: su rasura reditus: corr. da -um || 150 annunciaveris: -averis su rasura
145
150
LIBRO XVI
597
dixit iam et suscitavit syphorbon / hic autem accepit manibus h\ rJa; kai; w\rse suforbovn, o{ d ei[leto cersi; subtilares pevdila et cum ligavit autem sub pedibus / ad civitatem ivit non iam d∆ uJpo; possi; povlin d∆ i[en, ouj d∆ a]n 155 dhsavmeno" Athenam / jAqhvnhn, f. 209r latuit a stabulo cum venerat Eumeus syphorbus / lh'qen ajpo; staqmoi'o kiw;n Eu[maio" suforbov". sed hec iuxta venit / corpore autem assimilabatur femine / ajll∆ h{ ge scedo;n h\lqe devma" d∆ h[i>kto gunaikiv, bone que magne que et gloriosa opera scienti / kalh' te mmegavlh te kai; ajglaa; e[rg∆ eijduivh, stetit autem contra ianuam tende Ulixi cum apparuit sth' de; ka[n]t∆ ajntivquron klisivh" jOdush'i> fanei'sa. non autem Telemachus venit contra nec vidit / 160 ouj d∆ a[ra Thlevmaco" i[sen ajntivon ouj d∆ ejnovhsen. non enim omnibus dii apparent clari ouj gavr pw" pavntessi qeoi; faivnontai ejnargei'", sed Ulixes que canes que viderunt et iam non latrabant / ajll∆ jOdusseuv" te kuvne" te i[don kaiv rJ∆ oujc uJlavonto ululatu autem altera parte / per stabulum pertimuerunt / knuzhqmw' d∆ eJtevrwqi dia; staqmoi'o fovbhqen. hec autem cum ciliis nutavit / vidit que divus Ulixes / h{ d∆ a[r∆ ejp∆ ojfruvsi neu'se / novhse de; di'o" jOdusseuv": ac venit atrium extra ad magnum murum claustri teicivon aujlh'", 165 ejk d∆ h\lqen megavroio pare;k mevga stetit autem ante ipsam / huic autem redixit Athena / sth' de; pavroiq∆ aujth'", to;n de; proseveipen jAqhvnh, “Iove genite Laertiades multe astucie Ulixes / “diogenh;" Laertiavdh polumhvcan∆ jOdusseu', 154 syphorbon: porcarium int., sottolin. || 156 venerat: extra s.: cum custos recessit, non latuit Palldem m. d. syphorbus: custos m. d. || 157 assimilabatur: i. ‘similis videbatur’ proprie m. d. || 161 clari: i. ‘palam’ m. d. || 164 hec: Pallas m. s. || 167 Iove genite: i. ‘a Iove genus habens’ m. s. 156 venerat: su rasura || 162 latrabant: -ba- su rasura
598
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
iam nunc tuo filio verbum fare / non autem occulta / h[dh nu'n sw' paidi; e[po" favo mh;d∆ ejpivkeuqe, ut iam procatoribus mortem et fatum cum affirmaveritis / wJ" a]n mnhsth'rsin qavnaton kai; kh'r∆ ajrarovnte, veniatis ad civitatem gloriosam / nec ego ipsa / e[rchsqon poti; a[stu perikluto;n ouj d∆ ejgw; aujthv, 170 diu procul vos ero disposita ad pugnandum” dhro;n ajpo; sfw'i>n e[ssomai memaui'a mavcesqai,” dixit / et aurea virga percussit Athena / h\ kai; cruseivh rJavbdw ejpemavssat∆ jAqhvnh interulam quidem primo bene lotam atque vestem / favro" mevn oiJ prw'ton eju>plune;" hjde; citw'na, f. 209v posuit circum pectora corpus autem augmentabat et etatem / qh'k∆ ajmfi; de; sthvqesfi devma" d∆ wjfelle kai; h{bhn, retro autem nigricoloris factus est gene autem extense fuerunt a]y de; melacroih;" gevneto gnaqmoi; d∆ ejtavnusqen 175 nigre autem facte sunt barbe / circum mentum / kuavneai d∆ ejgevnonto geneiavde" ajmfi; gevneion, hec quidem iam sic cum fecerat retro ivit / nam Ulixes hJ me;n a]r w}" e[rxasa, pavlin kiven, aujta;r jOdusseuv", ivit ad tendam / obstupuit autem amicabilis filius / h[i>en ej" klhsivhn qavmbhse dev min fivlo" uiJov"… cum pertimuit autem altera parte posuit oculos ne deus esset / tarbhvsa" d∆ eJtevrwqe bavl∆ o[mmata mh;de; qeo;" ei[h, et ipsum vociferatus verba pennosa loquebatur / kaiv min fwnhvsa", e[pea pteroventa proshuvda, 180 “aliter factus michi amice apparuisti nuper / quam antea / “ajlloi'o" moi xei'ne favnh" nevon hje; pavroiqen,
169 affirmaveritis: i. ‘preparaveritis locucione’ tu et ipse m. d. || 172 percussit: Ulixem m. inf. || 179 posuit: ‘proiecit’ s. int., sottolin. || 181 aliter factus: ‘alius’ s. ‘factus’ m. s. nuper: ‘nunc’ s. m. s. 174 augmentabat: alias ‘iuvit’ m. s. 171 memaui'a: -a corr. da ai disposita: corr. da -e || 174 devma": m. s. hebem eraso sopra h{bhn || 176 facte […] barbe: -e corr. da a || 177 fecerat: -at corr. da it || 180 verba pennosa: -a su rasura
LIBRO XVI
599
alias autem vestes habes et tibi color non est similis / a[lla de; ei[mat∆ e[cei" kaiv toi crw;" oujk e[q∆ oJmoi'o", vere valde aliquis deus es qui celum amplum habent / h\ mavla tiv" qeo;" ejssi; toi; oujrano;n eujru;n e[cousin, sed humilis sis ut tibi grata demus sacra / ajll∆ i[lhq∆ i{na toi kecarismevna dwvomen iJrav, atque aurea dona ordinata / parce autem nobis” hJmevwn…” 185 hjde; cruvsea dw'ra tetugmevna, feivdew d∆ huic autem retribuit postea polytlas divus Ulixes To;n d∆ hjmeivbet∆ e[peita poluvtla" di'o" jOdusseuv"… “nullus deus sum / cur me inmortalibus similem facis “ou[ti" qeov" eijmi, tiv m∆ ajqanavtoisin eji?skei", sed pater tuus sum / cuius causa tu suspirans / ajlla; path;r teov" eijmi, tou' ei{neka su; stenacivzwn, pateris anxietates multas violencias que / substinens / virorum /” pavscei" a[lgea polla; biva", uJpodegmeno" ajndrw'n…” sic vero vociferans / filium osculatus fuit atque a genis / kadde; pareiw'n, 190 }W" a[ra fwnhvsa", uiJo;n ku'se, lacrimas misit infra / antea que habebat continue semper davkruon h|ke camavze, pavro" d∆ e[ce nwleme;" aijeiv, Telemachus autem nondum confidebat suum patrem esse / Thlevmaco" d∆ ouj gavr pw, e[peivqet∆ o}n patevr∆ ei\nai, f. 210r iterum ipsum verbis retribuens dixit / ejxau'ti" min e[pessin ajmeibovmeno" proseveipen, “non tu Ulixes es pater meus / sed me demon / “ouj suv g∆ jOdusseuv" ejssi path;r ejmov", ajllav me daivmwn decipit / ut adhuc magis plangens suspirem / ma'llon ojdurovmeno" stenacivzw… 195 qevlgei… o[fr∆ e[ti
182 color: corporis int., sottolin. || 184 sis: sis m. s. || 187 nullus: ‘non aliquis’ s. m. s. similem facis: similem facis eraso sul m. d. || 188 suspirans: ‘contristans’ s. m. d. || 191 habebat: lacrimas m. d. ‘tenebat’ s. lacrimas, quia semper flebat m. inf. || 192 confidebat: fidebat vel credebat vel flectebatur m. sup. || 194 non – meus: negative m. s. 185 ordinata: ‘facta’ alias m. s. 187 similem facis: su rasura || 192 confidebat: su rasura
600
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
non enim iam mortalis vir hec arbitraretur ouj gavr pw" a]n qnhto;" ajnh;r tavde mhcanovwto, proprio eius sensu / quando non deus ipse cum adveniret w| aujtou' ge novw, o{te mh; qeo;" aujto;" ejpelqwvn, leviter volens fecerit iuvenem atque senem / rJhi>divw" ejqevlwn qeivh nevon hjde; gevronta, vere quidem nuper eras senex / et inconveniencia / indutus eras h\ gavr toi nevon, h|sqa gevrwn kai; ajeikeva e[sso, nunc autem deis assimilaris qui celum amplum habent /” nu'n de; qeoi'sin e[oika" oi} oujrano;n eujru;n e[cousin,” 200 hunc autem retribuens affatus est multi consilii Ulixes / To;n d∆ ajpameibovmeno" prosevfh poluvmhti" jOdusseuv", “Telemache non tibi convenit amicabili patre intus existente / “Thlevmac∆ ou[ s∆ ejpevoike fivlon patevr∆ e[ndon ejovnta, nec aliquid admirari magnum nec obstupefieri / ou[tev ti qaumavzein, periwvsion ou[t∆ ajgavasqai, non enim tibi alius veniet huc Ulixes / ouj me;n gavr toi a[llo" ejleuvsetai ejnqavd∆ jOdusseuv", sed hic ego talis passus mala multa que cum substinui / ajll∆ o{ d∆ ejgw; toiovsde paqw;n kaka; polla; d∆ ajnatla", 205 veni xxº anno ad paternam terram h[luqon eijkostw' e[tei> eij" patrivda gai'an, nam hoc opus Athene depredatrici aujtavr toi tovde e[rgon, jAqhnaivh" ajgeleivh", hec me talem fecit sicuti vult / potest enim h{ tev me toi'on e[qhken, o{pw" ejqevlei duvnatai gavr, aliquando quidem pauperi similem / aliquando autem a[llote me;n ptwcw' ejn ajlivgkion, a[llote d∆ au\te, viro iuveni et bonas in corpore vestes habenti ajndri; nevw kai; kala; peri; croi÷ ei{mat∆ e[conti 210 196 arbitraretur: i. ‘sagacitate et astucia faceret’ m. d. || 199 inconveniencia: turpes vestes m. d. || 200 assimilaris: i. ‘similis es’ m. s. || 207 hoc – depredatrici: est s. hec (segue s. eraso) mea mutacio m. d. || 208 hec: Athena s. m. s. || 209-210 facere ut assimilem me m. d. 204 veniet: alias ‘venturus est’ m. d. 197 adveniret: -iret su rasura || 199 vere: su rasura || 201 hunc: corr. da huic || 202 amicabili: -abi- su rasura patre […] existente: -e corr. da em
LIBRO XVI
601
leve autem diis qui celum amplum habent f. 210v rJhi?dion de; qeoi'si toi; oujrano;n eujru;n e[cousin, atque glorificare mortalem atque malefacere /” hjme;n kudh'nai broto;n hjde; kakw'sai…” sic vero vociferatus infra sedit Telemachus autem / }W" a[ra fwnhvsa" kat∆ a]r e{zeto, Thlevmaco" dev, circumfusus patrem bonum flebat lacrimas fundes / ajmficuqei;" patevr∆ ejsqlo;n ojduvreto davkrua leivbwn, ambobus autem istis desiderium suscitatum fuit fletus / toi'sin uJfivmero" w\rto govoio, 215 ajmfotevroisi de; plorabant subtiliter miserabilius sicuti aves / klai'on de; lligaivw", ajdinwvteron h| t∆ oijwnoiv, fine vel vultures flexiunguli quibus filios fh'nai / h] aijgupioi; gamywvnuce", oi|si tevkna, agrestes abstulerint antequam volatiles fierent / ajgrovtai ejxeivlonto pavro" petehna; genevsqai, sic vero isti miseras sub superciliis lacrimas fundebant / }W" a[ra toiv g∆ ejleeino;n uJp∆ ojfruvsi davkruon ei\bon, et iam plorantibus intravit lumen solis / favo" hjelivoio, 220 kaiv nuv k∆ ojduromevnoisin e[du nisi quod Telemachus vociferabat proprium patrem cito / eij mh; Thlevmaco" prosefwvneen o}n patevr∆ ai\ya. “quomodo enim nunc huc pater amice navi te naute “poivh ga;r nu'n deu'ro pavter fivle nhi? se nau'tai, duxerunt ad Ithachiam qui esse gloriabantur /” h[gagon eij" jIqavkhn, tivne" e[mmenai eujcetovwnto…” huic autem redixit polytlas divus Ulixes To;n d∆ au\te proseveipe poluvtla" di'o" jOdusseuv", “tibi enim ego fili veritatem dicam / 225 “toi; ga;r ejgwv toi tevknon ajlhqeian katalevxw, 211 leve: est m. sup. || 212 malefacere: sibi int., sottolin. debilem et tristem facere m. d. || 214 circumfusus: i. ‘amplexatus est eumʼ m. s. flebat: plorabat m. s. || 216 miserabilius: quam poterant m. s. || 217 fine: sic dicte (segue vulgariter depennato) m. s. || 218 agrestes: viri m. s. || 219 miseras: q. d. ‘misericordia dignas’ m. s. || 220 iam […] intravit: ‘intravit iam fere’ s. m. s. || 223 qui: ‘quales et unde’ s. m. s. 211 leve: -e su rasura || 214 flebat: fle- corr. da plo || 217 filios: corr. da -ijs || 219 ei\bon: corr. da ei[-
602
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
Pheices quidem duxerunt navibus gloriosi qui et alios / Faivhke" me;n h[gagon nausiklutoiv, oi{ te kai; a[llou", ducunt / quicumque ad ipsos venerit / homines ajnqrwvpou" pempousin o{sti" sfeva" eijsafivkhtai, et me quiescentem navi cita per pontum ferentes / kaiv m∆ eu[dont∆ ejn nhi÷ qoh' ejpi; povnton a[gonte" infra posuerunt in Ithachia dederunt autem michi gloriosa dona / kavtqesan eij" Ij qavkhn e[poron dev moi ajglaa; dw'ra, 230 es que aurum que satis vestem textam calkovn te crusovn te a{li" ejsqh'ta q∆ uJfanthvn, f. 211r 230 et hec quidem in antris deorum consilio iacent / kai; ta; me;n ejn sphvessi qew'n ijovthti kevontai, nunc autem huc veni consiliis Athene / nu'n d∆ au\ deu'r∆ iJkovmhn uJpoqhmosuvnhsin jAqhvnh", ut inimicis homicidium consulamus o{fra ke dusmenevessi fovnon peribouleuvswmen, sed eya michi procatores cum numeraveris dic ajll∆ a[ge moi mnhsth'ra" ajriqmhvsa" katavlexon, ut sciam quot que et qui viri sunt / o[fr∆ eijdevw o{ssoi te kai; oi{tine" ajnevre" eijsivn, 235 et meo in animo inmaculato cum cogitaverim kaiv ken ejmo;n kata; qumo;n ajmuvmona mermhrivxa", consulem sique nos poterimus contrastare / fravssomai ei[ke nw'i> dunhsovmeq∆ ajntifevresqai, soli sine aliis vel et queremus alios /” mouvnw a[neuq∆ a[llwn h] kai; dizovmeq∆ a[llou"…” hunc autem Telemachus scientificus contra alloquebatur / To;n d∆ au\ Thlevmaco" pepnumevno" ajntivon hu[da, 240 “o pater / certe tui magnam gloriam semper audiebam / “w\ pavter, h[toi sei'o mevga klevo" aije;n a[kouon, 240 manibus bellatorem esse et sapientem consilio cei'ra" t∆ aijcmhth;n e[mmenai kai; ejpivfrona boulhvn, 229 infra posuerunt: locaverunt m. s. || 230 s. m. s. || 234 s. eraso sul m. d. || 235 qui: ‘quales’ s. m. d. || 237 consulem: curabo m. s. || 238 soli: nos duo s. m. s. 227 ducunt: su rasura || 233 consulamus: corr. da -emus || 236 cogitaverim: corr. da cogitans || 237 consulem: corr. da -am
LIBRO XVI
603
sed valde magnum dixisti obstupefaccio me tenet si iam ajlla; livhn mevga ei\pe" ajgh m∆ e[cei eij dev ken viri duo multis et fortibus pugnare / a[ndre duvw polloi'si kai; ijfqivmoisi mavcesqai, procatorum non autem decima vere nec due sole mnhsthvrwn d∆ oujt∆ a]r deka;" ajtrekev", ouj de; duv∆ oi\ai, sed multum plures cito autem agnosces hic numerum / plevone", tavca d∆ ei[seai ejnqavd∆ ajriqmo;n 245 ajlla; polu; equidem a Dulichio duo et l ejk me;n Doulicivoio, duvw kai; penthvkonta iuvenes electi sex autem servitores secuntur kou'roi kekrimevnoi, e}x de; drhsth're" e{pontai… atque a Samo quatuor que et xx viri sunt / ejk de; Savmou pivsurev" te kai; ei[kosi fw'te" e[asin, iuvenes Achivorum / atque a Zachyntho sunt xx Zakuvnqou e[asin ejeivkosi kou'roi jAcaiw'n, f. 211v 250 ejk de; ac ab ipsa Ithachya duodecim omnes optimi 250 ejk d∆ aujth'" jIqavkh" duokaivdeka pavnte" a[rista, et cum ipsis simul est Medon preco divinus cantor / kaiv sfin a{m∆ ejsti; Mevdwn kh'rux oJ qei'o" ajoidov", et duo famuli docti epulas kai; doioi; qeravponte" dahvmone daitrosunavwn, hos si omnes inveniemus intus existentes / tw'n ei[ken pavntwn ajnthvsomen e[ndon ejovntwn, non multum de amaris et gravibus violenciis ulcisceris cum veneris / mh; polu; pikra; kai; aijna; biva" ajpotivseai ejlqwvn, sed tu si potes aliquem auxiliatorem cum cogitaveris ajmuvntora mermhrivxa", 255 ajlla; suv g∆ eij duvnasaiv tin∆ 243 pugnare: possimus m. d. || 244 due sole: sunt m. d. decime s. m. d. || 246-252 nunc numerat omnes procatores Penolope m. d. || 246 Dulichio: insula s. m. s. || 246-247 duo – electi: sunt int., sottolin. || 247 secuntur: ipsos s. m. d. || 251 Medon: proprium int. divinus: ‘admirabilis’ s. m. d. || 252 epulas: facere et opera coquine m. d. || 254 de – ulcisceris: i. ‘ulcionem sumes (corr. da -as) de violenciis eorum’ et cetera m. s. 253 inveniemus: vel ‘capiemus’ m. s. 245 cito: su rasura || 252 daitrosunavwn: corr. da daim- || 254 de aggiunto in seguito e amaris, gravibus e violenciis con -is, -ibus e -is su rasura
604
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
loquere / qui iam nobis auxilietur libenti animo /” fravzeu oJ kevn ti" nw'i>n ajmuvnoi provfroni qumw',” huic autem dixit polytlas divus Ulixes / To;n d∆ au\te proseveipe poluvtla" di'o" jOdusseuv", “tibi enim ego dicam tu autem promitte et me audias / “toi; ga;r ejgw;n ejrevw su; de; suvnqeo kaiv meu a[kouson, et consule / sique nobis Athena cum Iove patre 260 kai; frasai ei[ke nw'i>n jAqhvnh su;n Dii; patriv, satis sit / vel aliquem alium auxiliatorem curavero /” 260 ajrkevsei, hjev tin∆ a[llon ajmuvntora mermhrivxw,” hunc autem Telemachus scientificus contra alloquebatur To;n d∆ au\ Thlevmaco" pepnumevno" ajntivon hu[da, “boni tibi isti auxiliatores quos narras / “ejsqlwv toi touvtw ge ejpamuvntore tou;" ajgoreuvei", in alto in nubibus sedentes ut et aliis u{yi per ejn nefevessi kaqhmevnw / w{" te kai; a[lloi", viris que dominentur et inmortalibus diis /” ajndravsi te kratevousi kai; ajqanavtoisi qeoi'sin.” huic autem dixit polytlas divus Ulixes to;n d∆ au\te proseveipe poluvtla" di'o" jOdusseuv", 265 “non quidem illi multo tempore sine erunt / “ouj mevn toi keivnw ge polu;n crovnon ajmfi;" e[sesqon, rissa gravi quando procatoribus et nobis / fulovpido" kraterh'" oJpovte mnhsth'rsi kai; hJmi'n, f. 212r in atriis meis vis iudicetur Martis ejn megavroisin ejmoi'si mevno" krivnetai [Arho" sed tu quidem nunc venias cum die apparente / ajlla; su; me;n nu'n e[rceu a{m∆ hjoi' fainomevnhfi 270 domum et procatoribus superbis conversare / oi[kade kai; mnhsth'rsin uJperfiavloisin oJmivlei. 270 256 loquere: cura m. s. || 257 polytlas: ‘multa paciens’ s. m. s. || 260 curavero: curam habebo invenire m. d. || 262 boni – auxiliatores: sunt int., sottolin. Iuppiter et Athena m. s. || 267 gravi: ‘forti’ s. m. sup. || 268 vis: potencia m. d. iudicetur: ur m. d. || 269 cum – apparente: i. ‘cum dies apparuerit’ m. d. 256 libenti: alias ‘voluntario’ m. s. 261 hunc: corr. da huic || 268 iudicetur: su rasura
LIBRO XVI
605
nam me ad civitatem sybotes postea ducet / aujta;r ejme; proti; a[stu subwvth" u{steron a[xei. pauperi anxio similem atque seni / ptwcw' leugalevw ejnalivgkion hjde; gevronti hii autem me inhonorabunt domum per / tuum que amicum cor / oiJ dev m∆ ajtimhvsousi dovmon katav, so;n de; fivlon kh'r, substineat in pectoribus / mala paciente me / tetlavtw ejn sthvqessi kakw'" pavsconto" ejmei'o, sique et per domum pedibus trahant extra / 275 h[n per kai; dia; dw'ma podw'n e{lkwsi quvraze. vel sagittis percuciant / tu autem respiciens sustineas h] bevlesi bavllwsi su; d∆ eijsorovwn ajnevcesqai sed certe ut desinant precipe a stulticiis / ajll∆ h[toi pauvesqai ajnwgevmen ajfrosunavwn, humilibus verbis alloquens hii autem non meilicivoi", ejpevessin paraudw'n, oiJ dev ti oujciv, flectentur / iam enim ipsis adest gravis destruccio / 280 peivsontai, dh; gavr sfi parivstatai aijpu;" o[leqro" aliud autem tibi dicam / tu autem in sensibus pone tuis / toi ejrevw, su; d∆ ejni; fresi; bavlleo sh'si, 280 a[llo dev quando iam multiconsilii in sensibus posuerit / Athena oJppovte ken poluvboulo" ejni; fresi;n qh'sin jAqhvnh, nutabo tibi ego capite tu autem postea cum videris / neuvsw mevn toi ejgw; kefalh'", su; d∆ e[peita nohvsa", quot in atriis marcialia arma iacent / o{ssa toi ejn megavroisin ajrhvi>a teuvcea kei'tai, in medio alti thalami ponas cum tuleris ej" muco;n uJyhlou' qalavmou kataqei'nai ajeivra", omnia valde / nam procatores mollibus verbis / aujta;r mnhsth'ra" malakoi'" ejpevessi, f. 212v 285 pavnta mavl∆ decipias / quando iam te / interogaverint querentes parfavsqai / o{te ken se metallw'sin poqevonte". 271 sybotes: custos porcorum m. d. || 273 sgg. (-306) nunc admonem Ulixes (corr. da -em) filium suum m. d. || 279 gravis: mala m. d. || 285 mollibus verbis: loquendo m. d. || 286 i. d eraso sul m. s. ut in s. eraso sul m. d. 276 sustineas: corr. da sustine || 279 aijpu;" o[leqro": aijpu;" o[l- su rasura || 282 videris: -eris su rasura || 286 interogaverint querentes: su rasura
606
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
‘de fumo deposui / quia non illis similia sunt / ‘ejk kapnou' katevqhk∆ ejpei; oujkevti toi'sin ejwvkei, qualia condam Troiam cum venerat liquit Ulixes / oi|a pote; Troivhn de; kiw;n katevleipen jOdusseuv", sed destructa sunt / in quantum ignis venit flatus ajlla; kathvkistai o{son, puro;" i{ket∆ aju>tmhv… 290 atque michi hoc magnum in sensibus posuit demon / pro;" dev ti moi tovde mei'zon ejni; fresi;n e[mbavle daimwn 290 ne forte embrii facti litem cum ordinaveritis in vobis / mhvpw" oijnwqevnte" e[rin sthvsante" ejn∆ uJmi'n alterutrum percuciatis vituperetis que cibum / ajllhvlou" trwvshte kataiscuvnhtev te dai'ta, et procacitatem / ipsum enim attrahit virum ferrum /’ kai; mnhstuvn, aujto;" ga;r ejfevlketai a[ndra sivdhro":∆ nobis autem solis duos enses et duas lancias / nw'i>n d∆ oi|oisin duvo favsgana kai; duvo dou're, relinquas et duo boagria manibus accipere kallivpeein, kai; doia; boavgria cersi;n eJlevsqai, 295 ut iam cum commoti recte fuerimus interficiamus / hos iam certe / w}" a]n ejpiquvsante" eJloivmeqa tou;" dev k∆ e[peita Pallas Athena decipiet et consultor Iuppiter / Palla;" jAqhnaivh qevlxei kai; mhtiveta Zeuv", aliud autem tibi dico / tu autem in sensibus ponas tuis / a[llo dev toi ejrevw, su; d∆ ejni; fresi; bavlleo sh'sin si verum meus es et sanguine nostro / eij ejteovn g∆ ejmov" ejssi kai; ai{mato" hJmetevroio, 300 nemo iam Ulixem audiat intus existentem / mhvti" e[peit∆ jOdussh'o" ajkousavtw e[ndon ejovnto", 300
287 responde s. dicens m. s. || 289 flatus: ‘fumus’ s. m. d. || 290 demon: ‘deus’ s. int., sottolin. || 293 ipsum – ferrum: quando adstat m. d. || 295 boagria: clipeos corio bovis cooperta m. s. accipere: ad accipiendum m. d. || 296 cum – fuerimus: quasi ‘recte incipientes’ m. s. || 300 Ulixem – existentem: intelligat, sciat me Ulixem, i. audiet nomen meum m. s. 289 destructa: su rasura || 293 attrahit: corr. da -et || 294 duas lancias: -as corr. da e || 298 dico: corr. da -am
LIBRO XVI
607
non iam Laertes sciat hoc nec sybotes mhvt∆ ou\n Laevrth" i[stw tovde mh;de; subwvth" nec aliquis servorum nec ipsa Penelopia / mhvtev ti" oijkhvwn, mhvt∆ aujth; Phnelovpeia sed soli tu ego que feminarum agnoscemus consilium ajll∆ oi\oi suv t∆ ejgw te gunaikw'n gnwomen ijqu;n et iam de aliquo famulorum virorum adhuc experiemur kaiv ke tevw dmwvwn ajndrw'n e[ti peirhqh'men. f. 213r atque quomodo quis nos honorat et timet animo / tiv" nw'i> tivei kai; deivdie qumw', 305 hjme;n o{pw" atque quis non curat / te autem inhonorat talem existentem /” hj d∆ o{ti" oujk ajlevgei se; d∆ ajtima' toi'on ejovnta.” hunc autem retribuens vociferabat gloriosus filius / To;n d∆ ajpameibovmeno" prosefwvnee faivdimo" uiJov"… “o pater certe meum sermonem et iam puto / “ \W pavter h[toi ejmo;n mu'qon kai; e[peitav g∆ oji?w, cognosces non quidem stulticie me tenent / gavr ti calufrosuvnai gev m∆ e[cousin, 310 gnwvseai. ouj me;n sed non hoc utile ego esse puto 310 ajll∆ ou[ti tov ge kevrdo" ejgw;n e[sesqai oji?w, nobis ambobus tibi autem ut consulas incito / hJmi'n ajmfotevroisin se; de; fravzesqai a[nwga continue et sic agnosces quemlibet experiens / dhqa; kai; au{tw" ei[sh eJkavstou peirhtivzwn. opera pertransiens / isti autem in atriis taciti e[rga metercovmeno", toi d∆ ejn megavroisin e{khloi, res consumunt superbe non autem parcio / crhvmata dardavptousin uJpevrbion, ouj dev ti feidwv, sed vere tibi feminas ego scire / precipio 315 ajll∆ h[toi se gunaivka" ejgw; dedavasqai a[nwga, 301 sybotes: ‘porcarius’ s. m. d. || 303 consilium: intellectus habitum et disposicionem m. d. || 304 experiemur: sensu (corr. da -um) s. m. d. || 310 utile: utilitatem m. d. esse: debere s. int., sottolin. || 312 continue: ‘succesive’ s., per eorum opera m. s. quemlibet: de quolibet m. d. || 313 opera pertransiens: perquirens opera eorum festinacione m. s. || 314 superbe: i. ‘vi’ int., sottolin. non […] parcio: est, q. d. ‘non est modus nec misericordia’ m. d. || 315 precipio: hortor, incito m. d. 301 nec: corr. da neque || 307 hunc: corr. da huic || 315 precipio: corr. da precepi
608
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
que te inhonorant et que sine peccato sunt / ai{ tev s∆ ajtimavzousi kai; ai} nhlhtei'" eijsiv, de viris autem non iam ego per domos velim / ajndrw'n d∆ oujk∆ a]n e[gwge kata; staqmo;n ejqevloimi, nos experiri / sed ultimo hec laborare / hJmeva" peiravzein, ajll∆ u{stera tau'ta pevnesqai, si verum aliquod scis Iovis portentum egyochio /” eij ejteovn gev ti oi\sqa Dio;" tevra" aijgiovcoio.” 320 sic hii quidem hec ad alterutrum narrabant / }W" oiJ me;n toiau'ta pro;" ajllhvlou" ajgovreuon, 320 hec autem postea ad Ithachyam descendit navis bene facta / h{ d∆ a]r e[peit∆ jIqavkhn kathvgeto nhu'" eujerghv", que tulit Telemachum a Pylo et omnes socios h} fevre Thlevmacon Pulovqen kai; pavnta" eJtaivrou", hii quando iam portum profundum intus venerunt / oiJ d∆ o{te dh; limevno" polubenqevo" ejnto;" i{konto, f. 213v navem quidem hii nigram ad terram traxerunt / nh'a me;n oi{de mevlainan ejp∆ hjpeivroio e[russan, instrumenta autem tulerunt magnanimi famuli teuvcea dev sf∆ ajpevneikan uJpevrqumoi qeravponte", 325 statim autem ad Clytei tulerunt pulcra dona / aujtivka d∆ ej" Klutoi'o fevron perikallea dw'ra, nam preconem miserunt domum ad Ulixis aujta;r khvruka provessan domon eij" jOdussh'o"… annunciacionem dicturum sapienti Penelope ajggelivhn ejrevonta perivfroni Phnelopeivh, ob hoc quia Telemachus ab agro / navem precepit ou[neka Thlevmaco" me;n ejp∆ a[grou nh'a d∆ ajnwvgei, 330 319 portentum: signum int., sottolin. egyochio: capram lactantis m. d. || 321 nunc auctor revertitur ad navem m. d. || 325 instrumenta: arma et alia instrumenta omnia intelligit m. s. || 326 Clytei: proprium int. domum m. d. dona: dona que Menelaus dederat Telemach m. d. || 329 precepit: nobis nauti m. d. 318 experiri: vel ‘experiri’ m. s.
laborare: vel ‘facere’ m. d.
319 portentum: su rasura || 320 narrabant: su rasura || 325 instrumenta: su rasura ajpevneikan: -a- su rasura || 326 ad: su rasura Clytei: -ei su rasura || 327 domon: m. s. ad: su rasura Ulixis: corr. da -em
LIBRO XVI
609
ad civitatem ut navigare / ut non cum pertimuerit / in animo ajpoplevein, i{na mh; deivsa" ejni; qumw'. 330 a[stu d∆ nobilis regina teneras lacrimas fundat / ijfqivmh basivleia tevren kata; davkruon ei[bh, hii autem oviaverunt preco et divus yforbos tw; de; sunanthvthn khvrux kai; di'o" uJforbov", huiusse causa annunciacionis / dicturi femine / th'" aujth'" e{nek∆ ajggelivh" / ejrevonte gunaikiv, sed quando iam venerunt domum admirabilis regis ajll∆ o{te dhv rJ∆ i[konto dovmon qeivou basilh'o", preco quidem iam mediis in famulabus dixit / rJa mevsshsin meta; dmwh'sin e[eipen, 335 kh'rux mevn “nunc tibi regina amicus filius venit /” “h[dh toi basivleia fivlo" pavi>" eijlhvlouqen.” Penolope autem dixit sybotis iuxta adstitit Phnelopeivh d∆ ei\pe subwvth" a[gci parasta", omnia quot amicabilis filius precepit dicere / pavnq∆ o{sa oiJ fivlo" uiJo;" ajnwvgei muqhvsasqai, nam postquam omne consilium dixit pa'san ejfhmosuvnhn ajpeveipe, 340 aujta;r ejpeidh; motus est ut iret ad porcos liquit autem claustra domos que rJ∆ i[menai meq∆ u{a" livpe d∆ e{rkeav te mmevgarav te 340 bh' procatores autem axii facti sunt contristati que fuerunt in animo / mnhsth're" d∆ ajkavconto kathvfhsavn t∆ ejni; qumw', atque venerunt ab atrio extra magnum / murum claustri jEk d∆ h\lqon megavroio parek mevga teicivon aujlh'", f. 214r ibi autem ante ianuas sedebant / aujtou' de; propavroiqe quravwn eJdriovwnto.
