Lingala-English, English-Lingala: Dictionary and Phrasebook 0781804566

Citation preview

6 ÀBBR.EVIATIONS

adj. aitv. conl . int . úêd. pl. prep. pron. re].. sb 3th

-

a d jê ctivê aalverb co n jir n cllo n in te r je ctio n mealicine

- o n e se lf - p Ìü r a l - p r e p o sitio n - r e llg lo n -

somethlng

7 - Tüú)XI'SE

GUIDE Tro LITGÀLÀ PROIII'NCIÀTION - ebakêneli - êboti sa - etonga mpo - ebel êl a - úIno - boylke - ebenbisa - eki tana - mambl ma Nzanbe -

eloko noko el obi sa

TI p

Openlng

of

of thê Tongue P os i tl ons of Seven VolreL Sounds l n Li ngaÌa

Teeth e-eh/day l o= oh/ov eÌ/ o-ol íoLl e= el l etl a= al c ar I

2nd degree 4th

degree

P honeti c i e e a o o u

Ì1ke Like Ì1ke l íke like l tke l i kê

Gui de

ee eh e

êê i n feêl , neet ay in alay, maybe egg e i n l êt, c aÌ a i n father, o in got., bought oh l n ov er, dos e oo i n too, s oon

o oh oo

pron,À c l ati on, the s tres s l n a Írord i s i naìi c atêd In the phonêti c (hi gh pl aced after s y l ]abl e. S tres s the s tres s ed by a nark I'l v al ue tone) i s comrnon i n LingaLa w ords . They hav ê a gl aÍnmati c al They al s o anot her têns ê or nood of ac ti on. and can i nal i catê i n the s ane w ay . the sen s ê of tw o v tords ori tteÍ di fferenti ate Seri-vosêls There r for

in

Llngala

*rltten

y and w:

aÌe two seÍni-votrefs o and u. E xaÍnpl es : nyonso

= ni onso

(aÌÌ)

w hen tno voçe1s are nex t separatel y. E xanP l ês: mai = ma-i

to

( w ater)

y is

ç Ìi tten

ms ana eac h other, nz oi

-

foÍ

i,

anaì

noana (c hi Ìd)

eac h v oúeÌ = Írz o-i

is

(honêy )

pronounc eC l

9

a ENGLISE

Consonants These haÌ d.

are

b, dt

Í,9,

pronoì,rnceal as in

EngLish

anaì each

ls

LINGÀI,À

aÌÍ'ays

À k,

I,m,

n,

p,

Ê, ta n d z

Sêm Í . - c o n s o n a n t s l n wÌitte n L ln g a la are í beginni n q o f a w o r d fo lÌo we a l b y a vo Ír e l. solo NasâÌizeal Db np nil n9

consonant

-

( g o ld )

yika

a n d y standi ng Exa m ptes:

at

( wh ê ê r )

consonantlt

nbisi mPongi ndoto nçtonga

( fi sh ) ( sle e p ) ( dÌe a n ) ( be 1 Ì)

T hê ph o n e t l c t r a n s c r i p tlo n dic t iona Ì y a n d p h r a sê b o o k.

nk nt

fo fÌo ws

a ll

nkanda n so so n ta n go n zila ê n tr ie s

in

{ anger) ( hen) ( ti mê ) (Ìoute)

both

t.he

the

2, v . bè ã. to k ok ok a abl e 1. adj . ekoki l eh-k oh-k ee] I koh-koh-kal (approxi matel y ) 1oÍnek o y a s ok o ts or-k orl , about aal v. yal : Ì. y a k i l ometel e mok o a. ' l nl ìe l l oh-meh-koh mo' -k o' I I kee- 1oh-ÍÍe ' -te-l e na l i kol o above aal v. l na-Ìee-k oh-l oh' 1 n. ekbel akb el a accl al ent t eh-k beh-l a-k beh-Ìa l pÍep, k ok ati s a na 2. v . go a. across 1. Ik oh-k a-tee-s a] tÍÌat aaLl v. kobakl sa Ikoh-ba-k êe-s al v. kol aka I k oh-l a-k a I aal vi sê naz aÌl k obanga Ík oh-ba' -ngal : Irn a. afrâi tl âal j . be a. v . kobanga Ina-za-]eeì (n)si na p.ep, afte! t ns êe-na I n. mpokwa [npoh'-kira afternoon I l l susu agai [ aal v. [ l êê-s oo' -s oo] moh-boo' l age n. el eko, Írobü [eh-]-eh-k oh, nantlini kondima lkoh-ndee-mal: I aÍfree aqïee v. lna-naleê-nee] n. mpêna Impehr -na] al r (m)pêpo , av l o tmpeh' -poh, n. a-v ee-ol ai rpl ane ya] ya pêpo llee-ba-üda n. libanda airport n. nasanga ma moto l mâ-s a-nga na mor-to] al cohol na bomoi lna boh-moh-eêl alive aalj. noh-bee-nbal atr aarj . /pron. -nso r ny ons o, nobi nba [ny or-ns o, al l ow v. kol i ngl sa I k oh-1ee-ngee-s a ] alnost aalv. nbele [ì-be-te ] nâz al i ngaí ai tj . ngai moko tn-ga' -ee no' -k o' l : t' n a. atonê Ínoko Ina-za-1ee] nai no, k al ak al a k a-14] al ready atl v. [na-ee-noh, also âalv. mpe tnpehl rni ns o tmeê-k o-l o mêê-ns ol al says ai l v. ni kol o na, mpe t nar mpehl anal conj . x nazali na nkanaÌa angêr n, nkaüda tnka-ndal: I'm angry ítth Ínpo na x l na-za-l êe na mpoh nal (pÌ.) ani ral ú. nyana [ny a-mâ], bany ama k oy anol â tk oh-y a-noh-1a] ansser 1. !r. eyano [eh-y a-nohl 2. v . m-boo-Ìeeì n. mbotoko, mbul i tm-bohr-l ohr-k oh' , antel ope (for y a) app€ti te ú. nposa [ Ínpohr-s ârj A pÌtI n. avÌi l l avre êl ] 2a beê-Ìo-ko rr. zebí za biloko bwa kala archaeologD, lzeh-bee b,ra ka-]al (place) prep. zongazonga arountl I zoh ' -nga-zoh' -nga I kobonglsa aÌrange v. t koh-boh-ngee-sa I k oy a' k ok oma arri val 1. Ir. boyei [boh-y eh' -ee] 2. v . aÌri v e v . k ok onel a Ik oh-k oh' -meh-Ìal koh-koh' -ma]; a. at Ikoh-ya'-a, art n. ntoki [ÍÌto-ke e]

't0

beloí

as atlv. lokofa t loh-koh-]aj ( n ) s o n i ln so h - n ê e ]: aahalea l a a ì 1 . Ir [ a, n a zal i koyoka soni k o h - y o h | - ka ] I na-z a - 1 e ê as k v. k o s e n g a , k o tu n a lko h - se r - n g a , ko h - to o ,- na]; ask for e. kobontìela t koh-boh-ndeh , -]a l as leep 1. adJ. 2 . v. Ìr ê a . tla ' - Ìe e l koÌaÌâ - Ì â li hêrs a. t k o-l a r - l a l : a la Ìi ta - la ' - le e l aÈ pr e p , na, o tna. ohl Àuguat d. ogusj.ti Io - g o o - se e - tê e ] aÍahe v. kolongoÌa I koh-1oh-ngoh-1a I awf ul adj. n s o m o ln so r - m o ] ax è n. s o k a I s o ' - k a]

B baby n. mwaÌÌa tnwa'-nal babysitter n. nokêngell-nwana Í Ínoh-ke-nge-1ee l bac k n. 1 . ( b o a l y ) m o ko n q o lm o h - ko - n g o ] 2 . (dtÌecti on) lns ee - ú a l bad a a f j . - b e , m a b ê Im a - b e h r I lì ag n . saki, l i b e n ga Ìe ê - b ê h - n q a ] [sa ' - ke e , baggag ê n, biÌoko I b e ê - 1 o i- ko ] balat-headeA adj. llbata [ lee-ba-ta' ] baÌ t n. (sport) b a le , n a le m b o Ib a ,- le h ' , n - d ê h -nbohl bâ.úboo n. úbanzi, Linkeke Ìee-nkeh-keh] Im-ba-Itzêe, l banana ( p Ì.) n. nteÌa m in te la I n tê h - ta ], bapt is r n. batisimu b a tê ê se e m o o t l baÍgãln v. kokakola t koh-ka-koh-la ì barber n. m o k a t i - n su kl n so o - ke e ] In o h - ka - te e barrel n. (of otl) p ip a [p e e - p a ] bas k et n . e k o Ì o l e h - ko - to r ] Ì rat t êry n. batlri. Ib a - te e - r e e l tìê v. k o z a Ì a l k o h - za - Ia l beac h n, libongo t 1êê-boh'-ngoh, I bêana n. n k u n d e , na d ê su ln ko o - n d e h , m a - d e h i- so ol bêaÌal n. Ìrdole, nalefu [n-doh-leh, n-dêh-foo] ( s t r i k e ) beat v. k o b e ta , - te tko h - b e ,- te l beaut if u l aiu. k i t oko t ke e - to ' - ko l bec aus e conj. (of mpo {npoht na} bêit n . n b e t o t m - b e.- to h J bedroon n. elaÌelo I eh-la-leh-loh] b€€f n. nyama ya ngonbe [nya-ma ya n-go,_mbeh] beforê yambo, Iiboso aalv. lee-boh-soh, [ya-mboh, ] begiu Y. kobânala I koh-ba-nalal bêgiÂnitrg n. ebandeli I eh-ba-ndêh-Ìee ] behlnt t atlv. /prep. n sln a , n b isa ln sê e - m a , m - b ê ê-sal believe v. kondlnâ, koyaÍÍba lkoh-ndee-na, koh-ya-mba] bell n. n g o n g a [ n - go h - n g a ] prep. belor na nsê lna nseh]

rsi na

bench

brother-

in- Iav

bench  . (seat) eta nda teh-ta-íl dal bêt Â. nondenge tnoh-nde-nge' l mal amu Ieh-l eh-k eê ma-tàr-noo] better aal j . el ekl prêp. bêtrêên o ntaka toh rta-kal bLcycl e n. nki nga, v eÌo [nk ee-nga, v eh-l oh] l i Ìa]a a bi g oranqe bi g aal l . tnoh-ner-nel r Ìi nenê reê-nê' -nel t têe-ta'-Ia n. (money) btl l bl y e [beê-y ê] (pt.) bi ri t n. ndêkê tn-de -k ê1, bandek e '1. gi v e b. (to) bi rth n. mbotana [m-bohr-ta-Ína] 2, v . kobota I koh-boh' -ta] m$a nda:nbo l nw a-aì bi t n. ndaÍÌbo trda- Ínbohl : a Ìi ttl e b. k os eÌa l k oh-s w a' ]: a al og bi tê 1. n, bosi Ìi tboh-s v reel 2. v . has bi ttên hi m mbv ra as w Ì y e [m-b!uar a-s l ree y ehr] bl ack moy i ndo tmoh-y ee-ndohl aal J. -yi ndo, btêei l v. kobi na mak i l â [k oh-bee-ma ma-k êe-Ìa' ] bl anket n. boÌanq i L1 [boh-Ìa-ngêe' -tee] nol oÌanda bl i nal aal j . (med.) Imoh-Ìo-l a-nda] Ìnakl Ìa Ima-k êê-l a' ] bl ooal n. aarj. buÌo I boo-Ìoh] blue bw a' -tohl boat n. nasuvrâ, bÍa to [na-s oo' -w a, botl y n. nzoto I n-zo h' -toh] k obeta. natungana Í rÍa-too-n9a-na I 2. v . botl 1. n. (ned.) kol aÌnba Ikoh-bêh-l a, k oh-fa-mba] n. mokuwa I moh-koo-ça] bonê book n. buku ( boo' -kool n. (shoe) botte boot tbotl ndel o In-dêh-l ohl bortl eÌ n. (couütry) kodefa borrow v. I koh-deh-fa ] n. zebi za bi tw el e botany Íz eh-bee z a bêe-tw ê' -l ê' l boÈ tte n. mol ânql fmoh- l a-nqeê l Ìl s ok o, tr. ns e tÍl s ehl 2. (body ) botton 1. (of s êa etc .) (p]. ) nas ok o t ri -sor-koì. k opo [k o' -po] borl n. (for fooal ) n. boÍ sandì.rku Isa-naìoo' -k ool moh-bar-l êêl boy n. êÌengê/mi 'ana mobal i teh-l e-ns er/nç a' -na blacel"et D. ekomo leh-ko-nol n. bral n bonqo Ibo h-nqoh' l brakê n. frei n Í frenl (pl .) bread n. Ii pa rnapa tl ee-pal , y. k oh-pa-s w a-nal : i t' s break kobuka, kopas w ana Ik oh-boo-k a' brokêD ebukl I eh-boo-keê] na ntor-nqorl n. bi l ê na ntonqo [bee-l ehr brêakfast (pt.) nabêl ê brêast n. l i bel e [l ee-be' -1e], gbagba [êh-ta-ta-k a, gba-gbaì bri tl ge n. etal aka, koyel a, komêmêl a [k oh-y êh-Ia, k oh-me-ne' -l al : brtnq bri ng v. ne... menel a ngai ... tme-mer-Ia n-gar-eerl brook n. (strêan) nol uk a túoh-l oo' -k a' l brooD n. l i kombo [1ee-k oh-mboh] n. ndeko tn-deh-kohl brother brothêr-i n-Iaw n. bok i l o Iboh-k ee-Ìoh' ]

broYd

12

chalcoaÌ

broí n aau. l a n g l L a ka wa lla r - n g e e la ka ' - wa l buc k eÈ n, (pai1) ka tin t Ika - te e - n e e ] bulld e. k o t o n g a Iko h - to h - n q a ] bullale r D. (mason) m o to n g i- n a la ko Im o h - to h - n g e ê n-da'-koh] bullattng D. ndako I n-da | -koh ] burn v. kotumba Íkoh-too-nbal burl| v. kokunda lkoh-koo-nda ] bua n. otobisl I o h - to h - b e e - se e ] Ìruaineas n. monbongo Iúoh-rìbo'-ngol tìuaL!êssLan D. moto wa nonbongo inoh-toh vral but conJ. kasi, k a [ka - se e , ka - a ] but c hêr n. m o t e k Í - n ya n a n ya - m a l In o h - te ,- ke e Dut t on D. lÍfungu, b u Èo IIê e - fo o ,- n g o o , b o o - to'] buy v . - k o s o n b a I k o h - so h ' - Ìn b a ] : I,tì like to buy:.. ôaÌi ngÍ k oao t n b a . . . I na-Ìee-ngêê I buyer n. mosombl [nôh-soh-ÍÍbee ] pr e p . by n a , o [ n a, o h ]

c câleúalãr rr.

manakaÍma-na-kaI

c all v. k o b e n g a t ko h - b e h . - n g a l c alrú v . k o b o n d o t ko h - b o . - n d o l calrêl n. kane!,a Ika-íÍe-1al cdtplng n. molako lrÌoh-la-koh I c âD l. n . ( o f o l l ) e n g wo n g o lo I e h - n g ço h - n 9 o h - 1 oh ] 2. v. c a. ( b ê a b l ê ) k o ko ka tko h - ko h - ka l: I câ n nakoki l na_koh_kee] canalle n. buzl lboo-zeel c ano€ n. bÍato l b l r a ' - to h l c ar n. vatiri, m o tu ka Iva - te e - r e e , m o h - to o - ka ] c art l n. kalatl I k ar - la - te ê l y. c area t a k e c e r ê ( p a y a tte n tlo n ) ko ke b a lko h -keh-bal carry v. komeíne, kokurnba [koh-ÍÍê-mê, koh-koo-mbal carpenter n. kablnala [ka-beê-nalâ] c art rlalg e n . ( f l r e a r m) Ìlsa si [Ìe e - sa - se e ] car'elEg n. Ínotende lnoh-te-naleh I Caaaava n. nsoÍrgo I nsoh-ngohr ] caaaava- Iêavea n. (dlsh) npondu, sakasaka Inpo-natoo, aa- k a - s a - k a ì t pusl, c ãt a. n k o n do ko Íp o o - se e , n ko h - n d o h - ko h t ; si l al cat n. n k o n d o k o y a z a m b a [ya za ,- n b a l catch v, kokaÍrga Íkoh-ka-ngal cer!êtery n. úallta I ma-lee-ta] c ent ury n. s e k u l o I se - ko o - Ìo ] c êà t er ( k atê el a. katí cêrelnony D, ndulu I n=door -1oo] c haLr n. ( p I.) kj.ti I k e e - te e ], b a kitt chatrge v. kobongoÌa I koh-boh-nqoh-1a l cliàrcoal n. nakala na-kar I -la ì

che-âp

13

aal J. ya motuy a te' mobobe [Y a moh-too-y â têr' cheap Ínoh-boh-beh' l Ii ta ma n, (body) cheêk [Ìee-tar-mal nsoE o In s ohr-s ohr] D, chi ckêa moh-k oh-nz ee] úokonz i n. sefu' chl ef Is êh-foo, (pl .] bana rnl rana [Ífi íar-nal , b. chl l tl (pl .) mbangâ Iobanga ttoh-ba-ngal , chl n n, ú. boponl cboice tboh-Po-neel too ya nso'_nol püLupulu ya nsoÍÌo I poo_loo-poon. cholêra v. kopono [koh-Po-no] cbooaê n. K ri sto ctrE i Ê t I Krêe-s È oh] Ínokrlato atlJ. /n. [ ínoh-kÌee-s toh ] Chrlstlan n_z ar-nbehl chürch n. nA ako-N za mbe In-da' -k oh n. IÍk ay a cl garêtte [Ìee-k a-y al ci gar, cl tl zên n. Ínw ana ek ol o Ímw a' -na eh-k o' -1ol n. êngunba leh-ÌIgoo-nba] city kel .as i Ik êh-l a' _s ee] n. (schooÌ) cl ass '1. aaD . peti ta [pe' -tw a' 1 k opeÈ w a tk oh-per-tw a' ] 2. v . cl eaÌr s a-al pol êl e, s aa tpoh-Ìeh' -l eh' ' cl €aÌ aaD . !|. nl kl l i cl i úate [mee-k ee-Ìee I koh-úa-tar kobuta, komala [kôh-boo-ta, I clLtrb v. n, ngoÌIga [n-goh-ngâ] clock k oh-foo-nga] v. kokanga, k ofünga Ik oh-k a-nga, cl osè !. etandakâ l eh-ta-nda-k al cl oset cl otb n, e1âIìba Íeh -l a-nba' l À. noPanzi coast lmoh-Pa-nzee] kazaka t kê-z a' -k al n. coat n. kokotl cocoout I koh-koh-tee] k a' _$a] kal üâ [k a-fêh, r. kafe' coffèè 2. n. (ned-) mpl o' mal l l í coÌal 1, aaD , [Írpee-oh' Ína-l eê-1ee] Íroyoyo lnìoh-yo-yÔl * v. koLokoto l k oh-l oh-k oh' -toh' l col l êct Ìan91 [ Iâ' -ngeel col or atl J. k os anol a 2. v . 1. a. l -l sano1e [1ee-s a-noh-Ì41 co.b Í koh-3a-noh-1al Itv e c oúe nay el Ina-y eh' -êê' ]i koya Íkoh-ya-al : co.e v. koüta cde froú v. koyeisa Ìêt Bb c@ê v. I koh-yêhr -ee-sa i ; k oz onga Ik oh-z oh' _nga]; com € bac k v . l koh-oor-ta]i k ota! c oúe Lnl yaka aw al [y a' -k at a' w a]; coaê hêrel l koh'-ta'l sei I sêh-ee] aalJ. comfortâble n. kompanl lkoh-mpa-nee] cdpany kolela v. c@plala I koh-Ieh-la ] yo etaÌi i t c oD c erns y oü kotal a concel n v. [k oh-tâ' -l al : yo'1 l eh-ea'-Iêe n. ngombi I n-goh-Ínbêe] concêrt n. makango Ina-ka'-ngoh] concublne lee-ka-nga_neel n. llbumu likanganl constLpation I lee-boo-Ínoo 2. v . moh-l a_mbee] kuku, nol ambi l k oor-k oo, cook 1. n. oz al i k ol amba w hat arè y ou c ook l ttg? kol amba [koh-l â'-nba]: nee' -neel ni ni ? [oh-za-l eê

copPer

.t4 departuÌe

.""-,"-r,"r, 1 [ji?:;:r!, $#." :j,"?iFi""í":È:"i; .;##'ï"":;:;t;orle;_t"o,_.""r ::iËff i: ""iíl^-,1;.1:="ill:ii iián-*.n-"""'r 2. v. kokosora r kohra,-nqà ::iït,""' :'il:J, ili', l " -,Il:.1::

desert

l5

earÌy

""$:í.":. ,:;:i5lit:S;l"i;-"",

,ffi::",i:i;:rl;'ii;i"i;i3li;'ii"'*"''"., Ii*:i" r:' ore v.. kokufã, r.""ã qr .r m ond

n.

