La producción de ánforas romanas en Catalunya: Un estudio sobre el comercio del vino de la Tarraconense (siglos I a.C. - I d.C.) 9780860546078, 9781407347608


180 4 206MB

Spanish Pages [382] Year 1988

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD PDF FILE

Table of contents :
Front Cover
Copyright
Dedication
Table of Contents
Foreword
Acknowledgements
I. Introduccion
II. Historia de la Investigacion
III. Metodologia
IV. La Produccion
V. El Mercado
VI. Las Marcas
VII. Algunas Consideraciones Sobre las Esctructuras Economicas y Sociales del Conventvs Tarraconensis
VIII. El Vino de la Tarraconense en El Marco del Comercio del Vino en El Mediterraneo Occidental a Fines de la Republica y en El Alto Imperio
IX. Balance y Perspectivas
Appendix 1
Appendix 2
Appendix 3
Plates
List of Figures
List of Maps
Bibliography
Abbreviations
Addendum
Recommend Papers

La producción de ánforas romanas en Catalunya: Un estudio sobre el comercio del vino de la Tarraconense (siglos I a.C. - I d.C.)
 9780860546078, 9781407347608

  • 0 0 0
  • Like this paper and download? You can publish your own PDF file online for free in a few minutes! Sign Up
File loading please wait...
Citation preview

La producci6n de inforas romanas en Catalunya Un estudio sobre el comercio del vino de la Tarraconense (siglos I a.C. - I d.C.)

Jordi Mir6

BAR International Series 473

1988

B.A.R.

5, Centremead, Osney Mead, Oxford OX2 ODQ, England.

GENERAL EDITORS A.R. Hands, B.Sc., M.A., D.Phil. D.R. Walker, M.A.

BAR S473,1988 'La produccic(n de �nforas romanas en Catalunya' © Jordi Miró,1988 The author’s moral rights under the 1988 UK Copyright, Designs and Patents Act are hereby expressly asserted. All rights reserved. No part of this work may be copied, reproduced, stored, sold, distributed, scanned, saved in any form of digital format or transmitted in any form digitally, without the written permission of the Publisher. ISBN 9780860546078 paperback ISBN 9781407347608 e-book DOI https://doi.org/10.30861/9780860546078 A catalogue record for this book is available from the British Library This book is available at www.barpublishing.com

Joan Maluquer de Motes ( 1 915-1988) I n

i N icolau

Memoriam

S U M A R I O

FOREWORD,

by

S . J.

Keay

IX

AGRADECIMIENTOS

1

I .

4

I NTRODUCCION

I I. I II. IV.

H ISTORIA

DE

LA

I NVESTIGACION

5

METODOLOGIA

8

LA

PRODUCCION

1 2

1 .

LOS

1 2

1 .1.

HORNOS La

Layetania

1 .1.1.

E l

Garraf

( 01) 1 .1.2.

1 .1.3.

E l

1 2 14

Adarrö

Baix

( 1 4)

Llobregat

( 02)

S t.

Boi

( 03)

Can

Pedrerol

( 04)

Can

Tintorer

E l

de

1 5

L lobregat de

Baix

( 1 5) ( 1 6)

( 1 8)

Valles

2 0

( 05)

Carrer

Balmes

( 06)

Carrer

Espartero

( 07)

C ararach

( 08)

St.

( 09)

Can Vendrell

( 10)

Can

Cabot

( 11)

Can

Collet

( 12)

Sta.

( 1 3)

La

Salut

I-

( 21)

( 22)

Miguel

Ma.

( 20)

dels

Martres...

( 24)

( 25)

de

( 26) l es

( 28)

Feixes

( 27)

( 23)

( 14) 1 .1.4.

1 .1.5.

1 .2.

E l

C an F eu

( 29)

B arcelones

( 1 5)

N tra.

( 16)

Montjuic

( 17)

Avda.

( 18)

B adalona

2 9

S ra.

d el

P ort...

( 29)

( 30)

F rancesc C ambö

( 30)

( 30)

( 19a)

C an V alls y C an Cabanyes

( 19b)

C an R iviere

E l

( 34)

( 34)

Maresme

3 5

( 20)

A lella

/ a utopista

( 21)

Torrent d e

( 22)

C lub de

( 23)

R iera de

( 24)

V einat d e

( 25)

S t.

( 26)

T orre L lauder

( 27)

R iera de

( 28)

E l

Morrell

( 41)

( 29)

E l

S ot del

C amp

( 30)

T orre M artina

( 31)

E l

( 32)

E l Roser o E l

( 33)

C an V iader

( 35)

S istres

( 35)

T ennis B arcelona T eiä

( 36)

S ant C rist

( 36)

S ebastig d ' Argentona

More

S t.

( 36)

( 37)

( 37) S imö

( 40)

( 41)

( 43)

( 43) M ujal

( 44)

( 45)

G irona

4 6 ( 34)

F enals

( 48)

( 35)

Mas

( 36)

C an L lavarons

( 37)

C ap Roig

( 38)

P alamös

C arboti

( 48)

( 49) ( 49)

( 48)

1 .3.

( 39)

L lafranc

( 40)

Riera

( 41)

E l

V iarö

( 50)

( 42)

L a

Bomba

( 50)

1 .3.2.

3 .

( 50)

5 1

B aix

Camp

( 43)

Mas

( 44)

L a

( 45)

E is

Antigons

( 46)

Mas

de

( 47)

T imba del

( 48)

Molins

5 1 de

Coll...

Boada

( 51)

o L ' Espluga

( 53)

( 53)

l ' Antoni

Corts

C astellot

Nous

Pobra

( 54)

( 54)

( 54)

Ribera d ' Ebre ( 49)

2 .

Pelagret

T arragona 1 .3.1.

1 .4.

( 49)

5 4

L ' Aumedina

( 54)

Conclusiones

5 6

LAS ANFORAS

6 0

2 .1.

6 0

T ipologia 2 .1.1.

Dressel

2 .1.2.

T arraconense

2 .1.3.

P ascual

1

7 0

2 .1.4.

Dressel

2 -4

7 8

2 .1.5.

Oberaden

7 4

9 1

2 .1.6.

Otras

2 .1.7.

Dressel

2 .2.

L a

2 .3.

Contenido

2 .4.

A spectos

1 l ayetana

6 0

1 o L aietana

producciones

de

1

fondo

6 3

p iano

7 -11

pasta

CONCLUSIONES: PRODUCCION

9 6 9 9 1 04 1 07

c uantitativos

1 10

CRONOLOGIA Y D INAMICA DE LA 1 16

V .

EL MERCADO

1 19

1 .

1 19

D IFUSION 1 .1.

Tarraconense

1 .2.

Pascual

1 .3.

VI.

1

1 20

1

1 23

1 .2.1.

Pecios

1 .2.2.

Difusiön

1 23 continental

1 26

I )

E je

del

Aude/Garonne

I I)

E je

del

Rhöne

( 1 26)

( 133)

1 .2.3.

Difusiön

mediterränea

1 .2.4.

Difusiön

interior peninsular

Dressel

1 40 . . .

2 -4

1 42 1 44

1 .3.1.

Difusiön mediterränea

1 46

1 .3.2.

D ifusiön

continental

1 61

1 .3.3.

D ifusiön

interior

peninsular

. . .

1 63

1 .4.

I ndeterminadas

1 64

1 .5.

Oberaden

7 4

1 70

1 .6.

Dressel

7 -11

1 77

1 .7.

Otras

änforas

2 .

LOS

3 .

ASPECTOS

4 .

CONCLUSIONES.

de

fondo

piano

1 80

CONSUMIDORES

1 80

CUANTITATIVOS

. .

.

LA DINAMICA DEL MERCADO

i nicios

1 87 1 89

4 .1.

Los

4 .2.

Augusto

4 .3.

La

dinastia

Julia-Claudia

1 97

4 .4.

E l

f inal

l as

2 03

LAS 1 .

1 o Laietana

1 89 190

de

exportaciones

MARCAS

2 09

ESTAMPILLAS 1 .1.

Tarraconense

2 10 1 o Laietana

IV-

1

2 10

1 .2.

Pascual

1

2 14

1 .3.

Dressel

2 -4

223

1 .4.

Oberaden

7 4

224

1 .5.

Dressel

7 -11

225

1 .6.

Conclusiones

226

2 .

GRAFITOS

3 .

LAS El

VII.

241

INSCRIPCIONES vinum

242

ALGUNAS

CONSIDERACIONES Y SOCIALES

FINALES Las

DEL

AUGUSTO

3 .

LA

4 .

LOS

ESTRUCTURAS

TARDO-REPUBLICANO

itälicas

ECO-

TARRACONENSIS

a Hispania

.

.

248

.

2 48

• •

248 252

JULIA-CALUDIA

265

Y EL

270

SIGLO

II

y ciudad

El

edicto

La

"reconversiön"

de

del

2 70

Domiciano del de

9 2

finales

dC del

273 s iglo

I e

I I

276

EL VINO DE LA TARRACONENSE EN EL MARCO DEL COMERCIO DEL VINO EN EL MEDITERRANEO OCCIDENTAL A FINES DE LA REPUBLICA Y EN EL ALTO IMPERIO . . . . 2 82

BALANCE

ANEXO

PERIODO

FLAVIOS

inicios

ANEXO

LAS

259

DINASTIA

Campo

SOBRE

CONVENTUS

y ciudad

2 .

VIII.

DEL

inmigraciones

Campo

242

lauronense

NOMICAS 1 .

IX.

PINTADAS

1 .

2 .

Y PERSPECTIVAS

METODOS GIA: EL

2 85

ESTADISTICOS APLICADOS HORNO DE FENALS ( LLORET

Diferencias

entre

los

LAS FUENTES NENSE

ESCRITAS

ämbitos

Y EL

VINO

A LA ARQUEOLODE MAR) . . . 2 90

del

DE

yacimiento

LA

. 2 91

TARRACO2 95

-V-

I )

HISPANIA

2 95

1 )

Ovidio

2 95

2 )

P linio

2 95

3 )

Justino

2 96

I I)

I II)

ANEXO

3 .

2 97

1 )

Estrabön

2 97

2 )

Columella

2 98

TARRACONENSE Diodoro de

2 )

Estrabön

2 99

3 )

P linio

2 99

4 )

Marcial

3 00

5 )

S ilio

3 01

6 )

F lora

3 02

7 )

Juvenal

3 02

I tälico

DE MARCAS

3 04 3 10

INSCRIPCIONES

DE ESTAMPILLAS

P INTADAS

C ITADAS

COMPLETAS

DE

I NDICE

DE MAPAS

3 11

3 25 3 25

INCOMPLETAS

I NDICE

2 98

3 04

GRAFITOS

I II)

I I)

S icilia

ESTAMPILLAS

I I)

I )

2 98

1 )

CATALOGO I )

INDICE

BETICA

3 35

FIGURAS

3 37

3 39

B IBLIOGRAFIA

3 40

-VI-

Abreviaturas

ADDENDUM

3 63

3 64

FOREWORD I n r ecent years t here has been much emphasis on t he s tudy o f t rade i n t he ancient economy. This has t aken p lace at a t ime when t he archaeological data-base has b een rapidly e xpanding. This i s e specially t rue o f ceramic s tudies which r emain o ur principal s ource o f new i nformation about Roman e xchange and trade networks. The publication o f f ully s tratified s equences of pottery at s uch key s ites a s Ostia, L uni, S ettefinestre, C arthage, Beghazi and Emporiae, t ogether with k iln-studies and c eramic characterisation analyses have paved t he way f or major s yntheses on d ifferent ceramic productions i n t he Roman period. Quantification o f the data has revolutionised our understanding o f f luctuations i n t he movement o f t raded communities around t he Empire. Thirty y ears ago there s eemed l ittle doubt t hat t rade i n the Western Mediterranean i n the l ate Republic and E arly Empire was dominated by I taly. Today, i t becomes i ncreasingly c lear t hat while I taly d id play a vital role as e xported o f wine and foodstuffs during the 2 nd and f irst half o f t he 1 st c enturies BC, this was l argely e clipsed by t he provinces o f Hispania Tarraconensis, Baetica and Gallia Narbonensis from t he l ater 1 st century BC onwards. I n this s cenario t he c hronology and character of wine production a long t he Mediterranean coast of Tarraconensis i s o f key i mportance. This part o f S pain had become a Roman province by 1 97 BC. I t i s thus c lear t hat an understanding o f processes i n the emergence o f marketable agricultural s urpluses l ike wine on t he Mediterranean market i n Tarraconensis i s i mportant. I t w ill help us understand areas that with d ifferent agricultural t raditions, l ike Baetica, or provinces that were conquered at a l ater date, l ike Gallia Narbonensis. I n 1 960 R icardo P ascual published t he f irst archaeological evidence f or wine production i n t he western provinces o f t he l ate 1 st c entury BC. This c ame i n t he f orm o f an i mitation I talian Dressel 1 wine amphora, t he P ascual 1 , which he believed was manufactured i n ancient L aietänia ( in the vicinity o f modern Barcelona), a long t he Mediterranean coast of H ispania Tarraconensis. I n 1 971, Andre Tchernia s uggested t had another amphora, t he Dressel 2 -4, may have been manufactured i n Laietänia and a lso published evidence f or t he d istribution o f P ascual 1 amphorae i n the Western Empire: t his s tressed t he i mportant trading axis up t he r iver Garonne t o Bordeaux i n Gaul. This r esearch was complemented by that of Tchernia and Fausto Z evi a t Ostia i n 1 972, whereat t he Laietanian Dressel 2 -4 was characterised a nd d istiguished f rom i ts very s imilar I talian counterpart.

IX-

Our understanding o f Catalan wine production t ook a huge l eap foreward with the publication o f P ascual's masterly s ynthesis of Laietanian w ine production i n 1 977. Production o f P ascual 1 , Dressel 2 -4 and Dressel 2 8 amphorae was now s ecurely i dentified at k ilns i n the v icinity o f Barcino ( Barcelona), Aquae Calidae ( Caldes de Montbui), Baetulo ( Badalona), I luro ( Matarö) a nd Blandae ( Blanes), and complemented by a discussion o f t ypology, f abrics, s tamps and g raffiti. There has b een much s ubsequent research i nto the s ubject, a lthough i t has been e ffected with l ittle coordination. Thus, we now know o f wine amphora production i n t he hinterland of Emporiae ( Emp( iries), Tarraco ( Tarragona), Dertosa ( Tortosa), Saguntum ( Sagunto), Dianium ( Denia), a s well as i n Baetica ( carried i n H altern 7 0, Dressel 2 -4 and D ressel 2 8 amphorae). The chronology o f production has been r evised and r efined, new f orms have b een discovered, contrasting f abrics have been characterised, and t he distribution o f Tarraconensian amphorae on l and-sites and wrecks i n the Western Empire has been f urther traced. Against t his background, D r. Jordi M irö has provided us w ith a n i mmensely u seful s ervice i n publishing t his s ynthesis o f research i nto the C atalan wine amphorae. T he core o f the book i s h is Doctoral T hesis, which was read at t he University o f B arcelona ( Central) i n 1 987, and which draws upon t he published evidence t hat has a ccumulated over the l ast 2 5 years. I t also i ncludes much hitherto unpublished material gathered f rom s ites and museums i n C atalunya, France, Germany, I taly and Tunisia. The f irst part o f the book ( Chapters 2 -6) provides the r eader with an updated reappraisal of t he basic archaeological data and s ome preliminary i nterpretations. After s ummarising the history of research i nto Tarraconensian amphorae, Mi . ra provides a very u seful description of the 5 0 odd known k iln s ites i n Catalunya. The majority o f these have been found i n t he modern provinces o f Barcelona especially a long t he coast ( Maresme) b etween the Roman towns o f Blandae and Barcino-, G irona, and Tarragona. This i s f ollowed by a n analysis o f the wide r ange o f amphorae c arrying Tarraconensian wine, the Dressel 1 , Tarraconense 1 , P ascual 1 , D ressel 2 -4, Oberaden 7 4 ( Dressel 2 8) and Dressel 7 -11, together w ith a consideration o f t heir f abrics. I t i s complemented by a s ynthesis o f the known distribution o f t he d ifferent amphora t ypes i n t he Western Empire, on the basis o f discoveries on wrecks and l and-sites. T his outlines t hree main phases i n the e xport o f wine f rom this part o f Tarraconensis, s tarting i n t he l ate Republic ( Tarraconense 1 ), i ncreasing i n the Augustan period ( Pascual 1 ), and continuing i nto t he Julio-Claudian period ( Dressel 2 -4), before f ading f rom t he market i n the F lavian period onwards. Mirö a lso d iscusses the s ocial d ifferences between t he consumers o f wine i n t he Augustan and Julio-Claudian periods. F inally he provides detailed descriptions and i nterpretations o f a ll the s tamps, graffiti and t ituli picti on t he amphorae ( a c atalogue i s provided i n t he Appendices). I n t his s ection he contrasts t he different

X-

s tatus o f i mplications production.

i ndividuals r ecorded f or o ur understanding

on s tamps and t he o f t he o rganisation o f

A ll o f t his data provides t he r aw material and b ackground f or t he s econd p art o f t he book ( Chapters 7 -9) which s eeks t o p lace a ll o f t his a rchaeological d ata i n i ts b roader l ocal e conomic and s ocial c ontext f or t he f irst t ime. Amongst t he i deas he d iscusses, M irö posits t he i mmigration o f I talian s ettlers i n t he 1 st c entury BC a s a s ignificant s timulus i n t he emergence o f t he w ine i ndustry. H e a lso e xamines r elationship between t he r ise and f all o f w ine production a long t he Maresme a nd t he e conomic f ortunes o f coastal towns l ike Baetulo, I luro and Barcino. Moreover h e attempts t o e xplain t he decline o f wine production i n t his part o f Tarraconensis f rom t he F lavian p eriod onwards, i nvestigating t he i deas t hat i t may h ave been c aused b y a s hift towards g rain c ultivation at t he e xpense o f v ineyards i n the production a rea, a s well a s t he progressive l oss o f e xport markets to t he e xpanding S outh G aulish w ine i ndustry. I n s um, t his book provides u s w ith a n e xtremely c lear and u seful a nalysis o f t he a rchaeological e vidence f or one of t he e arliest provinces i n t he Western Empire to e xport i ts a gricultural s urplus. I n l ooking b eyond the a rchaeological e vidence to t he s ocial and e conomic context o f wine production a nd e xport, i t makes a n i mportant c ontribution t o o ur understanding o f t he Romanisation of H ispania Tarraconensis and t he Western Mediterranean a s a whole.

D r. S imon J . K EAY, D epartment o f Archaeology, U niversity o f S outhampton, E ngland

AGRADECIMIENTOS

E l c aräcter de s intesis del presente trabajo, y a l mismo t iempo e l deseo del a utor de r ecoger e l mäximo de i nf ormaciön ( sea mediante l as v isitas d irectas, l a b ibliograf la o l a c orrespondencia), nos h a c onducido a c ontactar c on u n gran n umero de personas, a l as c uales debemos una buena parte de l a documentaciön r ecogida. E n primer l ugar nos hemos de referir a F rancia, donde a l o l argo de 1 9 meses y g racias a l a a yuda de dos b ecas d e l a C IRIT ( Comissiö I nterdepartamental de Recerca i I nnovaciö Tecnolögica) del D epartament de l a P residencia de l a G eneralitat de C atalunya, pudimos r ealizar una gran p arte de nuestro t rabajo e n e l C entre C amille Jullian de l a Universit e d ' Aix-en-Provence. En e ste c entro h emos de mencionar l a a cogida y l as f acilidades recibidas por parte de s u director, Jean-Paul Morel. Andre Tchernia f ue e l d irector de n uestro DEA ( Diplöme d ' Etudes Approfondies) r ealizado durante e l c urso 1 9848 5. Antoinette H esnard nos h a proporcionado v aliosas i nformaciones del yacimiento de l a Longarina, contactos con o tros i nvestigadores f ranceses, y u na i ntroducciön a l a aplicaciön d e l a i nformätica a l a arqueologia. Bernard L iou nos f acilit ö informaciones i neditas de l os pecios de P ascual 1 y de D ressel 2 -4. Martine Corsi nos permitiö consultar s u t esina, e ntonces i nedita, sobre l os pecios de Dressel 2 -4, t rabajo q ue h a visto l a l uz r ecientemente y que nos f ue muy ütil par a n uestra i nvestigaciön. F inalmente, hemos de referirnos a Mme. Doucin, y a l as b ibliotecarias del mencionado c entro, Mmes. R ichaud y Bertucchi, quienes nos h an f acilitado en g ran medida nuestra l abor e n l a b iblioteca del c entro. En Marsella c onsultamos l a b iblioteca de l a DRASM ( Direction des Recherches Archeologiques Sous-Marines). L uc L ong y M ichel l ' Hour nos f acilitaron i nformaciones y c ontact os con otros e studiosos, e specialmente l os de Bretaf ia, y D ail C olls, del CERASM de P erpignan, nos i nformö s obre l os p ecios de Port Vendres. C itemos i gualmente l a hospitalidad r ecibida p or parte de H elene B ernard. Marie-France G iacobbi, del L aboratoire d ' Architectur e Antique, en A ix, nos p uso e n c ontacto c on Robert Lequement y M ichel V idal, de la D irection des Antiquites H istoriques des M idi P yrenees, a q uienes l es a gradecemos l a a cogida y l as i nformaciones f acilitadas, l a mayorla i neditas, e n e l t ranscurso de l as dos v isitas que r ealizamos a Toulouse.

Lo mismo p odemos d ecir del i nvestigador del C NRS de Lyon, Armand D esbat, e l otro n ücleo bäsico de d ifusiön de nuestras änforas. D e e sta f orma, y con datos a menudo i neditos, podemos t ener una v isiön de conj unto b astante c ompleta de n uestro t ema. Tambien en Lyon, C harlotte L emoine n os i nf ormö de l as actividades del C entre de Ceramologie y p udimos contar con l a i nvitaciön de nuestro compa f iero M iguel Molist. Mathieu P inette, del M us e Rolin de A utun, n os permitiö e studiar l as änforas del Mont Beauvray y d e A utun, y Louis Bonnamour , del M us e Denon, ademäs de contar c on s u hospitalidad, l as de Chalon-sur-Sa ne. F inalmente, A lain Ferdiere, de l a D irection des Antiquites H istoriques d u C entre, nos documentö sobre l as P ascual 1 en e l c entro d e F ranc ia, donde präcticamente permanecen d esconocidas. E n e l otro e xtremo del pals, de J . S iradeau r ecibimos i nformaciön de Angers, s iguiendo l os datos de G . A ubin, de l a D irection des Antiquites H istoriques des P ays de l a Loire. F rangoise Mayet y M . J . Lesbennes nos acogieron e n e l Centre P ierre Paris, de Bordeaux. D e Guy Rancoule r ecibimos i nformaciones complementarias de l a L agaste, y de Y ves S ol ier l a i nvitaciön para ver l os materiales de Narbonne, l o cual, l amentablemente, quedö por r ealizar. Y l o mismo podemos decir de l as änforas de A les, a pesar de que s u e xcavador, B ernard Dedet, nos i nvitö a hacerlo. D e A lemania, hemos de a gradecer los datos proporcionados por Ursula H eimberg y Antonio Chausa, del Rheinisches Landesmuseum de Bonn, r elativas a l as änforas de Neuss, y a J .S. K ühlborn, del Westfälisches M useum fur Archäologie, l as precisiones cronolögicas de yacimientos del l imes. D e una manera e special, e stamos e n deuda con Jeannot Metzler, m iembro de l os M us es de . l' Etat de L uxembourg, por l a documentac iön e xhaustiva f acilitada de l as P ascual 1 e n e l d ucado. F inalmente, S imon J . K eay, de l a University o f S outhampton, nos s uministrö i nformaciones complementarias r elativas a l s ur de I nglaterra. D e I talia, hemos de agradecer l as orientaciones de C lementina Panella, l as c artas de G ianfranco P urpura s abre S icilia, y l a documentaciön de G iuliano Volpe, de l a U nivers itä d i Bari, respecto a S ettefinestre. Y en S iena t uvimos l a oportunidad de contactar con S arah S chupbach, quien nos s uministrö r eferencias de nuestros envases e n S uiza. Hemos de destacar l a a cogida d ispensada por F . R akob y Mercedes Vegas, de l as e xcavaciones de l a misiön a lemana en C artago, y e xpresar n uestra g ratitud por habernos p ermit ido e studiar l as änforas c atalanas e xhumadas durante l as mencionadas c ampaf ias de e xcavaciones, y que permanecen i neditas. Y a simismo, a A . Ennabli, del Mus e de C arthage, l a oportunidad de poder e xaminar e l material procedente de l as e xcavaciones de Delattre, depositado en l os a lmacenes del museo.

- 2

P ara t erminar, h emos de p asar a nuestro pals. D e A melia B aldeön, del Museo P rovincial de Arqueologia ( Vitoria), p roceden i nformaciones r eferentes a y acimientos a laveses. Lögicamente, en C atalunya hemos contado c on una b uena c antidad de c olaboraciones. Con R icard P ascual h emos m antenido varias c onversaciones, f ruto d e l as c uales e s l a obtenciön de u na i nformaciön, l a cual s ölo puede c onocer q uien ha r ealizado e l t rabajo, y e n un t iempo e n que b ien pocos arqueölogos s e dedicaban a l as ä nforas. Con Josep M aria Nolla a menudo hemos i ntercambiado i nformaciones. M arc Mayer ha s uplido nuestras deficiencias en materia e pigräfica. Walfida P erez y Francesc T arrats, del M useu N acional Arqueolögic de T arragona, nos proporcionaron i nformaciones del p ecio de B arg .. Nuestro compaf iero J aume Masse nos i nformö de l os hornos de T arragona. Josep Anton C erdä y F rancesc C lariana, de l a Secciö Arqueolögica del M useu Comarcal del M aresme, nos s uministraron i ndicaciones s obre n uestras änforas e n M atarö, y C an C ollet y l a Torre L lauder, r espectivamente. A lbert Löpez-Mullor h izo l o m ismo c on l os hornos d e T ossa y de E l Roser, en C alella. R amon B uxö nos p ermitiö estudiar e l material de F anals, e n L loret d e M ar. Antes d e s u publicaciön e n l as a ctas del coloquio " El v i a l ' Antigüitat", Josep Guitart, Oriol Granados y Joan d e N icol s nos p ermitieron consultar s us t rabajos r elativos a l a L aietänia, Barcino y M enorca, respectivamente. A lbert M artin nos s uministrö i nformaciones del Maresme. Y Enric S anmarti nos o freciö l a posibilidad de e xaminar l as ä nforas de Ampurias, l abor en gran parte f acilitada por Domingo G amito. F inalmente, d amos l as g racias a n uestro maestro, e l P rof. Joan Maluquer d e Motes ( 191 5-1988), d irector del pres ente t rabajo ( y, c on a nterioridad, de n uestra t esis de l ic enciatura), con quien nos unia una l arga y provechosa r elac iön, t anto durante s u a ctividad docente c omo i nvestigadora, d esarrollada e n v arias e xcavaciones d irigidas por e l y a l as c uales p udimos a sistir.

e n e l t itud

A t odos e llos, y a l os q ue probablemente permanecen i nvoluntario o lvido, q ueremos e xpresarles nuestra g rapor s u c olaboraciön e n l as p äginas que s iguen.

- 3

I .

I NTRODUCCION

E l presente e studio s e c entra en l as änforas d e t ipologia r omana que s e f abricaron e n l as provincias l itorales catalanas. P or l o t anto, quedan e xcluidas l as de t ipologia f enicio-pünica ( tipo Maf iä B -3 o i bericas). D e entrada, conviene delimitar e l a lcance geogräfico de e ste e studio. S i b ien l a primera z ona e studiada f ue l a l ayetana, posteriormente s e i ncorporarian otros s ectores de G irona y T arragona, de modo que y a n o s eria v älido e mplear e l t ermino " änforas l ayetanas". P or o tro l ado, t ambien s e pudo o bservar e l m ismo f enömeno e n e l P ais Valenciano y , p or l o t anto, dado e l a lcance i mpuesto a n uestra i nvestigaciön ( limitada a l as a ctuales p rovincias c atalanas), t ampoco e ra adecuado e mplear e l t ermino Conventus Tarraconensis, y a q ue l os l imites meridionales del mencionado Conventus r esultan i mprecisos. Asi pues, hemos preferido s ervirnos de l a e xpres iön r eferente a l as a ctuales provincias. Cronolögicamente, e l a lcance e s a lgo m s concreto: desde f inales del p eriod ( ) tardo-republicano hasta e l A lto I mperio, e s decir, e n t erminos generales, desde e l s iglo I aC al s iglo I dC, c on l imites a lgo i mprecisos. Consideraremos e l c ontenido de e stos r ecipientes y , por l o t anto, de l os objetos de comercio. Hasta ahora, c omo t endremos ocasiön de ver, el ünico producto detectado e s e l vino, e l c ual f ue s in duda e l ms i mportante. D e t odas mane r as, t rataremos i gualmente de aquellas änforas de l as c uales no c onocemos e xactamente s u c ontenido, a pesar de que p robab lemente e ste f ue t ambien e l v ino. En l a e xposiciön que s igue, t rataremos l os s iguientes t emas. E n primer l ugar, un r esumen de l os e studios l levados a c abo hasta ahora, c on l a metodologia empleada. L e s eguirä un apartado r elativo a l a l ocalizaciön de l os r ecip ientes anföricos, r ealizado desde dos p erspectivas: s u f abricaciön y s u distribuciön. F inalmente, e stas actividades s erän e nmarcadas e n s u c ontexto s ocial y e con6mico: e l del comercio del v ino del Mediterräneo Occidental en epoca r omana. L as c onclusiones obtenidas, un b alance, y l as perspectivas de c ara a f uturas actuaciones c errarän e ste e studio.

- 4

I I.

H ISTORIA

D E

LA

I NVESTIGACION

En e l af io 1 960, P ascual publicö l a primera s intes is ( PASCUAL, 1 960) referida a l p rimero de nuestros r ecip ientes i dentificados: el n fora P ascual 1 , a l a c ual v ia como u na i mitaciön de l a D ressel 1 i tälica, a unque l e atribula una posible f abricaciön l ayetana, a l s ef ialar s u presenc ia e n e scombreras de l os hornos de l a z ona. D iez af ios despues, M iguel B elträn L ion s l e dedicö un a partado dentro de s u s intesis, y a c läsica, s obre l as ä nf oras romanas en E spaf ia ( BELTRAN LLORIS, 1 970: 3 29-38). P ara e l m ismo r ecipiente, este autor proponia l a denominaciön de D ressel-Pascual 1 , coma t ambien s e l e conoce. Asimismo, amp liaba s u d ifusiön ( sobre t odo e n b ase a l os hallazgos s ubmarinas), proponla una evoluciön t ipolögica y , cronolögicamente, l a s ituaba a p artir de A ugusto, p ero s in mencionar s u f inal. E l af io s iguiente, Andre T chernia d i öa c onocer s u s intesis del mismo t ipo, a l c ual c alificö de l ayetano, e i nt uyö tambien e l o rigen c atalän de o tro r ecipiente: e l änfora D ressel 2 -4, a s c oma l a posibilidad, e specialmente e n base a l os h allazgos de T ivissa, de que o tros t ipos ( Dressel 7 -11 y de f ondo p iano) hubiesen podido s er f abricados i gualmente en l os m ismos a lfares, r azön por l a c ual s e ampliaba l a z ona d e f abricaciön. E ste estudio, del c ual destacamos i gualment e l as c onsideraciones r elativas a l a v iticultura e n C atalun ya, s igue s iendo välido actualmente ( TCHERNIA, 1 971). S entadas l as bases de l os dos t ipos anföricos bäsic os, e n 1 972 viö l a l uz o tro trabaj o, i gualmente c läsico en l a b ibliografia s obre e l t ema, e l c ual f ue publicado por e st e mismo e studioso conj untamente c on F . Z evi ( TCHERNIA y Z EVI, 1 972). En b ase a l material de Ostia, por primera vez f ue i ndividualizada l a Dressel 2 -4 de l a Tarraconense, d iferenc iändola de s u homönima campaniana t anto por s u p asta coma por s u t ipologia. L a c uidadosa descripciön de l a pasta hecha por e stos a utores e s t odavia muy ütil p ara l a d iferenciaciön r egional. Asimismo, s u dataciön s e e xtendia durante gran parte del s iglo I de l a e ra. Con r especto a l e studio de l as despues P ascual y V illate publicaron l os e nvases l ayetanos, el c ual e staba c iön microscöpica de muestras ( PASCUAL

quio

a rcillas, pocos a f ios un ensayo dedicado a b asado en l a observay V ILLATE, 1 975).

En 1 977 aparecieron e ditadas l as a ctas de u n coloc elebrado en Roma tres af ios antes ( METHODES CLASSIQUES 1 977). De e l, nos i nteresa destacar dos articulos: pri-

- 5

mero, e l de P ascual s obre s us prospecciones e n l as e scombrer as de hornos l ayetanos, con un i nventario de u nas 1 50 marcas de n uestros dos t ipos ( PASCUAL, 1 977), y , e l s egundo, colectivo, e n b ase a metodos matemäticos, profundizaba e n l a d iferenciaciön t ipolögica y de origen de l a D ressel 2 -4 ( FAR IS 1AS et al., 1 977). En 1 981, A . H esnard, u no de l os a utores de e ste ü lt imo e studio, presentö s u t esis d e t ercer c iclo e n l a Universite d ' Aix-en-Provence, l a c ual e staba dedicada a l a Dres sel 2 -4 y e n l a que l a variedad de l a T arraconense o cupaba un l ugar destacado. A simismo, l a d iferenciaciön por o rigenes s e b asaba e n metodos matemäticos e i nformäticos ( HESNARD, en prensa). Para f inalizar de hacer r eferencia a de Dressel 2 -4 de l a gran utilidad, t al c omo S I y LIOU, 1 985).

con l os e studios de conjunto, h emos l a reciente monografia de l os p ecios T arraconense, l a c ual nos h a s ido de t endremos o casiön d e comprobar ( COR-

Con r especto a l os p ecios d e P ascual 1 , por a hora quedan bastante desconocidos, a l a e spera precisamente de l a publicaciön de B . L iou s obre e stos y acimientos c on c argament o de änforas c atalanas ( LIOU, e n prensa). Sobre l os e studios monogräficos de y acimientos, l amentablemente no s on muchos l os que han aparecido e n e stos veinte a f ios de i nvestigaciones. En e ste punto c abe mencionar una de l as l imitaciones m s i mportantes c on que nos hemos encontrado: l a e scasez de yacimientos que p uedan o frecer datos de i nter s. A l r especto, l a compilaciön de P ascual que hemos c itado s e b asaba f undamentalmente e n prospecciones y , por l o t anto, c arecia de dataciones precisas. Ahora b ien, e n l os ü ltimos a f ios hemos de d ecir que s e han i do publicando varios e studios r eferidos a hornos. S eguramente, e l ms c onocido de t odos, y que c uenta c on una b ibliografla r elativamente abundante, e stä en T ivissa ( Ribera d ' Ebre), f uera d e l a L aietänia ( TCHERNIA, 1 976, NOLLA et al., 1 979 y 1 980). E i gualmente h emos de c itar l os de G irona: L lafranc ( NOLLA et al., 1 982) y L loret ( excavaciones de R . Buxö) ( BUXO y DESCAMPS, e n prensa). P ara l a Laietänia, destacamos l a monografia s obre l as änforas de B adalona, e n l as c uales l as P ascual 1 ocupan un l ugar i mportante ( COMAS, 1 985), y e l horno de Malgrat, del c ual e speramos s u e studio definitivo ( BURJACHS et al., 1 982). P or ü ltimo, mencionamos los hornos de G irona, r ecogidos e n un e studio de c onjunto s obre e l poblamiento de l a epoca romana e n e l NE de C atalunya ( NOLLA y CASAS, 1 984). Con r especto a l a d ifusiön de e stos materiales f uera d e s us zonas de f abricaciön, encontramos a f altar t ambien e studios de s intesis, t eniendo que r ecurrir a l as monograf las de yacimientos. P ara la Galia, hemos mencionado l os pec ios de Dressel 2 -4 y nosotros m ismos hemos e laborado un

- 6

trabajo de 1 985a y e n

c onjunto de prensa, a ).

l as

P ascual

1 y e stas

I l ltimas

( MIRO,

Con respecto a l l imes, l as referencias s e l imitan a a lgunos yacimientos, como Neuss, Oberaden y Haltern. P ara I talia, h emos hablado de Ostia, y podemos af iadir e l i mporportante depösito de l a epoca de Augusto de l a Longarina ( HESNARD, 1 980). Tal como veremos, l as i nformaciones procedentes de Roma son asombrosamente escasas. Para C artago, l a obra de A . L . b äsica ( DELATTRE, 1 894 y 1 906). P ara c ionar l a c ompilaciön de l as Pascual W illiams ( WILLIAMS, 1 981).

Delattre s igue s iendo I nglaterra, cabe men1 elaborada por D .F.

Lögicamente, l as c itas que damos n i mucho menos, e xhaustivas, s ino s ölo l as principales areas de difusiön de l os

no pretenden s er, representativas de materiales.

P ara concluir e ste apartado, puede s er interesante c itar, muy brevemente, e l l ugar que ocupa nuestro f enömeno e n l as obras dedicadas a l a historia econömica hispänica. Asl, l a i ncorporaciön de l os r esultados de l as i nvestigaciones s ufre un retraso b ien visible ya que, a pesar de contar con c asi una veintena de af ios de t rabaj o, t ales obras s e bas an präcticamente en los datos s uministrados por los escritores antiguos y s in valorar e xcesivamente l as aportaciones de l a arqueologia, como e l e studio de l as änforas ( por e jemp lo: VIGIL, 1 973: 3 28, BLAZQUEZ, 1 978: 4 12, MANGAS, 1 980: 3 27).

- 7 -

I II.

M ETODOLOGIA

E n c ualquier e studio arqueolögico e s b äsico i dentif icar e l material c on e l que e stamos t rabajando. E sto t odav ia e s mäs i mportante s i s e t rata de änforas, unos r ecip ientes b astante mal c onocidos y , a menudo, o lvidados e n l as publicaciones.

s on

l as

A lgunas de s iguientes:

l as

d ificultades

que

p resenta

s u

e studio

- deficiencia de u n e studio m s o menos c uidadoso e n l a b ibliografia; normalmente s e i ncluyen c omo , foras r omanas" o t erminos q ue s e p restan a c onfus ion, - l a t endencia a c onsiderar e l änfora c omo u na p ieza n o a propiada p ara s er e xhibida e n museos, a menos que e ste entera, c on l as c onsiguientes d ificultades p ara s er detectada. A f in de obviar a l mäximo e stas l imitaciones, y e n l a medida d e nuestras posibilidades, p ara l levar a c abo e ste t rabajo h emos i ntentado e fectuar una c ompilaciön l o m s amp lia posible de l a b ibliografla e xistente, y , a demäs, r ealiz ar l as mäximas v isitas a museos y centros q ue p uedan c on, s ervar anforas. E stas a ctividades, q ue podriamos c alificar males para c ualquier e studio de h istoria antigua, complementado con otras que podriamos l lamar " de r io".

z arla

de

En r esumen, l a metodologia l a f orma s iguiente: - datos e xtrinsecos: f uentes e scritas, - datos

i ntrinsecos:

empleada

podemos

arqueolögicos,

a rqueometricos

A continuaciön, p asamos a e xaminar disciplinas, s iguiendo e l o rden e xpuesto.

c omo n orl as hemos l aborato-

s inteti-

epigräficos,

y

e i nformäticos. c ada

una

d e

e stas

E l c ontexto arqueolögico nos v iene dado, s obre t odo, por dos t ipos de y acimientos: l os hornos y l os p ecios, y , como complemento, c ualquier o tro t ipo de yacimiento ( habitat o n ecropolis) que c ontenga n uestras ä nforas.

- 8

U n h orno c erämico e s l a prueba m s c oncluyente p ara a dscribir a una z ona u n t ipo d e material determinado. P or s u l ado, n ormalmente l os p ecios p roporcionan unas c ronologlas mas p recisas q ue l os y acimientos t errestres, a demas de s er habitual l a r ecuperaciön d e o bjetos i ntactos, l os c uales f ac ilitan s u c lasificaciön. D istribuldos entre l os l itorales c atalän, f ranc s e i taliano, a ctualmente c ontamos c on una veintena d e e stos y acimientos s ubmarinos c on c argamento de a nforas d e f abricacion c atalana. F inalmente, p ara e laborar u nas c onclusiones d e t ipo e conömico y s ocial d irigiremos n uestra a tenciön h acia aguel los y acimientos que nos p uedan o frecer e stos d atos, e n e special l as v illas r omanas t ardo-republicanas y del A lto I mperio. L as i nscripciones q ue p ueden l levar l as ä nforas s on p articularmente i mportantes p ara determinar s u procedencia y dataciön. P or s u i mportancia, b äsicamente c onsisten e n e stamp illas y , e n s egundo t ermino, e n g rafitos y e n i nscripciones p intadas, e stas ü ltimas f rancamente e scasas. D e e sta f orma podemos l legar a c onocer e l n ombre d e l os p ersonajes q ue i nt ervenian e n e l p roceso de p roducciön y c omercializaciön d el producto t ransportado e n e l r ecipiente. P aralelamente, l as i nscripciones p resentes e n l os d emäs materiales ( tales c omo l äpidas) n os p roporcionan datos del m ismo t ipo. Los e scritores antiguos nos o frecen otros datos, c omplementarios a l os a rqueolögicos. E n e l c aso q ue nos o cup a, s e t rata d e r eferencias b reves, d e p aso, s obre e l consumo o l a p roducciön d e v ino e n u na z ona o u n l ugar determinados. E n e l t exto n o i nsistiremos m s e n e bb , pues en e l a nexo 2 r ecogemos t odas l as q ue hacen r eferencia a l v ino c at alän. L os d atos i ntrinsecos l os u tilizaremos para c onocer, l o ms e xactamente posible, l as c aracteristicas t ipolögicas y d e c omposiciön d e l a arcilla d e l as ä nforas e studiadas. D e e sta manera, i ntentaremos a islarlas del r esto d e l os r ecip ientes q ue p uedan c onfundirse c on l os que nos i nteresan. C on r especto a l primer b loque, s u p ropösito e s defin ir l a t ipologla d e l os r ecipientes mediante parämetros n umericos, e n b ase a u n c älculo e stadistico. L ögicamente, l a validez d e e ste m etodo e stä e n f unciön d e l a c antidad d e mat erial d isponible p ara l a e laboraciön del c älculo, y l a f ragmentaciön d el material s er äun f actor i mportante. P or l o t anto, l as muestras mäs välidas l as t endremos e n l os pecios, l os c uales c onservan p iezas e nteras, y e n l os hornos, e n donde, n o s ölo l a c antidad d e f ragmentos c on f orma s uele s er e levada, s ino q ue, a demäs, p odemos t ener l a s eguridad d e q ue l os objetos s e f abricaban e n e l l ugar.

jos

E n n uestro c aso, p or a hora h emos l imitado l os t rabaa u n y acimiento: e l horno d e F enals, e n L loret de M ar,

- 9

que r ecientemente h a s ido objeto de u na c uidadosa i nvestigac iön y , por l o t anto, con i nformaciones v älidas. E l metodo utilizado y l os r esultados obtenidos s e e xplican detalladamente e n e l anexo 1 . E l s egundo b loque s e b asa en l os anälisis f isicoquimicos de l as a rcillas p ara determinar s u composiciön mineralögica. S egün s u c omplejidad, podemos d iferenciar t res n iveles: - e l ms s encillo e s e l e studio, a s imple v ista, de l os principales componentes de l a pasta c erämica, s iendo p osible i dentificar s us p rincipales componentes, y a s ean graniticos ( como c uarzo, mica y f eldespatos, caracteristicos, por e jemplo, de l a L aietänia) o de origen volcänico ( como p iroxenos y o livinos, p ropios, por e jemplo, de l a C ampania). N i que decir t iene que n o e s u n metodo muy preciso y q ue l os datos obtenidos t endrän que r elacionarse con l a t ipologla del recipiente e xaminado. No obst ante, este metodo ha p ermitido a T chernia y Z evi d iferenciar los dos grandes grupos de Dressel 2 -4 presentes e n Ostia ( TCHERNIA y Z EVT, 1 972), - un s egundo n ivel es e l anälisis microscöpico y granulometrico de muestras, previamente preparadas p ara s er e xaminadas, con un mäximo de unos 1 00 aumentos. O frece mayores detalles de l a composiciön que e l metodo anterior, y a demäs permite i dentific ar h asta una veintena de l os e lementos que f igur an c omo desgrasantes de l as arcillas ( potasio, magnesio, c alcio, h ierro, e tc.). D e r esultados l im itados, p ues d ichos e lementos s e e ncuentran e n l a mayoria de l as muestras, e s t il, s in embargo, p ar a l a i dentificaciön de l os grandes grupos de on gen. A l r especto, podemos mencionar l os e studios r ealizados por P ascual y V illate definiendo l as änforas l ayetanas ( PASCUAL y VILLATE, 1 975), y , e n parte, t ambien e l c itado de T chernia y Z evi, - f inalmente, l as i nvestigaciones mäs e xactas s e c entran e n e l anälisis por a ctivaciön n eutrönica y por f luorescencia de rayos X . E l p rimero h a s ido empleado e n el C entre d ' Archeologie Nucleaire en Orsay-Saclay ( WIDEMAN, 1 979 y 1 980), pudiendose determinar l a composiciön de unos 4 0 e lementos quimicos de l as c erämicas s ometidas a l os e fectos d e u n r eactor nuclear. Resultados p arecidos s on l os obtenidos p or f luorescencia de r ayos X ( WIDEMAN, 1 980, H ESNARD y LEMOINE, 1 981: 2 77-81). Una vez d efinidos e stos metodos, podemos preguntarnos s obre l os r esultados obtenidos. C iertamente, e n l os paises donde s e a plican, s e t rata de a ctividades todavia e n f ase de e xperimentaciön. E n consecuencia, n o c abe e sperar resultados e spectaculares. Por a hora, p ues, no e s posible c lasificar l a t otalidad de l os materiales por s us proceden-

- 1 0

-

c ias. No o bstante, y a s. l o h emos v alorado e n e ste t rabajo, p ensamos q ue r epresentan una a yuda c omplementaria d e l as i nf ormaciones o btenidas c on m etodos " cläsicos".

IV.

1 .

LOS

1 .1.

L a

LA

PRODUCCION

H ORNOS

L ayetania

L a L ayetania ( Laietänia en catalän) ( cf. mapa nüm. 1 ) f ue l a primera ärea conocida de nuestras änforas, e n donde P ascual c entrö s us prospecciones ( PASCUAL, 1 977). Durante un t iempo, l a b ibliografla recogiö l a denominaciön de infoänforas " layetanas" ( TCHERNIA, 1 971); no obstante, al ampliarse los descubrimientos de hornos f uera de l a zona ( primero e n G irona y despues en Tarragona) e l t ermino debe s er abandonado. Por Laietänia entendemos l as actuales comarcas del B arcelones, e l Maresme, Valles Occidental y Oriental, y el Baix L lobregat ( BARBERA y DUPRE, 1 984; SANMARTI, 1 985). Excepcionalmente, inclulmos Adarrö, en Vilanova i La Geltrü, ya q ue l a adscripciön de l a comarca a l a cual pertenece ( el Garraf) queda s ituada en e l l imite meridional l ayetano y cosetano. La b ibliografla f undamental s igue s iendo l a mencionada s intesis de P ascual, a l a cual podemos af iadir nuestro estudio de conjunto centrado en e l Maresme ( MIRO, 1 982-83), en buena parte basado en los trabaj os de Prevosti acerca del poblamiento r ural de Badalona y Matarö ( PREVOSTI, 1 981 y 1 981 a). Las restantes publicaciones se refieren a monograf las de yacimientos, entre l as que podemos mencionar l as dedicadas a Can T intorer ( BERGADA, 1 981), El Roser, de Calella ( LOPEZ-MULLOR, en prensa), o Badalona ( COMAS, 1 985). E s i nteresante destacar que, en general, en l a Laietänia y , e n particular, en e l Maresme y el Valles, l a roca predominante e s e l granito, que a menudo aparece en descomposiciön ( arenisca, " saulö" en catalän). En consecuencia, e s habitual que en s u composiciön l as arcillas presenten cuarzos, m icas y f eldespatos. E l c uarzo e stä formado por c ristal es hexagonales, que pueden s er transparentes o mates. La mica es de color dorado y s e presenta en forma de l äminas ( PASCUAL y VILLATE, 1 975: 9 8). E sta descripciön concuerda perfectamente con l a que hicieran T chernia y Z evi para l as Dressel 2 -4 de Ostia, a l as q ue e llos denominaron " de l a Tarraconense" ( TCHERNIA y Z EVI, 1 972: 3 7). E sto es i nteresante para l a delimitaciön geogräfica de l os materiales, ya que e sta descripciön s e

- 1 2

-

t r i

I I S MI I

, > 8000 0 0 t o 0 .AA N • -- , -

ALFAR C C 4 L I J 4

l ayetanos

*

Al fares

•>

w < a • z rz c f )c z _ . , C O

* POS IBLE

S D Z O u U

— 13



refiere c asi s iempre a l a L aietänia, m ientras de otras z onas a menudo s e muestra d iferente.

que

l a

a rcilla

En l as päginas s iguientes, a gruparemos l os hornos ( cuya numeraciön c orresponde a l a del mapa n üm. 1 ) s egün l as comarcas donde s e encuentran s ituados, m encionando, s i s e conocen, l as p articularidades de l a a rcilla. L a r elaciön de l as r eferencias b ibliogräficas s e e ncuentra a l f inal de l a descripciön de c ada y acimiento.

Aclaraciones

s obre

l as

descripciones

d e

s uelos

A luvial/coluvial: valles de i nundaciön, r egiones t ransformadas por l a i rrigaciön. S edimentos no consolidados, de textura variada, principalmente e n los r los y depresiones l itorales. P roductos horticolas, t rigo, y prados p ara l a g anaderia.

Marrön,

T ierra

c on de ö sitos a löctonos r ocosos: g ran v ariedad, p ero s e e ncuentran s olamente c asi s obre t errazas de grandes r ios. Propios de l a E spaf ia hümeda. Horticultura, prados, p redominio de v ides, o livos y c ereales.

marron meridional: provincias del o este y e l s ur. Sobre roca i gnea: toda c lase de t extura, p ero s obre todo d e dehesas de r obles y a lcornoques. S obre r oca metamörfica: s uelo muy erosionado dedicado s obre todo a l a g anaderia, pero t ambien p uede s er a pto p ara c ereales y v id.

Los m s c onvenientes p ara l a v id s on e l a luvial/col uvial, e l marrön c alcäreo, e l marrön con depösitos alöcto. nos r ocosos, e l r ojo mediterraneo, y e l r endzinas. ( GORGES, 1 979: 2 6.)

1 .1.1.

( Nüm.

E l

G arraf

0 1)

A darrö

( Vilanova

i L a

Geltrü,

Garraf)

D escripcion V illa r omana s uburbana, s ituada a l l ado del mar, que s e e ncuentra a una a ltitud de 5 m por encima de s u n ivel. E l s uelo e s a luvial y c oluvial, t ransformado por i rrigaciön. E xcavada por A rribas l os af ios 1 9555 6, l os t rabajos l levados a c abo e n 1 980 han p uesto a l descubierto una gran c antidad de änforas, a lgunas con defectos de cocciön, a unque t odavia no ha s ido l ocalizado e l a lfar.

- 1 4

-

T ipos

a nföricos P ascual 1 y u n n uevo t ipo de f ondo p iano y umbilicado, perfil a lgo p iriforme, a lto y con l abio r edondeado.

P asta En ambos t ipos e s amarilla c lara, v erdosa o beige, s in desgrasante de c uarzo, y e lementos de a rena q ue no s e p ueden r elacionar con defectos de cocciön. E st a arcilla e s conocida en Adarrö e n c erämicas que van de f ines del s iglo I II a l primer c uarto del s iglo I aC. D ataciön E stos hallazgos, s egün s us excavadores, l lenan un h iato cronolögico que, aproximadamente, c omprendia desde e l 7 0 aC a l 6 0-70 dC. L as ä nforas s erian de f inales del s iglo I aC, momento i nicial de l a e xplot aciön a gricola. B ibliografia GORGES,

1 .1.2.

l le por

Baix

1 979:

B -138;

LOPEZ-MULLOR y FERRER,

1 982.

L lobregat

E l Baix L lobregat e s u na comarca c entrada e n e l v ai nferior del L lobregat y , en general, l os r ios c irculan e lla s in desniveles orogräficos apreciables. E n c onse-

c uencia, e s z ona d e a luviön y s edimentos, donde l as a rcillas s on f recuentes y s u desgrasante e s de p equef lo t amaf io, de l o que e s posible deducir que no recibieron adiciön a lguna ( PASCUAL y VILLATE, 1 975: 9 6). E sta comarca e s una a rea muy r ica e n poblados i bericos y v illas t ardo-republicanas e i mperiales ( BLAJOT et al., 1 984). Muy probablemente, e l t erritorio e starla v inculado con l a c olonia de Barcino. A simismo, l a z ona de L es S orrer es, en Gavä ( IZQUIERDO, 1 985), actuarla c omo puerto de embarque de l as änforas p roducidas e n l as c ercanias.

( Nüm.

0 2)

S ant

Boi

de

L lobregat

( Baix

L lobregat)

D escripcion V illa r omana, s ituada a 1 0 m de a ltitud, s obre un s uelo a luvial y coluvial transformado por i rrigac iön. Debaj o de unos mosaicos de mediados d el s iglo I II dC que f ormaban parte de unas t ermas, e n l os af los 1 954-55 f ueron d escubiertos r estos d e un horno c erämico, cortado por uno de l os mosaicos, y una gran c antidad de f ragmentos de ä nforas, a lgunos c on defectos d e cocciön. T ipos

a nföricos La

mayoria

p ertenecen

a l a

- 1 5

-

f orma

P ascual

1 ,

h abien-

dose p odido r econstruir una p ieza completa, pero t ambien s e encontraron a lgunos f ragmentos, f abricados c on pasta p arecida, de D ressel 2 -4, s in q ue s ea posible a segurar s u contemporaneidad. P asta Muchas c oloraciones, desde e l roj o a l ocre a maril lento, con desgrasante f ormado por granos muy pcquef ios, b lanco mate, g risäceos y t ranslücidos, s egur amente de c uarzo. T ambien s e constatö l a presencia de p articulas n egras, b rillantes, muy pequef ias, a si c omo de otras de color marrön r ojizo, m s grandes y escasas. F inalmente, a v eces, p equef ias p articulas de m ica dorada. Marcas

La 5 nica constatada es I VLI ANICETI, s ituada s obre todos los l abios de l a P ascual 1 y que s erla l a prop ia del horno. Corsi y L iou, s egün i nformaciones de R . P ascual, c itan l a QVA ( CORSI y LIOU, 1 985: 5 5).

D ataciön S iglo I I o a nterior. L a v illa f ue modificada a f inal es del s iglo I II. S in embargo, aparecieron e stratos i bericos por debajo de l os e xcavados. B ibliografla PASCUAL, 1 977: al., 1 985: nüm.

( Nüm.

0 3)

C an Pedrerol gat)

5 0, 2 6.

de

GORGES,

B aix

1 979:

B -106,

( Castellbisbal,

B aix

JULIA et

L lobre-

D escripciön Y acimiento s ituado a u nos 1 0 km del anterior r emont ando e l r lo, cerca de l a r iera de Rubl, r ecibiendo e l n ombre de una f inca ubicada e ncima de una p equef ia colina, a una a ltitud de 5 0 m s obre e l n ivel del mar. E l Museu de Rubi e fectuö un s ondeo, y aparecieron r estos de paredes y u n pavimento e n opus s igninum. T ambien f ueron r ealizadas o tras p rospecciones, a c argo del Museu de Molins de Rei, y apareciö una escombrera, varios p ivotes e stampillados, y una g ran c antidad de f ragmentos a nföricos. En l os a lrededores de l a casa, P ascual detectö otros f ragmentos del mismo material. P resumiblemente, e l conjunto f orma na p arte de una v illa. T ipos

a nföricos P ascual r econociö dos p iezas s emejantes, p ero n o i guales ( una entera y o tra que c arecia de l abio), pertenecientes al t ipo D ressel 2 -4. Una d e e llas presentaba e l asa e striada s ölo e xternamente, r asgo i gualmente constatado en un cuello recogido por miembros del Museu de R ubl. E l material e studiado por P ascual e s t ambien de e ste t ipo, a pesar de q ue

- 1 6

-

habia t ambien, pero b ios de Pascual 1 .

en

menor

proporciön,

a lgunos

l a-

P asta Predominan

l as

arcillas

amarronadas

y

amarillentas

por encima d e l as rojas. E l desgrasante e s parecido al de S ant Boi de L lobregat ( cf. nüm. 0 2), pero con nücleos a veces muy abundantes en lugar de pequef ias particulas de cuarzo blanco, l as cuales, al e xaminarlas a l microscopio, dan la impresiön de ser redondeadas, por l o que t al vez procedan de arrastres f luviales. Marcas Para e stablecer l as que serian propias del l ugar, nos basaremos en dos f uentes: e l catälogo e laborado por R . P ascual ( que s ef ialaremos con l a i nicial P s eguida de s u nümero de orden) y l as aportaciones de los p ecios de Dressel 2 -4, l as cuales permiten e stablecer l a procedencia de muchas estampillas, ya que a menudo aparecen dos en una misma nfora ( CORSI y LIOU, 1 985: 1 59-60, especialmente). Las marcas estän s iempre s ituadas en e l p ivote, excepto en un caso ( NI o IN, tal vez en el cuello): - AD ( P 2 ): l eida AND por Corsi y Liou, 5 e jemplares f ueron recogidos por Pascual. S e encuentra tambien en Can T intorer ( cf. infra). . - ALB ( P 3 y 3 a): AB y ALB, segun l a l igadura. De l a primera s e encontraron unos 2 0 e j emplares. En general, estg mal impresa a causa del punzön. En un caso s e encuentra a sociada a MA y a EL. La t ercera , esta inscrita en un c irculo, y tiene un ünico nexo en las tres letras. Ha s ido documentada en 1 5 e jemplares, en 1 2 de los cuales s e encuentra a soc iada a MA y en un caso a TPIM... . - ALBA: ha s ido atribuida directamente ( presente en l a Chretienne H con PR). - ALEX: encontrada en S ud-Lavezzi 3 , s ölo e s atribuible i ndirectamente, ALBA con VIC, y VIC con ALEX. Por l o t anto, VIC y ALEX son de Can Pedrerol. - AM: hallada con y s in nexo, en Sud-Lavezzi 3 estä presente a sociada a ANT. - AND ( cf. AD). - ANT: en S ud-Lavezzi 3 s e encuentra asociada a VIC. - ATT: en e l mismo pecio, i gualmente con VIC y t ambi n con ALEX. - CE, CELS ( P 4 ), CELSI: una de e llas, CELS, s e encuentra tambien en C an T intorer. Las otras dos deben s er versiones de l a misma. - CRES ( P 5 ). - EL ( P 7 ): de l ectura dudosa, ha s ido a sociada con ALB.

- 1 7

-

- GRAE ( P 7 ): a sociada a CELS. - IV: en la Chretienne, aparece junto a PR. LYA: en Sud-Lavezzi 3 , ha s ido encontrada con VIC. - MA ( P 8 ). - N I o I N ( P 9 ): de l ectura dudosa, es conocida t ambi n can otro punzön ( P 9 a), quiz äsabre f ragmento de cuello. - NYS ( P 1 0): Corsi y L iou proponen coma l ectura SYN. - POT: en Sud-Lavezzi 3 asociada a VIC. - PR ( P 1 1), PRI, PRIM ( P 1 5): PR s e encuentra t ambi n en l a Chretienne H . PRI ha s ido asociada con AM y AT; podria ser l a misma que . ..R ( P 1 5). - PROTI ( P 1 5). - SAT: en l a Chretienne, a sociada a PR. - SOSIBIA ( P 1 3). - TPIM ( P 1 4): de los 6 e jemplares hallados, en 4 aparece sola, en 1 asociada con ALB, y a MA en e l otro. S egün Corsi y Liou, presenta una l ectura dudosa. - VIC: junto a ALBA en Sud-Lavezzi 3 , tambien e stä presente en la Chretienne. D ataciön S iglo I a l I I dC. Los dos pecios cuarto de l a era. B ibliografla PASCUAL,

( Nüm.

0 4)

Can

1 977:

T intorer

Dos monedas mencionados

5 1-52;

de s e

Claudio s itüan en

JULIA et al.,

( Papiol,

Baix

1 985:

y e l

Galba. primer

nüm.

1 .

Llobregat)

Descripcion La f inca con e ste nombre se encuentra al l ado de l a r iera de Rubl, a unos 3 km de s u confluencia con e l r io L lobregat, y a 7 0 m de a ltitud sabre e l n ivel del mar. Fruto de prospecciones s uperficiales, e l Museu de Molins de Rei y e l de Rubi recuperaron un conjunto de pivotes estampillados. En superficie s e 4 velan restos de un probable horno cerämico, con f ragmentos anföricos, a lgunos ennegrecidos a causa de s u defectuosa cocciön. Una excavacion posterior diö s igillata c lara A , paredes f inas, y otros mater iales, junto a r estos de habitaciones con p inturas, l o cual indicaria que nos encontramos ante una vil la. T ipos

anföricos La mayoria de l os l abios son de l a forma 2 -4, a l i gual que l as a sas. No obstante, s e raron t ambien a lgunos l abios de P ascual 1 .

Dressel recupe-

P asta P arecidas

a l as

de

Can T intorer,

- 1 8

-

predominan

l as

pas-

t as amarronadas y amarillentas, con desgrasante compuesto de particulas f inas y oscuras ( negras), y otras m s grandes, blancas. Marcas S iempre s e encuentran sobre el pivote, muy a menudo por parejas en una misma pieza. Las fabricadas en el l ugar s erlan l as s iguientes: - AC: s egün Corsi y L iou, por analogla con ACA, ACAN y ACAS. - ACA ( P 1 6). - ACAN ( P 1 7). - ACAS ( cf. AC). - AD ( P 1 8): leida AND por Corsi y Liou. - ANDO: presente en S ud-Lavezzi 3 , ha s ido considerada como i dentica a AND. - APTI: en l a Chretienne H ha s ido asociada a HELE ( cf. infra). - ATI ( P 1 9): asociada con MRPA ( P 29), leida MVRPA por Corsi y Liou, segün quienes falta la confirmac iön para l a atribuciön a nuestro horno. - BAR: por asociaciön a IVC en Fos ( cf. IVC). - CA: segün Corsi y L iou, en la Chretienne H . - CALAM ( P 2 0): dos veces en Can Tintorer, una de e llas quizäs con MRPA ( MVRPA). - CELS ( P 2 1): encontrada tambien en Can Pedrerol, a qui s e hallaron 2 e jemplares: uno solo, y e l otro con HELE. - CE... ( P 2 2): aunque estä incompleta, parece difer ente de l a anterior. - C IAS ( P 2 3): hechos con dos punzones diferentes, s e hallaron 3 e jemplares, uno de e llos con una estampilla i legible. - CLAR ( P 2 4):. asociada a FIR. - DE: atribuciön local por asociaciön con QVA en Roma ( cf. infra). - F IR ( P 2 5): con CLAR. - FRIV ( P 3 2): incompleta, entera ha s ido hallada en l a Chretienne. Quiz5s deba s er leida como PRIV. - GEM: en l a Chretienne, estä asociada a CALAM. - HELE ( P 2 6). - H IL: segün Corsi y Liou, HILARI. - I VC: en Chateaumeuillant y Capestang, estg asociada con QVA, y , en Fos, con BAR. - LEAN ( P 2 7). - M ... ( P 2 8): aparece 2 veces. - MVR PA, s egün Corsi y L iou, y MRPA, segün P ascual ( P 3 0). - OA ( P 3 0): der. - OPT: en l a

encontrada Chretienne

tambien H ,

en

asociada

l a

Torre

L lau-

a APTI.

- PHIL: encontrada en los dos pecios citados,y en l a Chretienne con AC y SC juntas. - PT... ( P 3 1): quizgs l a misma de Caldes y Badalona ( cf. infra). - QAE: en l a Chretienne, asociada a QVA.

- 1 9

-

- QV: atribuida, s egün Corsi y L iou, a QVA por asimilaciön. - QVA: en l a Chretienne, asociada a SAB. - QVAD: considerada i dentica a QVA. - RIM: en D iano Marina, asociada a BAR. - SA., SAB: en la Chretienne, a sociada a THA. - SC: Documentada en Sud-Lavezzi y en l a Chretienne, asociada a AC y PHIL. - SOS ( tambien can l a S retro): en Roma y Grand Ribaud D , asociada a QVA. - TH, THA: en Glanum, TH asociada con SOS, y , e n l a Chretienne, THA asociada a ACAS y a FIR; asociada tambien con SAT y atribuida a Can Pedrerol ( cf. supra). - . ..F... A...: l etras en circulo. Mal conservada. Asociada a LEAN ( P 3 3). D ataciön S iglos I -II, s in m s precisiones. Par a sociaciön los pecios, primera mitad del s iglo I de l a era. B ibliografia PASCUAL,

1 .1.3.

El

1 977:

5 1-52;

JULIA et al.,

1 985:

nüm.

can

1 .

Valles

El conj unto de hornos que estudiaremos estä articul ado a lrededor de la Depresiön Prelitoral, l a cual en e ste sector estä formada par la cuenca del Besös-Mogent y par el conjunto de arroyos ( "rieres", en catalän) y torrentes que desaguan perpendicularmente. E l ärea que nos i nteresa e stä, pues, formada bäsicamente par l a depresiön integrada par terrenos terciarios y cuaternarios. Na obstante, cabe mencionar que dos poblaciones que citaremos a continuaciön ( Caldes de Montbui y Santa Eulälia de Rongana) se hallan justamente en e l l imite entre esta depresiön y l a parte m s montaf iosa del norte can fallas y terreno granitico ( SOLE I SABARIS, 1 958: 1 1 6). Los hornos se hallan cerca de l as r ieras que van a desaguar al Besös y en consecuencia, relativamente b ien comunicados can e l mar. Histöricamente, s e trata de una comarca can i mport ante densidad de yacimientos ibericos y romanos ( ESTRADA y VILLARONGA, 1 967). El centro mäs importante debit ser Caldes de Montbui ( Aquae Calidae ? ). Asimismo, podemos mencionar l as mansiones de Semproniana ( Granollers ? ) y de Praetorium ( Llinars, S ant Celoni ? ) unidas par una v ia importante, probablemente l a Via Augusta ( PALLARES, 1 970: mapa n ( im. 1 ). Ademäs, a partir de Semproniana existiria una v ia s ecundaria que comunicaria can I luro par e l collado de P arpers, atravesando l a cordillera Prelitoral ( ESTRADA y VILLARONGA, 1 967: 1 65-66). F inalmente, Baetulo, s ituada en l a desembocadura del Bes s, muy probablemente fue l a s alida natural a l mar de l a comarca i nterior.

- 2 0

-

En r esumen, a unque e l Valles e ste t ierra a dentro, l a h idrografla y l a o rografla f acilitan en gran medida s us comunicaciones c on e l l itoral.

( Nüm.

0 5)

C arrer B almes t al)

( Caldes

de

Montbui,

Valles

Occiden-

D escripciön La l ocalidad e stä s ituada en e l valle de l a r iera del mismo nombre, en l a vertiente meridional de l a cordillera P relitoral. S e e ncuentra a una a ltitud de 2 00 m , en un s uelo calcäreo s obre material del mismo t ipo no consolidado. E l v acimiento consiste en una escombrera, s ituada a l e xterior del r ecinto r omano. E l af io 1 957, al e fectuarse unas obras, s e r ecogieron un p ar de änforas b astante e nteras y varios p ivotes e stampil lados, que f ueron i ngresados en e l Museu Municipal. T ipos

anföricos Las p iezas, c asi enteras, pertenecen a l os dos t ipos vistos hasta ahora: P ascual 1 y Dressel 2 -4, con el asa e striada s ölo e xternamente. La primera de e llas, deformada por l a cocciön.

P asta Roja, con desgrasante f ormado por abundantes partic ulas de c uarzo mate o t ransparente, y para o tras, mäs pequef ias, negras y brillantes. Como e n e l Maresme, e l desgrasante s erla de mayor t amaf io que e n e l Baix L lobregat, ya que l as r ieras y torrentes t ienen un caudal m s i mpetuoso a c ausa de l os desnivel es. Marcas La ( P

v eintena de 3 4).

B ibliografla PASCUAL,

( Nüm.

0 6)

1 977:

p ivotes

5 4-55,

C arrer E spartero dental)

presentaban

GORGES,

( Caldes

de

1 979:

l a

B -28.

Montbui,

Descripciön Cerca del anterior, e scombrera s ituada c into antiguo. E l af io 1 973 s e r ecuperö terial con defectos de cocciön. T ipos

e stampilla MCN

Valles

Occi-

f uera del reabundante ma-

anföricos Todos l os f ragmentos parecen pertenecer a l P ascual 1 , e xcepto uno de a sa con e l codo en ängulo r ecto, probablemente de Dressel 2 -4.

- 2 1

-

P asta S emejante B ibliografia PASCUAL,

a l a

1 977:

anterior.

5 5.

Procedentes de C aldes o de s us cercanias, s e e ncuent ran depositados en e l Museu M unicipal d e l a l ocalidad un cuello y varios p ivotes e stampillados. E l c uello f ue e ncont rado en un l ugar i ntermedio e ntre l as c alles c itadas m s arriba, y s e puede considerar como de Dressel 2 -4. A l a a lt ura del arranque de l as a sas s e podia l eer l a e stampilla L . AC, con punto t riangular ( P 3 5). La a rcilla era parecida a l as anteriores, con l os granos de cuarzo m s grandes. Por s u l ado, 4 de l os p ivotes presentaban l a misma marca: PTE ( P 3 6 a , b , c ), con varios nexos y s eparaciones de l etras. Arcilla marrön-rojiza, desgrasante f ormado por granos negros muy pequef ios y otros b lancos mates o c ristalinos, m s grandes. F inalmente, l os l as marcas que s iguen:

otros

p ivotes

estaban

impresos

con

- DV ( P 3 7): a sociada a l a P .T.E. ( P 3 6c) y , por l o t anto, del mismo horno. - LDC... ( P 3 8). - P ( P 3 9): l ectura dudosa. - QTE ( P 4 0): t ambien c onocida en C an Vendrell ( cf. infra), pero e n un ü nico e jemplar, y s in g arantias de procedencia. - SLL ( P 4 1): aparece en C an C abot y S ant M iguel dels Martres ( cf. infra). - ..0... ( P.42): i legible. B ibliograf í a PASCUAL,

( Nüm.

0 7)

1 977:

C ararach

5 5-56.

( Caldes

de

Montbui,

Valles

Occidental)

D escripciön L a f inca de e ste nombre e stä a unos 2 km a l n orte de l a l ocalidad, c erca de un t orrente que desagua e n l a r iera de C aldes. Cerca de u n c amino, s e r ecogieron f ragmentos de s igillata aretina y s udgälica, de principios del s iglo I I. Posteriormente, f ueron rec ogidos f ragmentos de änforas, que s e l levaron a l Museu de C aldes. P ascual v isitö posteriormente e l yacimiento, s in que pudiese s acar n inguna conclusiön välida. A si pues, l as ünicas i nformaciones p roceden del material c itado.

2 00 m de material

Por o tro l ado, e l l ugar s e e ncuentra a unos a ltitud, en un s uelo marrön c alcäreo, s obre del m ismo t ipo, no c onsolidado.

- 2 2

-

T ipos

anföricos Varios l abios de Dressel 2 -4, un g ran f ragmento de c uerpo posiblemente del mismo t ipo, a lgunas a sas estriadas por ambas caras, y o tras s ölo e xternamente, y a lgunos p ivotes, con una b ase moldurada y otro con estampilla ( extraviado, pero c uya marca es conocida), f orman e l material ms r epresentativo. Por l o tanto, a p esar de que s e f abricaba l a Dressel 2 -4, con mucha p robabilidad l a P ascual 1 t ambien e starla presente.

P asta Roja, con abundante desgrasante de cuarzo b lanco o cristalino, y granos m s pequef ios marronäceos y negros. F inalmente, a lgunas l äminas de mica dorada. E l cuerpo e s d e p asta amarillenta, con desgrasante escaso y pequef io, en e l que predomina e l c uarzo crist alino, por l o que P ascual apunta que quizäs no sea de origen l ocal. Marcas L . M.O.S.A. B ibliografla PASCUAL,

( N m.

0 8)

( P 4 3),

1 977:

S ant M iguel c idental)

en

5 6-57,

dels

e l

pivote.

GORGES,

Martres

1 979:

o de

B -30.

B aduell

( Valles

Oc-

D escripciön Lugar s ituado a 2 60 m de a ltitud, en un s uelo de t ierra marronäcea s obre material s iliceo, de roca i gnea, ubicado e ntre C aldes y Granollers, a unos 3 o 4 km de l a p rimera l ocalidad. Como e s norma, c erca pasa una r iera, l a de Caldes, y t ambien e l r lo Tenes. E n unos t errenos c erca de l a c arretera que une l as c itadas poblaciones, s e c onstatö l a presencia de una e scombrera y otros e lementos que constitulan e l yacimiento. En l os a r ias 1 949 y 1 956, s e e fectuaron e xcavaciones, d etectändose un horno c erämico, r estos de construcciones y abundante material c erämico, compuesto por ä nforas y f ragmentos de s udgälica de l a epoca de T iberio-Claudio. En a f ios p osteriores, P ascual r ecogiö material s emejante, depositado e n e l Museu de C aldes. Gorges a f iade que, a demäs, habla tegulae, dolia, l ucernas, y s igillata c lara A . T ipos

anföricos E l material, muy f ragmentado, p ertenecia a l os t ipos habituales: P ascual 1 y Dressel 2 -4, f ormado por l abios y a sas de l as s egundas, y l abios r ectos y a ltos, y a sas de l as primeras. L as ü ltimas, s iempre con una s ola e stria en s u parte e xterna. Con r especto a l os p ivotes, l os habla de dos t amaf ios ( de unos

- 2 3

-

1 0 e l

y 2 0 c m), s in que t ipo de änforas.

s ea

posible

r elacionarlos

con

P asta P redominan l as rojas, con desgrasante de cuarzo de gran t amaf io. M ica dorada y a veces, p articulas amar illentas. Marcas S iempre

en

e l

p ivote:

- C . MC ANT ( P 4 4): en dos l ineas de 3 l etras c ada una y p unto triangular e ntre l a C y l a M . - LLQ, LL.Q ( P 4 5): 4 e jemplares, uno de e llos c on un p unto. - . ..LQ ( P 4 6): quiz äl a m isma que l a anterior, con p unzön d iferente. A sociada a un grafito. S obre p ivote corto. - P ( P 4 7): l ectura dudosa. S obre p ivote corto. C uadrada. - P ( P 4 8): c ircular. - PATIC o PTAIC ( P 4 9): l ectura dudosa. S obre p ivote c orto. - S LL ( P 5 0): 7 e jemplares. S obre p ivote corto. - ( P 5 1): cruz dentro de c irculo. D os e jemplares. A sociada a l a P 4 5. P ivote l argo. S egün P ascual, l a f recuencia de l as marcas LLQ y SLL i ndicaria que s e f abricaban en e l l ugar, s i b ien l a ü ltima s e encuentra t ambien en C an C abot. De l as demäs, ünicas, nada podemos decir. D ataciön S iglos

I -II

B ibliografla PASCUAL,

( Nüm.

0 9)

dC,

1 977:

C an Vendrell

s in m s

5 7-58,

precisiones.

GORGES,

( Valles

1 979:

B -29.

O ccidental)

D escripciön La f inca de e ste nombre e stä s ituada a unos 3 00 m de S ant M iguel, a l norte de l a mencionada c arretera, en l a l inea d ivisoria de l os t erminos municipales de C aldes y S anta E ulälia de R ongana. D urante l os t rabajos de construcciön de una calle apareciö gran c antidad de f ragmentos procedentes de una e scombrera, con defectos de cocciön. E l M useu de Granollers e fectuö una v isita, recogiendo t res p ivotes e stampil lados y o tros f ragmentos. Ms t arde, P ascual r ecuperö o tros. A ltitud media: 2 90 m . T ipos

anföricos L a mayoria de l os Menos f recuentes, asas con e stria

l abios e ran de l a f orma P ascual 1 . l os de D ressel 2 -4. A simismo, l as e xterna e ran m s n umerosas que l as

- 2 4

-

estriadas p or ambas c aras. Los p ivotes no pueden s er a tribuidos a n inguno de l os dos t ipos, d etectändose uno moldurado, s emejante a otro de C ararach y d e C an C abot. Marcas - C ( P 5 2): 2 e jemplares. E s l a m isma marca de B adal ona ( cf. infra, P 6 3). - QTE ( P 5 3): t ambien conocida en e l Museu de C aldes ( cf. supra, P 4 0).

nada cual

La e scasez de hallazgos no permite a segurar s obre l a procedencia de l as e stampillas. P asp iensa que t al vez l a C s ea l ocal.

P asta P arecida a l a de S ant desgrasante m s grueso. B ibliografia PASCUAL,

( Nüm.

1 0)

C an

1 977:

C abot

M iguel.

En

general,

con

e l

5 8-59.

( Valles

Occidental)

. Descripcion E ste yacimiento e stä s ituado a unos 8 50 m del de S ant Miguel y a unos 5 00 m a l norte de C an Vendrell, entre l os km 4 y 5 de l a mencionada c arretera. Como en e l c aso anterior, toma e l nombre de l a f inca donde s e han r ecuperado f ragmentos de änforas, tegulae, y otras c erämicas romanas, asi como vestigios de construcciones. Durante un movimiento de t ierras, s e e ncontraron dos hornos de c erämica e n relativamente buen e stado de conservaciön. A poca d istancia, s e podia ver una e scombrera con f ragmentos de änforas, algunos de e llos deformados. Todo e l material s e t ransportö a l a f inca de C an C abot. A ltitud media: 2 40 m . T ipos

anföricos A pesar del nümero de f ragmentos r ecuperados, s ölo a lgunos e ran s ignificativos: l a parte s uperior de una P ascual 1 , e l t ipo m s r epresentativo. E n s egundo l ugar, l abios y a sas de Dressel 2 -4. E n ambos t ipos, l as a sas presentaban s ölo una e stria e xterna, y l os p ivotes e ran cortos, e xcepto uno con e stampilla ( P 5 6), m s l argo y con l a punta moldurada.

P asta S emejante a l as

anteriores.

Marcas - CAQ ( P 5 4): mal - L .CP ( retro) ( P e s i nsegura. - L .C...R...ER ( P

i mpresa, dudosa. 5 5): 2 veces. La 5 6):

- 2 5

l ectura

-

l ectura

i nsegura,

de

l a

P

s obre p ivo-

te m s b ien l argo. - MO ( P 5 7). - S LL ( P 5 8): 3 veces, con 2 punzones d iferentes. P arece i dentica a l a de S ant Miguel. - . ..QI0 ( P 5 9): l ectura n o s egura. - ( P 6 0): c ircular, en f orma de d ibujo. Dos e jemplares. - ( P 6 1): i gual que l a anterior, con dibujo d iferent e. S egün Pascual, l a ( mica que parece s er e s l a empleada en ambos s itios. La P 6 0 y l a parecen haber s ido grabadas con un punzön e n d e palo o r ama, formando un d ibujo muy s imple. B ibliografla PASCUAL,

( Nüm.

1 1)

C an

1 977:

Collet

l ocal P 6 1 f orma

5 9-60.

( Llinars

del

Valles,

V alles

Oriental)

Descripciön La c asa con e ste nombre s e e ncuentra a unos 7 km del mar, c asi en l a cresta de l a cordillera L itoral, en e l km 6 de l a c arretera comarcal que va de C ardedeu a Argentona. Aunque a dministrativamente pertenezca a l Valles, queda a islada del conjunto anterior, ya que m s b ien e stä en r elaciön con e l Maresme. E l l ugar e stä a una a ltitud media de 2 00 m , e n un s uelo de t ierra marrön hümeda s obre material s iliceo. E l Museu de Granollers e fectuö una e xcavaciön e n un c ampo c ercano a una f inca, l ocalizando los r estos de un horno con gran cantidad de f ragmentos a nföricos e n l os a lrededores, a lgunos con defectos de cocciön. Con posterioridad, P ascual r ecogiö un muestrario. P robablemente f ormarlan parte de una villa. T ipos

a nföricos L as t res p iezas m s enteras s on Dressel 2 -4, pero d iferentes a l as demgs: c uello muy l argo, casi un tercio del t otal, cönico, uniön e spalda/cuerpo en arista destacada, cuerpo c ilindrico, asas e striadas e xternamente, l abio de perfil r edondeado y grueso. E l r esto de f ragmentos e ran d el mismo t ipo, s i b ien en poca c antidad aparecia t ambien P ascual 1 .

P asta L as Dressel 2 -4 eran de a rcilla r ojiza y desgrasante d e c uarzo b lanco y c ristalino, con pequef las l äminas de m ica. E stas c aracteristicas corresponden t ambien a l os p ivotes e stampillados. S in embargo, l os f ragmentos de P ascual 1 s on m s c laros, p asta c asi b lanc a, apareciendo s ölo c uarzo c ristalino, p articulas negras, m ica dorada y otras, b lancas mate, s olubles en äcido.

Marcas Los p ivotes, d istribuidos entre C an C ollet y l os s eos de G ranollers, C ardedeu y L linars, e staban t ampillados c on l as marcas s iguientes:

mues-

- I N o N I ( P 1 24): l a misma, o parecida, a l a de C an Pedrerol. - LA ( P 1 25): 2 veces. - NT ( P 1 26). - NY ( P 1 27): f iguraba e n l as dos p iezas m s e nter as, y t ambien e n a lgunos pivotes. - P RI ( P 1 28): t ambien conocida e n C an Pedrerol, con o tro p unz6n. Documentada en la Chretienne H . - TB ( P 1 29). - VAS: no c itada por P ascual ( informaciön de l a S ecc iö Arqueolögica del Museu Comarcal del Maresme). Presente e n B adalona ( P 6 8).

L a NY, con 5 -6 e jemplares, e s l a que cuenta con m s posibilidades de s er local. E s i nteresante l a VAS, y a que de s er f abricada en C an Collet, y al haberse encontrado e n B adalona, confirmaria l as hipötesis s obre e l papel de Baetulo como puerto de embarque de l as producciones del Valles, o b ien por P arpers, hacia I luro. B ibliografia PASCUAL,

( Nüm.

1 2)

1 977:

6 6-67;

S anta M aria de l es Valles O ccidental)

GORGES,

F eixes

1 979:

B -48.

( Cerdanyola

d el

Valles,

D escripciön E l yacimiento queda l ej os de l os anteriores, y s in relaciön, a l menos aparente, con l os m ismos. A ltitud media: 6 0 m . L os r estos arqueolögicos s e e ncuent ran cerca de l a e rmita de e ste nombre, e n e l margen i zquierdo de l a r iera de S an Cugat, a fluente del Bes s. E l a f io 1 957, P ascual e fectuo prospecciones s uperficiales y una pequef ia e xcavaciön, encontrando f ragmentos de c erämica romana, l ucerna y änforas, muchos c on defectos de coccion. En una e scombrera s e l ocalizö material s emejante. S egün e l, en e l horno s e f abricarian varias c erämicas. Af los despues, e l mismo autor e fectuö ms v isitas, detectando l adril los c alcinados hasta l a v itrificaciön, y c onfirmando, pues, s us primeras apreciaciones. T ipos

anföricos D iferentes de l os demäs. Labio aproximadamente triangular, c uello corto s in arista v isible en e l cuerpo, c on un a canalado i nterno. C uerpo cönico y acabado e n f ondo p iano, e n f orma de anillo. A sas en forma de arco, e striadas e xternamente. Nos e ncontramos, pues, a nte unas producciones l ayetanas de

- 2 7

-

fondo

p iano,

l as

primeras

detectadas

e n

l a

z ona.

P asta Arcilla marronäcea r ojiza, muy f ina y compacta. D esgrasante t ambien f ino y p oco abundante e n c uarzo cristalino y b lanco, a demäs de p equef ias p articulas de mica. Marcas Un p ar de arranque guientes:

p iezas l levaban, e n s uperior d e l as a sas,

e l cuello, e ntre e l l as e stampillas s i-

- M S ( P 1 34). - N S ( P 1 35): l ectura dudosa, quizäs l a misma que anterior, grabada s in mucho c uidado.

s on

S i b ien l ocales.

B ibliografia PASCUAL,

( Nüm.

1 3)

L a

1 977:

S alut

s on ünicas,

P ascual

considera

l a

que

6 8-69.

( Sabadell,

Valles

O ccidental)

D escripciön V illa i nstalada encima de un y acimiento i berico, a l noreste de l a c iudad, e n e l s antuario de e ste nombre. A ltitud: 2 20 m . S uelo marrön, c alcäreo, s obre material del mismo t ipo no consolidado. Como l a que s igue, l a v illa s e ha de r elacionar con l a mansio de Arragona, ms e xactamente, en nuestra e rmita s e h a s ituado justamente e ste n ücleo ( PALLI, 1 985: 1 535 4). Ademäs, hemos de mencionar l a proximidad del municipio de Egara, e l c ual e fectuaria l a m isma f unc iön que C aldes con l os hornos v istos anteriormente. E l yacimiento e s c onocido desde principios de s iglo, c uando y a comenzö a s er e studiado por e l I nstitut d ' Estudis Catalans ( Anuari de l 'Institut d ' Estudis C atalans ( AIEC), V ( 1913-14): 8 58-61). C abe destacar e l descubrimiento de 6 8 dolia dispuestos en 6 f ilas, con i ndicaciones de n umerales: MXXXISXVI. E sto e s e specialmente i mportante para e l conocimiento de l as e structuras e conömicas de l as v illas l ayetanas a lto i mperiales, t al c omo veremos e n s u l ugar. D entro de e ste conjunto, mencionamos t ambien l a existencia de unas t ermas y de mosaicos d e l a primera m itad del s iglo I I. Con r especto a l a c erämica, tenemos documentada l a iberica, aretina, s udgälica, h ispänica, l ucernas, y änforas. T ambien s e e xhumaron monedas que van de Agripa y Augusto a mediados del s iglo I II. T ipos

anföricos U ltimas i nvestigaciones i ndican que do f ue e l L aietana 1 o T arraconense

- 2 8

-

e l 1 ,

t ipo f abricaa l menos c on

respecto a l os f ragmentos que han podido d iados ( CASAS y COMAS, en prensa).

s er

e stu-

M arcas S e conoce l a t ipo anförico.

FELIX,

pero

s in

que

podamos

s aber

e l

D ataciön La v illa t endrla s us i nicios a mediados del s iglo I , l legando hasta l a s egunda mitad del I II. E l s iglo I I parece s er un p eriodo i mportante, a juzgar pot l as estructuras y por e l material arqueolögico. B ibliografia GORGES, 1 979: B -77 ( con t oda l a r ior), CASAS y COMAS, e n prensa.

( Nüm.

1 4)

C an Feu

( Sabadell,

V alles

bibliografla

a nte-

Occidental)

D escripciön Conjunto de v illa y horno c erämico de tegulae, doh a, änforas, cerämica f ina, y e lementos de c onstrucciön. A ltitud: 1 70 m . S uelo marrön s obre depösitos a löctonos. S e r ecuperö cerämica c ampaniana y s us i mitaciones l ocales, a retina de f inales del s iglo I aC ( G 2 4, s ervicio 1 ), mucha s udgälica, l isa ( Drag 2 7, 3 3, 1 8, 1 5-1 7, R itt 9 ) y decorada ( Drag 3 0, 2 9, 2 B, 3 7), s obre t odo de f inales del s iglo I . Con r especto a änforas, c itemos l as Dressel 1A y 7 -11, y l as Belträn I II. T ipos

anföricos Segün Gorges,

Dressel

3 ( ?)

y Pascual

1 .

D ataciön Origen t ardo-republicano ( ültimo t ercio del s iglo I aC), con s u momento m s i mportante centrado a f inal es del s iglo I y l a primera m itad del I I, a lcanzando l a primera mitad del I II. B ibliograffa GORGES,

1 .1.4.

E l

1 979:

B -80.

Barcelones

Los t res hornos e studiados s e s itüan a l e xterior del recinto de l a colonia, a l a que e starlan vinculados, f ormando parte de s u t erritorio. S orprende l a e scasez de y acimientos, s i t enemos e n c uenta l a i mportancia de Barcino en a guel los momentos. E ste hecho l o hemos de atribuir, a l menos en parte, a l a e xistencia de l a c iudad moderna justamente donde existia e l ager de l a colonia.

- 2 9

-

( Nüm.

1 5)

Nostra S enyora del Port B arcelona, B arcelones)

/ Gran V ia

( Zona F ranca,

D escripciön Restos de h ipocausto y o tras dependencias de una v il la. E l h allazgo de ä nforas, dolia y tegulae i ndica l a existencia de r estos de horno. En una epoca i ndet erminada del A lto I mperio s e construyö e l ä rea t er mal, aprovechando e l material de desecho del horno. T ipos

anföricos P ascual meras.

1 y D ressel

2 -4,

con predominio de

l as

pri-

P asta E specialmente, beige-anaranjada, l or beige c laro. D esgrasante de da.

pero t ambien de cocuarzo y mica dora-

D ataciön Desde e l s iones.

s iglo

I I

aC al Alto

B ibliografla GRANADOS y ROVIRA,

( Nüm.

1 6)

Montjuic

en

I mperio,

s in mäs

preci-

prensa.

( Barcelona,

B arcelones)

D escripciön Conjunto a parecido e l a f lo 1 929. Fosas r epletas con material procedente de hornos de änforas, y que f ormarla p arte de un poblamiento d isperso s ituado e n l a montaf la. T ipos

anföricos S egün l as perdido),

f otograflas de l a e poca ( el material s e ha P ascual 1 , D ressel 2 -4 y Dressel 2 0 ( ?).

D ataciön Coincidirla c on l a f undaciön l es del s iglo I aC. B ibliografla GRANADOS y ROVIRA,

( Nüm.

1 7)

Avinguda

Francesc

de

l a

c olonia,

a f ina-

en prensa.

C ambö

( Barcelona,

Barcelones)

D escripciön Y acimiento s ituado e n l a z ona i nmediata a l e xterior de l as murallas. E xcavado e l af io 1 984 por e l Museu d 'Histöria de l a C iutat, f ormarla p arte de l a v illa descubierta e l af lo 1 954 e n l a p laza de Antoni Maur a.

- 3 0

-

T ipos

anföricos Sobre un t otal de 6 50 f ragmentos c erämicos, 4 8 f ueron i dentificados como g nforas de l os t ipos D ressel 2 -3 y P ascual 1 , c on predominio de l a primera.

P asta Color beige-ceniciento, t ambien a lgunos beige-anar anjado, compacta, con a lguna vacuola, desgrasante de cuarzo b lanco, c ristalino y , e n menor c antidad, l äminas de m ica dorada. B ibliografia GRANADOS

( Nüm.

1 8)

y ROVIRA,

Badalona

e n

prensa.

( Barcelones)

D escripciön E l a ntiguo municipio de Baetulo s e e ncuentra c erca del mar y t ambien de l a desembocadura del B esös, a unos 3 km de B arcelona. P ascual ya i ntuyö l a probable doble f unciön de l a c iudad, coma centro productor de ä nforas y t ambien coma r edistribuidor del v ino que l e l legaba par el Bes s ( PASCUAL, 1 977: 6 0). Segün C uyäs, habia hornos e n e l c entro de l a c iudad, s i b ien no s e conservan restos n i documentac iön de l os m ismos ( CUYAS, 1 977: 2 77, PASCUAL, 1 977: 6 0), y e n el ä rea r ural s e habrian encontrado m s de 1 0 ( COMAS, 1 985: 1 4). Par otro l ado, contamos can e xcavaciones r ealizadas e n l a calle L ladö, l as c ual es han puesto a l descubierto r estos de una i ndust ria urbana de f abricaciön de v ino ( PUERTA y RODRIGUEZ, e n prensa). S in embargo, a f alta de e scombrer as y de publicaciones s abre e l t ema, no s abemos cuäles podrian s er l as marcas propias de l os a lfar es. Par e ste motivo, l as pasamos a e studiar conjunt amente, s in que podamos s aber que änforas eran f abricadas en B adalona, y cuäles s ölo eran embarcadas. Hemos de decir que e ncontramos e stampillas detectadas en el Valles, de donde t al vez vendrian v ia Be. s os. T ipos

anföricos y d ataciön La monografia de M . Comas ( COMAS, 1 985) nos s ervirä de guia. L a autora e studia e l material anförico de l a c iudad p rocedente de e xcavaciones antiguas y modernas. Can r especto a l os r ecipientes que nos i nteresan, r esumimos a c ontinuaciön s us r asgos f undament ales. H acia e l 3 0 aC l a L aietana 1 ( o T arraconense 1 ) e stä presente en Badalona. D entro del ü ltimo cuarto d el s iglo a nterior a l c ambio de e ra, l as P asc ual 1 van s ustituyendo a l as primeras, predominando de f orma absoluta durante l a primera mitad de l a centuria s iguiente. H acia l a mitad de e ste m ismo s i-

- 3 1

-

glo s e observa s u t endencia a l a d isminuciön, d esapareciendo quizäs a f ines de s iglo o a principios del I I. Por s u l ado, l as D ressel 2 -4 aparecen b ajo Augusto o T iberio, en c antidades i nferiores a l as P ascual, aumentando hasta l legar a f ines del s iglo I o i nicios del s iguiente, c uando predominan s obre aquellas. Asi pues, l a primera m itad del s iglo I de l a era e s e l p eriod° mäs i mportante de e stas producc iones, de l as c uales parece destacarse l a P ascual s obre l as D ressel 2 -4. P asta Las observaciones de P ascual e n l os p ivotes e stampil lados i ndican una c ierta d iversidad y , por l o t anto, d iferentes origenes ( PASCUAL, 1 977: 6 1). A sl, un p ivote con l a marca CLV era granuloso y de c olor anaranjado, l os de l a VAS e ran marrones, e l de l a NP rojo, y e l de l a F amarillento. S in embargo, e l desgrasante e s s emejante: c uarzo b lanco y t ransparente, con particulas negras muy pequef ias. E l de l a marca CLV l levaba m s desgrasante, y e l de l as NP, m ica dorada de gran tamaf io. M . Comas d ivide l as P ascual 1 en t res g rupos: l as de pasta amarillenta o rosa-anaranjada y desgrasante p equef io; l as b eige-blanquecino, desgras ante pequef lo, b lanco y , a menudo, con engobe b lanquecino o amarillento muy c laro, y f inalmente l as de pasta rojiza con desgrasante mayor, m s parecido a l que definiremos como t ipico de l a L aietänia ( COMAS, 1 985: 6 7-69). Por s u l ado, l a mayoria de l as Dressel 2 -4 eran de arcilla rojiza, desgrasante de t amaf io aprec iable, b lanco y c on p untos de m ica dorada. S in e mbargo, habla otros de coloraciön beige, rosada y anaranjada ( Idem.: 7 1-73). A nuestro modo de ver, e sta variedad podria i ndicar t anto diferentes origenes como diferentes c occiones, t al como veremos e n s u l ugar. Por l o t anto, con un valor relativo. Marcas I ncluimos l as del i nventario de P ascual ( PASCUAL, 1 977: 6 2), con l as af iadidas por M . Comas c itadas en forma e xplicita como " layetanas" ( COMAS, 1 985: 1 42) y l as que s e encuentran s obre p ivote ( Idem.: 1 283 7), c aracteristica e sta que, hasta ahora, s ölo t enemos en nuestros t ipos. E xcepciön hecha de a quellos casos en l os que s e c ita de f orma explicita e l t ipo anförico, en l a mayorla de e bb s e s desconocido, a l e star s ituadas en e l p ivote, y f ragmentadas l as p iez as. P or l as c ausas mencionadas con anterioridad, no podemos asegurar e l origen l ocal de todas e llas. - A ( P

6 2).

- 3 2

-

- ALB. - ALCO. - C ANTEST: por Comas,

sobre l abio de P ascual 1 ( leida C ATEST pero que nosotros interpretamos de este

modo). ANTH y . ..TH: l a primera 2 veces, s egün Comas. BL... . C ( P 6 3). C : con grafito. CAS. CELS. CHR: l eida ER o BR por Comas; 4 e jemplares. CBL. CLV ( P 4 4 y 6 4a): 3 veces; una de e llas s obre l a parte a lta de una Dressel 2 -4. - E ...: con grafito. - EGN... ( EGNATI ( ?)): l abio de Pascual 1 . - ENT. - F ( P 7 1): quizäs un s igno o dibujo convencional. - FA. - H : con grafito. - I N o NI. - MA. - MEVI: l abio de Pascual 1 . - Q MEVI: l abio de Laietana 1 ; 2 veces. - C MVCI: sobre l abio de Laietana 1 . - P o FT. - M PORCI: l abio de P ascual 1 ; 24 veces. - MC...: con grafito. - MSC. - N : con grafito. - NLI ( C). - NP y grafito ( P 6 5). - P . - PTE ( P 6 6): quizäs Dressel 2 -4. - RCT o ROT ( P 6 7). - RES: fechada a f ines del s iglo I o i nicios del I I dC. - SLL. - S . o S I: con grafito. - SP. - TROP., TROPI o TROPN. - V. - V .S.: de f ines del s iglo I o i nicios del I I. Lectura i nsegura. - VAS ( P 6 8): 3 veces s egün Pascual, y 5 segün Comas. - . ..OVSS...: con grafito. Forma c ircular. - V ... . ( P 7 0). - F lor de 7 petalos ( P 7 3): quiz äsobre cuello de P ascual 1 . - C ruz griega dentro de c irculo ( P 7 2): s egün Pascual, 2 veces, una de e llas sobre pivote, quizäs de P ascual 1 . - Dos c irculos. - C uadrado.

-

- 3 3

-

La presencia de e stas e stampillas e n Baetulo puede deberse a varias c ausas. Y a hemos mencionado l as dos marcas m s corrientes, pero podemos a f iadir otra mäs: e l c omercio de paso de l os barcos q ue, procedentes del B aix L lobregat, s e d iriglan h acia e l norte, pasando por l a costa del Maresme. Por ü ltimo, hemos de t ener e n c uenta que l os envases f abricados e n l os a lfares d e l os a lrededores l levarlan s us producciones a l a c iudad, desde donde s erian embarcados. Con t odos e stos c ondicionantes r esulta prob lemätico averiguar cuäles eran l ocales. P ascual s ef i ala como probables l as s iguientes: VAS ( 5 e jemplares), pero que t ambien hemos encontrado en C an Col let; l a CLV, y l a nüm. 7 2. D e hecho, observamos l a presencia de marcas de otros l ugares: l a CELS d e C an T intorer, CLV de E l Morrell ( cf. infra), BL..., NP, P de l a Torre L lauder ( cf. infra), I N o N I d e C an Collet, SLL de S ant M iguel dels Martres, e tc. Y n i s iquiera l a de M . PORCI, con l a t reintena d e e jemplares e ncontrados hasta ahora, nos asegura q ue s e f abricase e n l os a lfares de Badalona, s i b ien p arece lögico s uponer que s u l ugar de f abricaciön no e starä l ej os.

( Nüm.

1 9a)

C an Valls celones)

y C an Cabanyes

( Lief i,

B adalona,

B ar-

J . M.Cuyäs encontrö restos anföricos c on cocc iön defectuosa e n un posible horno s ituado a unos 2 50 m de l a r iera de S ant Jeroni, y que f ormarla parte de una v illa. Altitud aproximada: 3 0 m .

en e l s es 2 ).

( Nüm.

1 9b)

En dos de l os f ragmentos f iguraba l a marca A a sa, l o c ual no e s corriente e n n uestros enva( PREVOSTI, 1 981: nüm. 2 3; MIRO, 1 982-83: nüm.

C an Riviere

( Badalona,

B arcelones)

Frente a l km 6 36 de e xplorö l os r estos de una unos 4 00 m del mar.

l a c arretera N -II, C uyäs villa romana, s ituada a

D e e ntre l os hallazgos r ealizados, e ste autor menciona u n f ragmento de n fora defectuosa ( PRE. VOSTI, 1 981: num. 5 4; M IRO, 1 982-83: n ( im. 3 ).

f uese go.

Con e stos datos, no podemos a segurar que un horno, s ino s olamente mencionar e l hallaz-

- 3 4

-

1 .1.5.

E l

M aresme

E sta comarca estä f ormada por una e strecha f ranja costera, l imitada i nteriormente por l a cordillera L itoral, que l a s epara del V alles, a unque y a hemos v isto que desde l a e poca r omana a l presente ambas comarcas s e han comunicado por t ierra a t raves d el c ollado de P arpers. S e t rata, p ues, de un a islamiento r elativo. P or o tro l ado, el B esös c onstit uye l a s alida natural del Valles a l mar, y m s precisamente e n l os a lrededores d e Badalona, en contacto con el B arcelones y e l Maresme, t al como y a s e ha d icho anteriormente. Geolögicamente, l a c ordillera e s de f ormaciön granit ica, s iendo corriente e l g ranito descompuesto, e l c ual e s aprovechado para hacer s ilos ( "sitges", en c atalän), b ien conocidos e n l os y acimientos i bericos. Con r especto a l o que a qui nos i nteresa, e l desgrasante de l as änforas r eflejarä e ste o rigen. S in e mbargo, l a l lanura l itoral e s de o rigen r eciente, f ormada por l os s edimentos c uaternarios, arrastrados d e l a montaf ia ( LLOBET, 1 968: 4 06). E s una comarca con una i mportante densidad de poblamiento i berico ( cf., p or e jemplo, MALUQUER et al., 1 982: 2 02 1) o cupando e l s egundo l ugar en cuanto a densidad de poblados. Con r especto a l poblamiento r omano entre e l Besös y C aldetes, P revosti d a l a c ifra de 6 9 villas romanas s eguras y 1 95 posibles ( PREVOSTI, 1 981a: 5 29). Ademäs de d isponer de una relativamente abundante bibliografia s obre e l poblamiento r ural, tenemos t ambien un e studio de c onjunto de Baetulo, uno de l os nücleos urbanos a caballo entre el B arcelones ( comarca a l a c ual pertenece administrativamente) y e l Maresme ( comarca a l a que pertenece comercialmente y e n o tros a spectos) ( GUITART, 1 976). E sto e s particularmente i mportante, ya q ue d isponemos de una i nformaciön t ardo-republicana, d ificil d e encontrar e n otras c iudades c on e sta m isma c ronologia. En e fecto, hemos v isto que e n e l V alles s abemos muy poca cosa de l a C aldes de Montbui y de l a Egara r epublicanas. P or l o tanto, l os pocos n ücleos urbanos l ayetanos d e e sta e poca l os habremos de buscar e n e l Maresme. S in embargo, no p odemos decir l o m ismo de I luro ya que, a pesar de s er e l primer centro urbano de l a comarca, l a f alta de e xcavaciones p racticadas hasta a hora en e l nüc leo u rbano nos i mpide tener conclusiones comparables a l as de B adalona. Con r especto a l a t emätica que nos i nteresa, n os b as aremos f undamentalmente e n l as mencionadas monografias de M . P revosti q ue r ecogen l os e studios de M . R ibas, y e n n uest ra s intesis s obre el t ema ( MIRO, 1 982-83), ademäs de l a obra de P ascual.

( Nüm.

2 0)

A lella

humö de

/ a utopista

( Maresme)

En u na probable v illa r omana, L . Galera e xun s ilo f ragmentos mal cocidos de D ressel 1

- 3 5

-

( Laietana 1 , P ascual 1 ( ?)). Localizö un horno y una c isterna c on tegulae, imbrices y ä nforas, de entre cuyos r estos h abla dos p ivotes con l as m arcas B y MON o MOM.

del

La c ronologla del c onjunto i rla de m ediados s iglo I dC a l a primera m itad del s iguiente.

Con t an e scasos d atos, b ien poca c osa s e puede decir, no teniendo l a c erteza de que n uestras ä nforas s e f abricasen e n e l l ugar ( PREVOSTI, 1 981: n üm. 8 4; MIRO, 1 982-83: nüm. 4 ).

( Nüm.

2 1)

T orrent

de

S istres

( Alella,

Maresme)

Cerca de un t orrente y de l a a utopista, f ueron descubiertos l os r estos d e un horno y , e n un l ugar pröximo, f ragmentos de u na nfora con marca e n e l pivote. Asimismo, en un s ilo s e e xhumaron desechos de horno, destacando u n f ragmento de f orma p ar ecida a l a D ressel 1 -Dressel 1 l ayetana, P ascual 1 ( ?)-, q ue s e g uarda e n e l M useu del M asnou. E ste yacimiento puede r elacionarse con e l anterior, del c ual e stä a e scasa d istancia ( PREVOST I, 1 981 n üm. 8 5; MIRO, 1 982-83: n üm. 5 ).

( Nüm.

2 2)

C lub de

T ennis

B arcelona

( Teiä,

M aresme)

En l a vertiente i zquierda de l a r iera de Teiä s e detectaron l os restos de una v illa. L a Agrupaciö d ' Estudis C ientifics i Culturals de P remiä de Mar recogiö material que va desde Augusta hasta principios del s iglo I II. P revosti r elaciona e ste yacimiento con l a nota de M . Belträn L ion s, s egün l a c ual s e habla destruido u n horno de änforas ( BELTRAN LLORIS, 1 970: 3 32; P REVOSTI, 1 981 a: n üm. 1 11; MIRO, 1 982-83: n üm. 7 ).

( Nüm.

2 3)

R iera

de

T eiä

( El

Masnou,

Maresme)

En e l "Cami del M ig", f rente a l mar, l a Agrupaciö d ' Estudis C ientifics i Culturals d e P remiä de M ar h izo i nvestigaciones e l a f io 1 975, e ncontrando c inco f ragmentos de borde de P ascual 1 y D ressel 2 -4, a demäs de c inco p iezas quemadas ( dos de ä nfor a), y e scoria de horno. Prevosti s ef iala e stampillado VP o V IP.

l a

p resencia

de

u n

p ivote

P artiendo d el c onjunto exhumado, p uede deduc irse que s e t rata de un posible horno y t al vez de una v illa r omana ( PREVOSTI, 1 981a: nüm. 1 04; M IRO,

- 3 6

-

1 982-83:

( Nüm.

2 4)

Veinat

n ( im.

d e

6 ).

S ant

C rist

( Cabrils,

Maresme)

E l y acimiento e stä s obre una e levaciön, entre dos r ieras. S e t rata de r estos de una villa y de un h orno d e p lanta r ectangular, que nos describe M . R ibas, c uando e l af io 1 968 e fectuö t rabajos de s alvamento. E n l os desechos del horno habia n umerosos f ragmentos d e n fora y de c erämica. Entre l os primeros, abundaba l a marca P TE, de l a c ual e n e l Museu Comarcal del M aresme s e c onserva un p ivote con def ectos de cocciön y de pasta t ipicamente l ayetana. Ahora b ien, una vez e xaminada l a marca, pensamos que s e t rata m s b ien de P LIE o P LTE, con n exo e ntre l as dos p rimeras l etras. S egün R ibas, habia t ambien l a OA. La d ataciön del conjunto i ria desde e l s iglo I a C ( o a ntes) hasta epoca medieval, con n iveles importantes e n l os s iglos I y I I dC ( PREVOSTI, 1 981a: n üm. 1 64; M IRO, 1 982-83: n üm. 8 , s in l a nueva l ectur a de l a m arca PTE, que t odavia no habiamos l ocaliz ado).