332 preco – yforbos: s. int. yforbos: porcarius m. d. || 333 huiusse – annunciacionis: et unus et alter dicturus erat Penolope adventum Telemachi m. s. dicturi: novum int., sottolin. femine: Penolope m. d. || 334 regis: i. Telemachi m. d. || 335 mediis – famulabus: i. ‘in medio famularum’ s. m. s. || 337 sybotis: porcarius int., sottolin. || 338 dicere: debere m. d. || 339 consilium: i. ‘preceptum’ s. int., sottolin. || 343 sedebant: sede locabantur m. d. 330 m. s. || 333 dicturi: -cturi su rasura || 336 nunc: corr. da iam || 340 est: su rasura || 343 ibi: su rasura
610
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
istis autem Eurymachus Polybi filius incepit concionari / toi'sin d∆ Eujruvmaco" Poluvbou pai'" h\rc∆ ajgoreuvein, “o amici vere magnum opus superbe factum est / “w\ fivloi, h\ mevga e[rgon, uJperfiavlw" ejtelevsqh, 345 Telemacho via hec fati fuimus ipsi non perfecta / Thlemavcw oJdo;" h{de, favmen dev oiJ ouj televesqai. sed eya navem nigram trahamus ad mare gloriosum ajll∆ a[ge nh'a mevlainan ejruvssomen eij" a{la di'an atque remigatores marinos congregemus qui cito / ej" d∆ ejrevta" aJlih'a" ajgeivromen, oi{ ke tavcista, illis annuncient cito domum ut redeant” keivnoi" ajggeivlousi qow'" oi\kon de; nevesqai.” 350 non omne dictum fuit quando iam Amphinomus vidit navem / ou[pw pa'n ei[rhq∆ o{t∆ a]r jAmfivnomo" i[de nh'a 350 retroversus a loco / portus multum profundi / intus strefqei;" ejk cwvrh" limevno" polubenqevo" ejntov", carbasa recolligentes / remos que in manibus habentes / iJstiva te sustevllonta" ejretmav" t∆ ejn cersi;n e[conta". dulciter autem cum risit vociferabat proprios socios / hJdu; d∆ a]r ejkgelavsa" metefwvneen oi|" eJtavroisin, “nullam adhuc annunciacionem mittamus hii autem certe intus / “mhvtin∆ e[t∆ ajggelivhn ojtruvnomen, oiJ de; ga;r e[ndon, vel ipsis hoc dixit deorum vel viderunt ipsi / h[ tiv sfin tovd∆ e[eipe qew'n, h] eijsivdon aujtoiv, 355 navem venietem quam non poterant invenire /” nh'a parercomevnhn, th;n d∆ oujk∆ ejduvnanto kich'nai…” sic fatus hii autem cum surrexerant iverunt ad litus maris / }W" e[faq∆ oiJ d∆ ajnstavnte" e[ban ejpi; qi'na qalavssh", 344 Eurymachus: proprium int. Polybi: proprium int. || 345 superbe: false et iniuste m. d. || 346 perfecta: fieri s. int., sottolin. || 347-349 volebat quod mitterent aliam navem ut diceret illi navi que (corr. da qui) insidiabatur Telemacho ut rediret m. d. || 348 marinos: arinos vel marinales, nautas m. s. || 350 Amphinomus: proprium int. || 352 socios vidit m. d. || 354 adhuc: amodo m. s. hii – intus: sunt m. d. || 355 deorum: aliquis int., sottolin. || 356 navem venietem: transeuntem navem Telemachi m. s. invenire: ‘videre’ s. m. d. 347 gloriosum: vel ‘divum’ m. d. 347 eij" a{la: su rasura || 350 ei[rh: m. s., con segno d’inserzione ripetuto nel testo davanti a q∆
LIBRO XVI
611
cito autem navem nigram ad siccam traxerunt / ai\ya de; nh'a mevlainan ejp∆ hjpeivroio e[russan, arma autem tulerunt magnanimi famuli sf∆ ajpevneikan uJpevrqumoi qeravponte", 360 teuvcea dev ipsi autem ad concionem venerunt subiti neminem alium eij" ajgorh;n kivon ajqrovoi ouj dev tin∆ a[llon 360 aujtoi; d∆ dimittebant / nec iuvenum sedere nec senium ei[wn ou[te nevwn metai?zein, ou[te gerovntwn, f. 214v istos autem Antinous affatus est Eupithei filius / toi'sin d∆ jAntivnoo" metevfh Eujpeivqeo" uiJov", “proh amici quomodo hunc virum dii tristicia solverunt “ ]W popoi, wJ" to;n d∆ a[ndra qeoi; kakovthto" e[lussan, die quidem exploratores sedebant in extremitatibus ventosis / h[ma me;n skopoi; i|zon ejp∆ ajkra" hjnemoevssa", semper per vices / cum autem sole intrato hjelivw katadu'nti 365 aije;n ejpassuvteroi, a{ma d∆ numquam in terra nocte dormivimus / sed in ponto / ou[pot∆ [ejpot∆] ejp∆ hjpeivrou nuvkt∆ a[samen ajll∆ ejni; povntw, navi cita navigantes manebamus usque ad diem divam / nhiü qoh' pleivonte", ejmivmnomen hjw' di'an, Telemacho insidiantes ut interficeremus cum acciperemus Thlevmacon locovwnte" i{na fqivswmen eJlovnte", ipsum / hunc autem finaliter duxit domum demo me;n ajphvgagen oi[kade daivmw 370 aujtovn, to;n d∆ a[ra tevw" nos autem hic sibi consulamus gravem perniciem / ejnqavde oiJ frazwmeqa lugro;n o[leqron, 370 hJmei'" d∆ T[h]elemacho / ne nos fugiat / non enim puto / Thlemavcw, mh;d∆ hJma'" uJpekfuvgoi ouj ga;r oji?w, isto vivente perfici hec opera touvtou de; zwvonto" ajnuvsqai ta; de e[rga, 358 siccam: i. ‘terram’ int., sottolin. || 362 Antinous: proprium int. Eupithei: proprium int. || 363 loquitur iste aliis procatoribus qui in navi fuerat m. s. tristicia: a malo eorum consilio m. s. solverunt: i. ‘liberave’ m. d. || 364 ventosis: i. ‘ventum habentibus’ m. d. || 366 in ponto: dormiebam m. d. || 369 demo: de int., sottolin. || 370 consulamus: nunc s. int., sottolin. 364 h[ma: corr. da -ata die: -e su rasura || 365 katadu'nti: corr. da -duvnti || 366 nocte: corr. da -em || 370 consulamus: su rasura
612
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
ipse quidem sciens consilio sensu que / aujto;" me;n ga;r ejpisthvmwn boulh' te novw te, populi autem non amodo totaliter in nobis placibilia ferent / laoi; d∆ oujk∆ e[ti pavmpan ejf∆ hJmi'n h\ra fevrousin, sed eya ante quam ille congregaverit Achivos / 375 ajll∆ a[gete pri;n kei'non oJmhgurivsasqai jAcaiouv", ad concionem non enim dimittere ipsum puto / eij" ajgorh;n ouj gavr ti meqhsevmenaiv min oji?w sed irascetur dicet que omnibus cum surrexerit ajll∆ ajpomhnivsoi, ejrevei d∆ ejn pa'sin ajnastav", ob hoc quia sibi homicidium grave suebamus / non autem invenimus / ou{nekav oiJ fovnon aijpu;n ejraptomen ouj d∆ ejkivchmen, hii autem non laudabunt audientes mala opera / oi{ d∆ oujk∆ aijnhvsousin ajkouvonte" kaka; e[rga, 380 ne malum faciant et nos expellent f. 215r 380 mhvti kako;n rJevxwsi kai; hJmeva" ejxelavswsi, terra a nostra ad aliorum autem veniemus locum / gaivh" hJmetevrh" a[llwn d∆ ajfikwvmeqa dh'mon, sed antecurramus accipientes ad agrum procul civitatem / ajlla; fqevwmen eJlovnte" ejp∆ ajgroi'o novsfi povlho", vel in via divicias ipsi et possessiones habeamus / h] ejn oJdw', bivoton d∆ aujtoi; kai; kthvmat∆ e[cwmen, cum diviserimus secundum sortem per nos domum autem dassavmenoi / kata; moi'ran ejf∆ hJmeva", oijkiva d∆ au\te illius matri dabimus / habere ac cui nupserit 385 keivnou mhtevra doi'men e[cein hjd∆ oJsti" ojpuvoi, si autem vobis iste sermo displicet / sed velitis eij d∆ uJmi'n o{de mu'qo" ajfandavnei, ajlla; bouvlesqe
373 sciens: sapiens m. s. || 374 non […] placibilia ferent: honorem non dabunt m. s. || 376 non – puto: quod non dic nos vell ipsum intficere m. d. || 378 invenimus: cepimus m. s. || 379 hii: Ithacienses m. inf. || 384 sortem: sortem m. s. || 385 nupserit: ipsa (corr. da -am) m. d. 381 locum: ‘locum’ eciam, vel ‘regionem’ m. d. 375 ille: -e su rasura || 381 terra: precede in eraso veniemus: -emus su rasura || 384 domum: corr. da -us || 385 matri: corr. da -em nupserit: -pserit su rasura
LIBRO XVI
613
ipsum vivere et habere paterna omnia / aujtovn te zwvein kai; e[cein patrwvi>a pavnta, non sibi res postea satis animo dulces comedemus / mhv oiJ crhvmat∆ e[peita a{li" qumhdev∆ e[dwmen, hic congregati sed ab atrio quilibet 390 ejnqavd∆ ajgeirovmenoi, ajll∆ ejk megavroio e{kasto", procetur dona / querens / iam postea / 390 mnavsqw ejevdnoisin dizhvmeno" h[d∆ a]n e[peita, nubeat cuique plura dederit et prodestinatus / venerit” ghvmaiq∆ o{sti" plei'sta povroi kai; movrsimo" e[lqoi,” sic fatus hii autem omnes tacita facti sunt taciturnitate / }W" e[faq∆ oiJ d∆ a[ra pavnte" ajkh'n ejgevnonto siwph', istis autem Amphynomus concionatus est et dixit / toi'sin d∆ jAmfivnomo" ajgorhvsato kai; meteveipen, Nisy gloriosus filius Aritiadao regis / Nivsou faivdimo" uiJo;" jArhtiavdao a[nakto", qui a Dulichio multi frumenti vario / poihvento", 395 o}" ejk Doulicivou polupuvrou dux erat procatoribus / maxime autem Penolope hJgei'to mnhsth'rsi, mavlista de; Phnelopeivh", placuit sermonibus sensibus enim ornatus erat bonis / h{ndane muvqoisi / fresi; ga;r kevcrht∆ ajgaqh'sin, qui ipsis bene senciens concionatus est et dixit / o{ sfin eu\ fronevwn ajgorhvsato kai; meteveipen, f. 215v “o amici non iam ego interficere velim 400 “w\ fivloi oujk∆ a]n e[gwge kataktavnein ejqevloimi, T[h]elemachum arduum autem genus imperiale est / deino;n de; gevno" basilhvi>on ejsti; 400 Thlevmacon, 388 sibi: eius m. s. || 389 atrio: suo int., sottolin. || 390 procetur: pro procacione ferat m. s. || 391 venerit: sibi m. d. || 393 Amphynomus: proprium int. || 394 Nisy: proprium int. Aritiadao: proprium int. || 395 vario: ‘herboso’ s. m. d. || 396 dux erat: preerat omnibus m. s. || 396-397 maxime – placuit: istum Amphynomum diligebat Penolope m. d. || 400 arduum: ardua res et gravis, et cetera m. s. 388 animo dulces: vel ‘animum dulcorantes’ m. d. 388 comedemus: comed- su rasura || 389 hic: corr. da ubi || 390 dona: corr. da -is
614
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
interficere / sed primo deorum interogemus consilia kteivnein, ajlla; prw'ta qew'n eijrwvmeqa boulav", si quidem laudabunt Iovis magni [i]vacicinia eij mevn k∆ aijnhvswsi Dio;" megavloio qevmiste", ipse que interficiam / his que aliis omnibus precipiam / aujtov" te ktenevw, touv" t∆ a[llou" panta" ajnwvxw, si autem prohibebunt dii desynere precipio /” eij d∆ ejkapotropw'si qeoi, pauvsasqai a[nwga…” sic fatus Amphinomus / istis autem placuit sermo / }W" e[fat∆ jAmfivnomo", toi'sin de; ejfhvndane mu'qo", statim postea cum surrexerant iverunt domum Ulixis / aujtivk∆ e[peit∆ ajnstavnte", e[ban dovmon eij" jOdussh'o", cum venerant autem sedebant in linitis thronis ejlqovnte" de; kavqizon ejpi; xestoi'si qrovnoisin, hec autem aliud intellexit sapiens Penelopia hJ d∆ au\t∆ a[ll∆ ejnovhse perivfrwn, Phnelovpeia procatoribus ut appareret superbam iniuriam habentibus / mnhsthvressi fanh'nai uJpevrbion u{brin e[cousin, audivit enim proprii filii in atriis perniciem / peuvqeto ga;r ou| paido;" ejni; mmegavroisin o[leqron, preco enim sibi dixit Medon / qui sciebat consilia / kh'rux gavr oiJ e[eipe Mevdwn, o}" ejpeuvqeto boulav", mota est ut iret per atrium cum pedisequabus feminabus / bh' d∆ ijevnai mevgaron de; su;n ajmfipovloisi gunaixivn, sed quando iam ad procatores venit diva feminarum / ajll∆ o{te dh; mnhsth'ra" ajfivketo di'a gunaikw'n, stetit / iam iuxta hostium tecti studiose facti sth' rJa; para; staqmo;n tevgeo" puvka poihtoi'o, 401 interogemus: i. ‘petamus’ int., sottolin. consilia: i. ‘volunta’ m. d. || 403 ipse: ego met m. s. || 404 desynere: desinere m. s. || 405 Amphinomus: proprium int. || 407 linitis: bene factis int., sottolin. thronis: sed m. d. || 408 intellexit: i. ‘cogitavit’ int., sottolin. || 409 procatoribus – appareret: s. dopo procatoribus, int., sottolin. iniuriam: i. ‘iniusticiam’ int., sottolin. || 411 Medon: proprium int. 410 audivit: vel ‘audiverat’ m. s. || 414 tecti: ‘domus’ eciam m. inf. 403 his: su rasura || 404 precipio: corr. da precepi || 408 perivfrwn: m. s. || 410 audivit: su rasura || 411 kh'rux: corr. da khv-
405
410
410
LIBRO XVI
615
contra genas tenens pulcra vela f. 216r 415 a[nta pareiavwn scomevnh lipara; krhvdemna, Antinoo autem dixit verbum fata ac nominavit / jAntivnoon d∆ ejneveipen e[po" t∆ e[fat∆ ejk t∆ ojnovmazen… “Antinoe iniuriam habens mali ingenii et iam te fantur / “ jAntivno∆ u{brin e[cwn kakomhvcane, kai; dev se fasivn, in populo Ithachie inter similes etate esse optimum / ejn dhvmw jIqavkh" meq∆ oJmhvlika" e[mmen∆ a[riston, consilio et sermonibus / tu autem non vere talis es / su; d∆ oujk∆ a[ra toi'o" e[hsqa… 420 boulh' kai; muvqoisi, invide / cur tu Telemacho mortem que fatum que 420 mavrge… tih; de; su; Thlemavcw qavnatovn te movron te, suis / non autem de deprecatoribus curas quibus vere Iuppiter / rJap v th", ouj d∆ iJkevta" ejmpavzeai oi|sin a[ra Zeuv", testys / non autem iusticia mala suere / alterutrum / mavrturo", ouj d∆ oJsivh kaka; rJavptein, ajllhvloisin… vere nescis ? quando huc pater tuus venit fugiens / h\ oujk oi\sq∆ o{te deu'ro path;r teo;" i{keto feuvgwn, populum cum pertimuerit iam quidem iratus fuit valde / dh'mon uJpoddeivsa" / dh; ga;r kecolwvato livhn, ob hoc quia latrones sequens taphios lhi>sth'rsin ejpispovmeno" tafivoisin, 425 ou[neka qui iam nobis amici erant / contristari fecit Thesprotos h[kace Qesprwtouv", oi} d∆ hJmi'n ajrivqmioi h\san… 415 i. ‘velata’: velavit enim vultum cum velis m. sup. vela: infulis vel velis, vulgariter ‘facioliis’ m. d. || 416 Antinoo: proprium int. || 417 Antinoe: proprium int. || 418 inter: homines m. s. || 420 invide: o int., sottolin. ‘stolide’ s. m. s. || 421-422 non – testys: q. d. ‘qui contra te deprecabuntur; nam Iuppiter deprecatorum est testis’ m. d. || 421 suis: preparas m. s. || 422 testys: est s. int., sottolin. iusticia: est s. int., sottolin. alterutrum: i. ‘homines inter se’ m. d. || 423-429 dixit Penolope Antinoo quomodo pater eius lyberatus fuit ab Ulixe cum a thesprotis populis impeditus fuerat m. d. || 425 taphios: populos (corr. da -is) sic dictos (corr. da -is) || 426 Thesprotos: populos illos m. s. 417 ingenii: alias ‘consilii’ vel ‘astucie’ m. d. 418 similes: corr. da -i || 420 te2: segue una rasura || 422 suere: -e- su rasura || 424 iratus fuit: su rasura || 425 latrones: corr. da -onibus sequens: su rasura taphios: -os su rasura
616
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
illum iam volebant corrumpere / et destruere amicam animam / tovn rJ∆ e[qelon fqivsai kai; ajporrai'sai fivlon h\tor, atque vitam comedere cum abundancia multam / hjde; kata; zwh;n fagevein menoeikeva pollhvn, sed Ulixes impedivit et retinuit desiderantes licet / ajll∆ jOduseu;" katevruke kai; e[sceqen ijemevnou" per, 430 huius nunc domum inhonorate comedis procaris que mulieri / tou' nu'n oi\kon ajtivmw" e[du" mnava" de; gunai'ka, 430 filium interficis / me autem valde contristari facis / pai'dav t∆ ajpokteivnei" / ejmev te mmegavlw" ajkacivzei", sed te desinere precipio et incitare alios /” ajllav se pauvsesqai kevlomai kai; ajnwgevmen a[llou",” hanc autem Eurymachus Polybi filius contra alloquebatur / th;n d∆ au\t∆ Eujruvmaco" Poluvbou pai'" ajntion hu[da, f. 216v “filia Icarii sapiens Penelopia / “kouvrh jIkarivoio perivfrwn Phnelovpeia, horteris / non tibi hec in sensibus tuis in cura sint / qavrsei, mhv toi tau'ta meta; fresi; sh'si melovntwn, 435 non est talis vir / nec erit nec fiet / oujk∆ e[sq∆ ou|to" ajnh;r ouj d∆ e[ssetai ouj de; gevnhtai, qui iam Telemacho tuo filio manus imponet o{" ken Thlemavcw sw' uiJevi> cei'ra" ejpoivsei / vivente iam me / et in tellure viso / zwvontov" g∆ ejmevqen, kai; ejpi; cqoni; derkomevnoio, sic enim dicam et iam perfectum erit / w|de ga;r ejxerevw kai; mh;n tetelesmenon e[stai, 440 cito sibi sanguis niger fluet in lancia ai\yav oiJ ai|ma kelaino;n ejrwhvsei peri; douriv, 440
427 animam: eius m. d. || 428 vitam: ‘substanciam’ s., vel ‘divicias’ m. s. || 429 desiderantes: ipsum interficere m. d. || 430 huius: Ulixis s. m. s. || 432 desinere: ‘ut desinas’ s. m. inf. incitare alios: ut desinant s. m. d. || 433 Eurymachus: proprium m. sup. Polybi: proprium m. sup. || 434 Icarii: proprium int. || 438 viso: ab aliis m. d. 436 fiet: vel ‘factus erit’ m. d. || 440 in lancia: vel ‘circum laciam’ m. d. 439 perfectum: -tum su rasura || 440 in: su rasura
lancia: corr. da -am
LIBRO XVI
617
nostra quia et me depredator civitatum Ulixes / hJmetevrw, ejpeih; kai; ejme; ptolivporqo" jOdusseuv", multociens genuis propriis sedere cum fecerit / carnes assatas pollavki gouvnasin oi\sin ejfessavmeno" kreva" ojptovn, in manibus posuit porrexit que vinum rubeum / ejn ceivressin e[qhken, ejpevsce te oi\non ejruqrovn, ideo michi Telemachus omnium amantissimus est / tw' moi Thlevmaco" pavntwn polufivltato" ejsti;n virorum / non amplius mortem timere precipio / min qavnaton tromevesqai a[nwga, 445 ajndrw'n, oujkevti a procatoribus divinitus non est evadere /” e[k ge mnhsthvrwn, qeovqen oujk∆ e[st∆ ajlivasqai.” sic fatus hortans huic preparabat ipse pernic w}" favto qsuvnwn tw' d∆ h[tuen aujto;" o[leqro hec quidem cum adscenderat / palacia varia / hJ me;n a]r eijsanabavs∆ uJperwvi>a sigaloventa, plorabat iam Ulixem maritum amicum / donec sibi sopnum fivlon, o{fra oiJ u{pnon, 450 klai'en e[peit∆ jOdussh'a povsin dulcem in superciliis posuit glaucopis Athena / ejpi; blefavroisi bavle glaukw'pi" jAqhvnh, 450 hJdu;n hesperius autem Ulixi et filio divus yforbus eJspevrio" d∆ jOdush'i> kai; uiJevi> di'o" uJforbo;" venit hii autem cenam experte preparabant / h[luqen, oiJ d∆ a[ra dovrpon ejpistado;n wjplivzonto, f. 217r suem cum sacrificaverant unienem nam Athena s[u]u'n iJereuvsante" ejnavrsion aujta;r jAqhvnh, iuxta adstans Laertiadem Ulixem / a[gci paristamevnh Laertiavdhn jOdush'a baculo cum percusserat iterum fecit senem / pavlin poivhse gevronta, 455 rJavbdw peplhgui'a
442 propriis: eius int., sottolin. || 444 ideo: ‘ex hoc’ s. m. s. || 446 a procatoribus: i. quantum m. s. evadere: mortem s.; et ‘fugere’ m. s. || 451 hesperius: serotinus m. s. yforbus: custos porcorum m. d. || 452 experte: adstantes per ordinem m. sup. || 453-455 nam – senem: nunc iterum Pallas Laertem senem facit m. d. 447 m. d.
h[tuen: corr. da -unen || 455 percusserat: corr. da -erit
618
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
anxiis que vestibus induit circum corpus / ne ipsum sybotes lugra; de; ei{mata e{sse peri; croi÷ mhv eJ subwvth", agnosceret contra cum aspiceret et sapienti Penelope / gnoivh ejsavnta ijdwvn, kai; ejcevfroni Phnelopeivh, veniret annuciaturus / non autem sensibus observavisset e[lqoi ajpaggevllwn, mh;de; fresi;n eijruvsaito, huic autem et Telemachus primus cum sermone dixit / to;n de; kai; Thlevmaco" provtero" pro;" mu'qon e[eipen. “venisti iam Eumee / que iam fama est per civitatem / “h\lqe" dh; Eu[maie tiv dh; klevo" e[st∆ ajna; a[stu vere iam nunc procatores superbi intus sunt ? / h\ r∆ h[dh mnhsth're" ajghvnore" e[ndon e[asin, ab insidiis vel iterum custodiunt domum venientem /” ejk lovcou, hjev ti au\t∆ eijruvatai oi{kad∆ ijovnta.” hunc autem retribuens affatus es Eumee sybota / To;n d∆ ajpameibovmeno" prosevfh" Eu[maie subw'ta, “non in cura erat / michi / hec perscrutari et interogare / “oujk e[melevn moi / tau'ta metallh'sai kai; e[resqai, civitatem intrantem cito me animus incitavit / a[stu katablwvskonta, tavcistav me qumo;" a[nwgen, / annunciacionem cum dixeram / retro huc redire / ajggelivhn eijpovnta pavlin deu'r∆ ajponevesqai, oviavit autem michi a sociis nuncius velox / wjmhvrhse dev moi par∆ eJtaivrwn a[ggelo" wjkuv", preco qui primus tue matri dixit kh'rux o}" prw'to" sh' mhtri; e[eipen, aliud autem hoc scivi quod enim iam vidi oculis a[llo dev toi tovde oi\da to; gar rJ∆ i[don ojfqalmoi'sin…
456 anxiis: anxietatem dantes, veteres, dilaceratas m. s. induit: ipsum int., sottolin. sybotes: proprium int. || 458 observavisset: cum sciret s. m. d. || 459 huic: porcario m. s. || 460 Eumee: proprium int. || 462 ab insidiis: cum venerint m. s. venientem: me s. m. d. || 463 Eumee: proprium int. sybota: custos porcorum m. d. || 465 intrantem: me s. int., sottolin. 457 aspiceret: su rasura sapienti: -ti su rasura Penelope: -e su rasura || 458 observavisset: -vavisset su rasura || 465 intrantem: corr. da -i || 469 quod: su rasura
460
460
465
470
LIBRO XVI
619
iam extra civitatem ubi Mercurii lofus est / o{qi q∆ e{rmaio" lovfo" ejstivn, 470 h[dh uJperpovlio" eram cum veneram / tunc navem citam vidi descendentem / h\a kiwvn, tovte nh'a qoh;n ijdovmhn katiou'san, f. 217v ad portum nostrum / multi autem erant viri in ipsa / ej" limevn∆ hJmevteron, polloi; d∆ e[san a[ndre" ejn aujth', plena erat autem clipeis et lanciis longis / bebrhvqei de; savkessi kai; ejgcesin ajmfiguoisin, et ipsos putavi illos esse non autem scivi /” kai; sfeva" wji?sqhn tou;" e[mmenai, ouj dev ti oi\da,” autem sacra vis Telemachi / sic fatus risit iJerh; i]" Thlemavcoio, 475 }W" favto, meivdhsen d∆ ad patrem oculis aspiciens vitavit autem yforbum / ej" patevr∆ ojfqalmoi'sin ijdw;n ajleveine d∆ uJforbovn, hii autem postquam finiverunt laborem preparaverunt que cibum / oi{ d∆ ejpei ou\n pauvsanto povnou tetuvkontov te dai'ta, comedebant non autem animus carebat cibo congruo / daivnunt∆ ouj dev ti qumo;" ejdeuveto daito;" ejiüsh", nam postquam poti que et cibi desiderium extraxerunt / povsiov" te kai; ejdhtuvo" ejx e[ron e[nto, 480 aujta;r ejpei; iam tunc dormiverunt et sompni donum acceperunt 480 dh; tovte koimhvsanto kai; u{pnou dw'ron e{lonto.
470 extra: ‘extra’ s. m. inf. lofus: ‘lofus’: congregacio lapidum quos in honorem Mercurii congregabant in trivio unde transibant homines m. inf. || 473 plena – autem: abundabat autem m. s. longis: i. ‘que finguntur’ m. d. || 474 illos: ‘illos’ s. m. s. || 476 vitavit: vitavit m. d. yforbum: porcarium int., sottolin. || 477 cibum: i. ‘epulum’ int. 477 finiverunt laborem: alias ‘desinerunt a labore’ m. s. || 478 congruo: vel ‘undique, in omnibus equa
tos esse socios / nh'a kateiruvsqai kai; ejparteva" e[mmen∆ eJtaivrou" qui iam ipsum mittent amicam ad paternam terram pevmyousi fivlhn ej" patrivda gai'an. f. 251r 290 oi} dhv min et michi possessiones ostendit / quot congregavit Ulixes / e[deixen, o{sa xunageivrat∆ jOdusseuv", 293 kaiv moi kthvmat∆ et iam ad decimam generacionem / aliam pascet / kaiv nuv ken ej" dekavthn genehvn / e{teron gev toi bovskoi, tot in atriis iocalia iacebant regis / tovssa ejni; mmegavroi" keimhvlia kei'to a[nakto", hunc autem ad Dodonem fatus fuit ivisse ut dei to;n d∆ ej" Dwdwvnhn favto bhvmenai o[fra qeoi'o, a quercu alticoma Iovis consilium audiret / ejpakouvsh, 295 ejk druo;" uJyikovmoio Dio;" boulh;n ut reverteretur amicam ad paternam terram / o{ppw" nosthvseie fivlhn ej" patrivda gai'an, iam diu aberat vel palam vel occulte / h[dh dh;n ajpewvn, h] ajmfado;n h] krufhdovn: sic ille quidem sic est sospes et veniet nunc / ou{tw" ejsti; sovo" kai; ejleuvsetai h[dh, 300 w}" oJ me;n iuxta valde / non autem procul amicos et paternam terram / a[gci mavl∆ ouj dev ti th'le fivlwn kai; patrivdo" ai[h". in longum aberit / quippe autem tibi sacramenta dabo / ajpessei'tai. e[mph" dev toi o[rkia dwvsw 300 dhro;n sciat nunc Iuppiter primo deorum dominus et optimus / i[stw nu'n Zeu;" prw'ta qew'n u{pato" kai; a[risto", domus que Ulixis inreprehensibilis ad quam venio / eijstivh t∆ jOdush'o" ajmuvmono" h}n ajfikavnw, vere quidem hec omnia perficiuntur uti narro / h\ mevn toi tavde pavnta teleivetai wJ" ajgoreuvw, 289 esse trhactam: mare s. m. s. || 290 mittent: ‘ducent’ s. m. sup. || 292 aliam: generacionem s. m. d. || 294-295 nam in silva illa responsa dabantur ubi quercus erat m. d. || 294 Dodonem: civitas, i. insula m. s. || 299 iuxta valde: est s. int., sottolin. || 301 dominus: u{pato", i. ‘exellens’ m. d. 296 ut: vel ‘quomodo’ m. s. 289 prom
tos: su rasura || 296 reverteretur: su rasura || 297 aberat: ab- su rasura
718
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
hoc in ipso anno veniet huc Ulixes / tou' d∆ aujtou' lukavbanto" ejleuvsetai ejnqavd∆ jOdusseuv"… isto quidem transacto mense alio autem incipiente /” tou' me;n fqinuvqonto" mhno;" tou' d∆ uJiüstamevnoio.” huic autem iterum redixit sapiens Penolope / to;n d∆ au\te proseveipe perivfrwn Phnelovpeia… “utinam enim hoc amice verbum perfectum sit / “ai] ga;r tou'to xei'ne e[po" tetelewmevnon ei[h, ex hoc cito scires amiciciam que multa que dona / tw' ke tavca gnoivh" filovthtav te pollav te dw'ra, a me ut si quis tibi ovians beatificaret / ejx ejmeu, wJ" a[n ti" se sunantovmeno" makarivzoi, f. 251v sed michi sic in animo putatur / ut erit / ajllav moi w|d∆ ajna; qumo;n oji?etai wJ" e[setaiv per, neque Ulixes domum veniet / neque tibi ductus / ou[t∆ jOduseu;" oi\kon ejleuvsetai, ou[te su; pomph'", continget / quia non tibi ductores sunt in domo / teuvxeai ejpei; ou[ toi shmavntore" ei\s∆ ejni; oi[kw, qualis Ulixes erat cum viris siquando fuit / oi|o" jOdusseu;" e[ske met∆ ajndravsin ei[pot∆ e[hn ge amicos venerabiles mittere atque accipere / xeivnou" aijdoivou" ajpopempevmen hjde; devcesqai, sed ipsum pediseque lavate / infra locate autem lectum ajllav min ajmfivpoloi ajponivyate, kavtqete d∆ eujnhvn, strata et vestes et coria varia / devmnia kai; claivna" kai; rJhvgia sigaloventa, ut bene calefaciens aurithronam ad diem veniet / w{" k∆ eu\ qalpiovwn crusovqronon hjw; i{khtai, mane autem valde in aurora lavetis que unguatis que / hjw'qen de; mavl∆ h\ri loessaiv te crisaiv te,
305 s. int., sottolin. || 315 locate: ‘sternatis’ (corr. da -nite) s. m. d. || 316 s. m. s. || 317 calefaciens: se s. int. 318 lavetis: corr. da -atis
unguatis: corr. da -etis
305
310
310
315
320
LIBRO XIX
719
ut intus penes Telemachum cenam curet / w{" k∆ e[ndon para; Thlemavcw deivpnoio mevdhtai, sedens in atrio / sic autem tristius / quidam iam illorum a[lgion o{" ken ejkeivnwn 320 h{meno" ejn megavrw / tw' d∆ hunc anxiat animum corrumpens / non autem opus tou'ton ajniavzh qumofqovro", ouj dev ti e[rgon, hic aliquod faciet valde iratus graviter / ejnqavdev ti prhvxei mavla per kecolwmevno" aijnw'", mulieres quomodo enim a me tu amice doceberis si pw'" ga;r ejmeu' su; xei'ne dahvseai ei[ti gunaikw'n, alias supero in sensu et sapienti consilio / ajllavwn periveimi novon kai; ejcevfrona mh'tin… sique contristatus mala indutus in atriis / 325 ei[ken aujstalevo" kaka; ei{meno" ejn megavroisi epuletur homines autem parvevi sunt / dainuvh, a[nqrwpoi de; minunqavdioi televqousin, qui quidem crudelis ipse sit et crudelia sciat / o}" me;n ajphnhv" t∆ aujto;" e[h kai; ajphneva eijdh', illum blasfemant omnes mortales dolores retro / 330 tw/'de katarw'ntai pavnte" brotoi; a[lge∆ ojpivssw, vivo / nam mortuo gaudent omnes / zww', ajta;r teqnew'ti g∆ ejfoyiovwntai a{pante"… f. 252r qui iam inreprehensibilis nam sit et inreprehensibilia sciat / aujta;r e[h kai; ajmuvmona eijdh', 330 o}" d∆ a]n ajmuvmwn huius quidem gloriam amplam amici ferunt / tou' mevn te klevo" eujru; dia; xei'noi forevousi omnes per homines multi autem ipsum bonum dixerunt /” pavnta" ejp∆ ajnqrwvpou" polloi; dev min ejsqlo;n e[eipon.” 323-326 quomodo – epuletur: loquitur Penolope et admonet ut Ulixes in domo maneret et sibi bene facerent m. s. || 326 homines – sunt: ideo quasi ‘famam est acquirendum et linquere ipsam famam post, eo quod homines modicum vivimus’ m. d. || 329 vivo: ‘existenti’ s. m. sup. || 331 gloriam amplam […] ferunt: i. ‘famosum faciunt’ m. d. 321 anxiat: vel ‘contristari facit (corr. da fe-)ʼ m. s. || 322 faciet: vel ‘perficiet’ m. s. || 323 doceberis: alias ‘adisces’ m. s. || 325 contristatus: alias ‘anxius’ m. s. || 330 inreprehensibilis: alias ‘inmaculatus’ m. s. 322 licet eraso sopra per || 329 vivo: -o su rasura
720
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
huic autem retribuens affatus est multiconsilii Ulixes / Th;n d∆ ajpameibovmeno" prosevfh poluvmhti" jOdusseuv"… “o mulier venerabilis Laertiades Ulixis / “ \W gu'nai aijdoivh Laertiavdaw jOdush'o", certe michi vestes et coria varia / h[toi ejmoi; clai'nai kai; rJhvgea sigaloventa, 335 in odio fuerunt quando primo Crete a montibus nivosis h[cqeq∆ o{te prw'ton Krhvth" o[rea nifoventa recessi in navi veniens longos remos habenti nosfisavmhn ejpi; nho;" ijw;n dolichrevtmoio, dormiam sicuti primo per insopnes noctes dormiebam / keivw d∆ w}" to; pavro" per aju?pnou" nuvkta" i[auon 340 multas enim iam noctes inepto in lecto polla;" ga;r dh; nuvkta" ajeikelivh ejni; koivth, dormivi et iam exspectavi / bonithronam diem divam / 340 a[esa, kaiv t∆ ajnevmeina eju?qronon hjw; di'an, non autem michi podhoniptra pedum desiderativa in animo / ouj dev ti moi podovniptra podw'n ejpivhr∆ ajna; qumovn, fiunt / neque femina pedem tanget nostrum / givnetai, ouj de; gunh; podo;" a{yetai hJmetevroio… ex illis que in domo famule sunt / tavwn ai{ toi dw'ma kata drhvsteirai e[asin… nisi aliqua vetula est antiqua studiosa sciens / eij mhvti" grau'" ejsti; palaia; kevdn∆ eijdui'a que iam substinuit tot sensibus quot ego / h{ti" dh; tevtlhke tovsa fresi;n o{ssav t∆ ejgwv per, 345 tali autem non invideo pedes tangere mei /” th'de d∆ a]n ouj fqonevoimi podw'n a{yasqai ejmoi'o,” huic autem iterum redixit sapiens Penelopia tovn d∆ au\te proseveipe perivfrwn Phnelovpeia, “forensis amice / non enim aliquis vir scientificus sic “xei'ne fivl∆ ouj gavr pou ti" ajnh;r pepnumevno" w|de, 350
336 fuerunt: sunt m. s. || 338 insopnes: nuc pro ‘malisopnes’ accipi m. d. || 341 podhoniptra: lavamina pedum, a ‘podhas’, quod est ‘pes’, et ‘niptron’, quod ‘lavamen’ m. d. || 343 famule: ‘serve’ proprie m. d. || 344 studiosa: venerabilia et honesta m. d.