di am an

t d e e _ a _ rã n J

rà ; "!ï'" die ãk'ku "r;:'t*li,liïïli;!:*tï;'i fx"À-r,

!3ïIï"';.'*!u;1i,.ãi:i|;i5';il.:lil-,151;l"f"inlltiio"n-,"n, iiil;itil!

ï:niillJl;:,ry:;:::í r,.;r"s:.,;:i".,". " -f*,ïïç;i,, :i;ï., ::ï'x, *jËïri!Éi:i;f :Ï:ïï:r:,": t";:;:í",ii;;:;:i:;:ï,

iï3t3,'"";.,'ãl,li,l" m::ï;

c ut

v.

kokara,

rmoh-Íne.se-noh,

r ""è "á - iii"n _ r ",- ta ,

ko h _ se _ sal

D

mË++xffiftË

jJ,ii..*"*;+*;i,:.;#', j 1r*ìru; "s;;t:;l-t;;, ^:Ìlã;:ã"\l;;;;: ;i;=";rïrn_,"

iift"í: "ï"ç:írF:tl, mon ok o y a -"ãl ou,,,;*oe",.",

:::;. {vaza, -nbâl

nddk o tpo,Ì_Lê,

moh_no_k o y a

bee na Ï"Ï':* :: ,{ji-ii*ç*;,'ffi q:,:ij,'1"ï:.9::;I:i'i,",

","'"i,i3; i.,:t!ï,''?:;i. l:ii.::;,i;:;:1"_i;.:;., i. ".*i j.{Ìi:,1: ;';*i:r;

vou'. ne okokosa neèi ; ^""i3iYl'"i:*"f:l:i'"li;f_:531 n., desenbeie rããr,j,._,ou-.er

ãiii".!;" ";:";,j:3:;:ï;i;j*r.",*"-,"",*o_roo

2. v. kobetentenbêrkoh-be,_rel ':H.,1;.,:,..;:Ë,i"l.ii;fl?., Ë?SÌ Ï: Ï;::1"í.ii:?li:,inoh-so io, êe.koh-nzal

"' :,âi;;i:;;:;" 1.1Ïi:i:*l'Jï"l:iïíË!: r;: il*:i"lr;"3;i-'""-""' rç;fi;fil-+';i:r:ii::1ÈiF:"' Ë::*" ]; ::ï- eh_k.h,.kêe ,.1*í#"i:|.:l-"1"*l[;_1!f,;ir,_"i:" -..,,

í::H"._ ;::i::

r :s*+,: -::,"":Ê,11"?;i:;ff "ltilÍ:fi",i::ii:j:iÍ*.1r"i:;;;11';.' r:i:i, SìFli:r*ii. s c t , drrur e

,.

kokata tikambo rkôh

n.

bokêi

tb o h _ ke _ e e l

;:,,:l::lí:lii:l:!:l'.::;; ""'"'"' ::Ji"" eàc h

earry

adj .

adv.

m ok o,

y ons o

lnô,

nrU "n,rrr Im t.r,

k.

rr,t,".l

ya nâ_kee_Ìal

êarrangs êarringa

16 D.

mpete/nbuna

ya ÍÍatoi

farn I npe

|

-te/m-boo-ma

ya

|

earth n. nabeÌe [!Ìa-beh-leh ] êaat aalj. /n. m o n ye le ln o h - n yê h - Ie h ] B as È e a n . P a s i k â lp a r - se ê - kâ eas t , a a l j . m o l ê n b u, p a si tê ln o h - Ìê h - m b o o ' , pa,-see te'] eat v. kolia, Ir vê e à te n [ko h - ].ê e - a l: nal .ei - 1 i ya I na- Ì e h ' - e e ' ] ef f êc t s n. (good6) b ilo ko Ib e e - Io r - ko ] egg n , likel [ Ì e e- ke - e e ' ] ( a u b e rg in e ) eggpla n t n.n g u n g u tu I n - g o o - n g o o - È oo I erght aalJ. /tr. nÍrambe Imlra-nbehl y a y a , elder atlj. n ku Ìu tu n ko o - Ìo o ,- to ol Íya - ya r , êlec t rl c l t i ' Ã. m o n iÌi, Io tr iki Ioh-tree-keel Ím o h - n e e - le e , els es h e r e a a l v . e s lka ê su su [e h - sê € t- ka . e h - soo-sool e[ergency n. likaúa lee-ka-mal I êúÉy aiu. úpanba lmpa-mba ] enil n . n s u k a I n s o o r - ka l êneDy n. nonguna lmoh-ngoo-na ] | engine E. notele I noh-te -le ] Bnglia h aiu./n. an g la is I sp e a k BD gl i 6h [a n g Ìê ]: nal obaka angÌ a i s I n a - Ì o h - b a - ka ] enjoy v. kosêpela I koh-seh-peh-1a] enough aalj. /aalv. ekoki leh-koh-kee] enler kokota, y. ko yin g e Ìa ko h-yee' -ngêh- Ia I Iko h - ko h ' - ta ' , entêrtainúênt n. llsano [ Ìeê-sa-nohl êv en âtlv. a t a I a r -ta l eveni.trg D. mpokwa Impohr -kçal ( n ) y o n so /( n ) yo so êv êrl' ailJ. n yo ,- so] In yo ,- n so . p!on. everytìody, -one bato baÌrso/nyonso, Ínoto na úoto lba-toh ba-Írso. noh-toh na moh-tohl êv ery a ì a y aau. m l k o Ìo n yo so lm e ê - ko - fo n yo ' - so l pron. êv ery t h i n g n o b lm .b a , n yo n so Ín o h - b e e - n b a , nyo'-nsol ey ery r h e r e n. b l s ika b in so Ib e e - se e r - ka ' b e e -nsoj êr.chaDge v. kosonbitlnya I koh-soh-mbeê-tee-nya ] ex c us e n. b o Ì l m b l si I b o h - 1 e e - n b e e - se e ] ex pena l v e âaU. n È a Ìo m in g l, yâ m o tu ya [n ta ,- Ìo h mêe-ngee, ya moh-too'-yal ey e n. llso I l e e ' - so h l

F f ac e n. elongi l e h - lo h - Ír g ê e l f,actory n. naboma Ima-boh-ma] f alt h n. (rel.) bo ya n b i tb o h - ya - m b e e l ( alown) v. fall kokra tÈ has lkoh-knra-al: ns e l e k l r e h r - e e ' na n se h ì f am lly !. liboeâ Í le e - b o h ' - ta l far aitj. Ínosika [moh-see-ka]

fallen

êkÍrei

na

' 17

forest

fatú n. elanga I eh-Ia-nga l farmer n. moto Íra bllanga wa bee-la-Ìrga] [moh-toh fast 1, n. (go w i thout fooal ) nti ôgo 2. adj . tntee-ngohl (qui ck) noki Ino-kee' ] fat monene l mo h-ne' -ne ] atl j , father a. 1. (parênt) tata 2. (priest) sa[go tta-ta' l t sa'-ngoh' I father-i n-l ae n. noh-bar-Iêe] bo k i l o mobal i . fboh-k ee-l oh' fear 1. n. nsomo [ns or-no] k oy ok a ns ono Ík oh-y ohr-k al 2, v . FebruaÌy tr. febuari tfeh-boo-a-reel feel nay ok i nal amu v. koyoka [koh-y oh' -k a]: r feel reII Ina-yoh' -kêe ma-l ar -nool (nusi c fêsti val n. e tc .) ey enga [eh-y eh-nga] fetLsh pri est ô. ng aÍrga-nk i s i In-ga-nga nk êe-s ee] fêver n. fêfêÌê, mo l unge tfêr-fe-Ie, moh-too-ngerI pron. (pl .) few atl j . /pron. moke tnoh-k er1; a fes bâs us u I ba-soo'-soo ] fi el al n, l i sal a l ee-s a-l a] I fi ght 1. n. êtunba [eh-too-mba] k obunal a, k obuna 2. v . koh-boo-nal 3 k obunda tê [te' ] al onrt f,i ght l koh-boo-nda, ftl e n. (tool ) nosl yo l moh-s ee-y oh] fi l l v. kotoüdi sa I k oh-toh-ndee-s a I fi nd kokuta l koh- k oo-ta]; k oz ç a tk oh-z nal v, fi nat (agai n) v . fi ne n. (money) l oÌnande Il oh-ma' -nde] fl D ger n. (body) nos api l moh-s a-pee] fl nLsh v. kosj -Ìj .sa, k os uk i s a I k oh-s eê-].ee- s a, k oh-s oo-k ee-s a I : tt's fLnl sheal esl l l s l I êh-s ee-l ee-s eel fl re a. moto [mo' -to ] pes el e, fi sh n, nbi sl fl s hêl nan n, moboni -nbi s i [m-bee' -s ee]; moh-bo l -ínee ] Ipe-se' -l e, fi t v. kobonga, kol o ngobana Ik oh-bo-nga, k oh-1o-ngo-ba-na ] fl ve aal j , /n. Íni tano Ineet-tar-noh] fix v. kobamba I koh-ba-mbal fl ag n. bêndêl e, daÌapo Ibeh-nde-l e, da-l a-poh] fl ooi n. 1. (of room) mabeÌe tna-beh-têhrl 2. (s tory ) etal ak a I eh-ta-l a-kal fÌour n. fufu, ínote k ê Ífoo-foo' , noh-ter-k el fl orêr n. fuÌe1e, nbe tfoo-1e-l e, mbehl fÌu n. (i nfl uenza) mol unge mabe npe k eÈ uk etu Ímoh-l oo-ngê' úa-beh' mpeh keh-too-k eh-too l fl y 1. n. (i nsect) mok angi Ínoh-k a-ngeel 2. v . k opuuÌbw a l koh-poo-mbw al fol.lon v. koÌanda t koh-Ìa-nda l fooi l n. bl tel Ibee-l êh' -eel foot n. (body) l okol o Il oh-k oh-l ohl fooÈ baÌl ú. bal e, ndênbo tba' -l eh' , n-deh-mbohl y a na-k oh-l oh] footpatb n. nzel a ya mak ol o [n-z eh-l a' prep. for npo na/ya [Ínpoh na] forbi al k opek l s a v. (prohl bi t) I k oh-peh-k eê-s a ] foreLgn atl j . mopaya , l i banal a Ímoh-pa-y a, Ieê-ba-ndal (p1.) maÍnba forest n. zamba [za- nba],

forgêt

9rounalnut

f orgê t v. k o b o s a na , ko b u n g a ( ko h - b o h - sa - n a , koh-boo-ngal f ork n. n k a n y a t nka - n ya Ì f our adj. /n. ninei In e e r - n ê h - e ê l f rêê m p a n b a, n so n i Ir Ìr p a - m b a , n so - in e e ] ailj. F riday n. m o k o Ì o ya m ita n o tn o h - ko - to ya m ê ê-ta'-nohl f Ì iena l í. d i , m o n in g a , n d ê ko Íd e ê , n o h - n e e - nga, n-deh-kohl frog n. nonbenba t noh-rnbeh-mbal prep. f rom u t a t o o - ta l f ront n. b o s o , Ì ib o so Ile ê - b o h - so h r ] fruit n. nbuna t l 'ÌÌ-boo-ma (up) kotonda f uI I 1. aAj. 2 . v. b e fuII Ito h r - íd e e ] - t o nd i it' s f. ê to n d i Íkoh-toh'-ndal: Ie h - to h r - d e e ]

G game n . l . ( p Ì a y ) Ìisa n so 2 . ( ani i nal s) boki Ìa tle e - sa - n o h l I bo h - k ê ê ' 1 a Ì gas ol i n e n. e s a n zi [ê h - sa - n ze e ] gaz el l e n. n b o f o ko tn - b o h ' - to h ' - ko h ' l geogr a p h y a. z e b i za m o kiÌi Ize h - b e e za m o h-kee-Ìeê-] geolo g y n. z e b i za m a b à n g à Ízê h - b ê ê za n a - b ar-ngarl v. {obtain) ko zlr a tko h - zlr a l: I çr e t n a zw i tna-zl reel ; 9êt gêt a l o e n v . k o k ita [ko h - ke e - ta ] gif t n. (present) lib o n zâ lIê ê - b o h - n za l ginge r n. t a n g a w i si t ta - n g a - we ê - sê ê l n. e l e n q ê / m wa n a m wa si te h - r e - n q e ' /n !r a ' - n a m$rar-seêl s irl giv e qi ve to v. v. k o p e s a , ko ka b a [ko h - p e r - sa , ko h - ka - b a]; k op e s e l a I k o h - p e ' - se h - fa l glat l adj. ko se p e Ìa Íko h - sê h - p ê h - Ia l: b e g . v. I'm q. nas e p ê Ì i Í n a - s ê h - p e h - Ìe e l glas s n. nzinzi t n - ze e - n zê e I go v . k o k ê n a l e Í k o h - ke - n d e l: gone nâkei I' n g o in g /r ' vê g o o u t v. ko b im a tko h - b ê ê - n a ]; [ na - k e - e e ' ] ; 90 up v. k or n a t â t k o h - m a t a' l; ko kita tkoh-kêê-tâl 9 0 ilo wn v. ( goat n. n ) t a b a t n ta - b a l G ot l n . N z â Í n b e t n - za ' - m b e h l n . w o l o t l r o h - lo h l s oÌ d good a d j . Ìn a la m u tm a - 1 â ' - m o o l -Ianu, gooal b y e n . / i n t . 1 . ( b id fa r e Íê Ìl) ke n d e ke nal amu tke-nde'-kê' ma - I ã ' m o o l 2 . lsla y we ìl) tika la n a la r n u Íteer-ka'-Larl nbiloko tb e e - Ìo ' - ko l s oot ls grant ìf a È h e Ì n. q.nothêr t ata n ko ko Ita - ta ' n ko - ko l; n. nÌai na nk o k o t m a - m â ' l grape f r u i t p â np lê n o u sse n. Ip a - n p le - m o o s] gras s n. Iititi [Ìê e - te e - te e ] gray aalj. rnbwi tn-bvree l grêên m o b ê s u [Ín o h - b e h r - so o ] adj. qroun d n. n a b e l ê tm a - b e h - le h ' l groun a l n u t n. n g u b a In - q o o - b â l

guava gìrava n. Ìi pel a gun n. bondoki

19 t ree -pehr -Ìa l tboh- ndoh' -k êel

E hai r n. nsvêi , nsuki tns w ehi -ee' , ns oo-k êej hâl f n. ntei , ndanbo Inteh-ee, n-dâ-ÍnbohÌ haD rer n. mal ato tma-Ià-toh' l hand n. Ioboko t l oh-b o,-k ol happi nêss n. esengo, bofamu teh-s ê-ngo, boh-1a,-mool harbor n. nsel e tnsêh-l ehl hard aaìj ./adv. mak as i tma-k a' -s êêl -kasi , hat n. (cap) enkoti Ieh-nk oh-tee] hate v. koyi na t koh-y ee-na l have v. kozal a na, koz i ra tk oh-z a-ta na, k oh-z w al pron. he a- tal : he i s àz ati ta. z a-teel head n. moto {noh-toh' l hêaal acàê n. mpasi ya noto tÍnpa' -s êê y a rnoh-toh' l hê-al th n. bokol ongono t boh-k oh' -Ìoh ' -ngoh' -noh' l hear v. koyoka tkoh-y oh' -k al : r hear nay ok i Í;a-y oh' -k eêÌ heârt n. notema tmoh -tehr -na l hêat n. moì unse tmoh -too-ngê' l heavy âdj . moz i ro tmoh-z êe-rohl -zl Lo, hêÌp v. kosafi sa Iko h-s a-l ee-s a] hen n. nsoso Ínw asi tns oh' -s oh' rÌnra,-s êe l her, hêrs ye tyeh'l 1. pron. i t' s y ango na y e ty â_ns oh' hers nal 2. adj . her ba g s ak i y a y e ts a' -k êê nãt; rrêrs el t pi onyê moko Ímo'-ko'l herb n. Ìi ti hi Il ee-te ê, -tee I heÌe adv. aw a tà'-ual : i t' s here ez a-tÌ ôw a teh-z à-teel ; here I ar|! nqai oyo! tn-ga' -ee oh' -)ohl ; here i t.s y i nqo oyo tya-nqoh'1 (sth) hi al € v. 1. kobornba tk oh-boh-nbal 2. (o.s .) k oboi nbana t koh-boh-nba-na l hi gh adj . moÌâi t noh-Ia-ee' -l ai , l hi II n. ngonÌba I n-qoh' -mbar l hl ú pron. yê tyêh'l ; hi ms eÌf pron. y e mok o tmo' _k o' l hi re v. kofutêl a t koh-foo-teh-]a l hi s adj . na ye I nâ yeh' I : hi s book buk u na y e I boo-k oo na l hi Ê tory n. mokol o tno h-k oh' -Ìoht l hoe nnkongo Inkohr-ngohl hol al v. kosi mba t koh- s eê-mba l hol e n. Il bel a t Ìeê-beh' -Ìa' l hol i day n. êyênqa teh -y êh-ngal hoúe n. ndako t n-da ' -k oh l (di shes) homeÍúatl ê adj . bi l e by a êk oÌo tbee-l êh, by a êh-k o' -tol honey n. nzoi I n-zo' -ee ] hope n. eÌi kya t eh-Ìe ê-k y a l horn n. (of ani ÍÌal ) Ìi s ek e tree,s e-k el