( Nüm.

2 5)

S ant

S ebastiä d ' Argentona

( Maresme)

S obre una c olina c erca de l a r iera de A rgentona y l a c apilla de S ant S ebastiä, s e e xhumaron restos a nföricos con cocciön defectuosa, a si como r estos de un horno. E l conjunto f ormaria parte de una v illa. M . R ibas e ncontrö 4 marcas: P OL, ASC, S y CL. Y a que, ademäs, en e l Museu Comarcal del Maresme s e e ncuentra depositado un p ivote q ue p rocede de Argentona y e stä e stampillado ASCL y , a l m ismo t iempo, l os d ibujos de R ibas parecen r epresentar marcas i ncompletas, pensamos que l as 3 ü ltimas pueden r efer irse a u na s ola: l a ASCL. E l c ontexto va desde e l s iglo I dC hasta e l V dC, con p erduraciön posterior ( PREVOSTI, 1 981 a: nüm. 2 28, y l a r eproducciön de l as marcas e n l a f ig. 5 8; M IRO, 1 982-83: nüm. 9 ).

( Nüm.

2 6)

L a

T orre L lauder

( Matarö,

M aresme)

Descripciön E s l a v illa mej or c onocida del M aresme, y una de l as mäs i mportantes de Catalunya. E st äs ituada a unos 4 00 m del m ar, en l a l lanura del o este de M atarö, de

- 3 7

-

cuya l ocalidad d ista unos 7 00 m . A ltitud: u n s uelo marrön s obre depösitos alöctonos.

1 5

m ,

e n

R ibas nos h abla del h allazgo de un h orno c er ämico y de nfora defectuosa con l a marca L H ER OPT durante l os trabajos e fectuados e l a f io 1 927. A principios de l a decada de l os af ios 6 0, s e e ncontraron v arios f ragmentos de ä nforas y una i mportante c antidad de p ivotes e stampillados, q ue s e perdieron, s i b ien e xistirian d ibujos d e M . R ibas. En l a S ecciö Arqueolögica del Museu Comarcal del Maresme s e guardan a lgunos p ivotes, procedentes de e xcavaciones, y que P ascual t uvo ocasiön de e xaminar, constatando que, a v eces, l a i nterpretaciön de l as m ismas hecha por e l n o coincidla con l a d e M . Ribas. T ipos

a nföricos La mayoria del material e xaminado t es, s i b ien podemos pensar que usuales P ascual 1 y Dressel 2 -4.

consiste e n p ivos e t rata de l os

P asta P ascual pudo e studiar l as de u nos c uantos p ivotes: 2 con l a marca CLV eran rojizas y con desgrasante como e l de l os p ivotes, c on l a m isma e stampilla e ncontrad a en Badalona. Lo mismo ocurria con e l marcado NP, documentado t ambien e n l a m isma c iudad. L as de l os e stampillados AT, BP y NC e ran r ojizas, con desgrasante de cuarzo b lanco y cristalino, p equef ias p articulas negras y l äminas de m ica dorada. Cabe destacar l a p asta del de l a m arca A S, d iferente a l a d e los demäs: marrön, desgrasante muy f ino y e scaso, f ormado s obre t odo por c uarzo c ristalino, particulas negras y mica. Marcas Mencionaremos

e l

c atälogo

e laborado p or

P ascual.

- ABDA ( P 7 5): probablemente in planta pedis. - AND, ONS, VVL ( P 7 6): c ircular; m isma l ectura q ue R ibas. - AR ( P 7 7): 2 e jemplares. - A S ( P 7 8): 6 e jemplares. - AT ( P 7 9): 3 e jemplares. - AVE ( P 8 0). - B ( P 8 1): 3 e jemplares, 2 d e l os c uales a sociados a una marca i legible ( P 1 05). - B L ( P 8 2): s ölo c onocida p or R ibas. - B P ( P 8 3): 1 0 e jemplares. - C LV ( P 8 4): 6 e jemplares. - DEI ( P 8 5): asociada a una e stampilla i legible. - H ( P 8 6): s obre b ase de c uello de una probable P ascual 1 , l a ünica que n o e stä s obre p ivote. - L . H ER. OPT ( P 9 0): s ölo c onocida p or R ibas; s in r ecuadrar; e n numerosos e jemplares, s egün e ste autor, q uizäs s obre e l c uello. - HY... ( P 8 7).

- 3 8

-

- I MP ( P 8 8): s ölo c onocida p or R ibas; s in r ecuadrar, s ubrayada. - L L ( P 8 9): s ölo c onocida por R ibas; s in r ecuadrar, s ubrayada. - L P ( P 9 1). - M ( P 9 2): s ölo c onocida por R ibas. - NES ( P 9 3): primera l etra dudosa. - N C o N G ( P 9 4): 2 e jemplares parecidos; u na s obre u n t ipo de n fora desconocido, con c uerpo de gran t ama f io. - NP ( P 9 5): e n n egativo, a sociada a l grafito 1 09. - P ( P 9 6). - P ANSCAVRI ( P 9 7): c itada por R ibas s in r eproducirl a, s egün e l c ual habla varios e jemplares. - P HR ( P 9 8). - PRC ( P 9 9). - S EC ( P 1 00): 6 e jemplares. - S V ( P 1 01). - V ( P 1 02). - VERD ( P 1 03): l eida s in l a E por R ibas. A demäs, habia varias marcas i legibles s ignos c onvencionales ( de l a P 1 04 a l a P 1 08) r ecuerdan e l a lfabeto i berico.

can que

Los grafitos r epresentan varias l etras: D ( P 1 10), F ( P 1 11), P F ( P 1 12), R ( P 1 13), Y S ( P 1 14). S egün P ascual, de e sta c uarentena de marcas unas 8 o 1 0 se emplearlan en l a Torre L lauder: BP, AS, S EC, AT, y u nos 3 g rafitos. Queda por c omprobar s i L H ER OPT s e encuentra realmente s abre . nfora ( ser a e l primer c aso) y n o s abre tegulae, y l a NP, p or a soc iaciön a un g rafito quizäs originario del l ugar, t ambien l o s eria. S in embargo, nosotros vemos en l a Torre L lauder l a misma problemätica que B adalona: una f unc iön p roductora de envases, p ero t ambien r edistribuidora d e los de l as c ercanias, desde donde s e embarcarlan c erca de l a v illa. Pero a l m ismo t iempo, l a presencia de a lgunas marcas nos hacen pensar e n otras r azones: e l c onsumo l ocal de u n v ino e nvasado e n otros s itios de l a c omarca, l a d iversificaciön de l ugares de producciön de ä nforas por parte de u n propietario, o bien, l a centralizaciön de l os envas es ( incluso de l os p rocedentes de o tros hornos) e n a lgunos l ugares c oncretos para una posterior d istribuciön de l os m ismos. E n e fecto, h abrä que e xplicar l os 6 e jemplar es de l a e stampilla CLV ( tambien presente en Badal ona) y q ue, en p rincipio, atribulmos a E l Morrell ( cf. infra, nüm. 2 8), ya que a ll e stä documentada can c asi una t reintena de muestras.

que

Q uizäs l a pensamos, por

r ealidad l o que l a

- 3 9

-

s ea ms c antidad

compleja de l o no t iene porque

ser un i ndice s eguro de producciön en e l l ugar donde s e encuentran. Estas cuestiones l as dejamos aqul sol amente p lanteadas, y s obre l as cuales i nsistiremos m s adelante. Dataciön Con a lgün material tardo-republicano, quizäs r esidual, l a vida de l a villa s e extenderia desde e l s iglo I al V o VI dC, s iendo l os dos primeros s iglos de l a era l os m s importantes ( los mosaicos son del primer cuarto del s iglo I II). P ara Gorges, l a villa s e crearia con Augusto. B ibliografia PASCUAL, 1 977: 6 1-64, GORGES, 1 979: B -52, PREVOSTI, 1 981 a: n m. 2 43, MIRO, 1 982-83: nüm. 1 0, PREVOSTI y CLARIANA, en prensa.

( Nüm.

2 7)

Riera me)

de

S ant

S imö

( Santa

Cecilia,

Matarö,

Mares-

Descripciön A consecuencia de unas avenidas del torrente de S ant S imö, e l cual c ircula a l noreste de l a c iudad, el a f io 1 957 se pusieron a l descubierto 3 hornos cerämicos. La Secciö Arqueolögica del Museu Comarcal del Maresme efectuö trabaj os de s alvamento, haciendo a lgunos dibuj os de los hornos y recogiendo material, principalmente anförico, procedente de l as e scombrer as, pero que l amentablemente no era representativo de t odos l os t ipos presentes en e l yacimiento. T ipos

anföricos La mayor parte de l os f ragmentos eran de nfora i ber ica Mai iä B-3, tal vez l a mayoritaria en aquellos momentos ( PONS, 1 982-83, M IRO, 1 983-84: 1 73). Ahora bien, un reciente trabajo de Ribas incluia tambien a lgunos t ipos que recuerdan a l a Dressel 1 ( RIBAS, 1 983-84: 2 84, f ig. 3 parte inferior-) y que, s egün su autor, se f abricarian en e l l ugar. S in embargo, no hemos podido localizar este material en l a Secciö Arqueolögica mencionada, aunque pensamos que t al vez s e trate de la Dressel 1 l ayetana.

Dataciön Sölo conocemos unos pocos f ragmentos n a de los s iglos I I y I aC. B ibliografia PREVOSTI, 1 981 a: 1 982-83: nüm. 1 1,

nüm. MIRO,

- 4 0

de

nfora

roma-

2 99, PONS, 1 982-83, MIRO, 1 983-84, RIBAS, 1 983-84.

-

( N( im.

2 8)

E l

Morrell

( Sant

A ndreu

de

L lavaneres,

Maresme)

D escripciön La p unta d e e ste n ombre s e e ncuentra e n l a vertiente derecha del torrente de Les Bruixes, f rente a l mar. A l o tro l ado, a u nos 5 0 m , habla un horno. Los r est os f ormarlan parte de una villa. E l s uelo e ra ma, rron meridional, s obre material s iliceo, s obre roca i gnea. E l y acimiento f ue descubierto e l af io 1 928, y R ibas p ublicö l a noticia af ios despues. S egün p arece, del horno q uedaba parte de l a e structura, y l a escombrera, q ue e staba p röxima. Asimismo, habla o tros materiales c erämicos y tegulae. T ipos

anföricos S egün Pascual, e l t ipo mayoritario e ra l a D ressel 2 -4, de l a c ual P revosti nos da s u a ltura: 8 5-110 cm. En s egundo l ugar, l as habituales P ascual 1 . F inalmente, e xistirla u n probable tercer t ipo, mencionado por P revosti, del q ue e sta autora s ölo n os da s u a ltura: 6 0-70 c m ( muy pequef ia para corresponder a nuestros e nvases) y del que no s abemos n ada mäs. Tal vez s er a una p ieza de f ondo p iano. S egün P ascual, de t odo e l material s ölo s e conservan dos c uellos de Dressel 2 -4 en e l Museu de Matarö.

Marcas S i b ien e n un principio e ste autor no hablaba de marcas, en un t rabajo posterior ( PASCUAL, 1 981) menc iona e l h allazgo, p or parte de M . Ribas, de dos docenas de p ivotes e stampillados CLV, marca que tamb i n s e encontraba s obre a lgunas tegulae. E xistia una variante con l as l etras dentro de un c irculo ref undido. Muy p robablemente, por s er l a (mica, s er a l a propia del horno. D ataciön E l c ontexto s itda m s precisiones.

l a

v illa

en

e l

A lto

I mperio,

s in

B ibliografia PASCUAL, 1 977: 6 7, GORGES, 1 979: B -103, PASCUAL, 1 981, PREVOSTI, 1 981 a: nüm. 3 34, MIRO, 1 982-83: nüm. 1 2.

( Nüm.

2 9)

E l

Sot

del

C amp

( Sant V iceng

de

Montalt,

M aresme)

D escripciön Conjunto de v illa y horno, s ituado e n un s ector del barranco d e e ste nombre, en una pendiente a unos 5 00 m del mar. A ltitud media de 1 40 m en un s uelo de t ierra marrön meridional, s obre material s iliceo s obre r oca i gnea. L a l ocalidad de S ant V iceng s e enc uentra a unos 6 km a l noreste de Matarö.

- 4 1

-

En un campo aparecian en s uperficie f ragmentos cerämicos, realizändose una pequef ia e xcavaciön, encontrando abundantes f ragmentos de änfora. Probablemente, e l barranco f ue usado como escombrera, que estarla en l a zona l iana. T ipos

anföricos La mayorla de fragmentos eran del t ipo Pascual 1 , con e l l abio m s corto de l o que e s normal. A continuaciön, en menor cantidad, estaba el segundo t ipo habitual: Dressel 2 -4. Otra particularidad e s que todas l as asas e staban ranuradas sölo e xternamente. Pero l o que e s ms i nteresante e s l a probable producciön en El Sot del Camp de otros dos t ipos de nfora: l as Oberaden 7 4 estampilladas PHILODAMVS ( cf. infra)-, y un cuarto t ipo, que s e marcaba con l a estampilla de L VOLTEIL, con diversas variedades. Tal como tendremos ocasiön de ver, pensamos que s e trata del t ipo " de Palamös", que ahora empezamos a conocer, y que M . Comas denomina Laietana 1 ( present e en Badalona con l as marcas de MEVI y MVCI) y Non a, Tarraconense 1 . Hasta ahora l as änforas marcadas L VOLTEIL eran asimiladas a l t ipo Dressel 1 0 e , incluso, relacionadas con l as de Apulia. ( Cf. infra, 2 .1.2)

P asta Pascual examinö algunas muestras, que d ifieren s ubstancialmente de l as vistas hasta ahora: color roj o vivo, excepto en l as marcadas PHIL y PHILOD, que son ocre. Es s iempre f ina, de menor tama i io. Desgrasante de cuarzo blanco y transparente, particulas negras y mica, en menor cantidad que en los otros t alleres. Marcas - HCI ( P 1 1 9): sobre p ivote. - PHIL ( P 1 20): sobre l abio de una Pascual 1 . - PHILOD ( P 1 21): sobre cuello de Oberaden 7 4, en puntillado. - REO ( P 1 22): l abio de P ascual 1 . - L VOLTEIL ( P 1 18): varios punzones, s iempre en el cuello e in planta pedis. Marcaba l as Dressel 2 -4 y , tal vez, l as Pascual 1 y Laietana 1 /Tarraconense 1 . S e encontrö una treintena de e j emplares. - . .. TO ( P 1 23): sobre l abio de Pascual 1 . S in duda, l a e stampilla de L VOLTEIL es l a propia del l ugar, l a REO, de pasta parecida, quizäs t ambien s e fabricaba, asi como l a PHIL y l a PHILOD ( Philodamus), s i bien no es t an seguro.

D ataciön Prevosti centra el conjunto e n el Alto I mperio, con principio en e l s iglo I aC. En base a l a difusiön de l as marcas ( cf. infra, cap. VI), podemos decir que

- 4 2

-

e l a lfar f uncionaba durante Augusto ( L LODAMVS, REO) y T iberio ( L VOLTEIL).

VOLTEIL,

B ibliografia PASCUAL, 1 977: 64-66; GORGES, 1 979: B -1 22; 1 981 a: n üm. 3 43; MIRO, 1 982-83: n m. 1 3.

( N( im.

3 0)

Torre

M artina

( Sant

Pol

de

Mar,

PHI-

PREVOSTI,

Maresme)

Descripcion Entre S ant Pol y Canet, cerca de l a carretera en e l l ugar ocupado hoy por el Hotel Park, a una altitud de 2 5 m sobre t ierra marrön meridional sobre mater ial s iliceo y roca i gnea. El s uperficie diversas, T ipos

hallazgo corresponde a una villa, en cuya habla restos de construcciones, cerämicas tegulae,

anföricos S e r ecogieron de cocciön.

dolia,

f ragmentos

y a lgunas

de

Pascual

monedas.

1

con defectos

Dataciön Las

s igillatas

B ibliografia PASCUAL,

( Nüm.

3 1)

E l

More

1 960:

( Sant

i ndican

l os

3 40-41;

GORGES,

Pol

de

Mar,

s iglos

I y I I

1 979:

dC.

B -119.

Maresme)

Descripciön E l yacimiento s e encuentra sobre una colina en l a b ifurcaciön de dos torrenteras, y toma e l nombre de l a riera. Segun Soler, en varias actuaciones s e r ecuperaron f ragmentos de nfora y materiales de construcciön quemados, los cuales hacen pensar en l a existencia de hornos, a l os c uales parece s er que ya a ludiö S erra Räfols. El conjunto estarla formado tambien por una fortificaciön. T ipos

anföricos S oler e studiö unos f ragmentos, a lgunos de l os cuales estaban quemados, pero que f ue posible identificar y c lasificar como Dressel 2 -4, que f ueron r ecogidos por e l propietario del terreno.

P asta Roja-marronäcea, mucho desgrasante de ces con engobe anaranjado, harinosa. Marcas Habla

a lgunos

p ivotes

e stampillados:

- AC.

- 4 3

-

c uarzo,

a ve-

-

r o e l

AGI ( ?). A ... C HR: l eida BR por C IY ( ?). RV ( ?).

S oler.

A l t ratarse de e jemplares ünicos, podemos decir s obre e l origen. S oler p ivote A ... e staba quemado.

n ada s egui ndica que

D ataciön Durante l as m ismas a ctuaciones s e recogieron otros materiales ( cerämica a retina, s udgälica, marmorata, paredes f inas, h ispänica, c lara A , una moneda del 1 28-138 dC), l os c uales s ituan e l c onjunto e n e l A lt o I mperio ( 74% del s iglo I ). Con t odo, parece s er que e l 5 6% del material puede s ituarse durante N erön y l os F lavios. B ibliografla SOLER,

( Nüm.

3 2)

E l

1 979;

Roser

PASCUAL,

o E l

Mujal

1 981;

M IRO,

( Calella

1 982-83:

de

l a

n üm.

Costa,

1 4.

Maresme)

Descripcion En una c olina a l s udoeste del n ücleo urbano, s e ha documentado una v illa, muy c erca del mar, y un horno de ä nforas. A ltitud de 5 0 m , e n un s uelo c on t ierra marron meridional s obre material s iliceo, s obre roca i gnea. Los p rimeros r estos a parecieron e l a f io 1 947, a l construir l a c arretera N -II. Posteriormente, f ueron r ecogidos f ragmentos anföricos m al cocidos, que s e han perdido. E l af io 1 980 t uvo l ugar una prospecc iön por p arte del Museu de C alella, r ecogiendose un millar de f ragmentos del m ismo t ipo, y e l af io s iguiente s e i niciaron l as e xcavaciones, b ajo l a d ir ecciön de A . Löpez-Mullor, l as cuales s e han c ent rado e n l a v illa. L a presencia del horno e s s egura, en e l c ual s e f abricaban t ambien tegulae, l adrillos, pesas de t elar y c erämica c omün. S egün e l excavador, s e t rata de u na v illa e specializada e n l a producciön de vino. T ipos

anföricos De e ntre l as änforas e xhumadas, destacamos unos 5 0 f ragmentos de l abios de Dressel 2 -4, y 2 de P ascual 1 . S egün Pascual, l as a sas de ambos t ipos e stän e st riadas s ölo e xternamente.

Marcas Algunas y a corporamos - ACASTI:

f ueron e studiadas por l as de Löpez-Mullor. s obre

p ivote;

- 4 4

u na de

-

P ascual;

l as

mäs

a hora,

i n-

f recuentes.

- C IBA: s obre e spalda, l ectura i nsegura de l a A . - FAMVLI ( ?)(P 1 30): sobre p ivote y e spalda, s i b ien e sta l ectura e s probablemente l a c orrecta, l os d iversos nexos no usuales podrfan hacer pensar e n otras: A EMVLI ( ?). - H ILARI ( P 1 31): s obre e spalda. - MAX ( P 1 32): s obre p ivote, c ircular.

t ura _ -

L lobet i nsegura:

y Löpez-Mullor

r ecogen

o tras,

de

l ec-

ADIE ( ?): s obre p ivote I DI o I TDI ( ?): s obre p ivote I RB ( ?): s obre p ivote I SSI ( S retro), t al vez C ISSI ( con S retro) . RH ( ?): s obre p ivote . ..ANDI: s obre p ivote . ..NI: s obre e spalda c ircular, f ormada por varios s ignos

F inalmente, P ascual i ncluye un grafito, ante coctem, s obre p ivote, que h a s ido hallado e n numerosos e jemplares: - C ( ?)

( P

1 33).

S i b ien n inguno de l os a utores menciona l a cantidad, l as que parecen repetirse m s son l a ACAST I, FAMVLI ( ?) y MAX, ademäs del grafito nümero 1 33, r azön por l a c ual son l as que t ienen m s probabilidades de h aber s ido f abricadas e n E l Roser. D ataciön Las e xcavaciones de Löpez-Mullor han permitido s it uar e l principio de l as a ctividades de l a villa en e l s egundo decenio del s iglo I a C, a cabando l as m ismas hacia e l 6 0-70 dC. E s, pues, una de l as pocas villas l ayetanas p ara l as que d isponemos de una c ronologla precisa. B ibliografla PASCUAL, 1 977: 6 7-68, GORGES, 1 979: 1 980, LOPEZ-MULLOR, 1 982, 1 983 y e n 1 982-83: n üm. 1 5.

( Nüm.

3 3)

C an V iader

( Malgrat

de

Mar,

B -31, LLOBET, prensa, MIRO,

Maresme)

Descripciön Durante unas prospecciones l levadas a cabo entre 1 981 y 1 983 en l a parte s eptentrional de Malgrat, s e descubrieron dos ämbitos relacionados con a ctividades i ndustriales de una v illa c ercana. E l s ector donde a parecieron l as änforas f ue descrito como un camino p avimentado de änforas, o u n vertedero en f orma de camino. Tambien s e exhumaron tegulae, imbrices, c erämica c omün y materiales constructivos,

- 4 5

-

a lgunos T ipos

c on defectos

de

c occiön.

a nföricos E ran l os t ipos habituales, con predominio de l as D ressel 2 -4 s obre l as P ascual 1 . Aquellas p resenta. ban dos variantes s egun s u t amaf io, y un borde de P ascual 1 t enia l as a sas e striadas por ambos l ados, c aracteristica t ipica de l as D ressel 2 -4. Los p ivotes e staban moldurados.

Marcas - AMET: s obre p ivote. - LMO: s obre p ivote. A menudo, a mbas s e encontraron

j untas.

D ataciön Los i nicios s e s ituan e n e l s iglo I a C, s iendo a mort izados l os ämbitos antes de f ines del s iglo I dC, por t ierras que c ontenian l as änforas. En b ase a l os materiales de i mportaciön, parece s er que e l horno e stuvo e n u so desde l a e poca a ugustal hasta e l t ercer c uarto del s iglo I de l a e ra. B ibliografla BURJACHS n üm. 1 6.

1 .2.

et al.,

1 982

y

e n prensa,

MIRO,

1 982-83:

G irona

S i b ien e l l itoral gerundense s e e ncuentra f uera del estricto m arco de l a L aietänia ( cf. mapa n um. 2 ), e n c uanto a l a producciön a nförica un s ector f ormaba parte de u n mismo conjunto a rticulado t anto e n l a c osta ( Fanals, P latja d ' Aro, C alonge, L lafranc), coma e n e l i nterior, e n l os a lrededores de l as c uencas del T er y del F luviä, en l a l lanura ampurdanesa ( Celrä, Rupiä, V ilacolum). A si pues, geolögicamente, encontraremos b äsicamente t errenos d e depösitos c uaternarios y , con r especto a l as arcillas, e n p rincipio s erän diferent es a l as c onsideradas h asta a hora. H asta h ace poco t iempo, s ölo s e conoclan e l horno de P latja d ' Aro ( ESTEVA, 1 966) y e l depösito-bodega de L lafranc ( BADIA, 1 966). E n l os ü ltimos ar ias, con l a c arta arqueolögic a de y acimientos r omanos r ecientemente a parecida, contamos can otros dos a lfares e xcavados: F anals y L lafranc, y c on una c ompilaciön de h ornos y p osibles hornos ( NOLLA y CASAS, 1 984).

l itoral,

A c ontinuaciön, d e s ur a norte,

en n uestra e xposiciön s eguiremos y c ontinuaremos can e l i nterior.

- 4 6

-

e l

1 000 8 00 5 00 9KM 2 00 m i i mm =m i lm os 0

Mapa

2 :

Alfares de Girona

- 4 7

-

( N( im.

3 4)

F enals

( Lloret

de

M ar,

L a

S elva)

D escripciön E l a f io 1 972, muy c erca de l a p laya, f ue descubierto e l yacimiento. Posteriormente, e l af io 1 984 f ue r eal izada una c ampaf ia de s alvamento, que s e prolongö a lgunos meses, a cargo de R . B uxö. E l c onjunto e xcavado f orma p arte de l as dep endencias de un s ector i ndustrial dedicado a l a producciön c erämica, detectändose t oda u na s erie de e structuras arquitectönicas r elacionadas c on e l. La villa de l a c ual dependia, s e e ncuentra probablement e c erca. T ipos

anföricos Tal como hemos t enido o casiön de c omprobar p ersonalmente, s e cocian änforas T arraconense 1 , P ascual 1 , D ressel 2 -4 y , muy probablemente, Dressel 7 -11.

P asta Roj o v ivo, c on muchas i mpurezas de a rena de a preciab le t amaf io, recordando l as p iezas l ayetanas. D ataciön Entre o tras monedas de c ronologia poco s egura ( asses del ( i ltimo cuarto del s iglo I aC), f ue encontrada una de Domiciano, del af io 8 3 dC. E l momento ä lgido s e s ituarla en l a primera mitad del s iglo I dC. B ibliografla NOLLA y CASAS, prensa.

( N m.

3 5)

M as

C arboti

1 984:

n üm.

3 53,

( Tossa,

L a

S elva)

BUXO y DESCAMPS,

e n

Se t rata de una v illa, datada desde f inales del s iglo I aC, en l a que s e f abricarian P ascual 1 y Dressel 2 -4. ( BATISTA et al., en prensa, A . L öpezMullor, comunicaciön personal.)

( Nüm.

3 6)

C an L lavarons

( Platja

d ' Aro,

B aix

Empordä)

D escripcion Fue e l primero c onocido e n G irona, y c onsiste e n un horno c on vertedero. Formaria p arte de un fundus rel acionado con una v illa, conocida, y no muy d istante. Ademäs de änforas, s e f abricaban tegulae. T ipos

anföricos L a f orma m s abundante e s l a D ressel 2 -4, y u na s egunda, quizäs r elacionada con l a Dressel 2 8 ( Oberaden 7 4) o Dressel 7 -11, s egun . Nolla y c ases; l abio de 4 -5 cm de a lto, e xvasado, a sa probablemente p lana y c on dos e strias.

- 4 8

-

D ataciön Fue e ncontrado un cuenco de l a marca MACRI-MA, datado en B ibliografla ESTEVA, 1 966; PASCUAL, 1 984: nüm. 1 54.

( N( im.

3 7)

C ap Roig

D escripciön En l a s ible ras.

( Calonge,

3 8)

1 974:

Baix

1 43;

P alamös

1 984:

( Baix

nüm.

con

NOLLA

y

CASAS,

r estos romana

de un poy info -

Empordä)

L inea de costa, y junto a l os horno, s e encuentra cerämica

B ibliografla NOLLA y CASAS,

( N m.

s igillata s udgälica los af ios 6 0-70 dC.

1 41.

Empordä)

Durante una r ecogida de material cerämico de un vertedero ( donde tal vez s e fabricaban änforas, cerämica comün, dolia y tegulae), s e detectaron restos de Dressel 2 -4.

glo

( N( im.

3 9)

I de

La dataciön s e centraria a mediados l a era. ( TREMOLEDA, en prensa.)

L lafranc

( Baix

del

s i-

Empordä)

D escripcion En e l nucleo urbano era conocido un depösito de änf oras Pascual 1 , en una de las cuales f iguraba l a marca SVL VEIEN ( BADIA, 1 966). Durante l os af ios 1 980 81 fue practicada una excavaciön en e l nücleo urbano, detectändose un vertedero y un s ecadero de änforas. Se descubriö una extensiön con una s erie de tegulae depositadas para s er s ecadas. Cerca e staba e l vertedero, con desechos y fragmentos quemados y vitrificados. Ademäs de änforas, s c ? cocian tegulae, ceramica comun, de paredes f inas, e imitadas de l as africanas. T ipos

anföricos Habla restos de P ascual 1 , Dressel 2 -4, Dressel 7 1 1, y otros asimilables a l as Dressel 3 0, de fondo piano. Los mäs abundantes eran l as Dressel 2 -4 y l as 3 0.

P asta La de l as t res primeras es rugosa, compacta, de color anaranjado, beige, beige-rosado, con desgrasante de c uarzo y m ica. A veces, engobe beige o amarillo, bien repartido.

- 4 9

-

D ataciön La c erämica de i mportaciön del vertedero data de s u u tilizaciön desde f inales del s iglo I aC h asta, por l o menos, l a s egunda m itad d el s iglo I II dC, s i b ien quizäs f uera s in t anta actividad y , a partir del s ig lo I V, c on o tras p roducciones. L a dataciön c oncreta d e l as f ormas a nföricas e s, pues, desconocida. B ibliograf í a BADIA, 1 966, NOLLA 1 984: nüm. 1 66.

( Nüm.

4 0)

R iera

P elagret

et al.,

( Celrä,

1 982,

NOLLA

y

CASAS,

G irones)

C erca de e ste l ugar s e p iensa q ue e xistia un a lfar de änforas i bero-romanas, a pesar de que n o s e pudo ver e l material r ecogido en l as prospecciones s uperficiales. ( NOLLA y CASAS, 1 984: n m. 2 56.)

( Nüm.

4 1)

E l

V iarö

( Rupiä,

B aix

Empordä)

E l yacimiento s e e n e l l lano. Consiste en probablemente r elacionado s ituada n o muy l ejos. Todos s el

4 2)

f ragmentos

recogidos

s on de D res-

2 -4.

me, con engobe.

( Nüm.

l os

e ncuentra t ierra a dentro, un vertedero de änforas, c on l a v illa l a Q uintana,

La a rcilla e s beige, dura, c ompacta, unifordesgrasante de arena, v isible, y r estos de ( NOLLA y CASAS, 1 984: nüm. 1 98.)

L a Bomba pordä)

( Vilacolum,

Torroella

de

F luviä,

A lt

Em-

D escripciön T ierra adentro, a u nos 5 km del mar, c erca del F luvii, s e conocen l os r estos de un horno cerämico de grandes dimensiones y bastante b ien c onservado, e l c ual, s egün Nolla y C ases, s erla e l mej or de t odos l os descubiertos e n l a comarca. A lrededor e staba e l vertedero, e n e l c ual s e r ecogieron f ragmentos a nför icos, tegulae y c erämica c omün. T ipos

anföricos S egün l os a utores c itados, l as dos variedades s on de t ipologla desconocida. S in e mbargo, e n b ase a uno de l os d ibujos ( l m. XXVI, 4 ), l a r econstrucciön p odria corresponder a una D ressel 2 -4, con e l a sa doblement e r anurada ( en l ugar de s er p seudo-blfida). L a otra f orma t al vez deba relacionarse con l as de f ondo p iano.

- 5 0

-

D ataciön E l horno p ios del

f uncionarla I I dC.

B ibliografla NOLLA y CASAS,

1 .3.

1 984:

a f ines

num.

del

s iglo

I

o

princi-

1 00.

T arragona

E l c onocimiento de l a p rovincia ( cf. mapa n üm. 3 ) s e l imita e xclusivamente a T ivissa y l os a lrededores de Reus. Resulta c urioso que justamente e l t erritorio de l a c apital de l a provincia permanezca präcticamente desconocido por l o que r especta a n uestro t ema. Como e s normal e n e stos c asos, podemos a ducir " deficiencias de i nvestigaciön", ye s muy probable q ue e sta s ea una de l as c ausas de e ste desconocimiento. E fectivamente, T arragona no ha t enido n ingün e studioso q ue l e prestase l a a tenciön debida a n uestra problemät ica, tal coma h a ocurrido e n l a Laietänia con P ascual, o en G irona c on l a s intesis de Nolla y C ases. Par l o t anto, s ölo podemos contar con e studios a islados, tales coma e l de J . M assö para l os hornos de Reus. En c uanto a l de T ivissa, p ar adöjicamente, e s una de l os m s conocidos, y que cuenta can una r elativamente a bundante b ibliografia. S i s eguimos l os puntos de partida que hemos trazado para l as z onas e xpuestas y hemos de r elacionar l os hornos con l os nücleos urbanos, r ealmente no tenemos constancia de muchos: l a c apital de l a provincia debiö e jercer una gran i nfluencia s abre e l t erritorio, y e n e ste s entido r elacionamos l os a lfares de Reus c on Tarraco. Par s u l ado, T ivissa estä ms b ien en r elaciön c on Dertosa, formando p arte t amb i n del mundo cercano al Ebro.

1 .3.1.

( Nüm.

B aix

4 3)

Camp

M as de Coll, o M as doms, B aix C amp)

de Comandi,

o M aspujols

( Riu-

D escripciön E l a f lo 1 907, a l c onstruirse l a l inea f errea de Z aragoza s e descubrieron l os vestigios de un a lfar, c ons istentes en änforas, tegulae, y o tras c erämicas. Segün V ilaseca, abundaban l as tegulae, imbrices, p latos, t inajas, pondera, etc. T ipos

anföricos P ascual i ndica q ue e n e l Museu de Reus s e conserva l a parte s uperior de una Dressel 2 -4, procedente del l ugar. T ambien Dressel 7 -11.

- 5 1

-

I 0 0

8 888

a no c oi n

I

Marcas Segün -

Vilaseca:

CR: en un cuello GALLIC P . ..ILVAM ( ?)

B ibliografla PASCUAL, 1 974: 1 39-40; MASSO, 1 984; ROMERO, 1 986: f igs. 5 , 7 ,

1 978: 3 0-31; 1 0, 1 1 y 1 4.

( N( im.

( Reus

4 4)

La Boada o Baix Camp)

L ' Espluga

Pobra

MASSO,

/ Castellvell,

Descripciön El af io 1 920, Vilaseca hablö de l a existencia de dos hornos, de l os cuales tenemos s us c aracteristicas. Una nota ms reciente ( 1 976), indica que e l a lfar ocupaba, juntamente con s us i nstalaciones, unos 2 50 metros cuadrados. Estarlan en relaciön con una vil la, de l a c ual tambien habla Vilaseca. Tambien se fabricarlan tegulae y dolia. T ipos

anföricos Massö piensa, en base que eran Dressel 2 -4.

a l os

dibujos

proporcionados,

Marcas -

CE, s egün Massö IR P : en un cuello, CR.SVA

B ibliografla MASSO,

( N m.

4 5)

Eis

1 978:

s egun Vilaseca

2 9-30;

Antigons

( La

MASSO,

Canonja,

1 983.

Baix

Camp)

Descripciön A unos 6 km de Reus, yendo hacia Tarragona, se l levaron a cabo trabajos de s alvamento dirigidos por L . Vilaseca. Lamentablemente, el yacimiento fue destruldo, s i bien pudo determinarse que s e trataba de una villa, descubriendose un par de hornos que f abricaban änforas, r elativamente bien conservados y que pudieron s er estudiados. E l l ugar s e encuentra a una a ltitud de 6 0 m , en un s uelo marrön sobre depös itos a löctonos. T ipos

anföricos Sölo s e constatö s el 2 -4.

l a

presencia

- 5 3

-

de

f ragmentos

de

Dres-

Dataciön La v illa e xistiö desde precisiones. B ibliografla CAPDEVILA y MASSO, 1 979: T -35.

( Nüm.

4 6)

Mas de

poca

l ' Antoni

e l

1 976-77;

Corts

4 7)

T imba del

cas

( Nüm.

4 8)

1 .3.2.

( Nüm.

( Reus

Nous

V dC,

1 978:

/ R iudoms, de

( Riudoms,

( Riudoms,

B aix

En un posible horno, ( ROMERO, 1 986: f ig. 6 .)

GORGES,

B aix

horno,

B aix

s in m s

3 1;

C amp)

s ituados

Dressel 2 -4 y 7 -11, 1 986: f igs. 1 2 y 1 3.)

En un posible horno, s e EVPRA y LCM. ( ROMERO, 1 986:

Molins

SPP.

C astellot

I a l

MASSO,

S e t rata de desechos d istancia del n üm. 4 3.

Hay restos de marca GALLIC. ( ROMERO,

( Nüm.

s iglo

con

a

l a

Camp)

encontraron l as marf igs. 1 y 2 .)

C amp) s e documentö

l a marca

Ribera d ' Ebre

4 9)

L ' Aumedina , ( Tivissa,

R ibera d ' Ebre)

D escripciön La l ocalidad s e e ncuentra por c arretera a unos 2 0 km del mar, del c ual l a s epara l a cordillera de s u m ismo nombre. S in embargo, a unos 1 0 km pasa e l Ebro y , por l o t anto, e stä relativamente b ien comunicada con e l l itoral. A 1 km de l a l ocalidad s e encuentra e l yacimiento, conocido desde 1 920, y que consiste en hornos, los c uales f ueron destruldos durante l as obras de construcciön de l a c arretera a Mora d ' Ebre. En una amplia e xtensiön e s corriente r ecoger material s uperficial, consistente en f ragmentos de änforas, razön por l a c ual s e han r ealizado varias prospecc iones y r ecogidas de f ragmentos en 1 972 a c argo de T chernia y , en 1 977, por Nolla, S anmarti y P adrö-, e i ncluso e l af io 1 979 s e r ealizö una e xcavaciön a c argo de R .Pallares, l ocalizando a lgunas e structuras de epoca posterior a l a que nos i nteresa. F inalmente, durante l os t rabajos de s alvamento realizados e n e l mes de marzo de 1 986 s e l ocalizö un horno, r elativa-

- 5 4

-

mente b ien c onservado, de p lanta ovalada. P or primer a vez, s e pudo constatar que e l a lfar f uncionaba en e l l ugar, toda vez que hasta entonces no habla s ido posible l ocalizar l os r estos, n i s iquiera l os dese chos. Resumiendo, disponemos de una e norme c antidad de f ragmentos anföricos, que nos permiten perfil ar bastante bien l as producciones de l os hornos. E sto e s e specialmente i mportante, toda vez que l a s ituaciön del yacimiento e s l a m s meridional de l os conocidos hasta e l presente, s ituado en e l i nterior, y con una problemätica a lgo d iferente. ( MIRO, 1 9818 2: 3 40-42.) T ipos

anföricos Los d iversos a utores e stän de P ascual 1 , Dressel 2 -4, Oberaden

acuerdo e n que e ran 7 4 y Dressel 7 -11.

P asta S eguiremos l a minuciosa descripciön de Nolla, S anmart i y P adrö, confirmada por nuestras propias obs ervaciones: l a arcilla e s de muy buena c alidad, dur a, b ien depurada, con desgrasante de particulas b lancas muy pequef ias, a veces otras brillantes, y a veces con n inguna i mpureza v isible. E l color e s anar anjado r ojizo, con una e xtensa gama de t onalidades. A veces, engobe b lanco, c laro, beige, y m s o menos e speso, pero s iempre b ien r epartido. Marcas Los diversos e studiosos e stän i gualmente de acuerdo en l a atribuciön a l yacimiento de l as dos primeras marcas, e ncontradas abundantemente y con varios punz ones, apreciaciones que c onfirmamos plenamente. - S EX DOMITI: marcaba l as ä nforas Oberaden 7 4. T anto T chernia como Nolla l a documentan ünicamente s obre e sta n fora. La d ifusiön ( cf. infra, cap. VI, 1 .4) confirma e sta apreciaciön. - T IBISI: e s l a (mica marca que probablemente i ndica un topönimo: Tibisus, por l o que Tibisi seria e l genitivo o l ocativo. S in embargo, e xisten o tras h ipötesis menos probables, c omo l a de que s e t rate de un antropönimo i berico l atinizado. Marcaba l os otros 3 t ipos a nföricos: P ascual 1 , D ressel 2 -4 y Dressel 7 -11, i ncluyendo, pues, l as P ascual 1 , que, s i b ien a lgunos a utores no s ef i alan ( NOLLA et al.), T chernia s i l o hace. ( Cf. infra, c ap. V I, 1 .2.) - MEEVI... ( ?): s ef ialada por T chernia, s obre f orma n o conocida ( TCHERNIA, 1 976: 9 74 y f ig. 3 .9). L a arcilla e s d iferente: roja con puntos blancos y , por l o t anto, ms s emejante a l a definida por

- 5 5

-

Tchernia y Z evi coma m s ( TCHERNIA y Z EVI, 1 972). s ea del l ugar.

propia de l a L aietänia E n consecuencia, quiz äno

D ataciön Hemos de a cudir a l a d ifusiön d e a quellas marcas q ue nos dan c ierta i nformaciön. A si, l a SEX DOMITI s e data en t iempo de Augusto ( Lyon, Oberaden). D e donde podemos decir que, s i b ien e xistia durante e l ü ltimo decenio antes del c ambio de e ra, no c onocemos n i s u i nicio n i l a duraciön. B ibliografia TCHERNIA,

1 .4.

1 976,

NOLLA et al.,

1 979

y 1 980.

C onclusiones

E l i nventario i ncluye 4 9 yacimientos ( cf. mapa nüm. 4 ), entre l os hornos s eguros ( una t reintena) y l os probab les. D e e llos, 3 3 s e e ncuentran en l a provincia de B arcelon a, 9 en l a de G irona, y 7 en l a de T arragona. E ste d esequil ibrio e s debido muy posiblemente a deficiencias de i nvestigaciön. Asi, mientras que l os hornos de B arcelona s on conoc idos gracias s abre todo a l as i nvestigaciones d e P ascual, e stas a ctividades han f altado par completo e n T arragona, donde präcticamente s ölo e s b ien conocido T ivissa. U n t ermino media l o o cupa G irona, en donde l a mayoria de l as i nformaciones provienen de l a c arta arqueolögica y a mencionada y de a lgunas e xcavaciones r ecientes, coma F anals o L lafranc. Par l o t anto, pensamos que e ste desequilibrio no r efleja l a r ealidad, par l o menos e n c uanto a l n ümero de y acimientos. Otra c osa e s s aber l a i mportancia r eal de c ada z ona en e l conj unto de l as actividades comerciales. A l menos, e st o e s l o que nos muestra c laramente l a d ifusion . de l as marcas c onocidas y de l os t ipos anföricos, que, coma veremos, parece s er que s e empezaron a producir en l os a lfares l ayet anos, i ncorporändose c on posterioridad l as o tras z onas. D e todas formas, r esulta e xtraf io e l poco p apel ocupado par e l t erritorio de Tarraco. En e ste s entido, l a f alt a de i nformaciön arqueolögica e s evidente. R esulta d ificil i maginar que l a c iudad m s i mportante del A lto I mperio y con un h interland r ico e n e l c ultivo de l a v id o cupase u n l ugar s ecundario en l as e xportaciones. Geogräficamente, l os a lfares s e s itüan c erca del mar y , en e l caso de encontrarse r elativamente l ejos, e stän i nd irectamente comunicados can e l par l a v ia f luvial. A si, l os ms a lejados s on l os s ituados a lrededor de C aldes de Montbui y S anta Eulälia de Rongana, a unos 3 0 km de B arcelona. Ahora b ien, ademäs de multitud de r ieras, e l Bes s y s us a fluentes recorren l a z ona y , par l o t anto, e l t ransporte de l as änfo-

- 5 6

-

o o oo o 88 ?

a lfares

( 9 ,

— 5 7



ras hasta e l punto de embarque Badalona debia ofrecer e xcesivos problemas.

o s us

c ercanias-

no

E l conjunto del B aix L lobregat Papiol e stä a 2 0 km de B arcelona- s e encuentra todavla m s c erca del mar. F inalmente, l os hornos de l a l lnea l itoral d el Maresme, e l B arcel ones y el G arraf s e encuentran d irectamente en contacto. A s l, e n e l M aresme s e s ituan en e l l lano, antes de l as e stribaciones de l a cordillera L itoral, entre 1 y 5 km de l a 1 1nea de c osta. En G irona, l os hemos a grupado e n dos conjuntos. Por un l ado, e l que f orman, por l o menos e n parte, una prolongac iön hacia e l norte de l os del M aresme. P or o tra, l os s ituados e n e l i nterior de l a l lanura ampurdanesa, articulados a lrededor del Ter ( Rupiä y C elrä) y F luviä ( Vilacolum). Remontando e l c urso d el T er, e l de Celrä a 2 0 kme s e l m s a lejado de l a l lnea de c osta. F inalmente, en T arragona los y acimientos e stän r epartidos por e l l lano de l os a lrededores de Reus ( a 1 2 km de T arragona). E l de T ivissa, a islado d el l itoral por l a s ierra d e s u mismo nombre, d ista del mar unos 2 0 km. S in embargo, y a hemos dicho que r elativamente c erca unos 1 0 km- pasa el Ebro, con una s alida n atural a l mar. D irectamente r elacionados c on e stos y acimientos, hemos d e s ituar l os del embarque de änforas. D e norte a s ur, podemos mencionar, c omo nücleos i mportantes, Ampurias y Ros es, Blandae, I luro, Baetulo, Barcino, Tarraco, y Dertosa, ademäs de s imples f ondeaderos ( por e jemplo, C abrera d e Mar / V ilassar ( VILLAUBI y TORROJA, 1 971) o L es S orres ( IZQUIERDO, 1 985), para l a L aietänia. S i l as comunicaciones marltimas parecen c laras, l as de t ierra o frecen, en general, un panorama parecido. Los hornos e stän s ituados e n l as z onas m s r omanizadas y c on m s densidad de poblamiento iberico y romano ( Maresme, Valles, B arcelones, B aix L lobregat, B aix C amp). ( ARRIBAS, 1 963: 2 010 2, f ig.) Por otro l ado, conocemos r elativamente b ien e l r ecorrido de l a V ia Augusta por C atalunya en general ( PALLI, 1 985: mapa 9 ), por G irona ( NOLLA y CASAS, 1 984: i hm. XVII) y por l os a lrededores de B arcelona ( PALLARES, 1 970: mapa 1 , BONNEVILLE, 1 978: mapa 3 ), cuya r ed c oincide con d ichas z onas. Ademäs de l as v ias principales, otras s ecundarias muy bien podlan comunicar, en l as d istancias m s cortas, l os diversos hornos y c entros r elacionados con l as a ctividades comerciales. Sobre l a r elaciön de l as z onas productoras de e nvas es, l as c iudades y e l h äbitat r ural, hablaremos en s u l ugar ( cf. c ap. V II). Aqul t an s olo i ndicamos l a proximidad de l os hornos a l os n ücleos urbanos, de l os cuales dependian. S i bien en G irona l a c uestiön parece ms delicada ( Ampurias, Blandae, Aquae Vocconis), en l a Laietänia e s i nnegable l a

- 5 8

-

vinculaciön de C aldes de Montbui, Baetulo, I luro, Barcino y t al vez Egara y Arragona, ademäs de l os nücleos m s r educidos t ipo vicus ( Sant Boi de L lobregat, por e jemplo), en e l proceso productivo que e studiamos. E n T arragona, Tarraco y Dertosa ocuparlan un l ugar s emejante. E n cuanto a l h äbitat r ural, l a arqueologla prueba, s in duda a lguna, l a r elaciön d irecta de l os hornos con l as v illas romanas. L os hornos e stän s iempre e n medio r ural o s uburbano, l o c ual por otra parte e s t otalmente l ögico, c erc a de r ios, torrentes o r ieras, en e l l lano o s obre pequef ias e levaciones. Podemos a f iadir un c uarto e lemento: l a n ecesidad d e madera, y por l o t anto de z onas boscosas, q ue todavia hoy en d la continuan e xistiendo en l as c ercanias de l os antiguos hornos. D irectamente v inculado con l a e levada densidad de poblamiento antiguo, observamos que e l t erritorio de l as v il las s e encuentra en un t erreno r ico y apto para l os cultivos de l a vid, e l o livo y e l c ereal. Por otro l ado, l os hornos, y por l o t anto l as v il las, s e encuentran a una a ltitud mäxima de 3 00 m s obre e l n ivel del mar, a ltitud que e xaminamos e n f unciön de s u obligada proximidad a l mar y a l os cursos f luviales y b ien comun icados ( y, por l o t anto, con e scasa a ltitud por e star cerca de l a costa), que c omo obligatoriedad para e l cultivo de l a A l r especto, c abe recordar que hoy en d la, c omo ha demostrado L lobet ( LLOBET, 1 950), e l c ultivo de l a v id e stä presente, a unque d e una manera e xcepcional, en comarcas s it uadas a 1 000 m s obre e l n ivel del mar ( por e jemplo, A lt S egre) y durante l a E dad Media s e c ultivaba en l a Cerdanya, l a V ail d ' Aran y el B erguedä, otra cosa s on l as consideraciones con r especto a s u i nferior c alidad y p roducciön. P or l o t ant o, l a cota s e corresponde bastante b ien con l os 5 00 m de a ltitud mäxima que daba B alil para l as v illas del Conventus Tarraconensis ( BALIL, 1 964: 2 22). F inalmente, poco s abemos de l os a lfares en s i mismos. La mayorla d e l as i nformaciones provienen de l os desechos y , l os pocos c onocidos, o no f ueron e studiados, o f ueron destruidos. No m s a llä de una media docena d e hornos m s o menos e xcavados, y nunca en s u totalidad, c on datos muy l imitados ( por e jemplo, La Bomba, E is Antigons, T ivissa, L a S alut, R iera de S ant S imö, F anals). E n consecuencia, b ien poco podemos decir e n c uanto a s u f uncionamiento, c antidad, t ipologla, e xtensiön de s u a rea i ndustrial, c apacidad de producciön, t al como h a podido hacerse para l a N arbonense ( LAUBENHEIMER, 1 985: 2 09-22). Ni t ampoco de l as r elaciones exactas con l a villa: Z producirla c ada una s us propios envases?, o , e l existirian i ndustrias anf öricas que l as f abricaban para varias?... P or ahora, estas quedan s in r espuesta.

- 5 9

-

2 .

LAS ANFORAS

2 .1.

T ipologla

2 .1.1.

D ressel

1 l ayetana

Los ünicos i ndicios de f abricaciön de este envase ( cf. f igs. 1 y 2 ) l os t enemos e n l a R iera de S ant S imö ( cf. num. 2 7), s egün l as noticias de M . R ibas. Los r estantes hal lazgos t ambien s e s itüan en e l Maresme y , ms c oncretament e, en Burriac, donde tuvimos ocasiön d e i dentificar e l t ipo ( MIRO y PUJOL, 1 982-83). Cabe destacar dos t ecnicas de c occiön d iferentes: l a primera, de t radiciön iberica, r ecuerda a l r esto de l a c erämica c onocida en l a L aietänia ( pasta marronäcea-rojiza, b ien cocida y depurada, s onido metälico, y a menudo con un n ücleo gris), y l a s egunda, de t radiciön romana, r ecuerda l a a rcil la de l as P ascual y D ressel 2 -4, f abricadas posteriormente. La primera l a podemos s ituar hacia 8 0-70, y l a s egunda h acia 6 5-50 aC. En t otal, t enemos media docena de p iezas. Con poster ioridad, hemos t enido conocimiento d e materiales parecidos aparecidos e n Matarö, B adalona, e l f ondeadero de V ilassar y Cabrera, y Montpalau ( Pineda de Mar), habiendo colaborado en un primer e studio de c onjunto, que r ecoge e ste material ( COMAS et al., en prensa). La d ataciön encaja b astante b ien con l a de B urriac, existiendo e l t ipo desde principios del t ercer cuarto del s iglo I aC hasta un momento i ndeterminado de l os a f ios 4 0 o 3 0, c uando aparecen l as T arraconense 1 y l as P ascual 1 . Desde e ste punto de v ista, consideramos f actible l a i nterpretaciön del t ipo anförico detectado e n a lgunos posibles hornos del M aresme ( Alella / a utopista, T orrent de S istres), por l o que s e refiere a s u origen. E ste hecho debe enmarcarse en e l proceso de imitac iön de cerämica i tälica l levado a c abo e n e l Maresme, y que detectamos muy b ien e n l a e xcavaciön del depösito de Burriac ya c itado, donde encontramos i mitaciones, con p asta l ocal, de c erämica c ampaniana, de paredes f inas y comün, hechas con t ecnica " a l a r omana", e n detrimento de l a empleada hasta entonces, de t radiciön i berica. S i t enemos e n cuenta que l a D ressel 1 l ayetana i mita e l p rototipo i tälico, e l c ual c ontenia v ino, podemos pensar que e ste f ue concebido para s er e xportado, r esultando l ögico concluir q ue nos e ncontramos ante una de l as p rimeras e xport aciones de v ino l ayetano. Lo c ual i mplicarla que, e n e l Maresme por l o menos, a principios del s iglo I a ntes de l a era

- 6 0

-

3

1

4

6 7

1 8

9

1 -4: 6 -7:

B urriac, B adalona

F ig. 1 : Dressel 1 l aietana n ivel 5 : B urriac, n ivel I I ( seg( xn M . Comas), 8 -9: Mont M artin).

- 6 1

-

( seg( in J . M irö). P alau ( segün A .

Fig. 1 :

V ilassar

de

2 :

Mar;

Dressel 2 :

1 laietana

Matarö

- 6 2

-

( seg( in

D .

Matamoros).

y a e xistian l os c ondicionantes para l a e xportaciön del e xcedente de v ino. P roceso a l q ue, evidentemente, n o e s a j eno e l c olonizador i tälico, t al c oma t endremos ocasiön de ver e xt ensamente. ( Cf. c ap. V II, 1 .) D e momenta, l a d ifusiön de l a forma s e nos escapa t otalmente. No obstante, una vez i dentificada y definida, e l c amino e s ms f äcil. Y t al c oma s ucediö con l as P ascual 1 y l as Dressel 2 -4, podemos decir que e n gran parte e s c uestiön de t iempo e l conocimiento m s e xtenso de e stos r ecipientes. T ipolögicamente, n o pueden a n inguna de l as v ariantes c läsicas t ando, a demäs, a lgunas variaciones, c omunes a l as t res.

2 .1.2.

T arraconense

1 o L aietana

a similarse e strictamente de l a Dressel 1 , presens i b ien presenta rasgos

1

nforas r eA l i gual que l a anterior, es una de l as ä . Comas c ientemente i dentificada gracias a l os trabaj os de M Oy d e J . M. Nolla ( COMAS, 1 985, NOLLA, e n prensa, NOLLA y S L IAS, e n prensa)(Figs. 3 , 4 , 5 y 6 , nüm. 1 ). E n ambos c asos, s u i dentificaciön proviene d e l a s eparaciön de una s erie de ä nforas, i nclasificadas t ipolögicamente, pero c uya arcilla n C atalunya e s coma l a del r esto de l os envases f abricados e y , e n particular, e n l a Laietänia. En e l c aso de B adalona, s e trataba especialmente de l abios, que a veces aparecen e n l os mismos n iveles que l as P ascual, c on una p asta s emejante pero de perfil d iferente. Y par s u l ado, Nolla y a apuntö un origen l ocal o r egional para l os envases ovoidales de Ampurias, a menudo a sociados a l a marca L VENVLEI ( NOLLA, 1 974-75: 1 96-97, f igs. 9 .2 y 1 6.5). F inalmente, un t ercer c onjunto que permanecia i nclasificado e ra e l del pecio de Les Formigues, o de P alamös ( VIDAL y PASCUAL, 1 971), y que s e i ntents asociar a t ipos de Apulia ( MIRO, 1 985: 4 60) o a l as D ressel 1 0. Una vez e xaminada l a p asta, s e v iö que t enia l as c aracteristicas del resto de l as d e l a Tarraconense, a unque hay que admitir que l a t reintena de p iezas r ecuperadas todas e llas eran estrictamente d ifer entes, dentro de l as c aracteristicas generales del t ipo. En O stia, H esnard a puntaba un mismo origen para una s erie de r ecipientes ovoidales ( tipo Longarina 2 / D ressel 1 0), que par s u arcilla podrian s er beticos o de l a T arraconense ( HESNARD, 1 980: 1 47-48, l m. V , n m. 3 ). A si pues, hay podemos constatar que nos e ncontramos a nte un n uevo t ipo de n fora, muy probablemente f abricado en e l t erritorio de l a L aietänia ( La S alut), pero t ambien f uera d e e lla, e stä presente, par e jemplo, en e l horno de Fenals ( Lloret de Mar) y e n T arragona ( NOLLA, en prensa). Par l o t anto, e xisten probabilidades de q ue s e t rate de u n modelo de a lcance m s amplio.

- 6 3

-

c [ 50 CM .

I L , Y .

Pecio

de

l es

. T k I u t .

Fig. 3 : Tarraconense 1 / Laietana 1 Formigues ( Palamös) ( seg( in R . P ascual). L VOLTEIL.

- 6 4

-

Marca:

0 ,

, 15

1

4

5

7 6

0,

15

8

F i9. 4 : Tarraconense 1 / Laietana 1 Ampurias ( segun J .M. Nolla). Marcas: nümeros 1 y 2 : VENVLEI, n ümero 4 : Q .MEVI, n ümero 5 S EX STA(TIVS?).

- 6 5

-

L

3

4

6 5

0

7

2

4

6c m .

/ 8

1 -2:

Fenals Comas).

Fig. 5 : Tarraconense 1 / Laietana 1 ( seg( in J . M. Nolla); 3 -8: B adalona ( segün Marcas: n ümero 3 : C . MVCI; n ümera 4 : MEVI.

— 6 6



M .

1 2 cm

0

-• 7" ' J -, = -

50 CM .

2

3

Fig. 6 : Tarraconense 1 / Laietana 1 . Pascual 1 . Tarraconense 1 / Laietana 1 . 1 : B adalona ( segün M . Comas). Pascual 1 . 2 : Montans ( segün R . Lequement). 3 : Aspiran ( segün P . Y. G enty). Marcas: nümero 2 : TARANI; nümero 3 : LAETI.

- 67

-

En e l e stado a ctual de l as i nvestigaciones, p roponemos l a i dentificaciön d e ambos modelos ( Laietana 1 y T arraconense 1 ), a l a e spera de que f uturos e studios p ermitan c or roborar e sta h ipötesis, o b ien e stablezcan e lementos morfol ögicos d iferenciadores, en c uyo c aso h abrä q ue i ndividualiz arlas. A continuaciön haremos una descripciön morfolögica, s iguiendo l a propuesta p or J . M. Nolla ( NOLLA, e n prensa). P erfil ovoide, c uerpo m s o menos l argo y m s o m enos ancho, c uello r obusto, n o muy a lto, t ronco-cönico o c asi c ilindrico. P ie r obusto, m s b ien corto y macizo ( no s iempre macizo en P alamös). L as a sas s on s iempre cortas, f uertes, s aliendo de debajo e l l abio, acabando e n l a e spalda. S u s ecciön var ia, p ero s uele s er ancha, a menudo e liptica y aplanada, c on una o v arias acanaladuras e n s u parte e xterna. E l l abio no e s muy a lto, normalmente e xvasado, y e xternamente l as p aredes s uelen s er rectas, s i b ien a veces s u p arte s uperior presenta un c aracteristico engrosamiento redondeado, que a veces crece y s e c onvierte en e l l imite s uperior del l abio, a doptando l a f orma de anilla. Otras v eces, e l l abio p resenta un r eborde en e l p unto de uniön con e l c uello, de d iämetro menor e n r elaciön a l de l a boca, o un f ilete o l istel nunca demasiado grueso. F inalmente, t ambien puede s er un l abio r ecto y vertical, de s ecciön t riangular, o b ien vertical per o r edondeado.

anchura r iable:

S u a ltura entre l os e ntre l os

s e s itüa entre l os 7 0 y 3 2 y 3 6 cm. L a a ltura del 3 y l os 6 cm.

l os 8 5 c m, y s u l abio e s m s va-

La a rcilla, c omo l a mayoria d e l as ä nforas de l a T ar raconense, e s dura y r ugosa, con desgrasante de c uarzo, c al y m ica, c asi s iempre v isible ( a veces, muy g rande) y , r aramente, b ien depurada y con desgrasante i nvisible. E l color e s rojo, r osado-anaranjado o a veces b eige, y muy de vez e n c uando con r estos de u n engobe que s uele s er amarillo. A menudo l a s uperficie e s r ugosa, como de p iel de g allina. T ras e sta r igurosa descripciön de Nolla, vale l a pena hacer aqui a lgunas observaciones, relacionändolas c on l a anterior y l as P ascual 1 . P or primera vez empezamos a i ntuir una s ucesiön cronolögica y t ipolögica del p roceso de f abric aciön de änforas romanas en C atalunya. H asta hace poco, l a P ascual 1 e ra e l p rimer r ecipiente detectado a l que s u princ ipal estudioso considerö como una i mitaciön de l a D ressel 1 i tälica ( PASCUAL, 1 960: 3 44-45), s i b ien c on c iertas c aract eristicas diferenciales y con una f echa m s t ardia ( finales del s iglo I , c omo f echa m s antigua), precisamente c uando, a principios de A ugusta, l a D ressel 1 desaparecia del mercado ( TCHERNIA, 1 983: 1 02). La Dressel 1 l ayetana y l a T arraconense 1 r esuelven t al vez e sta contradicciön, af iadiendo nuevas t ipologias y remontando e l i nicio d e l as producciones anföricas unos dec enios antes de l a m itad del s iglo I aC. Con e sto, l a e xistencia de un c ultivo de l a v id, como para que e l v ino

- 6 8

-

pueda s er envasado en e stos r ecipientes y e xportado, por l o que r especta a l as D ressel 1 , como m inim° a n ivel r egional, y , r especto a l as s egundas, c on un a lcance mucho mayor, como t endremos ocasiön d e ver. S i hemos h ablado de l a v id e s porque pensamos que e l v ino f ue el ünico producto envasado en änforas, f ruto de unos e xcedentes c omo p ara poder s er c omercializados m s a llä de l os l ugares d e cultivo. Una primera objeciön a e sta a firmaciön puede s er l a f orma de l a T arraconense 1 , de perfil ovoidal, que recuerda l a D ressel 7 -11 ( mäs e xactamente, l a 1 0), b etica y de c ons ervas ( BELTRAN LLORIS, 1 970: 4 1 5-20). E sta caracteristica e s p ropia de l os e nvases apulos, tradicionales contenedores d e aceite de e sta regiön i tälica ( BALDACCI, 1 972) durante parte del s iglo I I y l a primera mitad del s iguiente. No obst ante, l as i mitaciones de un modelo no deben l levar s iempre, f orzosamente, e l m ismo contenido. E sta opiniön e s c ompartida t ambien por otros i nvestigadores ( NOLLA, en prensa), aunque hay q ue a dmitir q ue l a c uestiön del contenido pensamos q ue debe quedar abierta. Otro hecho a considerar e s l a r eciente recuperaciön, e n agosto de 1 983, de f ragmentos anföricos c on recubrimiento r esinoso procedentes del pecio de P alamös ( R. P ascual, comun icaciön personal, NOLLA, en prensa). Por l o t anto, e l aceit e queda descartado de s u contenido, quedando con r especto a l os productos mayoritarios- e l v ino y l as c onservas. Por otro l ado, hemos s ef ialado que un p ivote y p arte de un c uerpo de u na Dressel 1 de Burriac permitian apuntar l a posibilidad de un c uerpo ovoidal y , por l o t anto, apartado de l a t radicional forma f usiforme de l a D ressel 1 . S in embargo, nos f altan datos y n ada s eguro podemos decir. T al vez representen l os precedentes de l a T arraconens e 1 , s i b ien desconocemos l a cronologia f inal de l a primera y l a i nicial de l a s egunda. Por nuestro l ado, pensamos que, por a hora, e l ünico contenido de l a T arraconense 1 , y , c omo veremos, tal vez t ambien de l as otras, f ue e l vino. P or l o que r especta a l a cronologia, debe s ituarse e n l a s egunda mitad del s iglo I aC. No obstante, hemos de i ntentar obtener mayores precisiones. Los datos m s antiguos s on l os de B adalona ( hacia el 3 0 aC), y con Augusto, poco antes del c ambio d e e ra, s on s ubstituidas por l as P ascual 1 . L a m isma f echa a ugüstea y , e n g eneral, e l f i ltimo t ercio, nos v iene c onfirmada por l os hallazgos de Tarragona, La Fosca, y e l pecio de P alamös ( marca L VOLTEIL). S e f abricaba t ambien en F anals ( ültimo t ercio del s iglo I aC - p rimera mitad del s iguiente), aunque c arecemos de c ronologias r elativas.

2 .1.3.

P ascual

1

En base a l as prospecciones r ealizadas por R icard P ascual e n l a L aietänia, e sta f ue l a p rimera änfora c atalana i dentificada ( cf. f igs. 7 a 1 3) ( PASCUAL, 1 960), a p esar de que a l principio l a considerö como una i mitaciön t ardia de l a D ressel 1 i tälica. En e fecto, a p esar de que morfolögicamente r ecuerda e ste r ecipiente, presenta unas c aracteristicas p ropias, en e special l a variante C , que hacen posible s u diferenciaciön. No obstante, s i no s e dispone del perfil entero, p uede s er d ificil de i dentificar. E l perfil e s f usiforme, m s o menos a largado, midiendo a lrededor de 1 m de a ltura t otal. E l l abio e s e l a spect° m s c aracteristico, s iendo s iempre e n f orma de collar de u na a ltura de unos 8 a 1 2 cm, m s o menos vertical, s i b ien a veces puede s er l igeramente e xvasado. E l c uello es m s b ien c orto, tronco-cönico, m s a ncho por l a parte s uper ior. Las a sas s on a largadas, r ectas, no muy l argas, codo redondeado, yendo desde l a parte s uperior del c uello hasta l a e spalda, que nunca e s marcada con una arista e n f orma de carena. L a s ecciön de l as a sas e s c asi s iempre e liptica c on una s ola r anura c entral en l a parte e xterna, m ientras que internamente c asi s iempre e s l isa, s i b ien e n a lgunos c asos s e puede presentar en forma pseudo-blfida, c omo l as D ressel 2 -4. E l c uerpo no presenta c urvas b ruscas n i c arenas, y a caba e n un p ivote macizo de unos 1 5 c m de a ltura, r obusto, de perfil s encillamente c ilindrico, o c on c oncavidades y v ariac iones, dando c omo resultado e l r emate en una e specie de pseudo-botön. No d isponemos de s intesis. No obstante, s obre un primer e stado de l a c uestiön, en parte podemos mencionar e l estudio de A . T chernia acerca de l os h allazgos de P ascual y relacionändolos con e l aspecto e conömico ( TCHERNIA, 1 971). Asimismo, podemos r eferirnos t ambien a l a parte que B elträn L ion s l e dedicö e n s u e studio s obre l as änforas romanas en E spaf ia ( BELTRAN L LORIS, 1 970: 3 29-38), l lamändolas D resselP ascual 1 . T al como hemos podido ver en l as p äginas precedentes, s e f abricaban e n l os mismos hornos que l a Dressel 2 -4 y , por l o tanto, e n muchos c asos l a a rcilla e s s emejante, hasta e l p unto de no poder s aber a cuäl de l as dos p ertenece un f ragmento no e specifico de c ada u na ( pivote, c uerpo). A st, l a d iferenciaciön n o s e e ncontrarä e n l os t ipos anföricos, s ino e n l as d iversas z onas g eogräficas. L a a rcil la con que s e f abricaban l os r ecipientes en T ivissa e s totalmente d iferente a l a de L lafranc o l a del B aix L lobregat, por e jemplo. B ien p oco t ienen e n comün l as p astas de P ascual 1 d e l os dos primeros yacimientos, i ncluso definidas por un mismo e studioso. A st, c on r especto a l a Aumedina: " (...) b arro e xcelente, muy b ien depurado, y de gran dureza. P redominan l os colores a naranjados r ojizos, de t onalidades m s o menos v i-

- 7 0

-

5

D arrö

Fig. 7 : Pascual ( segün A . Löpez-Mullor

1 y A .

Ferrer).

2 1 0

2 0

CM .

4 3 5 0 CM .

6 7

8

5

2 0

F ig.

8 :

CM .

Pascual 1

1 : S ant Boi; 2 : C an P edrerol; 3 -4: C an T intorer; 5 : C aldes d e Montbui; 6 : c arrer E spartero, C aldes de 7 -8: C an C abot. ( Todas, s eg( in R . P ascual.)

- 72

-

M useu de Montbui;

20

2

3

CM .

(M )

I

T

7 21 1 4 5

4 50 CM .

20

1 0

CM .

1

6 7

F IL 7 9

8

Fig. 9 : Pascual 1 1 : B adalona ( seg( in R . P ascual); 2-3: E l Mujal o El Roser ( seg( in R . Pascual); 4-6: E l Sot del C amp ( seg(n R . P ascual); 7 : L lafranc ( seg( in J . M. Nolla); 8-9: Tivissa ( segün J . M. Nolla, J . P adrö y E . S anmarti). Marcas: n ümero 4 : PHIL; n ür nero 5 : REQ.

- 7 3

-

7

6

1 0

20

CM .

8

9

Fig. 1-5:

Tivissa

( seg( in

10:

Pascual

J . M. No na), Watier).

- 7 4

-

1 6-9:

Cauna

( segün

B .

5 50 CM .

4

6

1 :

Arenys

Fig. 1 1: Pascual 1 de M ar, 2-3: C ala C ativa; 4-5: I lles U llastres. ( Todas, s egün R . P ascual.)

- 7 5

-

Medes,

6 :

2

3

50 CM .

4

5 Fig. 1 2: Pascual 1 1 : C astellö de l a P lana ( segün A . F ernändez I zquierdo); 2 : Lyon ( segün A . D esbat); 3 : Holsterhausen ( segün A . S tieren); 4 : L ivingen ( segün J . K rier); 5 : Goeblingen ( seg( in J . Metzl er). Marcas: nümero 1 : MVSSIDI NEP(OTIS); nümero 2 : I VLI THEOPHIL.

- 7 6

-

2

1 20

( feg

CM .

4

7 •

Ic m

9C M

8 Fig. 1-5:

Neuss

( segün

M .

13:

Vegas,

Pascual A .

1

Bruckner

9 y M .

Gechter);

6 :

Vannes ( segün J . L ecornec); 7 : Morbihan; 8 : L e V uzit ( segün R . S anquer); 9 : P &rigueux ( segün Ch. Chevillot). Marcas: n ümero 2 : I VLI. THEOPHIL; n ümero 3 : PORC; n ümero 5 : EVT; nümero 9 : AQ con R .

- 7 7

-

vas... En t odos l os c asos e s posible ver l a presencia de unos m inüsculos p untitos b lancos muy f inos. E n l o r eferente a l a cabado e xterior s ölo detectamos e n dos o casiones e l r ecubrimiento de un engobe muy l eve de color b lanquecino ( ...)" ( NOLLA et al., 1 980: 2 11). C on r especto a L lafranc e scribe: " (...) l as arcillas s on r ugosas, compactas, de col or a naranjado v ivo c on presencia de desgrasante d e c uarzo y m ica y a veces e n e l e xterior e s posible ver un engobe b eige b ien r epartido." ( NOLLA et al., 1 982: 1 68.) L as descripciones que hemos hecho en e l l ugar correspondiente del mencionado c atälogo demuestran e ste hecho. E i ncluso dentro del marco de l a Laietänia, observamos d iferencias a n ivel c omarcal, como por e jemplo e ntre l a arcilla d el B aix L lobregat y l a del Maresme. E n consecuencia, r esult a ms ü til l a definiciön de a rcillas por z onas, q ue por t ipos de änforas. E sto, naturalmente, c on muchas l imitaciones, puesto que e s evidente que quedan muchos m s t ipos d e a rcil las por conocer. Ademäs, i ncluso l as l imitaciones p ara a similar u na determinada a rcilla a una c omarca s on evidentes s i pensamos que yacimientos como e l de E l S ot del C amp presentan una a rcilla d iferente a l a del r esto del Maresme. Resumiendo, a nuestra manera de ver e s m s välida l a asociaciön a rcilla / ä rea de producciön que l a de a rcilla / t ipo anförico, y , de todos modos, c on muchas l imitaciones, hasta que n o d ispongamos de muchas m s i nformaciones de hornos. P ascual y V illate publicaron un t rabajo s obre l os anälisis microscöpicos de pasta l ayetana e n b ase a l os hornos p rospectados por e l p rimero ( PASCUAL y VILLATE, 1 975). Mostraron que, e n parte, l a composiciön viene marcada por e l hecho de q ue l os a lrededores de B arcelona y , por l o t anto, parte de l a L aietäniä, s e encuentran e n z ona granitica, s i b ien e xisten, n aturalmente, z onas c uaternarias q ue modifican parcialmente, o e n gran p arte, s u composiciön. A si p ues, por e jemplo, l as arcillas de S ant Boi de L lobregat y S anta M aria de l es F eixes e ran a lgo d iferentes ( Idem.: 9 9) y a e stos l ugares podemos af iadir e l mencionado de E l S ot del C amp. Un h echo a c onsiderar e s q ue e ste envase f ue i mitado e n l a Galia Narbonense, t anto e n l o r eferente a l as disminuc lones e n l as e xportaciones a causa de l a e xistencia de un c ultivo de l a vid en l a Galia, c omo por l a diferenciaciön t ipolögica. ( Sintesis: LAUBENHEIMER, 1 985.)

2 .1.4.

D ressel

2 -4

La i dentificaciön de e sta n fora ( cf. f igs. 1 4 a 2 1, n ( ims. 1 y 2 ) s e presenta de una manera totalmente d iferente. E s u n r ecipiente q ue, a p artir del prototipo de l a i sla de C os, f ue i mitado en gran parte de l as provincias del I mper io; p rimero, e n I talia, y , despues, en l a T arraconense, l a G alia y , quizäs, e n I nglaterra ( CASTLE, 1 978).

- 7 8

-

1 20

1 0

CM .

m om 3

20 CM . =mmu==x m om

50 CM . 4

7 6

1-2:

S ant

Boi;

3 -5:

1 0

20

CM .

Fig. 14: Dressel 2-4 Can P edrerol; 6-7: C an segi ln R . P ascual.)

— 7 9



T i ntorer.

( Todas,

2 1 0

2 0

CM .

1

4

3 2 0

5

CM .

F ig. 1 5: D ressel 2 -4 1 : c arrer B almes, C aldes de Montbui; 2 : C drarach; 3 : C an C abot; 4 : E l M ujal o E l Roser; 5 : B adalona; 6 -7: E l Morell. ( Todas, s egün R . P ascual.) Marca: n ü r nero 2 : L .AC.

- 8 0

-

2

1 , 2cm

3

% S.

4 c e )

1 2 cm I

7 5

—6c m .

8

6

1 :

E l

Sot

del J . M.

9

Fig. 16: Dressel 2-4 Camp ( segün R . P ascual), 2-9: L lafranc Nolla). Marca: n ü r nero 1 : L. VOLTEIL.

- 8 1

-

( segün

4

2

i 5 3

6

50 CM . 7

F ig. 1 7: Dressel 2 -4 1 -5: T ivissa ( seg( in J . M. No na), 6 -7: l as dos v ariantes de Dressel 2 -4, s egün M . Corsi-Sciallano y B . L iou; n ümero 6 : S ud-Lavezzi 3 , n ümero 7 : P etit Congloue. M arca: nümero 4 : TIBI(SI).

- 8 2

-

I

2 1

5 0 CM . 3

5

6

4

Fig. 1 8: Dressel 2 -4 1 -2: P lanier 1 ; 3 -4: P etit Congloue; 5 : G rand Rouveau; 6 : l es Fourmigues. ( Todas s egün M . Corsi-Sciallano y B . L iou.)

- 8 3

-

I

3

2 1 5 0 CM .

,

4

5 6

Fig. 1 :

Drammont

19:

Dressel

B ; 2 -6: Chretienne Corsi-Sciallano y B .

- 84

-

2-4 H . ( Todas, L iou.)

s eg(n

M .

1

2 50 CM .

4

3

5 6

Fig. 2 0: Dressel 2-4 1-2: D iano Marina; 3 : Cavallo 1 ; 4 : Sud-Lavezzi 3 ; 5 : Perduto 1 ; 6 : E st P erduto. ( Todas, s eg( in M . Corsi-Sciallano y B . L iou.) Marca: n ümero 1 : HILARI.

- 85

-

5 0 CM .

2

3

5

4

7 6

2 0

1 0

CM .

8

F ig. 2 1- Dressel 2 -4 y pivotes indeterminados 1 : B arä ( segün M . B erges), 2 : C ala V ellana ( seg( in J . de N icoläs), 3 -4: S ant Boi ( segün R . P ascual), 5 : C an T intorer ( segün R . P ascual), 6 -8: Torre L auder ( segün R . P ascual). Marcas: n ümero 6 : B L, n ümero 7 : 1 3 , n ümero 8 : NC.

- 86

-

1

2 0

1 0

CM . 3

4

6

5 7

.

1 0

9

— 10 cm

F i9. 2 2: pivotes i ndeterminados 1 : C ararach ( segun R . P ascual); 2 -3: C an Vendrell ( segün R . P ascual); 4-5: S ant M iguel dels M artres ( segün R . P ascual); 6 -7: C an C abot ( segün R . P ascual); 8-10: L lafranc ( segün J . M. Nolla). Marcas: d ia ler° 4 : S LL; n ümero 5 : LL. Q; n ümero 6 : L .C...R...ER; n ümeros 8 -10: c on grafitos.

- 87

-

6 50 CM .

D iano

Marina

( segün D IG. M.

Fig. 23: dolia F . P allares). Marcas: y H ILARVS M .P. con TI.

H ILARVS

M .P.

/

A demäs, c ontamos c on una r elativamente abundante b ib liografia; y a e n 1 973, C lementina P anella h izo un e stado de l a c uestiön, e n b ase a l os hallazgos de O stia ( PANELLA, 1 973: 5 01-04), p oco despues d e q ue A . T chernia h iciese a lgunas observaciones c on r especto a s u p roducciön e n l os m ismos l ugares q ue l a P ascual 1 ( TCHERNIA, 1 971). E ste mismo a utor, c onjuntamente c on F . Z evi, p ublicö poco despues una s intesis d e l a p resencia d e l as 2 -4 de l a T arraconense y de l a C ampan ia e n O stia ( TCHERNIA y Z EVI, 1 972), donde por p rimera v ez s e d efinieron l a morfologia y l a a rcilla. D urante e l c oloquio d e Roma d e 1 974, R . P ascual p resentö un e studio de c onjunto s obre l as änforas de l a L aietänia, c itado a menudo e n e stas p äginas ( PASCUAL, 1 977), s obre t odo d e l as P ascual 1 y d e l as D ressel 2 -4. E n aquel m ismo c oloquio s e presentaron t ambien l os primeros e nsayos de c lasificaciön por metodos matemäticos ( PANELLA y FANO, 1 977; FARIg IAS D EL C ERRO et a l., 1 977), metodologia q ue s erä c ontinuada por A . H esnard e n s u t esis d e doctorado ( HESNARD, 1 981). F inalmente, B . L iou y M . Corsi h an p ublicado r ecientemente u n e studio a cerca d e l os pecios de D ressel 2 -4 de l a T arraconense ( CORSI y L IOU, 1 985). A s pues, l a i nformaciön d e q ue d isponemos e s considerable, e i ntentaremos hacer a qui una s intesis e n l o r eferente a l os puntos s iguientes: morfologia, pasta, y c ronolog ia. L a v ariante t arraconense presenta l os r asgos c omunes a t odas: c uerpo f usiforme, m s o menos c ilindrico, con una c lara s eparaciön entre e l c uello y e l c uerpo, l abio r edondeado o t riangular, de poca a ltura, a sas b ifidas, p ivote m s b ien macizo y pronunciado, s i b ien a veces e s mäs p equef io y c asi i napreciable. P ara profundizar e n l a variante que nos mos de r ecurrir a l os detalles q ue h icieron l os r es mencionados, q uienes e scriben:

i nteresa hei nvestigado-

" (...) l 'angle d e l ' epaulement e st e n general p lus arrondi que v if, presentant des t races d e l issage c aracteristiques de l a t echnique de f abrication; un petit r essaut marque f requemment l a l iaison de l 'epaule e t du col; c elui-ci s ' elargit l egerement vers b e haut e n f orme d 'entonnoir. R ares s ont l es c as ou l 'argile nous a c onduits ä mettre parmi l es amphores de T arraconaise de vraies anses b ifides; toutes l es a utres ( ...) ont de f ausses anses b ifides, s implement s triees ä l 'exterieur, s ans qu'on puisse pour l e moment y voir u n i ndice d 'epoque o u d 'atelier d ifferent. I l e st e galement r are que b e c oude s oit arrondi, c omme i l V est normalement s ur l es amphores companiennes: e n r egle g enerale i l f orme un angle v if, e t parfois, s ous l 'effet de l a pression d es doigts s oudant l 'anse a u col, un a ngle a igu. Les variantes l es p lus marquees s ont c elles du profil de l a l evre parfois arrondie e t r enflee, parfois ä p eine marquee d 'un b andeau peu pro minent,

- 8 9

-

parfois e nfin presque triangulairee t peut-etre aussi c elles des d imensions d es embouchures, qui, s ur q uelques e xemplaires ont u n d iametre p lus i mport ant que l a p lupart des autres Dressel 2 -4 e t s 'ecartent p lus n ettement des prototypes grecs e t des amphores c ampaniennes qui en derivent p lus directement. En r evanche, l 'homogeneite des pointes pleines e t massives, parfois arrondies ä l 'extremite, e st r emarquable." ( TCHERNIA y Z EVI, 1 972: 5 7 y 6 1.) Hemos de decir q ue esta c uidada descripciön data de 1 972, cuando b ien poco s e conocia de nuestras änforas. S i b ien l os a utores l a definieron c omo " Dressel 2 -4 de l a T ar raconense", l as i nvestigaciones posteriores han mostrado que e n r ealidad e sta descripciön e s aplicable s olamente a un a gran parte de l as 2 -4 de l a Laietänia. D e hecho, l as marc as p resentes e n l as m ismas ( Idem.: f ig. 5 ), y de l as c uales conocemos s u origen ( AMANDI, CHR, NP), s e s itüan e n e l Maresme y e l B aix L lobregat. Por otro l ado, a l s er h abitual l a c onservaciön de e jemplares enteros e n l os pecios, disponemos, e n l o r eferent e a s u morfologia, de dos variantes de Dressel 2 -4 l ayetanas: - pequef ias y a nchas, u n diämetro de 3 2

con

una

a ltura

de unos

9 0

cm y

- mäs a ltas y , e n g eneral, c on una a ltura s uperior a 1 m , l legando hasta l os 1 07 cm, y con u n d iämetro a lgo i nferior a l anterior. ( CORSI y L IOU, 1 985: 1 68.) Tomando e l conjunto de l os 1 4 p ecios, l a a ltura o sc ila entre l os 8 5 y l os 1 05 cm, mientras que e l d iämetro mäx imo l o hace e ntre l os 3 0 y l os 3 4 c m. S u p eso y c apacidad, que t ambien ha s ido posible conocerlos, oscila entre l os 1 4 y l os 1 8'5 k g, y e ntre l os 2 6 y l os 3 3 1 , respectivamente ( Idem.: 1 67). Como r esultado de l as dos ü ltimas medidas, observamos que o frecen un abanico bastante l imitado, dando l a impresiön de c ierta e standarizaciön de l os r ecipientes. A si, l a r elaciön c apacidad / peso o scila entre 1 '50 y 1 '98, coef iciente r ealmente a preciable s i t enemos e n c uenta q ue e l de la D ressel 1 ( el n fora e ständar del s iglo I aC) e s de 1 . E s, p ues, u n r ecipiente ü til por s u c apacidad e n r elaciön a l peso. En c uanto a l a arcilla, t al y c omo o curre c on l as P ascual 1 , c reemos m s conveniente hablar de z onas de producciön que de t ipos de ä nforas. L a a rcilla de l as D ressel 2 -4 l ayetanas, por e jemplo, e s ms p arecida a l a de l as P ascual del m ismo origen q ue a l a de s us homönimas de T ivissa.

- 9 0

-

Por l o que respecta a l a c ronologla ( cf. c ap. V , 1 .3 y 4 ), aparece a lgunos decenios m s t arde que l a P ascual 1 , muy probablemente durante e l primero despues del c ambio de e ra. P or e l contrario, s u f inal n o e stä c laro. En consecuencia, t endremos que d elimitar s u u so como r ecipiente e xportado, y como objeto de un c ierto comercio i nterior, a n ivel l ocal o r egional. E n e ste ü ltimo c aso, s u duraciön e s ms l arga; pero e n e l primero, t al c omo t endremos ocasion de ver, f ue m s l imitado: Nerön o quizäs f ines del s iglo I dC. Pensamos que durante e l s iglo I I l as Dressel 2 -4, e n caso de l legar a Roma ( su p rincipal mercado), l o hacian s ölo e sporäd icamente.

2 .1.5.

Oberaden

7 4

E s l a f orma mej or conocida de l as änforas de fondo p lano t arraconenses ( cf. f igs. 2 4-26). E l prototipo proviene de e ste y acimiento del l imes ( LOESCHCKE, 1 940: 7 6-80; BELTRAN LLORIS, 1 970: 5 00, y f ig. 2 00.2), de donde muy probablemente v iene t ambien l a f orma 6 8 de H altern ( LOESCHCKE, 1 909: 2 53-55) con l a e stampilla de C MVSSIDI NEP. Para l a definiciön del t ipo, a demäs del e jemplar ent ero de Oberaden, t enemos e l de Enserune, marcado PHILODAMVS ( JANNORAY, 1 955: 4 49, y nota 5 ). P ara ver l a morfologia, m s que a l as z onas de producciön, deberemos r ecurrir a e stos l ugares. E n c uanto a l as de • Enserune, s e f abricaban en El Sot del Camp ( donde t al vez PHILODAMVS s ea l a marca propia del a lfar) y e n l a Aumedina, e n donde aparecen marcadas SEX DOMITI. E s una n fora de perfil o valado, relativamente ancho con r especto a s u a ltura la cual, e n l a p ieza de Enserune, s e s itua e n l os 6 5 cm ( JANNORAY, 1 955: l m L III, 1 )-, l abio corto de s ecciön con una doble moldura e n l os e xtremos, a lgunas veces i guales y otras con d iferente grosor ( en e ste c aso, e l s uperior e s m s grueso), que l e dan un perfil vert ical, con un s urco e n e l c entro, o e n e l s egundo c aso l iger amente e xvasado. E n e l c aso de l a Aumedina, e l d iämetro de l a boca e s de unos 1 4 a 1 9 cm. E l c uello e s corto y ancho, c ilindrico, o l igeramente e xvasado hacia l a parte s uperior. Las a sas que c onocemos s on en c uarto de c irculo curvadas y l igeramente l evantadas, que arrancan i nmediatamente debaj o del l abio, y de s ecciön e liptica o c ircular, con t res crest as y dos r anuras e n l a c ara externa ( Aumedina). F inalmente, e l f ondo e s p iano, con una moldura e xterna de unos 1 3 a 1 8 c m de diämetro, umbilicado i nternamente. S u uniön con e l f inal del c uerpo e s c ontinua, s in e strechamientos n i concavidades. La arcilla, como e n l os c asos anteriores, varla s egün l as d iversas ä reas de f abricaciön. L a de l a Aumedina e s como l a del r esto d e l as producciones de T ivissa: dura, de buena c alidad, color a naranjado r ojizo, a veces r ojo i ntens o, rosado p älido, nücleo a naranjado y s uperficie roja. E n

- 9 1

-

•, • • • • • •• • .

T ivissa

( segün

Fig. J . M.

2 4: Oberaden 7 4 Nolla, J . P adrö

- 9 2

-

y E .

S anmarti).

7.

AM P . 1 0C M .

1

2 e t - ' •.



I "

• . ,

•- '' •: . . . . ,s . .

/

", v 4. : , .



. A , › , i 'z e

5 ,. . . . . , ‘ , ., • •. . .,

:

; . ' ,. . . .

.. .. ;.. 4 . e i . . •e

.. .. . . . ;-

ic t k ,

. 2 4 . . -4 , , , , r •1 . . . j r . P . . • . i2 . 4 ,, , . , . . 77 .2e , , „ . er . .

k ( ; : -

2 . . : X'' j s et , 2i `'.• ; "

'

4 : ‘ '• : e , ' 1 : e 2 v • :: I : «: ' 'Z4 r 1 ‚ ; .' 7 F - -' :• " -

' • -,

. 1 ,4 ,, .; , . 4 . , •. • :r 241,3 , .e . , .. .

•.

2 be f . -v, ' \, .i'"3i •':.' ;'::. 2 0

i g' 4 f .k .It' t J I

CM .

''''3 44 ''

« r" ' '

,

.

,' .

, e‘ •e •l ,› , . •cy ' ' .., i '4 . . • e.

›• :,4 . . . .! ,41. t

.

;` :/ ? .. .4 • eje. .. -le Y

. e , . . ,":

, f. . 7 ;:. : ' ,

i cr

;> .—

4

. .. -.

. .

1 0

2 0

CM .

5 F ig.

2 5:

Oberaden 7 4

1 : E l S ot del C amp ( segün R . P ascual); 2 y 4 : E nserune ( nümero 2 , s egün M . B eltran L ion s); 3 : Oberaden ( segün S . Loeschcke); 5 : E nserune ( segün C . L amour y F . M ayet)

— 9 3 —

i wn ' i l 1

u )0 1 v \tr i l 2

_ g eND 1 -3:

Neuss; y 3 :

2 0

Cm .

7 7Z 7

A

2 6: Oberaden 7 4 Marcas: nümero 1 : C .FOVRI, nümeros n ümero 4 : ( C)MVSSIDI NE(P).

2

3

Fig. 4 : H altern. S EX.DOMITI,

4

- 9 4

-

c uanto a l desgrasante, e xiste c ierta variedad: particulas b lancas y m inüsculas, o tras de mayores t amaf ios, particulas b lancas y brillantes, y f inalmente otras s in desgrasante vis ible. H abitualmente e stän r ecubiertas e xternamente y e n l a parte i nterna del l abio por un engobe de color c laro ( beige, b lanco, amarillo), b ien r epartido y , a veces, e speso ( NOLLA et a l., 1 980: 2 11). L a de E l S ot del C amp e stä m s relacior elacionada c on e l r esto de l as producciones del Maresme y a mencionadas: f ina, c olor ocre, desgrasante de cuarzo, partic ulas negras y mica, no obstante, e n c antidades menores a l as habituales en l a comarca. En cuanto a l a cronologla, l a d ifusiön de l as marcas nos s itüa e n epoca a ugustal, Oberaden entre e l 1 1 aC y e l 1 6 dC., H altern, y E nserune, este ültimo abandonado en e l primer t ercio del s iglo I dC ( JANNORAY, 1 955). Nuestra Oberaden 7 4 conviene separarla del resto de producciones de f ondo piano que desde epoca a ugustal, y prob ablemente durante todo e l Alto I mperio, envasaron e l vino de varias provincias. Ast, y a l os a utores del e studio del pecio de P ort Vendres I I mencionan ( COLLS et al., 1 977: 4 6) q ue l as comparaciones de l as Dressel 2 8 del yacimiento y l as recopilaciones hechas por Belträn ( BELTRAN LLORIS, 1 970: 4 98-99) y C . P anella ( PANELLA, 1 973: 1 56) no s on s atisfactor ias. I nclusive, dentro del estricto marco de C atalunya, de l as que veremos m s adelante, l as c uales e stän m s b ien r el acionadas con l a f orma Dressel 3 0. A l mismo t iempo, la d if erencian de l a mencionada Dressel 2 8 de Port Vendres, que muy probablemente e s de origen betico ( COLLS et al., 1 977: 4 6-47). Atribuimos, pues, l a forma 2 8 de D ressel a l nfora de f ondo p iano de l a Betica, muy probablemente vinaria, que c irculö durante e l s iglo I de l a era, distinguiendola de l a Oberaden 7 4 ( una d e l as f ormas de f ondo p iano b ien d iferenc iables del resto) de epoca augustal, muy probablemente t amb ien v inaria ( MIRO, 1 981-82: 3 40-42). Corregimos a si nuestras apreciaciones anteriores, cuando a l as Oberaden 7 4 l as l lamamos D ressel 2 8 ( Idem.). No e starä de mäs que intentemos profundizar en l os r asgos d iferenciadores de ambos contenedores. P ara e llo, t omaremos como base l as piezas de Port V endres I I ( COLLS et al., 1 977: 4 3-47). La a ltura es de unos 5 5 a 5 6 cm, e l diämetro de l a boca t iene e ntre 1 5 y 1 8 cm, y e l l abio e s de unos 3 a 4 cm de a ltura. A simismo, e l l abio estä tambien moldurado, s i b ien, a c ausa de l os d iferentes grosores de l as molduras, da l a i mpresiön que e l perfil e s e xvasado. En conjunto, e l perfil e s muy s emejante a l de l a Oberaden 7 4. No obstante, l a a rcilla e s d iferente a l a del resto de l as änforas que l levaba e l b arco ( Dressel 2 0, P ompeya V II, H alt ern 7 0), bastante dura, poco homogenea ( casi e sponjosa), contiene gran proporciön de arena gris v isible e n l a s uperf icie, de color amarillo pälido ( gris en s u i nterior), no l leva engobe y l a p ared i nterna e stä r ecubierta de r esina o s ubstancia parecida.

- 9 5

-

2 .1.6.

Otras

producciones de

fondo p iano

Una vez e xaminadas l as Oberaden 7 4 que s eparamos del conjunto de änforas de f ondo p iano-, l as r estantes l as agrupamos e n este apartado ( cf. f igs. 2 7 y 2 8). Lamentablemente, no d isponemos de t anta i nformaciön c omo de l as precedentes. D e entrada, una de l as posibles causas de e ste desconocimiento pensamos que r eside e n e l hecho de que, a menudo, pueden confundirse con cerämica comün, debido a que e l f ondo p uede r ecordar m s e l de una p ieza de e ste t ipo q ue e l de una nfora. Dos a lfares produclan estos envases: el de S anta Mar ia de l es Feixes ( Cerdanyola), con marcas M S y NS, prospectado por P ascual ( PASCUAL, 1 977: 6 8-69, y f ig. 2 3), y e l de Llafranc, e xcavado por Nolla y e l Museu de P alafrugell ( NOLLA et al., 1 982: 1 73-76). Bäsicamente, los f ragmentos de Cerdanyola s on de c uellos y f ondos, l o que nos permite disponer de una descripciön parcial de l a forma: l abio triangul ar, de f ormas r edondeadas, c uello corto y cöncavo, asas curvadas, c irculares, levantadas, de s ecciön p lana, eliptic a, con una l igera concavidad e n l a p arte e xterna. E l c uerpo s e adivina ovoidal o quizäs en forma de peonza, e strechändos e hacia l a parte i nferior, hasta l legar a un f ondo p iano c ilindrico, pequef io, l igeramente umbilicado y a veces con una moldura e xterna. La pasta e s marrön rojiza, f ina y compacta, con e l desgrasante l ayetano habitual: cuarzo y mica. P or s u l ado, l os f ragmentos d e L lafranc t ampoco permiten l a reconstrucciön. Encontrados abundantemente en e l vertedero, e l r ecipiente e s de c uerpo muy globular e n s u parte a lta, m s e strecha en l a i nferior y acabado con un pie c ilindrico, l argo y l igeramente umbilicado, c on f ondo plano l o s uficientemente ancho como para que el recipiente s e a guante perfectamente. D e c uello c asi i nexistente, s u boca e s s encilla y con un engrosamiento, habitualmente de s ecc iön redondeada. L as asas, muy peculiares, s alen del c uello por debajo del l abio; pegadas e xageradamente uniön con el cuello poco e smerada-, s on de s ecciön s emi-eliptica, c on una gran estria en l a cara s uperior. E n cuanto a s u t amaf io, l as bocas miden e ntre l os 8 '5 y l os 1 2 c m, mientras que l os p ies t ienen entre 8 '5 y 9 cm. L a arcilla e s dura, compacta y b ien depurada; anaranjado, beige y beige-rosado; c on desgrasante d e blancos, de c uarzo y mica. A veces, engobe muy f ino, l or beige.

color: puntos de co-

F inalmente, y por s er t ambien de fondo piano aunque de una t ipologla totalmente d iferente-, c itamos l as p iezas de D arrö ( LOPEZ-MULLOR y FERRER, 1 982: f ig. 2 , A -8), l as c uales s on f rancamente e xcentricas, y que s ölo podemos defin ir. A ltura de unos 8 2 cm; perfil, e n general ovoidal; l abio redondeado; c uello a ncho, c ilindrico y a lgo t ronco-cönico; asas a largadas y r ectas, que arrancan del mismo l abio hasta e l i nicio de l a e spalda, d e s ecciön m s o menos e liptica; base plana, de unos 1 2 cm de d iämetro y umbilicada.

- 9 6

-

3

4

\ u 1

0

1 2 cm .

\ r 7\ h? 7

1 :

D arrö

8

F ig. 2 7: otras änforas de fondo piano ( segün A . F errer y A . Löpez-Mullor; 2 -8: M aria de l es Feixes ( segün R . P ascual).

- 9 7

-

S anta

d i % g ‘ -7 7

e

F ig.

2 8: o tras ä nforas d e f ondo p iano L lafranc

( segan J .M.

- 9 8

-

Nolla).

ge, de

La pasta es como l a de l as Pascual 1 del horno: beil igeramente rosada, blanda y porosa, y con desgrasante arena muy

f ina.

M s directamente emparentadas con l as producciones t arraconenses s on l as que l levan l a marca MAES CELS ( TCHERNIA, 1 971: 6 4, nota 6 3), documentada en Cartago ( observaciones personales), en contexto augustal. En e ste l ugar, l a pieza

ha

aparecido

entera.

Por lo tanto podemos concluir diciendo que en la Tarraconense, a l mismo t iempo que l a Oberaden 7 4 es decir, durante los decenios augüsteos-, se fabricaban tambien otros t ipos de fondo piano, l os cuales, s i tenemos en cuenta los paralelismos con s us homölogos gab s y norteafricanos, muy probablemente perduraron m s t iempo que l a Oberaden 7 4. Esto nos indica que nuestras producciones han de inc luirse en e l conjunto de recipientes de fondo piano que, desde el s iglo I dC, se produclan en las provincias de gran parte del Mediterräneo occidental y central. Al no disponer de una cronologla absoluta para ninguno de los dos alfares catalanes, no s abemos s i s e fabricaron coetäneamente a l as demäs, o dentro de una s ucesiön. Asimismo, por disponer de unos datos t an pobres, tambien l o desconocemos todo sobre s u difusiön. Resumiendo, präcticamente sölo podemos hacer notar s u presencia, considerändola • como otra posible f orma de transporte del vino de l a Tarraconense, paralelamente al gal o ( LAUBENHEIMER, 1 985) y , quizäs, a l mauritano. ( Contenido vinario: LEQUEMENT, 1 980, aceite: LAPORTE, 1 980.)

2 .1.7.

Dressel

7 -11

El hecho de que esta serie de änforas ( cf. f igs. 2 93 1) f uera de f abricaciön betica y que por contenido tuviera l as s alazones de pescado es algo que nadie discute ( ZEVI, 1 966: 2 29-47, BELTRAN LLORIS, 1 970: 3 88-420). Pero desde hace algunos af ios, s e ha empezado a detectar l a presencia de p iezas s emejantes en l a Tarraconense: Punta de l ' Arenal ( Xäbia, D enia) ( ARANEGUI, 1 981: 5 33-34), en Ibiza ( RAMON et al., 1 982: 2 23-29) y tambien en Catalunya: l a Aumedina, de T ivissa ( TCHERNIA, 1 976: 9 74-75, NOLLA et al., 1 982: 1 70 y 1 73), l as änforas de E l Sot del camp y del pecio de Palamös, que han s ido asimiladas a la Dressel 1 0, pero que en nuestra exposiciön hemos c lasificado como Tarraconense 1 ( si bien, de hecho, l a forma presenta tambien analogias con l a Dressel 1 0), y f inalmente un importante l ote de Ampurias marcadas ANTH, que Nolla denominö Dressel 8 ampuritana ( NOLLA, 1 9747 5: 1 91 -92). S i a cudimos f uera de Catalunya, nos i nteresan los cuellos de Fos con l as marcas C MVSSIDI NEP y TIBISI ( LIOU, 1 975: 5 76-77 y f ig. 8 ). Para acabar, del depösito augusteo de l a Longarina ( Ostia) proceden 3 Dressel 9 / Longar ina 1 , de pasta i dentica a l as Pascual 1 y Dressel 2 -4 de

- 9 9

-

d e k T ivissa

( segün

Fig. J .M.

29: Dressel 7 -11 Nolla, J . P adrö y E .

- 1 00

-

S anmarti).

1

2

la h l o

3 6c r . .

7

4

_

5

1 -2:

T ivissa

9

F ig. 3 0: Dressel 7 -11 ( segün J .M. No na), 3 -9: L lafranc Nolla).

- 1 01

-

( segün J .M.

. ,•





• •

.

.

; .: „ •

4

2 0 CM . mmw==mmu==mmm

F i7. 3 1: Dressel 7 -11 1 : l a L ongarina ( segun A . H esnard); 2 : C . S antamaria y M . Corsi-Sciallano y B . ampuritana ( segün J . M. Nolla); 4 -5: Fos Pompeya ( Dressel 2 -4 o Dressel 7 -11). C .MVSSIDI NEP(OTIS); n ümeros 5 y

- 102

-

Chretienne H ( segün L iou); 3 : D ressel 8 ( seg( in B . L iou); 6 : Marcas: nümero 4 : 6 : T IBISI.

l a T arraconense ( HESNARD, 1 980: t odos e stos datos, i ntentaremos

1 47 y i m. V , n ( im. hacer una s intesis.

1 ).

Con

Los argumentos m s decisivos son l os d e l os hornos d e T ivissa y L lafranc, l os cuales no ofrecian duda en cuanto a l a pertenencia de l os f ragmentos a nuestra s erie. Las Dres sel 7 -11 de T ivissa t ienen l a boca ancha ( de 1 6 a 2 3 cm en l os e jemplares examinados), l abio m s o menos a lto ( en form a e xvasada de c ampana volteada), a sas robustas ( en e special e n e l punto de uniön con e l cuello) y con dos o m s crestas e n s u c ara externa, y cuya pared i nterna del cuello p resenta un s urco continuado y poco marcado. S us p ivotes s e c onfunden c on l os de l as P ascual 1 y l as Dressel 2 -4. La arcilla e s dura y b ien depurada, rojiza anaranjada y de tono v ivo, con muchas y minüsculas particulas b lancas y brillantes, y con e ngobe b lanquecino, r ugoso a l tacto. ( NOLLA et al., 1 980: 2 00-03). E l cuello de Fos con l a marca T IBISI pertenece, pues, a l a Aumedina. Por s u l ado, e l v ertedero de L lafranc ofreciö c ierta c antidad de Dressel 7 -11, en menor proporciön a l as D ressel 2 -4 y l as de f ondo p iano. Sölo habia cuellos y no envases e nteros. Los l abios s on p arecidos a l os anteriores, c on molduras redondeadas, de a ltura comprendida entre l os 4 '5 y l os 5 c m, y diämetro de l a boca entre l os 1 0'5 y l os 1 6 cm. Las a rcillas son s iempre s imilares: duras, compactas, de color anaranjado o beige, con desgrasante de cuarzo y mica, s iempre v isible. La mayoria de l os f ragmentos t ienen un engobe b eige y amarillo, b ien r epartido y adherido, y , ms r arament e, s in e l ( NOLLA et al., 1 982: 1 70-73). A pesar d e e stas l imitaciones, s u morfologia l a podemos i ntuir en base a l as piezas enteras de l a Longarina y del pecio de l a C hretienne H , donde, junto a un c argamento mayoritario de D ressel 2 -4 l ayetanas, s e encontrö una Dress el 7 -11, cuya p asta ( amarillo pälido con desgrasante de particulas marrones o verdosas), s egün C . S antamaria, parece anäloga a a lgunas Dressel 2 -4 del yacimiento ( SANTAMARIA, 1 984, CORSI y L IOU, 1 985: 9 1-92). Las de l a Longarina ( tipo 1 o D ressel 9 ) son ovoidal es o piriformes ( diämetro mäximo en l a parte b aja del cuerpo), con e l l abio t ipico en f orma de corola o c ampana volteada, y e l cuello c orto, cöncavo, y c on una uniön continua entre cuello y cuerpo. L as asas, cuyo arranque s uperior estä s ituado i nmediatamente debajo del l abio, son c ortas, b astante r ectas y de s ecciön ovalada con ranura o c arena central en s u p arte externa, o s encillamente ovoidal. P ivote r elativamente pequef io y corto, vacio ( HESNARD, 1 980: f ig. V , n ( im.

Por s u l ado, l a p ieza de l a Chretienne H es d e perf il p iriforme, a sas m s b ien curvadas y r anuradas en s u p art e s uperior. E l r esto de rasgos es s emejante a l de l as anter iores. Con e stos datos, l as Dressel 7 -11 c atalanas ( y, m s e xactamente, l a D ressel 9 ), quedan bastante bien definidas.

- 1 03

-

Los cuellos marcados T IBISI y C . MVSSIDI NEP ( marcas e ncontradas t ambien sobre P ascual 1 y Oberaden 7 4) y, por l o t anto, c on muchas probabilidades d e s er c atalanas ( MIRO, 1 981-82: 3 38-39)-, s e adaptan perfectamente a l a s erie descrita. Un s egundo c onjunto r elacionado t ambien con l as D res sel 7 -11 e s e l de unos e jemplares con una gran personalidad y q ue N olla l lamö D ressel 8 ampuritana ( NOLLA, 1 974-75: 1 919 3): a ltura entre 7 9 y 1 01 cm, con una media de 9 3; p erfil l igeramente p iriforme, s i b ien b astante m s a lta en p roporc iön a l a anchura mäxima, l a c ual e stä s ituada e n s u p arte baja, y q ue m ide e ntre l os 2 9 y l os 3 2'5 cm, con u na media de 3 0'8. E l l abio, e xvasado y n o muy a lto, t iene f orma de c ampana volteada. E l d iämetro de l a boca e s pequef io y e l c uello e s t ronco-cönico y bastante a lto. Las asas, p aralelas a l c uello, son de s ecci6n e liptica con a canaladura c entral e n s u c ara s uperior. Las t res c uartas partes de l as p iezas presentaban una e spalda c arenada. En general, e l p ie e s a lt o, c ilindrico, macizo, y perfectamente d iferenciado del cuerpo. L a a rcilla e s r ugosa, dura, n ormalmente r ojiza y c as i s iempre con u n engobe ä spero, de c olor gris-blanco, b lanco-amarillo o a marillo. Mayoritariamente, l as marcas q ue p resentan s on ANTH ( que t ambien s e encuentra s obre l as D ressel 2 - 4 ), VAMAI ( ?) y VAVE... ( ?). E n base a que e stos r ecipientes, a l i gual que l a marca ANTH, s ölo s e han l ocalizado en Ampurias, y e l hecho de q ue e l depösito e n que s e encontrö i ndicaria l a e xist encia de un horno o a lmacen de änforas, ademäs de l a i mport ancia de A mpurias que s in duda permite i ntuir l a e xistencia d e a lfares, Nolla p iensa que l a f orma procede t ambien de est a l ocalidad. S in e mbargo, nosotros p ensamos q ue l a abundancia de un material e n un l ugar determinado n o s iempre e s ndice de que f uese f abricado a lli. A si pues, m ientras no s e r esuelva e ste punto, pensamos que l a cuestiön de s u procedencia s igue abierta. Los datos c ronolögicos s on e scasos: n i l os dos a lfar es, n i l as D ressel 8 ampuritanas, aportan datos v älidos, por l o q ue h emos de r ecurrir a l a difusiön de s us marcas: l a de C . MVSSIDI NEP, s obre P ascual 1 e n l a Longarina, e s d e l a primera decada del s iglo I de l a e ra ( HESNARD, 1 980), y podemos pensar que no e staria muy a lejada de s u misma marca s obre l a D ressel 7 -11 de Fos. L a de l a Chretienne H s e s itüa quizäs a f inales del primer c uarto de l a era ( CORSI y L IOU, 1 985: 9 4). Asi, l a dataciön de q ue d isponemos l as u bicaria e n e l primer c uarto del s iglo I .