LIBRO XIX
721
amicorum forensium amicam ad meam veniet domum / f. 252v xeivnwn thledapw'n fivlon eij" ejmo;n i{keto dw'ma, ut tu valde bene manifeste scientifica omnia narras / pepnumevna pavnt∆ ajgoreuvei", 350 wJ" su; mavl∆ eujfradevw" est autem michi vetula studiosa sensibus consilia habens / e[sti dev moi grhu'si pukina; fresi; mhvde∆ e[cousa, que illum infortunatum bene nutribat atque educabat / h} kei'non duvsthnon eju?trefen hjd∆ ajtivtallen, cum receperit manibus quando ipsum primo genuit mater / dexamevnh ceivress∆ o{te min prw'ton teke mhvthr, hec pedes lavet modicum potens tamen / h{ de povda" nivyei ojlighpelevousav per e[mph", sed eya nunc surgas sapiens Euryclia 355 ajll∆ a[ge nu'n ajnastavsa perivfrwn Eujrukleia, lava tui regis similia / et iam Ulixes / nivyon sei'o a[nakto" oJmhvlika kaiv pou jOdusseuv", vere talis est pedibus talis que manibus / h[dh toiov" d∆ ejsti; povda" toiov" dev te cei'ra", cito enim in miseria mortales senescunt /” 360 ai\ya ga;r ejn kakovthti brotoi; kataghravskousin,” sic iam fata / vetula autem velavit manibus vultus / }W" a]r e[fh, grhu'" de; katevsceto cersi; provswpa, lacrimas autem extraxit calidas verbum autem flebile dixit / e[kbale qerma; e[po" d∆ ojlofudno;n e[eipen, 360 davkrua d∆ “heu michi / ego / de te fili deserta vere te ultra Iuppiter “w[ moi ejgw; sevo tevknon ajmhvcano", h\ se pevri Zeuv", homines odiit divum animum habentem / ajnqrwvpwn h[cqhre qeoudeva qumo;n e[conta, non enim aliquis tot mortalium Iovi delectanti se in fulminibus ouj gavr pw tiv" tovssa brotw'n Dii; terpikerauvnw,
349 thledapw'n: thledapw'n (-p- corr. da po) proprie ‘qui procul venerint’, a ‘th'le’, quod est ‘procul’ m. s. || 350 manifeste: ‘experte’ s., quasi dicat ‘cum sapiencia et experiencia loqueris’ m. sup. || 352 illum: Ulixem s. m. s. || 354 modicum potens: ‘infirma’ s. m. s. || 355 Euryclia: proprium int. || 356 similia: membra similia, in simili etate et mensura m. s. || 358 nota m. s. 352 h}: corr. da h] || 357 pedibus: -ibus su rasura
722
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
pinguia crura cremavit / exellentes hecatombas / pivona mhriv∆ e[kh∆ ouj d∆ ejxaivtou" eJkatomba", quot tu illi dabas orans ut venires o{ssa su; tw' ejdivdou" ajrwvmeno" e{w" i{koio 365 ad senectutem pinguem nutrires que gloriosum filium / gh'ra" te lliparovn, qrevyaiov te faivdimon uiJovn, nunc autem tibi puto / totaliter abstulit reditus diem / nu'n dev oiJ oi[w pavmpan ajfeivleto novstimon h\mar sic iam illi iniuriabantur mulieres / ou{tw pou kajkeivnw ejfeyivdwnto gunai'ke", f. 253r 370 amicorum forensium quando ad domos veniret / xeivnwn thledapw'n o{t∆ ej" ta; dwvmaq∆ i{koito, sicuti tibi canes iste iniuriantur omnes / w|" sevqen aiJ kuvne" ai{de kateyiovwntai a{pasai, 370 illarum nunc iniuriam que et verecundias multas vitans / tavwn nu'n lwvbhn te kai; ai[scea povll∆ ajeeivnwn, non dimittebas lavari / michi autem non nolenti precepit / oujk ejava" nivzein, ejme; d∆ oujk aevkousan ajnwge puella Icari sapiens Penelopia / kouvrh jIkarivoio perivfrwn Phnelovpeia, ideo tuos pedes lavem causa ipsius Penelopie tw' se povda" nivyw a{m∆ aujth'" Phnelopeivh", et tui causa / quia michi suscitatur intus animus / kai; sevqen ei{nek∆ ejpeiv moi ojrwvretai e[ndoqi qumo;" 375 flagellis sed eya nunc intelligas verbum quicquid dicam / khvdesin / ajll∆ a[ge nu'n xuvniei e[po" o{tti ken ei[pw multi autem amici miseri huc venerunt / polloi; de; xeivnoi talapeivrioi ejnqavd∆ i{konto,
369 amicorum: hospitum m. s. || 374-375 causa – causa: causa Penolope ob precepto, causa tui ob misericordia m. d. || 376 flagellis: quasi dicat ‘anxietatibus’ m. s. || 377 amici: ‘forenses’ s. int., sottolin. 364 exellentes: ‘exellentes’ alias et ‘speciales’ m. s. || 366 pinguem: vel ‘profundam’ vel ‘dive’ m. s. 365 e{w": corr. da e[- i{koio: corr. da i[- venires: corr. da -iret || 369 veniret: corr. da -iat precede una rasura || 372 michi: corr. da me || 374 Penelopie: corr. da -ia
LIBRO XIX
723
sed numquam aliquem fateor assimilantem sic vidisse / tinav fhmi; ejoikovta w|de ijdevsqai, 380 ajll∆ ou[pw ut tu corpore voce que pedibus que Ulixi assimilaris /” wJ" su; devma" fwnhvn te poda" t∆ jOdussh'i> e[oika"…” huic autem retribuens affatus est multi consilii Ulixes / ajpameibovmeno" prosevfh poluvmhti" jOdusseuv", 380 Thvn d∆ “vetula / sic fantur quot viderunt oculis / “grh'uü, ou{tw fasi;n o{soi i[don ojfqalmoi'sin nos ambos valde similes alterutrum / hJmeva" ajmfotevrou" mavla ijkevlw ajllhvloii>n, esse / ut tu ipsa sapiens narras /” e[mmenai wJ" suv per aujth; ejpifronevous∆ ajgoreuvei"…” sic iam fatus vetula autem cepit lebetem nitidum / w}" a[r∆ e[fh, grhu'" d∆ ei{le levbhta pamfanovwnta, in quo pedes lavavit aquam autem fudit multam / povda" ejxapevnizen u{dwr d∆ ejneceuvato pollovn, 385 tw' frigidam / postea autem calidam fudit nam Ulixes / yucro;n e[peita de; qermo;n ejphvfusen, aujta;r jOdusseuv", sedebat in loco penes ignem / in autem oscuritatem motus fuit i{zet∆ ejp∆ ejscarovfin poti; de; skovton ejtravpet∆ cito / f. 253v ai\ya statim enim in animo putavit ne ipsum accipiens / labou'sa 390 aujtivka ga;r kata; qumo;n oji?ssato mhv eJ cicatricem cognosceret / et palam opera fierent / oujlh;n ejmfravssaito kai; ajmfadou;" e[rga gevnoito… lavavit autem iuxta veniens dominum proprium statim autem scivit / aujtivka d∆ e[gnw 390 nivze d∆ a]r a\sson ijou'sa a[nacq∆ eJonv , cicatricem / quam condam ipsi sus duxit albo dente / oujlhvn, thvn potev min su'" h[lase leukw' ojdovnti, ad Parnison cum venerit ad Autolycum et filios / Parnhsovn d∆ ejlqovnta met∆ Aujtovlukovn te kai; ui{a" 378 assimilantem: Ulixi m. d. || 380 poluvmhti": polumhvth" a ‘poly’, quod est ‘multum’, et ‘mitis’, quod est ‘consilium’ m. d. || 387 sgg. (-464) loquitur auctor m. s. || 390 scivit: cognovitque s. m. d. || 391 duxit: percussione fecit; potest dixi ‘percussit’ m. s. || 392 Parnison: civitas int. Autolycum: proprium int. 378 numquam: corr. da no- || 388 eJ: corr. da ej
724
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
matris proprie / patrem bonum qui homines vincebat / mhtro;" eJh'" patevr∆ ejsqlo;n o}" ajnqrwvpou" ejkevkasto, astucia / sic iam deus ipsi ipse dedit / kleptosuvnh w{" ken te qeo;" dev oiJ aujto;" e[dwken, Mercurius cui quidem graciosa crura cremabat / JErmeiva", tw' ga;r kecarismevna mhriv∆ e[khen, 395 agnorum atque edum / hic autem ipso libens sumul sequebatur / ajrnw'n hjd∆ ejrivfwn, oJ dev oiJ provfrwn a{m∆ ojphvdei, Autolycus autem veniens Ithachie ad pinguem locum / Aujtovluko" d∆ ejlqw;n jIqavkh" ej" pivona dh'mon, filium nuper natum invenit filie proprie / pai'da nevon gegaw'ta kichvsato qugatevro" h|", 400 hunc iam ipsi Euryclia / amicis in genuis posuit / tovn rJav oiJ Eujruvkleia, fivloi" ejpigouvnasi qh'ke… cum finivit cenam verbum que fatus nominavit que / pauomevnw dovrpoio e[po" t∆ e[fat∆ ejk t∆ ojnovmazen… 400 “Autolyce / ipse nunc nomen invenias ut ponas “Aujtovluk∆ aujto;" nu'n o[nom∆ eu[reo o{tti ke qei'ai filie filio amico / multum desiderativus autem tibi est /” paido;" paidi; fivlw / poluhvrhto" dev toi ejstiv.” huic autem Autolycus retribuit vociferavit que / Th;n d∆ Aujtovluko" ajpameivbeto fwvnhsevn te, “gener meus filia ponat < > quicquid dicam / “gambro;" ejmo;" quvgater tivqesq∆ o[nom∆ o{tti ken ei[pw, multis enim ego / in odio habitus huc venio / polloi'sin ga;r e[gwge ojdussavmeno" tov d∆ iJkavnw 405 viris atque feminis per terram nutricem virorum / ajndravsin hjde; gunaixivn, ajna; cqovna botiavneiran, f. 254r huic autem Ulixes nomen sit famosum / nam postea tw' d∆ jOduseu;" o[nom∆ e[stw ejpwvnumon, aujta;r e[peita quando ad etatem veniens materne ad magnam domum oJppovtan hJbhvsa" mhtrwvi>on ej" mevga dw'ma 410 396 hic: Mercurius m. s. || 397 Autolycus: proprium int. || 398 filie proprie: Penolope m. d. || 399 Euryclia: proprium int. || 401 Autolyce: proprium int. || 403 huic: Euriclie m. s. || 404 gener: Laertes s. m. s. || 408 materne: matris eius matris domum ‘maternam’ dixit m. d. 393 eJh'": corr. da ej- || 395 cremabat: corr. da -avit || 406 botiavneiran: corr. da botei- || 407 postea: precede una rasura
LIBRO XIX
725
veniet ad Parnisson ubi michi possessiones sunt / e[lqh Parnhsovn d∆ o{qi pouv moi kthvmat∆ ejasin, ex quibus sibi ego dabo et ipsum gaudentem mittam /” oiJ ejgw; dwvsw kaiv min caivront∆ ajpopevmyw.” 410 tw'n horum causa venit Ulixes ut ipsi det gloriosa dona / tw'n e{nek∆ h\lq∆ jOduseu;" i{na oiJ povroi ajglaa; dw'ra, hunc quidem vere Autolycus que et filii Autolyci To;n me;n a[r∆ Aujtovlukov" te kai; uiJeve" Aujtoluvkoio, manibus amplectabantur / verbis que humilibus / cersivn t∆ hjspavzonto e[pessiv te meilicivoisi mater autem Amphithea matris amplexata est Ulixem mhvthr d∆ jAmfiqevh mhtro;" perifu's∆ jOdush'i>, osculata fuit ipsius caput que et ambo lumina bona / a[ra min kefalhvn te kai; a[mfw favea kalav: 415 ku's∆ Autolycus autem filios vocavit gloriosos / Aujtovluko" d∆ uiJoi'sin, ejkevkleto kudalivmoisin, cenam ut prepararent / isti autem hortantem audiverunt / dei'pnon ejfopli'sai, toi; d∆ ojtruvnonto" a[kousan, statim autem introducerunt bovem masculum quinquenem / eijsavgagon bou'n a[rsena pentaevthron… 420 aujtivka d∆ hunc excoriaverunt circum que curaverunt / et ipsum aperierunt totum / to;n devron ajmfi q∆ e{pon, kaiv min dievceuan a{panta… perforaverunt que verutibus diviserunt autem scientifice ejpistamevnw" pei'ran t∆ ojbeloi'sin, 420 mivstullon t∆ a]r assaverunt que studiose elevaverunt partes / w[pthsavn te perifradevw" ejruvsantov te moivra", sic tunc quidem tota die usque solem intratum / w}" tovte me;n provpan h\mar ej" hjevlion katadu'nta, epulabantur non autem animus egebat cibo < > daivnunt∆ ouj dev ti qumo;" ejdeuveto daito;" eji?sh", quando autem sol intravit et nox venit / h\mo" d∆ hjevlio" katevdu kai; ejpi; knevfa" h\lqe 409 possessiones: ‘res’ s. int., sottolin. || 412 Autolycus: proprium int. || 414 Amphithea: proprium int. Amphythea, Ulixis mater m. d. || 416 Autolycus: proprium int. || 423 eji?sh": equaliter diviso in omnibus; propter abundaciam dicit m. d. 415 ipsius: corr. da ipsum || 423 rasura sopra eji?sh"
726
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
iam tuc dormiverunt et sopni donum ceperunt / dh; tovte koimhvsanto kai; u{pnou dw'ron e{lonto, f. 254v quando autem aere se generans apparuit rubei digiti Dies / h\mo" d∆ hjrigevneia favnh rJododavktulo" jHwv", moti sunt ut irent ad venacionem atque canes atque et ipsi / bavn rJ∆ i[men∆ ej" qhvrun hjme;n kuvne" hjde; kai; aujtoiv, filii Autolyci / cum istis autem divus Ulixes / uiJeve" Aujtoluvkou meta; toi'si de; di'o" jOdusseuv", ibat / altum autem montem adscenderunt indutum silva / h[i>en, aijpu; d∆ o[ro" prosevban kataeivmenon u{lh. Parnisu cito aut venerunt ad extremitates ventosas / Parnhsou' tavca d∆ i{kanon ptuvca" hjnemoevssa", sol quidem postea nuper adpropinquabat ad terras hjevlio" me;n e[peita nevon prosevballen ajrouvra", a boniflucto profundo Oceano / ejx ajkalarreivtao baqurrovou jWkeanoi'o, hii autem ad vallem venerunt venatores ante enim ipsos oi{ d∆ ej" bhvssan i{kanon ejpakth're", pro; d∆ a]r aujtw'n, vestigia inquirentes canes ibant / nam postea / i[cni∆ ejreunw'nte" kuvne" h[i>san, aujta;r o[pisqen filii Autolyci cum istis autem divus Ulixes / uiJeve" Aujtoluvkou meta; toi'si de; di'o" jOdusseuv", ibat iuxta canes vibrans longam lanciam / h[i>en a[gci kunw'n kradavwn dolicovskion e[gco", ubi iam in silva crebra iacebat magnus sus / e[nqa d∆ a]r ejn lovcmh pukinh' katevkeito mevga" su'", hanc quidem iam nec ventorum intrat vis humida flancium / th;n me;n a[r, ou[t∆ ajnevmwn diavh meno" uJgro;n ajevntwn, neque ipsam sol nitens radiis percuciebat / ou[tev min hjevlio" faevqwn ajkti'sin e[ballen, neque imber transibat per totam sic vere crebra / ou[t∆ o[mbro" peravaske diamperev", wJ" a[ra puknhv,
427 aujtoiv: alias a[ndre", ‘viri’ m. s. || 428 Autolyci: proprium int. || 430 Parnisu: mons est in partibus Delphye m. s. || 435 Autolyci: proprium int. || 437 silva: locus arboribus plenus m. s. 427 ut: u- corr. da a || 440 sic: -c dopo la corr.
425
430
430
435
440
440
LIBRO XIX
727
erat / nam folyorum erat fusio habundanter multa / h\en, ajta;r fuvllwn ejnevhn cuvsi" h[liqa pollh; ad hunc autem virorum canuum que strepitus venit pedum / tovn d∆ ajndrw'n kunw'n te periktuvpo" h\lqe podoi'i>n, sic ducentes veniebant / hic autem ovius a silva / wJ" ejpavgonte" ejph'san, o{ d∆ ajntivo" ejk xulovcoio frendens a loco alto ignem autem ab oculis videns / frivxa" ejk lofihvn, pu'r d∆ ojfqalmoi'si dedorkwv", f. 255r stetit ipsos iuxta / hic autem primus Ulixes / 445 sth' rJ∆ aujtw'n scedovqen. oJ d∆ ajra prwvtisto" jOdusseuv", insultavit sublevans longam lanciam manu pingui e[ssut∆ ajnascomeno" dolico;n doru ceiri; paceivh. percutere dispositus / hic autem adiungens percussit sus / oujtavmenai memawv", oJ dev min fqavmeno" e[lasen su'"… genu supra / multum autem dilaceravit carnis dente / dihvfuse sarko;" ojdovnti, 450 gouno;" u{per, pollo;n de; flexe insultans / neque ad os venit viri / likrifi;" aji?xa", ouj d∆ ojstevon i{keto fwtov". hunc autem Ulixes percussit contingens in dextero humero / jOdusseu;" ou[thse tucw;n kata; dexio;n w\mon, 450 to;n d∆ contra autem venit nitide lancie acumen / ajntikru; de; dih'lqe faeinou' douro;" ajkwkhv. infra cecidit in pulveribus mugiens procul volavit animus / kadd∆ e[pes∆ ejn konivhsi makw;n ajpo d∆ e[ptato qumo;" hunc quidem vere Autolyci filii amici sequebantur / to;n me;n a[r∆ Aujtoluvkou pai'de" fivloi ajmfievponto, vulnus autem Ulixis inreprehensibilis equalis deo / wjteilh;n d∆ jOdush'o" ajmuvmono" ajntiqevoio. ligaverunt scientifice in refrigerio sanguinem nigrum ejpistamevnw", ejpaoidh' d∆ ai|ma kelainovn, 455 dh'san tenuerunt cito autem venerunt amici ad domum patris / e[sceqon… ai\ya d∆ i{konto fivlou pro;" dwvmata patrov". 442 hunc: s. suem m. s. || 443 ducentes: canes s. m. s. hic: sus m. inf. || 444 ignem – videns: i. ‘igneos oculos habens’ m. d. || 449 flexe: quasi dicat ‘extreme’, ‘per latus’ s. m. s. || 450 percussit contingens: quasi dicat ‘sibi contiguit ipsum percutere’ m. s. || 453 Autolyci: proprium int. 445-446 m. d. || 455 sanguinem nigrum: corr. da sanguis niger
728
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
huc quidem iam Autolycus que et filii Autolyci / to;n me;n a]r Aujtovlukov" te kai; uiJeve" Aujtoluvkoio bene sanaverunt / atque gloriosa dona dederunt eu\ ijhsavmenoi hjd∆ ajglaa; dw'ra porovnte", 460 cito gaudentem amicabiliter gaudentes miserunt / karpalivmw" caivronta fivlw" caivronte" e[pempon, ad Ithachyam / hunc quidem iam pater et venerabilis mater / eij" jIqavkhn, to;n mevn rJa path;r kai; povtnia mhvthr, 460 gaudebant reverso et interogabant de singulis cai'ron nosthvsanti kai; ejxereveinon e{kasta, vulnus quomodo passus fuit / hic autem ipsis dixit / oujlh;n o{tti pavqoi, o{ d∆ a[ra sfin ej[x]gkatevlexen ut ipsum venantem percussit sus albo dente / w{" min qhreuvont∆ e[lasen su'" leukw' ojdovnti ad Parnison autem cum venerat cum filiis Autolyci / Parnhsovn d∆ ejlqovnti su;n uiJevsin Aujtoluvkoio… f. 255v hanc vetula manibus ultimis accipiens / Th;n grhu'" ceivressi kataprhnevssi labou'sa, 465 agnovit carpens pede autem dimisit / ut fereretur gnw' rJ∆ ejpi massamevnh, povda de; proevhke fevresqai, atque in lebetem cecidit / crure sonuit autem es / ejn de; levbhti pevse knhvmh kanavchse de; calkov", retro autem aliter flexa est / hec in terra fusa fuit aqua / a]y d∆ eJtevrw" ejklivqh, tovd∆ uJpo; cqono;" cuvqh u{dwr, 470 hanc autem simul gaudium et dolor cepit sensum / huius autem oculi th;n d∆ a{ma cavrma kai; a[lgo" e{le frevna, tw' dev oiJ o[sse, lacrimis pleni sunt / tenera autem ipsum retenta fuit vox / dakruovfin plh'qen qalerh; dev oiJ e[sceto fwnhv… 470 tangens autem barbam Ulixi redixit / aJyamevnh de; geneivou jOdussh'a proseveipen,
462 hic: Ulixes m. d. || 463 ut: quomodo m. s. || 464 Parnison: civitas m. sup. Autolyci: proprium m. sup. || 465 ultimis: ultimis (scritto ult-) propter digitos m. s. || 467 crure: knhvmh proprie pars est sub genu ubi ocree ponuntur m. s. || 468 retro […] aliter flexa: q. d. ‘pronus’ m. s. 458 sanaverunt: precede cum eraso || 461 singulis: corr. da -a || 466 dimisit: su rasura || 468 flexa: -a su rasura || 471 Ulixi: -i su rasura
LIBRO XIX
729
“vere valde Ulixes es amice fili / non autem ego “h\ mavl∆ jOdusseuv" ejssi fivlon tevko", ou[ de s∆ e[gwge ante cognovi / quam totum regem nostrum palpavissem /” pri;n e[gnwn pri;n pavnta a[nakt∆ ejmo;n ajmfafavasqai,” dixit et Penolopiam vidit oculis / h\ kai; Phnelovpeian ejsevdraken ojfqalmoi'sin, dicere volentem amicum maritum intus existentem / e[ndon ejovnta, 475 pefradevein ejqevlousan fivlon povsin hec autem neque respicere poterat contra neque intelligere / h{ d∆ ou[t∆ ajqrh'sai dunat∆ ajntivh, ou[te noh'sai. huic enim Athena sensum movit / nam Ulixes / Th' ga;r jAqhnaivh novon e[trapen, aujta;r jOdusseuv", manum carpens gutur cepit dextera ejpimassavmeno", favruggo" lavbe dexiterh'fi 480 cei'r∆ atque altera ipsam iuxta extraxit vociferavit que / th' d∆ eJtevrh e{qen a\sson ejruvssato fwvnhsevn te. “ava cur me vis destruere / tu autem me nutribas ipsa / m∆ e[trefe" aujthv, 480 “mai'a, tivh m∆ ejqevlei" ojlevsai, su; dev tuo in ubere / nunc autem dolores multos cum passus fuerim tw' sw' ejpimmazw' nu'n d∆ a[lgea polla; moghvsa", anno ad paternam terram / veni xxo h[luqon eijkostw' e[tei> eij" patrivda gai'an, sed postquam agnovisti et tibi deus imposuit animo / ajll∆ ejpei; ejfravsqh" kaiv toi qeo;" e[mbale qumw', f. 256r tace ne aliquis alius in atriis audiat / sivga mhvti" t∆ a[llo" ejni; mmegavroisi puvqhtai, sic enim dicam / iam perfectum erit / 485 w|de ga;r ejxerevw mh;n tetelesmevnon e[stai, si sub me deus consumet procatores gloriosos / eij c∆ uJp∆ ejmoiv ge qeo;" damavsh mnhsth'ra" ajgauouv", neque nutrici existenti parcam quando alias ouj de; trofou' ou[sh" ajfevzomai / oJppovtan a[lla" servas in atriis nostris interficiam / feminas /” gunai'ka"…” 490 dmwa;" ejn megavroisin ejmoi'" kteivnaimi 487 neque – parcam: de ea eciam dixit m. s. existenti: tibi s. int., sottolin. 475 dicere: alias ‘manifestare’ m. s. || 478 gutur: alias ‘os’ m. d. 479 e{qen: corr. da e[-
730
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
huic autem iterum dixit sapiens Euryclia / To;n d∆ au\te proseveipe perivfrwn Eujruvkleia, “fili mi / quale tui verbum fugit sepem dencium / “Tevknon ejmovn… poi'on se e[po" fuvgen e[rko" ojdovntwn: 490 scis quidem qualis mea vis firma neque tollerabilis / oi\sqa me;n oi|on ejme; mevno" e[mpedon ouj d∆ ejpieiktovn… fero sicuti aliquis firmus lapis vel ferrum / e{xw d∆ wJ" o{te ti" stereh; livqo" hje; sidhvreo", aliud autem dicam tu autem in sensibus pone tuis / a[llo dev ti ejrevw su; d∆ ejni; fresi; bavlleo sh'sin, si iam sub te deus domet procatores gloriosos / eij c∆ uJpo; soiv ge qeo;" damavsh mnhsth'ra" ajgauouv", iam tunc tibi dicam in atriis feminas / dh; tovte toi katalevxw ejni; mmegavroisi gunai'ka", 495 que te inhonorant et que peccatrices sunt /” ai{ tev s∆ ajtimavzousi, kai; ai} nhlitei'" eijsiv.” huic autem retribuens affatus est multiconsilii Ulixes / Thvn d∆ ajpameibovmeno" prosevfh poluvmhti" jOdusseuv", “ava / cur autem tu istas dices / non autem te opportet / “mai'a, tivh de; su; ta;" muqhvseai ouj dev ti se crh; 500 bene iam et ipse ego intelligam / et agnoscam quamlibet / eu\ nu kai; aujto;" ejgw; fravsomai, kai; ei[som∆ eJkavsthn. sed tene / tacite sermonem imponas diis /” ajll∆ e[ce sigh' mu'qon ejpivtreyon qeoi'sin…” 500 sic iam fatus / vetula autem diva ab atrio exivit / }W" a]r e[fh… grhu'" de; di∆ ejk megavroio bebhvkei. f. 256v latura lavamina pedum / hec enim prima fusa sunt omnia / oijsomevnh podovniptra, ta; ga;r provter∆ e[kcuto pavnta. nam postquam lavit et unxit pinguedine olei / aujta;r ejpei; nivyen te kai; h[leiyen livp∆ ejlaivw, retro iam magis prope / ignem / trahxit currum Ulixes / au\ti" a[r∆ ajssotevrw puro;" e{lketo divfron jOdusseuv",
489 Euryclia: proprium int. || 492 fero: ‘sustinebo’ s. m. s. || 504 currum: sedem m. s. 489 huic: corr. da hunc || 490 tui: corr. da te || 496 peccatrices: segue una rasura || 499 ipse: -e su rasura || 501 fatus: corr. da -a
LIBRO XIX
731
calefacturus vulnus autem pannis sub velavit / kata; rJakevessi kavluyen… 505 qersovmeno", oujlh;n de; istis autem sermonem incepit sapiens Penolopia / toi'si de; muvqwn h\rce perivfrwn Phnelovpeia, “amice / hoc quidem adhuc modicum ego interogabo ipsa / “xei'ne, to; mevn s∆ e[ti tutqo;n ejgw;n eijrhvsomai aujthv, et enim iam dormicionis cito erit dulcis / tempus / tavc∆ e[ssetai hJdevo" w{rh 510 kai; ga;r dh; koivtoio quemcumque sopnus capiat dulcis / et curatem licet o{ntina g∆ u{pno" e{loi glukero;" kai; khdovmenovn per, nam michi et tristiciam inmensam dedit demon / ajmevtrhton povre daivmwn, 510 aujta;r ejmoi; kai; pevnqo" diebus quidem delector plorans flens / h{mata me;n ga;r tevrpom∆ ojduromevnh goovwsa, ad mea opera videns et pedisequarum in domo / ej" t∆ ejma; e[rg∆ oJrovwsa kai; ajmfipovlwn ejni; oi[kw. nam postquam nox veniet capiet que dormicio omnes / aujta;r ejpei; nu;x e[lqoi e{lhsiv te koi'to" a{panta"… iaceo in lectro crebre autem michi circum miserum cor / kei'mai ejni; llevktrw pukina; dev moi ajmf∆ ajdino;n kh'r plorantem impediunt / acute cure / 515 ojxei'ai meledw'ne" ojduromevnhn ejrevqousin, sicuti quando pandarea puella chloris carduelis / wJ" d∆ o{te pandarevh kouvrh clwrhi÷" ajhdwvn, bonum canit vere nuper incipiente / kalo;n ajeivdhsin e[aro" nevon iJstamevnoio, arborum in foliis sedens crebris / 520 dendrevwn ejn petavloisi kaqizomevnh pukinoi'sin, 509 sopnus capiat: ‘dormiet’ s. m. d. curatem: i. ‘curis positum’ m. s. || 513 dormicio: s. int. sopnus m. s. || 516 pandarea: filia s. Pandari vel Pandionis m. s. chloris: dicitur ‘cloriis’ a ‘clori’, quod est ‘viriditas’; in viridis locis habitat m. inf. || 516-527 comparacio hec, sive similitudo, consistit in diversitate et variacione modi vel canti avicule; taque dixit Penolope: «sicut avis variat utatque vocem, ita ego animum meum, trum debeam exspectare virum (cf. ad d 95 e 228) nubere alicui» m. s. 508 tempus: vel ‘hora’ m. d. || 515 impediunt: vel ‘instigant’ m. d. 506 istis: corr. da -os || 508 ga;r: g- corr. da d || 509 e{loi: -oi dopo la corr. || 513 veniet: -et dopo la corr.
732
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
que sepe mutat fudit que multum sonabilem vocem / h{ te qama; trwpw'sa cevei poluhceva fwnhvn, filium plorans Itylum amicabilem quem olim ferro / pai'd∆ ojlofuromevnh [Itulon fivlon o{n pote calkw' f. 257r 520 interfecit per stulticias / filium / Zethi regis / ktei'ne di∆ ajfradiva" kou'ron Zhvqoio a[nakto", sic et michi dupliciter animus erigitur hinc et hinc / }W" kai; ejmoi; divca qumo;" ojrwvretai e[nqa kai; e[nqa, vel exspectabo penes filium et firma omnia custodiam hje mevnw para; paidi; kai; e[mpeda pavnta fulavssw, possessionem meam servas et altam magnam domum / kth'sin ejmh;n dmwav" te kai; uJyerefe;" mevga dw'ma… lectum venerans mariti populi que famam / eujnhvn t∆ aijdomevnh povsio" dhvmoiov te fh'min… 525 vel iam simul sequar Achivorum quicumque optimus / h] h[dh a{m∆ e{pwmai jAcaiw'n o{sti" a[risto" procatur in atriis dans infinita dona / mna'tai ejni; mmegavroisi porw;n ajpereivsia e[dna, filius autem meus donec quidem erat adhuc puer atque stolidus pai'" d∆ ejmo;" e{w" me;n e[hn e[ti nhvpio" hjde; calivfrwn, 530 ut nuberem / non dimittebat mariti in domo liquen[quen]s / ghvmasqai ou[ m∆ ei[a povsio" kata; dw'ma lipou'san, nunc autem quando iam magnus est et etatis mensuram adiungit / nu'n d∆ o{te dh; mevga" ejsti; kai; h{bh" mevtron iJkavnei, 530
516-521 pandarea – regis: Iuppiter concubuit cum Antiope, Nyctei vel Asapi filiam, ex qua orti sunt Zethus et Calathus et Amphion; isti in Thebis habitaverunt primi, qui vocantur Leucopuli. Duxit autem in uxorem Zethus Aidona, Pandarei filiam; ex istis natus est Itylus et Tiis. Ytilum mater Aidona interficit in nocte credens Amalea esse, Amphionis filium: invideba[n]t enim uxori Amphionis eo quod illi erant sex filii, isti autem duo. Movit autem Iuppiter contra ipsam ulcionem, hec autem oravit ut avis fieret, itaque Iuppiter misertus mutavit eam in carduelem, i. ‘aidonam’ in nomen eius: hec autem semper flet Ytilum filium eius m. d. || 519 sepe: ‘crebre’ s. m. s. multum sonabilem: variabilem, vel ʻmultimodamʼ, ʻmultos modos habentemʼ m. inf. || 520 Itylum: proprium m. sup. || 528 calivfrwn: calivfrwn ‘stolidus’, i. ‘infra habens sensus’; a ‘chalo’, quod ‘infra precipito’, et ‘fresi’, quod est ‘sensus’ m. d. 519 mutat: alias ‘variat’ m. inf.