20

January

hors e n. farasa I fa - r a ' - sa ] n. Ìopitalo hos pit a l I to h - p e e - ta - ]o h l m o h - Ìo o - n g ê ' l hot r Ì Ì o t o . m olu n g e { n o ' - to , aau. Ìo h te - lê hot êt n. Iotele [ ] (n)tènso, n so n g a In ta ' - n g o h , n - g o h - n g a] hour n. e p a i y a ngai teh-pa'-ee hous e n. n d a k o t n - d a t- ko h l: at my h. ya n-ga'-êêl h o ir m u ch ? b o n i? Íboh'-neê'l ; hor b o n i [ b o h ' - n e e ' ]: aAv. s a n g o n in i? how a r e y o u ? tsa - n g o h n e e ' - n ê ê l hunlalit y n. b o b a n d u Ib o h - b a - n d o o ' l n a za li na nzal â hunger n. n z a t a t n- za - la l: I' ú h ü n g r y nâ] I na- z a - Ì e ê boh-bêh-ngee hunt ing n. bokila, b o b ê n q i- n ya m a Ib o h - ke e - la , hurt v. hus ban d

(injure) k o zo ka tko h - zo h - ka l n. nobali IlÌìo h - b ã ' - Ìe e ]

pro n . I' m n a za Ìi I na- [nâ]: tn a - za - tê e l glâce I glas ] ic e n. s o k i t s o i- ke e l if conj. na-Ìar-dêe/ r'n itl n a za Ìi ÌÌìa ta d i/ko b e la iI I atlj. tn a - za -l ee n. b o ko n o Ib o h - ko - n o l k oh-b e ' - l a l r i l l n ess n o ki, sika lr a tn o - ke e r , se e - kar-w al innealia t ê I y adv. lnport a n t atlj. - n en e , m o n e n e [IÌr o h - n e ' - n e ] pr ê p . ka ti iÍ r lo h , n a . n a - ka - te e l t nf orn v. koyebisa l I ko h - ye h ' - b e e - sa to - nsal v. (mêd.) ko tu b a to n sa Iko h - to o - b a injec t ( p Ì.) p i n b w e Ì a Ip e ê - m b we h - Ia ], b ip imbw el a ins êc t n. prep. n a k a tl ins iat e tn a - ka ' - te e l kofinga ins ut t v. Iko h - fe e - n sa ] adj. e se p e Ìisi int erês t e a l t ê h - sê h - p e h - le e - se ê l n. Ì i nq isi int erpre t e Ì Í r e ê - n g ê e - sê e l lisolo int êrv ie r n. l Í lê e - so h - lo h ' k o b y â ! Ì g a Iko h - b ya - n g a ] inv it e v. eh-ngoh-meh- l ee I ; fe lo , e n so n e Ìi iron 1. Ír. (Ìaündry) lfe ' - Io h . k o n g o m â [ k o h - n 9 o h - in a ] 2. v . is land n. e s a n s a tê h - sa - n g a l pi o n . it' s e zari ê - , y â n g o Íe h , ya - n q o h ' l: it Ieh-za-Ìee]: ya n g o tn a - tê ' - kê e l n a t ê ki r'v e s o l t l i t n o k o s a it c h n. t mo h - ko - sa l n. mpêrnbe tnpe'-nbe' l iv ory

J

January

n.

Y a n u a ri

I ya- noo- a- r ee

]

Jesus

left

;Iesus n. Y ezu Iyêhr -zoo ] j êal ousy n. zuw a tzoo r-w al n. kopo l korpo I Jug yul i JuÌy Ir. l yoo-l ee] j unp v. kopi nbna Ikoh-pee-mbw a] yuni Íyoo-neê l ;tune o.

K kerosene pi tol o n. Ip êê-to-1o,1 X ettl e D. bi rtka Íbee -rêe-k aì key n. I i fungol a Il ee- Íoo-ngoh-Ìal *i l l v. kobona l koh-bo, -ma l ktnd adj . 1. (good) m al amu Íma-Ia,-mool 2. (s ort) ndenge I l oh-Ìer -nge ' , n-de' -nge.] kLng ú. mokonzi nobatl Imoh-k oh-nz ee moh-ba' -Iee] kisa v. kopçeprda tkoh-pwe-plral kttchen n. kuku l koo'- k oo] ki tfê n, ÍÍbel i [ÍÍr-be-l ëe ] knock j v. koboLa t koh-boh-ta knos v. koyeba l koh-yehr-ba]: I tìon' t k noÍ ôay ebi ter I Ina-yeh'-bee

IoIenqe,

te

L l addêr n. ebutel i Íeh ,boo-te-l eêl l ake n. êtl na teh-têe-mal l arb 0. nw a mpata nw a -a mpa-ta,l Ia.[e aalj. notengoÌi [moh-te-ngo-lee ] Iaúp n. mìrlnda Ínweê, -ndâI Ianal n. nabeÌe tma-beh-têh,l Iangüage n. Ínonokor Ìok ota l oh-k o.-ta] [moh-no-k o, l argê n. -nênê, nonen e l noh-nei -ne] Iast adJ. ya nsuka l ya ns oo-k l ; (pas t) eÌek i l eh-têh-k eêl : Ìaat yeek mposo etêki Impo,-s ol Iate 1. ai l j . 2. v . be l ate too-meh-l al k oumel a -umel i I koh-oo-meh-1a ] : I,n l . naumel i Ína-oo' -neh-Ieel l augh v. koseke tkoh-s ê-k el laY n. mobeko t moh-beh-kohl Iazy goi goi ai tj . Igo-ee-go' -ee] l eâf n. .l okasa tl oh-ka-s al , (p1.) nk as ã l eara v. koyekol a I ko h-y eh, -k oh- ta I Ieather n. kirirê t kr{'êê-re l l eavê v. 1. (abandon) k oti k a 2. (go al ray ) l k oh-k ee,-ta] kokende Ikoh-ke-nal e] l eft aal j . (hand, si de êrc .l y a nw as i IY a nw a' -s eel

re9 n. lokolo leq t Ì o h - ko h - 1 o h l Ì ês s on n. liteya I le e - te h r - ya l n a lin o Ilê ê - b a - zê e , n - d ê e - n o hl I enon n. libazi, letele, ÍÌo ka n a la t1 ê ' - tê - lê , m o h - ka -nda'l I et t er n. 2 . v. kobuka l okuta Ìo ku ta lie 1. n. (untruth) tr o h - ko o - ta ' ) ko la Ia t i e d o wn v. Íko h - la ' - ]a l t k oh - b o o - k a l ; lif e r. bonoi lboh moh-eêl (i .'êi ght) ( p Ì.) m in d a 2. adj . I ight 1. n. n Ì w i n da tÍn wê ê - n d a l ' ( b r iq h t) tê ' ]; sa a tsa-al 3. v. boz i t o t e I b o h - z e e - to h ko h - b a - mboh-Ial k o b a n b oÌa tko h - p e h - Ie e - sa , k ope l i s a , Ì ight ni n g n. m o n ka ta Ìi t n o h - n ka - 1 a - Ìê e l (si Íni Ìar) ( a s ) Ìo ko Ìa 2 . ai tj . I ik e 1. conj. tÌo h - ko h - Ia l Ìo ' - ko ' ] 3. v. (desi re, Ì ok o I a , t o t e n g e l o ko Ito h - Ie ' - n se ' r tikê n a fi ngi enot s i o n ) k o r i n q a tna-Ìee-ngeêl Iko h - 1 e ê - n q a ]: n. n s u k a t n so o - ka l linit n. ÍÌokoÌoto rÌÌoh-koh-Ioh-tohl l-ine t Ìistê n to nê yoka ngai t is t ên v. k o y o k a tko h - yo h ' - ka l: I y oh ' - k a ' n - q a r - e e l ( d in in u tivê ) mÍa Imv'a-al : Ì t t t lê aatj. - k e , m o ke tn o h - ke ' l; a t. happy n ! í a e se n so Íe h - se - n q o l ko h - fa - n d al : w e l i ve I iv e v. kozala, k o fa n d a Iko h - za - ta , na to fa n a li n a n d a ko n o ko tto - fa-ndee in t h e s a n e h o u s e nda' - k o h n o ' - k o ' l ya ma-soh-Ìohrl n. ì iv ing looú e sika ya n a so lo te h - se e ' - ka ' ì ons mo la i Im o h - la - e e l âalj. -tai, Ì ook v. kotaÌâ t ko h - ta ' - la l Ì orry n. k a m i n i o tka - m e e - n e e - o ' l lost my... I' ve I os e v. k o b u n g i s a t ko h - b o o - n q e ê - sa I : kobunsa Ì râb u n g i s i . - . t n a - b o o - n se ê - se e I ; sê t lo st v. n zê h - r a ' l nz el a t k o h - b o o - n g a ( ya ) ( o f ) n. ebêre lot : a lot te h - b e h - r e h ' l koÌi nga lov e bolingo 2 . v. 1. n. Ib o h - le e - n g o h l yo tn a - ]êe-ngee yo' l ; n a lin q i I lo ve yo u t k oh - r e e - n g a l : ko Ìin sa n a t ov e e a c h o t h e r v. tko h - le e - n g a - n a l gooi t t. bol anu t uc k n. s a n s e , k on zo Isa ' - n se h , ko h - n zo h l: b ã a l Ì. b o tÌr tu tb o h - to o - to o ' l t boh - r a ' - n o o l ; lus s ag e n. biloko Ib ê e - lo ' - ko l lunc h n. b i Ì e n a m o i tb e e - ]ê h ' tÌa m o h r - e e l

u n. Íìasini úac hin e [Íìâ - se e - n e e ] m aal a < l j . e l e r Ì ì a t êh - le h r - m â r l nailam n. madamu tna-da-moo l n. liloki úagic [ le ê - Ìo - ke ê ] m wa r - seel m aial n . mosalisi m wa si tm o h - sa ' r e e - sê e naiz ê n. n b o t o t m- b o h ' - to h l kosala, ko kê Ìa tko h - sa ' - Ia , ko h - kê h - lal nak e v.

(pI.) nan n. Ínoto/motu tno h-tohl , bato úanagêr n. moyangeÌi t ÍÌoh-y a-ngeh-Ieê I nany ai l j . /pronni ngi, êbêl e Inee' -ngee, eh-beh-Ieh' ]: hor nany? bonj .? tbohr-nê e' ì naÌabout n. (reÌ.) nk ok o Ínk or-k ol üarch n. nars Ímars l (s maÌÌ) market n. zando Iza'-ndohl ; l renz e ti ,re-nz el úarri age n. Ii bal â [ l êe-ba' -Ìa] narry kobaÌa, kol o nqa tk oh-ba' -Ìa, v. k oh-Ìoh-ngal narsh n. (l and) mobêÌa Imoh-be-1â] (church) túass n. mi s a Imee-s a] nat n. Ìi toko t l ee-to-k o' l natch n. 1, (Ii ght) fol ol o al i neti , ta-Ìee-mer-tee, foh-l o'-Ìol ; 2. (gamê) l i s ano [l ee-s a-noh] E ateri al n. (cl oth) el âmba teh-Ia-nbal D aÈ ter n. (affai r) Ii k anbo, z ambì, mpo I l ee-k a-ÍÌboh, z a-nbee, npohl : w hat's the n.? ti k ârnbo ni ni ? i t al oes n' t [nêêr-nee]; D. l i kaÍnbo te tte!l üay n. nai l me ] nay v. kokoka Íkoh-ko h-k al : I nay nak ok i l na-k oh-k ee]: nay I see i t? nâkok i k oÍÍona y ango? Ik oh-rÌÌo' -na y a-ngohr l naybe ai l v. mbel e tm-be-Ìêl nê pron. ngâi t n-ga' -eer l úeasur€ 1. n. Ioneko t l oh-ÍÌeh-k ohl 2. v . k opi ma, k omêk a l koh-pee-ÍÌ'a, koh-meh-k al neat n. nyaÍna [nya-ma] rechani c n. masi ni kt t na-s ee-nee-k ee l nedi ci ne n. nki si , m ono tnk ee-s ee, moh-nohrl D eet v. kokutana l ko h-k oo ta-nal i B eet (as ai n) k oz !íana v. Í koh-zl ra-na l reeti ng nl i sanga, ti k i tâ l ee-k ee-tal l 1êê-s a-nga, ni atatl e n. kati i n the n, k ati k ati l ka'-teel : nl al íl fe n. moboti si t moh-boh-tee-s êê l ni Iê n. kíIoÍnetel e t k ee-Ìoh-mer -te- Ie l úi l k Ir. mi Ìi ki , mabe ]e tmee-Ìêe-k êe, ma-ber-Ìel ni ni l n. mayeÌe tma-ye' -Iel pron. mi ne nal ya nga l Ina/y a n-ga' -eel : the book i s bi ne buku ya ngai Iboo'-ko o] ni rror n. tal atal a tta-ra-tat-l a1 ni sÊ v. kozanga i koh-z â-nqal úi stak€ 1. r. foti , ÍÌi k o tfoh-teê, nêê-k ohl 2. v . be úi s tak en kobunqa tkoh-boo-ngal y a l ee-boh-s ohrl üontl ay n. nokoÌo ya Ii bos o tmoh-k o-Ìo noneÌ' n. i nbongo, mos ol o moh-s o-Iol tm-bo' -ngo, nonsoon n. nopepe ya mol unge k ìÌi k i ti fmoh-pê-pe y a moh-Ioo-rgê i kêê-l ee-kee-l ee l úonth n. sanza I sar -nz a! ] B onunênt n. ekeko [eh-k e-k o] noon n. sanza t sa' -nza' l úore l i susu atì1./n. no noÌe l i s us u te Iter] tl ee-s oo-s ool : ( n )tonqo tntor-ngorl norni ng n.

úosquito

night

nos q u L t o o. m o n ku n g i, n b ê m b e le [m o h - n ko o - n g ee, n-ber-mbêr-têr úosquito net n. ínoslkitelê t moh-see-keê-tê ' - Iê l úot he r n. m a n a [n a - m a r ] not Ì re r - i Í - l a n n. b o kilo m Ì,ía si Ib o h - ke e - lo h ' mw a'-see] úotorbike. n. tukütukü, rnoto I too-koo- too-koo, -cylê moh-toh-ohl úoì'Irtaln n. ngoÍìba IrÌ-gohr-rnbar ] roürn i n g n. m a t an g a tm a - ta ' - n g a l lÌ ous e n. n p o k o [n p o ' - ko ] dout h n. n o n o k o lm o h - n o - ko ] úove v. koningana aÌon't Ínove koningana I koh-nee-nga-na ]: te tte'l j nov ie s n. s i n ê m a I se e - n e h - Ìn a ' üÌ . n. nobaÌi t Íìo h - b a ' - le e l ürs . n. maalamu lma-da-moo ] potopoto nud n. Ip o - to - p o - to ] mus ê u m n . ya n to r -kêel n d a k o ya n to ki tn - d a r - ko h nus h r o o n n. Ì i y e bu [Ìe e - ye h - b o o ] mus l- c n . miziki tr ÌÌe e - ze ê - ke e l nus t v. k o s ê n g e 1e n a [ko h - se ' - n g e ' - fe n a ]: I B ust 90 na s ê n g e Ì i n a k o k e n a ìe In a - se ' - n g e ' - le e n a koh-ke-ndeì nustache rÌ. Ínonzomba tnoh-nzoh-mba ] nut t o n n. n y a m a ya n ìp a ta ln ya - r Ììa ya m p a - ta ' l oy atlj. n a n g a i ln a n - g a r - ê ê ]: n y fa th e ! tata na ngai tta-ta'l pron. ny s e l f n g ai m o ko tm o r - ko r l

li

25 ni ne adj . /n. Ìi bw a t Ìee-bw a, l no ãi tj . /adv. /i r. tê l te,l : there' s no bread fi pa ez aÌj _ te I Ìee-pa êh-za-Ieel nobody n. moto i noko tê l moh-toh mo' -k o' te' ì nol .se n. nakêÌêÌe tna-k ê-Ier-l el none pron. moko te tno' -k o' re,l D orth aal j . noÌdi tnor-dêel nose n. zol o tzoh'-1 ohl not atl v. te [ter I '1. (money) note n. bi y e Ibee-y e]; 2. { Ínus i c ) noti tno-teel notebook n. kaye [ka -y eh] noti ce n. boyêbi si boh-y ehr I -bêe-s ee ] üothi ng pron. el oko tê, Ínpanba têh-1oi -k o tê' , npa-Írbal rfoveübêr n. noveÍnbere t noh-ve-nbe-Ìêl l ow aal v. si koyo, si k aw a, s as api Is ee-k oh' -y oh, s ee-k a' -!ra, sa-sa-pee I nu.obe! n. rnotango Ìnoh-ta-ngohl mokongeÌi -!ì ok oni t moh-k oh-nqeh_tee moh_k o_neê I

