Kısa Türkiye Tarihi [20 ed.] 9789944881722

Citation preview

Genel Yayın: 1303

TARİH SİNA AKŞİN KISA TÜRKİYE TARİHİ

© türkiye iş bankası kültür yayınları, 2007 Sertifika No: 29619 editör ALİ BERKTAY görsel yönetmen BİROL BAYRAM düzelti ALEV ÖZGÜNER grafik tasarım uygulama TÜRKİYE İŞ BANKASI KÜLTÜR YAYINLARI

1. basım: eylül 2007, istanbul xx. basım: ocak 2016, istanbul ISBN 978-9944-88-172-2 baskı AYHAN MATBAASI mahmutbey mah. devekaldırımı cad. gelincik sok. no: 6 kat: 3 bağcılar istanbul Tel: (0212) 445 32 38 Faks: (0212) 445 05 63 Sertifika No: 22749

TÜRKİYE İŞ BANKASI KÜLTÜR YAYINLARI istiklal caddesi, meşelik sokak no: 2/4 beyoğlu 34433 istanbul Tel. (0212) 252 39 91 Faks. (0212) 252 39 95 www.iskultur.com.tr

Sina Akşin

Kısa Türkiye Tarihi

İÇİNDEKİLER

Giriş I Osmanlı Devleti’ne Kadar Türkler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3 Türklerin Üç Yurdu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3 Tarih Çağları Üzerine Bir Not . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .6 II Klasik Osmanlı Toplum Düzeni

9

................................................................................

III Klasik Osmanlı Düzeninin Değişimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13 IV Osmanlı-Türk Kültür Hayatının Bazı Sorunları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19 Hasta Bir İmparatorluk V Tanzimat’a Doğru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23 Sened-i İttifak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25 Yunan İhtilali, Mısır Sorunu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27 1838 Antlaşması . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28 Tanzimat Fermanı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30 VI Islahat Fermanı ve Yeni Osmanlılar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33 Yeni Osmanlılar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34 VII Birinci Meşrutiyet ve Büyük Bunalım . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39 Tersane Konferansı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41

VIII Abdülhamit Dönemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45 İttihad-ı Osmani Cemiyeti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47 Ermeni Hareketi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47 Ahmet Rıza ve Pozitivizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48 Prens Sabahattin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49 Japon-Rus Savaşı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51 Makedonya Sorunu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .52 Hürriyetin İlanı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53 IX İttihat ve Terakki’nin Yapı Özellikleri, 31 Mart Olayı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .55 31 Mart Ayaklanması . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58 İsyanın Bastırılması . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61 İT’nin Bazı Özellikleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65 X İttihat ve Terakki’nin Denetleme İktidarı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .69 Trablusgarp Savaşı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .71 Sopalı Seçimler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73 I. Balkan Savaşı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .75 Babıâli Baskını . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .77 Denetleme İktidarı Döneminin Bilançosu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .80 XI İkinci Meşrutiyet Döneminde Başlıca Düşünce Akımları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .83 İslamcılık . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .83 Garpçılık . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .84 Türkçülük . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .85 Sosyalizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .88 XII İttihat ve Terakki’nin Tam İktidarı ve Birinci Dünya Savaşı’na Giriş . . . . . . . . . . . . . . .89 II. Balkan Savaşı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89 Osmanlı Ülkesinin Paylaşılması . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .90 I. Dünya Savaşı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .93

XIII Tam Bağımsızlık Mücadelesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .97 Kapitalistleşmenin Geliştirilmesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .98 XIV Birinci Dünya Savaşı’nda Yaşananlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .101 Savaşın Ana Olayları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .101 Ermeni Tehciri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106 Savaş Sırasında Toplumsal Değişmeler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .107 Atatürk Dönemi XV Savaşın Sonu ve Mütareke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .113 Cephede Yenilgi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .113 İzzet Paşa Hükümeti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .115 Sarayın Hesapları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .116 Mondros Mütarekesi (Bırakışması) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .118 Mustafa Kemal İstanbul’da . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .119 İzmir’in İşgali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .122 XVI Samsun’a Çıkıştan Damat Ferit Hükümetinin Düşmesine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127 Amasya Tamimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .128 Damat Ferit Barış Konferansı’nda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .130 Erzurum Kongresi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .131 Sivas Kongresi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .136 XVII Üçüncü Meşrutiyet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .141 Misak-ı Milli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .143 İstanbul İşgalinin Şiddetlendirilmesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .146 XVIII TBMM’nin Kurulması, İç Savaş ve Sevr Antlaşması . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .149 İç Savaş . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .150 Sevr Antlaşması . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .152

XIX Düzenli Ordunun Zafer Yolu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .157 Yunanistan’da Olup Bitenler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .158 I. İnönü Zaferi ve Sonuçları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .159 Sakarya Meydan Muharebesi ve Sonuçları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .161 XX Büyük Zafer ve Saltanatın Kaldırılması . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .165 Barış Girişimleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .165 Büyük Taarruz ve Zafer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .168 Mudanya Mütarekesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .172 Saltanatın Kaldırılması . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .173 XXI Lozan Antlaşması ve Cumhuriyet’in İlanı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .177 Lozan Konferansı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .177 İzmir İktisat Kongresi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .178 Lozan Barış Antlaşması . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .179 Cumhuriyetin Kurulması . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .182 XXII Hilafetin Kaldırılması ve Laiklik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .185 Hilafetin Kaldırılması . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .185 Laikleşme Süreci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .187 Laiklik Nedir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .189 XXIII Devrim Yolu ve Karşı-Devrim Girişimleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .193 1924 Anayasası . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .193 Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .194 Şeyh Sait Ayaklanması . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .195 Şapka Devrimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .196 Atatürk’e Suikast Girişimleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .198 XXIV Kültür Devrimi Ön Düzleme Geçiyor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .201 Yazı Devrimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .201 Çok-Partili Siyaset Denemesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .203 Halkevleri ve Halkodaları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .205

Tarih Çalışmaları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .206 Dil Devrimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .207 Üniversite . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .210 XXV Siyaset ve İktisatta Gelişmeler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .213 Dergiler ve İdeoloji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .213 Dış Siyaset . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .216 İktisat Siyaseti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .218 XXVI Atatürk’ü ve Devrimini Değerlendirmek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .221 Felsefi Bakımdan Atatürk Devrimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .222 Kalkınma Modeli Olarak Atatürkçülük . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .223 İdeolojik Bakımdan Atatürkçülük (6 Ok) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .224 İnönü ve Çok-Partili Dönem XXVII İkinci Dünya Savaşı Öncesi ve Savaş Yılları . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .231 İnönü’nün Cumhurbaşkanlığı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .231 II. Dünya Savaşı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .232 İktisat Siyaseti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .236 Köy Enstitüleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .237 XXVIII İnönü Çok-Partili Dizgeyi Kuruyor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .239 Uluslararası Ortam . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .239 Çok-Partili Dizgeye Geçiş . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .240 Demokrat Parti’nin Kuruluşu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .243 1946 Seçimlerinden Sonra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .245 Günaltay Hükümeti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .246 İnönü Dönemi Değerlendirmesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .247 XXIX Demokrat Parti Dönemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .249 DP Hükümetinin İlk Başarıları ve Baskı Önlemleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .249 Kıbrıs Sorunu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .252 1957 Seçimleri ve DP’nin Demokrasiden Sapması . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .253

27 Mayıs Darbesine Doğru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .257 Milli Birlik Komitesi ve Bazı Değerlendirmeler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .259 1960 Sonrası XXX 27 Mayıs 1960 ve Sonrası

265

....................................................................................

XXXI 80’li Yıllar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .275 12 Eylül Darbesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .275 Parti Yaşamına İzin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .280 1980’lerin Ekonomisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .285 Dış Siyaset . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .287 XXXII 90’lı Yıllar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .289 Körfez Savaşı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .289 20 Ekim 1991 Seçimleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .291 Demirel’in Cumhurbaşkanlığı, Çiller’in Başbakanlığı . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .292 Erbakan-Çiller Hükümeti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .297 Ordu Müdahale Ediyor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .301 Yılmaz Hükümetinin Sonu-Ecevit Hükümeti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .304 XXXIII 2000’li Yıllar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .309 Yeni Bir Cumhurbaşkanı ve İktisadi Yıkım . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .309 Ecevit Hükümetinin Sonu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .311 Ilımlı Siyasetin Sonu mu? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .313 Atatürkçülüğün İdeolojiye Dönüşmesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .314 Türkiye ve AB . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .316 XXXIV Sonsöz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .321 Yararlı Olabilecek Bazı Kaynaklar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .325 Dizin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .330

GİRİŞ

I

Osmanlı Devleti’ne Kadar Türkler

TürklerinÜçYurdu TürklerinilktarihsahnesineçıkmalarıHunHükümdarlığıileolmuştur. Bu kuruluş için verilen ortaya çıkış ve son buluş tarihleri M.Ö.220ileM.S.216’dır.Butarihlerdenortayaçıkanbirşeyvar.O daTürklerintarihsahnesine“geç”çıkmışolduklarıdır.YaniTürkler bubakımdangörece“genç”birhalktır.Şutarihlerebakarsakbunu dahaiyianlarız: M.Ö.9000-8000:Tarımınbaşlaması,hayvanınevcilleştirilmesi; M.Ö.6250:Anadolu’daÇatalhöyükkentikuruluyor; M.Ö.3500:Mısır’dayelkenvetekerleğinicadı; M.Ö.3000:Mezopotamya’daSümeryazısınınicadı. HunHükümdarlığıdoğduğundaeskiYunanuygarlığınındönüştüğüİskenderİmparatorluğusonbulmuştu,Romaİmparatorluğuise3. yüzyılınıyaşıyordu. Hun Hükümdarlığı’nın ortaya çıktığı bölgeye (1. anayurt) bizde “Orta Asya” denirse de aslında burası Çin’in kuzeyindeki bölgedir. Hunhalkıgöçebehayvancılıkyapıyordu.Yani,yurtdenençadırlarda yaşıyor,hayvanlarınımevsiminegöreotunbololduğuyerleregötürüyorlardı.Yazınyaylalaravedağlaragidiliyor,kışındüzlereiniliyordu. Hunboylarınıngöçebehayvancılıkyapmalarınınnedeni,bulunduklarıbölgedetopraklarınıntarımaelverişliolmaması,verimsizoluşuy-