LIBRO XIX
733
et iam orat retro venire ab atrio / kai; dhv m∆ ajra'tai pavlin ejlqevmen ejk megavroio de possessione agravatus quam comedunt Achivi / kthvsio" ajscalovwn thvn oiJ katevdousin jAcaioiv. sed eya michi sopnium iudica et audias / ajll∆ a[ge moi to;n o[neiron uJpokri'nai kai; a[kouson, anseres michi in domo xx frumentum comedunt / ch'ne" moi kata; oi\kon ejeivkosi puro;n e[dousin extra aquam et ipsas gaudeo videns / u{dato", kaiv te sfin ijaivnomai eijsorovwsa… 535 e]x venit autem a monte / magna aquila unci rostri / ejlqw;n d∆ ejx o[reo" mevga" aijeto;" ajgkuloceivlh", omnibus / iulam fregit et interfecit / hii autem fusi sunt / pa'si kat∆ aujcevno" h|xe kai; e[ktanen, oi{ d∆ ejkevcunto, subiti in atriis hec autem ad ethera divum elevata / d∆ ej" aijqevra di'on ajevrqh. 540 ajqrovoi ejn mmegavroi" o{ nam ego plorabam et flebam licet in sopno / aujta;r ejgw; klai'on kai; ejkwvkuon e[n per ojneivrw, f. 257v circum autem me congregabantur bonicome Achive / ejm∆ hjgerevqonto eju>plokamivde" jAcaiaiv, 540 ajmfi d∆ miserabiliter plorantem / quia michi interfecit anseres / oi\ktr∆ ojlofuromevnhn o{ moi e[ktane ch'na", retro autem veniens infra sedit in alto culmine / a]y d∆ ejlqw;n kat∆ a]r e{zet∆ ejpi; prou[conti melavqrw voce autem mortali impedivit / clamavit que / fwnh' de; brotevh katerhvtue fwvnhsevn te, ‘horteris Ichari filia valde gloriosi / ‘qavrsei jIkarivoio kouvrh thlekleitoi'o… non sopnium sed ypar bonum / quod tibi perfectum erit ajll∆ u{par ejsqlo;n o{ toi tetelesmevnon e[stai. 545 oujk∆ o[nar 531 retro – atrio: i. ad domum patris, s. ut alicui nubeat m. d. || 536 venit: ‘veniens’, participium m. s. || 543 impedivit: a fletu m. d. || 545 ypar: dicitur ‘ypar’ quod in die videtur sopnium, q. d. ʻverumʼ m. s. 543 mortali: vel ‘humana’ m. s. 535 gaudeo: corr. da -io || 537 rasura sopra kat∆ || 539 plorabam: corr. da -avi
734
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
anseres quidem procatores sunt / ego autem aquila avis / ch'ne" me;n mnhsth're", ejgw; dev toi aijto;" o[rni", eram ante / nunc autem tuus maritus veni / h\a pavro", nu'n au\te teo;" povsi" eijlhvlouqa, qui omnibus procatoribus inconvenientem mortem inmittam /’ o}" pa'si mnhsth'rsi ajeikeva povtmon ejfhvsw.’ 550 sic fata nam dulcis sopnus venit / }W" e[fat∆ aujta;r mmelihdh;" u{pno" ajnh'ke. cum respexerim autem anseres in atriis vidi papthvnasa de; chvna" ejni; mmegavroisi novhsa, 550 frumentum comedentes / in scifo ubi ante” puro;n ejreptomevna" para; puvelon h|ci pavro" per…” huic autem retribuens affatus est multi consilii Ulixes / Th;n d∆ ajpameibovmeno" prosevfh poluvmhti" jOdusseuv": “o mulier non est iudicare sopnium / “w\ gu'nai ou[pw" ejsti;n uJpokrivnasqai o[neiron alio reflexo quia iam ipse Ulixes / a[llh ajpoklivnant∆ ejpeiv rJav toi aujto;" jOdusseu;" manifestabit uti perficiet / procatoribus autem apparet destruccio / pevfrad∆ o{pw" televh, mnhsth'rsi de; faivnet∆ o[leqro", 555 omnibus valde non autem aliquis mortem et flagellum evitet /” pa'si mavl∆ ouj dev kev ti" qavnaton kai; kh'ra" ajluvxoi,” huic autem redixit sapiens Penolopia / f. 258r Tovn d∆ au\te proseveipe perivfrwn Phnelovpeia, “amice / certe quidem sopnia sine ingenio sine que iudicio / “xei'n∆ h[toi me;n o[neiroi ajmhvcanoi, ajkritovmuqoi 560
549 fata: aquila m. s. || 551 scifo: vas ligneum, eciam petrinum (corr. da -o) m. s. ubi ante: comedebant s. int., sottolin. || 553 est: michi s. int., sottolin. || 553-554 iudicare – reflexo: q. d. ‘extra verita[ta]tem dicere’ m. s. || 558 sine ingenio: quasi d. ‘gravia’, ‘forcia’, ‘in quibus homo non potest aliquem modum vel ingenium invenire’ m. d. sine […] iudicio: ajkritovmuqoi, q. d. ‘sine iudicio et veritate sermones’; ab ‘a’, quod est ‘non’, et ‘crisis’, quod est ‘iudicium’, et ‘mythos’, quod est ‘serm’ m. d. 555 perficiet: vel ‘faciet’ int. || 556 evitet: alias ‘fugiet’ m. inf. 555 perficiet: rasura fra perfici- ed -et
LIBRO XIX
735
fiunt non autem omnia perficiuntur hominibus / givnont∆ ouj dev ti pavnta teleivetai ajnqrwvpoisin. due enim ianue non intelligibi
cias esse extra audiens w{" ken ti" faivh gavmon e[mmenai ejkto;" ajkouvwn, 135 vel per viam ambulans / vel hii habitant / h] ajn∆ oJdo;n steivcwn, h] oi} perinaietavousin, f. 298v ne ante gloria ampla homicidii per civitatem fiat / mh; provsqe klevo" eujru; fovnou kata; a[stu gevnhtai virorum procatorum quam nos veniamus extra ajndrw'n mnhsthvrwn, privn g∆ hJmeva" ejlqevmen e[xw, agrum ad nostrum multum arborosum / ubi postea / ajgro;n ej" hJmevteron poludevndreon e[nqa d∆ e[peita, cogitabimus quodcumque utile olympius concedet /” frassovmeq∆ o{tti ke kevrdo" ojluvmpio" ejggualivzoi.” 140 sic fatus / hii autem hunc valde quidem audiebant atque obediebant W } " e[faq∆, oiJ d∆ a[ra tou' mavla me;n kluvon hjd∆ ejpivqonto primo quidem lavaverunt se et induerunt vestes / prw'ta me;n a]r louvsanto kai; ajmfievsanto citw'na", preparaverunt femine / hic autem accepit divus cantor / w[plisqen de gunai'ka", o{ d∆ ei{leto qei'o" ajoidov", cytharam cavam atque ipsis desyderium suscitavit / fovrmigga glafurh;n ejn dev sfisin i{meron w\rsen, melodie dulcis et inreprehensibilis choree / molph'" te glukerh'" kai; ajmuvmono" ojrcqmoi'o: 145 istorum autem magna domus suspirabat pedibus / toi'sin de; mmevga dw'ma peristonacivzeto possivn: viris ludentibus pulcris que feminis / ajndrw'n paizovntwn kallizwvnwn te gunaikw'n, sic autem aliquis dicebat domos extra audiens / w|de dev ti" ei[peske dovmwn e[ktosqen ajkouvwn, 134 precedat: ducendo nos s. m. s. || 136 vel – habitant: per locum in quo habitant hii, i. procatores m. sup. || 137 gloria: ‘gloria’ pro ‘fama’ ponitur m. s. || 139 multum arborosum: i. ‘multas arbores habentes’ m. s. || 140 olympius: Iuppiter s. m. d. || 143 preparaverunt: se s. int., sottolin. || 146 suspirabat: strepitum faciebant m. s. || 147 pulcris: kallizwvnwn, i. ‘pulcras zonas habentium (-ium dopo la corr.)ʼ m. s. || 148 dovmwn: alias dmwwn, i. ‘famulorum’ m. s. 138 veniamus: corr. da venie- || 146 istorum: corr. da -is
LIBRO XXIII
843
“vere valde iam alicui nupsit polymnisti imperatricem “h\ mavla dhv ti" e[ghme polumnhvsthn basivleian, misera non subtinuit mariti proprii iuvenis povsio" ou| kouridivoio, 150 scetlivh, ouj d∆ e[tlh observare magnam domum / totaliter donec iam veniat” ei[rusqai mevga dw'ma diampere;" o[fr∆ a]n i{koito.” sic vero aliquis dicebat hec autem nesciebat / sicuti facta erant w}" a[ra tiv" ei[peske, tav d∆ oujk i[san wJ" ejtevtukto: postea Ulixem magnanimum propria in domo aujta;r jOdussh'a mmegalhvtwra w| ejni; oi[kw, Eurinomi custos lavit et unxit oleo / Eujrunovmh tamivh lou'sen kai; cri'sen ejlaivw, circum autem pharos / bonum posuit atque vestem / f. 299r favro" kalo;n bavle hjde; citw'na, 155 ajmfi; de; nam in capite fudit multam pulcritudinem Athena / aujta;r kakkefalh'" ceu'en polu; kavllo" jAqhvnh, maior ut videretur et pinguior / atque capiti meivzonav t∆ eijsidevein kai; pavssona kadde; kavrhto", flavas fecit comas yacinthino flori similes / ou[la" h|ke kovma", uJakinqivnw a[nqei oJmoiva", sicuti quando aliquis aurum circumfundit argento vir / }W" d∆ o{te tiv" cruso;n periceuvetai ajrguvrw ajnhvr, expertus que Mulciber docuit et Pallas Athena / o}n {Hfaisto" devdaen kai; Palla;" jAqhvnh… 160 i[dri", artem omnem graciosa enim opera perficit tevcnhn pantoivhn cariventa ga;r e[rga teleivei. sic quidem isti circum fudit graciam capiti et humeris / }W" me;n tw' perivceue cavrin kefalh' te kai; w[moi":
149 polymnisti: ‘polymnisti’: i. ‘cui multi procantur vel procati sut’; a ‘poly’, quod est ‘multum’, et ‘mnysti’, quod est ‘procacio’ m. s. || 150 iuvenis: i. ‘a iuentute accepti’ m. d. || 151 totaliter: ‘per longum’ s. m. s. || 154 Eurinomi: proprium int. custos: custos domus m. inf. || 155 pharos: ‘camisiam’ s. m. sup. || 160 expertus: ‘magister’ s. m. s. || 161 graciosa: q. d. ‘alacria’, ‘que hominibus gratam alacritate et desiderium dant’ m. d. 150 ou|: corr. da ou\ proprii: precede una rasura 158 fecit: f- corr. da p || 162 capiti: corr. da -e
iuvenis: corr. da -e ||
844
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
a balneis exivit corpore inmortalibus similis / ejk rJas∆ ajmivnqou bh' devma" ajqanatoisin oJmoi'o". retro autem iterum infra sedit in throno unde surrexit / a]y d∆ au\ti" kat∆ a]r e{zet∆ ejpi; qrovnou e[nqen ajnevsth, contra propriam uxorem / et ipsi cum sermone dixit ajntivon h|" ajlovcou kaiv min pro;" mu'qon e[eipen / 165 “demonica ultra tibi mulieres feminas “daimonivh. pevri soiv ge gunaikw'n qhluteravwn, cor durum fecerunt olympias domos habentes / kh'r∆ ajtevramnon e[qhkan ojluvmpia dwvmat∆ e[conte", sic femina tollerabili animo / non quidem alia ouj mevn k∆ a[llh g∆ w\de gunh; tetlhovti qumw', a viro distabit / qui sibi / mala multa passus / ajndro;" ajpostaivh, o{" oiJ kaka; polla; moghvsa", veniat vigesimo anno / ad paternam terram / e[lqoi ejeikostw' e[tei> ej" patrivda gai'an, 170 sed eya michi ava sternas lectum ut et ipse / ajll∆ a[ge moi mai'a stovreson levco", o{fra kai; aujtov", dormiat / vere quidem huic ferreus in sensibus animus /” levxomai, h\ ga;r th' ge sidhvreon ejn fresi;n h|tor.” huic autem redixit sapiens Penolopia Tovn d∆ au\te proseveipe perivfrwn Phnelovpeia. “demonice non iam / superbio / nec te vilipendo / “daimovni ou[t∆ a[r toi megalivzomai ou[t∆ ajqerivzw. f. 299v neque valde invideo / valde autem bene scio quicumque es / ou[te livhn a[gamai, mavla d∆ eu\ oi\d∆ o{sti" e[hsqa. 175 extra / ab Ythachia in navi cum veneras longos remos habenti ejx jIqavkh" ejpi; nho;" ijw;n dolichrevtmoio. sed eya ipsi sternas studiose factum lectum Euryclia ajll∆ a[ge oiJ stovreson pukino;n levco" Eujruvkleia. 165 contra: in opposito m. s. || 166 feminas: sexum femineum significat; i. ‘sexi feminei’ m. d. || 169 passus: proprie ‘paciendo sustinuit’ m. d. || 172 huic: ʻhuicʼ: uxori mee Penolope m. s. || 173 Penolopia: nominativus grecus m. d. || 175 invideo: tibi s. int., sottolin. || 177 Euryclia: proprium int. 165 cum sermone: alias ‘ad sermonem’ m. d. 168 w\de: corr. da w|-
LIBRO XXIII
845
extra bene factum thalamum / quem ipse fecit / ejkto;" eju>staqevo" qalavmou, tovn rJ∆ aujto;" ejpoivei. ibi sibi extendas / studiose factum lectum ponas que cubile / e[nqa oiJ ejkqevsqai pukino;n levco" e[mbale t∆ eujnhvn, coria / et vestes et cultras varias” 180 kwvea kai; clai'na", kai; rJhvgea sigaloventa,” Ulixes / sic iam fata de viro experiens / nam }W" a]r e[fh povsio" peirwmevnh, aujta;r jOdusseuv", agravatus / uxorem vociferabat scientifica scientem / ojcqhvsa" a[locon prosefwvnee kevdn∆ eijdui'an… “o mulier / vere / valde iam michi verbum animum dolere faciens “w\ gu'nai, h\ mavla dhv moi e[po" qumalge;" dixisti / e[eipe": quis michi alibi posuit lectum / grave autem ? erit tiv" dev moi a[llose qh'ke levco" calepo;n dev ken ei[h, et valde experto / quando non deus ipse advenies mh; qeo;" aujto;" ejpelqwvn, 185 kai; mavl∆ ejpistamevnw, o{te reviter volens / ponat alio in loco / rJhi>divw" ejqevlwn qeivh a[llh ejni; cwvrh, virorum autem non aliquis vivus mortalis / neque valde adolescens ajndrw'n d∆ ouj kevn ti" zwo;" broto" ouj de; mavl∆ hJbw'n, leviter removebit / quia magnum signum factum est / rJei'a metecnavseien ejpei; mevga sh'ma tevtuktai in lecto studise facto / quem ego feci non aliquis alius ejn lecei ajskhtw', tov d∆ ejgw; kavmon ouj dev ti" a[llo",
180 cultras: ad modum pallii m. s. || 182 agravatus: q. ‘ipsum pertesum fuit’ m. s. || 184 quis – lectum: nam Penolope, quia adhuc de Ulixe dubitabat, extra lectum sibi preparare fecerat m. s. || 185 experto: michi int., sottolin. || 185-186 non – loco: q. d. ‘alius quam ipse deus n michi lectum mutare po’ m. d. || (187-191) ‘antlisma’: ‘situlam’, vel ‘mergus’, ‘mergoris’ m. s. || 188-202 magnum – fateor: ut Penolope signum haberet maius de ipso Ulixe, narrat sibi quomodo ipse manu sua lectum fecerat, et cetera m. s. 188 factum: vel ‘ordina’ m. d. || 189 studise facto: alias ‘be facto’ m. s. 179 extendas: su rasura || 185 experto: -o corr. da u
846
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
arbor nata erat tanyphillos ulive / claustrum intus qavmno" e[fu tanuvfullo" ejlaivh" e{rkeo" ejntov": 190 crescens florens pinguis aut erat sicuti colupna akmhno" qalevqwn, paceto" d∆ h\n hju?te kivwn, huic autem ego / circum ponens / thalamum meum donec Tw' d∆ ejgw; ajmfi; balw;n qavlamon d∆ ejmon o[fr∆ perfeci f. 300r ejtevlessa, crebris lapidibus et bene desuper cooperui puknoi'si liqakessi / kai; eu\ kaquvperqen e[reya… iunctas autem imposui ianuas studiose affirmatas / kollhta;" d∆ ejpevqhka quvra" pukinw'" ajraruiva", et tunc postea incisi comam longa folya habentis ulive / kai; tovt∆ e[peit∆ ajpevkoya kovmhn tanufuvllou ejlaivh": 195 truncum autem a radice cum inciseram linivi ferro / kormo;n d∆ ejk rJivzh" protamwvn, ajmfevxesa calkw': bene et scientifice / et cum amussi direxi eu\ kai; ejpistamevnw", kai; ejpi; stavqmhn i[quna, pedes studiose laboravi / perforavi que omnes perforatorio / ejrmi'n ajskhvsa", tevtrhra de; pavnta terevtrw, ac ab isto incipiens lectum delabrabam / donec perfeci / ejk de; tou' ajrcovmeno" levco" e[xeon o[fr∆ ejtevlessa, depinguens auro et argento atque elephante / daidavllwn crusw' te kai; ajrguvrw hjd∆ ejlevfanti, 200 atque extendi corigiam bovis fortiter interfecti ejk d∆ ejtavnuss∆ iJmavnta boo;" i\fi ktamevnoio… sic tibi hoc signum fateor non autem scio / ou{tw toi tovde sh'ma pifauvskomai, ouj dev ti oi\da, si adhuc fortis est mulier lectus vel aliquis nunc / ei[ moi e[t∆ e[mpedovn ejsti gu'nai levco", hje; tiv" h[dh 190 tanyphillos: i. ‘longa pholia habens’, a ‘tany’, quod est ‘longum’, et ‘fyllon’, quod est ‘folium’ m. s. || 195 comam: ‘comam’ ramos dixit et folia m. s. || 197 stavqmhn: stavqmh dicitur filum quo pelecani mensurant ligna m. d. || 199 isto: trunco m. s. || 201 corigiam: ‘ligamen’ significat m. s. fortiter: i. ‘vi’, vivo ipso existente m. d. || 203 fortis: us m. s. mulier: o int., sottolin. 197 scientifice: alias ‘studiose’ m. s. 199 delabrabam: su rasura
LIBRO XXIII
847
virorum aliter posuit cum inciserit ab / profunditatem / uliva” ajndrw'n a[llose qh'ke tamw;n apo; puqmevn∆ ejlaivh".” sic fatus / huius autem ibi soluta sunt genua et amicum cor / } " favto. th'" d∆ aujtou' luvto gouvnata kai; fivlon h\tor… 205 W signa recognoscentis que sibi firma manifestavit Ulixes / shvmat∆ ajnagnouvsh, tav oiJ e[mpeda pevfrad∆ jOdusseuv"… cum lacrimaverit autem postea recte ivit / circum autem manus dakruvsasa d∆ e[peit∆ ijqu;" kiven ajmfi; de; cei'ra", collum posuit Ulixi / caput autem osculata fuit atque alloquebatur / deirh' bavll∆ O j dush'i,> kavrh d∆ e[kus∆ hjde; proshuvda, “non michi Ulixes irascaris postquam hec alia que maxime / “mhv moi O j dusseu' skuvzeu ejpei; tav per a[lla mavlista hominum scis / dei autem dederunt miseriam / w[pazon oji>zuvn. 210 ajnqrwvpwn pevpnuso qeoi; d∆ qui nobis invisi[si] fuerunt iuxta alterutrum manentibus / oi} nw'i>n ajgavsanto par∆ ajllhvloisi mevnonta", f. 300v in adholoscencia delectari et ad senectutis limen venire / h{bh" tarph'nai kai; ghvrao" oujdo;n iJkevsqai. nam non nunc michi de hoc irascaris / neque reprehende / aujta;r mh; nu'n moi tov de cwveo, mh;de; nemevssa ob hoc quia te non primo postquam vidi dilexi / ou{nekav s∆ ouj to; prw'ton ejpei; i[don w\d∆ ajgavphsa / semper enim michi animus in pectoribus amicis / gavr moi qumo;" ejni; sthvqessi filoisin, 215 aijei; dubitabat ne aliquis me mortalium deciperet verbis / ejrrivgei, mhvti" me brotw'n ajpavfoit∆ ejpevessin, veniens / multi enim malas dolositates consulunt / ejlqwvn, polloi; ga;r kaka; kevrdea bouleuvousin,
204 cum – uliva: radix sub terra velata remanserat cum (c- corr. da d) Ulixes supra eundem locum lectum preparavit m. d. profunditatem: i. ‘trucum’ int., sottolin. uliva: ‘ulivam’ pro ‘radice’ posuit m. d. || 205 fatus: Ulixes m. s. huius: Penolope m. s. || 210 miseriam: i. ‘mala pati’ m. d. || 211-212 nobis – delectari: carpere delectacionem, dum eramus simul in adholoscencia, dii non dimiserunt m. s. 204 puqmevnʼ ejlaivh": puqmevnʼ ej- corr. da puqmevna 207 ivit: su rasura || 208 e[kusʼ: -k- corr. da s
uliva: corr. da -e ||
848
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
non autem argiva Helena Iove nata / ouj dev ken ajrgeivh JElevnh Dio;" ejkgegaui'a, viro extraneo misceret dileccione et lecto / ajndri; par∆ ajllodapw' ejmivgh filovthti kai; eujnh'. si scivisset quod ipsam retro marciales filii Achivorum / eij h[dei o{ min au\ti" ajrhvi>oi ui|e" jAcaiw'n 220 duxerent domum amicam ad patriam debebant / ajxevmenai oi\kon, fivlhn ej" patrivd∆ e[mellon: illam iam ut faceret deus suscitavit opus inconveniens / th;n dhv toi rJevxai qeo;" w[roren e[rgon ajeikev". hanc autem lesionem non ante proprio imposuit animo / th;n d∆ a[thn ouj provsqen eJw' ejgkavtqeto qumw', gravem / ex qua primo et ad nos venit tristicia / lugrhvn, ejx h|" prw'ta kai; hJmeva" i{keto pevnqo": nunc autem postquam iam signa manifesta narrasti / nu'n d∆ ejpei; h[dh shvmat∆ ajrifradeva katevlexa", 225 lecti nostri quem non mortalis alius vidit / eujnh'" hJmetevrh", h}n ouj broto;" a[llo" ojpwvpei, sed soli tu que ego que et pedisequa una sola / ajll∆ oi|oi, suv t∆ ejgwv te kai; ajmfivpolo" miva mouvnh, Actoris quam michi dedit pater adhuc huc venienti / jAktoriv", h{n moi dw'ke path;r e[ti deu'ro kiouvsh, que nobis claudebat ianuas studiosi thalami / h} nw'i>n ei[ruto quvra" pukinou' qalavmoio: flectis iam mei animum crudelem licet valde existentem /” peivqei" dhv meu qumo;n ajphneva per mavl∆ ejovnta” f. 301r 230 sic fata / isti vere magis desiderativum suscitavit fletum / }W" favto… tw' d∆ a[ra ma'llon uJf∆ i{meron w\rse govoio, plorabat autem tenens uxorem placibilem scientifica scientem / klai'e d∆ e[cwn a[locon qumareva kevdn∆ eijdui'an
219 misceret: se s. int., sottolin. || 227 soli: nos s. m. s. || 228 Actoris: proprium int. huc venienti: q. d. ‘quando huc ad te veni, dum (precede cum depennato) tu me in uxorem ducebas’ m. s. || 231 isti: Ulixi m. sup. || 232 placibilem: qumareva proprie ‘animo placibilem’, a qumov", quod est ‘animus’, et ‘aresti’, quod ‘placibilis’ et ‘optimus’ m. d. 227 tu: t- dopo la corr.
LIBRO XXIII
849
sicuti quando libenter terra navigantibus appareat / JW" d∆ o{tan ajspasivw" gh' nhcomevnoisi faneivh, quibus Neptunnus benefactam navem in ponto / |Wn te Poseidavwn eujergeva nh'∆ ejni; povntw, frangat impulsam vento et unda pingui / 235 rJaivsoi ejpeigomevnhn ajnevmw kai; kuvmati phgw'. pauci autem fugerunt cano a mare ad terram / pau'roi d∆ ejxevfugon polih'" aJlo;" h[peirovn de, natantes multum autem circum corpus supraiacet mare / nhcovmenoi, pollh; de; peri; croi; tevtrofen a[lmh, alacres autem adscenderunt terram miseriam cum fugerint / ajspavsioi d∆ ejpevban gaivh" kakovthta fugovnte"… sic vere huic libenter acceptus fuit maritus respicienti / }W" a[ra th' ajspasto;" e[hn povsi" eijsorowvsh. a collo autem numquam totaliter auferebat brachia alba / ou[pw pavmpan ajfeiveto phvcee leukw'. 240 deirh'" d∆ et iam plorantibus apparuisset rubei pepli Dies / kaiv nuv k∆ ojduromevnoisi favnh rJododavktulo" jHwv", nisi quod aliud intellexit dea glaucopis Athena / eij mh; a]r a[ll∆ ejnovhse qea; glaukw'pi" jAqhvnh. noctem quidem in occidente longam tenuit / diem autem nuvkta me;n ejn peravth/ dolich;n scevqen, hjw' d∆ au\te oservavit in Oceano aurithronam / nec dimittebat equos / rJuvsat∆ ejp∆ jWkeanw' crusovqronon, ouj d∆ e[a i{ppou" iungi velocipedes lumen hominibus ferentes 245 zeuvgnusq∆ wjkuvpoda" favo" ajnqrwvpoisi fevronta", Lampum et Phetontem / qui diem equi ferunt / Lavmpon kai; Faevqonq∆ oi{ thw' pw'loi a[gousin…
233 libenter: i. liberter accepta ab eis m. s. || 237 mare: i. ‘aqua’, vel ‘spuma marina’ m. d. || 239 huic: Penolope m. s. || 244 oservavit: sistere fecit m. s. || 245 lumen: diem vel iubar m. d. || 246 Lampum – Phetontem: s. m. s. equi: ‘pultros’ s. m. d. 235 frangat: alias ‘corrumpat’ m. s. || 241 rubei pepli: vel ‘rubei digiti’ m. d. 233 libenter: su rasura || 237 multum: corr. da -a || 239 ajspasto;": corr. da aJspastw'" fuit: f- dopo la corr. || 245 iungi: -i su rasura
850
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
et tuc iam propriam uxorem affatus est multi consilii Ulixes / kai; tovt∆ a[r∆ h}n a[locon prosevfh poluvmhti;" jOdusseuv", “o mulier nondum omnium ad finem agonum “w\ gu'nai, ouj gavr pw pavntwn ejpi; peivrat∆ ajevqlwn, venimus sed adhuc retro inmensus labor est / h[lqomen: ajll∆ e[t∆ o[pisqen ajmevtrhto" povno" e[stai, f. 301v multus gravis quem me opportet omnem perficere / 250 pollo;" calepo;" to;n ejme; crh; pavnta televssai. sic enim michi anima vacicinata fuit Tyresie / }W" gavr moi yuch; manteuvsato Teirasivao, die illo / quando iam descendi domum inferni intus / h[mati tw', o{te dh; katevbhn dovmon [Ai>do" ei[sw, reditum sociorum querens atque michi ipsi / novston eJtaivroisin dizhvmeno" hjd∆ ejmoi; aujtw', sed venias / ad lectum que vadamus femina ut et nunc / ajll∆ e[rceu, levktron d∆ i[omen gu'nai o[fra kai; h[dh, sopno sub dulci delectemur dormientes /” u{pnw uJpo; glukerw' tarpwvmeqa koimhqevnte".” 255 huic autem redixit sapiens Penelopes / To;n d∆ au\te proseveipe perivfrwn Phnelovpeia. “lectus quidem iam tibi / tunc erit quando animo / “eujnh; me;n dh; soiv ge tovt∆ e[ssetai, oJppovte qumw', tuo velis / postquam iam te dei fecerunt venire / sw' ejqevlh"… ejpei; a[r se qeoi; poivhsan iJkevsqai, domum bene factam et tuam ad paternam terram / oi\kon eju>ktivmenon kai; sh;n ej" patrivda gai'an, sed postquam agnotus es et tibi deus imposuit animo / ajll∆ ejpei; ejfravsqh" kaiv toi qeo;" e[mbale qumw', 260 dic eya michi agonem quia et retro puto / ei\p∆ a[ge moi to;n a[eqlon, ejpei kai; o[pisqen oji?w,
251-253 incipit Ulixes errorem suum uxori et omnia que fecerat atque passus fuerat m. s. || 251 cum ad infernum descenderim s. m. d. Teirasivao: proprium int. Tyresie: proprium int. 255 dormientes: alias ‘cum dormiverimus’ m. s. 249 rasura sopra est || 261 quia: su rasura
LIBRO XXIII
851
quod audiam / statim autem est scire non peius /” peuvsomai, aujtivka d∆ ejsti; dahvmenai ou[ti cevreion.” huic autem retribuens affatus est multiconsilii Ulixes / Th;n d∆ ajpameibovmeno" prosevfh poluvmhti" jOdusseuv", “demonica quid iam iterum valde hortans precipis “daimonivh, tiv t∆ a]r au\ me mavl∆ ojtrunevousa keleuvei", dicere / nam ego raciocinabor non autem occultabo / ejpikeuvsw, 265 eijpevmen∆ aujta;r ejgw; muqhvsomai ouj d∆ non quidem animo gaudebis / non autem ipse / ouj mevn toi qumw' kecarhvseai, ouj de; ga;r aujto;" gaudeo / quia valde multum mortalium ad civitates incitavit caivrw, ejpei; mavla polla; brotw'n ejpi; a[ste∆ a[nwgen, venire in manibus habentem benefactum remum / f. 302r ejlqei'n, ejn ceivressin e[cont∆ eujh're" ejretmovn, donec ad illos veniam qui nesciunt mare eijsovke tou;" ajfivkwmai, oi} oujk i[sasi qavlassan, viros / neque salibus mixtum cibum habent / 270 ajnevre", ouj dev q∆ a{lessi memigmevnon ei\dar e[cousin, non vere illi sciunt naves phinicoparius ouj d∆ a[ra toiv g∆ i[sasi neva" foinikoparhvou" neque benefactos remos / qui in navibus sunt / ouj d∆ eujhvre∆ ejretma; tav toi peri; nhusi; pevlontai… signum autem michi hoc dixit manifestum / non autem tibi sh'ma dev moi tov d∆ e[eipen ajrifrade;" ouj dev se occultabo keuvsw: quando iam michi simul ovians alius viator / oJppovte ken dhv moi xumblhvmeno" a[llo" oJdivth"
262 non peius: ydeo ‘melius’, s. est, scire s. m. d. || 265 dicere: ad dicendum m. s. || 267 incitavit: quis deus m. s. (f. 302r) || 268 habentem: me s. m. sup. || 270 habent: q. d. ‘comedunt’ m. d. || 271 phinicoparius: i. ‘coloratas’, sed proprie # ‘rubeas genas habentes’ m. d. rubeas – habentes: latera habentes rube m. d. || 273-284 narrat uxori Ulixes vacicinium quod habui a Tyresia in inferno m. d. 273 manifestum: vel ‘valde clarum’ m. s. 269 veniam: -am su rasura
852
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
palam < > habeat in nitidis humeris / fhvh ajqhrhvloigon e[cein ajna; faivdimw w[mw, 275 et tunc in terra figere precepit remum / kai; to; dh; gaivh phvxant∆ ejkevleusen ejretmovn, cum sacrificaverim sacra bona Neptunno regi e[rxanq∆ iJera; kala; Poseidavwni a[nakti, agnum taurum que porcorum que verrem aprum / ajrneiovn, tau'ron te, suw'n t∆ ejpibhvtora kavpron, domum que redire sacrificare que sacras hecatombas / oi[kad∆ ajposteivcein / e{rdein q∆ iJera;" eJkatovmba" inmortalibus diis qui celum amplum habent / ajqanavtoisi qeoi'si, toi; oujrano;n eujru;n e[cousin… 280 omnibus valde per ordinem / mors autem michi a mare ipso / pa'si mavl∆ eJxeivh", qavnato" dev moi ejx aJlo;" aujth'", infirmus talis veniet que me interficiet ajblhcro;" toi'o" ejleuvsetai o{" kev me pefnh. senectute sub pingui lesum / circum autem populi gh'ra uJpo; lliparw' ajrhmevnon, ajmfi; de; laoiv, beati erunt / hec autem michi fatus fuit omnia perfici /” o[lbioi e[sontai, ta; dev moi favto pavnta televsqai.” huic autem redixit sapiens Penolopia / To;n d∆ au\te proseveipe perivfrwn Phnelovpeia, 285 “si quidem iam senectutem dii perficient bonam / “eij me;n dh; gh'ra" de; qeoi; televousin a[reion, spes iam postea malorum evasionem esse /” f. 302v ejlpwrh; dhv toi e[peita kakw'n uJpavluxin e[sesqai.” sic hii quidem talia in alterutrum narrabant / }W" oiJ me;n toiau'ta pro;" ajllhvlou" ajgovreuon, 275 palam: istrumentum quo ventillatur m. s. ajqhrhvloigon: h m. s. (è un richiamo del secondo h in int.) ajqhrhvloigon: i. ‘aristas destruentem’ m. d. || 278 s. m. s. verrem: ‘verrus’ vulgari dicitur porcus non eunochus qui scrofas adscendit m. d. || 281 mors – ipso: ponit mortem Ulixis venturam a mare: dum filius quem cum Circes fecit querebat patrem, invenit eum, et non cognoscens ipsum tetigit cum (precede una rasura) spina colube, que piscis marinus est; ideo dixit ‘a mare’ et cetera m. d. || 282 infirmus: propter senectutem m. s. || 287 esse: m. sup. 275 faivdimw: corr. da -o" || 277 sacrificaverim: -verim su rasura || 281 dev: d- corr. da q || 284 perfici: corr. da perfe-
LIBRO XXIII
853