2 .2.

l as

L a

p asta

S i b ien a l t ratar c aracteristicas de s u

de c ada t ipo de nfora h emos v isto arcilla, a qui puede s er i nteresan-

- 1 04

-

te r eunir l os datos e xpuestos. Una p rimera observaciön e s l a d iversidad d e pastas, l o c ual e s t otalmente l ögico S i pensamos, a tendiendo a l a d istinta composiciön geolögica de l as arcillas, e n l a variedad d e s us y acimientos. A st, hemos v isto q ue t ienen b ien p oco e n comün l as p astas de L lafranc c on l as d e T ivissa, por h ablar de dos c asos e xtremos. E sto s ignifica que vemos ms l ögico a grupar l as a rc illas por procedencias que por t ipos anföricos. E , i ncluso dentro de un m ismo horno, es posible constatar d iferencias, debidas e specialmente a l a cocciön. E so e s l o que pudo const atarse c on e l anälisis de u nos f ragmentos de P ascual 1 : dos con l a marca M PORCIVS y un t ercero con l a d e L VOLTEIVS ( ?) ( MAYET y TOBIE, 1 982: 7 y 1 5-16). T al c omo a costumbra a s er corriente e n l as änforas l ayetanas, una de l as muestras e ra de p asta c lara ( variando desde e l o cre a l r osado o a naranjado), b astante f ina y dura, a pesar del abundante desgrasant e. L a o tra e ra r ojo-marrön, a veces c asi marrön, poco c ompacta y muy f riable. La f inalidad del anälisis e ra determinar s i e stas diferencias s e deblan a variedades originales de l a arcilla, o de l a c occiön. D espues del e studio de l os t res f ragmentos ( el t ercero de l os c uales era parecido a l s egundo), l a conc lusiön, p rovisional, f ue q ue, desde e l punto de v ista t ecnolögico, t odos s on muy s emejantes. Los autores s e preguntan s i n o nos e ncontramos f rente a muestras de d iferentes c ronol ogias ( augustal l a de pasta c lara y t iberiana l a r oja) t al coma p arecen i ndicar l os hallazgos en Aquitania. M ientras que e stamos bastante de acuerdo con l a primera c onclusiön, l a ü ltima l a c ontemplamos c on c ierta c autel a. A l r especto, pensamos que l as variedades de l as arcillas ( especialmente, e l c olor) s e deben a d iferencias e n e l proc eso de cocciön, s in que i ndiquen nada concreto. Par e l contrario, r esulta m s i ndicativo observar l as particulas no p lästicas del desgrasante. En e fecto, hemos podido c onstatar que una gran part e de l os materiales l ayetanos presentan unas c aracteristic as c omunes: provienen de terrenos g raniticos, p or l o que s us componentes ( cuarzo, m ica y f eldespatos) f orman parte de l as arcillas. E sto p uede constatarse, sabre todo, con l os dos primeros e lementos, y a que s on l os m s f äcilmente observables. Par ahora, y l as e stampillas c uyo o rigen e s conocido a sl l o demuestran, una pasta con l as caracteristicas mencionadas t iene muchas posibilidades de h aber s ido f abricada e n un a lfar l ayetano. C iertamente, con e sto no queremos decir que e n G irona o T arragona no e xistan arcillas con c ompuestos graniticos, pero hay por hay no l as conocemos. 0 , l o que e s ms p robable y s iempre dentro de t erritorio c atalän-, queda una gran c antidad de änforas ( especialmente l as anepigrafas) cuyo o rigen e s desconocido.

- 1 05

-

De hecho, i ncluso e n l a L aietänia t enemos a rcillas que no s e c orresponden con l as descritas; por e jemplo, l as del S ot del C amp ( cf. s upra, 1 .1.5., n ( im. 2 9), e stampilladas PHILODAMVS, e n e l s upuesto, c laro e st , d e que e sta marca sea

l ocal.

L legados a e ste p unto, i nexcusablemente hemos de r ef erir l a definiciön, y a c läsica, de l a pasta de l a T arraconense, que, b asändose e n l as D ressel 2 -4 de O stia, h icieron Tchernia y Z evi: " (...) l a p ate e st dure. S a c ouleur e st c onstante, d 'un rouge tres f ranc variant s elon l es e xemplaires du c lair a u s ombre e t comportant r arement un noyau gris ou marron a u c entre, s ans f rontiere nette. L es amphores n ' ont e n g eneral p as d ' engobe, e t l a couleur rouge de l 'argile e st b ien v isible ä l a s urface. A l a f racture on aper oit, dans c ette p äte rouge, un degraissant f orme de petits c ail loux t res v isibles, dont l es p lus c aracteristiq ues e t l es p lus nombreux s ont d 'un b lanc p ur, l es autres v itreux ou gris. Les i mpuretes n oires, grandes ou petites, s ont e xtremement r ares. L es dimensions de ce degraissant varient s elon l es exemplaires; e lles s ont t oujours a ssez grandes pour que de t res nombreux e lements aparaissent ä l ' oeil n u avec l a p lus grande n ettete; e n r egle generale l es i mpuretes de 1 mm de c öte ne s ont p as r ares, e lles a tteignent, voire depassent 2 mm s ur l es f ragments l es p lus c aracteristiques. L es p art icules brillantes ne s ont p as t res nombreuses; l eur e clat e st j aune. M ieux q u'ä l a f racture o n l es r emarque s ur l a paroi de c ertains e xemplaires, ou l es p lus n ettes, couleur d ' or, atteignent e t depassent 1 mm de c öte. A u t otal, l 'argile presente ä l a f racture une s urface rouge parsemee de points b lancs; l es particules dorees s ur l a paroi constituent u n e lement d 'identification c omplement aire." ( TCHERNIA y Z EVI, 1 972: 3 7.) La descripciön c oncuerda p erfectamente con l a hecha por P ascual d e l as änforas l ayetanas ( PASCUAL, 1 977), a l a que ya nos hemos r eferido e n e l c atälogo de hornos. Ms exactamente, a uno de l os dos grandes grupos de a rcillas descritos: l a de c olor r oj o, con d esgrasante de p articulas graniticas, m s t ipica del Maresme. E l s egundo grupo, amaril lo-ocre, e s ms t ipico del B aix L lobregat. E sta c oloraciön e st äe n f unciön t anto de l a composiciön como de l a c occiön ( PASCUAL y V ILLATE, 1 975: 9 6). En r ealidad, e stos dos grupos s e corresponden con los definidos por W illiams mediante anälisis petrolögico de l as P ascual 1 d e Gran Breta i ia ( WILLIAMS, 1 981: 1 28): - pasta 1 : dura, r ugosa, color rojo o scuro a marrön rojizo ( Munsell 1 OR 4 /4 a 4 /6), c on n umerosas i nclusiones de cuarzo, f eldespato, m ica dorada y f ragmentos de granito; y ,

- 1 06

-

- pasta 2 : m s ( entre 7 .5 YR 8 /2

c rema

f eldespato, Para

pero no de ambos

s uave al y 7 /4),

tacto y l isa, color blanco con inclusiones de cuarzo y

mica.

t ipos,

Williams

propone

s u

origen

en

l as

c ercanias de Barcelona, s i b ien af iade que l a s egunda puede proceder i gualmente de m s al s ur. Posteriormente, s e realiz aron otros estudios en e l mismo s entido, ampliando l as inf ormaciones de Williams ( KEAY y JONES, 1 982). Por lo t anto, m s que l a Tarraconense, l a pasta estudiada por Tchernia y Z evi seria, en realidad, la l ayetana. Los pecios de Dressel 2 -4, donde aparecen l as dos variedades, nos confirman estas apreciaciones ( CORSI y LIOU, 1 985: 1 7, 3 1, 4 4, 6 6, 7 1 y 7 8: P lanier, Petit Congloue, Grand Rouveau, Fourmigues, Drammont B , y Chretienne H ). Las estampil las i ndican, cuando s u origen es conocido, que venian del Baix Llobregat y del Maresme ( Idem.: 1 59). Como hemos visto, l as restantes arcillas de fuera de l a Laietänia presentan una gran variedad y son dificiles de adscribir a una regiön determinada. Y , lögicamente, l o mismo podemos decir de l as t ierras de fuera de Catalunya, pero que antiguamente formaban parte del Conventus Tarraconensis, como por e jemplo parte de Castellön de la P lana, donde tamb i n s e f abricaban algunas de nuestras änforas ( cf., por e jemplo, ARANEGUI, 1 981).

2 .3.

Contenido

Nos interesa ver ahora cuäles eran los productos que t ransportaban nuestros envases. Aunque al tratar de los t ipos anföricos ya nos hemos referido al tema, en l as l ineas que s iguen expondremos l as conclusiones a l as que hemos l legado. Para l a Dressel 1 l ayetana, l a Pascual 1 y la Dress el 2 -4, a nuestra manera de ver, s u ünico contenido s er a e l v ino. ( Para l as Dressel 1 , cf. el resumen de BELTRAN LLORIS, 1 970: 3 16, y de Z EVI, 1 966: 2 12-14, y para l as Dressel 2 -4 de Roma, cf. Z EVI, 1 966: 2 14-1 7, cap. 1 1.2 acerca de l as i nscripciones pintadas en este s entido.) De hecho, l os demäs envases imitan formas itälicas m s o menos semejantes, y par a l as que se acepta dicho contenido. En cuanto a la Tarraconense 1 , ya hemos dicho que nos i nclinamos t ambien por e l vino. Por el momento carecemos de pruebas evidentes de un probable excedente de otros productos ( aceite, conservas de pescado...) como para s er exportados durante l a segunda mitad del s iglo I aC, aunque habrä que e sperar f uturas i nvestigaciones que corroboren o mod ifiquen e sta opiniön.

f ondo

Con respecto a l as p lano, l a cuestiön

Oberaden 7 4 y los demäs t ipos p lantea mayores discusiones.

- 1 07

-

de No

obstante, s i l as enmarcamos en s u c ontexto del Mediterräneo occidental, s us homölogos g ab s indican mediante l os t ituli picti- que, con d istintas variantes, contenian v ino ( LAUBENHEIMER, 1 985: 3 99-406).

c entra

Y s obre l as D ressel 3 0 en e l v ino o e l a ceite.

de

Tubusuctu,

l a d iscusiön

s e

Por nuestra parte, y a hemos t enido ocasiön d e c oment ar e n o tro l ugar ( MIRO, 1 981-82) l os contenidos d e l as Dres sel 2 8 c atalanas ( Oberaden 7 4) y de l as Dressel 7 -11, conc luyendo que, i nclusive e stas ü ltimas ( tradicionalmente contenedores de s alazones de pescado), l levarian tambign v ino ( Idem., 3 39-42). Ahora b ien, en estos ü ltimos casos hemos de admitir que nos f altan m s evidencias arqueolögicas. S i b ien e l v ino parece c laro como contenido principal, d isponemos de a lgunos otros i ndicios q ue nos p ermiten s aber a lgo mäs. Como minimo, existian dos calidades d e v ino. Las f uentes escritas nos l o d icen b ien c laramente ( cf. anexo 2 y M IRO, en prensa): e l v ino de Tarragona ( y hemos d e s uponer que t ambign s e refiere al d e s us a lrededores) e s s iempre de buena c alidad y apreciado en Roma, s egün e l decir d e l os autores que e scriblan durante l a s egunda mitad del s iglo I y principios del I I y , por l o t anto, m s relacionados c on e l mundo de l as Dressel 2 -4. Otro v ino apreciado e s e l l auronense, que P linio s epara del l ayetano ( el c ual, y en e so todos l os autores c oinc iden, es de mala calidad). Ahora b ien, e l obedece e sta s epap araciön a una d istinciön d e c alidad o de procedencia? C uando hablemos de l as inscripciones p intadas, veremos que t anto l a arqueologia como l a numismätica s ituan Lauro en e l l imite de l a Laietänia, o dentro d e e lla. E n e ste c aso, t al vez para P linio e l v ino l ayetano e ra s inönimo de mala c alidad, mientras que e l l auronense i ndicarla e l mismo origen l ayetano, pero d e buena calidad. M s exactamente, Z seria e l v ino de Lauro e l de l a regiön de C aldes de Montbui, i ndicativo a s mismo de calidad? C iertamente, l as comparaciones con l as producciones actuales son peligrosas. Los c ambios transcurridos en l os ü ltimos af ios, especialmente l as consecuencias de l a p laga de l a f iloxera, hace delicado comparar l as r egiones v iticolas actuales con l as antiguas. No obstante, tenemos a lgunos d atos correspondientes a l s iglo XVIII, recogidos por P . V ilar, ofrecidos por L ipp, un coetäneo de aquel s iglo ( VILAR, 1 975, I II: 3 56-62). En

l a producciön de v ino hay s iempre una dualidad. Asl, en e l Empordä, l os del C ap de Creus son " fonces en couleur, doux, de bon goüt, et ont du corps", exportändose abundantemente, m ientras que l os de l as t ierras arenosas del l lano, de Rosas a Begur, no t ienen n i el mismo color n i l a m isma f uerza. En l a costa de l evante s ucede l o m ismo: l os d e l as poblaciones del l itoral ( Palafrugell, P alamös, S ant Fel iu, Tossa, L loret, B lanes, Malgrat, C alellä, P ineda, S ant

- 1 08

-

P ol, C anet, Arenys y Caldetes) s on " plus ou mom s des v ins c lairets d 'assez bon goüt et de mediocre f orce", m ientras que l os de L lavaneres y Matarö s on s uperiores: " des p lus e xquis, s ans e tre absolument doux n i s ecs, color s s ans etre b ien f onces, et des p lus propres s ur l a table des g ens a is es, p ar consequent a ssez recherches". Resulta curiosa e sta d istinciön, mäxime cuando, en principio, no hay d iferencias s ensibles entre l a orografia d e Matarö y L lavaneres, y l a del r esto, s i b ien queda por s aber de dönde venian exactamente ( quizäs del i nterior?) e stos v inos de l as dos l ocalidades del Maresme mencionadas. En resumen, durante e l s iglo XVIII, desde l a f ronter a hasta Barcelona, e l v ino era de mesa, de calidad media, pero no despreciable, destinado a abastecer un mercado i nter ior, y con poca p roducciön de aguardiente. P redominaban l os puertos l ocales para l a exportaciön. Hemos descrito, pues, l as producciones v iticolas del Baix Empordä y d el Maresme, donde tambien en epoca romana encontramos restos de hornos anföricos. Y s i pasamos a l a costa de Levante, L ipp nos i ndica que e s una regiön especial izada. En e fecto, en S itges s e producia l a malvasia ( uno de l os de mayor calidad), e l xarel.lo y e l macabeu ( dos variedades de v ino dulce), mientras que en l as colinas de S ant P ere de R ibes s e d a e l mejor v ino de l a regiön: " fonce en couleur, d ' un goi rt net et exquis, et d ' une force correspondante". Por otro l ado, Vilanova r epresentaba e l punto de s al ida del v ino del Penedes ( donde tenemos e l horno de Adar rö). S iguiendo hacia e l s ur, e l del l lano de Cubelles y l os a lrededores de V ilanova e s menos exquisito y menos f uerte, como l o e s t ambien e l de La C anonja y Vila-seca ( Tarragones), poco coloreado y s in f uerza. S in embargo, e l del P rior at e s dulce, de gusto excelente y de grado alcohölico exc epcional. Resumiendo, el del i nterior y de l as regiones montaf l osas e s s iempre mejor y preferido, mientras que e l del h ano y , en general, el del l itoral e s de calidad i nferior. E s decir, no vemos d iferencias s ubstanciales entre e l v ino de Tarraco, del i nterior, o e l l auronense ( proveniente de una r egiön monta i iosa d el Valles), y e l l ayetano del Baix Llobreg at, e l Barcelones y parte del Maresme, menospreciado por l os autores l atinos. S i e sta dualidad e xistiö tambien en epoca romana ( lo c ual vemos como muy probable), resulta atractivo relacionarl a con l a dualidad Dressel 2 -4 / dolia, ambos recipientes c onocidos en una media docena de pecios ( CORSI y L IOU, 1 985: 1 69-71). A si, en p rincipio, e l v ino de buena c alidad i ria en l as änforas, y e l comün en l os grandes contenedores. Marcial ( VII, 5 .3.6) c ita l a sapa l ayetana e l arrope, mostillo, mosto o v ino cocido ( DAREMBERG GLIO, 1 912, voz: vinum)-, conocida en Roma y una

- 1 09

-

o s ea, y SAn fora

Dressel 2 -4 de Ostia menciona e l contenido, o v inagre ( cf. cap. V I, 2 07).

acetum l auronense 3 , y anexo 3 ,

coma n ( im.

Par l o tanto, S i e stamos hablando de l os mismos a f ios en l os que s e realizaba e l t räfico e n l os b arcos-cisterna mencionados, podemos pensar que, ademäs, l os dolia l levarian e stos productos u otros ( par e jemplo, el acetum l auronens is), mientras que l as D ressel 2 -4 s e encargarlan d el v ino de c alidad ( el d e Lauro) o t al vez d e l a sapa. La e scasez de t ituli picti en nuestras Dressel 2 -4 hace que, par ahora, b ien poco podamos a segurar, y , en c onsecuencia, e stas hipöt esis s e basan t an s ölo en unos pocos e lementos. Na obstante, e s c asi s eguro que e l contenido de l os dolia s e t rasvasaria a r ecipientes l ocales una vez l legados a Roma y , par l o t anto, m s d ificilmente l ocalizables. C iert amente, s ölo podemos formular h ipötesis, quedando muchas preguntas par r esponder. Par e jemplo, Z por que e l B aix L lobregat, con producciones v inarias de baja c alidad, producia Dressel 2 -4 destinadas, en principio, a c ontener l iquidos m s apreciados? 0 , Z quizäs l os hornos del B aix L lobregat s e encargarian s ölo de l os envases, c uyo l iquido l legaba de otros l ugares, mediante t oneles u o dres l lenados e xclusivamente en l a comarca de origen? Y , M önde s e envasarla e l v ino del Maresme, que, s i f uera coma e l del s iglo XVIII, quiz äs s er a de r egular c alidad? Lo que e s c ierto es que l os c ircuitos de producciön y comercializaciön s e nos e scapan t otalmente. Y no e s menos c ierto que un solo dolium ( de hasta 3 000 l itros d e c apacidad) podria equivaler a m s de un c entenar de änforas, cuyo contenido era d e unos 2 6 l itros. P ar l o t anto, considerado globalmente, e s b ien posible q ue l a mayoria d e l os c argamentos de l os barcos-cisterna s e h iciese en e stas g randes t inaj as, m s que en l as D ressel 2 -4.

2 .4.

A spectos

cuantitativos

A pesar de d isponer de escasos datos, i ntentaremos calcular l a i mportancia cuantitativa de l a producciön de v ino. A l no d isponer d e e xcavaciones s istemäticas d e l as v il las t ardo-republicanas y a lto imperiales y par l o t anto de densidad, cantidad, e xtensiön, centuriaciones, etc.-, nos moveremos exclusivamente en e l t erreno de l as h ipötesis. Con c ierta f iabilidad, s ölo d isponemos de s intesis s abre e l poblamiento r ural en I luro y Baetulo, e s decir, d el M aresme ( PREVOSTI, 1 981 y 1 981a). P ar l o t anto, n i s iquiera podemos g eneralizar a n ivel de l a Laietänia, par l o que d eb eremos e sperar s intesis s abre e l B aix L lobregat, e l Barcel ones, o e l Valles, con e l f in de v alidar l o que e xponemos a continuaciön.

P revosti e fectuö l os c älculos para e l ä rea de I luro ( aproximadamente, desde e l B es s a Caldetes por l a l inea de costa), contabilizando 2 64 häbitats ( 69 v illas s eguras y 1 95 posibles), en un ä rea d e 2 10 km2 ( PREVOSTI, 1 981a: 5 29). La d ensidad de poblamiento s eria de 0 '79 km2 / häbitat, o b ien d e 1 '25 h äbitats / km2. Teniendo e n cuenta q ue l os yacimientos s e concentran en l a parte baja de l a costa, l a densidad e fectiva e s del doble: 2 '5 häbitats / km2. P or l o t anto, p ar a s aber e l ärea d e c ada häbitat deberiamos d ividir 7 9 häbit ats por 2 , pero h emos de considerar que u na p arte del t er reno e staria ocupada por bosques, r ios, torrentes, c iudades ( Iluro y Baetulo), t ierras y ermas, marismas, e tc. A si, hemos d e e levar a lgo m s e sta c ifra. S i l a d ividimos por 3 , l a s uperficie d e c ada h äbitat s er a de 2 7'3 Ha., mientras que S i l o h icieramos por 2 '5 s er a de 3 1'6. ( Idem.: 5 35-36.) H emos de t ener en cuenta que 2 64 e s l a c ifra t otal de l os häbitats conocidos, s in que s e hayan d iferenciado c ronolögicamente; d icho d e otra f orma, no t enemos l a g arant ia d e que t odos e llos e xistiesen al mismo t iempo. No obst ante, una de l as c aracteristicas de l a z ona e studiada e s l a continuidad y , s abre t odo, durante e l periodo que nos i nter esa ( el s iglo I de l a era), s iendo m s e scasos l os datos para l as v illas t ardo-republicanas. As pues, en t erminos generales, l a c ifra puede s er välida p ara l a epoca que c onsideramos ( siglos I -II). Otra cosa s er a generalizar c ifras para e l Bajo I mperio, cuando s e observa una notable d isminuciön en e l nümero de v illas ( Idem.: 5 31). P or otro l ado, s i P revosti i ncluye l as posib les v illas, resulta evidente que l as cantidades r eales eran mayores, ya que l ögicamente no l as conocemos todas, y n i s iquiera e stamos s eguros d e que s ean l a mayoria. La extensiön de c ada v illa oscilarä, pues, entre l as 2 7'3 y l as 3 1'6 H a, que, t raducidas a iugerum o yugada ( 1 H a = 4 iugera) nos d a entre 1 09 y 1 26; en c ifras r edondas, un c entenar. E s decir, media centuria. En I talia, D ohr c ifra l a extensiön de l as v illas entre l as 8 0 y l as 5 00 iugera. La explotaciön de Horacio t enia entre 1 00 y 2 00, mientras que l a de C atön t enia 1 00. L as 2 0 v illas de P ompeya contaban entre 5 0 y 8 0 iugera, s iendo c lasificadas coma pequef ias. P ara Varrön, una explotaciön media consta de 2 00 i ugera, mient ras que C atön d a 1 00 iugera a l as e xplotaciones d e v id. ( Idem.: 5 36). P or l o t anto, en comparaciön can l as i tälicas, l as v illas del M aresme quedan c atalogadas coma medias. D isponemos d e d atos para relacionar esta i nformaciön con l os l otes de t ierra con l os que s e dotaba a l os veteranos. S i en epoca r epublicana, D ilke considera que, y a a i nic ios del I mperio, e ran i nsuficientes para v ivir ( Terracina, f undada e l 3 29: 2 iugera; Modena, el 1 83: 5 iugera; P arma, e l m ismo a l : 1o: 8 i ugera; Bolonia, colonia en e l 1 89: 5 0-70 i ugera; H istria y D almacia: de 5 0 a 6 6 2 /3). En Africa, l as l eges Appuleiae permitian dar a l os veteranos 1 00 i ugera. En otros l ugares, c omo Carthago Nova, eran mayores: 2 00 iugera. Ausonio d a 1 00 i ugera para l a v id. A si pues, n uestras

1 00 iugera coinciden con l as que en Africa a principios del s iglo

s e l e atribuian a un colono I dC.

Lögicamente, l as c antidades han de ponerse en r elac iön con l a epoca y e l l ugar, y s on s olamente orientativas. S i f ueran t ransportables a l Maresme, coincidirian con e l momento d e f undaciön de Baetulo, y quizäs de I luro, y , por l o t anto, e sta s eria l a e xtensiön del l ote que r ecibirian l os veteranos t rasladados a l Maresme, cuando f undaron l as menc ionadas c iudades. P ara otras z onas, como D almacia e H istria, hemos v isto que, hacia Augusto, e l l ote era de unos 5 5 a 6 6 iugera, en un t erritorio donde probablemente h abia menos t erreno a repartir. Como antes, hemos de hablar de l os c läsicos y s eguimos, c on modificaciones, a P ascual ( PASCUAL, 1 968). En p rimer l ugar, tenemos a C atön ( De Agr., X I), que toma c omo base l a propiedad d e 1 00 iugera, correspondiente a l a primera mit ad del s iglo I I aC. Entre l os aperos y l os t rabajadores que debe h aber en toda e xplotaciön, C atön indica que c onsidera necesario t ener 8 00 dolia p ara contener e l producto d e 5 af ios. S i c ada uno contenia un culleus ( 536 l itros), e l total e s de 4 28.800 l itros, l a c antidad t eörica del r endimiento de l as v if ias, l a cual, repartida e n 5 af ios, da 8 5.760 l itros ( 857 H 1) a l af io. E l r endimiento s erä e l resultado de d ividir 8 57 por l a extensiön, que, p ara mayor comodidad, expresamos en H a ( 1 00 iugera = 2 5 Ha): 3 4 H 1 / Ha. V arrön ( I, 2 2.4, 2 .7) i ndica que, a mediados del s ig lo I a C, el rendimiento en e l Picenum ( Rimini) era de 1 0 cullei/iugerum, es decir, 2 14 H l/Ha. Un r endimiento todavia mayor era e l de Faenza ( Galia C ispadana), con 3 00 änforas ( 1 änfora = 2 6 l itros) por iugerum, equivalentes a 3 12 H l/Ha, o 1 4 cullei/iugerum. E stas c ifras s on l as mäximas de que d isponemos. Un t ermino medio l o da Columella ( III.3), de mediados del s iglo I de l a era, c uando d ice que l a v illa de S enec a s ituada en Nomentum ( Lacio) producia 8 cullei / iugerum ( = 1 72 H 1 / Ha). E l mismo a utor d ice que, s egün Graecianus, e l minimo para que una plantaciön de v id s ea r entable e s de 1 culleus / iugerum ( = 2 1 H 1 / Ha), s i b ien para Columella e ste m inimo debe aumentarse 3 veces, s iendo d e 6 3 H 1 / H a. F inalmente, p ara e l 2 4 y e l 7 9 dC, l as producian 7 cullei.

P linio ( XVI.5), quien v iviö entre propiedades d e Setia y del C aecubo

Resumiendo, el r endimiento o scilaba entre e l m inimo de 1 culleus ( seg( in Graecianus) y l os 1 4'5 de F aenza. Y , como t ermino medio, l os 7 de P linio. No obstante, hemos d e dec ir que e stamos comparando c antidades que c ubren un abanico d e dos s iglos, con toda una s erie d e variables. P ara l a epoc a que nos i nteresa, pensamos que l as c ifras de C olumella s on l as que nos pueden s er m s ü tiles.

H asta hemos de v er teöricas, y , f ieren.

aqui, l o que d icen l os c läsicos. Ahora b ien, hasta que punto e stas c antidades e ran r eales o en c aso d e s er r eales, a dönde y c uändo s e re -

Como y a hemos apuntado, el modelo que t iene mayores aplicaciones präcticas e s e l d e Columella, que ha s ido r evis ado por R .P. D uncan-Jones y con posterioridad por A . C arand ini ( DUNCAN-JONES, 1 974: 3 9-59, CARANDINI, 1 983). L a conc lusiön b äsica a l a que l lega e ste ü ltimo autor, auien a de ms h ace una revisiön de l a c uantificaciön de D uncan-Jones, e s que e l modelo d e Columella e s un t ipico e jemplo del s ector de l a s ociedad que durante dos s iglos detentö l a hegemon ia econömica d e un r aro e i mposible modelo ( CARANDINI, 1 983: 1 88). Como a lternativa, el mismo autor habia presentado e l e jemplo de S ettefinestre ( CARANDINI, 1 980), en e l ager Cosanus, una v illa e sclavista, centrada entre e l s egundo cuarto del s iglo I aC y e l primer cuarto del s iglo I dC, l a cual e staba e specializada en l a producciön v inicola destinada a l a exportaciön en änforas Dressel 1 ( para l os t res modelos econömicos de A . C arandini: peque f ia propiedad, v illa e sclavista y l atifundio, cf. CARANDINI y SETTIS, 1 979: P anelli, 2 ). Por un l ado, parte de l os d atos de C atön r eferentes a l nümero d e e sclavos que t rabajaban en l a v illa, e l consumo de v ino y g rano d e l os mismos, y , por l o t anto, l a extensiön de l a propiedad destinada a l consumo i nterno ( partimos del principio de que eran autosuficientes), as como de l a parte destinada a otros u sos: l ef ia, prado, c ereales, y o tras activ idades. Por otro l ado, l a rentabilidad aplicada a l a producciön, que, s iguiendo l a recomendaciön de Duncan-Jones, s er a i gual a l a media i taliana entre 1 909 y 1 936, que equivale a 1 '17 cullei ( = 2 5 H l / Ha), s ensiblemente i nferior a l minimo d e Columella, quien consideraba no r entable una explotaciön con un r endimiento i nferior a t res cullei ( III.3). Combinando e stos e lementos, l a producciön anual para una exp lotaciön de 1 00 iugera ( como e l promedio del Maresme c alcul ado por P revosti), s er a de 1 4.200 l itros, equivalentes a 5 42 änforas de 2 6 l itros ( CARANDINI, 1 980: 4 ). A continuaciön, Carandini aplica e l modelo bäsico a S ettefinestre ( adaptado a una propiedad de 5 00 iugera, comprobada por l as e xcavaciones) y , por l o t anto, con una mayor r entabilidad. ( Para e ste autor, l a propiedad media-grande, como S ettefinestre, e s l a i deal para l a producciön de v ino d estinado a l g ran mercado.) D e l os 5 00 iugera destinados a v id, 2 00 d ar an 1 11.612 l itros, equivalentes a 4 .260 änforas. Ahora, n os i nteresa ver l as posibilidades d e aplicac iön d e e stas c antidades a l a Laietänia, a pesar de s er conscientes, de e ntrada, de l a f ragilidad de l a e xposiciön que s igue. P artimos de l as bases s iguientes:

- 1 13

-

- La e xtensiön promedia d el modelo c oincide c on l a del M aresme.

d e

C atön

( 1 00

iugera),

- L a v illa e sclavista de C arandini e s e l modelo que m s s e adapta a l t ipo d e producciön d e l as v illas l ayetanas del A lto I mperio: l abrantio d e p equef la/mediana e xtensiön de un n ümero r educido d e p ropietarios, q ue no l a t rabajan n i v iv en e n e lla de manera e stable, b äsicamente c ultivada por no propietarios ( sobre t odo e sclavos), mediante e l t rabaj o r acionalizado c ontrolado y l a d isciplina paramilitar a c argo d el vilicus y s us a yudantes, d edicada a l c ultivo i nt ensivo y muy e specializado, y c uya producciön s e destina a l c omercio l ocal y a l os mercados mediterräneos ( CARANDIN I y S ETTIS, 1 979: P anelli 2 ). - A pesar d e que l a d iferencia c ronolögica entre ambos pun t os e s d e ms d e un s iglo, e l monocultivo e s e l v ino, envasado en änforas, y d estinado b äsicamente a l a e xportac iön. L a mano d e obra y s u nümero, a s c omo e l c onsumo, l a e xtensiön dedicada a otros c ultivos para l a autosuficienc ia, e tc., n o debieron d e variar s ubstancialmente. - E l punto i mportante e s e l de l a r entabilidad de l a v id. H emos v isto que C arandini aplica e l modelo c atoniano, mientras que p ara S ettefinestre ( segunda mitad d el s iglo I aC y primera m itad del s iglo I dC) aplica e l obtenido para l a I talia d el primer t ercio d el s iglo: 1 17 cullei / iugera = 2 5 H 1 / H a. Actualmente, en C atalunya e l promedio para l as c omarcas productoras d e v ino e s d e 2 5'62 H 1 / H a = 1 '2 cu h ei, c alculando l os d atos en e l i nterval° que o scila e nt re l os 5 2 H 1 / H a del P enedes y l os 4 H 1 / H a d el P rior at ( CIURANA, 1 980). S abemos t ambien que a principios d el s iglo XVIII e l r endimiento o scilaba entre l os 4 y l os 8 H 1 / H a, q ue a mediados d el s iglo X IX o scilaba e ntre l os 5 y l os 1 1 H 1 / H a, y que, poco antes de l a f iloxera o scilaba entre l os 1 0 y l os 2 0 H 1 / Ha. ( GIRALT, 1 980: 7 1). Aqui, e l mödulo a aplicar e s ms d ificil d e decidir, s i b ien hemos d e t ener e n c uenta q ue e stamos hablando d e unas comarcas e n concreto y n o d e t oda C atalunya. A si, nos p ercatamos d e l as d iferencias e xistentes ( ya mencionadas) entre e l P enedes y e l P riorat. L a c ifra a ctual d el v ino d e A lella, c on s us 3 9'4 H 1 / H a ( CIURANA, 1 980: 1 19), e s l a q ue m s s e a cerca a l a d e l a antigua Laietänia, p ues desc artamos e l P enedes, donde d e momento no s e han d etectado hornos de änforas. S i p ensamos que e n e l Maresme l a e xplotaciön v inicol a f ue i ntensiva e n aquellos ar ias, no p ensamos que s ea i lögica l a aplicaciön de un mödulo s emejante a l ü ltimo, que s ituaremos a lrededor d e l os 2 5 H 1 / H a y , por l o t ant o, c omo e l c atoniano y , c asualmente, como e l promedio act ual d e C atalunya.

- 1 14

-

Por l o t anto, pensamos que, desde e ste punto de v ist a, l as mencionadas c ifras del modelo catoniano s on aplic ables a l a Laietänia. ( Cf. mapa nüm. 1 0, vglido p ara e l af io 1 950.) Tenemos, p ues, t odos l os f actores a considerar. Nos f alta c alcular e l n ümero de v illas que pudo existir en l a L aietänia en e l s iglo I de l a era. Y l legados a e ste punpunto, encontramos bastantes l imitaciones. P ara e l Maresme, P revosti c ita unas 2 64 v illas: 6 9 s eguras y 1 95 posib les ( PREVOSTI, 1 981a: 5 29). En e l s iglo I , para e l Baix L lobregat y e l B arcelon es t enemos un r ecuento de 3 6 hgbitats ( BLAJOT et al., 1 984), y para e l Valles, s egün l as prospecciones, 9 8 v il las a lto imperiales ( ESTRADA, 1 969). E l total s e s ituaria a lrededor de l os 4 00 y acimientos. Por otro l ado, Gorges d a, para todas l as e pocas, un t otal d e 1 42 v illas en l a provincia de Barcelona ( GORGES, 1 979), s i b ien e s precisamente a f inales del s iglo I de l a era c uando s e observa l a mayor concentraciön ( Idem., f ig. 6 ), y prgcticamente l a totalidad, s ituadas en l as c omarcas que nos i nteresan. E stimamos, pues, que en e l s iglo I pud ieron e xistir, en e l territorio considerado, unas 5 00 v il las. Nos f alta conocer l a extensiön que ocuparian l as exp lotaciones de l as comarcas mencionadas. Estas ocupan 2 .463'28 km2 ( MALUQUER et al., 1 982: s uma de l a s uperfic ie). Ahora b ien, no toda l a s uperficie s e dedicaria a l c ultivo. S i consideramos que s ölo l a s exta parte s e d estin aba a e ste f in que e s l a misma proporciön aplicada por P revosti en e l Maresme-, e l g rea s e reduciria a 2 46 km2 ( = 2 4.630 Ha = 9 8.520 iugera). De hecho, l as comarcas en c uestiön no son e xcesivamente montaf losas, y l os hornos de g nforas ( y con e ilos, l as v illas y l os cultivos) s e s itüan a menos d e 2 00 m de a ltitud, en e l l lano g eneralmente. P recisamente, s i d ividimos e stas 9 8.520 iugera por l as 5 00 v illas t eöricas e stimadas, obtenemos 1 97 H a / v il la, aproximadamente e l doble de l a calculada para e l Mar esme. Ahora y a e stamos en condiciones de calcular l a producciön v inicola anual. P ara e llo, tomamos como b ase l os 1 4.200 1 . c alculados por C arandini para una v illa d e 1 00 i ugera, con lo que l as 5 00 villas estimadas totalizarian 7 .100.000 1 ., equivalentes a 2 73.076 gnforas de 2 6 1 . c ada una, que e s l a medida que adoptamos para l as Dressel 2 -4 de l os pecios ( CORSI y LIOU, 1 985: 1 67). E sta s eria, pues, l a c antidad de recipientes que d eberian f abricar anualmente l os hornos l ayetanos. P ara l levar a c abo e l t ransporte, se n ecesitarian 2 73 b arcos ( o, l o que e s l o m ismo, v iajes) de 1 .000 gnforas. Ahora b ien, l os b arcos que l levaban l as P ascual 1 y l as Dressel 2 -4 eran d e r e-

- 1 15

-

ducida c apacidad, pues contenian s olamente a lgunos centenares de änforas, asi, e l pecio d e l a C hretienne H l levaba 3 00 ( CORSI y L IOU, 1 985: 7 8). P ero s abemos que habia otros que l levaban 2 .000 änforas ( LIOU, en prensa). Ahora b ien y e sto e s i mportante tenerlo en c uenta-, no t odo e l v ino t ransportado en l os b arcos s e l levaria en änforas. Hemos v isto que t res pecios d e Dressel 2 -4 l levaban t ambien dolia. Lögicamente, e l porcentaje de c ada uno d e l os envases t ransportados e s i mposible d e evaluar. S in embargo, e l nümero total de ä nforas e starä, pues, por debajo de l a c ifra mencionada. S omos perfectamente conscientes de l a f ragilidad de l os f actores expuestos. No obstante, pensamos que e s i nteres ante hacer una evaluaciön de l a producciön, a pesar d e t en er que u sar t antas variables, l a mayoria d e l as c uales s on t eöricas. Con todo, mientras que a lgunas quedarän s iempre s in conocerse, s i que, a medida que avancen l as i nvestigac iones, podremos s aber a lgo m s de l a densidad d e v illas l ayetanas a lto imperiales, y por l o t anto modificar l o que hemos expuesto.

3 .

CONCLUSIONES:

CRONOLOGIA Y D INAMICA DE LA PRODUCCION

Una vez expuesto e l p anorama de l os hornos y l as car acteristicas de l as ä nforas, nos f alta tratar en conjunto l as conclusiones que extraemos. Por ahora, nos basaremos, en l a medida d e l o posible, en l os datos s uministrados por l as a reas de producciön. La primera nfora que aparece, hacia e l s egundo cuarto del s iglo I antes de l a era, e s l a D ressel 1 l ayetana, l a cual por ahora s ölo ha s ido d etectada en e l Maresme, una de l as äreas m s romanizadas, donde e l t erritorio, bajo l a d irecciön romana, podia o frecer unos excedentes de v ino p ara s er comercializados. No obstante, e ste proceso s e i nic iö decenios antes, durante l a s egunda mitad del s iglo I I. A principios de l a s egunda m itad de s iglo I aC, muy probablemente hacia e l af io 4 0, aparece l a T arraconense 1 o Laietana 1 , f abricada i gualmente en e l Maresme, y t ambien en e l Valles ( y podemos s uponer que e n e l resto d e l a Laietän ia), y , como prolongaciön, t ambien en Lloret, que f ormaria parte del mismo mundo. Durante l os mismos ar ias, o poco a f abricar l a Pascual 1 , en un ärea m s n ia, G irona y Tarragona.

despues, extensa:

s e empieza l a Laietä-

parece,

Con todo, l as dos ü ltimas a lgunas decadas m s t arde

era

Muy probablemente, durante l a primera decada de l a s u apariciön l a D ressel 2 -4. En e fecto, e s s ignifi-

hace

- 1 16

-

z onas s e i ncorporan, que l a Laietänia.

s egün

cativo que no s e e ncuentre en e l f oro ampuritano, de e poca augüstea anterior a l c ambio de era ( 20/15 a 1 0/5 aC) ( AQUILUE et al., 1 984: 1 59), mientras que ya s e encuentra en e l depösito de l a Longarina, datado entre 0 -12 dC ( HESNARD, 1 980). Como l a P ascual 1 , es i mitada de modelos i tglicos aparecidos d ecenios antes. Y aqui vemos un proceso p aralelo a l observado e n aquel pais: l as D ressel 2 -4 c entro-itälicas aparecen hacia l a mitad del s iglo I , s ubstituyendo progresivamente a l as D ressel 1 , que desaparecen hacia l os af ios 2 01 0 ( HESNARD y LEMOINE, 1 981: 2 55), coexistiendo, pues, dur ante dos o t res d ecenios. En C atalunya, cuando aparece l a Dressel 2 -4, a lrededor de media s iglo despues d e s u homönima c entro-itglica, l as P ascual s e s iguen f abricando, l legando como minima hasta T iberio. Ahora b ien, otra cosa es hablar del d estino del envase a l comercio d e l arga d istancia o s olamente como consumo l ocal. Lo que p arece s eguro e s que poco despues del c ambio de era, durante e l primer o s egundo decenio, l a D ressel 2 -4 toma e l relevo d e l a P ascual, t al como veremos en e l pröximo capitulo. Las ä reas de producciön de ambos recipientes s on l as mismas, l legando probablemente en e stos af ios a s u mäxima extensiön. Con todo, S i nos l imitamos a l os datos proporcionados por l os hornos, hemos de decir que resulta d ificil establecer l os datos absolutos. Por l o t anto, tan s ölo podemos presentar una cronologia relativa. Da l a impresiön de que l as areas perifericas de l a Laietänia s e i ncorporaron ms t arde a l proceso productivo. Por l o menos, esto es l o que parece i ndicar que s ölo s ea en e l Alt Camp ( Tarragona) donde s e detecten producciones de Dressel 2 -4 ( y quizgs de Dressel 7 -11), pero no de P ascual 1 . S in embargo, e so no e s generalizable para toda l a provinc ia tarraconense, pues, ya desde t iempos de Augusta, en T ivissa s e f abricaban Pascual 1 , Dressel 2 -4 y 7 -11, y Oberaden 7 4. Fenömeno c omparable al que podia s uceder en cualquier horno l ayetano. E s mäs, no s e nos puede escapar c ierto paralelismo entre l as marcas d e l a Aumedina ( TIBISI s obre P ascual 1 y D ressel 2 -4 y 7 -11, y S EX DOMITI s obre Oberaden 7 4) y l as d e E l S ot del Camp ( VOLTEIL s obre P ascual 1 y D res sel 2 -4, y PHILODAMVS s obre Oberaden 7 4). En c ambio, b ien poca cosa podemos decir para G irona. L a ausencia d e marcas d ificulta l a cronologia, s i b ien l os t ipos anföricos que s e f abricaban i ndican, en g eneral, un predominio d e l as D ressel 2 -4 s obre l as demäs y , par l o t anto, con una posible f echa m s moderna. P ero, como en e l c aso de T arragona, en L lafranc s e f abricaban todos e stos t ipos anföricos. En consecuencia, hemos d e s er cautos.

- 1 17

-

Por ahora, l o que p arece e star fuera de que l a z ona l ayetana f ue l a ms i mportante, t al l a d ifusiön.

toda duda e s como muestra

Durante e l mandato de Augusto, l a Oberaden 7 4 c onoc iö muy probablemente s u momento m s i mportante. S in embargo, no s abemos n i l as f echas d e apariciön n i l as de desapar iciön. Con t odo, s u presencia, a menudo a sociada a l a P ascual 1 ( m s que a l a D ressel 2 -4), nos indicaria unas f echas m s pröximas a l os af ios anteriores a l c ambio de era, que l os posteriores. Asimismo, durante e stos af ios augüsteos s e d if unden t ambign l os restantes t ipos anföricos de f ondo p iano, como complemento d e l as P ascual 1 y d e l as D ressel 2 -4, l os cuales s uponemos, i gualmente, que l levaban v ino, s i b ien s e nos e scapa por completo s aber hasta cuando existieron, asi como s u a lcance real. F inalmente, l as Dressel 7 -11 ( en principios imitadas de prototipos beticos) e stän en u so durante l os primeros decenios de l a era. Como para l as anteriores, desconocemos e l periodo de uso y l a d ifusiön. Muy probablemente, s e exportaba a l l ado de l as D ressel 2 -4, en mucha menor c antidad, transportando i gualmente v ino, s i b ien hemos de admitir que nos f altan datos p ara s ustentar e sta ü ltima a severaciön. Con respecto a l f inal de e stas actividades, l as cronologias proporcionadas por l as z onas de producciön s on b ien e scasas. Tendremos o casiön de observar que, a nuestra manera de ver, desde mediados del s iglo I de l a e ra, l a Dressel 2 -4 s e convirtiö en e l n fora de mayor c irculaciön en l os mercados exteriores, m ientras que l a P ascual 1 ( si s eguia f abricändose) s e destinaria f undamentalmente a u n comercio i nter ior, peninsular o r egional. P ero todos estos a spectos s eran ampliamente tratados e n e l c apitulo s iguiente, que nos f acil itarg muchas m s i nformaciones que l os hornos.

V .

EL MERCADO

1 .

D IFUSION

En l as p äginas que s iguen, presentaremos un i nventar io de l a t otalidad de l os hallazgos que hemos podido documentar. No obstante, c abe precisar que e l c aräcter e xhaustivo que hemos i ntentado conseguir s e r efiere s ölo a l a difus iön a l arga d istancia, a l menos para l as P ascual 1 y l as D ressel 2 -4. E n e fecto, con v istas a l a e laboraciön de un estudio comercial, consideramos m s s ignificativa l a presenc ia de un c uello de P ascual 1 en H altern, por e jemplo, que d iez de e stas m ismas ä nforas en B adalona o , en definitiva, c erca de s us centros de producciön. Evidentemente, l a i nformaciön proporcionada e n uno y o tro c aso no e s l a misma. Por l o t anto, hemos r ecogido l a d ifusiön de nuestras änforas de l a manera m s completa que nos ha s ido posible l ejos de l as areas de producciön ( lo que e quivale a decir, f uera de l as tres provincias l itorales c atalanas). L a mayorla de l as i nformaciones que s iguen provienen de n uestro e studio e fectuado e n l a Universite d ' Aix ( MIRO, 1 985a, r esumen: MIRO, en prensa, a ), que i ncluye l a d ifusiön de l as ä nforas c atalanas en l a Galia, y que consta de una compilaciön de t oda l a b ibliografia que conocemos, m s a lgunas i nformaciones de museos y otros centros, a veces i nedit as. P ara l os o tros palses, l as f uentes s on eminentemente b ibliogräficas, s i b ien hemos de a f iadir l as d irectas e i ned itas. La f icha elaborada para c ada y acimiento s e compone de l os puntos que s e mencionan a c ontinuaciön, y que, en l a medida e n que l as conozcamos, i remos mencionando: ( yac) ( dat) ( can) ( mar) ( mat) ( bib)

con

l a

t ipo de y acimiento dataciön del n ivel, ca c antidad marcas

o c ontexto

o tros materiales de origen nense), s eguros o probables r eferencia b ibliogräfica. La n umeraciön que antecede del mapa r espectivo.

s i

l a m isma

c atalän

a l

( o de

l ugar

se

no

s e

i ndi-

l a T arraco-

corresponde

1 .1.

T arraconense

1 o L aietana

1

A l no s er muchos l os hallazgos conocidos, hemos preferido mencionarlos t odos ( cf. mapa nüm. 5 ). E n c uanto a l os hornos, hemos v isto que l a T arraconense 1 o L aietana 1 s e f abricaba en La S alut y e n F anals, y muy probablemente t ambien en Badalona o s us a lrededores. D e s ur a norte, s on l os s iguientes:

( 001)

T arragona ( Tarragones) ( yac) c irco romano ( dat) Augusto ( bib) NOLLA y SOLIAS, en prensa

( 002)

Baix L lobregat ( sin precisar) ( bib) NOLLA y SOLIAS, en prensa

( 003)

Barcelona ( Barcelones) ( yac) p laga del Rei ( bib) NOLLA y SOLIAS, en prensa

( 004)

B adalona ( Barcelones) ( yac) municipio r omano ( dat) desde antes del 3 0 aC a primeros decenios de l a era ( "Jardi davant Viver", Q-2, n ivel 1 ) o princ ipios de C laudio ( "Jardi davant V iver", Q-2, n ivel 3 3: un f ragmento). En s ilos, häbitats o rellenos ( can) 1 9 bordes ( = 3 '42% del t otal anförico) ( mar) - Q MEVI: 2 veces ( COMAS, 1 985: nüm. 2 9) - C . MVCI ( COMAS, 1 985: nüm. 1 4) ( bib) COMAS, 1 985: 1 8-19, 3 0-31, 3 3, 4 1, 6 5-67, 1 30-32 f ig. 8 nüm. 9 y 1 0, y f ig. 2 5 nüm. 4

( 005)

Matarö / L lavaneres ( Maresme) ( yac) fondeadero ( mar) C I VN ( bib) PASCUAL, 1 981a: 2 40-41, 1 3.4

( 006)

( 007)

La Fosca ( Palamös) ( yac) oppidum i berico ( can) 2 bordes ( mar) Q MEVI ( bib) ALMAGRO, 1 952: 2 09;

NOLLA,

f ig.

en

6 ,

1 2.4,

prensa:

Les Formigues ( Palamös, Baix Empordä) ( yac) pecio ( dat) i mprecisa, dentro de l a s egunda mitad I aC, probablemente el ü ltimo cuarto

- 1 20

-

f ig.

d el

1 2.7,

2 .1

s iglo

5 U i 2



* LV ENVLE I

( 0

0 LVOLTE IL

C : 5

0 • r 1 4 1 , Oa

I n

( can)

( mar) ( mat) ( bib)

recuperadas una treintena de änforas, l as cuales presentan diferencias morfolögicas, dentro de l a misma forma L VOLTEIL ( una vez) 1 nfora Pascual 1 VIDAL y PASCUAL, 1 971; NOLLA, en prensa; NOLLA y SOLIAS, en prensa

( 008)

Ampurias ( L' Escala, Alt Empordä) ( yac) Emporiae. Muralla Rubert y foro ( dat) normalmente, s in contexto; en estratos de epoca augüstea, en la muralla Rubert ( SANMARTI, 1 978: 2 33-31 2), y en los sondeos del foro ( 20/15 a 1 0/ 5 aC) ( AQUILUE et al., 1 984: 1 47-49 y 1 52-55) ( mar) a ) Q MEVI ( bib) ALMAGRO, 1 952, nüm. 2 10; BELTRAN LLORIS, 1 970, nüm. 4 05; NOLLA, en prensa. b ) SEX STA... ( bib) ALMAGRO, 1 952, nüm. 2 27; BELTRAN LLORIS, 1 970, nüm. 4 48; NOLLA, en prensa. c ) L VENVLEI ( can) 7 ( bib) ALMAGRO, 1 952, nüms. 2 16, 2 32 y 2 47; NOLLA, 1 974-75: 1 96-97 y f igs. 9 nüm. 2 , 1 6 nüm. 5 , y 2 3, nüms. 5 -6; NOLLA, en prensa; AQUILUE et al., 1 984: 1 54 y 1 59, y f ig. 87 nam. 1 2 ( foro)

( 009)

Cap de Creus ( Alt Empordä) ( yac) submarino ( bib) NOLLA, en prensa

( 010)

Vieille-Toulouse

( Haute-Garonne)

Tolosa A yac) ( dat) ( can) ( mar)

( bib)

( 011)

fosa funeraria nüm. 3 2, häbitat, y fanum ültimos decenios antes del cambio de era 8 änforas - MEVI - Q ... - L VENVLEI LABROUSSE, 1 976: 4 84; R .Lequement y M .Vidal, municaciön personal

co-

Agen ( Lot-et-Garone) ( mar) L VENVLEI ( bib) CALLENDER, 1 965: nüm. 9 77 ( CIL XIII: 5 25). La suponemos de esta t ipologia, ya que l a marca L VENVLEI sölo se conoce s obre Tarraconense 1

( 012)

1 .2.

l as

V ienne / S aint-Romain-en-Gal ( yac) h äbitat ( dat) 3 0 a C ( can) 3 l abios ( bib) DESBAT, e n p rensa

P ascual

( Isere)

1

E l corpus q ue s igue ha i nformaciones s iguientes:

s ido

r edactado

a p artir

d e

- e l a utor c ita e specificamente e l n fora c oma P ascual 1 , a unque n o l a r eproduzca, o tra c osa, e s c onocer s u o rigen, t arraconense o n arbonense, - p iezas q ue no e stän c lasificadas c oma t ales, p ero de l as c uales s e d ispone d e d ibujo o f otografia, y n o p resentan d udas e n c uanto a l a t ipologia, - e stampillas h asta a hora

s abre f ragmentos no i dentificables, p ero q ue s ölo s on c onocidas s abre P ascual 1 , y ,

- l as referencias b ibliogräficas dadas par l as p iezas c itadas c oma r eferencia d e l as

l os a utores e studiadas.

p ara

E n c uanto a l a d istribuciön g eogräfica, c omenzaremos par l os p ecios q ue s e s itüan c erca de l as a reas d e f abricac iön. Continuaremos s iguiendo l a d istribuciön l itoral, e n un doble s entido: l as e xportaciones d irigidas a l c ontinente ( via l a G alia, p rincipalmente) y l as mediterräneas, h acia e l e ste. F inalmente, veremos l a d istribuciön h acia e l i nterior de l a peninsula i berica, p ero f uera del Conventus Tarraconensis. C omo e n e l c aso d e l os a lfares, a si coma e n l as d ist ribuciones de l os d emäs t ipos a nföricos q ue s eguirän, l a n umeraciön d e l os y acimientos c orresponde a l a del m apa r esp ectivo, e n e ste c aso e l n ümero 6 .

1 .2.1.

( 001)

( 002)

P ecios

A renys de M ar ( Maresme) ( yac) posible p ecio de P ascual ( bib) PASCUAL, 1 960a: 3 40.

1

U llastres ( Llafranc, B aix Empordä) ( yac) p ecio d e P ascual 1 ( dat) ü ltimo c uarto del s iglo I a C ( can) c argamento d e 6 00-800 änforas ( mar) - A - F ( retro)

- 1 23

-

- 1 24

-

( bib)

( 003)

( 004)

- H - P ( retro) - T FOERSTER, 1 970,

1 974-80

y 1 982

Cala Culip ( Cadaques, Alt Empordä) ( yac) pecio de Pascual 1 ( can) extraidas unas 3 5 piezas, ninguna ( bib) OLIVA, 1 958: 2 33, y f igs. 1 2 a 1 6

Cala Cativa ( Port de l a Selva, ( yac) pecio de Pascual 1 ( can) en 1 894 s e extrajeron 6 2 ( bib) ALFARAS, 1 894, OLIVA, 1 958

Alt

entera

Empordä)

änforas ( 1 3 intactas) 1 958: 2 24-25, RIBERA,

( 005)

Cap del Vol ( Port de l a Selva, Alt Empordä) ( yac) pecio de Pascual 1 ( dat) segün Foerster y Pascual, del 3 0 al 2 0 aC, y del ültimo decenio del s iglo I aC a principios del s iguiente, segün Nieto ( mar) - A - D - F - G - H - I - IVLI THEOPHIL - L - M PORC - QFS - S - T - V - VAS ( bib) FOERSTER, 1 980a, FOERSTER y NIETO, 1 980, NIETO y FOERSTER, 1 980, FOERSTER y PASCUAL, 1 982

( 006)

Cap Bear 1 ( Port Vendres, Pyrenees Orientales) ( yac) pecio de Pascual 1 ( can) unas 5 0 änforas ( mar) 1 pieza estampillada L VOLTEIL ( bib) LIOU, 1 975: 5 71, LIOU y POMEY, 1 985: 5 47

( 007)

C ap Bear 3 ( Port Vendres, Pyrenees Orientales) ( yac) pecio de Dressel 1 B , Dressel 1 2, y Pascual Tarraconense 1 ? ) ( dat) tercer cuarto del s iglo I aC ( mar) Pascual 1 : - BL ( o LB) - D , s obre pivote - LICIN -

- 1 25

-

1 ( y

( bib)

( 008)

Port ( yac) ( mar)

( bib)

( 009)

- MEVI - ( S)EMPR(ONI), s abre l abio COLLS y DESCAMPS, 1 983: 1 1 4-1 5; L IOU y POMEY, 1 985: 5 47-51

Vendres

4 ( Port Vendres,

pecio - AM - CHR, 2 veces - S retro - TH ( con S retro), LIOU y POMEY, 1 985:

D ifusiön

I )

del Aude/Garonne

( 010)

( 011)

( 012)

1 983;

P yrenees Orientales)

2 veces 5 53

L a Moresque ( Port Vendres) ( yac) pecio de P ascual 1 ( bib) B . Liou, comunicaciön personal

1 .2.2.

E je

ARLES,

continental

Port Vendres ( Port Vendres, P yrenees Orientales) ( yac) s ubmarino; probablemente s e trata de uno de pecios c itados anteriormente ( bib) GALLET DE SANTERRE, 1 961: f ig. 3 0

Ruscino ( Pyrenees Orientales) ( mar) - M P ORC » - PORCI ( bib) CLAUSTRES, 1 961: 1 51, f ig. 1 982: 1 2, nüm. 1 7

Mateille C ( Gruissan, A ude) ( yac) f ondeadero ( can) 2 l abios y 1 espalda ( mar) grafito: . ..RE ( ?) ( bib) SOLIER et al., 1 981: 2 33, f ig. 9 4

2 31,

( 013)

cerca ( yac) ( can) ( bib)

( 014)

Port-la-Nautique ( Aude) ( yac) f ondeadero ( can) una veintena de c uellos

2 ;

f ig.

MAYET

9 3

de Grand B assin B ( Gruissan, Aude) s ubmarino 1 l abia S OLIER et al., 1 981: 6 1, f ig. 2 0.11

- 1 26

-

y

l os

TOBIE,

( derecha),

( mar)

- ALI... - CN. FVL.

SE( C)

y

( CN)

FVL.

SEC

-

. ..I. FVLVI H IVLI THEOPHIL, 8 veces ( CN LENTVLI A ) VGVRIS, CN. CN. LEN( TVLI) AVGV( R)I(S) - M PORC, 2 veces - OHF ( o OF) - PA... ( ?)

( bib)

( AVGV) RIS,

Narbonne

y

fig.

1

(Cn Lentuli

Auguris)

( Aude)

( 015 A ) rue Beaumarchais-Lattre de Tassigny ( yac) depösito de Pascual 1 , Dressel 7 -11, ( dat) ( bib)

20 ( ?) Augusto SICRE et

al.,

6 1

6 3)

( nota

1 968:

f ig.

2 ,

( 01 7)

( 01 8)

SOLIER

et

y

Dressel

al.,

1 981:

( dataciön)

( 01 5 B ) L ' Egassieral ( yac) depösito de Pascual 1 ( dat) Augusto ( mar) - A - B - IVLI THEOPHIL - VR . ( bib) BARRUOL, 1 981: 504, SOLIER ta nüm. 6 3 ( dataciön)

( 01 6)

y

- QFS - RVG - TIBISI SOLIER, 1 963 y 1 964-65, BOUSCARAS, 1 974: 1 08-27, PASCUAL, 1 980: 2 67-68, 2 71 -75 y f ig. 1 nüms. 1 0, 1 2, 1 3 y fig. 2 nür ns. 1 , 6 , 7 , GIANFROTTA, 1 982: 479,

( 01 5)

LENTVLI

Agde ( Herault) ( yac) fondeadero ( bib) ARIS, 1 962: f ig. 1 8, QUERLE, 1 976: figs.

1 980:

- 1 27

-

al.,

BARRUOL, 2 5-26

Cebazan ( Herault) ( mar) M PORCI ( bib) LAMOUR y MAYET, 1 980: 1 982: 6 y l äm. 1 1.8

Montravel ( Herault) ( mar) VAS ( bib) LAMOUR y MAYET,

et

nüm.

nüm.

2 8

27,

1 981:

1 973:

6 1,

488,

MAYET

no-

FON-

y TOBIE,

( 019)

Loumet ( Herault) ( mar) EG( NATI) ( bib) LAMOUR y MAYET,

1 980:

nüm.

2 5

( 020)

Enserune ( H)rault ( yac) oppidum ( dat) abandono: primer tercio del s iglo I dC; contexto: cerämica aretina y de Aco. Anfora Oberaden 7 4, estampillada PHILODAMVS ( mar) - IVLI ANICETI - M . PORCI - . ..REN ( mat) Dressel 2 -4 de l a Tarraconense, y Oberaden 7 4 ( bib) JANNORAY, 1 955: 2 21, 4 49 ( nota 5 ), y l m. LII.4 ( M PORCI); LAMOUR y MAYET, 1 981: nüms. 7 5, 77 y 78

( 021)

L a Lagaste ( Aude) ( yac) oppidum / mercado ( dat) Augusto / principios s iglo I dC ( can) l a mayorla de l as änforas de este nivel ( mat) cerämica gris monocroma, kalathos, monedas porion, Iluro, etc.) ( bib) RANCOULE, 1 980: 5 7 y f ig. 2 4 A .2

( Em-

( 022)

Montjoi ( Aude) ( yac) mina ( dat) s egunda mitad del s iglo I aC; contexto: cerämica aretina y de paredes f inas ( can) un cuerpo ( 11eno de cal), y varios f ragmentos ( bib) RANCOULE, 1 975: 9 6 y f igs. 2 y 2 5 ( abaj o)

( 023)

Bram ( Aude) ( yac) Vicus Hebromagus ( dat) Augusto / Tiberio ( bib) ROMAN, 1 983: 1 82

( 024)

Baziege ( Haute Garonne) ( yac) prospecciön ( dat) s egunda mitad del s iglo I aC; contexto: cerämica prearetina y campaniana A ( can) varios f ragmentos ( mat) Dressel 4 y 2 8 ( = Oberaden 7 4), as de Ampurias ( bib) LABROUSSE, 1 976: 4 72

( 025)

C inteqabelle ( Haute Garonne) ( yac) prospecciön ( can) 1 cuello ( mar) VOLTEIL ( bib) LABROUSSE, 1 976: 4 75

( 026)

Auterive

( Haute

Garonne)

( 026 A ) ( yac) pozo f unerario nüm. 1 ( dat) l a Pascual 1 aparece bajo Augusto, y estä presente durante todo e l s iglo I dC ( ?) ( mar) M PORCI, 3 veces ( bib) LATOUR, 1 966: 3 3-34, f igs. 6 a 8 y 7 B . , TCHERNIA, 1 971: 5 4, MAYET y TOBIE, 1 982: 3 ( 026 B ) ( mar) CN. LEN( TVLI) AVGV(R)IS ( bib) BOUSCARAS, 1 974: 1 08, fig. 1

( 027)

V ieille-Toulouse

GIANFROTTA,

1 982:

4 79,

( Haute Garonne)

Tolosa ( 027 A ) ( yac) pozos funerarios nüms. 1 5, 20, 3 0, 3 1, 3 7, 3 9, 6 3 y s /n, y fanum ( dat) Augusta, antes del cambia de era ( can) 1 l abia ( pozo s /n), y 1 cuello ( pozo nüm. 2 0) ( mar) L . VOLTEIL ( pozo n m. 2 0) ( mat) kalathos ( bib) FOUET, 1 958: nüm. 2 73, f ig. 7 ( pozo s /n), M . Vidal, comunicaciön personal ( pozo nüm. 2 0) ( 027 B ) ( yac) häbitat y c isterna ( dat) hacia 5 0-40 aC, amortizaciön de la cisterna: principios del s iglo I dC ( can) 3 cuellos ( mar) - M PORCI ( con Oberaden 7 4, estampillada PHILODAMVS) - MP(ORCI) - MSE... ( ?) ( mat) 2 asses de Ieso y Tarragona ( bib) M . Vidal, comunicaciön personal ( 027 C ) ( yac) s uperficial ( can) 5 cuellos ( mar) - I VLI. ANICETI - IVLI. THEOP(HIL) - M .../ARCI... - . ..ORCI - PRIA ( bib) MAYET y TOBIE, 1 982: ciön personal

n m

9 ,

M .

V idal,

comunica-

( 028)

Toulouse

( Haute

Garonne)

Tolosa

( 029)

( 030)

( 028 A ) S aint Michel-du-Touch ( mar) M PORCI ( bib) MAYET y TOBIE, 1 982: nüm.

1 1

( 028 B ) Saint -Roch ( yac) necröpolis ( mar) PORCI ( bib) MAYET y TOBIE,

2 0

1 982:

nüm.

Castres ( Tarn) ( mar) M PORCI / PORCI ( bib) M . V idal, comunicaciön guier

personal,

Albias ( Tarn-et-Garonne) ( yac) Cosa, nücleo galo-romano; prospecciön ( dat) cerämica aretina y sud-gälica ( mar) M P (ORCI) ( mat) imitaciön de dracmas ampuritanos ( bib) LABROUSSE, 1 962: 6 06; MAYET y TOBIE, 2 .

( 031)

Lamothe-Capdeville ( Tarn-et-Garonne) ( mar) M PORCI / PORCI ( bib) ROMAN, 1 983: f ig. 3 9, nüm. 9

( 032)

Lectoure ( Gers) ( yac) pozo f unerario nüm. 3 ( dat) s egunda mitad del s iglo I aC ( can) 1 0 l abios ( mat) Dressel 2 ( ?) ( bib) LARRIEU-DULER, 1 973: 1 9, y f ig.

( 033)

segün J . M.Se-

7 ,

1 982:

nüm.

nüm.

1 6

Saint-Jean-de-Castex / Vic-Fesenzac ( Gers) ( yac) pozo f unerario ( dat) desde 2 0 aC hasta principios de l a era; amortiz aciön: 1 0 aC a l 1 0 dC ( can) una quincena de piezas, con 1 nfora entera y 1 3 l abios, que, s egün s u inclinaciön, dan 3 formas ( mar) - C ANTESTI, 2 veces - M PORC, 2 veces - Q . M ... ( mat) 1 l abio de Dressel 2 8 ( = Oberaden 7 4 ? ) ( bib) CANTET, 1 975: 1 1-13, l m. 3 ; LABROUSSE, 1 976: 4 90; MAYET y TOBIE, 1 982: nüm. 8

- 1 30

-

( 034)

M as d ' A enais ( Lot-et-Garonne) ( yac) Ussubium, necröpolis, fosas f unerarias, centro de r edistribuciön ( ?) de l as änforas d e M P orc ius, h allazgos s uperficiales ( mar) - M . PORC, 2 veces - M . PORCI, 2 veces - M P OR... - . ..RCI ( mat) D ressel 2 -4, Dressel 2 8 ( = Oberaden 7 4 ? ) ( bib) CADENAT, 1 978: nüms. 4 -5, 1 1-12, CADENAT, 1 982: nüms. 1 -2, MAYET y TOBIE, 1 982: 1 0

( 035)

Agen ( Lot-et-Garonne) ( mar) M P ORC ( bib) CALLENDER, 1 965: n üm. 4

( 036)

Bordeaux

nüm.

1 160,

MAYET y TOBIE,

1 982:

( Gironde)

Burdigala ( 036 A ) r ue A . M iqueu ( mar) M . PORC ( bib) COUPRY, 1 959: 3 77-78, 1 982: n üm. 4 ( 036 B ) A ll es de Tourny ( dat) T iberio ( mar) M . PORCI ( bib) MAYET y TOBIE, 1 982:

9 ,

f ig.

2 ,

y nüm.

MAYET

y

4

( 037)

C auna ( yac) ( can) ( bib)

( Landes) depösito de P ascual 1 , pecio ( ?) 1 3-14 änforas COUPRY, 1 977: 4 67, WATIER, 1 976

( 038)

Gouts ( yac)

( Landes) e stablecimiento galo-romano, depösito de c asi e xclusivamente del t ipo P ascual 1 COUPRY, 1 977: 4 66

( bib)

( 039)

( 040)

D ax ( Landes) ( yac) Aquae Tarbellicae ( dat) desde e l principio de nuestra t ina y de paredes f inas ( bib) WATIER, 1 979: 2 42

era,

B astennes / G aujacq ( Landes) ( yac) e stablecimiento galo-romano ( dat) A lto I mperio, c erämicas s igillata s udgälica

- 1 31

-

TOBIE,

änforas

c erämica

a re-

hispänica

( bib)

( 041)

( 042)

COUPRY,

1 977:

4 67;

BLANC y PAGES,

S aint-Sever / Marianne ( Landes) ( yac) s in contexto ( can) 2 f ragmentos de l abia ( bib) WATIER, 1 975: f ig. 1 , nüms.

2 2-23,

Lescar ( Pyrenees Atlantiques) ( yac) Beneharnum, campamento militar ( dat) amortizaciön: Tiberio/Claudio ( mar) M PO( RCI) ( bib) BATS, 1 975: 2 8-31, y l m I ( n( ims. TOBIE, 1 982: 9 , y nüm. 9

1 976

1 54

7 -8);

MAYET

( 043)

S aint-Jean-le-Vieux ( Pyrenees Atlantiques) ( yac) Imus Pyrenaeus, mansio y campamento militar ( dat) Augusta ( 25-15 aC ? ) ( can) 9 gnforas, clasificadas coma Dressel 1 C ( bib) TOBIE, 1 972: 3 72-73

( 044)

Le Canet / Sainte-Foy-la-Grande ( Gironde) ( mar) M POR(CI) ( bib) VIRCOULON, 1 974: 1 31-32, y f ig.; MAYET y TOBIE, 1 982: nüm. 5 .

( 045)

P erigueux

( Dordogne)

Vesunna Petrocoriorum ( 045 A ) rue des Bouquets ( yac) villa romana ( dat) nivel amortizado hacia el 5 0 dC; marcas : nivel del 1 5-10 aC ( can) algunos fragmentos, can 1 e jemplar entero, restaurado ( mar) M .PORC y M .P0(...): 2 e jemplares ( bib) SARRADET, 1 971; COUPRY, 1 977: 4 54-56; Vesone..., 1 979: 5 6-58, y 8 6; MAYET y TOBIE, 1 982: 8 y nüm. 1 4 ( 045 B ) rue Romaine ( yac) häbitat ( dat) T iberio ( 20-30 dC) ( can) 5 l abios de Pascual 1 , 1 hombro, 2 asas, vote ( mar) AQ / P ( bib) CHEVILLOT, 1 979: 2 26-29 y f igs. 1 9-22

y 1 pi-

E l nfora Pascual 1 aparece en Perigueux hacia e l af io 2 0 aC, cuando esta substituye l as Dressel 1 ( 25-15 aC); muy frecuente en t iempos de Augusta ( CHEVILLOT, 1 979: nota 4 2).

- 1 32

-

( 046)

S aintes

( Charente

M aritime)

Mediolanum Santorum ( 046 A ) ( yac) pozo ( dat) 1 5-10 aC ( can) 1 änfora entera ( mar) M .PORC ( bib) MAURIN et al., 1 979: 5 0-52, 8 , y l m. 1 .2 ( nüm. 1 8) ( 046 B ) C linique R ichelieu ( yac) pozo ( dat) T iberio ( can) 1 cuello ( mat) D ressel 2 -4 ( bib) BEGUE et al., 1 972: 2 1,

( 047)

I I)

y f ig.

9 ,

del

5 03

Fos

Rhöne

( Bouches-du-Rhöne)

( 048 A ) ( yac) fondeadero ( can) 2 änforas enteras y 1 cuello ( bib) TCHERNIA, 1 971: nota 3 0 y f ig. ( 048 B ) ( mar) - REO - L .VOLTEIL, ( bib) AMAR y LIOU,

( 049)

nüm.

1 982:

Archignac ( Dordogne) ( bib) ROMAN, 1 983: 1 80

E je

( 048)

MAYET y TOBIE,

en e l 1 984:

l abio nüms.

9 2

D rammont A ( Var) ( yac) pecio de Dressel 1 B ( dat) mediados del s iglo I aC ( can) 1 nfora, f ormando parte de ( bib) LIOU y POMEY, 1 985: 5 69

3 .4

y 9 2

l as

( 050)

Arles ( can) ( bib)

( 051)

L a V ayede ( Bouches-du-Rhöne) ( yac) oppidum, depösito de desechos narios ( dat) abandono: 5 5/50 - 4 0 aC

b is

provisiones

( Bouches-du-Rhöne) 1 cuello TCHERNIA, 1 971: 5 1

- 1 33

-

domesticos

y c uli-

( can) ( mar) ( mat) ( bib)

1 c uerpo H 3 f ragmentos de c erämica g ris ARCELIN, 1 981: 1 21-22, y f ig.

monocroma 3 4, n üm. 2 56

( 052)

E rmitage ( Ales, G ard) ( yac) oppidum / mercado ( dat) de mediados a l t ercer c uarto del s iglo I a C ( can) 3 p ivotes ( clasificados c omo Dressel 1 ) a tribuidos a l a P ascual 1 par l a dataciön ( mar) - D - E - H ( mat) cerämica g ris monocroma ( bib) DEDET y SALLES, 1 981: 4 3, y f igs. 3 7 ( nüms. 4 -5) y 4 3 ( n( im. 8 ), B . D edet, c omunicaciön p ersonal

( 053)

Vaison-la-Romaine ( Isere) ( can) 2 p ivotes ( mar) 1 p ivote con e stampilla ( bib) TCHERNIA, 1 971: 5 2

( 054)

V ienne

c ircular

i legible

( Isere)

( 054 A ) ( can) 1 nfora entera ( mar) p ivote con e stampilla i legible ( bib) TCHERNIA, 1 971: 5 2, y f ig. 1 0 ( 054 B ) S aint-Romain-en-Gal ( yac) barrio urbano de V ienne ( dat) - hacia 3 0-20 aC: 1 a 5 e jemplares ( 3% s abre e l total de L yon y V ienne: 8 50 änforas) - hacia 1 5 aC a l 5 dC: 5 a 1 0 e jemplares ( 5%) - hacia 1 5-20 dC: 2 0 a 5 0 e jemplares ( 10%) - despues de hacia 1 5 dC: desaparecen r äpidamente ( mar) IVLI. THEOPHIL ( bib) DESBAT, e n p rensa, y e n p rensa a

( 055)

Lyon

( Rhöne)

Lugdunum ( 055 A ) r ue de l a Favorite ( yac) relleno ( dat) 5 -10 dC ( desaparecen de L yon r äpidamente d espues de hacia e l 1 5 dC) ( can) 2 0 änforas ( 30% del t otal de l as änforas v inar ias) ( mar) - AVC - CHR - I VLI. THEOPHIL

- 1 34

-

- P ( retro) Dressel 2 -4 y Oberaden 7 4 DESBAT, en prensa, y en prensa

a

( 055 B ) rue des Farges ( dat) aparecen alrededor del 2 0 aC ( bib) DESBAT, en prensa, y en prensa

a

( 055 C ) Verbe I ncarne ( dat) 1 5 aC a l 1 5 dC ( bib) DESBAT, en prensa,

a

( mat) ( bib)

y en

prensa

( 056)

Chalon-sur-Saöne ( bib) DESBAT, en

( Saöne-et-Loire) prensa a

( 057)

Mont Beauvray-Bibracte / Autun ( Saöne-et-Loire) ( yac) Augustodonum y oppidum ( dat) Autun: primer cuarto del s iglo I dC ( can) unos 6 pivotes ( mar) LEATI ( ?) ( bib) BULLIOT, 1 899: l äm. LX ( nüm. 5 0)(marca LEATI observaciones personales

( 058)

Baugy ( yac) ( dat) ( mar) ( bib)

( 059)

F lere-la-Riviere ( Indre) ( yac) necröpolls ( dat) Augusto ( can) 1 2 gnforas ( bib) FERDIERE, en prensa

( 060)

Bourges ( Cher) ( bib) A . Ferdiere,

( 061)

( 062)

( Cher) necröpolis Augusto / Tiberio FRONTVS KISCH, 1 980: 3 11

comunicaciön

Poitiers ( Vienne) ( mar) M POR(...) ( bib) MAYET y TOBIE,

1 982:

n i im.

personal

1 5

Angers ( Maine-et-Loire) ( yac) Iuliomagus, puerto f luvial ( dat) primera mitad del s iglo I dC ( mar) PRIM ( bib) S IRADEAU, en prensa, y comunicaciön

- 1 35

-

personal

? ),

( 063)

Vannes ( Morbihan) ( yac) p uerto ( dat) c erämica s igillata de l a Graufesenque, del C entro y del E ste ( can) f ragmentos de c uello y a sa, y p robablemente, de p ivotes ( bib) LECORNEC, 1 964: f igs. 5 ( nüm. 1 0) y 6 ( nüm. 2 0), TCHERNIA, 1 971: 5 6

( 064)

B elle-Ile ( Morbihan) ( yac) pecio ( ?) ( bib) ANDRE, 1 959

( 065)

C oncarneau

( Finistere)

( 065 A ) Le Questel ( yac) v illa romana ( dat) 5 0-80 dC ( can) 1 cuello ( bib) SANQUER, 1 971: 2 7-29 f ig. 1 4 ( cronologia) ( 065 B ) Le Vuzit ( yac) v illa romana ( dat) 3 0-60 dC ( can) 1 c uello ( bib) SANQUER, 1 971: 2 7-29 f ig. 1 4 ( cronologia)

( 066)

Fouesnant

y f ig.

2 ,

GALLIOU,

1 984:

y f ig.

2 ,

GALLIOU,

1 984:

( Finistere)

( 066 A ) Tregon ( dat) mediados del s iglo I a mediados del s iglo I I dC, e stampilladas: Drag 1 8/31, 2 9, y 3 5/36, y Hermet 2 4 ( can) 1 a sa ( bib) SANQUER, 1 971: 3 60-61 ( 066 B ) P oint-Croix ( dat) 6 0-90 dC ( bib) GALLIOU, 1 984:

( 067)

Quimper

f ig.

1 4

( Finistere)

( 067 A ) ( yac) puerto ( dat) 4 0-70 dC ( can) 4 5 ( bib) GALLIOU,

1 984:

( 067 B ) Locmaria ( yac) Roz M aria, t iguas

3 2

y f ig.

e stratos

- 1 36

C 4

-

1 4

y C 1 0,

y e xcavaciones

a n-

( dat) ( can) ( mat) ( bib)

s igillata, s udgälica, D rag Lezoux I ( C4 y C 10) varios c uellos y l abios Dressel 2 -4 S ANQUER, 1 975: 3 58-61

( 067 C ) K ermoisan ( yac) t aller metalürgico ( dat) primera mitad del s iglo de Montans ( bib) S ANQUER, 1 975: 3 61-62

1 5,

I dC,

1 6,

1 7,

c erämica

( 067 D ) Roz-Avel ( yac) barrio r omano de Quimper ( dat) desde f inales de Augusto a l s iglo I II mica s igillata s udgälica ( 30-1 00 dC) ( can) numerosos f ragmentos ( mat) D ressel 2 -4 ( bib) SANQUER, 1 977: 3 63-67

( 068)

S aint ( dat) ( bib)

( 069)

Coutances

2 9,

e tc.

s igillata

dC,

c erä-

Malo ( Cötes-du-Nord) 0 -25 dC GALLIOU, 1 984: f ig. 1 4

( Manche)

Cosedia ( 069 A ) ( dat) A ugusto ( 0-20 dC) ( mar) CN. FVL. SE(C) ( bib) DENIAUX, 1 980: 1 7, 1 ), GALLIOU, 1 984:

y l äms. f ig. 1 4

I ( nüm. 6 ) ( dataciön)

( 069 B ) ( can) una quincena de l abios, p ivotes ( bib) DENIAUX, 1 980: 1 7-50, y l m. 1

( 070)

C aen ( Calvados) ( can) 3 c uellos ( bib) DENIAUX, 1 980:

6 2,

( 071)

P lelauff ( Cötes-du-Nord) ( yac) pozo r ellenado ( dat) terra nigra ( can) 1 f ragmento ( bib) SANQUER, 1 977: 3 51

( 072)

Basel ( can) ( bib)

( Suiza) 1 -5 änforas DESBAT, e n prensa

y p l.

a

X IX,

y a sas

1 -4

y XI

( nüm.

( 073)

Avenches ( Suiza) ( dat) principios de los F lavios ( can) 1 cuello y varios fragmentos ( bib) S .Schupbach, comunicaciön personal

( 074)

Goeblingen-Nospelt ( Luxemburgo) ( yac) enterramiento ( tumba B ) ( dat) Augusto ( can) 2 änforas enteras ( bib) THILL, 1 967: 2 09 y l m. I II ( nüms. 1 1 METZLER, 1 984: 9 6, y l äm. 8 ( nüms. 6 1-62)

( 075)

( 076)

L ivingen ( Luxemburgo) ( yac) enterramiento ( dat) Augusto ( can) 1 nfora ( mar) grafito S ( bib) KRIER, 1 979: l äm.

Neuss

( Renania

4 .2

Septentrional-Westfalia,

( 076 A ) ( yac) Novaesium, campamento militar ( dat) Augusto ( can) 5 ( ?) änforas ( mar) - EVT - I VLI.THEOPHIL - PORC - M PORCI ( bib) VEGAS y BRUCKNER, 1 975: l äms. 2 8 2 9 ( nüms. 2 -4); GECHTER, 1 979: ( EVT); F ITZPATRICK, 1 985: 3 31 ( 076 B ) ( can) 3 2 ( bib) A .

y 5 2);

Alemania)

( nüms. 1 6-1 7) y 6 2, y f ig. 3 0.4

f ragmentos ( = 3 2 piezas ? ) Chausa, comunicaciön personal

( 077)

Xantem ( Renania Septentrional-Westfalia, ( yac) Vetera, campamento militar ( dat) Vetera I = desde e l 1 3/12 aC ( bib) GECHTER, 1 979: 6 6, y f ig. 2 9.7

( 078)

Haltern ( Renania Septentrional-Westfalia, Alemania) ( yac) campamento militar ( dat) 5 aC - 9 dC ( can) 5 -10 änforas ( bib) GECHTER, 1 979 ( dataciön); A . Desbat, comunicaciön personal

- 1 38

-

Alemania)

( 079)

Holsterhausen ( Renania Septentrional-Westfalia, nia) ( yac) campamento militar ( dat) 1 1 aC - 1 6 dC ( can) 1 nfora ( bib) STIEREN, 1 954: l m. 4 e

( 080)

Knighton ( Isle of Wigth, R . U. ( yac) establecimiento rural ( dat) s in estratigrafia ( bib) WILLIAMS, 1 981: 1 30

de

( 081)

Poundbury ( Dorset, R .U. de ( dat) s in estratigrafia ( bib) WILLIAMS, 1 981: 1 30

Gran

( 082)

C leavel Point ( Dorset, R . U. de l a Gran Bretaf ia) ( dat) imitaciones de s igillata de T iberio, y cerämica de Aquitania, quizäs de principios de Augusto ( bib) WILLIAMS, 1 981: 1 28 ( segün informaciön de J .Timby)

( 083)

Hengistbury Head ( Hampshire, ( yac) oppidum ( ?) ( mar) CRISPI ( ?) ( bib) WILLIAMS, 1 981: 1 28

( 084)

Owslebury ( Hampshire, ( bib) WILLIAMS, 1 981:

( 085)

Bagendom ( Gloucestershire, ( dat) 2 0-50 dC ( bib) WILLIAMS, 1 981: 1 30

R .U.

( 086)

Thaxted ( Essex, R .U. de la ( yac) enterramiento ( dat) asociada a 1 Dressel ( can) 1 nfora ( bib) WILLIAMS, 1 981: 1 30,

Gran Bretaf ia)

( 087)

R .U. 1 30

l a

l a Gran Bretaf ia)

R .U.

de

1 B

Alema-

l a

Bretaf ia)

de

l a

Gran Bretaf ia)

Gran Bretaf ia)

de

l a

Gran Bretaf ia)

( ?)

F ITZPATRICK,

1 985:

3 25

Colchester Sheepen ( Essex, R .U. de l a Gran Bretaf ia) ( yac) oppidum de Camulodunum ( dat) 2 0-65 dC ( can) sobre un total de 4 6 änforas conservadas, 1 3 son mencionadas por Hawkes y Hull como Dressel 1 B, de l as cuales 1 es Pascual 1 ( bib) HAWKES y HULL, 1 947, F ITZPATRICK, 1 985: 3 24

1 .2.3.

( 088)

( 089)

( 090)

( 091)

D ifusiön mediterränea

Colonia de S ant Jordi ( Mallorca) ( yac) s ubmarino ( can) 1 nfora, tal vez de nuestro ( bib) GONZALEZ SERRANO, 1 963, t ipo

t ipo 8

Na Guardis ( Mallorca) ( yac) posible pecio de Pascual 1 , Dressel Tarraconense, PE 2 5 ebusitanas ( dat) Nerön / Claudio ( bib) GUERRERO, 1 981: 2 04, GUERRERO, 1 985: f ig. 2 1, nüm. 3 .

Alcudia ( Mallorca) ( yac) Pollentia ( dat) Augusto ( can) varios cuellos ( mar) REO ( ?), en e l l abio ( bib) VEGAS, 1 963: 2 87, y f ig. 4 .7; VEGAS, 3 9, y f ig. 1 1.3; VEGAS, 1 973: 1 29, ( nüms. 5 -6); ARRIBAS et al., 1 973: 6 5

Torralba d ' En ( yac) poblado ( dat) Augusto ( mar) M PORCI ( mat) Dressel ( bib) NICOLAS, 2 0

Salord ( Alaior, talayötico ( ?) ( ?) 2 -4 de 1 979:

2 -4

de

l a

2 27-29,

y

1 964: 3 8y f ig. 4 3

Menorca)

l a Tarraconense n m. 4 1, NICOLAS,

en

prensa:

nüm.

Tambien de l a i sla procede una estampilla, anepigrafa, en forma de roseta de s iete petalos, con perla en re.l ieve ( NICOLAS, en prensa: n ( im. 3 7)

( 092)

( 093)

( 094)

La Longarina ( Ostia) ( yac) depösito de änforas ( dat) 0 -12 dC ( can) 1 5 änforas ( mar) C MVSSID(I) NEP(OTIS) ( mat) D ressel 2 -4 de l a Tarraconense, y Dressel ( bib) HESNARD, 1 980: 1 45 y l m. I II, f ig. 1

Roma ( can) ( bib)

1 nfora i nedita, depositada en e l gün MANACORDA, 1 977: 1 32

T errasini ( Sicilia) ( yac) pecio de Dressel

7 -11,

- 1 40

-

9

Museo Lateranense,

y l ingotes

de

estaf lo

s e-

( can) ( bib)

( 095)

( 096)

( 097)

( 098)

2 cuellos, G . Purpura,

formando parte de l as comunicaciön personal

V inarös ( Maestrat, Castellön) ( yac) s ubmarino ( can) 1 cuello ( bib) FERNANDEZ I ZQUIERDO, 1 980: buciön i nsegura)

1 40

Benicarlö ( Maestrat, Castellön) ( yac) s ubmarino ( can) 1 nfora entera ( bib) RIBERA y RIPOLLES, 1 977: 1 60,

L itoral de C astellön ( yac) s ubmarino ( can) 1 cuello ( bib) FERNANDEZ I ZQUIERDO,

I lles 1 16n) ( yac) ( can) ( mar) ( bib)

Columbretes

( entre

1 982:

provisiones

y f ig.

y f ig.

1 .5

( atri-

1 .1

1 17

Vinarös

y Benicarlö,

Caste-

s ubmarino 1 nfora ( C) MVSSIDI. NEP(OTIS) FERNANDEZ I ZQUIERDO, 1 980: 1 54, y f ig. 4 .7 y läm. I IA, FERNANDEZ I ZQUIERDO, 1 982: 1 17, y f ig. 4 .3 . ( Tal vez s ea l a misma p ieza que l a num. 9 6, s in que en aquella s e haya constatado l a presencia de l a marca.)

( 099)

( 100)

E l S aler ( L' Horta, Valencia) ( yac) fondeadero ( can) 2 cuellos ( bib) MARTIN y SALUDES, 1 966: f ig. QUIERDO, 1 984: 8 0, y f igs. ( n( im. 2 34) y l äm. 3 .3

1 4, FERNANDEZ 2 9 ( nüm. 2 1 9)

I Zy 3 1

Cartagena Carthago Nova ( yac) ( can) ( bib)

( 101)

s ubmarino 3 cuellos BELTRAN LLORIS, 1 982: 3 24, observaciones personales: I nv. nüms. 2 2 y 2 08, del Museo Nacional de Argueologia Maritima

T änger ( dat) Augusto ( can) 1 probable

pieza

- 1 41

-

( bib)

( 1 02)

PONSICH,

1 970:

l äm.

LXVI,

5

Cartago ( 1 02 A ) ( can) 1 änfora ( bib) s egün C . P anella ( TCHERNIA, en e l Museo Lavigerie ( 102 B ) ( bib) ANNABI,

1 983:

( 1 02 C ) ( yac) barrio Magon, ( dat) primera mitad ( can) 9 änforas ( mar) - PHIL - T IBISI ( bib) M . Vegas y F .

( 1 03)

1 .2.4.

( 1 04)

Museo ( bib)

1 2,

y f ig.

relleno del s iglo

Rakob,

interior

5 2)

depositada

2

I de

l a

era

comunicaciön

de Argel ( Argelia) s egün C . P anella ( TCHERNIA, en e ste museo

Difusiön

1 971:

1 971:

personal

85)

depositada

peninsular

Z aragoza Caesaraugusta,

colonia

( 1 04 A ) ( dat) n ivel A : i nicios ( can) 2 bordes ( bib) BELTRAN LLORIS, ( nüms. 2 -3)

romana

de

f undada

hacia

e l

1 9

aC

Augusto

1 982:

3 25,

y

f igs.

3 .4

y

4

( 1 06 B ) C asa P alacio de l os P ardo ( dat) nivel I eg: hasta 1 5-12 aC ( can) a lgunos bordes ( mat) Oberaden 7 4 ( bib) BELTRAN LLORIS, 1 979: 9 52, y f igs. 7 ( num. 6 9) y 8 ( nüm. 7 0), BELTRAN LLORIS, 1 982: 3 25, y f igs. 3 ( nüms. 4 -5) y 4 ( n( im. 1 ) ( 104 C ) Paseo de Echegaray / Caballeros ( dat) e stratos IV I y IV J : ü ltimo decenio aC e strato IV E : primeros decenios de l a era estrato I II F : 3 0/40 - 5 0 dC ( bib) BELTRAN LLORIS et al., 1 980: f igs. 5 7.5, 6 6.6 y 6 8.4 ( est. IV I , n m. 7 32) BELTRAN LLORIS, 1 982: 3 25

- 1 42

-

( 1 04 D ) P laza de l as Tenerlas ( yac) depösito de änforas ( dat) hasta l os Flavios, envases ( bib) BELTRAN LLORIS, 1 967: nüm. RIS,

1 982:

amortizados 4 3 ( 7), BELTRAN

LLO-

3 25

( 104 E ) Teatro ( dat) principios de T iberio ( bib) BELTRAN LLORIS, en prensa

( 1 05)

Velilla del Ebro ( Zaragoza) ( yac) Celsa, colonia romana f undada ( dat) hasta e l 1 0-8 aC. En estrato la "Casa de l os Delfines" ( can) algunas bocas ( bib) BELTRAN LLORIS, 1 982: 3 25, y Con Augusto, la Pascual 1 Dressel 2 -4 ( BELTRAN LLORIS,

en e l 4 3 aC de abandono

y

en

f ig. 3 ( nüms. 1 -2) predomina sobre l a en prensa.)

( 1 06)

Los Baf iales de Uncastillo ( Zaragoza) ( dat) desde e l cambio de era, momento ä lgido: s iglo I I dC ( can) 1 fragmento de boca ( bib) BELTRAN LLORIS, 1 976: 1 53, BELTRAN LLORIS, 1 982: 3 25, y f ig. 3 .3

( 107)

Segovia ( bib) A .

( 1 08)

Museo ( can) ( bib)

mapa de

( 1 09)

( 110)

( 111)

Löpez-Mullor,

comunicaciön

personal

Arqueolögico Nacional, Madrid 1 pieza, . quizäs de procedencia BELTRAN LLORIS, 1 982: 3 24

s ubmarina

En las zonas de producciön, s in que figuren d ifusiön, conocemos l as s iguientes marcas:

Les Sorres ( Gavä, Baix L lobregat) ( yac) posible fondeadero, actualmente ( mar) M P (ORCI) ( ?) ( bib) I ZQUIERDO, 1 985: 1 4, y f ig. 8

Llafranc ( Alt Empordä) ( yac) depösito de änforas ( mar) SVL.VEIEN en e l cuello ( bib) BADIA, 1 966

Ampurias ( L' Escala, A lt ( yac) Emporiae ( mar) a ) EGNATI en boca

de

en

el

colmatado

1 e jemplar

Empordä) o c uello

- 1 43

-

de

P ascual

1

( TCHER-

NIA, 1 971: 4 6) ( bib) ALMAGRO, 1 952: 1 970: nüm. 1 47

nüm.

2 23;

BELTRAN

LLORIS,

b ) THEREN... en e l l abio ( bib) ALMAGRO, 1 952: n m. 2 03; BELTRAN LLORIS, 1 970: nüm. 4 72, l eida THEREN(TIVS); observaciones personales c ) CN. LENTVLI ( AVGV)RIS en el c uello ( bib) ALMAGRO, 1 952: nüm. 2 17; BELTRAN LLORIS, 1 970: nüm. 1 07, y f ig. 4 8 nüm. 6 0; GIANFROTTA, 1 982: 4 79 y f ig. 1 d ) RVG en e l l abio ( TCHERNIA, 1 971: 4 6) ( bib) ALMAGRO, 1 952: nüm. 2 22; BELTRAN 1 970: nüm. 4 23

1 .3.

Dressel

LLORIS,

2 -4

Al i gual que con l as Pascual 1 , piezas como Dressel 2 -4 catalanas hemos dimiento s iguiente ( cf. mapa nüm. 7 ): - l as atribuidas a l a Tarraconense, ( FARIf \ i-AS et al., 1977);

para catalogar l as utilizado e l proce-

a veces

hipoteticamente

- e l autor l as c ita, especificamente, como Dressel 2 -4 de l a Tarraconense, aunque no las reproduzca; s in embargo, queda por ver su procedencia exacta ( catalana o valenciana), cuestiön que, por ahora, en muchos casos resulta insoluble; - las reproducidas, y que pologia o l a descripciön

pueden s er reconocidas de s u arcilla;

por

s u

t i-

- marcas s obre fragmentos no i dentificables, pero que s ölo han s ido encontradas sobre Dressel 2 -4, i ncluyendo los tituli que s e refieren a l vinum lauronensis, - l as referencias bibliogräficas dadas por los l as p iezas consideradas como paralelas a l as catalanas.

autores para Dressel 2 -4

En este c aso, l a difusiön e s s obre todo mediterränea, por donde hemos empezado el catälogo. Seguirä l a ruta continental, para terminar con l a d istribuciön i nterna peninsular y l a mediterränea oriental.

- 1 44

-

0 t o

t f )



0

0 N





2

C • I •

1 .3.1.

( 001)

D ifusiön mediterränea

Berä ( Tarragones) ( yac) pecio ( can) se han extraido varias docenas ( bib) BERGES, 1 969-70: 3 y 6 , y f ig. CORSI y LIOU, 1 985: 1 53

( 002)

Cerca ( yac) ( can) ( bib)

( 003)

Mateille C ( Gruissan, Aude) ( yac) fondeadero ( can) 6 l abios ( bib) SOLIER et al., 1 981: 2 31,

( 004)

( 005)

( 006)

Narbonne ( Aude) ( mar) - MCM - QVA - L VOLTEIL ( 2 veces) ( bib) LAMOUR y MAYET, 1 980:

Mailhac ( Aude) ( yac) oppidum ( mar) ( L?) VOLTEILI ( bib) TAFFANEL, 1 947: nüm. MAYET, 1 981: n m. 7 9

y f ig.

nüms.

2 0,

9 3

( izquierda)

3 0-33

y f ig.

4 .20,

LAMOUR

Enserune ( Herault) ( yac) oppidum ( dat) abandono: primer tercio del s iglo I dC ( mar) a ) TRO... M ( en p ivote, probablemente de 2 -4) ( bib) LAMOUR y MAYET, 1 981: nüm. 8 2

Lattes ( Herault) ( mar) a ) MCN ( bib) LAMOUR

b ) ( 1 . ( bib)

( 008)

1 982,

de Grand Bassin B ( Gruissan, Aude) s ubmarino 2 l abios SOLIER et al., 1 981: 6 1, y fig. 2 0.7

b ) L VOL(TEIL) ( bib) LAMOUR y MAYET,

( 007)

de änforas 1 .2, PEREZ,

y MAYET,

1 981:

nüm.

80

1 981:

nüm.

8 1

en p ivote, probablemente de Dressel LAMOUR y MAYET, 1 981: nüm. 8 3

Le Rey ( Herault) ( mar) QVA con IVC

- 1 46

-

y

Dressel

2 -4

( bib)

( 009)

Fos

LAMOUR

y MAYET,

1 981:

nüm.

1 977:

nüms.

( Bouches-du-Rhöne)

( 009 A ) ( yac) fondeadero ( can) 3 änforas ( bib) FARIS IAS et al.,

( 009 B ) ( mar) - AMAND - BAR con IVC ( retro) OP - QV - QVA - TH ( bib) AMAR y LIOU, 1 984: nüms.

( 010)

( 012)

( 013)

( 014)

3 3-35

80-81,

84,

y 8 6-88

Port-de-Bouc ( Bouches-du-Rhöne) ( yac) fondeadero ( mar) PLOC ( bib) AMAR y LIOU, 1984: nüm. 9 0 E l

( 011)

3 4

origen

tarraconense

del

nfora

Marseille ( Bouches-du-Rhöne) ( yac) s ubmarino ( mar) TIBISI ( bib) TCHERNIA, 1 971: 6 6, y f ig.

no

es

seguro

1 8.3

Marseilleveyre ( Bouches-du-Rhöne) ( yac) s ubmarino ( mar) QSS ( bib) BENOIT, 1 960: 4 1, y f ig. 2 bis;

SORTAIS,

1 969

P lanier I ( Bouches-du-Rhöne) ( yac) pecio de Dressel 2 -4 de l a Tarraconense ( dat) hacia 1 5 dC ( can) 1 docena de änforas recuperadas ( mar) - A - M - P ( retro) - M .S . PVP ( bib) BENOIT, 1 956: 2 6-27, y f ig. 1 ( nüms. 6 -7); NOIT, 1 957: 2 56-58, y f ig. 8 ; SORTAIS, 1 969: 2 6; CORSI y LIOU, 1 985: 1 7-25

BE1 2-

P etit Congloug ( Bouches-du-Rhöne) ( yac) pecio de Dressel 2 -4 de l a Tarraconense y dolia ( dat) mediados del s iglo I dC ( ?) ( can) una cuarentena ( con e l 1 0% estampilladas)

- 1 47

-

( mar)

( bib)

( 01 5)

( 016)

- AMAND - GE - PATERN(I) - PLOC ( retro) - Sc CORSI y LIOU, 1 985:

Cassidaigne ( Cassis, ( yac) s ubmarino ( mar) Q .S. SALVI ( bib) SORTAIS, 1 969,

26-43

Bouches-du-Rhöne)

FARI&AS

Les Lecques ( Var) ( yac) s ubmarino ( mar) T IBISI ( bib) TCHERNIA, 1971:

65,

et al.,

y f ig.

1 977:

nüm.

4 0

1 8.2

( 01 7)

Grand Rouveau ( Bandol, Var) ( yac) pecio de Dressel 2 -4 de l a Tarraconense ( dat) mediados del s iglo I dC ( can) unas 7 0 änforas ( con e l 4 4% estampilladas) ( mar) - A - ALB - ALBA - AM - B - BAL ( retro) - L ( retro) - M - OA - PF ( retro) - QVA - TCL - TRA... ( bib) CORSI y LIOU, 1 985: 4 4-65

( 01 8)

Les Fourmigues ( Hyeres, Var) ( yac) pecio de Dressel 2 -4 de l a Tarraconsense ( can) unas 5 0 änforas ( 7 pivotes estampillados) ( mar) - PH con CRI - PHIL ( 6 veces: 1 asociada a PH y 3 a grafitos) ( bib) CORSI y LIOU, 1 985: 6 6-70

( 019)

Frejus ( Var) ( yac) l ' Argentiere ( dat) Augusto / C laudio ( mar) R con V ( bib) BRENTCHALOFF y LEQUEMENT, 6

- 1 48

-

1 978:

nüm.

4 ,

y f ig.

( 020)

C ap Drammont

( Saint-Raphael,

( 020 A ) Drammont B ( yac) pecio de Dressel 2 -4 ( dat) 0 -20 dC ( can) una quincena ( mar) - C IAS con A ( ?) - FI con D ( ?) ( bib) BENOIT, 1 960: 5 2-53,

Var)

de

l a

CORSI

Tarraconense

y LIOU,

1 985:

7 1-77

( 020 B ) Drammont D ( yac) pecio con varias variantes de Dressel 2 -4 y 5 , morteros ( dat) hacia 4 0-60 dC ( can) 1 änfora, formando parte de l as provisiones ( mar) AC ( ?) ( bib) JONCHERAY, 1 973: 2 3 ( tipo IE) ( 020 C ) a l este del Cap ( yac) s ubmarino ( mar) LMO ( bib) SANTAMARIA, 1 972: 1 977: nüm. 4 3

( 021)

y

Drammont

7 0,

y f ig.

1 2,

FARI S T -AS

et al.,

Chretienne H ( Saint-Raphael, Var) ( yac) pecio de Dressel 2 -4 de l a Tarraconense ( dat) 0 -25 dC ( can) unas 3 00 änforas ( con el 6 2% estampilladas) ( mar) - A - AC - ACA - ACAN - ACAS - AD - ADA - AM - AN - AND - APO - APTI - A ... - BAR - CA - CALAM - CA... - CE - CELS - C IAS - CLAR - D - EPH - ER - FA - FAV - FE - F IR

- 1 49

-

( mat) ( bib)

( 022)

- FRIV - GEM - GR( AE) - HELE - HE... - H IL - I T ( o TI) - IV - LEAN - N - NL.L. - OPT - PHIL - PR - PRI - PYR - QAE - QVA - R - RVST - S - SA - SAB - SANAP - SAT - Sc - STAB - TA - TH - THA - TLIC - VIC - VIT - VT - V ... 3 Dressel 7 -11, probablemente de l a Tarraconense SANTAMARIA, 1 984: CORSI y LIOU, 1 985: 7 8-94

V illefranche ( Alpes -Maritimes) ( yac) s ubmarino ( bib) BENOIT, 1 956: f ig. 1 .9; nüm. 4 6

FARIg lAS

et al.,

1 977:

( 023)

G lanum ( Saint-Remy-de-Provence, Bouches-du-Rhöne) ( yac) c iudad galo-romana ( can) 1 nfora entera y varios pivotes ( mar) QVA ( bib) ROLLAND, 1 944: 202, y f ig. 3 7.8; observaciones personales

( 024)

D iano Marina ( Imperia, ( yac) pecio de Dressel ( dat) hacia 5 0 dC ( mar) - A

L iguria) 2 -4 de l a

Tarraconense y dolia

( bib)

( 025)

- APO - ASCL - BAR - CPF - EAB ( ?) - H ILARI - LE. - PAT(.) - QV - RACI ( o RAGI) - RIM - T .S - TYR PALLARES, 1 975-81; 1 985: 9 5-107

PALLARES,

1 985;

Luni ( Toscana) ( yac) colonia romana ( dat) 4 0-50 dC ( can) unas 6 änforas ( mar) - C .ANT - QVA con SAB ( bib) FROVA, 1 977: 2 42-43, läms. ( nüm. 8 ) y 1 53 ( nüm. 8 )

1 44

CORSI

( n( tm.

y LIOU,

6 ),

( 026)

P isa ( Toscana) ( yac) varios ( can) 1 00 f ragmentos ( = 4 6 p iezas, coma minimo) ( bib) PASQUINUCCI et al., en prensa

( 027)

Settefinestre

1 52

( Toscana)

( 027 A ) ( yac) villa romana ( dat) periodos I I a V ( desde epoca de Trajano y Adria no hasta las destrucciones y amortizaciones de epoca moderna) ( can) 6 4 änforas ( mar) PTPL ( o PTE) ( bib) CAMBI y VOLPE, 1 985: 7 6-78, y f ig. 2 1-4 ( pensamos que e l cuello de l a f ig. 2 1.3 no e s de una Dressel 2 -4 de l as que nos i nteresan) ( 027 B ) ( can) 2 -3% de Dressel 2 -4 1 80 ( bib) PANELLA, en prensa

( 028)

hispänica

de

l os

af ios

1 10

a

Ostia ( 028 A ) ( yac) Terme del Nuotatore ( dat) desde e l 9 0 ( estrato V )

- 1 51

-

al

2 40

dC

( estrato

ID);

( can) ( bib)

estratigrafia con muchos 4 5 fragmentos PANELLA, 1 973: 5 01-04.

rellenos

( 028 B ) P laza de l as Corporaciones ( yac) prospecciön ( dat) Adriano ( can) 1 nfora ( bib) TCHERNIA y ZEVI, 1 972: 5 6 ( nota FARIi \ JAS et al., 1 977: nüm. 9 3

1 ),

y f ig.

1 .2,

( 028 C ) Templo del "Ara Rotonda" ( yac) prospecciön ( dat) Tiberio ( o antes) ( can) l a mitad s uperior de 1 nfora ( bib) TCHERNIA y ZEVI, 1 972: 5 6 ( nota

1 ),

y f ig.

1 .3

( 028 D ) Termas de Neptuno ( can) 1 fragmento de nfora ( mar) MAE ( o MAF) ( bib) TCHERNIA y ZEVI, 1 972:

1 ),

y f ig.

5 .7

5 6

( nota

( 028 E ) Sala del mosaico de Scylla ( dat) estrato I I ( rellenado): Adriano ( can) 1 nfora casi entera ( bib) TCHERNIA y ZEVI, 1 972: 5 6 ( nota ( 028 F ) ( can) 1 3 pivotes ( mar) - AMANDI - CHR, 2 veces - COM - EPA - FCL ( ?) - HLL - N ( P) - PLOC - PRFL - P .TE - VE - . EL ( bib) TCHERNIA y ZEVI,

1 972:

f ig.