4

KISA TÜRKİYE TARİHİ

du.Yani,göçebehayvancılıkbirzorunluluktu.Tarımaelverişlitopraklargüneyde,Çin’deydi.Amagöçebelerinorayageçmesikolaydeğildi,ziraÇinlilerverimlitopraklarınbittiğiyerdeÇinSeddiadıverilen6.000kilometrelikbirsavunmahattıkurmuşlardı.ÇinSeddibasitbirsurdeğildi.Belirliaralıklarlaburçlarıolan,üstündearabayolu bulunan hayli karmaşık bir yapıydı. Uzunluğu konusunda bir fikir vermek için Edirne’den Ardahan’a Türkiye’nin uzunluğunun 1.500 kmdolayındaolduğunuhatırlatayım.YaniÇinSeddi4Türkiyeuzunluğundadır. Hunlargöçebehayvancıolduklarıiçinkenthayatlarıyoktu.Yazıları da yoktu. Bu durumda kimi tarihçiler Hun Hükümdarlığı’nın devletsayılamayacağını,bunaancakkabile(boy)konfederasyonudenilebileceğinisöylemektedirler. Hun Hükümdarlığı’nın dağılmasından sonra Türk boyları uzun birsüreüstörgütlenmeyegitmediler.M.S.552’deTürklerin1.anayurduolanbölgedeGöktürkHükümdarlığıkurulduve745’edeğin sürdü.GöktürkleriHunlardanayıranönemlibirözellik,Göktürkler dönemininsonlarınaçokyakınbirtarihte,yazınınortayaçıkmasıdır (Ötüken,730).Amagenelde,HunlariçinsöylediklerimizGöktürkler için de geçerlidir. Bundan sonra büyük çapta, uzun mesafeli göçleri görüyoruz.Göçebehayvancılıkyapanlarınnedengöçezorlandıkları konusunda çeşitli tahminler söz konusudur. Örneğin kuraklık, hayvanhastalıkları,olağandışınüfusartışıgibinedenlersayılabilir. İlkgöçlerleTürklerin1.anayurtlarınınbirazbatısındailkdörtbaşı mamur devlet kuruldu: Uygurlar (745-940). Uygurlarda yazı da vardı,kentlerdevardı,tarımda.Amagöçebehayvancılıkyineegemendi.UygurlarŞamandinindenBudistdininegeçmişlerdi.Birkısım TürkboylarınındahadabatıyagöçüyleTürkler2.anayurtlarınageldiler.BurasıkabacaHazarDenizi’nindoğusu,AralGölü’nüngüneyi oluyordu.Maveraünnehirdiyedebilinir.BuradakiTürkler900-1150 tarihleriarasındayavaşyavaşMüslümanlığageçmeyebaşladılar.Üç önemli devlet kuruldu: Karahanlılar (940-1211), Gazneliler (9631186), Büyük Selçuklular (1038-1157). Karahanlılar döneminde önemli bir edebiyat başlangıcı görüyoruz. 1070’te Yusuf Has Hacip’in KutadguBilig adlıyapıtı,1074’teKaşgarlıMahmut’unDivanü Lûgat-it-Türk’üortayaçıkıyor.

OSMANLI DEVLETİ’NE KADAR TÜRKLER

BüyükSelçuklularveMalazgirtzaferiylebirlikte,OğuzTürklerinin3.anayurtolanAnadoluveRumeli’yegöçününbaşladığınıgörüyoruz. Anadolu’daki ilk Türk devleti Anadolu Selçuklu Devleti’dir (1077-1308).2.anayurt,tarımaelverişlialanlarbakımından1.anayurttandahaverimlibiralandı.Amayinedeburadabirçokçorakalanın,büyükçöllerinyeraldığıgörülüyor.İlkikisindençokfarklıolan 3.anayurttaisehiççölyoktu.Bütündüzlüklerdeyağmurlabuğday tarımıyapılabiliyordu.BöyleceburalaragelenTürkleringenişçapta yerleşmeyebaşladıkları,tarımyaparakköylüleştiklerigörülüyor.YalnızAnadolu’nunRumeli’denönemlibirfarkıvardır.Anadoluçokengebeli bir alandır, yani dağları, yaylaları çoktur. Onun için göçebe hayvancılığısürdürmekisteyenoymakveboylar(aşiretvekabileler) bunaelverişlimekânlarıbulabiliyorlardı.ÜstelikzamanzamanAnadolu’dakarışıklıkveasayişsizlikyoğunlaştığızamanlar,yağmaedilmektenbıkanköylüler,köyleriniterkedipdağlardaeşkıyalığayada göçebehayvancılığabaşlamışlardır.Demekkikimidönemlerdevekimiyörelerdeköylülüğünçoğaldığını,kimidönemveyörelerdegöçebehayvancılığınağırbastığınıgörüyoruz.Örneğin1865’teOsmanlı hükümetiFırka-yıIslahiyeadındabirordugöndermekzorundakaldı Çukurovabölgesine.Amaç,dahaöncebirkaçkez“oturtulmuş”olan Avşarları ve diğer oymakları yeniden oturtmaktı. Söylendiğine göre göçebeler yüzünden Türkiye’nin en verimli ovalarından Çukurova’nınAdanadoğusundakalanbölümübusıradayabanbitkileriyle örtülüymüş. TarihçiZekiVelidîTogan’agöre,Türklerbüyükölçüdeboşbir Anadolu’ya yerleşmişlerdi, zira Arap akınları sonucunda Anadolu’nun Hıristiyan halkı kıyılara kaçmıştı. Böyle bir görüşten çıkan sonuç, Türklerin Anadolu’nun Hıristiyan halkıyla karışmamış olduklarıdır.Başkabirdeyişle,Türklerkarışmadıklarıiçinırksaflıklarınıbüyükölçüdekorumuşlardır.OysaHıristiyanlardannekadarının kıyılara kaçtığını saptamak kolay değildir. Türklerin, evlenme, İslamiyetikabul,devşirme,kölelikgibiyollardanyerlihalklabüyük ölçüdekaynaşmışolmalarıakladahayatkıngörünmektedir.TürklerinOrtaAsyalısoydaşlarıylafazlabenzeşmemeleri,TürkiyeTürklerinin de kendi aralarında birörnek fiziksel özellikler taşımamaları, sözkonusukarışmanınkanıtıgibigözüküyor.Böyleolmaklabirlik-

5

6

KISA TÜRKİYE TARİHİ

te,ırkdurumuneolursaolsunTürkçenin,Hıristiyanlarıbilekısmen içinealarakAnadolu’nunortakdilihalinegelmesi,buhalkıOrtaAsya’yabağlayanönemlibirbağsayılabilir.

TarihÇağlarıÜzerinebirNot ÖzellikleFransa’dayaygınolanvebizideetkilemişanlayışagöre, tarihçağları(yaniyazınınçıkmasındansonrakiinsanlıktarihi)dörde ayrılır: M.Ö.3000-M.S.476(BatıRoma’nınyıkılışı):İlkçağ; 476-l453:Ortaçağ; 1453-1789:Yeniçağ; 1789sonrası:SonçağyadaYakınçağ. Buradahemenbelirtmekgerekirki,bizdebuçağayırımınıbenimseyenler1453’ün,Fatih’inRönesansprensikimliğininöneminive/veyabufethinİslamiyet,Türklükbakımındanöneminivurgularlar.Bu yaklaşımdoğruveOsmanlıDevleti’ninİstanbul’unfethiylebeylikten imparatorluğadiyeözetlenebilecekçokköktenbirdönüşümgeçirdiği muhakkakolmaklabirlikte,bunuTürklerbakımındanbirçağdeğişikliği olarak değerlendirebilir miyiz? Sanmıyorum. Batılılar 1453’ü çağ değişimi noktası olarak değerlendirirken Osmanlılara çok da olumlusayılamayacakbirrolveriyorlar.Bunagörefetihlebirlikteİstanbul’dan İtalya’ya kaçan Bizanslı bilim adamları orada Hümanizm’iveRönesans’ıbaşlatmışlardır.Yani,bugörüşegöre,Osmanlılarınkibirtür“iteleme”işlevindenibarettir. Prof.‹brahimKafeso€luça€ay›r›m›n›nbizimbak›m›m›zdando€rudanbiraç›klay›c›l›€›olmad›€›n›ilksöyleyenlerdendir.Gerçektende Bat›Roma’n›nsonbulmas›n›nTürklerbak›m›ndando€rudan(os›rada)birönemiolmuflmudur?1789Frans›z‹htilaliTürkleriçindeçok önemlidir ama Türkleri, Osmanl› Devleti’ni etkilemesi için belli bir zamanaral›€›n›ngeçmesigerekmifltir.OysaBat›veOrtaAvrupabak›m›ndan1789’unadetaan›ndaetkiyapmas›sözkonusudur. Türkiye,yaniAnadoluveRumeliTürkleriiçindahaanlaml›say›labilecekflöylebirça€ay›r›m›önerilebilir: M.Ö.220-M.S.1071:‹lkça€; 1071-1839:Ortaça€;

OSMANLI DEVLETİ’NE KADAR TÜRKLER

1839-1908:Yeniça€; 1908sonras›:Sonça€yadaYak›nça€. Böylebiray›r›m›nTürkiyeTürklerinintoplumsalörgütlenmeevrelerine iflaret etmek bak›m›ndan anlaml› oldu€unu düflünüyorum: ‹lkça€, Türklerin göçebe hayvanc›l›k dönemidir. Ortaça€ Türklerin yerleflikli€e,tar›ma,köylülü€egeçiflidönemidir.Yeniça€ciddibiçimde Bat›l›laflmaya, hukuk devletine ad›m at›ld›€›n› göstermektedir. Sonça€,TürkiyeTürklerininyayg›nkentleflmeye,kapitalizmeyönelmenoktas›n›belirtmektedir.