tunc iam Eurynomi atque nutrix preparaverunt lectum / tovfra d∆ a]r Eujrunovmh te hjde; trofo;" e[ntunon eujnhvn, ex vestimentis mollibus / lampadibus lucentibus / 290 ejsqh'to" malakh'" dai?dwn uJpolampomenavwn, nam postquam sternuerunt studiosum lectum festinantes aujta;r ejpei; stovresan pukino;n levco" ejgkonevousai, vetula quidem ambulas retro domum intravit / grhu'" me;n keivousa pavlin oi\kon de bebhvkei… istos autem Eurynomi thalami pedisequa precedebat / toi'sin d∆ Eujrunovmh qalamhpovlo" hJgemovneuen, venientes ad lectum / lampadem cum manibus tenens / ejrcomevnoisi levco" de; davo" meta; cersi;n e[cousa, ad thalamum autem cum duxerit retro venit / hii quidem iam postea / 295 ej" qavlamon d∆ ajgagou'sa pavlin kiven, oiJ me;n a]r e[peita alacres ad lecti antiqui usum venerunt ajspavsioi levktroio palaiou' qesmo;n i{konto: nam Telemachus et bucolus atque sybotis aujta;r Thlevmaco" kai; boukovlo" hjde; subwvth", desinerunt iam a chorea pedibus desinerunt que femine / pau'san a]r ojrcqmoi'o poda", pau'san de; gunai'ke"… ipsi autem quiescebant in atriis umbrosis / aujtoi; d∆ eujnavzonto kata; mmevgara skioventa. isti autem postquam amicia delectati fuerunt desiderativa 300 twv d∆ ejpei; ou\n filovthto" ejtarphvthn ejrateinh'"… delectabantur verbis in alterutrum dicentes / terpevsqhn muvqoisi pro;" ajllhvlou" ejnevponte":
289 Eurynomi: proprium int. || 293 Eurynomi: proprium int. qalamhpovlo": a ‘thalamos’, quod est ‘camera’, et ‘poleuo’, quod est ‘servio’ m. s. thalami pedisequa: vulgariter ‘camarera’ m. s. || 296 qesmo;n: proprie ‘legalem usum vel consuetudinem’ m. s. || 297 sybotis: ‘porcarius’ s. m. d. || 298 desinerunt […] a chorea: i. ‘desinere fecerunt choream’ m. s. || 300 isti: Ulixes et Penolopes m. s. 296 alacres: alias ‘amabiles’ m. s. || 301 verbis: ‘sermonibus’ alias m. s. 290 vestimentis: -is su rasura mollibus: -bus su rasura || 298 desinerunt1: su rasura pedibus: -ibus su rasura desinerunt2: su rasura femine: -e su rasura || 299 in: corr. da per atriis umbrosis: -is su rasura
854
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
ac quot in atriis substinuit diva feminarum / hjme;n o{s∆ ejn megavroisin ajnevsceto di'a gunaikw'n, virorum procatorum videns inmensam congregacionem / ajndrw'n mnhsthvrwn ejsorw's∆ aji?dhlon o{milon, qui eius causa multos boves et fortes oves / oi} e{qen ei{neka polla; bova" te kai; i[fia mh'la, interficiebant / multum autem a pythis hauriebatur vinum / 305 e[sfazon, pollo;" de; pivqwn hjfuvsseto oi\no": nam hic Iove genitus Ulixes / quot flagella fecit / f. 303r aujta;r o} diogenh;" jOdusseu;" o{sa khvde∆ e[qhken, hominibus / quot ipse misere vivens passus fuit / ajnqrwvpoi", o{sa t∆ aujto;" oji>zuvsa" ejmovghsen, omnia dicebat / hec autem delectabatur audiens / non autem ipsi sopnus / pavnt∆ e[leg∆ h} d∆ a[r∆ ejtevrpet∆ ajkouvous∆ ouj dev oiJ u{pno", cadebat / in superciliis ante quam narrasset omnia / pivpten ejni; blefavroisi pavro" katalevxai a{panta. incepit autem quomodo primo Cyconas domavit nam postea / h[rxato d∆ wJ" prw'ton Kivkona" davmas∆ aujta;r e[peita, 310 venit ad lotophagorum virorum ad pingem terram h\lq∆ ej" lwtofavgwn ajndrw'n piveiran a[rouran, atque quot Cyclops fecit et quomodo retribuit penam / hjd∆ o{sa Kuvklwy e[rxe, kai; wJ" ajpetivsato poinhvn, forciorum sociorum quos comedit non autem miserebatur / ijfqivmwn eJtavrwn, ou}" h[sqien ouj d∆ ejlevairen, atque quomodo Eolum venit / qui ipsum voluntarius recepit / hjd∆ wJ" Aijovlon i{keq∆ o{ min provfrwn uJpevdekto: 302-305 dicit quomodo Penolopes narrabat Ulixi vitam et modum procatorum m. s. || 303 inmensam: propter multitudinem m. s. || 305 pythis: vasibus sic dictis m. inf. || 306 diogenh;": ‘Iove genitus’, a ‘Dios’, quod est ‘Iovis’, et ‘genis’, quod est ‘natus’ m. s. Ulixes: narrabat m. sup. || 307 misere vivens: i. ‘miseria[n]s substinens’ m. s. || 308 hec: Penolopes m. s. || 310 incepit: Ulixes dicere m. s. Cyconas: populos int., sottolin. || 311 lotophagorum: populorum lotum herbam comedentibus m. s. || 312 retribuit penam: i. ‘de eo ulcio sumpta fui’ m. d. || 313 miserebatur: eis s. m. d. 311 terram: vel ‘culturam’ m. d. || 314 voluntarius: alias ‘libens’ m. d. 309 narrasset: rasura fra narra- e -sset || 310 davmasʼ: corr. da davmastʼ || 313 miserebatur: -ebatur su rasura
LIBRO XXIII
855
et misit non autem fatum amicam ad patriam redire pw ai\sa fivlhn ej" patrivd∆ iJkevsqai 315 kai; pevmp∆ ouj dev erat / sed ipsum retro usurpaverit procella / h[hn, ajllav min au\ti" ajnarpavxasa quvella, pontum per piscosum tulit magne suspirantem / povnton ejp∆ ijcquoventa fevren megavla stonavconta. atque quomodo Tilepilum lestrigoniam venit / hjd∆ wJ" Thlepu'lon laistrugonivhn ajfivkanen, qui naves destruxerunt et beneocreatos socios / oi} nh'a" t∆ o[lesan kai; eujknhvmida" eJtaivrou", omnes / Ulixes autem solus fugit navi cum nigra / oi|o" uJpevkfuge nhi÷ melaivnh, 320 pavnta", jOduseu;" d∆ et Cyrces narravit dolum multam astuciam que kai; Kivrkh" katevlexe dovlon polumhcanivhn te obscurum / atque quomodo ad inferni domum venit hjd∆ wJ" jAi?dew dovmon, h[luqen eujrwventa, ab animo vacicinium habiturus thebani Tyresie / yuch; crhsovmeno" qhbaivou Teiresivao… in navi multarum sedium et vidit omnes socios / nhi÷ poluklhi¿si kai; ei[side pavnta" eJtaivrou": matrem que ipsum genuit / et nutrivit parvum existentem / 325 mhtevra q∆ hJ min e[tikte kai; e[trefe tutqo;n ejovnta… f. 303v atque quomodo serenarum continue cantancium / locucionem audivit / hjd∆ wJ" seirhvnwn ajdinavwn fqovggon a[kousen… quomodo que venit plactas que petras arduam que Charybdin / w{" q∆ i{keto plagktav" te pevtra" deinhvn te Caruvbdin, Scyllam que quam numquam viri illesi evaserunt / Skuvllhn q∆ h}n ou[pw pot∆ a[ndre" ajkhvrioi a[luxan, 315 fatum: ‘sors’, ‘prodestinatum’ s. m. s. || 316 erat: adhuc m. s. || 318 Tilepilum: civitas int. civitatem procul ianuas habentem (corr. da -es) multum distantes m. s. lestrigoniam: civitatem a populo dictam m. d. || 319 qui: homines lestrigones m. s. || 321 multam astuciam: i. ‘multam sagacitatem et ingeniositatem’ m. d. || 324 socios: Achillem s. et alios defunctos m. d. || 327 plactas: scopuli s. et saxa sic dicta m. s. || 328 illesi: q. d. ‘sine morte’ m. d. 326 locucionem: ‘vocem’ alias m. d. 316 usurpaverit: -averit corr. da ans || 327 Caruvbdin: corr. da -hn
856
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
atque quomodo Solis boves interfecerunt socii / hjd∆ wJ" jHelivoio bova" katevpefnon eJtai'roi, atque quomodo navem citam percussit cremabili fulmine / 330 hjd∆ wJ" nh'a qoh;n e[bale yoloventi keraunw', Iuppiter altitonans atque corrupti fuerunt boni socii / Zeu;" uJyibremevth", ajpo; d∆ e[fqiqen ejsqloi; eJtai'roi, omnes simul ipse autem malis a flagellis evasit pavnte" oJmw'", aujto;" de; kaka;" uJpo; kh'ra" a[luxen. quomodo / que venit ad ogygiam nympham Calypso {W" q∆ i{ket∆ wjgugivhn nuvmfhn te Kaluywv, que iam ipsum impedivit desiderans maritum esse / h} dhv min katevruke lilaiomevnh povsin ei\nai, in speluncis cavis et nutriebat / atque fatebatur 335 ejn spevsi glafuroi'si kai; e[trefen hjde; e[fasken, facere inmortalem et sine senectute diebus omnibus qhvsein ajqavnaton kai; ajghvraon h[mata pavnta… sed huius numquam animum / in pectoribus subiugavit / ajlla; tou', ou[pote qumo;n ejni; sthvqessin e[peiqen atque quomodo ad Pheices venit multa passus hjd∆ wJ" ej" Faivhka" ajfivketo polla; moghvsa"… qui iam ipsum ab animo deum sicuti honoraverunt oiJ dhv min peri; kh'ri qeo;n w}" timhvsanto, et miserunt cum navi amica ad paternam terram / 340 kai; pevmyan su;n nhi÷ fivlhn ej" patrivda gai'an, aurum que es que satis vestem que dederunt / crusovn te calkovn te a{li" ejsqh'ta te dovnte", hoc vere ultimum dixit verbum / quando ipsum dulcis sopnus tou't∆ a[ra seuvtaton ei\pen e[po" / o{te oiJ gluku;" u{pno", solvens membra advenit solvens curas animi / lusimelh;" ejpovrouse luvwn meledhvmata qumou'. f. 304r hec autem iterum aliud intellexit dea glaucopis Athena / hJ d∆ au\t∆ a[ll∆ ejnovhse qea; glaukw'pi" jAqhvnh. 333 ogygiam: sic dictam ab insula m. s. Calypso: s. int. proprium int. || 337 huius: Ulixis m. s. || 338 Pheices: populos int., sottolin. 336 facere: alias ‘facere’ m. s. 336 facere: su rasura || 337 e[peiqen: corr. da e[eipen
LIBRO XXIII
857
quando iam Ulixem speravit proprio in animo kata; qumovn, 345 oJppovte dhv rJ∆ jOdush'a ejevlpeto o}n lecto propria uxore delectari / atque et sopno / eujnh'" h|" ajlovcou tarphvmenai, hjde; kai; u{pnou… statim ab Occeano aurei throni aere nascentem se / aujtivk∆ ajp∆ jWkeanou' crusovqronon hjrigevneian, suscitavit ut hominibus lumen ferat / surrexit que Ulixes w\rsen i{n∆ ajnqrwvpoisi fovw" fevroi, w\rto d∆ jOdusseuv", lecto a molli uxori que sermone precipiebat / eujnh'" ejk malakh'", ajlovcw d∆ ejpi; mu'qon e[tellen… “o mulier iam quidem multis saturi sumus agonis / polevwn kekorhvmeq∆ ajevqlwn, 350 “ \W gu'nai, h[dh me;n tu quidem hic meum multorum flagellorum reditum ambo ajmfotevrw, su; me;n ejnqavd∆ ejmo;n polukhdeva novston, plorans nam me Iuppiter anxietatibus et dii alii / klaivous∆ aujta;r ejme; Zeu;" a[lgesi kai; qeoi; a[lloi, desiderantem impediebant meam procul paternam terram / iJevmenon pedavaskon ejmh'" ajpo; patrivdo" ai[h". nunc autem postquam ambo ad multum desiderativum nu'n d∆ ejpei; ajmfovteroi poluhvraton venimus lectum / iJkovmeq∆ eujnhvn, possessiones quidem que michi sunt ducamus ad atria / me;n tav moi ejsti; komizevmen ejn megavroisin… 355 kthvmata oves autem quas michi procatores superbi interfecerunt / mh'la d∆ a{ moi mnhsth're" uJperfivaloi katevkeiran, multas quidem ipse ego acquiram alias autem Achivi / polla; me;n aujto;" ejgw; lhivssomai. a[lla d∆ jAcaioiv, dabunt donec omnes impleant caulas / dwvsous∆ eijsovke pavnta" ejniplhvswsin ejnauvlou"…
347 aere – se: Auroram s. m. d. || 349 precipiebat: dicens m. d. 350 iam: alias ‘nunc’ m. s. 345 speravit: -i- su rasura || 347 aere: ae- dopo la corr. || 351 ambo: su rasura || 354 desiderativum: corr. da -am || 355 michi: su rasura atria: -a su rasura || 357 ipse: su rasura
858
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
sed certe quidem ego multarum arborum ad agrum vado / ajll∆ h[toi me;n ejgw poludevndreon ajgro;n a[peimi, visurus patrem bonum qui michi studiose contristatur ojyovmeno" patevr∆ ejsqlovn, o{ moi pukinw'" ajkavchtai. 360 tibi autem mulier hec precipio sapienti licet existenti / soi; de; gu'nai tav d∆ ejpitevllw pinuthv per ejouvsh, f. 304v statim enim fama veniet / cum sole orto / aujtivka ga;r favti" ei\sin a{m∆ hjelivw ajniovnti, virorum procatorum quos interfeci in atriis / ajndrw'n mnhsthvrwn ou}" e[ktanon ejn megavroisin, ad palacia adscendens cum pedisequabus feminabus eija cersi;n eJlevsqai… hii autem ipsi non inobedierunt / armabantur autem ferro / oiJ dev oiJ oujk ajpivqhsan ejqwrhvssonto de; calkw'. aperierunt autem ianuas ac exiverunt / precedebat Ulixes / w[i>xan de; quvra" ejk d∆ h[ion, h\rce d∆ jOdusseuv", 370 iam quidem dies erat super terram hos autem Athena / h[dh me;n favo" h\en ejpi; cqovna, tou;" d∆ a[r∆ jAqhvnh, calligine occultans cito extraxit a civitate nukti; katakruvyasa, qow'" ejxh'ge povlho".
360 michi: pro me m. inf. studiose: crebre m. d. || 367 sybotem: ‘porcarium’ s. m. d. || 372 calligine: nube m. s. 365 videas: vel ‘respicias’, vel ‘exspectas’ m. s. 368 precepit: su rasura || 371 dies: su rasura
LIBRO XXIV
Ulixee w. Homeri rapsodie Odusseiva" w– O J mhvrou rJaywdiva"
4a 5
10 10
859
f. 304v
Mercurius autem animas cyllenius extra vocabat / JErmh'" de; yuca;" kullhvnio" ejxekalei'to, virorum procatorum / tenebat autem virgam cum manibus / ajndrw'n mnhsthvrwn, e[ce de; rrJavbdon meta; cersivn, bonam auream / qua virorum oculos delectat kalh;n cruseivhn th' t∆ ajndrw'n o[mmata qevlgei, quibus vult / hos autem iterum et dormientes exitat / w|n ejqevlei, tou;" d∆ au\te kai; uJpnwvonta" ejgeivrei. hanc cum manibus tenens / volabat fortis argifontes / Th;n meta; cersi;n e[cwn, pevtato kratu;" ajrgeifovnth", f. 305r tunc cum surgere fecit hee autem gementes sequebantur / tovfra ge kinhvsa", tai; de truvzousai e{ponto. sicuti quando noctue a profunditate antri magni / wJ" d∆ o{te nukterivde" mucw' a[ntrou qespesivoio, stridentes volant / postquam aliqua cadat / truvzousai potevontai, ejpeiv ke ti" ajpopevshsin, aspera a petra ac in alterutrum tenentur / ojrmaqou' ejk pevtrh", ajnav t∆ ajllhvlh/sin e[contai, sic hee stridentes simul ibant / precedebat autem ipsas / w}" ai} tetrugui'ai a{m∆ h[i>san, h\rce d∆ a[ra sfin, Mercurius bonus per ampla vada / JErmeiva" ajkavkhta kat∆ eujrwventa kevleuqa. in hoc libro ultimo, Mercurius procatorum animas ad infernum conducit, et ordinacio fit secunde necromancie, et noticia Ulixis ad patrem Laertem, et rumor Ithachiensibus factus de morte procatorum; Athena autem vetat m. s. || 1 cyllenius: a monte Archadie int., sottolin. || 3 delectat: ‘decipit’ s. m. s. || 5 argifontes: Mercurius, i. ‘Argi interfector’ m. d. || 6 surgere fecit: ipsas (corr. da -am) animas m. s. hee: anime m. s. || 8 aliqua: noctua m. d. || 9 a petra: a saxo m. s. tenentur: appense s. m. d. || 10 stridentes: proprie ‘murmurantes’ vel ‘gementes’ m. s. || 11 bonus: dupliciter Mercurius ‘achachit’ dicitur: primo ‘sine malo’, i. sine participacione malorum, secundo a monte Achach qui in Archadia est m. d. 11 vada: vel ‘vias’ m. d. tit.: rapsodie: corr. da -a || 1 extra: segue una rasura || 3 th' tʼ: corr. da thn
860
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
per que ibant Occeani que undas et Leucada petram / pa;r d∆ i[san jWkeanou' te rJoa;" kai; Leukavda pevtrhn, atque penes solis ianuas et locum sopniorum / hjde; par∆ hjelivoio puvla" kai; dhvmon ojneivrwn, ibant / cito autem venerunt ad asphodhelum pratum h[i>san, ai\ya d∆ i[konto kat∆ ajsfodelo;n leimw'na, ubi habitant anime ydola proborum virorum e[nqa te naivousi yucai; ei[dwla kamovntwn. invenerunt autem animam Pelidis Achillis / eu|ron de; yuch;n Phlhi>avdew jAcilh'o", et inreprehensibilis Antilochi et Patrocli kai; Patroklh'o", kai; ajmuvmono" jAntilovcoio: Aiacis / qui optimus fuit specie que corpore que / Ai[anto", q∆ o}" a[risto" e[hn ei\do" te devma" te, aliorum Danaorum / post inreprehensibilem Pelidem tw'n a[llwn Danaw'n met∆ ajmuvmona Phleivwna. sic hii quidem circum illum conversabantur iuxta autem w}" oiJ me;n peri; kei'non oJmivleon, ajgcivmolovn de, venit anima inmaculati Atrides / h[luq∆ ejpi; yuch; ajmuvmono" jAtreivdao, contristata / circum autem alie congregate erant quot simul ipso / ajcnumevnh. peri; d∆ a[llai ajghgevraq∆ o{ssai a{m∆ aujtw', domo in Egisthi mortui et mortem attrhaxerunt / oi[kw ejn Aijgivsqoio qavnon kai; povtmon ejpevspwn… f. 305v
12 Leucada: Leucada petra est per quam Occeanus transit, et est in antipodibus hominibus [hom] ac subterraneis; allegorice et poetice dicitur eciam os hominis per quod anime exiunt, quia ‘Leucada’ a ‘leucon’, quod est ‘album’, dicitur: in ore enim dentes albi sunt, per quos anime exiunt m. s. || 13 locum sopniorum: i. noctem sopra locum, int., sottolin. || 14 asphodhelum: ‘asphodhelum’ dicitur arbor proprie, sed nunc locum ubi arbores tales abundant m. d. || 15 ydola: s. int., sottolin. proborum virorum: in armis et in bello interfectorum m. d. || 17 Patrocli: proprium int. Antilochi: proprium int. i. filii Nestoris m. d. || 21 Atrides: i. Agamemnonis m. d. || 23 Egisthi: proprium m. sup. mortui: fuerunt m. sup. 19 inreprehensibilem: vel ‘inmaculatum’ m. d. 12 Occeani: -i su rasura
15
20 20
LIBRO XXIV
25
30 30
35
861
ex hiis prima anima vociferabat Pelidis / tw'n protevrh yuch; prosefwvnee Phleivwno", “Atrides / valde quidem te fati sumus / Iovi “ jAtreivdh pevri mevn se favmen Dii; delectanti se in fulminibus / terpikerauvnw, virorum heroum amicum esse diebus omnibus / ajndrw'n hJrwvwn fivlon e[mmenai h[mata pavnta, ob hoc quia multis et valentibus dominabaris / ou{neka polloi'sin te kai; ijfqivmoisin a[nasse", loco in Troianorum ubi paciebamur anxietates Achivi dhvmw ejni; Trwvwn, o{qi pavscomen a[lge∆ jAcaioiv. vere primo adesse debebat h\ t∆ a\ra prw'ta parasthvsesqai e[melle fatum destructibile / quod nemo evadit qui nascitur / moi'r∆ ojloh; th;n ou[ti" ajlevgetai o{" ke gevnhtai, sic debebas honoris utilitatem accipiens quo dominabaris / wJ" o[fele" timh'" ajponhvmeno" h|" per a[nasse" loco in Troianorum mortem et perniciem attrahere / dhvmw ejni; Trwvwn, qavnaton kai; povtmon ejpispei'n. ex hoc / tibi sepulturam quidem fecissent Achivi / tw' kevn toi tuvmbon me;n ejpoivhsan Panacaioiv. atque tuo filio magnam gloriam elevavisses retro / hjdev ke sw' paidi; mevga klevo" h[ra∆ ojpivssw, nunc autem vere miserabili morte prodestinatum fuit capi /” nu'n d∆ a[ra s∆ oijktivstw qanavtw ei{marto aJlw'nai.” Atrides / hunc autem iterum anima vociferabat To;n d∆ au\te yuch; prosefwneen jAtreivdao / “beate Pelei fili diis similis Achillis / “o[lbie Phlevo" uiJe; qeoi'" ejpieivkel∆ jAcilleu', qui mortuus fuisti in Troia procul Argon pro autem te alii o}" qavne" ejn Troivh eJka;" [Argeo", ajmfi; dev s∆ a[lloi, 25 Atrides: o int., sottolin. || 27 valentibus: fortibus m. s. || 31 quo: i. ‘pro quo’ int. || 35 morte […] capi: te s. mori m. d. || 36 iterum: ‘retro’ s. m. s. || 38-40 pro – te: pro corpore Achillis multa pugna fuit m. s. 34 retro: alias ‘post’ m. d. 24 Pelidis: corr. da -es || 28-31 m. s. || 33 fecissent: -iss- su rasura
862
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
interfecti fuerunt Troianorum et Achivorum filii optimi / kteivnonto Trwvwn kai; jAcaiw'n ui|e" a[ristoi. bellantes pro te / tu autem in revolucione pulveris / marnavmenoi peri; sei'o, su; de; strofavliggi konivh", iacebas magnus magne / oblitus equestritatis / kei'so mevga" megalwsti; lelasmevno" iJpposunavwn, nos autem tota die bellabamus nequamquam hJmei'" de; provpan h\mar ejmarnavmeq∆ ouj dev ti pavmpan, desinimus a bello nisi quod Iuppiter et procella finivit pausavmeqa polevmou, eij mh; Zeu;" kai; laivlapi pau'sen, nam postquam ad naves tulimus a bello / aujta;r ejpei; d∆ ejpi; nh'a" ejneivkamen ejk polevmoio, deposuimus in lectis / terserunt corpus bonum kavtqemen ejn lecevessi kaqhvranto crova kalovn, f. 306r aqua tepida et uncione / multas autem circum uJdativ te lliarw' kai; ajleivfati, polla; dev s∆ ajmfi; lacrimas calidas fuderunt Achivi / inciserunt que comas / davkrua qerma; cevon Danaoiv, keivrontov te caivta", mater autem a mare cum inmortalibus marinis mhvthr d∆ ejx aJlo;" su;n ajqanavth/s∆ aJlivhsin, annunciacionem audiens / vox supra pontum exitata fuit ajggelivh" aji?ousa, boh; d∆ ejpi; povnton ojrwvrei, divina ac que tremor cepit omnes Achivos / qespesivh, ejpi; de; trovmo" e[llabe pavnta" jAcaiouv":
40 revolucione: proprie ‘turbone’ m. s. || 41 magne: i. ‘valde extense’, ‘magnifice’ m. s. || 43 procella: tempestate m. s. || 44 tulimus: te s. int., sottolin. || 46 uncione: ‘balsamo’ s. m. s. || 48-57 cum Greci freti rumorem hauserant, quem Thetis cum Nereidis aliis inferebat, ad patriam navibus tractis fugere voluerunt; quibus (corr. da quos) sua concione Nestor fugam prohibuit, dum pandidit eis matrem venturam ad filium (-u- dopo la corr.). Fertur allegorice, secundum Cethin (proprium int.) specialiter, quod, dum corpus Achillis Danai a Troianorum manibus ad naves ferebant, ma commotum adscendit terr usque ad Achivorum cast, unde fabula locum adempta est et ficio facta est Thetidem filium ploraviss m. d. || 48 marinis: deabus s. m. d. || 49 annunciacionem: ‘famam’ s., vel ‘vocem’ m. s. || 50 divina: mirabilis m. s. 43 polevmou: -u dopo la corr. da aj-
bello: corr. da -um || 48 aJlivhsin: corr.
40 40
45
50
LIBRO XXIV
50
55
60 60
65
863
et iam commoti intravissent cavas ad naves / kaiv nuv k∆ ajnai?xante" e[ban koivla" ejpi; nh'a", nisi quod vir impedivit antiqua que multa sciens / eij mh; ajnh;r katevruke palaiav te pollav te eijdwv", Nestor / cuius ante optimum apparebat consilium / Nevstwr, ou| provsqen ajrivsth faivneto boulhv… qui ipsis bene senciens concionatus fuit et dixit / o{ sfin eu\ fronevwn ajgorhvsato kai; meteveipen. ‘stetis Argivi non fugiatis iuvenes Achivorum / ‘i[scesq∆ jArgei'oi mh; feuvgete kou'roi jAcaiw'n, mater a mare hec cum inmortalibus marinis / mhvthr ejx aJlo;" h{de su;n ajqanavths∆ aJlivhsin, proprio filio mortuo ovians /’ venit e[rcetai ou| paido;" teqneiovto" ajntiovwsa.’ sic fatus / isti autem tenuerunt se a timore magnanimi Achivi / }W" e[faq∆ oiJ d∆ e[sconto fovbou megavqumoi jAcaioiv, circum autem te steterunt puelle marini senis / ajmfi; dev s∆ e[sthsan kou'rai aJlivoio gevronto", miserabiliter plorantes circum autem inmortales vestes induerunt / oijktr∆ ojlofurovmenai, peri; d∆ a[mbrota ei{mata e[ssan, muse autem novem omnes retribuentes voce bona / mou'sai d∆ ejnneva pa'sai ajmeibovmenai ojpi; kalh', plorabant / ibi iam neminem sine lacrimis vidi / qrhvneon, ejnqavken, ou[tin∆ ajdavkrutovn g∆ ejnovhsa Argivorum / talem enim suscitavit musa dulcissima jArgeivwn, toi'on ga;r ejpwvrore mou'sa livgeia, f. 306v septem et decem quidem simul noctibus et diebus / eJptakaivdeka mevn se oJmw'" nuvkta" te kai; h|mar, plorabamus inmortales dii mortales que homines / klaivomen ajqavnatoiv te qeoiv, qnhtoiv t∆ a[nqrwpoi: octava decima autem dedimus rogo / multas autem in ipso / ojktwkaidekavth d∆ e[domen puriv, polla; d∆ ejp∆ aujtw', 51 Achivi recessissent timore adventus Thetidis et mortis Achillis m. d. || 53 optimum: inter Grecos s. m. d. || 56 hec: est int., sottolin. || 57 ovians: q. d. ‘auxiliatura’ m. s. || 61 retribuentes: concordantes, ad invicem correspondentes m. s. || 63 talem: melodiam vel cantum vel fletum m. s. || 66 ipso: igni vel rogo m. d. 51 intravissent: alias ‘adscendissent’ m. s. || 55 stetis: alias ‘sistite’ m. s.
864
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
oves interfecimus valde pingues et recticornas boves / mh'la katektavnomen mavla pivona kai; e{lika" bou'", cremabaris autem in veste deorum et uncione multa / kaiveo d∆ ejn t∆ ejsqh'ti qew'n kai; ajleivfati pollw'. et melle dulci multi autem heroes achivi kai; mevliti glukerw', polloiv q∆ h{rwe" ajcaioiv, armis commoti fuerunt pyram circum / ardentis teuvcesin ejrrwvsanto purh;n perikaiomevnoio. pedestres que equites que multus que tumultus suscitatus fuit pezoiv q∆ iJpph'e" te polu;" d∆ ojrugmado;" ojrwvrei. nam postquam te flamma cremavit Vulcani / aujta;r ejpeidhv se flo;x h[nusen JHfaivstoio: mane autem tui elegimus alba ossa Achilles / hjw'qen de; sevo llevgomen leu'k∆ ojstev∆ jAcilleu'. vino in temperato et uncione / dedit autem mater oi[nw ejn ajkrhvtw, kai; ajleivfati, dw'ke de; mhvthr / auream urnam / Dyonisi que donum / cruseon ajmfiforh'a Dionuvsoio de; dw'ron… fatebatur esse / opus autem gloriosi Vulcani / favsk∆ e[mmenai e[rgon de; periklutou' JHfaivstoio, in qua iacent alba ossa gloriose Achilles / ejn tw' toi kei'tai, leu'k∆ ojsteva faivdim∆ jAcilleu', mixtim autem cum Patroclo Menitiadao mortuo / mivgda de; Patrovkloio Menoitiavdao qanovnto", sine Antilochio / que exellenter honorabas omnium cwri;" d∆ jAntilovcoio, to;n e[xoca tive" aJpavntwn, aliorum sociorum post Patroclum mortuum / tw'n a[llwn ejtavrwn meta; Pavtroklovn te qanovnta: circum vos autem postea magnam et inmaculatam sepulturam ajmf∆ aujtoi'si d∆ e[peita mevgan kai; ajmuvmona tuvmbon, fudimus Argivorum sacer exercitus lanciatorum ceuvamen, jArgeivwn iJero;" strato;" aijcmhtavwn,
68 cremabaris: Achilles m. s. uncione: balsamo vel oleo m. s. || 70 ardentis: tui s. int., sottolin. || 75 Dyonisi: chi m. s. || 77 ossa: tua s. m. s. || 82 fudimus: nos s. int., sottolin. lanciatorum: bellicosorum m. s. 74-77 m. s.
70 70
75
80 80
LIBRO XXIV
85
90 90
95
865
litore in alto / in amplo Hellesponte / ajkth' ejpi; proujcouvsh ejpi; platei' JEllhspovntw, ut procul apparibilis a mare viris esset / w{" ken thlefanh;" ejk pontovfin ajndravsin ei[h illis / qui nunc nati sunt / et qui post erunt / f. 307r toi'" oi} nu'n gegavasi, kai; oi} metovpisqen e[sontai, mater autem petens a diis pulcra bravia / mhvthr d∆ aijthvsasa qeou;" perikallev∆ a[eqla, posuit in medio agonis / valentibus / Achivorum / qh'ke mevsw ejn ajgw'ni ajristhvessin jAcaiw'n, iam quidem multorum sepulture virorum oviavi / h[dh men polevwn tavfon ajndrw'n ajntebovlhsa, heroum / quando quidem mortuo rege / hJrwvwn, o{te mevn pot∆ ajpofqimevnou basilh'o", cinguntur zonas / et ordinantur agones / zwvnuntaiv t∆ ejnevsi kai; ejpentuvnontai a[eqla. sed iam illa maxime videns admirabar / animo / ajllav ke kei'na mavlista ijdw;n qhhvsao qumw', qualia in te imposuit dea pulcra agones / oi|∆ ejpi; soi; katevqhke qea; perikallev∆ a[eqla, argentipes Thetis / valde enim amicus eras diis / ajrgurovpeza / Qevti", mavla ga;r fivlo" h\sqa qeoi'sin: sic tu quidem neque mortuus nomen ammisisti / sed tibi semper / wJ" su; me;n ouj de; qanw;n o[nom∆ w[lesa", ajllav toi aijei; omnibus in hominibus gloria erit / bona Achilles / pavnta" ejp∆ ajnqrwvpou" klevo" e[ssetai ejsqlo;n jAcilleu'. nam michi < > tunc < > et in bello perfeci / aujta;r ejmoi; tiv tovd∆ h\do", kai; ejpi; ptovlemon toluvpeusa. in reditu enim michi Iuppiter consuluit gravem destruccionem / ejn novstw gavr moi Zeu;" ejmhvsato lugro;n o[leqron, Egisthi sub manibus et corruptibilis uxoris /” Aijgivsqou uJpo; cersi; kai; oujlomevnh" ajlovcoio.” 91 illa: bravia m. d. || 97 michi: contra me m. s. 87 valentibus: vel ‘probis’ m. d. || 97 destruccionem: vel ‘perniciem’ m. d. 86 diis: corr. da de- || 90 a[eqla: -l- dopo la corr. || 98 cersiv kai;: cersiv kcorr. da cersivn
866
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
sic hii quidem hec ad alterutrum concionabantur / }W" oiJ me;n toiau'ta pro;" ajllhvlou" ajgovreuon, iuxta autem venit diactorus argiphontes / ajgcivmolon de sf∆ h\lqe diavktoro" ajrgeifovnth", animas procatorum subducens ab Ulixe consumptorum / yuca;" mnhsthvrwn, katavgwn jOdush'i> damevntwn, isti autem obstupefacti recte iverunt / ut viderunt / tw; d∆ a[ra qambhsant∆ ijqu;" kivon wJ" ejsidevsqhn: agnovit autem anima Agamemnonis Atrei f. 307v e[gnw de; yuch; jAgamevmnono" jAtreivdao, filium amicum gloriosum Melanii Amphimedontem / pai'da fivlon ajgakluto;n Melanh'o" jAmfimevdonta, amicus enim ipsi erat in Ithachia in domo habitans / xei'no" gavr oiJ e[hn, jIqavkh ejni; oijkiva naivwn, hunc prima anima vociferabat Atrides / to;n protevrh yuch; prosefwvneen jAtreivdao, “Amphimedhon quid passi oscuram terram intravistis / “ jAmfimevdon, tiv paqovnte" ejremnh;n gai'an e[dute: omnes electi et in equali etate / non autem alius pavnte" kekrimevnoi kai; oJmhvlike", ouj dev ken a[llo", querens eligeret per civitatem viros optimos / krinavmeno" levxaito, kata; ptovlin a[ndra" ajrivstou"… vel vos in navibus Neptunnus domavit / h] u[mm∆ ejn nhvessi Poseidavwn ejdavmassen elevans graves ventos et undas longas / o[rsa" ajrgalevou" ajnevmou" kai; kumata makrav, vel iniusti viri leserunt in terra / h[ pou ajnavrsioi a[ndre" ejdhlhvsant∆ ejpi; cevrsou, boves incidentes / atque caprarum ovilia bona bou'" peritamnomevnou" hjd∆ aijgw'n pwvea kalav. vel pro civitate pugnantes atque mulieribus / hje; peri; ptovlio" maceouvmenoi hjde; gunaikw'n,
102 recte: versus eos m. inf. || 104 Melanii: proprium int. Amphimedontem: proprium int. || 107 Amphimedhon: proprium int. o m. s. || 109 querens: decernens m. s. || 113 ovilia: ‘capraria pascua’ proprie m. s. 110 domavit: alias ‘consupsit’ m. d.