( o

antes)

1 ),

y f ig.

1 .1

5

( 028 G ) ( dat) 1 60-180 dC ( can) Dressel 2 -4 hispänicas: 2 -3%, contexto: nfora Gauloise 4 ( 20%), del Egeo ( 20%), y Dressel 1 tardia ( 1 %) ( bib) PANELLA, en prensa ( 028 H ) La Longarina ( yac) depösito ( dat) 0 -12 dC ( can) 1 1 änforas ( bib) HESNARD, 1 980:

1 46,

y l m.

I II,

f ig.

2

( 029)

Roma ( 029 A ) C astro Pretorio ( yac) depösito ( dat) anterior a l 6 0 dC ( can) 1 1 anforas ( mar) ( bib)

titulus pictus LAVR/VE PANELLA, 1 970: 1 32 ( CIL

( mar) ( bib)

- PHAE - titulus pictus LAVR/IIII/LIF PANELLA, 1 970: 1 32 ( CIL XV: 4 578) ( LAVR), y 3 503 ( PHAE) ( = CALLENDER, 1 965: nüm. 1 321), TCHERNIA, 1 971: 7 3

( A03)

( mar) ( bib)

titulus pictus VETVSIIII/LAV(R)/LAY PANELLA, 1 970 ( CIL XV: 4 579)

( A04)

( mar) ( bib)

grafito FARIi \ J-AS 3 626)

( mar)

- NP con grafito S - titulus pictus PRIMA TCHERNIA y ZEVI, 1 972: et al., 1 977: nüm. 7 4,

( A01)

( A02)

( A05)

( bib)

( A06)

( mar) ( bib)

( A07)

( A08)

( A09)

SECV et al.,

1 977:

XV:

4 577)

nüm.

f ig. ( CIL

- CRE con grafito - titulus pictus S /COLJIII FARIf \ J-AS et al., 1 977: nüm.

6 4

( CIL

4 .3, XV:

XV:

FARIg IAS, 3 491)

7 6

( mar) ( bib)

CL A S PP A RI/ RA FARIi \ l-AS et al., 1 977: nüm. 7 7, ( CIL 3 513 = CALLENDER, 1 965: nüm. 3 68 b )

XV:

( mar) ( bib)

MAE TCHERNIA y ZEVI, 1 972: 3 7, y f ig. RIÜAS et al., 1 977: nüm. 8 0

FA-

( mar) ( bib)

MAR FARIÜAS 3 486 b )

et al.,

1 977:

nüm.

5 8,

4 .5,

( CIL

XV:

( 029 B ) P alatino ( Via Nova) ( dat) despues del i ncendio del 6 4 dC ( can) 1 1% ( sobre un total de 1 93 f ragmentos), contexto: Dressel 1 ( 1 0%), Haltern 7 0 ( 4%), etc. Mater ial residual ( bib) VOLPE y SANTANGELI, en prensa ( 029 C ) C rypta Balbi ( dat) despues del incendio del 8 0 dC ( Domiciano) ( can) 3 % del total, contexto: Dressel 1 ( 2%), Lamboglia 2 ( 1'5%), Dressel 2 -4 i tälica ( 1 6%), Haltern 7 0 ( 1'5%), Oliva 3 ( 0'5%) y Gauloise 4 ( 2'5%). Por l o tanto, algün material residual

- 1 53

-

( bib)

P ICCIOLA,

en

prensa

( 029 D ) Palatino ( dat) principios de Trajano ( can) 1% del total; contexto: Dressel ( 7'5 % ), H altern 7 0 ( 3'5%), Dressel ( bib) CIOTOLA, en prensa ( 029 E ) Meta ( dat) 1 40 dC ( can) ( bib)

S udans

3 -4% de Dressel 2 -4 PANELLA, en prensa

( 029 F ) s in procedencia ( can) 1 1 änforas

exacta

conocida

( bib)

FARI i \. 1 AS

et al.,

1 977:

nüm.

5 9

( F02)

( mar) ( bib)

NP FARIüAS

et al.,

1 977:

nüm.

6 7

( mar) ( bib)

HLL FARI AS

et al.,

1 977:

num.

6 8

( F04)

( bib)

FARI AS

et al.,

1 977:

nüm.

6 9

( F05)

( bib)

FARIf \ 1-AS

et al.,

1 977:

nüm.

7 1

( F06)

( bib)

FARIF IAS

et al.,

1 977:

nüm.

7 2

( F07)

( bib)

FARIN-AS

et al.,

1 977:

nüm.

7 3

( F08)

( bib)

FARIF TAS

et al.,

1 977:

nüm.

7 5

( F09)

( bib)

FARI AS

et al.,

1 977:

nüm.

85

( F1 0)

( bib)

FARIüAS

et al.,

1 977:

nüm.

8 6

( F11)

( bib)

FARI AS

et al.,

1 977:

nüm.

87

( 029

( G01)

( G02)

( 030)

hispänicas

( F01)

( F03)

G )

2 -4 i tälica 1 ( 1 %)

podemos mencionar l as s iguientes, cuenta que s ölo han s ido halladas sel 2 -4.

( mar) ( bib)

QVA con DE, s obre pivote CALLENDER, 1 965: n m. 1 510

b

( mar) ( bib)

QVA con SOS CALLENDER, 1 965:

b

nüm.

1 652

Pompeya ( 030 A ) ( dat) antes del 7 9 ( mar) MREH ( R y E ,

dC retro),

- 1 54

en

-

e l

a sa

teniendo en sobre Dres-

( bib)

FARIg iAS

et al.,

1 977:

nüm.

8 8

( 030 B ) ( dat) anterior al 7 9 dC ( mar) T IBISI ( bib) TCHERNIA, 1 971: 6 5, TCHERNIA, Sobre Dressel 2 -4 o 7 -11

( 031)

1 979:

9 2

y f ig.41.

Herculano ( 031 A ) ( dat) antes del 7 9 dC ( can) 1 n fora ( mar) NP ( bib) TCHERNIA y Z EVI,

1 972:

6 0,

y f ig.

( 031 B ) ( dat) antes del 7 9 dC ( can) 1 n fora ( mar) TPOP ( o TROP), con grafito A ( bib) TCHERNIA y Z EVI, 1 972: 6 5 ( nota

3 )

( 032)

Favignana ( Sicilia Occ.) ( yac) submarino ( bib) G . Purpura, comunicaciön personal

( 033)

Menorca

( Illes

4 ( 1.2)

Balears)

( 033 A ) C ala Vellana ( yac) pecio de Dressel 2 -4 de l a Tarraconense ( dat) hacia 5 0 dC ( can) unas 2 00 . änforas ( bib) NICOLAS, 1 973: 1 70, y 1 äm. A-3, CORSI y 1 985: 1 55-57

LIOU,

( 033 B ) ( yac) prospecciones en varios poblados talayöticos, s in contexto ( can) 3 8 p ivotes e stampillados, atribuibles a alfares l ayetanos, de l os cuales 1 9 son de hornos conoc idos. S egün Nicol s, l a präctica totalidad de e llos s on de Dressel 2 -4 ( mar) - A ... - AL(...) - AD ( retro) - AR - AT ( 2 v eces) - AVC - B IT.F con grafito c ) - C - CHR - C IAS con A - CRISPI

- G (?) VQ - HIL. B - LIN - M ... - M . C. N -

OP PAS C . PAV PH PI PRI PRI con marca QVA RACI ( retro) PACI ( o RACI)

- SC - TH con - VAS

F (?)

ilegible

( retro)

- C . VET - L . VOLTEI(...)

( mat) ( bib)

( 034)

en

cantidades

Na Guardis ( Mallorca) ( yac) posible pecio ( ?) de Pascual 1 , Dressel l a Tarraconense, PE 2 5 ebusitanas ( dat) ( bib)

( 035)

- ( ...) VC - ( ...) ANI(...) - ( ...) HM - grafito H - grafito 1 =1 Pascual 1 y Oberaden 74, inferiores a la Dressel 2 -4 NICOLAS, 1 979 y en prensa

Nerön / Claudio GUERRERO, 1 985:

2 28-29

Sud-Lavezzi

3 ( Bonifacio,

( yac)

pecio

de

Dressel

( dat) ( can)

0 -25 unas

dC 2 00

änforas

( mar)

-

2 -4

sur

de

Cörcega)

de

l a

Tarraconense

A AC AD ALBA

- ALEX - AM - ANDO - ANT - ATT -

CELSI L LYA M PA ( o PHIL

RA)

- POT

- 1 56

-

2 -4

muy

de

( mat) ( bib)

( 036)

( 037)

- PR - QVAD - S - Sc - T - VIC 1 Pascual 1 CORSI y LIOU,

1 985:

1 30-44

Perduto 1 ( Bonifacio, s ur de Cörcega) ( yac) pecio de Dressel 2 -4 de l a Tarraconense ( dat) primer cuarto del s iglo I dC ( mar) - C ISSI - HIL... ( bib) BEBKO, 1 971: 2 , 6 y 4 5, CORSI y LIOU, 1 985: 4 7

C avallo 1 ( Bonifacio, s ur de Cörcega) ( yac) pecio de Dressel 2 -4 de l a Tarraconense ( dat) hacia 4 0-50 dC ( mar) - A - MALI - OPTAT - PTE - TA ( bib) BEBKO, 1 971: 3 , 1 3-1 5, CORSI y LIOU, 1 985: 2 9

1 45-

1 19-

( 038)

E st-Perduto ( Bonifacio, s ur de Cörcega) ( yac) pecio de Dressel 2 -4 de l a Tarraconense ( dat) primera mitad del s iglo I dC ( can) unas 2 00 änforas v isibles ( mar) APO ( bib) CORSI y LIOU, 1 985: 1 48-52

( 039)

I le-Rousse ( Haute Corse) ( yac) pecio de Dressel 2 -4 de l a Tarraconense y dolia ( dat) hacia 4 0-50 dC ( can) recuperadas unas 7 0 änforas ( mar) - AMANDI - FEL - LCP - MALI - MI - NP - PF - P .TE - RVS ( o RVST) ( bib) CORSI, 1 973: 6 07-08, CORSI y LIOU, 1 985: 1 08-1 8

( 040)

( 041)

( 042)

( 043)

V inarös ( Maestrat, Castellön) ( yac) s ubmarino ( can) 1 änfora ( bib) FERNANDEZ I ZQUIERDO, 1 980:

Benicarlö ( Maestrat, Castellön) ( yac) s ubmarino ( can) 1 nfora ( bib) FERNANDEZ I ZQUIERDO, 1 980: 1 3

1 39,

y f ig.

146,

f ig.

A lmassora ( La P lana, Castellön) ( yac) s ubmarino; f ondeadero ( ?) ( can) 4 cuellos y 2 cuerpos ( mar) 1 , s obre e l l abia, i legible ( bib) FERNANDEZ I ZQUIERDO, 1 980: 1 76,

1 .4

2 .5,

y f ig.

Borriana ( La P lana, Caste116) ( yac) s ubmarino ( can) 2 cuellos, quizäs del horno de Orleyl ( bib) FERNANDEZ I ZQUIERDO, 1 980: 1 86, y f ig.

9 ,

1 4,

y l m.

1 -6

5 -6

( 044)

E l Saler ( L' Horta, Valencia) ( yac) fondeadero ( can) unas 1 2 änforas; no es s eguro que todas s ean catalanas ( mar) I .S, en e l cuello ( bib) FERNANDEZ I ZQUIERDO, 1 984: 7 1 figs. 2 9 ( nüms. 2 20-21 y 2 23), 3 0 ( nüms. 2 24-25), 3 1 ( nüms. 2 303 1)- y 8 8, f ig. 29 ( nüms. 2 22, 2 26-27, 2 29, 2 33, y 2 35)

( 045)

Valencia

( L' Horta,

Valencia)

( 045 A ) La Boatella ( yac) necröpolis ( dat) f inales de l os s iglos I I-III; amortizada; no es segura ( can) 1 nfora, pero no e s s eguro que s ea c atalana ( bib) FERNANDEZ I ZQUIERDO, 1 984: 2 6, f ig. 8 ( nüm. 3 2), y l m. 2 .6 ( 045 B ) Carrer de Serrans ( dat) s igillata A ; c lara A y I D ; e h ispänica ( can) 2 cuellos ( bib) FERNANDEZ I ZQUIERDO, 1 984: 5 3, y f ig. 1 49-50) ( 045 C ) P la a de l a Verge ( yac) prospecciön ( dat) c ampaniana A , B y C ; paredes s udgälica; c lara A , I D ; etc.

- 1 58

-

f inas;

2 1

( nüms.

hispänica;

( can) ( mar)

( bib)

1 p ivote NP ( ?) con

D ( ?)

s obre

P ascual

( 045 D ) ( yac) procedencia exacta desconocida ( can) 1 n fora ( ?) ( bib) FERNANDEZ I ZQUIERDO, 1 984: 5 1, 1 47)

( 046)

( 047)

1 ;

s egün

e l

dibu-

jo, n o da l a impresiön de ser una e stampilla, s ino m s bien unas l etras i ncisas, t al vez en vacio, como e s habitual en l a marca NP FERNANDEZ I ZQUIERDO, 1 984: 6 4, y f ig. 2 5 ( num. 1 96)

T ipasa ( Argelia) ( yac) c iudad romana ( dat) 1 c uello ( bib) TCHERNIA, 1 971: s .f.: i m. 3 .7

7 5

( nota

9 4);

y f ig.

2 0

( num.

YORKE y DAVIDSON,

C artago ( 047 A ) muros de änforas ( yac) a mortizaci6n de las piezas en dos muros ( excavac iones de A .L. Delattre) ( dat) e l primero, 4 3-1 5 aC ( fechas consulares) y el segundo, Augusto; contexto: Dressel 2 -4 i tälicas, Dressel 6 , Dressel 7 -11, Haltern 7 0; act ualmente, las p iezas estän depositadas en el almacen del Mus e de Carthage s in d iferenciar ( can) entre 4 0-50 änforas ( mar) l as marcas ya han s ido relacionadas por Delattre ( cf. infra), si b ien a lgunas s in dibujarlas y , lögicamente, s in especificar s u t ipologia; l as que mencionamos a continuaciön, l as hemos comprobado personalmente y , excepto que indiquemos otra cosa, la marca estä s iempre s obre e l pivopivote; aquellas que en los trabaj os de Delattre f iguran con posibilidades de s er Dressel 2 -4 catalanas ( estampilladas en e l pivote), s i no l as citamos e s porque no l as hemos l ocalizado: - AT ( o Al) - I V - MAES CELS con ALVI ( o AVI) ( TCHERNIA, 1 971: 6 4, nota 6 3); sobre c uello de nfora de base p lana, pero t ambien s obre Dressel 2 -4; segün Delattre ( 1 894), habla una t reintena - N .L., l ectura i nsegura - OPT con C IAS - P ILA, l ectura de l a I i nsegura - PTE, l ectura de l a T i nsegura - S B., c ircular - S LL - VCO, con grafito

- 1 59

-

s iguientes l as c lasificamos c omo Dressel 2 aun s iendo pivotes, puesto que en e l s egundo muro no aparecen nforas que puedan asimilarse a l a P ascual 1 ( DELATTRE, 1 906: fig. 2 ): Las

4 ,

( = AMANDI ? ), con g rafito C ( nüm. 2 7 ) con t itulus p ictus PROBI y PROB ( nüms. 3 y 2), y con grafitos (nüm. 2 6) BL ( nüm. 2 1) LLC, con t itulus p ictus SVLLA COS/VET AVF. ( 5 aC o 3 dC) ( nüms. 7 y 2 3) L ...M...N... ( n( im. 1 9) MAR ( nüm. 1 7) MC, con grafito SELE ( nüm. 2 0) PLIE, con t itulus p ictus L A IT S/ (n( im. 3 2) PLIE, con t itulus p ictus LAVR/IIII/LH, con grafito C ( n m. 3 ) RP ( retro ), con grafito NP (n( im. 2 8) UMY ( ?), con grafito N ( n m. 2 5) . ..IIII/C IVLI TEATI ( titulus p ictus ), con estampilla i legible ( nüm. 1 2) . ..M...N...0 ( nüm. 1 8)

- AAD - AD, -

Procedentes del primer muro, posiciön pero conocidas s obre mos c itar l as s iguientes:

( mat) ( bib)

( 047 ( yac) ( dat) ( can) ( bib)

( 0 47 ( dat) ( can) ( bib)

( 0 47 ( yac) ( bib)

( 048)

desconoci & idose s u Dressel 2 -4, pode-

- AR con V - AT con V - PR con EL - POL con AE änforas de base plana marcadas MAES CELS, y t ambi n Pascual 1 , pero de procedencia desconocida DELATTRE, 1 894 y 1 906, ANNABI, 1 983: 112, observaciones personales B ) quartier Magon relleno ültimo tercio del s iglo I dC 1 asa ( nüm. inventario 8 4/20) M . Vegas y F . Rakob, comunicaciön

personal

C ) excavaciones Estados Unidos I I s iglo I de l a era 1 '6% del total anförico RILEY, 1 976: 1 11, y f ig. 2 0.12 D ) pecio YORKE

de Dressel 2 -4 y LITTLE, 1 975:

Bane ( T( inez) ( yac) s ubmarino ( can) 1 cuello ( bib) TCHERNIA,

( ? ) 9,

1 97 1: 7 4-75,

y f ig.

y f ig.

2 4

1 1

1 .3.2. ( 049)

D ifusiön

continental

S aint-Romain-en-Gal ( Vienne, I sere) ( dat) aparecen en l a ü ltima f ase ( = 1 5-20 ( bib) DESBAT, en prensa, y en prensa a

dC)

( 050)

B as rLoyasse ( Lyon) ( yac) depösito ( dat) 6 0-70 dC ( can) 3 änforas, sobre un total de 2 60 de vino i dentif icadas. Ausentes en la Favorite ( cf. supra, 1 .2 n m. 5 5 A ), r ara en Lyon y Vienne durante e l s iglo I dC ( bib) DESBAT, en prensa: nota 7

( 051)

C halon-sur-Sa ne ( Saöne-et-Loire) ( mar) NP. Marca conocida s obre Dressel 2 -4 y , tanto, asociable a e lla hipoteticamente ( bib) CORSI y LIOU, 1 985: 1 12, y nota 1 43

( 052)

( 053)

( 054)

( 055)

( 056)

( 057)

Moulins ( Allier) ( bib) TCHERNIA, 1 971:

por

lo

85

Limoges ( Haute-Vienne) ( bib) MARCHEIX y PERRIER, NIA, 1 971: 7 5

1 969:

5 9,

y nüm.

1 09,

Chateaumeillant ( Cher) ( yac) Mediolanum Biturigen ( mar) QVA con IVC. Marcas conocidas sölo s obre 2 -4 y asociables a e lla hipotgticamente ( bib) CALLENDER, 1 965: nüm. 1 510 c

Les Martys ( Aude) ( yac) t aller metalürgico ( dat) Augusto ( bib) DOMERGUE et al., 1 975: 1 35, y f ig. probablemente de l a Tarraconense

Vayres ( Gironde) ( can) 2 cuellos ( bib) CROCHET, 1 974:

1 33,

Coutances ( Manche) ( can) varios c uellos ( bib) DENIAUX, 1 980:

nüms.

- 1 61

y f ig.

1 7

-

TCHER-

Dressel

7 ( nüm.

I -II

y 2 4,

y l m.

1 1.1 0

9 37),

( 058)

Colchester-Sheepen Oppidum de

( R. U.

de

( 058 B ) ( dat) 4 3-60/61 dC ( can) minim°, 4 änforas vinarias) ( bib) SEALEY, 1 985: t ab.

( 060)

( 061)

Augst ( yac) ( dat) ( bib)

Gran Bretai ia)

Camulodunum

( 058 A ) ( dat) 1 0-65 dC ( mar) - BAR, con BI ( forma - BV ( ?) con BI ( bib) HAWKES y HULL, 1 947:

( 059)

l a

( Suiza) Augusta Raurica post-Augusto BOHN, 1 926: 3 07,

1 83B

= D ressel

2 14,

y f ig.

( =

7 '36%

7 ( nüms.

taf.

4 5.2

total

de

änforas

2 9-30)

X I

Windisch ( Suiza) ( yac) Vindonissa ( dat) 3 0-1 01 dC ( can) 1 cuello ( forma 5 91) ( mar) NARS ( en e l cuello) ( bib) ETTLINGER y SIMONETT, ETTLINGER, 1 977: f ig. n m. 7 3

Vidy ( Suiza) ( bib) S . S chupbach,

del

2 -4)

1 952: l äm. 2 7 ( n( im. 6 , FARIf v-AS et al.,

comunicaciön

5 91), 1 977:

personal

( 062)

Haltern ( Renania Septentrional, Westfalia, A lemania) ( yac) c ampamento militar ( dat) 1 1 aC - 1 6 dC, s egün GECHTER ( 1 979) 6 aC - 9 dC ( can) 1 0 fragmentos ( forma 6 6 A ) ( bib) LOESCHKE, 1 909: 2 50-52 y l m. X III ( nüm. 6 6); TCHERNIA, 1 971: 6 1 -62 y 6 6

( 063)

Hofheim ( Hessen, A lemania) ( yac) c ampamento militar ( dat) Claudio / Vespasiano ( bib) RITTERLING, 1 913: f ig. al., 1 977: nüm. 5 6

( 064)

Viena ( yac) ( mar) ( bib)

( Austria) Vindobona GPA NEUMAN, 1 967:

4 5-46,

- 1 62

7 1

( forma

y l m.

-

2 9.1

7 3),

FARIf \ i-AS

et

1 .3.3. ( 065)

Difusiön

interior

peninsular

Z aragoza ( yac) Caesaraugusta ( dat) Tiberio ( bib) BELTRAN LLORIS, prensa

1 980:

228,

( 066)

Velilla de Ebro ( Zaragoza) ( yac) Celsa ( dat) Augusto ( bib) BELTRAN LLORIS, en prensa

( 067)

Pamplona ( Navarra) ( bib) BELTRAN LLORIS,

en

prensa

Cascante ( Navarra) ( yac) Cascantum ( bib) BELTRAN LLORIS,

en

prensa

Viana ( bib)

en

prensa

( 068)

( 069)

( Navarra) BELTRAN LLORIS,

( 070)

Retortillo/Reinosa ( Santander) ( yac) Iulobriga ( bib) BELTRAN LLORIS, en prensa

( 071)

Sevilla

BELTRAN

LLORIS,

en

Hispalis ( can) ( mar) ( bib)

( 072)

( 073)

1 nfora T .C. H./EVCHE.F ( en el cuello) ( BELTRAN LLORIS, 1 970: nüm. 4 67) en el Museo Arqueolögico Nacional ( Madrid). Procedencia exacta desconocida. TCHERNIA, 1 971: f ig. 2 2 ( 3-4), FARI5 TAS et al., 1 977: nüm. 2 2

Consuegra ( Toledo) ( yac) c irco Maximo ( bib) JIMENEZ DE GREGORIO, 1963: et al., 1 977: nüm. 2 4

229,

f ig.

1 ,

Condeixa a Nova ( Portugal) ( yac) Conimbriga ( dat) epoca Flavia ( can) 2 l abios, quizäs de l a Tarraconense ( bib) ALAR9A0, 1 976: 8 1 -82, y l m. XXX ( nüms.

FARI AS

7 -8)

( 074)

P ontevedra ( Galicia) ( can) 1 nfora entera ( bib) D IAZ, 1 984: 1 1 -1 2,

f iguran

( 075)

En en

Catalunya e l mapa):

conocemos

y f ig.

l as

p g.

s iguientes

2 87,

c ) TIBISI en e l cuello ( bib) ALMAGRO, 1 952: nüm. 2 06; 6 5; NOLLA, 1 974-75: n m. nüm. 2 , y 2 3 nüm. 4

1 .4.

marcas

( que

no

Ampurias ( L' Escala, Alt Empordä) ( yac) Emporiae ( mar) a ) ANTH en e l pivote ( cf. tambien Dressel 7 -11) ( bib) ALMAGRO, 1 952: nüm. 2 29; BELTRAN LLORIS, 1 970: 1 18-1 9 y nota 1 82; NOLLA, 1 974-75: 1 81-82; FARI AS et al., 1 977: nüm. 1 9 ( atribuciön de l a p ieza a l a Tarraconense) b ) LLC en e l pivote ( retro) ( bib) AQUILUE et al., 1 984: 5

( 076)

9b

y f ig.

1 06

num.

TCHERNIA, 1 971: 7 2, y f igs. 1 6

E l C amp del Bosquet ( Camallera, A lt Empordä) ( yac) asentamiento romano ( dat) epoca de C laudio ( mar) ATHEN en pivote ( bib) CASAS, 1 980: 7 9, y i m. 4 nüm. 3 ; NOLLA y CASAS, 1 984: 9 4, nüm. 8 6, y l m. 2 9 nüm. 1 2

I ndeterminadas En

e ste

apartado

incluimos:

- pivotes estampillados, tanto procedentes de las zonas de producciön como de l as importadoras, de l os que s e desconoce su t ipologia exacta dentro de l as producciones catalanas, o a un s in t ener l a s eguridad de que tengan s u origen en C atalunya; - e stampillas conocidas s ölo en änforas del Tarraconensis ( por e jemplo, L VOLTEIL);

Conventus

- estampillas tal vez asociables a nuestras producciones, sea por s u l ectura ( por e jemplo, CM...SS: C MVSSIDI ? ), o por l a t ipologla del nfora ( por e jemplo, EPA.. . /DOM...).

cas

Por l o t anto, no podemos a segurar que todas t engan s u origen en las zonas que estudiamos.

- 1 64

-

l as

mar-

( 001)

Les

S orres

( yac) ( mar)

( bib)

( 002)

Matarö

( Gavä,

Baix

Llobregat)

posible f ondeadero, actualmente colmatado l a P ascual 1 ocupa e l 1 5'3% del material anförico, y l a Dressel 2 -4 el 8 '3% - A - AT - COM - L (V ? ) I ZQUIERDO, 1 985: 1 4-1 6, y f ig. num. 1 -5

( Maresme)

( 002 A ) C an Rafart ( yac) villa romana ( mar) - BL ( o B ) ( pensamos que s e trata de l a primer a) - EPA.. . /DOM... en e l cuello de una Dressel 1 B o Pascual 1 - H - PR ( bib) PREVOSTI, 1 981 a: 3 62, num. 2 64 y f ig. 80 nüms. 1 6 y 1 8-20 ( 002 B ) Can Maj oral ( yac) villa romana ( mar) en e l p ivote: - RACI - VTILI(S) ( S retro ? ) - . ..PAPR - grafito ( bib) CLARIANA, 1 981: 1 06, y l äm. 78. La RACI es inedita ( informaciön de l a S ecciö Arqueolögica del Museu Comarcal del Maresme) ( 002 C ) E is C aputxins ( yac) villa romana ( mar) PORS ( PORC ? ) ( bib) Carta dels vestigis. ( 002 D ) Cala Madrona ( yac) villa romana ( mar) PLII ( ?) en e l ( bib) PREVOSTI, 1 981

4 1

0

pivote a : 4 73,

:

nüm.

nüm.

4 6

3 1,

y f ig.

( 002 E ) Can al del Mig ( yac) pavimento cerämico ( can) 3 1 pivotes, algunos estampillados ( mar) - AR, normal y retro - AS, normal y retro - BP - grafito N ( bib) Carta dels vestigis...: nüm. 80 ( 002F) C arrer d ' Onofre Arnau ( mar) - QVA con DE ( o OE) - VOLTEIL

- 1 65

-

9 2

nüm.4

( bib)

ineditas.

I nformaciön de

( 002G) Carrer de Sant Pere ( mar) ABN, en un pivote ( bib) Carta dels vestigis...:

( 003)

( 004)

l a

SAMCM

nüm.

Matarö / Llavaneres ( Maresme) ( yac) fondeadero ( mar) L VOLTEIL ( bib) PASCUAL, 1 977: f ig. 1 9 1 981 a: 2 41 y f ig. 1 3 nüms.

8 8-1 7

nüms. 1 -2.

Ampurias ( L' Escala, Alt Empordä) ( yac) Emporiae ( mar) excepto indicaciön en contra, a ) BY ( bib) ALMAGRO, 1 952: nüm. 2 39 b ) CHR ( bib) ALMAGRO,

1 952:

nüm.

2 35;

c ) DO ( bib) ALMAGRO,

1 952:

nüm.

2 41

d ) E ( bib)

ALMAGRO,

1 952:

nüm.

2 34

e ) HA con DM ( bib) ALMAGRO,

1 952:

nüm.

2 42

3 -4;

PASCUAL,

sobre pivote:

PASCUAL,

1 981

f )

CN. LENTVLI . ..RIS, probablemente sobre Pascual 1 ( bib) ALMAGRO, 1 952: nüm. 2 1 7; G IANFROTTA, 1 982: 4 79 y f ig.

g ) LORE/ . ..ARCEL. AVG; f ragmento amorfo ( dat) 2 0/15 a 1 0/5 aC ( bib) AQUILUE et al., 1 984: 1 54, y f ig. 1 3 h ) NARI ( ?) ( R ( bib) ALMAGRO,

retro) 1 952: nüm.

2 40

i ) P ( bib)

1 952:

2 38

ALMAGRO,

nüm.

j ) PRIM, con marca i legible ( bib) ALMAGRO, 1 952: nüm. 2 36 k ) grafito R ( bib) ALMAGRO,

( 005)

Cotaina ( Alaior, ( mar) M .C.N

1 952:

nüm.

Menorca)

- 1 66

-

2 37

8 7

nüm.

( bib)

( 006)

NICOLAS,

en

prensa:

( 008)

( 009)

Mateille

( Gruissan,

Cerca

del

( yac) ( mar)

fondeadero MEVI ( o . .. MEVI)

( bib)

SOLIER et al.,

Grand

1 961:

1 981:

Bassin

Port-la-Nautique ( yac) fondeadero ( mar) - F

D . Cerdä

1 5

nüm.

233,

1 022

f ig.

( Gruissan,

1 981:

62,

94

Aude)

f ig.

20.1 3

( Aude)

- L - T . VAL. RVF - VAS - . .. VOLTEIL y L . VOLT BOUSCARAS, 1 974: 1 22-23, 1 26 y 1 28-29, 1980: 2 75 y fig. 2 nüm. 9 ( T. VAL. RVF)

Enserune ( Herault) ( yac) oppidum ( dat) abandono: primer ( mar) L VO JANNORAY,

Beziers ( mar) ( bib)

segün

Aude)

fondeadero CAP... SOLIER et al.,

( bib)

( 011)

C

( yac) ( mar) ( bib)

( bib)

( 01 0)

1 9,

Ruscino ( Pyrenees orientales) ( mar) a ) L VOLTEIL ( bib) MAYET y TOBIE, 1 982: b ) MEVI ( bib) CLAUSTRES,

( 007)

n i lm.

1955:

tercio 449

del

( nota

siglo

PASCUAL,

I dC

5 )

( Herault)

I . VOLTET, probablemente, CALLENDER, 1 965: nüm.

L . VOLTEI( L) 9 89 ( CIL

XII:

5 683,

3 1 5a)

( 012)

Le

Caylar

( mar) ( bib)

( Herault)

AR.IS, 2 -4 LAMOUR

probablemente y MAYET,

1 980:

- 1 67

-

sobre nüm.

29

pivote

de

Dressel

( 013)

Toulouse

( Haute-Garonne)

Tolosa ( 013 A ) V ieille-Toulouse ( dat) marca D : 3 5-30 aC ( Pascual 1 ? ) ( mar) - C - D - P ( bib) M . V idal, comunicaciön p ersonal ( 01 3 B ) ( mar) SVA, con H ... V sobre pivote ( bib) en e l Mus e Saint Raymond, Toulouse

( 014)

( 015)

( 016)

Auterive ( Haute-Garonne) ( mar) - F - QES; t al vez QFS - VAS - L VO ( bib) TCHERNIA, 1 971: 4 7 ( L VO); ( QES), 1 28 ( VAS), 1 29 ( F)

Cazeres ( Haute-Garonne) ( yac) pozos f unerarios ( mar) POL ( bib) MANIERE, 1 966: 1 39,

l m.

BOUSCARAS,

X II

( nüm.

S ainte-Foy-la-Grande ( Gironde) ( mar) L VOLTEIL ( bib) VIRCOULON, 1 974: 1 32 y f ig.

( 01 8)

Bordeaux ( Gironde) ( mar) - C , s obre pivote - VAS, sobre pivote ( bib) F . Berthault, comunicaciön

personal

P erigueux ( Dordogne) ( mar) LEZ B ( bib) F . Berthault, comunicaciön

personal

( 01 9)

- 1 68

-

1 17

2 19)

Mas d ' Agenais ( Lot-et-Garonne) ( yac) Ussubium, necröpolis; f osas f unerarias ( dat) anterior a mediados del s iglo I I dC ( mar) - AVE ( ?) ( doble), s obre p ivote - MEVI, en e l cuerpo - R , sobre pivote - RV, sobre pivote ( bib) CADENAT, 1 978: nüms. 7 , 8 , 1 6 y 1 9; 1 982: f igs. 156 y 1 57.1

( 017)

1 974:

CADENAT,

( 020)

Dax ( Landes) ( yac) Aquae Tarbellicae ( mar) A ( mat) Dressel 2 8 ( o Dressel ( bib) WATIER, 1 975: f ig. 2

3 0

? )

( 021)

Lescar ( Pyrenees Atlantiques) ( yac) Beneharnum, campamento militar ( dat) Augusto / Tiberio ( mar) C ( bib) BATS, 1 975: 3 1

( 022)

Saint-Jean-le-Vieux ( Pyrenees Atlantiques) ( yac) Imus Pyrenaeus, mansio y campamento militar ( dat) Tiberio ( mar) L VOLTEIL ( bib) MAYET y TOBIE, 1 982: 1 5

( 023)

Frejus

( Var)

( 023 A ) l ' Argentiere ( dat) Augusto / Claudio ( mar) - ELP ( o EPL) - PHIL ( bib) BRENTCHALOFF y LEQUEMENT, 1 978: ( ELP), y 5 ( fig. 8 ) ( PHIL) ( 023 B ) C los de la Tour ( mar) APO ( bib) CORSI y LIOU, 1 985:

( 024)

segün

Glanum ( Saint-Remy-de-Provence, ( mar) - AD -

( bib)

( 025)

79,

5 )

Brentchaloff

Bouches-du-Rhöne)

- APO - CFL ( = CHL ? ) - CH - CRE - NC - PA con . CR - QC - TH ( o THI) con SOS retro - VE ROLLAND, 1 944: 2 02, y f ig. das sobre pivotes

Windisch ( Suiza) ( yac) Vindonissa ( mar) T . VAL RVF ( bib) CALLENDER, 1 965: nüm. PASCUAL, 1 980: 2 75-76

D .

3 ( fig.

nüms.

3 7

( nüms.

1 743 y f ig. y f ig. 2 nüm.

1 -12),

1 7 1 0

nüm.

to -

5 0,

( 026)

S trasbourg ( Bas-Rhin) ( mar) GEM... con H ILARI ( bib) CALLENDER, 1 965: nüm.

2 95,

y f ig.

2 5

( 027)

X anten ( Renania S eptentrional-Westfalia, ( yac) Vetera, campamento militar ( dat) Vetera I = desde e l 1 3/12 aC Vetera I I = 7 0 dC ( GECHTER, 1 979) ( mar) MON ( o MOM) ( bib) CALLENDER, 1 965: nüm. 1 152

( 028)

Vechten ( Holanda) ( yac) Fectio, campamento militar ( dat) desde 5 aC ( GECHTER, 1 979) ( mar) ACAN con CLAS ( probablemente Dressel ( bib) CIL XIII: 1 0002 ( = CALLENDER, 1 965:

( 029)

( 030)

( 031)

1 .5.

Reze ( Loire Atlantique) ( dat) primera mitad del s iglo I dC ( mar) SR ( S retro) ( doble), sobre el ( bib) PLOUHINEC, 1 966: nüm. 7 0

Roma ( mar)

1 392

b ) V . A.S ( bib) CALLENDER,

1 765a

Guildhall Museum ( mar) V . AS ( bib) CALLENDER,

Oberaden

nüm.

2 -4) nüm.

5 36)

p ivote

a ) PROTI, en e l cuerpo ( bib) CALLENDER, 1 965: nüm.

1 965:

A lemania)

( Londres) 1 965:

nüm.

1 765a

7 4

E l nfora de base plana m s representativa de l as producciones catalanas muestra una d ifusiön bastante l imitada ( cf. mapa n ( im. 8 ). Con todo, no s e nos escapa que una de l as causas de ello puede s er l a d ificultad i nherente a l a i dentificaciön misma de un recipiente de fondo piano. Por un l ado, debido a que e stos t ipos de envases cat alanes no son muy conocidos, y , por el otro, l a t endencia a c lasificarlos dentro del mundo de l a cerämica comün, toda vez que un nfora de base plana no encaja demasiado bien en l as concepciones que normalmente s e tienen de e stos recip ientes.

- 1 70

-

*

0

e l I 1 -

e 4 +

. / '

0

7 4

*

o f

t os im mA i mm in%

l a Oberaden

1 -

e l +

9

C 0 *

- 1 71

-

i g

Difusiön de

c v i

• C MVSS N EP

m i m meAm a i mm i

La f uente bäsica de i nformaciön son l as estampillas. Las Oberaden 7 4 anepigrafas son, pues, m s dificilmente i dentificables. Con todo, observamos una c ierta a sociaciön del t ipo con l as P ascual 1 , dando l a impresiön que a menudo se t ransportaban juntas. S i e sto f uera verdad, s e s ituarlan ms b ien durante l a primera mitad del reinado de Augusto. De hecho, la totalidad de los hallazgos datados pertenecen a e stos decenios. Ademäs de l as e stampillas ( por ahora, l a prueba m s s egura de que disponemos), las hemos i ncluido en base a l a t ipologia. S i e stän enteras, s u adscripciön resulta relativamente f äcil, y s i s e trata sölo de fragmentos ( es decir, de l abios), los hemos c lasificados a partir, bäsicamente, de l a doble moldura.

( 001)

Ruscino ( can) ( mar) ( bib)

( 002)

( Pyrenees

Orientales)

2 änforas PHILODAWIS; probablemente CLAUSTRES, 1 961: f ig. 1 1

V ivios ( Herault) ( mar) ( SEX D )OMIT(I) ( bib) LAMOUR y MAYET,

1 980:

nüm.

PHILODAMVS

3 7

( 003)

Enserune ( Herault) ( dat) Augusto ( mar) C inco Oberaden 7 4 enteras estampilladas PHILODAMVS con 4 punzones diferentes, y encontradas en el mismo contexto que una Pascual 1 estampillada M PORCI ( bib) JANNORAY, 1 955: l äm. LIII ( num. 1 ); LAMOUR y MAYET, 1 981: nüms. 84-89

( 004)

Cebazan ( Herault) ( mar) SEX. DO( MITI) ( bib) LAMOUR y MAYET,

( 005)

( 006)

( 007)

1 980:

Magalas ( Herault) ( mar) PHILODAMVS ( bib) CLAVEL, 1 970:

4 42

Aqde ( Herault) ( yac) s ubmarino ( bib) GALLET, 1 961:

f ig.

nüm.

1 9.14

B aziege ( Haute-Garonne) ( yac) prospecciön ( dat) segunda mitad del s iglo ( mat) Pascual 1 y Dressel 2 -4

- 1 72

3 6

-

I aC ( mencionadas

como Dres-

( bib)

( 008)

sei 2 8 ? ) LABROUSSE,

V ieille-Toulouse

1 976:

4 72

( Haute-Garonne)

Tolosa ( 008 A ) ( yac) fanum: pozos funerarios nums. 3 0-31, 3 7 y 6 3 ( can) 7 piezas ( minimo) ( mar) - ANDRONICVS ( PF63) - . ..DM... ( punteada); tai vez PHILODAMVS - . ..IC... ( planta pedis) ( bib) VIDAL y MAGNOL, 1 983: nüms. 1 88 y 2 11 ( 008 B ) ( yac) häbitat nüm. 4 ( dat) amortizado a l principio de l a era ( mar) PHILODAMVS, 3 veces ( mat) 1 Pascual 1 , estampillada M PORCI ( bib) LABROUSSE, 1 976: 4 84; MAYET y TOBIE, 1 982: VIDAL y MAGNOL, 1 983: nüms. F-6, C-3, C-a-81

( 009)

Rodez

9 ;

( Aveyron)

Segodunum ( 009 A ) ( yac) rue Villaret ( dat) principios del Imperio ( mar) SEX DOMITI ( bib) LABROUSSE, 1 976: 4 63 ( 009 B ) ( yac) rue Abbe ( dat) August ( mar) ( bib)

Besson

SEX DOMITI, en nfora LABROUSSE, 1 978: 3 94

indicada

coma Dressel

1

( 009 C ) ( mar) SEX DOMITI ( bib) CALLENDER, 1 965: n ( im. 1 602 a ; este autor no parece i ndicar explicitamente que esta e stampilla se encuentre sobre nfora. La referencia dada es: C IL, X III: 1 0005, 1 1 a , donde Dressel l a i ndica s obre dolium.)

( 010)

Saint-Jean-de-Castex / Vic-Fesenzac ( Gers) ( yac) pozo f unerario ( dat) ü ltimo decenio antes de l a era ( can) 1 cuello ( ?) con l a resina en el interior ( mat) Pascual 1 e stampillada M PORCI ( bib) CANTET, 1 975: f ig. 3 .15

- 1 73

-

( 011)

( 012)

( 013)

( 014)

( 015)

Mas d ' Agenais ( Lot-et-Garonne) ( yac) necröpolis, f osa nüm. 1 2 ( dat) principios de l a s egunda mitad del s iglo ( bib) CADENAT, 1 982: 1 51 y 1 55, y f ig. 1 61, 3

Dax ( Landes) ( yac) Aquae Tarbellicae ( can) 2 f ondos de D ressel 2 8 ( mat) p ivote e stampillado A ( bib) WATIER, 1 975: 1 64

Coutances ( Manche) ( can) 1 l abio ( ?) ( bib) DENIAUX, 1 980:

2 1,

Carpentras ( Vaucluse) ( mar) SEX DOMITI ( bib) CALLENDER, 1 965:

Vaison

o 3 0

nüm.

nüm,

1 0,

1 602

( =

Oberaden

y f ig.

( CIL

I I

X II:

I dC

7 4)

8

5 683,

7 7)

( Vaucluse)

( 015 A ) ( mar) SEX DOMITI s obre e l cuello del tura, entera, probablemente sea ( bib) SAUTEL, 1 926: nüm. 1 293

nfora, cuya de 6 1 cm

a l-

( 015 B ) excavaciones a l norte de l a Catedral ( mar) C MVSSIDI tal v ez s obre Oberaden 7 4 ( bib) AMAR y LIOU, 1 984: 1 82, nüm. 2 34

( 016)

L audun ( Gard) ( mar) PHILODA... ( bib) CALLENDER,

1 965:

nüm.

1 325

b

( 017)

Saint-Paulien / Le Puy ( Haute-Loire) ( mar) SEX DOMITI ( bib) CALLENDER, 1 965: nüm. 1 602 b . E l mismo problema que para Carpentras. S IMONET ( 1 976: 1 . 5m. 1 h ) l a publica s obre nfora no i dentificada, a ugüstea o anterior

( 018)

Lyon ( Rhöne) ( yac) rue de l a Muette. Barrio ( dat) Augusto ( can) varias ( mar) SEX DOMITI ( bib) BOUCHER, 1 971: 4 83

i ndustrial

( 01 9)

( 020)

( 021)

F i ery ( Yonne) ( mar) SEX DOM ( bib) CALLENDER, 1 965: nüm. 1 602 c . que para Carpentras y Le Puy

El

Hofheim ( Hessen, Alemania) ( yac) campamento militar ( dat) de C laudio a Vespasiano, antes del ( bib) RITTERLING, 1 913: f ig. 7 6.1 ( forma

Neuss ( yac) ( dat) ( mar) ( bib)

mismo problema

8 3 dC 7 7)

( Renania Septentrional-Westfalia, Alemania) Novaesium, campamento militar 1 6-11 aC; desde e l 9 aC, s egün M . Gechter - SEX DOMITI, 2 e jemplares - C . FOVRI VEGAS y BRUCKNER, 1 975: l m. 2 8.1 4; GECHTER, 1 979: 6 1, y f igs. 2 8, 1 -3

( 022)

X anten ( Renania Septentrional-Westfalia, ( yac) Vetera, campamento militar ( dat) I : desde el 1 3-12 aC; I I: 7 0 dC ( mar) incision: PXXXVI/CXIS ( bib) LOESCHCKE, 1 940: 7 8

( 023)

Oberaden ( Renania Septentrional-Westfalia, Alemania) ( yac) campamento militar ( dat) 1 2 aC - 9 dC ( can) 2 änforas ( mar) - MAESCELS - SEX.D ( bib) LOESCHCKE, 1 940: 7 6-80, y l m. 1 9, 1 ( forma 7 4)

( 024)

Haltern ( Renania Septentrional-Westfalia, Alemania) ( yac) campamento militar ( dat) 5 aC - 9 dC ( mar) ( C) MVSSID(I) NE(P) ( bib) LOESCHCKE, 1 909: 2 55, l äm. 3 7.3 ( forma 4 8); CALLENDER, 1 965: nüm. 3 99, f ig. 6 .1

( 025)

Basel ( yac) ( mar) ( bib)

( 026)

( Suiza) campamento militar SEXDOMITI CALLENDER, 1 965: nüm.

1 602,

f igs.

Nyon ( Suiza) ( yac) colonia Iulia Equestris ( dat) fundada hacia e l 5 0 ( ?) ( mar) SEX DOMITI ( bib) PELICHET, 1 946; CALLENDER, 1 965: Schupbach, comunicaciön personal

- 1 75

-

Alemania)

1 7.7

y 1 9.23

nüm.

1 602;

S .

( 027)

Lugano ( Suiza) ( mar) SEX DOMITI ( bib) CALLENDER,

1 965:

nüm.

1 602

( 028)

Alcudia ( Mallorca) ( yac) colonia Pollentia. C alle porticada ( dat) Augusto ( ?) ( bib) VEGAS, 1 973: 1 39-41

( 029)

Ventimiglia ( Italia) ( yac) Albintimilium ( dat) estrato IV: 1 5-90 dC ( can) 2 cuellos ( bib) LAMBOGLIA, 1 950: 4 9 ( fig. 1 6, ( fig. 6 6, nüm. 6 0). Adscripciön pologia, no comprobada.

( 030)

( 031)

( 032)

( 033)

( 034)

Gabii ( bib)

( Italia) VEGAS, 1 968:

Ostia ( yac) ( bib)

t ermas del Nadador PANELLA, 1 970: t ay.

Roma ( mar) ( bib)

4 9,

f ig.

1 8,

XXXIV,

nüm.

1 87

5 51

C MVSSIDI NEP CALLENDER, 1 965: nüm. 3 99 ( CIL XV: phorae non magnae", quizäs Oberaden

3 489): 7 4

E l S aler ( L' Horta, Valencia) ( yac) fondeadero ( can) 1 cuello ( bib) FERNANDEZ I ZQUIERDO, 1 984: 7 5, nüm. 2 76 3 8, l m. 7 .9. Adscripciön en base a l a g ia, no comprobada.

Z aragoza Caesaraugusta

( 035)

nüm.

nüm. 7 7), y 1 26 en base a l a t i-

( yac) ( dat) ( can) ( bib)

C asa P alacio de l os Pardo 2 5/33 - 1 5/12 aC 1 borde BELTRAN LLORIS, 1 979a: 1 2

Bor j a ( yac) ( bib)

( Zaragoza) Bursau BELTRAN LLORIS,

1 979a

" am-

y f ig. t ipolo-

( 036)

T repucö ( Maö, Menorca) ( yac) p rospecciön e n p oblado t alayötico ( mar) PHILODAMVS ( bib) N ICOLAS, e n p rensa: n üm. 2 4

F inalmente, en C atalunya a demgs de l as z onas de p roducciön c itadas en s u l ugar, podemos mencionar l a s iguiente:

( 037)

T arragona ( yac) Tarraco ( mar) P HILODAMVS,

H/ xvi

( bib)

CALLENDER,

1 970:

1 .6.

D ressel

n üm.

s obre 1 965: 3 72 y

c uello,

.

num. 1 78

en

e l

1 325b,

c uerpo, B ELTRAN

g rafito LLORIS,

( H ILODANVS)

7 -11

Los hallazgos de T ivissa, L lafranc, y muy p robablemente d e L loret, i ndican que l as D ressel 7 -11 deben s er i nc orporadas a l mundo de l as ä nforas r omanas c atalanas, y , p ar l o t anto, a l m ismo mundo d e I biza ( RAMON et al., 1 982: 2 233 9) y del P als V alenciano ( ARANEGUI, 1 981: 5 33-34), donde s e f abricaba t ambien e l t ipo ( v ase mapa nüm. 9 ). Una v ez mäs, podemos observar l a koine anförica de l a T arraconense, de l a que t endremos ocasiön de h ablar e n e l ültimo c apitulo. L a r eciente i dentificaciön d e t ipo, de l a que y a h emos h ablado, y l a metödica a similaciön de l os h allazgos ( rel acionando a l t ipo c on un o rigen b etico), han d ada c oma r er esultado q ue, par ahora, l os hallazgos s ean e scasos. Como l as Oberaden 7 4, s u presencia e n e l e je A udeG aronne ( la Lagaste), i ndica que muy probablemente y a s e f abricaban durante l a primera m itad del reinado d e A ugusta, t oda vez que e l mencionado mercado g alo-meridional desaparec e c on e l c ambio de e ra ( RANCOULE, 1 980). S in embargo, a l e ncontrarse e n l a Longarina y l a C hretienne podemos i ndicar que s e f abricö t ambien durante l as primeras decadas de l a e ra. S u a sociaciön e n hornos t arraconenses, a l l ado de l as , D ressel 2 -4, mas q ue c on l as P ascual 1 , s eria e l i ndicio d e una c ronologia m s t ardfa.

( 001)

F os ( Bouches-du-Rhöne) ( yac) f ondeadero ( 001 A ) ( can) 1 c uello ( mar) C MVSSIDI NEP ( bib) L IOU, 1 975: 5 77,

f ig.

8 .1.

la

Dre

0 C • J

z 0 • r I z

r d

— 1 78



( 001 B ) ( can) 1 cuello ( mar) T IBISI ( bib) TCHERNIA, f ig. 8 .2.

1 971:

6 7

y f ig.

1 9;

L IOU,

1 975:

5 77

y

( 002)

Chretienne H ( Var) ( yac) pecio de D ressel 2 -4 de l a Tarraconense ( dat) 0 -25 dC ( can) 1 n fora, f ormando parte de l as provisiones ( bib) CORSI y LIOU, 1 985: 9 1-92 y f ig. 7 3

( 003)

L a L agaste ( Aude) ( yac) oppidum-mercado ( dat) Dressel 1 B, cergmica c ampaniana B ( F. 1 y 5 ), y megärica ( bib) RANCOULE, 1 980: 4 5 ( y f ig. 4 6), y 9 8 ( nüm. 8 ). Adscripciön en base a l a t ipologia, no c omprobada.

( 004)

La Longarina ( Ostia) ( yac) depösito ( dat) 0 -12 dC ( can) 3 Dressel 9 ( = Long 1 ), 8 D ressel 1 0 ( = Long ( mat) Pascual 1 , Dressel 2 -4, y f ondo piano ( bib) HESNARD, 1 980: 1 47-48, l m. V , f igs. 1 y 3

( 005)

cemos

( 006)

Pompeya ( dat) anterior a l 7 9 dC ( mar) T IBISI, sobre Dressel 2 -4 o 7 -11 ( bib) TCHERNIA, 1 971: 6 5; TCHERNIA, 1 979:

En cuanto a l as ä reas l as marcas ampuritanas:

de

f abricaciön,

9 2

t an

2 )

y f ig.41.

sölo

cono-

Ampurias ( L'Escala, Baix Empordä) ( yac) Emporiae ( mar) a ) ANTH, t ambign conocida s obre Dressel 2 -4. En e l p ivote. Par nuestra parte l a hemos l ocaliz ado en 2 ocasiones asociada a l a VA ( nüms. 1 049 y 1 101) ( can) 1 0 e jemplares en änforas enteras, 1 1 en e l depösito del Campo V illanueva y l os mencionados par A lmagro ( bib) ALMAGRO, 1 952: nüm. 2 29; NOLLA, 1 9747 5: 1 81-82, 1 91-92, nüms. 1 1, 1 2, 2 3, 2 4, 2 8, 8 4, 8 7, 9 6, 9 8, 1 01, y f ig, 2 3, n ( ims. 1 -3 y 2 4-26 b )

VA

( cf.

ANTH)

1 .7.

Otras

c )

. VA con VENVS; leida VAVE... ( 7) por Nolla. S e trata, con toda probabilidad, de l a nüm. 2 43 de A lmagro: VENVS ( bib) ALMAGRO, 1 952: nüm. 2 43; BELTRAN LLORIS, 1 970: nüm. 4 82; NOLLA, 1 974-75: 1 51, nüm. 9 , y f ig. 2 5 n ( im. 2

d )

VMAI ( ?), en e l p ivote ( bib) ALMAGRO, 1 952: nüm. 2 31; BELTRAN LLORIS, 1 970: n m. 4 80; NOLLA, 1 974-75: 1 92, nüm. 2 1, y f ig. 2 4 nüm. 4

änforas

d e

f ondo p iano

Junto a l as Oberaden 7 4 hemos v isto que otras info r as con l as mismas c aracteristicas s e f abricaban en nuestros alfares. S in embargo, s u t ipologia l as separa de l as Oberaden 7 4, e specialmente e l l abio, que e s s ensiblemente d iferente. S e trata de un recipiente que muy probablemente se puede relacionar con l os homönimos gab s y norteafricanos ( "gauloise" y Dressel 3 0, respectivamente). Por ahora, l a difusiön l a podemos t an s ölo estudiar en base a l a ünica marca detectada: l a MAES CELS.

( 001)

2 .

LOS

Cartago ( yac) quartier Magon. Relleno ( dat) a partir de Augusto o T iberio ( can) 1 nfora ( mar) MAES CELS con CER ( bib) M . Vegas y F . Rakob, comunicaciön personal 7 9/370A)

( nüm.

CONSUMIDORES

Una vez e xaminados los c ircuitos de producciön y d if usiön, nos queda l a ü ltima etapa del proceso: l a de l os destinatarios d el v ino transportado en nuestras gnforas. Como e s l ögico, un mercado que dura m s de un s iglo ha de s er estudiado desde e l punto de l as diferentes transformaciones operadas durante e ste t iempo. Asi, e l primer f actor a tener en cuenta s erä el cronolögico. En s egundo l ugar, y como consecuencia del anter ior, deberiamos s eparar, s iempre que sea posible, los cons umidores s egün l os t ipos de recipientes. Por ültimo, ver e l contexto en e l cual t iene lugar el mercado ( häbitat, necröpolis, pecio). En consecuencia, seguiremos e l orden cronolög ico y , al mismo t iempo, l os t ipos anföricos. La mente

l a

Tarraconense 1 y l a Pascual misma cronologia durante l os

1 t ienen primeros

aproximadaaf los de s u

e xistencia, por l o menos hasta e l c ambio de e ra. M uy probab lemente l o mismo podemos decir de l a Oberaden 7 4, s i b ien s u i ncorporaciön a l mercado f ue m s t ardia. L a d ifusiön de l as P ascual 1 muestra que l a Galia f ue l a p rincipal r eceptora. P artiendo de e ste principio, e l p als vecino e s donde c entraremos nuestra atenciön. A . T chern ia h a r ealizado u n e studio de l as Dressel 1 en l a G alia, del c ual a qui nos i nteresa l a parte dedicada a l os c onsumidores ( TCHERNIA, 1 983: 9 2-95). Atendiendo a que, en p arte, e l v ino c atalän s ubstit uye a l i tälico e n l as D ressel 1 , t enemos un primer i ndicio a cerca de l a posible c lientela. Lögicamente, deberän verse l os c ambios ocurridos e n l a G alia durante e l period ( ) en que l legaba l a P ascual 1 , con unos af ios bastante i mportantes en e l i ntervalo: l os de Augusto. E l abandono paulatino de l a c ivilizaciön de l os oppida gab s, e n beneficio de l os häbitats urbanos ( GOUDINEAU et al., 1 980: 9 5-1 00), debiö i nfluir en l as costumbres de l os i ndigenas, e n c uanto a l a a dopciön progresiva de l os modelos de v ida r omanos. S in embargo, somos conscientes que, s i b ien por un l ado e l f enömeno debe examinarse e n s u conjunto y por e l o tro debe hacerse por r egiones, aqui solament e t rataremos de l os hechos que pueden i nteresar a nuestra problemätica. S i y a hemos dicho que l as P ascual 1 s ubstituyen, e n parte, a l as Dressel 1 , s era pues hacia l os yacimientos con presencia de e stas änforas i tälicas donde d irigiremos n uestra a tenciön. S u distribuciön, s iguiendo a T chernia quien r ecoge l as i nformaciones anterioresnos muestra que l os hallazgos proceden de l os n ücleos galo-romanos, ya s ea d irectamente ( häbitats) ya s ea i ndirectamente ( necröpolis, pozos f unerarios). Otros s e presentan en depösitos y r eaprovechamientos relacionados con l os häbitats, o c omo probables c entros de r edistribuciön regional del contenido a nförico. F inalmente, a lgunos yacimientos eran e stablecimientos milit ares, m inas, y t alleres metalürgicos. S i s ituamos e stos datos en s u c ontexto cronolögico, c entrado en epoca de Augusto, e s precisamente a l principio de s u mandato c uando desaparecen l as Dressel 1 ( TCHERNIA, 1 983: 1 02). Los hallazgos muestran, pues, que una p arte de e ste t räfico f ue c ontemporäneo. Durante e l ü ltimo decenio aC y l os dos o t res s iguientes, l as P ascual ocuparian un l ugar destacado e n e l consumo g ab ode v ino, c ubierto a si mismo por e l i tälico de l as D ressel 2 -4 y e l betico de l as H altern 7 0, e l g riego de Rodas y e l l ocal, que durante e stos a ños a u. g usteos empieza a t ener un crecimiento apreciable ( LAUBENH EIMER, 1 985). En Lyon ( DESBAT, e n p rensa), c iudad muy p ara l a recepciön y redistribuciön del comercio gran p arte del t erritorio gab , durante l os aI : 1 os dC s e r ecibia l os d istintos v inos mencionados. No

- 1 81

-

i mportante p ara una 3 0 aC a 1 0 s erä hasta

ms t arde cuando e l v ino gab os ubstituye e n g ran p arte a l i mportado: en B as-Loyasse, Lyon ( entre e l 6 0 y e l 7 0 dC), e l 6 0% de l as änforas s on g alas ( Idem.: nota 1 4). S i nos t rasladamos a l o tro e xtremo del p als, a l s uroeste, a Toulouse centro v ital del träfico f luvial h asta e l c ambio de e ra-, muy p robablemente l a P ascual 1 e s, j unto a l a Dressel 1 , el n fora mayoritaria durante l os dos ü ltimos decenios del s iglo I ac ( observaciones p ersonales). P or l o t anto, l os dos c entros r eceptores y r edistribuidores mäs i mportantes de l a G alia r egistran un i mportante movimiento de nuestras änforas durante e stos af ios a ugüsteos. No vemos p ues, d iferencias s ensibles e n c uanto a r eceptores del v ino de l as P ascual 1 en r elaciön c on e l de l as D ressel 1 . P ara T chernia ( 1983: 9 2-95), l os c onsumidores del v ino i tälico s erian s obre todo l os i ndigenas g ab s, y t ambien l os e stablecimientos m ineros, l as e lites g alas, y l as l egiones romanas, e stas ü ltimas e n menor c antidad. S in e mbargo, hemos de mencionar l a opiniön de M iddleton ( 1983), s egün e l c ual, l as l egiones romanas ocuparian un l ugar mucho m s destacado q ue e l q ue l es o torga T chernia c on r especto a l consumo del v ino i tälico e n l a Galia. P or l o t anto, l a c uestiön n o e s t an s encilla c omo p udiera p arecer, y n o e stg r esuelta. La arqueologia muestra que una g ran parte de l as P ascual 1 aparecen e n yacimientos g ab s. P ero n os parece t ambien muy f actible que una parte de e ste v ino s e d estinase a l os s oldados r omanos e stablecidos en l a Galia d urante e stos af ios augüsteos: 1 1 l egiones durante l as g uerras c iviles ( Idem.: 7 6). A demäs, hemos de tener en c uenta que u na parte de e ste v ino, una vez l legado a l os c entros de r ecepciön, s e redistribuiria e n l os envases l ocales, o t oneles de madera, q ue n o dejan r estos. En consecuencia, deberemos t ener b ien presentes l as d iferencias r egionales y c ronolögicas. S i e n e l s uroeste l os oppida desaparecian hacia e l c ambio de era, e n e l B ajo V alle d el Rhöne muestran una perduraciön durante e l primer s iglo d e l a era ( FICHES, 1 979) y , por l o t anto, es muy l ögico que e n Toulouse no e ncontremos D ressel 2 -4, mientras q ue e s ms l ögico e ncontrarlas e n L yon, a l menos t eöricamente. E sto e s l o q ue p arecen i ndicar o tros r ecipientes v inarios, c omo l as H altern 7 0 beticas, que muestran c ierta d ifusiön e n e l V alle del Rhöne ( COLLS et a l., 1 977: 3 7, D ESBAT, e n prensa), y no e n T oulouse. S in embargo, B retaf ia y quizäs l a G alia Lugdunensis s e presentan de u na manera d iferente. E l g rado de r omanizaciön, e n comparaciön con e l de l a Narbonense, l a p ervivencia de l as c ostumbres l ocales, y e l papel f undamental de v ia d e p aso hacia e l norte que t uvo e l oeste, i ndican o tro t ipo de r elaciones. L a dataciön m s t ardia que s e l es atribuye a l as P ascual 1 , a si como s u presencia e n l as v illas r omanas ( disponemos d e l os e scasos d atos de G alliou, y a comentados), o c on i nformaciones puntuales ( como

- 1 82

-

Angers), i ndican que nos encontramos bäsicamente con un r eceptor r omano o i ndigena r omanizado, y q ue v ive e n l a c iudad o e n una v illa. P or ü ltimo, l os hallazgos del i nterior ( Rennes, P lelauff) s erian e l r eflejo d e una c ierta penetraciön i nterior, l a cual e staria d irigida en e l mismo s entido. Resumiendo, podemos a divinar l os r asgos bäsicos de e stos destinatarios, a pesar d e q ue d isponemos de d atos desiguales s egün l as r egiones. E n e l s uroeste, l a P ascual 1 p arece s er e l n fora v inaria mayoritaria una vez desaparecida l a D ressel 1 durante l os dos ü ltimos decenios a ntes del c ambio d e era; b äsicamente, l os r eceptores s erian l os i ndigenas gab s. E n e l s ureste, l a pervivencia del h äbitat g ab oi ndicaria que s e destinarian t anto a l os oppida como a l os nücleos urbanos, habitados t anto por r omanos c omo por i ndigenas r omanizados. P or ü ltimo, e n l a m itad norte ( arqueolögicamente, menos conocida) l os destinatarios s erian l os mismos q ue l os a nteriores, S i b ien c on cronologias ms avanzadas Tiberio y despues ( ?)-, c ontando c on q ue una parte del t räfico s e deberia a un comercio d e paso hacia Britannia. E n l a Germania y l a Belgica l os hallazgos ( que, c uando e stän d atados, todos c orresponden a t iempos de A ugusto) s e presentan en dos t ipos de y acimientos: l os c ampos m ilitares ( Neuss, X antem) ( y, por l o t anto, destinados a abastecer a un consumidor militar romano), y e n l as t umbas, e n c alidad de o frendas ( Goeblingen, L ivingen), procedentes i ndirectamente de un medio i ndigena. P or e l momento, l a dataciön m s a vanzada de l as D ressel 2 -4 c on respecto a l as P ascual 1 , a si como l os c ambios o perados e n t iempos d e Augusto, nos obligan a c onsiderar l as posibles d iferencias en cuanto a l os r eceptores de l as D ressel 2 -4. En e fecto, s i p ara l as P ascual 1 consideräbamos como prioritarios l os decenios de A ugusto, hemos v isto que, por e l momento, e l f loruit de l as D ressel 2 -4 s e muestra l igado a l os emperadores de l a d inastia J ulia-Claudia. E n g eneral, e l principal c ambio que ha tenido l ugar e ntre ambos p eriodos e s un mayor g rado de romanizaciön e n l as provincias. E ste f enömeno, que l a arqueologia r efleja ( en p articular, c on r especto a l as d iferencias de h äbitat), podria i mplicar i gualmente un c ambio en r elaciön a l r eceptor de l as D ressel 2 -4; c uestiön que, l ögicamente, deberä r elacionarse t anto a n ivel general e n e l pals donde s e documentan l as ä nforas c omo e n e l c ontexto c oncreto del hallazgo. P ara emitir nuestra h ipotesis nos basamos e n e stos t res f actores: c ronologia, d istribuciön y c ontexto. No obstante, l o que e xponemos no i mplica f orzosamente una s eparaciön r adical e ntre ambos e nvases debida a d iferencias c ronolögicas, y a q ue, como hemos v isto, l a P ascual 1 perdura h asta c asi t odo e l s iglo I d e l a era, y , e n c uanto a l r eceptor, posee una e voluciön propia.

A l e studiar l a d ifusiön d e l a D ressel 2 -4 hemos mencionado que desde principios d e l a e ra, Roma e ra e l principal r eceptor. P or ahora, l os mapas de d istribuciön muestran q ue l os r estantes y acimientos debian t ener una i mportancia s ecundaria. Asi pues, por decirlo e n pocas palabras, l as r eferencias de l os a utores a ntiguos a l v ino c atalän muy probablemente nos describen e l de l as D ressel 2 -4 y l os dolia que l legaban, por v ia l itoral g ala e i tälica y de l as i slas, a l a c apital del I mperio. En e fecto, l a mayoria d e l as c itas s e i nscriben d entro d e l a s egunda m itad del s iglo I ( v ase A nexo 2 ). P linio e l V iejo ( 24 - 7 9 dC) c ita e l v ino l ayetano por s u c antidad, m ientras que a laba a l os t arraconenses y a l os de Lauro por s u f inura. P ara M arcial ( circa 4 0 a l 1 02 dC) e l v ino de l a L aietänia e s de mala c alidad ( I, 2 6.9), refiriendose mäs adelante a l v ino cocido y de poco valor, t ambien de l a m isma procedencia ( VII, 5 3.6). No obstante, e l v ino de Tarraco s ölo l o considera i nferior a l de l a C ampania ( XIII, 1 18) y e s muy apreciado por e l poeta. E sta misma opiniön e s l a de l a S ilio I tälico ( 25 - 1 01 dC) quien probablemente s e b asö e n e l a utor anterior-, d iciendo q ue e l v ino de e sta c iudad s ölo es s uperado por l os del L acio ( Pünica I II, 3 69-70). P ara t erminar, t enemos a l poeta P . Anneo F loro, quien p robablemente v iviö e n t iempos d e A driano y a l que s e l e atribuye un pequef lo poema -Vergelius, orator an poeta-, en c uyo prölogo habla t ambien de Tarraco, d iciendo q ue produce un v ino t an apreciado c omo e l i tälico, c uya c osecha de o tof lo e s comparable a l a de e sta ( II, 2 ). D e e stas i nformaciones, p odemos e xtraer varios e lementos: durante l a s egunda mitad del s iglo I , o a ntes, e n Roma s e conocen tres t ipos de v inos del Conventus Tarraconensis: e l de L aietänia, e l de Tarraco y s u r egiön, y e l de Lauro, a similado a l V alles. E l primero s e c onoce por s u c antidad, m ientras que l os o tros l o s on por s u c alidad. L as opiniones de P linio y de Marcial nos parecen l as mejores, t oda vez q ue quizäs l as d e S ilio I tälico s e b asan en e l s egundo, y de l as de F loro no s abemos gran cosa. S i r elacionamos e stos datos c on l os s uministrados por l a arqueologia, y ms e xactamente con l os pecios de Dressel 2 -4, a lgunos de e llos con v ino contenido e n dolia, no podemos dejar de pensar e n una doble c alidad del v ino contenido e n e stos barcos: en principio, s e podria pensar que e l de l as ä nforas f uera d e c alidad s uperior a l de l os grandes contenedores, aunque debemos a dmitir que podria e xistir t ambien l a posibilidad c ontraria. H asta e l momento, nos f altan a rgumentos para pronunciarnos e n uno u o tro s entido. P or ahora, l a totalidad de l os barcos de l os que s e c onoce e l o rigen venian del B aix L lobregat y del M aresme, e s decir, de l a L aietänia. Ahora b ien, t al v ez e l c ontenido de l os dolia s eria e nvasado e n änforas l ocales a l l legar a Roma y , por l o t anto, s in una i mplicaciön d e menor c alidad. D e hecho, e sta posibilidad ha s ido e xaminada por L aubenheimer

- 1 84

-

a l hablar de l os barcos con c argamentos de D ressel 2 -4 i tälicas y dolia que l legaban a l l itoral gab , s iendo t rasvasado e l c ontenido de l os ü ltimos en änforas galas de p ie p iano ( LAUBENHEIMER, 1 985: 4 00). E n e l l imite s eptentrional, en Britannia, e l c ontext° l as s itüa e n e stablecimientos r urales y oppida ( Knighton, C olchester, H engitsbury H ead), s i b ien l os datos d e q ue d isponemos s on e scasos. P or l o t anto, e n p arte, l os r eceptores s erian t ambien l as l egiones r omanas como p robablemente e s e l c aso de C olchester-, pero t ambien l os i ndigenas. Un s egundo b loque l o constituyen l os paises m editerräneos. L as B aleares, i slas-puente hacia l a P eninsula i tälica, r ecibieron una parte del v ino de l as P ascual 1 , l ocalizadas en c ierta c antidad en Pollentia, e l c ual, por l o t anto, e staba d estinado a l os r omanos. Lo mismo podemos d ecir de Na Guardis, un e stablecimiento costero importante u bicado e n l a m isma i sla d e Mallorca, que r ecibia, t anto de l a c osta c atalana como de I biza, mercancias romanas y p unicas. S u p apel c omo r edistribuidor de p roductos ( GUERRERO, 1 985) nos muestra cömo una parte del v ino i ria h acia o tras d irecciones, a unque hemos d e t ener e n c uenta t ambien a l consumidor l ocal. E n Menorca, l a P ascual 1 e s e scasa, s iendo e n c ambio muy f recuente l a D ressel 2 -4, t al c omo l o muestran l as e stampillas ( NICOLAS, 1 979), p robablemente e l r eflejo de un c ambio e n l as r utas de n avegaciön. S i l as B aleares eran l a e scala i ntermedia, hemos de a cudir a l destinatario d e e stos barcos, q ue por un l ado s ituamos en l a P eninsula i tälica y , por e l otro, en C artago. Y a hemos mencionado l a ausencia de P ascual 1 en l a P eninsula i tälica, destacando s olamente e l depösito de l a Longarina. P or l o t anto, l a c onclusiön q ue podemos s acar e s q ue e l v ino de l a P ascual 1 no s e consumia a lli. C omo s iempre, Roma e s l a e xcepciön, y n o e s nada r epresentativa de l o que s ucedia e n e l r esto del t erritorio. Por l o t anto, e sta e s l a h ipötesis p rovisional q ue podemos emitir. E n c onsecuencia, d ebemos buscar s u destino f inal en o tro l ado, que muy b ien p udiera s er C artago, destino que, a demäs, e s a ccesible t ambien a t raves de o tra r uta: navegando a l o l argo del l itoral h ispänico, donde v arios hallazgos s ubmarinos c orroboran s u presencia. D ebemos mencionar t ambien l a c ronologia mäs avanzada de l os hallazgos, l a c ual pertenece a e poca post-augüstea, y que s e ve reflejada en l os yacimientos del i nterior peninsular ( Caesaraugusta, Celsa), propios del medio r omanizado y que, por l o t anto, nos o frecen una primera i ndicaciön de l a posible c lientela: l os häbitats u rbanos e i ndigenas r omanizados. Resumiendo, l a d inämica del consumo del v ino de l as P ascual 1 h a d e r elacionarse c on l os c ambios operados e n l as provincias e n e l t ranscurso de a lrededor de un s iglo e n que

- 1 85

-

s e c ifra s u e xistencia. S i b ien e n s us i nicios p arece c laro que e n t iempos de A ugusto l os i ndigenas g ab s e ran l os principales c lientes, durante gran p arte del s iglo I dC l as c iudades r omanas del valle del Ebro e ran una c lientela b ien d iferente. P or l o t anto, l a d ataciön y e l contexto s erän muy i mportantes a l a hora de valorar e l h allazgo. V ista en conjunto, y r eferida a s u e poca d e maxima e xpansiön, l a P ascual 1 aparece como t ransportadora de un v ino d estinado a l os i ndigenas y probablemente a l os s oldados, s i b ien a f inales d e Augusto y T iberio l a a pariciön del v ino gabo desplaza e l mercado a l i nterior peninsular y , t al vez, a C artago. La d ifusiön de l as Oberaden 7 4 y de l as T arraconense 1 i ndica que, e n gran parte, s e d ifundieron j unto a l as P ascual 1 . P or l o t anto, en principio, e l c liente podria s er e l m ismo. Ahora b ien, s i s u c ontenido e ra v ino, c abe preguntarse a que obedeceria l a d iversidad de r ecipientes. Por a hora s olamente podemos apuntar h ipötesis, l as c uales e stän relacionadas bäsicamente con d istintas c alidades de v ino e , i ncluso, c on e l v ino c ocido l ayetano ( Marcial, V II, 5 3,6). En c uanto a l a D ressel 2 -4, s i por e l momento l a i nvestigaciön s ubmarina l imita s u ärea de origen a l a L aietänia, l os hallazgos t errestres nos muestran que e l v ino de Tarraco l legaba a l a P eninsula i tälica, coma l o d emuestra l a presencia de l a marca T IBISI e n P ompeya, e l a lfar de l a cual s e encuentra e n l a Aumedina ( Tivissa, R ibera d ' Ebre). Como a cabamos de ver, t al v ez s ea e l t estimonio d e u n v ino de s uperior c alidad, procedente de Tarraco. E n l a Galia, e ste e nvase e s u na muestra poco f recuente ( excepciön hecha del l itoral mediterräneo, e n r uta hacia l a P eninsula i tälica), y u na parte del t räfico s e d irigiria hacia e l t imes, donde desde Augusto l a e ncontramos en H altern. P or o tro l ado, l os h allazgos s ubmarinos del l itoral h ispänico s ef ialarian una r uta hacia e l s ur, l legando t al vez hasta C artago. No obstante, deberemos e xaminar con detalle e l c ontexto del hallazgo. D e e ntrada, e sto e s ms i mportante de l o que parece, s obre t odo s i t enemos e n c uenta l a d iferente s ituaciön e n l a que s e e ncontraban l as provincias una vez operadas l as r eformas de A ugusto. S i en e l G alia parece c laro que e l c onsumidor e ra f undamentalmente e l i ndigena, l a c uestiön no e stä t an c lara para l as D ressel 2 -4, d ebido a l a d isminuciön de hallazgos, r eflejo de una d isminuciön r eal del t räfico en e stos r ecipientes. L a progresiva romanizaciön de l a G alia comporta f undamentalmente un a umento de l a v ida u rbana y l a desapariciön paulatina, s egün l as r egiones, del häbitat r ural i ndigena. Por l o t anto l os h allazgos e n medio urbano ( Narbona, F rejus, Glanum, V ienne) i mplicarian un c onsumidor r omano o g ab or omanizado, m ientras q ue l as d el h äbitat r ural ( Enserune, Mailhac, L es Martys) i ndicarian un c onsumidor

- 1 86

-

i ndigena. T odo e sto a grandes r asgos, y s in c onsiderar l as p recisiones r egionales. P or a hora, f altan d atos, por l o que s ölo podemos mencionar unas c uantas i ndicaciones, e sperando q ue f uturas p ublicaciones c onfirmen o i nvaliden l as h ipötesis e nunciadas. En p rincipio, no hay un predominio d e n inguno d e l os dos t ipos, s i b ien c ontamos c on pocos datos. E n l o r eferente a a usencias, hemos d e destacar l a d e nuestra n fora e n L yon ( DESBAT, e n prensa), donde por e l c ontrario e stä presente l a P ascual 1 . R esulta a sombroso que f alte precisamente en e sta c iudad, s in l ugar a dudas e l n ücleo de c omunicaciones m s i mportante de l a G alia. No e s f äcil pensar que e sta s ituaciön s e deba a p roblemas de i nvestigaciön, t oda vez q ue e n L yon e l c onocimiento anförico e s bastante s atisfactorio. S i r ealmente l a r uta de l as D ressel 2 -4 n o pasaba por L yon, e l panorama en l a m itad norte del pais y e n e l l imes debiera s er e l mismo, c on l o que por ahora l a s ituaciön s e hace ms c ompleja. L a o tra gran r uta de d ifusiön f luvial la del Aude/Garonne- muestra un a specto s emejante, s i b ien p or c ausas diferentes: s i e n Toulouse l a D ressel 2 -4 e stä a usente, l a r azön debe buscarse en l a desapariciön del t räfico c omercial en l a z ona hacia e l c ambio de e ra. E n c onsecuencia, e l vacio de D ressel 2 -4 e n L yon si b ien e n p arte t ai v ez corresponde a u na d isminuciön r eal d el volumen d e comercio, con r especto a l a P ascual 1 -, n o por e llo deja d e s er preocupante. C uestiön que por a hora dejamos p lanteada. Lögicamente, l as pocas ä nforas d e l os c ampos del l imes i mplican a un consumidor militar, m ientras que l as del valle del E bro hasta Conimbriga s e d irigian a l e lemento r omano y r omanizado.

3 .

ASPECTOS C UANTITATIVOS

L as publicaciones r aramente mencionan c antidades. H abitualmente s e r efieren a " muchas", " la mayoria", " algunas", e tc. P or l o t anto, con e stos condicionamientos d e e ntrada e s a rriesgado hacer un c älculo e stimativo p ara poder e valuar e l a lcance r eal del c omercio e n cuestiön. No obstante, h emos i ntentado h acer u na a proximaciön, s iendo conscientes de l a f ragilidad de l os d atos. P or s er l a P ascual 1 un n fora e senciamente g ala, e s hacia e l p ai ls vecino donde d irigiremos l a atenciön. S i s eguimos l os mapas d e d ifusiön, podemos ver q ue destacan por l as c ausas y a mencionadas- a lgunos nücleos: T oulouse, L yon y V ienne, c on una c incuentena de e jemplares c ada una. Q uimper, puerto de l legada, pero t ambien de embarque hacia Britannia, c on una c antidad s emejante. E ntre 1 0 y 2 0 p iezas i dentificables t enemos: P ort-la-Nautique, C auna, S aint-Jean-de-Castex, F iere-la-Riviere, L ectoure, y Angers. S in embargo, hemos de mencionar l as d iferencias e ntre l os

- 1 87

-

contextos fondeadero, häbitat, n ecröpolis-, i mportancia r elativa a c ada uno de e llos.

y d ando

una

E n Neuss, f uera de l a Galia, A . D esbat contabiliza de 2 0 a 5 0 e jemplares, y de 5 a 1 0 e n H altern ( DESBAT, e n prensa). No obstante, y s i t enemos e n c uenta l os pocos hallazgos, Roma p ermanece paradöjicamente a l margen. L o mismo podemos decir con r especto a l r esto de l a P eninsula i tälica, präcticamente desierta, a j uzgar por l a b ibliografia. Los r estantes hallazgos s on d e un mäximo de 1 0 e jemplares. E n t otal, d e 3 00 a 3 50 ä nforas nos p arece una c ifra f actible, de l as cuales unas 2 00 e starian e n t erritorio g ab . L ögicamente, s e e xcluyen i os pecios. Ahora b ien, c abe mencionar l os desequilibrios r egionales. A si, p or e jemplo, e l o este f ranc s ( Bretagne, Normandie, L oire-Atlantique) registra 3 2 y acimientos c on 1 60 h allazgos ( GALLIOU, 1 984: 3 2), m ientras que e n o tras r egiones donde l os mapas d e d ifusiön muestran c laramente s u f recuencia ( el e je A ude/Garonne)-, s e c onstata l a a usencia de datos c uantitativos, a c ausa de l a i nexistencia de corpora de l a r egiön, contrariamente a l o que s ucede c on e l oeste, del que d isponemos de un i nventario de h allazgos ( GALLIOU, 1 982). H emos d icho que l a D ressel 2 -4 e s un recipiente que presenta una d ifusi6n mediterränea, y q ue uno de s us principales l ugares de destino f ue Roma. P or l o t anto, c entraremos n uestra a tenciön e n e l a rco l itoral del Mediterräneo o ccidental. E l mapa nümero 7 nos i ndica que no destacan muchos yacimientos, e xcepto Roma y C artago, l o q ue e n principio confirmaria que nos encontramos ante un c omercio muy e specializado c on d estino a l a c apital del I mperio. E n l a G alia t enemos unos 4 0 yacimientos d e D ressel 2 -4, l a m itad de l os detectados p ara l as P ascual 1 ( MIRO, e n prensa). Muy probablemente, una p arte d e l as D ressel 2 -4 pertenecian a nuestra s erie, p ero l a c onfusiön c on s u homöloga i tälica o de o tros origenes- hace que l a d ifusiön s ea m s l imitada. No obstante, r esulta c urioso q ue G alliou p ublique unos 2 00 hallazgos e n 3 2 l ugares del oeste f rances ( GALLIOU, 1 984: 3 2), a pesar d e q ue no queda muy c laro s i e stä h ablando d e l a variante d e l a T arraconense, o de l a Dressel 2 -4 e n general. En t odo c aso, e sta s ituaciön e s r eflejo del desequilibrio r egional mencionado. t i n primer c älculo d a l a c ifra de unas 5 0 ä nforas p ara l a Galia. P ara Roma y C artago, c antidades s uperiores a l medio c entenar nos p arecen muy f actibles. L as demäs, entre 1 y 1 0 p iezas. E n total, unas 2 00 änforas detectadas. Como antes, e xcluimos l os p ecios. L as c ifras que a cabamos de dar s on puramente i ndicativas y , l ögicamente, no r eflejan e l t räfico r eal. Con t odo, l o que s i nos parece correcto e s l a d isminuciön de l as D ressel 2 -4 r especto a l as P ascual 1 e n l a G alia. L a

- 1 88

-

validez d e l os d atos totales e s mäs problemätica. Resulta d ificil decir c uäl d e l as dos ä nforas principales t uvo mayor d ifusiön. E sto e s todavia ms e vidente s i pensamos que, j untamente con l as D ressel 2 -4, e l v ino s e t ransportaba t ambien e n dolia, m s d ificiles de detectar y c uantificar, e specialmente en R oma, o , d icho de o tra f orma, no p odemos c uantificar e l v ino c atalän l legado a Roma s ölo e n base a l as änforas, s ino q ue deberiamos t ener e n c uenta e l q ue s e t ransportaba en dolia, y que, una vez l legado a O stia, d ebiö d istribuirse en o tros r ecipientes, i ncluso e n D ressel 2 -4 i tälicas. En r esumen, l os datos que acabamos de e xponer s on p uramente i ndicativos y , e n t odo c aso, o frecen unas i nformaciones relativas. S in embargo, deberän e sperarse f uturas i nvestigaciones p ara poder t ener una i dea r eal del t räfico del v ino c atalän.

4 .

C ONCLUSIONES.

4 .1.

L os

LA D INAMICA D EL MERCADO

i nicios

P robablemente, l a D ressel 1 l ayetana f ue e l primer r ecipiente v inario c atalän q ue s e e xportö. S in embargo, l a r eciente i dentificaciön del t ipo ( COMAS et al., en prensa), y s u d ifusiön s eguramente l imitada, nos i mpiden dar ms datos. E n t odo c aso, constituye e l e lemento puente entre l as t eöricas primeras e xportaciones de v ino l ayetano establecidas en b ase a l a i nfraestructura econömica y l as posibilidades r eales de e xportaciön ( a principios del s iglo I aC)-, y l a constataciön a rqueolögica del f enömeno. 0 , d icho de o tra manera, desde principios del s iglo I antes de l a e ra mucho antes de l as e xportaciones de P ascual 1 o de Tarraconense 1 ( hasta a hora, l as i niciadoras de e stas a ctividades)- l a L aietänia y a producla un e xcedente de v ino s uficiente c omo p ara s er e xportado. En c uanto a l as dos f ormas anföricas mencionadas, no t enemos i ndicios p ara s aber c uäl f ue l a primera. Los a lfares nada nos i ndican y , para l a P ascual 1 , hemos de recurrir a l a d ifusiön. P or s u l ado, l a T arraconense 1 e s e specialmente conocida e n Baetulo, donde f ue r ecuperada e n un s ilo de l a c alle P ujol que c ontenia s us f ragmentos, e l c ual f ue abandonado antes d el 3 0 aC. Una dataciön parecida l a proporciona e l mercante d e C ap B ear 3 con l a marca MEVI-, que s e hundiö hacia e l 3 0 aC y que probablemente contenia ambos t ipos. La m isma a sociaciön l a t enemos t ambien e n e l pecio de l as I lles Formigues o de P alamös, de dataciön i nsegura, donde junto a un c argamento mayoritario de T arraconense 1 ( una d e e llas c on l a marca L VOLTEIL)-, h abla una P ascual 1 ( NOLLA, e n prensa). L a marca L VENVLEI s e data e n V ieille-Toulouse e n l os dos ü ltimos decenios a ntes del c ambio de e ra, y r ecordemos que, por a hora, s ölo l a

- 1 89

-

conocemos s obre Tarraconense 1 . Por ü ltimo, e l hallazgo de l a mencionada marca de L VOLTEIL e n e sta misma c iudad l a s itüa entre e l 3 5 y e l 3 0 aC ( FOUET, 1 958: f ig. 7 ). E n e l o tro e xtremo del pals vecino, e n l a rue des F arges de S aint-Romain-en-Gal, s e detectaron 3 l abios de T arraconense 1 , datados entre e l 3 0 y e l 2 0 aC. En c uanto a l as P ascual 1 , s u d ifusiön por l a G alia y a e s constatable a principios de l a s egunda mitad del s iglo I aC, en l as dos grandes r egiones s obre l as que s e articularän l os hallazgos en epoca posterior: + en e l e je Aude/Garonne ( "isthme g aulois"), un c uello d e V ieille-Toulouse, encontrado e n un pozo f unerario amortizado e ntre e l 5 0 y e l 3 0 aC, es e l hallazgo mas antiguo de l os publicados ( FOUET, 1 958). Vale l a pena mencionar l a tendencia a datar en epocas ms bajas ( Augusto) e stos rellenos, c uando o tro e xamen del material de e ste pozo i ndica dataciones ms a ltas ( VIDAL y MAGNOL, 1 983). P or l o t anto, l as P ascual 1 podrian haber l legado a esta z ona meridional gala en l os decenios anteriores a Augusto. Asimismo, s iendo l as änforas greco-itälicas y sobre todo l as Dressel 1 , l as m s habituales e n estos yacimientos ( LABROUSSE, 1 968: 2 17-26)-, c abe l a posibilidad de haberlas confundido con l as i tälicas. + en e l valle del Rhöne, en e l oppidum de l a Vayede ( Bouches du-Rhöne), s e e xhumö un c uerpo d e P ascual.1 c on l a marca H . E l vertedero f ue abandonado entre el 5 5/50 y e l 4 0 aC. E n e l Ermitage ( Gard) f ueron encontrados 3 p ivotes estampillados D , E , y H , c lasificados como Dressel 1 , pero que e n r ealidad son P ascual 1 ( segün confirmaciön oral de B . D edet), y datados a mitad, o e n e l tercer c uarto del s iglo I aC. Por l o que s abemos, e stos son l os documentos conocidos m s antiguos, l o c ual nos autoriza a indicar que a lrededor de l os af ios 4 0 a l 3 0 aC ( y muy probablemente y a desde e l primero de e stos decenios), l as P ascual 1 y l as T arraconense 1 s e comercializaban en e l s ur de l a Galia, t anto en s u vertiente oriental como occidental. L a e scasez de hallazgos nos i mpide decir s i l legaban m s a l norte, o bien s e trataba e fectivamente de l os l imites r eales de s u d ifusiön, durante una primera etapa de t anteo del mercado gab .

4 .2.

Augusto

La e poca a ugüstea e s, s in duda, l a m s importante e n c uanto a t ipos anföricos en c irculaciön ( Dressel 2 -4, D ressel 7 -11, Oberaden 7 4, P ascual 1 , y T arraconense 1 ), y l a mayoria de l os yacimientos datados s on de e stos a f ios. Evidentemente, l a politica e conömica y social del emperador n o f ue a jena a e llo.

Los grandes e jes que a rticulaban l as e xportaciones d el v ino d e l a T arraconense y a e xisten e n e ste p eriodo. A p artir d e l a s egunda m itad d el mandato d e A ugusto, s e producirän c ambios i mportantes e n r elaciön con t ales o rientaciones. E l t räfico a fecta l a t otalidad d e l as provincias o ccidentales: l a G alia, e l l imes, Britannia, l a P eninsula i tälica, C artago, e H ispania. C omo e n e l p eriodo a nterior, l a Galia e s l a p rovincia q ue r ecibiö c on m s i ntensidad n uestras änforas, t anto c omo r eceptor como d esde e l punto de v ista d e l ugar de p aso hacia o tras p rovincias. E l h echo d e que s obresalga del r esto n o s e d ebe s ölo a l a b ibliografia d isponible ( relativamente a bundante c on r especto a o tros p aises), s ino que obedece, p ensamos, a una mayor i mportancia r eal del t räfico. E l mapa d e d istribuciön muestra muy c laramente q ue l a P ascual 1 s e encontraba presente en t odo e l pals, a rticulada preferentemente a lrededor d e l os e jes f luviales. No s e t rata de una progresiön desde C atalunya hacia e l n orte, s ino de l a presencia c oetänea por toda l a G alia. P rogresiön que, s in duda, s e produjo a lgunos decenios a ntes. C on anterioridad, hemos h ablado d el doble papel j ugado p or l a G alia: por u n l ado, c omo r eceptor, y , por e l o tro, c omo l ugar de paso, aprovechando l os e jes f luviales y l as costaS mediterränea y a tläntica para e l t ransporte a o tros p aises. E n cuanto a l primer a specto, puede s er p articularmente i nteresante S i l o r elacionamos c on l a D ressel 1 el n fora mayoritaria e n l a G alia-, y a cerca d e l a c ual y de c uya presencia e n e l p als vecino poseemos una s intesis ( TCHERNIA, 1 983). S u desapariciön acaecida a p rincipios de A ugusto ( Idem.: 1 20)-, coincide con e l momento d e l a m äxima e xpansiön de l as P ascual 1 , d e manera que e s posible pensar que, en parte, l es tomaron e l r elevo. L as ä nforas v inarias g alas aparecieron m s t arde, hacia e l f inal d e Augusto ( LAUBENHEIMER, 1 985). No obstante, hemos de c ontar c on l as a portaciones d e o tros envases i tälicos ( como l a D ressel 2 -4), a unque no parece que ocupasen una posiciön i mportante, t al c omo t endremos o casiön d e c onstatar. A si p ues, e l v ino c atalän s ubstituyö, e n g ran parte, a l i tälico e n g randes a reas d e l a Gallia. E n cuanto a l s egundo a specto, l os e jes A ude/Garonne, R höne, y Loire en e special, l os dos primerosa parecen c laramente d ibujados gracias a l a d ifusiön de nuestras ä nforas. E l primero d e e ilos, y q uizäs t ambien e l d el Loire, s ef iala l a v ia d e paso hacia e l A tläntico y Britannia, m ientras q ue e l d el Rhöne y e l S ahne c onducen a l l imes y , a t raves del Rhin, quizäs a Britannia. P or otro l ado, e l l itoral mediterräneo fundamentalmente, e l g aloh asta N arbona y e l c amino hacia e l " isthme gaulois", c ambiando l a v ia maritima por l a f luvial del A ude, p ara p asar d espues a l G aronne.

- 1 91

-

Sorprende e l hecho de que todos l os pecios de P ascual 1 conocidos no s e encuentren m s a l norte d e N arbona ( LIOU, en prensa), aunque tal vez e sto s ea c asual, ya que para l legar a l Rhin l os barcos debian r ecalar hasta Marsella. P udiera s er i ndicativo que, tal como muestra l a arqueologia, l a v ia del G aronne f ue b astante m s i mportante que l a del Rhöne. S in embargo, tampoco hemos de s ubvalorar e sta ruta maritima m s a llä de Marsella, t oda vez que l as P ascual 1 presentes en l a P eninsula i tälica ( pocas, por ahora) debieron s eguir ademäs de l a ruta de l a i slas- l a del l itoral f ranc s e i tälico. Una vez v isto e l conj unto, pasemos a comentar los hallazgos de l a epoca augüstea. La confirmaciön de l a i mportancia de Narbona como centro redistribuidor de P ascual 1 nos l a da e l hallazgo de dos depösitos de epoca a ugüstea. Estos yacimientos han de verse en relaciön con e l f ondeadero de Port-la-Nautique con numerosos hallazgos-, s i bien, lögicamente, s in dataciön precisa. Las P ascual 1 l as encontramos en l os oppida indigenas ( Enserune, La L agaste), en un vicus ( Bram), y mäs hacia e l i nterior aün- en pozos f unerarios ( Saint-Jean-de-Castex) y en e stablecimientos militares ( Saint-Jean-le-Vieux). Otro centro, t ambien importante consumidor y redistribuidor de v ino c atalän, era Toulouse, desde donde s eria repartido a l os e stablecimientos de l as cercanias. Precisamente, observamos l a mayoria ( CN. LENTVLI AVGVRIS,

es en e l s uroeste de l a z ona donde de l as marcas datables e n e ste periodo I VLI THEOPHIL, M . PORCI, L . VOLTEIL).

+ E je del Rhöne: l os hallazgos m s destacables s on l os del depösito de l a Favorite ( en Lyon), con 1 7 P ascual 1 . L a Lugdunum romana verdadera capital de l a Gallia desde t iempos de Augusto- no podia s er a jena a e ste t räfico. A simismo, l as P ascual 1 desaparecen de l a c iudad hacia e l 1 5 dC, i mportante i ndicio para poder valorar e stas importaciones en l a regiön. Los restantes documentos ( Vaison, Vienne) presentan una c ronologia desconocida y , en general, una densidad menor que en e l e je Aude/Garonne, l o cual nos hace pensar que no f ue t an i mportante como e l anterior. Tal vez e ste träfico ha de verse mgs que para abastecer l as necesidades l ocales- como de paso hacia e l norte. + Otro e je que s e empieza a conocer el tercero- e s e l del Loire, e l cual, en s us i nicios, debe relacionarse con e l anterior, s iguiendo una via terrestre i ntermedia bien conocida ( BONNARD, 1 913, CHEVALIER, 1 975). En c uanto a s u f uncionalidad, muy probablemente s ea l a v ia de a cceso a l Atlgntico ( lease Britannia y Bretaf ia), en una I poca en l a que el " isthme gaulois" perdiö s u i mportancia. S in embargo, l as pocas änforas datables son precisamente de t iempos de Augusto ( Fier ) y de Augusto/Tiberio ( Baugy). Un l ugar i mportante en e ste tränsito f ue Angers, s i bien muy probablemente s us dataciones s on de epoca posterior, i ncluyendo l a primera mitad del s iglo I dC. Tränsito que

- 1 92

-

s e pudo e fectuar e n ambos s entidos, t anto d e m ar desde e l r io, c oma de p enetraciön desde i nterior. M s hacia e l bretön y n ormando, C outances.

norte, s iguiendo e l destaca l a marca

l legada e l mar

a l a l

l itoral a tläntico C N FVL S EC de

S i s eguimos l os c ircuitos comerciales d e l a P ascual 1 e n e poca de A ugusta y l legamos a Britannia receptora de p arte del v ino t ransportado par l a Gallia-, observamos un h echo par a hora p aradöjico: l a f alta de hallazgos datados c orrespondientes a e ste period°, quizäs CG MO reflejo de l a a usencia d e e studios s abre n uestras änforas e n l a i sla. Una r eciente s intesis a cerca del comercio de l as ä nforas romanas e n Britannia ( WILLIAMS, 1 981) s ituaba e n e ste period ( ) nueve y acimientos del s ur d e l a i sla aunque s olamente d e dos s e c onoce l a d ataciön, y s on posteriores a A ugusta-: C leavel P oint ( Tiberio) y B agendom ( del 2 0 a l 5 0 dC) ( Idem.: 1 28-29, y f ig. 7 .2). S in embargo, un t rabajo posterior i ndica que e l momenta ms i mportante s e s itüa c an A ugusta y T iberio, s ef ialando l a f alta de yacimientos c an e stratigrafia ( PEACOCK, 1 984: 3 9). A si pues, pensamos que m s b ien s e t rata d e u na f alta d e i nformaciön, can l o q ue podemos pensar que y a d esde t iempos de Augusta e l v ino c atalän l legö a Britannia. E n e l l imes s ölo conocemos tres y acimientos con h allazgos de epoca a ugüstea: Holsterhausen ( del 1 1 aC a l 1 6 dC) con una p ieza entera ( la primera publicada), Neuss ( Novaesium) can 3 2 f ragmentos de P ascual 1 e n conjunto, y Goeblingen-Nospelt ( Luxemburgo), c an 2 p iezas enteras procedentes de una t umba. P ar l o que s abemos, s on l as (micas r epresentaciones d e P ascual 1 e n l a z ona. E sta e scasez de hallazgos no pensamos que s e c orresponda can l a r ealidad, s ino que p uede s er m s b ien e l r esultado de una f alta de publicaciones, e i ncluso de c onfusiones t ipolögicas; a si, par e jemplo, l as P ascual 1 de N euss habian s ido c lasificadas coma D ressel 1 / Oberaden 7 7 ( VEGAS y BRUCKNER, 1 977: 4 4). La r uta maritima n os muestra que, a unque e l v ino de l as P ascual 1 f ue un producto preferentemente destinado h acia e l continente, l a P eninsula i tälica y C artago no f ueron a jenas a s u c onsumo. Par ü ltimo, hemos de mencionar l a e xistencia de c ierta d ifusiön i nterior p eninsular. S in embargo, s alvo en Roma que, par l o t anto, e s l a e xcepciön-, e l v ino de l as P ascual 1 no l lega a l a P eninsula i tälica e n g randes c antidades. A l menos, e sto e s l o que podemos d educir d e l a e scasez de hallazgos que s e han p roducido h asta a hora. E l ms e spectacular de e llos que p rueba que e l v ino c atalän l legaba a l a c apital del I mperio e s e l del depösito de l a Longarina, donde de un total de 1 81 ä nforas- s e e ncontraron 1 5 P ascual 1 .

S in c ronologia conocida, m encionamos 1 p ieza e ntera del Museo L ateranense ( MANACORDA, 1 977: 1 32), y 2 c uellos del pecio d e T errasini, e n S icilia, j unto a un c argamento d e D ressel 7 -11 y l ingotes de e sta i io. L a e scasa " vocaciön mediterränea" de nuestra nfora s e pone d e manifiesto e n l as B aleares, una de l as v ias de paso obligatorias hacia l a P eninsula i tälica j unto c on l a del c abotaje par l os l itorales g ala e i tälico. E n e fecto, f rente a una c antidad i mportante d e D ressel 2 -4, s ölo podemos mencionar v arios c uellos e n Pollentia y l a marca d e M PORCI de Torralba d 'en S alord ( Menorca) ( la ( m ica presencia s egura e n l a i sla). A demäs, t enemos t ambien e l hallazgo s ubmarino de una P ascual 1 s in c ontexto ( GONZALEZ SERRANO, 1 976). E n e l P als V alenciano d isponemos d e v arios h allazgos s in c ontexto v lido, pero q ue cuanto m s hacia e l s ur s e encuentranmäs d ibujan l a r uta l itoral hacia l as l ocalidades c osteras e i nteriores d e l a P eninsula i berica. Entre V inarös y B enicarlö s e recuperö 1 p ieza c an l a marca C . MVSSIDI NEP, que t al vez deberia s ituarse e n e poca augustea. Los otros hallazgos anepigrafosprovienen d e Benicarlö y del f ondeadero v alenciano de E l S aler. F inalmente, e n C artagena conocemos t ambien t res c uellos d e procedencia s ubmarina. A si p ues, e l l itoral h ispänico n o e s demasiado r ico e n P ascual 1 , l o c ual nos hace pensar q ue t al vez e sta r uta n o debit s er d e l as m s empleadas. L as c iudades romanas del V alle del Ebro c onsumian c ierta c antidad de v ino l ayetano envasado en n uestras P ascual 1 , a juzgar s abre todo par l os hallazgos d e Caesaraugusta: c asa-palacio de l os P ardo ( hasta e l 1 5 a l 1 2 aC); don J aime I , n ümero 3 8 ( principios d e A ugusta) y paseo E chegaray v C aballero ( ( mltimos decenios a ntes d el c ambia d e era y primeros del s iglo s iguiente). Tambien l os c onocemos ( hasta e l 1 0 a l 8 aC) en Celsa la otra c olonia r omanadonde predomina e n aquellos n iveles a ugüsteos s abre l a Dressel 2 -4. P ar ü ltimo, c abe mencionar l os B a f iales de U ncastillo ( quizäs desde antes de l a e ra). C omo t ermino de e sta r uta meridional, q uizäs y a desde A ugusta nuestro v ino l legaba e n poca c antidad a l norte de A frica; en T änger, P onsich documenta r estos que podrian corresponder a nuestro t ipo durante aquellos a f ios. E s posible q ue a lgunas de l as ä nforas q ue componian l os muros l o s ean t ambien, pero c arecemos de pruebas. A si, n o detectamos n inguna e ntre l a c incuentena de änforas depositadas e n e l Museo d e C artago procedentes d e l os yacimientos mencionados, s i b ien no p udimos e xaminar t odo e l material. H emos de dedicar a lgunas p alabras a l a progresiva desapariciön de l a P ascual 1 , q ue s e ve s ubstituida par l a Dressel 2 -4. E n r ealidad, e s e l m ismo f enömeno que s e conoce e n l a P eninsula i tälica c uando, d urante l a p rimera m itad del mandato de A ugusta, desaparecen l as D ressel 1 y s on

- 1 94

-

s ubstituidas En ms t arde. välidas:

por

l as

D ressel

2 -4.

C atalunya, e l hecho Con r especto a s us

s e repitiö a lgunos decenios c ausas, hay varias h ipötesis

+ c ambio de orientaciön del mercado; + l a moda del momenta, que i mponla uno u otro modelo anförico; + una racionalizaciön de l a producciön, toda vez que l a D ressel 2 -4 e s u n r ecipiente mucho m s r entable s i t enemos e n cuenta l a r elaciön peso/capacidad, t al vez como r esultado de o tra organizaciön de l a producciön y del comercio, debida a l os c ambios impulsados por l a a dministraciön d e Augusto; + l as Dressel 2 -4 l levaban un v ino de c alidad d iferente a l d e l as P ascual 1 ; e tc. P ensamos que, por ahora, no podemos decir nada s eguro. L a c uestiön e s que, durante l os primeros decenios de l a era, l a Dressel 2 -4 ya ocupa e l l ugar de l a P ascual 1 e n e l mercado " internacional", quedando r elegada e sta a una posiciön s ecundaria. S in embargo, no tenemos muchos hallazgos de D ressel 2 -4 b ien datados e n aquellos af ios; e n l a G alia: e l t aller metalürgico de L es Martys, una p ieza del G rand R ibaud, y Frejus, con una d ataciön m s amplia ( Augusto / Claudio). D e l os doce pecios d atados, s olamente uno puede s er atribuido a Augusto, y no con una certeza absoluta: e l de D rammont B , de l os primeros a l ias d e l a era ( CORSI y L IOU, 1 985: 7 7). No obstante, e sta f alta de i nformaciön puede s er e n r ealidad un reflejo de l as t imidas primeras exportaciones del t ipo a Roma, donde en l a Longarina ( Ostia) al mismo t iempo q ue l as P ascual 1 - l legaron 1 1 Dressel 2 -4 de l a T arraconense durante e l primer decenio de l a era. Con r especto a l a f alta restantes provincias e l p anorama e s de l a f orma 6 6A ( = D ressel 2 -4) e n nuestra variante. En Hispania, l a del Ebro. Resumiendo, l a ünica s iguiendo e l l itoral g ala e c ierta d ifusiön d entro de l a

de hallazgos, en l as s emejante: 1 0 f ragmentos H altern, posiblemente de e ncontramos e n e l Valle

r uta destacable e s l a de Roma, i tälico, y , e n s egundo t ermino, Tarraconense.

H emos s ef ialado e n s u momenta que l a totalidad de l as Oberaden 7 4 s e datan e n e ste periodo. L a mayor parte de l as atribuciones a e sta f orma s e b asan, m s que e n f ragmentos c lasificables coma t ales, en l as c aracteristicas de a quellas marcas que, hasta a hora, s on consideradas c oma e xclusivas de l a Oberaden 7 4: S EX D OMITI y PHILODAMVS, a demäs de l a de C MVSSIDI NEPOTIS tambien presente e n otros r ecipientes-, pero que e n e sta o casiön e ste e s i dentificable c oma Oberaden 7 4. C uando s e conoce, s u dataciön e s a ugüstea.

e jes

En l a Galia, los hallazgos f luviales mencionados:

s e

concentran

en

l os

dos

+ Aude/Garonne: sobresale Enserune, con 5 e jemplares de l a marca PHILODAMVS hechos con 4 punzones diferentes, y datados en la epoca que aqui tratamos. La misma marca l a encontramos 2 veces en Ruscino, y 3 veces en Magalas y V ieille-Toulouse, con dataciön correspondiente a principios de l a era y encontrada junto a 1 Pascual 1 marcada M PORCI. Por s u l ado, l a S EX DOMITI l a t enemos en V ivios, Cebazan y Rodez a principios del I mperio y con Augusto ( indicada sobre Dressel 1 ). Otros hallazgos epigräficos son l os de Agde, Bazi ge, S aint-Jean-de-Castex ( datada en el ültimo decenio antes de l a era), y Mas d ' Agenais. + Rhöne: l a Carpentras,

marca Vaison,

SEX DOMITI es bastante conocida: Saint-Paulien, Lyon ( en un nivel aug( isteo), y Hery. La PHILODAMVS sölo l a conocemos en Laudun y l a de C MVSS NEP en Vaison. Finalmente, el posible l abio de Coutances, e l cual de confirmarse y conocerse m s hallazgos s emejantesi ntroduciria un comercio de m s l argo alcance.