7

II

Klasik Osmanlı Toplum Düzeni

“Klasik”dediğimizOsmanlıtoplumdüzeni,OsmanlıDevleti’nin engüçlüolduğuyaklaşık1450-1550yıllarıarasındakidüzendir. Hemenbaştan,okullardayapılagelenOsmanlıDevletidönemlendirmesiyleilgilibiruyarıdabulunmakyerindeolacaktır.Bilindiğigibi şöylebirdönemlemeyapılmaktadır: 1300-1453:Kuruluşdönemi; 1453-1579(Sokollu’nunölümü):Yükselmedönemi; 1579-1699:Duraklamadönemi; 1699-1922:Gerilemedönemi. Aslındabudönemlendirmeyalnızcaarazimiktarıbakımından,ayrıcabelkiOsmanlıdevletaygıtınıngücü,etkinliğibakımındananlamlıdır.Amaörneğinhalkın,özellikleTürkhalkınınrefahyadauygarlıkvekültürdüzeyibakımındanpekdeanlamlıolmayabilir.Ziranasılbütüninsantopluluklarıgeneldeilerliyorsa,kuralolarakTürklerin deilerlediklerikabuledilmelidir.Araştırılsa,belkideTürkinsanının 19.yüzyıldaKanunidöneminegöreortalamaömrünündahauzun,ya daokuryazarlıkbakımındandahailerdeolduğuortayaçıkacaktır.Ayrıca mimarlıkta yükselme dönemine rastlayan Mimar Sinan gibi bir dâhivarsada,edebiyatta18.ve19.yüzyıllardapekbüyükisimlerçıkmıştır.KlasikTürkmüziğininasıl17.yüzyıldaveondansonrageliştiğisöylenebilir.Büyükdüşünür-yazarlarKâtipÇelebiveEvliyaÇelebi

10

KISA TÜRKİYE TARİHİ

17.yüzyıldayaşamıştır.İlkkütüphanebinaları18.yüzyıldayapılmıştır. Arazi miktarı bakımından işi ele alırsak, en “yoksulu” Türkiye Cumhuriyeti’dir.Amabiliyoruzkibudönemdeiktisat,kültür,uygarlık ve hemen her alanda Osmanlı Devleti zamanındaki Türk toplumundançokdahaileriyiz.Bugünçokhızlıbirgelişmesüreciiçindeyiz. KlasikOsmanlıtoplumdüzenişöyleözetlenebilir: I.Yönetenler(askeri)sınıfı A.İcraiaskeriler 1.Maaşlılar 2.Zaimlervetımarlısipahiler B.Ulema II.Yönetilenler(reaya)sınıfı A.Kentliler 1.Loncaesnafı 2.Tüccarvesarraflar B.Köylüler C.Göçebeler Budönemdeikianasınıfvardı:yönetenler,yönetilenler;kimlerin busınıflaradahiloldukları,nezamanvehangişartlardaöbürsınıfa geçecekleridevlettarafındanbelirlenirdi. Yönetenler,askerlikledoğrudanyadadolaylıbirilgileriolmasada (örneğinulema),askerisayılırdı,ziradevletbirfetihvesavaşmakinesiolarakörgütlenmişti.Bunlara,yönetilenlereoranlayüksekbiryaşamadüzeyisağlanırdı. Kural olarak ülkenin en zengini padişah olurdu. Tüccardan çok zenginleşenbiriolursa,müsadereyoluyladurumun“icabına”bakılır, hizayagetirilirdi.Yönetenlerinikincibirayrıcalıkları,vergiödemekleyükümlüolmamalarıydı.Başıpadişaholanaskerisınıfaulemaile icrai(yürütmeileilgili)işlergörenvekulstatüsündekiaskerilerdahildi.Sözüedilenicraiişlerinbaşlıcalarıyönetimveaskerliktir.Yeniçerisinden,sipahisindensadrazamınakadarbuişlerigörürlerdi.Bunların kulstatüsündeolmalarıboyunlarınınkıldaninceolmasıanlamınageliyordu.Bu,muhakemeedilmedenpadişahınbuyruğuile“siyaseten katledilebilmeleri” demekti (siyaseten katil). Kul olmanın ikinci bir

KLASİK OSMANLI TOPLUM DÜZENİ

sonucu,kullarınölümündemiraslarınaelkonmasıydıkibuna,müsadere denirdi.Herhaldemüsaderedahaçok,müsadereyedeğerserveti olanyüksekgörevlilereuygulanıyorolmalıydı.Fakatbunların,ölümlerindensonravârislerinigözetmekiçinkullanabilecekleribirimkân vardı.Cami,medresevbgibihayırkurumlarıyapıp,bunlarınfaaliyetlerininsürdürülmesiiçinvakıfkurduklarında,vârislerinivakıfmütevellisiatayıponlarıbuyoldangelirsahibikılabilirlerdi.Ziravakıflar müsadereedilemezdi. Yönetenler sınıfının ikinci kolu ulema idi. Âlimler devletin din, yargı,eğitimişlerinigörürler,icraiişlerefazlakarışamazlardı.Askeri sınıfınayrıcalıklarındanyararlanırlardı,yaniyüksekgelirsahibiydiler ve vergi ödemezlerdi. Bununla birlikte, icrai askeri sınıf üyeleri gibi kul statüsünde olmadıkları için, muhakeme edilmeden cezalandırıldıklarınapekrastlanmazdı,yaniörneğinsiyasetenkatledilemezlerdi ve malları müsadere edilemezdi. Âlimler, mahalle mektebinden sonramedreselerdeokuyarakyetişenMüslümançocuklarıydı.Oysa kullarçokkezdevşirmeidiler,yaniçocukluklarındaHıristiyanolan kişilerdi.Yüksekulemabüyükservetsahibiolabildiğigibi,buserveti çocuklarına intikal ettirebiliyordu. Yüksek ulemanın çocukları da ulema oldukları takdirde –ki genellikle böyle olmuştur– ortaya bir ulema aristokrasisi ya da soyluluğu (zadegânlık) çıkıyordu. Yüksek ulemanınçocuklarınıkayırmakiçindahaçocukluklarındarütbeverilmeyebaşlanır,böylecekolaycayükselmelerisağlanırdı. NiyaziBerkes,ZiyaGökalp’inbirsözüüzerindeduruyor.Gökalp devşirmeçocuklarınyüksekyöneticiolmakiçindevamettikleriTopkapı Sarayı’ndaki Enderun Mektebi’yle medreseleri karşılaştırırken, birincisininTürkolmayanıalıpTürkyaptığını,ikincisininTürk’üalıp Türk olmayan (Arap) haline getirdiğine işaret ediyor. Gerçekten de yönetimveEnderunMektebi’ndedilTürkçeiken,ilimvemedresediliArapçaydı.Bizimbakımımızdangaripliklerbununlabitmiyor.Dine dayalıolduğunuilanedenbirülkedecedbecedMüslümanolanlaraskerlikveyönetimişlerinekarıştırılmıyorlar,fakatHıristiyanolanbir aileninçocuğuoülkeninyazgısınıyönetiyordu. İcraiaskeriyöneticiler,kapıkullarıvediğermaaşlılar iletımarlısipahilervezaimler (zeametsahipleri)diyeayrılabilir.Bu,anlamlıbir ayırımdı,ziramaaşlılar,paranınçokkıtolduğu,onuniçinköylünün

11

12

KISA TÜRKİYE TARİHİ

vergisiniürünolarak(öşür,aşar)ödediğibiriktisadiyattaayrıcalıklı idiler.Fakatmaaşlarınzamanındaverilmediği,yadazüyuf(ayarıdüşük)akçeileverildiğidönemlerdebunlar,isyanahazırbirhoşnutsuzlarkitlesioluştururdu.Tımarlısipahivezaimleregelince,gelirlerini büyükölçüdedirliklerindekiköylülerdenaynîolaraktoplayan,toprağın hukuken maliki olmasalar da, başında oturdukları için, fiilen onaegemenolan,tabircaizsefiilifeodallerdi.Sipahivezaimlerindirliklerindekiköylülerdenürünolaraktopladıklarıbaşlıcavergiaşardı. Yönetilenlersınıfınagelince,bununözgünadıreaya idi.Üretimreayayaaitbirişti.Aynızamandasavaşişinedeyardımcıolurlardı.Vergi,reayayaaitbiryükümlülüktü.OsmanlıDevleti“platonik”birdevlet olduğu için yönetenlerin, yönetilenlere göre daha müreffeh (gönençli)birhayatyaşamalarıasıldı.Devletyönetilenleriçindeğil,yönetenleriçindi. Kentlireayadeyinceaklaönceloncaesnafı gelir.Bunlarhemimalatçı,hemsatıcıyadayalnızcasatıcıolan,loncalarınınsertvekısıtlayıcıçerçevesiiçindeçalışanküçükiktisadibirimlerdi.Usta-kalfa-çırak ilişkileri içinde çalışan bu birimlerin büyümemesi, gelişmemesi hemloncalarınhemdevletinözengösterdiğibirkonuydu.Başkabir deyişleloncalardankapitalizmeaçılanbirkapıyoktu.Loncalarındışında,büyükişyapansarraflar veşehirlerarasıyadauluslararasıölçekte çalışan tüccarlar vardı. Bu servet sahiplerine izin verilmesi, yaptıkları işin lonca ölçeğinde yapılmasının olanaksız olmasından kaynaklanıyordu. OsmanlıDevletiköylülerigöçebelere tercihedenbirdevletti.Nedeniaçık:Köylüleryeriyurdubelli,vergiödeyen,gerektiğindeasker verenbirkesimdi.Göçebeleriseadresibelliolmayan,vergiveasker vermekkonusundaisteksiz,üsteliksilahlıveseyyar,üstünefazlavarılamayanbirkesimdi.Osmanlılargöçebelerioturtmak,köylüyedönüştürmekiçinhepçabalamışlardır.

III

Klasik Osmanlı Düzeninin Değişimi

“Klasik”dediğimizOsmanlıdüzeni16.yüzyılınortalarındanitibarendeğişimeuğradı.Değişimeyolaçanetkenlerşöylesıralanabilir: 1. Avrupa’danGelenEnflasyonSüreciveTüfeğinGelişipYayılması: Sözünüettiğimizyüzyıllardakullanılanpara,altınvegümüştenbasılanparalardıvebunundünyadakimiktarıgörecesınırlıydı.Bumiktarın artması gümüş ve altın madenlerinin çalıştırılmasına bağlı idi. YeniDünya’nınkeşfindensonraİspanyollarAztek,Maya,İnkaimparatorluklarınasonveripellerindekialtınvegümüşüyağmaladılar.Bu ülkelerdebulduklarıaltınvegümüşmadenleriniişlettiler.Böyleceİspanya vasıtasıyla Avrupa’ya ve ardından bütün kıtalara, eskisine oranla daha çok altın ve gümüş paranın girdiğini görüyoruz. Para miktarınınbüyükölçüdeartmasıgenellikleheryerdeülkeiktisadiyatlarındaeskiyegöreparasallaşmanınartışınavefiyatlarınyükselmesineyolaçtı.BusüreçtabiiOsmanlıDevleti’ndedeyaşandı.Osmanlı iktisadiyatınınbirmiktardahaparasallaşması,köylüyüpara(pazar) iktisadiyatına sokmuş olmuyordu. Ama şöyle bir olanak tanıyordu: İltizam denilenusulsayesindeköylününürünolaraködediğiaynîvergilerparayaçevrilebiliyordu. İltizamusulüşöyleaçıklanabilir:Boşkalanbirdirliğinaşarıyenidenbirsipahiyadazaimetahsisedilmiyor,artırmayaçıkarılıyordu. Ençoködemeyivaatedenmültezimodirliğiniltizamını(genellikle