100 100
105
110 110
LIBRO XXIV
867
dic michi interoganti amicus autem tibi glorior esse / toi eu[comai ei\nai… 115 eijpev moi eijromevnw, xei'no" dev vere non recordaris quando illuc descendi ad vestram domum / h\ ouj mevmnh/ o{te kei'se kathvluqon uJmevteron dw', hortans / Ulixem cum equali deo Menelao / ojtrunevwn, jOdush'a su;n ajntiqevw Menelavw, Ilion ad simul sequi / benarum sedium in navibus / [Ilion eij" a{m∆ e{pesqai eju>selmwn ejpi; nhw'n, mense autem in iulio totum transivimus amplum pontum mhni; d∆ a]r ou[lw pavnta perhvsamen eujreva povnton, festinacione / fidem dantes Ulixi depredatori civitatum” parpepiqovnte" jOdussh'a ptolivporqon,” 120 spoudh' hunc autem iterum anima / vociferabat Amphimedontis / To;n d∆ au\te yuch; prosefwvneen A j mfimevdonto", f. 308r 120 “Atrides gloriose rex virorum Agamemnon / “ jAtreivdh kuvdiste a[nax ajndrw'n jAgavmemnon, recordor his omnibus Iove nutrite ut narras / mevmnhmai tavde pavnta diotrefe;" wJ" ajgoreuvei" / tibi autem ego valde omnia et subtiliter narrabo / soi; d∆ ejgw; mavla pavnta kai; ajtrekevw" ajgoreuvsw… nostre mortis malam mortem / qualiter facta fuit / oi|on ejtuvcqh, 125 hJmetevrou qanavtoio kako;n movron procabamur Ulixis diu absentis coniugi / mnwvmeq∆ jOdussh'o" dh;n oijcomevnoio davmarta… hec autem non negabat anxias numpcias / neque difinibat / h{ d∆ ou[t∆ hjrnei'to stugero;n gavmon, ou[t∆ ejteleuvta, nobis presagiens mortem et flagellum nigrum / hJmi'n frazomevnh qavnaton kai; kh'ra mevlainan… et dolum hunc alium in sensibus cogitavit / ajlla; dovlon to;n d∆ a[llon ejni; fresi; mermhvrize: 121 Amphimedontis: proprium m. sup. || 127 hec: Penelopes m. s. anxias: ‘anxias’ aut quia ad mortem conducerunt eos aut quia vidua m. d. difinibat: perficiebat int., sottolin. 118 sedium: vel ‘tabularum’ m. s. || 124 narrabo: vel ‘narrabo’ m. d. 118 benarum: corr. da bene || 119 totum: t- corr. da o || 120 ptolivporqon: corr. da po- || 121 hunc: corr. da huic Amphimedontis: corr. da -os || 123 narras: su rasura || 124 narrabo: su rasura
868
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
ordinaverit magnam telam in atriis texebat sthsamevnh mevgan iJstovn, ejni; mmegavroisin u{fainen, 130 subtilem et longam / statim autem nobis dixit / lepto;n kai; perivmetron, a[far d∆ hJmi'n meteveipen… 130 ‘iuvenes mei procatores postquam mortuus est divus Ulixes / ‘kou'roi ejmoi; mnhsth're", ejpei; qavne di'o" jOdusseuv": exspectetis festinantes meas numpcias donec togam mivmnet∆ ejpeigovmenoi to;n ejmo;n gavmon eijsovke fa'ro", perficiam / ne michi vana / filata pereant / ejktelevsw, mhv moi metamwvnia nhvmat∆ o[lhtai… Laerti heroi sepulcrale donec ipsum / Laevrth h{rwi> tafhvi>on eijsovte kevn min, 135 fatum destructibile sternat longe dormientis mortis / moi'r∆ ojloh; kaqevlhsi tanhlegevo" qanavtoio, ne aliqua me per populum Achivarum reprehendat mhvti" moi, kata; dh'mon jAcaii>avdwn nemeshvsh. sique sine veste iaceat / multas possessiones cum acquisiverit /’ ai[ken a[ter speivrou kei'tai polla; kteativssa",’ sic fata / nobis / autem confisus fuit animus nobilis / }W" e[faq∆ hJmi'n d∆ au\t∆ ejpepeivqeto qumo;" ajghvnwr, f. 308v tunc et tota die quidem texebat magnam telam / e[nqa kai; hJmativh me;n uJfaivnesken mevgan iJstovn, 140 noctibus autem dissolvebat postquam lampades preparabat / nuvkta" d∆ ajlluvesken ejph;n dai?da" paraqei'to… 140 sic trienes quidem latebat dolo et subiugabat Achivos / w}" trivete" me;n e[lhqe dovlw kai; e[peiqen jAcaiouv", sed quando quartus venit annus et advenerunt Ore / ajll∆ o{te tevtraton h\lqen e[to" kai; ejphvluqon |Wrai, et tunc iam quedam dixit feminarum que palam sciebat / kai; tovte dhv ti" e[eipe gunaikw'n h} savfa h[dei 144 cum
138 a[ter: ter m. s. || 142 trienes: i. ‘per tres annos’ m. s. || 143 Ore: filie Iovis, i. ‘tempora’ m. s. ʻtemporaʼ s. m. d. 133 togam: vel camisiam magnam undique clausam m. d. || 139 confisus: alias ‘subiugatus’ vel ‘flexus’ m. sup. 133 fa'ro": corr. da fav- || 135 Laerti: corr. da -e || 139 fata: segue est eraso confisus: segue una rasura || 140 hJmativh: corr. da hj- || 142 latebat: corr. da -uit subiugabat: corr. da -avit
LIBRO XXIV
869
et hanc dissolventem invenimus nitidam telam / 145 kai; thvn g∆ ajlluvousan ejfeuvromen ajglao;n iJstovn… sic hanc quidem perfecit et nolens necessitate }W" to; me;n ejxetevlesse kai; oujk ejqevlous∆ uJpanavgkh" bene hec togam ostendit cum texuerit illam telam / eu\ q∆ h} favro" e[deixen uJfhvnasa to;n iJstovn, lavit que soli similem atque lune / pluvnas∆ hjelivw ejn ajlivgkion hje; selhvnh. et tunc iam Ulixem malus aliquo duxit demon / kai; tovte dhv rJ∆ jOdush'a kako;" povqen h[gage daivmwn agri in ultimo ubi in domibus habitabat sybotes / nai'e subwvth", 150 ajgrou' ejp∆ ejscatih;n o{qi dwvmata ac venit amicus filius Ulixis divi / ejn d∆ h\lqen fivlo" uiJo;" jOdussh'o" qeivoio: a Pilo imathunta veniens / cum navi nigra / ejk Puvlou hjmaqovento" ijw;n su;n nhi÷ melaivnh, isti[s] autem procatoribus mortem malam preparaverunt / tw; de; mnhsth'rsin qavnaton kako;n ajrtuvnante, venerunt ad civitatem gloriosam / certe Ulixes / i{konto proti; a[stu periklutovn, h[toi jOdusseuv", precedebat / ultimus / nam Telemachus ante 155 u{stero", aujta;r Thlevmaco" provsq∆ hJgemovneue, hunc autem sibotes ducebat / malas corpore vestes habentem / to;n de; subwvth" h\ge kaka; croi÷ ei[mat∆ e[conta pauperi anxio similem vel seni / ptwcw' leugalevw ejnalivgkion hje; gevronti, adherentem ac turpia circum corpus indumenta indutus erat / skhptovmenon, ta; de; lugra; peri; croi÷ ei[mata e[sto f. 309r nec aliquis nostrorum poterat cognoscere illum existentem / ouj dev ti" hJmeivwn duvnato gnw'nai to;n ejovnta 147 togam: totum pannum vel totam telam m. s. || 149 aliquo: ab aliquo loco m. s. || 150 sybotes: porcari int. || 153 isti[s]: Ulixes (corr. da -i) et Telemachus (corr. da -o) m. s. || 156 hunc: Ulixem m. s. sibotes: porcarius int., sottolin. 146 sic: alias ‘itaque’ m. s. 149 aliquo: -o dopo la corr.
870
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
subito cum apparuit / nec qui antegeniti erant / ejx ajpivnh" profanevnt∆ ouj d∆ oi} progenevsteroi h\san, sed verbis malis instigabamus atque ictibus / ajll∆ e[pesivn te kakoi'" ejnivssomen hjde; bolh'sin, nam hic diu quidem substinebat in atriis propriis / aujta;r o} tevw" me;n ejtovlma ejni; mmegavroisin eJoi'sin, percuciendus et instigandus / tollerabili animo / ballovmeno" kai; ejnissovmeno" tetlhovti qumw', sed quando iam ipsum exitavit Iovis sensus egiochio / ajll∆ o{te dhv min e[geire Dio;" novo" aijgiovcoio, cum / quidem / Telemacho pulcra arma elevans / su;n me;n Thlemavcw perikalleva teuvce∆ ajeivra", ad thalamum deposuit / et clausit seras / ej" qavlamon katevqhke kai; ejklhi>ssen ojch'a", nam hic propriam uxorem multis dolositatibus incitavit / aujta;r o} h}n a[locon polukerdivhsin a[nwgen… arcum procatoribus ut poneret nitidum que ferrum / tovxon mnhsthvressi qevmen poliovn te sivdhron, nobis infortunatis agonas et homicidii principium / hJmi'n aijnomovroisin ajevqlia kai; fovnou ajrchvn… nemo / nostrorum potuit fortis arcus / ouj dev ti" hJmeivwn duvnato krateroi'o bioi'o, nervum extendere / multum deficientes eramus / neurh;n ejntanuvsai, pollo;n d∆ ejpideueve" h\men, sed quando ad manus venit Ulixis magnus arcus / ajll∆ o{te cei'ra" i{kanen jOdussh'o" mevga tovxon, tunc nos quidem omnes simul clamabamus verbis / e[nq∆ hJmei'" me;n pavnte" oJmoklevomen ejpevessin, arcus ut non daretur / non iam quamvis valde multa narraret / tovxon mh; dovmenai, mh; d∆ eij mavla poll∆ ajgoreuvoi, Telemachus autem ipsum solus hortans precipiebat / Thlevmaco" dev min oi\o" ejpotruvnwn ejkevleuen. 160 nec – erant: q. d. ‘agnoverunt’ m. d. || 165 su;n: s m. s. || 166 seras: i. ‘portas’ hic m. d. || 169 agonas – principium: s. int., sottolin. || 174 daretur: sibi int., sottolin. 160 apparuit: -uit su rasura rasura
antegeniti: corr. da -o || 169 agonas: -as su
160
165
170
175
LIBRO XXIV
871
nam hic recepit manu multa paciens divus Ulixes / aujta;r o} devxato ceiri; poluvtla" di'o" jOdusseuv"… leviter autem extendit arcum per que misit ferrum / f. 309v rJhi>divw" d∆ ejtavnusse bio;n dia; d∆ h|ke sidhvrou, stetit autem in pavimento adveniens / cita autem fudit tela / sth' d∆ a]r ejp∆ oujdo;n ijwnv , taceva" d∆ ejkceuvat∆ ojis > touv": ardue aspiciens / percussit autem Antinoum regem / deino;n paptaivnwn, bavle d∆ jAntivnoon basilh'a. nam postea aliis misit tela suspirosa / 180 aujta;r e[peit∆ a[lloi" ejfivei bevlea stonoventa, contra respiciens isti autem vicini cadebant / a[nta tituskovmeno", toi; d∆ ajgchsti'noi e[pipton. notum fuit quod iam aliquis ipsis deorum auxiliator erat / gnwto;n h\n, o{ rJa tiv" sfi qew'n ejpitavrroqo" h\en: statim enim per domos trhaentes se vi ipsorum aujtivka ga;r kata dwvmat∆ ejpispovmenoi mevnei> sfw', interficiebant retroflexe / horum autem suspirya suscitabantur ktei'non ejpistrofavdhn, tw'n de; stovno" w[rnut∆ inconveniencia / ajeikh;" capitibus percussis pavimentum autem totum sanguine fluebat / d∆ a{pan ai{mati qu'en, 185 kravtwn tuptomenavwn, davpedon sic nos Agamemnon perivimus quorum adhuc et nunc }W" hJmei'" jAgavmemnon ajpwlovmeq∆ w|n e[ti kai; nu'n. corpora ingubernata iacent in atriis Ulixis swvmat∆ ajkhdeva kei'tai ejni; mmegavroi" jOdush'o", nondum sciunt amici per domos cuiuslibet ouj gavr pw i[sasi fivloi kata; dwvmeq∆ eJkavstou, qui cum lavarent nigram tabem a vulneribus / oi{ k∆ ajponivyante" mevlana brovton ejx∆ wjteilevwn, cum infra ponerent ac plorarent / quod quidem honor est mortuorum /” katqevmenoi goavoien, o} ga;r gevra" ejsti; qanovntwn.” 190 hunc autem anima vociferabat Atrides / Tovn d∆ au\te yuch; prosefwvneen jAtreivdao, 180 suspirosa: i. ‘suspiria facientes’ m. d. || 187 ingubernata: incurata, sine cura et preparacione m. s. || 190 quod – mortuorum: nota m. s. 184 ajeikhv": -ei- corr. da h
872
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
“beate Laertes fili multi ingenii Ulixes / “o[lbie Laevrtao pavi>" polumhvcan∆ jOdusseu' vere iam cum magna virtute acquisisti uxorem / h\ a[ra su;n megavlh ajreth' ejkthvsw a[koitin, valde boni sensus fuerunt inreprehensibili Penolope w}" ajgaqai; frevne" h\san ajmuvmoni Phnelopeivh, filie Icari valde / bene recordabatur Ulixis / kouvrh jIkarivoio, wJ" eu\ mevmnht∆ jOdush'o", 195 viri iuvenis cui eius gloria numquam peribit / f. 310r ajndro;" kouridivou, tw' oiJ klevo" ou[pot∆ ojlei'tai: proprie virtutis / ordinabunt que terrestris cantilenam / h|" ajreth'", teuvxousi d∆ ejpicqonivoisin ajoidhvn, inmortales graciosam sapienti Penolope / ajqavnatoi carivessan / ejcevfroni Phnelopeivh. non sicuti Tyndarei filia mala consuluit opera / oujc∆ wJ" Tundarevou kouvrh kaka; mhvsato e[rga, iuvenem interfecit maritum / anxia autem cantilena / kourivdion kteivnasa povsin, stugerh' dev t∆ ajoidh', 200 erit per homines / gravem autem famam dabit / e[sset∆ ejp∆ ajnqrwvpou" caleph;n d∆ ejpi; fhvmhn ojpavssei, femenilibus feminis / et que bonaoperatrix sit /” qhlutevrhsi gunaixiv, kai; h{ k∆ eujergo;" e[hsin,” sic hii quidem hec ad alterutrum concionabantur / {W" oiJ me;n toiau'ta pro;" ajllhvlou" ajgovreuon, stantes in inferni domibus sub profunditatibus terre / ejstaovt∆ eijn∆ jAi?dao dovmoi" uJpo; keuvqesi gaivh", hii autem a civitate descenderunt / cito autem ad agrum venerunt / oi{ d∆ ejk povlio" katevban, tavca d∆ ajgro;n i{konto, 205 bonum Laertis ordinatum quem iam condam ipse / kalo;n Laevrtao tetugmevnon, o{n rJav pot∆ aujto;"
196 iuvenis: a virginitate quem acceperat m. s. || 198 graciosam: alacrem m. d. || 199 Tyndarei filia: Cletemnestra dixit, que Tyndaris filia fuit: nam Agamemnon et Menelaus duas sorores in uxores duxerunt m. d. || 202 et – sit: q. d. ‘quamvis bonum operet amodo’ m. d. 194 boni: -i su rasura || 197 proprie: corr. da -a 200 interfecit: corr. da interfic- || 206 o}n: -n dopo la corr.
virtutis: corr. da -e ||
LIBRO XXIV
873
Laertes acquisivit / postquam valde multum substinuit Laevrth" kteavtissen, ejpei; mavla poll∆ ejmovghsen. ibi eius domus erat circum clausura currebat passim e[nqa oiJ oi\ko" e[hn pevri de; klivsion qeve pavnth. in qua comedebant et sedebant atque quiescebant / ejn tw' sitevskonto kai; i{zanon hjde; i[auon, famuli necessarii qui eius amica operabantur / 210 dmw'e" ajnagkai'oi, toiv oiJ fivla eijrgavzonto, atque femina Sicheli vetula erat / que iam senem / ejn de; gunh; Sikelh; grh'uü" pevlen h{ rJa gevronta convenienter curabat in agro procul civitatem / ejndukevw" komevesken ejp∆ ajgrou' novsfi povlho": tunc Ulixes servis et filio sermonem dixit / e[nq∆ jOduseu;" dmwvessi kai; uiJei> mu'qon e[eipen. “vos quidem nunc veniatis benefactam domum intus / “uJmei'" me;n nu'n e[lqet∆ eju>ktivmenon dovmon ei[sw, in cenam autem postea porcorum sacrificetis quicumque optimus / e[peita suw'n iJereuvsate o{sti" a[risto", f. 310v 215 dei'pnon d∆ nam ego / de patre experiar nostro / aujta;r ejgw; patro;" peirhvsomai hJmetevroio: sive ignoscet multum tempus circum existentem / 218 hjev ken ajgnoivhsi polu;n crovnon ajmfi;" ejovnta… sive me agnoscet et intelliget oculis /” 217 ai[kev m∆ ejpignoivh kai; fravssetai ojfqalmoi'sin,” sic dicens servis marcialia arma dedit / }W" eijpwvn, dmwvessin ajrhvi>a teuvce∆ e[dwken. hii quidem postea domum cito venerunt nam Ulixes / e[peita dovmon de; qow'" kivon, aujta;r jOdusseu;" 220 oiJ me;n iuxta venit multum fructuosam culturam temptans / a\sson i\en polukavrpou aJlwh'" peirhtivzwn, ac invenit longum magnum ortum ad descendendum / hjd∆ eu|ren dolivon mevgan o[rcaton ej" katabaivnwn, neminem servorum neque filiorum / sed vere hii ouj dev tina dmwvwn, ouj d∆ uiJevwn, ajll∆ a[ra toiv ge, 207 substinuit: in laborando s. m. d. || 211 Sicheli: proprium int. || 217 circum: procul m. s. || 223 neminem – filiorum: invenit int., sottolin. 213 ∆Oduseu;": corr. da ∆Oduss- || 221 fructuosam: -u2- dopo la corr. || 222 hjd∆: corr. da hJ-
874
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
lapides lecturi culture esse clausura aiJmasia;" levxonte" aJlwh'" e[mmenai e{rko", iverant nam hic istos senex in via precedebat / w[cont∆ aujta;r o} toi'si gevrwn oJdo;n hJgemovneue, 225 hunc autem solum patrem invenit / in bene facta vinea / to;n d∆ oi\on patevr∆ eu|ren eju>ktimevnh ejn aJlwh', circum purgantem arborem turpem autem indutus vestem erat listreuvonta futo;n rJupovwnta de; e{sto citw'na, laceratam inornatam / circum autem crura bovinas rrJapto;n ajeikevlion, peri; de; knhvmh'si boeiva", ocreas laceratas ligaverat spinas evadens / knhmivda" rJapta;" devdeto, graptu'" ajleeivnwn, chirothecas in manibus baton causa / nam desuper ceirivda" t∆ ejpi; cersi; bavtwn e{nek∆ aujta;r u{perqen, 230 caprinam galeam capite tenebat tristiciam augmetans / aijgeivhn kunaivhn kefalh' e[ce pevnqo" ajevxwn, hunc autem ut intellexit multa paciens divus Ulixes / Tovn d∆ wJ" ou\n ejnovhse poluvtla" di'o" jOdusseuv", senectute pressum / magnam autem sensibus tristiciam habentem / ghvrai> teirovmenon, mevga de; fresi; pevnqo" e[conta, f. 311r stans iam sub alta ochna lacrimas fudebat / sta;" a]r uJpo; blwqrh;n o[cnhn kata; davkruon ei|ben, cogitavit autem postea / per sensum et per animum / mermhvrixe d∆ e[peita kata; frevna kai; kata; qumovn, 235 osculari et amplecti proprium patrem atque quelibet / ku'ssai kai; perifu'nai eJo;n patevr∆ h\ de; e{kasta dicere / ut venit et accessit ad paternam terram / eijpevmen wJ" e[lqoi kai; i{koit∆ ej" patrivda gai'an,
224 lapides: parvos s. m. s. culture: ‘aloi’ cultura vineis et arboribus plena m. s. || 227 listreuvonta: livstron dicitur ligo et pala ferrea; ita arbore circum purgando aptabat cum tali instrumento m. s. || 230 bavtwn: illius spine; nam bato" dicitur illa spina supra quam cecidit ignis in monte Synai tempore Moyse m. s. || 231 galeam: corinam, non ferream m. inf. || 234 ochna: nomen arboris est m. d. 226 aJlwh': corr. da aj- || 227 turpem: -em su rasura || 228 laceratam: su rasura bovinas: -as dopo la corr. || 229 ocreas laceratas: su rasura || 237 venit: rasura fra veni- e -t
LIBRO XXIV
875
vel primo interogaret de quolibet que teptaret / h] prw't∆ ejxerevoito e{kastav te peirhvsaito: sic autem ipsi sencienti placuit melius esse w|de dev ti" oiJ fronevonti doavssato kevrdion ei\nai… primo truphativis verbis exper[er]iri / 240 prw'ton kertomivoi" ejpevessin peirhqh'nai, ea senciens recte ibat ad eum divus Ulixes / ta; fronevwn ijqu;" kiven aujtou' di'o" jOdusseuv": certe hic tenens caput arborem / circum ligonizabat / h[toi oJ me;n katevcwn kefalh;n futo;n ajmfelavcainen… hunc autem adstans vociferabat gloriosus filius / Tovn de paristavmeno", prosefwvnee faivdimo" uiJov", “o senex non inexperiencia te habet curare “w\ gevron oujk ajdahmonivh s∆ e[cei ajmfipoleuvein, viridarium sed bene cura tenet / non autem totaliter / ti pavmpan, 245 o[rcaton, ajll∆ eu\ toi komidh; e[cei, ouj dev nec arbor neque ficus nec vinea neque uliva / ouj futovn, ouj sukh', oujk a[mpelo" ouj me;n ejlaivh, non ochna / non prasii sine cura in orto / oujk o[cnh ouj prasivh toi a[neu komidh;" kata; kh'pon, aliud autem tibi dicam / tu autem non iram ponas animo / a[llo dev toi ejrevw su; de; mh; covlon e[nqeo qumw'… te ipsum non bonum cura habet / sed simul senectus / aujtovn s∆ oujk ajgaqh; komidh; e[cei, ajll∆ a{ma gh'ra", f. 311v gravis tenet / contristaris male et inconveniencia indutus te kakw'" kai; ajeikea e{ssai. 250 lugro;n e[cei s∆ aujcmei'" non quidem de pigricia / rex / grates non te nutrit / ouj me;n ajergivh" ge a[nax, ou[nek∆ ou[ se komivzei. 238 teptaret: q. d. ‘experiretur’ m. d. || 239 melius esse: utilius esse m. d. || 241 recte: versus m. s. || 247 ochna: arbor est int. (est sottolin.) herba comestibilis m. s. prasii: arbor int. || 250 indutus: es s. m. d. || 251 rex: suple ‘redarguet’ m. s. 247 orto: alias ‘viridario’ m. d. 238 primo: p(r)i- corr. da p(ro) quolibet: corr. da que- || 245 cura: su rasura || 246 precede una rasura (il verso è spostato a destra) || 246-247 rasura fra i due vv. || 247 komidh;": corr. da komh- cura: su rasura || 250 e{ssai: corr. da e[- indutus: -tus su rasura
876
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
non autem servitudo convenit / videri / ouj dev ti toi douvleion ejpiprevpei eijsoravasqai, specie et magnitudine imperatori quidem viro assimilaris / ei\do" kai; mevgeqo" basilh'iü ga;r ajndri; e[oika", tali autem assimilaris / postquam laves te comedes que / toiouvtw de; e[oika", ejph;n louvsaito favgoi te, dormire molliter / hic enim usus est senium / 255 euJdevmenai malakw'", h} ga;r divkh ejsti; gerovntwn… sed eya michi hoc dic et subtiliter narra / ajll∆ a[ge moi tovde eijpe; kai; ajtrekevw" katavlexon, cuius servus es virorum cuius viridarium curas teu' dmw;" ei\" ajndrw'n, teu' d∆ o[rcaton ajmfipoleuvei", et michi hoc narra verum ut bene sciam / kaiv moi tou't∆ ajgovreuson ejthvtumon o[fr∆ eu\ eijdw', si verum ad Ithachyam hanc venimus / sicuti michi dixit ? eij ejteovn g∆ jIqavkhn th;n d∆ iJkovmeq∆ w{" moi e[eipen, iste vir iam nunc simul ovians huc venienti / 260 ou|to" ajnh;r dh; nu'n xuvmblhmeno" ejnqavd∆ ijovnti non valde sapiens / quia non audaciam habuit in omnibus / ou[ti mavl∆ ajrtivfrwn, ejpei; ouj tovlmhsen e{kasta, dicere atque audire meum verbum / sicuti interogavi / eijpei'n hjd∆ ejpakou'sai ejmo;n e[po" wJ" ejreveinon, pro amico meo sicubi vivit et est / ajmfi; xeivnw ejmw' ei[pou zwvei te kai; ejstivn, vel nunc mortuus est et inferni domibus / h] h[dh tevqnhken kai; eijn jAi?dao dovmoisin, nam tibi dicam tu autem promittas et me audias / ejk gavr toi ejrevw, su; de; suvnqeo kaiv meu a[kouson, 265 virum condam hospitatus fui amica in paterna terra / a[ndrav pot∆ ejxeivnissa fivlh ejni; patrivdi gaivh, ad nostram cum venerat et numquam aliquis mortalis alius hJmevteron d∆ ejlqovnta, kai; ou[pw ti" broto;" a[llo", f. 312r amicorum phorensium amicabilium meam venit domum / xeivnwn thledapw'n filivwn ejmo;n i{keto dw'ma, 252 convenit: tibi int., sottolin. videri: in te s. int., sottolin. || 260 venienti: michi m. d. || 267 nostram: domum m. s. || 268 amicabilium: dilectorum m. s. 255 hic: corr. da hec || 260 ovians: su rasura
LIBRO XXIV
877
gloriabatur autem ab Ithachya genus esse nam fatebatur / eu[ceto d∆ ejxiqavkh" gevno" e[mmenai, aujta;r e[fasken, Laerten / Archesiadem patrem esse eius / 270 Laevrthn jArkeisiavdhn patevr∆ e[mmenai aujtou'. illum quidem ego ad domos ducens bene hospitatus fui / to;n me;n ejgw; pro;" dwvmat∆ a[gwn, eu\ ejxeivnissa, iuste amicis multis in domo existentibus / ejndukevw" filevwn pollw'n kata; oi\kon ejovntwn, et ei dona dedi exenia qualia / apparebat / kaiv oiJ dw'ra povron xeinhvi>a oi|a ejwvkei, aurei quidem ipsi dedi bene laborati septem talenta / crusou' mevn oiJ dw'k∆ eujergevo" eJpta; tavlanta, dedi autem cratera argenteum depictum oiJ krhth'ra panarguvreon ajnqemoventa, 275 dw'ka dev autem indumenta / duodecim diploidas vestes tot dwvdeka diplwivda" claivna" tovssou" de; citw'na", sine atque feminis inreprehensibilibus opera scientes / e[rg∆ eijduiva" 278 cwri;" d∆ au\te gunai'ka" ajmuvmona" quatuor gloriosas quas volebat ipse accipere /” tevssara" eijdalivmou", a}" h[qelen aujto;" eJlevsqai,” huic autem retribuit postea pater lacrimas fundens / To;n d∆ hjmeivbet∆ e[peita path;r kata; davkruon ei[bwn, 280 “amice vere quidem ad terram venis de qua interogas / gai'an iJkavnei" h}n ejreeivnei", 280 “xei'n∆ h\toi me;n iniuriosi autem ipsam et stulti viri tenent / uJbristai; d∆ aujth;n kai; ajtavsqaloi a[ndre" e[cousi dona autem vana hec donabas myria largiens / dw'ra d∆ ejtwvsia tau'ta carivzeo muriv∆ ojpavzwn
273 apparebat: michi s. m. d. || 275 depictum: ‘varium’ s. m. d. || 276 diploidas: sic dictas m. s. || 278 gloriosas: nas scientificas m. s. || 281 iniuriosi: iniusti vel superbi m. s. || 282 myria: infinita m. s. 272 iuste: vel ‘convenienter’ m. s. || 273 apparebat: ‘conveniebat’ alias m. d. 271 illum: su rasura || 275 dedi: -e- dopo la corr. || 277 feminis: corr. da -as inreprehensibilibus: -ibus su rasura || 278 gloriosas: -as dopo la corr. || 280 qua: corr. da quam
878
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
non enim ipsum vivum invenis Ithachie in populo / ouj gavr min zwovn ge kicei'" jIqavkh" ejni; dhvmw, ex quo iam te donis retribuens mitteret tw' kevn s∆ ejn dwvroisin ajmeiyavmeno" ajpevpemyen, et hospitalitate bona / que enim iusticia cuicumque existenti kai; xenivh ajgaqhv, h} ga;r qevmi" o{sti" uJpavrxei… f. 312v 285 sed eya michi hoc dic et subtiliter narra / ajll∆ a[ge moi tovde eijpe; kai; ajtrekevw" katavlexon… quantum iam tempus est / ex quo hospitatus fuisti illum / povsson dh; e[to" ejsti;n o{te xeivnissa" ejkei'non tuum amicum miserum / meum filium siquando fuit so;n xei'non duvsthnon ejmo;n pai'd∆ ei[pot∆ e[hn ge… infortunatum / quem procul amicos et paternam terram / 290 duvsmoron, o{n pou th'le fivlwn kai; patrivdo" ai[h", vel aliqua in ponto comederunt pisces vel in terra / 290 hjev pou ejn povntw favgon ijcqu'e" h] ejpi; cevrsou, feris et avibus preda facta fuit non ipsum mater / qhrsi; kai; oijwnoi'sin e{lwr gevnet∆ ouj dev eJ mhvthr, ploravit cum velaverit pater autem qui ipsum genuimus / klau'se peristeivlasa, pathvr q∆ oiJ min tekovmesqa… neque uxor polydoros sapiens Penelopia / ouj d∆ a[loco" poluvdwro" ejcevfrwn Phnelovpeia, osculata in fuit lectis proprium maritum ut conveniebat / kuvkus∆ ejni; lecevessin eJo;n povsin wJ" ejpewvkei, oculos condens / quod enim honor est mortuorum / 295 ojfqalmou;" kaqelou'sa, to; ga;r gevra" ejsti; qanovntwn… et michi hoc narra verum ut bene sciam / kaiv moi tou't∆ ajgovreuson ejthvtumon o[fr∆ eu\ eijdw', quis unde es virorum ubi tibi civitas atque parentes / tiv" poqen ei\" ajndrw'n povqi toi povli" hjde; tokh'e", ubi iam navis stat cita que te tulit huc / pou' dev ge nhu'" e[sthke qoh; h{ sev g∆ h{gage deu'ro,
285 iusticia: est int., sottolin. existenti: hic, q. d. ‘fieri’ m. d. || 290 aliqua: parte m. s. || 292 velaverit: i. ‘sepelliverit’ m. s. || 293 polydoros: i. ‘multorum donorum’ m. s. 295 condens: vel ‘cum conderit’ m. s.