o oâsi s n. ya bi Ìi k i l i zi bâ tfee-z ee-ba v a bee-tee-k êêt occasi onal Ìy adv. mba-ta mok o nok o tm-bá-Ìa mo,-k o,l occuptei l adj . oki pê to-k eê-pêhi l OctobêÌ n. okotobefe Io-k o-to-be-Ìe] offi ce n. bi Ìo Ibêe- Ìoh] oftên atl v. mbâÌa mi ngj ., nok i nok i nee-nqêê, tn-ba-Ìa

ll nail n. (body) nzo n g o lo n g o In - zo h r - n g o h r - lo h r - ngohr] nâkeal ailj. bolumbu t boh-Ìoo-mboo l nam ê n . n k o m b o tn ko h ' - b o h ' l: n y n . is Jo h n nkonbo na yo u r n .? ng a i Z a t n a n - g ar - e ê za ' l; r h a t' s nkombo na yo narro , âalj. n o k e In o h - ke r l nat lo n a l l t y n. ya Ínoh-tohl e ko Ìo ya n o to Íe h - ko r - to near a a l v . p ê n ê p ên e , p e Ín b e n i Ip e - n e - p e - n e , pe-nbe'-neel nêc k n. n k i n s o tn ke e ' - n g o h ' l neeil v . koÌinga Í ko h - le e - n g a l nêêa l l ê n. n t o n g a In to - n g a ] nêv ê r a a l v . í n o k o lo ÍÍr o ko te tm o h - ko - fo n o ' - ko r têrl nêw a d j . y a s i k a lya sê ê - ka ]: n e e sa n tla ls aapapa ya si ka Ina-pa-pa ] (r)sango nees n. tn sa - n g o h l nêx t aall. m w a p e n e r e ko ya tm wa - a p e - n ê , e h - koh-ya-al : next seek n p o s o e k o ya tm p o ' - so l ( p r e tty) (good) nt c e aalj. 1. kito ko 2. maÌanu Ikê e - to r - ko ] ya n sa i Iya n sar-ee'] 3 . ( p le a sa n t) lna - Ì a ' - m o o l night n. b u t u t bo o - to o ' l

oi l n. mâfuta t ma-fó õ' -ta l okra n. aloÍrgodongo t doh-nqoh-doh-nqoh ì ol al ãal j . ya kafà l ya k a-ta' ]: an o. c oat k az ak a v a k ata hos o. are y ou? Íka-za-kal ; oz â11 na nbuta boni ? Íoh-z a-tee nâ m-boo-l a boh'-nêe'l ; I' n t€n y ears o. naz aÌi na mbul a zoÍni I na-za-l ee na z ohr-rnêê] on prep. o, na [oh, ral oncê atl v. mbâl a noko tn-ba-Ia Íío,-k o' l one aal j . /p!otr. moko Ino,-k o' ] oni on n. l i tungul u Í 1ee-too-ngoo-Iool odl y aal j ./ai l r. npenz a Impeh-nz a]; adv . s e, nde Ís eh,, n_aìeh' l open v. kofungol a, k ok angol a I k oh-foo-ngoh- ta, k oh_k a-ngoh_1a] or conj . to ttoh-ohÌ orange nr 1i l afa, nd i no []ee-Ia,-1a, n-dee-moh] othêr aatj . /I)ron. -su s u, nos us u l noh-s oo-s oo]: o. peopÌe bato rÌrosusu tba-tohl ; (pÌ.) pron. l as us u tl a_s oo_ãooj our, ouÌs aal j . /pron. na bl s o l na bee-s oh' ]: our hoüs e natak o na bi so In-da'-koh]; oufs etv es pron. bi s o mok o [no' -k o' ] out, outsi tìe atl v. na l i banda Ína l ee-ba-ndal oïner n. nkol o tnkoh -l ohì

pack

26

pocket

P pac k v. k o k a n g a , ko zib a ko h - zee-bal Íko h - ka - n g a , n . ( p a c k ê t) Iib o ke Í t ac k a q e Íle e - b o h r - ke h r l pain n. bolozl, Ín p a si tb o h - lo h r - ze e , m p a r - seel paint 1. n. n o k o bo In o h - ko ' - b o l 2 . v. ko koba l angl t a - ng ê e l tkoh-kohr-ba palac e n. n a l a k o ya b a ko n zi tn - d a ' - ko h ya b a -koh-nzeel paÌ D n. 1. (tree) Ìiin b ila 2 . (l eaf) ndetê I le e - ÍÍb e e - Ìa ] 3 . ( win e ) n sa n b a tn sa - m b a l t n- d ê h - r ê h l pant s patàÌo n. Ip a - ta - Ìo ] papêr n. n o k a n a l a Im o h - ka - n a ìa l parilo n n. p a Ìa d o I L ,o h - Ìê e - m b e e - se e, pa-Ia-do'] b o Ì i Í n b isi, parên t n. m o b o t i [m o h - b o h - te e l paÌ I la n e n t n. e b i m isa - n ib ê ko [ê h - b e e - Ín e e - sa mee-behr-koh] pa. rlo t n. n k o s o [n ko - so ' l n. naìambo t n-da-nbohl IraÌt part Ì ta l g e n. (blrd) e klr a e tê h - kva - e h t k o Ì ê k a [ ko h - le h - ka ]: p a ss th r ough Gabon nakoi eK a Ir Il Í t as s v . y a nz e l a G a b o n I na - ko h - le h - ka ya l n - zê h - la r pas s p o r t n. ê p e s a n ze la te h - p e r - sa n - ze h - la i l pat h n. n z e r a / n z i ra tn - zê h - r a ' l pat iên t n . ( h o s p i t al) m o ko n i lm o h - ko - n e e l pay v. kofuta I ko h - fo o - ta ] pay m e n t n. lifuta I le e - fo o - ta ] pêac ê n. b o b o t o tb o h - b o ' - to l peaau t n. n g u b a , n ka la n g a [n - g o o - b a , n ka - Ìa - nga] n. avoka t a-vo-kal Pêâr pên, p e n c i l n. e ko m ê Ìt t ê h - ko h - n e h - 1 e e l peopt ê n. b a t o / b a tu tb a - to h l pet rol n. ê s a n z ì [e h - sa - n ze e ] pharn a c y n. m a g azin i m a m in o [ÍÌa - g a - ze e - n e e na mee-nohr ] phot o n. foto, e Ìili e h - le e - le e l tfo h - to h ' , piec e n. eteni I e h - te ' - n e e ] plg n. n q u Ì u I n - go o - to o ] pigeo n n. e b e n g a Ie h - b ê - n g a ] pin p e D g e ] e I pê ' - n g e - Ìe ] n. pinea p p l e n. a n a n a si Ia - n a - n a - se e l pl. pe n . n o p e p e Í rn o h - p e ' - p e r l pÌ ac e n. (site e t c .) e sika Ie h - se ê r - ka r ] piqua n t aalj. b o k e n zu tb o h - ke - n zo o ì pit y n. n a ! Ì a [ n a -wa ]: wh a t a p .! m a wa n in i! [neê'-nee] plant ( pl . ) bi tw eÌê Ít. (botany) e to e le te h - to h - ê ' - Ìe ' 1 , plant a i n ( p l.) n . l i k e Í n ba t]e e - kê h - m b a l, m a kemba; (smal 1) ( p Ì. ) b ita b i et a b i te-ta-bêel, pÌ at e n. sani I sar-nee ] play v. k o s a n a , ko sa ka n a [ko h - sa - n a , ko h - sa - ka-na] pleas ê l . v . ( s â t i sfy) ko se p e lisa I ko h - sê h - p eh- l ee-sa ] 2. a a l v . p a l a d o , so ki o lin g i so r-kee oh-l eê-ngêeì Ip a - Ìâ - a lo ' , pÌ ot n. (land) ( p l.) t o p a n g o tlo h - p a - n g o h l, mpango poc k ê t n. ribenga, p o ke tl p o h -keh'-tee] [ le e - b e h - n g a ,

Ítoison

rabbit

poaso! n. ngenge tn-qe-ngel pol i ce pìrl usi n. Ipoo-Ìoo-s ee] poor aal j . noboÌa Inoh-boh-Ial pork n. nyana ya ng ul u tny a-ma y a n-goo-tool aatj . ekoki l eh-k oh-k ee]: Ítossl .bl e i trs not D . êk ok i rê tte'1 pot n. ÌÌìozaka [Ínoh- z a-k a] potato n. nbaÌa, l i bênge Iee-bênqe, ] Im-bar-Ìar, pottêry n. nbetê IÍn-be' -Ie' ì poüntl v. kotuta Íkoh -too-tal poüÌ v. (ti qui d) ko bonga Ik oh-boh-nqa] poeal er n. mputul u l m poo-too-Ìoor] pray (ÌeÌ.) v. kosambel a tk oh-s a-mbeh-tal prayer (p].) n. Iosambo Il oh-s a-mbohl , ns aÍnbo prefer v. kopono tkoh-po-nol pregnatcy n. zeÍÌt [z ehr-ÍÌêê]: pregnant s he' s az al i na z ei ni na] Ia-za-Ìee pretty aal j . ki toko k ee-tor t -k o l presi tl ent n. kumu w a Ìi bos o l k oo-noo w a fee-boh-s oh,] pri ce (n) tal o n. notuya, nta' -Ìoh]: íhar ts Imoh-too-y a, the p.? ntaÌo ezal i boni ? teh-z a-l êe boh,-nêêl prl est n. sango, nganga-N z ambê ts a' -ngoh' , n-ga-ngâ N _z a,-nbehl probleD n. Iikarnbo I lee-ka-nbohl plorúise v. kolaka t koh-Ìa-ka l pÌoual adj . Iol êndo tl oh-Ier -ndol pubri c ai l j ./n. ya bâto bans o [y â ba-toh bâ-ns o] pul l v. kobênaìa tkoh -beh-ndal punpki n n. ekutu teh -k oo-tool n. Ìi benga Imrse tfee-bêh-ngal push vkopusa tkoh-poo' -s al put v. koti ya t koh-t€ e-y a l pyÍtD y n. nopoto, mo tw a Imoh-poh-toh,, ÍÌoh-tw a' l

o quaÌrel quarter (P l .) queen gui ck qul ckl y qui êt qui te

v. kosl rana t k oh-s w a-nal n. (a fourth par:t) y a mi nêi [y a meê,-neh-ee]i (part of tow n) etuk â enenê [eh-too-k a êh,ne' -ne] n. nokonzi Ínwas i tmoh,k oh-nz ee m$a' -s eel na mbango Ína rn-ba-ngohl aal j . aatv. Íìbanso, nok ì tno-k ee' Ì adj . nyê tnyel aal v. (enti rêIy) ny e tny ê' -el

R Ìabbtt

n.

nsi mbi l i ki

t ns êê-nbee- ]eê-k êe l

raalio

rub

raillo n. radlo I ra-dee-oh] railio s t a t i o n n. b o a kisi n a n sa n g o Ib o h - a - kêe-see na nsa-ngoh] rain 1. n. m b u Ì a [m - b o o - Ìâ ] 2 . v. ko b e tê , konoko [koh-be'-te, koh-do'-kol: i t rlì Ìã in Íìb u la e ko b e te te h-koh-bê'-têì rainboe n. monama lnoh-na-na ] rat n. npo lmpoh'-oh ] lat e n. m b o t a n a r ta u x lm b o h - ta - n a , to h ] rae aalj. - b e s u , Ín o b ê su Im o h - b e h r - so o ] reac h v. (place) ko ko n e la t ko h - ko h - m e h - Ìâ l r6aal v . k o t a n g a lko h - ta - n g a ]: Ir ú r e a a tin g nazal i kotanga I na-za-Lêe l ( c a L r s e ) reas o n n. n tin a , n a ye le tn te ê - n a , ma-yet-rêl t ec ei l ' e v. k o y a nb a , ko zr a tko h - ya - n b a , ko h - z\,Ìal real a d j . n g o Ì a {n - g o h ' - la l rêfugee n. Ínokinêli I moh-keê-meh-ree l rêf us e v. k o b o y a, ko p iÍn a tko h - b o h - ya , ko h - p eer-rnal rêIigl.on n. nambi ma NzarÌbe lma-lnbee ma n-zar-nbeh] retluce v. (price) kobunola ta l t koh-boo-nohreDe|lbèr v. kokundofa motêma t koh-koo-ndoh-1a noh-teh'-mal rent v. kofuteÌa I ko h - fo o - te h - Ia I repair v. kobamba I koh-ba-mba] repent v. konlna Ikoh-íÍêe-na] (l ei nai nder) rêB t 1. a. (reposê) b o p e n i tb o h - p e h - Ín e e l; m o n t l k a Í n o b - n t ê e - ka l 2 . v. ko p e n a tko h - p êh-nal reat r o o r n. k a b ln e [ka - b ê e - n ê r ] reÈ u r a v. k o z o n ga I ko h - zo h ' - n g a ] rhêüDãti.sD n. Ìningai Ineê-nqa-eê] t ic h he's r. n a Ín b o n g o [a - za - Ìe e atì1.: a za ll na m-bor-ngoì rLc e !. Ì o s o t l o h r - so h ' l ( c o !r ê ct) rLght 1. atu. se n b o , n o la n u tsê h - nboh, moh-]ar-mool 2. v . ko Ìo n g a [ko h - lo h - [g a ]: be rlght th e stual ênt i s r. moyekolj. âlongi a - lo h - g e e ] Ir Ío h - ye h - ko h - 1 e e ( h a n d , si- d e e tc.) yâ m o b a Ìi tya moh-bar-l eel ; right adl. ya ya ] r. hantl loboko n o b a ti llo h - b o r - ko Ì t ng 1. n. Ì o n p ete kobete nsonga 2 . v. ( b eÌÌ) tlo h - m p e ' - te l n - g oh - n g a I t ko h - b ê ' - t e rt pê aaD. (frult) e te li te h - te h - le e l rls e v. (9êt up) ko te le tÌÌe Iko h - te ' - ]e - m ê ] ( sn a lÌ) r1v êr n. e b a l e te h - b a - Ie h 1 ; m o n g a la, tnoh-nga'-la' I roaal n . balâbala, r Ío fa li m o h-fâ-l êel Ib a - Ia - b a ' - Ia , roas t v. k o k a l a n ga t ko h - ka - 1 a - n 9 a 1 roc k !. (stone) Ìib a n q a lle e - b a ' - n g a ' l y a b o lj- n g o tya b o h - te e - n g o h l roran t t c aalj. roof n. m o t o Í l d o Ín o h - to ' - n d o l n. rooú sükü [ soo-koo] rope r. mokulu I noh-koo-loo ] n. (te1.) loaaty sa p e le tsa - p e - le ' l ya ko p o la [e h - p o - Ìe e , Ì ot t en e p o l i, ya koh-po-Ial aaìj. louna l aôj. z o l o n g a n o t zo h - Io h - n g a - n o h I ( m a s s a g e ) Í ub v. ko ko sa tko h - ko h - sa l

rubber

shine

rubber n. motopê tÍìoh-toh, -pehl rui n v. kobebi sa I koh-bêh-bee-s a ì ru.n- v. kopota tkoh-poh-tal k obongi s a i (s oc i ety ) Í koh-boh-qee- sa I ; run ay ay v . k ok i ma tk oh-[eê-ma] rusty aal j . egugi , ya k ogugâ [eh-goo-gee, y a k oh_goo_gê ]

s satl aal j . mal ta l ma-i tra]: Irn s âd naz al i k oy ok a nav ra Ína_z a_Iee koh-yoh-kal ; nazaÌi na maw a Ina-z a-]ee üal paul aai nt n. mosantu l ÍÌo h-s a-ntoo] S t. Mos antu pauÌ À l l S ai ntsr D ay B as antu bans o Iba-s a-ntoo ba-ns o] sal È n. nongw a, nonana Imoh-ngw a, moh_na-nal saD e ai l j . ata, -mei , s e, nok o Ia-ta,, Ìneh' -eê, s eh,, mo' _k o' ] sal tl n. zel o tzêh-l oht, (pt.) nêÌo sanal al À. tl papa tee-pa-paI I S ãtural ãy n. nposo, sabata [npo' -s o, s a-ba-Ìa] save v. (rescue) kobik i s a I k oh-bêe-k ee- s a 1 say v. kol oba l koh-l oh-ba]: I s ay nal obi [na_l oh_beê] school ô. kel asi , ete y eÌo eh-têh_y eh_]ohl Ik eh-Ia:s ee, sci êl ce n. zêbi I zeh- beel sc1ssors n. makasi Ima-k ar_s ee ] scul ptuÌe n. botêndi Iboh-te-rdêe] aea n. Ínbu [mboo' ] search for v. kol uka tk oh-l oo-k al a6e v. konono, -a. ko tal a Ik oh-no,_no, k oh_ta' -l a]t I see na[ìoni l na-mor-ne e]; s ee eac h oÈ her v . k omoÍl ono tkoh-mo-no-nol ael l v.. koteke Íkoh-te,-k el : al o y ou s el l ...? otek e...? kel Íoh-teraeIIêÌ n. moteki l moh -te,-k ee] senal v. kotona. koti nda k oh-tee-ndal ; Ik oh-toh' -na, sentl to v. kotindêfa ta ] : I koh-tee-Íldehsetra tt to nã ti ndeÌa ígai yângo Iteer-ndeh-l a, n-ga,-ee y a-ngoh' ] separaÈ e v. kosêsa Ik oh-s eh-s aj S eptêúber n. septembere Is êp-te_mbe-rel servant n. boi l bor-ee l sêi rve v. kosaÌel a I koh-s a-Ìeh, -Ia ì aeven aal j . /n. nsambo Ins a-mbohÌ 6êw v. kosono I koh-so-no] ahatl oe n. eÌi l i Ieh-Ìee-Ìee] shãke v. (shtver) kol ê nge l k oh-Iê' -ngel ahape n. (forÍn) Iol eng e l l oh-Iê' -n9êl arrarê v. kokaba, koka bol a tk oh_k a_ba, k oh_k a_boh_1al aharp aal j . (kni fe) mopotu tmoh-poh-tóo1 ahave v. kokoÌola I koh-koh-Ioh-Ìa ] pron. she a- [a]: she i s az aÌi ta-z a-1eel aheep n. même. npata tme,-me' , mpâ-ta' l ahl ne v. kotana tkoh-t a-nal