La continuaciön de l a r uta del valle del Rhöne l a encontramos en Oberaden -de donde t oma e l nombre l a forma-, en un contexto claramente augüsteo, y con l a marca SEX D (OMITI). En el mismo contexto, s e incluye el posible f ragmento de Neuss. De Haltern, proviene l a pieza estampillada ( C) MVSSID(I) NEP y , por l o tanto, incluida en e l period ( ) del 1 1 aC al 1 6 dC. Tambien encontramos l a marca SEX DOMITI en Suiza ( Basel, Nyon y Lugano), coma etapa i ntermedia entre el valle del Rhöne y Alemania. En I talia, P . Baldacci i ndica que l a marca SEX DOMITI s e encuentra en la Cisalpina sobre Dressel 2 8 ( BALDACCI, 1 967-68: 4 3-44, num. 7 9). En S icilia, s egun Purpura ( comunicaciön personal), se encuentra en Tavignana y Ustica. En Albintimilium, en el estrato V ( del 1 5 al 9 0 dC), y , e n Roma, conocemos l a marca de C MVSSIDI NEP. En l a Tarraconense, e xcepto e n los alfares, no es un hallazgo f recuente, a menos que ( como e s probable) en l a bibliografia se haya mezclado con l a cerämica comün. En Baetulo l a documenta M . Comas en e l primer cuarto del s iglo I ( COMAS, 1 985: 2 9). En hallazgo s ubmarino, en e l fondeadero Pollentia, valenciano de E l Saler, y en l as Balears, en quizäs de epoca augüstea. De l a Casa Palacio de l os Pardo, en Caesaraugusta, proviene un borde datado entre e l 2 5/23 y e l 1 5/12 aC, asociado con e l alfar de Tivissa por l a pasta. Finalmente, por l o que respecta a l as otras änforas de p ie piano, hemos de destacar l a pieza estampillada MAES CELS de Cartago ( inedita, comunicaciön personal de M . Vegas) que presenta e l l abio diferente a l as Oberaden 7 4 y , por l o tanto, debe ubicarse dentro de otra t ipologia, al menos en s entido estricto. Tenemos, pues, que otros recipientes de

- 1 96

-

fondo piano f abricados en l a T arraconense p aralelamente a l as Oberaden 7 4.

s e

d ifundirlan

F inalmente, e l i mportante depösito de l a L ongarina i ndica q ue durante e ste primer decenio de l a e raa Roma l legaban muy probablemente l as D ressel 7 -11 y l as T arraconense 1 , s i s on c iertas l as h ipötesis emitidas e n s u l ugar. Resumiendo, durante l a epoca augüstea t enemos en c irculaciön t odos l os t ipos anföricos f abricados en C atalunya, e xcepto l a D ressel 1 l ayetana. En c uanto a l a variedad, e s pues e l period ( ) ms i mportante, e specialmente l os decenios posteriores a l c ambio de era.

4 .3.

L a

dinastia

Julia-Claudia

Entramos e n una e tapa t otalmente d iferente. S i antes predominaba e n e l conjunto del mercado l a Pascual 1 , en e special en l a G alia, ahora observamos que a partir de T iberio l as principales a ctividades s e trasladan a l a c apital del I mperio, donde l lega abundantemente otra nfora: l a Dressel 2 -4, y que e ra transportada en barcos que compartian e l cargamento anförico con dolia. S in embargo, e stos r asgos generales no i mplican l a perdida de i mportancia de l as P ascual 1 en s u conjunto. P arece s er que en Baetulo l a f abricaciön del t ipo s e mantiene durante l a primera mitad de l a c enturia, con t endencia a bajar hacia l a mitad del s iglo ( COMAS, 1 985: 3 0-33). S i esto e s c ierto, decir Baetulo quiere decir en buena p arte- e l Maresme y e l Valles. Por l o t anto, s ignifica que, como minimo, e l envase s e s eguia f abricando. Evidentemente, otra cosa distinta e s s aber s u mercado. D urante l os ü ltimos af los de A ugusto s ucediö un hecho muy i mportante para nuestra t emätica: l a Galia empieza a g enerar unos e xcedentes de vino especialmente en l a Narbonense-, que l lenan l as necesidades de l a poblaciön, haciendo i nnecesarias, en parte, l as importaciones: A spiran ( GENTY y F ICHES,1978), Corneilhan ( LAUBENHEIMER y W IDEMAN, 1 977), Montans ( LEQUEMENT, 1 983) fabrican P ascual 1 , mientras que Velaux ( TCHERNIA y VILLA, 1 977), e l mencionado a lfar de Corneilhan, e i ncluso e l centro del pals, en Crouzilles ( FERDIERE, e n prensa), producen Dressel 2 -4. E sto quiere decir que e l vino c atalän de l as P ascual 1 omnipresente en l a G alia durante l os decenios anterioresya no era tan necesario. Por l o t anto, era obligada l a büsqueda de nuevos c lientes, l os c uales muy probablemente l os habremos de e ncontrar dentro de l a T arraconense, o i ncluso e n l a Lusitania y l a Betica. E ste c ambio e s e vidente en Francia: en e l e je A ude/ G aronne s ölo constatamos unos c uantos hallazgos: B ram ( Augusto/Tiberio), P erigueux y Bordeaux ( Tiberio), L escar

- 1 97

-

( Tiberio), Mas d ' Agenais ( mediados de s iglo), Auterive ( Augusto/Nerön). No obstante, hemos de decir q ue e stas anforas a menudo forman parte de l os rellenos, habiendo l legado a l l ugar quizäs unos af ios antes ( Lescar, A uterive). P or otro l ado, no s e nos puede e scapar que l os oppida-mercado de l a r egiön s e abandonan durante e stos a f ios ( RANCOULE, 1 980: 1 29) y de hecho Toulouse como consecuencia de l a desapariciön del comercio f luvial que habla c ontrolado hasta entonces- c ambia s u economia ( LABROUSSE, 1 968: 5 91). E l e je del Rhöne, que en principio podriamos pensar s e beneficiarla de e ste hecho, no r egistra muchos h allazgos. Por e jemplo en Lyon verdadero " fösil-director" de l a z ona-, l as P ascual 1 hemos visto que desaparecen hacia e l 1 5 dC. No parece, pues, que e stos recipientes continüen l legando, como antes, a l consumidor g ab . S in embargo, hemos de s ef ialar que l as dataciones m s recientes l as s itüan en Bretaf ia: l a v illa de L e Vuzit, hacia e l 3 0 a l 6 0 dC, y Quimper probablemente e l puerto ms i mportante de l a r egiön-, hacia e l 4 0 a l 7 0 dC. Por l o t anto, s i s e encuentran en Bretaf ia, hemos de b uscar e l c amino de paso que una vez desaparecido e l del Aude/Garonne- quiz ädeba s ituarse e n e l Loire; e n e fecto, en Baugy t enemos una necröpolis con ä nforas P ascual 1 datada entre Augusto y T iberio, y Angers casi e n l a desembocadura del r lo- f ue un i mportante p unto de träfico f luvial. H emos visto que s e ha encontrado una decena de piezas, d atables, s in mayores precisiones, en l a primera m itad de l a centuria. Ahora b ien, s i e l Loire tomö al menos e n p arte- e l relevo de l a navegaciön f luvial e n l a Galia, e s evidente que constituye l a continuaciön de l a del Rhöne, l a c ual, c omo hemos v ista, parece que e xperimentö i gualmente una r ecesiön. Por l o t anto, ahora tampoco podemos a firmar nada; s olamente planteamos e sta h ipötesis, que deberä verificarse, o modificarse. Ms a llä de l a Galia, e n Britannia tenemos l os dos unicos hallazgos datados: C leavel P oint ( Tiberio) y B agendom ( del 2 0 a l 5 0 dC) y , por l o t anto, l a dataciön s e ha de admitir con c iertas r eservas. D e confirmarse e sta avanzada dataciön para l as i slas, e sta presencia podria r elacionarse con l as cronologlas parecidas del Loire y de Bretaf ia, y a q ue quizäs e stemos ante l a r uta de d ifusiön o una de e llashacia Britannia. A pesar de todo, con l os pocos hallazgos disponibles, s olamente c abe mencionar e l hecho. Existe l a posibilidad de que e stas ä nforas h ubiesen l legado a l yacimiento donde han s ido e ncontradas a lgün t iempo antes, y , e n definitiva, l a de una l arga amortizaciön del r ecipiente ( lo c ual e s probable, por otro l ado, e n unas t ierras en donde no eran t an f recuentes como en l as mediterräneas). Por l o t anto, mientras no d ispongamos de e studios mencionando e l contexto del hallazgo, continüan e xistiendo dudas con r especto a l a i nterpretaciön de e ste

- 1 98

-

c omercio. Ademäs, como hemos b ibliografla e n e stas ä reas e s u n

s ef ialado, l a e scasez e lemento a c onsiderar.

d e

S i pasamos ahora a l Mediterräneo, i gualmente c onstatamos una f alta d e materiales. E n e l Valle del Ebro, l a P ascual 1 s e e ncuentra todavia en e l t eatro de C aesaraugusta a p rincipios d e T iberio y e n e l yacimiento d el P aseo E chegaray y C aballero h acia e l 3 0/40 y e l 5 0 dC. E sto e n un contexto donde, en t iempos de T iberio, dominan p lenamente l as D ressel 2 -4. La P ascual 1 continuö a pareciendo durante l a c olonia h asta i nicios de Nerön, c on l a marca S ENTRO. F inalmente, debemos mencionar e l probable pecio d e N a Guardis ( Colönia de S ant Jordi, Mallorca), donde n aufragaria una nave e busitana con un material muy h eterogeneo caracteristica h abitual de l os b arcos de a quella procedencia-, compuesto por c erämica de paredes f inas, c omün, y änforas P ascual 1 , Dressel 2 -4 de l a T arraconense, P E-25 y Dressel 7 -11 d e probable f abricaciön i bicenca. E l c onjunto s e data en t iempos de C laudio/Nerön. E ste comercio e s e l d e unas a ctividades de c abotaje, de poco a lcance, y c on mercanclas de d iferentes o rigenes, c entralizadas e n I biza ( Eivissa), y l levadas a l os pequef los e stablecimientos r omanos d e M allorca. E n r esumen, e l t räfico de l as P ascual 1 posta ugüsteas da l a i mpresiön d e haber c ambiado t otalmente d e destinatario. L a G alia d ejö d e s er e l principal c liente q ue h abla s ido e n e l periodo anterior, y l as r utas s eptentrionales s e abrieron h acia otras r egiones: B retaf la y Britannia. Las demäs s e a utoabastecieron y , por l o t anto, una gran parte del t erritorio g ab os irviö ünicamente c omo l ugar de n aso. E l r esto del v ino i rla destinado en g ran p arte a l a c lientela h ispänica. L as c iudades r omanas del V alle del Ebro, s obre todo Caesaraugusta, s eguirlan c onsumiendo e ste v ino que c onocian y ä desde A ugusto-, s i b ien e n menor c antidad q ue e l e nvasado e n l as D ressel 2 -4. Constatamos i gualmente una c ierta presencia e n l as B aleares, donde una c antidad, probablemente e scasa, l legaria a l os n ucleos romanos a t raves a l as n aves i bicencas embarcando e l material de E ivissa o de o tros puntos de l as B aleares. Muy probablemente, nos e ncontramos c erca del f inal de l as e xportaciones de v ino envasado e n P ascual 1 . Baetulo en donde s iempre domina por e ncima d e l as D ressel 2 -4-, por a hora e s e l c aso ü nico, a f alta d e i nformaciones s obre l os a lfares o c entros d e d istribuciön. P or l o t anto, no s abemos h asta que punto r epresenta a lgo e xcepcional o habitual, d icho de otra f orma, s i l as P ascual 1 s e f abricaban e n Baetulo ( es decir, en e l M aresme y e l Valles) c omo reflejo de l a d istribuciön del mercado, o b ien s i c ontinuaban produciendose e n l as d iversas a reas l ayetanas, g erundenses y t arraconenses del period° a nterior. S in duda, l os d ecenios que c omentamos s on i mportantes e n c uanto a l a d ifusiön d e l as D ressel

- 1 99

-

l os mäs 2 -4. L a

arqueologia, y m s e xactamente l a i nvestigaciön s ubmarina, nos muestra muy c laramente e ste f enömeno: 1 3 p ecios, d istribuidos entre l a c osta mediterränea balear, f rancesa, i taliana y corsa, datados entre c erca del 1 5 y e l 4 0-50 dC. A l a l ista recientemente publicada ( CORSI y LIOU, 1 985) s olamente e l de Drammont B e s anterior, y quedan por datar l os de L es Fourmigues y B ar , y P etit Congloue. Observamos l a a grupaciön en dos c onjuntos ( Idem.: 1 67): + hacia e l 1 5/20 y e l 2 5 Chretienne H y Perduto 1 ;

dC:

P lanier

1 ,

S ud

Lavezzi

3 ,

+ entre e l 4 0 y e l 5 0 dC: C avallo 1 , E st-Perduto, Grand Rouveau, D iano Marina, I le-Rousse y Cala Vellana. Q uizäs P etit Congloue. Poseemos, pues, una s ecuencia relativamente b ien datada. No t enemos n inguna noticia a cerca de e stas e xportaciones ms a llä de mediados de s iglo. Una d e las ventajas de l os yacimientos s ubmarinos e s s u precisiön cronol6gica, pues cuando e s posible datarlosi ndican muy c laramente e l momento e n que f ueron l levadas a c abo estas actividades, contrariamente a l o que a menudo ocurre en l os yacimientos t errestres, donde, como hemos v isto, s e producen reutilizaciones. Por l o t anto, l os mandatos de T iberio a Nerön vieron desarrollar e ste t räfico. Nos i nteresa destacar un s egundo hecho: t res de e stos barcos ( Diano M arina, I le-Rousse y P etit C ongloue) l levaban un cargamento mixto, compuesto por D ressel 2 -4 de l a T arraconense y, mäs e xactamente, l ayetanas- y dolia. Los t res s e s itüan en e l s egundo g rupo, de dataciön ms avanzada, y , por l o t anto, i ndicarian una c ierta e voluciön del t räfico en c uesti6n. ( Idem.: 1 68.) Este hecho debe r elacionarse con l os t res pecios conocidos con e l mismo c argamento, s i b ien, e n e ste caso, l as Dressel 2 -4 eran de l a Campania: Ladispoli ( norte de Roma), Grand R ibaud D ( Hyeres) y l a Garoupe ( Antibes). Ademäs, l os dolia de cuatro de e stos s eis barcos e staban marcados C . P IRANI, muy probablemente l igados a l a c iudad de M inturnes ( Campania) ( Idem.: 1 69-70). As pues, l os C . Pirani f abricarian l os dolia y , quizäs, l os barcos e n l os cuales s e t ransportaba e l vino, en un c ircuito que i nteresaba l a P eninsula i tälica, l a Galia y l a T arraconense. Los dolia s e l lenarian t ambien de vino, con l o que nos encontramos ante unos b arcos-cisterna i tälicos, e specializados en e l comercio vinario, de c aräcter t rilateral: a Roma l levaban v ino de l a Tarraconense y de l a G alia ( änforas g alas e n e l P etit Congloue), mientras que l o mismo s e hacia con e l v ino c ampaniano en c ircuit° i nverso. La e xistencia del mencionado e studio de conjunto nos d ispensa de e xtendernos mäs, por l o que aqui nos l imitaremos a ver s ölo l o que m s nos i nteresa p ara nuestro p rop6sito .

- 2 00

-

E videntemente, e ste e s e l f enömeno m s i nteresante: e l par que l as D ressel 2 -4 s e d iriglan a Roma. L a ubicaciön de l os pecios mencionados r epresenta e l c amino utilizado, e l c ual s egula e l l itoral gala e i tälico o b ien l as i slas ( Baleares y e strecho de Bonifacio). S u abundancia e n e l l itoral g ala e s p uramente c asual o , mejor d icho, debida a u n c onocimiento y d esarrollo mayores de l a i nvestigaciön s ubmarina e n Francia. P ar otro l ado, l a gran c antidad de marcas nos i nforman de l os l ugares de procedencia de l as naves ( Idem., 1 65-66), y que p odrian presentar c ierta r elaciön c an l a c ronologia: + D rammont B , S ud L avezzi 3 , C hretienne H , P erduto 1 , D iana M arina: C an P edrerol y C an T intorer ( Baix L lobregat). E xcepto e l ü ltimo, todos l os demäs pecios s e s itüan e n e l p rimer p eriodo m encionado: del 1 5/20 a l 2 5 dC. + C avallo 1 , G rand Rouveau, I le-Rousse: ( Maresme). S egundo periodo: entre e l 4 0 y e l

Torre L lauder 5 0 dC.

S i e stos i ndicios s on g eneralizables, e s posible observar c ierta evoluciön e n c uanto a l as z onas de producciön ( primero, e l B aix L lobregat, y , despues, e l M aresme), c an u n p rimer i ndicio p ara l a c ronologia de l as d iferentes c omarcas l ayetanas. S in embargo, en l a G alia l a d iferenciaciön c ontinental de l as Dressel 2 -4 e s l imitada. A l h ablar del e je A ude/Garonne hemos observado l a desapariciön de l as P ascual 1 , l o que hemos r elacionado c an l os c ambios s urgidos en l as r egiones de Toulouse y de Bordeaux can l as t ransformaciones e conömicas e xperimentadas paulatinamente desde e l c ambia de e ra. A st, T oulouse contrariamente a s u f unciön r eceptora y r edistribuidora, primero de v ino i tälico y , d espues, d e c atalän-, e n e l A lto I mperio destaca por s u e conomia a gricola ( LABROUSSE, 1 968: 5 91). Unida a e ste hecho s e puede considerar l a posibilidad de q ue e l c omercio anförico post-augüsteo e n l a r egiön s e deba una vez desaparecida l a i nfraestructura que l o p ermitia- a l a i mposibilidad d e l levarlo a c abo. Can t odo, coma e s l ögico, l a r elaciön c ausa/efecto e s i mprecisa, y nos r esulta d ificil e stablecer c uäl f ue l a que precediö a l a o tra. D e todas maneras, l a p resencia de D ressel 2 -4 e n e l e je Aude/Garonne s igue s iendo, c oma en t iempos d e Augusta, muy e scasa. E n c oncreto, no d isponemos d e n inguna Dressel 2 -4 d e l a T arraconense e n l a G alia datada en e stos decenios. I ndudablemente, s e t rata de un problema de f alta d e i nformaciön, pero r epresenta t ambien l a e xpresiön de s u a usencia r eal. E n c onsecuencia, s ölo podemos mencionar t oda u na s erie d e marcas hasta a hora, e l a rgumento m s c laro e n f avor del o rigen d e l a T arraconense- s in dataciön y que s ölo s e e ncuentran e n n uestro r ecipiente y e n c ontextos

cronolögicos s emejantes. A pesar de l a desapariciön del mercado de Aude/Garonne, Narbona s igue ocupando una posiciön destacada, s eguramente como r eflejo de un comercio d e paso que s e dirigia h acia e l norte: L VOLTEIL, MCN, QVA. L o m ismo podemos decir de l os oppida del L anguedoc/Roussillon como Mailhac ( VOLTEILI), Enserune ( TRO... M), L attes ( MCN)-, quizäs i ncluso l igeramente anteriores a l periodo que c onsideramos, y q ue, c omo Narbona, verian pasar l os b arcos que s e d irigian hacia l as t ierras i tälicas. E n e l e je del Rhöne y del c entro de l a G alia t enemos unas cuantas p iezas en Glanum, C halon-sur-Sa ne, C hateaumeuillant y , e specialmente, en Vienne ( Saint-Romain-en-Gal), donde s e encuentra durante l a ü ltima f ase ( del 1 5 a l 2 0 dC) y L yon, donde e s f rancamente r ara ( Bas-Loyasse, del 6 0 a l 7 0 dC): s olo 3 de un t otal d e 2 60 änforas v inarias. S i hablamos d el Rhöne, podemos preguntarnos p or e l destino f inal de l as ä nforas. I ndependientemente de un consumo l ocal ciertamente menguado por e l v ino propio-, l as D ressel 2 -4 s e d irigian a l l imes, a si, Vindonissa forma 5 91-, de f inales de A ugusto a f ines del s iglo, N yon, c irca del 4 0 a l 9 0 dC ( ?), V idy, Hofheim ( forma 7 3), de C laudio a Vespasiano y , ms a l e ste, Vindobona. C abe decir que q ueda por confirmar que t odas e stas p iezas s ean r ealmente d e l a T arraconense, y a que l as hemos incluido e n f unciön de l os metodos matemäticos d e L . Farif ias y A . H esnard. D e t odas f ormas, l os hallazgos s on e scasos. S i a l comienzo de e ste apartado hemos d icho q ue l as Dressel 2 -4 i ban a Roma, ahora hemos de i ntentar ver c uäl e s s u presencia r eal e n l a c apital del I mperio. Una decena v ienen del Castro P retorio ( por l o que s on anteriores a l 6 0 dC) y otra docena n o t ienen contexto. En L uni, e l p ivote marcado QVA/SAB i lustra l a r uta l itoral del t räfico hacia 4 0-50. Las de Pompeya, H erculano y Ostia s on probablemente posteriores, y s erän mencionadas despues. Evidentemente, e sta e scasez no s e corresponde con l a realidad. No p uede s er a jeno e l hecho de que una parte del vino s e l levaria en dolia, s iendo l ueqo transportado e n r ecipientes l ocales. En mucha menor e scala, e l mercado i nterior del Valle del Ebro s iguiö e xistiendo. E n t iempos de T iberio, abundaba en Caesaraugusta. E n g eneral, y como c ontinuaciön n atural de l a v ia del Ebro, durante l a primera mitad del s iglo s e encontraba tambien e n P amplona, C ascante, V iana y I ulobriga. T al vez e stamos ante l a apertura de una n ueva r uta hacia e l Atläntico por e l C antäbrico, de l a que carecemos de i nformaciön, pero que podemos s ugerir. Lögicamente, una parte del v ino s e dedicaba a l c onsumo l ocal o r egional. E l problema consiste e n l a dataciön de l os n iveles de l as v illas a lto imperiales c atalanas. Por e jemplo, l a e ncontramos e n V iladecans, con una amplia cronologia ( SOLIAS, 1 983: 7 2), en Baetulo hacia e l 4 0 dC ( COMAS, 1 985: 3 4), o en Ampurias durante t odo e l s iglo I de l a e ra ( NOLLA, 1 974: 1 90-91), y Roses ( MARTIN et

- 2 02

-

al., 1 979: s abemos.

2 38).

C ronologlas

que

no

af iaden

nada

a l o q ue

y a

Resumiendo, parece probado que estos decenios r epresentaron l a profusiön de l a Dressel 2 -4, y que c onstituyö un t ipo de comercio muy concreto y e specializado. C omparado c on Roma a pesar de l a f alta de i nformaciön-, pensamos que l as d emäs provincias permanecen en una posiciön s ecundaria. A l i gual que l a P ascual 1 , l a Oberaden 7 4 quizäs e xperimenta un descenso ( o, por l o menos, e sto e s l o q ue registra l a arqueologia). No obstante, ante todo c abe d ecir que hemos considerado a l as Oberaden 7 4 e stampilladas S EX DOMITI y PHILODAMVS como augüsteas estudiändolas como t ales-, s i b ien e s c ierto que a lgunas pudieran s er de e poca posterior. Asl, s i bien todas l as datadas s e s itüan en t iempos de Augusto, e llo no i mplica f orzosamente que l a t otalidad de l as p iezas asl marcadas pertenezcan al m ismo periodo. La Laietänia nos ofrece pocos datos. Como e s t önica general, l os a lfares no nos s irven a e fectos de dataciön. En Baetulo, t enemos un l abio que t al vez s ea de nuestro t ipoe n un context° que va desde mediados del s iglo I a l ü ltimo cuarto del mismo ( COMAS, 1 985: 4 0-41 y f ig. 2 0.7), a demäs de 5 f ragmentos s in e stratigrafia ( Idem.: 8 4-85). C iertamente, s i no s e d ispone d e marcas, r esulta d ificil s u adscripciön a l a T arraconense o a cualquiera de l as demäs z onas que f abricaban t ipos s emejantes de f ondo p iano, m s o menos a similables a l a n uestra ( dejando de l ado l as galas y l as Dressel 3 0) y que e n general s e c lasifican como Dressel 2 8, pero que s erä conveniente i ndividualizar. ( Para un r esumen de l a f orma, cf. Z EVI, 1 966: 2 25-26, BELTRAN LLORIS, 1 970: 4 97-502.) En cuanto a l a d ifusiön, ademäs de l as marcas, t enemos t ambien p iezas a similables a nuestra Oberaden 7 4, por e j emplo, un cuello de Hofheim ( Claudio/Vespasiano) ( forma 7 7), y otro c uello e n e l estrato I V ( entre e l 1 5 y e l 9 0 dC) de Albintimilium.

4 .4.

E l

f inal

de

l as

e xportaciones

En un s entido amplio, en e l period ( ) anterior hemos i ncluido e l mandato d e Nerön. E l period° presente i rä, p ues, grosso modo , desde principios de l a s egunda mitad d el s iglo I en adelante, s in que podamos precisar s us l imites posteri ores. L a P ascual 1 e stä presente en Baetulo durante todo e l periodo, s i b ien e n menor c antidad que durante l a primera mitad, viendose s ubstituida en gran parte pero s in desplazarla totalmente ( COMAS, 1 985: 1 56)- por l a D ressel 2 -4 s ölo a f ines de l a centuria. Ms e xactamente, l a

- 2 03

-

encontramos, durante l a s egunda mitad, en e l J ardi davant V iver ( häbitat) ( Idem.: 3 3); en e l ü ltimo cuarto, e n e l P ati Rectoral d e S anta Maria ( Idem.: 4 0); a f ines del s iglo y principios del s iglo I I, en l a Torre Vella ( Idem.: 3 6-38) e n un r elleno; e i ncluso, e n un estrato de f ines del s iglo I I y mediados del I II, en e l häbitat de l a calle d el T emple ( Idem.: 4 3), s i b ien con material mucho m s antiguo, del s iglo I aC. Por ü ltimo, e n otro e strato del t ercer c uarto del s iglo I I epoca de abandono d e l a casa-, encontramos un l abio ( Idem.: 4 3-44). E sta l arga duraciön podria e xplicarse de dos modos: por un l ado, e l n fora s eguia f abricändose, o b ien, por e l otro, s e trata de material residual ( pues, por l o que s abemos, e s l a f echa m s moderna). E n c uanto a s u d ifusiön, p ara l as P ascual 1 conocemos e l depösito de l a plaza T enerias, de Z aragoza, c uyo material e stratigräfico s e s itüa a principios de l os F lavios, con lo que e s l a f echa m s moderna en Caesaraugusta ( BELTRAN LLORIS, 1 982: 3 25), s i b ien debe puntualizarse que e ste autor considera q ue e l conjunto de änforas del y acimiento e s amortizado y , por l o t anto, p ueden s er anteriores. No conocemos ningün t ipo de material de l as demäs provincias. Asi pues, l a i mpresiön general e s que l a P ascual 1 , por l o menos en cuanto a s u e xportaci6n e xterior a l a T arraconense, ha c esado t otalmente. S u presencia e n Baetulo puede s er e l i ndice de u n consumo l ocal o regional. D e t odas formas a pesar de s u e xhumaciön en n iveles correspondientes a l s iglo I Ipensamos que e s muy i mprobable q ue s e continuase f abricando. P or l o t anto, a nuestro modo d e ver, s e trata de material amortizado. La s oluciön s e encuentra muy probablemente e n l os n iveles de e ste period° d e l as v illas romanas c atalanas, de l as que tenemos muy poca i nformaciön y , por l o t anto, l a c uestiön queda abierta. Por l o que r especta a l a D ressel 2 -4, y a hemos v isto que e l conjunto de pecios m s modernos s e s itüa a lrededor del 4 0 a l 5 0 dc; no conocemos n inguno m s a llä d e mediados de l a centuria. Como s iempre, t al vez s e trate de d efectos de i nvestigaciön, y l a dataciön c onocida hasta a hora s ea puramente casual, o b ien estos m ismos datos los podamos generalizar y deducir de e llos que e l träfico de D ressel 2 -4 hacia l a P eninsula i tälica cesö durante l a s egunda mitad del s iglo. L as conclusiones s ölo l as podemos emitir c on l os datos de que d isponemos y , h asta que l as f uturas i nvestigaciones modifiquen e l actual e stado de l a cuestiön, pensamos q ue e l momento ms i mportante de l as e xportaciones ha pasado. E sta e tapa r epresentaria e l descenso paulatino del t räfico, s in que e sto i mplicase que c esase t otalmente, c ese que muy probablemente no s e produciria hasta e l f inal del s iglo. E sto e s l o que s e puede deducir de l os hallazgos que veremos a c ontinuaciön.

- 2 04

-

P rimeramente, e xaminaremos l os d atos proporcionados por l os l ugares d e producciön. C omo y a hemos mencionado, e l ünico a lfar b ien d atado e s e l d e L lafranc, e l c ual segün Nolla- e xistiö a l menos hasta l a s egunda m itad del s iglo I II ( NOLLA, 1 982: 1 81-82). S in embargo, conocemos o tros t ipos anföricos f abricados e n e l a lfar ( asimilables a l a D ressel 3 0 y l a D ressel 7 -11), c uyas c ronologias, i ncluso r elativas, s on desconocidas. P or o tro l ado, s e cocian t ambien o tros materiales no anföricos. Antes hemos d icho que en Baetulo l a D ressel 2 -4 empieza a dominar s obre l a P ascual 1 a f ines d e s iglo. E n e l P ati R ectoral s e e ncuentra presente desde mediados d e s iglo y f ines del m ismo e n dos e stratos d iferentes ( COMAS, 1 985: 4 0), ambos c on presencia de material de e poca anterior. D e un c onducto de l a c alle F luviä n ümero 7 3, r ellenado e n e poca f lavia probablemente, e l ü ltimo c uarto del s iglo I dC-, proceden f ragmentos de P ascual 1 y de una probable D ressel 2 -4. D e l a T orre V ella en un conjunto que f ormaba parte de un e strato d e r elleno- s e e xhumaron 2 9 f ragmentos de D ressel 2 -4. E l e strato s e data entre f ines del s iglo I y principios del I I ( Idem.: 3 6-37). F inalmente, en e l e strato 2 ( fines del s iglo I I o despues) de una c asa con material a nterior, ubicada en l a calle del T emple, junto a P ascual 1 s e encontraron D ressel 2 -4. Resumiendo, pensamos que en Baetulo no tenemos bastantes d atos v älidos para poder s ituar e l termino ante quem, toda v ez que l os materiales proceden präcticamente en s u t otalidad de e stratos de r elleno. C abe l a posibilidad de que al i gual que l as P ascual 1 l as Dressel 2 -4 de l a c iudad s e h ayan f abricado a lgunos decenios antes, y q ue e n aquellos momentos s e encontrasen f uera de u so. J .M. Nolla otorgö una c ronologia avanzada a l as D ressel 2 -4 de Ampurias, d iciendo que s e mantuvieron en u so hasta f ines del s iglo I I ( NOLLA, 1 974-75: 1 90-91). U na posiciön i dentica f ue l a que mantuvo este mismo a utor para Roses y Gerunda, deduciendo que, como minima, en C atalunya s e continue f abricando hasta f ines del s iglo I I ( MARTIN et al., 1 979: 2 38). S in embargo, no parece aparecer en l os n iveles modernos del f oro ampuritano, r ecientemente e xcavado ( AQUILUE et al., 1 984: 1 98). En e l mismo contexto, s e podria i ncluir l a p ieza de l a Boatella, necröpolis valenciana de f ines del s iglo I I e i nicios del I II, y que t al vez f ormaria parte de materiales r esiduales, c omo e s f recuente en l os e nterramientos ( FERNANDEZ I ZQUIERDO, 1 984: 2 6, f ig. 8 nüm. 3 2). A unque no s e p recisa e l o rigen, por e l d ibujo y l a descripciön de l a pasta podria s er d e l a T arraconense. En c uanto a l a d ifusiön f uera de l a provincia, carecemos d e pecios datados en e stos a f los. No d isponemos, pues, de l as precisas dataciones que p ueden proporcionar e stos y acimientos s ubmarinos. T chernia y Z evi y a i ndicaron que l a P eninsula i tälica d e l a e poca f lavia t odavia l a

- 2 05

-

conocia ( TCHERNIA y Z EVI, 1 972: 5 5). E n un trabaj o posterior, A . T chernia s itüa l a desapariciön de l a f orma, en general, y en particular en Ostia, baj o T rajano ( TCHERNIA, 1 980: 3 06-07). Hemos s ef ialado que, en l os af ios 1 60-180, en O stia de un 2 a un 3 % de D ressel 2 -4 h ispänicas ( lo c ual, t al vez e quivale a decir de l a T arraconense), s i b ien con l a presencia de material r esidual, como Dressel 1 ( la c ual, s in n ingün genero de dudas, ya no s e f abricaba). E n Roma, durante l os af ios posteriores a Nerön, hemos mencionado t oda una s erie de yacimientos ( Palatino, Crypta B albi, Meta S udans), en l os c uales s e encuentra presente e n porcentajes que oscilan entre e l 1 y el 4 %, y que l legan hasta e l af io 1 40.

e xistfa

S i b ien e stas i nformaciones podrian i ndicar que l a D ressel 2 -4 h ispanica que, como ya hemos apuntado, s uponemos que equivale a decir de l a T arraconense, pues no t enemos noticias de l a presencia de l a D ressel 2 -4 d e l a B etica en Roma- l legaba a Roma durante l a primera mitad del s iglo I I, hemos de hacer constar dos hechos q ue se contraponen con e sta h ip aesis. En primer l ugar, en l a totalidad de los y acimientos mencionados s e e xhumaron otras änforas c laramente r esiduales ( en especial, Dressel 1 y L amboglia 2 ). En s egundo l ugar, no t enemos muy c laro que e s l o que l os a utores e ntienden por Dressel 2 -4 hispänica ( dado e l caso de que, en e fecto, s ean de e ste origen). E n concreto, s i s e refieren a l as d e l a T arraconense, pensamos que l a ünica variedad de pasta c laramente i dentificable e s l a l ayetana y , por l o t anto, e ste es el origen que s e l es debe atribuir. E n cualquier c aso pero e specialmente en e ste- nos parece muy c onveniente l a v isiön d irecta del material, por lo que s era necesario e sperar s u publicaciön, t oda vez que no t enemos ms i nformaciön. Los demäs hallazgos i tälicos ( Pompeya, H erculano) s e i ncluyen dentro de l a problemätica que comentamos, pero no af iaden nada nuevo a l o que ya s abemos. E n cualquier caso, parece l ögico s ituarlas en l os af ios i nmediatamente anteriores a l 7 9 dC. F inalmente, material anförico precisiones ( RILEY,

en C artago durante e l 1 976: 1 11).

representan s iglo I ,

e l s in

1 ,6% del mayores

Los hallazgos f recuentes de material residual en rellenos de yacimientos-clave ( Baetulo, Roma) deben i nvitar a l a prudencia. S i b ien e s c ierto que t enemos un buen conjunto de Dressel 2 -4 datadas en contextos de e stos a f ios, no e s menos c ierto q ue e n muchos de e llos l os materiales muy b ien pudieran haber e stado f uera de u so. E n realidad, quizä l a verdad s ea s alom6nica: u na parte de l as D ressel 2 -4 l legaron a s u l ugar de destino algunos af ios antes de l o que i ndica e l contexto, m ientras que e n otros l legaron a partir

- 2 06

-

de l a s egunda m itad A hora b ien, e n e ste c uenta e l l ugar.

de l a centuria, ültimo c aso nos

o i ncluso ms t arde. i nteresarla t ener en

E n e fecto, no es l o mismo encontrar Dressel 2 -4 en Ampurias en epoca f lavia, por e jemplo, que hacerlo en Roma. E l primer caso i ndicarla un consumo l ocal o regional p erfectamente f actible, m ientras q ue e l s egundo s ignificarla que continuaba habiendo una producciön importante que hacia posible l a exportaciön a l arga distancia, cosa que, por ahora, no consideramos demostrada. L a i mpresiön general e s que nos encontramos ante una e tapa de decadencia, sobre todo s i l a comparamos con t iempos anteriores. La arqueologla de l as P ascual 1 y de l as Dressel 2 -4 parece i ndicar que ambas se difundian en ämbitos m s l imitados q ue antes, en e l marco de un comercio de a lcance l ocal o regional, dentro de l a T arraconense bäsicamente. Quiz äpuntos e xcepcionales como Roma y , t al vez, C artagos egulan recibiendo una parte de e ste v ino. Ahora b ien, l legados a e ste punto, nos i nteresa p lantear otra hipötesis: l a posible s ubstituciön de l as P ascual 1 y de l as D ressel 2 -4 por otro r ecipiente, e l c ual a un no habria s ido i dentificado. D icho de otra manera, nos i nteresa s aber s i e l vino catalän de aquellos af ios no ha s ido detectado todavia. S i d irigimos nuestra atenciön a l a G alia, vemos que justamente a f ines del s iglo I y durante e l s iglo I I- s e producen änforas de base plana en cantidades importantes, en e special l as del t ipo " Gauloise 4 " ( LAUBENHEIMER, 1 985: 3 859 2). P or l o tanto, podemos preguntarnos s i las formas de S anta Maria de l es F eixes o de L lafranc no r epresentan l as e xportaciones vinarias catalanas de f ines del s iglo I y todo e l s iguiente. En realidad, hemos visto que l a T arraconense forma parte de l a koine vinaria del Mediterräneo occidental, f abricando r ecipientes s emejantes a l os i tälicos o gab s. En consecuencia, s i en l a Galia parece probado que ( desaparecidas l as P ascual 1 y l as Dressel 2 -4) continuaba realizändose este comercio las c uales, como hemos s ef ialado, s e f abricaban t ambien en l a Galia-, podemos pensar que en C atalunya ocurria l o mismo. En realidad, este mismo problema ya s e l o p lanteö A . Tchernia a propösito del v ino i tälico, e specialmente e l c ampaniano. E l e xplicarla

hecho, s egün e ste de t res maneras:

autor

( TCHERNIA,

1 980:

3 07),

s e

+ a l i gual que l as Dressel 2 -4 hablan s ubstituido a l as D ressel 1 , a s u vez f ueron s ubstituidas por o tro t ipo a nförico que aün no ha s ido i dentificado; + l as q ue

änforas v inarias no dejarla r estos

f ueron s ubstituidas arqueolögicos;

- 2 07

-

por

o tro

e nvase

+ l as änforas habrian v ino c esö.

desaparecido,

porque e l

comercio d e

S iguiendo l as f uentes l iterarias, T chernia c oncluyö i ndicando q ue e l c omercio de v ino i tälico d e l os s iglos I y I I no d isminuyö. A l no disponer de n ingün argumento q ue p ermita s uponer e l u so de t oneles e n a quellos a f los, l a conclusiön f ue que l as änforas v inarias i tälicas no habian s ido i dentificadas. Q uizä en C atalunya nos e ncontramos c on e l mismo f enömeno, pero a d iferencia de l o que ocurre e n l a P eninsula i tälicaa unque para l a T arraconense l as f uentes e scritas s e muestran mucho m s parcas, t al vez s u e studio en profundidad p ueda deparar s orpresas. Lo que s i parece s eguro, a unque l os datos s ean e scasos, e s q ue l a L aietänia no dejö d e f abricar ä nforas e n epoca bajo-imperial y posterior algunos i ndicios ( alfares de L a S alut y S ant Boi) permiten s ustentar e sta s uposiciön-, a unque e n c antidades muy i nferiores. ( Otra cosa e s s aber s u contenido y s u u so: l ocal o p ara s u e xportaciön.) E n e fecto, a f ines del s iglo I I y principios del I II l as producciones anföricas de l a T arraconense l legan a ocupar e l 7 % del mercado l ocal ( KEAY, 1 984: 4 01). F inalmente, s e impone una ü ltima reflexiön. E n e l s iglo I I o d espues, e l v ino de nuestro Conventus pudo v erse a compaf lado o s ubstituido- par e l v alenciano y , par l o t anto, administrativamente m s relacionado can e l Conventus de Caesaraugusta, o i ncluso ya en t ierras a licantinas- con e l de Carthago Nova, en definitiva, de l a H ispania Tarraconensis. Como hemos tenido ocasiön de ver, no f altan datos arqueolögicos q ue apunten e n e ste s entido. A e ste r especto, i ntuimos que el t rabajo que compete a n uestros c olegas valencianos- n o va a f altarles en af los venideros.

V I.

LAS MARCAS

Un capitulo muy importante de l a i nformaciön anförica l o constituye e l e studio de l as marcas. E l grueso de l a documentaciön proviene bäsicamente de l as e stampillas i mpresas antes d e l a c occiön. L a principal c aracteristica de l as änforas de l a T arraconense a l as que podemos a f iadir l as valencianase s l a ubicaciön de l as e stampillas, que a menudo e stän sobre e l pivote, aunque a veces s e encuentran s obre e l c uello. E sta ü ltima posiciön e s l a m s habitual en otros recipientes anföricos, que, por lo tanto, a l a hora de buscarles l a procedencia Si l a marca no e s conocida- en principio s erian menos valiosos. En consecuencia, de entrada podemos decir q ue un s ello s ituado en un p ivote habitualmente, de f orma ms o menos cönica- cuenta con muchas posibilidades de haber s alido de un a lfar de l a Tarraconense. Con todo, l a regla no es absoluta; conocemos e jemplos de D ressel 2 -4 i tälicas que l levaban tambien e stampillas en e sta parte del cuerpo: por e jemplo, el t ipo 8 de l as Dressel 2 -4 de Pompeya ( PANELLA y FANO, 1 977: 1 61-62). E stas apreciaciones l as habremos de completar, pues, con l a descripciön de l a pasta. Como regla general, l as P ascual 1 cuando l as e stampillas constaban de m s de dos l etrass e marcaban en e l l abio, i ndicando a veces un nombre completo, mientras que l as de una o dos l etras s e s ituaban en e l p ivote, s iendo bastante f recuentes l as del primer t ipo. L as Dressel 2 -4 e stän e stampilladas mayoritariamente en e l p ivote, y con c ierta f recuencia consisten en marcas dobles ( e incluso t riples), compuestas habitualmente por un mäximo de c inco l etras; l as s ituadas en e l l abio s on mäs escasas. En c onjunto, predominan l as marcas s obre e l Asi, en l a L aietänia e l 8 6% de l as estudiadas por R . s e encuentran en e sta posiciön ( PASCUAL, 1 977: 7 0).

p ivote. P ascual

No obstante, de entrada hemos de decir que s ölo una minima parte del material s e marcaba. En e fecto, en una escombrera de a lfar cualquiera s e puede observar que l os p ivotes e stampillados s on minoritarios. I ncluso en a lgunos a lfares de l os que t enemos una i nformaciön detallada ( como e l de L lafranc o e l de L loret) no s e conoce ninguna marca. P or l o tanto, l as conclusiones se basan ünicamente en una parte de l as änforas f abricadas. Asimismo, podemos mencionar t ambien l a proporciön de Dressel 2 -4 de l a T arraconense observada en l os pecios ( CORSI y LIOU, 1 985): en e l P etit Congloue, e l 1 0,5%; en e l de Les Fourmigues, e l 2 1%; en e l Grand Rouveau, e l 4 4%; e n S ud Lavezzi 3 , aproximadamente l a mitad; y , e n l a C hretienne

- 2 09

-

H , e l 6 2,5%. P or l o t anto, l os e jemplares e stampillados de l os p ecios r aramente s uperan l a m itad d e l as p iezas. S in embargo, d isponemos d e unas t rescientas marcas cuya r elaciön s e detalla e n e l i ndice c orrespondiente-, q ue proporcionan i nformaciön muy v aliosa s obre l a economia y l a s ociedad de nuestro Conventus durante l os a r ias t ardo-republicanos y a lto imperiales. E n l as p äginas q ue s iguen, e studiaremos l as m s representativas, prescindiendo de a quellas q ue aun s iendo l a m ayoriae stän i ntegradas s ölo por l etras y no f orman nombres, por l o que nada aportan. C omo e s habitual, l as v eremos c lasificadas por t ipos anföricos. A continuaciön, s eguirän a lgunas observaciones s obre l os grafitos y l as i nscripciones p intadas, c ompletgndose a si e l presente c apitulo.

1 .

E STAMPILLAS

E l nücleo de l o e xpuesto e n l as päginas s iguientes proviene de n uestro t rabajo acerca d e l a e pigrafia a nförica catalana ( MIRO, e n prensa a ), en e l c ual s e recogen l as marcas mgs r epresentativas e stampilladas s obre l a P ascual 1 y l a D ressel 2 -4. Aqui hemos a f iadido l as observadas e n l os demgs t ipos, c onservando s in a lterar l as c onclusiones. En l a e xposiciön que s igue, i ndicaremos e l nombre del p ersonaje, prescindiendo de l os nexos e ntre l as l etras y de l as v ariantes que o frezca l a marca considerada. E n primer l ugar ( I), mencionamos e l nombre del p ersonaje conocido a partir d e otras f uentes ( bäsicamente, l a e pigrafia)- y que ae p uede a similar a l r epresentado e n l a e stampilla, s in que necesariamente haya una r elaciön d irecta entre e l personaje y l a e stampilla e n c uestiön. E n s egundo l ugar ( II), f igura una compilaciön d e l as i nscripciones que s e r efieren a l mismo nombre ( o q ue p ueden e star r elacionadas c on e l), normalmente procedentes de C atalunya.

1 .1.

T arraconense

3 ,

nüm.

1

C .

IVNIVS

4 ,

L lavaneres ( PASCUAL, 1 981a: NOLLA, e n prensa). S in dataciön.

( I)

( Anexo

1 o L aietana

5 8) 2 41,

y f igs.

1 2.6

y 1 3.

- C . I unius: e dil en e l 7 5, c uestor e n e l 7 4 ( R.E.: 1 5). - C . I unius S ilanus, C .f.: cönsul del 1 7 aC ( P.I.R., I : n üm. 5 43). - C . I unius M .n. S ilanus: cönsul del 1 0 dC ( GORDON, 1 958-65, I : n üm. 3 7).

- 2 10

-

- C . App. Iunius Silanus: l a Tarraconense en e l BALIL, 1 964a: 2 3).

cönsul del 2 8 dC, 4 2 dC ( P.I.R., I :

l egado de nüm. 5 41,

E l nombre e s frecuente en territorios de habla osca: l a central ( Campania, Hirpini), l a meridional ( Apulia), l a de los Volscii y l a del Lacio ( en especial, entre l os Praenestini ( CONWAY, 1 897: n ( ims. 3 4, 1 55, 1 61, 2 57, 3 07 y 3 08). I I)

Los Iunii S ilani eran pues, bien conocidos en l a Tarraconense, con relaciones con Ampurias ( cf. infra) desde f ines del s iglo I I. E l que m s s e adapta a l a marca es el cönsul del 1 7. - Ampurias: i nscripciön dedicada quizäs a M . Iunius Silanus, pretor en l a C iterior, y propretor el 1 12 ( AQUILUE et al., 1 984: 1 28-29). - Tarraco: 1 1 Iunii, uno de eilos sevir ( R.I.T.: nüms. 1 95, 2 02, 2 87, 3 46, 4 20 sevir-, 5 34, 6 08, 6 09, y 9 33). - Sigarra ( Eis Prats del Rei): Iunia Severina ( I.R.C., I : nüm. 2 2). - P acs ( Penedes): Iunio Eutycheti e Iunia Euthycia, posterior a l a s egunda mitad del s iglo I I ( I.R.C., I : nüm. 1 1).

Excepto l a de Ampurias, l as demäs son posteriores a l a epoca que nos i nteresa. La mayoria debian s er l ibertos o descendientes de l ibertos de algün Iunius.

Q .

MEVIVS

( Anexo

3 ,

nüms.

8 1-82)

Baetulo ( COMAS, 1 985: nüms. 2 9 y 4 0), hacia e l 3 0 aC, Ampurias ( ALMAGRO, 1 952: nüm. 2 10), C astell de l a Fosca ( Palamös) ( Idem.: nüm. 2 09), Cap Bear ( Pyrenees Orientales) ( LIOU, 1 985: 5 48, nota 1 2) ( entre e l 5 0 y e l 2 5 aC), Grand Bassin ( Herault) ( SOLIER, 1 981: fig. 2 0.1 3), Vieille-Toulouse ( inedito, R . Lequement y M . V idal, comunicaciön personal), Ussubium ( Lot-en-Garonne) ( CADENAT, 1 978: nüm. 1 6), y Ruscino ( CLAUSTRES, 1 961: nüm. 1 022). S e encuentra t ambien s obre Pascual 1 .

I )

- Frecuente entre los Volscii, menos f recuente en l a Campania, Latium, Samnium y los Frentani ( CONWAY, 1 897: nüms. 1 55, 1 88, 1 98, 2 57 y 3 08). En l a Narbonense, sölo s e conoce en Narbona ( GAYRAUD, 1 981: 4 33). Varios Mevii en

C .

MVCIVS

( Anexo

Baetulo

3 ,

nüm.

( COMAS,

P .I.R.,

I :

nüms.

4 20-14.

84) 1 985:

f ig.

- 2 11

-

5 7.1 3),

antes del

3 0

aC.

I )

A relacionar

con

l os Mucii

Scaevolae:

- C . ( Mucius) Scaevola: XVvir s acris faciundis en e l 3 1 aC ( P.I.R., I : nüm. 1 4, GORDON, 1 958-65, I : n m. 1 95), probablemente el mismo que c ita Wiseman ( 1 971, apendice I II: 1 95), C .f.Q.n. ( XVvir sacris faciundis en e l 1 7 aC ? ) como poseedor de propiedades en Reate ( Sabinia). U n Mucius Scaevola participö en l as campaf ias de Octavio en I liria e l af io 3 5 ( Apiano, I llyr.: 2 0) ( P.I.R., I : nüm. 1 3), quiz äe l mismo. E l gentilicio Muciae y Muucio s e encuentra en l a Galia C isalpina ( C.I.L., V : 7 430, 7 749), C . Muccius en Roma ( C.I.L., VI: 2 2613), Muuci en e l Praeneste ( Latium) ( C.I.L., XIV: 2 879) ( SCHULZE, 1 933: 1 94). E s f recuente en e l Latium en l a forma Mucius ( CONWAY, 1 897: 3 08). I I)

- Tarraco: P . Mucius ( F) Scaevola. I nscripciön republicana, quizäs el patronus de l a ciudad ( = P . Mucius Scaevola), pontifex bet, en e l 7 3 y 6 9, s enador en e l 7 3, 6 9 y 6 0 ( P.I.R., I : nüm. 1 8 ? ). En e l c aso de haber s ido el patronus de l a capital, probablemente t endria propiedades en l a regiön.

El mencionado

SEX.

que m s en primer

STAT(IVS

? )

se adapta l ugar.

( Anexo

3 ,

nüm.

a nuestra

cronologla

es

el

1 51)

Esta l ectura no e s del todo s egura, pero l a consideramos como mäs probable que l a de Statilius. Conocida en Ampurias ( ALMAGRO, 1 952: n m. 2 27, NOLLA, en prensa).

I )

I I)

l a

- Sex. Statius: comerciante, gobernador de C ilicia e l af io 5 1 ( Cicerön, Ad. Att.: V , 2 1.1 0, VI, 1 ). Rechazö e l cargo de prefecto que l e p idiö Pompeyo ( R.E.: 2 215). - Statius: s amnita, de origen no senatorial, f ue senador despues del 8 7, y proscrito en e l af io 4 3, a s us 8 0 af ios ( Apiano, B . C.: 4 .25) ( R.E.: 1 , WISEMAN, 1 971: nüm. 4 14). E l nombre Statius es corriente en e l territorio osco central ( Campania, Hirpini), en el de l os Umbrios y en el Picenum ( CONWAY, 1 897: nüms. 1 55, 1 61, 3 72, y 3 75). Se encuentra t ambign en Narbona y otros l ugares de l a provincia ( GAYRAUD, 1 981: 4 40). - Tarraco: - Statia Felicissima, s iglo I II dC ( ?) ( R.I.T.: nüm. 2 32). - L . Statius Maximus, s iglos I I-III dC ( ?) ( R.I.T.: num. 4 60). . - I luro: Statia L .f. Lucula ( I.R. C., I : num. 1 07). En principio, Tarraconense, s i

no s e ve ninguna relaciön estrecha con b ien s u presencia en epoca a ugüstea

- 2 12

-

podria indicar una preexistencia. No deja de s er curioso que e l ünico Statius con e l praenomen Sextus encaja bastante b ien dentro de nuestro periodo.

L .

VENVLEIVS

( Anexo

3 ,

nüm.

1 65)

Conocida 8 veces en Ampurias ( ALMAGRO, 1 952: f i lms. 2 15, 2 16, 2 47; AQUILUE et al., 1 984: 1 54 y 1 59; NOLLA, en prensa), quizäs una de e llas de epoca de August( ); Cap de Creus ( NOLLA, en prensa); V ieille-Toulouse ( LABROUSSE, 1 976: 4 84), ültimos decenios del s iglo I aC; Agen ( Lot-et-Garonne) ( CALLENDER, 1 965: nüm. 9 77). I )

- Venuleius: - IIIvir ( capital ? ) en el 8 2, probablemente senador ( R.E.: 2 ; W ISEMAN, 1 971: nüm. 4 75). - legado en e l 4 5-43 ( R.E.: 4 ). - s egün C icerön ( Ad. Fam.: XII, 3 07), del af io 4 3, l ugarteniente de C . Calvisius Cabinus, junto con Latinus y Horatius, mediante los cuales Calvisius querla gobernar A frica durante s u ausencia - L . Venuleius Montanus Apronianus, de f ines del s iglo I dC ( R.E.: 9 ), y L . Venuleius Asclepiades, del s iglo I -II dC ( SOLIN, 1 982: 3 56).

La epigrafia s itüa e l gentilicio en Etruria: Luca ( C.I.L., VI: 3 884), P isa y F lorencia ( C.I.L., XI: 1 433a, 1 436, 1 498, y 1 735), Volsinii ( C.I.L., XI: 2 802), Spoleto ( C.I.L., VI: 2 379a), Tuder ( C.I.L., VI: 3 885), y un fundus Vennuleianus en Veleia ( SCHULZE, 1 933: 3 78). E l nombre no es f recuente en n ingün l ugar, s i b ien s e encuentra en l a C ampania y en el Latium ( CONWAY, 1 897: nüms. 1 55 y 3 08). I I)

L .

- Valencia: - inscripciön sepulcral cuyo dedicante es L . Venuleius ( VIVES, 1 971: nüm. 3 686) - inscripciön sepulcral referente a L . Vinul(eius) Hesper ( VIVES, 1 971: nüm. 4 629) - C artagena: i nscripciön s epulcral cuyo dedicante es L . Vinuleius L .1. ( VIVES, 1 971: nüm. 6 480) - Ampurias: varias i nscripciones ( M. Mayer, comunicaciön personal).

VOLTEI(VS

? )

( Anexo

3 ,

n ( ims.

1 68-170)

La marca procede del a lfar de E l Sot del Camp ( Sant V icen9 de Montalt, Maresme), donde ha s ido encontrada en numerosos e j emplares ( PASCUAL, 1 977: 6 4-68, nüm. 1 18), s i bien s in dataciön. E stä s iempre impresa in planta pedis: L . VOLTEIL. Tambien e stä documentada s obre P ascual 1 y Dressel 2 -4. Detectada en Matarö ( TCHERNIA, 1 971: 4 7, 2 0); Llavanares ( Maresme) ( PASCUAL, 1 981a: f ig. pecio de l as I lles Formigues ( Palamös), quizäs

- 2 13

-

notas 1 y 1 3, 1 -2); del ü ltimo

cuarto del s iglo aC ( ?) ( VIDAL y PASCUAL, 1 971: f ig. 3 , nüms. 5 y 7 ); Ampurias ( ALMAGRO, 1 952: num. 2 07; NOLLA, 1 974-75: nüm. 8 3, f igs. 1 7.11 y 2 7.3); Mercadal ( Menorca) ( NICOLAS, 1 979: nüm. 3 8); Port-la-Nautique ( Narbona) ( BOUSCARAS, 1 974: 1 22-23); Narbona ( LAMOUR y MAYET, 1 981: nüms. 3 0-31); Cayla de Mailhac ( Aude) ( LAMOUR y MAYET, 1 981: n ( im. 7 9); Baeterra ( Beziers, Herault) ( CALLENDER, 1 965: nüm. 9 89); Auterive ( Haute-Garonne) ( TCHERNIA, 1 971: 4 7); Enserune ( Herault) ( LAMOUR y MAYET, 1 981: nüm. 8 0); Ruscino ( Pyrenees Orientales) ( MAYET y TOBIE, 1 982: 1 5); Vieille-Toulouse ( Haute-Garonne) ( R. Lequement y M . V idal, comunicaciön personal); S ainte-Foy-la-Grande ( Gironde) ( CROCHET, 1 974: f ig. pig. 1 32); C integabelle ( Haute-Garonne) ( LABROUSSE, 1 976: 4 75); S aint-Jean-le-Vieux ( Pyrenees Atlant iques) ( MAYET y TOBIE, 1 982: 7 nC im. 8 - y 1 5); pecio C ap Bear 1 ( Pyrenees Orientales) ( LIOU, 1 985: 5 47); Fos ( Bouches-du-Rhöne) ( AMAR y L IOU, 1 984: n ( lm. 9 2). Dataciön:

del

ültimo

tercio del

s iglo

I a Augusto o

T iberio. I )

Gentilicio a relacionar con Voltius, Volteius, Voltinius o Voltilius, documentados en Etruria y el t erritorio de l os Volscii ( SCHULZE, 1 933: 2 59-60; CONWAY, 1 897: nüm. 2 57). E l mäs corriente e s Voltilius, en Roma, S ora, Latium, y en el territorio de l os Volscii. ( Cf., por e jemplo, C .I.L., VI: 4 675, 2 9475; X : 5 762). E ste nombre s e encuentra tambien en Narbona ( GAYRAUD, 1 981: 4 44). - M . Volteius M .f.: monetal c . 7 8 ( R.E.: 2 ; WISEMAN, 1 971: nüm. 5 08). - L . Vol(teius) F .f. Strabo: monetal c . 82-81 ( R.E.: 1 ). - Volteius: escriba del cuestor del 7 0 ( Cicerör i 7Verem, de Frum.: LXVII) ( PASCUAL, 1 980: 2 78).

I I)

- Ampurias: i nscripciön sepulcral dedicada a Cornelio Gal(eria) Volte(iano-iliano-io ? ) ( ALMAGRO, 1 952: 1 2; VIVES, 1 971: n m. 6 315). Letras del s iglo I I dC.

Asi pues, no conocemos ninguna inscripciön ni n ingün escritor que nos hable de l a gens Volteilia. T al vez l a e stampilla deberia l eerse: L . VOLTEI L (ib); e s decir, " liberto de L . Volteius" y , por l o t anto, a relacionar con el gentilicio Volteius ( sugerencia de M . Mayer e I . Rodä).

1 .2.

P ascual

cuando

C .

1

Todas l as marcas que estudiaremos a continuaciön, s u cronologla e s conocida, s on augüsteas.

ANTESTIVS

( Anexo

3 ,

n ( im.

Baetulo ( COMAS, V ic-Fesenzac ( Gers), de

1 2)

1 985: 1 29, nüm. Augusto, antes

- 2 14

-

1 0, del

y f ig. cambio

5 7.7); de era

( CANTET, 1 975: f ig. 3 , s egunda y t ercera); Luni: C . ANT s obre p ivote de P ascual 1 o D ressel 2 -4, datada hacia entre e l 4 0 y e l 5 0 dC ( FROVA, 1 977: 2 43).

I )

- C .(?) Antistius Vetus: pretor en e l 7 0, propretor entre 5 3-50 ( R.E.: 4 6; BROUGHTON, 1 968: 5 30). - C . Antistius Reginus: l egado entre 5 3-50 ( R.E.: 3 9). - C . Antistius Vetus: cönsul, procönsul, prefecto de S iria en 4 5-43, l egado en e l 4 3, cönsul suff. del 3 0, gobernador de l a Citerior e l af io 2 5. D espues de l a muerte de C esar, primero f ue partidario de Brutus, pasando l uego a l bando de Octavio ( R.E.: 4 7; BROUGHTON, 1 968: 5 30; BALIL, 1 964a: 2 0). Ten-n — propiedades en C umas ( Campania) ( WISEMAN, 1 971: apendice I II, 1 97). - C . Antistius Vetus: cönsul del 2 3 dC ( GORDON, 1 958-65: n ( im. 6 0).

E l gentilicio Antestius o Antistius e s l as r egiones de habla osca central ( Campania, Latium ( especialmente entre l os Praenestrini) ( CONWAY, 1 897: nüms. 1 55, 1 61, 3 07, 3 08, 3 72). I I)

corriente en Hirpini), e l y en Umbria

- Tarraco: L . Antistius, s iglo I dC ? ( R.I.T.: nüm. 5 07). - Antistiana: mansio citada en l os vasos de V icarello. La desinencia ana i ndicaria e l nombre del propietario: Antistius. Debe l ocalizarse en el Penedes, quizäs e n La Räpita ( PALLI, 1 985: 1 55-56), o tal vez m s e n contacto con e l l itoral: V ilanova i l a Geltrü ? ( Idem.: 1 55).

E sta marca e s especialmente i nteresante. En primer l ugar, tenemos un p ersonaje de rango s enatorial que encaja bastante bien con l a cronologia: e l cönsul del 3 0 partidario de A ugusto, con c argo en l a Citerior, donde podria tener propiedades. Por o tro l ado, r esulta tentador r elacionar estas posesiones c on Antistiana y , por l o t anto, con el P enedes o e l Garraf, e l primero de l os c uales muestra curiosamente un vacio total con respecto a l a presencia de a lfares, a pesar de s er una comarca f uertemente romanizada. En c ualquier caso, l a f amilia Antistia parece tener f uertes r elaciones con l a T arraconense. S in embargo, hemos de decir que a l desconocer e l cognomen de quien marcaba l as änforas, existe l a posibilidad de que nos encontremos ante un l iberto de l a f amilia.

CN.

FVLVIVS SECVNDVS

( Anexo

3 ,

nüm.

4 5)

Ampurias ( ALMAGRO, 1 952: n üm. 2 13); Port-la-Nautique ( BOUSCARAS, 1 974: 1 15-17); Coutances ( Normandie) ( DENIAUX, 1 980: p l. X I.1), q uizäs de epoca de Augusto. I I)

E l gentilicio e s muy conocido en e l mundo romano. Por l o t anto, nos l imitaremos a s u presencia en C atalunya, donde e s tambien muy corriente; s egün A . Balil, en H ispania s e han encontrado 6 0 e jemplares ( BALIL, 1 965:

- 2 15

-

4 1). Tarraco: 1 2 Fulvii ( R.I.T.: n üms. 9 , 1 86, 1 93, 3 12, 3 13, 3 22, 3 44, 3 50, 5 70, 5 88, 6 62, 9 06, de l os c uales 3 s on l ibertos: e l 1 93, e l 3 12, e l 3 22, y e l 3 44). Barcino: 3 e jemplares ( I.R.B.: n üms. 1 15 y 1 62). Egara ( Terrassa): 1 Fulvius Nepos ( I.R.C., I : nüm. 7 2), de antes de f ines del s iglo I dC. S ant M iguel de Mata ( Maresme): 3 l ibertos, del s iglo I ( I.R.C., I : n üm. 1 22). Aeso ( Isona): 2 i nscripciones ( C.I.L., I I: n (ms. 4 472 y 4 473). S i b ien l a mayorla de l as i nformaciones procedentes de Tarraco y de Barcino son i mperiales, debierton e xistir relaciones entre l os Fulvii de l a l a primera conocidos desde f ines de l a Repüblica- con l os o tros de l a Laietänia e incluso con los de Aeso ( I.R.C., I : n ( im. 1 22). E l

cognomen Secundus e s

conocido

t ambien

en:

- Barcino: ( I.R.B.: nüms. 5 2, 1 12, 1 21, 1 48, 2 17), a menudo asociados a l os Cornelii ( 52, 1 12, 1 21). E specialmente i nteresante es L . Licinius Secundus, l iberto de L . Licinius Sura, s evir augustal de Barcino y Tarraco, del t iempo de Trajano, y del que, a demäs de l as i nscripciones de Barcino cf. e l e studio monogräfico del personaje por I . Rod , 1 970-, t enemos otro en L lavaneres ( I.R. C., I : nüm. 1 25), donde, en esta z ona del Maresme, e l o s u patrön podrian tener propiedades. - S ant Gen s de V ilassar: C . Manlius Secundus, e dil, quiz äs de I luro ( I.R.C. 4 I : n ( im. 1 26). - Tarraco: ( R.I.T.: nums. 1 34, 1 35, 1 80, 1 83, 2 09, 2 12, 2 47, 2 60, 2 81, 4 04, 9 24), a veces l ibertos ( 1 80 y 2 47). En cuanto a l a asociaciön de ambos nombres, s olamente conocemos l a i nscripciön f uneraria de Roma que c ita un Fulvius Secundus ( C.I.L., V I: 1 5639). E s una de l as escasas marcas que mencionan e l cognomen y , por lo tanto, podemos decir que era, muy probablemente, un l iberto o descendiente de l ibertode a lguno de l os numerosos miembros d e l a gens Fulvia, uno de l os primeros, pues l a mayorla s on d e p lena epoca i mperial.

T .

HERENNIVS

( Anexo

3 ,

nüm.

4 9)

S ölo conocida en Ampurias i dentificaciön personal). I )

( ALMAGRO,

- T . Herennius: banquero de Leptis, ( Cicerön, I I Verr.: V . 1 55, d el 2 22). - M . Herennius M .f. Picens: cönsul

- 2 16

-

1 952:

n ( im.

2 03;

e jecutado e n S iracusa af io 7 0; BRUNT, 1 971: suff.

del

3 4,

procön-

s ui de Asia ( ?) en el 3 3, originario quizäs de Asculum ( Picenum). P robablemente, padre de M . Herennius M .f. M .n. Picens, cönsul suff. el 1 dC, quizäs n ieto de T . Herennius, e l Märsico, caudillo p icenico de l a Guerra Social ( WISEMAN, 1 971: nüm. 2 05). E s un nombre de origen etrusco, muy disperso por e l Samnium y e l Picenum ( SCHULZE, 1 933: 8 2). M s e xactamente, es f recuente en t ierras del osco central ( Campania, Hirpini, Samnium), del meridional ( Apulia), Volscii, l atinos ( Aequi), y d el Picenum. T ambien en Narbona ( GAYRAUD, 1 981: 4 32) ( CONWAY, 1 897: nüms. 3 4, 1 55, 1 61, 1 88, 2 57, 2 76, 3 08, 3 75). I I)

- Tarraco: 9 Herennii, de l os cuales 3 Herennia, y tambien l ibertos ( R.I. T.: nüms. 1 98, 2 00, 2 83, 3 45, 4 19, 4 80, 5 23, 5 93). - Barcino: 2 e jemplares, relacionando e l nombre con l a gens Optata: C . Herennius Optatus y Herennia C .f. Optata ( I.R.B.: nüms. 4 7 y 5 4).

E ste nombre nos hace pensar en l as tegulae marcadas L HER OPT, que conocen una amplia difusiön en e l arco l itoral desde Albintimilium a Alcüdia d ' Elx y en l os yacimientos catalanes de Ampurias, Torre Llauder, Vilassar de Dalt, Baetulo, Barcino, y Tarraco, datados en el s iglo I I de l a era ( PREVOSTI, 1 981 a: 2 83-84). Muy probablemente, s erfan e l producto descentralizado de varios alfares controlados por los Herennii Optati, algunos de los cuales residirian en Barcino, y tendrian intereses en e l Maresme. Tal vez otro miembro de l a familia s e dedicaba a l a producciön del vino, marcando l as änforas de s u fundus. Ahora bien, como en los otros casos en los que el cognomen estä ausente, nada s eguro podemos decir.

IVLIVS ANICETVS

( Anexo

3 ,

num.

5 5)

Procedencia: S ant Boi de L lobregat ( PASCUAL, 1 977: nüm. 1 ). Conocido t ambien en Enserune ( JANNORAY, 1 955: 4 27, y pl. LIII.3), de l a epoca de Augusto, y en Vieille-Toulouse ( R. Lequement y M . Vidal, comunicaciön personal, PASCUAL, 1 980: 2 64-66), de antes del cambio de era. El nomen podria i ndicar un origen cesariano, con l a concesiön de l a c iudadania a nuestro i ndividuo quizas un veterano de l as l egiones- manumitido por algün miembro de l a familia Iulia, o t ambien podria tratarse de un l iberto imperial, probablemente de Augusto. El I )

cognomen i ndica

un origen griego.

E n Roma, la epigrafia documenta 8 Iulii Aniceti, de l a mayoria de los c uales s e desconoce e l estatuto juridic°, por l o que no s iempre es evidente que s ean esclavos o l ibertos ( SOLIN, 1 982: 8 31).

I I)

En Catalunya, no conocemos el cognomen Anicetus. En S agunto hay un Q .F. Anicetus ( C.I.L., I I: 3 903), y un Cassius Anicetus en C ädiz ( C.I.L., I I: 1 786) ( VIVES, 1 971: nüm. 2 162 y 3 007; PASCUAL, 1 980: 2 66).

IVLIVS THEOPHILVS

( Anexo

3 ,

nüms.

5 6-57)

D ifusiön: pecio de E l Cap del Vol ( Port de l a Selva), ü ltimo cuarto del s iglo I aC ( NIETO y FOERSTER, 1 980: 1 76, f ig. 1 2): Port-la-Nautique ( BOUSCARAS, 1 974: 1 09-1 4); Narbona ( LAMOUR y MAYET, 1 980: nüm. 2 6: BARRUOL, 1 981: 5 04); V ieille-Toulouse, ültimos decenios del s iglo I aC ( R. Lequement y M . V idal, comunicaciön personal); V ienne ( Isere) ( A. Desbat, en prensa y en prensa a ); Lyon, principios del s iglo I dC ( A. Desbat, en prensa y en prensa a ); Novaesium, epoca de Augusto ( VEGAS y BRUCKNER, 1 975: l m. 2 9.2 y s egunda). Ademäs, en Caesaraugusta sobre Dressel 2 1-22 ( BELTRAN LLORIS, 1 970: nüm. 1 98). I )

En Roma, conocemos varios praenomen, cuya s ituaciön ( SOLIN, 1 982: 8 1).

I I)

No tenemos informaciön de ninguno en C atalunya, s iendo el cognomen raro en Hispania. - Hispalis: L . Antonius Theophilus ( C.I.L., I I: 1 212; VIVES, 1 971: nüm. 4 487)

tanto,

CN.

Iulii Theophili, juridica a veces

con y s in es i ncierta

S e trata del mismo caso que e l anterior y , cabe i nferir i denticas conclusiones.

LENTVLVS AVGVR

( Anexo

3 ,

nüms.

por

l o

6 5-66)

Encontrada en Ampurias ( ALMAGRO, 1 952: nüm. 2 17); Port-la-Nautique ( BOUSCARAS, 1 974: 1 08), y en Auterive ( Haute-Garonne) ( Ibidem., segün L . Latour). S iempre in planta pedis. E l personaj e ha s ido recientemente i dentificado por P .A. G ianfrotta ( 1 982). S e trata de Cn. Cornelius Lentulus Augur, nacido hacia el 5 7 aC y f allecido el ar ia 2 5 dC. Cönsul e l 1 4, procönsul de Asia e l 2 -1 aC, miembro del colegio de los Arvales antes del 1 0 aC ( SCHEID, 1 975: 6 5-74). Descendiente de una antigua f amilia aristocrätica, fue admirado, tanto por l a pobreza s ostenida con paciencia, como por l as grandes r iquezas, ganadas honradamente y usadas con moderaciön ( Tgcito, Ann.: IV, 4 4.1) Ahora bien, en expresiön de R . Syme, " Comment gagner magnae opes' sans encourir de reproches?" ( SYME, 1 977 : 3 75). P ara G ianfrotta ( 1 982: 4 76), l a respuesta estä invirtiendo los bienes acumulados en los cargos s enatoriales, l os procedentes de botines de guerra, reduciendo l os gastos gracias a s u avaricia ( Seneca, de Ben.: I I: 2 7), y f inalmente con uniones matrimoniales o

herencias. A estos medios podriamos a f iadirle proporcionadas por l as propiedades de l a usadas en l a producciön de v ino.

l as ganancias Tarraconense,

Tal vez e stas posesiones se debieron a l a magnificencia de A ugusta, ya demostrada a l otorgarle e l proconsulado de A sia. 0 quizäs ya eran de l a f amilia, pasando a Cn. Lentulus par herencia. A s u muerte, s us b ienes pasaron a T iberio ( Suetonio, Tib.: 4 9.1), quien segün parece l e i ncitö a l s uicidio ( SCHEID, 1 975: 7 3; G IANFROTTA, 1 982: 4 78). En e ste caso, l a implicaciön de l a clase s enatorial en l os beneficios comerciales resulta evidente. Na de una manera i ndirecta, s ino marcando can s u nombre l as änforas de s u propiedad. Relaciön que t al vez deba vincularse a l a concesiön de t ierras par parte de Augusta a s us partidarios durante l as guerras c iviles. S intomäticamente, a s u muerte los bienes pasaron a T iberio, con unas implicaciones que s erän examinadas e n s u l ugar.

C .

MVSSIDIVS NEPOS

( Anexo

3 ,

n ( im.

8 6)

Tambien s e l a conoce s abre Oberaden 7 4 y Dressel 7 -11 de fabricaciön tarraconense. D ifusiön: i slas Columbretes ( FERNANDEZ I ZQUIERDO, 1 982: 1 17 y f ig. 4 .3); Fos ( Bouches-du-Rhöne) ( LIOU, 1 975: 5 77, f ig. 8 .1); Vaison ( Isere) ( B. L iou, comunicaciön personal); H altern ( CALLENDER, 1 965: nüm. 3 99, f ig. 6 .1); L a Longarina ( Ostia) ( HESNARD, 1 980: 1 45); Roma ( CALLENDER, 1 965: nüm. 3 99); quizäs Rouen ( Ibidem.). D ataciön: L a Longarina: del 0 al 1 0 dC; H altern: del 1 1 aC a l 1 6 dC. I )

- L . Mussidius • L .f. T .n. ? : procönsul de S icilia can Augusta, Arval ? , quizäs originario de Sulmo ( Campania) ( WISEMAN, 1 971: nüm. 2 66). - T . Mussidius L .f. T .n. ? : IVvir viarum curandarum, c uestor, tribuno de l a p lebe. Epoca de Augusta. E l mismo origen que el anterior ( Idem.: nüm. 2 67). - L . Mussidius T .f. Longus: I IIvir auro publico feriundo, c . 4 2 ( BROUGHTON, 1 968: 4 47; WISEMAN, 1 971: nüm. 2 68).

En base a l a epigrafia anförica c itada mäs arriba, Wiseman p iensa que nuestro personaje era un negotiator ( WISEMAN, 1 971: 1 99, apend. I V). La gens Mussidia e s bastante i nfrecuente, s iendo todos s us miembros conocidos de epoca de Augusta. E st ädocumentada en l a Campania, y una sola vez entre l os Paeligni, e l Samnium ( osco septentrional) y Latium ( CONWAY, 1 897: nüms. 1 55, 1 88, 2 42, 3 08).

con e l I I)

Na conocemos n inguna cognomen Nepos.

i nscripciön

- B adajoz: i nscripciön s epulcral ( VIVES, 1 971: n m. 2 751).

- 2 19

-

que

dedicada

l os

a L .

r elacione

Musidius

Resulta dificil pronunciarse acerca de l a condiciön juridica del individuo. A pesar de conocer s u cognomen, podria ser un miembro de l a gens con negocios en l a Tarraconense donde l a epigrafia no ha dejado r estos-, o de a lgün l iberto que tomö e l nombre del patronus.

M .

PORCIVS

( Anexo

3 ,

n ( ims.

1 13-114)

Es l a marca que conoce una difusiön m s amplia: Baetulo, unas 3 0 veces ( COMAS, 1 985: n ( im. 3 0, f igs. 5 9, 1 -5, y 6 0, 1 -16); camino de Can Boscä ( Badalona) ( PREVOSTI, 1 981: nüm. 4 4); Can Xammar ( Matarö) ( J.F. C lariana, comunicaciön personal); L lavaneres ( Maresme) ( PASCUAL, 1 981 a: f igs. 9 .4 y 1 3.3); Museu de Tarragona ( nüm. i nventario 4 681); pecio de El Cap del Vol ( Port de l a Selva) ( NIETO y FOERSTER, 1 980: f ig. 1 2); Les Sorres ( Gavä) ( IZQUIERDO, 1 985: f ig. 8 ); Port-la-Nautique ( BOUSCARAS, 1 974: 1 20-21); Enserune ( LAMOUR y MAYET, 1 981: nüm. 7 7); Cebazan ( Herault) ( LAMOUR y MAYET, 1 980: nüm. 2 7); Auterive ( LATOUR, 1 966: 3 3-34); Toulouse ( R. Lequement y M . Vidal, comunicaciön personal); Vieille-Toulouse ( LABROUSSE, 1 976: num. 2 0); Albias ( Tarn-et-Garonne) ( LABROUSSE, 1 968: 1 49, nüm. 9 5); Agen ( Lot-et-Garonne) ( CALLENDER, 1 965: nüm. 1 160): Canet ( Gironde) ( COFFIN, 1 965: nüm. 1 13); Bordeaux ( MAYET Y TOBIE, 1 982: nüm. 4 ); Lescar ( Pyrenees Atlantiques) ( BATS, 1 975: f ig. 1 .8); Saint-Michel-du-Touch ( HauteGaronne) ( MAYET y TOBIE, 1 982: 1 1, s egün G . Fouet); Periguex ( Dordogne) ( Vesone..., 1 979: 5 6-58); Poitiers ( Vienne) ( MAYET y TOBIE, 1 982: 8 y nüm. 1 4); S aintes ( CharenteMaritime) ( MAURIN et al., 1 979: 5 0-52); Lamothe-Capdeville ( Tarn-et-Garonne) ( ROMAN, 1 983: f ig. 3 9); Vic-Fesenzac ( Gers) ( MAYET y TOBIE, 1 982: nüm. 8 ); Bram ( Aude) ( M. Passelac y M . Vidal, comunicaciön personal); Castres ( Tarn) ( segün J . M. Seguier); Ruscino ( Pyrenees Orientales) ( CLAUSTRES, 1 961: 1 51, nüm. 2 ); Torralba d 'en Salord ( Menorca) ( NICOLAS, 1 979: nüm. 4 1); Pompeya ( CALLENDER, 1 965: nüm. 1 160); Novaesium ( VEGAS y BRUCKNER, 1 975: i m. 2 9). Dataciön: Augusto, antes ( Toulouse, Vieille-Toulouse, Vic-Fesenzac), y Tiberio ( Bordeaux, I I)

del cambio Perigueux, Lescar).

de era Saintes,

Es un nombre muy corriente en e l mundo romano y , por lo tanto, intentar s u i dentificaciön resulta präcticamente imposible. S egün A . Balil ( 1 965: 4 1), en Hispania se l o conoce 7 0 veces ( en base al C .I.L., I I y XII), mientras que A . Tchernia ( 1 971: 5 0) contabiliza 7 2, de l as cuales 1 2 son M . Porch , Porciae M .f. o M .1. De s tos, 1 0 se s itüan en el Conventus Tarraconensis, de los cuales 1 0 en Barcino. En l a Narbonense, s e contabilizan 2 0. - Tarraco: 1 6 Porcii ( R.I.T.: nüms. 3 26, 3 70, 4 10, 4 23, 4 64, 4 66, 4 86, 6 48).

- 2 20

-

3 00, 5 68,

3 01, 5 69,

3 02, 6 46,

3 25, 6 47,

- Dertosa: - M . Porcius Theopompus, s evir a ugustal ( C.I.L., I I: 4 060, 4 061). - M . Porcius F . Terentianus ( C.I.L., I I: 4 060, 4 061). Barcino: 3 Porciae ( I.R.B.: n ( ims. 1 66, 1 95, 2 08), 5 Porcii ( I.R.B.: nüms. 1 7, 6 4, 1 97, 1 98, 2 05); l os tres ü ltimos, M . Porcii. Rub : L . Porcius Nepos ( I.R.C., I : num. 5 8). - Aeso ( C.I.L., I I: 4 466 y 4 467). C anet ( C.I.L., I I: 3 965). Teniendo en cuenta s u e xtraordinaria d ifusiön, p odemos decir nada s eguro. Podria s er un miembro de una l as r amas de l a f amilia, o un l iberto de ella.

TIBISI

( Anexo

3 ,

nüm.

no de

1 56)

E sta marca, propia de l a Aumedina ( Tivissa), cuenta con c ierta difusiön sobre t res t ipos anföricos ( Pascual 1 , D ressel 2 -4, y Dressel 7 -11): Ampurias ( NOLLA, 1 974-75: nüm. 7 2); Port-la-Nautique ( BOUSCARAS, 1 974: 1 19-20); Marsella ( TCHERNIA, 1 971: 6 5); S aint-Cyr-sur-Mer ( Var) ( Ibidem.), Fos ( Ibidem.), y Pompeya ( TCHERNIA, 1 971: 6 5; TCHERNIA, 1 979: 9 2). E s particularmente i nteresante, pues con toda probabilidad s e t rata de un t opönimo, e l ünico detectado de una manera tan c lara. Nolla hizo un e stado de l a c uestiön, que a continuaciön resumimos ( NOLLA et al., 1 980: 1 92-95). L as menciones de l a l ocalidad de T ivissa correspondientes a l s iglo X II ( Tevica, T evisza, y Tevisa) i ndican que s on formas i ntermedias del t opönimo l atino Tibisi. E sto quiere decir que e s un nombre entero, de manera que podemos e liminar l as posibilidades de l ectura como praenomen y nomen: Ti.Bisi, Tib.Isi(ci), o Tib.I(uli) En relaciön con l a declinaciön a l a que pertenece, e s m s probable que s ea de l a s egunda: Tibisus, y que, por l o t anto, este en genitivo o en l ocativo. A l s er probablemente un topönimo, m s que un nombre de persona, podria t ratarse d e un f emenino de l a s egunda declinaciön, CQMO Ebusus, l os c uales darian en c atalän, respectivamente, T ivissa y E ivissa. Con respecto a l a etimologla del nombre prerromano, e l original de l a palabra prerromana que diö l ugar a Tibisus habria s ido deformada. S egün L l. Brull, e studioso de l a historia l ocal, que ha compilado l as teorlas etimolögicas del nombre, e ste s erla i berico, s ubsistiendo s in c ambios en base a l a equivalencia de ti como equivalente a " tossa"-, como Tusissa y , por l o tanto, s erla e l e quivalente de " Vilalta". S in embargo, Nolla piensa que l a t eoria no e xplica s uficientemente e l paso de T ivissa a Tibisi ( o Tibisus), para volver a T ivissa, s in que e xista n inguna prueba de que e l t opönimo prerromano a cabase en issa.

- 2 21

-

D espues de o tras consideraciones, Nolla a caba p ensando que, e n r esumen, h ay dos posibilidades: l a de M . B ru, s egün e l c ual e l nombre Tibisi s eria e l g enitivo d e T ibisus, e l c ual s eria e l nombre i berico l atinizado d e a lgün p ersonaje ( el del a lfarero de l a A umedina, s egün e ste a utor; nosotros pensamos que, e n e ste caso, e xisten otras p osibilidades), y l a y a mencionada del t opönimo f emenino, por l a c ual s e i nclina Nolla, aunque dejando a bierta l a c uestiön y apuntando, f inalmente, una s oluciön i ntermedia: una abreviaciön del g entilicio de un personaje, h ijo d e una l ocalidad d enominada Tibisus, y d edicado a l a p roducciön d e änforas.

T .

VALERIVS RVFVS

( Anexo

3 ,

n üms.

1 62-163)

P resente e n P ort-la-Nautique ( BOUSCARAS, 1 974: 1 26) y Vindonissa ( CALLENDER, 1 965: nüm. 1 743 y f ig. 1 7.50; PASCUAL, 1 980: f ig. 2 .10). E s posible que s e t rate, e n e l primer c aso, de una D ressel 2 -4, m ientras q ue l a s egunda no e s s eguro que s ea una P ascual 1 . D ataciön:

I )

I I)

Vindonissa,

e ntre e l

3 0

y e l

1 01

dC.

- C . Valerius T .f. Rufus: prefecto de l a cohorte V I, t rib uno de l a V II l egiön ( Claudia) c on Trajano ( R.E.: 2 19). - T . Valerius Rufus: i nscripciön de Roma ( C.I.L., V I: 2 8104). L a gens e s s egun Balil

muy c onocida ( 1965: 4 1).

e s

H ispania:

4 00

e jemplares

- Tarraco: - L . Valerius F . ? Gal. Propinquus ( R.I.T.: n üm. 6 8) - Valerius Rufus: i nscripciön f uneraria, mil. frumentarius l egionis VII Gemina, del s iglo I II dC (L I T.: nüm. 9 03). - Barcino: L . Valerius Rufus ( I.R.B.: n um. 1 12). E l nomen era, l ögicamente, muy c orriente e n l a P eninsula i tälica y t ambien e n l as r egiones mencionadas de habla o sca c entral ( Campania, H irpini), meridional ( Apulia), l os Volscii, e l Latium ( Praenestrini, S abini), y umbras ( CONWAY, 1 897: n ( ims. 3 4, 1 55, 1 61, 2 57, 3 07, 3 08, 3 11, 3 72). P or otro l ado, e l cognomen Rufus e s t ambien corriente e n l as m ismas g reas: o sca meridional ( Lucania, C alabria, P euceti, Dauni), central ( Samnium, C ampania), s eptentrional ( Paeligni, Vestini), l os Volscii, e l Latium ( Aequi, Hernici, P raeneste, Tusculum, S abinia), y e l P icenum ( CONWAY, 1 897: n üms. 2 7, 3 2, 3 4, 3 6, 1 55, 1 88, 2 42, 2 51, 2 57, 2 76, 2 79, 3 07, 3 08, 3 11, 3 75). E s uno d e l os pocos tria nomina de que d isponemos. S i b ien e l nomen no nos d ice gran c osa, e s curioso que l a p resencia del cognomen coincida i gualmente con l as mismas r egiones c entro-itälicas que hemos i do c itando. L a uniön

- 2 22

-

entre ambos no d ebiö de s er r ara, como l o demuestran l as i nscripciones, a unque de epoca posterior. Con todo, una r ama de l os Valerii Rufi l a vemos i nstalada en Tarraco y Barcino. E n relaciön con e l personaje que nos i nteresa, tal vez nos encontramos ante un l iberto, o descendiente de l iberto, de l a f amilia Valeria, de origen c entro-itälico, instalado en l a T arraconense, o de un i tälico a l que un Valerius concediö l a c iudadania.

1 .3.

Dressel

2 -4

En l a e xposiciön que s igue nos f undamentalmente e n e l reciente e studio de los D ressel 2 -4 de l a Tarraconense ( CORSI y L IOU, d iferencian dos b loques: I )

I I)

basaremos pecios de 1 985). S e

l as änforas que presentan tria nomina, o parte de e l. S on e scasas. Del pecio de Drammont B ( principios de l a era ? ) tenemos l as marcas C IAS, que quizäs deba l eerse como C . Iulius Asper, y del pecio de P lanier 1 ( hacia e l 1 5 dC), M S PVP, tal vez Marci y Spun i Pupiorum, o M . Pupius ( Idem.: 2 3 y 7 6). Tenemos t ambien l a MAES CELS de Cartago, y hemos mencionado ademäs l as de L . Volteius?, y L . Valerius Rufus, a l as que podemos a f iadir Tibisi, del a lfar de l a Aumedina. Las escasas i nformaciones de que disponemos apuntan hacia una cronologla dentro de l a segunda mitad del mandato de August°, l a mayoria, procedente entre T iberio y Nerön, - hacia 1 5/20 H y P erduto

- 2 5: 1 , . y ,

- hacia 4 0 - 5 0: Petit Congloue, Todos e llos f ranc s, i tälico y Bonifacio.

de nueve pecios, puede s er datada y s ubdividida en dos grupos:

pecios

de

Sud-Lavezzi

3 ,

Chretienne

pecios de E st-Perduto, Grand Rouveau, D iano Marina, e I le-Rousse. se encuentran dentro del corso, en e special en e l

arco l itoral estrecho de

S i bien t enemos algunas e stampillas formadas por una o dos l etras, y otras que podrian formar un tria nomina ( CFF, LCP) o praenomen y nomen ( PTE, QAE), l a i nmensa mayoria i ndican l as primeras l etras de un cognomen, que casi s iempre s e pueden desarrollar como nombres de esclavos, o de l ibres de baja c ondiciön. T eniendo en cuenta l a relaciön mencionada ( Idem.: 1 64-65), hemos a grupado l os nombres por origenes, s iguiendo l as obras de I . K ajanto ( 1 965) y M . S oh n ( 1 982) ( Anexo 3 ): I )

cognomina l atinos: ALB, ALBA ( Albanus); AM, AMANDI ( Amandus); APTI ( Aptus); BAR ( Barbarus); BI ( Bibulus); CALAM ( Calamanus); CLAR ( Clarus); CRES ( Crescens); DE

- 2 23

-

( Decenius, Decumus); FA, FAV ( Faustus); FE, FEL ( Felix); FI, FIR ( Firmus); GEM ( Gemellus, Geminus); GRAE ( Graecus); HIL, H ILARI ( Hilarus); IT ( Italicus); IV, IVC ( Iucundus); OPTATI ( Optatus); PR, PRI ( Primus); QV, QVA, QVAD ( Quadratus); RVST ( Rusticus); SAB ( Sabinus); SAT ( Saturninus); STAB ( Stabilio); TA ( Taurus); TRA... ( Tranquilus); VIC ( Victor); VIT ( Vtilia). I I)

cognomina griegos: ACAN ( Acanthus); ACAS ( Acastus); AD ( Adelphus, Adonis); ADA ( Adamas); ALEX ( Alexander); AND, ANDO ( Andoxus); APO ( Apollodorus, Apollonius); ASCL ( Asclepiades); CISSI ( Cissus); DE ( Demetrius); EPH ( Ephebus); HELE ( Helenus); LEAN ( Leander); LYA ( Lyaeus); PLOC ( Plocanus, Ploce); PYR ( Pyranus, Pyramis).

3 )

cognomina latinos o griegos: ANT ( Antinus, Antestianus; Anteros, Anthus); AND (Andianus; Andraeus, Andomucus); ATT ( Attalianus, Atticus, Attalus, Attius); APO ( Apollinius, Apollodorus; Apollonius); CRI ( Crispus, Cristus); ER ( Erectus; Eros, Erotis); PH, PHIL ( Philargurus; Philodamus, Philomusus); POT ( Potitus, Potens; Pothus, Potamis); PR ( Praesens; Protus, Protis); SOS ( Sossianus, Sosimus, Sosibius); TA ( Taurus, Talamas); TH, THA ( Thalna, Theodotos; Thallus, Thalamas, Theophilus); TYR ( Tyrrenus; Tyrannus).

1 .4.

Oberaden

7 4

Conocemos pocas marcas, y s iempre s ituadas sobre el cuello. Por ahora, algunas de e llas -PHILODAMVS, SEX. DOMITI, ANDRONICVS, C . FOVRIson exclusivas de l a forma, mientras que otras son compartidas: l a C . MVSSIDI NEP, con l a Pascual 1 , y la MAES CELS, con l a Dressel 2 -4 y otro t ipo de fondo piano. Por l o tanto, con estas s eis marcas bien poco podemos decir sobre la relaciön de los personaj es con los tipos anföricos. En realidad, los nombres son itälicos ( Domitius, Mussidius, Maesius ? ), pero tambien griegos ( Andronicus, Philodamus). Aqui no hablaremos de l a de C . Mussidius Nepos, pues ha s ido vista anteriormente.

SEXTVS

DOMITIVS

( Anexo

3 ,

nüms.

3 6-37)

E s una de l as marcas de Tivissa. Conoce una difusiön bastante amplia: Cebazan ( Herault) ( LAMOUR y MAYET, 1980: nüm. 3 6); Vivios ( Idem.: nüm. 3 7); Carpentras ( Vaucluse) ( CALLENDER, 1 965: nüm. 1 602); Vaison ( Vaucluse) ( SAUTEL, 1 926: nüm. 1 293); Rodez ( Aveyron) ( CALLENDER, 1 965: 1 602 a ; LABROUSSE, 1 974 y 1 978); Hery ( Auxerre) ( CALLENDER, 1 965: nüm. 1 602); Enserune ( Herault) ( LAMOUR y MAYET, 1 981: nüm. 8 9); Saint-Paulien ( Haute-Loire) ( SIMONET, 1 976); Lyon ( BOUCHER, 1 977); Lugano ( CALLENDER, 1 965: nüm. 1 602); Nyon ( Ibidem.), Basel ( Ibidem.), Oberaden ( Ibidem.); Neuss

- 224

-

( GECHTER,

1 979:

6 1).

E l g entilicio Domitius e s muy conocido e n Hispania: 7 0 e jemplares, s egün A . Balil ( 1965: 4 1). S in embargo, nos i nteresa particularmente l a relaciön con l os Ahenobarbi, quienes c ontaron c on una c antidad i mportante de miembros s enatoriales, nos centraremos s olamente en l a epoca a ugustea. - Cn. Domitius Ahenobarbus, consul del 3 2 aC. - L . Domitius Ahenobarbus, consul del 1 6 aC, marido de Antonia Maior, s obrina de Augusto. Miembro del colegio de l os Arvales. - Cn. Domitius Calvinus ( R.E.: 1 322), patronus de Ampurias, p rocönsul de l a C iterior entre e l 3 9 y e l 3 6 aC, s ofocö l a r ebeliön de l os ceretani ( Dion C asio, XLVIII, 4 7), y acuf iö moneda en Osca ( PASCUAL, 1 980: 2 67, AQUILUE et al., 1 984: 2 67).

MAES(IANVS/IVS) I )

CELS(IVS)

( Anexo

3 ,

nüm.

7 5)

C onocemos e l nomen Maesius, cönsul del 2 45 dC, y una i nscripciön de C apua que menciona un Quadratus Maesianus Celsus, XVir stlitibus iundicandis, tribuno militar, prolegado, c uestor urbano, Augur ( C.I.L., X : 4 749). Ambas

I I)

l ecturas

pensamos

pueden

s er

välidas.

V arios Maecii y Maeciani en Hispania ( VIVES, 1 971: 1 025, 1 385, 1 640, 1 659, 1 686, 1 775, 5 365, 5 498).

n ( tms.

ANDRONICVS Conocido s obre todo como cognomen, aunque a veces t ambien como praenomen durante l os s iglos I a l I II. E s de origen griego ( SOLIN, 1 982: 1 6-17).

PHILODAMVS

bastante

1 .5.

( Anexo

Como en e l c orriente

D ressel

3 ,

nüms.

1 07-110)

anterior, e s un cognomen de en Roma ( SOLIN, 1 982: 1 60).

origen

griego

7 -11

L as marcas detectadas s on t res. Las dos primeras ( C. MVSSIDI NEP y T IBISI) de Marsella, y a han s ido e studiadas en e l l ugar correspondiente, por encontrarse s obre otros t ipos anföricos. L a t ercera e s ANTH ( Anexo 3 , nüm. 1 3), conocida en Ampurias e n un t ipo que Nolla denomin6 " Dressel 8 ampuritana", muy c aracteristico, con 1 6 p iezas contabiliza-

- 2 25

-

das, y para l a c ual d icho autor p ostulö un o rigen l ocal o r egional, t eniendo e n c uenta s u a bundancia e n l a c iudad ( NOLLA, 1 974-75: 1 75, 1 92). Ahora b ien, nosotros p ensamos que l a c uestiön debe p ermanecer a bierta, y a q ue u n n ümero e levado d e una determinada n fora e n un y acimiento no s iempre e s i ndice de s u origen l ocal, y a ün m enos e n Ampurias. S in embargo, por ahora s ölo p odemos h acer e l e studio d e l a marca. Otras dos c iudades ( Baetulo y Egara) nos p roporcionan a lgunas i nformaciones. En Baetulo e s conocido Anthid ( -orus, a, o, ae), y una Propertia I ucunda, dedicante de l a i nscripciön. E l s obrenombre Anthidorus e s poco c omün en l a z ona c atalana, e i ncluso e n Baetulo parece r epresentar un hapax en l a p eninsula. S ölo aparece u na v ez e n Roma, c omo Anthidius. L a f orma e n th puede r elacionarse c on Anthus, o Anthullus. L a dedicante e s t ambien u n c aso ünico, r eflejo probablemente de un o rigen i tälico. L a i nscripciön s e d ataria e n e l s iglo I , m s probablemente dentro d e l a s egunda m itad ( I.R.C.: n üm. 1 47 y notas 5 1 y 5 2). En Egara, una Grania Anthusa dedicö u na i nscripciön a s u marido: Q . Granius Optatus, duovir de l a c iudad. Grania podria s er una l iberta de Optatus, o un miembro de s u f amilia. D ataciön: principios del s iglo I I ( I.R.C.: n üm. 6 9). En c ualquier c aso, s e t rata d e un n ombre d e origen griego, corriente en C atalunyai L a marca deberiamos m s b ien r elacionarla c on l as D ressel 2 -4. E l origen, t otalmente d istinto de l as o tras dos, i ndicaria c ierta d iversidad d e personajes que marcaban l as D ressel 7 -11. S in e mbargo, c on s ölo t res e stampillas, e l argumento q ueda m uy f rägil.

1 .6.

C onclusiones

D e e ntrada, hemos de r ecordar que l as ä nforas c on e stampilla s on l as menos f recuentes, s iendo l a mayoria anepigrafas. P or o tro l ado, a l as marcas e studiadas h emos d e a f iadirles l as f ormadas por una o varias l etras, s ignos, d ibujos, e tc., de mäs d ificil i nterpretaciön. P or l o t anto, l as c onclusiones s e b asan e n una m inima p arte del m aterial disponible. No s abemos s i l as m ismas s on v älidas p ara e l conjunto de änforas d e l a T arraconese, o s ölo p ara u na p arte de e llas. L as marcas s obre l a T arraconense 1 f orman un c onjunto b astante homogeneo. Todas i ndican u n r asgo a rcaico: no s on nombres muy c orrientes e n l a e pigrafia h ispänica, y , l o q ue e s ms i mportante, r evelan u na procedencia c entro-itälica de l os p ersonajes, m s e xactamente de l as r egiones e trusca, o sca, umbra, volsca, p icenica y l acial.

e l

E sto c onfirma l as h ipötesis d e a lgunos a utores s obre o rigen d e l as i nmigraciones i tälicas t ardo-republicanas

- 2 26

-

e n H ispania. P rimero, l as d e Menendez P idal r especto a l a t oponimia, e n e l s entido d e q ue e n l a T arraconense h ay t opönimos i denticos a l os de l a P eninsula i tälica c entral y meridional, e specialmente del g rupo o sco ( MENENDEZ P IDAL, 1 954 y 1 960). E n s egundo l ugar, l as d e P . A ebischer, s egün e l c ual l a mayoria d e l os nombres l atinos e mpleados en H ispania p rovienen de l a m itad s ur de l a P eninsula i tälica ( en p articular, d e l a C ampania), y t ambien d el Brutium y A pulia, s iendo e xcepci6n los de la mitad norte ( MENENDEZ P IDAL, 1 954: 1 98). F inalmente, l as a preciaciones d e E . G abba s obre l as i nmigraciones i tälicas, c uando i ndica q ue s erian e fectuadas f undamentalmente por e lementos a liados ms que por c iudadanos r omanos ( GABBA, 1 973: 2 96-99). L a presencia de l os a liados i tälicos e n l a c olonizaciön h ispänica s er a, s egun e ste a utor, uno de l os f actores principales de l a r omanizaciön, a l i gual q ue l a i nstalaciön de un e jercito c asi d e manera permanente. Nos f alta a hora s aber quienes e ran e stos e lementos, y c uäl f ue s u f unciön e n e l proceso de producciön y c omercializaciön d el v ino l ayetano. P ara P . A . B runt, antes de C esar l a emigraciön i tälica s e r educiria a l os pocos e stablecimientos c oloniales organizados por e l e stado ( negotiatores c on l ibertos y e sclavos, s oldados c on c onexiones e n e l p ais donde h abian s ervido), s iendo pocos l os i tälicos r esidentes f uera de s u p eninsula, s i e xceptuamos l a G alia C isalpina ( BRUNT, 1 971: 1 64-65). E n t erminos g enerales, l a a signaciön d e t ierras y l a o rganizaciön de l as c iudades e ra una t area de gobierno ( Idem.: 1 59), y B runt no c ree e n una m igraciön masiva d e i tälicos hacia l as provincias durante l os s iglos I I-I mediante una i niciativa p ersonal, e xcepto e n e l c aso de l os negotiatores ( Idem.: 1 60). S in l as d irectrices g ubernamentales, e l a gricultor i tglico no t endria n i l os medios n i e l deseo p ara emigrar, l o c ual no s e produjo hasta l os t iempos d e C esar, e xcepto e n a lgunos c asos. P ara l os a f los i nmediatamente a nteriores a C esar y, por l o t anto, l os a ntecedentes d irectos a l a e poca q ue nos i nteresa ( hacia e ntre e l 4 0 y e l 3 0)-, s eguimos a l m ismo a utor. E n g eneral, e l c uerpo d e c iudadanos r omanos e n l as p rovincias l o f ormaban l os i ndigenas que habian r ecibido l a c iudadania: normalmente miembros d e l a a ristocracia l ocal, l os l ibertos d e l os i tälicos manumitidos, y l os negotiatores ( Idem.: 2 04-14). F inalmente, habria l os emigrantes a gricolas, q ue s e i nstalarian e n l as c olonias, l as c uales s erian m ayoritariamente i tälicas, y no r omanas. No o bstante, e l c onjunto s eria p oco n umeroso ( Idem.: 2 14-20). A hora b ien, e n Hispania d ebia s er normal e l e stablecimiento p or s u c uenta de s oldados, a l e xistir dos o mäs l egiones e n p ermanencia hasta e l 9 0, i nstaländose en l as

- 2 27

-

r egiones m s f ertiles de l os v alles d el G uadalquivir y del Ebro, y e n l a c osta, l os c uales, s i b ien e ran i tälicos, s erian c onsiderados c omo r omanos a nte l a L ey ( Idem.: 2 18). E l af io 4 9, u n t ercio de l as l egiones d e P ompeyo f ueron d isueltas p or C esar, y quizäs 8 .000 hombres t endrian p ropiedades o domicilio en H ispania, c on l a r esidencia o torgada p or h aber s ervido e n l as l egiones ( Idem.: 2 30). E n t otal, s erian 3 0.000 l os r esidentes r omanos e n n uestro pais, antes d e que s e ampliase l a c iudadania y s e o rganizasen l as n uevas c olonias, d e u n t otal d e 1 50.000 i täl icos t rasladados a l as p rovincias d e u ltramar ( Idem.: 2 37). D entro d e e ste c ontexto, debe e nmarcarse l a c ita de C esar ( B.C.: I , 5 1), c uando d ice que, e n e ste m ismo a f io 4 9, durante l a c ampaf ia de I lerda, s e l e presentaron 6 .000 c olonos c on s us f amilias y e scoltas. Muchos eran h ijos de s enadores y d e m iembros del orden e cuestre. T enemos, pues, q ue j unto a l a c olonizaciön gubernamental e xistiö o tra, de c aräcter c ivil. D urante l os a f ios del d ictador, e n H ispania l os i ndigenas f ueron ampliamente emancipados e n l as c olonias de l as r egiones m s r omanizadas de l a B etica y l a T arraconense, pero no e n l a L usitania ( Idem.: 2 50), s iendo l os h abitantes originarios a dmitidos e n i gualdad c on l os c olonos ( Idem.: 2 54). S in embargo, l a promociön d e c omunidades p eregrinas a municipios no i mplicaria f orzosamente l a emancipaciön de s us habitantes y , por l o t anto, l a e xtensiön de l a c iudadania no f ue una c onsecuencia i nmediata de l a c olonizaciön d e C esar o Augusto ( Idem.: 2 55). E n c uanto a c ifras, de l os 2 5.000 veteranos d e l as l egiones c esarianas, l a mayor p arte f ueron a sentados e n l a P eninsula i tälica, a lgunos en A frica y quizäs e n H ispania, y l os de l as demäs l egiones en l a N arbonense ( Ibidem.). E l . n umero t otal a l os q ue s e l es a signaron t ierras n o pasaria de l os 1 0.000, s iendo posible q ue e l d ictador s e l as c oncediese t ambien a l os e x-pompeyanos ( Idem.: 2 62). A l a muerte de C esar, b ien pocos s erian l os l egionarios q ue s e e stablecieron e n Hispania, si l os h ubo ( Idem.: 2 57-58). Una v ez v ista l a p anorämica general, n ecesitamos enmarcarla e n e l c ontexto q ue n os i nteresa: l a L aietänia, l a c ual f ormaba parte de l as r egiones ms f ertiles de l a T arraconense. L amentablemente, e l c onocimiento del que d isponemos e s b astante deficitario, y b ien pocas c osas p odemos decir d e l os momentos i niciales de l as c iudades t ardo-republicanas. D e l os c uatro municipia mäs d irectamente r elacionados c on n uestra t emätica ( Baetulo, I luro, Egara y C aldes d e Montbui), s ölo t enemos a lguna i nformaciön d e l o dos primeros, de l os c uales podemos decir que y a e xistian c omo c iudad e n e l primer c uarto del s iglo I aC. L a f undaciön de e stos n ücleos i mplicaria un r eparto d e t ierras, que podemos r elacionar c on l as c ampaf ias d e M ario o c on l as

- 2 28

-

guerras s ertorianas, veteranos procedentes

en de

e l s entido de l a i nstalaciön e stos enfrentamientos.

de

E stos oppida, ademäs de t ener una f unciön defensiva, s e v incularian a l a colonizaciön agricola a t itulo i ndividual, s iguiendo e l modelo c olonial r omano, aunque no t uviesen e l t itulo d e colonia, y a l os q ue P linio denominö oppida civium romanorum ( GUITART, en prensa). Lo mismo podriamos decir d e Egara o de C aldes de Montbui, q ue podrian haber s ido n ücleos d e c iudadanos romanos c on posesiones de t ierras en e l Valles ( Ibidem.). D esde nuestro punto de vista, e l p anorama s e presenta complejo. A l a hora de i ntentar c onocer l a s ituaciön juridica y e l origen de e stos i nmigrantes, varias s on l as posibilidades que s e nos presentan. D urante l a primera mitad del s iglo I aC, en l a L aietänia r esidirian e x-legionarios asentados c on u n l ote de t ierra e n l as c iudades, con l a c iudadania r omana, pero de d iversas procedencias r egionales i tälicas; c olonos c iviles, a lgunos de l as c lases a ltas, en p arte con c iudadania romana, que por d iversos motivos s e t rasladaron a nuestro pals; i nmigrantes agricolas i tälicos, s in c iudadania, venidos por s u cuenta. F inalmente, a lgunos negotiatores, poco i mportantes numericamente. En cuanto a l e lemento i ndigena, e s probable que s olamente hayan s ido emancipados durante e stos af ios, e specialmente hacia mediados del s iglo y , por l o t anto, d isfrutando de c iudadania romana, perteneciendo en gran p arte a l a aristocracia l ocal. Otros s erian e sclavos manumitidos y l ibertos de l os i tälicos y s us descendientes, con ms r estricciones en c uanto a concesiones del derecho romano. P or l o t anto, nos e s r ealmente d ificil poder precisar l a i dentidad de e stos personajes que, a partir de l a s egunda mitad del s iglo, marcaban l a Tarraconense 1 con s u nombre. E stos e lementos f orman un g rupo bastante homogeneo e n c uanto a s u origen e tnico o r egional, e l c ual y a hemos examinado en s u l ugar. S in embargo, a lgunos pueden proceder de l as c lases a ristocräticas y e star y a i ntroducidos en Hispania ( Iunius, Mucius). D e t res de e llos los dos mencionados y Statiust enemos a lguna i nformaciön en l a epigrafia, m ientras que l os otros t res ( Mevius, Venuleius, Volteius) s on menos conocidos, i ncluso e n l a P eninsula i tälica. Los dos ü ltimos y Statius son nombres c onocidos gracias a C icerön, y partidarios del b ando de Augusto durante l as g uerras c iviles ( Mucius). Resumiendo, a pesar de que s on varias l as posibilidades, nosotros nos i nclinamos a ver e n e stos i ndividuos a c iudadanos r omanos, descendientes de l os veteranos o de l os c iviles, originarios de l as r egiones c entro-itälicas d e habla e trusca, o sca o umbra, m s que

- 2 29

-

l atina, q ue s e i nstalaron e n l as c iudades l ayetanas, articuladas a lrededor d e l as t ierras ms f ertiles del Maresme y d el Valles, que f undaron a principios o durante e l primer c uarto del s iglo I . E stos c iudadanos t endrian posesiones e n e l t erritorio d e l a c iudad donde v ivian, y s e dedicarian a l a e xplotaciön i ntensiva del c ampo, e specialmente d e l a v if ia, l a c ual empezaria a d ar s us f rutos a mediados d e s iglo, o a p rincipios de l a s egunda m idad, e n e l s entido de una e xportaciön de v ino detectada a rqueolögicamente c on e l descubrimiento de e nvases anföricos. No p uede s er c asual que l a m ayoria d e l os a lfares s e e ncuentren c erca de l os c entros urbanos ( v ase mapa 1 1), l o c ual i nterpretamos c omo una f uerte i mplicaciön d e l a c iudad en l a e xplotaciön d el c ampo. E n e fecto, s i b ien n uestros personajes v ivirian e n Baetulo o e n C aldes de Montbui, t endrian s u fundus e n e l t erritorio del n ücleo urbano. L a e xplotaciön del c ampo s e articularia a lrededor de l a v illa que l a arqueologia detecta ampliamente e n l a L aietänia-, e l p ropietario d e l a c ual y d el v ino producido- s eria i gualmente e l m ismo c iudadano r esidente e n l a c iudad. No e s e xtraf io que e stos c olonos c entro-itälicos y s us descendientes propietarios d e l as mejores t ierras d e l a Laietänia- s e dedicaran a l c ultivo que mejor conocian e n s u pais: l a v if ia, l a c ual durante e stos a f ios t ardor epublicanos era c ultivada i ntensamente, e xportändose e l v ino e n ä nforas D ressel 1 , D ressel 2 -4 y L amboglia 2 . D e e sta manera, n uestros personajes s erian l a c ulminaciön d e u n proceso c olonizador i niciado, c omo m inimo, a p rincipios de s iglo, e n manos i tälicas, y que e mpezaria a dar s us r esultados comercialmente hablando, e n c uanto a l proceso de e xportaciönen l os af ios i nmediatamente posteriores a l a muerte d e Cesar ( o q uizäs c on e l), pero que conoceremos s obre t odo durante l as decadas posteriores, hasta i nicios del principado. No d escartamos l a posibilidad d e que una parte d e e stas producciones e stuviese e n m anos i ndigenas, d e l a aristocracia l ocal o de i tälicos manumitidos, o i ncluso de negotiatores la a usencia de cognomen nos o culta l a posibilidad de q ue s epamos a lgo m äs-, pero nos i nclinamos ms b ien p or l a primera posibilidad. S imultäneamente, o poco d espues, a parecieron l as P ascual 1 . L as marcas s e muestran m s variadas: s i b ien s eguimos t eniendo nombres de o rigen c entro-itälico n o e strictamente l atinos ( Antestius, Herennius, Mussidius) h ay o tros mäs t ipicamente l atinos ( Fulvius, Cornelius, Valerius, I ulius), y t ambien b astante conocidos e n H ispania desde principios de l a r omanizaciön ( Porcius). P articularmente i mportante e s l a marca d e Lentulus Augur, l a c ual c onfirma

- 2 30

-

l a i mplicaciön de l a a ctividades comerciales.

aristocracia

s enatorial

en

l as

E ste hecho s e une a t odo l o que s abemos en l os ü ltimos af ios, g racias a l as i nvestigaciones de a lgunos a utores que s e han ocupado preferentemente del t ema 1 977; ( WISEMAN, 1 971; D UNCAN-JONES, 1 974: c ap. 1 : SYME, xpresiön PAVIS, 1 977; D ' ARMS, 1 980 y 1 981; P UCCI, 1 984). En e e st r estee de P avis d ' Escurac, " l' aristocratie romaine des profits peut-etre ä l ' ecart du commerce, mais non pas commerciaux" ( PAVIS, 1 977: 3 55). E s decir, l os s enadores no us e fectuaban l as t ransacciones d irectamente, s ino mediante s i ntermediarios, l ibertos o e sclavos. E l plebiscitum Claudianum, votado e l 2 19 o 2 18, prohibia a l os s enadores o h ijos de s enadores poseer un barco de m s de 3 00 änforas ( es decir, unas 8 t oneladas), l o que teniendo e n c uenta que l a mayorla del gran c omercio s e hacia por mar- i mplicaba e l a lejamiento de l a aristocracia s enatorial de l os n egocios comerciales ( Idem.: 3 40; D ' ARMS, 1 980: 7 7). P rohibiciön que an e starä e n v igor c on l os S everos, a f ines del s iglo I I e i nicios del I II dC ( PAVIS, 1 977: 3 41). E s b ien c onocido que, desde e l punto de v ista de l a aristocracia romana, l a t ierra c onstituye u n b ien s upremo, y que s us productos s on e l f undamento de l as grandes f ortunas s enatoriales, t oda vez que l a e conomia antigua r eposa f undamentalmente e n l a agricultura. Ahora b ien, e xistiö un procedimiento mediante e l cual l os s enadores podian beneficiarse del comercio s in participar en e l d irectamente y , por l o t anto, manteniendo s u i magen i ntocada: l os i ntermediarios agentes comerciales, l ibertos y e sclavos-, que realizaban e stos negocios e n nombre del patronus. Contrariamente a l o que o curre c on e l orden e cuestre pues en l a epigrafla n inguno de e llos e s l lamado mercator, s ino negotiator ( PAVIS, 1 977: 3 44, nota 3 4)-, e xiste un buen n ümero de i nscripciones en l as que a l os e sclavos s e l os califica de negotiatores ( Idem.: 3 45, c itando e l C .I.L., V I: 9 652, 9 654, 9 682; D igesto: 1 514). E stos e fectuaban l as transacciones, ya f uera a propuesta del propietario revirtiendo l as g anancias a l e sclavo e n f orma d e donaciön o de c antidad f ija-, y a f uera jugando e l propietario e l papel de proveedor de f ondos ( PAVIS, 1 977: 3 45-46). Lo m ismo podemos decir de l os l ibertos, a l os c uales e l amo l es proporcionaba un c apital, participando, c omo a sociado, en l as g anancias ( Idem.: 3 46-47). En p articular, podemos mencionar a l os l ibertos de P uteoli y O stia, q ue participaron, en c alidad de a ugustales, e n actividades comerciales, manufactureras y bancarias ( D' ARMS, 1 981: c ap. 6 ).