LIBRO XXIV
879
equales diis que socios / vel mercator venisti / 300 ajntiqevou" q∆ eJtavrou", h] e[mporo" eijlhvlouqa", navis in aliena / illi cum extraxerant recesserunt /” e[bhsan.” 300 nho;" ejpallotrivh", oi{ d∆ ejkbhvsante" huic autem retribuens affatus est multi consilii Ulixes / Tovn d∆ ajpameibovmeno" prosevfh poluvmhti" jOdusseuv", “tibi enim ego omnia valde subtiliter narrabo / “toi; ga;r ejgwv toi pavnta mavl∆ ajtrekevw" katalevxw… sum quidem ab Alybante ubi in gloriosis domibus habitans / eijmi; me;n ejx A j luvbanto", o{qi kluta; dwvmata naivwn, f. 313r filius Aphydantis Polymonidai regis / uiJo;" jAfeivdanto" Poluphmonivdao a[nakto". nam michi nomen est Epiritos / sed me demon / 305 aujta;r ejmoiv g∆ o[nom∆ ejstivn, jEphvrito", ajllav me daivmwn, errare fecit a Sicania huc venire nolentem / plavgh ajpo; Sikanivh" deu'r∆ ejlqevmen oujk ejqevlonta. navis autem michi hec stat in agro procul civitatem / nhu'" dev moi h{ d∆ e{sthken ejp∆ ajgrou' novsfi povlho", nam Ulixi hic iam quintus annus est / aujta;r jOdussh'i> tovde dh; pevmpton e[to" ejstiv, ex quo ab illinc recessi et a mea retro venit patria / kai; ejmh'" ajpelhvluqe pavtrh", 310 ejx ou| kei'qen e[bh infortunatus / vere ipsi bone erant aves venientes / h\ tev oiJ ejsqloi; e[san o[rniqe" ijovnte", 310 duvsmoro", dextere quibus gaudens quidem ego misi illum / dexioiv, oi|" caivrwn me;n ejgw;n ajpevpempon ejkei'non, gaudebat autem ille veniens animus autem nobis sperabat / cai're d∆ ejkei'no" ijwvn, qumo;" dev tu nw'i>n ejwvlpei… misceri hospitalitati / atque gloriosa dona dare /” mivxesqai xenivh, hjd∆ ajglaa; dw'ra didw'sein…”
299 mercator: q. d. ‘viaticus’ (precede una lettera depennata) m. s. || 300 extraxerant: te int., sottolin. || 303 Alybante: civitas int. || 304 Aphydantis: proprium int. Polymonidaj: proprium int. patronomicum int., sottolin. || 305 Epiritos: proprium int. demon: ‘deus’ s. m. d. || 306 Sicania: insula m. s. 300 extraxerant: su rasura || 303 gloriosis: -is su rasura || 308 hic: corr. da hoc || 309 patria: corr. da -am || 311 dextere: corr. da -eri
880
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
sic fatus hunc autem tristicie nubes velavit nigra }W" favto to;n d∆ a[ceo" nefevlh ejkavluye mevlaina. ambabus autem manibus accipiens pulverem cinerosam / ajmfotevrhsi de; cersi; eJlw;n kovnin aijqalovessan… 315 fudit in capite cano misere suspirans / ceuvato kakkefalh'" polih'" ajdina; stenacivzwn… huius autem suscitatus est animus per renas que ipsum iam tou' d∆ wjrivneto qumo;" ajna; rJivna" dev oiJ h[dh ardua vis percussit amicum patrem videntem / drimu; mevno", prou[tuye fivlon patevr∆ eijsorovwnti… osculatus autem ipsum fuit cum amplexatus fuit / insultans atque ku'sse dev min perifu'" ejpiavlmeno" hjde; alloquebatur / proshuvda. 320 “ille quidem tibi hic ipse ego pater de quo tu interogas / “kei'no" mevn toi o{d∆ aujto;" ejgw; pavter o}n su metalla'". 320 veni vigesimo anno ad patriam terram / h[luqon eijkostw' e[tei> ej" patrivda gai'an, f. 313v sed tene te a ploratu fletu que lacrimabili / ajll∆ e[ceo klauqmoi'o govoiov te dakruovento", nam tibi dicam valde opportet festinare tamen / ejk gavr toi ejrevw mavla crh; speudevmen e[mph": procatores interfeci in nostris domibus / mnhsth'ra" katevpefnon ejn hJmetevroisi dovmoisin… de iniuria ulciscens animum destruente et malis operibus /” 325 lwbhn tinnuvmeno" qumalgeva kai; kaka; e[rga.” huic autem Laertes retribuit clamavit que Tovn d∆ au\ Laevrth" ajpameivbeto fwvnhsevn te, “si et iam Ulixes meus filius huc venis “eij kai; dh; jOduseuv" ge ejmo;" pavi>" ejnqavd∆ iJkavnei", signum aliquod michi nunc dic clarum ut confidam /” sh'ma tiv moi nu'n eijpe; ajrifrade;" o[fra pepoivqw.”
317 tou': huius Ulixis m. s. || 319 insultans: i. ‘extendens’ m. s. || 320 ego: sum int., sottolin. 320 quo: -o dopo la corr. || 325 destruente et: su rasura || 327 jOduseuv": corr. da jOduss- || 328 aliquod: corr. da -quid
LIBRO XXIV
881
huic autem retribuens affatus fuit multi consilii Ulixes / Tovn d∆ ajpameibovmeno" prosevfh poluvmhti" jOdusseuv", 330 “cicatricem quidem hanc videas nunc tuis oculis me;n thvn de fravsaio nu'n soi'" ojfqalmoi'sin, 330 “oujlh;n quam in Parnisso percussit sus albo dente / Th;n ejn Parnhssw' m∆ e[lasen su'" leukw' ojdovnti, euntem / tu autem me miseras et venerabilis mater / oijcovmenon, su; dev me proi?ei" kai; povtnia mhvthr, ad patrem Autolycum / matris amicum ut iam acciperem ej" patevr∆ Aujtovlukon mhtro;" fivlon o[fr∆ a]n eJlovmhn dona / que huc veniens michi promisit et annuit / dw'ra, ta; deu'ro molwvn moi uJpevsceto kai; katevneusen, sed eya tibi et arbores benefacta in aula / 335 eij d∆ a[ge toi kai; devndre∆ eju>ktimevnhn kat∆ aujlhvn, dicam / quas michi condam dedisti ego autem peciebam quelibet ei[pw, a{ moiv pot∆ e[dwke", ejgw; d∆ h[teovn se e{kasta, ochnas michi dedisti tredecim et decem pomaria / 340 o[cna" moi dw'ka" triskaivdeka kai; devka mhleva", phycus quatraginta / vites autem michi hic nominavisti / f. 314r su'ka" tessaravkont∆ o[rcou" dev moi w|d∆ ojnovmhna", dare quinquaginta fructuosa autem quelibet / dwvsein penthvkonta, diatruvgio" de; e{kasto", erat ubi autem supra uve omniusmodi erant / ajna; stafulai; pantoi'ai e[asin, 340 h[hn, ejnqavd∆ quando iam Iovis ore abundarent supra /” oJppovte dh; Dio;" w|rai ejpibrivseian u{perqen…” sic fatus huius autem ibi soluta sunt genua et amicum cor / W } " favto, tou' d∆ aujtou' luvto gouvnata kai; fivlon h\tor, signa recognoscentis / que sibi firma manifestavit Ulixes / shvmat∆ ajnagnovnto", tav oiJ e[mpeda pevfrad∆ jOdusseuv",
331 Parnisso: loco illo in silva m. s. percussit: percuciendo duxit vel fecit m. s. || 333 Autolycum: proprium int. || 337 ochnas: sic dictas arbores m. s. || 338 vites: proprie dixit ‘ordines vinee per vites’; eciam ‘arbores ubi vite sunt’, vel ‘pergulas’ m. sup. nominavisti: promissione m. d. || 341 ore: ‘tempora’ s. m. d. || 343 firma: i. ‘vera’ m. s. 330 videas: su rasura || 336 quas: -as dopo la corr. || 340 ubi: su rasura
882
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
circum autem filium amicabilem posuit brachia / hunc autem ab ipso ajmfi; de; paidi; fivlw bavle phvcee, to;n de; poti; oi| / accepit semianimem polytlas divus Ulixes ei|len ajpoyuvconta poluvtla" di'o" jOdusseuv": 345 nam postquam restauratus fuit in sensu animus suscitatus est aujta;r ejpeiv rJ∆ a[mpnuto ej" frevna qumo;" ejgevrqh, iterum sermonibus retribuens redixit / ejxau'ti" muvqoisin ajmeibovmeno" proseveipen: 350 “Iuppiter pater vere iam adhuc estis dii per longum Olympum / “Zeu' pavter, h\ rJa; e[t∆ ejste; qeoi; kata; makro;n O [ lumpon, si vere procatores inhonestam iniuriam retribuerunt / eij ejteo;n mnhsth're" ajtavsqalon u{brin e[tisan, nunc autem graviter timeo in sensu ne simul omnes / nu'n d∆ aijnw'" deivdoika kata; frevna mh; a{ma pavnte". 350 huc veniant Ithacyenses annunciaciones autem ejnqavd∆ ejpevlqwsin jIqakhvsioi ajggeliva" de; passim hortent Cephallinorum per civitates /” pavnth ejpotruvnwsin Kefallhvnwn ptolivessin:” huic autem retribuens affatus est multiconsilii Ulixes / Tovn d∆ ajpameibovmeno" prosevfh poluvmhti" jOdusseuv", “horteris / non hec in sensibus sint in cura / “qavrsei, mhv toi tau'ta meta; fresi; sh'si melovntwn, sed vadamus ad domum ubi viridarium iuxta stat ajll∆ i[omen poti; oi\kon i{n∆ o[rcato" ejgguqi kei'tai. 355 ubi autem Telemachum et bucolum atque sybotem / ejnqavde Thlevmacon kai; boukovlon hjde; subwvthn, f. 314v 359 incidentes carnes multas miscentes nigrum vinum tamnomevnou" kreva polla; kerw'ntav" t∆ ai[qopa oi\non, 364 inveniemus /” postea festinates domum hii venerunt / eu{romen.” aujta;r speuvsante" dovmon oi{ de d∆ i{konto: tunc autem Laertem magnanimum propria in domo / tovfra de; Laevrthn megalhvtora w| ejni; oi[kw, 365
344 ipso: s. Ulixe m. inf. || 356 sybotem: porcarium m. d. || 358 deficit unum carmen m. s. || 359 tunc: postquam domum veniret m. s. 344-345 m. inf. || 358 speuvsante": corr. da -nto de d∆ i{konto: -e d∆ i{kontsu rasura (sotto -e: ik)
LIBRO XXIV
360
370
365
370
380
375
883
pedisequa / Sicheli / lavit et unxit oleo / ajmfivpolo" Sikelh; lou'sen kai; cri'sen ejlaivw, circum vere vestem bonam posuit nam Athena ajmfi; d∆ a[ra clai'nan kalh;n bavlen aujta;r jAqhvnh, iuxta adstans membra augmentavit / pastori populorum a[gci paristamevnh mevle∆ h[ndane poimevni law'n. quam primo / et pinguiora posuit videri / maiora meivzona d∆ hje; pavro" kai; pavssona qh'ken ijdevsqai, a balneis exivit admirabatur ipsum amicus filius / ejk rJ∆ ajsamivnqou bh' qauvmaze dev min fivlo" uiJov", ut vidit inmortalibus deis similem contra w}" i[den ajqanavtoisi qeoi'" ejnalivgkion a[nthn… et ipsum vociferans verba pennosa alloquebatur / kaiv min fwnhvsa" e[pea pteroventa proshuvda. “o pater vere valde aliquis te deorum sempiternorum “ \W pavter h\ mavla ti" se qew'n aijeigenetavwn, specie magnitudine que inmaculatum posuit videri /” ei\do" te mmevgeqov" te ajmuvmona qh'ken ijdevsqai…” hunc autem Laertes scientificus contra alloquebatur / To;n d∆ au\ Laevrth" pepnumevno" ajntivon hu[da. “utinam quidem Iuppiter pater et Athena et Apollo “ai] ga;r Zeu' te pavter kai; jAqhnaivh kai; [Apollon, qualis Nyricon cepi bene factam civitatem / oi|o" Nhvrikon ei|lon eju>ktivmenon ptoliveqron, litore Epyri Cephalonicensibus dominans / ajkth;n jHpeivroio Kefallhvnessin ajnavsswn, f. 315r talis essem quidem eristernus in nostris domibus / toi'o" e[hn me;n cqizo;" ejn hJmetevroisi dovmoisi, arma tenens in humeris adstare et auxiliari teuvce∆ e[cwn w[moisin ejfestavmenai kai; ajmuvnein, in viris procatoribus / ex quo et ipsorum genua solvissem / a[ndra" mnhsth'ra", tw' kaiv sfewn gouvnat∆ e[lusa, multorum in atriis tu autem sensibus intus gauderes /” pollw'n ejn megavroisi, su; de; frena" e[ndon ejghqe"”
360 Sicheli: proprium int. || 370 kai;2: kai; m. s. || 371 Nyricon: sic dictam m. inf. Niricum m. inf. || 372 litore Epyri: s. int. || 373 me;n: e;n m. s. eristernus: i. quando tu procatores interfecisti m. d. || 374 auxiliari: tibi s., Ulixi m. d.
884
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
sic hii quidem talia in alterutrum concionabantur }W" oiJ me;n toiau'ta pro;" ajllhvlou" ajgovreuon. hii autem postquam desinerunt a labore preparaverunt que cibum / oiJ d∆ ejpei; ou\n pauvsanto povnou, tetuvkontov te dai'ta, per ordinem sederunt per sedes que thronos que / eJxeivh" e{zonto kata; klismouv" te qrovnou" te. ibi hii quidem cenam ceperunt iuxta autem / e[nq∆ oiJ me;n deivpnw ejpeceivreon, ajgcivmolon dev, 380 venit senex Dolius cum filiis illius senis / h\lq∆ oJ gevrwn Dolivo", su;n d∆ uiJei'" toi'o gevronto" ab operibus laborantes quia ante ivit et vocavit ejx e[rgwn mogevonte" ejpei; promolou'sa kavlesse, mater vetula Sicheli que ipsos nutrivit et seni / mhvthr grhu'" Sikelh; h} sfeva" trevfe, kaiv rJa gevronta, convenienter serviebat postquam senectus domavit ejndukevw" komevesken ejpei; kata; gh'ra" e[maryen… 390 hii autem ut Ulixem viderunt agnoverunt tunc animo oi{ d∆ w}" ou\n jOdush'a i[don fravssan tovte qumw', 385 stabant / in atriis timentes nam Ulixes e[stan ejni; megavroisi teqhpovte" aujta;r jOdusseuv", humilibus verbis alloquens dixit / meilicivoi" ejpevessi kaqaptovmeno" proseveipen, f. 315v “o senex / sede in cenis / obliviscamini timoris “ \W gevron, i|z∆ ejpi; dei'pnon, ejpeklevlasqe de; qavmboon, h\rce d∆ jOdusseuv"… 495 w[i>xan istos autem iuxta filia Iovis venit Athena / toi'si d∆ ejp∆ ajgcivmolon qugavthr Dio;" h\lqen jAqhvnh: Mentori assimilata / ac quide corpore atque et voce / Mevntori eijdomevnh hjme;n devma" hjde; kai; aujdhvn… hanc quidem aspiciens gavisus fuit polytlas divus Ulixes / th;n me;n ijdw;n ghvqhse poluvtla" di'o" jOdusseuv": 483 nunc auctor revertitur ad Ulixem et filios Dolii, quos dimiserat superius comedentes extra in agro m. d. hii: Ulixes s. et alii secum m. s. || 486 fatus: Ulixes s. m. s. || 487 hos: Ithachienses m. s. || 491 Dolii: proprium int. || 492 Dolius: proprium int. || 497 Mentori: proprium int.
892
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
cito autem Telemachum vociferabat proprium filium filium / ai\ya de; Thlemacon prosefwvneen o}n fivlon uiJovn. “Telemache nunc quidem hoc scias ipse adveniens / “Thlevmac∆ h[dh me;n tovde ei[seai aujto;" ejpelqwvn, 500 virorum bellancium ubi iudicantur probi / ajndrw'n marnamevnwn, i{na te krivnwntai a[ristoi… non vituperare patrum genus qui antea mhvte kataiscuvnein patevrwn gevno" oi} to; pavro" per vi probitate que vicimus omnem per terram /” ajlkh' t∆ hjnorevh te kekavsmeqa pa'san ejp∆ ai\an.” hunc autem Telemachus scientificus contra alloquebatur / to;n d∆ au\ Thlevmaco" pepnumevno" ajntivon hu[da. 510 “videbis sique velis pater amice / tuo in animo / “o[yeai ai[k∆ ejqevlhsqa pavter fivle tw'd∆ ejni; qumw', f. 319r 505 nequamquam vituperantem tuum genus ut narras /” ou[ti kataiscuvnonta teo;n gevno" wJ" ajgoreuei":” sic fatus Laertes autem gavisus fuit et sermonem dixit / w}" favto, Laevrth" de; cavrh kai; mu'qon e[eipen… “que iam michi dies hec dii amici ? / vere valde gaudio / “tiv" nu moi hJmevra h{de qeoi; fivloi, h\ mavla caivrw, filius nepos que virtutis superflue / pugnam habent /” uiJov" q∆ uiJwnov" t∆ ajreth'" pevri dh'rin e[cousin,” hunc autem adstans affata est glaucopis Athena tovn de paristamevnh prosevfh glaukw'pi" jAqhvnh. 510 “o Archisyades omnium multum amantissime sociorum / “w\ jArkeisiavdh pavntwn polu; fivltaq∆ eJtaivrwn, cum oraveris puellam glaucopidem / et Iovi patri /” eujxavmeno" kouvrh glaukwvpidi kai; Dii; patriv,” 518 sic fata / et afflavit potenciam magnam Pallas Athena / w}" favto, kaiv rJ∆ e[pneuse mevno" mevga Palla;" Aqhvnh / 520
501 virorum bellancium: congregacionem m. s. iudicantur probi: iudicio cognoscuntur, et valentes et probi dicuntur m. s. || 505 videbis: me s. dopo velis, int., sottolin. || 507 fatus: Telemachus s. m. s. Laertes: proprium int. || 509 filius – que: Ulixes et nepos Telemachus m. s. virtutis – habent: q. d. ‘virtuosi et virtutem in pugna habent’ m. d. 512 puellam: corr. da -e || 513 m. inf.
LIBRO XXIV
893
cum oraverit iam postea Iovis puellam magni eujxavmeno" d∆ a]r e[peita Dio;" kouvrh megavloio cito valde insultans misit longam lanciam / 515 ai\ya mavl∆ ajmpepalw;n proi?ei dolicovskion e[gco". et percussit Eupithea galeam per chalcopariu kai; bavlen Eujpeivqea kovruqo" dia; calkoparhvou. hec non lanciam retinuit per ante transivit ferrum h{d∆ oujk∆ e[gco" e[ruto dia; pro; de; ei[sato calkov". sonuit autem lapsus / sonuerunt autem arma in ipso douvphsen de; pesw;n ajravbhse de; teuvc∆ ejp∆ aujtw'. atque ceciderunt in propugnatoribus Ulixes et divus yphorbus ejn d∆ e[peson promavcoi" jOdusseu;" kai; di'o" uJforbov", percuciebant autem mucronibus et ensibus ex utraque acutis de; xifevessiv te kai; e[gcesin ajmfiguvoisin. 520 tuvpton et iam omnes destruxissent et fecissent sine reditu kaiv nuv ken dh; pavnta" o[lesan kai; e[qhkan ajnovstou", Iovis egiochio nisi quod Athena filia eij mh; Aqhnaivh kouvrh Dio;" aijgiocoio clamavit voce et retinuit populum omnem / a{panta: 530 h[u>sen fwnh', kata; d∆ e[sceqe lao;n “sistite / a bello Ithachiensis gravi / “i[scesqe ptolevmou jIqakhvsioi ajrgalevoio / f. 319v ut sine cruore dividatis cito /” 525 w{" ken ajnaimwtiv ge diakrinqh'te tavcista.” sic fata est Athena / hos autem viridis timor cepit / w}" favt∆ jAqhnaivh, tou;" de; clwro;n devo" ei|le, ipsis autem pertimentibus arma volabant a manibus tw'n d∆ a[ra deisavntwn, ejk teuvcea e[ptato ceirw'n.
516 Eupithea: proprium int. chalcopariu: i. ‘fer[e]ream’, i. ‘ferreas genas habentem’ m. d. || 517 hec: galea m. s. per ante: per aliam partem m. d. || 518 sonuit: proprie ‘strepitum fecit’ m. s. || 519 ceciderunt: i. ‘irruerunt’ m. s. divus: gloriosus m. d. yphorbus: ‘porcarius’ s. m. d. || 520 utraque: parte s. m. d. || 522 egiochio: capram lactantis m. d. || 524 Ithachiensis: o int., sottolin. || 525 dividatis: vos s. int., sottolin. || 526 Athena: dea Pallas m. s. 514 m. inf. || 517 e[ruto: m. s. || 521 fecissent: fe- corr. da po || 525 diakrinqh'te: corr. da -to || 527 volabant: su rasura
894
VERSIONE INTERLINEARE DELL’ODISSEA
omnia atque in terra cadebant dea vocem clamante pavnta d∆ ejpi; cqoni; pivpte qea'" o[pa fwnhsavsh". ad civitatem movebantur desiderantes vitam / pro;" de; polin trwpw'nto lilaiovmenoi biovtoio. fortiter autem clamavit / polytlas divus Ulixes / smerdalevon d∆ ejbovhse poluvtla" di'o" jOdusseu;" 530 suspiravit autem / detentus sicuti aquila altivolans / oi[mhsen de; aJlei;" w{" t∆ aijeto;" uJyipethvei". et tunc iam Cronides misit acutum fulmen / kai; tovte dh; Kronivdh" ajfivei yoloventa keraunovn, infra cecidit ante glaucopidem fortem patrem habentem kadd∆ e[pesen provsqe glaukwvpido" ojbrimopavtrhgevneio"): 149 amplicallis (eujruavguia): 134, 244, 573, 814 amplifrons (eujrumevtwpo"): 106, 411, 457, 463, 753 amplilinguus (tanuvglwsso"): 182 amplilocus (eujruvcoro"): 162, 214, 407-408, 503, 546, 889 amplivadus (eujruvporo"): 147 antefusio (procohv): 406 antegenitus (progenevstero"): 44, 250, 415, 870 anteportium (provquron): 763, 831 antepugnator (provmaco"): 692 argentiarcus (ajrgurovtoxo"): 243, 575, 637, 655 argentipes (ajrgurovpeza): 865 auricolus (crushlavkato"): 125 aurisedes (crusovqrono"): 186 aurithronus (crusovqrono"): 448, 564, 718, 745, 811, 849 biaurius (a[mfwto"): 798 biportis (dikliv"): 70 bivalvis (dikliv"): 70, 639 bonicomus (eju>plovkamo" / -plokamiv"): 11, 52, 180, 182, 187, 206, 224, 229-230, 232, 242, 257, 313, 359-360, 389, 448449, 471, 733, 744 bonicomus (hjuk? omo"): 297, 413, 466 bonicomus (kallivqrix): 113, 205, 561
bonicomus (kallivkomo"): 550 bonicomus (kalliplovkamo"): 365, 371 boniflorus (eujanqhv"): 413 bonifluctus (ajkalarreivth"): 726 boniiugus (eju?zugo"): 640 bonilanus (kallivqrix): 332, 342 bonilocus (kallivcoro"): 432 bonirotus (eu[kuklo" / eju?-): 218219 bonirotus (eju?troco"): 219 bonithronus (eju?qrono"): 217, 581, 688, 720 centibovus (ejeikosavboio"): 801 cerifer (purhfovro"): 115 circumcapio (peribavllw): 830 circuminsertus (periplecqeiv"): 529 circumteneo (ajmpevcw): 231 consulifer (boulhfovro"): 316, 472 (vid. anche 410) densilanus (dasuvmallo"): 339 (vid. anche 138) dolosenciens (dolofronevwn): 786 eubobus (eu[boto"): 574 eubovinus (eu[boto"): 574 exsum (e[xeimi): 482 ferrigravis (calkobavreia): 816-817 flexirostrus (ajgkulovceilo"): 819 flexiungulus (gamyw'nux): 601 fortianimis (karterovqumo"): 768 fortisensus (kraterovfrwn): 412 fortiungulus (kraterw'nux): 769 impennosus (a[ptero"): 623, 698, 793 imploratus (a[klauto"): 394 inapparibilis (a[i>sto"): 24 incaptabilis / incapti- (a[sceto"): 49, 67, 86, 648, 740
INDICE LESSICALE
inexauditus (a[pusto"): 24 ingubernatus (ajkhdhv"): 871 inlaboriosus (ajkavmato"): 747, 779 inlesibilis (ajphvmwn): 154, 180, 197, 305, 450, 485 inlocucio (ajmfasivh): 167 inmunctus (ajnhvmelkto"): 340 insimilis (ajeikevlio"): 502 intangibilis (a[apto"): 426, 755, 802, 815 magnibarbis (hju>gevneio"): 149 magnicors (megalhvtwr): 784 magniglebus (ejribw'lax / ejrivbwlo"): 180, 490 magnisonus (ejrivdoupo" / -gdou-): 108, 115, 264, 298, 384, 553, 556, 558-559, 751-752 magnivocus (ejrivmuko"): 562 magnivocus (eujruvopa): 54, 99, 128, 422, 523, 643, 894 multiaureus (poluvcruso"): 101 multiferrus (poluvcalko"): 78 multiflorus (poluanqhv"): 532 multifructus (poluvkarpo"): 248 multilacrimarum (poludavkruto"): 771 multilucrus (polukerdhv"): 765 multipharmacus (polufavrmako"): 369
931
multisensatus (poluvfrwn): 755 multisonans (poluvfloisbo"): 488 multivarius (poludaivdalo"): 472, 686 nigricoma (kuanocaivth"): 78, 346-347 nigriprorus (kuanoprw/vreio" / kuanovprw/ro"): 100, 343, 347, 449, 529 pedivelox (podwvkh"): 429 persagitto (dioi>steuvw): 775 ploresia (prumnhvsia): 318, 321, 348, 436, 439, 448 pulcrigenus (kallipavrho"): 554, 688 quatrigyum (tetravguon): 692 quatriiugerus (tetravguo"): 247 quatritractor (tetravoro"): 478 retroextendo (ajnaklivnw): 678 retroflexibilis (palivntono"): 767, 771 retrohaustus (ajnabroqeiv" = -brwq/ -brocq-?): 432 retrovenio (a[neimi): 198 semptiportus (eJptavpulo"): 408 velocipes (wjkuvpou"): 683, 849 (ma 424: velocipes = podwvkh")
INDICE DELLA SEZIONE INTRODUTTIVA 1. Nomi antichi, medievali e umanistici Albanzani, Donato: XXII Mansueti, Leonardo: XIV Alberto Magno: LXXV Martino da Signa: XIII Alighieri, Dante: CLXIV Niccoli, Niccolò: XXV Aristotele: XIII-XIV, XX Omero: VII-XVI, XXI-XXIV, XXVI-XXVII, Ausonio, Decimo Magno: IX XXIX-XXX, XXXV, XXXIX, XLIV, Barbaro, Francesco: XXXV, CLXI XLVIII, LII-LIII, LVII, LIX, LXXII, Barlaam Calabro: XIX, XXXVI LXXIX-LXXX, LXXXIII, LXXXVBessarione: XLIX LXXXVI, LXXXIX, XCV, CIII, CV-CX, Boccaccio, Giovanni: VII-VIII, CXIII, CXV-CXXII, CXXVI-CXXVIII, X-XXVI, XXVIII, XXX, LXXVI, CXIXCXXXI-CXXXIII, CXXXVI-CXXXVII, CXX, CXXX, CXXXIII-CXXXVII, CXL, CXLV, CLI, CLX, CLXVICXXXIX-CXLIII, CXLVI, CLXII, CLXVII, CLXX CLXIV-CLXV, CLXVII-CLXVIII, CLXX Petrarca, Francesco: VII-XIII, XVCalfurnio, Giovanni: XXXV XXX, LXXX, CXXXIII, CXXXV, Camatero, Giovanni: LII CXLIII-CXLIX, CLI-CLIII, CLV, Cicerone, Marco Tullio: XXVII CLXIII-CLXV, CLXVII-CLXX Crisolora, Manuele: XXIX Platone: XII Decembrio, Pier Candido: VIII Plinio Secondo, Gaio: CXX, CXLIVdel Chiaro, Leonardo: CXXX CXLV della Casa, Tedaldo: XXIX Quintiliano, Marco Fabio: CXLV Esiodo: XXI, CXVI Ridolfi, Lorenzo di Antonio: XIII-XIV Euripide: XIV-XVI, XXIII, CVI, CXX, Sigero, Nicola: VIII-IX CLXVI Silvestri, Domenico: XI Eustazio di Tessalonica: LVII, LXIII Sofiano, Giovanni: XXIX Ferecide: CXVI Sofocle: XXIII Fonzio, Bartolomeo: XXX Teocrito: XXI Giovanni VI Cantacuzeno: VIII Tolomei, Iacopo di Sozzino: XIII Giovannicio: XIV Tzetzes, Giovanni: XV-XVI, CXIIGirolamo (s.): XII CXIV Licofrone: XV-XVI, CXIV-CXV Uguccione da Pisa: VIII, LXXV, Livio, Tito: CXIX CXXXVII Lomoeller, Jan: XXX Virgilio Marone, Publio: XXII, Loschi, Niccolò: XXVIII CXXXI-CXXXIII, CXXXVI, CXXXVIIILuca da Penne: XXVII, CLXX CXL, CXLVI-CXLVII, CLV Malpaghini, Giovanni: XXVI Zanobi da Strada: IX
934
INDICE DELLA SEZIONE INTRODUTTIVA
2. Nomi moderni Allen, T. W.: XXX, XXXV, XLIII, XLIXLI, LX, LXII-LXIII, LXVI Arbizzoni, G.: LXXV Audisio, F.: XXVII Auzzas, G.: XXII Baldi, D.: XVI Ballarini, M.: VIII-IX Bérard, V.: LI Berté, M.: XVII-XVIII, XXVII Bettio, P.: XXXV Bianconi, D.: XV Billanovich, Gius.: X, XIV, XVI Black, R.: XXVI Boissonade, J.-F.: CXII Borghi, R.: XLVII Bosco, U.: VII Branca, V.: VII, XXII, CXXXIII-CXXXIV Briquet, C.-M.: XXXI Bruce Ross, J.: XVI Campana, A.: XXII Canart, P.: XXXVI Carile, A.: XIII Cecchini, E.: LXXV Chantraine, P.: XLVI-XLVII Coulson, F. T.: XXVIII Cursi, M.: CXXX-CXXXI D’Agostino, M.: XV Dalmistro, A.: XXXV Degni, P.: XIV-XV de la Mare, A. C.: CXXXV, CLIII Del Corso, L.: XV Denniston, J. D.: LIII De Robertis, T.: CXXXV, CXL, CLXII, CLXIV
De Vocht, C.: XLVIII Di Benedetto, F.: XIV, XVI-XVII, LXVII, LXXIV-LXXV, LXXVIII, LXXX, XCIV
Dindorf, W.: LI, LXIV, CIII, CVII, CXXI Dotti, U.: XXVII Du Cange, C.: LXXIV, LXXVI Eleuteri, P.: XXXVI Ernst, N.: LI, LXV, LXXIX, LXXXI, XC, CII, CVI-CIX, CXIII, CXVI, CXXII, CXXVII-CXXVIII, CLX Fabbri, R.: CXXXIII Falzone, P.: XVII, XIX Feo, M.: IX, XII, XX, XXII-XXIV, CVIII, CLXX
Fera, V.: XII, XX, XXIV, XXVII, CVIII, CXX, CLXIII Ferrari, G. E.: XXXV Fiorilla, M.: CXXXV, CXL, CLI-CLII, CLXIV
Follieri, E.: XXI Foresti, A.: XVI Franceschini, E.: XXVI Frasso, G.: VIII-IX Fumagalli, E.: IX-XI, XVII, XXII, CLXVIII, CLXX Fyrigos, A.: XXXVI Gaffuri, A. L.: XLI Gallo, F.: IX Garin, E.: XIII-XIV Gianola, G. M.: CVIII Grotans, A. A.: XXVIII Harlfinger, D.: XX-XXI, XXXVIII-XXXIX Heinsius, N.: L Heubeck, A.: LXI Hoekstra, A.: LXI Kaeppeli, T.: XIV Kambylis, A.: XLVII, XLIX Knauer, G. N.: XXIX Kraye, J.: XXVI Lanciotti, S.: LXXV
INDICE DELLA SEZIONE INTRODUTTIVA
Lavagnini, B.: XVI Leone, P. A. M.: CXIV-CXV Ludwich, A.: L, LIV, LVII-LVIII,
Perucchi, G.: CXLIV-CXLV Petoletti, M.: CXXXV, CXL, LX-
LXIII
Maisano, R.: XXXVI Maltese, E. V.: XLI, XLVII Mangraviti, V.: LIII Martellotti, G.: IX, XI Martini, M.: CXV Mayhoff, K.: CXLV Mazzucchi, C. M.: IX Megna, P.: XII, XX, XXIV, CVIII Michiel, C.: XXXV Michiel, M.: XXXV Monro, D. B.: LI, LXIV Montanari, F.: XXVIII Monti, C. M.: VIII-IX, CXXXV, CXL, CLXII, CLXIV Mošin, V. A.: XXXI Nolhac, P. de: VII-VIII, XVI, XIX Nonni, G.: LXXV Noret, J.: XLVIII Nota, E.: XXVII Nuvoloni, L.: XXVI Pade, M.: XXVIII-XXIX Pagliaroli, S.: XXI Pancheri, A.: VIII Parente, G. B.: XIII Park, K.: XI Pasut, F.: CLXIV Pecoraro, C.: XI Pertusi, A.: VII-X, XII-XVII, XIX, XXI, XXV-XXVI, XXVIII-XXXI, XXXVXXXVI, XXXVIII-XL, XLII, L, LIIILIV, LXXV, LXXXIX, CV-CVI, CXIICXIII, CXVI, CXX, CXXII, CXXVII, CXXIX, CXXXI-CXL, CXLIII-CXLVII, CLX-CLXI, CLXVII-CLXVIII
935
CLXII,
CLXIV
Petrucci, A.: CLIII Piccard, G.: XXXI Pisani, C.: XXXV Pisani, F.: XXXV Pittaluga, S.: XXVIII Pontani, F.: XXIV-XXVII, XXIX, XXXIXXXII, XXXIV, XLIX-LI, LIV, LVIILIX, LXII, LXIV-LXV, LXXX-LXXXI, LXXXVI, CVI, CVIII-CIX, CXVIIICXIX, CXXIV, CXXIX, CXXXIXCXL, CXLIII-CXLVII, CLI, CLIV-CLV, CLVIII-CLIX, CLXVI, CLXVIII-CLXX Raiola, T.: XXI Randolph, C. B.: XL Rashed, M.: XIV, XX-XXI, XXXVIIIXXXIX
Reinsch, D. R.: XLVII, XLIX Ricci, P. G.: XI, CXXXIII Rieckher, J. W. H.: XXIX Rizzo, S.: IX, XVII-XVIII, XXII-XXIV, XXVI
Rohlfs, G.: XIX, LXXVI Rollo, A.: VII, XI-XII, XIV-XV, XVIIIXXI, XXIV, XXXI, XXXV-XLI, XLVIIXLIX, LIII, LXVII-LXVIII, LXX-LXXI, LXXIII, LXXVI, LXXVIII, LXXX, LXXXVI-LXXXIX, XCVI, CII, CVI, CVIII, CXIX-CXX, CLX, CLXVI Romano, R.: XLI Rossi, V.: VII, IX Sassi, M. G.: LXXV Scheer, E.: CXIV-CXV Serventi, S.: VIII Signorini, M.: XXVI Speranzi, D.: XXIX
936
INDICE DELLA SEZIONE INTRODUTTIVA
Stallbaum, G.: LVII Tachinoslis, N.: XLIX, LXII, LXVI Tanturli, G.: CXXXV, CXL, CLXII, CLXIV-CLXV Tissoni Benvenuti, A.: XVI Tontini, A.: LXXV Traljić, S. M.: XXXI Trapp, E.: LII van Leeuwen, J.: LI, LIV, LIX, LXI, LXIV
van Thiel, H.: LI-LII, LXII Villani, L.: XLV von der Muehll, P.: LI, LIX Vuillemin-Diem, G.: XIV Weiss, R.: XVI Wilkins, E. H.: VII-IX, XVII Zaccaria, V.: VII, CXXXIII Zamponi, S.: CXXXV, CXL, CLXIV-CLXV Zappalà, P.: XLVII
CLXII,
3. Manoscritti e documenti d’archivio Berlin Staatsbibliothek zu Berlin - Preussischer Kulturbesitz Diez. B Sant. 4: XXVIII lat. qu. 911: XXVIII Cambridge University Library Mm. 3. 4: XXVIII-XXIX Città del Vaticano Biblioteca Apostolica Vaticana Chigi L.V.176: CLXIV Reginensi greci 91: XXX Vaticani greci 329: XXXVI 2050: XXXVI Vaticani latini 1568: XXX 2193: CXLVIII
Darmstadt Hessisches Staatsarchiv F 21 A Nr. 1/1: XXIX-XXX Firenze Biblioteca Medicea Laurenziana Acquisti e doni 325: CXXX 441: CLXIII Conventi Soppressi 2994: XXVIII Pandette, s. n.: XVI-XVII, LXXV Plutei 29.8: CLXII 31.10: XIV-XV, LXX, CXX, CLXVI 32.4: LXII 32.24: LVII-LXI, LXIV, LXVI 33.31: CXXXV, CXL 34.45: XXV-XXVI, XXVIII-XXIX 38.17: CLXII 54.32: CXXXV, CXL 21 sin. 8: XXIX
INDICE DELLA SEZIONE INTRODUTTIVA
S. Marco 226: XIV-XV, XXXI, LXVIII, CLXVI Biblioteca Nazionale Centrale Banco Rari 50: CXXX Conventi Soppressi A 3. 2646: XXV-XXVI, XXVIII-XXIX Panciatichi 147: XIII Biblioteca Riccardiana 62: XXX Hamburg Stadt- und Universitätsbibliothek 56 in scrin.: LIV, LVIII Heidelberg Universitätsbibliothek Palatini graeci 45: LVIII, LX, LXVI Kórnik Biblioteka Kórnicka Akademii Nauk 632: XXX
937
Milano Veneranda Biblioteca Ambrosiana A 204 inf.: CXXXV, CXL B 99 sup.: LXII C 67 sup.: CXXXV G 32 sup.: XXI I 98 inf.: VIII-IX Napoli Biblioteca Nazionale Emanuele III” V E 29: XXVIII V E 30: XXVIII-XXIX
“Vittorio
Oxford Bodleian Library Auctarium V. 1. 51: LXV Paris Bibliothèque nationale de France grecs 2403: LIV, LVII
Polskiej
London British Library Harley 5674: LVIII, LXIV, CVII Madrid Biblioteca de don Bartolomé March Gor 90: XXIX-XXX
latins 1762: CLXIV 6802: CXLV 7720: CXLV 7880. 1: IX-X, XXVI-XXVIII, CLXVIII 7880. 2: XV, XXIV-XXVI, XXVIII-XXIX, CXLIII, CXLVIII, CLXIX-CLXX 7881: XXVIII, CXL 8082: CXL Suppl. gr. 643: XX-XXI, XXXIX 655: XX-XXI, XXXIX
938
INDICE DELLA SEZIONE INTRODUTTIVA
Perugia Archivio di Stato Carte del Chiaro s. s. (a. 1366): CXXX Stuttgart Württembergische thek poet. et phil. 2o 5: XXIX, LI
greci IX 2: VIII, X, XV, XXVIII, XXX, LXXXV, CXL, CLXVI IX 4: XLIX, LXII
Landesbiblio-
Toledo Archivo y Biblioteca Capitulares Zelada 104.6: CXXXV Torino Biblioteca Nazionale Universitaria I III 12: XI Venezia Biblioteca Nazionale Marciana Fondo antico greco 613: LIV
latini XII 23: XXVI Wien Österreichische Nationalbibliothek Phil. gr. 133: LXIV Wrocław Biblioteka Uniwersytecka Rehd. 28: LXII-LXIII Codici perduti Sabbioneta: L
ADDENDUM
Quando già erano state corrette le bozze del presente volume è stato pubblicato il contributo di Marco Cursi «Boccaccio lettore di Omero: le postille autografe all’Odissea», Studi sul Boccaccio, 43 (2015) 5-27, nel quale lo studioso arriva, in via indipendente, alle mie stesse conclusioni, identificando nel Marc. gr. IX 29 gli interventi riconducibili alle mani di Boccaccio e Petrarca. Va qui segnalato che a f. 113r Cursi (p. 15) individua sul margine sinistro, all’altezza di i 217(218), la nota «Incipe hic», prima della quale, leggermente distanziata, si osserva una crocetta. Tale annotazione, dal tratteggio sottilissimo e dal modulo assai ridotto, è graficamente affine alla glossa «hic incipe» di f. 126v (vid. supra, p. CXLVIII); per entrambe le postille lo studioso sostiene l’attribuzione a Boccaccio, riconnettendole alla tipologia della sua scrittura sottile. Per quanto la somiglianza delle caratteristiche grafiche delle due chiose con quelle della scrittura sottile boccacciana appaia innegabile, il breve sintagma risulta altrettanto compatibile con glosse di altri codici petrarcheschi (ibid.). Si deve rilevare, a sostegno di questa identificazione, che anche per la nota di f. 113r si può chiamare in causa un forte indizio: nel Par. lat. 7880. 2, i 217(218) è il verso con cui comincia, a f. 65, un quaternione; quest’ultimo, fra l’altro, precede quello che inizia, a f. 73, proprio con il verso che sull’autografo di Leonzio è affiancato dalla chiosa «hic incipe». Ambedue le annotazioni, dunque, risponderebbero alla finalità di indicare al copista il punto della versione in corrispondenza del quale si sarebbe dovuta avviare la trascrizione del testo nei due fascicoli. Tale evidenza andrà naturalmente sottoposta al vaglio di un’indagine dell’intera tradizione della versione leontea, che permetterà di chiarire appieno il complesso problema dei rapporti testuali tra l’autografo marciano e il Parigino. Non ho potuto tenere conto nemmeno della recentissima nota di Edoardo Fumagalli, «A proposito di alcune postille di Petrarca all’Iliade», Studi umanistici piceni, 35 (2015) 19-33. Prendendo in esame i tre testimoni più antichi della traduzione dell’Iliade, ovvero il Marc. gr. IX 2 (V), autografo di Leonzio, il Par. lat. 7880. 1 (P), appartenuto a Petrarca, e il Conv. Soppr. A 3. 2646 (M; sui manoscritti dell’Iliade vid. supra, p. XXVIII), Fumagalli mette a fuoco le tre linee di tendenza riscontrabili nella resa di termini greci a vario titolo problematici: l’adozione generalizzata dell’equivalente latino, una volta che questo
940
ADDENDUM
sia stato acquisito – come accade spesso nella redazione sedimentatasi in V, almeno in parte successiva a quella rispecchiata da P e M, latori delle lezioni del perduto autografo leonteo b, cui anche V si connette –; la scelta sistematica della traslitterazione; l’alternanza di entrambe le modalità, là dove Leonzio, anche dopo essere approdato alla conquista del corrispettivo latino di un vocabolo, ha continuato di tanto in tanto a traslitterarlo. Alla luce della scoperta delle note di lettura di Petrarca e Boccaccio sul Marc. gr. IX 29, nonché della riconsiderazione dei dati ricavabili dalle lettere petrarchesche, credo però debba essere rivista l’ipotesi secondo cui gli autografi delle traduzioni omeriche attesterebbero uno stadio redazionale collocabile tra il 1362 e la morte di Leonzio nel 1365: come si è cercato di dimostrare (vid. supra, pp. CLXVII-CLXIX), infatti, almeno per l’autografo dell’Odissea possiamo essere certi che esso rimase a Firenze nelle mani di Boccaccio. Quando lasciò l’Italia alla volta di Costantinopoli nella tarda estate del 1363 – e forse già quando si era spostato dalla città toscana a Venezia negli ultimi mesi del 1362 –, Leonzio non portò quindi con sé il codice dell’Odissea, la cui vicenda redazionale deve ritenersi conclusa tutt’al più nel 1363. Fumagalli mette in luce, sulla base di puntuali osservazioni, il contributo dato da Boccaccio ad alcune delle soluzioni ermeneutiche del suo maestro di greco, lì dove in V esse costituiscono un salto di qualità rispetto alle mere traslitterazioni restituite da P e M (ed è emblematico, a questo proposito, il caso della resa di knivsh). Tuttavia, fra le evoluzioni lessicali registrate dallo studioso, almeno una, a mio avviso, potrebbe essersi prodotta attraverso una trafila estranea alla mediazione di Boccaccio: a tutte le occorrenze dell’aggettivo ceivmarro" / ceimavrroo" (D 447[452], E 88, L 493 e N 138) è associato, in V, l’omologo latino torrens, mentre P e M presentano, in uno dei quattro luoghi in questione (E 88), la traslitterazione («chimarro»), che nel Parigino è chiarificata dalla chiosa «hiemali fluvio, quem ‘torrentem’ dicimus». Bisogna osservare che anche nel Codex Florentinus delle Pandette, di cui Leonzio a Pisa, probabilmente nell’inverno 1361-1362, ha trascritto e volto in latino le citazioni greche (vid. supra, pp. XVI-XVII), a f. 3v del secondo volume egli ha trasposto ceimavrrou" con «torrentes». Si può quindi supporre che l’opzione versoria torrens, non esclusiva di V ma documentata in tre delle quattro attestazioni del termine anche in P e in M e testimoniata pure dalla riflessione linguistica di Leonzio sui graeca del Digesto, si sia introdotta nel suo orizzonte interpretativo senza l’ausilio di Boccaccio.