s hip

30

soltliêr

string

s hlp n. m a s u w a tm a - so o - Ír a l s hir t n. s e m i s i Isê - m ê ê r - se e ] n. shock notutano I moh-too-tsa-nohl s hoê n . ê k o t o Íe h - ko h ' - to h ' l s hop n. n a g a z i n i, b u tiki boo-tee-keel lm a - g a - zê ê ' - n ê e , | I n. s hor e Ìibongo Í Ìe e - b o h - n q o h l s hor t aalj. - k u s e, m o ku se Ín o h - ko o ' - se h ' ì s hou t v. k o n g a ng a lko h - n g a - n sa 1 ( s p ade) n. m p a u In p a - o o l s hov ê l s how v . kolakisa, ko m o n isa Iko h - la - ke e - sâ , koh-mo'-nee-sèl : m e . . . l a k isa n g a i... shov n - g a '-êel Íla - ke e - sa ( b a t h ) Í r . s how e r d o u ch e td o o sh l s hri n e n . ( s a n c t ua r y, to n b ) b o sa n b e le Ìo t boh-sa-nbeh- Ìeh- Loh l s hut v. k o f u n g a tko h - fo o - n g a l s hy âalj. â b a n g i [a - b a - n g e e ] n a za li s ic k aalj. I'ú s. ko b e Ìa Ín a - za - Iê ê koh-be'-Ìal s it le n. epai Ieh-pâ'-ee] s igh t s e e i n g n. m b o ka tb o h - ta r - Ie e b o ta Ìi n-bohr-kal s in n. s u m u k i tso o - m o o - ke e l s iúce atlv. u t a , b a n d a to o - ta , ba-ndal s ing v. k o y e m b a [ko h - ye h ' - m b a ]: I sin g nayenbi [na-yêh-mbêe] s inq ê r n. m o y ê mb i tn o h - yê h - Ín b e e l i r . ( u n n a r r ie d ) s ing l e n d u m b a , m o zê m b a Ìn - d oo-Ínba, noh-zeh-rìbal n. n d e k o n Í/a si tn - d e - ko h s ls te r n lr a r - sê ê l s is te Ì - i n - l a s n. sê m e ki, b o kiÌo boh-kee-].oh'l Ise - Ìn e ' - ke e , ( doim) v. s it k ofa n d a , ko za la lko h - fa - n d a , koh-za-Ìal : Ìet's sit tloín tofanda I toh-fa-nala] ya ma-soh-tohrl s it t i n g roon n. ê sika ya m a so l.o te h - se e r - ka ' s ix aarj. /n. Í Ì o to b a tm o h - to h r - b a il n. l o n e k o , ÍÌo ta n g o [Ìo h - n e h - ko h , s iz e m o h -ta-ngoh] s k in n. I o p o s o . p ]. n p o so [ Ìo h - p o h - so h , Ìn poh-soh] n . l i k o l o sky tle e - ko h - lo h ' ì s lee p v. koìaÌa Iko h - la ' - Ìa ] n p on g i [ÍÌp o - n g e e ]; s lee p y aalj. Ir o s. n azati koyoka npongi k o h yo h ' - ka ] Ina-za-Ìeê s lipp e t s n. s a p a to tsa - p a - to h l s f ip p e r y a a u . ( r oa d ) b o sê Iü [b o h - se r - Ìo o ] goigoi, s Ì or âalj. n a m b a n g o te tg o - ê e - q o ' - e ê, na ÍÌ-ba-ngoh te, l Í Ì â Ì e m b e Im a - fe ' - n b e ] s loÍ I y adv. s nal l adj. - k e , n o kê tm o h - ke ' l n. n s o l o tn so - lo ì s Í ne l l s nok ê 1. n. m o Ìin g a lm o h - Ìe e - n g a ] 2 . v. konêl ê l i kaya l e e - ka - ya ì t ko h - n e - r e s nai l n. l i b e f e k ete t le e - b ê - Ìe ' - ke - te l n. n y o k a I n yo h ' - ka l s nak e s nos n. m a i Í r a ka n g a n i [Ìn a r - e e m a - kâ - n g a - n e e ] s oap n . s a b o n i Ísa - b o ' - n ê ê l s oc k s í. soseti Íso h - se r - tê e l p e - L e-pe-te] s oÍ t adj. m o t a u , p e tê p e tê [m o h - tâ - o o , n. s oÌ il i e r s o d a tso - d a r l

sone aarj . (unspeci fi ed) nok o tmoi -k o' l somebody, -one pron. noto mok o tmoh-toh mo' _k o' l sonethi ng n. el oko i nok o Ieh-Io-k o no' -k o' ] soneti úes aal v. nbâla na mbal a [n-ba_l a na, m_ba_Ìâ] son n. mw anâ mobal i tínw ar-nâ moh-ba' -ìeel sons n. Ìoyembo tl oh-y êh|-nbohL nz enbo { pI.) soon aal v. noki , si k aw è Íno-k ee, s êe_k ai -!ral sore n. bol ozi tboh -l oh-z eel sorry adj . i na\{'a tma -w al : r,n s . nâz al i k ov ok a Ínaw a Í na-za-Iee koh-y oh' -k aì soul n. (spi ri t) mol i mo tnoh-teê-nohl soüp n. supu t soô-pool (taste) sour atl j . bol ol o tboh-l oh-Iohl south atÌj . /nsudi ts oo-deel sparrow n. mokengêmboka I moh-ke i -nqê-mboh i _ka ] speak v. kol oba l ko h-toh-baì: do tou s . E ns l i s h? otobak â angl ai s? [oh-]oh-ba-ka angte ] spêci âÌ ya l ol ênqe ai l j . Iy a Ìoh-l e,-ns e' l spectacl es n. tal ata l a t ta-Ìa-tâ' -Ìa l (money) sp€nd v. kos i l i s à mos oÌo tk oh-s ee-Ìee-s a moh_s o_Ìol spi cy adj . bokenzu l boh-k eh-nz oo' I spi ri t n. efi rno teh -l êê-mohl tpi t v. kotw a tkoh-t w a-al spongê n. l i mbusu I l eê-nboo-s oo, l apoon n. Ìutu, Ìokel e l oh-k e-Iê' ] [Ìoo-too, sport n. Ii sano Ìêe -s a-noh [ ] spri ng n. 1. (\rater) Ìi z i ba [Ìee-z ee-ba] 2- (s eas on) ya íìbuÌa teh-l eh-koh y a nboo-Ial stand (up) v. kotême , k oteÌeúa, -me tk oh-tê' -me, k oh_ter_Iê,_nel star n. monzoto t mo h-nz o' -rol start v. kobanda tkgh-ba-ndal stati on n. totene t Ìbh-tê,-mel stay v. (remai n) ko tl k al a tk oh-tee' -k a-l al : eê,11 s tav here tokoL i kal a a$,â ttoh-k oh-Lee-k ã-Ìa a' w al s!9al v. koyi bâ l koh-y ee-ba]: hê has s tol en ay i bi [a_y ee_bee] stl ck l . n. nzete l n -z eh-teh' l (to s rh) 2. v . k obanaìênà (to a w onan) tkoh-bâ ndeh-rnaJ i k obanda tk oh-ba_ndal sti l l adv. se, nai no Is ehr, na-ee-nohj : he,s s . i ÌI az al i se kobel â t a-za-l êê k oh-bêr-l al (of sti ng n. i nsect) nonz ube Imoh-nz oo-beh] stoúach n. Ìibunu t lee-boo-rÌìool stone n. fi bansa t l ee-ba-nqa I stoof n. (seat) ebonga Íeh-bor-nqal (Íned .) stool s n, (pÌ.) ny êi , s êIÌes s etl tny eh' -êe, stop v. koteíÌê t koh-ter -me l store n. buti ki , magaz i ni na-ga-z ee_neel tboo-tee-k eê, atorn n. ekumbaki I eh-koo-nba-keê Ì strai ght atl j . sênba ts eh-mbal strangeÌ n. Ínopaya [noh-pa-y a] street n. mol ol o, ba tabal a ba-Ìa-ba,-tal ti noh-Ioh-Ioh, ( n)si nga stri ng n. t ns ee-ngal

3Z

sElong

thank6

n a ka si [Ír ìa - kâ ' - se e ] s t rong atu, -kasi. n. noywkoli stualent [ Ítoh-yeh-koh-lee ] Ia l v. koyekoÌa stutly t koh-yeh-kohn p a r - se e l s uf f êr v. k o y o k a Ín p a si Í ko h - yo h i- ka n. sukali sugar I soo-ka-lee ] m o la to in o h - la - to h l s uit n. (costuÍìe) n. valizi s uit c as ê Iva - Ie e - ze e ] ya moh'-ee na-ka'-seêl e l e k o y a n o i m a ka si te h - le h - ko h m o i , m d e s e Ír ÌÌo h r - e e r m Íe r - se l s un n. e h - yeh-ngal loningo, e ye n g a tÌo h - m e e - n g o h , Sunalâ y n , s o t o t so ' - 1 o ' l s ure aalj . (boh-ka-nwee, moh- ta- ta-ba-na l motatabana n. bokaÍnr.ri, Burprise p o - to - p o-to] po tso p o to [n o h - ke e - le e mokili s narp n. v. kokombo tkoh-ko-mbol sweep ( candy) bonbon 2. ns rrêêt 1. adj. eÌêngi tê h - le - n se e l I boír - b o n ] nakokì n a ' - e e l: Ì can s. k o b ê t e , - ta n a i lko h - b e ' - te s eiú v. k obe t ê n a i I n a - k o h - ke e ] sw i tch on v. ko b o m a tko h - b o h - m a l; s s it c h off v . ( t i g h t) ko h - b a - mboh-l al k opê l i s a , k o b a m b o la tko h - p ê h - Ìe e - sa '

n. m e s a I n e h ' - sa l t âlrle m o ko n d o lm o h - ko h - n d o h ' ] n. (of aninaÌ) t ail ta ke thi s I' Ìì t ak e v. k o k a n a t a tko h - kâ - n a - ta 1 : m a ! Im a ' l ta ke ! oy o l n a o h ' - y o h ] ; to o nuch atobi sh e ta lks v. k o l o b a t ko h - Io h - b a l: t alk Í nin g l Í ì i n g i nee' -ngee l ta-toh-bee h ê ' s ta ll azal i Íìol ai mo fa i tm o h - 1 4 - ê ê l: t all aalj. -lai, Í a-z a - I e e l 2 . v. koneka t as t e 1 . È . ( g o o a l) ê le n g i te h - le - n g e e l I koh-íìêh-kal n t a k o t n t â ' - ko h l t ax n. n. ti t ea [tee'] ko h - Ia-kee-sa1 ko Ìa kisa v. koteya, t eac h Iko h - te h - ya , n. m o l a k i si t eac he ! In o h - ta - ke e - se ê ] n. birika t eapot Ib e ê - r e e - ka l n. t elev is i o n t e l êvizyo t te h - Ìe h - vê e - zyo ' l yêbi sa nsai ... n e ... te Ìl v. koyebisa ÈeÌ l t ko h - ye h - b ê ê - sa I : .-ôã

r-Âê

ì

z o m i tzo h ' - m e e l t en adj. /n. N- za ' - ÍÍb e h l nn d a k o - Nza m b e tn - d a ' - ko h t enple t ent ú. e Í Ì a I e h ' -m a ] azal i h e ' s str o n g e r than you t han conj. eÌeki te h - Ìe h - kê e l: yo ' l y o tâ - za - Ìe e n a - ka ' - se e m ak a s i e l e k i ko h sêe-nal : thânk k o t o n d o , ko sim a tko h - to r - n d o h , t hank v. yo ' ] y ou n a t o n d i y o [n a - to ' - Íd e e í Í êÌê si t hank s int. /n. tm e - le - se e l

that

33

that. 1. adj ,/pron. yango ty a-ngoh' l : Z. conj . te Iteh] . - Len-i o-K ol E nert n. boyi bi Iboh_ y ee_bee]

tTlí""1;;-.;:, th:.

.p:ol :

oanso tva ba-ntoh'l:

bango tba- ngoh' l ;

tool that

thlng

therr rathêr

theE s el v ês

pron.

êloko

yango

E aE a y a bango moko

then aal v. na nsi ma In a ns êe-nÌal (near you) there w ana l w ai -a-nai l ; (ov er there) kunâ .adv, l koo -nâ l : w ho's th ere? nani w ana? [na' _nee there he l; la ye kuna l yehr ] thêrêfore adv. ko, nd e tk oh,, n-dêh' l thê6e ai l l ./pron. baye t ba-y eÀ ' I ba- tbaj : they arê baz ari tbà-z a-reet !!t9r- cr91. cnrci ( adj . mbi nga I m-bee_nqal thi ef n. moyi bi Imoh- y ee-bèe I t'hi n aal j . nokê t moh-k ê' ì .. el oko Ieh-to,-k ol , (pt. ) bi tok o l l ri "g rnrnx v. kokani sa I koh_k a_neê_s a I thi rst n. (foi y a): r' n thi rs ty naz aÌi ,nposa Impoh' _s a' l na mposa I na-za-tee na] thts âdj . /pron. oyo t ôh' -y ohl : thi s nan moto oy o Imoh_toh] thoE e ai tj . /pÌon. bango (bã-ngoh' l E rÌÌead n. busi Iboo_se e] thrêê adJ. /n. ni sato Imee_s a,_tohl throat n. nonqongo I m oh-ngoh' _ngoh ' l thfough 1.-prep. na [na' ] go through 2, v . (fores t etc .) kokati sa Í koh-ka-têê-se I throe v. kobw aka tkoh-b;a,-k al thundêr n. nkaki I nka ' -k ee ] Thu!:sal ay n.. mokoÌo ya Ìni nei tmoh_k o_to_ y a neê_neh_êel rl cket n. ti ke I tee-ke' ] ti Te. (nl t.ns" n.. l nl a' -nqohl 2. { peri od) etek o . l .*9n1. 3. (occas i on) mbara rm-bâ-Ìal : a rone t. ,l :l :r:l l tkã-ra â shor t l ; t. s e s i k a .xara Is eh' s ee_k aj (gratui ty) ti p mâtabi s i Imâ-ra-bee' _s êe] _n. ti retl adj . r'n ti red natêÍnbi Ína_te_mbeel t'o prep. na, o Jnà, ohl tobacco n. ti kaya, tunbak o ÍIee_k a_y a, too_nba_k ohl today aal v. l e]o [ Ìe-Io' ] toe n. nonsai Ínoh-nsa -êêl togethêr attv. eÌongo Ieh-i o-ngo' ] (w .c.) toi l et Ìi bul u, k abi à ê-i ree_boo_Ioo, k â_bee_ne,l : vhere's-n. the tol l êt? k abi ne ez aìi $api ? Íetr_àa_fee w a' _páel tonato n. toÌnati ttoh-rna-teêl toúorrow aal v. /n. tobl tÌoh' _beel l o]êmu Í]oh-]êh-nool , (pÌ.) ndemu :9"?.r9. ". _(body) E onagÌìÈ adv. na butu I na boo_too,] too adv. r. {à1so, mp ê l Ínpehl (ex c es s i v eÌv ) 2. mi noi too bi g monene mi ngi tÍnoh_ne,_nél . Lmee-ngeet: tool n. esaÌe1i têh_sã ,_ l eh_Ìeel

tooth

31

usual

n. lino t oot h t lê e ' - n o h l n. mombai tmoh-mba-ee l toothpick na l i koÌo a t th e to p lìkoto Ina] t op n. [ ]e e - ko h - Ìo h ' ]: n. n k o ba t n ko ' - b a l t ort oi s e v. k o s i m b a t ko h - se e - m b a l t ouc h n a ka si tm a - ka ' - se e l t oügh adj. -kasi, n - b o h ' - kal ÍÌb o kâ tb o h - ta ' - Iê e n. botaÌi t ouÌ is n prep. na I na] towaÌals n. ÌitaÍìbala t owe l Í le e - ta - m b a - la l n q a l a Ín - sa - Ìa l t owe r ú. eh-ngoo-rnbal n. n b ó k a e n e n ê , e n g u m b a tm - b o h r - ka e h - ner-ne, t own n o Í n b o n g o In o h - n b o ' - n g o l n. t raaì ê ya bankoko tba-nko-kol ailj. trattitional n. engbunduka train t êh-ngboo-ndoo-kal 2 . v. m o b e n b o tíÌo h - b e h - n b o h l 1. n. t rav ê t t koh-beh'-mbal mobênbí tmoh-bêh-nbeel n. traveÌer ( p 1 .) m ie te Í Ì $ e t e t Ín we h - te h ' 1 , t ree ú. p a t a Ìo n. t rous e r s tp a - ta - 1 0 l ka m in io Ika - m e e - n e e - o ' ] n. (IoÌÌy) t ruc k Ín p ê h - n za r l atlj. s o l o . m p ê n za tso ' - Io ' , t rüe n. b o s o Ì o tb o h - so ' - Ìo ' I t rut h k o Í n ê k a t ko h - Ín ê h - ka l t ry v. n. m o k o lo ya m ib a le lm o h - ko - Ìo Tuès ô a y va mee-ba-l eh'] ( p e r so n ) in o b u Ìu tÍn o h - b o o - lo o l adj. t urbú t ê n t n. dendon I den-donl turkey k o b o n g o la I ko h - b o h - n so h - ta 1 t urn v. a a t v . m b a Ì a m ib a le [Ín - b a - la n e e - b a - Ìe h ' ] t wic e (pt.) mapasa Iip a sa t f lin ú . ( b ê d s , b r o th e r s) [Ìê e - p a - sa ], k o ka r Ìo la lko h - ka - m o h - Ìa l v. (arÍì) t i. is t Í ì i b a lê t wo atlj. /n. lm e e ' - b a - Ìê h ' ]

u ebe teh-beh'l ugly a(lj. Ì o n g ê n b u Ilo h - n q e h - n b o o l Ìr. uÍ bre l t a n o k o I n o ' - ko ' ] unc l€ Ír. p r ê p . n a n se ln a n se h ] uÍ t t le r u . e a ch other v. v. k o yo ka tko h - yo h ' - ka l; uniì e r s t ã n d t koh-yoh' -ka-na ì k o b o to Ìo ê Ìa n b a t ko h - b o h - to h - 1 o h eh-ta-nba1 unt lr e s s v. m o h-ne'-nel n. k ê Ìa si m o n e n e Íkê h - la _ se e univ e l s i t y v. kokanqoÌâ l unpãck I koh-ka-nqoh-Ia pr€p. t e e Íte h ' - e h ' l ünt il n a tiko lo a t l v. up, ú p s t a i r s tn a le e - ko h - lo h ' l n. m i n y a , Ìn a su b a tm ê ê - n ya , n a s- so o - b a l urine us p r o n . b i s o l be e - so h ' l kosàIeIa us e v. I ko h - sa ' - ]e h - Ìâ I y a n o n ê sê n o [ya Ín o h - m e - se - n o h ] ailj. us ua t