14

KISA TÜRKİYE TARİHİ

3yıliçin)almışoluyordu.Mültezimdevleteparaveriyor,fakatköylüdenaşarıürünolarakalıyordu.Aşarıpazardasatarakparayadönüştürmekmültezimeaitbirişoluyordu.Dikkatedilirsebirdirliğin iltizamaverilmesi,oradasipahiyadazaimbulunmamasıdemektir. Oysasipahivezaimleryalnızcavergileritoplayıpkarşılığındasavaş hizmetisunankimselerdeğillerdi.Süreklidirliklerindeoturan,asayişikoruyan,hükümetinoyöredekigözü,kulağı,eliolankimselerdi. Oysamültezimlerdirlikteoturmayan,ancakhasatzamanıaşarıtoplamakiçinorayagelen,çokkezbuilişkileri3yıllasınırlıkimselerdi. Budurumunönemlibirsonucu,sipahiyadazaiminortadankalkmasıyladirliktebiryetke(otorite)boşluğunundoğmasıydı.Boşluğu mutlaka birilerinin doldurması gerekiyordu ve mültezimler (oraya yerleşmişolmadıklarıiçin)bunuyapacakdurumdadeğillerdi.Yetke boşluğunu dolduranlar âyan denilen, oranın yerlisi bir kesim oldu. Âyanlarparalarıyla,nüfuzlarıyla,askerigüçleriyleyörelerineegemen bir zümre oldular. Artık devlet vergi ve asker toplama konularında onların yardımlarından yararlanmak durumunda kalmıştı. Güçleri artanâyanlarAvrupa’dakifeodalsınıfabenzediler.Âyanlık,merkezin taşraüzerindekidenetiminiyitirmesi,tımarsistemininsağladığımerkeziyetçiliktenadem-imerkeziyete(merkezsizliğe)birkayışanlamına geliyordu.Hemenbelirteyimki,tımarsisteminintasfiyesi,yeriniiltizamabırakması,yüzyıllaralanyavaşbirsüreçoldu.II.Mahmutzamanında(19.yüzyılbaşlarında)hâlâ tımarlarvardı. İltizamsistemidevlethazinesinedahaçokparanıngirmesiniolanaklıkılıyordu.Bununhükümetesağladığıenönemliyararlardanbiri kentlerde bulunan, yeniçeri ya da benzeri piyade askerini çoğaltmaktı.Bu,ateşlisilahların,özellikletüfeğingelişmesiveyayılmasının bir sonucuydu. Atlı askerler, ki tımarlı eyalet ordusu atlıydı, tüfek kullanamıyordu.Tüfekpiyadeninsilahıydı.Demekkisavaşteknolojisindekigelişme,tımarsisteminintasfiyesini,piyadeninartırılmasını zorunlukılıyordu.Hazineyeiltizamsayesindedahaçokparagirmesi, piyadeaskerininçoğaltılabilmesidemekti. 2. Avrupa’daveÖzellikleAkdenizBölgesindeNüfusArtışı: Kapitalizmöncesiiktisadiyatlardanüfusartışıçokolumsuzsonuçlardoğurabiliyordu.Ziraöylebirsistemdenüfusartışınakoşutolaraküretimiartırmakbugünkündençokdahazoroluyordu.Nüfusartışıde-

KLASİK OSMANLI DÜZENİNİN DEĞİŞİMİ

mek,sefaletveaçlıkilebununyolaçtığıkanunsuzluklar,eşkıyalıkdemekti.İşte16.yüzyıldaAkdenizbölgesinde,ihtimalbüyüksalgınhastalıklarınuzunsüregörülmemesiyüzünden,önemlibirnüfusartışıolduvesözüedilensonuçlarıdoğurdu.Osmanlı’da,Anadolu’daortaya çıkankarışıklıklara“Celaliİsyanları”denir.Enyoğunolarak15901650yıllarıarasındayaşandı,17.yüzyılınsonlarınadoğru,muhtemelennüfusbaskısınınazalmasısonucunda,nihayetbuldu.Kanunidönemindeülkeninnüfusu12milyondan22milyonayükselmişti. 3.UluslararasıKervanYollarınınÖnemsizleşmesi: DenizdenHindistanyolununkeşfedilmesindensonraticaret,İpekYolugibiuluslararasıkervanyollarınıgitgideterkederekdenizekaydı.Kervancılığın zayıflaması, geçimini buna bağlayan birçok kent ya da kasabanın canlılığınıyitirmesineyolaçtı.Kapitalizmöncesitoplumlardabutür gerilemelerçokkezbaşkayollardan,başkaetkinliklerlegiderilemiyor, çöküşsüreklibirhaledönüşüyordu. 4.FetihlerinAzalmasıveDurması: İnsanvehayvanenerjisiyle(organikenerjiyle)dönengelenekselimparatorluklarıngenişlemesi,imparatorluklarbüyüdükçezorlaşıyordu.ÖnceleriOsmanlıDevletiçok başarılıbirsavaşmakinesiydi.Bütünülkeyeegemenbirdevletaygıtı herzamanonbinlercekişilikordularıseferegöndermeyeteneğinesahipti.NitekimbaşlardaOsmanlıordususefereçıktığızamanyalnızca kent,kasaba,kalelerideğil,büyükçebölgelerikolaycafethediyordu. Fetihherbakımdankârlıbirişti.Avrupa’yafeodalyapıegemenolduğundan ve feodaller de genellikle başlarına buyruk olduklarından, OsmanlıordularınakarşıAvrupa’nınaynıbüyüklüktevegüçteordulartoparlamasıçokdahazordu. Zaman geçtikçe durum değişti. Bu kez imparatorluk büyüdükçe Osmanlıordusununsınırboylarınagitmesifazlazamanalmayabaşladı.Unutmamalıkiordununilerlemehızınıyayagidenpiyadelerbelirliyordu.Savaşyazınyapıldığından,zamanındasınırboylarınaulaşmakiçinbaharyağmurlarıaltındayolaçıkmakgerekiyordu.İmparatorlukbüyüdükçe,zamanınıyollardageçirenOsmanlıordusununsavaşabileceğisürekısalmışoluyordu.İkinciolarak,Osmanlı’nınkarşısındakiAvrupadevletlerizamaniçindemerkezileşmeye,güçlüvebüyükordularkurmayabaşladılar.Savaşbaşarılarıeskisikadarkolayve büyükolmamayabaşladı.

15

16

KISA TÜRKİYE TARİHİ

Fetihlerin azalması ve zorlaşmasının önemli bir sonucu savaşa olan ilginin azalması oldu. Zira fetih, manevi tatminler dışında, önemlimaddiçıkarlardasağlıyordu.Bumanevivemadditatminler olmayıncasavaşavesavaşıyapacakorduyailgiazalmayabaşladı.Ordunun“bozulması”büyükölçüdebuyüzdenoldu. Savaşakoşullanmışbirdevletinvebirtoplumunbirdenbirebarışa kendiniuydurmasıçokdakolaydeğildir,ihtimalCelaliİsyanlarıdenenkanlımücadelede,dışayönelemeyensavaşalışkanlıklarınınbuseferiçsavaşayönelmesininpayıdabulunabilir. 5. İbnHaldun“Yasa”sınınEtkileri: 14.yüzyıldaMısır’dayaşamış olan ve kimilerince toplumbilimin babası sayılan Tunuslu İbn Haldun, Mukaddime adlı yapıtında İslam tarihini inceleyerek çok dikkatedeğersonuçlaraulaşmıştır.Onagörebutoplumlarikidüzeninçatışmasınasahneoluyordu:medeniyet(medine,kentanlamındadır)vebedeviyet(oymakveboyolarakörgütlenmişgöçebekandaş topluluklar). Bedeviler asabiyet denen yüksek bir dayanışma duygusuiçindedirler.Savaşkan,dürüst,kabainsanlardır.Medeniler yerleşik,tarımadayalı,kentleriolantopluluklardır.Medenidevletler sürekli bedevilerin saldırılarına uğrarlar. Zayıf düştükleri zamanlar busaldırılarayenikdüşerler,bedevilerdevletielegeçirirler.Böylece bedevireisininhükümdarolduğuyenibirdevletortayaçıkar.Bedeviler,yıktıklarıdevletinülkesinde,kentlerindeyavaşyavaşmedeniyetiöğrenirler.Medeniyetleriarttıkça,savaşkanlıklarınıveasabiyetleriniyitirirler.Dörtkuşaksonra,yani100-120yılsonradevlet,yenidenbedevilereyenikdüşecekderecedeyumuşamışolur.Tarihböylecetekrarlanıpgider. NiyaziBerkes’egöreOsmanlıDevleti“İbnHalduntipi”birdevletti.Bunagöre100-120yıldayıkılmasıgerekirken,bölgedeyeterincegüçlübirakınyapabilecekbirbedevitoplulukkalmadığıiçin“doğal”birsonuolamamıştır.OsmanlıDevleti’ninkarşısındakiAvrupa devletleriİstanbulveBoğazlar’ıiçlerindenbirininkapmasınıistemedikleriiçinOsmanlıDevleti’niyıkmamışlar,sömürmekleyetinmişlerdir.BöyleceOsmanlıDevleti,birtürlüölemeyenyatalakihtiyarlargibivarlığınısürüklenereksürdürmüştür. HikmetKıvılcımlıdaOsmanlıDevleti’nin“İbnHalduntipi”bir devlet olduğunu kabul etmektedir. Ona göre Osmanlı Devleti 1402

KLASİK OSMANLI DÜZENİNİN DEĞİŞİMİ

Ankara Muharebesi’yle İbn Haldun modeline uygun bir sona ulaşmıştır.OsmanlıDevleti’ninMehmetÇelebitarafındancanlandırılmasıise“yeni”yada“ikinci”birOsmanlıDevleti’ninkurulmasıanlamınagelmektedir. OsmanlıaydınlarıİbnHaldunkuramınıbiliyorlardı.Karlofçave Pasarofçaantlaşmalarındansonradevletinsavaşacakhalikalmadığını,yaşlandığınıdüşünerek,kültürhayatınadahafazlaönemvermeye başladılar.LaleDevriilebaşlayarakOsmanlıpadişahlarıkültürhayatınıngelişmesineöncülükettiler.