- 2 31

-

La epigrafia documenta e stas afirmaciones, como en e l c aso del e sclavo de Volusius Saturninus: Euxinus, negotiator. Los Volusii eran una importante f amilia s enatoral que c uenta con 5 cönsules entre e l 1 2 aC y e l 9 2 dC ( PAVIS, 1 977: 3 47; SYME, 1 977: 3 75-76). Asi, s i e l l iberto l leva e l nomen de s u antiguo duef io, l a onomästica nos documenta l as actividades de a lgunos de e ilos ( thurarius, unguentarius, purpurarius, etc.). A t raves d e l as f uentes c läsicas, R .P. Duncan-Jones ha i nvestigado t ambien l as f inanzas d e un s enador en e ste c aso, de P linio e l Joven-, conocido por s us c artas, y que v iviö a principios del s iglo I I dC ( DUNCAN-JONES, 1 974: c ap. 1 ). Asi pues, l a epigrafia y l as pueden s er de gran ayuda, a l as continuaciön l a arqueologia.

f uentes c uales

escritas nos af iadiremos a

No obstante, antes debe mencionarse l a i nteresante l ista e laborada por T .P. W iseman acerca de l os negocios de l as f amilias s enatoriales, y que s e d ivide en cuatro apartados ( WISEMAN, 1 971: apendice I V): publicani ( contratos püblicos), negotiatores ( comercio y manufacturas), argentarii y faeneratores ( finanzas) y otras actividades. L a l ista e stä basada f undamentalmente en l os e scritores ( Cicerön, D iodoro, P lutarco), p ero t ambien en l os corpora de i nscripciones ( C.I.L.). Un c ierto nümero de negotiatores ( entre l os cuales, s egün W iseman, e staban e l M . Porcius y C . Mussidius Nepos de nuestras änforas), l o c ual contemplamos con c ierta c autela, s e d edicaban a l comercio v inario, a l de l as änforas y s us contenidos, a l os metales, a l a c erämica aretina, e tc. Por l o t anto, en l as l ineas anteriores hemos i ntentado demostrar que l as c lases a ltas s enatoriales participaron tambien si b ien i ndirectamenteen l os beneficios del comercio, i ndependientemente de l os que pudiesen t ener procedentes de otras actividades. Lo que ahora nos i nteresa e s relacionar e ste hecho con e l objeto d e n uestro e studio: e l comercio del v ino en l a Tarraconense y , en concreto, l as i mplicaciones de e stos personajes con e l mismo. En e l e stado actual de l as i nvestigaciones, nos quedan todavia por conocer muchos a spectos s obre l a organizaciön d el comercio del v ino y l as relaciones entre e l nombre expresado e n l as änforas, e l productor y propietario del v ino y d el fundus en e l c ual s e cultiva, el del f abricante del n fora, y e l del mercader que r ealiza e l t ransporte. A nuestra manera de ver, no s e puede g eneralizar y s erä n ecesario a nalizar cada c aso por s eparado, s ituändolo cronolögica y e spacialmente. Con t odo, podemos mencionar un par d e e jemplos que nos pueden s ervir de r eferencia.

El primero es e l de l as änforas Dressel 1A estampilladas con e l nombre de l os Sestii. Precisamente J .H. d ' Arms l o c ita como uno de l os dos e jemplos que menciona en base a l as fuentes l iterarias, bastante escasas por otro l ado ( D' ARMS, 1 980: 8 1-84, D ' ARMS, 1 981). Las änforas marcadas SES o SEST a veces con una f igura o s igno- eran f abricadas en e l ager Cosanus durante l a primera mitad del s iglo I aC. No obstante, s e trata de varias generaciones que s iguieron e l mismo negocio, quizäs iniciado por un tal L Sestius, padre de un amigo de C icerön, hasta l legar a L Sestius Quirinal, cönsul del 2 3 aC. Las excavaciones de A . Carandini en Settefinestre han permitido conocer l a historia de l as propiedades de l a f amilia, l igadas a l a agricultura e sclavista ( CARANDINI y SETTIS, 1 979, CARANDINI, 1 980). En este caso, podemos preguntarnos acerca del papel jugado por los Sestii. Podemos pensar que eran l os propietarios de l as t ierras donde s e cultivaba l a vif ia, de l as f iglinae donde s e f abricaban l as änforas, contando l as s uyas y l as de otros propietarios de vino que no tenian alfares propios, e incluso como participantes en el transporte maritimo de l as änforas con s u nombre. Cuestiones que, por ahora, no estamos en condiciones de responder. Se trata, s in embargo, de un caso alejado del nuestro, que transcurre en un mundo s ituado en l a Peninsula i tälica, varios decenios anterior, y con unos s istemas de producciön b ien d iferentes. El segundo e jemplo se refiere a l as änforas Dressel 6 ( ZEVI, 1 966: 2 17-19) de procedencia i striana ( BALDACCI, 1 972a). Se l as puede diferenciar igualmente baj o la denominaciön de Dressel 6A y Dressel 6 B ( BUCHI, 1 973 y 1 974-75), y que en conjunto van de mediados del s iglo I aC a l a mitad del s iglo I I dC ( BUCHI, 1 974-75: 4 31-34). En un depösito de Verona, datado en epoca augüstea ( BUCHI, 1 973: 6 26), y en e l cual las Dressel 6 eran mayoritarias, el s ubtipo A presentaba estampillas referidas a T . Helvius Basila, padre del personaje del mismo nombre que f ue cönsul y l egado de Tiberio, o quizäs de C laudio y Nerön, y a M . Herennius Picens, cönsul suff. del 1 dC, o quizäs s u padre, consul del 3 4 aC.

los del

Por su l ado, el s ubtipo B s e referia, entre otros, a s iguientes personajes: Appius ( Claudius) Pulcher, cönsul 3 8 aC, y a M . Titius, cönsul del 3 1 aC.

A s u vez, P . Baldacci publicö una compilaciön de marcas sobre l a misma nfora i tälica, y de los personajes que f iguran en e lla podemos mencionar, entre otros, l os s iguientes ( BALDACCI, 1 967-68: nüms. 3 5, 4 2 y 4 3): L . Tarius Rufus, cönsul suff. del 1 6 aC, a Imp. Aug. Ger. ( emperador Domiciano), y a Imp. Nervae Aug. ( emperador Nerva).

rango 1 969:

La conclusiön no puede s er m s c lara: personajes de s enatorial, de diferente origen s ocial ( TCHERNIA, 1 47), algunos de l os cuales ( cönsules e incluso

- 2 33

-

emperadores) f ueron propietarios d e t ierras s ituadas e ntre Aquilea y D almacia, exportaban v ino y aceite a l a Nörica, l a P anonia y otras r egiones danubianas, pero t ambien a l Adriätico, Roma, C artago y Atenas, t al como l o i ndica l a d ifusiön d e l a D ressel 6 ( BUCCHI, 1 973: 6 33).

primer

A si c aso.

pues,

l as

änforas

t arraconenses

n o

s erian

e l

Lamentablemente, no e s h abitual l a menciön del cognomen u otros i ndicios que n os p ermitan i dentificar a l personaje. S eria bastante i nteresante que nuestro C . Antestius f uese realmente e l gobernador d e l a T arraconense del af io 2 5 aC, y que, c on e sta condiciön, t uviese propiedades, l o cual encajaria d entro de una politica de r econocimiento de f idelidad por p arte de Augusto a s us p artidarios durante l as guerras c iviles. Lo m ismo podemos decir con respecto a T . Herennius o a C . Mussidius, cuyas f amilias e staban relacionadas t ambien con l as c lases a ltas, y procedian i gualmente de l a P eninsula i tälica c entral, t al como p arece i ndicar l a d ifusiön d e e stos nombres. Por otros conceptos, s on a simismo i nteresantes l as e stampillas que s e refieren a Fulvius Secundus y a Valerius Rufus. En e fecto, junto a dos nomina t ipicamente l atinos y c on posibilidades d e f ormar p arte de m iembros de e stas f amilias, encontramos dos cognomina que nos i ndican s u condiciön d e l iberto, o t al v ez d e ingenuus. A l r especto, e s i nteresante decir que e l cognomen Rufus e s t ambien corriente en l as mismas regiones centro-itälicas que hemos i do r epitiendo a l o l argo de e stas päginas y , por l o t anto, l a procedencia del personaje s eria l a m isma. I ndicaciön que no podriamos c onocer s i s ölo d ispusieramos del nombre. En consecuencia, podria t ratarse t anto de u n i ndigena con derecho d e c iudadania c omo d e un c iudadano i tälico d e probable origen s ervil desplazado a l a Tarraconense, o d e s us descendientes. S iendo l a P ascual 1 un nfora e sencialmente augüstea, podemos i ntentar r elacionarla con s u politica. No tenemos d ataciones precisas p ara l as marcas, s i b ien l as que s on c onocidas s e s itüan antes del c ambio d e era. P ara Brunt, e l primer emperador modificaria p aulatinamente s u posiciön con r especto a l a emancipaciön, e n e l s entido d e volverse ms r estrictivo a partir d el 2 7, p uesto que t al v ez muchos de s us municipios s erian c reados durante e l periodo t riunviral ( entre e l 4 3 y e l 3 2 aC), f undando d espues pocas colonias, s in a sentamiento de colonos e n l as provincias ( BRUNT, 1 971: 2 41 y 2 59). Ahora b ien, como consecuencia d el l icenciamiento de s us veteranos, e l nümero de nuevos c iudadanos a umentaria considerablemente ( Idem.: 2 59).

hecho. cönsul origen

Tal vez l as e stampillas s ean e l r eflejo de e ste Muestran c ierta homogeneidad, puesto que junto a un como Lentulus Augur encontramos un posible l iberto d e oriental como Iulius Anicetus, o un i ndigena o

- 2 34

-

i tälico c omo Valerius Rufus, e l origen s ocial d e l os c uales e s b ien d iferente del p rimero. D a l a i mpresiön de e ncontrarnos con una e poca ms abierta a l os c ambios s ociales, ms d iversificada y menos monolitica de l o que p arecen i ndicar l as T arraconense 1 . Lögicamente, a l i gual que a ntes, hemos d e p reguntarnos que r epresentan l os i ndividuos en cuestiön d entro del p roceso productivo que e stamos t ratando. Como antes, pensamos t ambien que s on l os propietarios d el fundus e n donde s e c ultivaba l a v id, e l c ual debe r elacionarse c on l a v illa, verdadera unidad de explotaciön agricola. A simismo, e n muchos c asos s er a probablemente e l propietario d e l a f iglina en d onde s e cocian l as ä nforas, y que podria f ormar p arte d e l as dependencias d e l a v illa. P or l o t anto, s erian l os propietarios d el v ino envasado. E n e fecto, n o podemos i maginarnos o tra r elaciön de Lentulus Augur con l a L aietänia que no s ea l a d e propietario d e l a t ierra. Otro c aso e s l a procedencia d e e sta p ropiedad ( magnificencia d e Augusto, compra, herencia, confiscaciön, e tc.), y que por o tro l ado s eria administrada i ndirectamente por un i ntermediario, quien a l mismo t iempo s e encargaria de l a comercializaciön d el v ino, actuando Lentulus s olamente c omo r epector d e l os beneficios. A lgo p arecido podemos decir t ambien d e l os r estantes personajes, l os c uales, aunque d e o rigen s ervil, podrian h aberse enriquecido, dedicändose a l as e xplotaciones a gricolas y a l comercio. C omo antes, e l r egimen d e explotaciön f ue e l d e l a pequef la o mediana p ropiedad, c omo e l que d ebiö e xistir e n e l Maresme ( unos 1 00 i ugera) ( PREVOSTI, 1 981a: 5 34-38). L as r elaciones c on l as c iudades debieron s er t ambien s emejantes, a p esar d e q ue y a e xistia Barcino, pero con una problemätica d istinta, que t rataremos m s adelante. P ara a cabar, hemos d e c entrarnos en l as Dressel 2 -4. En s u mayoria, l as marcas s on t otalmente d iferentes: l os nombres enteros d esaparecen para dar p aso a nombres de e sclavo, o de l ibres d e baja condiciön, de origen l atino o g riego. Nosotros p ensamos que nos e ncontramos con un mundo b astante d istinto d el anterior. D e entrada, e s otro t ipo d e n fora, con toda una s erie d e i mplicaciones que a qui no t rataremos. P or o tro l ado, s i b ien aparece muy p robablemente durante e l ü ltimo decenio a ntes d el c ambio d e e ra, conoce posiblemente s u momento d e mäximo e splendor con l os j ulio-claudios ( CORSI y L IOU, 1 985). F inalmente, e staba destinaba f undamentalmente a Roma, t al c omo l o d emuestra l a docena d e p ecios c onocidos ( Idem.: 1 71-72). E s e specialmente i mportante destacar que l a mayoria d e l as e stampillas procedentes d e l os mencionados pecios ( de hecho, e l corpus m s e xtenso que conocemos) v ienen de l os a lfares del Baix L lobregat, y e n s egundo l ugar, de l os del Maresme ( Idem.: 1 59-66). D icho de o tra manera, con r especto

- 2 35

-

a l os primeros, e stän relacionados c on e l ager de l a colonia de Barcino, recien creada por Augusto, durante e l penültimo decenio antes del c ambio de era, d entro d e un conjunto de actividades l levadas a c abo por e l e mperador para n ormalizar juridicamente l a s ituaciön d e l a Laietänia, enmarcando politica y juridicamente a l os c iudadanos romanos y a establecidos e n l a r egiön ( GUITART, e n prensa). Ahora b ien, e s posible t ambien que, a l l ado d e e stos c iudadanos que y a r esidian en e l l ugar, s e i nstalasen o tros tal v ez p rocedentes de l as guerras c äntabras- dentro d e un proceso de expropiaciön, p arcelaciön y r eparto de l as t ierras del l lano entre l os recien l legados ( GRANADOS, 1 984a: 9 ). En r ealidad, muy poco s abemos de e ste f enömeno, por l o que s olamente podemos mencionar l as d istintas h ipötesis, ademäs d e l as m s g enerales d e Brunt, a l as cuales ya nos hemos r eferido. D e momento, pues, hemos de enfocar l a cuestiön g lobalmente, s in poder entrar en detalles. Lo que aqui nos i nteresa destacar e s que, a nuestra manera d e ver, l os a lfares de Dressel 2 -4 mencionados del Baix L lobregat ( El Papiol, C astellbisbal, S ant Boi de L lobregat) e stän e strechamente v inculados como territorio del cual forman parte- con Barcino. C iertamente, y a hemos d icho que l a Dressel 2 -4 e s un r ecipiente bäsicamente de l os j ulio-claudios, mientras que l a Pascual 1 es bäsicamente augüstea. Ahora b ien, e l f uncionamiento d e Barcino debiö comportar unos cuantos ahos y , por l o t anto, r esulta f actible que no f uncionase a p leno rendimiento hasta a l cabo de a lgunos decenios d espues d e haber s ido c reada, t al vez e n l os ü ltimos af ios de Augusto. P artiendo de e sta base, hemos de d irigir nuestra atenciön a l a epigrafia b arcelonesa. A l examinar e l t rabajo de S . Mariner, veremos l a cantidad considerable de i nscripciones, r eferidas a toda l a epoca i mperial, en e special durante e l s iglo I I, que s e r efieren a l os l ibertos ( MARINER, 1 973). E ste hecho no p asö desapercibido a I . Rod , cuando d ijo que hay un e levado porcentaje de i nscripciones d e i ndividuos d e l os e stratos s ociales i nferiores, pero con un potencial econömico considerable, a l os cuales podemos af ladir l as i nscripciones f unerarias relativas a dos o ms nombres de personajes, con l a t ipica composiciön l atina d el tria nomina ( RODA, 1 974: 1 2). E sto nos indica que l os l ibertos jugaron un i mportante papel e n l as actividades e conömicas y s ociales de l a colonia, y ms concretamente por l o que aqui nos i nteresa- e n l as primeras. Da l a i mpresiön d e que f ueron un conjunto d e i ndividuos, enriquecidos l o s uficiente c omo para poder costear s us l äpidas. La pregunta s iguiente e s c ömo adquirieron e sta r iqueza. P artiendo del i ndicador d e d inamismo

concepto d e e conömico, J .

- 2 36

-

l a manumisiön como Pons p iensa que l os

l ibertos s e convertirian en l os e lementos ms d inämicos de l a e conomia d el A lto I mperio, l legando a a cumular r iquezas, y a l os cuales e l e stado r omano i ntegr6 p ara e vitar q ue s e c onvirtieran e n u na c lase poderosa y r eclamasen mayor p articipaciön ( PONS, 1 977: 2 16). E sta i ntegraciön s e c oncretaria e n e l c argo d e s evir augustal, e s decir, en e l magistrado d el c ulto i mperial. Ahora b ien, para l legar a s er s evir era n ecesario poseer una considerable f ortuna, t oda vez que r equeria hacer c onsiderables g astos. P or l o t anto, e sto i mplica l a e xistencia d e una e conomia l o s uficientemente d inämica c omo p ara p ermitir a e stos hombres, manumitidos y t eöricamente d esvinculados d e l a propiedad, enriquecerse i ndividualmente ( Idem.: 2 17). En relaciön con s u origen, este c apital podia p rovenir del s ector i ndustrial o comercial, pero t ambign de una agricultura enfocada a l a comercializaciön de s us p roductos ( ETIENNE, 1 958: 2 64, PONS, 1 977: 2 18), c on l o que nos podemos preguntar s i entre e stos productos no f iguraba e l v ino. R . Etienne h a demostrado que e l s evirato augustal era un f enömeno e strechamente v inculado con l a c iudad, y s e t rataba de una " elite" que s ölo s e encontraba en l as r egiones donde l a f ortuna i nmobiliaria podia c onstituirse f äcilmente. Pues b ien, s i todos e stos principios l os aplicamos a l a Laietänia, e l r esultado no puede s er mejor. J . Pons ha c ompilado l os s evires de C atalunya ( PONS, 1 977: 2 18, y notas 1 1 a 2 0): una vez agrupadas l as i nscripciones, e l primer l ugar l e corresponde a Barcino, con 4 5, s eguida por Tarraco, con 4 0. Dertosa t iene 5 , I luro 4 , Ampurias 3 , I esso 2 y , f inalmente, Baetulo y Auso t ienen 1 cada una. Asi pues, l as äreas m s d inämicas s e s itüan en e l l itoral, desde e l Ebro a l Maresme, pasando por Tarraco y Barcino principalmente. En s egundo l ugar, Ampurias y , por ü ltimo, e l i nterior ( Auso e Iesso), con s istemas econömicos m s autärquicos. E ste hecho no e s a lgo a islado, y s e enmarca muy b ien en e l e studio de J . d ' Arms s obre l as a ctividades comerciales d e l os s eviri augustales de Ostia y d e P uteoli, confirmando para Roma l os e xtremos apuntados ( D' ARMS, 1 981: 1 21-48). E l hecho d e que e stos s evires s e encuentren en l as c iudades l itorales apunta, b ien c laramente, que s us a ctividades estaban v incuIadas a l comercio maritimo, que, r ecordemoslo, era ms i mportante que e l r ealizado por t ierra. Por l o t anto, no podemos dejar de pensar en l as e xportaciones del v ino l ayetano, r ealizadas, obviamente, por mar. S i e l v ino f ue l a principal causa de l a prosperidad e conömica de l a L aietänia y t al vez del Conventus- durante e l s iglo I de l a era ( tal como parece demostrar l a arqueologia), r esulta l ögico pensar que una parte i mportante

- 2 37

-

de l as r iquezas de l os l ibertos procediese del cultivo y comercio del v ino. Actividades que muy probablemente estarian r elacionadas con l as del patronus del l iberto y , por l o t anto, c on l a aristocracia l ocal. E l s iguiente paso e s r elacionar e ste hecho c on l as marcas s obre Dressel 2 -4. H emos v isto que l a arqueologia l as s itüa d entro d e l a s egunda m itad d el mandato de Augusto y l a dinastia julia-claudia, dataciön q ue s e c orresponde c on una parte de l as i nscripciones mencionadas a l hablar d e l os s evires. Ahora b ien, l a mayoria de l as estampillas s e refieren a nombres de e sclavo o d e l ibre d e baja condiciön. No p odemos pensar que un e sclavo f uese e l propietario d el fundus, de l a v illa, n i t an s ölo de l a f iglina donde trabajaba. P ensamos, pues, que s e trata del a lfarero q ue . f abricaba l as änforas y , como mucho, alguno de e llos podia s er a lgo as como un c apataz, t al c omo p arece i ndicarlo l a presencia de varios nombres en un mismo recipiente, o i ncluso l a m isma marca e n d istintos a lfares ( CORSI y L IOU, 1 985: 1 59-64). un nuevo s istema d e Tal vez nos encontramos ante r endimiento d e l os a lfareros ( al contar l as änforas, o e l e marcaban), o de l levar un menos, d e l os recipientes que s e f abricaban. En cualquier c aso, control de l os envases que s i mportante poner e l nombre del parece s er que ya no e s o del v ino, n i s aber s i e ste propietario del dominio . Porcius o d e l as d e c ualquier procedia de l as t ierras de M otro productor. E l r eceptor de una Dressel 2 -4 de una t aberna d e Roma ( recordemoslo, l a p rincipal destinataria d e e stos contenedores) bien poco podia s aber de s u procedencia. Pensemos que l a Dressel 2 -4 a p artir del prototipo d e l a i sla de Cosf ue un recipiente muy i mitado e n varias provincias del I mperio y , por l o t anto, ms d ificilmente i dentificable en cuento a s u origen.

pintada de l ado v ino d e

Por otro l ado, no conocemos n inguna i nscripciön que i ndique e l contenido n i l a procedencia ( dejemos l as problemäticas i nscripciones que s e r efieren a l L auro).

E l conjunto d a l a i mpresiön de reflejar un c omercio bastante i ndustrializado, e standarizado y que t rabaja c on grandes c antidades d e l iquido. I mpresiön que, por otro l ado, encaja p lenamente con l a f unciön c entralizadora d e Barcino. Ahora b ien, e sto no quiere decir q ue s ölo s e comercializase e ste v ino abundante y podemos s uponer que de c alidad corriente-, s ino t ambien l os apreciados Lauronense y de T arragona, l oados por P linio ( XIV, 7 1). S in embargo, Augusto, cuando un personaje romano de

nos e ncontramos l ejos de l os a f ios d e r eyezuelo g ab , a compaf iado por a lgün c ierta i mportancia es b ien s abido que

- 2 38

-

e l v ino d ebe beberse en compaf ila-, consumia el producto de una P ascual 1 d e l as propiedades de M . Porcius, en s ubstituciön del f alernum de l as D ressel 1 i tälicas, que d esde hacia a lgunos af ios h abian dejado de l legar a s u r egiön. E l destino f inal d el v ino d e l as Dressel 2 -4 f ue, muy probablemente, l as t abernas de Roma, e n unos momentos en l os que en l a c apital y en varias provincias del I mperio debido a unas c ausas que ahora no nos i nteresan- s e bebia mucho v ino. En conclusiön, p ensamos que f uncionaba un proceso nuevo d e comercializaciön, en f unciön d e l a n ueva e structura del mercado y t ambien de l a producciön-, en l a que Barcino j ugaria un i mportante p apel como n ücleo c entralizador de s u t erritorio, que p robablemente s e extenderia por l a L aietänia, ya b ien e structurada ( GUITART, en prensa). C ambios que s e vertan r eflejados en l a epigrafia de l as änforas. Tal vez n o s ea casualidad e l hecho de que l as ünicas marcas s obre Dressel 2 -4 conocidas que i ndican un nomen o un tria nomina ( M. S . PVP, C IAS) s e daten a f inales d e Augusto y , por l o t anto, todavia m s en contacto con e l mundo de l as P ascual 1 . Ahora b ien, s i l as marcas representan a l a lfarero, entonces, e : quien e ra e l propietario del dominio? A l os s evires augustales l os v emos ms b ien como a ctores en l a comercializaciön m s que como propietarios d e l as t ierras. Podemos pensar, pues, en l a aristocracia l ocal, que probablemente p articipaba de una manera bastante considerable en l os a suntos econömicos. 0 en l os antiguos c olonos i tälicos y a i nstalados, j unto a l os r ecien l legados de l as guerras c äntabras, en e l s upuesto de que existieran. T ambien e s l icito p ensar en e l a scenso de l os l ibertos en g eneral, que paulatinamente i rian adquiriendo mayor i mportancia y , e n definitiva, en l os mismos que durante l os af ios anteriores. F inalmente, q ueda por considerar otra posibilidad: con l a muerte de Lentulus Augur, acaecida en e l af io 2 5 d e l a era, muy probablemente s us posesiones pasaron a T iberio ( Suetonio, Tib.: 4 9.1), quien l e i ncitaria a l s uicidio, t al como hemos v isto e n s u l ugar. Podemos i nterpretar e ste hecho como una s imple anecdota, o b ien podemos i ntuir un progresivo proceso de expropiaciones por parte del emperador. M . Rostovtzeff, s iguiendo a H irschfeld, c alificö l a epoca j ulia-claudia como d e confiscaciön y concentraciön, no de organizaciön, extendiendo l a d inastia s us propiedades e n b ase a confiscaciones y herencias, s obre t odo con Nerön ( ROSTOVTZEFF, 1 972: 1 92 y 4 14). E sta v ision, l ögicamente muy g eneral, deberä r elacionarse con l a r ealidad concreta de c ada provincia, y en n uestro c aso s ölo podemos mencionarla como h ipötesis. P ara l a administraciön de e ste patrimonio, l os j ilio-claudios contaron con l o que Rostovtzeff l lama una n ueva c lase social: l a de l os f uncionarios i mperiales, r eclutados mayoritariamente entre l os l ibertos y e sclavos

- 2 39

-

del emperador. E sta c lase poco i mportante en t iempos d e Augusto-, c on s us s ucesores a umentö r äpidamente e n n ümero e i nfluencia, e specialmente con C laudio ( Idem.: 1 68-69). S i e stos e squemas s on v älidos, e n n uestro c aso v emos que e l f enömeno s e i niciaria b ien t emprano, c on T iberio. D esde e ste punto d e v ista, t al vez u na p arte d e l as t ierras l ayetanas f ormarian parte de l as p ropiedades i mperiales, s iendo administradas por l os l ibertos ( y, entre e llos, l os s evires a ugustales, e strechamente v inculados a l emperador a c ausa d e s u c argo). T al vez s ea en e ste s entido c omo deberiamos v er l a marca I MP d e l a Torre L lauder ( PASCUAL, 1 977: n üm. 8 8). D e hecho, s i I ulius Anicetus y I ulius Theophilus f uesen r ealmente l ibertos i mperiales dada l a f unciön eminentemente t ecnica y administrativa d e e stos f uncionarios-, podriamos p ensar que s e t rata de l os administradores d e posibles propiedades i mperiales, o d e l a f amilia i mperial, en t ierras c atalanas. C iertamente, por ahora s e t rata d e una h ipötesis i ndemostrable, p ero f actible. E n r ealidad, c ada una d e l as h ipötesis q ue hemos expuesto no e xcluye a l as demäs, por l o que nos e ncontramos con una p roblemätica ms c ompleja y menos e squemätica que l a que apuntamos. Resumiendo t odo l o que acabamos d e d ecir, v emos que l a Laietänia, e specialmente s u l itoral, s e muestra e specialmente d inämica y abierta a l os c ambios s ociales y e conömicos ocurridos durante e l s iglo que d urö e ste t räfico d e v ino a g ran e scala. En e fecto, d esde principios d e Augusto h asta Nerön l a arqueologia y l a epigrafia documentan c ambios i mportantes a n ivel de f uerzas productivas y r elaciones s ociales d e producciön e n d icho t erritorio, l os c uales vemos muy d irectamente v inculados con e stas a ctividades c omerciales. Ahora b ien, c onvendria delimitar l o ms e xactamente posible l a i mportancia q ue t uvo e l c omercio del v ino e n e l c onjunto d e l as a ctividades c omerciales l ayetanas, y por extensiön, d el Conventus, para poderlas s ituar en s u l ugar, y e liminar a si l a t endencia a una s obrevaloraciön d e l as m ismas. Por otro l ado, hemos presentado e ste hecho d e una manera a lgo e squemätica y d iacrönica. C iertamente, l a P ascual 1 , l a D ressel 2 -4 y , p robablemente, l a T arraconense 1 c oexistieron durante l os af ios d e A ugusto y , por l o t anto, no s eria v iable una evoluciön c ronolögica de l os t res envases. S in embargo, l as l ineas b äsicas nos p arecen välidas, s i b ien s erä n ecesario profundizar en t emäticas y dataciones m s p recisas.

2 .

GRAFITOS

Ya R . P ascual sef ialö l a presencia de marcas en forma d e g rafito antes de l a cocciön en l os p ivotes de l as änforas l ayetanas, e specialmente en l a Torre L lauder ( PASCUAL, 1 977: f ig. 1 6). A pesar de que no conocemos s u s ignificaciön exacta, parece evidente que s e han de relacionar con el proceso de f abricaciön de l as änforas en e l a lfar. Para no referirnos m s que a ämbitos cronolögicos s emejantes, para F . Laubenheimer los grafitos -que califica como "marques trac es au doigt"de l a Narbonense r epresentan una etapa de l a f abricaciön, af iadiendo que su s ignificaciön no puede s er asimilada a l a de l a e stampilla ( LAUBENHEIMER, 1 985: 4 17 y f igs. 1 93-1 94). Esta autora af iade que e l obrero hacia una marca con el dedo, l o cual i ndicaria que ambas marcas n o proceden de un mismo obrero ( Idem.: 4 45). En e l caso de l as änforas de Oliva serian tambien marcas de taller, marcando los lotes de piezas correspondientes a l trabajo de un operario o al pedido de un c liente ( ENGUIX y ARANEGUI, 1 977: 3 4). Las autoras presentan una tabla de l as mismas ( Idem.: 3 6, f ig. 1 05), c lasificändolas en tres grupos: l etras l atinas ( F, A , T ), numerales l atinos ( V, X , I X, I , I I) y s ignos convencionales ( circulos, etc.). Resumiendo, muy probablemente los grafitos indican una f ase en el proceso de f abricaciön del n fora, relacionable para poder d iferenciarla ( tanto para contar el n i lmero de p iezas f abricadas como a l obrero que l as f abrica). Teniendo en cuenta que sölo una minima parte del conjunto s e marcaba, podemos pensar que quizäs solamente s e ponia e l grafito cada c ierto nümero de piezas para s implificar el cömputo. C iertamente, existe toda una serie de hipötesis que s on f actibles en un mundo que conocemos bastante mal. Los pivotes procedentes de l os alfares catalanes a veces e staban grafitados. D ichos pivotes corresponden a los t ipos Pascual 1 y Dressel 2 -4, s in que, l ögicamente, podamos d iferenciarlos unos de otros. En cuanto a l a informaciön que nos proporciona l a difusiön, esencialmente nos hemos de basar en l as piezas enteras procedentes de l os pecios de Dressel 2 -4, con l a ventaja de saber a que t ipo corresponden. De todas f ormas, no creemos que existan d iferencias s ubstanciales entre l os grafitos de ambos t ipos, por l o que los presentamos agrupados, a pesar de que estas d ivisiones no han de verse como excluyentes entre S i: + a similables a una l etra l atina ( a b arra i nclinada; quizäs F ), C , D , F , + a similables

a dos

l etras:

+ a similables

a ms

de

dos

PF,

P I,

l etras:

- 2 41

-

veces H , N ,

retro): R , S , U ,

A ( con etc.;

YS; TLI?,

I LTII,

MARI,

LIC?;

+ a similables

a numerales

+ a similables

a s ignos

l atinos:

I ,

I I,

convencionales:

V ,

X ;

f lecha.

Asi pues, e l panorama e s s emejante al d el P ais Valenciano. S i b ien l o ms f recuente e s que aparezcan s olos, a veces s e presentan acompaf lados d e e stampillas: -

con PHIL de l es Fourmigues con A en Grand Rouveau con PTE en Cavallo 1 con l os posibles B IT.F y C .

Destacamos negativo.

l a

a sociaciön

PAV en Menorca. de

NP

en

l etras

en

Teniendo en cuenta que e l porcentaje de estampillas e s t ambign bajo, l a posibilidad de encontrar r eunidas estampillas y grafito e s bastante pequef la. En todo c aso, t al vez s ean e l reflejo de dos s ignificaciones i ndependientes, de una importancia relativa.

3 .

LAS

I NSCRIPCIONES

P INTADAS

A pesar de que e stas i nscripciones son conocidas s obre todo en änforas o learias t ipo Dressel 2 0, de l a Bgtica, a si como en s alazones de l a misma procedencia, l as que aqui nos i nteresan s on l as de l as änforas vinarias. S on especialmente conocidas l as que f iguran sobre l a Dressel 1 y l a Dressel 2 -4 i tälicas ( ZEVI, 1 966), l as c uales mencionan f echa consular, contenido, c alidad y , a veces, destinatario o negociante. Contrariamente a l o que ocurre con los grafitos o l as e stampillas, l os tituli picti s e e scriben despugs de l a f abricaciön del recipiente, y c uando gste estä l leno y transportado o l legado a s u l ugar d e destino. Nos i ndican, pues, una p arte del proceso de comercializaciön del v ino. Por l o tanto, el estudio de estas marcas i rä l igado a l os l ugares de embarque o de r ecepciön, ms que a l os de f abricaciön de änforas. Una primera constataciön e s l a escasez de hallazgos. No pasan de una decena l os que hemos podido encontrar, y de entre e llos media docena s e refieren a l v ino de Lauro. Por l o t anto, b ien poca i nformaciön podemos mencionar. S olamente enunciar algunas hipötesis, en b ase a l os pocos datos d isponibles.

E l

vinum l auronense

como ha

Tres i nscripciones de Roma, que c itan a l l auronense contenido de l as Dressel 2 -4 ( C.I.L., XV: 4 577-4579), s ido objeto de controversia con respecto a l a

i dentificaciön del l ugar de r eferend a. Segün l os autores, l a c iudad de Lauro ha s ido ubicada en l a Betica o en l a T arraconense, y e n e ste caso en e l Pais Valenciano. ( Por e jemplo, ENGUIX y ARANEGUI, 1 977: 4 4-45, MANGAS, 1 980: 2 59.) S in e xcluir l a posibilidad de l a e xistencia de varias Lauro, l a q ue aqui nos i nteresa ubicar e s l a que emitiö moneda desde mediados d el s iglo I I aC y e l s iguiente, con l eyenda iberica. ( Para un r esumen de l a cuestiön, cf. VILLARONGA, 1 982: 1 74-76.) En dicho t rabajo, y en otro anterior ( ESTRADA VILLARONGA, 1 967), L . Villaronga s itüa l a c eca de emisiön en e l Valles Oriental, y m s concretamente en l os alrededores de l a actual Llerona ( Idem.: 2 2). Al resumir l as opiniones precedentes, Tchernia s e adhiere a e lla ( TCHERNIA, 1 971: 7 0-71 y nota 8 4). Una vez admitida esta a firmaciön con respecto a l a Lauro monetal, dirigiremos nuestra atenciön al Valles, a f in de relacionar e sta comarca con d icha l ocalidad. Antes, s in embargo, hemos de mencionar l as referencias sobre änforas que a luden a l lauronense. En nuestra exposiciön, partimos de l a base de que l as inscripciones laur han de s er l eidas en e ste sentido, una vez e liminada l a posibilidad de que s e refieran a l vinum laurentinum ( PANELLA, 1 970: 1 31-33). Lo e xpuesto constituye un r esumen d e un trabajo nuestro, dedicado a l t ema ( MIRO, en prensa). De l as s eis i nscripciones, t res provienen de Roma, y l as otras de Ostia, Pompeya y Cartago. Las t res de Roma y l a de Pompeya mencionan, ademäs del contenido, l a c alidad ( vetus), l a edad, o t al vez una marca f iscal ( IIII) ( segün s ugiere M . Mayer), y probablemente e l destinatario/propietar io del nfora ( MPF, LIF..., LAY...?), as como algün posible numeral ( XX MVM). Un argumento s uplementario para l a procedencia catalana del v ino mencionado en e stas änforas l o proporciona l a e stampillas PLTE, presente dos veces en p ivote de un par de änforas de C artago ( DELATTRE, 1 906: nüms. 3 2 y 3 3). La inscripciön y l a marca f ueron r eproducidas por Tchernia, l eyendola como PL.IE ( TCHERNIA, 1 971: 7 3-75, nota 9 0, y f ig. 2 3). Un pivote procedente de S ant Crist ( Cabrils, Maresme), de pasta t ipicamente l ayetana, depositado en Matarö, l leva l a e stampilla PLTE ( la T aparece ms c laramente como t al que como I ). Por l o t anto, s i en l a villa de Cabrils s e marcaban l as änforas con esta estampilla, resulta l ögico pensar que e l v ino a que s e refiere e l titulus viniera de l a misma regiön. Dejamos de l ado l a posibilidad de una amortizaciön del r ecipiente una vez v aciado de s u c ontenido original- en un l ugar d iferente del que habia s ido envasado.

Pero s i s ituamos Lauro en e l Valles, s erä n ecesario hacer a lgunas r eflexiones s obre l a aparente c ontradicciön de l a c ita de P linio cuando menciona e l v ino de Lauro y e l l ayetano ( XIV, 7 1). E ste autor d istingue ambas p rocedencias, de donde podemos d educir que e l t erritorio d e Lauro no s e encontraba e n l a Laietänia, l o c ual e staria e n contradicciön c on l a ubicaciön del Valles, c omarca que pertenece a l a Laietänia. P ara J . E strada y L . V illaronga, e l centro d irector de l a colectividad d e Lauro estaria e n l os a lrededores d e l a a ctual i glesia de L lerona ( ESTRADA y V ILLARONGA, 1 967: 1 73), pero e l t erritorio q ue f ormaria parte de s u h interland o cuparia u na e xtensiön notable, t ratändose mäs b ien d e un poblamiento d isperso, s in nücleos u rbanos, y c onstituyendo una agrupaciön politico-administrativa con l a c ategoria de c ivitas ( Idem.: 1 74-75). L legados a e ste punto, hemos de r elacionar l a Lauro d e l os t iempos d e Augusto y principios del I mperio la que nos i nteresa-, con l a de uno o dos s iglos antes la que emitia moneda-, a l a que nos hemos r eferido. Los autores mencionados l legan a l a conclusiön de que una p arte del Valles Oriental la s eptentrional- e starla ms r elacionada con e l t erritorio ausetano que con e l l ayetano, l o mismo que l a c iudad d e Aquae Calidae, i dentificada habitualmente como C aldes d e Montbui ( Idem.: 1 68-69). A si pues, a l norte e l l imite e starla en e l Montseny, concretamente en e l P la d e l a C alma, e n t erritorio a usetano ( Idem.: 1 52), mientras que e l l imite meridional s e encontraria e n l a S erra de L levant ( Serra d e S ant Mateu, E l Corredor) ( Idem.: 1 52-53), l ugar q ue precisamente ocupaba C abrils, probable origen de l a marca P LTE. La continuidad d e l a Lauro t ardo-republicana s e pone de manifiesto en l as numerosas v illas i mperiales prospectadas ( Idem.: 1 62 y mapa I V), y con e llas l a e xplotaciön agricola c entrada en l a v if ia como principal cultivo ( Idem.: 1 63). D e hecho, t odo e l nücleo de l os a lfares articulados a lrededor de C aldes de Montbui p ueden i ncluirse d entro del t erritorio de Lauro. Por l o t anto, s i l a tradiciön t ardo-republicana del nombre Lauro s iguiö h asta e l A lto I mperio, resulta l ögico pensar que P linio d iferenciase ambos origenes d e v ino. Con e sto no pretendemos agotar todas l as posibilidades, pues e s evidente que puede h aber otras tales como d iferencias de c alidad-, y por l o t anto s in una i mplicaciön de procedencias d iferentes. Con todo, c abe r ecordar q ue, d e hecho, l os l imites d e l a Laietänia nunca han s ido b ien definidos. S i p arece evidente que l as comarcas c entrales ( Barcelones, B aix L lobregat, Maresme) f ormaban p arte de e lla, no ocurria l o m ismo c on l as p erifericas ( Penedes, G arraf, Anoia, V alles, La S elva). ( Para una s intesis r eciente, cf. BARBERA y DUPRE, 1 984.)

- 2 44

-

En consecuencia, es l icito pensar que l a parte meridional del Valles podria pertenecer a l a Laietänia, m ientras que l a s eptentrional e staria m s relacionada con e l t erritorio ausetano. Una vez estudiada l a probable procedencia del vino de Lauro, nos i nteresa dirigir nuestra atenciön al r ecipiente que l o contenia. Las cinco piezas i tälicas s on Dressel 2 -4. De l a de Cartago no s abemos nada, pero por e l dibujo de Delattre que i lustraba los t ipos anföricos presentes en el muro, f iguran varios e jemplares asimilables a l as Dressel 2 -4 ( DELATTRE, 1 906: f ig. 2 , en l a l inea s uperior, de i zquierda a derecha, l a primera, l a s egunda y l a s eptima, y en l a l inea i nferior, t ambien en e l mismo s entido, l a primera, l a s egunda, l a cuarta, l a sexta, y l a s eptima). No encontramos ninguna que pueda corresponder a una P ascual 1 , el otro recipiente susceptible de l levar el vino de Lauro y , por lo tanto, podemos pensar que se trata igualmente de una Dressel 2 -4. Ahora bien, el que un titulus pictus indique una regiön de origen determinada no implica forzosamente que el nfora venga del mismo l ugar. Un caso muy interesante, que nos servirä para lo que expondremos a continuaciön, es el de l a i nscripciön l eida MAS(sicum) / LXI / OBELLIO( rum) por F . Laubenheimer sobre un gnfora " Gauloise 5 " ( LAUBENHEIMER, 1 985: 4 00). La marca, procedente de Fos, f ue l eida por B . Liou y R . Marichal como MAS(siliense), es decir, vino de Massilia, por encontrarse sobre un gnfora gala ( LIOU y MARICHAL, 1 978: 1 47) y s er el Massicum un vino campaniano, con lo que eliminaron esta posibilidad. La hipötesis de F . Laubenheimer requiere dos explicaciones, apuntadas por ella misma: podria t ratarse de un v ino l ocal comercializado como s i se tratase de otro m s prestigioso por un comerciante poco escrupuloso, o b ien la difusiön del Massicum se hacia en änforas galas o en otros recipientes ( como los dolia). Una tercera hipötesis ser a la de un Massicum hecho en l a Galia. De todas ellas, la segunda nos parece especialmente i nteresante, ya que t enemos un hecho semejante: l a Dressel 2 -4 de Ostia, con l a inscripciön LAVR / ACET(um) / LAG, s eria de origen c ampaniano ( PANELLA, 1 970: 1 33). De l as de Roma, sölo l a marcada PHAE es atribuida a l a Tarraconense, pero de l as otras dos no s abemos nada, ni de l a de Pompeya. En cambio, l a de Cartago s eria de l a Tarraconense, teniendo en cuenta l a marca PLIE. Volviendo al nfora de Ostia, hemos de mencionar, no obstante, l a problemätica que presenta. En realidad, s e trata de dos tituli, en el primero, m s borrado, se puede l eer ACET(um) / X I ( ?) y encima -por l o tanto, posteriormentefue escrita l a que hemos mencionado ( cf. supra), l a cual t ambien hace referencia al acetum. Por ahora, prescindiremos de e ste contenido, y nos f ijaremos

- 2 45

-

s olamente en l a procedencia l auronense de este producto. Nos encontramos pues, ante un r ecipiente local, c ampaniano, con l a i ndicaciön de que contiene un producto foräneo, d e Lauro. j „ Cömo explicar e ste hecho? S abemos que el v ino catalän se transportaba en barcos con cargamento mixto de D ressel 2 -4 y dolia. Hemos c itado muchas veces e l trabajo d e M . Corsi-Sciallano y B . L iou, en e l cual s e menciona que e l cargamento de los tres pecios e studiados era mixto. Ahora b ien, de entre l a docena de yacimientos de l os l itorales gab oy l igur estudiados, no encontramos n i una sola i nscripciön pintada. No podemos aducir que el mar dificulta s u conservaciön, puesto que t enemos muchos e jemplares s ubmarinos; por e jemplo: en P ortVendres ( COLLS et al., 1 977), sobre l as Dressel 2 0 y Pompeya VII, o en e l f ondeadero d e Fos ( LIOU y MARICHAL, 1 978). La explicaciön deberiamos buscarla, pues, en otras causas. En e l s upuesto de que e ste hecho no s e deba a defectos de investigaciön lo cual, dicho sea de paso, no parece probable t eniendo en c uenta l a cantidad de informaciön disponible-, a nuestra manera de ver el t itulus del n fora de Ostia f ue e scrito a l desembarcar; e s decir, a l a l legada a Ostia, donde l a Dressel 2 -4 local f ue l lenada con e l l iquido que transportaban l os dolia que l legaban junto a l as Dressel 2 -4 de l a Tarraconense ( en e ste c aso, con acetum, l o que no implica que todos l os dolia contuvieran e ste l iquido). Podria tratarse tambien de a lgün t ipo de v ino que, por r azones que s e nos e scapan, no s e transportase en änforas. Tal vez un proceso paralelo a este fue e l que tuvo l ugar con e l nfora gala de Fos. Debe tenerse en cuenta que e l träfico mixto Dressel 2 -4 / dolia s e realizaba en ambos sentidos, e i gualmente documentamos t res pecios con änforas Dressel 2 -4 de l a Campania y dolia: Grand R ibaud D , l a Garoupe en e l l itoral t rances, y Ladispoli a l norte de Roma ( CORSI y LIOU, 1 985: 1 69-70; LAUBENHEIMER, 1 985: 4 11, nota 1 4). La comercializaciön del v ino y, t al vez, de s us derivados- durante l a primera mitad del s iglo I s e presenta de una manera m s compleja, y que s erä necesario examinar detalladamente. La hipötesis que acabamos d e enunciar en e l s entido de que, por l o menos, a lgunas de l as Dressel 2 -4 s e escribian al desembarcarse en Roma y no al embarcarlascontrasta con l a que h asta ahora conocemos s obre l as inscripciones pintadas. En efecto, en l as inscripciones sobre Dressel 1 y Dressel 2 -4 i tälicas parece evidente que s e realizaban en gran parte en s u l ugar de origen, indicando l a f echa consular, e l contenido, l a c alidad, l a procedencia y e l destinatario o propietario del n fora. Por otro l ado, l as

- 2 46

-

comparaciones con l as inscripciones procedentes de l as D ressel 2 0 no nos p arecen välidas, puesto que por un l ado s e trata de otro producto, y por e l otro las infraestructuras comerciales que realizaban e stas actividades eran t ambien otras. Ahora bien, el träfico que nos interesa centrado en l a primera mitad del s iglo I de l a era, con c argamentos muy concretos de Dressel 2 -4 y dolia, y con unas r utas tambien muy precisas, que por un l ado i nteresaban l os actuales l itorales catalän, f ranc s e i taliano y por el otro l as i slas ( Menorca, Bonifacio)- i ndican c ierta especializaciön y , por l o tanto, unas estructuras tambien especializadas. Hemos s ef lalado en s u l ugar que e l principal r eceptor de e stos barcos era Roma. En consecuencia, l a distribuciön de l as änforas podia e star perfectamente organizada y centralizada a l a l legada ( o s ea, en Ostia). Desde este punto de v ista, nos parece perfectamente f actible que l os destinatarios se encargasen de l a distribuciön del ( o de los diferentes) l iquido(s) transportado(s) en Ostia, desde donde serian repartidos, ya sea directamente con las Dressel 2 -4 del pais de origen, o con l as Dressel 2 -4 l ocales ( es decir, campanienses). Poco debia importante al consumidor romano s i e l r ecipiente venia de Catalunya o de l a Campania, s iempre y cuando e ste s e i dentificara con el l iquido que contenia, origen que, s in embargo, en algunos casos i ria expuesto en el titulus correspondiente. F inalmente, hemos de dedicar algunas l ineas al contenido del n fora de Ostia: e l acetum. El v inagre en änforas e stä muy poco documentado. Podemos mencionar e l titulus que s e refiere al ACET(um) ALEX(andrinum) sabre una Dressel 2 -4 de Pompeya, cuya f echa consular corresponde a l 6 2 dC. Tambien tene . mos otro, en forma no conocida, coma un titulus en griego 0JO5 . Par ü ltimo, c itemos un nfora Mau XVI de Pompeya, c an l a i nscripciön ( ...)EIRA / ( Na)EVOLEIAE SVAE / ACETI ( PANELLA, 1 970: 1 31). Las fuentes mencionan e l acetum griego y egipcio ( Plinio, XXIV.102, Marcial, X III.122, Juvenal, X II.85), t al vez e l mismo a l que s e refieran l as marcas c itadas. S in embargo, no conocemos ninguna referencia al acetum lauronense, ni s iquiera hispänico. A pesar de e llo, C . P anella p iensa que e l n fora en cuestiön l levaba v inagre de Lauro(n), y que l a menciön laur(onense) seria una garantia de c alidad, a l proceder de un v ino muy apreciado ( Plinio, XIV, 7 1). Cuando e sta autora r edactö las l ineas a l as cuales nos e stamos refiriendo, no s e conocia todavia l a existencia de l as Dressel 2 -4 de l a T arraconense y mucho menos l os barcos-cisterna can Dressel 2 -4 y dolia y , por l o tanto, l as hipötesis enunciadas quedaban bastante l imitadas. Desde l a perspectiva actual, podemos pensar que, tal coma hemos sef ialado, l os dolia ( o una parte d e e llos) l levarian t al vez acetum.

- 2 47

-

VII.

ALGUNAS CONSIDERACIONES SOBRE LAS ESTRUCTURAS CAS Y SOCIALES DEL CONVENTVS TARRACONENSIS

ECONOMI-

S i hasta aqui nos hemos ocupado bäsicamente del tema central de nuestro estudio, el de l as änforas, ahora nos i nteresa examinar e l entorno en e l que s e desarrollaban l as actividades, alrededor de l as cuales g iraba el comercio de e stos recipientes: l a infraestructura econömica y comercial del Conventus Tarraconensis desde f ines de la epoca tardor epublicana hasta e l Alto Imperio. En definitiva, se trata de estudiar el funcionamiento del campo y la c iudad relacionändolo con l as actividades agricolas y comerciales que puedan interesarnos.

1 .

FINALES

DEL

PERIODO

TARDO-REPUBLICANO

S i bien en Catalunya s e conocia l a viticultura desde s iglos antes, lo que aqui nos i nteresa e s e l periodo a partir del cual se pasa de l a s imple producciön destinada al consumo i nterno a aquella destinada a l a exportaciön. Tal como hemos tenido ocasiön de ver, este hecho se s ituaba a partir del i nicio de l a s egunda mitad del s iglo I aC. S in embargo, hemos de averiguar cuäles fueron los condicionantes y l as c ircunstancias que permitieron el desarrollo del cultivo intensivo de l a vif ia. En consecuencia, hemos de remontarnos a algunos decenios antes.

Las

inmigraciones

itälicas

a Hispania

M . Rostovtzeff ya sef ialö que, por primera vez en la historia de Roma, durante l as guerras c iviles l as provincias occidentales del Imperio fueron objeto de una s istemätica colonizaciön i tälica ( ROSTOVTZEFF, 1 972, I : 7 1-72). Segün este autor, los ciudadanos romanos, que antes emigraban a oriente, durante el s iglo I desviaron s us rutas hacia occidente, debido a las condiciones desfavorables que en e ste s iglo presentaban aquellos destinos. S in embargo, los precedentes han de buscarse en el s iglo I I. Asi, s egün A . Balil, el asentamiento urbano durante esta centuria fue sobre todo ciudadano y comercial de comerciantes en definitiva- y no de agricultores ( BALIL, 1 964: 2 20). En su opiniön, en Hispania no existia todavia el ager publicus, por lo que, directa o indirectamente, l a explotaciön agricola recaeria, bäsicamente, en l a mano de obra indigena. En todo caso, s i existiö un empresario romano o i tälico, este s eria eminentemente absentista, tal como

- 2 48

-

s ucedia en l a propia P eninsula i tälica. P or ü ltimo, e l a sentamiento de l os s oldados r omanos l icenciados d ebiö s er o casional, y s in que s e convirtiesen en agricultores d irectos. D urante e l s iglo I I, e n C atalunya l a arqueologia d emuestra l a pervivencia y c ontinuidad d e l as f ormas d e v ida t ipicamente i ndigenas, d ando paso a l a f ase f inal d e l a c ultura i berica, l a c ual p oseia u nas c aracteristicas b ien d efinidas. A pesar d e que a lgunos poblados d esaparecen d urante e sta c enturia, o q uizäs un poco antes ( Ullastret, M as B oscä, C astellet d e B anyoles), otros l legaron hasta e l s iglo s iguiente, q ue f ue p recisamente c uando e xperimentaron l a f acies ms i mportante ( Burriac, par e jemplo). A si pues, l a a similaciön i ndigena a l a c ultura r omana f ue d esigual. En e fecto, a pesar d e que l os pobladores de l os h äbitats i bericos en e special l os del l itoral- c onocian a l os comerciantes i tälicos que l es vendian vajillas en c ampaniana A y v ino envasado en änforas g reco-itälicas ( aparte de l os productos pünicos, o comercializados por e llos, que ocupaban t ambien una p arte i mportante), l as r elaciones que s e e stablecieron eran bäsicamente c omerciales, s in un i nter-e s r eal par parte d el e lemento i tälico par i nfluir en l as f ormas i ndigenas. No obstante, e sto no i mplica que no h ubiese p resiön politica y militar romana c uando, una vez acabada l a s egunda g uerra p ünica ( del 2 18 a l 2 02 aC), y e liminado e l p eligro c artagings, Roma d ecidiö quedarse en l a P eninsula i berica y o rganizar s u explotaciön e conömica, en e special d e l os r ecursos mineros d el s ur. Fue a f inales d el s iglo I I e inicios d el I a C cuando l a s ituaciön c ambiö r adicalmente. L a l legada masiva d e i tälicos provocö c ambios s ubstanciales en e l e lemento i ndigena, con unas c onsecuencias i rreversibles en r elaciön c on e l s istema de v ida d e l os mismos. L as causas principales d e e ste f enömenos l as podemos agrupar en dos g randes c lases: m ilitares y econömicas. En concreto, cabe s ef lalar l as s iguientes ( NOLLA y CASAS, 1 984: 2 5-26): + e l f inal de l as guerras c eltibericas, con l a d estrucciön d e Numancia ( 133 aC), que r epresentaban una b arrera a l a m igraciön, par t emor a l a i nestabilidad politica, + l a c risis agraria en Roma, p rovocada par l a apariciön d e l os g randes l atifundios, l os cuales e staban enfocados en e special a l a p roducciön d e a ceite y v ino, l a c ual e staba s abre todo d estinada a l a exportaciön. E ran t rabajados par mano d e obra e sclava, t odo l o c ual c omport öl a a pariciön e n Roma d e una masa proletaria u rbana, y l a r uina d el p equef lo prpietario, + l a ocupaciön d e l a Narbonense y l a fundaciön de Narbona e n e l af lo 1 18 aC, unieron par t ierra l a P eninsula i tälica c on H ispania,

- 2 49

-

+ l a guerra s ocial e n l a P eninsula itälica ( del 9 0 a l 8 9 a C), y s u continuaciön en Hispania con l as g uerras S ertorianas p rimero ( del 8 2 a l 7 2 aC) y C iviles d espues ( del 4 9 a l 4 4 aC), t uvieron como consecuencia l a r omanizaciön e i ntegraciön d el e lemento i ndigena, a si c omo e l a sentamiento en l a p eninsula d e l os s oldados b eligerantes, u na v ez a cabadas l as hostilidades. C on respecto a l a c risis agraria, d esde mediados del s iglo I I d esaparecen l a p equef ia y mediana p ropiedad e n f avor d el l atifundio. A l mismo t iempo, e l orden ecuestre s e ocupa d e l os n egocios d e Roma en t odas l as z onas d e i nfluencia. E n c oncreto, durante e l primer p eriodo en l a P eninsula i berica s e e xplotaron l as r iquezas minerales, pero l uego, d ebido a l a crisis agraria que v ivia l a c apital del I mperio, f ueron l os f ertiles c ampos d e l os v alles del Guadalquivir y del Ebro l os que acapararon l a atenciön de los romanos. U na vez mencionadas l as c ausas d el ver quienes eran aquellos i tälicos que v ivir a H ispania, y dönde s e i nstalaron.

f enömeno, v amos a s e trasladaron a

C on r especto a l primer a specto, s i nos f ijamos en l as c ausas, podremos i ntuir quienes eran l os protagonistas. P or u n l ado, s oldados l icenciados y poblaciön c ivil q ue s e desplazaba con l os e jercitos. P or el otro, colonos d esplazados a c ausa d e l a c risis en Roma p ara b uscar mejores t ierras. En r ealidad, ambos g rupos tenian un objetivo c omün: e l b eneficio e conömico. J . M. Roldän, d e agrupado en dos g randes + hombres de ( publicani) + c olonos:

a cuerdo con s us actividades, t ipos ( ROLDAN, 1 978: 1 99):

l os h a

n egocios: en e l desempef io de un c argo püblico o de f orma privada ( negotiatores),

buscando e l

b eneficio a t raves

de

l a

t ierra.

L as f unciones de l os publicani comprendian e l r egimen f iscal, e l c obro d e l os t ributos y portoria, e l a bastecimiento del e jercito, e l cobro de l as r entas d erivadas del a lquiler d el ager publicus, y l a e xplotaciön de l as minas. P or s u l ado, l os negotiatores compraban e sclavos, arrendaban minas, h acian d e b anqueros prestamistas, y s e ocupaban d e l as manufacturas y l os t ransportes, i ncluidos l os m aritimos. P ero l os q ue a qui n os i nteresan s on l os que n egociaban con l a e xplotaciön de t ierras: l os t erratenientes. E l s istema d e e xplotaciön d e l a t ierra v igente en e l P eninsula i tälica d esde e l s iglo anterior es d ecir, l a c apitalizaciön agraria l atifundista basada e n l a mano de o bra e sclavap robablemente s e l levö a l as provincias, por l o que en H ispania no debiö s er d ificil encontrar g randes e xtensiones de t ierra que f ormaban p arte d el ager publicus y q ue p rocedian d e l as c onfiscaciones.

- 2 50

-

R esulta s intomätico y a si l o s ef iala J . M. Roldänq ue l as dos p rimeras r egiones c onquistadas f uesen l os f ertiles v alles d el G uadalquivir y d el Ebro ( Idem.: 2 01), l os cuales p roporcionaban e l t erreno s uficiente p ara i mplantar e n e llos e l cultivo de l a v id y los o livos, p rincipalmente, t al como s e hacia e n l a P eninsula i tälica. L a colonizaciön agraria v ino d ada, en principio, por e l e lemento m ilitar. S egün E . G abba citado por J .M. Roldän-, l os v einte af ios d e guerras contra celtiberos y l usitanos h abian g enerado una s ituaciön e xcepcional en H ispania: l a f ormaciön d e un e jercito e stable, prototipo d el d e l a epoca i mperial. H abitualmente, l os s oldados, despues d e c ortas c ampaf ias m ilitares, volvian a l a P eninsula i tälica c on l otes d e t ierras. Aqui, por e l c ontrario, l os s oldados, una v ez l icenciados, s e r etiraban a l as t ierras m s f ertiles y p acificadas, e stableciendose t oda u na s erie de c ontactos p acificos con l os i ndigenas. P or ü ltimo, y como precedente i nmediato de l as primeras e xportaciones v inarias c atalanas, nos i nteresa c onsiderar e l poder de C esar en t odo e ste proceso. P arece evidente q ue f ue precisamente durante l as guerras c iviles c uando t uvo l ugar l a f ase m s i mportante d e l a inmigraciön i tälica a Hispania ( BALIL, 1 954: 2 70-73, ROLDAN, 1 978: 2 06), s entändose l as b ases p ara s u desarrollo durante e l I mperio. S us a ctuaciones han d e v erse desde e l punto d e v ista d e l a politica g eneral, y e ncaminadas a s olucionar l os problemas que a fectaron a l a R epüblica durante un s iglo. C on r espect° a l a t emätica que n os a fecta, e l d ictador t rasladö l a colonizaciön a l as provincias por dos g randes motivos. E n p rimer l ugar, porque, c ontrariamente a l o que ocurria en l a P eninsula i tälica, en l as provincias habia s uficiente ager publicus para repartir. En s egundo l ugar, p orque l a p articipaciön de l as p rovincias en l a guerra c ivil d aba e l pretexto para confiscar l as t ierras d e l os vencidos, a unque s in t ocar l as propiedades de l os c iudadanos romanos, con l o que a si s e evitaba que estas medidas pudiesen g enerar r esentimientos. Hispania o frecia buenas c ondiciones para aplicar e sta p olitica: t ierras f ertiles, f äcil c omunicaciön c on Roma, t radiciön colonizadora, y participaciön d e l a Ulterior e n l a g uerra c ivil, c on l a posibilidad de una i mportante r eorganizaciön d e l a propiedad d e l a t ierra, dado que l a mayoria d e l as c iudades h abian t or nado p artido en c ontra d e C esar ( ROLDAN, 1 978: 2 07). C on t odo, C esar, s i b ien no o lvidö l a Citerior, no l e d ispensö e l mismo tratamiento que a l a Ulterior. En e fecto, t anto Carthago Nova, c omo Tarraco, f ueron c onvertidas en c olonias. En Ampurias s ituö un a sentamiento d e v eteranos, y en e l v alle del Ebro t al vez f undö Celsa e n e l a f io 4 8 o 4 7 a C ( Idem.: 2 10). No obstante, cabe s ef ialar que, c on r especto a Celsa, hay autores que cuestionan s u f echa d e f undaciön atribuyendole una posterior ( el 4 3 aC),

- 2 51

-

durante el as como e l

triunvirato ( BELTRAN LLORIS et f undador, que consideran f ue M .

al., 1 980: 4 6)-, Emilio L epido.

Con t ales actuaciones, l a colonizaciön i tälica s ef ialarla e l c amino a s eguir p ara l a romanizaciön, en l a cual destacaron como äreas privilegiadas el valle del Guadalquivir, e l l itoral mediterräneo y e l valle del Ebro. Tenemos, pues, s ituados cronolögicamente a protagonistas de l as actividades agricolas que i nteresan. Ahora nos queda por ver e l marco en e l desarrollan s us actividades.

C ampo

l os nos que

y c iudad

A pesar de que desde hace una veintena de af ios h a quedado e stablecido que l a unidad b äsica de e xplotaciön agricola de f ines de l a epoca t ardo-republicana f ue l a v illa ( BALIL, 1 964: 2 19), no e s menos c ierto que h asta hace r elativamente poco t iempo d isponiamos de escasa informaciön, por l o que l as s intesis ofrecian muy pocos datos precisos ( ARRIBAS, 1 963: 1 96-202, BALIL, 1 964), al c arecer d e e xcavaciones s istemäticas de l as mismas. En l os ü ltimos af ios han aparecido varios e studios que ya nos permiten conocer a lgunos datos p ara l a epoca t ardo-republicana, y , l o que es mäs importante, a n ivel comarcal. Ante todo, hemos de mencionar l a s intesis de J .G. Gorges s obre l as v illas romanas ( GORGES, 1 979). E ste autor s itüa a Catalunya en un l ugar privilegiado con r especto a l os hallazgos de e sta epoca, comparändola con l a C ampania, e i ndicando que l a implantaciön r ural parece s er m s antigua que en l a Narbonense, donde probablemente l a mayorla de l as v illas son contemporäneas de l a f undaciön de Baeterra ( Beziers) e l af io 3 6 o 3 5 aC ( Idem.: 2 5). En e fecto, y a d esde f ines del s iglo I I aC s e s itüan l as v illas m s antiguas de Hispania, precisamente en l a costa: V ilanova i l a Geltrü, L lafranc, y Roses. En cuanto a l s iglo I I, f ue l a inmigraciön i tälica l a que acelerö l a t endencia de valorizaciön de l a t ierra, a si como l as primeras i nfiltraciones hacia e l i nterior ( Llinars del Valles, S ant Gen s de V ilassar). P ero e l momento m s importante continüa d iciendo e ste autorf ue e l s iglo I , c uando en Catalunya s e constituyeron l as primeras villae rusticae, probablemente despues de l a reconquista de H ispania por Pompeyo. L as comarcas del Valles, d el P enedes, del Maresme y del Camp de Tarragona, son e sencialmente l as que v ieron e l desarrollo de una organizaciön agricola t ipo v illa ( Idem.: 2 4).

que

Una i nterpretaciön que merece considera l a pervivencia de l as

- 2 52

-

l a p ena destacar e s l a e structuras i ndigenas

prerromanas. En e fecto, en a lgunas z onas como en e l c ampo d e B arcelona ( El P utxet, l a P enya d el Moro, C an C analetes / T urö d e C an O liver, en C erdanyola)- Gorges ve en l as nuevas e structuras l a continuidad, por l o menos en e l e spacio c ultivado ( Idem.: 2 5). Lo mismo s e puede decir del Maresme, s iguiendo l os datos aportados por J .C. S erra-Räfols ( 1 962), t ambien c itado por Gorges. A nuestra manera de ver, S i bien esto puede s er c ierto en l as z onas mencionadas, no resulta t an evidente p ara e l Valles, en donde otros autores han observado que e l poblamiento i berico t uvo l ugar e xclusivamente e n l a montaf ia, m ientras que no f ue hasta que s e asentaron l os e lementos i tälicos en e l l lano cuando s e produjo e l descenso a e ste de l os pobladores i beros ( ESTRADA y VILLARONGA, 1 967: 1 60-62 y 1 75). E ste hecho podria estar r elacionado con l a existencia d e marismas en l as z onas l ianas del Valles ( BARBERA y DUPRE, 1 984). Por l o t anto, resulta l ögico pensar que, s i d icha continuidad existiö en especial e n l as äreas m s densamente pobladas y con menos t errenos cultivables-, l a cuestiön deberia enfocarse para c ada z ona en concreto. As , e sta r elaciön entre e l poblado i berico y l a v illa romana nos l leva a preguntarnos a cerca del papel jugado por l os i ndigenas en todo e ste proceso. Probablemente, l a tönica g eneral f ue l a adaptaciön paulatina y pacifica a l os nuevos modos de v ida traidos por l os romanos, lo que s e e jemplifica en l a colaboraciön con l os colonos en l as t areas agricolas. A l mismo t iempo, t enia l ugar e l abandono de l os poblados en beneficio del häbitat en l a v illa o en agrupaciones d ispersas t ipo vicus; proceso que debiö e fecturase t ambien en un doble s entido, t eniendo en c uenta l a presencia de poblados ibericos, a lgunos de cuyos r estos edilicios ( tegulae, imbrex), tenian un marcado c aräcter romano. La cuestiön es que, a l o l argo de todo e l s iglo I , e l i ndigena s e f ue i ncorporando a l a v ida romana. Tal como s ef ialan a lgunos autores ( NOLLA y CASAS, 1 984: 2 5), C atalunya formaria parte del ager publicus desde e l t iempo de l a r evuelta d e l os i ndigenas y l a s umisiön de Catön ( 1 97-95). Por l o tanto, e l s iglo I marcaria l a continuaciön de e ste proceso de explotaciön agricola de l as mejores t ierras c atalanas. Antes hemos s ef ialado que Gorges s itüa l a mayoria de l as v illas t ardo-republicanas en Catalunya. En e fecto, de un total de 5 3 asentamientos en l os cuales l a c erämica empieza c on l a c ampaniana, 2 7 s e s itüan en t ierras c atalanas, y l a mayoria en territorio l ayetano. S in embargo, recientes i nvestigaciones nos permiten precisar un poco m äs en a lgunas comarcas. Vamos a ocuparnos, en primer l ugar, d el Maresme, de donde d isponemos de una r eciente s intesis s obre e l poblamiento rural ( PREVOSTI, 1 981

- 2 53

-

y 1 981a). De un total de 1 46 yacimientos con a lgün dato cronolögico, 7 1 presentan campaniana, y de entre l os 3 8 ms estudiados, en 3 4 s e documenta esta cerämica ( Idem.: 5 48-49). En cuanto a s u cronologia, s e s itüan entre l a s egunda mitad del s iglo I I aC e inicios del I ( Idem.: 5 53). C iertamente, e stos yacimientos con c ampaniana s uelen s er pobres en hallazgos, por lo que, en principio, cabe pensar que l os f undadores de l as villas debian t ener un poder adquisitivo pequef lo, ademäs de que quizäs no todos f ueran villas. S in embargo, nos i ndican l os i nicios del proceso en el Maresme. De entre e stas posibles v illas, c itemos l as de C a l ' Alemany, C an Sentromä, Cal Ros de l es C abres, Veinat de S ant Crist, C an Modolell, Torre L lauder, Can Rafart, C an Majoral, E is Caputxins, y Can Sans. Precisamente es en el Maresme donde, junto a este poblamiento, tenemos dos c iudades parva oppida de esta epoca: Baetulo ( GUITART, 1 976), fundada entre f ines del s iglo I I e inicios del I , e I luro, de l a que no tenemos tanta i nformaciön, pero probablemente con l a misma f echa de fundaciön ( CERDA y GARCIA, en prensa). Sea o no c ierta l a s uposiciön de que l a f undaciön de ambas c iudades obedece al establecimiento de militares l icenciados de Mario, l o que nos i nteresa e s que h an de relacionarse con el entorno rural y que, por lo t anto, s on e l f ruto de l a colonizaciön. Quizäs f ue durante e ste t iempo cuando s e e fectuö e l reparto de t ierras de los territorios de l as c iudades, del cual desconocemos s us detalles ( PREVOSTI, 1 981a: 5 53). Campo y c iudad estaban, pues, l igados en e l proceso y , evidentemente, i nterrelacionados. E sto nos i nvita a pensar en l os pobladores de ambos t ipos de häbitat. En l a villa podemos s uponer que v ivian l os trabajadores -probablemente indigenas-, l a cual estaria administrada por vilici. E l duef lo o propietario no e s tan evidente que v iviera tambign a lli. La c arencia de excavaciones en este t ipo de yacimientos nos impide s aber e l nivel de r iquezas y de l ujo que habia en estes mansiones. Con todo, muy probablemente, el duef lo residiria en l a c iudad y , en consecuencia, s er a absentista. Los nücleos urbanos actuarian como centros administrativos, religiosos y comerciales del t erritorio, asi como lugar de residencia de los propietarios mäs r icos y s edes de una burguesia urbana mäs o menos activa ( Idem.: 5 59). S iguiendo e l l itoral l ayetano, el Barcelones y el Baix L lobregat nos proporcionan tambign a lgunos datos ( BLAJOT et al., 1 984). Durante la epoca tardo-republicana s e produce una i ntensa f undaciön de v illas, mientras que, por

- 2 54

-

otro l ado, continüan existiendo g ran p arte de l os poblados i bericos hasta un t otal de 2 7 y acimientos-, articulados a lrededor de l as dos r iberas del L lobregat, en l as v ertientes d e l a c ordilera L itoral y l a montaf ia de Montjuic. D e e ntre e llos, 1 0 y acimientos s on poblados ( el 3 7'04% d el t otal), 1 4 v illas ( el 5 1'85%), y o tros 3 s on i ndeterminados ( el 1 1'11%), probablemente i bericos ( Idem.: 9 7-98). T ambien a qui, a f inales del s iglo I I t uvo l ugar una r eestructuraciön d el t erritorio, c on l a a signaciön d e propiedades a l os c olonos, y l a consiguiente apariciön d e l as v illas. C abe d ecir, no obstante, que e sto no comportö l a desapariciön d el poblamiento i berico anterior, puesto que l os poblados continuaron existiendo y acogiendo a l a poblaciön q ue no s e i ntegrö en l os n uevos n ücleos u rbanos o r urales. S in embargo, e stos häbitats s e i rian abandonando h asta l a e poca d e Augusto, cuando c oncluyö e l proceso de despoblaciön d e l os nücleos i ndigenas ( Idem.: 1 03-04). Tambien a qui hemos de r elacionar e ste poblamiento r ural c on e l u rbano. A d iferencia de l o que ocurriö en e l Maresme, en l a Laietänia meridional no conocemos n ingün c entro urbano importante f undado en e ste epoca. S i e l f uncionamiento d e l as v illas e staba e structurado a lrededor de un nücleo u rbano, n os p reguntamos c uäl podria s er e ste, t al vez Adarrö ( Vilanova i l a G eltrü). En c uanto a l Baix L lobregat y e l B arcelones, Baetulo parece e star d emasiado l ejos, y no t enemos c onstancia de l a e xistencia de una Barcino pre-augüstea ( BONNEVILLE, 1 978, con u n e stado d e l a c uestiön). T al vez no e ra necesaria l a existencia d e una g ran c iudad para a dministrar y controlar l as a ctividades r urales, y con un vicus bastaria ( Sant Boi de L lobregat ? ). P ara l a L aietänia i nterior, d irigiremos nuestra atenciön a l Valles. H ace a lgunos af ios, J . E strada e laborö un i nventario d e l os y acimientos en e l " ärea metropolitana d e B arcelona", l a c ual comprende e l B arcelones, e l Maresme ( hasta e l Tordera), e l Valles ( oriental, central y o ccidental), e l Anoia, e l P enedes, e l G arraf y e l Prat de L lobregat ( ESTRADA, 1 969). E n d icho e studio, para e l Valles c atalogaba 8 2 v illas t ardo-republicanas. P odemos mencionar, a modo comparativo, 4 en e l B arcelones, 1 3 en e l Maresme, y 2 6 e n e l P enedes. En principio, p ues, e l Valles presenta una g ran densidad d e hallazgos, s i b ien t al vez e llo s e deba a l a mayor a ctividad d esarrollada por e l c itado i nvestigador en l a c omarca, e n c omparaciön c on l as demäs. D e hecho, t al como hemos v isto, e l t rabajo de M . P revosti presenta muchos y acimientos e n e l M aresme.

En cuanto a l a modalidad de poblamiento que E strada denomina fundus o e stablecimientos agricolas, l as define como unidades d e explotaciön de 2 5 H a de promedio, a l a c ual hemos de anadir l os bosques. S us propietarios s erian agricultores a comodados, c on e sclavos, y l as v iviendas d ispondrian de c ierto l ujo. P ara l a z ona considerada ( el grea metropolitana) contabiliza 1 35 de epoca r epublicana y 2 52 imperiales. En gran parte, l a i mportancia del Valles r eside en s u f unciön de l ugar de p aso, a l encontrase en l a D epresiön Prelitoral, entre l as rutas de l os P irineos y l as meridionales. E sta c omarca cuenta con varios t opönimos escalas de l a V ia Augusta ( PALLI, 1 985)- que l a recorren d irecta o i ndirectamente: Praetorium ( Llinars), Semproniana ( Granollers), Arrago ( Sabadell), Egara ( Terrassa), Aquae Calidae ( Caldes de Montbui ? ). C iertamente, l a V ia Augusta e s obra de epoca posterior, p ero muy probablemente en e ste t iempo debieron existir r utas s emejantes, s in que tuvieran l a i mportancia que adquirieron m s t arde. E l mapa de d istribuciön e laborado por l os autores mencionados ( ESTRADA y VILLARONGA, 1 967: mapa I II) muestra de manera evidente l a densidad del poblamiento de l a comarca. A lrededor de C aldes de Montbui ( Aquae Calidae ? ), Egara y Arrago s e localizan una importante cantidad de v illas. A l norte de l a actual c iudad de G ranollers h abia una gran concentraciön de v illas, como C an Marti o C an F laquer. Lo m ismo podemos decir de l a v illa de S amalüs, l a c ual f uncionaba a p leno r endimiento en l os momentos anteriores a l 1 30, s iendo abandonada hacia e l 4 0 a C ( PARDO, 1 986). En esta ü ltima, s e conserva en un 5 0% l a planta, i nspirada en l os modelos i tglicos, y s e observan p avimentos y restos de muros del tablinum, decorado con mosaicos de cuarcita b lanca, d el atrium, y de un cubiculum, p avimentados e stos con un opus s igninum ( Idem.: 4 3). Las prospecciones muestran que habia otras v illas, y confirman l a existencia de l a parcelaciön y ocupaciön i ntensiva del t erreno desde l a epoca republicana. A l mismo t iempo, s e observan yacimientos con materiales d e tradiciön iberica con e lementos romanos ( dolia, tegulae, imbrex), que J . P ardo i nterpreta como restos de c abanas d e l os i ndigenas, que trabajaban l as t ierras no parceladas, o de l os braceros de l as explotaciones romanas. Otras veces, l os s ilos que s e encuentran en l ugares s in restos arquitectönicos, i ndicarian z onas de t rabajo d ispersas. F inalmente, l a romanizaciön del poblamiento y e l i ntercambio c ultural s e evidencia a l l ocalizar c ergmica de t radiciön iberica en l as v illas ( Idem.: 4 4). En definitiva, t enemos que e l poblamiento rural de l as cercanias de Granollers y muy probablemente en e l Vallesmuestra que l a i nfraestructura de explotaciön agraria e staba p lenamente consolidada desde principios del

- 2 56

-

s iglo I aC. Ademäs, j untamente con l as v illas habria t ambien pequef ias i nstalaciones ( vicus) ocupadas por i ndigenas, l os c uales t rabajarian en l os c ultivos propiedad d e l os romanos. E l panorama r ural que acabamos de d escribir implica l a presencia de un nücleo urbano. En e ste c aso p arece s er probable que s e trate de l a Semproniana de l os vasos Apolinares, s ituada debajo o c erca del Granollers a ctual, y q ue t an s ölo empieza a s er conocida en l os ü ltimos af ios ( Idem.: 4 4-45). Ademäs de l ocalizar varias v illas de epoca r epublicana como l as de Cal Jardiner y C an Malla-, en e l c asco antiguo d e Granollers aparecieron restos de p avimentos, c analizaciones, a lfares, s ilos, y r estos c erämicos, todo l o cual i ndica que nos encontramos ante una z ona o cupada i ntensamente d esde f ines del s iglo I aC, l a c ual f ormaria parte de un conjunto demasiado extenso como p ara

poder

s er

considerado

como una

s ola

v illa

rural.

F inalmente, c abe mencionar l os restos aparecidos en 1 981 en Can Jaume, consistentes en una gran c asa, muy r ica y d ecorada l ujosamente. La d ataciön no s uperaria l a s egunda m itad del s iglo I II dC, aunque no conocemos e l momento i nicial. E l hallazgo de dos grandes c loacas que forman p arte del c onjunto deben entenderse en f unciön del nücleo de poblaciön. En conjunto, s egün P ardo, l a s uperficie del nücleo r omano de Granollers s e amplia a unos 4 000 m2, con l o que s eria e l ms extenso de toda e l rea. E sto no quiere decir q ue ya contase con esta s uperficie desde l a epoca r epublicana; solamente s ef lalamos que e l nücleo u rbano ya e xistia en aquellos a i l-c p s. En resumen, l a arqueologia i ndica que en l as äreas ms romanizadas d e l a Laietänia existia un i mportante p oblamiento r ural, articulado a lrededor de l a v illa r üstica, c onsiderada e sta como unidad d e explotaciön agricola. Por otro l ado, este conjunto de häbitats e starian en f unciön del n ücleo urbano, habitado propietarios de l as explotaciones, y quizäs por i ndigena romanizada.

r urales por l os l a e lite

En cuanto a l os i ndigenas, parece s er que s e i rian a daptando paulatinamente a l as nuevas condiciones de v ida, t anto por l o que r especta a l as t areas agricolas como a l t raslado del häbitat a l as z onas de i nfluencia romana, a unque continuaron existiendo l os poblados de l as epocas a nteriores, pero c on i mportantes n iveles de romanizaciön. S i b ien l os datos s on escasos, nos i nteresa r esaltar l os desiguales n iveles de v ida de l as v illas. Ast, l as del M aresme aparentemente parecen m s b ien pobres, mientras l as de Granollers parecen s er todo l o contrario. S i estas apariencias responden a una s ituaciön r eal, deberän s er

- 2 57

-

explicadas. D e entrada, no parece l ögico que en e l Maresme donde habia precisamente l os n ücleos urbanos mejor conocidos- no hubiera c ierto n ivel d e r iqueza. Lo mismo o curre s i pasamos a Ampurias. L a p rimera mitad del s iglo I a C r epresentö l a c onsolidaciön del p roceso que s e habia i niciado a f inales del s iglo I I. Fue una epoca de pujanza econömica, de mucha actividad y r iqueza, d ebida en gran p arte a l a f unciön redistribuidora que jugaban l os productos i tälicos: v ino, aceite, cerämica, objetos metälicos, etc. Etapa que s e h abla i niciado c on l a pacificaciön de C atön ( AQUILUE et al., 1 984: 1 39). L a s egunda mitad d el s iglo I e stuvo marcada par l a implantaciön de l os coloni romani en l as c iudades en e l a f io 4 5-44, s egün i ndica L ivio ( Ab Urbe condita: XXXIV. 9 ). E stos e lementos i tälicos comportarlan c ambios i mportntes. S e produjo no sölo una romanizaciön profunda d e l os dos nücleos existentes que s e unificaron-, s ino t ambien una reorganizaciön del territorio, con l a nueva delimitaciön de l as parcelas. P resumiblemente, todo e ste proceso debiö c omportar t ensiones, par l o que s urgiö Cn. Domitius Calvinus, procönsul de l a Citerior entre e l 3 9 y e l 3 6, patronus de Ampurias, que quizäs a ctuö coma ä rbitro en l os c onflictos entre l os d istintos g rupos de l a c iudad y s u ager ( Idem.: 1 40). La arqueologla muestra, • de manera p alpable, q ue nos encontramos ante una epoca de prosperidad, e uforia y r iqueza durante toda e sta s egunda mitad, s ituaciön que s e prolongö hasta T iberio ( Idem.: 1 41). S i hablamos de Ampurias, no podemos d ejar de r elacionar l a i nfluencia que pudo e jercer l a c iudad s abre s u h interland. Na s abemos hasta que punto podemos v erla en e l conjunto d e a lfares que s urgieron un poco par t odas partes en e l Ampurdän. C iertamente e ste no f ue e l ünico nücleo urbano de aquellas t ierras a f inales de l a epoca t ardor epublicana. Gerunda f ue f ortificada durante e l primer t ercio del s iglo I , y en Aquae Vocconis ( Caldes d e Malavella) y en Blandae ( Blanes) tenemos n ücleos d e o cupaci6n ( NOLLA y CASAS, 1 984: 2 5). S in embargo, resulta evidente l a preeminencia de Ampurias y , par l o t anto, l a posibilidad de c ierta i nfluencia directa o i ndirecta-, t anto can respecto a l a parte a dministrativa c oma de comercializaciön y embarque del v ino de nuestras ä nforas. F inalmente, y y a en l as t ierras del i nterior, aunque s abemos d e l a e xistencia de Iesso ( Guissona) y d e I lerda ( Lerida) durante aquellos af ios, l a arqueologia parece i ndicar que permanecieron a l margen de l a temätica que nos ocupa. Na obstante, cabe preguntarse hasta que punto e sto no e s f ruto de l a f alta de i nformaciön coma c onsecuencia de l a e scasez d e t rabajos r ealizados. L o m ismo podriamos decir de Tarraco, acerca de cuyo poblamiento r ural s abemos muy pocas

- 2 58

-

cosas. Como conclusiön de lo que hemos expuesto en l as pgginas precedentes, diremos que, durante e l s iglo I y en especial a mediados de l a centuria, en l a Laietänia encontramos l as condiciones para que s e desarrollara el cultivo intensivo de los recursos agricolas. Las villas, como expresiön de l a i nmigraciön i tglica que tuvo l ugar durante todo este t iempo, estaban s ituadas en los lugares del l lano m s f ertiles, encaminando s u actividad en e special a l c ultivo de l a v id, del olivo y del trigo. De los tres, el primero f ue e l que s obresaliö, pasando a producir, en pocos decenios, un excedente destinado a l a exportaciön. En e fecto, entre e l cultivo de l a vid con l a producciön de vino destinado al consumo internoy l a producciön del excedente comercializable debieron transcurrir algunos decenios, momento que como demuestra l a d ifusiön- debemos s ituar a principios de l a segunda mitad de l a centuria, alrededor de los af ios 4 0 al 3 0 aC.

2 .

AUGUSTO

La obra de Augusto en Hispania es importante y , en sus r asgos m s importantes, resulta bastante conocida. ( Para un r esumen, cf. por e jemplo MONTENEGRO, 1 978.) Nosotros sölo nos f ijaremos en l os aspectos que nos i nteresan, centrados bgsicamente en l a politica colonial y en s us consecuencias econömicas y sociales. La Betica f ue, s in duda, l a provincia privilegiada durante aquellos decenios. De l a veintena de c iudades a l as que e l primer emperador concediö el t itulo de colonia, una gran parte de ellas estaba en esta provincia ( Idem.: 2 66). Tambien f ue el c reador de l a reestructuraciön de l a Peninsula iberica en tres provincias: l a Baetica, l a Lusitania, y l a Tarraconensis, la ültima de l as cuales tomö el nombre de l a antigua Citerior. En l a Tarraconense fundaria c inco colonias ( BLAZQUEZ, 1 962: 9 7), de l as cuales l as que nos interesan son Barcino y Caesaraugusta. Las f echas concretas de f undaciön constituyen un tema todavia en d iscusiön, a pesar de que no nos afecta especialmente para nuestros propösitos, ya que, en cualquier caso, l as fechas s e s itüan dentro de l a primera mitad del mandato de Augusto. Con todo, podemos mencionar l as ü ltimas i nvestigaciones al respecto: Barcino fue creada ex novo entre el 1 5 y e l 9 aC ( BONNEVILLE, 1 982: 3 66), y Caesaraugusta entre el 1 9 y e l 1 5 o 1 4 aC ( ARCE, 1 976: 1 25), aunque otros autores l e dan aC ( BONNEVILLE, 1 982: 6 1), y entre e l 2 4 LLORIS, 1 980: 8 6).

otras f echas: e l 2 4 y e l 2 3 aC ( BELTRAN

Dertosa acuf iö moneda a f inales de Augusto y con T iberio ( TARRADELL, 1 978: 5 7). I luro y Emporion pasaron a s er municipios ( BONNEVILLE, 1 978: 6 1). Otras c iudades

- 2 59

-

debieron t ener una actividad notable, como Roses, Auso ( Vic), Iulia Livia ( Llivia), Egara ( Terrassa) y Aquae Vocconis ( Caldes de Malavella) ( AQUILUE, 1 984: 1 07-08), a l as que podemos af iadir Aquae Calidae ( Caldes de Montbui ? ) y , l ögicamente, Tarraco, que s e convirtiö en l a c apital de l a provincia Tarraconensis, nücleos que probablemente estaban i ncluidos en l a relaciön de P linio ( N.H.: 1 11.18-31), c uando d ice que en l a Citerior habia 1 79 agrupaciones c on o rganizaciön c iudadana, d e l as c uales 4 3 t enian e statuto romano, mientras que 1 38 eran e stipendiarias. D e l as 4 3, 1 2 eran c olonias, 1 3 municipios y 1 8 d e derecho l atino. S i l a c iudad muestra un d esarrollo apreciable, l a densidad de v illas augüsteas representa l a c ontinuidad d e l a politica de l os decenios anteriores. P arece s er que ahora s on l as z onas p erifgricas de l os c entros anteriores l as que eran ocupadas: e l norte del Maresme y l as t ierras del i nterior ( GORGES, 1 979: 3 1). Con t odo, g sta e s s ensiblemente inferior a l a de l a B etica, l a cual, como conjunto u rbano, ocupa e l l ugar m s destacado en H ispania ( Idem.: 2 9-30 y mapa 5 ). A e sta relaciön de J .G. Gorges ciertamente, muy general-, l e podemos af iadir l os d atos d el Maresme: d e l os 1 46 y acimientos con dataciön cronolögica mencionados, hemos v isto que 7 1 presentaban c ampaniana. Otros 4 1 documentan s igillata i tälica o aretina, mostrando, pues, una continuidad y una presencia i mportante r especto a l a gpoca t ardo-republicana ( PREVOSTI, 1 981a: 5 48). P ero l o que a nosotros nos i nteresa e specialmente s on l as consecuencias de e sta p olitica. La c reaciön de colonias i mplicaba l a i nstalaciön de l os s oldados l icenciados en l as z onas r icas y r omanizadas de l a Bgtica y l a Tarraconense, en especial, l as l itorales, s egün puede deducirse ( MONTENEGRO, 1 978: 2 66). E stos a sentamientos coloniales s upusieron una a lteraciön de l a v ida en l as c iudades y un c ambio en s u r egimen econömico, ya que t odo asentamiento colonial i mplicaba un r eparto de t ierras y , por l o tanto, que una parte de l a poblaciön autöctona f uese expropiada, total o parcialmente, de s us posesiones. Ahora b ien, hemos v isto que desde mediados del s iglo I I l a Laietänia y l as comarcas m s r omanizadas mostraban una densidad de v illas i mportante y , por l o t anto, d e c ampos de cultivo. En consecuencia, hemos d e s uponer que l a mayoria de l a t ierra ms f grtil ya e staria repartida. Asi, l a i nstalaciön de i nmigrantes i tälicos, l levada a c abo en t iempos de Augusto, debiö i mplicar quizäs conflictos a l a hora de hacer esta d istribuciön. Lögicamente, e stos detalles s e nos e scapan totalmente. La f alta de e studios s obre c enturiaciones y c atastros en C atalunya d ificulta an ms e stas i nvestigaciones. Con todo, l o que puede s er ms i nteresante de e ste f enömeno e s preguntarnos acerca de

- 2 60

-

quienes

f ueron

l os

b eneficiarios

d e

e stas

donaciones.

T al c omo h emos d icho en p äginas anteriores, f ueron principalmente l os s oldados. Ahora b ien, Augusto practicö l a politica d e recompensar a s us p artidarios durante l as guerras c iviles una vez acabadas l as contiendas, por l o que r esulta l icito p ensar que a a lgunos de e stos personajes ciertamente ms i mportantes que el s imple soldado l icenciadol es o freciese l a concesiön de t ierras en l as provincias y , ms c oncretamente, en l a Tarraconense. T ierras e n l as que s e encargarian de cultivar y comercializar s us productos, y que e n e l caso que nos ocupa s eria e l v ino. E s en e ste punto donde hemos de i nterrelacionar e stas apreciaciones histöricas con l os datos arqueolögicos. Y a hemos v isto que c ontaban con l a i nfraestructura necesaria p ara l levar a c abo unas actividades agricolas y comerciales, mediante l as v illas como c elulas de producciön y l a c iudad como c entro administrativo y residencial, d isponiendo de un c ierto h interland d e i nfluencias s abre e stas i nstalaciones r urales. La v inculaciön de l os nücleos urbanos l ayetanos con l a e conomia, y en e special con l a producciön v inicola, l a e jemplificamos en l os mapas 1 0 y 1 1. E l primero de e llos i ndica l a e xtension de l a v if ia en 1 950 en l as comarcas que constituian l a Laietänia. E l s egundo, l a densidad de i nscripciones l atinas en l as mismas äreas. S alvando l as d iferencias cronolögicas, no s e nos puede escapar e l paralelismo entre e l c ultivo de l a vif ia, l a c antidad de i nscripciones y, por l o t anto, una mayor romanizaciön-, y l a densidad de a lfares, con l a excepciön notable de l a comarca del P enedes. En e l c apitulo dedicado a l as estampillas, a l r eferirnos a l as D ressel 6 y a hemos hablado de e llo. H emos c itado l a r elaciön de personajes de r ango s enatorial y de l os emperadores en e l comercio del aceite y del v ino del norte de l a Peninsula i tälica. D e una manera u otra e s evidente que formaban parte de e stas actividades, y a f uera como propietarios d e l as t ierras, y a f uera de l as f iglinae donde s e cocian l as änforas, o de ambas. De hecho, l os personajes mencionados en l as marcas s on conocidos por l a epigrafia y l os e scritores l atinos, y e stuvieron relacionados con Augusto, quien l os f avoreciö es l icit° pensar que con donaciön de t ierraspor l o que, podemos pensar, f ueron s ervicios prestados a l emperador durante l as guerras c iviles ( ROSTOVTZEFF, 1 972, I : 1 19). Ahora bien, en un t iempo en que l as t ierras y a e staban r epartidas en l a Peninsula i tälica, Augusto s ölo podia pensar en l a concesiön de aquellas de l as provincias a cabadas d e pacificar, como e l norte y l a D almacia. En e fecto, f ue precisamente e sta r egiön l a que pasö de una agricultura d e s ubsistencia a l a de i ntercambio, con un desplazamiento hacia e l norte de l a P eninsula i tälica de l as

- 2 61

-



0M ect .



5 0 .



) 0 0





5 00



P E RC EN TA TG E SD EL AV I NY AS O B R E I : E X TENS IO D ET O T E LM UN IC IP I

o p i um ! =I

D e 0 1 o C O

%

D e

I o 5



D e

5 o K )



D e

K ) o2 0

D e 2 0

a3 0

• •

D e 3 0 o 4 5

p iece e

e oK i n .

Mapa 1 0 Extensiön de la viüa en 1 950 en l as comarcas que constituian la antigua Laietänia ( segün Ll. S ole i S abaris, 1 958: 4 33)

A NO IA

Mano u ld I ADF IN M

A LT P ENEDES P ecs

B ARCELONES A i m P e re A. en ta

Mapa 1 1 Densidad de l as i nscripciones l atinas en l as comarcas que constituian l a antigua Laietänia ( seg(n G . F abre, M . Mayer e I . Rod , 1 984: mapa 1 )

- 2 63

-

f uerzas v ivas, politicas y e conömicas d el r esto de l a peninsula, j ustamente en estas decadas del t riunvirato y del mandato de Augusto ( TCHERNIA, 1 969: 1 48). En definitiva, s er änecesario enmarcar e l f enömeno en l a expresiön de Rostovtzeff, c uando define l a epoca augüstea c oma l a del " laissez f aire", ya que s e c aracteriza por l a ausencia de toda intervenciön gubernamental en l a v ida e conömica del I mperio ( ROSTOVTZEFF, 1 972, I : 1 40-41). S in embargo, una vez muerto, l a t endencia s eria l a de l a confiscaciön progresiva de l as propiedades concedidas. A si parecen i ndicarlo l as posesiones de Domiciano, Nerva, Trajano o Adriano, a l as que y a nos hemos r eferido. Par l o t anto, podemos pensar que, como en e l norte d e l a P eninsula i tälica, l a T arraconense f ormaria p arte de e sta politica augüstea. Los nombres representados en l as T arraconense 1 y en l as P ascual 1 encajan p erfectamente en e ste contexto. Hemos d icho t ambien, por e jemplo, que l os Cornelii Lentuli no pensamos puedan s er otra cosa que l os propietarios de l os fundi, y por lo t anto del v ino transportado e n l as änforas, m s que l os propietarios de l a f iglina. En C atalunya no d isponemos de una s ucesiön cronolögica de l a epoca en l a que f uncionaban l os a lfares. S i b ien en principio todas l as comarcas e studiadas e staban en condiciones de producir un excedente, l o que s ucede e s que en g ran p arte l os detalles s e nos escapan. Con todo, s i antes"hemos r elacionado l as actividades de l as f iglinae de l as v illas con un nücleo urbano, ahora podemos t ener t ambien un primer i ndicio. S iguiendo e ste razonamiento, e l Maresme podria s er una de l as primeras comarcas l ayetanas que i niciö e l proceso, pues contaba con Baetulo e I luro. Lo mismo podemos decir del Valles, con Caldes y Semproniana, a pesar de que l a documentaciön arqueolögica d isponible s ea t odavia e scasa. F inalmente, e l Baix Llobregat y e l Barcelones muestran c ierto vacio. Na d isponemos de n inguna dataciön e specifica para l os a lfares de S ant Boi, C astellbisbal, o el P apiol, a pesar de que s abemos que h abia v illas t ardo-republicanas. Lögicamente, estamos hablando de l os decenios pre-augüsteos, antes de l a f undaciön de Barcino, l a cual s e i nscribiria e n un conjunto de a cciones p lanificadas por Augusta y que debe examinarse en s u contexto, con Caesaraugusta y l a valorizaciön de Dertosa, I lerda y Celsa. En definitiva, con l a apertura de l as rutas hacia e l i nterior del valle del Ebro y can l a creaciön de nücleos e strategicos p ara controlar l a s alida de l os productos q ue s e d irigian h acia l a P eninsula i tälica, aunque t ambien p ara l as i mportaciones. Barcino debiö t ener esta misma f inalidad, pues b äsicamente e staba orientada hacia e l i nterior, por l a v ia del L lobregat, y hacia e l norte, por l a costa, por l os nücleos l itorales del Maresme ( BONNEVILLE, 1 978: 6 8;

- 2 64

-

TARRADELL,

1 978:

4 7).

Dentro de este contexto podemos s ituar e l papel administrativo de l a colonia con respecto a l as producciones vinicolas del Baix L lobregat. Aunque algunos autores ( BONNEVILLE, 1 982: 3 67), basgndose en l a documentaciön de l as v ias, p iensen que Barcino al menos hasta mediados del s iglo I dC- no e staba orientada f undamentalmente hacia el L lobregat, nosotros creemos que esta relaciön es m s que probable. En efecto, l a colonia se relacionaria tanto con Baetulo e Iluro como con su territorio del Barcelones ( Idem.: f ig. 1 ), gmbito que nosotros ampliariamos hasta el L lobregat, ademäs de l as mencionadas conexiones con l as t ierras l ayetanas del interior por el curso del mencionado r lo. Por otro l ado, la epigrafia muestra l azos con Tarraco ( BONNEVILLE, 1 978: nota 2 19, SYME, 1 981). En cambio, Ampurias experimentö, en especial en epoca f lavia, c ierta recesiön ( AQUILUE et al., 1 984: 1 41). Asi pues, todo parece decenios posteriores a Augusto, econömicas g iraban alrededor de r espectivas greas de i nfluencia. verian m s tarde, Augusto habria

3 .

LA

DINASTIA

indicar que, durante los l as actividades politicas y Barcino y Tarraco, con sus Aunque los resultados se iniciado l a obra.

JULIA-CLAUDIA

M . Rostovtzeff, s iguiendo a 0 . H irschfeld, definiö esta epoca no como de organizaciön, s ino como de y concentraciön ( ROSTOVTZEFF, 1 972, I : 1 92). confiscaciön S egün e l, s e produjo l a concentraciön a manos del emperador de muchos l atifundios en l a Peninsula i tälica y en l as provincias. La l ucha entre e l y l a aristocracia s enatorial acabaria, en t iempos de Nerön, con el exterminio casi total de l as f amilias senatoriales mäs r icas y antiguas 1 91-92). S in embargo, esta v isiön, ciertamente s implista, deberä examinarse en su contexto. Asi, s i para algunas provincias como Africa, Asia, o Egiptotenemos i nformaciones precisas ( CRAWFORD, 1 980), para Hispania hemos de admitir e sta l imitaciön. No obstante, s e observa que l a administraciön era vigilada por el emperador, incluso en l as provincias s enatoriales. Al mismo t iempo, en cuanto a l a administraciön provincial s e recorta l a ambiciön de l a nobleza romana, del orden ecuestre y de los publicanos ( TOVAR y BLAZQUEZ, 1 975: 1 23). Asi, Hispania, sus cuanto a l os

con r especto a las posesiones augüsteas en sucesores se encargarian de aumentarlas. En procedimientos, podemos mencionar l a herencia

- 2 65

-

f amiliar, l a expropiaciön donaciones de particulares Rostovtzeff, esta s ituaciön Nerön ( ROSTOVTZEFF, 1 972, I :

de m inas y t ierras, o l as ( MANGAS, 1 980: 3 22-23). S egün s e generalizö e specialmente con 4 14).