kovokana

valley

valley

n. mbwaku tn-bwa-koo l ntal o, moLuy a l ntã' _Ion, rnoh_roo_y al _"_i I: vegera-oreÊ n. ndunda tn_doo,_ndal -1. veranda n. nìbal asani I n-ba_ta_s â' _nee ì very aatv. mi nqi l nee -ngee I vÌIrage n. mboka I m_ boh' _k à ] vi si t bol ati , l i pay a i tor,_tu' _re", Ìee-pa-y a I 2. v . ko!ata-1.-n.. Ikoh_tà, _ ta j : r,d Ii te nâÌi n91 k otaìa.. . I na-Iee-ngee I vi si tor n. nopaya Imoh-pa-y à I vol ce n. l o]ãka (pI.) tl oh-Iã-k al , ndak â tn-da-k al v()rcano n. ngomba-mo Lo tn_goh-mba Íno' _to1 voúl t v. kosanza t ko h-s a_nz a l

rai t v. kozi l a tkoh-zêe_l al : IrII w ai t here tna-ko-zee-ta â'_ual i l J al l for ne z j l â ngai t ze ê - r a ' n-ga.-eel íal k v. kotambota Í ko h-È a' -mboh-Ìa I : let's go foÌ a salk tokende kotambo ta t Loh-k e-ndel ral l n. efêÌo Íêh-fe-Ìol tant v. kol i nga Ikoh-I êê_ngal : r ,ant naÌtngi Ina_Ìee_nqee] nar n. etumba Íeh-too- mbàl ; '{ c i v i I) erumba v ã tãt ,l "i a Iya bà-ee m-boh' -R a ì earú ai l j . nÌol unge [Ín oh-too-nge' ] eash v. kosukol â [koh-s oo-k oh-]al : w as h thê c ar, D Iêãs ê sukota motuka, pâtado ts oo-k oh_Ìa' moh_roo_k a ;;:r;_ã;;i sal cJr l . n. (cl ock) sà rs a' -âl 2. v . k orar; i r."à Itã;_i "r eatchman n. nokensêIi , s i nz i ri tmoh_k eh' _"s ._rà", sater n. mai l ma,-êê] ""ã_"]ãá_r""f uaterfal l n. neta, bo eta tmeh-ta, boh_eh_tal (rour.e) tay n..t. nze tâl nz i Iâ [n-z eh_Ia' ] i. tman.ert ndengê Ín-de'-nqe'l pron. we to- ttohl : ee are toz ati [toh_z a_Ìeê] teak aÌl j . notau [moh-ta_oo] -tau, year v. Íkoh_Ia ' _taJ : y ou' re v eari ng a ni c e < f-res s -kotâtã orarÌ e-râmba ki toko Ioh_]a' _tee eh_l a_rnba k êê_to,_k oÌ reathe! n. el eko têh-teh-k ohl ïednesday n. mokol o ya mi s ato tmoh-k o-Io y a mee_s a,_tohl gee|( n. mposo [npo'-so] sêl ght a. bozi to tboh- z ee-toh,l sel cone J. tnt./n. boy ei botanÌú tboh_y eh,_ee boh_Ia' _mool ; 2. v. koyamba Ikoh-ya-mba ] w êl ] 1...aqv: 2. n. (l rarer) ìi bêra .maÌamu Ima-rã' _mool Íl ee-behr-Ìarl uest aal j . /n. el ozt têh-toh-z eel

36

vrlte

g e t set kopo]"o wet 1. ãilj. Í n a l - Í nâ i [m a ' - e e - Ín .) 2 . v. lk oh - p o - 1 o l n d e , ka n i [b o h r - nee, neer-nee, rhat aau. /p!on. b o n i, n in i, n-al e h , k a r - n e ê l : í. a r e yo u tlo L n g ? o za l1 kosaÌa ni ni ? nee'-neel k o h - s a ' - Ìa loh - z a - l e ê n. whêat b l e [ b l e hl y t k â [ y ee - ka ] rheel n. so ki Iso'-kee] 2 . co n l. when 1 . a a t v . t a n g o Ita ' - n g o h ] yhere aalv. /pron. Ìrapl lwar-pee] nar-nee, ka'-née] n in i, n a n l, ka n l [n e e ' - n e e , rhic h aiD. /pÌon. y hlt e ( n ) p e m b e tn p e - n b ê l Ínondel e 2 . n . ( p e r soÍr) 1. aalj. t úo h - n d e r - Ì e r l y ho, n Ì r o ú p Í o n . ka ' - n e e ]: sho al ts hêrè? Ír a n 1 , ka n l [n a ' - n e e , a ' - vr a l nan i a f a n a ì l a r a ? Ía - fa - n d e e ya n a n l lya n a ' - n ê e ]: w, book is thla? uhos e aaìJ. /pron. o h ' - yo h ] buk u o y o y a n a n l lb o o ' - ko o m p o h n ê e r -nee]t conJ. thatr s n p o n in i rhy aalv. nint, [n e e ' - n e e , y a n g o w a n a [ya - n g o h ' $ar-a-narl ehy n o n e n ê [n o b - n e r - n e ] wiale a a l j . rialoret v it low n. Í n v r a s i w a n o kb ya Im wa ' - se e wâ Ín o h - kbyal ; n. r n o b a Ì i w a r ì o kb ya Ín o h - b a ' - le ê l íì\r a si i.r a tib a la wif ê n. (spouse) [m Ír a ' - se ê l,ra tee-ba'-Ìa] y a z a n b a , m o se n zl lya za - n b a , n o h - se'-nzeel í t lt l âatj. na ba-nde-ke n. banyaÍna na bândeke ya zanba [ba-nyâ-ÍÌa rilittife ya za-nbal rin v. koÌonga ] I koh-toh-nga n. mopepe [ Íroh-pe-pe] ílnaÌ llnlnlsa rint lon n. I le e - n e e - n e e - sa ] ve ê - n o o l n. m a s a n g a , vin u In a - sa - n g a , wine ya mpee'-oh y a n p lo Ín a ka si Íê h - Ìe h - ko h n . e t e k o wlnt er k o t o m b e l a t ko h - to h ' - n b e h - ta l s Ls h v. sitch n. ndoki I n-do-kêe I prêp. Í n p e , na Ín p ê h , n a ì s it h t ê , ta n g o lte ' , ta - n g o h l s Lt hou t atlv. git nes s n. n z e n e n e ke In - ze ' - n e ' - n e ' - kê ' ] n. mt{asi Inlrar -seel ÍoDalr likamwisi eontlerful aatj. I tee-ka-mi,tee- see I s ood n. n z e t ê , m iíe te Ín - zê h - te h r r n we h - te h ' 1 , (f ir e w o o d ) n k o n i t n ko r - n e e l n. llloba roral t l e e - Io h - b a l 2 . v. ko sâ Ìa eork 1. n. n o s a l a [Íìo h - sa ' - Ìa ] h e ' lÌ k o s â te ta wor k f o r v . Íko h - sa ' - Ìe h - la l: m o h - sa ' - 1 a ] n g a i m o sa la In - g a ' ê e ' ak o s a l e l a n. mokili s orl" t l Í m o h - ke e - le e I ÍÌonkusu t noh-nkoo | -soo' l sorú n. v. k o p a n g a na Iko h - p a - n g a - n a ] s orry Â. (cut) n po ta Ín p o h r - ta r l eount l yo u s. lt, sill k o z i b a Í ko h - ze e - b a l: v rap v. p a - la - d o r I y an g o , p a l a d o ? Í ya - n g o h '

37

zooÌogY

vÌi t6 v. kokoma Ikoh- k oh-maj ; Íllte to v. kokonefa t koh-koh-meh'-Ìal : eri te to ne k otnel a ngal I k oh-meh' -Ìa' ô-ga'-ee' l sÌong (i ncorrect) l . adj . Íni k o Ìmee-k ohl 2. v . be el onq ( mtstakên ) kobunga I k oh-boo-n9ã ]

yam_ n. ekeke, esapa Ieh-k e-k e, eh_s a_pa] yartl D . (neasuÌe) yadl ty a' -deeì n. nbuÌa, mobu Y ear (pI.) l m-boo.-ta, moh-boo,], íri bu: thi s y. oyo tohr-yoh l ; l as r y . _i èãt; mbuÌa àrei .i i "r,-ret .nbul a next y. nbul a ekoya Ieh-k oh-y a_a] yel l oe adj . so, mosuk u ts oh, moh-s oo-k ool yês aal v. i yo t eê'-yoh l yeateraÌay ai tv. fobt tl oh' -beel yê! (sti l l ) nal n o, s e Ina-ee-noh, s eh' ]: not y êt nai no 9dv: te t te' ì you pÌon. r. (subj . ) (pl ., bo- tbohl : o- Iohl , y ou...? are ozal 1? [oh-zd-Ieel 2 . (obj . ) y o ty o' j , (pt. ) bi no Ìbêe_noh, ]: I see you naÍnoni yo [na-mo' -nee y oi l youfrg aal j . el enge I eh -te-nge, ] yol tnqgr aatj . l êki y . brothêr/s i s têr t]ê h-k eel : rdek o l ek i tn-deh-kohl yoyÌ, yol rf9 adj . /pron. nà y o [nô y o' 1, (pr.) na bi no l na oee-non l : youÍ shi rt s emts i na y o Is e_nee' _s ee], it is yours yângo na yo ty a-ngoh,l yoursel f pron. yo mok o [mo,_k o,l , (pÌ.) bi no nok o l bee_noh,l youth n. bol enge I boh:l e-nge' ]

z zone zoo (pÌ, ) mi ete;

n, .â._

esi ka Ieh-see,-k a' ], (pl .) bts tk a etuka ya banyaÍoa y a z amba Ieh_too_k a

zool ogy zebi 1. na ba-nde-kel l koh-sa'-Ìal i rork for Í[e

pl ease?

okozi ba

za bany ana na bandek e

y a ba_ny a_ma y a

tz eh_bee

z a ba_ny a_na

39 LINCÀIÂ

_

ENGLISE

À a- [a] pron. he, sh ê. i t: al i úeti Ia-Iêe-ne,-teel n. ananasi Ia-na-na, -seêÌ n. avoka [a-vo-ka] n. pêaÌ âta [a-ta-a] adv. ev ên avLo [a-vee-o] n. ai rpl ane ãsa [a'-w al adv. her e

az al i ta-z a-Ìeeì ÍÍatc h (Ìi ght) pi neappl e

tìe, s he,

it

is

B pron... they: baz al l Iba-z a-ree] they âre P ". I9"1. baboti n. (pÌ. ) tba-boh'-teêl parênrs oial(rsa I rra-kee-sa ] v. add bâl a tbar-Ia I v. mar ry batabaÌa. Íba-l .a-ba'-Ial n. road, hi ghw ay bãÌe [ba'-]êh'] (s porr) n. bafl banba tba-rÌbal v. repai r, iix, ç el d barbol a v . (Ínw i nda) (taÍnp) Iba-mboh-Ia] fi qht banalã tba-ndal v. bêgin, start: baaaftri koienba tba_ba-ndêê koh-yêhr-Ínbal thêy begi n to s l ng bani tena tbâ-ndêh-nal v, s tíc k to banga [bar-nga] v. be afrâ1d: naz al i k obangâ [na_z a_l ee' koh-ba' -nga I Ì am àfrai d bango Iba-ngohr] pron . then: naD on i bango tna-mo,_neel I see them; na bango Ina] adj . /pron. rhei r, rhei rs : i ata Íra bango ILa-ta,J Lhei r rather; adj ./pron. thos e: bato bango those people bango noko tmor-ko'l pron. thêíìs el v ês bankoko tba-nko-kol n . (pt.) grandparênrs barza l bar-za ì n. vêrandã E asantu banso l ba-sa-ntoo ba-ns o] n. (pÌ.) À ÌI S ai nts ' D ay baausu Íba-soo'-sool pron. (pI.) s ome; others n. (reÌ.) bapLi s n _D acrsrnu l ba-tee-seê-mo ol bato/batu tr. (pl .) peopl ê, m..r, perro.,s tbâ-tohl bato nyonso Inyo'-nsol pron. ev ery body , ev er baye bayê [ba-yeh] tba-yeh I aarj . /pron. thês thes e: ús i bay bayee It bar -s êe ] adj . v ,i c k ed, bad, u9Ìy _-be, nabe. tna-behi l beba tbeh'-bal v. curs e; bebi s a tbeh' _beê_s al v. bebe [beh'-beh] aal v. noú. at pÌes ênt beka tbeh-kai v. borrow bel a/bête v. Íbêr-Ial be i IÌ, sick: naz âÌi k obeÌa l na-za-fêe koh-be'-Ial I an s i c k /i tl

rui n

40

botinbisi

( fo o d ) b o il v . ( b ílê i) bet a ( b e h - l a l v. tr a ve l beE ba t b e h ' - n b a l ch a r m , a ttr a ct beÍ oba l b e ' - r n b a ] v . p u tÌ v. benda t b e h ' - n d a l n. fÌa q benalel e t b e - n d e - t ê l p a p a a b ê n g i n b e a Ipa_pa' a-behr-ngee ca ll: v. benga I b e h ' - n g a l fathêr h a s ca lle a l th e a ìo g m -bi Ì a ' l green r a i.,. fr e sh , unri pe. a a lj. -t res u, m o b € s u l n ì o h - be h ' - so o l kn o ck, h ít v. b e a t, str lkê , bêt ê/ be t a tbe'-tel v. sv,in bet e n a i t n a ' - e e l v. r in g bet e n g o n g a t n - g o h - n g a l { b e ÌÌ) v. sa ve ' ie scu e bik is a tbee'-kee-sal n . fo o d , d ish bile/ bil e t tbêe-lehr-eel di shes n . ( p I.) lo ca l/honêmadê bit ei b y a e k o l o t b y â e h - ko r - Ìo l d e se r t bit ik i tbee-1ee'-kêê I n. n. o fficê bilo Íb e ê - Ì o h l mêrchandi se g o o a ìs, b a g g a g e , thi nss, n . ( p ].) bt lok o Ibêê-Io'-kol g o o u t, co m ê o u ts: ü a a lo a b imi l a-bee-neel v. bina t b e e ' - i n a l úaaìo has gone out koh-bee-na] ko b in a Ito h - za -l ee to za ìi d a n cê : bina t b e e - n a 1 v . Í dê a r ê d a n c i n q yo Ìr ; p r o n. ( p r .) n a b iÍo bino l b e e - n o h ' ] tn â l adj . /P Ìon. yo u r hoüsê y our , y o u r s : n d a Ìô n â b in o tn - d â ' - ko h l ke ttlê ' te a p o t n. birik a tbêê-reê-kal b e e - n so l a a tv. ê ve r yw here bis ik a b i n s o t b e e - s e e ' - ka ' co o kie b iscu it, bis ik it i t b e e - s ê e - k e e - te ê I n . our, ours: p r o n. n a b iso In a l a d i./p ron. u s; bis o l b e e - s o h ' l o u r Ín o th e r nana n a b i s o t Í ì a - m a ' l prono u r se lve s bis o m o k o t m o ' - k o ' l pl antai n p Ìa n ta in s; e ta b i n. n. (pr. ) bit abi Ibeê-ta-bêe] ( m â kü ta ) n . b a n kn o tê , b iIÌ biy e t b e e - y ê h l l r h e at ble t b t e h I n . yo u : b o za li bo- t b o h l p r o n . ( p I .) tb o h - za - Ìe e l n. h u n id ity bobana l u t b o h - b a - n d o o l n . sh yn e ss: a b a n q i Ìâ - l bobanq i t b o h - b a ' - n q e e l a d vo n ly, p e r n a n e n tly bobeÌ ê t b o h - b ê ì - Ì e ' l p e a ce , kin d n e ss n. bobot o I b o h - b o h ' - t o h l n. lta te r fa ll boêt a t b o h - e h - t a l p iq u a n t sp icy, a ilj. bok enz u I b o h - k e - n z o o ] a ìiffe r e n ce bok es e n i t boh-kê-sêh-nee I n. n. h u n tin g bok t la I boh-kee-lal n. fa th e r /m o th e r - in - ta w bok it o tboh-kee-loh'l bok olo n s o n o Í b o h - k o h' - Io h ' - n so h ' - n o h ' I n . h e a lth n. iÌtn ê ss d ise a se , bok ono I b o h - k o - n o l n. d ia b ê te s bok ono b w a s u k a l i l b wa so o - ka ' - lê e ] ( r e l. ) $orshi p cu lt, servi cê, n. bok uÍ is i t b o h - k o o - m e ê - sê ê l lê n g th n. h e ish t' bolai Iboh-la-eer] ki ndness h a p p in e ss, n. bolanu t b o h - l a ' - n o o l so o a l lu ck' ( p 1 . ) ú a la n g iti bÌanket bolang i t i , t b o h - Ia - n g e ê - tê ê I n . n. bolens e I b o h - l e - n g e ' ] Yo u th n. e xcu se , p ã r a ìon bolinbi s i I b o h - Ì ê e - m b e e - se ê l