17

IV

Osmanlı-Türk Kültür Hayatının Bazı Sorunları

Osmanlıların çok başarılı sayılabilecekleri alanlar olmuştur. Mimarlık, şiir, minyatür, musiki bunlar arasındadır. Osmanlı Devleti’nin,esashalkıHıristiyanolanBalkanlar’da400yıldanfazlahüküm sürebilmesi bir örgütleme ve yönetim başarısıdır. Bugünkü ölçülerimizlebelkiOsmanlılarçokhoşgörülüsayılmazlaramaoçağdaözellikledinselhoşgörüyütemsilettiklerimuhakkaktır.Yalnızcahoşgörü dedeğil,OsmanlılarOrtodoksKilisesi’ninkoruyucusudaolmuşlarve Katolik Avrupa karşısında Ortodoksluğun ezilmesini önlemişlerdir. Muhtemelentımarsistemide,yerinialdığıfeodaldüzendendahaaz baskıcı,dahaazsömürücüydü.Dinvedilbakımındanhalkabuderece uzak olan bir yönetimin Balkanlar’ı yüzyıllarca salt kılıç zoruyla tuttuğunusöylemekneinsafanedemantığasığar.BunlarOsmanlılarınlehindesayılabilecekönemlinoktalardır. Bu başarılar yanında kültür hayatında bazı önemli yetersizlikler söz konusuydu. Bunlardan biri kitap anlayışıydı. Osmanlılara göre kitap, halı gibi, elle üretilmesi gereken “lüks” bir eşya sayılıyordu. Ancakvarlıklıinsanlaronasahipolabilirlerdi.Matbaadabasılıpherkesinulaşabileceğiharcıâlembirşeyolmasıarzuedilmiyordu,böyle

20

KISA TÜRKİYE TARİHİ

birtalepyoktu.Eğitim,büyükölçüdekitapsızyürütülüyordu.Bilindiği üzere, matbaa 1450’lerde Gutenberg tarafından icat edildi. 1493’teYahudilerİstanbul’da,1495’teSelanik’te,Ermeniler1567’de, Rumlar 1627’de İstanbul’da birer matbaa kurdular. Osmanlıların matbaasıiseSaitÇelebiveİbrahimMüteferrikatarafından1729’da; demekkimatbaanınicadından279,İstanbul’daaçılanilkmatbaadan 236yılsonrakuruldu.Fakatherhaldematbaayayinedebüyükbir gereksinmeyoktuki17kitapbastıktansonra1742’dekapandı(ortalamayıldabirkitapgibi).Duyulangereksinmeüzerineaynımatbaa 1784’teyenidençalışmayabaşladı.Dolayısıyla17basılmışkitapdışında,gecikmemiz334yılaçıkıyor.Matbaasıolmayanbirtoplumun bilimvekültürdeileriadımatmaktanedenlizorlanacağıaçıktır. Osmanlıkültürhayatındakiönemlibirbaşkaaksaklıkmahalle(cami)mektebi-medresesistemindegözeçarpmaktadır.MüslümanTürk çocuklarınıngittiğimahalleokullarındagenellikledurumşuydu: Arapçabilmeyençocuklara,Arapçabilmeyenbirhoca Kuranokumasını,dualarıvebirazaritmetiköğretiyor,dinbilgileriveriyordu.Bu okullarda Türkçe okuma ve yazma öğretilmiyordu. Öğretilecekse başkayerlerde(evde,devletdairelerindeusta-çırakilişkisiiçinde)öğretiliyordu.Mahallemektepleriilemedresearasındabirortaöğretim basamağı yoktu. İlk dönemlerde kimi medreselerde matematik, tıp, astronomigibifenbilimleriokutuluyoridiysede,sonradanbudakalmadı.Medreselerartıkhemenyalnızdinbilimleriokutuyordu.BuradadaöğretimdiliArapçaydı.MedreselerdedeTürkolanöğrencive müderrisler arasında Arapça bilgisinin ileri düzeyde olmadığı ve en çokdaezberbilgilerleyetinildiğianlaşılıyor. MedreseninbudurumunakarşılıkTopkapıSarayı’ndakiEnderun Mektebi’ndevediğerbazısaraylardaverileneğitimçokdahaverimliydi.ZiraburadadinbilimleriyanındaArapça,Farsça,edebiyat,tarih,coğrafya,müzik,resim,askerlikgibiçokçeşitlikonularöğretiliyorveöğretimdiliolarakdaTürkçekullanılıyordu.19.yüzyılöncesininOsmanlıdüşüncesininikidoruğuKâtipÇelebiveEvliyaÇelebi’ninEnderun’daöğrenimgörmeleridikkatiçekiyor.

HASTA BİR İMPARATORLUK

V

Tanzimat’a Doğru

Osmanlı-Türk toplumunun Batılılaşmaya, çağdaşlaşmaya, ya da modernleşmeyekesinadımatmasıTanzimatileolmuştur.Buaynızamanda insan haklarına, hukuk devletine, özgürlük ve demokrasiye doğruatılanbiradımdır.BanagöreTürktoplumununortaçağdançıkıpyeniçağageçişidir.Tanzimat’ıelealmadanönceonoktayanasıl gelindiğinianaçizgileriyleanlatmayaçalışacağım. Islahatdenilendüzeltimler(reformlar)LaleDevri’ylebaşlayıp18. yüzyıl boyunca sürmüştür. Ama bunlar zayıf hareketlerdi. Örneğin mühendishaneadıylaaçılankurumların(III.Selimdönemindeaçılan Mühendishane-iBerri-iHümayundahil)gerçekteokuldeğil,kursgibiolduklarıanlaşılıyor.Asılıslahatınbaşlaması1789’daIII.Selim’le birliktedir.Biryandanbupadişahınkişiselolarakdüzeltimdenyana olması,biryandan1789İhtilali’ninAvrupa’dadoğurduğubüyüksonuçlarvealtüstoluşlarınöncelerizayıfdaolsayansımalarıbunusağlamıştır. III.SelimtahtaçıktığındaOsmanlıDevleti’ninkarşısındaikibüyük sorun bulunuyordu. Birinci sorun âyanlaşma sürecinin doruk noktasınavarmasıveartıkülkeninbirliğinitehditederdurumagelmesiydi. Âyanlar, irili ufaklı her düzeyde belirginleşmişti. Büyük Âyanlar,kibunlarahanedandeniyordu,başlarınabuyrukyöneticiler

24

KISA TÜRKİYE TARİHİ

olabiliyorlardı.Hükümetaskervevergitoplamaişiniancakonların aracılığıileyapabiliyordu.19.yüzyılbaşlarındabağımsızlığayaklaşanikibüyükâyangözeçarpıyordu.BiriYanyaÂyanıTepedelenliAli Paşa,öbürüdeMısırÂyanıMehmetAliPaşa’ydı.İkisideaskerigüçlerinipekiştirmeküzereAvrupa’dansubaygetirmişlerdi.MehmetAli birFransızaHarbokulukurdurmuş,Kölemenbeylerinikılıçtangeçirerek Mısır’a tam egemen olmuş, eğitim, sanayi ve tarımda dikkate değerbüyükatılımlargerçekleştirmişti.Herikiâyan,resmidüzeyde olmasadaAvrupadevletleriyleilişkilersürdürüyorlardı.Böylesinebir âyanlaşmanınpadişahınyetkisinisınırladığıveimparatorluğunparçalanmasınayolaçabileceğiaçıktı. İkinciönemlisorunyeniçeriordusununişeyaramazhaldeoluşuydu.Devletinfetihsiyasetindenvazgeçmekzorundakalmasındansonra,orduihmaledilmişti.Ulufeleriylegeçinemeyenyeniçerilerinesnaflaşmasınagözyumulmuştu.Esnaflıkyaptığıiçinyeniçerilerintalime, eğitime ayıracak zamanları yoktu. Oysa ateşli silahlardaki gelişme, taliminöneminiçokartırmıştı.Savaşsırasındaordularhenüzayakta karşıkarşıyagelipsavaştıklarıiçin,karşıtarafınateşiyleyanıbaşlarındadevrilenaskerleringörüntüsüürküntüyaratıyordu.Talimgörmeyenaskernedenlikahramanyadaiyiniyetliolursaolsun,bumanzarakarşısındadahakolayvedahaöncebozgunauğruyordu.Budurumda yeniçerilerin esnaflık yapmayıp vakitlerini kışlada eğitim yaparakgeçirmelerigerekiyordu,amabununiçinonlarayeterlidüzeydeulufevermekşarttı.Böylebiraskeriıslahatyalnızcayabancıordularakarşıdeğil,aynızamandaâyanlarıhizayagetirebilmekiçindelüzumluydu. III.Selim,devletadamlarınaneyapılmasıgerektiğikonusundadanışıp, onlardan bu konuda “layiha” denen raporlar aldıktan sonra orduıslahatınabaşladı.1793’teNizam-ıCeditadıyla,talimlibirordununçekirdeğioluşturuldu.Nizam-ıCeditadının,Fransa’daihtilal düzenininbenimsediğiYeniDüzenadıylaaynıoluşudikkatiçekiyor. III.Selimyeniçerileriürkütmemekiçinçokdikkatliveyavaşhareket ediyordu. Yeni ordunun masraflarını karşılamak üzere İrad-ı Cedit Hazinesidiyeayrıbirmalikaynakoluşturulduvebununiçinyenivergilerkondu.Budavergiverenlerbakımındanişinsevimsizyönüydü. NapolyonkarşısındaAkka’da(Filistin)kazanılanzaferdensonraNi-

TANZİMAT’A DOĞRU

zam-ıCedit’inaskersayısı10.000’eçıkarıldı.1805’tepadişahtalimli askerin ilk kez Rumeli’de, Edirne’de de oluşturulmasını buyurunca Rumeliâyanlarınınbirbölümübunaisyanettiler(1806).İsyanıbastırmakiçinNizamcılaryolaçıkacakken,Tekirdağ’ındaayaklanması üzerine padişah askerini geri çekti. Ertesi yıl İstanbul’da yeniçeriler ayaklandılar(KabakçıMustafaisyanı).III.SelimNizam-ıCedit’eharekete geçmesi için emir vermekte gecikince, iş çığırından çıktı ve tahttançekilmekzorundakaldı(1807).IV.Mustafatahtaçıktı(18078).Nizam-ıCeditdağıtıldı.