ADDENDUM
941
Sembrano utili, inoltre, tralasciando altre minime imprecisioni, alcune rettifiche inerenti a trascrizioni da V. La glossa «cnissa, i. odor procedens ex cottis carnibus» (f. 9r, dove Fumagalli riporta dubitativamente «cedens»), relativa a «cnissa» con cui è stato reso knivssh (sic) ad A 315(317), sulla base delle sue caratteristiche grafiche non può essere ascritta a Leonzio. A f. 6r, sopra diavdica di A 189 deve leggersi «duplicer» e non «duplic.», il che esclude la possibilità della lezione «duplicia». A f. 47v, favlon (D 454[459]) è sormontato dalla resa latina «in umbilico», rispetto alla quale l’espressione «‘in medio’ s.», disposta nell’interlinea e sottolineata, funge da chiosa esplicativa e non è parte integrante della traduzione. A f. 162v, l’epiteto ejnosivgaio" (sic) di M 27 è trasposto con «Neptunnus», forma tipica dell’ortografia leontea (vid. supra, pp. LXVIII-LXIX). A f. 51r, a «metafreno», traslitterazione di metafrevnw (E 40), è riferita l’annotazione «pars colli post, circa spatulas»: «spatulas», invece di «scapulas», come ha Fumagalli, è lettura certa. Segnalo qui, infine, il terzo volume dell’edizione degli scoli all’Odissea curata da Filippomaria Pontani, che non ho potuto utilizzare: Scholia Graeca in Odysseam, III. Scholia ad libros e – z, Edizioni di Storia e Letteratura, Roma 2015.
Collection « Textes et Études du Moyen Âge » publiée par la Fédération Internationale des Instituts d’Études Médiévales
Volumes parus : 1.
Filosofia e Teologia nel Trecento. Studi in ricordo di Eugenio Randi a cura di L. BIANCHI, Louvain-la-Neuve 1995. VII + 575 p. 54 Euros
2.
Pratiques de la culture écrite en France au XVe siècle, Actes du Colloque international du CNRS (Paris, 16-18 mai 1992) organisé en l’honneur de Gilbert Ouy par l’unité de recherche « Culture écrite du Moyen Âge tardif », édités par M. ORNATO et N. PONS, Louvain-la-Neuve 1995. XV + 592 p. et 50 ill. h.-t. 67 Euros
3.
Bilan et perspectives des études médiévales en Europe, Actes du premier Congrès européen d’études médiévales (Spoleto, 27-29 mai 1993), édités par J. HAMESSE, 54 Euros Louvain-la-Neuve 1995. XIII + 522 p. et 32 ill. h.-t.
4.
Les manuscrits des lexiques et glossaires de l’Antiquité tardive à la fin du Moyen Âge, Actes du Colloque international organisé par le «Ettore Majorana Centre for Scientific Culture» (Erice, 23-30 septembre 1994), édités par J. HAMESSE, Louvain67 Euros la-Neuve 1996. XIII + 723 p.
5.
Models of Holiness in Medieval Studies, Proceedings of the International Symposium (Kalamazoo, 4-7 May 1995), edited by B.M. KIENZLE, E. WILKS DOLNIKOWSKI, R. DRAGE HALE, D. PRYDS, A.T. THAYER, Louvain-la-Neuve 1996. XX + 402 p. 49 Euros
6.
Écrit et pouvoir dans les chancelleries médiévales : espace français, espace anglais, Actes du Colloque international de Montréal (7-9 septembre 1995) édités par K. FIANU et D.J. GUTH, Louvain-la-Neuve 1997. VIII + 342 p. 49 Euros
7.
P.-A. BURTON, Bibliotheca Aelrediana secunda (1962-1996). Ouvrage publié avec le concours de la Fondation Universitaire de Belgique et de la Fondation Francqui, Louvain-la-Neuve 1997. 208 p. 27 Euros
8.
Aux origines du lexique philosophique européen. L’influence de la « latinitas », Actes du Colloque international de Rome (23-25 mai 1996) édités par J. HAMESSE, Louvain-la-Neuve 1997. XIV + 298 p. 34 Euros
9.
Medieval Sermons and Society : Cloisters, City, University, Proceedings of International Symposia at Kalamazoo and New York, edited by J. HAMESSE, B.M. KIENZLE, D.L. STOUDT, A.T. THAYER, Louvain-la-Neuve 1998. VIII + 414 p. et 7 ill. h.-t. 54 Euros
10. Roma, magistra mundi. Itineraria culturae medievalis. Mélanges offerts au Père L.E. Boyle à l’occasion de son 75e anniversaire, édités par J. HAMESSE. Ouvrage publié avec le concours de la Homeland Foundation (New York), Louvain-la-Neuve épuisé 1998. vol. I-II : XII + 1030 p. ; vol. III : VI + 406 p. 11. Filosofia e scienza classica, arabo-latina medievale e l’età moderna. Ciclo di seminari internazionali (26-27 gennaio 1996) a cura di G. FEDERICI VESCOVINI, Louvain-la-Neuve 1999. VIII + 331 p. 39 Euros 12. J.L. JANSSENS, An annotated Bibliography of Ibn Sînæ. First Supplement (1990-1994), uitgegeven met steun van de Universitaire Stichting van België en het Francqui26 Euros Fonds, Louvain-la-Neuve 1999. XXI + 218 p. 13. L.E. BOYLE, O.P., Facing history: A different Thomas Aquinas, with an introduction by J.-P. TORRELL, O.P., Louvain-la-Neuve 2000. XXXIV + 170 p. et 2 ill. h.- t. 33 Euros
14. Lexiques bilingues dans les domaines philosophique et scientifique (Moyen Âge – Renaissance), Actes du Colloque international organisé par l’École Pratique des Hautes Etudes – IVe Section et l’Institut Supérieur de Philosophie de l’Université Catholique de Louvain (Paris, 12-14 juin 1997) édités par J. HAMESSE et D. JACQUART, Turnhout 2001. XII + 240 p., ISBN 978-2-503-51176-4 35 Euros 15. Les prologues médiévaux, Actes du Colloque international organisé par l’Academia Belgica et l’École française de Rome avec le concours de la F.I.D.E.M. (Rome, 26-28 mars 1998) édités par J. HAMESSE, Turnhout 2000. 716 p., ISBN 978-2-503-51124-5 75 Euros 16. L.E. BOYLE, O.P., Integral Palaeography, with an introduction by F. TRONCARELLI, Turnhout 2001. 174 p. et 9 ill. h.-t., ISBN 978-2-503-51177-1 33 Euros 17. La figura di San Pietro nelle fonti del Medioevo, Atti del convegno tenutosi in occasione dello Studiorum universitatum docentium congressus (Viterbo e Roma, 5-8 settembre 2000) a cura di L. LAZZARI e A.M. VALENTE BACCI, Louvain-la-Neuve 2001. 708 p. et 153 ill. h.-t. 85 Euros 18. Les Traducteurs au travail. Leurs manuscrits et leurs méthodes. Actes du Colloque international organisé par le « Ettore Majorana Centre for Scientific Culture » (Erice, 30 septembre – 6 octobre 1999) édités par J. HAMESSE, Turnhout 2001. XVIII + 455 p., ISBN 978-2-503-51219-8 55 Euros 19. Metaphysics in the Twelfth Century. Proceedings of the International Colloquium (Frankfurt, june 2001) edited by M. LUTZ-BACHMANN et al., Turnhout 2003. XIV + 220 p., ISBN 978-2-503-52202-9 43 Euros 20. Chemins de la pensée médiévale. Études offertes à Zénon Kaluza éditées par P.J.J.M. BAKKER avec la collaboration de E. FAYE et CH. GRELLARD, Turnhout 2002. XXIX + 778 p., ISBN 978-2-503-51178-8 68 Euros 21. Filosofia in volgare nel medioevo. Atti del Colloquio Internazionale de la S.I.S.P.M. (Lecce, 27-28 settembre 2002) a cura di L. STURLESE, Louvain-la-Neuve 2003. 540 p., ISBN 978-2-503-51503-8 43 Euros 22. Bilan et perspectives des études médiévales en Europe (1993-1998). Actes du deuxième Congrès européen d’études médiévales (Euroconference, Barcelone, 8-12 juin 1999), édités par J. HAMESSE, Turnhout 2003. XXXII + 656 p., ISBN 978-2-503-51615-865 Euros 23. Lexiques et glossaires philosophiques de la Renaissance. Actes du Colloque International organisé en collaboration à Rome (3-4 novembre 2000) par l’Academia Belgica, le projet « Le corrispondenze scientifiche, letterarie ed erudite dal Rinascimento all’ età moderna » et l’Università degli studi di Roma « La Sapienza », édités par J. HAMESSE et M. FATTORI, Louvain-la-Neuve 2003. IX + 321 p., ISBN 978-2-503-51535-9 39 Euros 24. Ratio et superstitio. Essays in Honor of Graziella Federici Vescovini edited by G. MARCHETTI, V. SORGE and O. RIGNANI, Louvain-la-Neuve 2003. XXX + 676 p. – 5 ill. h.-t., ISBN 978-2-503-51523-6 54 Euros 25. « In principio erat verbum » . Mélanges offerts à Paul Tombeur par ses anciens élèves édités par B.-M. TOCK, Turnhout 2004. 450 p., ISBN 978-2-503-51672-6 54 Euros 26. Duns Scot à Paris, 1302-2002. Actes du colloque de Paris, 2-4 septembre 2002, édités par O. BOULNOIS, E. KARGER, J.-L. SOLÈRE et G. SONDAG, Turnhout 2005. XXIV + 683 p., ISBN 2-503-51810-9 54 Euros 27. Medieval Memory. Image and text, edited by F. WILLAERT, Turnhout 2004. XXV + 265 p., ISBN 2-503-51683-1 54 Euros 28. La Vie culturelle, intellectuelle et scientifique à la Cour des Papes d’Avignon. Volume en collaboration internationale édité par J. HAMESSE, Turnhout 2006. XI + 413 p. – 16 ill. h.t., ISBN 2-503-51877-X 43 Euros
29. G. MURANO, Opere diffuse per «exemplar» e pecia, Turnhout 2005. 897 p., ISBN 2-503-51922-9 75 Euros 30. Corpo e anima, sensi interni e intelletto dai secoli XIII-XIV ai post-cartesiani e spinoziani. Atti del Colloquio internazionale (Firenze, 18-20 settembre 2003) a cura di G. FEDERICI VESCOVINI, V. SORGE e C. VINTI, Turnhout 2005. 576 p., ISBN 2-503-51988-1 54 Euros 31. Le felicità nel medioevo. Atti del Convegno della Società Italiana per lo Studio del Pensiero Medievale (S.I.S.P.M.) (Milano, 12-13 settembre 2003), a cura di M. BETTETINI e F. D. PAPARELLA, Louvain-la-Neuve 2005. XVI + 464 p., ISBN 2-503-51875-3 43 Euros 32. Itinéraires de la raison. Études de philosophie médiévale offertes à Maria Cândida Pacheco, éditées par J. MEIRINHOS, Louvain-la-Neuve 2005. XXVIII + 444 p., ISBN 2-503-51987-3 43 Euros 33. Testi cosmografici, geografici e odeporici del medioevo germanico. Atti del XXXI Convegno dell’Associazione italiana di filologia germanica (A.I.F.G.), Lecce, 26-28 maggio 2004, a cura di D. GOTTSCHALL, Louvain-la-Neuve 2005. XV + 276 p., ISBN 2-503-52271-8 34 Euros 34. Écriture et réécriture des textes philosophiques médiévaux. Mélanges offerts à C. Sirat édités par J. HAMESSE et O. WEIJERS, Turnhout 2006. XXVI + 499 p., ISBN 2-503-52424-9 54 Euros 35. Frontiers in the Middle Ages. Proceedings of the Third European Congress of the FIDEM (Jyväskylä, june 2003), edited by O. MERISALO and P. PAHTA, Louvain-laNeuve 2006. XII + 761p., ISBN 2-503-52420-6 65 Euros 36. Classica et beneventana. Essays presented to Virginia Brown on the Occasion of her 65th Birthday edited by F.T. COULSON and A. A. GROTANS, Turnhout 2006. XXIV + 444 p. – 20 ill. h.t., ISBN 978-2-503-2434-4 54 Euros 37. G. MURANO, Copisti a Bologna (1265-1270), Turnhout 2006. 214 p., ISBN 2-50352468-9 44 Euros 38. «Ad ingenii acuitionem». Studies in honour of Alfonso Maierù, edited by S. CAROTI, R. IMBACH, Z. KALUZA, G. STABILE and L. STURLESE. Louvain-la-Neuve 2006. VIII + 590 p., ISBN 978-2-503-52532-7 54 Euros 39. Form and Content of Instruction in Anglo-saxon England in the Light of Contemporary Manuscript Evidence. Papers from the International Conference (Udine, April 6th-8th 2006) edited by P. LENDINARA, L. LAZZARI, M.A. D’ARONCO, Turnhout 2007. XIII + 552 p., ISBN 978-2-503-52591-0 65 Euros 40. Averroès et les averroïsmes latin et juif. Actes du Colloque International (Paris, juin 2005) édités par J.-B. BRENET, Turnhout 2007. 367 p., ISBN 978-2-503-52742-0 54 Euros 41. P. LUCENTINI, Platonismo, ermetismo, eresia nel medioevo. Introduzione di L. STURLESE. Volume publié en co-édition et avec le concours de l’Università degli Studi di Napoli « l’Orientale » (Dipartimento di Filosofia e Politica). Louvain-laNeuve 2007. XVI + 517 p., ISBN 978-2-503-52726-0 54 Euros 42.1. Repertorium initiorum manuscriptorum Latinorum Medii Aevi curante J. HAMESSE, auxiliante S. SZYLLER. Tome I : A-C. Louvain-la-Neuve 2007. XXXIV + 697 p., ISBN 978-2-503-52727-7 59 Euros 42.2. Repertorium initiorum manuscriptorum Latinorum Medii Aevi curante J. HAMESSE, auxiliante S. SZYLLER. Tome II : D-O. Louvain-la-Neuve 2008. 802 p., ISBN 978-2503-53045-1 59 Euros
42.3. Repertorium initiorum manuscriptorum Latinorum Medii Aevi curante J. HAMESSE, auxiliante S. SZYLLER. Tome III : P-Z. Louvain-la-Neuve 2009, 792 p., ISBN 978-2503-53321-6 59 Euros 42.4. Repertorium initiorum manuscriptorum Latinorum Medii Aevi curante J. HAMESSE, auxiliante S. SZYLLER. Tome IV : Supplementum. Indices. Louvain-la-Neuve 2010. 597 p., ISBN 978-2-503-53603-3 59 Euros 43. New Essays on Metaphysics as «Scientia Transcendens». Proceedings of the Second International Conference of Medieval Philosophy, held at the Pontifical Catholic University of Rio Grande do Sul (PUCRS), Porto Alegre / Brazil, 15-18 August 2006, ed. R. H. PICH. Louvain-la-Neuve 2007. 388 p., ISBN 978-2-503-52787-1 43 Euros 44. A.-M. VALENTE, San Pietro nella letteratura tedesca medievale, Louvain-la-Neuve 2008. 240 p., ISBN 978-2-503-52846-5 43 Euros 45. B. FERNÁNDEZ DE LA CUESTA GONZÁLEZ, En la senda del «Florilegium Gallicum». Edición y estudio del florilegio del manuscrito Córdoba, Archivo Capitular 150, Louvain-la-Neuve 2008. 542 p., ISBN 978-2-503-52879-3 54 Euros 46. Cosmogonie e cosmologie nel Medioevo. Atti del convegno della Società italiana per lo studio del pensiero medievale (S.I.S.P.M.), Catania, 22-24 settembre 2006. A cura di C. MARTELLO, C. MILITELLO, A. VELLA, Louvain-la-Neuve 2008. XVI + 526 p., ISBN 978-2-503-52951-6 54 Euros 47. M. J. MUÑOZ JIMÉNEZ, Un florilegio de biografías latinas: edición y estudio del manuscrito 7805 de la Biblioteca Nacional de Madrid, Louvain-la-Neuve 2008. 317 p., ISBN 978-2-503-52983-7 43 Euros 48. Continuities and Disruptions Between the Middle Ages and the Renaissance. Proceedings of the colloquium held at the Warburg Institute, 15-16 June 2007, jointly organised by the Warburg Institute and the Gabinete de Filosofia Medieval. Ed. by C. BURNETT, J. MEIRINHOS, J. HAMESSE, Louvain-la-Neuve 2008. X + 181 p., ISBN 9782-503-53014-7 43 Euros 50. Florilegium mediaevale. Études offertes à Jacqueline Hamesse à l’occasion de son éméritat. Éditées par J. MEIRINHOS et O. WEIJERS, Louvain-la-Neuve 2009. XXXIV + 636 p., ISBN 978-2-503-53146-5 60 Euros 51. Immaginario e immaginazione nel Medioevo. Atti del convegno della Società Italiana per lo Studio del Pensiero Medievale (S.I.S.P.M.), Milano, 25-27 settembre 2008. A cura di M. BETTETINI e F. PAPARELLA, con la collaborazione di R. FURLAN. Louvainla-Neuve 2009. 428 p., ISBN 978-2-503-53150-2 55 Euros 52. Lo scotismo nel Mezzogiorno d’Italia. Atti del Congresso Internazionale (Bitonto 25-28 marzo 2008), in occasione del VII Centenario della morte di del beato Giovanni Duns Scoto. A cura di F. FIORENTINO, Porto 2010. 514 p., ISBN 978-2-50353448-0 55 Euros 53. E. MONTERO CARTELLE, Tipología de la literatura médica latina: Antigüedad, Edad Media, Renacimiento, Porto 2010. 243 p., ISBN 978-2-503-53513-5 43 Euros 54. Rethinking and Recontextualizing Glosses: New Perspectives in the Study of Late Anglo-Saxon Glossography, edited by P. LENDINARA, L. LAZZARI, C. DI SCIACCA, 60 Euros Porto 2011. XX + 564 p. + XVI ill., ISBN 978-2-503-54253-9 55. I beni di questo mondo. Teorie etico-economiche nel laboratorio dell’Europa medievale. Atti del convegno della Società italiana per lo studio del pensiero medievale (S.I.S.P.M.) Roma, 19-21 settembre 2005. A cura di R. LAMBERTINI e L. SILEO, Porto 2010. 367 p., ISBN 978-2-503-53528-9 49 Euros 56. Medicina y filología. Estudios de léxico médico latino en la Edad Media, edición de A. I. MARTÍN FERREIRA, Porto 2010. 256 p., ISBN 978-2-503-53895-2 49 Euros
57. Mots médiévaux offerts à Ruedi Imbach, édité par I. ATUCHA, D. CALMA, C. KONIGPRALONG, I. ZAVATTERO, Porto 2011. 797 p., ISBN 978-2-503-53528-9 75 Euros 58. El florilegio, espacio de encuentro de los autores antiguos y medievales, editado por M. J. MUÑOZ JIMÉNEZ, Porto 2011. 289 p., ISBN 978-2-503-53596-8 45 Euros 59. Glossaires et lexiques médiévaux inédits. Bilan et perspectives. Actes du Colloque de Paris (7 mai 2010), Édités par J. HAMESSE et J. MEIRINHOS, Porto 2011. XII + 291 p., ISBN 978-2-503-54175-4 45 Euros 60. Anselm of Canterbury (1033-1109): Philosophical Theology and Ethics. Proceedings of the Third International Conference of Medieval Philosophy, held at the Pontifical Catholic University of Rio Grande do Sul, Porto Alegre / Brazil (02-04 September 2009), Edited by R. Hofmeister PICH, Porto 2011. XVI + 244 p., ISBN 978-2-50354265-2 45 Euros 61. L’antichità classica nel pensiero medievale. Atti del Convegno de la Società italiana per lo studio del pensiero medievale (S.I.S.P.M.), Trento, 27-29 settembre 2010. A cura 59 Euros di A. PALAZZO. Porto 2011. VI + 492, p., ISBN 978-2-503-54289-8 62. M. C. DE BONIS, The Interlinear Glosses to the Regula Sancti Benedicti in London, British Library, Cotton Tiberius A. III. ISBN 978-2-503-54266-9 (en préparation) 63. J. P. BARRAGÁN NIETO, El «De secretis mulierum» atribuido a Alberto Magno: Estudio, edición crítica y traducción. I Premio Internacional de Tesis Doctorales Fundación Ana María Aldama Roy de Estudios Latinos, Porto 2012. 600 p., ISBN 978-2-503-54392-5 65 Euros 64. Tolerancia: teoría y práctica en la Edad Media. Actas del Coloquio de Mendoza (1518 de Junio de 2011), editadas por R. PERETÓ RIVAS, Porto 2012. XXI + 295 p., ISBN 978-2-503-54553-0 49 Euros 65. Portraits de maîtres offerts à Olga Weijers, édité par C. ANGOTTI, M. BRÎNZEI, 65 Euros M. TEEUWEN, Porto 2012. 521 p., ISBN 978-2-503-54801-2 66. L. TROMBONI, Inter omnes Plato et Aristoteles: Gli appunti filosofici di Girolamo Savonarola. Introduzione, edizione critica e comento, Prefazione di G. C. 55 Euros GARFAGNINI, Porto 2012. XV + 326 p., ISBN 978-2-503-54803-6 67. M. MARCHIARO, La biblioteca di Pietro Crinito. Manoscritti e libri a stampa della raccolta libraria di un umanista fiorentino. II Premio de la Fundación Ana María Aldama Roy de Estudios Latinos, Porto 2013. 342 p., ISBN 978-2-503-54949-1 55 Euros 68. Phronêsis – Prudentia – Klugheit. Das Wissen des Klugen in Mittelalter, Renaissance und Neuzeit. Il sapere del saggio nel Medioevo, nel Rinascimento e nell’Età Moderna. Herausgegeben von / A cura di A. FIDORA, A. NIEDERBERGER, M. SCATTOLA, Porto 2013. 348 p., ISBN 978-2-503-54989-7 59 Euros 69. La compilación del saber en la Edad Media. La Compilation du savoir au Moyen Âge. The Compilation of Knowledge in the Middle Ages. Editado por M. J. MUÑOZ, P. CAÑIZARES y C. MARTÍN, Porto 2013. 632 p., ISBN 978-2-50355034-3 65 Euros 70. W. CHILDS, Trade and Shipping in the Medieval West: Portugal, Castile and England, Porto 2013. 187 p., ISBN 978-2-503-55128-9 35 Euros 71. L. LANZA, «Ei autem qui de politia considerat ...» Aristotele nel pensiero politico medievale, Barcelona – Madrid 2013. 305 p., ISBN 978-2-503-55127-2 49 Euros 72. «Scholastica colonialis». Reception and Development of Baroque Scholasticism in Latin America, 16th-18th Centuries, Edited by R. H. PICH and A. S. CULLETON. ISBN 978-2-503-55200-2 (en préparation)
73. Hagiography in Anglo-Saxon England: Adopting and Adapting Saints’ Lives into Old English Prose (c. 950-1150), Edited by L. LAZZARI, P. LENDINARA, C. DI SCIACCA, 65 Euros Barcelona – Madrid 2014. XVIII + 589 p., ISBN 978-2-503-55199-9 74. Dictionarium Latinum Andrologiae, Gynecologiae et Embryologiae. Diccionario latino de andrología, ginecología y embriología (DILAGE), dir. E. MONTERO (en préparation) CARTELLE. 75. La Typologie biblique comme forme de pensée dans l’historiographie médiévale, sous la direction de M.T. KRETSCHMER, Turnhout 2014. XII + 279 p., ISBN 978-2-50355447-1 54 Euros 76. Portuguese Studies on Medieval illuminated manuscripts, Edited by M. A. MIRANDA and A. MIGUÉLEZ CAVERO, Barcelona – Madrid 2014. XV + 195 p., ISBN 978-2-50355473-0 49 Euros 77. S. ALLÉS TORRENT, Las «Vitae Hannibalis et Scipionis» de Donato Acciaiuoli, traducidas por Alfonso de Palencia (1491), III Premio de la Fundación Ana María Aldama Roy de Estudios Latinos, Barcelona – Madrid 2014. CLXXVI + 245 p., ISBN 978-2-50355606-2 55 Euros 78. Guido Terreni, O. Carm. (†1342): Studies and Texts, Edited by A. FIDORA, Barcelona – 55 Euros Madrid 2015. XIII + 405 p., ISBN 978-2-503-55528-7 79. Sigebert de Gembloux, Édité par J.-P. STRAUS, Barcelona – Madrid 2015. et 24 ill. h.-t., ISBN 978-2-503-56519-4
IX
+ 210 p. 45 Euros
80. Reading sacred scripture with Thomas Aquinas. Hermeneutical tools, theological questions and new perspectives, Edited by P. ROSZAK and J. VIJGEN, Turnhout 2015. XVI + 601 p., ISBN 978-2-503-56227-8 65 Euros 81. V. MANGRAVITI, L’«Odissea» marciana di Leonzio tra Boccaccio e Petrarca, IV Premio de la Fundación Ana María Aldama Roy de Estudios Latinos (accésit), 79 Euros Barcelona – Roma 2016. CLXXVII + 941 p., ISBN 978-2-503-56733-4
Orders must be sent to // Les commandes sont à adresser à : Brepols Publishers Begijnhof 67 B-2300 Turnhout (Belgium) Phone +32 14 44 80 30 Fax +32 14 42 89 19 http://www.brepols.net E-mail: [email protected]
Imprimé par Gràfiques 92, s.a. Barcelona