bottngo

41

bunola

bol i ngo tboh--tee-ngohl n. Ìov e; y a b. ty al ai l j . ronanLi--c bol ol o tboh-l oh-Iohl n, bi rternes s j aa1.' Ë tttér, s our bol ozL tboh-Ìoh'-reel n. pai n, ac ne, qi i et bol urìbu tboh-Ìoo-mbool n. nak ednês s ; adj . nâk ei ì bona Íboh-nal 1. v. kill 2. v . Íol oú ."i tc r, t* "t"ããt put out ( Ìi ght) off, bonba l bohr-nbal v. hi dê bonbana Ibohr-nbâ-na] v. hi al e ones eÌf bonoi tboh-mo-êêl n. Ìi fe bondel a tboh,-ndeh-1al v. as k for: nabontìel i el ok o nok o I na-boh ' -ndeh- l ee e h-Ìoi -k o no' _k oi ] r as k ror s ãrnãl tri ns boôdo tbor-ndol v. ca]m, rêÌi ev e bondoki tboh-ndoh'-keel n. gun, ri fl e bonga Ibo-nga] v. be s ui rabi e, be berl er, bongtsa tbob-ngeê-sal v. arrange, al i rec t, bongo tboh-ngoh,l Ir. bÌai n bongo_ tboh-ngohl (mas ànga) v. pour { dri nk ) r'ongol a Iboh-ngoh-l al v. c hãnge, rurn boni . Í bohr-nêe.r I adv. how , how nuc h, hoq, many ; whât bopel a Í boh-peh-Ià I adj . fanous bopeni tboh-peh-rneel n . repos e, res t D oponr Lbôh-po-neê I n. c hoi c ê bosanbel el o tboh-sa-mbeh-Ìêh-Ìohl n. s hri nê, s anc tuaÌy bosatra I boh-sa-na ] v. forqêt bosetu. I boh-se-l oo I ad j . ;Ii ppc !y D oso tboh-soh.l n. (nz oto) foreheâd bosol o tboh-so'-1oi l n. rruth bosoto: ya b. Iva boh- s oh-toh] adj . di rLy botâ l bohr-tãì qi v e bi rLh v. (Lo, botal i nboka Iboh-tar-l e e m-boh' -k a] n. touÌi s m, s i ghts eei ng bokaÍN i t boh-ka-mw ee I n. s urprrs e botendi I boh- rê-ndêê I ns c utD Lurê botoìo tbohr-toh-rohl v . (etamË a) undres s bow a tboh'-w al v. cure, heal boya Ibohr-yal v. rêfüs ê, ati s obêy boyanbi tboh-ya-mbeel n. (rê1., l ai rh boye/bongo. Íboh-yeh/boh ' -oh-ngoh' thus , s o, i n thi s ç ay I âdv . _bêê _s ee boyerri si I boh-yêh' notrc e ] nboyei t boh-yêhr -ee I n. arri v â: boyi bi I boh-yee-bee I n . theft bozi ni i o tboh-zee-ndoh'Ì n. areD c n bozl to n. Iboh-zêê-to] w ei qht bozoba tboh-zo'-bal n. i qnórar,e -c runc h bukô tboor-kãI v. breàk , buku l boo'-kool n. book buto tboo.l ol (l an9i ) adj . bl ue buna/bunda tboo-na/boo-ndal v. fi ghr: k obunc ta te t k oh-boo-nda te' I do not fi qht bunga Íboo-ngal v. Iose, ni s tak ê, forget: nabunqi nzela I am Ios t; r hav e l os a . rnà-D oo-ngeê n-nze_Ìà ' I D unora I boo-noh-]a I v. reduc e

busi

êtaka

42

th r e a d bus i t b o o - s e e I n . c Ìin b v. but a t b o o - t a l sh o p n. sto r e , but ik t tboo-tee-kêêl n. bu tto n but o [ b o o - t o ' ] n. n ig h t but u l b o o - t o o ' ] n. c a n d Ìe buz i l b o o - z e e l v. th r o !, bwak a l b w a ' - k a l (pl.) n. b o a t, ú a t o Íb lr a ' - to h l bÍ at o, ca ll v. in vitê , by anga t b y a ' - n g a 1

ca n o e

D n. fÌa g at alapo I a l a - I a - P o h ' ] v. b o r r o ÍÌ alef a l d e h - f a l n. t.urkey alenalotr tden-donl n. De cê m b e r t les ènb ê r e Í d e - s ê - n b e -r e l friend t li t dê e l n . dianond aìianan Í aìeê-a-man I n.

E it is, there i s it: ê za li e- t eh l p r o n . Ie h - za - fe e ] Ìive r n. ebale I e h - b a - Ì e h ] b e g in n in q ebant lê I i t e h - b â - n d e h - Ìe e I n . ugry adj. êbê t e h - b ê h r l ( o f): p te n tv nabonaki n. Ín a n yt a a lj. êbele I e h - b e h - l e h ' l Ì caught pl êntv e. y a n b i s i I n a - b o h ' - n a ' - ke e ' ÍÌ- b ê ê ' - se e ] of fi s h n. co r Pse ebêm b e t e h - b ê h - m b e h l n. eb€úqa [ ê h - b e - n g a ' 1 Pig e o n sto o f ebonqa [ ê h - b o ' - n g a r ] n. neapon, arm ebunel i [ ê h - b o o - n ê h - le e ] n . n . Ia d d e Ì: ebut eli têh-boo-tê-teel ú a ll n. ef et o Ì ê h - f e - l o l n. ek ek e t e h - k e - k e l Ya m n. monument êk ek o t e h - k ê - k o l Ín u sica l in str u m e n t n. êk enbe I e h - k ê h - m b e h ' ] e n o u sh , p o ssib r e a d j. ek ok l t e h - k o h - k ê e l n. b a ske t ek oÌ o l e h - k o - l o r l n. co u n tr y êk olo i e h - k o ' - Ì o l p e n , p e n cil êk onel i I eh-koh-rìeh- 1ee I n. b r a ce le t n. ek ono l e h - k o r - n o ] n. sh o e elot o [êh-koh'-hoh'] stoÌm êkuEbaki I eh-koo-rÍrba-kee ] n. ekutu ] n. PuÍnpktn I eh-koo-too p h e a sa n t p a ltr id g e r n. ek wâe [ ê h - k w a - e ] n. d a te , Pe r lo d elak a t e h - l a - k a l

ela.nba

etina

eta-mba, (pì.) bi Ìanba n. teh-Ìà-mbã' t c Ioth, nâteri al , fabrìc êl ânga I eh-Ìa-nga ] n. farm el êki _ Iêh-Ieh-kêel a dj . 1. pas t: npos o eÌek i tas ts tnpo' _s oÌ; $,êêk; 2. superl ati v e: z a az ati nak âs l el ek i úari y a i a_z a_ree John i s s rronger than rtrary _ma-ka'-seel êIeko Íêh-l eh-kohl nv r' earher, peri od, èeas on êl eko ya tyal prep. duri nq el ena teh-l e'-ma'l adj . màd { pers on,, rns âne êìenge Íeh-Ie-nge'l y oung qi rt, adj . boy erenqi qood Lds Le [êh-l e-n9êêl adj el i ki a/el i kya n. teh-l ee -k ee-y al hopê el i ti n. s hado!' , photo, pi c Lure l eh-l ee'-l eel el i no n. s pi ri t [êh-Ìee-mol el oko, bi l oko {pI.) n. rhi ng teh-Io' -k ol el oko moko trrìo',ko'l pron. s orÌÌêthi ng etoko te tte'l pron. nothi ng eIoIi Í eh-fo-Iêe I n. s uns et el ongi fac ê I eh-l oh-ngee I n. el oÍrgo Ieh-ro-ngorl atl v . tos ethêr: tok ok ênal e el onqo i .,e s naì | 90 Logerher Itoh-koh-kê-nde] el ozi têh-ro-zee I aal j ./n. w es t ena I ehr-mal n. tents enqbunaluka t êh-ngboo- ndoo -ka I n. crarn ênqon€Ii (for c l othes l l eh-ngo-mê-l eel n. i ron engonal o teh-ngo-ndo'l n. eagl ê ensumba [eh-n9oo-nba] n. c i ty , row n êngïongol o t eh-ng$oh- ngoh- Ioh I nc ân { of oi l ) enkoti nhat, c ap Ieh-nko-tee] êpai Iêh-pa'-êel n. s i al ê, part, pi ec e: êpai y â B i bi tya l at B i bi i s housê; at B i bi ' s epotu teh-po-tool adJ , di rty esako I eh-sa' -koh ] n. appÌaus e esal el i I eh-sa' -l eh-]e ê I n. tool esanbel o I eh-sa'-mbeh- 1oh ] n. c ouÌu esânga [ êh-sa-ngâ ] n. i s l and esanzi teh-sa-nzee I n. gas ol i nê esapi [ êh-sa-pa ] n. y am esêka t eh-sêrka I nfri end esengô [eh-se-nqo] r. happi nes s , gooi ì fortune: naz ati esengo tna-za-Iêê koh-y oh,-k al r ârn happy (pÌ.) esi ka, bi si ka prac e, s i te, n. Ieh-s êêr-k a,l z one esi ka êsusu {eh-soo'-s ool adv . êl s ew hêrê esi ka ya nâsol o tya m a-s or-1ol n. Ii v i nq/s i tti ng rooÍn esobe Íeh-sor-berl Ír. neadow etal aka (ndak o) n. Ieh-târ-l a'-ka'] bri dqe; etanaìa [êh-tar-nal aÌ n. benc h (s eat) etaútl aka Ieh-ta-nda'-ka l n, c upboarat. c tos êt eteÌi teh-Leh-Ieel ad j . (Írul t) { mbuma) rj pê etêni pi ec e t eh-têr -nee I n. | eteyel o I eh-têh -yeh- Ioh ] n. s c hooì eti na n. Ieh-tee'-mar] Ìak ê, pond

etoele

kaba

44

( b o la n y) p la n t èt oêI e n. [êhr-toh-er-ler] q r o u p o f h ouses n. et ük a l e h - t o o ' - k a ' l d ê p a r tm e n t, (of tovrn) q u a r te Ìs n. d istr ict, et ük a ê n ê n ê Í e h - n e ' - n e l n. wa r , fig h t et unba l e h - t o o - m b a ] €y ano I e h - y a - n o h l n. a n swe r , r e p ly fê stivãl ey ênga t ê h - y e h - n g a l n. Su n d â y' h o L id a y,

I. ( d o wn ) : Ìive , sit to fa n tìa ka na Zai rê f anala t f a - n d a l v. n a n i afantl i aea? n al we live in za ir e ; lt oh - f a - n d a - k a ú h o sits h e r e ? a-fa-ndêe a ' - !ta l lna' - n e e n. h o r se f âras ã [fa-ra'-sa] f ebuar i Ee b r u â r y I feh-boo-a-ree I n. n . fe ve t f ef êlê f e ' t -fe-te I ta la fu Ìe le f elere tfe-te-lel ( fo r clo th e s) n. i Ìo n f elo Ife'-1o] m a tch { Ìig h t) f ololo n. Ifo-lo'-Io] v. in su lt f inga Í fee'-ngal f ot l n. n ista ke Í foh'-têeì p ictu r e , p h o to f ot o Í f o h - t o h ' l n. n. flo u r f uf u I f o o - f o o ' l n. flo we r f ulele I fu-tê-Ìel cÌo sê , sh u ts f unga t f o o ' - n g a l v. v. o p e n , u n p a ck f ungola I foo-ngoh-la] pay v. f ut a t f o o ' - t a l h ir e , rênt f uÈelâ Í f o o - t e h - l a l v.

G gbagba l g b a - g b a ] nb Ìid g e goigoi a d j[so-ee-go'-êê] gona t g o h - n a l v . ( b iìâ ÍÍb a ) güga t q o o - g a l r u st; 1. v.

iy o

tee'-yohl

a a l v . ye s

ka tka'l conj. k aba [ k a - b a ] v.

but g i ve

Ìa zy, slo ç p r e ss ( cÌo th e s) ir o n , 2 . a ttj. e g u g i Ie h - goo-gee]

rusty

kabinal,a

45

kitoko

kabi nda ( ka-bee-nda I n. c arpenteÌ kabi ne tka-bee-ne'l n. toi tèr, tav atory , res troom: k abi ne ezati _w ap-t? [êh-za -tee i ra' -pêê] !ühêrê i " Lr," i ãi r"Ë ã---' . raD ora Lka-boh-.l àÌ v . di v i dê, s hare kakao [ka-ka-oh] n. c oc oa kakoÌa Íka-koh-Ial v . (nLaIo) bargai n, haggl e (pri c e) kal a tka-tat t. adv. bêÍorê, ri rát, i ""e' ás ã 2. aatj . y a k al a ol d: kâzaka y â k àfa tk a-z a_k àl an ótd j ac k et _ tyal R arakal a adv. former -ty , aÌrêady : A ndeE a al anba kalakala A ndê s a has prêpared atreãdy -mbè l . l ê-]a xa-LàK r Lka-Ia -keeì n. c ÌêÌk kaÌanga l ka-Ia-ngal v . { ny ama) roas t kal atl kè-Ìa' I c ãrd -reê ] n. kafiata lka-ma-ta] v. take: nakokanata oyo I na_koh-ka_na-ta ohr-yohl I Ìrl ÌÌ tak e thi s kãnêl â [ ka-me-Ia] n. c amêI kâmêra [ka-ÍÌeh-ra] n, c anêra kani nyo Ika-mee-nyo'] n. Iorry , Lruc K xamol a tka-moh-]al v . { Lobok o) (arm) rw i s t kanga tka-nga'1 v. c ]os e, c atc h kaÍqota Ika-nqoh-Ìa] v. open, unpac k kani Ikar-neet adj . pron. w l rát, w hi c rr; pronw ho xanrsâ Ìka-nee-sal v. (abouL) rhi nk kasi -[ka-seê] conj . but, ho$,êv er, âL -tas L makasi Íma-kà ' -s eel -kasi , l . adj . di Íri c utL, hard. s rrono. Lough 2. adv. w i th di ffi c utty , hard, hars hty kata l kar-ta] v. cu t katt tka'-teêl 1. n. ni al dte, c enE êr: oy o y a k ati k att toh' -y oh ya. ka-tee-kar-teel the mi ddl e onê; 2. pÌep. na k atl [nà ka' -têe I i n, i nsl a l ê kâti ni Ika-tee-nal Í!. buc k et, pai Ì kati sa, Íka-tee-sàl v. c ros s , i " u..""", 90 througn l (a||a LK a -n,al n. co ffêê kazaka Íka-za-kal j ac k eL, n. c oat rraye Ika-yêh] n. notebook . w ork book -k:1, tmoh-ke'ì adj . s nârr, ri rrte, not muc h, Lhi n; eleki [oxeT"f". t en-]eh-kêe I s ÍìaÌÌêr kêbâ tkêhr-bal v. ta k e c arê, pay âLtenri on |(erasi , {pl . ) baketasi Ík eh-tô,_s eel n. s c hoot, ke(te go, Ìeav e: tke-nde-l v. nak ei tna_k e_ee,i I an goi ng/hav e nakokênal ê tr a-k oh-k e_ndêl r s hal f qo; 99nê; kentle malaru! qoodbv êl Ikê-ndêr ma-1âr-moo] kênsête tkêhr-n9ê-tel v. !úâLõh, s ee to kêusa Ikê-oor-sal n. s i tk ki na tkeê-nal v. run av ,ay , es c apê: ns os o ak i mi a-keê-nêe'Ì thê he n has run aw ay ki na l keêr-narl prêp. unr.i t, c i tl (pt-) kl ti , baki tt tkee' -rêêJ n. c naÌr, s eèL

kitoko Íkee-to'-kol aatj. bêãutifur, r,u"ar"r", prêrty: úboka ezatt kitoko tn-boh,_ka e_za_ree "iá", j tr.,e i"'bêautifuÌ "iriaõu

lanba

46

ko

t h ê r e fo r e , th e n , a t ta st ko Íkohrl atlv. p a in t v. Ia ' - n se e l k oba l a n g i tkoh'-ba n a ko ki tna-koh-keel k ok a Í k o h - k â l v. b e a b lê , ca n , n a y: koh-ke-nale Ì can; nakoki kokêntle sikoyo? Ína-koh-eê' m ay I g o n o w? s ee- k o h r - y o h l it i s dry e ko ki te h - ko h ' - kê ê l v. alr y; k ok a t k o h ' - k a l n. co co n u t k ok ot i tkoh-koh-teel n. sÍn â Ìlp o x k ok ot o t k o - k o ' - t o l v. sh a ve k olola Ikoh'-loh-Ìa] p e r fe ct, v. c ompÌetê k olongo n o Í k o h ' - Ì o h ' - n g o h ' - n o h r l t,Ìri te ko ko n ê la I ko h - ko h - m e h - Ia ] v. l tr ite t k oEa tk o h - m a l v . \tÌite to m ê k o n ê l a n q a i tn - g a ' - e e ' l t o: to koni v. ar r ive , b ê co Ín ê ' r ê a ch : t toh-koh'-neel k ona tk o h ' - n a l v. ko ko n e ta Iko h - ko h r - m e h - Ìa ] we h a v e a r r i v e d ; w. s\têêp kornbô Íkoh-nbohl n. co n p a n y k onpan i Í k o h - p a - n e e ' l n. co n so Kongo t K o h - n g o h ' l q la ss cu p n. b o wl, k opo tk o ' - p o l , tu n b le r , v. r ub , n a ssa g ê k os a [k o h - s a ] v. d e ce ive k os a [k o h ' - s a l v, co u g h k os ola I k o h ' - s o h - Ì a ] co u g h k os uk o s u I k o h - s o o ' - ko h - so o ' I n . co n e Ín ' so in v. e n tê r , k ot a t k o h ' - t a l n. a b s o r b e ÍÌt co tto n k ot o t k o - t o l n. Ch r ists XÌ is t o I krêe-stoh1 n a kokufa 2 . v. d ie : k uf a t k o o ' - f a ] 1. n. d e a th r sh a ll d ie lnâ- k o h - k o o ' - f a l ( m o la m b i) kitch e n ; n. k uk u I k o o ' - k o o ] ta la Í*u lu tu k ulut u tkoo-foo'-tool v. ca r r y k unba t k o o ' - i n b â l yê kuna Íyeh'l th e r ê ' o ve r L h e r e ; a d v. k una I k o o ' - n a ' l k unda

tkoo-ndal

v.

b u r y;

kokunalola

I koh-koo-ndohv.

noh-tehi-ma1 kunatola motena tkoo-ndoh-Iã cr o ss n . ( r e Ì. ) k urus e I k o o ' - r o o ' - s e h 1 â a ìj. sh o r t -k us e, m o k u s e t r ì o h - ko o ' - sê h ' l fin d v. k ut â t k o o ' - t a l v. neet k ut ana [ k o o ' - t a - n a ] ( d o wn ) v. fa lÌ k o e h ' - ya ] k na/ k ir e y â [ k ç a - a , n. ( m ita ko ) co p p e r k wiv le lkwee-vrê]

la 1 v.

diq

rêmerÌÌber

47 l ee

Íoh- z a'

ta ll

o za l i

koÌâmÌta ni ni ?