Sened-iİttifak Fakatıslahatçılarİstanbul’dankaçıpRusçukÂyanıAlemdarMustafa Paşa’ya sığınmışlardı. Bir bahaneyle İstanbul’a gelen Alemdar, III.Selim’itahtaçıkarmaküzereTopkapıSarayı’nageldi.Alemdar’ın niyetinisonandafarkedenIV.Mustafa,sarayınkapılarınıkapattırıp OsmanlıhanedanınınkendisidışındasonerkekleriolanIII.Selimve II. Mahmut’un idamlarını buyurdu. III. Selim’i boğdular, fakat II. MahmutkaçarakvakitkazandıvezorlasarayagirenAlemdartarafındankurtarıldı.II.Mahmut(1808-39)padişah,Alemdarsadrazam oldular.Alemdarpadişahıtahtaçıkarmış,kendinebağlıaskerikuvvetleribulunanbirsadrazamolarak,çokgüçlüydü.ÖnceNizam-ıCedit’in benzeri olarak Sekban-ı Cedit ocağını kurdu. Âyan sorununu çözmeküzerebaşlıcaâyanlarıİstanbul’açağırdı.Âyanlarahakvegörevler vererek onlara resmiyet kazandırmak, böylece devletin dağılmasıtehlikesiniönlemekistiyordu. İstanbul’agelenâyanlarlagörüşmeleryapıldıvesonundaâyanlarlamerkezarasındakiilişkileridüzenleyenSened-iİttifakadınıtaşıyan birbelgedüzenlendi.Bunagöre(özetolarak): l) Âyanlar padişaha sadık olacaklar ama kanunsuzluğa karşı direnmehaklarıolacaktı. 2)Âyanlargerektiğindeaskertoplamayayardımcıolacaklardıve yenibirordukurulacaktı. 3)Vergilerağırolmayacaktı,düzenlitoplanacaktı,devletinvergisinedokunulmayacaktı.Yenivergidüzenlemeleribüyükâyanlarlahükümetarasındagörüşülüpkararlaştırılacaktı.

25

26

KISA TÜRKİYE TARİHİ

4)Suçuaçıkçabelliolmadanâyanvedevletadamlarınacezaverilmeyecekti.Buradadikkatiçekenönemlinoktalarvar.Senetuygulama alanıbulsaydıâyanlıkresmiyetkazanacaktı.Senet’inkendisibirçeşit anayasa niteliğini kazanacak, Osmanlı Devleti’nin ilk “anayasası” olacaktı.Senet’tetarihtekidemokratikihtilallerinenönemlikonusu olanvergiadaletivevergilerindanışılarakbelirlenmesiilkesiyeralmaktadır.Nitekimdanışarakvergikoymanınparlamenterbirbaşlangıçniteliğindeolduğudasöylenebilir.Âyanvedevletadamlarınıncezalandırılmasıylailgiliesas,insanhaklarıbildirgelerinin,hukukdevletiiçinmücadeleninkonusunuoluşturur. Sözü edilen özellikleri ile Senet’le 1215’te İngiltere’de düzenlenen Magna Carta arasında önemli benzerlikler bulunduğu söylenebilir. MagnaCarta,KralJohnilefeodalbeylerarasındayapılmış,karşılıklı hakvegörevlerisaptayanbirbelgedir.Sözkonusuolan,özelliklebeylerin hakları olmakla birlikte, İngiltere’de Magna Carta özgürlük ve demokrasimücadelesininbaşlangıcısayılır,ziravergilerolsun,cezalar olsun,bunlarlailgilibirçokhükümleriiçerir.Tarihçilerimizgenellikle âyanları ve Sened-i İttifak’ı olumsuz değerlendirirler, çünkü Osmanlı’da19.yüzyılınbaşındafeodalbirdüzenkurulması,Avrupa’nıngidişineters,onuniçindegeri(hattagerici)birolayolarakelealınır.Ama şunudadüşünmekgerekirki,II.MahmutMısırÂyanıMehmetAliile kendigücüylebaşedemediğinden,onuhizayagetirmekiçinAvrupa’ya muhtaçolmuş,OsmanlıDevleti’niyarıbağımlıdurumadüşürmüştür. OysaSened-iİttifakgibibirçerçeveiçindebelkiMehmetAli’yleuzlaşabilirveböylelikledevletindışakarşıbağımsızlığıkorunabilirdi. Fakatbudüşüncelerkurgusaldır(spekülatif)vedolayısıylabilimseltarihçilikbakımındandamakbuldeğildirler.Alemdar’ınsadrazam olmasından 3,5 ay sonra yeniçeriler tekrar ayaklandılar. Alemdar’ı konağındakuşattılar.SaatlercesürenbirmücadelesonucundaAlemdarkahramancaöldü.BusıradaII.MahmutSekban-ıCedit’ihareketegeçirmedi.DemekkiAlemdar’ıngücündenveSened-iİttifak’tanrahatsızdı. Yeniçeriler Alemdar’dan sonra saraya saldırdılar. II. Mahmut, Osmanlı hanedanının tek erkeği kalmak için IV. Mustafa’yı idamettirdi.YeniçerilerçaresizMahmut’ukabullenmekzorundakaldılar.AmaSekban-ıCedit’iortadankaldırdılar.Nizam-ıCedit’inkurulmasına,gelişmesineönayakolanlarbirbiryakalanıpöldürüldüler. Askeriıslahatişiböylece1826’yadeğingündemdençıkmışoldu.

TANZİMAT’A DOĞRU

Yunanİhtilali,MısırSorunu BundansonrakiyıllardaMahmutheryöntemideneyerekâyanların gücünükırmayaçalıştıvebukonudagenelliklebaşarılıoldu.Nevar ki,1820’deYanyaÂyanıTepedelenliAliPaşa’yasaldırdığındabuâyan çetincevizçıktı.Osmanlıordusuancak17aylıkbirkuşatmadansonrapaşayıdizegetirebildi,bunudapaşayıaldatarakyapabildi.Onaaffedildiğibildirilincedirenmektenvazgeçti,ozamandaöldürüldü.Fakat Osmanlı ordusu Tepedelenli ile uğraşırken, bundan yararlanan MoraRumlarıayaklanıpbağımsızlıkmücadelesinebaşladılar(1821). Mora’dakiMüslümanhalkisyancılartarafındankılıçtangeçirilirken Mahmut, Paşa’ya karşı mücadeleden vazgeçmedi. Yanya düştükten sonraOsmanlıordusugüneyeyöneldiğindehemMorahemdeAtina gibiyerlerihtilalcilerinelinegeçmişbulunuyordu.Yeniçeriler3yılboyuncaneAtina’yanedeMora’yagirebildiler.BununüzerineMahmut MısırValisiMehmetAli’denyardımistedi(1824).Paşa,oğluİbrahim komutasındabirordugönderdivekısazamandaihtilalibastırdı.İngiltere,FransaveRusyadonanmagöndererekOsmanlı-MısırdonanmasınıNavarin’deyaktıklarıiçinbubaşarıbirişeyaramadı.ÇıkanOsmanlı-Russavaşınınsonundagerçekleşen1829EdirneAntlaşması’yla nihayetYunanistan,SırbistanveMemleketeyn’in[Romanya]özerkliği kabulettirildi.1830’daYunanistanbağımsızhalegetirildi. BugeliflmelerYeniçeriOca€›’n›nsonunugetirdi.Yenibirtalimli ordukurmagiriflimioldu.Yeniçerilertekrarisyanedincebunahaz›rl›kl›olanhükümet,öbüraskerlerinvehalk›nkat›ld›€›kanl›birharekâtlaoca€›ortadankald›rd›(Vaka-iHayriye).Kaç›pgizlenemeyenler öldürüldüler. Yerine Asakir-i Mansure-i Muhammediye adl› talimlibirordukuruldu.Vaka-iHayriyeile›slahatyoluaç›lm›floldu. Bu hususta M›s›r’daki ›slahat örnek al›nd›. 1827’de Avrupa’ya ilk ö€rencilergönderildiveT›bbiye(Bat›örne€indeilkyüksekokul)kuruldu.1831’deilkgazete, Takvim-iVekayi,ç›kmayabafllad›.1833’te Bab›âliTercümeOdas›kuruldu.YunanihtilalinekadarTürkleryabanc›dilolarakyaln›zArapça(ilimdili)veFarsça(edebiyatdili)ö€renirlerdi.DevletinBat›ülkeleriyleolaniliflkilerinde,oülkelerindillerinibilenFenerliRumlarçevirmenlikyaparlard›.Nevarki,Yunan ihtilaliRumlaragüvenisarst›€›ndançevirmenli€iMüslümanlarüst-

27

28

KISA TÜRKİYE TARİHİ

lenmeyebafllad›lar(1821).TercümeOdas›’n›nkurulmas›,Frans›zca ö€renmeiflininusta-ç›rakiliflkisiiçindeörgütlübirhalegetirildi€ini gösteriyordu. 1834’teHarbiye(HarpOkulu)kuruldu.Dahasonra1859’daBatıörneğindekiüçüncüyüksekokul,Mülkiyekurulacaktı.Buüçokul veonuizleyendiğerlerindenmezunolanlar,Osmanlı-Türkçağdaşlaşmasınınönderliğiniyapacak,‘taban’ınıoluşturacaklardı.II.Meşrutiyetdevriminibugibiokulmezunlarının(mekteplilerin)siyasalörgütüolanİttihatveTerakkigerçekleştirecekti.MüslümanOsmanlıeğitimininyetersizliğinibelirtmekbakımındanilginçtirki,yeniyüksekokullardaokuyabilecekyeterliktegençlerbulunamadığıiçin,buokullar kendi orta, hatta ilköğretim birimlerini oluşturmak durumunda kalmışlardır.Öyleki,1834’tekurulanHarbiyeilkmezunlarınıancak 14yılsonra,1848’deverebilmiştir. Yunan İhtilali’nin bastırılmasından sonra Osmanlı-Mısır sürtüşmesibaşladı.Sonuçolarak1831’deMehmetAliisyanederekordusunu Filistin’e gönderdi. Mısır ordusu Osmanlı ile yaptığı üç meydan muharebesindenmuzafferçıktı.BusıradaMısırlılarKütahya’yagelmişler(1833),kışıBursa’dageçirmeyehazırlanıyorlardı.II.Mahmut bu durumda ya Mehmet Ali ile uzlaşacak ya da yabancı yardımına başvuracaktı.II.Mahmutikinciyoluseçti.OsıradaİngiltereveFransabirbirleriyleuğraştıklarıiçinbuolupbitenlerleilgilenemiyorlardı. Bu yüzden tuttu, Rusları yardıma çağırdı. Hem de ünlü atasözünü söyleyerek: “Denize düşen yılana sarılır.” Oysa “yılan”a sarılacak yerdeMehmetAli’yesarılabilirdi...Ruslarbüyükheveslegeldiler,Boğaziçi’neyerleştiler.OlayBatı’dabüyüktelaşuyandırdı.FransızveİngilizlerinarayagirmesiyleKütahya’dabiranlaşmasağlandı.Mehmet Ali’ninoğluİbrahimCiddevaliliğininyanındaŞam,HalepvalilikleriyleAdanamuhassıllığınıeldeetti(1833).

1838Antlaşması Mahmutgibiçetinkişiliğiolanbirpadişahiçin,budurummutlakadüzeltilmeliydi.Nitekimertesiyıllarda,birbölümüyukarıdaaçıklanmışolanhayliyoğunbirıslahatagirişildi.IslahatınülkeyigüçlendireceğiveAvrupa’nındesteğinieldeetmeyeyarayacağıumuluyordu.