Ahora bien, para l a a dministraciön de este p atrimonio, l a d inastia c ontö c on l o que Rostovtzeff denominö una nueva c lase social: l a de l os f uncionarios i mperiales, l a mayoria d e l os c uales e ra r eclutada entre l os l ibertos y e sclavos del emperador, y s ölo en menor c antidad en e l orden e cuestre. Esta c lase, poco i mportante e n t iempos de Augusto, con s us s ucesores a umentaria räpidamente en n ümero e i nfluencia, sobre t odo en t iempos de C laudio ( Idem.: 1 68-69). En cuanto a l a e xplotaciön de l as f incas p üblicas y del patrimonio i mperial, e ste autor p iensa que s e s iguiö e l mismo procedimiento que con l as de A sia y Africa; e s decir, e l arrendamiento a grandes y p equef ios explotadores, a conductores y coloni. Los primeros s e dedicarian a l arrendamiento a gran e scala y r esidirian en l a c iudad, mientras que l os s egundos v ivirian en l as f incas y cultivarian p ersonalmente e l c ampo ( Idem.: 4 14). Por otro l ado, l os l ibertos s erian empleados por Augusta y T iberio en l a administraciön de s us b ienes personales, y l a confusiön entre s tos y l os püblicos provocaria que bajo C laudio t uvieran c ierta importancia en l os a suntos de e stado ( PETIT, 1 974: 1 40-41). Durante aquellos ar ios, l os l ibertos conocieron s u mäximo d esarrollo; l os privados, en l os negocios, y l os i mperiales, en l a d irecciön del e stado, bajo C laudio y Nerön. Muchos de e llos eran de origen griego u oriental, pero t ambien l os h abia occidentales ( PETIT, 1 969: 1 40; P ETIT, 1 974: 1 39). Una vez expuesta l a i ntroducciön, v eamos ahora c ömo t odo e llo podia i nfluir en nuestra problemätica. E stablecido e l principio de que l as D ressel 2 -4 conocen s u momento mäs i mportante durante e sta primera m itad del s iglo I , y t eniendo en cuenta l a uniformidad de s us e stampillas ( cognomina de e sclavos, l ibertos o l ibres de varios origenes y b aja c ondiciön), nos podemos preguntar a quienes r epresentan e stos nombres. E s evidente un cambio r adical, e jemplificado por e l c ambio d e envase, y cuyas r elaciones con l a propiedad d e l a t ierra y l a comercializaciön del v ino ya han s ido apuntadas. C iertamente, a n ivel general e ste proceso t uvo l ugar e n l os ü ltimos af ios de C laudio y Nerön, y contamos con a lgunos p ecios del primer cuarto de l a era ( Sud-Lavezzi 3 , C hretienne H , Perduto 1 ). S i l a h ipötesis es välida, e sto i ndicaria que e l hecho empezö antes e n l a Tarraconense. Contrariamente a s us predecesores, l os emperadores d e l a d inastia Julia-Claudia n o p otenciaron l a c reaciön de municipios o colonias. S olamente podemos mencionar Clunia, q ue p asö a s er municipio. E stos hechos tuvieron l ugar en

- 2 66

-

t iempos de T iberio, y en l a emperador ( MONTENEGRO, 1 978:

provincia 2 95).

mäs

f avorecida

por

e l

Por s u l ado, el campo experimentö unos momentos i mportantes. Considerando todo e l Alto I mperio, e l Baix Llobregat y el Barcelones registran la mayor densidad de yacimientos, con 2 6 villas ( el 5 7'77% del total). Los häbitats ibericos präcticamente habian desaparecido ( el 4 '44%) ( BLAJOT et al., 1 984: 9 9-1 00). E l grea metropolitana de B arcelona, cuya composiciön ya hemos visto, contabiliza, s egün E strada, 2 52 v illas ( ante l as 1 35 tardo-republicanas) ( ESTRADA, 1 969). A pesar de tomar con cautela estos datos, basados esencialmente en prospecciones, es evidente un aumento con respecto a los t iempos anteriores. F inalmente, en el Maresme, y para e l que tenemos un estudio de M . Prevosti, el Alto Imperio representö una epoca m s pröspera. Los yacimientos de cerämicas sudgglicas e hispänicas s on 1 19 ( de un total de 1 46). S in embargo, para esta autora, el s iglo I I serä el m s p r6spero ( PREVOSTI, 1 981a: 5 44-45, 5 48). M s exactamente, hacia el f inal del primer cuarto del s iglo I dC se iniciö una nueva etapa. Prevosti l o relaciona con la fundaciön de Barcino ( Idem.: 5 54-55), y con e l i mpacto que l a c iudad debiö j r teniendo en toda l a z ona. Relaciones que posiblemente debian responder a propiedades territoriales de los barceloneses en l a costa. F inalmente, este incremento en l a Costa de LLevant tendria unas r azones econömicas, y una de l as cuales, s ino l a m s i mportante, s eria l a comercializaciön del v ino ( Ibidem.). S in embargo, esto no representa un declive para Baetulo, que durante el s iglo I dC experimentö una pujanza econömica ( GUITART, 1 978: 2 43-44; PREVOSTI, 1 981 a: 5 57). Parece evidente que Barcino se fundö ex novo dentro del conjunto de f undaciones hispänicas que s iguieron a l as c ampaf ias militares, y coincidiendo con el s egundo v iaje del emperador a Hispania ( BONNEVILLE, 1 978: 6 7; GRANADOS, 1 984: 2 75). E l lugar e legido estaba en funciön de los deseos de Augusto de i niciar una nueva implantaciön colonial lease econömica- en una z ona vacia, estrategicamente s ituada con vistas a controlar tanto e l l itoral hacia e l norte ( Maresme) o hacia el sur ( Baix Llobregat), como el i nterior por v ia f luvial ( Idem.: 2 75-76). La numismätica muestra que, s i bien e l periodo de mayor esplendor f ue el s iglo I I ( CAMPO y GRANADOS, 1 979: 5 9), por su l ado l a epigrafia es muy r ica durante todo e l Alto Imperio ( MARINER, 1 973). M s exactamente, al menos hasta f inales de l a dinastia Julia-Claudia, l a colonia estä replegada por l as necesidades nacidas de su creaciön y desarrollo minimo: los grandes trabajos de urbanismo ( carreteras de acceso, murallas, etc.), l os cuales acaparan l as posibilidades epigräficas, y sobre todo, e l dinero ( BONNEVILLE, 1 982: 3 68).

- 2 67

-

E sto e s p articularmente i mportante. La c iudad, f undada a lgunos af ios antes, no p uede l legar a s u r endimiento p leno hasta unos decenios despues, precisamente durante l a primera m itad del s iglo I . S i e l propösito principal de Augusto era econömico, no vemos n ingün otro producto excepto e l v ino que f uese c apaz de producir e sta e tapa de prosperidad de una f orma t an r äpida. En e fecto, l os e scritores c läsicos no mencionan n ingün otro producto del Conventus s usceptible de s er exportado. En e l Anexo 2 veremos l as c itas que hacen r eferencia a l v ino l ayetano, t arragones y lauronense. Ahora b ien, l a mayor parte de l as i nformaciones d e e stos af los provienen de l a B etica y f undamentalmente son e l aceite, e l t rigo, e l v ino, l as conservas de p escado y l os metales, s i exceptuamos e l l ino de Tarragona y Ampurias ( Estrabön, I II, 4 .9) y e l e sparto de esta ü ltima ( para s u relaciön, cf. BLAZQUEZ, 1 978: 4 19-35). En e ste s entido, l a arqueologia t ampoco registra n ingün otro producto. L a cerämica i berica, y en particular l os kalathoi, s on conocidos en e l norte de Africa, l a Peninsula i tälica y l a Galia, aunque l a dataciön no parece que sobrepase l os t iempos de Augusto ( Idem.: 3 41-42) y ademäs, en un s entido ms o menos amplio, s u ärea de f abricaciön e s mayor que l a l imitada a l a c atalana. La cerämica g ris ( monocroma o ampuritana), muy probablemente f abricada en varias äreas catalanas, t ampoco parece l legar mucho m s a llä del c ambio d e era, s i b ien Nolla i ndica una f acies t ardia del s iglo I dC ( NOLLA, 1 982: 1 34). En cuanto a l as exportaciones, por ahora no parecen s uperar l as Baleares, e l sur de l a Galia y parte d e l a peninsula ( ARANEGUI, 1 975; F ERNANDEZ MIRANDA, 1 976). Por l o que r especta a l os productos alimentarios, e s muy probable que en epoca i berica C atalunya exportase t rigo en c antidades apreciables ( MIRO, 1 983-84). Ahora b ien, no pensamos que durante e sta primera mitad del s iglo I destacase especialmente ( o, por l o menos, nada parece i ndicarlo). En c uanto a l aceite, c iertamente debiö producirse para e l consumo i nterno. L as fuentes mencionan e l betico ( Plinio: XV, 8 ; Estrabön: I II, 2 .6). Sobre e l d e l a Tarraconense, Avieno s e refiere a l de Tarraco ( Ora Mar.: 4 94-ss.). La arqueologia ha exhumado t ambign algunos torcularia, quizäs utilizados para e l aceite ( Llavaneres: PUJOL, 1 980; NOE, 1 982-83; V iladecans: SOLIAS, 1 983: 7 3-74). P ero l a prueba m s c oncluyente es l a ausencia de ä nforas que s e puedan i dentificar como t ransportadoras d e a ceite. Asi pues, pensamos que s ölo e l v ino podia l legar a s er exportado en c antidades i mportantes y a l arga distancia, durante por l o menos e sta primera mitad d el s iglo I . Por lo t anto, r esulta l icito concluir pensando que l a p rosperidad de Barcino s e debiö en g ran parte a l a exportaciön del v ino l ayetano. N o p ensamos que pudiese haber n inguna o tra c iudad mejor s ituada para controlar y administrar todo e ste comercio. D e una manera d irecta, e l de s u ager i nmediato

- 2 68

-

( 11ano de B arcelona, B aix L lobregat); i ndirectamente, e l del Maresme/Valles y G arraf, comunicados con l a colonia mediante l as v as f luviales d el L lobregat y del Bes s. Asimismo, l a e structura urbanistica d e l a c iudad e staria en gran p arte condicionada por e sta f unciön, p ara l a cual l as comunicaciones r esultaban muy i mportantes. Paralelamente, debia f uncionar una infraestructura de control y administraciön d e l as a ctividades comerciales, que encaja bastante b ien c on aquello que l a arqueologia muestra para l a c iudad a lto-imperial. En cuanto a l a s alida de barcos, en l as cercanias de Barcino debian existir buenos f ondeaderos. Recordemos e l de Les Sorreres, de G avg ( IZQUIERDO, 1 985), muy c ercano a l os a lfares del Baix L lobregat, o i ncluso l os que debieron existir, desde antes, en Baetulo o en otras partes del Maresme. En e l c apitulo dedicado a l as marcas, hemos i ndicado quignes serian, a nuestra manera de ver, l os protagonistas de e ste comercio. H emos destacado e l papel de l os l ibertos y particularmente e l de l os s evires augustales, a quienes hemos vinculado muy d irectamente con e stas actividades. Tambign hemos d icho que s e t rata d e una h ipötesis, y a que no t enemos ninguna prueba que demuestre e sta afirmaciön. S in embargo, pensamos que e s b astante f actible. Serä necesario profundizar en e l estudio epigräfico de l a colonia y e xplicar l a importante presencia de l ibertos, enriquecidos, y de s u f unciön en e l proceso, l a cual vemos ms b ien como de i ntermediarios entre l os productores y l os r eceptores: de c ontrol o f iscalizaciön de l a producciön y l a exportaciön del v ino. D icho t ransporte s e efectuaria en pequef ios barcos no mayores a l os 2 0 metros de e slora, y con c argamentos de a lgunos centenares de änforas ( LIOU, en prensa). Sobre e l f inal de e ste periodo, cabe p reguntarse s i l as ü ltimas dataciones de l os pecios de D ressel 2 -4 ubicadas hacia l a m itad del s iglo- representan e l f inal del momento culminante de l as exportaciones. D e entrada, e l argumento ex s ilentio p ara dataciones mäs t ardias es evidentemente p eligroso. Tal como hemos v isto, l as estratigrafias f lavias de Ostia muestran que hay c ierta cantidad de Dressel 2 -4 d e l a Tarraconense. Ahora b ien, podemos preguntarnos s i e l momento ä lgido ya habia p asado. De momento, y p ara l imitarnos a l periodo que comentamos, hay un hecho h istörico que en principio podria t ener relaciön con e l f inal de e stas actividades: e l periodo de i nseguridad y d e guerra c ivil que s iguiö a l a muerte de Nerön e l af io 6 8. T eniendo en c uenta que, por ahora, e stos barcos s e d irigian primordialmente hacia Roma, e l c lima reinante en l a c apital t al vez a consejaba s uspender e stos v iajes. A priori, pues, t endremos un argumento en f avor de esta h ipötesis.

- 2 69

-

Ahora b ien, l a arqueologia demuestra que con l os F lavios e l v ino de v arias procedencias s egula l legando a Ostia. E l n fora Gauloise 5 o cupa un 3 0% de l os n iveles V A , I V A , y IV de l a s egunda mitad del s iglo I d e l as Termas del Nuotatore, y l a Gauloise 4 empieza a s er detectada en e ste p eriodo ( LAUBENHEIMER, 1 985: 3 90-91). Par l o t anto, e ste hiatus, s i e xistiö, no debiö s er i mportante, a l menos par l o que r especta a l as i mportaciones d e v ino g ala. En principio, pues, l as D ressel 2 -4 podian s eguir l legando a l a c apital del I mperio. 0 , t al vez en e sta presencia del v ino g ala, hemos de v er e l i nicio de l a c risis del d e l a Tarraconense, a l c ambiar l as preferencias del consumidor romano.

4 .

LOS

FLAVIOS

Y E L

S IGLO

I I

Los decenios f lavios s on e specialmente i mportantes, ya que pueden r epresentar e l f inal de nuestras exportaciones. E s una epoca b astante polemica, y que ha s ido e studiada l legando a conclusiones muy d ispares. S in embargo, e s s iempre una epoca de c ambio, ya s ea de c risis, decadencia o e splendor. E s, en definitiva, e l puente entre e l s iglo I con unas e structuras en decadencia- y e l advenimiento de otras, r elacionadas con e l mundo b ajo-imperial. Como e s tönica general, l a f alta de i nformaciones arqueolögicas hace que l as conclusiones a que l legamos s ean en g ran parte h ipoteticas. Nosotros nos l imitaremos a ver t odo aquello que s ea de i nter s p ara nuestro propösito. E l c atalogo de v illas e laborado par Gorges ( 1 979: f ig. 6 ) i ndica que, a f inales del s iglo I , l a Betica y e l l itoral l ayetano continüan • siendo l as a reas de mayor densidad d e hallazgos. M s concretamente, en e l Maresme, d e l os 1 46 yacimientos de l a l ista de M . P revosti ( 1 981 a: 5 48-49), l a s igillata c lara estä presente en 5 3, y de l os 3 8 mejor conocidos, en 3 3, s iendo e l preludio de l a epoca de apogeo de l a comarca, que Prevosti s itüa en e l s iglo I I ( Idem.: 5 51, 5 55).

C ampo y c iudad S i l a panorämica de l as v illas p arece e star bastante c lara, no ocurre l o mismo c on l as c iudades. E s un hecho que l os nücleos u rbanos c atalanes e xperimentan un c ambia durante e stos af ios f lavios. En Baetulo, Guitart l lega a l a conclusiön de que l a c iudad experimenta un f loruit desde l a s egunda mitad del s iglo ( GUITART, 1 976: 2 44). E sta deducciön s e b asa e n l as r eformas u rbanisticas de una v ivienda y en un conducto d e agua, r elacionando e l hecho c an un c recimiento de l a poblaciön y c ierta p rosperidad e conömica, cuya causa busca

- 2 70

-

en

e l

c omercio del

v ino.

S in embargo, J . Aquilue l lega a una conclusiön muy d istinta, en b ase a l a c erämica a fricana, pues p iensa que l a c iudad v iviö a partir de l a epoca f lavia una r ecesiön i mportante, s in que e sto i mplicase e l abandono del nücleo ( AQUILUE, 1 984: 9 8-99).

abandono c iudad, 8 9).

F inalmente, J . P adrös i ndica que, s i b ien hubo un e n varios p untos, e sto n o i mplica u n abandono de l a s ino s olamente una r eforma ( PADROS, 1 985: 8 3-84,

j . Cömo compaginar opiniones aparentemente t an contradictorias? P ensamos que l o que realmente v aria e s l a i nterpretaciön que s e puede dar a un mismo hecho. En e fecto, l as i nutilizaciones de l os conductos de agua, t ermas, insulae, c loacas, y c asas de que nos habla Aquilue no i mplican, f orzosamente, una recesiön, s i e ste hecho no s e enmarca en e l conjunto urbanistico de l a c iudad, c osa que, por ahora, no s e ha hecho. Por l o t anto, preferimos hablar s implemente de cambios urbanisticos. Ahora b ien, e l c aso de Ampurias p arece e star m s c laro. L as excavaciones r ealizadas en e l aho 1 982 i ndican que l a c iudad experimentö una r ecesiön y a desde l os a r ios de l a d inastia Julia-Claudia, l a cual s e acentuö con Nerön y l os F lavios: c aida del c riptopörtico, f inal de l as construcciones püblicas en e l f oro, abandono progresivo d e l as necröpolis a lto imperiales, e tc. ( AQUILUE, 1 984: 9 9-100, AQUILUE et al., 1 984: 1 41-42). D ecadencia que s e r elaciona con e l c ambio d e d irecciön del comercio maritimo del v ino i tälico en epoca t ardo-republicana, ya que durante e l I mperio p asa a exportarlo y e l puerto ampuritano deja de t ener un papel t an i f iportante como e l que habia t enido hasta entonces. Con l o que l os puertos c ercanos a l as z onas de producciön del v ino ocuparian progresivamente s u l ugar ( Idem.: 1 42-43). S in embargo, nosotros pensamos que s erä n ecesario profundizar e n l a presencia anförica de l a c iudad antes de poder confirmar e stos e xtremos. H emos de t ener en c uenta que durante l os af ios augüsteos en que l a Pascual 1 s e exportaba a l a Galia, Ampurias debiö ocupar un l ugar destacado dentro d e e sta n avegaciön d e c abotaje, y a f uera como escala o como l ugar de embarque de v ino ampurdanes. En l os decenios posteriores, e l puerto debiö s eguir v iendo arribar l os b arcos con Dressel 2 -4 que s e d irigian i gualmente hacia e l norte. D e hecho, a pesar de que l a ruta d e l as i slas s e i ncorporase a l träfico, l a de l as Pascual 1 s e s iguiö u sando. Por l o t anto, no vemos una r ecesiön de Ampurias basada en e ste cambio de ruta. Otra cosa s erä que a lgün f actor i ntrinseco a l a c iudad l a haya i ncapacitado p ara e sta f unciön, como e l p rogresivo encenagamiento del puerto, que s e h abia vuelto i nutilizable.

Muy probablemente, Ampurias contö con otros recursos e conömicos como para poder prescindir de l os puntos de e scala de l a r uta del v ino. 0 quizäs d isminuyö s u h interland, e l c ual s e descentralizaria m s dentro d e l as comarcas g erundenses, d isminuyendo a si s u protagonismo. Un t ercer nücleo, e studiado t ambien por Aquilue, e s e l de Blandae ( AQUILUE, 1 984: 1 01-03). S iguiendo a e ste autor, l a poblaciön s eria abandonada en epoca f lavia. S in embargo, nosotros pensamos que l a poca extension d e l a excavacion sobre l a q ue s e b asa e sta opiniön no permite extraer una conclusiön t an g eneral. En cambio, en Barcino l a cuestiön parece estar c lara: l a colonia experimenta un e splendor constante, e l cual c ulminarä en e l s iglo I I, como ya hemos i ndicado. Lo mismo podriamos i ndicar con r especto a Tarraco, donde s e l evantan t oda una s erie de construcciones urbanisticas ( forum, teatro) ( KEAY, 1 981: 4 56). Por l o t anto, r esulta evidente que e l mundo urbano del Conventus experimenta grandes c ambios. P referimos hablar de c ambios o recesiones, a l menos a n ivel general. P ensamos que l as causas pueden s er puramente l ocales, o ms generales, y e stamos d e acuerdo con J . Aquilue ( 1 984: 1 09), cuando d ice que cada nücleo urbano e stä inserto en unas condiciones y unos problemas propios como nücleos i ndependientes, p ero condicionados por l as c ircunstancias del momento. Ahora b ien, no vemos t an evidente l a apreciaciön s egün l a c ual l as c iudades privilegiadas por Augusto ( como Tarraco y Barcino) i nician un crecimiento econömico, mientras que l as de f undaciön r epublicana ( como Emporion y Baetulo) d ecaen a partir de l a s egunda mitad d el s iglo I , al no i ntegrarse en l os condicionamientos e conömicos del s istema. No obstante, l a cuestiön quizäs s ea a lgo ms compleja, con l o que no s e t rataria de una d icotomia entre c iudades r epublicanas y augüsteas, s ino m s b ien de una adaptaciön de c ada uno d e l os c entros a l contexto politico y econömico en e l que s e encontraba. Por nuestra p arte, podemos apuntar u n hecho q ue pudo e star relacionado con e l f enömeno: l a concesiön de Vespasiano del ius l atii a l os h ispänicos a lrededor del af lo 7 4 ( Plinio, N .H.: 1 11.30). S egün a lgunos autores ( d' Ors, Mommsen), e l edicto otorgö un derecho p ersonal d e l atinidad a todos l os c iudadanos l ibres de Hispania, con i ndependencia del e statuto j uridico d e l a c iudad en l a que r esidiesen, con t al de que hubiese a lgün t ipo de organizaciön romana. P ara otros autores ( Galsterer), e l derecho s ölo s e aplicaria a l a Betica, otorgando a l as c iudades l a condiciön d e municipios. Con todo, l a primera opiniön parece s er l a ms a ceptada ( MONTENEGRO, 1 978a: 3 10-13).

- 2 72

-

Ahora b ien, l o que aqui nos i nteresa e s e l reflejo que e stos c ambios j uridicos t uvieron en l as r eformas urbanisticas d e l as c iudades donde s e aplicö. Guitart, que marca l as d iferencias entre l os conceptos de oppidum civium romanorum y municipium civium romanorum, apunta l a h ipötesis de que en Baetulo V espasiano otorgase t ambien e ste e statuto a l a poblaciön r omana de l a c iudad, dotändola de l a organizaciön municipal, y convirtiendose asi en municipio d e derecho l atino ( GUITART, 1 976: 2 44-45). S egün e ste autor, e sto i mplicaria l a reorganizaciön urbanistica de epoca f lavia, especialmente con r especto a l f oro, e l c ual s eria ampliado. Asi pues, p ensamos que, en principio, no tenemos por que ver e n e stos c ambios l a c onsecuencia d e una epoca de crisis n i de decadencia r elacionable con l a e conomia o e l comercio. D e e sta manera, l as reformas de Baetulo podrian obedecer a un hecho j uridic°.

E l

e dicto

d e

D omiciano del

9 2

dC

S i b ien e l ius latii pensamos que no afecta, a l menos d irectamente, e l t ema que e stamos t ratando, no podemos decir l o mismo del s egundo acontecimiento de epoca f lavia del que hablaremos a continuaciön: e l edicto de Domiciano del af io 9 2 ( Suetonio, Domiciano: V II.21), s egün e l cual en e l af io en e l que hubo una s obreproducciön d e v ino y una e scasez de t rigo, e l emperador prohibiö que s e plantasen m s vi i ias en l a P eninsula i tälica y ordenö t alar l as cepas de l a mitad de s us provincias ( TCHERNIA, 1 971: nota 1 10 con e l t exto y l as demäs c itas d e l as f uentes, correspondientes a Eusebio, F ilostrato y Estacio). Tradicionalmente, e ste edicto h a s ido i nterpretado como una medida p roteccionista hacia e l v ino i tglico destinada a combatir l a competencia d el procedente de l as provincias o ccidentales, y a que menguaba e l mercado del vino i tälico, l legando l a producciön a s er s uperior a l a d emanda ( ROSTOVTZEFF, 1 972, I : 1 89-90). S egün e ste autor, l a disminuciön de estas exportaciones s e habria notado s abre todo en e l c entro de l a Peninsula i tälica y l a Campania, y a lgo menos en l a p arte s eptentrional, que conservaria e l mercado danubiano. Esta i nterpretaciön, e scrita en una epoca en l a que s e s abia muy poco de l as änforas v inarias, a ctualmente s e encuentra desfasada. L a producciön v inaria h ispänica y g ala no p rovocö l a baja y l a r uina del v ino i tälico, precisamente en unos momentos en l os que l as v ides del Lacio y l a Campania s e encontraban en expansiön. S e t rataria m s b ien, en e xpresiön de A . T chernia, de un r eequilibrio del mercado del v ino ( TCHERNIA, 1 971: 8 1), en una epoca e n que a Roma l legaba vino de v arias procedencias: h ispänico ( betico y t arraconense), gala, o del norte de l a P eninsula i tälica, par l o que s e r efiere a l as provincias occidentales. Con

- 2 73

-

Augusto, d ebido a l a umento de l a poblaciön y del n ivel de v ida, e l consumo aumentö en l a c apital, no s iendo s uficiente e l v ino i tälico p ara atender l a d emanda ( Suetonio, Augusto: XLII). Tchernia menciona dos e jemplos de epoca posterior p ara explicar l a decisiön de Domiciano: en l a Francia d e l os s iglos X IV-XVII, en periodos de c recimiento de l a poblaciön, hubo l a t endencia d e extender l as v iñas por l os t errenos m s b ien aptos para c ereales. En opiniön de Roger D ion, a quien Tchernia s igue, l a f inalidad del edicto no s eria l a de abolir l a v iticultura, s ino l a de mantenerla pröspera, d isminuyendo l a proporciön de vif ias del l lano. E l s egundo e jemplo l o tenemos e n l a C atalunya d el s iglo XVIII, donde P . V ilar e studiö e l f enömeno, que t uvo una r epercusiön en e l precio del v ino y del trigo, ademäs d e un efecto n egativo, s egün s us coetäneos ( VILAR, 1 975, I II: 3 56-58). En e fecto, e ste autor menciona e l caso d el C amp d e T arragona, en donde antes e l c ultivo de l a v iga era compartido c on e l del t rigo y e l o livo. Ahora b ien, durante l a primera mitad del s iglo XVIII t odo e l t erreno s e destinö a l a vif la y a l aguardiente. S in embargo, s ölo s e producia t rigo para l a t ercera parte del ar ia, y l o mismo s ucedia con e l aceite. E sta s ituaciön de monocultivo, animada por l a demanda externa, implicaba una producciön masiva, y no una reducida y de c alidad. Algunos c oetäneos abogaban por una politica de c alidad, t al comb pasaba en Andalucia con l a exportaciön de l os v inos de J erez y Mälaga, que proporcionaban t ambien abundantes b eneficios, y que en C atalunya podia proporcionar l a malvasia. P roducciön que e staba l imitada, l ögicamente, por l a c antidad d e t erreno privilegiado para s u c ultivo. V isto desde e ste punto de v ista, podemos pensar que uno de l os propösitos del edict° f ue r acionalizar e sta s ituaciön. S i durante l os decenios anteriores, Catalunya habia s uministrado una parte importante del v ino consumido en Roma, anteponiendo l a c antidad a l a c alidad ( a pesar de que l os v inos d e c alidad t ambien l legaban), a f inales d e l a c enturia e l c ampo c atalän h abria a lcanzado una s ituaciön s emejante a l a del Camp de T arragona del s iglo XVIII, provocando una s erie de desequilibrios y de i nestabilidades n o deseados por e l poder i mperial. P or un l ado, Domiciano podria perseguir mantener pröspera l a v iticultura y no abolirla-, mediante l a d isminuciön del cultivo de l as v il las de menor calidad presumiblemente, l as del l lano-, l as c uales habrian s urgido ganando t erreno a l t rigo. Por otro l ado, podria pretender f omentar n uevamente e l cultivo del c ereal y prever a s e l r iesgo de e scasez del mismo ( TCHERNIA, 1 971: 8 2). D e hecho, r esulta l ögico i nteresase por e l t rigo, s obre todo

- 2 74

-

s i

que e l t enemos

emperador en cuenta

s e que

s u consumo e n Roma no d ebia hacer m s que aumentar a c ausa del c recimiento de l a poblaciön y del n ivel d e v ida, como l o hacia t ambien e l v ino. S egün Rostovtzeff, a partir de Augusto y T iberio n o h abia muchas provincias que p agasen s us t ributos en t rigo, e l c ual procedia de l os dominios i mperiales de Egipto y e l r esto del norte de Africa ( ROSTOVTZEFF, 1 972, I : 1 91). En c onsecuencia, e s l ögico p ensar que, a f inales d e s iglo, Roma r egistrase una e scasez de cereal, y s e v iese obligada a f omentar de nuevo s u c ultivo en l as provincias, a lgunas d e l as c uales s e habrian decantado e xcesivamente por e l cultivo de l a v i lla. Ahora b ien, l o que nos i nteresa s aber e s s i e l edicto s e aplicö a l a Tarraconense. Rostovtzeff p iensa que, s i b ien en a lgunos l ugares no s e aplicö como en parte d e oriente, l a Narbonense y l a Betica-, s i que tuvo e fectos en Africa, en l as provincias del Danubio, en l a Galia c entral y s eptentrional, a si como en parte de Hispania ( Idem.: 3 89-99). As l o i ndicaria l a contraorden de Probus d ictada unos doscientos af ios despues, s egün l a cual s e volvia a autorizar e l cultivo de l a v if ia en e l Danubio, l a Galia, Hispania y Britannia. Nada podemos e sperar de l as f uentes escritas, por l o que deberemos e sperar l os resultados d e l a arqueologia p ara t ener una r espuesta indirecta de l a cuestiön. En c aso a firmativo, debemos admitir que muy probablemente en e l Conventus de f ines del s iglo I e xistiria una gran p arte d el terreno cultivado con v if ia. Por consiguiente, existiria una exportaciön, pues no podemos pensar que s e destinase ünicamente a l consumo l ocal. Hemos d icho que no encontramos pruebas concluyentes que nos i ndiquen que despues de Nerön e l v ino envasado en l as D ressel 2 -4 continuase l legando a l a capital del Imperio. Por l o t anto, e l r azonamiento que s igue nos conduce a pensar en un c ambio de envase, o en un c ambio de mercado. Con r especto a l a primera a lternativa, planteamos l a posibilidad de que c ada vez s e i mplantase m s e l s istema de contenedor, r epresentado por l os dolia, que i ria en detrimento d e l as änforas, y que representaria e l punto f inal en l a evoluciön de este mercado, por l o que resultaria ms d ificil de detectar arqueolögicamente. La s egunda alternativa nos introduce, una vez m s, en e l mundo de l as änforas de f ondo piano. Con r especto a l cambio de mercado, l as änforas galas representaban una competencia c ada vez mayor para e l mercado c atalän, ya que desde f ines del s iglo I i nvadirian l as t abernas de Roma. e l Hacia dönde d irigian s us productos l os comerciantes de l a Tarraconense? T al vez, como ya hemos apuntado para l as Pascual 1 , h acia e l consumidor i nterior h ispänico, c aso que tendriamos r epresentado en l as Dressel 2 -4 conocidas especialmente en e l valle del Ebro.

- 2 75

-

La

" reconversiön"

de

f inales

del

s iglo

I e i nicios

del

I I

S ea coma f uere, e l c aso e s que, a f inales de l a c enturia, e l v ino c atalän h abla d ejado de t ener l a pujanza que habia conocido. Muy probablemente, en relaciön con unos c ambios m s g enerales de otras p rovincias, C atalunya quedö i nmersa en e ste nuevo conjunto d e actividades econömicas. P ar l o t anto, b äsicamente d irigiremos nuestra atenciön a l media r ural. M s exactamente, una vez m s nos f ijaremos en e l Maresme, de donde nos i nteresa e specialmente l a villa de C an S entromä, en T iana. Guitart ( 1 970) publicö l os resultados de l as excavaciones e fectuadas en l a parte s ureste, en donde f ueron detectadas unas cuantas e structuras relacionadas can las a ctividades agrarias, l as c uales experimentaron varias modificaciones d esde f ines del s iglo I de l a era. E ste autor ha hecho una i nterpretaciön de conjunto, actualizada can l as recientes e xcavaciones, y que resumimos a continuaciön ( GUITART, en prensa): + a f inales destinados

del s iglo I dC hay un a contener c ereal,

pequef lo a lmacen

y s ilos,

+ a principios del s iglo I I seg & I Guitart, entre el 1 00 y e l 1 30 dC ( GUITART, 1 970: 1 36)-, e l a lmacen s e transforma, aprovechändose l as estructuras, pero cambiando los s ilos par dolia para e l mismo producto. Fueron e xhumados un total de 2 4, con una capacidad d e 6 88 modii, + hacia mediados o l a s egunda mitad del s iglo I I, e l s ector s ur s e tranforma, s e amortizan l os dolia y , en una etapa de prosperidad, aparece una nueva e structura de considerables d imensiones ( 13 x 5 m ), i nterpretada i gualmente coma un a lmacen de g rano con otro t ipo de contenedor. En e l a la norte hay otras e structuras, r elacionables, s egün Guitart, can e l v ino, y que consistirian en una doble cuba de 2 6 cullei de capacidad. H asta l a s egunda mitad del s iglo I V s e utilizarla para v ino, y t al vez para grano. De todo lo que hemos e xpuesto podemos deducir que en una comarca que hasta ahora h abia s ido eminentemente v inicola, hacia f ines del s iglo I t iene lugar una " reconversiön" par l o menos, en l a parte e studiada de l a v illa-, dedicändose quizäs a l cultivo del cereal, y que produciria unos e xcedentes que no podemos p ensar coma ünicamente destinados a l consumo i nterno. Ahora b ien, e ste c aso e s ünico y no s abemos hasta que punto estas conclusiones pueden extenderse p ara todo el Maresme. H emos d icho que M . P revosti l legö a l a conclusiön de que e l s iglo I I f ue e l del e splendor de l a comarca, deducciön hecha en b ase a l a c erämica, l as p iezas escultöricas, l a epigrafia y l os mosaicos ( PREVOSTI, 1 981a: 5 56-57). E sta c enturia, y l a mitad de l a s iguiente, parecen haber s ido l as de mayor potencia econömica. Esto es

- 2 76

-

i mportante, pero hemos t enido ocasiön de expresar nuestras dudas ( MIRO, 1 982-83: 2 40) s obre l as c ausas de e ste desarrollo del s iglo I I, que P revosti r elaciona con l a exportaciön d e v ino l ayetano ( PREVOSTI, 1 981a: 5 55-56). Con todo, s i t enemos en cuenta que, por ahora, para e ste s iglo l a arqueologia no detecta n ingün envase anförico s usceptible de haber c irculado ampliamente, d irigiremos nuestra a tenciön hacia otro producto que, como e l t rigo, t al vez no dejaba r estos arqueolögicos. C iertamente, este argumento descansa e n l a ausencia de un r ecipiente anförico destinado a contener v ino ( y hemos hablado de l as de f ondo p iano como s ucesoras de l as D ressel 2 -4, y d e un s olo yacimiento: e l de T iana). Por lo tanto, lo exponemos a modo de h ipötesis, e sperando que l a arqueologia de l os af ios f uturos nos pueda e sclarecer algo m s con r especto a l a e structura econömica y comercial l ayetana de l os s iglo I y

S in embargo, podemos c itar unos cuantos hallazgos que podrian confirmar nuestra hipötesis: en l a v illa de l a S alut, en S abadell ( GORGES, 1 979: B-77), s e exhumaron 6 8 dolia grafitados con numerales. L amentablemente, l a cronologia no permite, como ocurre en otros yacimientos c atalanes, precisar s i realmente estos dolia estaban en u so durante l os ar ias que nos interesan. Solamente podemos decir que l a v illa existiö entre l a primera mitad d el s iglo I y el principio o l a mitad d el s iglo I I. Una vez mgs, l a cuestiön queda en s uspenso. F inalmente, y para hacer extensiva nuestra hipötesis a toda l a Laietänia, podemos mencionar el torcularium exhumado en l a e rmita de Nostra S enyora de S ales, en Viladecans, en e l B aix L lobregat ( SOLIAS, 1 983), empleado para aceite o v ino, y cuyo momento ms i mportante corresponde al A lto I mperio. E s interesante mencionar el hallazgo de restos de dolia grafitados con numerales y otros s ignos ( Idem.: 7 4). C iertamente, nos f alta relacionar e l torcularium con l os dolia y con l a cronologia, l a cual por ahora s e desconoce. Solamente l o dejamos expuesto, p ensando que quizg estos dolia podrian datarse en el s iglo I I y estarian destinados a contener grano. Lo mismo podriamos decir de l a v illa de C a' n E splugues ( GRANADOS y SOLIAS, 1 982), cuyo momento culminante s e s itüa precisamente en e l s iglo I I, pero sobre l a cual l amentablemente no s abemos casi nada. Quizgs s ea s intomgtico que hayamos mencionado e jemplos de l as t res comarcas de l a Laietänia mejor conocidas. S in embargo, s er a muy i nteresante que pudieramos generalizar estos d atos para todo el Conventus. Ahora b ien, muy probablemente producciön de grano no s e pudo comparar S egün P linio es d ecir, a mediados del l as regiones que p roporcionaban trigo a

- 2 77

-

e l conjunto de e sta con e l de l a Betica. s iglo I de l a era-, l a P eninsula i tälica

eran l a Galia, e l Quersoneso T racio, C erdef ia, Egipto, S icilia, l a B etica, y Africa ( Plinio, N .H.: XVIII.66). Ademäs d e l as d e e ste autor, podemos af iadir l as r eferencias de S ilio I tälico, l as de E strabön y l as de Columella, compiladas por B läzquez ( 1 978: 3 53-54). P ara S ilio I tälico ( Pun.: 3 , 4 04-05), l as r iberas del Baetis eran r icas en cereales y aceite. P ara E strabön ( III, 2 .6), e l t rigo t urdetano s e e xportaba y, p ara B läzquez, no sölo a Roma, s ino tambien a Mauritania, deduciendo e ste extremo del hecho d e que C laudio, e l af io 4 4, e xpulsö a l procönsul de l a Betica por no mandar s uficiente grano a l e jercito de Mauritania ( Casio, 6 0: 2 4.5). F inalmente, Columella, hacia e l 6 5 dC, escribia que l a Peninsula i tälica n ecesitaba i mportar t rigo y vino d e l as provincias ultramarinas y de l as i slas griegas, l a Galia y l a Betica. E l hecho de que en aquellos af ios Roma n ecesitase una gran c antidad de t rigo s e hace evidente t ambien en otras f uentes. L . C asson menciona a Aurelio V ictor, para quien, en t iempos de Augusto, Roma recibia anualmente 2 0 millones de modii ( unas 1 35.000 toneladas) de g rano de Egipto ( CASSON, 1 980: 2 1 y nota 3 ). E l mismo autor coincide con R ickman en que, s egün l as Bellum Judaicum ( 383-86) de F lavio Josefo, escritas en l os af ios 7 0 de l a era, e l norte de Africa proporcionaba a Roma una cantidad de grano equivalente a l a necesaria para c ubrir s us necesidades durante ocho meses, y Egipto durante cuatro, d ando un total de 6 0 millones de modii ( = 4 00.000 toneladas), que C asson considera como probables, y que corresponderian a l a c ifra de l as necesidades anuales de Roma hacia e l ü ltimo c uarto del s iglo I dC. Por l o t anto, podemos pensar que en Roma habia i nsuficiencia de cereal, que por l o menos e l n ecesario p ara atender e l c onsumo de l a c apital y del e jercito- s e importaria de l as provincias. Y a hemos v isto que, ademäs de destinarse a l a c apital, una gran parte s e empleaba tambien para abastecer a l e jercito. L as i nformaciones de e ste autor i ndican que, en aquellos t iempos, l os principales proveedores de cereal para Roma eran Africa y Egipto. A simismo, pero de manera s ecundaria, s e recibla tambien de otras r egiones aunque, en e l c aso d e l as h ispänicas, l as f uentes s olo mencionan l a Betica. C iertamente, como en e l c aso del aceite y de l os metales el v ino e s otra cuestiön-, esta provincia e ra s in duda l a primera de l as hispänicas en cuanto a e stas e xportaciones. Ahora b ien, pensamos que no e s imposible que e l Conventus Tarraconensis participase t ambien, a unque con c antidades m s modestas, y que l os e scritores coetäneos no mencionasen.

t enemos

Resumiendo l o que acabamos d e e xponer, que, d esde l as postrimerias del s iglo

- 2 78

-

hasta I , e l

ahora c ampo

l ayetano y, t al vez, el d e todo el l itoral catalänc ambiaria s u principal producto agricola c apaz d e generar unos e xcedentes e xportables. S i hasta mediados del s iglo I h abia s ido e l v ino, muy p robablemente durante l a s egunda mitad e l mercado y a s e d irigia paulatinamente hacia e l consumo i nterior o de menor a lcance ( ejemplificado en l as P ascual 1 y l as D ressel 2 -4 que encontramos en l os y acimientos c atalanes y d el valle d el Ebro). A l mismo t iempo, l a capital e xperimentaria e l a umento de l a demanda de t rigo, debido a l c recimiento de l a poblaciön en Roma, con una p lebe c ada vez m s numerosa, y del i ncremento d e l as n ecesidades militares. Ademäs, l a v if ia habria invadido paulatinamente l os terrenos l lanos, ms aptos para e l c ereal, con l o que Domiciano consideraria m s rentable que en e stos casos s e cambiase el cultivo, que p asaria a s er e l g rano. E l Maresme fue una de l as comarcas que s ufriö e sta r econversiön. Ahora b ien, e sto no i mplica en n ingün c aso que t uviese l ugar un proceso de decadencia ni de menor r iqueza con r especto a l as öptimas condiciones e conömicas que se habian obtenido c on e l comercio del v ino. E l campo s eguiria t eniendo un e levado n ivel de v ida y r iqueza, t al coma l o demuestran l as v illas del Maresme del s iglo I I dC. D e hecho, e l t rigo podia proporcionar t antos beneficios coma e l v ino. A l respecto, l as opiniones de R .P. Duncan-Jones, para quien en base a l os datos de Columella y Varrön- e l producto con una mayor rentabilidad era el v ino ( DUNCAN-JONES, 1 974: 3 3-39), han s ido reinterpretadas ( CARANDINI, 1 980, CARANDINI, 1 983, para l a revisiön de Duncan-Jones, cf. pp. 1 86-94), en el s entido de d isminuir l a e levada r entabilidad e xpresada par e l autor b ritänico, en comparaciön con l a del trigo. Mientras en e l s iglo I I e l campo continuaba t eniendo una gran pujanza, Z que pasaba en l a c iudad? Dos s on l as c iudades de l a L aietänia de l as que tenemos m s i nformaciön: Barcino y Baetulo. En Barcino, l a numismätica muestra que el s iglo I I f ue e l de mäxima prosperidad ( CAMPO y GRANADOS, 1 979: 5 9). E l f inal del s iglo I y e l principio del s iguiente f ue una epoca d e grandes c ambios urbanisticos, hasta e l punto de que i ncluso un edificio con s ilos ha s ido i nterpretado par F . P allares coma un posible horreum de l a c iudad ( BONNEVILLE, 1 982: 3 70). No s e nos puede escapar l a relaciön d irecta de e sta prosperidad de l a c iudad con e l mandato de Trajano hacienda Barcino toda una s erie de obras monumentales asociadas con e l emperador. E s t ambien e l t iempo del cönsul L . Licinius Sura y de s u accensus, L . Licinius Secundus, cuando en l os af ios 1 08-109 Barcino l e dedicö una veintena de estatuas ( BONNEVILLE, 1 982: 3 70-71, s egün I . Rod ), y t ambien de l os Minicii Natales, cuando uno de e llos, L . Minicius Natalis Quadronius Verus ofrece l os baf ios que se i dentifican con los d e l a P la a de S ant Miguel ( Idem.: 3 71).

- 2 79

-

En e ste punto, vale l a pena mencionar l as r elaciones existentes entre e stos personajes y Baetulo, c iudad con l a que un m iliario de Augusto s ef ialaba una s ituaciön privilegiada. Un Natalis fue cönsul en e l 1 06, j unto con Licinius Granianus, uno de cuyos ancestros habia s ido patronus de Baetulo. F inalmente, s e e stablece otra relaciön en base a l os enlaces f amiliares d e l os Minicii Natales, orientados hacia e l Maresme. Por s u l ado, l a epigrafia d e Baetulo registra a principios del s iglo I I, un decreto decurionum y , por l o t anto, l a existencia de una curia y de una organizaciön municipal, l a cual queda abundantemente r eflejada en l as inscripciones de todo e l s iglo I I y l a primera mitad del I II ( GUITART, 1 976: 2 44). En l os primeros af ios del s iglo I I t ienen lugar tambien remociones y cambios urbanisticos en l a c iudad ( PADROS, 1 985: 8 4), muy probablemente r elacionables con e sta epoca de esplendor. Todos estos aspectos, bastante b ien conocidos y sobre los cuales podriamos extendernos mäs, s ölo nos interesan para relacionarlos con l o que s ucedia a l mismo t iempo en e l campo. P ara ambos s e t rata d e una e poca de prosperidad, i ndice de que e staban i ntimamente conectados. Este proceso convergente s e modifica a partir de l a epoca s evera, cuando l as v illas continüan mostrando una gran prosperidad, mientras que l as c iudades al menos, Baetuloempiezan a experimentar una r ecesiön. En cuanto a l as causas de e sta s ituaciön, s i b ien parece evidente que durante una parte d el s iglo I s e debiö a l as e xportaciones del v ino, con l os datos d isponibles no nos atrevemos a ponerla en relaciön con e l trigo. C iertamente, a l no s aber l a i mportancia relativa que debieron ocupar e stas actividades en e l conjunto de l a economia y e l comercio del l itoral l ayetano, b ien poco podemos d ecir. D e hecho, l o desconocemos c asi todo s abre l as actividades de l as v illas del s iglo I I. No f ue hasta e l s iglo I II, e specialmente durante l a s egunda mitad, cuando Baetulo entrö en decadencia, s i b ien no s e produjo e l abandono total, ya que l a v ida s iguiö, por l o menos, hasta l os i nicios del s iglo V I ( Idem.: 8 9). S in embargo, no parece que e ste f uera e l caso de Barcino, l a cual continuö s u v ida s in excesivas f luctuaciones hasta e l s iglo V ( CAMPO y GRANADOS, 1 979: 5 9). As pues, e ste c ambio s e i niciaria p aulatinamente desde Nerön, cuando cesarian l as e xportaciones de v ino a g ran e scala. A l mismo t iempo, a f inales de s iglo, D omiciano f avoreceria e l cultivo del trigo en detrimento del de l a vif ia. E ste proceso s e desarrollarfa a l o l argo del s iglo I I, dando l ugar a l a intensificaciön d el terreno dedicado a l c ereal. Asi, para obtener un buen r endimiento, e s probable que s e tendiese a una paulatina concentraciön de l a propiedad para aumentar l a s uperficie c ultivada y , por l o

- 2 80

-

t anto,

a una

d isminuciön

del

I Ar tero de

v illas.

S i en un p rincipio l as propias v illas q ue c ultivaban l a v iha pasaron a c ultivar e l trigo, l a tendencia s eria e l aumento de l as p ropiedades, l a ruina de l os p equef los propietarios ( de aquellos a l os que en e l t iempo anterior e l s istema de e xplotaciön de l a vif ia l es habla r esultado muy productivo), y de l a apariciön de menos propiedades ( pero mayores) para hacer m s r entable e l cultivo d el t rigo. Quizä l as s uperficies d e S entromä o l a S alut s erian s ensiblemente mayores que c uando s e dedicaban a l a producciön de v ino. Por l o t anto, l a r iqueza de l as v illas del s iglo I I no s eria, pues, e l r esultado de l a producciön de v ino, s ino e l c ultivo del t rigo destinado a Roma. Asi, e s conveniente s eparar e l " bloque" d el Alto Imperio, y no verlo como un todo. T enemos l a i mpresiön de que este s iglo I I estä m s r elacionado c on l as e structuras econömicas del s iglo I II que con l as del s iglo I , en e l s entido de una paulatina concentraciön de l a propiedad, l a cual ofrecerä s u mäximo desarrollo durante e l s iglo I II.

- 2 81

-

VIII.

EL VINO DE LA TARRACONENSE EN EL MARCO DEL COMERCIO DEL VINO EN EL MEDITERRANEO OCCIDENTAL A F INES DE LA REPUBLICA Y EN EL ALTO IMPERIO

Hemos i ntentado demostrar que l as exportaciones v inarias catalanas son el fenömeno comercial m s i mportante en epoca romana. Hemos vista que, par ahora, ni l as f uentes escritas, ni la arqueologia, nos informan de ningün otro producto alimentario o cerämico que pudiese i gualar en importancia al v ino. l imitamos estas afirmaciones Resulta evidente que hay es Catalunya y que, grosso para el territorio de lo que modo, hemos identificado con el que correspondia al l itoral as hemos aplicado para el del Conventus Tarraconensis. Na l conjunto de la provincia Tarraconensis, ya que ello amplio y el tratar otro implicaria un alcance mucho m s temas, cosa que aqui no hemos hecho. Ahora b ien, es muy probable que estas exportaciones vinarias representen tambien para toda la provincia lo mismo que representan para nuestro conventus. Cuestiön que sölo dejamos apuntada, quedando la t area para l os investigadores valencianos y baleares, par mencionar sölo las äreas m s pröximas a l a nuestra. Hemos indicado tambien que el f enömeno comercial v inario no es exclusivo de l a Tarraconense. Par lo t anto, y para s ituar las actividades que nos ocupan en s u contexto, puede s er ütil que veamos sus rasgos bäsicos. En realidad, Catalunya formaba parte de una koing vinicola que afectaba gran parte de l as provincias mediterräneas en los ar ias tardo-republicanos y alto imperiales. S i l a Peninsula i tälica habia präcticamente monopolizado el mercado occidental mediterräneo del vino durante l os dos ültimos s iglos antes del cambio de era hasta el punto de que el nfora Dressel 1 representa a menudo e l arquetipo de este recipiente-, es durante l os a l1 os de Augusta cuando tuvo lugar el f enömeno inverso: l a " emancipaciön" de l as provincias, l as cuales pasaron de desemper iar un papel puramente receptivo e importador, a jugar un rol coma exportadores del l iquido, tanto hacia l a P eninsula i tälica coma hacia l as otras provincias. Ahora bien, esto no s ignificaria en ningün caso que l a P eninsula itälica no produjese n i exportase vino, sölo quiere decir que l a coyuntura permitia l a existencia y l a comercializaciön de vinos de distintos origenes. Asi, un romano podria escoger entre un falernum, un massicum, o un lauronense. S in embargo, nosotros nos l imitaremos a l as

- 2 82

-

t ierras mediterräneas occidentales, ms i mbricadas c on l a t emätica. Dejamos, pues, comercio del v ino oriental, el cual c aracteristicas propias y que s e e scapan del i nteresa.

d irectamente de l ado e l poseia unas t ema que nos

D esde hace a lgunos af ios s e s abe que l a T arraconense n o f ue l a ünica en e xportar v inos a partir de Augusto. En e fecto, l a i dentificaciön d e l as H altern 7 0 presentes en e l pecio de P ort-Vendres 2 ( COLLS et al., 1 977: 3 3-38) ha l lenado e l vacio arqueolögico y l a contradicciön e xistente con l as f uentes escritas, que hacian referencia a l v ino betico. ( Cf. Anexo 2 ) M s recientemente, tenemos e l posible descubrimiento de l as D ressel 2 -4 beticas ( SEALEY, 1 985), l as cuales, probablemente junto a l as D ressel 2 8 ( COLLS et al., 1 977: 4 3-47), i ntegraban e l conjunto de recipientes v inarios beticos. S i bien l a s intesis del comercio del v ino betico e stä por hacer, e s muy probable que en conjunto s ea t an o ms i mportante que e l de l a Tarraconense. Para acabar con Hispania, aqui sölo mencionamos e l v ino v alenciano al cual nos hemos r eferido de p asada a l o l argo de e ste trabajo- y que, por ahora, permanece bastante desconocido ( para s u s intesis, cf. ARANEGUI, 1 981), y a l que cabe i ncorporar e l baleärico, mencionado por P linio ( N.H.: X IV, 7 1) y s eguramente detectado arqueolögicamente en a lgunos de l os recipientes de l as s eries de J . Ramön ( 1 981), que c ompletan l o c onocido en e l conjunto de l a p rovincia. S in embargo, por ahora, e l v ino de nuestro conventus es e l ünico que muestra c ierta d ifusiön e i mportancia. Desde l os ü ltimos af ios del mandato de Augusto, l a Galia ocupö un l ugar.cada vez m s i mportante. S i b ien e n s us i nicios ( änforas P ascual 1 y Dressel 2 -4) no parece que tuviera mucha i mportancia, durante e l s iglo I de l a e ra s e f ue d ifundiendo por buena parte del Mediterräneo, asi como de l a Europa continental, mediante l as f ormas de f ondo p iano, e specialmente l a " Gauloise 4 ", y que perduraron hasta b ien entrado e l Bajo I mperio. Ademäs de varios e studios monogräficos, es i mportante mencionar e l r eciente e studio de F . Laubenheimer ( 1 985) s obre estas producciones. Por l o que nos ataf ie, e s evidente que, c uando e l v ino l ocal ocupaba e l l ugar d el catalän, c ada vez f ue d esplazando m s al mercado d e nuestras änforas, l as c uales tuvieron que buscar otros mercados. F inalmente quedaria el norte de Africa que, s egün parece hasta ahora, e staria u n t anto a l margen del conjunto, a menos que i ncluyamos l as Dressel 3 0 de Tubusuctu, c uyo c ontenido n o h a s ido precisado ( LEQUEMENT, 1 980). E sta p lenitud del v ino provincial s e manifiesta en l a homogeneidad d e l os r ecipientes, que podemos r esumir en l os t res t ipos principales: l as P ascual 1 quizäs s urgidas

- 2 83

-

por l a imitaciön de l as Dressel 1 i tälicas-, l as D ressel 2 -4 cuyo prototipo l o hemos de buscar e n s us homönimas i tälicas y g riegas-, y e l amplio abanico de änforas de f ondo p iano, muy d iversificadas, pero s iempre c on l a m isma c aracteristica en c uanto a s u base. Otras f ormas s ecundarias s on l as D ressel 7 -11, f ormarian parte de l os r ecipientes de ämbito restringido.

y que ms

E sta koing s e manifiesta t ambien en relaciön con l a cronologia: l a s egunda mitad del s iglo I aC ( segün l as provincias), pero que a lcanza s u p lenitud durante e l mandato de Augusto y l a primera mitad d el s iglo s iguiente. A f inales de l a centuria y l a primera mitad del s iglo I I e s muy probable que e l v ino g ab oa lcanzase e l l ugar p reeminente dentro del conjunto del comercio v inario provincial occidental. E s evidente que todas e stas producciones estän i nterrelacionadas, por l o que no podemos e studiarlas por s eparado. Los resultados obtenidos en l as s intesis provinciales deberän r elacionarse con l os del v ino i tälico y , posteriormente, con l as producciones del Mediterräneo oriental, a f in de obtener una v isiön de conjunto d el comercio v inario imperial.

- 2 84

-

I X.

BALANCE Y PERSPECTIVAS

Una vez l legados a l f inal, es i nteresante hacer un b alance entre l os propösitos planteados y l os r esultados obtenidos. T al c oma ocurre a menudo en l a arqueologia y, en particular, en e l e studio de l as änforas-, l os resultados s e han d e modificar a medida que progresan l as i nvestigaciones, de manera que a veces l as conclusiones s on provisionales. Can c ierta f recuencia, hemos tenido ocasiön de constatar l a f alta d e i nformaciones que nos permitan s er m s c ategöricos en nuestras afirmaciones, y aqui podemos mencionar e l d icho t an conocido en arqueologia de " en e l e stado actual de l as i nvestigaciones", l o cual equivale par s uerte o par desgracia- a decir: " de manera provisional". Nuestro principal propösito ha s ido hacer una s intesis de l as i nvestigaciones desarrolladas a l o l argo de l os ü ltimos veinticinco af ios sabre l as änforas de l a Tarraconense. H emos consultado toda l a b ibliografia a nuestro a lcance, y hemos v ista a lgunas materiales i neditos que consideräbamos i mportante. S i todo e studio arqueolögico t iene par f inalidad e l conocimiento de a lguno de l os campos de l a historia, e l nuestro lo hemos d irigido a l a economia y e l comercio. De hecho, c lasificar una s erie de änforas s in que pudierämos obtener nada mäs, hubiera s ervido de poco. En consecuencia, a p artir de una s erie de datos arqueolögicos hemos i ntentado hacer un e studio de economia y comercio antiguos. S in embargo, s omas conscientes de l a f ragilidad de a lgunas de l as h ipötesis enunciadas, a pesar de que, coma ya hemos apuntado, n uestras änforas s e encuentran entre l as mejor conocidas. Par otro l ado, el conocimiento que tenemos de l a i nfraestructura e conömica y comercial de C atalunya en epoca romana es f rancamente deficitario. Par l o tanto, d e entrada no e speräbamos obtener r esultados e spectaculares: ünicamente enunciar a lgunas hipötesis tal vez, demasiadas-, a l a e spera de que en e l f uturo s e puedan confirmar o modificar. De

hecho, hemos realizado una i nterpretaciön de conjunto de nuestra t emätica, desde l os i nicios de l as exportaciones hasta e l f inal. S eria necesario comprobar s i e s r ealmente c ierto l o que hemos i do d iciendo a t itulo hipotetico. Na obstante, l os rasgos bäsicos pensamos que han s ido mencionados a l o l argo de e stas päginas. Sabre todo, quedan l as cuestiones d e d etalle.

- 2 85

-

Entre e stas futuras l ineas de actuaciön, podemos mencionar l as s iguientes. Ante t odo, una revisiön de l a c lasificaciön del material anförico en l a b ibliografia e xistente. A l h ablar del material a nförico t arraconense, s e hace evidente l a f alta de c apacidad d e i dentificaciön por p arte de l os e studiosos, l a c ual s e refleja en l as publicaciones. Todo e llo s in hablar d e l a gran cantidad d e material anförico q ue permanece i nedito en l os i nventarios de material arqueolögico. Como r esultado, se impone e l e studio d irecto del material, l o cual no s iempre e s f actible. D e todas estas consideraciones s e desprende e l i mportante papel de l os e studiosos l ocales, t eniendo en cuenta l a d ificultad de acceso a t odo e l material. D e l a m isma manera que r esulta f äcil s aber r econocer una p ieza de cerämica campaniana, s eria i nteresante s aber hacer l o mismo c on una P ascual 1 , par e jemplo. L igado con e ste hecho, una profundizaciön en e l contexto e xacto d e l os hallazgos ( häbitat, amortizaciön, necröpolis). Hemos t enido l a ocasiön de ver l os problemas a que l levaba este desconocimiento, en e special c on r especto a l a dataciön. En l o que s e refiere a l a t ipologia de l as änforas, deberä profundizarse en a lgunas de e llas. La D ressel 1 l ayetana ( de l a que s abemos muy pocas cosas pues ha s ido i dentificada recientemente-) e s p articularmente i mportante, par s er l a primera n fora romana f abricada en l a Laietänia cuyo contenido que par otro l ado hemos s upuesto que e ra e l v ino-, f ue exportado. Verificar s u ärea de f abricaciön, comprobar s i s e extendia par l as provincias l itorales de C atalunya, o s i era de producciön s olo l ayetana, s erän puntos t ambien i mportantes a averiguar. La T arraconense 1 es t ambien un recipiente conocido desde hace poco t iempo. Una vez publicadas s us c aracteristicas, deberemos ver s u d ifusiön, ärea de f abricaciön ( probablemente, l as t res provincias l itorales) y , en especial, delimitar s u cronologia, comparändola con l a P ascual 1 . E sta ü ltima, conjuntamente con l a Dressel 2 -4, son l as mejor conocidas. P ensamos que s us r asgos bäsicos l os conocemos b astante b ien. S in embargo, f altan l os detalles: l imites cronolögicos, d iferenciaciön de r utas comerciales s egün s e t rate de un t ipo o d e otro, y l lenar l os vacios en cuanto a l a d ifusiön ( la P eninsula i tälica y l a P eninsula i berica, e specialmente). Par l o que respecta a l as ä nforas d e fondo p iano, l a Oberaden 7 4 e s conocida präcticamente s ölo gracias a l as e stampillas. A l s er de f ondo piano, e s muy posible que haya s ido confundida con l a c erämica c omün y , a demäs, c on l as de otros origenes. S eria necesario delimitar l a d ifusiön y d ataciön, y s u r elaciön con l os t ipos anteriores. A l respecto, pensamos que durante l os ar ias de Augusta l os barcos comerciaban con 4 o 5 t ipos anföricos procedentes de una misma ärea y , en principio, can un s olo producto. Lo m ismo podriamos decir de l as p iezas d e f ondo p lano marcadas MAES CELS, d iferentes de l as anteriores, y enmarcables en l o

- 2 86

-

que podriamos D ressel 7 -11

l lamar l a Dressel 3 0 catalana. s on l as peor c onocidas, y

s epararlas

l as

d e

homönimas

F inalmente, l as s erä n ecesario

b eticas.

P or l o que r especta a l c ontenido, s eria i nteresante confirmar, o i nvalidar, l a h ipötesis que i nsinuamos acerca d e u n c ontenido ünico para t odos l os r ecipientes. S i e sto e s c ierto, Z por que era a si?; e L por que habia d iferentes c lases d e v ino?, Z acaso t odo e llo obedecia a cuestiones l ocales de " moda"? En otro orden de cosas, acerca de l a e structura e conömica y comercial s e ha puesto de manifiesto t ambien l a f alta d e s intesis a n ivel d e C atalunya. H ablando s olamente de l os ü ltimos af ios, en que l as e xcavaciones han s ido l levadas a cabo con una metodologia c ientifica m s cuidada, r esulta r ealmente decepcionante l a poca i nformaciön que t enemos, a pesar d e l a cantidad d e excavaciones realizadas. Muy r aramente hemos podido r elacionar l as i nformaciones obtenidas de l as änforas con l as de l a i nfraestructura e conömica, c omercial y s ocial del entorno ( lease, del Conventus Tarraconensis). Par mencionar s ölo un e jemplo, resulta i rritante l a f alta de excavaciones s istemäticas y v älidas de v illas romanas tardo-republicanas e i mperiales, a si c omo d e l as c iudades de e sta m isma epoca. S in salir de C atalunya, constatamos l a ausencia d e excavaciones en extensiön en a lfares. Fuera de a lgunas honrosas excepciones de trabajos realizados en l os ü ltimos af ios, l a i nmensa mayoria de l as i nformaciones de l os l ugares de f abricaciön provienen de prospecciones y de s encillas r ecogidas de material s uperficial par parte de a lgunos e studiosos. A nivel de l a comercializaciön, hemos observado d iferencias s ensibles s egün l as d iversas äreas de r ecepciön de nuestras änforas. S in duda, l a Galia e s el t erritorio mejor conocido. La relativamente abundante b ibliografia, e l i nter s de muchos estudiosos f ranceses por l as änforas, y l a t radiciön f rancesa a cerca del c onocimiento anförico, hacen que, a fortunadamente, d ispongamos de una valiosa i nformaciön. Otras z onas coma e l l imes, l a P eninsula i tälica, Britannia y l a Peninsula ibericaocupan una posiciön i ntermedia, par l o que permanecen bastante desconocidas. A l respecto, resulta p aradöjico que l a c apital d el I mperio presente evidentes vacios, l o que nos p ermitiria pensar en una i nsuficiencia bibliogräfica coma s u causa principal. En e fecto, hemos v ista que l a P eninsula i tälica ocupö una posiciön i mportante coma consumidora de nuestro v ino, par l o que pensamos que l a i nformaciön b ibliogräfica d isponible no e stä en consonancia con l a i mportancia real que tuvo. Hemos d e admitir, no obstante, que no hemos podido examinar l as publicaciones i talianas coma hemos podido hacer c on l as de Francia, n i t ampoco hemos podido v isitar museos o

- 2 87

-

centros como hemos hecho con e l p als vecino. Por ü ltimo, hemos t enido mucha ms i nformaciön i nedita procedente de e studiosos f ranceses que i talianos. Por l o t anto, e s muy posible que e sta s ituaciön s e r eduzca, en parte, a una deficiencia puramente metodolögica por nuestra p arte. Con t odo, p ensamos que e l n ivel a lcanzado por l a i nvestigaciön f rancesa con r especto a nuestras änforas e s s uperior a l i taliano. Britannia, por motivos d iferentes, permanece bastante desconocida. Como en e l c aso del l imes, pensamos que e n gran parte e sto s e debe a una f alta d e c onocimiento d el material anförico c atalän por parte d e l os e studiosos britgnicos y germanos. Por e jemplo, e s apreciable l a c antidad de autores que, veinte ahos despues de l a i dentificaciön de l a P ascual 1 , s iguen hablando de l a D ressel 1 ( por l o t anto, i tälica) cuando s e r efieren a n uestro r ecipiente. F inalmente, e l que en l a P eninsula i berica nuestras änforas s ean präcticamente desconocidas no t iene n ada de extraf io. En realidad, contamos con muy pocas publicaciones s obre gnforas, y a s ean monogräficas o f ormando p arte del material arqueolögico de excavaciones, a pesar de l a publicaciön, hace m s de t res l ustros, de l a obra d e Belträn L ion s acerca de l as änforas romanas en Hispania. En e ste c aso, ms que en c ualquier o tro, s ergn necesarias l as v isitas a l os museos y otros centros que puedan contener n uestros materiales, l os c uales probablemente p ermanecerän i neditos y a menudo o lvidadosen l os almacenes, pues es b ien s abido que s i e l n fora e stä entera lo que l amentablemente no ocurre con mucha f recuenciat iene m s posibilidades de s er exhibida e n a lgün r incön de l as s alas. E l trabajo que presentamos ha s ido r ealizado u tilizando c asi en s u t otalidad metodos " cläsicos", e s decir, l a investigaciön arqueolögica, epigräfica, y l as f uentes e scritas, bäsicamente. Ahora b ien, a pesar de que l os resultados s e verän a medio y l argo plazo, pueden r esultar d e i nter s l a aplicaciön d e l a e stadistica, d e l a i nformätica y de l a arqueometria a l conocimiento anförico. P or nuestra parte, hemos empezado a aplicar e sta metodologia en e l alfar de F enals. H emos mencionado muchas veces l as d ificultades con l as que nos hemos encontrado a l a hora d e c omparar l os r esultados obtenidos a t raves de l a i nvestigaciön arqueolögica. E sto ha motivado que, a menudo, c uando nos habria gustado realizar afirmaciones, nos hayamos v isto obligados a f ormular h ipötesis. T ampoco l a epigrafia e s a jena a e ste hecho. E l caso d e l a r elaciön d e l os l ibertos y, en concreto, d e l os s evires augustalesc on l a producciön y /o c omercializaciön del v ino c atalän pensamos que e s p articularmente i mportante. Ahora b ien, nos hemos encontrado con una ausencia de corpora de i nscripciones b ien datadas de Barcino por un l ado y , por e l otro, d e u na f alta d e excavaciones en l a c iudad que p ermitan a finar l os puntos

- 2 88

-

expuestos,

a t itulo h ipotetico,

como y a

es

habitual.

Ahora b ien, por l o que r especta a l primer punto, hemos d e decir que nos ha s ido d e gran ayuda l as obras d e c onjunto de epigrafia c atalana d e M . Mayer, I . Rod äy G . F abre. P ara e l s egundo, e speramos v ivamente l os r esultados de l os t rabajos e fectuados en l os ü ltimos a f los en Barcino por 0 . Granados y o tros. Tal vez todo e sto e s e l s imbolo de l o que pensamos deberia s er un t rabajo de i nvestigaciön: partiendo de un a specto determinado de l a arqueologia ( en nuestro c aso, de l as änforas c atalanas), e laboramos una s intesis. En un s egundo n ivel, relacionamos l os resultados con e l contexto en e l que ubican l as actividades que estudiamos ( en nuestro c aso, e l Conventus Tarraconensis de f ines de l a Rep(blica e i nicios del I mperio), e specialmente l as e structuras econömicas y s ociales, cuyo conocimiento s e basa en g ran p arte en e l trabajo arqueolögico. Por ü ltimo, utilizamos ä reas complementarias, t ales como l a epigrafla, para e l conocimiento de l a s ociedad. Por l o t anto, s erviria de muy poco e studiar un determinado t ema s in relacionarlo con l os demäs. La colaboraciön entre arqueölogos, historiadores, epigrafistas, numismäticos y f ilölogos l a vemos c asi como i mprescindible. contar con l as areas ms recientemente E lio s in i ncorporadas, c omo l a i nformätica o l a arqueometria, en un s entido l o m s amplio posible.

ANEXO

1 :

METODOS ESTADISTICOS APLICADOS A LA ARQUEOLOGIA: HORNO DE FENALS ( LLORET DE MAR)

EL

La reciente y metödica excavaciön l levada a cabo en este yacimiento por Ramon Buxö y Joan Descamps nos ofreciö l a posibilidad de efectuar un estudio estadistico del material anförico, teniendo en cuenta l a abundancia de fragmentos que proporcionö la excavaciön. Para l levar a cabo este trabajo, elaboramos un modelo de f icha que s erviria para medir l as d istintas partes representativas de l os recipientes. Una vez f inalizada l a excavaciön, y c lasificado todo el material exhumado, nos desplazamos al depösito de Lloret de Mar donde, gracias a l a colaboraciön y al ofrecimiento de R . Buxö, pudimos efectuar mediciones de los f ragmentos mejor conservados, procurando que en l a muestra estuvieran representados todos los ämbitos del yacimiento.

de

3 78

Una vez seleccionado el material, medimos un total f ragmentos, distribuidos de l a s iguiente manera: -

P ascual 1 : 1 45 muestras Dressel 2 -4: 1 34 muestras Tarraconense / Laietana 1 : 2 8 muestras Pascual 1 , Dressel 2 -4, o Tarraconense diferenciaciön no es posible): 3 4 muestras - Pascual 1 , o Dressel 2 -4: 3 7 muestras

l as

t res

1 ( la

Lögicamente, l as que f ueron realmente ütiles primeras, que totalizaban 3 07 fragmentos.

E l tratamiento informätico de l a informaciön efectuö Josep Miret, arqueölogo y especialista informätica, al cual hemos de agradecer s u colaboraciön. microordenador utilizado f ue un "Amstrad CPC-6128".

son l as Pascual

eran

lo en El

Las conclusiones obtenidas para cada t ipo anförico que se exponen en los cuadros adjuntos. ( Cf. cuadros 1 , Dressel 2 -4, y Tarraconense 1 .)

En e l caso de l as Pascual 1 , el diämetro del borde ( LL) y e l grosor del l abio ( EL) son bastante eständares; en cambio, l a altura del l abio ( HL) varia mäs. La anchura ( EA1) y e l grosor ( EA2) de l as asas s on bastante homogeneos, mientras que el grosor en el centro ( EA3) no lo es tanto. En e l caso de l as Dressel 2 -4, l a a ltura del l abio ( HL) e s poco eständar ( CV: 2 2,67), como tampoco lo es mucho l a a ltura de l a base del l abio a l a altura del arranque de l a asa ( HLA). Curiosamente, no obstante, l a altura desde l a

- 2 90

-

parte a lta d el l abio hasta e l arranque del asa ( PA) e s uniforme, l o c ual nos i ndica que, a unque varie l a a ltura l abio, d icha l ongitud ( PA) s e mantiene c onstante. En general, a t raves de l os variaciön s e observa que no s on una f orma l o menos, a n ivel metrico-, c omo o curre P ascual 1 .

coeficientes de e standarizada por en e l c aso d e l a

En e l c aso de l as Tarraconense 1 , comentar d e s u metrica, pues, a l n o s er t an l os o tros t ipos, l a muestra e s e xcesivamente

D iferencias

entre

l os

ämbitos

del

ms del

poco s e puede f recuentes como pequef ia.

yacimiento

S e h a utilizado e l t est d e S tudent p ara examinar l as diferencias entre l as medianas de l as d imensiones de l as änforas de l os d iversos ämbitos. E l r esultado ha s ido negativo; e s decir, hay una homogeneidad anförica e n l os d istintos ämbitos. Solamente s e han detectado d iferencias s ignificativas en e l c aso d e l as P ascual 1 del ämbito I , en e l q ue e l l abio e s m s grueso y m s a lto, a pesar de que l as otras d imensiones s on homogeneas. Lögicamente, estas conclusiones han de relacionarse con l as del conjunto de l a excavaciön, l o cual queda por hacer, toda vez que s u e studio d efinitivo no ha concluido aün.

- 2 91

-

P A9 C L I AL 1

M ad id as

ainatro h orde E L : g ro mr l äb io E L : a ltura l ab io E 2 1: a nchura a sa E 72 : g rcsor a ca E A3 : g ro mr omtno a s a 1A : a ltura h Asn l ab io -asa P A a ltura l a bo -asa L ANE : a ndur a t otal a s H IANS : a ltura t otal a sas H ANS : a ltura a s a ltur a c iP . 110 L rn d iä r -e s t ro m Ed iocuello d iä re troinfer icrcu .no

m

5 2 5 2 3 1 9 1 9 1 3 7 3 3 3 1 2 8 3 6 5

x

1 53 ,75 1 9 ,00 8 3 ,03 3 9 ,43 2 9 ,5 1 2 7 ,2 1 2 0 ,00 9 0 ,67 2 16 ,33 1 9 1,66 1 74 ,00 1 66 ,67 9 5 ,67 9 9 ,40

s 2

S

1 48 ,89 3 ,0 1 1 24 ,49 9 ,85 6 ,3 1 1 3 ,95 1 0 ,67 5 ,55 0 ,22 2 13 ,89 3 7 ,00 3 8 ,89 3 9 ,89 2 0 ,23

1 2 ,20 1 ,73 1, 15 3 , 13 2 ,5 1 3 ,73 3 ,26 2 ,35 0 ,47 1 4 ,62 6 ,08 6 ,23 6 ,3 1 4 ,49

I ryar ia m :«rem r arst ras se r n inad EE x :r n ad ia ra s 2 : v ar ianza s :c hsv iaa ign e s-g in : 1 3r cv : c rrfic iEn te c bv ar iac dEn c èEt t a

=

- 2 92

-

cv

7 ,93 9 , 14 1 3 ,4 3 7 ,95 8 ,5 1 1 3 ,72

i n tgna lo 9 5%

1 29 ,34 1 5 ,52 6 0 ,7 1 3, 17 2 4 ,40 1 9 ,75

( )1 78 ,15 () 2 2 ,47 ( )1 05 ,34 () 4 5 ,69 () 3 4 ,53 () 3 4 ,67

ME M EL 2 -4

M od id as

d ignetro h crde E L : g roscr l ab io H L : a ltura l ab .° F EA : a ltura t p lqP l able -as a a ltura l an dp -asa E P J: a nchura a sa E12 : g rceor a s a E A3 : g rcsar c entre a sa E A4 : a nchura c anal a sa f l: d iTe 1 ocu i Io t ha jo1ah io L AN: a nchura t o tal a s FUNS : a ltura t ctal a sas H ANS : a ltura a sas H OGG : a ltura o rAlo FEA : a ltura e l ore ldä d i ä re t ro n Ed io c uel lo d igmet r ie i nborier c110 If l ad iä re tre e cp,i l ch

m

x

5 8 6 3 6 3 4 9 4 9 1 05 1 0 1 5 7 1 7 1 2 6 5 5 5 7 1 3 1 5 5

1 34 ,4 1 1 7 ,80 1 8 ,57 1 6 ,08 3 4 ,08 5 0 , 15 2 5 ,32 1 7 ,6 1 1,23 9 4 ,25 2 17 , 11 1 95 ,00 1 86 ,40 1 66 ,80 6 0 ,7 1 9 9 ,85 1 04 , 13 2 65 ,20

L e ciE nda m: d i m = d e n uestras s e re nad e ; x :n ediana s 2 : v arlanza s :d es viaci6n e stgndar cv a cef icien te ± var iac in P a ars cn

- 2 93

-

s 2

s

cv

2 36 ,56 8 ,96 1 7 ,73 1 0 ,20 2 2 ,74 1 9 ,6 1 6 ,32 1 7 ,49 8 ,06 2 7 ,11 1 44 ,27 12 ,50 8 7 ,30 2 35 ,20 7 0 ,23 2 2 ,97 7 9 , 12 1 39 ,70

1 5 ,38 2 ,99 4 ,2 1 3 , 19 4 ,76 4 ,43 2 ,5 1 4 , 18 2 ,84 5 ,20 1 2 ,0 1 1 0 ,6 1 9 ,34 1 5 ,34 8 ,38 4 ,79 8 ,89 1,82

1,44 1 6 ,8 1 2 2 ,67 1 9 ,86 1 3 ,99 8 ,82 9 ,92 2 3 ,74

i nterma lo 9 5%

1 03 ,65 1 ,82 1 0 ,14 9 ,69 2 4 ,54 4 1 ,29 2 0 ,29 9 ,24

( )1 65 , 17 () 2 3 ,79 () 2 6 ,99 () 2 2 ,46 () 4 3 ,6 1 () 5 9 ,00 () 3 0 ,35 () 2 5 ,97

M ad id as

L L : d iä ret rol zomb E L : g rosor l ah io E L : a ltura l ab io E T A: a ltura l ab ia aper ior FM : a ltura b e l ab io -asa a ltura l ablo -asa E P 1: a r tum a E 72 : g rceo r a sa

12 \ ,Erth

m: d r re ro c è mist ras se r n i reda s x :m ad iana s 2 : v ar ian za s :c l esv iaz ign e s tä rtbr

s 2

1 1 55 ,9 1 1 1 8 ,45 1 3,45 1 0 1 9 ,00 5 1 2 ,40 3 4 8 ,33 3 4 1 ,33 3 2 6 ,67

1 29 ,09 4 ,27 2 1 ,27 2 5 , 11 6 ,30 3 0 ,33 1 2 ,33 9 ,33

1,36 2 ,06 4 ,6 1 5 ,0 1 2 ,5 1 5 ,5 1 3 ,5 1 3 ,05

ANEXO

2 :

LAS

FUENTES

ESCRITAS

Y EL VINO

DE LA TARRACONENSE

Tenemos a lgunas referencias de autores l atinos y griegos que citan los vinos hispänicos. Son s iempre breves, como e scritas de pasada, y s in que s u autor, en apariencia, l as valore demasiado. Contrariamente a lo que conocemos para i tälico, l as muestras son escasas. Aqui c itamos que conocemos, en versiön inglesa s iempre que posible, de The Loeb Classical Library.

el vino todas l as ha s ido

Las hemos dividido en t res grupos. El primero s e refiere a los caldos hispänicos en general. En segundo l ugar, l os de l a Betica, l a otra provincia exportadora. F inalmente, el tercer grupo lo forman las dedicadas a l a Tarraconense.

I )

H ISPANIA

1 )

Ovidio

( 43

aC

- 1 7

dC)

" Fallitur et multo custodis cura Lyaeo, i lia uel H ispano l ecta s it uva iugo" ( Ars Amandi: "Much wine, even though

I II,

6 45)

too, will baffle a guardian's care the grape be picked on Spanish s lopes."

Lieo es uno de los nombres de Baco. Ovidio s e refiere despectivamente al vino que se puede suministrar a un guardiän para burlar s u vigilancia, aunque aquel s ea hispano. Por lo tanto, es s inönimo de v ino ordinario.

2 )

P linio

( 24

- 7 9

dC)

"Baliscam Dyrrachini celebrant, H ispaniae coccolobin vocant; rarior uva aestus austrosque tolerat, capiti inimica, copia larga. H ispaniae duo genera eius f aciunt, unum oblongo acino, alterum rotundo." ( N.H.: " The vine

people of wich the

Durazzo Spanish

XIV,

3 0)

speak highly of provinces call

the balisca coccolobis;

i ts grapes g row i n rather s canty bunches and c an s tand hot weather and south w inds; i ts w ine i s apt to go to t he head, but t he y ield i s abundant. The Spanish provinces d istinguish two k inds o f t his wine, one having an oblong grape and the other a round one,"

S egün e l comentario de J . Andre ( versiön f rancesa, Les Belles Lettres, P aris, 1 958), l a balisca e s un termino t al vez de origen i lirico. S iguiendo a Columella ( III, 2 , 1 9), es una de l as variedades que en Hispania s e l lama coc(c)olobis. E l c ultivo d e l a balisca en Dyrrachium parece i ndicar que no e s una v iha r ecientemente i mportada, s ino de una gran e xtensiön, muy f ertil y r esistente ( Columella I II, 2 , 1 9; 2 8; V II, 1 ; I X, 1 ). D e l as dos v ariedades mencionadas, l a minor, de grano redondo, s eria l a coccolobis.

" Est i tem

et n igra, Aminnea cui S yriacae nomen H ispana, i gnobilium probatissima" ( N.H.:

XIV,

i mponunt,

4 1)

" There i s a lso t he b lack Aminean g rape t o w ich t hey g ive t he name of " Syrian grape", and a lso the Spanish grape w ich i s t he most h ighly r ated o f t he i nferior k inds."

Seg( in Andre, l a Hispana es una variedad no conocida e n n ingün otro l ugar. P linio l a relaciona dentro d e l as que s e d istinguen por s u uva y no por s u v ino, destacando por s er l a mejor de entre l as i nferiores. P roducia abundante v ino, pero mediocre.

3 )

Justino

( mediados

del

s iglo

I I

d C

? )

E ste autor, que se cree v iviö durante e l reinado de l os Antoninos, y ms concretamente en t iempos d e Antonino P ro, e scribiö un r esumen de l a H istoria Universal de Trogo Pompeyo, contemporäneo de Augusto. En e l l ibro XLIV, dedicado a Hispania, habla de s us r ecursos ( es de s uponer que de l os t iempos d e Pompeyo): c ereales, v ino, aceite, minerales..., que ms b ien nos hacen pensar en l as exportaciones beticas, relacionadas por E strabön ( cf. infra): " Hinc enim non f rumenti verum e t v ini, mellis, materia praecipua e st, g reges"

t antum o leique; s ed et

( XLIV,

- 2 96

-

1 )

magna copia est, nec f ern i s olum equorum pernices

" Elle produit en abondance, non s eulement du b ig, mais du v in, du miel et de l ' huile; on y t rouve des r aces d 'excellents coursiers; aux r iches recoltes que produit s a s urface, i l f aut a jouter aussi l es mines f econdes que r enferme s on s ein" ( Ed.

I I)

1 )

Garnier,

P aris,

s .f.)

BETICA

E strabön

( c.

6 4/63

aC

- 2 5

dC)

P ara e scribir acerca de l as provincias occidentales ( Gallia, Britannia, Hispania), E strabön s e basö en fuentes i ndirectas, anteriores a e l, s abre t odo Posidonio y Artemiodoro. En e l c aso de s u l ibro I II el que aqui nos i nteresa-, t omö l as r eferencias del primero d e e llos, cuando v iajö por l a Gallia e Hispania hacia e l 9 0 aC ( A. S chulten, Fontes H ispaniae Antiquae, VI, 1 952: 1 -3). E sto e s especialmente importante, pues E strabön nos proporciona informaciones de f ines de l a Repüblica y de t iempos de Augusta, contrariamente a l as que venimos c itando, centradas en e l A lto I mperio. La f echa de redacciön de s u obra es objeto de d iscusiön. S e h a propuesto e l 7 aC, pero, e n cualquier c aso, s e realizaron ediciones revisadas en a1 ' 1 os posteriores ( JONES, H .L., " Introduction", apud The Loeb C lassical L ibrary, I , 1 969: XXVI-XXVII). ' Eec iyeTa t i K T 3c Toup6oTav ias o uTös TE K a i o lvo s . 7 r oX i ) K ai Xa top 7 r oXi i µ . 6vov , ( 1 X .kä K a i K ä ,XX t c rTov • K a i Kwin K a i p , 4X t K a i w iTTa K a i K öKKoc r oXX ; 7 K c L µA ,Tos o t ) x e ip c ov T 9 I tvün r tK i) . v

i e c i y e r a t

( III,

2 .6)

" There are e xported f rom Turdetania l arge quantities of g rain and wine, and a lso olive o il, not only i n l arge quantities, but a lso o f best quality. And f urther, wax, honey, and p itch are e xported f rom there, and l arge quantities o f k ermes, and m uddle which i s not i nferior to the S inopean earth."

Esta c ita nos exportaciones agricolas en t iempos d e Augusta, podemos remontar e stas aC, o t al vez antes.

i ndica que l a " triada" de l as beticas y a t endria l ugar coma minima s i b ien, par l as c ausas expuestas, actividades a mediados del s iglo I

- 2 97

-

2 )

C olumella

( hacia

e l

cambio de

e ra

- C .

7 0

dC)

Nacido en Gades hacia e l c ambio d e era y muerto hacia e l 7 0 dC, L . Iunius Moderatus Columella e s e l a utor del t ratado De re rustica, en doce l ibros. A l as referencias s obre l a coccolobis ( cf. supra), a i ladimos aqui l as del prefacio, e n donde habla de l os v inos guardados en l as bodegas de Roma. " Itaque i n " hoc L atio e t S aturnia t erra" ( ...), ibi nunc a d hastam l ocamus, u t nobis ex t ransmarinis provinciis a dvehatur f rumentum, n e f ame l aboremus, et v indemias condimus e x i nsulis Cycladibus ac r egionibus Baeticis Gallicisque, ubi d i f ructus agrorum progeniem s uam docuerant" ( pref.

2 0)

" So, then, i n " this Latium and S aturnian Land" ( ...), we l et contracts at auction for the i mportations o f grain f rom our provinces beyond t he s ea, that we may not s uffer hunger, and we l ay up our s tores o f wine f rom t he Cyclades I slands and f rom the d istricts o f Baetica and Gaul"

As pues, durante l a primera m itad d el s iglo I l legaba a Roma v ino procedenete de l as C icladas, d e l a G alia y de l a Betica, e ste ü ltimo envasado en l as gnforas Haltern 7 0 detectadas en epoca de C laudio en e l pecio de P ortVendres 2 ( COLLS et al., 1 977), v erdadero muestrario de l as exportaciones beticas de l a epoca: a ceite, v ino, s alazones y metales, entre l os productos ms importantes. Queda por evaluar e l papel d e l as h ipoteticas Dressel 2 -4 b eticas, a l parecer presentes en Colchester ( SEALEY, 1 985).

I II)

1 )

TARRACONENSE

D iodoro de

S icilia

( c.

8 0

- 2 0

a C)

S u n arraciön s e refiere a hechos acaecidos h asta a lrededor d el 6 0 o e l 5 9 aC, a l o s umo e l 4 6 o e l 4 5 aC ( OLDFATHER, C . H., " Introduction", apud The Loeb C lassical L ibrary, I , 1 968: XVIII-XIX). En e l l ibro V , describe v arias i slas, entre e llas l as B aleares, y d in ge s u a tenciön a I biza: A c c ra . y ap T ag v poapm 14vas v ik rös i ar tv I crvof io -aa , 7 4 7 1 , 6 7 r po I J 1 7yopav g x ov c ra c I r r ö r o i 3 r t -MOov s • 7 ( ) 1 , ' c ar ' a t 'n i )v c k vop ,j V COV r vn io iv . K aTa c l pen ' iv o k ra p eTp ia dp ,7TE ÄÖCbV TOV X d )/ 30 ,V c i A irp Z xe t , ' r ag 8 'a c t la s 21J-77E 4 7E7J U,EV ag i

E VT O i S

KO TiVOL9. •

( V,

- 2 98

-

1 6)

" After t hose we have mentioned there comes f irst an i sland c alled P ityussa, the n ame b eing due t o t he multitude o f p inetrees which grow throughout i t. ( ...) The i sland i s only moderately f ertile, possessing l ittle l and that i s s uitable f or t he w ine, but i t h as o live t rees which are engrafted upon the w ild o live" ( V,

2 )

E strabön

( 64/63

aC

- 2 5

1 6.2)

dC) K a i T i o ' v

A L( ; . 3 7 1T C " O V

€ 19

ßa s r f Y ip

Xpvc riß , cov

v ip t K a i 2 9£ 3 7 4X o u c a i o t x . r r K a iT &Z /v apam -X , r i c r i c ov ( p w r i 5v iK a0 '7 ) µi t s' 1 1 3 7 7p te h v apaX ia 7 1 4 V TW V€ 1 7 0 pEi, fTV XV;) IN K a i T &Z )i K r6 s .

7 rXi 7eov .

P tatav S

( III,

4 .1 6)

" Iberia a lso produces quantities o f t hese roots t hat are u seful f or dyeing. As f or olive-trees, grapev ines, f ig trees, and t he s imilar p lants, t he I berian coast on Our S ea i s r ichly s upplied w ith t hem a ll, a s i s a lso great part o f t he outer coasts."

Entre otras cosas, l a costa mediterränea dedica, pues, a l a producciön d e v ino. Aunque no l a z ona e xacta, podemos s uponer que s e trata de e l P ais Valenciano y Murcia, pues a Andalucia r eferido a l hablar de l a Turdetania ( III, 2 .6).

3 )

P linio

( 24

- 7 9

h ispana s e e specifica C atalunya, y a s e h a

dC)

" Hispaniarum Laeetana copia nobiliantur, e legantia vero Tarraconensia atque Lauronensia e t Baliarica ex i nsulis conferuntur I taliae primis." ( N.H.:

X IV,

7 1)

" In t he Spanish provinces the v ineyards o f L aeetanum are f amous f or the quantity of w ine they produce, while f or c hoice quality t he v ineyards o f Tarragon and Lauron and t hose of t he Balearics among the i slands challenge comparison with t he f irst v intages of I taly."

S in duda a lguna, e ste e s e l pasaje m s c onocido. A l m ismo t iempo, e s uno d e l os m s precisos, c itando cuatro v inos h ispänicos de d istinto origen. S i b ien e l t exto e s d e mediados del s iglo I de l a era, otra cosa e s s aber a que epoca s e refiere e l naturalista.

- 2 99

-

S iguiendo a P linio e l Joven, se l e ha atribuido una procuratela en l a Hispania Tarraconensis, tal vez en el af io 7 3 dC ( OLIVAR, M ., " Introducciö", apud H istöria Natural, I . Fundaciö Bernat Metge, Barcelona, 1 925), o en todo caso entre e l 7 1 y el 7 4 o 7 5 dC ( BEAUJEU, J ., " Introduction", apud Les Belles Lettres, P aris, 1 950). Por lo tanto, cabe en l o posible que los datos concernientes a l a Tarraconense los c onociera de primera mano y que se refieran a hechos coetäneos. Con todo, para s u l ibro XVI s e inspirö en autores anteriores, como Varrön, Trogo Pompeyo, y Columella. En cualquier caso, nos indica que l os caldos l ayetanos eran conocidos por s u cantidad, y podemos s uponer tal como constataremos m s adelante-, por s u escasa calidad. S in embargo, los de Tarragona -que i nterpretaremos como de l a regiön de Tarraco en sentido m s bien estricto-, como l os de Lauro y los de l as Baleares, r ivalizarian en calidad con los mejores de l a Peninsula i tälica. Segün l a calidad y l a procedencia, tenemos que, como minimo, en el conventus existian dos categorias de v ino. Su discusiön ha s ido ya abordada en el texto -cf. cap. IV, 2 .3-, razön por l a cual aqui nos referimos s olamente al cuarto v ino: el balear, al cual alude tambien D iodoro ( cf. supra). La confirmaciön arqueolögica de este caldo nos viene dada por l as änforas ibicencas PE-25 ( RAMON, 1 981: 1 13-16), una de l as cuales s e encontrö en el pecio de E st Perduto ( CORSI y LIOU, 1 985: 1 48-52).

4 )

Marcial

( c.

4 0

102

dC)

"A copone t ibi f aex Laletana petatur, s i plus quam decies, Sextiliane, bibis" ( I,

XXVI,

9 -10)

" get from the taverner dregs of Laletanian i f you take more than ten drinks, Sextilianus"

Despues de mencionar varios vinos i tälicos ( etrusco, marsicum, paelignum, etc.), el poeta aconseja a S extiliano. gran bebedor, que para cantidades importantes consuma "poso l ayetano" ( "un fond de tonneau de Laletanie", s egün l a traducciön de J . Andre: Les Belles Lettres, P aris, 1 930), c on un evidente desprecio hacia e ste caldo. " Laletanae

n igra

l agona

sapae" ( VII,

" and

a black

f lagon

of

- 3 00

LIII,

Laletanian

-

6 )

must"

Marcial enumera una l ista d e regalos de poco v alor r eunidos durante l as S aturnales esponjas, s ervilletas, c opas, h abas, aceitunas d el Picenum, higos de S iria, etc.-, v alorados en t otal en 3 0 s estercios, entre l os c uales menciona una " botella n egra de s apa ( vino c ocido) l ayetana" ( "mout", s egün l a v ersiön f rancesa d e Les B elles Lettres). E s i nteresante hacer h incapie aqui en l a r eferencia a l a sapa l ayetana, l a cual, que nosotros s epamos, e s l a ünica conocida. A st, e l v ino cocido l ayetano s e une a l y a conocido defrutum b etico ( COLLS et al., 1 977: 8 6-89), y al que habremos d e r elacionar c on a lgün t ipo anförico. S egün apreciada.

e l

p arecer

del

poeta,

e sta

variedad

no era muy

" Tarraco, C ampano t antum c essura Lyaeo, haec genuit Tuscis aemula v ina c adis" ( XIII, " Tarraco, begot

t hat

t his

w ine

will that

y ield

only

v ies

w ith

CXVIII) to C ampanian vine yards, Tuscan j ars"

En e sta ocasiön, Marcial enumera una l ista de r egalos para i nvitados. A l l ado de l os v inos i tälicos, a lgunos muy apreciados por s u c alidad ( Falernum, Setinum, Caecubum, etc.), vemos que e l de Tarraco l o considera t an s olo i nferior a l d e l a Campania, pudiendose comparar con l os etruscos.

5 )

S ilio

I tälico

( 26

- 1 01

dC)

Autor de l a epopeya Punica sobre l a s egunda guerra pünica, e scrita entre l os mandatos de Domiciano y Nerva ( del 8 1 a l 9 8 dC) ( Fontes H ispaniae Antiquae, V III, 1 959: 2 16, ediciön de R . Grosse), e l autor e labora un catälogo de l as f uerzas de Anibal antes de c ruzar l os P irineos, entre l as que f iguran l as r eclutadas en I biza, Baleares y Cartagena: ' phocaicae dant Emporiae, dat Tarraco pubem v itifera e t Latio t antum cessura Lyaeo" ( III, " and the

3 69-70)

a lso Emporiae, colony o f Massilia, and Tarraco, l and o f v ines, wich a llows precedence to no v intage but that o f Latium"

Estos versos, s iguiendo a R . Gosse ( op. cit.: s e b asarian en Marcial ( XIII, CXVIII). M s adelante, i ndica:

2 29), S ilio

" tunc Emporiae v eteresque p er ortus Graiorum vulgus, t unc hospita Tarraco ( XV, " then

c ame

Emporiae,

and Tarraco next,

and

where

1 76-77)

ancient t he

Baccho"

s ettlement

grapevine

i s

of Greeks, a t home"

A si pues, una vez mäs, T arragona era, a f inales del s iglo I d e l a era, f amosa por s us v inos. Ahora b ien, c omo y a s e ha i ndicado, e s probable que e l autor r epitiera l o que y a d ijera Marcial.

6 )

F loro

( c.

7 5

- 1 40

dC

? )

P . Anneo F loro muy probablemente e l mismo L . Anneo F loro que e scribiö l a Epitome y que v iviö en t iempos d e Adriano ( del 1 17 a l 1 38 dC)- escribiö un d iälogo -Vergilius, orator an poeta-, del que s e ha conservado s ölo e l prefacio, e l cual, s egün R . Grosse, habria s ido e scrito hacia e l 1 02 o e l 1 06 dC. E n e l, habla de un v iaje a T arragona, donde dice, r efiriendose a e sta c iudad: " terra f ertilis c ampis e t magis v ites adfectat e t comparat erubescit autumno"

collibus n am I taliae areas s erotino non

" la t erre, f ertile, dans l es p laines e t s urtout s ur l es collines ( car e ile pretend r ivaliser avec l es v ignes d 'Italie e t soutenir l a comparaison avec l es t erres de ce p ays), n e rougit pas d 'un automne t ardif" ( Les

Belles

Lettres,

P aris,

1 967)

Una vez m s, s e pone de manifiesto l a f ama v inicola de Tarragona. Coetäneo d e S ilio I tälico, t al vez ambos s e i nspiraron en Marcial, o e l uno e n e l o tro. E l c aso e s que todos e llos estän d e acuerdo e n r esaltar l as v irtudes del v ino de T arragona ( R. Grosse, e n s u t raducciön, af iade e l t rig ( ); Fontes H ispaniae Antiquae, V III, 1 959), e l c ual debiö s er muy apreciado en l a Roma de f ines del s iglo I o principios del s iguiente, a menos que l os e scritores s e r efieran a noticias de t iempos p asados.

7 )

Juvenal

( del

9 8

( 6 5

dC,

o antes

E scribiö s us S ätiras a l 1 38 dC). E scribla

- ? ) en t iempos de an e n e l af io

- 3 02

-

T rajano y Adriano 1 28 dC.

" iurgia proludunt, s ed max e t pocula torques s aucius e t r ubra deterges vulnera mappa, i nter vos quotiens l ibertorunque cohortem pugna S aguntina f eruet commissa l agona" ( V,

2 9-30)

" a battle r oyal with S aguntine c rockery w ill soon beraging b etween you and the company of f reedmen, and you will be s taunching your wounds with a b lood-stained napkin"

Esta c ita nos pone de manifiesto l as exportaciones de l os c aldos de l a r egiön de S agunto, t al vez envasados en l as D ressel 2 -4 u otros envases, que s e conocian en l a Roma de f ines del s iglo I o principios del I I dC. Asi pues, s egün l os t extos, e l P ais Valenciano coma l as Balearess e i ncorpora a e stas exportaciones. Es particularmente importante l a f echa en que e scribe Juvenal, en unos af los en que, s egün hemos apuntado, a nuestro modo de ver, l as Dressel 2 -4 catalanas ya no l legaban a Roma ( o s i l o hacian, habian perdido l a importancia de a f ios anteriores). Tal vez nos encontremos ante e l relevo del v ino catalgn, aunque, en definitiva, s eguia tratändose de v ino de l a provincia de l a Tarraconense.

- 3 03

-

ANEXO

3 :

CATALOGO

DE MARCAS

En el inventario que s igue el cual constituye una s elecciön de l as marcas sobre änforas catalanas- s e indican los conceptos s iguientes: en primer lugar, l a l ectura de l a marca; y , en segundo lugar ( y entre parentesis), e l yacimiento, el t ipo anförico, y el autor. Abreviaturas T P 2 -4 I Ob 7 -11 F .P.

I )

: : : : : : :

utilizadas:

Tarraconense 1 / Laietana 1 Pascual 1 Dressel 2 -4 indeterminadas Oberaden 7 4 Dressel 7 -11 otras änforas de fondo piano distintas Oberaden 7 4

ESTAMPILLAS

0 01)

A ( Cap

del

0 02)

A

0 03)

ACA

0 04)

AD

( Sud-Lavezzi

0 05)

AD

retro

0 06)

AD o AND

0 07)

ALBA

0 08)

ALEX

0 09)

AMANDI

0 10)

AND

0 11)

C .

0 12)

ANTH

0 13)

APO

0 14)

APTI

0 15)

AR.IS

( Planier / CLAR

Vol, 1 ,

P ,

Foerster

2 -4,

Corsi

( Chretienne 3 ,

( Sud-Lavezzi ( Can

y Liou)

H ,

2 -4,

y Pascual)

2 -4,

Corsi

3 ,

Corsi

y Liou)

y Liou)

2 -4,

Corsi

y Liou)

Pedrerol,

I ,

Pascual)

/ VIC

( Sud-Lavezzi

3 ,

2 -4,

Corsi

y Liou)

/ ATT

( Sud-Lavezzi

3 ,

2 -4,

Corsi

y Liou)

o AAD

/ HE.

( Ostia,

/ SA.

ANTEST(I)

Dr.

( Diano Marina,

( Le

Tchernia

( Chretienne

( Badalona,

( Ampurias,

/ OPT

2 -4,

9 , 2 -4,

( Chretienne Caylar,

2 -4,

P ,

H ,

Corsi

y Liou)

y Almagro)

Corsi 2 -4,

Lamour

- 3 04

2 -4,

Comas)

Nolla

H ,

y Z evi)

-

y Liou) Corsi

y Liou)

y Mayet)

de

l as

0 16)

ASCL

( Argentona,

0 17)

AT

0 18)

ATT

/ POT

( Sud-Lavezzi

0 19)

AVE

/ AVE

? ( Mas

0 20)

B ( Torre

0 21)

BAR

0 22)

B IT.F

( Ciutadella,

0 23)

CALAM

( Can

0 24)

CALAM

/ GEM

0 25)

CELS

0 26)

( Torre

I ,

Llauder,

I ,

Pascual) 3 ,

2 -4,

d ' Agenais,

L lauder,

/ BAR

Mirö)

/ BAR

I ,

Corsi

I ,

Cadenat)

Pascual)

( Chretienne 2 -4

Tintorer,

? ,

I ,

H ,

2 -4,

H ,

2 -4,

T intorer,

CHR

( Ostia,

2 -4,

Tchernia

y Z evi)

0 27)

CHR

( Ostia,

2 -4,

Tchernia

y Z evi)

0 28)

CLAR

0 29)

CLV retro

0 30)

CLV

0 31)

C .

0 32)

COM

0 33)

CRES

0 34)

CRISPI

0 35)

D ( Cap del

Vol,

0 36)

SEX. DOMITI

( Tivissa,

0 37)

SEXDOMITI

0 38)

EPA

( Ostia,

0 39)

EPH

( Chretienne

0 40)

F ( Badalona,

0 41)

F retro

0 42)

FAV

/ FE

0 43)

F IR

/ THA

0 44)

. ..I.FVLVI

( Can T intorer,

I ,

MC/ANT

( Sant

( Les

Sorres,

( Can

I ,

( Cap del

Pascual)

dels

I ,

Alaior,

Foerster Ob,

Pascual)

Ob,

2 -4,

2 -4

? ,

Nicol s)

y Pascual)

Pascual) Pascual)

Tchernia H ,

I ,

Pascual)

Vella, P ,

Martres,

I zquierdo)

( Basilea,

I ,

Pascual)

Pascual)

Pedrerol,

2 -4,

y Liou)

Pascual)

2 -4,

2 -4,

Miguel

( Torralba

I ,

Corsi

( Can

( Badalona,

y Liou)

Pascual)

( Chretienne

( Badalona,

Corsi

Nicol s)

/ HELE

/ FIR

y L iou)

y Zevi)

Corsi

y Liou)

Pascual) Vol,

( Chretienne ( Chretienne

P , H , H ,

Foerster 2 -4, 2 -4,

( Port-la-Nautique,

- 3 05

-

y Pascual)

Corsi Corsi P ,

y Liou) y Liou)

Bouscaras)

045)

CN.FVLV. SE.

( Port-la-Nautique,

046)

GRAE

( Can

047)

H

048)

HCI

049)

THEREN

050)

HIL. B

051)

HILARI

0 52)

IMP

053)

IN

( Can

Collet,

054)

IV

/ PR

r etro

055)

IVLI. ANICETI

056)

IVLI. THEOPHIL

057)

OIVLI. THEOPHIL

058)

CIVN

059)

LA

060)

L . AC

0 61)

L . C. P

062)

L . CP

0 63)

L . C.(?)R

064)

LEAN

065)

CN. LENTVLI

066)

CN.LEN( TVLI) ras)

0 67)

LIN

0 68)

LLC / cruz Pascual)

0 69)

L . M. O.S. A

0 70)

( Cap

LP

del

( El

Vol,

Sot

Pedrerol, P ,

del

P ,

( Ciutadella, ( Diano

2 -4

2 -4,

Corsi

I ,

Pascual)

? ,

Pascual) H ,

Boi

de

( Cap

del

Vol,

T ,

2 -4,

2 -4

? ,

Llobregat, P ,

( Can

2 -4,

2 -4,

Foerster

I ,

/ ( AVGU) RIS

I ,

Bouscaras)

Pascual) Pascual)

2 -4

? ,

I ,

P ,

Bouscaras) P ,

Bousca-

Nicol s) ( Sant

Miguel

dels

Martres,

I ,

Pascual)

/ MARCEL. AVG?

( Ampurias,

y Mirö) I ,

Pascual)

( Port-la-Nautique,

circulo

( Cararach,

I ,

( Port-la-Nautique,

/ AVGV( RIS)

Llauder,

y Pascual)

y Liou)

( Can Tintorer,

dentro

P ,

Pascual)

Pascual)

Corsi

Cabot,

( Ciutadella,

P ,

y Liou)

Pascual)

Caldes,

/ i legible

( Torre

Corsi

Pascual)

( Can. Cabot,

LORE?...

y Liou)

( Port-la-Nautique,

( Ile-Rousse,

ER

y Mirö)

Nicol s)

( Sant

Collet,

r etro

Pascual)

Pascual)

( Chretiene

de

Bouscaras)

y Pascual)

Almagro

2 -4,

Llauder,

( Museu

I ,

Marina,

( Llavaneres,

( Can

I ,

Foerster

Camp,

( Ampurias,

( Torre

. .. M?

a l. 0 71)

/ CELS

P ,

Pascual)

- 3 06

-

P ? ,

Aquilue

et

0 72)

LYA

/ VIC

( Sud-Lavezzi

0 73)

M ( Torre

0 74)

M ( Grand Rouveau,

0 75)

MAESCELS

0 76)

MAE

0 77)

MAESCELS

0 78)

MALI

0 79)

MAX

0 80)

M .C. N

0 81)

Q MEVI

( Ampurias,

T ? ,

0 82)

Q MEVI

( Badalona,

T ,

0 83)

MS?

0 84)

C . MVCI

0 85)

MVR

0 86)

C MVSSID(I)

0 87)

NG

( Torre

0 88)

NP

en

negativo

0 89)

NP

en

negativo . /

0 90)

NP

en negativo

0 91)

NY.?

( Santa

Maria

0 92)

NYA?

( Torre

L lauder,

0 93)

NYS

0 94)

OA

( Can

0 95)

OA

( Grand Rouveau,

0 96)

OA...?

( Sant

0 97)

OPTATI

( Cavallo

1 ,

0 98)

P ( Sant

Miguel

dels

Martres,

I ,

Pascual)

0 99)

P ( Sant

Miguel

dels

Martres,

I ,

Pascual)

1 00)

P retro

( Museu

de

Llauder,

2 -4,

( Ostia, / AVI?