likânbo

k oh- l à'

n D a n e e-r."ããj. ' -n ê ê ì l v hat are y ou c ook ìng? qood, beauti fuÌ, Ìov êIy , tìappy, fi nê, ni cê 2. âdv . w eÌ1; erêk i rnafanu teh Ìeh-k êel ai tj . bettêr Ìânda t ]a-nda I v. fo tl ol ,7 l aÍrgi I l a',ngee I ai l j . c ol or Iansi Iâ nkasâ | l a nk d' -s à' t qreên aal j Iangi l a l i koto l Ia ree.k oh-Ìohi l aá_;. orue Iata tIa'-tal v. dÌes s (ones etf), w èar, put on: ol ati êl anba ki toko eh-râ-i nba' toh-Ìâ'-tee k êê_to,_k õt y o,r arê,eari ;t a ni ce cÌoth l ati sa v. tta'-têe-sal arÌes s (s oneonê) l eka_ti eh kdl v. pass , qo pâs r, 90 bey ond rexarêka [1eh-kà-]êh-tal v. w âtk aoout, trav el àround teki y ounqe! tÌeh-kêel adj , Ieki sa Í1eh-keê-sãì v. ex c êêd, go bey ond (j i mi t êtc . ) v. cry , s hout, c ompl ài n rl en-ral l el â Ìêìo Il e-Ìorl âdv. nrodâv ÌeÍìbe trê-mbel v. ti re: nârenl i tna-re mbeel r am ti Ìed nol enbu -IenÌìu, _ tnoh,I êh-mboo' l adj . s oft, eas y tengâ tl ê'-nqal v, shak e, s hi v er ÌeteÌê [ Ie' -rê-1e ] n. ÌerreÌ Li à/I i ya ÍIêe-a/Iêe-yat v. eàL: nal êi tna l eh' êê' l Ì hav e

- ramü, Íìaramurn..-r"'-*""j

Ii baÌa t Ieê-ba'-Ìal nÍnarri âqe ti banda Í-teê-bã'. nda'l n. ptav ground, ex rêri or ÍÌà l i bandâ tnal adv . outs i dè (pl -) Ii bangà, nabèngâ t l êe-bd,-n9à' l n. s rone, ro.k ìi bata n. I l ee ba-ta't duc k ; (moi o) bâ]d_heààed .ri beke t 1êê-be-kê I n. s houÌder l i bel a ÍÌee-bêh'-l a'1. n. hoIê, oermànentI); { rÌÌai ) Ii beìe l el n- (nz oto) t-têê-be' u!eds -

weÌr

t l e e b e h - n e à l n . o â q , p u r se rl +P r - oeennsgae L r e e - r 'e n 9 e l n . p o L a L o , sw e e r p o L a to ( p Ì . ) m a b o k e tl ê e - b o h '- ke h 'ì liboke, n . ó a ckè q e , p à .kê E n . q u a y, sh o r e , p o r t, w n à r f l i P " " s " I trêeee -bo b o h '- n e o h 'l r aD ongo t

L h ig h , lo n g , a a ti. úolal -I ai, t m o h - r a -e € ' l p r o n isê v. a d vise , lak a Í l a - k a l v. sh o !,,, tê a ch I ak is a Íla-kêê-sal g o to b e d v. sle ê p . lala ÌIa'-ral v. co o k' p r e p a r :e ( fo o d ) : lânba t r a ' - n b a 1

lanu

- i oo

J n.

{nzôto)

knee

l i bonza tl eê-boh-nzal n. pres enr 9i fr, l i boso tl ee-boh-sohrl adv . fi ;s t, before, l i bota { ami Iv Lal Í]ee-boh n. l i buÌu nIÌeê,boo-l ool toi r;t, res troom, Ìi bunu ntÌee,boo-mool s tomac h. beÌÌv npasi yã Ii buou y at n. s tomac hac he tmp a' -s ee Ii buru ti kangant t i ee- K a-n9à nee I n, c ons Li par i on raD tJa L têe-l rw a l adj ./n . ni nê l i fungol a t Ìêê- foo-ngoh- Ì a I r. k ey ttíutã pav ment n. l Ìee-foo'-tãt ti sbongo Í têe.gbo-nqol n.' i "amp l i kana n. t l ee-ka'-ma'l danger, eners enc y (pl .) l i kânbo, nakanbo ttee-i a-mbohl n. matrer, probÌêm: qhar i s thê matter? l i kannbo ni ni ? tnee'-n eêl

likaya

4a

liyebu

lik ay a 1. n. cig a r r cig a r e tte 2. v. konel e tlee-ka'-ya'l Ì ik aya sm o ke Ikoh-me-Ìe] (pl.) n. Ì t k et , ú a l ( e l [Ìe e - ke - e e ' ] eqg Ì ik l. nalo [ Ì e e - k e e - n d o h] n . ( Ìe l.) se m in a r y I lk olo sky [ Ìeê-koh-Ìoh' ] n. na t i k o t o a b o ve , u p r u p sta lr s, to p t n a l a i t v. n. lik oDb€ sin g le , b a ch e lo r [Ìee-ko-mbe] n. broom Ìikoúbo lÌêe-koh-Ínboh] lilala n. orange [ Ìee-Ìa'-la] I iloba wo r d t l e e - I o h - b a I Ír . m a g ic Ì lÌ ok l [ Ìee-Ìo-kee ] n. p a ln tr e e I inbit a n , Iteê-nbeêr-la] I inf êI o Ìr . ( r e l.) h e ÌÌ tlee'-feh-Ioh) g u lta r , I init anit a t l e ê - n d a ' - n d a l !r . a cco r d io n v. like , lo vê , lr a n t: n a lin g i nzoi linga [Ìee-nga] yo tyo'l n a ltn g t I n - z o ' -e e l I ìike h o n e y; t na-l e e - n g e e Ì ov ê y o u ; k o Ì l n g a na Io ve êach other t ko h - Ìê e - n g a - n a I v. Ìlnqalo/lingato n. crab t ree-nga-tohl t ing€na t a Í l ê e - n q e - n d al n. stick linqiE a v. a llo lt t tee-ngêe-sal I ingis i in te r p r e te Ì Í lee-ngee-see I n. $ in a ìo ç liniÍ ris a I l e e - n e e - n e e- sa I n . (pI.) n. to o th ; Dp a si ya l i no I ino, úino Ílêe'-nohì Impar-see y al n . toothache n. b re a a l lipa I lee-pa] (pl.) n. lipapa, E a p a p a tle ê - p a r - p a l sa n d a l ( b a n d e ko , nbeto) ( p 1 . ) n a p â s a []e e - p a ' - sa l a d j. tw i n lipas a, lipay a n. visit, sta y tlee-pa-yal g u a va n. lipeÌ a t lee-peh'-Ial Ì iput a n. clo th t Ìêê-poo-tal tie ld , ve g e tâ b Ìe q a r d ên Ì is ala n. ÍÌee-sà'-Ìa'l n. m ê ê tin q , co n n u n ity lis anga [lee-sa-ngâ] qane n. e n te r ta in n e n t, 1is âno [ Ì e e - s a - n o h ] n. co Ín b lis anola t l e e - s a - n o h -fa l Ì l-s as l n. ca r tr id g e [ Ìêê-sa'-sêe] Ì is ek e n. h o r n ( o f a n in a l) []ee-se-kêl (pl.) n. ê yê lis o, n i s o t Ì e e - so h l (pt.) lis ok o, n a s o k o tle e - so r - ko l n . ( r zo to ) bottoÍn, buttock, (pl. ) b u t t o c k s no lls us u a ifv. a g a in , r r Ìo r e : Iisu su te tte'1 [ Ìee-soo'-soo] n. Iê sso n lit ey a I lee-teh'-yal g r a ss, h e r b I it it i n. tlee-têe'-teel (pl.) n. I it oi, natoi ear; tìe e - to ' - e e l e a r a ch e t m pa ' - s e e y â l n . n. Ín a t Lit ok o I lee-to-kol n. lit umu co Ìn e Ì Í lee-too-nool n. o n io n I it ungu l u [ìee-Loo-ngoo'-Loo] llra aìê a th I lee-i,ra' ] n. lla I iy a taÌâ t lee-yal liy ebu m u sh r o o m Ílee-yeh'-boo' I n.

úpasi

ya litoi

Ii zi ba

49

Ii zi ba- l tee-zee-bal n. (v ,,àLer) s pri ng spea k , s ay , Lal k : -roD a L roh-bal v. nal obi tna_toh_beêl r sây; azaÌt koÌoba ta-z ã_rêe k oh_-roh_hal r,. i " ã"i r"" -- ri"-", rìnsal a Ínâ_roh_bâ_k aJ r s peãk i trü.r.,-:Ì1l gP "k" I ree_soo'-s oo ] v . repêat roD anga ttoh-ba.-nqa. c hÌn I n. fobeki I l oh-be | -kêe Ì n . D ot Iobi IÌohr-beel adv. tonrórrow , y es têrday l obo t l or-bol v. fi sh (pt.) Ioboko, maboko I toh_bo' _K onl n. hàni t roooxo yal ra noasi Íya l ta nw à,_s êêl adj . teft hand roD oK o yal l a nobâìi moh_ba,_teel Iy al tê ad.i . ri qht hand Ìokasa, (pt.) nkasa tj oh-k a,-s a' r n. i eari tpr.í-i ".i ã! Ioko I ]oh-koh' I adì. dêaf Ìokol a Íl oh-koh'-j ãl a i l v ./c onj . às ; ac l j . /aal v . /c oni . Ìi k e Iokol o,

{pÌ.) nakoÌo r r oh- koh: r . hr ; . a; ; ; l; t "iããËl'r "si^ioi. ,

Iokota t LoÍ-ko,-tal n. l anquagê, draLec t roxoro I toh-koh'_toh'l v. c oi tec t Iokuta []oh-koo-ta'l t. n. Ii e, untruth 2. v . tobuk a tkoh-boo-kal Ìi ê (pt.) tol aka, ndaka ttoh-ta-k dl n. v oi c e rorênu I roh- teh-nooJ n . Lonauc l oìendo tÌoh-l e,-ndo' ac l j . proud I rorenge troh-tê'-nge'l n. ty D e, k i nd, ----' s ort,s hãoe -* tonandê rroh-ma,_nãet n. rrnà i ,";.tí roni ngo [ Ì oh-mee-ngoh I n. s unday foopete tl oh-mpe'-Le'l n. rj ne l onga Íl ohr-ngàl v. w i n, be ri ghL rongâna ttoh -qa-naÌ v. marÌv l oneerüu Í Ioh-nee-nboo I n. u;bretl a rongobanâ t Ìoh-ngoh-bà_na I v . ddj ìrs t, s urt. c orrec t l ongol â [1oh-ngoh-ta] v. renov ê, s ubtrac r {pr..) oapaneo troh-pa' -neohl n. pror, enc Ìos uÌe. Ìopansg, l opi Lal o- t l oh-pee-ta'-tohl n. hos pi tàl roposo I l oh-poh-soh] n. skin l osako Í l oh-sa' -kôh I n. grêeti ,,9 ì osarbo t i oh-sà'-mbohl prav er n. roso tÌoh'-soh,l n. ri c ê Iotene I l oh-tê' -me ] n, s rati oí l oyeobo t l oh-yêh'-mboh I n. s one ruxa l roo-kal v. seàrch Íor, i ook for tl oo'-1al v. envy , des i re l uIã ruE u L l oo- Lool nspoo r

na tmarl

i nt-

take

l ok ura

fenc e

nayete

t h r o w {to ) na t nÌa l v . tala nabe l Í n â - b ê h r l -be fl oor n. ê a r :th , ta n d , sr ô u n d ' nabêt ê t n a - b e h - Ì ê h r l ( n zo to ) ( pl . ) brêasts; n iÌk; n . ( m iÌiki) nabele t i n a - b e ' - t e 1 ( ns o n g e y a m a b ê I ê ) n ip p le fa cto r Y nabona Í Í n a - b o - m a l n. n. beans nades u t Í ì a - d e h r - s o o l madan m aA aÍ r u t m a - d a - m o o l n . n. o ir naf ut a tmâ-foo'-tal n. sto r e , sh o p Í nagâz i n i I m a - 9 à . z e ê - r e e ] n . w atê r : n a ' ê e l nai t n. ice ' sn o w nai n a k a n g a n i I n a - k a - n q a ' - n e e l n o n kê y n. nak ak o t n a - k a r - k o h l n. ch à r co a nak ala t m ê - k à r - I ã l n. co n cu b in e nak ang o I n a - k a ' - n g o h ] sci ssors 2 . n. r , â d vta la nak às i t Í n a - k a ' - s e e l - ka si sa Ìte d fish nak ay a b o I n Ì a - k a - y a ' - b o h ] n . n o ise Í oak êlê Ì ê t n a - k e - 1 ê ' - Ìe I n. pl ântai r p Ìa n ta in s; n. like nba n . ( p ].) mak êo Ì r a t n â - k e - m b a l likita n. a al Ìop of bl ooal n. b to o d ; nak iÌ a [ma-kee-la'] cu r r ê n cy n. nak üt a I n a - k o o ' - t â 1 r. d lsê a se , ilÌn ê ss nat adi / n a l a l i I m a - 1a r - d e e l ta Ìa nalârÌ u t n a - l a ' - m o o l - la m ü n. nalas i Ima-la'-sêêl Pe r f u r ÌÌe n. hamner nalat o tÍìâ-Ia-toh'l rnaì eú b e I r Ì ì a - Ì e ' - n b ê ] a a lv. slo wÌy n. ce m ê te r y malit a t na-lee-tal co n te n tnent n, sâ tisfa ctio n . nalonq a t n a - l o h - n q a ' l n. Íìo th ê r ' rnornny nana I n a - i n a ' l aunt nama r Ì o k e t r Í Ì o h - k e ' l n . n. rêl i si on Íìa n - za ' - n b e h l nanÌ bi n a N z a ú Ì t e t n a- n b e ê ' n. ca r e n d a r nanak a [ m a - n a ' - k a ] n. rnanqo nanga / m a n g Í e t m â ' - n q a ' l n. b u tte r Bant e k a t n a - n t e ' - k a l liPa sa ta Ìa m apas a t n a - p â ' - s a 1 ltin ê , b ê e r n. d r in k, nas ârg a I n a - s a - n g a ] p a lm Íin e n. m as an s a Í ì a n b i t a t m - b ê e - Ìa l n. a lco h o Ì nas an g a n a Í i o t o t m o ' - to l n. u r in e nas ap o / ú a s u b a tma-sa-pol m â ch in e nas ini t ma-sêê-neê I n. tâ Ia liso ko nas oko I m a - s o ' - k o I n. b o a t, sh Ìp m as ue a I m a - s o o ' - w a ] vâ Ìizi c Ìim b , n a tisa v. Ima-tee-sa' nat a I m a - t a ' ] 9o up; uP s e nd th ê su itcâ se v a- l e ê ' - z e e l g r a tu ity n. tip , m at ab i s i i Í n a - t â - b ê e - se e l n. m o ü r n in g nat ans a I m a - t a ' - n g a ] n. nat at a d ifficu lty tna-ta'-tal n. rubber nat opê l n a - t o ' - p e l n . ( m e d .) b o ir nat uns a n a I r n a - t o o - n g a - n a l p ity; n a zâìi koyoka naw a sa d ' so r r y: a a r j. nawa [ Í L a - i . , a l n . r a m sa iì k o h - y oh ' - ka l t na - z a - l e e

51

nikolo

nayeÌê- [r.ìa-ye.r-Ìe ] n. mi nd, trrc x , reas on; adj . c Ìev er, smârr, ni schi evous obara tm-bã-ìaì n. Li mê (oc .as ronl nbafâ na rbal a adv. s omêti mês obãÌa ni baÌê tmee' ba_Iên' I adv . rw rc e nD aIâ E oko Imô.-ko,l adv . onc c nqe er attv . o,ren, rrequenrLy Pl: Ti "gt.tmee' l a'l Lr-ou n. potdto, s w eer porato Y "l " nP atasani tm.ba_Ià_sa,_neel n. v êranda D bango Im-bd'-ngohl a dv . qui c k ìy ; na mbango te tna te,t nbaôzi I n-ba-nzee I n. banboo mbe tnbel n. f Ìo\,,/er Im-be,Iel âatv. aÌÍnos t, pei haps -Ì'eIê ntrêÌê tm-ber-l e'Ì n. D orrêi v nbêl i tn-bê-reêl n. ini fe nbenbel e {Ìn-be'-mbe'-Ìe' nos qui to I nnbeto In-beh, _hoh] n. bêd nbi si Irn-bêêr-sêe I n. fi s h trboka t m-bohr-kal n. v i ÌÌaqê_tow r, mboka enene Iêh-nê'-nêl n. nbol oko, t m, boh ' - j oh ' - koh ' I n. ànreÌope, gaz erre nD ongo Lm-r'o -ngoI n. monêv nbotê Im-bo'-te,l qood i nt. /n.

adj ,

x Ebotêrpe'-s;h;-i.í-; q;ì":eTï"iï:i"íÏ':ï::;",5:::li,;:"'

tox úboto l m-boh'-toh I n. .orn, rãr /e nbu tn-boo'l n. sea rbul a Ím-boor-Iâl y eár, rai n: n. oz al i Lon-za-tee na bof, neej 1oq oId zoni .tnâ-za l êe na z ohr_meel r an ten

úbuli tm-boo-Ìêe I nbìrnâ tm-boo-nal n.".

untur""ã fruir

ra nbul a boni ? nazali na nbula y êars oÌd

nb',a tm-bw arl n. doq nD va, ya, zanbâ Í yà zã ' _ mbdI n. ,r'| d dog nD eaku l n bw a_kool n. v àÌrev nbrt I m-bl ree ' I adj , g ray -ú:Ì tmeh -êel àdi . sarnê; nqai úei pron. tn_gd,.ee,l oeka.Imeh kal v. neàsu rê; .,t, ,"".. D era/nel e l me-tel v, dri nk : ooel ê te toh,_me.l e re,l drÍnk nel esi tme-Ìe-sêêl i nt./n. thanr< s , thank y ou nene tne meì v. carry, Lrans porL oeoera Ime mê-]al v. brÌnq mesa, (pl .) banêsa tmeh' -s ãl n. tàote oeca t meh- tà I n. w ãterfaÌÌ ni bal e Ímee'-ba-Iêh'l a di . /n. tqo D i ki l i t mee-kee-Ìee 1 n. c tÌmdLÈ ni ko t mee-ko I n. mi stak e ni kol o nyonso_ tmee-to-Io ny o' _ns ol adj , rÌÌ|