TANZİMAT’A DOĞRU

Bununla da yetinilmedi. İngiltere’nin yardımını kesinleştirmek için 1838Osmanlı-İngilizTicaret(BaltaLimanı)Antlaşmasıyapıldı.Bununlaİngiltere,kapitülasyondüzenindesahipolmadığıayrıcalıklareldeediyordu:1)İngilizleringetirdiğiyadagötürdüğümallarbirkez belirlenengümrükvergisi(ithalatta%5,ihracatta%12)ödendikten sonra,artıkiçgümrüklerdevergilendirilmeyecekti.Oysaiçgümrükler yerlitüccariçindevamedeceğiiçinbunlaraleyhinehaksızbirrekabet durumusözkonusuydu.2)BazıürünleriçinOsmanlılarınuyguladığı yed-i vahit (tekel) usulü kaldırılacaktı. Böylece tek fiyat koyabilen yed-ivahitçiyerineİngiliztüccarlarıveadamlarıtekteküreticilerden alımyapabilecekleriiçinfiyatlarıartıkdahaçokonlarbelirleyeceklerdi.3)İngilizlerOsmanlıülkesindeiçticaretdeyapabileceklerdi. DoğanAvcıoğlu’yagörebuantlaşmagelenekselloncasanayisinin yıkılmasınayolaçarak,Osmanlıtoplumununkapitalizmevesanayi devriminegeçmesiniönlemiştir.Bubir“idamfermanı”dır. KimileriiseOsmanlıgelenekselsanayisininbuantlaşmaolmadan daAvrupa’nınsanayidevrimiürünlerinedayanamayacağınıilerisürerler.İkitarafdaiddialarınıispatedecekdurumdadeğillerdir.Gene de,antlaşmanınenazındangelenekselsanayininyıkılmasındabirpayıolduğusöylenebilir. 1839’daOsmanlıveMısırordularıdördüncükezNizip’tekarşılaştılarveOsmanlıordusutekraryenildi.Avcıoğlu’nungörüşükabul edilirse, Balta Limanı Antlaşması sonucunda Osmanlı’nın iktisadi biriflasasürüklendiğisöylenebileceğigibi, NizipyenilgisiyledeOsmanlıDevleti’ninaskeribiriflasyaşadığısöylenebilir. ZiraOsmanlı Devletinin askeri bir ağırlığı olmadığı ortaya çıkmıştır. Buna bağlı olarakuzunzamanordununiçsiyasettedebiretkisikalmamıştır.Artıkdevletyöneticisiolanpaşalar,genellikleaskerliktenhabersiz,fakatFransızcavediplomasibilenkişilerdi.Devletiayaktatutanaskerlikdeğil,bugibidiplomatikbecerilerdi.OsmanlıordusuNizip’teyenilirken,OsmanlıdonanmasıMısır’akaçıyorveII.Mahmutölüyordu. Bu feci durum uzun sürmemiştir. Yeni padişah Abdülmecit (1839-1861) yanına ıslahatçı Mustafa Reşit Paşa’yı almış bulunuyordu.Öteyandanİngiltereyardımagelmiş,Nizip’tekisonucutersine çevirmişti. Sonunda Mehmet Ali babadan oğula geçmek üzere kendisinekalanMısırvaliliğidışındakidiğeryerleriyitirdi.

29

30

KISA TÜRKİYE TARİHİ

TanzimatFermanı BusıradaMustafaReşit,Avrupakamuoyunundesteğinieldeetmek amacıyla padişaha Tanzimat Fermanı’nı (öbür adı Gülhane Hatt-ıHümayunu)ilanettirdi.Ferman,doğruönlemleralınırsa5-10 yıliçindeülkenindüzeleceğinibildiriyordu.Yapılacakşeyler,1)can, ırz(şeref),malgüvenliğininsağlanması,2)iltizamusulününkaldırılması,3)askerlikgörevinindüzenesokulmasıve4-5seneilesınırlandırılmasıydı.Fermanfaydalı,nizamikanunlarınyapılacağını,rüşvetinyasakolacağını,MüslümanveMüslümanolmayanlaraeşitolarakuygulanacağınıbildiriyorveAvrupadevletlerininbubelgeyetanıkolmalarıiçinkendilerineresmenbildirilmesiniöngörüyordu. Canvemalgüvenliğindensözediliyordu,zirasıradanuyrukların azçokbirgüvenceleriolmaklabirlikte,devletadamlarıhâlâ kulstatüsündeydiler.Dolayısıylabunlariçinsiyasetenkatilvemüsaderesöz konusuydu.Gerçimüsadere1826’dakaldırılmıştıamaMustafaReşit’iyetiştirmişvekorumuşolanPertevPaşabirkızgınlıksonucunda Mahmuttarafındansiyasetenkatlettirilmişti.DemekkiTanzimatFermanıkulstatüsünesonveriyor,devletadamlarınacanvemalgüvenliği getiriyordu. İltizam usulünün kaldırılması ancak iki yıl sürdürülebildiı. Bir yandan mültezimlerin engellemeleri, bir yandan devletin örgütsüzlüğü yüzünden devletin aşarı toplama işi yürütülemedi. İltizam ve aşarı ancak Cumhuriyet yönetimi kaldırabilmiştir (1925).Askerliğegelince,Tanzimatöncesindekimiyerdenaskeralınıyor, kimi yerden alınmıyordu ve askere gidenler de çok kez artık ömürleriniaskerolaraktamamlıyorlardı.Buişdüzenesokulabildi. Ferman’la Müslüman-Müslüman olmayan eşitliğinin getirilmesi deçokönemli,devrimcisayılabilecekbirdeğişiklikti.Müslümanolmayanlara Osmanlı ilk yüzyıllarda hoşgörülü davranmıştı ama, 17. yüzyıl sonunda yenilgilerin başlaması üzerine bunlara aşağılayıcı muamelelergündemegelmişti. Ferman’›nAvrupadevletlerineresmenbildirilmesiFerman’›nuygulanmas›nda onlar›n da bir etkisi olaca€›n›, daha do€rusu onlar›n Ferman’›nyürütülmesinigarantiedeceklerinigösteriyorbize.Tanzimat döneminde Avrupa’n›n büyük devletlerinin oynayaca€› bu rol ünlüTanzimatpaflalar›ndanFuatPaflataraf›ndanflöyleaç›klanm›flt›: “Birdevletteikikuvvetolur.Biriyukardan,biriafla€›dangelir.Bizim

TANZİMAT’A DOĞRU

memlekette yukar›dan gelen kuvvet cümlemizi eziyor. Afla€›dan ise birkuvvethas›letmeyeimkânyoktur.Bununiçinpabuççumufltas›gibiyandanbirkuvvetkullanmayamuhtac›z.Okuvvetlerdesefaretlerdir.”Paflan›nsözünüetti€i“yukar›s›”padiflaht›r.“Afla€›s›”isehalkt›r.Osmanl›siyasetdinamikleriniçokgüzelanlatanbusözle,padiflah›nnedenligüçlü,halk›nnedenliedilgin,devletadamlar›n›nnedenliçaresizolduklar›ifadeediliyor.Onuniçinpaflalar,padiflahakarfl›bir a€›rl›koluflturabilmekiçinzamanzaman“düvel-imuazzama”ya(büyükdevletlere)yaslanmakdurumundakalm›fllard›r.Örne€inMustafaReflit,Mithat,HüseyinAvnipaflalardahaçok‹ngiliz,ÂliveFuat paflalardahaçokFrans›z,MahmutNedimdahaçokRusdeste€inden yararlanm›fllard›r. fiunudabelirtmekgerekirki,1839askeriiflas›ndansonraOsmanl›Devletitamba€›ms›zbirdevletolmaktanç›km›fl,yar›ba€›ml›(yada yarısömürge) birdevletdurumunadüflmüfltür.Osmanl›’n›nilginçyönü,fluyadabudevletinde€il,amabüyükAvrupadevletlerininortak yar›sömürgesiolmas›yd›.Budurumuntekbirdevletinyar›sömürgesi olmaktandahaiyioldu€uaç›kt›r.Çünkübüyükdevletleraras›ndaki rekabettenyararlanarakOsmanl›n›nnispetenserbestmanevraalanlar› bulma olanaklar› ç›kabiliyordu. Yaln›z Rusya, zaman zaman Osmanl›Devleti’nisaltkendiuydusuhalinegetirmekiçingiriflimdebulunmufl(1833,1853,1878)amakarfl›s›ndaöbürAvrupadevletlerini buluncagerilemekzorundakalm›flt›r.Şarkmeselesi(DoğuSorunu) denen şey, bir yandan Avrupa devletlerinin Osmanlı Devleti’nde daha çoksöz,çıkar,yadatopraksahibiolmakiçinkendiaralarındaveOsmanlı’yla yaptıkları mücadelenin, bir yandan Balkan ulusu ve diğer uluslarınOsmanlı’yakarşıbağımsızlıkmücadelesininöyküsüdür.SonuçolarakdaOsmanlıDevleti’nintasfiyesininöyküsüdür. Tanzimat,Osmanlı’nınyarısömürgedurumunadüşmesiylebirlikte geldiği için, birçok ulusçu yazarımız onu pek de hoş bulmazlar. GerçektendeOsmanlıDevleti’ninçokdüşkünbirzamanınadenkgelmiştir.AmaTanzimat’ınhalkımızıninsanhakları,hukukdevleti,demokrasi mücadelesinin başlangıcı olduğunu da unutmamak gerekir. Başkabirdeyişle“papazakızıporuçbozmak”durumunadüşmemeliyiz.Kimolursaolsun,herkesininsanhaklarınavehukukdevletine (hattademokrasiye)gereksinimivardır.

31

VI

Islahat Fermanı ve Yeni Osmanlılar

1853yılındaKudüs’tekutsalyerlersorununubahaneedenRusya, Osmanlı Devleti’ni Avrupa’nın ortak uydusu durumundan çıkarıp, kendiuydusuyapmakistedi.Fransaveİngiltere’dendestekalanOsmanlıhükümetibunadirenince,KırımSavaşıdenensavaşçıktı.Bir yandaRusya,öbüryandaOsmanlıDevleti,Fransa,İngiltere,Sardunyavardı.RusyayenildivebarışyapmaküzereParisKongresitoplandı. Osmanlı Devleti’ni Rusya’ya karşı sağlamlaştırmak için, Paris AntlaşmasıOsmanlı’nınAvrupadevletlerhukukundanyararlanmasını(böylece“Avrupalılaşmış”oluyordu)vetoprakbütünlüğününgüvence altına alınmasını kararlaştırdı. Buna karşılık Osmanlı Devleti deIslahatFermanı’nıçıkardı(1856).Buferman,TanzimatFermanı’nı doğruluyor, fakat bunun ötesinde Müslüman olmayanları Müslümanlarlaeşitkılacakayrıntılıbirçoksomuthükümleriçeriyordu.Aslında Osmanlı Devleti’nin Avrupalı sayıldığı, toprak bütünlüğünün güvencealtınaalındığıpekdedoğrudeğildi.Dahakongresırasında OsmanlıtemsilcisiÂliPaşa,OsmanlıAvrupahukukunagirdiğinegörekapitülasyonlarınkaldırılmasıgerektiğinisöylediğizaman,ötekiler busözüduymazlıktangelmişlerdi.Bütünlükişideşuanlamagelecekti:OsmanlıDevletipekâlâ parçalanabilirdi,yeterkibütünbüyükdevletlerinolurualınabilsin.