( Cavallo

( Santa

/ ATI

retro

NEP

Corsi

y Liou)

2 -4

Feixes,

7 -11,

I ,

Pascual)

F .P.,

Pascual)

2 -4,

Pascual)

L iou)

Pascual)

( Ile-Rousse, grafito

( Torre

l es I ,

2 -4,

Corsi

( Badalona,

/ grafito

Feixes,

I ,

y L iou) Pascual)

Llauder, F . P.,

I ,

Pascual)

Pascual)

2 -4, P , 2 -4,

Corsi

y Liou)

Pascual) Corsi

Caldes,

- 3 07

I ,

-

y Liou)

Pascual)

I ,

Pascual)

Pascual)

Pascual)

Pedrerol,

Crist,

? ,

y Mayet)

Tintorer,

I ,

y Mirö)

Comas)

( Fos,

T intorer,

Delattre

Comas)

T ,

de

y Z evi)

Almagro)

l es

Llauder,

( Can

y L iou)

2 -4,

Lamour

de

( Can

y Liou)

Loechske)

Roser,

2 -4,

Maria

Corsi

Tchernia

2 -4,

( Badalona,

PA?

Ob,

( Cartago,

o El

( Lattes,

Corsi

2 -4,

1 ,

Mujal

2 -4,

Pascual)

( Oberaden,

o MAF

( El

I ,

3 ,

1 01)

PACI

( Ciutadella,

2 -4

? ,

Nicol s)

1 02)

PATERN?

1 03)

PATIC o PTAIC

( Sant Miguel

1 04)

PH

Fourmigues,

1 05)

PHIL

1 06)

PHIL retro

( les

1 07)

PHILODAMVS

( Enserune,

1 08)

PHILODAMVS

( Maö,

1 09)

PHILO(DAMVS)

1 10)

PHILODAMVS

( Enserune,

1 11)

PHR

Llauder,

1 12)

PLTE?

1 13)

M .PORCI

1 14)

M .PORC

1 15)

PR

1 16)

( Petit Congloug,

/ CRI

( les

( El

S ot del

( Torre

Camp,

2 -4,

2 -4,

P ,

I ,

2 -4,

Ob,

Ob,

I ,

P ,

P ,

Lamour

Lamour y Mayet)

Lamour

y Mayet)

PRC

( Torre Llauder,

I ,

Pascual)

1 17)

PRI

( Can Collet,

1 18)

PRI

/ AM o AN

1 19)

PRLF

1 20)

PROTI

( Can Pedrerol,

I ,

1 21)

P .T.E

/ D .

Caldes,

1 22)

P .TE

( Museu de

Caldes,

2 -4

1 23)

P .TE

( Museu de

Caldes,

I ,

1 24)

P .TE

( Cavallo

1 25)

P .TE

( Ostia,

1 26)

M .S.PVP

1 27)

PYR

( Chretienne

1 28)

QAE

/ QVA

1 29)

QFS

( cap del

2 -4

? ,

2 -4,

2 -4,

( Planier

H ,

2 -4,

P ,

2 -4,

Corsi

y Liou)

y Z evi)

H ,

I ,

? ,

Pascual)

P ascual)

Pascual)

Corsi

2 -4,

( Chretienne

y L iou)

Pascual)

Tchernia 1 ,

Vol,

H ,

Tchernia

de

Corsi

Pascual)

( Chretienne

1 ,

y Mayet)

Pascual)

2 -4,

( Museu

y Liou)

Lamour y Mayet)

3 ,

2 -4,

Corsi

Lamour y Mayet)

/ M ( Sud-Lavezzi

( Ostia,

y L iou)

Mirö)

( Enserune, ( Saintes,

P ascual)

Nicol s)

( Enserune,

( Cabrils,

Corsi

I ,

P ascual)

Ob,

? ,

y L iou)

dels Martres,

Fourmigues,

Ob

Corsi

y L iou) y Z evi)

Corsi Corsi 2 -4,

y Liou) y Liou) C orsi

y Liou)

Foerster y Pascual)

- 3 08

-

1 30)

QTE

( Can Vendrell,

1 31)

QVA

( Alaior,

1 32)

QVA

( Chretienne

H ,

1 33)

QVA

/ IVC

( Le

1 34)

QVAD

1 35)

R ( Mas

1 36)

RACI?

1 37)

RACI

1 38)

RTC

( Badalona,

1 39)

R IM

/ BAR

1 40)

RVST

1 41)

S ( Cap del

1 42)

SAB

1 43)

SA(N?) AP

1 44)

SC

1 45)

SEC

( Torre

1 46)

SLL

( Can

Cabot,

P ? ,

Pascual)

1 47)

SLL

( San Miguel

dels

Martres,

1 48)

SLL

( Can

I ,

1 49)

SOSIBIA retro

1 50)

STAB

1 51)

SEX.STA

1 52)

TB

1 53)

TCL

1 54)

TH

1 55)

THA

1 56)

T IBISI

1 57)

TLIC

1 58)

TPIM.

2 -4

I ,

? ,

retro

d ' Agenais,

retro

Rey,

I ,

3 ,

2 -4,

I ,

Cadenat) I ,

H ,

2 -4,

/ QVA

/ AC

2 -4,

L lauder,

H ,

I ,

I ,

( Can

y Liou)

y Pascual)

2 -4,

H ,

Corsi 3 ,

2 -4,

2 -4,

Corsi

Pascual)

I ,

2 -4,

I ,

Corsi

Pascual)

Pascual) y Liou)

Nolla)

2 -4,

2 -4

2 -4, 2 -4,

H ,

Corsi ? ,

y Liou) Nicoläs)

Corsi

y Liou)

Nolla)

2 -4,

Corsi

P edrerol,

- 3 09

I ,

-

Corsi

y Liou)

y Liou)

Pascual)

H ,

( Ampurias,

/ MA

H ,

( Alaior,

( Chretienne

y Liou)

y Liou)

( Chretienne

T ,

( Grand Rouveau,

( Chretienne

Corsi

Corsi

Pedrerol,

( Ampurias,

( Can Collet,

Corsi

Pascual)

( Can

( Chretienne

retro

2 -4,

( Sud-Lavezzi

Cabot,

y Liou)

Mirö)

Foerster

( Chretienne

/ PHIL

y Mayet)

Pascual)

P ,

? )

Lamour

Corsi

( Diano Marina,

Vol,

y Liou)

2 -4,

( Diano Marina,

STAB

/ F?

Corsi

( Can Maj oral,

( Chretienne

( o

Nicol s) 2 -4,

( Sud-Lavezzi

retro

Pascual)

y Liou)

Pascual)

y Liou)

1 59)

TRO.IM?

1 60)

TYR

1 61)

V ( Cap

1 62)

T . VAL.RVF

( Port-la-Nautique,

1 63)

T . VAL RVF

( Vindonissa,

1 64)

VAS

1 65)

LVENVLEI

1 66)

VERD

1 67)

C .VET

1 68)

L .VOLTEIL

1 69)

LVOLTEIL

1 70)

( Enserune,

( Diano del

Vol,

Foerster

P ,

I ,

( El

ONS,

I ,

Pascual)

? ,

Nicolas)

2 -4

Sot

del

Camp, P ? ,

I ,

VVL

( Torre

L lauder,

1 73)

G?VQ

1 74)

C .P. AV.?

1 75)

C ...T...A... V

2 -4,

( Ciutadella,

griega

( Badalona,

con

1 77)

f lor

de

1 78)

roseta l as)

1 79)

doble triängulo Nicolas)

s iete

Lamour y Mayet)

( Menorca,

.p erlas

P ? ,

petalos

s iete

I ,

Pascual)

Nicolas)

? ( Badalona,

cruz

Pascual)

Nicolas) 2 -4,

/ grafito

culo

I ,

entre

? ,

Nicolas)

P ascual) l os

brazos,

B retro

( Llafranc,

1 81)

C ( Torre

1 82)

C horizontal?

1 83)

D ( Torre

1 84)

F ( Diano Marina,

Llauder,

I , I ,

( Badalona,

P ? ,

con perla

segmento

I , 2 -4,

de

c ir-

c ircular

Pascual) I ,

P ascual)

Pascual) Corsi

- 3 10

y L iou)

-

Pascual)

( Menorca,

Nolla)

( Badalona,

Llauder,

dentro

Pascual)

petalos

con

2 -4

GRAFITOS

1 80)

y Pascual)

Pascual)

2 -4,

( Menorca,

Bouscaras)

C allender

Cayla,

PAS

I I)

P ? ,

P ,

( Le

1 72)

de

y Pascual)

Nolla)

( Llavaneres,

AND,

y Liou)

T ? ,

Llauder,

( Mercadal,

Corsi

y Mayet)

Pascual)

( Ampurias,

VOLTEILI

Lamour

2 -4,

( Badalona,

( Torre

? ,

Marina,

1 71)

1 76)

2 -4

P ? ,

( Alaior,

Nico-

2 -4

? ,

1 85)

F ( Torre L lauder,

1 86)

F ( Diano Marina,

1 87)

F retro ? (Torre L lauder,

1 88)

F?

retro

1 89)

1 4

( Ciutadella,

1 90)

I LTII

1 91)

MARI

1 92)

N ( Ile-Rousse,

1 93)

P F

( Torre

1 94)

PF

( Grand Rouveau,

2 -4,

Corsi

y Liou)

1 95)

P F

( Grand Rouveau,

2 -4,

Corsi

y Liou)

1 96)

R / PHIL retro

1 97)

R ( Torre

1 98)

S ( Diano Marina,

1 99)

TLI?

2 00)

Y S?

2 01)

U ( Diano Marina,

2 02) \ /

I , I ,

P ascual) Corsi

y Liou) I ,

P ascual)

/ A ( Grand Rouveau, 2 -4

( Chretienne

? ,

H ,

( Diano Marina,

Llauder,

y Liou)

y Liou)

2 -4,

Corsi

Corsi Corsi

I ,

2 -4,

Pascual) Corsi

2 -4,

y Liou)

Corsi

Corsi

y L iou)

2 04)

I LQ / B o 8 Pascual)

2 05)

PHIL

2 06)

f i(

I II)

I NSCRIPCIONES

2 07)

a ) b )

ACET(um) / X T LAVR(onens 4 / ACET(um ( Ostia, 2 -4, Panella)

a ) b )

VETVS.IIII / LAVR(onense) / L .A( ) Y( ) D ( Roma, C astro Pretorio, Dr. 2 " similis",

2 08)

2 -4,

y Liou)

X ( Chretienne

? horizontal

/ L IC

? ( les

( Ile-Rousse,

y Liou)

y Liou)

2 03)

retro

H ?

y Liou)

Pascual)

2 -4,

V ( Diano Marina,

y Liou)

Pascual)

2 -4,

( Torre L lauder,

Corsi

Fourmigues,

I ,

( Ile-Rousse,

Corsi

Corsi

( les

Llauder,

2 -4,

I ,

Corsi

Nicol s)

2 -4,

2 -4,

2 -4,

2 -4,

y Liou)

( Sant Miguel

Fourmigues, Corsi

dels Martres,

2 -4,

Corsi

y Liou)

y Liou)

P INTADAS

? )

/ LAG

I

?

Dressel)

209)

a ) b )

LAVR

/ I III

/ LI(

u m /i xx.mvm

En el pivote, ( Roma, Castro 2 1 0)

LA En

/ T ( ) S. el pivote, ( Cartago,

2 1 2)

2 1 3)

I ,

) F(

PL.IE

( PL. TE

Dressel)

? )

con

grafito

C

PL.IE

( o

PL. TE

? )

con

grafito

Delattre)

I III / C .IVLI. TEATI ( TERTI ? ) En el pivote, estampilla I rc? ( Cartago, I , Delattre) SVLLA En L.

COS

/ VET S VF

el pivote, Cornelius

/ m - / X (

estampilla LLC Sulla: cönsul del

cönsul del 3 3 dC ( Cartago, I , Delattre) 2 1 4)

)

Delattre)

estampillla I ,

) o S (

estampilla PHAE Pretorio, Dr. 2 ,

LAVR / I III / LH En el pivote, marca ( Cartago,

2 11)

.

a ) b ) En

PROBI DII? PROB el pivote, estampilla AD ( Cartago, I , Delattre)

) 4F(

) P?(

5 aC,

L .

) Sulla

Felix:

1

2

» Y„i e

5

4

7

Mi l l 1

= 1 1 11 1 11 = 4CM .

1

1 3 1 0

l e D i 1 2

1

1 4

1 7

1 5

Z r 1 8

p r

1 9

- 3 13

2 0

-

n

2

a

2 3

2 2

2 1

2 7

2 6

2 5

1U1

3 0 2 9

2 8

Z _ C )

3 2

e

i

e

3 3

S ENDO M i li 1 f l

3 4

3 5

a o

3 9

4 1

\ o °lelei, . )

f ' l o

44

4 5

P Gu i s 4 7

4 8

4 9

4 6

1 AA P

)

L 5 1

50

% O . 5 3

5 2

i ' e i l cA i : {C ' E l ü

5 4

e n oe ec i [g o)

e l i v N )w 3 Nc a 3 i eT . 5 7

i.' .. .

. . . . .. . . . .

.

q 3 ° 2 6 3

6 2

6 6

6 5

6 7

7 0

6 9

G 1 _ J D

7 3

1 72

7 1

7 4

r I K-( 7 7

7 6

7 5

r t . „ t e l

r t A g 7 8

8 1

80

7 9

MiO

g

/ i

W i

u

f AM S De 9 }

8 7

8 6 8 5

88

8 9

9 1

e

, 9 2

9 4

0 « DA 9 7

9 6

9

9 3

5 9 8

c e g 99

ex o ) 1 0

ps rM 1 02

1 00

KO L , J ig 1 03

1 04 I

e n , T m6 s _ z j 1 05

I C R

•• 0 • e .• 0

:

.

:• • • • i



0

C



:

• *

Z

* *

0

0

0

.. . .

1

*

*

,• •• 1 •• • • , : t

0 !

.•. . .•

* * ••• •

0

* • • • :



%

i

. ..• : • • . • O a

• • 0

• • %

:



• 0 0

. 6. .

1. 0

•• • • , • •

e . •

• •

e• •

••• .• •



. ., • :

.e

: : i

1 08

1 07

A 10

1 09

13

12

"

e

0

M

14

16

, r p [ z i

1 20

19

17

1 22

c l

1 24

1 23

e N

1 2 1

1 27

1 26

- 3 18

-

1 25

1 30

1 29

1 32

1 3 1

1 34

C2 A sq 1 37

[ T o r 1 38

1 40 1 4 1

r e .

Z c s T 1 4 2

1 43

1 45

r , 1 1 46

1 50

1 47

1 48

1 49

1 52

1 5 1

- 3 19

-

1 53

-

r

1 57

1 56

-3

1 55

1 54

11

)

m o 1 59

1 6 1

1 60

. . .. . .. ...... . .

S .

1 62

& M O

,

1 65

1 64

1 63

1 66

1 69

1 68

1 70

1 7 1

1 73

1 72

- 3 20

-

1 75

1 74

Q '

l g i)

e d ) x 6 ) 1 76

1 77

1 76

1 79

1 82

1 80

1 87

1 84 (5-

2

1 85

1 86

i )

1 90 1 88

1 89

1 9 1

1 92

1 97

1 94 . . . . . , .

1 96

c..

. . . .. .. . .. . . . . . ..

1

I

, ) 1 99

1 98

- 3 22

-

r f 2 00

202

20 1

2 03

204

C 12

L 2 05

206

- 3 23

-

0 00( 1

°g x t 2 0 7

UM .



C P -

X„ M \ , -

2 0 8

2 0 9

egorm a r zo,

L u t i 2 1 0

C

2 1 2

2 1

h ed

S . \ )[ AA . . C o

P c 2 1 4

2 1 3

- 3 24

-

INDICE

DE

ESTAMPILLAS

S e i ndican l as estampillas mencionadas en e l texto, relacionändolas tanto con el i nventario de hornos coma con s u difusiön, de acuerdo con l as s iguientes abreviaciones: H T P 2 -4 I Ob 7 -11 F .P.

l a

del

: : : : : : . • :

horno Tarraconense 1 / Laietana 1 Pascual 1 Dressel 2 -4 indeterminadas Oberaden 7 4 Dressel 7 -11 gnforas de fondo piano distintas den 7 4

La numeraciön escrita inventario en cuestiön.

En e l caso de estän ordenadas s egün

I )

a continuaciön

estar formadas el nomen.

par

A A :

- 3 25

3 3B,

-

3 5,

las Obera-

corresponde

a

praenomen y nomen,

COMPLETAS

H : 1 8 P : 2 , 5 , 1 5 2 -4: 1 3, 1 7, 2 0A, 2 1, 2 4, I : 1 , 2 0 AAD: v . AMAND / AMANDI ABDA: H : 2 6 ABN: I : 2 F AC: H : 4 , 3 1 2 -4: 2 0B, 2 1, 3 5 ACA: H : 4 2 -4: 2 1 ACAN: H : 4 2 -4: 2 1 I : 2 7 ACAS: H : 4 2 -4: 2 1 ACASTI: H : 3 2 AD: H : 3 , 4 2 -4: 2 1, 3 3B, 3 5, 4 7A I : 2 4 ADA: 2 -4: 2 1

de

3 7

AE: 2 -4: 4 7A AEMVLI: H : 3 2 Al: 2 -4: 4 7A AGI ( ?): H : 3 1 ALB: H : 3 , 1 8 2 -4: 1 7 ALBA: H : 3 2 -4: 1 7, 3 5 ALCO: H : 1 8 ALEX: H : 3 2 -4: 3 5 ALBI: 2 -4: 4 7a AM: H : 3 P : 1 8 2 -4: 1 7, 2 1, 3 5 AMAND: 2 -4: 9B, 1 4 AMANDI: 2 -4: 2 8F, 3 9, AMET: 2 -4: 3 3 AN: 2 -4: 2 1 AND: H : 3 2 -4: 2 1 AND, ONS, VVL: H : 2 6 ANDO: H : 4 2 -4: 3 5 ANDRONICVS: Ob: 8A ANT: H : 3 2 -4: 3 5 C ANT: 2 -4: 2 5 C . ANTES: H : 1 8 P : 3 3 ANTH: H : 1 8 2 -4: 7 5a 7 -11: 6 a APO: 2 -4: 2 1, 2 4, 3 8 I : 2 3B, 2 4 APTI: H : 4 2 -4: 2 1 AQ: P : 4 5B AR: H : 2 6 2 -4: 3 3B, 4 7A I : 2E AR.IS: I : 1 2 AS: H : 2 6 I : 2E ASCL: H : 2 5 2 -4: 2 4 AT: H : 2 6 2 -4: 3 3B, 4 7A I : 1 ATHEN: 2 -4: 7 6 ATI: H : 4 ATT: H : 3 2 -4: 3 5 AVC: P : 5 5 2 -4: 3 3B AVE: H : 2 6 I : 1 6

4 7A

( AAD)

- 3 26

-

AVI:

2 -4:

4 7A

B B :

H : 2 6 P : 1 5 2 -4: 1 7 I : 2 A BAL: 2 -4: 1 7 BAR: H : 4 2 -4: 9 B, 2 1, B I: 2 -4: 5 8 B IT.F: 2 -4: 3 3B BL: H : 2 6 P : 7 2 -4: 4 7A I : 2 A BP: H : 2 6 I : 2 E BY: I : 4 a

2 4,

5 8

C C :

H : 9 , 1 8 2 -4: 3 3B I : 1 3A, 1 8, 2 1 CA: H : 4 2 -4: 2 1 CALAM: H : 4 2 -4: 2 1 CAQ: H : 1 0 CAS: H : 1 8 CBL: H : 1 8 CE: H : 3 , 4 4 2 -4: 2 1 CELS: H : 3 , 4 , 1 8 2 -4: 2 1 CELSI: H : 3 2 -4: 3 5 CER: F .P.: 2 CFL: I : 2 4 CH: I : 2 4 CHL: I : 2 4 CHR: H : 1 8, 3 1 P : 8 , 5 5 2 -4: 2 8F, 3 3B I : 4 a C IAS: H : 4 2 -4: 2 0A, 2 1, C IBA: H : 3 2 C ISSI: 2 -4: 3 6 CLAR: H : 4 2 -4: 2 1 C . MC ANT: H : 8 C IY?: H : 3 1

3 3B,

4 7A

CLAS: I : 2 7 CLAS PP,5 \R I / 4R: 2 -4: CLV: H : 1 8, 2 6, 2 8 COM: 2 -4: 2 8F I : 1 CPF: 2 -4: 2 4 CRE: 2 -4: 2 9A-6 I : 2 4 CRES: H : 3 CRI: 2 -4: 1 8 CRISPI: P : 8 3 2 -4: 3 3B CR.SVA: H : 4 4 CRT: H : 4 3

2 9A-7

D D :

P : 5 , 7 , 5 2 2 -4: 2 0A, 2 1, 4 5C I : 1 3A DE: H : 4 2 -4: 2 9G-1 I : 2F DEI: H : 2 6 DM: I : 4e DO: I : 4 c SEX DOMITI: H : 4 9 Ob: 2 , 4 , 9A, 9B, 2 1, 2 3, 2 5, 2 6, DV: H : 5 /6

E E :

P : 5 2 I : 4d EAB?: 2 -4: 2 4 EGN: H : 1 8 P : 1 9, 1 11 EL: H : 3 2 -4: 4 7A ELP: I : 2 3A ENT: H : 1 8 EPA: 2 -4: 2 8F EPH: 2 -4: 2 1 EPL: I : 2 3A ER: 2 -4: 2 1 EVCHE.F: 2 -4: 7 1 EVPRA: H : 4 7 EVT: P : 7 6

F F :

H : P :

1 8 2 ,

5

- 3 28

-

9 C, 2 7

1 4,

1 5A,

1 7,

1 8,

1 9,

2 -4: 3 3B I : 9 , 1 4 FA: H : 1 8 2 -4: 2 1 FAMVLI: H : 3 2 FAV: 2 -4: 2 1 FCL?: 2 -4: 2 8F FE: 2 -4: 2 1 FEL: 2 -4: 3 9 FELIX: H : 1 3 FI: 2 -4: 2 0A FIR: H : 4 2 -4: 2 1 C . FOVRI: Ob: 2 1 FRIV: H : 4 2 -4: 2 1 FRONTVS: P : 5 8 FT: H : 1 8 CN. FVL. SEC: P :

1 4,

G : P : 8 5 GALLIC: H : 4 3, 4 6 GE: 2 -4: 2 4 GEM: H : 4 2 -4: 2 1 GPA: 2 -4: 6 4 GRAE: H : 3 2 -4: 2 1 G (?)VQ: 2 -4: 3 3B

H :

H : 1 8, 2 6 P : 2 , 5 , 1 4, 5 2 I : 2A HA: I : 4 e HCI: H : 2 9 HELE: H : 4 2 -4: 2 1 THEREN: P : 1 11 L . HER. OPT: H : 2 6 HIL: H : 4 2 -4: 2 1 HIL...: 2 -4: 3 6 HIL. B : 2 -4: 3 3B H ILARI: H : 3 2 2 -4: 2 4 I : 2 5 HLL: 2 -4: 2 8F, 2 9F-3

6 9A

I : P : 5 IMP: H : 2 6 I N ( ver NI): I R: H : 4 4 I RB?: H : 3 2 I .S: 2 -4: 4 4 I T ( ver TI): IV: H : 3 2 -4: 2 1, I VC: H : 4 2 -4: 8 , IVLI ANICETI:

H :

3 ,

2 -4:

1 1,

1 8

2 1

4 7A

9 B, 5 4 H : 2 P : 2 0, IVLI THEOPHIL: P : 5 , C . IVN: T : 5

2 7C 1 4,

1 5,

2 7C,

5 4,

L L :

P : 5 2 -4: 1 7, 3 5 I : 9 LA: H : 1 1 L . AC: H : 5 /5 LB: P : 7 LCM: H : 4 7 L . CP: H : 1 0 2 -4: 3 9 LEAN: H : 4 2 -4: 2 1 LEATI: P : 5 7 CN. LENTVLI AVGVRIS: LEZ B : I : 1 9 LICIN: P : 7 LIN: 2 -4: 3 3B LL: H : 2 6 LLC: 2 -4: 4 7A, LLQ: H : 8 LMO: H : 3 3 2 -4: 2 0C L . M.O.S. A.: H : LP: H : 2 6 L ( V?): I : 1 LYA: H : 3 2 -4: 3 5

P : I :

1 4, 4 f

2 6B,

7 5b

4 7

M M :

H : 2 6 2 -4: 1 3, 1 7, 3 5 MA: H : 3 , 1 8 MAE: 2 -4: 2 8D, 2 9A-8 MAES CELS: 2 -4: 4 7A

- 3 30

-

1 11

5 5,

7 6

Ob: 2 3 F .P.: 1 , 2 MAF ( ver MAE) MALI: 2 -4: 3 7, 3 9 MAR: 2 -4: 2 9A-9, 4 7A MAX: H : 3 2 MC: 2 -4: 4 7A MCN: H : 5 2 -4: 4 , 7 a, 3 3B I : 5 MEEVI...: H : 4 9 MEVI: H : 1 8 T : 1 0 P : 7 I : 6b, 8 , 1 6 Q . MEVI ( con y s in punto de s eparaciön): H : 1 8 T : 4 , 6 , 8 M I: 2 -4: 3 9 MO: H : 1 0 MOM ( ver MON): I : 2 6 MON ( ver MOM): I : 2 6 MREH: 2 -4: 3 0A MS: H : 1 2 MSC: H : 1 8 C . MVCI: H : 1 8 T : 4 MVR PA: H : 4 C MVSSIDI NEP ( con y s in puntos de s eparaciön): P : 9 2, 9 8 Ob: 1 5B, 2 4, 3 2 7 -11: 1A

N N :

H : 1 8 2 -4: 2 1 NARI?: I : 4H NARS: 2 -4: 6 0 NC: H : 2 6 I : 2 4 NES: H : 2 6 NG ( ver NC) N I ( ver I N) NLI: H : 1 8 NL.L . : 2 -4: 2 1 NP: H : 1 8, 2 6 2 -4: 2 8F, NS: H : 1 2 NT: H : 1 1 NY: H : 1 1 NYS: H : 3

2 9A-5,

2 9F-2,

- 3 31

3 1 B,

-

3 9,

4 5C,

5 1

0 OA:

H : 4 2 -4: 1 7 OE ( ver DE) OF: P : 1 4 OHF: P : 1 4 OP: 2 -4: 9 B, 3 3B OPT: H : 4 2 -4: 2 1, 4 7A OPTAT: 2 -4: 3 7

P :

H : T : P :

5 /6, 2 4 5B,

8 ,

1 8,

2 6,

4 4

5 5

2 -4: 1 3 I : 4 i, 1 3A PA: 2 -4: 3 5 I : 2 4 PACI ( ver RACI): 2 -4: 3 3B PANCAVRI: H : 2 6 PAS: 2 -4: 3 3B PATERN: 2 -4: 1 4 PATIC: H : 8 C . PAV: 2 -4: 3 3B PF: 2 -4: 1 7, 3 9 PH: 2 -4: 1 8, 3 3B PHAE: 2 -4: 2 9A-2 PHIL: H : 4 , 2 9 P : 1 02C 2 -4: 1 8, 2 1, 3 5 I : 2 3A PHILOD: H : 2 9 PHILODAMVS: Ob: 1 , 3 , 5 , 6 , 8A, 8B, 1 6, 3 6 PHILODAWIS ( ver PHILODAMVS): Ob: 1 PHR: H : 2 6 P I: 2 -4: 3 3B P ILA: 2 -4: 4 7A PLIE: H : 2 4 2 -4: 4 7A PLII?: I : 2 D PLOC: 2 -4: 1 0, 1 4, 2 8F PLTE: H : 2 4 POL: H : 2 5 2 -4: 4 7A I : 1 5 PORCI / M PORCI ( con y s in punto de s eparaciön): H : 1 8 P : 5 , 1 1, 1 4, 1 7, 2 0, 2 6A, 2 7B, 2 7C, 2 8B, 2 9, 3 0, 3 1, 3 3, 3 4, 3 5, 3 6A, 4 2, 4 4, 4 6A, 6 1, 7 6, 9 1, 1 09 PORS ( PORC?): I : 2C POT: H : 3 2 -4: 3 5

2 8A, 3 6B,

PR:

H : 3 2 -4: 2 1, 3 5, 4 7A I : 2A PRC: H : 2 6 PRFL: 2 -4: 2 8F PRI: H : 3 , 1 1 2 -4: 2 1, 3 3B PRIA: P : 2 7C PRIM: H : 3 P : 6 2 I : 4 PROTI: H : 3 I : 2 9A PTAIC ( ver PATIC) PTE: H : 5 /6, 1 8, 2 4 2 -4: 2 7, 2 8F, 3 7, 3 9, PTPL ( ver PTE): 2 -4: 2 7 M .S. PVP: 2 -4: 1 3 PYR: 2 -4: 2 1

4 7A

4 QAE:

H : 4 2 -4: 2 1 QC: I : 2 4 QES: I : 1 4 QFS: P : 5 , 1 4 I : 1 4 QSS ( ver Q .S.SALVI): QTE: H : 5 /6, 8 QV: H : 4 2 -4: 9B, 2 4 QVA: H : 4 2 -4: 4 , 8 , 9B, 5 4 I : 2 F QVAD: H : 4 2 -4: 3 5

2 -4:

1 2

1 7,

2 1,

2 3,

2 5,

R R :

2 -4: 1 9, 2 1 I : 1 6 RA: 2 -4: 3 5 RACI ( ver PACI):

2 -4: 2 4 I : 2B

( RAGI),

RAGI RCT: REO:

( ver RACI) H : 1 8 H : 2 9 P : 4 8B, 9 0 RES: H : 1 8 R IM: H : 4 2 -4: 2 4 ROT: H : 1 8 RP: 2 -4: 4 7A

- 3 33

-

3 3B

2 9G-1,

2 9G-2,

3 3B,

RV?:

H : 3 1 I : 1 6 RVG: P : 1 4, 1 11 RVS: 2 -4: 3 9 RVST: 2 -4: 2 1, 3 9

S S :

H : 1 8 P : 5 , 8 2 -4: 2 1, 3 5 SA: 2 -4: 2 1 SAB: H : 4 2 -4: 2 1, 2 5 Q .S.SALVI ( ver QSS): 2 -4: SANAP: 2 -4: 2 1 SAT: H : 3 2 -4: 2 1 SC: H : 4 2 -4: 1 4, 2 1, 3 3B SEC: H : 2 6 SEMPRONI: P : 7 S I: H : 1 8 SLL: H : 5 /6, 8 , 1 0, 1 8 2 -4: 4 7A SOS: H : 4 2 -4: 2 9G-2 I : 2 4 SOSIBIA: H : 3 S P: H : 1 8 SPP: H : 4 8 SR: I : 2 8 SEX. STA: T : 8 STAB: 2 -4: 2 1 SV: H : 2 6 SVA: I : 1 3B SVL. VEIEN: P : 1 10

1 5

T T :

P : 2 , 5 2 -4: 3 5 TA: 2 -4: 2 1, 3 7 TB: H : 1 1 T .C.H.: 2 -4: 7 1 TCL: 2 -4: 1 7 TH: H : 4 P : 8 2 -4: 9 B, 3 3B I : 2 4 THA: H : 4 2 -4: 2 1 THI: I : 2 4 T I ( ver I T) T IBISI: H : 4 9

- 3 34

-

P : 1 4, 1 02C 2 -4: 1 1, 1 6, 7 -11: 1 B-5 T LIC: 2 -4: 2 1 TPIM: H : 3 TROP: H : 1 8 2 -4: 3 1B TROPI: H : 1 8 TROPN: H : 1 8 T S: 2 -4: 2 4 TYR: 2 -4: 2 4

3 0B,

7 5C

V V :

H : 1 8, 2 6 P : 5 2 -4: 1 9, 4 7A VA: 7 -11: 6b T . VAL. RVF: I : 9 , 2 5 VAS: H : 1 1, 1 8 P : 5 , 1 8 2 -4: 3 3B I : 9 , 1 4, 1 8, 2 9b, 3 0 VCO: 2 -4: 4 7A VE: 2 -4: 2 8F I : 2 4 L VENVLEI: T : 8 , 1 0, 1 1 VENVS: 7 -11: 6 c VERD: H : 2 6 C . VET: 2 -4: 3 3B V IC: H : 3 2 -4: 2 1, 3 5 VIP: H : 2 3 VIT: 2 -4: 2 1 VMAI?: 7 -11: 6d VMY?: 2 -4: 4 7A L VO: I : 1 0, 1 4 L . VOLTEIL: H : 2 9 T : 6 P : 6 , 2 5, 2 7A, 4 8B 2 -4: 4 , 5 , 6b, 3 3B I : 2 F, 3 , 6 a, 9 , 1 1, VP: H : 2 3 VR: P : 1 5 V .S.: H : 1 8 VT: 2 -4: 2 1 VTILIS: I : 2B

I I)

I NCOMPLETAS A ...:

H : 3 1 2 -4: 2 1, 3 3B AL...: 2 -4: 3 3B ALI...: P : 1 4

1 7,

2 2

BL...: H : 1 8 CA...: 2 -4: 2 1 CAP...: I : 7 CE...: H : 4 E ...: H : 1 8 EPA... / DOM...: I : 2A GEM...: I : 2 5 HE...: 2 -4: 2 1 HY...: H : 2 6 H ... V: I : 1 3B L . C... R... ER: H : 1 0 LDC...: H : 5 /6 LE.: 2 -4: 2 4 L ... M... N...: 2 -4: 4 7A LORE... / . .. ARCEL. AVG: M ...: H : 4 2 -4: 3 3B M ... / ARCI...: P : 27C

I :

4g

MC...: H : 1 8 MSE...: P : 2 7B N .L..: 2 -4: 4 7A Q ...: T : 1 0 Q . M...: P : 3 3 PA...: P : 1 4 PAT...: 2 -4: 24 PT...: H : 4 SA.: H : 4 SB.: 2 -4: 4 7A TRA m: 2 -4: 1 7 TRO... M: 2 -4: 6a V ...: 2 -4: 2 1 V ...: H : 1 8 . .. ANDI: H : 3 2 . .. ANI...: 2 -4: 3 3B . CR: I : 2 4 . EL: 2 -4: 2 8F . .. F... A...: H : . ..I. FVLVI: P :

4 1 4

. .. HM: 2 -4: 3 3B . ..IC...: Ob: 8A . ..ILVAM?: H : . .. M... N... 0:

4 3 2 -4:

. .. NI: H : 3 2 . .. NICI: 2 -4:

3 5

H :

4 7A

5 /6

. .. OVSS...: H : . .. PAPR: I : 2B . .. QIO: H : 1 0 . .. R...: H : 1 8

1 8

. .. REN: P : 2 0 . RH: H : 3 2 . .. TO: H : 2 9 . VA: 7 -11: 6c . .. VC: 2 -4: 3 3B

- 3 36

-

INDICE DE F IGURAS

num.

p g.

1

Dressel

1 l aietana

6 1

2

Dressel

1 l aietana

6 2

3

Tarraconense

1 / Laietana

1

6 4

4

Tarraconense

1 / Laietana

1

6 5

5

Tarraconense

1 / Laietana

1

6 6

6

Tarraconense

1 / Laietana

1 .

7

Pascual

1

7 1

8

Pascual

1

7 2

9

Pascual

1

7 3

1 0

Pascual

1

7 4

1 1

Pascual

1

7 5

1 2

Pascual

1

7 6

1 3

Pascual

1

7 7

1 4

Dressel

2 -4

7 9

1 5

Dressel

2 -4

8 0

1 6

Dressel

2 -4

8 1

1 7

Dressel

2 -4

8 2

1 8

Dressel

2 -4

8 3

1 9

Dressel

2 -4

8 4

2 0

Dressel

2 -4

8 5

2 1

Dressel

2 -4 y pivotes

2 2

pivotes

indeterminados

2 3

dolia

2 4

Oberaden

Pascual

i ndeterminados

1 .

6 7

8 6 8 7 8 8

7 4

9 2

2 5

Oberaden

7 4

9 3

2 6

Oberaden

7 4

9 4

2 7

otras änforas d e

f ondo p iano

9 7

2 8

o tras ä nforas

f ondo p iano

9 8

2 9

D ressel

7 -11

1 00

3 0

D ressel

7 -11

1 01

3 1

D ressel

7 -11

1 02

d e

INDICE

DE MAPAS

nüm.

pig.

1

Alfares

y posibles

2

Alfares

de G irona

4 7

3

Alfares

de

5 2

4

Conjunto de

a lfares

5

D ifusiön de

l a

Tarraconense

6

D ifusiön de

l a

Pascual

1

1 24

7

D ifusiön de

l a

Dressel

2 -4

1 45

8

D ifusiön de

l a Oberaden

7 4

1 71

9

D ifusiön de

l a

7 -11

1 78

1 0

1 1

a lfares

l ayetanos

1 3

T arragona catalanes

Dressel

1 / Laietana

5 7 1

1 21

Extensiön de l a vif la en 1 950 en l as comarcas que constituian l a antigua Laietänia ( segün L l. Sole i S abaris, 1 958: 4 33)

2 62

Densidad de l as i nscripciones l atinas en l as comarcas que constituian l a antigua Laietänia ( segün G . Fabre, M . Mayer e I . Rod , 1 984: mapa 1 )

2 63

BIBLIOGRAFIA ALA I WAO, J ., 1 976: "Les briga, VI: 79-91.

amphores",

ALFOLDY, G ., Berlin. ( =

Römischen

ALFARAS, R ., Artistic°

1975: Die R .I. T.)

en:

Inschriften

ANDRE, des

de

von

1 894: "Pesca de änforas", Boletin Arqueolögica de Barcelona, IV ( 40).

ALMAGRO, M ., 1 952: Las inscripciones ibericas y latinas. Barcelona. AMAR, G . Golfe

Fouilles

Tarraco,

Asociaciön

ampuritanas

y LIOU, B ., 1984: " Les estampilles sur de Fos", Archaeonautica, 4 : 1 45-211.

Conim-

griegas,

amphores

J ., 1 959: "Trois amphores romaines pechees cötes morbihannaises", Annales de Bretagne

du

au l arge ( LVI) 1 :

6 4-68. Anfore romane e storia economica: un Siena, 2 2-24 mayo 1 986. Universitä Universitä ANNABI,

M .K.,

rat,

I :

di

Roma,

1 983:

1 1 -1 6.

Ecole

" Les

Arqueologia J .

et a l.,

cions

de

l ' any

ciones

C .,

1 984:

1 982).

1 975:

sobre

de

Rome.

amphores

iberiques

reformas urbanos

augüsteas y su repercusiön del Nordeste peninsular",

Espacial,

AQUILUE,

ARANEGUI,

Frangaise

ricerche, di S iena,

ä Carthage",

Tu -

Tunis.

AQUILUE, J ., 1 984: "Las en los asentamientos en:

decenio di degli Studi

su

ARANEGUI, C ., 1 981: Pais Valenciano:

"La

5 :

El

9 5-11 3.

forum

Teruel.

romä

d ' Empüries

( excava-

Barcelona. cerämica

estudio",

gris

PLAV,

1 1:

monocroma.

Puntualiza-

3 33-79.

"La producciön de änforas romanas en el estado de la c uestiön", APL XVI: 5 29-

3 4. ARCE, J ., 1 976: "La s ion de Ciudades

fundaciön Augüsteas,

de Caesaraugusta", en: I I: 1 1 5-26. Zaragoza.

ARCELIN, P ., 1981: "Recherches archeologiques Vayede, les Baux de Provence", Documents Meridionale, 4 : 8 3-1 36. ARIS, R ., 1 962: "Recherches d ' archeologie de", Actes du 8 6e. Congres National des

Sympo-

au col de la d ' Archeologie

sous-marine ä AgSocietes Savantes

( 1 961):

8 5-93.

Paris.

ARLES: Archeologie sous-marine Arles, julio-octubre 1 983.

( Catälogo de

l a

exposiciön).

d ' ARMS, J . H., 1 980: " Senator's involvment in commerce in the Late Republic: some c iceronian evidence", en: d ' ARMS y KOPKK ( Eds.): 7 7-89. d ' ARMS, J .H., 1 981: Rome. Harvard.

Commerce

d ' ARMS, J . H. y KOPKK, E .C. merce of Ancient Rome", ARRIBAS, A ., 1 963: I I Symposium de na.

and

social

standing

( Eds.), 1 980: MAAR 3 6.

"The

" La arqueologia romana Prehistoria Peninsular:

ARRIBAS, A . et al., 1 973: " Pollentia Portella, Alcudia, Mallorca", EAE BADIA, J ., 1 966: "Hallazgo Amp., 2 8: 2 65-66.

de

I . 7 5.

änforas

P ., en:

Seaborne

Com-

en Cataluf ia", en: 1 87-208. Barcelo-

Excavaciones Madrid.

romanas

BALDACCI, P ., 1 967-68: "Alcuni aspetti del r ritori C isalpini", Atti Centro Studi s ull'Italia Romana, 1 : 7 -50. Milano. BALDACCI, apula",

in Ancient

en

en

Sa

Llafranc",

comerci nei tee Documentazione

1 972: " Importazioni cisalpine e produzione Recherches s ur l es amphores romaines: 7 -28.

BALDACCI, P ., 1 972a: " Le principali correnti del commercio d i anfore romane nella Cisalpina", en: I problemi della c eramica romana di Ravenna, della Valle Padana e de n ial t o Adriatico: 1 03-31. Bologna. BALIL, A ., 1 954: "La economia y los habitantes no hispanos del l evante espahol durante el Imperio romano", APL V : 2 51-73. BALIL, A ., 1 964: r raconensis",

"El poblamiento rural Celticum, IX: 2 17-28.

BALIL, A ., 1 964a: " Los gobernadores nense durante el Imperio romano", BALIL, A ., 1 965: "Riqueza I I-I a .C.)", Hispania,

l a en

BARBERA, J . y DUPRE, tesi", Fonaments,

" Els

X ., 1 984: 4 : 3 1-86.

- 3 41

-

el

Conventus

Ta-

de la Hispania TarracoEmerita, XXXII: 1 9-34.

y sociedad en XXV: 3 25-66.

BALIL, A ., 1 968: "Economia de tudios de Economia Antigua 3 70. Barcelona.

en

l a

Espa i ia

romana

( s.

H ispania romana", en: Esl a Peninsula Iberica: 2 89-

laietans.

Assaig de

s in-

BARRUOL, G ., 1 973: " Informations archeologiques: Roussillon", Gallia, XXXI: 4 88.

Languedoc-

BARRUOL,

Languedoc-

G .,

1 981:

Roussillon", BATISTA, de l a E l v i

" Informations

Gallia,

XXXIX:

archeologiques:

2 .

R . et al., en prensa: Tarraconense. Algunos a l ' antiguitat.

" La producciön vitivinicola hallazgos s intomäticos", en:

BATS, M ., 1 975: " Lueurs nouvelles sur l ' epoque gallo-romaine", Revue de Pau 34. Pau. BEBKO, W ., Cahiers

1 971: "Les epaves antiques Corsica, 1 -3. Bastia.

du

Beneharnum-Lescar ä et du B arn, 3 : 2 5

Sud

de

l a Corse",

BEGUE, J .P. et al., 1 972: " La ceramique gallo-romaine recuel lie ä la clinique Richelieu ä Saintes", La Revue de Saintonge et d ' Aunis, 7 e. fasc. BELTRAN LLORIS, M ., co de Zaragoza",

1 967: " Las änforas del Museo Arqueolögien: Actas del X CNA: 4 08-39. Z aragoza.

BELTRAN LLORIS, ragoza.

1 970:

M .,

Las

änforas

romanas

en Espaf ia.

Z a-

BELTRAN LLORIS, M ., 1 976: l es", en: Symposion de

" Planteamiento urbano de los Baf iaCiudades Augüsteas, I I. Z aragoza.

BELTRAN LLORIS, M ., 1 979: l acio de los Pardo en 9 43-66. Z aragoza..

" El nivel augüsteo de l a Z aragoza", en: Actas del

Casa PaXV CNA:

BELTRAN LLORIS, M ., 1 979a: " Las relaciones econömicas de Bursau ( Borja), a traves del comercio de l as änforas romanas", Cuadernos de Estudios Borjanos, III: 6 -33. Borja. BELTRAN LLORIS, M ., 1 980: " El comercio del aceite en el val le del Ebro a f inales de l a Repüblica y comienzos del Imperio romano", en: Producciön y Comercio del Aceite en l a Antigi ledad: 1 87-224. Madrid. BELTRAN LLORIS, M ., 1 982: en e l valle del Ebro: Homenaje a C . Fernandez BELTRAN LLORIS, e l valle del

"El comercio vinario tarraconense bases para su conocimiento", en: Chicarro: 3 21-30. Madrid.

M ., en prensa: "Comercio del vino antiguo en Ebro", en: E l vi a l ' antiguitat.

BELTRAN LLORIS, M . et al., 1 980: "Caesaraugusta I . Excavac iones del Museo de Z aragoza en el Paseo de Echegaray y Caballero de Z aragoza", EAE. Madrid. BENOIT, F ., 1 956: des amphores",

"Epaves Gallia,

de l a cöte XIV: 2 3-34.

de

Provence:

typologie

BENOIT, F ., 1 957: "Typologie et epigraphie marques de Sestius", RSL XXIII: 2 47-85. BENOIT, l ia

F ., 1 960: " Nouvelles XVIII: 4 1-56.

epaves

BERGADA, E ., 1 981: Vil.la romana Barcelona. Molins de Rei.

de

de

amphorique.

Provence,

Can Tintorer.

I I",

El

Les

Gal-

Papiol,

BERGES, M ., 1 969-70: " Los hallazgos arqueolögicos submarinos i ngresados en el Museo Arqueolögico de Tarragona", BAT LXIX-LXX: 3 -15. Tarragona. BLAGG, T .F.C. et al. ( Eds.), 1 984: " Papers eology", BAR, Intern. Ser., 1 93.

in

Iberian Archa-

BLAJOT, M . et al., 1 984: "El poblamiento de la zona sur de l a Layetania l itoral en epoca iberica y romana", en: _ Arqueologia Espacial, 4 : 9 3-110. Teruel. BLANC, J .L. y PAGES, J ., 1 976: "Vestiges d ' epoque galloromaine au l ieu-dit ' Las Moulies' ä Bastennes, Landes", BSB: 3 -22 y 1 59-73. BLAZQUEZ, J . M., 1 962: " Estado de l a romanizaciön de bajo Cesar y Augusto", Emerita, XXX ( 1): 7 1-129. BLAZQUEZ, bao.

J . M.,

1 978:

Economia

de

l a

Hispania

H ispania

Romana.

Bil-

BOHN, O ., 1 926: " Pinselschriften auf Amphoren aus Augst und Windisch", Anzeiger für Schweizerische Altertumskunde, XXVIII: 1 97-212. BONNARD, L ., 1 913: La navigation l ' epoque gallo-romaine. Paris. BONNEVILLE, J .N., 1 978: REA LXXX: 3 7-70.

interieure de

"Aux origines

de

la Gaule ä

Barcino

romaine",

BONNEVILLE, J .N., 1 982: " Les inscriptions imperiales cino, un reflet de l ' histoire de l a colonie", en: je a Säenz de Buruaga: 3 65-88. Madrid. BOUCHER, J .P., 1 977: " Informations Alpes", Gallia, XXXV: 4 73-94. BOUSCARAS, A ., 1 974: Nautique", CAS I I:

"Marques 1 03-32.

BRENTCHALOFF, D . y LEQUEMENT, de Frejus", Archaeonautica

R ., 2 :

i

sur

archeologiques:

amphores

1 978: "Timbres 2 21-31.

BROUGHTON, T .R.S., 1 968: The Magistrates blic. C leveland. ( 2 vol.)

of

de

de BarHomena-

Rhone -

Port-la-

amphoriques

the Roman Repu-

BRUNT, P .A., ford.

1 971:

I talian Manpower,

226

B .C.-A. D.

1 4.

Ox-

BUCHI, E ., 1 973: " Banchi di anfore romane a Verona. Note s ui commerci cisalpini", en: I l territorio veronese in etä romana: 5 31-637. Verona. BUCHI, E ., 1 974-75: "Commerci l eia Nostra, 4 5-46: 4 31-43. BULLIOT, 1 895.

J .G., Autun.

BURJACHS, F . c ions...:

1 899:

Fouilles

du Mont

en prensa: " Un centre de Mar, Maresme", en:

y DESCAMPS, J ., en prensa: El Lloret de Mar. Lloret de Mar.

CADENAT, P ., 1 978: "Les timbres des commune du Mas-d' Agenais", Revue Agen. CADENAT, P ., 1 982: Actes du 1 04e. ( 1 979): 1 87-206. CALLENDER,

M .H.,

i striane",

Beauvray,

et al., 1 982: "Can Viader", 3 08-09. Barcelona.

BURJACHS, F . et al., vinaris a Malgrat guitat. BUXO, R . nals,

delle anfore Aquilea.

en:

de

Les

Aqui-

1 867

ä

excava-

laietä d ' envasos El vi a l ' anti-

forn d ' ämfores

de

Fe-

amphores d ' Ussubium, de l ' Agenais: 3 -12.

" Nouvelles estampilles ä Ussubium", en: Congres National des Societes Savantes Paris.

1 965:

Roman Amphorae.

London.

CAMBI, F . y VOLPE, G ., 1 985: " Contenitori da cantina e da transporto", en: RICCI, A ., Settefinestre, una villa s chiavistica nell' Etruria romana, 2 : 7 2-92. CAMPO, M . y GRANADOS, O ., 1 979: "Aproximaciön a l a circulaciön monetaria en la colonia Barcino", en: S imposium Numismätico de Barcelona, I : 5 7-69. CANTET, M ., 1 975: "Puits fungraire gaulois Saint-Jean-de-Castex", Revue de Comminges, 4 2. CAPDEVILA, R . y MASSO, M .J., 1 976-77: de s alvamento de l a villa romana Reus", BAT 1 33-1 40: 3 12-13. CARANDINI, A ., 1 980: " Il vignetto a Settefinestre nel Cosano: un caso per el mercato transmarino", MAAR CARANDINI, A ., 1 983: "Columella's l ity of the Roman Economy", Roma.

numero 1 LXXXVIII:

de 5 -

" Noticiario: trabajos de ' Els Antigons',

la villa del di produzione 3 6: 1 -1 0.

vineyard and Opus, fasc.

the 1 :

fondo di agricola

rationa1 77-204.

CARANDINI, A . y SETTIS, S ., t ruria romana. La villa s cavo a lla mostra. Bari.

1 979: romana

S chiavi e padroni nell' Edi Settefinestre, dallo

C arta d els vestigis arqueolögics del terme municipal de t arö. Museu Municipal, Matarö, Secciö Arqueologica, Matarö, 1 977.

MaI I.

CASAS, J ., 1 980: " L' estaciö romana del Camp del mallera. I . L ' aljub", Revista de Girona, 9 1:

Ca-

CASAS, M . T. coloquio

y COMAS, M ., en prensa: Anfore romane... .

CASSON, L ., 1 980: "The role trade", MAAR, 3 6: 2 1-33.

of

CASTLE, S . A., 1 978: "Amphorae Britannia, 9 : 3 83-92. CERDA, J . A. y GARCIA, J ., en dologia d ' estudi de l a territori d 'Iluro", Fulls Matarö. CIOTOLA, A ., en prensa: Anfore romane... . C IURANA,

J .,

CLARIANA, romana t arö.

1 980:

J .P., de Can

E is

pöster

presentado

en

state

in

grain

f rom

Brockley

Rome's

H ill,

el

1 975",

prensa: " Proposta per una metoromanitzaciö d ' un territori: el del Museu Arxiu de Santa Maria,

pöster

v ins

the

Bosquet, 7 7-81.

de

presentado

Catalunya.

en

el

coloquio

Barcelona.

1 981: " Sondatge estratigräfic a l a vil.la Majoral, Matarö", Laietänia, 1 : 8 3-181. Ma-

CLAUSTRES, G ., 1 961: " Inscriptions antiques en Roussillon", Bull. Soc. Agricole, Scientifique et Litteraire des Pyrenees Orientales, 7 6: 1 45-69. CLAVEL, M ., 1 970: t e. P aris.

Beziers

et

son

territoire

COLLS, D . et al., 1 977: "L' epave merce de l a Betique ä l ' epoque , _ 1 .

dans

Port-Vendres de Claude",

I I et l e comArchaeonauti-

COLLS, D . y DESCAMPS, C ., 1 982: "Epaves antiques Vermeille", Servir: 1 07-19. Perpignan. COMAS,

M .,

1 985:

Baetulo:

l es

ämfores.

l ' antiqui-

de

l a

cöte

Badalona.

COMAS, M . et al., en prensa: " Un t ipus d ' ämfora Dressel 1 de producciö l aietana", en Jornades Internacionals d ' Arqueol ogia Romana ( Granollers, 1 987). CONWAY, R .S., 1 967: The ( reimpresiön 1 967).

I talic

- 3 45

D ialects.

-

H ildesheim,

1 897

CORSI-SCIALLANO, M ., 1 984: Les chargement d ' amphores Dressel Universite

de

Provence.

CORSI-SCIALLANO, conaise t ica, COUPRY,

epaves de Tarraconaise ä 2 -4. Memoire de Maitrise,

M .,

LIOU,

ä chargement

B .,

1 985:

d ' amphores

J .,

1 959: XVII:

CRAWFORD,

D . J.,

( Ed.):

" Informations

1 980:

La

archeologiques:

Libournais, J . M.,

1 53:

1 977:

CHEVALIER, R ., Les eaux en

DAREMBERG-SAGLIO,

DEDET,

et B .

A . L.,

en:

FINLEY,

de

Badalona.

Badalona,

3 vol.

colloque: du Leman ä l ' Ocean. sources, f leuves et vallees",

D ictionnaire

Paris, J .,

1 894:

du Haut-Empire. Rue Romaine Congres National des Socie-

1 981:

de

des

"Aux

origines

l ' Ermitage,

"Le

Antiquites

grec-

1 898-1 91 2.

mur

Gard",

ä amphores

de

d ' Ales: Ecole

la

recher-

Antique

colline

Louis ä Carthage", Bull. Archeologique du Comite des vaux Historiques et Scientifiques: 89-11 9. Paris. DELATTRE,

A . L.,

Carthage",

1 906:

Bull.

M .

1 32.

1 91 2:

romaines. y SALLES,

Aquitaine",

Tours.

ches sur l ' oppidum Nimes, 1 6: 5 -67. DELATTRE,

Bordeaux",

Roma.

CHEVILLOT, Ch., 1 979: " Un niveau ä Perigueux", Actes du 1 04e. tes Savantes ( 1 979): 2 07-31.

ques

Tarra-

de l a Societe Historique et ArcheRevue Historique et Archeologique

Historia

1 0.

Imperiale",

a Roma.

1 975: "Actes du Gaule, rivages,

Caesarodunum,

archeologiques:

"Propietä

propietä

CROCHET, H ., 1 974: "Actes ologique de Libourne",

CUYAS,

de

Archaeonau-

3 77-403.

COUPRY, J ., 1 977: " Informations Gallia, XXXV: 4 49-72.

du

epaves 2 -4",

5 .

Gallia,

I .

"Les

Dressel

"Un

second

Societe

mur

ä amphores

Archeologique

de

de

Saint Tra-

decouvert

Sousse:

ä

3 3-48.

DENIAUX, E ., 1 980: "Recherches sur les amphores antiques de Basse-Normandie". Cahiers des Annales de Normandie, 1 2B. Caen. DESBAT, A ., en prensa: ä Lyon et Vienne au t iguitat.

" Les importations d ' amphores vinaires debut de l ' Empire", en: El vi a r an-

DESBAT, A ., en prensa a : ä l ' epoque d ' Auguste",

"Les amphores sur l ' axe en Anfore romane...

- 3 46

-

Rhöne-Rhin

D IAZ ALVAREZ, p ., 1 984: Anforas galaico-lusitano. Vigo.

romanas

en

el

e je

atläntico

DOMERGUE, C . et al., 1 975: " L' activite de la fonderie galloromaine de Martys, Aude", Actes du 9 8e. Congres National des Societes Savantes ( 1 973): 1 15-41. DUNCAN-JONES, R .P., 1 974: The Economy Quantitative Studies. Cambridge. ENGUIX, R . y ARANEGUI, de Oliva, Valencia.

C ., 1 977: Valencia.

ESTEVA, L ., 1 966: " Horno alfarero de Aro, s . I -II d .C.", Ancora.

of

the Roman Empire.

Taller de

de Sant

änforas

epoca romana en Playa Feliu de Guixols.

ESTRADA, J ., 1 969: V as y poblamiento romana tropolitana de Barcelona. Barcelona. ESTRADA, J . hallazgo

en

el

Area

Me-

" La ' Lauro l monetal Amp., 2 9: 1 35-94.

y el

ETIENNE, R ., 1 958: " Le culte imperial dans l a Peninsule r ique, d ' Auguste ä Diocletien", BEFAR, 1 91.

Ibe-

ETIENNE,

y VILLARONGA, L ., 1 967: de Cänoves, Barcelona",

romanas

R .,

1 962:

ETTLINGER, E ., the North",

Bordeaux Antique.

Bordeaux.

1 977: "Aspects of amphore-typology en: Methodes Classiques...: 9 -1 6.

ETTLINGER, E . y SIMONETT, C ., 1 952: Römische S chutthügel von Vindonissa. Basel. Les

excavacions arqueolögiques anys. Barcelona, 1 982.

a Catalunya

s een

keramik

en

eis

aus

from

dem

darrers

FABRE, G .; MAYER, M . y RODA, I ., 1 984: Inscriptions Romaines de Catalogne ( I), Barcelone ( sauf Barcino). Paris-Barcel one ( = I .R.C., I ) FARIF 1AS, L . et al., 1 977: "Contribution ä l ' etablissement d ' une typologie des amphores d ites Dressel 2 -4", en: Met hodes C lassiques...: 1 79-206. FERDIERE,

A .,

en prensa:

FERNANDEZ I ZQUIERDO, A ., queolögicos submarinos 7 : 1 35-95.

" L' atelier de 1 980: en las

Crouzilles",

Figlina.

"Estudio de los restos arcostas de Castellön", CPAC

FERNANDEZ I ZQUIERDO, A ., 1 982: " Estudio en l a costa de C astellön a traves de marina", S aguntum, 1 7: 1 1 4-29.

del l a

FERNANDEZ I ZQUIERDO, A ., 1 984: Las änforas c ia y de s u entorno maritimo. Valencia.

träfico maritimo arqueologia sub-

romanas

de

Valen-

FERNANDEZ MIRANDA, M ., 1 976: " Jarritas ibericas de t ipo ampuritano en l as i slas Baleares. Cronologia arqueolögica y t ipologia analitica", Trabajos de Prehistoria, 3 3: 2 559 0. F ICHES; J .L., 1 979: " Processus d ' urbanisation i ndigenes dans l a region de N imes", D ialogues d ' Histoire Ancienne, 5 . F ITZPATRICK, A ., 1 985: " The d istribution of Dressel 1 amphor ae i n North West Europe", Oxford Journal of Archaeology, 4 ( 3): 3 05-40. FOERSTER, t res",

F ., 1 970: " Nuevo yacimiento s ubmarino: l os U llasI nformaciön Arqueolögica, 3 : 8 8-89. Barcelona.

FOERSTER, F ., 1 974-80.: " Notes and News: l os I JNA 3 ( 2) 1 974: 3 33-34; 5 ( 1) 1 976: 8 9; 2 56; 7 ( 2) 1 978: 1 62; 8 ( 2) 1 979: 1 72-74; 2 64. FOERSTER, F ., Cap del Vol, FOERSTER, F ., U llastres",

1 980 a : Gerona,

" Notes Spain",

U llastres", 6 ( 3) 1 977: 9 ( 3) 1 980:

and News: a Roman I JNA 9 ( 3) 1 980:

wreck off 2 44-53.

1 982: " El yacimiento arqueolögico V ida S ubmarina, 1 0: 3 4-41. Barcelona.

FOERSTER, af los",

F . y NIETO, J ., Vida Submarina,

1 980: " Un naufragio 1 : 1 4-17. Barcelona.

FOERSTER, Volt",

F . y PASCUAL, R ., 1 982: " El pecio Vida S ubmarina, 5 : 4 7-56. Barcelona.

de

del

de

l os

hace

2 000

Cap

del

FONQUERLE, D ., 1 976: " Agathe-Tyche, carrefour et escale des routes commerciales maritimes dans l 'antiquite", Actes du 9 6e. Congies National des Societes S avantes ( 1 971): 4 96 1. FOUET, G ., 1 958: " Puits f uneraires d ' Aquitaine: l ouse, Montmaurin", Gallia, XVI: 1 15-96. FREESTONE, I .; JOHNS, C . y POTTER, T . Research i n Ceramics: Thin S ection seum Occ. Paper, 3 2. London. FROVA,

A .,

1 977:

S cavi

d i

Luni

( II).

V ielle-Tou-

( eds.), 1 982: Current S tudies. British Mu-

Roma.

GABBA, E ., 1 973: " Sull' emigrazione romano-italica in Spagna nell'II s ec. a .C.", en: E sercito e societä nella tardoreppublica romana: 2 89-99. F irenze. GALLET DE SANTERRE, H ., s ous-marines f aites roussillonnais", en:

1 961: " Recherches et trouvailles l e l ong du r ivage l anguedocien et Actas del I I C IAS: pp. 1 99-218.

GALLIOU, P ., 1 982: " Corpus des amphores dans l ' Ouest de France. Les amphores t ardo-republicaines", Archeologie Bretagne, s uppl. 4 . Brest.

- 3 48

-

l a en

GALLIOU, P ., 1 984: " Days o f wine and roses? Early Armorica and t he Atlantic wine trade", en: MACREADY y THOMPSON, ( Eds.), Cross-chanel trade between Gaul and Britain in t he pre-roman I ron Age: 2 4-36. London. GAYRAUD, M ., 1 981: du I IIe. s iecle. GECHTER, mes",

Narbonne P aris.

antique,

M ., 1 979: " Die Anfange Bonner Jahrbücher, 1 79:

des

origines

ä l a

f in

des Niedergermanischen 1 -138.

l i-

GENTY, P .Y. y FICHES, J .L., 1 978: " L' atelier de potiers gall o-romain d ' Aspiran, Herault. Synthese des travaux de 1 971 ä 1 978", F iglina, 3 : 7 1-92. G IANFROTTA, P . A., 1 982: " Lentulo Augure ne", T ituli, 4 : 4 75-79. Roma. GIRALT, a l a

E ., 1 980: " Les tecniques f il.loxera", l ' Aven , 3 0:

GONZALEZ SERRANO, P ., de Mallorca", AEA,

1 963: XXXVI:

GORGES,

J . G.,

1 979:

Les

GOUDINEAU, Ch. et al., G . ( Dir.): Histoire antique.) P aris.

villas

anfore

de la viticultura 6 4-71. Barcelona.

"Anforas 2 07-10.

GORDON, A .E., 1 958-65: Album of Berkeley-Los Angeles. ( 3 vols.)

e l e

romanas

dated

l atin

de

l aieta-

anterior

l as

costas

inscriptions.

hispano-romaines.

Paris.

1 980: " Le reseau urbain", en: de l a France urbaine. ( 1. La

DUBY, ville

GRANADOS, O ., 1 984: " La primera fortificaciön de Barcino", en: BLAGG, T .F.C., et al. ( Eds.), I berian Archaeology", BAR 1 93: 2 67-319.

l a colonia " Papers in

GRANADOS, O ., 1 984a: Los c elones. Barcelona.

l lano bar-

primeros

pobladores

GRANADOS, 0 . y ROVIRA, C ., en prensa: producciö d 'ämfores a l ' ager de l a E l v i a l ' antiguitat.

del

"Tres nous centres de colonia Barcino", en:

GRANADOS, O . y SOLIAS, J . M., 1 982: " La vil.la de g a, Pallejä", en: Les excavacions...: 2 85. GUERRERO, V ., 1 981: l otes costeros de

Los asentamientos humanos Mallorca. Mallorca.

Ca

sobre

l ' Esplu-

l os

i s-

GUERRERO, V ., 1 985: "El fondeadero Norte de Na Guardis: contribuciön a l conocimiento de l a colonizaciön pünica Mallorca", en: Actas del VI C IAS: 2 25-64. Madrid.

s u en

GUITART, v illa

l a

J ., 1 970: romana de

" Excavaciones en S entromg, T iana",

l a zona Sudeste de Pyrenae, 6 : 1 11-65.

GUITART,

J .,

nismo

1 976:

Baetulo.

e Historia.

Topografia

arqueolögica.

Urba-

Badalona.

GUITART, J ., en prensa: "La Laietänia: el arqueolögic cor n a marc de l a producciö a l a r egiö", en: El vi a l ' antiguitat.

context histöricoi el comerg del vi

GURT, J . M., en prensa: " La vil.la de Sentromä, T iana, conreu de l a vinya", en: E l v i a r antiguitat.

i el

HAWKES, Cor n.

Res.

C .F.C. y HULL, M . R., Soc. Ant. London, 1 4.

HESNARD, A ., 1 980: garina, Ostie",

1 947:

"Camulodunum",

Rep.

"Un depöt augusteen d ' amphores MAAR 3 6: 1 41-56.

ä la Lon-

HESNARD, A ., en prensa: Les Dressel 2 -4, amphores ä vin de l a f in de la Republique et du debut de l ' Empire. Un e ssai de construction typologique. These de doctorat, 3 e.cycle. Universite de Provence, 1 981. HESNARD, A . y LEMOINE, Ch., 1 981: " Les amphores du Cecube de Falerne. Prospections, typologie, analyse", MEFRA ( 1): 2 43-95. Roma. I .R.B. ( = 1 973).

Inscripciones

romanas

de

Barcelona,

cf.

I .R.C. ( = I nscriptions Romaines de Catalogne ( I), sauf Barcino-), cf. FABRE, MAYER, RODA, 1 984.

et 9 3

MARINER,

Barcelone

I ZQUIERDO, p ., 1 985: "Les Sorres: un punt d ' ancoratge pünic i romä al delta occidental del Llobregat. Observaciö prel iminar, I ", La Sentiu r 8 : 1 1-22. Gavg. JANNORAY, M .J., 1 955: "Enserune. Contribution ä r etude c ivilizations prerromines de l a Gaule Meridionale", FAR 1 81. JIMENEZ DE GREGORIO, l a provincia de

F ., 1 963: " Hallazgos arqueolögicos Toledo" ( III), AEA XXXVI: 2 28-33.

JONCHERAY, J .P., 1 973: Drammont D , dite des

"Contribution pelvis", CAS

g I I:

r etude 9 -48.

de

des BE-

en

r epave

JULIA, M . et al., 1 985: " Introducciö a r estudi del poblament del delta del Llobregat a l ' epoca iberica i romana", en: XXV Assemblea I ntercomarcal d ' Estudiosos: 3 92-413. El Prat de Llobregat ( 1 980). KAJANTO,

I .,

1 965:

The

Latin Cognomina.

Helsinki.

KEAY, S .J., 1 981: "The Conventus Tarraconensis i n the third century A . D. Crisis or change?", en: KING, A ., HENIG, M . ( Eds.): "The Roman West i n the third century", BAR Intern. Ser., 1 09: 4 51-86.

KEAY, S .J., 1 984: " Late Roman Amphorae t erranean. A typology and economic evidence",

BAR,

I ntern.

Ser.,

in the Western Medistudy: the Catalan

1 96.

KEAY, S .J. y JONES, L ., 1 982: "Differentiation of early Imperial amphora production i n Hispania Tarraconensis", en FREESTONE, JOHNS y POTTER ( eds.), 1 982: 4 5-61. KISCH, Y . de, 1 980: Gallia, XXXVIII: KRIER, J ., Z eit i n

" Informations 3 11-47.

1 979: "Ein römisches Brandgrab aus Livingen", Hemecht, 3 1 ( 4): 5 44-49.

LABROUSSE, M ., 1 962: " Informations se", Gallia, XX: 5 47-609. LABROUSSE,

archeologiques:

M .,

1 968:

LABROUSSE, M ., 1 976: Toulouse", Gallia,

" Toulouse

LAMBOGLIA, N ., l ogia della

augusteischer Luxembourg.

archeologiques:

antique",

BEFAR,

1 950: Gli scavi ceramica romana.

Toulou-

2 12.

" Informations archeologiques: XXXIV: 4 63-502.

LABROUSSE, M ., 1 978: " Informations renees", Gallia, XXXVI: 3 89-430.

Centre",

archeologiques:

Vieille-

Midi

di Albintimilium e l a Bordighera.

Py-

crono-

LAMOUR, C . y MAYET, F ., 1 980: "Glanes amphoriques: I : region de Beziers et Narbonne", Etudes sur Pezenas et l ' Herault, 1 1: 3 -16. Pezenas. LAMOUR, C . y MAYET, P ., 1 981: "Glanes amphoriques: I I: reg ions de Montpellier, Sete, Enserune, l e Cayla", Etudes s ur Pezenas et l ' Herault, 1 2: 3 -18. Pezenas. LAPORTE, J .P., 1 980: " Les amphores de Tubusuctu et l ' huile de Mauretanie Cesarienne", Bull. Archeol. Comite Travaux H istor. et Scientifiques: 1 31-57. Paris. LARRIEU-DULER, Gers", M m. LATOUR, ve",

M ., 1 973: "Les puits funeraires de Lectoure, Soc. Archeol. Midi France, XXXIX: 9 -67.

L ., 1 966: Mem. Soc.

"Decouverte d ' un puits funeraire ä AuteriArcheol. Midi France, XXXII: 2 5-43.

LAUBENHEIMER, F ., 1 985: La Narbonnaise. Besancon.

production des

LAUBENHEIMER, F . y WIDEMAN, F ., 1 977: de Corneilhan, Herault. Typologie d ' Archeometrie, 1 : 5 9-82.

amphores

en Gaule

"L' atelier d ' amphores et analyse", Revue

LECORNEC, J ., 1 964: " Essai d ' etude de la ceramique gallo-romaine decouverte ä Vannes, Morbihan", Ogam, XVI: 3 05-28.

LEQUEMENT, R ., 1 980: "Le vin africain ä l 'epoque Antiquites Africaines, 1 6: 1 85-93.

imperiale",

LEQUEMENT, R ., 1 983: " Informations archeologiques: renees", Gallia, XLI ( 2): 4 73-502. LIOU, B ., 1 973: sous-marines",

" Informations Gallia, XXXII

LIOU, B ., 1 975: sous-marines",

" Informations Gallia, XXXII'

LIOU, B ., d 'apres

archeologiques, ( 2): 5 71-608. archeologiques, ( 2): 5 71-605.

Py-

recherches

recherches

en prensa: "L' exportation du vin de Tarraconaise l es epaves", en: E l v i a l 'antiguitat.

LIOU, B . y MARICHAL, R ., 1 978: "Les amphores de l ' anse Saint -Gervais nautica, 2 : 1 09-81. LIOU, B . y POMEY, p ., 1 985: D irection des recherches Gallia, 4 3: 5 47-76. LOESCHCKE, lungen Bonn.

Midi

S ., der

inscriptions peintes s ur ä Fos-sur-mer", Archaeo-

" Informations archeologiques

archeologiques: sous-marines",

1 909: "Keramische funde in Haltern", MitteiAltertumsskom. für Westfalen, 5 : 1 03-322.

LOESCHCKE, S ., 1 940: "Die römische und die belgische keramik aus Oberaden", Veröffentlichungen aus dem Stadt, heft 2 : 7 -148. Dortmund. LOPEZ-MULLOR, 3 05-07.

A .,

1 982:

"El

Roser",

LOPEZ-MULLOR, A ., 1 983: "El Roser", nostra Histöria: 5 4-56. Barcelona.

en:

Les

en:

LOPEZ-MULLOR, A ., en prensa: Excavaciones na del Roser, Calella. Campaf la 1 981-82.

excavacions...:

L ' Arqueologia

en

l a v illa

i l a

roma-

LOPEZ-MULLOR, A . y FERRER, A ., 1 982: "Hallazgos anföricos en el establecimiento iberico y romano de Darrö, Vilanova i l a Geltrü", Informaciön Arqueolögica, 3 9: 8 2-89. Barcelona. LUQUET,

A .,

s .f.,

Volubilis.

LLOBET, J ., 1 980: " Una villa ser", QPAM 1 0: 3 32-34. LLOBET, S ., olivo en neistas,

Tanger. romana

a

l a

muntanya

del

1 950: "El l imite septentrional de l a vid Catalu i la", I er Congreso Internacional de Z aragoza. 2 2 pp.

LLOBET, S ., 1 968: " El Valles" de Catalunya, Aedos, I II: mente. Barcelona.

Ro-

y el Pire-

y "El Maresme", en: Geografia 3 63-ss. y 4 05-ss., respectiva-

MACREADY, trade Age.

S . y THOMPSON, F . H. ( Eds.), between Gaul and Britain in

1 984: the

Cross-channel pre-roman Iron

London.

MALUQUER, J . et al., 1 982: iberics del Principat de

Catäleg provisional dels Catalunya. Barcelona.

poblats

MANACORDA, D ., 1 977: "Anfore spagnole a Pompei", en: L 'instrumentum domesticum di Ercolano e Pompei nella prima et. imperiale: 1 21 -33. Roma. MANGAS, J ., 1 980: "Hispania romana", en: TU S -ON DE LARA, RRADELL y MANGAS: H istoria de Espaf la ( I). Barcelona. MANIERE, cle

G .,

aux

1 966:

Aquae

"Un

puits

S iccae,

funeraire

Cazeres",

de

MARCHEIX, M . y PERRIER, J ., 1 969: Mus e Collection archeologique. Limoges. MARINER,

S .,

celona. MARTIN,

A .

ses,

( =

1 973:

Inscripciones

et al.,

campaf ia

M . J.,

1 979:

1 976

M . J.,

1 978:

Reus:

1 984:

de

l er

sie-

1 01-46. Limoges.

Barcelona.

Bar-

R .,

5 6

"A

a la

y 5 8:

Recherches

1 954:

de

Ro-

arqueolögicos APL XI: 1 55-

i antiguitat.

troballes

MAYET, F . y TOBIE, J . L., 1 982: "Au M . Porcius", Annales du Midi, 94 PIDAL,

ciudadela

Reus.

romä de l ' Espluga 4 7: 7 . Reus.

Floc,

Colonizaciön sud-itglica paf iola, XXXIV: 1 65-21 6.

la

1 966: "Hallazgos Saler, Valencia",

forn Reus,

MAURIN, L . e t a l., 1 979: en 1 978. Saintes.

en

Girona.

prehistöria

"Velles

Mas de Gomandi", Lo tivamente. Riudoms.

MENENDEZ

du

Municipal,

romanas

Excavaciones

y 1 977.

MASSO, M .J., 1 983: "El Reus", Actualitat de MASSO,

f in

XXIV:

I . R. B.)

MARTIN, G . y SALUDES, J ., submarinos en l a zona del 7 0. MASSO,

l a

Gallia,

TA-

dossier des ( 1 56): 3 -16.

Espaf ia",

de

de

romana

del

y 6 -7,

archeologiques

propösito

en

vil.la

1 4-19

Pobra

1 1

Bol.

respec-

ä Saintes

amphores

y Real

de

1 latinas. Acad.

Es-

MENENDEZ PIDAL, R ., 1 960: "Colonizaciön suritälica de Espaf ia segün testimonios toponimicos e inscripcionales", en: Enciclopedia Lingüistica Hispänica ( I): LIX-ss. Madrid. Methodes Classiques et Methodes Formelles Amphores. Ecole Française de Rome, Roma,

- 3 53

-

dans l ' Etude 1 977.

des

METZLER, J ., 1 984: "Trier. Treverische Reitergräber 2 89-99. Mainz am Rhein.

Augustusstadt der Treverer", en: von Goebingen-Nospelt: 8 7-99 y

MIDDLETON, p ., 1 983: "The roman army and long distance trade", en: GARNEY, P ., WHITTAKER, C . R. ( Eds.): Trade and Famine i n Classical Antiquity: 7 5-83. Cambridge. MIRO, J ., 1 981-82: "Les marques C . Mussidi Nepotis i Philodamus i l a producciö d ' ämfores Dressel 2 8 i Dressel 7 -11 a Catalunya", Pyrenae, 1 7-18: 3 35-42. MIRO, J ., 1 982-83: " La producciö d 'ämfores al s intesi", Laietänia, 2 -3: 2 28-44. Matarö.

Maresme:

MIRO, J ., 1 983-84: "Algunas consideraciones sabre r as ibericas Maig B-3", Pyrenae, 1 9-20: 1 57-89. MIRO, J ., 1 985: "El l itoral arqueolögicos submarinos epoca antigua", en: Actas MIRO, J ., these.

1 985a: Memoire

MIRO, J ., en l iminar",

las

a : vi

änfo-

catalän: navegaciön, materiales e interpretaciön comercial en del VI CIAS: 4 55-61. Madrid.

Amphores catalanes en Gaule. Essai de D .E. A., Universite de Provence,

prensa en: El

una

"Vi catalä a Franca: a l ' antiguitat.

una

de synAix.

s intesi

pre-

MIRO, J ., en prensa b : "Les estampilles sabre ämfores catal anes. Una aportaciö al coneixement del comerg del v i del Conventus Tarraconensis a f inals de la Repüblica i princ ipis de l 'Imperi", Fonaments, 7 . MIRO, J ., ventus

en prensa c : " Les fonts escrites Tarraconensis ", Pyrenae, 2 1.

i el

vi

del

' Con-

MIRO, J . y PUJOL, J ., 1 982-83: Nota sabre l a campanya d 'excavacions realitzades durant l ' any 1 983 en el poblat iberic de Burriac, Cabrera de Mar", Laietänia, 2 -3: 3 6-41. Matarö. MONTENEGRO, A ., 1 978: "Augusta en H ispania", Espaf ia Antigua, Madrid: 2 53-85. MONTENEGRO, A ., 1 978a: "Evoluciön dinastias julia-claudia y f lavia", Antigua, Madrid: 2 89-344.

en:

H istoria

de

politica durante l as en : Historia de E spaf la

MONTENEGRO, A ., 1 982: "La conquista y l a explotaciön econömica", en: Historia de Espaf la ( I. Espaf ia romana.). Fund. R . Menendez P idal, Madrid. NEUMANN,

A .,

1 967:

Forschungen

NICOLAS, J . de, 1 973: marine ä Minorque",

i n Vindobona

"Etat actuel de CAS I I: 1 67-74.

( I).

Viena.

l ' archeologie

sous-

NICOLAS, v ista

J . de

de, 1 979: " Epigrafia Menorca, LXX: 5 -80.

NICOLAS, J . de, en a Menorca", en: NIETO, del

F . J. Vol,

anforaria

prensa: "Vi de Laietänia E l v i a l ' antiguitat.

y FOERSTER, F ., 1 980: "El campaf ia 1 978-79", Cypsela,

NIETO, F .J. y FOERSTER, news", I JNA, 1 0 ( 2):

F ., 1 981: 1 57.

en Menorca",

i vi

de

Re-

Campänia

pecio romano del C ap 3 : 1 63-77. G irona.

" Cap

del

Volt:

notes

and

NOE, J ., 1 982-83: " Estudi dels fragments de premsa romana t robats a l veinat de Can Sans a Llavaneres", Laietänia, 2 -3: 2 24-27. Matar6. NOLLA, J . M., 1 974-75: Amp., 3 6-37: 1 47-97. NOLLA, J . M., r itanes",

" Las

1 982: " Les Cypsela, 4 :

NOLLA, J . M., en prensa: conense 1 ", en E l v i

änforas

romanas

decoracions de l es 1 33-55. Girona. " Una nova mfora a l 'antiguitat.

de

Ampurias",

cerämiques

catalana:

l a

empo-

Tarra-

NOLLA, J . M. et al., 1 979: "Algunes consideracions sobre e l f orn d lämfores de T ivissa, Ribera d ' Ebre", Informaciö Arqueolögica, 3 0: 1 51-53. Barcelona. NOLLA, J . M. et al., 1 980: d 'ämfores de Tivissa",

"Exploraciö preliminar del Cypsela, 3 : 1 93-218. G irona.

NOLLA, J . M. et al., 1 982: " Un P alafrugell, Baix Empordä. 4 4: 1 47-83.

forn

forn de terrissa a L lafranc, Excavacions de 1 980-81", Amp.,

NOLLA, J . M. y CASAS, J ., 1 984: Carta marques de Girona. E l poblament C atalunya. Girona.

ar T ieolögica de l es co d ' epoca romana al NE de

NOLLA, J . M. y SOLIAS, J . M., en prensa: " La forma s e 1 . Anälisi i nicial", Cypsela. Girona.

Tarraconen-

OLIVA, M ., 1 958: " Estado actual de l a arqueologia s ubmarina en l a Costa Brava. U ltimas prospecciones y hallazgos. Avance para un e studio de conjunto", en: Actas del I I C IAS: 2 21-45. PADROS, P ., d alona.

1 985:

PALLARES, F ., 1 970: n a romana", RSL,

Baetulo:

arqueologia

" La topografia XXXVI: 6 3-1 02.

e l e

urbana,

1 975-85.

origini

di

Ba-

Barcello-

PALLARES, F ., 1 975-81: " La nave romana del Golfo d i M arina. Relazione preliminare dell campagna 1 981", M an s Antiqui, X I-XII: 7 9-107. Bordighera.

D iano Forma

PALLARES, z ione drid. PALLI,

F ., 1 985: "La preliminare",

F .,

1 985:

La

Via

nave romana di Diano Marina. Relaen: Actas del VI CIAS: 2 85-94. Ma-

Augusta

en Catalu i ia.

PANELLA,

C .,

1 970:

"Anfore",

en:

Ostia

I I:

PANELLA,

C .,

1 973:

"Anfore",

en:

Ostia

I II:

PANELLA, C ., en prensa: Anfore romane...

pöster

Bellaterra.

1 02-264.

presentado

Roma.

4 63-633. en

el

Roma. coloquio

PANELLA, C . y FANO, M ., 1 977: Le anfore con anse bifide cons ervate a Pompei: contributo ad una loro classificazione", en Methodes Classiques...: 1 33-77. PARDO, J ., 1 986: " La romanitzaciö del de Granollers i del Valles Oriental: PASCUAL, R ., 1 960: f ica de un tipo 4 5.

"Centros de de nfora",

PASCUAL, R ., 1 960a: XXIII: 3 28-48.

" Notas:

PASCUAL, Amp.,

R ., 1 968: "Acerca XXX: 2 37-48.

Valles", en: Estudis 4 1-46. Granollers.

producciön y difusiön geogräen: Actas del VII CNA: 3 34-

Arenys

de

l a

de

Mar",

fabricaciön de

PASCUAL, R ., 1 974: " Sobre una estampilla r ias", en: Miscelänea Arqueolögica, I I: na. PASCUAL, R ., 1 977: " Las änforas des Classiques...: 4 7-96. PASCUAL, nas",

de

1 981: "Les marques 1 97-99. Matarö.

PASCUAL, R ., 1 981 a: y Matarö", Amp., PASCUAL, R ., 1 984: pire", IJNA 1 3

marcas

amföriques

"Exploraciön 4 3: 2 17-51.

submarina

"The Catalan wine ( 3): 2 45-48.

trade

XXII-

änforas",

anförica de Ampu1 39-44. Barcelo-

l a Layetania",

R ., 1 980: " Sobre algunas RSL, XLVI: 2 61-79.

PASCUAL, R ., tänia, 1 :

Amp.,

en:

anföricas

CLV

Metho-

catala-

i CHR",

Laie-

entre Llavaneres

in

the Roman Em-

PASCUAL, R . y VILLATE, E ., 1 975: " Primeros ensayos de estudios de pastas cerämicas", Informaciön Arqueolögica, 1 6: 9 5-100. Barcelona. PASQUINUCCI, M . et al., en prensa: coloquio Anfore romane...

pöster

presentado

en

el

PAVIS D 'ESCURAC, H ., 1 977: "Aristocratie senatoriale et f its commerciaux", Ktema 2 : 3 39-55. Strasbourg. PEACOCK, D .P.S., 1 984: "Amphorae in Iron Age Britain: assesment", en: MACREADY y THOMPSON ( Eds.): 3 7-42.

pro-

a re-

PELICHET, E ., 1 946: " A propos des amphores romaines trouvees ä Nyon", Z eitschriff für Schweizerische Archäologie und Kunstchichte, VIII: 1 89-202. PEREZ, W „ 1 982: "Derelicte vacions...: 3 45. PETIT,

P .,

PETIT, P ., l e Haut PICCIOLA, Anfore P .I.R. ( = DESSAU,

1 969:

La

paz

de Roda

romana.

pöster

Prosopographia Berlin, 1 897.

PLOUHINEC, A . y C ., decouverts ä Reze Bretagne, LXXIII:

de

en:

Les

exca-

l ' Empire Romain

presentado

Imperii

1 966: "Marques et dans l e l it 1 67-83.

PONS, E ., 1 982-83: "Acerca de r iera de Sant S imö, Matarö", t arö.

Bark",

Barcelona.

1 974: H istoire Generale Empire.). Paris. S ., en prensa: romane... .

de

en

Romani),

de de

( I:

el

coloquio

por

KLEBS

y

potiers gallo-romains l a Loire", Annales de

unos hornos ibericos en la Laietänia, 2 -3: 1 85-200. Ma-

PONS, J ., 1 977: "Algunas consideraciones teöricas sobre el s evirato como indicador de dinamismo socio-econömico", Memorias de Historia Antigua, I : 2 15-1 9. Oviedo. PONSICH, M ., 1 970: Recherches dans s a r egion. Paris. PREVOSTI, M ., 1 981: Cronologia Baetulo. Badalona. PREVOSTI, M ., 1 981a: d 'Iluro. Matarö.

archeologiques

i poblament

Cronologia

ä

a llärea

i poblament

Tanger

et

rural

de

a l ' ärea

PREVOSTI, M . y CLARIANA, J .F., f oras de l a Torre Llauder. vi a l ' antiguitat.

en prensa: " El tailer Nuevas aportaciones",

PUCCI, G ., 2 09-1 8.

J . H.

1 984: Roma.

recensiön

de

d ' ARMS,

1 981,

rural

de änen: El

Opus,

I II:

PUERTA, C . y RODRIGUEZ, M ., en prensa: " Una indastria producciö de vi a Baetulo", en: El vi a l ' antiguitat. PUJOL, J ., 1 980: veinat de Can

" Estudi del material S ans de Llavaneres",

d ' una QPAM

vil.la 1 1-12:

de

romana al 3 93-407.

RAMON,

J .,

1 981:

La

producciön

anförica

pünico-ebusitana.

Eivissa. RAMON, J . et al., 1 982: " Un taller de cerämica -pünica a Can Rova de Baix, Sant Antoni de vissa", RANCOULE,

Fonaments, G .,

1 975:

3 :

d ' epoca tardo Portmany, Ei-

2 1 5-59.

"Une

petite

exploitation

miniere

l es Corbieres: Montj oi, Aude", Actes du 9 8e. tional des Societes Savantes ( 1 973): 9 3-1 00. RANCOULE, Bassin

G ., 1 980: de l ' Aude.

La Lagaste. Carcassone.

R . E. ( = Realenzyklopädie schaft) ( 1 893-1 975)

der

Recherches sur les amphores me, Roma, 1 972. RIBAS, M ., 1 983-83: 1 9-20: 2 81 -85. RIBERA, na

A .,

1 958:

realizzato

RIBERA, A . su zona

" Un

" Il in

Klassischen

romaines,

taller

primo

laboro

y RIPOLLES, P . A., costera", CPAC, 4 :

en:

di

Frangaise

archeologia I I

trade

under

de

the

( =

Die

ALFOLDY, RITTERLING, Taunus", kunde,

Römischen

Inschriften

von

de

Ro-

Pyrenae,

2 1 9-20.

Benicarlö

Roman

RILEY, J . A., 1 976: "Amphoras", en: HUMPHREY, J . H. Excavations at Carthage, 1 975: 1 08-31. Tunis. R .I. T.

du

sottomari-

CIAS:

1 977: "Anforas 1 59-73.

grain

gauloise

a Matarö",

Actas

Na-

Altertumswissen-

Ecole

d ' ämfores

Occidente",

RICKMAN, G .E., 1 980: "The re", MAAR, 3 6: 2 61 -75.

Agglomeration

dans

Congres

y

Empi-

( Ed.),

Tarraco),

cf.

1 975. E ., 1 913: "Das Frührömische lager bei Annalen des Vereins für Nassarische

LX:

Hofheim in Altertums-

3 00-ss.

RODA, I ., 1 970: "Lucius Licinius Secundus, Licinius Sura", Pyrenae, 6 : 1 67-83.

l iberto

de

Lucius

RODA, I ., 1 974: El origen de l a vida municipal y la prosopografia romana de Barcino. Resumen de tesis doctoral. Universitat Autönoma de Barcelona, Barcelona. ROLDAN, na

J . M.,

Antigua

1 978: ( II.

"La

Romanizaciön",

Hispania

Romana.):

ROLLAND, H ., 1 944: " Inscriptions l ia 2 : 1 67-223.

en:

antiques

ROMAN, Y ., 1 983: De Narbonne ä Bordeaux. au I er s iecle avant J . C.. Lyon.

- 3 58

-

Historia

1 75-223. de

Un

de

Espa-

Madrid. Glanum",

axe

Gal-

economique

ROMERO, V ., 1 986: "Eis forns de Camp", l ' Om 2 2/3 y 2 3/7: 1 8-19 R iudoms. ROSTOVTZEFF, M ., 1 972: r io Romano. Madrid.

H istoria

cerämica y 3 8-39,

social

romana al Baix respectivamente.

y econömica

del

Impe-

SANCHO, L . y BELTRAN LLORIS, M ., 1 980: "La romanizaciön de Aragön", en: Aragön en s u Historia: 8 5-90. Z aragoza. SANMARTI, Rhode.

E .,

1 978:

La

cerämica

campaniense

de

Emporion

y

Barcelona.

SANMARTI, J ., 1 985: Laietänia iberica: estudis d ' Arqueologia i H istöria. Tesis doctoral. Universitat de Barcelona. SANQUER, R ., dievale", per.

1 971: Bull.

" Chronique Soc. Arch.

d ' archeologie antique et meFinistere, XCVII: 2 7-29. Quim-

" Informations 3 33-67.

archeologiques:

Bretagne",

SANQUER, R ., 1 977: " Informations Gallia, XXXV: 3 35-67.

archeologiques:

Bretagne",

SANQUER, R ., 1 975: Gallia, XXXIII:

SANTAMARIA, C ., marin s itu

1 972: "Etude d ' un s ite e äl ' Est du Cap Drammont",

archeologique sous CAS 1 : 6 5-73.

SANTAMARIA, C ., 1 984: "L' epave Chretienne e l", Archaeonautica, 4 : 9 -52.

H

Saint-Rapha-

SARRADET, M ., 1 971: Catalogue des marques de ?otiers galloromains s ur l a ceramique utilis e par les Petrucores. SAUTEL,

J .,

1 926:

Vaison dans

SCHEID,

J .,

1 975:

Les

SCHULZE, W ., 1 966: Z ur Berlin, 1 933 ( reed. SEALEY, BAR,

Freres

l 'antiquite. Arvales.

Paris.

Geschichte latinischer Eigennamen. 1 966, Berlin-Zurich-Dublin).

P .R., 1 985: "The amphoras British Ser., 1 42.

SERRA RAFOLS, J .C., l las romanas de CNA: 2 55-60.

•A vignon.

from Colchester

Sheepen",

1 962: " Estratos ibericos debajo l a costa catalana", en: Actas

de del

viVII

SICRE, J . et al., 1 968: "Depöt d ' amphores et fouilles s auvetage", Bull. Comm. Arch. Narbon., 3 0: 6 7-71.

de

S IMONNET, L ., 1 976: "Marques d 'amphores trouvees dans l e departement de l a Haute-Loire", Rev. Arch. Centre, XV: 1 273 7.

S IRADEAU, J ., en prensa: "Angers, principales f ormes d 'amphores", pöster presentado en e l coloquio Anfore romane •





SOLE I SABARIS, L l., 1 958: " Sistema Mediterrani", en: grafia de Catalunya, Aedos, I : 1 13-22. Barcelona. SOLER, A ., 1 979: 8 -9: 2 69-73.

" Noyes

troballes

a l

More,

SOLIAS, J . M., 1 983: Excavacions a l 'ermita S ales, Viladecans. B arcelona. SOLIER, Y ., 1 963: " Trouvailles de Comm. Arch. Narbon., 2 7: 7 7-80.

S ant

de

Pol",

Nostra

1 982:

D ie Griechischen

SORTAIS, I ., 1 969: l le. Memoire de

P ersonalnamen

R ., 1 977: " La Narbonnaise",

Bull.

L es

epaves

i n Rom.

Ber-

in Westfalen",

Ger-

r ichesse des aristocraties de Betique Ktema, 2 : 3 73-80. Strasbourg.

TAFFANEL, 0 . y J ., 1 947: " Marques d 'amphores Cayla de Mailhac", Gallia, V : 1 43-46.

t rouvees

TARRADELL, M ., 1 978: l ans. Barcelona.

P aisos

Les

c iutats

romanes

TCHERNIA, A ., 1 969: " Une marque d 'amphore dius Pollio", RSI L XXXV: 1 45-48.

dels

au

nom de

TCHERNIA, A ., 1 971: " Les amphores v inaires de et l eur exportation au debut de l ' Empire", 8 5.

TCHERNIA, A ., 1 979: " Il v ino: Z EVI, F . ( Ed.), Pompei 7 9: A ., l es

1 980: " Quelques amphores", MAAR

produzione e 8 7-96. Napoli. r emarques s ur 3 6: 3 05-13.

et

au

C ata-

P .

Ve-

Tarraconaise AEA 4 4: 3 8-

TCHERNIA, A ., 1 976: " L'atelier d 'amphores de T ivissa marque Sex Domiti", en: Melanges offerts ä J acques gon: 9 73-79. Roma.

TCHERNIA, v in e t

de

Les epaves romaines de l a baie de MarseiMaitrise. Universite de P rovence, A ix.

STIEREN, A ., 1 954: " Naue Römische L ager mania 3 2: 1 65-70. SYME, de

S ra.

ä Narbonne et Comm. Arch.

SOLIER, Y . et al., 1 981: " Les epaves de Gruissan. de l 'etang de Mateille", Archaeonautica, 3 . SOLIN, M ., l in.

QPAM

Port-la-Nautique",

SOLIER, Y ., 1 964-65: " Fouilles et decouvertes dans l e Narbonnais, annees 1 964-65", Bull. Narbon., 2 8: 6 2-89.

Geo-

et l a Heur-

commercio",

en:

l e commerce du

TCHERNIA, A ., 1 983: " Italian wine i n Gaul at Republic", en: GARNSEY, P . et a l., Trade Economy: 8 7-104, London.

the end of the i n the Ancient

TCHERNIA, A . y VILLA, J .P., 1 977: " Note s ur l e m ateriel recueilli dans l a f ouille d 'un atelier d ' amphores ä Velaux, Bouches-du-Rhöne", en: Methodes C lassiques...: 2 31-39. TCHERNIA, A . y Z EVI, F ., 1 972: " Amphores n ie e t de T arraconaise ä Ostie", en: amphores romaines: 3 5-68. TCHERNIA, G iens,

A . et al., 1 978: Var. Paris.

L ' epave

v inaires de C ampaRecherches s ur l es

romaine de

l a Madrague

de

THILL, G ., 1 967: "Die Keramik aus v ier spätlatenezeitlichen Brandgrabern von Goeblingen-Nospelt", Hemecht, 1 9: 8 7 y 1 99-213. Luxembourg. TOBIE, J .L., 1 972: " La mansio d 'Imus Pyrenaeus ( Saint-Jeanl e-Vieux, Pyrenees Atlantiques). Apport ä l ' element des relations transpyreneenes sous l ' Empire Romain", E studios de Deusto, XX: 3 69-82. B ilbao. TOVAR, A . y BLAZQUEZ, Romana. Madrid.

J . M.,

1 975:

H istoria

TREMOLEDA, J ., en prensa: " La producciö del Baix Empordä", en: E l v i a l 'antiguitat. VEGAS, M ., 1 963: " Vor brauschkeramik aus cher . 163: 2 75-304.

de

l a

forn de

l aüfiger Berichtuber Pollentia, Mallorca",

H ispania

Palamös,

römische GeBonner Jahrbü-

VEGAS, M ., 1 964: C lasificaciön t i?olögica preliminar de gunas f ormas de l a cerämica comun romana. Barcelona. VEGAS, M ., 1 968: " Römische keramik von Gabii, ner Jahrbücher, 1 68: 1 3-55. VEGAS, M ., 1 973: Cerämica c idental. Barcelona.

comün

romana

del

Latium",

al-

Bon-

Mediterräneo Oc-

VEGAS, M . y BRUCKNER, A ., 1 975: " Die Augustische Gebrausker amik von Neuss", en: Novaesium, VI. Berlin. Vesone, c ite b imillenaire. Vingt ans g igues. Mus e du Perigord, 1 979. E l

v i a l 'antiguitat. terrani Occidental.

Economia, Badalona,

VIDAL, C . y PASCUAL, R ., 1 971: Actas del I II C IAS: 1 17-26.

de

s auvetages

producciö i comerg 1 985 ( en prensa). " El

pecio de

archeolo-

al

Medi-

Palamös",

en:

VIDAL, M . y MAGNOL, J .P., 1 983: " Les inscriptions peintes en c aracteres i beriques de Vieille-Toulouse", Rev. Arch.

Narbon.,

XVI:

1 -28.

VIGIL, M ., 1 973: " Edad Antigua", en: CABO, H istoria de Espa i ia Alfaguara ( I). Madrid. VILAR, na,

p ., 1 975: Catalunya dins l ' Espanya 1 962 ( reed. 1 975). 4 vols.

VILLARONGA, L ., 1 982: "Les segues s intesi", Fonaments, 3 : 1 35-83. VILLAUBI, F . y TORROJA, Ll., Cabrera de Mar, 1 970-71",

Inscripciones

VOLPE, G . y SANTANGELI, R ., en e l coloquio Anfore romane... WATIER, dans

B ., 1 975: "Cols et l e sous-sol landais",

WATIER, B ., 1 976: "Amphores l ' Adour ä Cauna, Landes", WATIER, B ., 1 979: central ä Dax,

" Premiers 1 978-79",

VIGIL,

moderna.

iberiques

M .,

Barcelo-

catalanes:

una

1 971: "Operaciön ' anfibia' CRIS 1 31: 2 4-29. Barcelona.

VIRCOULON, J ., 1 974: "Actes de l a cheologique de Libourne", Revue que du Libournais, 1 53: 1 31-32. VIVES, J ., 1 971: Barcelona.

A .,

en

Societe Historique et ArH istorique et Archeologi-

l atinas

de

prensa:

pöster

fragments BSB 3 58:

la Espaf la

romana.

presentado

d 'amphores 1 45-73.

trouves

d ' epoque romaine trouvees BSB J 3 63: 2 95-317. resultats BSB 3 74:

des fouilles 2 27-55.

en

de

dans

l 'ilot

WIDEMAN, F ., 1 979: " L' analyse par activation neutronique de ceramiques antiques: groupement et differentiation dans l e bucchero nero etrusque et s a diffusion en Gaule Meridionale", Latomus, 1 60: 4 7-71. WIDEMAN, F ., 1 980: "Etudes ceramique", Dossiers de

analytiques de l ' Archeologie,

provenance pour l a 4 2: 2 8-38. Paris.

WILLIAMS, D .F., 1 981: "The Roman amphora trade with l ate I ron Age Britain", en: "Production and distribution: a ceramic view point", BAR, Intern. Ser., 1 20: 1 23-32. WISEMAN, T .P., 1 971: A . D. 4 4. Oxford. YORKE, R . A. n e. The

New men

y DAVIDSON, D .P., Winston Churchill

i n

the Roman

Senate,

1 39

s .f.: Roman harbours Memorial Trust.

YORKE, R .A. y LITTLE, J . H., 1 975: "Offshore s urvey thage, Tunisia, 1 973", IJNA 4 ( 1): 8 5-101. Z EVI, F ., 1 966: pologica del 2 08-47.

"Appunti sulle anfore Dressel", Acheologia

of

at

B . C.-

Alge -

Car-

romane. La tavola t iClassica, XVIII ( 2):

Abreviaturas AEA Amp. APL BAR BAT BEFAR

= = = = = =

BSB CAS C IAS

= = =

CIL CNA CPAC

= = =

EAE = I JNA = MAAR = MEFRA = PLAV

=

QPAM

=

REA RSL

= =

Archivo Espaf lol de Arqueologia, Madrid. Ampurias, Barcelona. Archivo de Prehistoria Levantina, Valencia. British Archaeological Reports, Oxford. Boletin Arqueolögico Tarraconense, Tarragona. B ibliotheque de l ' Ecole Frangaise d ' Athenes et Rome, Roma-Paris. Bulletin de l a Societe de Borda, Dax. Cahiers d ' Archeologie Subaquatique, Gap. Congresso Internazionale d ' Archeologia Sottomarina, Bordighera. Corpus Inscriptionum Latinarum. Congreso Nacional de Arqueologia, Z aragoza. Cuadernos de Prehistoria y Arqueologia Castellonenses, Castellön de l a P lana. Excavaciones Arqueolögicas en Espaf la, Madrid. I nternational Journal of National Archaeology. Memoirs of the American Academy of Rome, Roma. Melanges de l ' Ecole Française de Rome / Antiquit6 ', Roma. P apeles del Laboratario de Arqueologia de Valencia, Valencia. Quaderns de Prehistöria i Arqueologia del Maresme, Matarö. Revue des Etudes Anciennes, Bordeaux. R ivista di Stl idi L iguri, Bordighera.

ADDENDUM Una vez redactado el texto a principios de 1 987-, hemos t enido conocimiento de l a apariciön de algunos trabajos que vale l a pena mencionar. Acerca de l a Pascual 1 , de A . Desbat hemos recibido i nformaciön sobre estas änforas del e je Rhöne-Rhin, de pröxima apariciön en Figlina, 7 ( 1 986). A su d ifusiön podemos af iadir Chalon-sur-Saöne, Besancon, T itelberg y Oberaden. Patrick Galliou nos ha remitido el estudio " Les amphores Pascual 1 et l e commerce atlantique au premier s iecle de notre ere", en Melanges offerts au Docteur J .B. Colbert de Beaulieu, 1 987, en el que a los hallazgos y a conocidos en Francia, af iade algunos m s ( Rennes, Quimper, L imoges, Chassenon), as como algunas estampillas ( Sesti, Sentus, A . Vibius Scrofula). F inalmente, en e l pecio Sud-Lavezzi 3 podemos c itar una Pascual 1 ( B. Liou: Gallia, 4 0, 1 982: 4 50), no c atalogada en e l texto. La publicaciön de l as änforas l ayetanas del pecio de Cap Bear I II ( D. Coils: " Les amphores l eetaniennes de r epave Cap Bear I II", en " Hommage ä Robert Etienne", Revue des Etudes Anciennes LXXXVIII, 1 986: 1 -4, 2 01-13) nos i ndica que, tai como hemos apuntado en e l texto ( ver pägina 1 25), e l cargamento s e componia de ambos t ipos de änforas. En lo que concierne a l as Dressel 2 -4, en Olbia ( Hyeres), pudimos ver gracias a l a gentileza de Michel Batsun l abio estampillado Q .F. SALVI, en un estrato r ellenado entre 1 5 y 8 0 dC, tai vez a relacionar con l a Q .F.S., asi como un p ivote, probablemente del mismo t ipo y dataciön que e l f ragmento anterior, con l as estampillas APTI con AC... Tamas Bezecky, del Museo de Bellas Artes de Budapest, nos ha proporcionado i nformaciön correspondiente a una posible Dressel 2 -4 de l a Tarraconense en Emona ( Ljubljana, Yugoslavia) ( L. P lesnicar Gec: Severno Emonsko Grobiesce, L jubljana, 1 972: i m. XXXIV, nüm. 1 29) y de l a depositada en e l c itado Museo ( n( im. inv. 5 2.39) con toda probabilidad de l a Tarraconense-, procedente de una colecciön privada, aunque adquirida al parecer en I talia. En e l pivote presenta una marca, en mal estado de conservaciön, t ai vez OA. o QA..

- 3 64

-

En c uanto a pecios con c argamento de e stas ä nforas, s umemos e l d e l a Pointe Lequin ( Porquerolles, Francia), que l a D irection d es Recherches Archeologiques S ousmarines ( DRASM), bajo l a d irecciön de Luc Long, y en l a que p articipamos, v iene excavando desde 1 986. S u principal i nter s r adica e n s u d ataciön, a n provisional, que s ituamos en t iempos d e Nerön, con l o que s e t rataria del m s moderno de l a s erie. Por ü ltimo, Marc Mayer nos ha informado d el hallazgo e n c an T intorer ( El P apiol) alfar c itado en e l t exto-, de un p ivote con l as e stampillas AGAI(HVS o HOPVS) y CELS(VS o I ) o GELS( VS o I ), t al vez perteneciente a nuestro t ipo. H emos t enido conocimiento d e l a publicaciön de un r esumen de l a t esis d e l icenciatura d e A . Mantilla Collantes s abre l as änforas d e e poca romana de S agunto ( Arse, Bol. del C entro Arqueolögico S aguntino, 2 1. S agunto, 1 986), del que destacamos e l c apitulo dedicado a l a producciön de Dressel 2 -4 en l a c iudad, con l a aportaciön de a lgunas marcas ( M.P. M., SALVI, GEM, entre otras), l as dos ü ltimas de l as cuales s e conocen i gualmente en l as änforas c atalanas que e studiamos. Por otra parte, e s posible que e stas producciones s e prolonguen hasta el s iglo I I, con l as i mplicaciones que hemos mencionado en e l t exto ( Cap. V , 4 .4, p ig. 2 08). En cuanto a obras de conjunto, destacamos l a r eciente apariciön d e l as Actas del Coloquio d e Badalona, E l v i a l ' Antiguitat, a lgunos de cuyos articulos entonces, en prensahan s ido c itados r epetidamente. A e llos podemos af iadir e specialmente l os d e M . Belträn L ion s, M . Comas, B . L iou, y A . T chernia, entre otros, de i nter s para nuestra temätica. Uno de e stos autores, A . T chernia, h a publicado s u t esis Le v in d e l 'Italie romaine ( Roma, 1 986, e specialmente: 1 42-45, 1 34-76, 2 44-45, 2 60-64, 2 73-74), donde encontramos a lgunas consideraciones s obre el v ino y l as änforas de l a T arraconense. P ara t erminar, vale l a pena t ener en cuenta l os documentos de t rabajo de l as Jornades I nternacionals d ' Arqueologia Romana ( Granollers, f ebrero 1 987), donde presentamos, e n colaboraciön, l a D ressel 1 l ayetana, y donde encontramos v arias aportaciones s obre e l poblamiento romano en Catalunya. En cuanto a l as propiedades de i tälicos, e l estudio de J . Pons, " Propietats agräries d 'itälics a C atalunya: consideracions a l 'entorn d e l es mansions de l a Via Augusta que duen e l s ufix ana-" ( Pyrenae, 2 1. B arcelona, 1 985 1987-), profundiza e n a lgunos d e l os a spectos t ratados para l a epoca t ardo-republicana. Destacamos l as referencias a l as mansiones, i nsistiendo en s us c aracteristicas a traves d e l a epigrafia, concluyendo con l a propuesta, hipotetica, de l a e xistencia de destacadas propiedades agrarias

- 3 65

-

preaugüsteas e n manos d e i ndividuos poderosos o d e f amilias i tälicas e n l a C atalunya l itoral y prelitoral. I ndiquemos l a analogia e ntre e stas c onclusiones y l as obtenidas por nosotros m ediante l a e pigrafia anförica. B arcelona,

- 3 66

-

j unio 1 988