34

KISA TÜRKİYE TARİHİ

Müslümanolmayanlaragetirilenhaklar,Müslümanlardatepkilere yol açtı. Ferman “gâvura gâvur denmeyecek” tarzında acı alaylara konuoldu,hattaİngiltereveFransa’nınmüdahalesinidaveteden,Hıristiyanlara yönelik toplu saldırılar yaşandı (Cidde, Lübnan, Şam olayları).Müslümanlarkendilerinidevletinsahibiolarakgörüyorlardı.OysaMüslümanolmayanlardanbirkesim,Batısermayesininemrinegirerekyadaticaret,serbestmeslek,hattasanayialanlarındaçalışarakzenginleşiyor,gözebatanAvrupaihayattarzlarıylabirazınlık burjuvazisioluşturmayabaşlıyorlardı.Buyetmiyormuşgibi,şimdide eşitlikhaklarıeldeediyorlardı.Tepkilerinnedenleribunlardı.

YeniOsmanlılar YeniOsmanlılarhareketinideğerlendirebilmekiçinöncebasınhayatındaki gelişmelere bakmamız gerekir, zira hareketin içinde yer alanlarınçoğu,yadaenönemlilerigazetecilerdi.İlkgazetedevletin resmigazetesiolan Takvim-iVekayiidi(1831).Ondansonrasahibi İngilizolan Ceride-iHavadis 1840’takuruldu.Bugazetenindeyarıresmibirniteliğivardı.Gazeteciliğinasılbaşlangıcı1860’tayayımlanmayabaşlayan,ÇapanzadeAgâhEfendi’nin Tercüman-ıAhvalgazetesidir.Gazetehaftalıktı.Şinasideburadaçalışıyordu.1860’tansonragazetesayısınınarttığınıgörüyoruz.Gazetetirajlarıdüşüktü,fakat odevirdeakşamlarımahallekahvelerininbirçeşitkulübeyada“kıraathane”ye (okuma odası) dönüştüğü, zaman zaman gazetelerin yüksekseslemahalleliyeokunduğudüşünülürse,gazetelerinetkialanının tirajlarından çok daha fazla olacağı düşünülebilir. Gazetelerin çoğalması, rekabetin başlaması demekti. İlgi çekmek için eleştirinin başlaması,çoğalmasıgerekiyordu.Budahükümetinhoşnutsuzluğunayolaçacaktı.Hükümet,1864’teMatbuatNizamnamesi’niçıkardı. Artıkbunizamnameylebasınmensuplarıiçingazetekapama,parave hapiscezalarıgündemegeliyordu.ErtesiyılÂliPaşahükümetinekarşıMeslekadındagizlibirörgütünkurulmasındaherhaldeNizamname’ninbirpayıolsagerektir,ziraörgütiçindeNamıkKemalgibigazetecilerdeyeralıyordu.(Sonraları,üyesayısı245’eyükselenbuörgüteİttifak-ıHamiyetadıyakıştırılmışsada,gerçekteadınınMeslek olduğuanlaşılıyor).

ISLAHAT FERMANI VE YENİ OSMANLILAR

Buzamanakadarhürriyet sözcüğüyalnızcaköleolmamadurumunuanlatırken,şimdiyavaşyavaşsiyasalbiranlamkazanmayabaşlıyordu.NamıkKemalgibigazetecileriçinhürriyetönceliklebasınözgürlüğünü çağrıştırıyordu. Bizde kimileri Batı’dan gelen her şeyin, kravat ve blucin gibi basit bir taklit olduğu eleştirisini öne sürerler. Gerçidediklerigibikravatveblucinbasitbirtaklittir,ama,buanlatılanlardan, siyasal özgürlük anlayışının, Batı’dan esinlense bile, bir ihtiyaçtandoğduğuortayaçıkmaktadır. 1867’debüyükolaylarçıktı.MustafaFazılPaşaMısır’ıyöneten KavalalısülalesindendiveosıradakivaliİsmailPaşa’nınkardeşiydi. Onunvaliliğibitincesırakendisinegelecekti.Fazılİstanbul’dadevlet adamlığıyaparken,FuatPaşaileanlaşmazlığadüşmüşvesonuçolarak görevinden azledilip Avrupa’ya sürülmüştü. Bundan bir süre sonradaMısırvaliliğininverasetusulüdeğiştirildi.BunagöreİsmailPaşa’dansonrayerinekardeşideğil,oğlugeçecekti.FazılPaşabüyük kızgınlıkla Osmanlı Devleti’nin sorunlarını inceleyen uzun bir mektupyazdıveyayımladı.MektuptaTürkiye’de“GençTürkler”in varlığından söz ediyor ve Osmanlı dertlerinin çözümünün meşrutiyette olduğunu belirtiyordu. Böylece basın özgürlüğü anlamında hürriyetinötesinde,meşrutiyettalebinideiçerenbirhürriyetkavramıortayaçıkmışoluyordu.(GençliksözcüğüFransızİhtilaliülkülerine[özgürlük,eşitlik,kardeşlik]bağlılığı,feodalliğe,mutlakmonarşiyekarşıtlığıbelirliyordu.)OdönemlerdeGençİtalyaveGençAlmanya hareketleri vardı. Atatürk de Cumhuriyet’i gençliğe emanet ederken herhalde bunu amaçlıyordu. (Meşrutiyet, mutlak hükümdarlığınkarşıtı,demokratikhükümdarlıktır.Budüzendehükümdarın yanında seçimle gelen, yasaları yapan, hükümeti denetleyen bir meclisolur.) Fazıl’ınmektububüyükyankılaruyandırdı.Hükümet,aleyhindekiözgürlükçüakımınfarkınavardı.NamıkKemal,ZiyaBey(Paşa), AliSuaviİstanbul’danuzaklaştırıldılar.Meslek’inbusıradatezgâhladığı bir hükümet darbesi boşa çıkarıldı. Adı geçenler Fazıl Paşa’nın çağrısıüzerineFransa’yakaçtılar.Paris’te8kişi(FazılPaşa,N.Kemal, Ziya,AliSuavivb.)YeniOsmanlılarCemiyeti’nikurdularvegazete yayımlamayabaşladılar.Bukişiler,Avrupa’nınözgürortamındayaptıklarıyayınlarladüşüncelerinigeliştirmekolanağınıbuldular.

35

36

KISA TÜRKİYE TARİHİ

YeniOsmanlılariçindekienönemlikişiNamıkKemal’dir.Onun yazıları ve özellikle şiirleri yalnız kendi kuşağını değil, kendisinden sonrakikuşağıda–kiAtatürkdebukuşağıniçindedir–çoketkilemiştir.N.Kemal“vatanvehürriyetşairi”diyetanıtılır.Hürriyetigördük. Vatankavramıüzerindeduralım.Dahaöncevatanyalnızcainsanın nereli olduğunu (“memleket”ini) anlatırdı. N. Kemal’le birlikte bu kavramkişininuyruğuolduğudevletinbütünülkesinikapsadığıgibi, duygusalbiranlamdayükleniyordu.Vatan,basitbirtoprakparçası değil, sevilen, uğrunda fedâkarlıklar yapılacak, hatta ölünecek bir topraktır.Oysabundanönceülke,padişahıntopraklarıdiyebilinirdi. Bu,“padişahınçiftliği”kavramındançokdafarklıdeğildi.İnsanlar butoprağadeğil,padişahınşahsınabağlıydılar.Gerektiğindepadişahları(yadaaynızamandadinleri)içinkendilerinifedaetmeleribeklenirdi.Ülke(vatan)içindeğil. N.Kemal1870’teİstanbul’adöndü.1873’te VatanyahutSilistre oyunusahnelendi.Seyircileroyundaanlatılanvatankavramıkarşısında coşuyorlar, oyundan sonra sokaklarda da devam eden heyecanlı gösterileryapıyorlardı.BununüzerineoyunyasaklandıveyazarıMagosa’ya sürgün edildi. Abdülaziz’in ve hükümetinin kafasından geçenleritambilmiyoruz,fakatdenebilirkivatandüşüncesionlarırahatsızetmişolmalıdır.Ziravatanısevmek,padişahıihmaletmekanlamına geldiği gibi, bu sevgi ülkeyi sahiplenmek anlamını da içerir. Padişahnedenliülkeninsahibiysetektekuyruklardabuanlayışagöreülkeninsahibidirler.Sahiplenmek,birkatılmayı,benliklivedemokratikbirdüşünceyiifadeederki,mutlakiyetçianlayışbunukabuledemez.Birdeşuvar:Avrupa’daenkoyumutlakiyetlerdebiledevletin adıhanedanlailgisizülkeadıiken(Rusya,Prusya,Fransagibi)OsmanlıDevletihanedanadıtaşıyordu.“Türkiye”adıönceAvrupalıların taktığı, resmen ilk kez Milli Mücadele sırasında Büyük Millet Meclisi’ninbenimsemişolduğubirülkeadıdır. N.KemalFransızİhtilali’ninideolojisinialıpMüslümanlarınbenimsemesiiçinonaİslamiyadayerligiysilergiydirmiştir.Örneğin J.-J.Rousseau’nuntoplumsözleşmesikuramınıalıp,bununbiattörenindevarolduğunusöylemiştir.Yanibiattöreniyleuyruklarpadişahı tanımak karşılığında, padişahla zulüm yapmaması, adaletli davranmasıiçinbirsözleşmeyapmışsayılıyorlardı.Bundan,zulümyapılırsa

ISLAHAT FERMANI VE YENİ OSMANLILAR

ozamandirenme,isyanhakkınındoğduğuanlamıçıkıyordu.Siyasal hakları, parlamento usulünü ise Kuran’daki “danışınız” (meşveret) emrinebağlıyordu.N.Kemal’denilginçbazıdüşünceler: -İnsanlarhürdoğar. -Devletinhalktanayrıbirvücuduyoktur.Kendisinemahsushiçbirmenfaatiolamaz. -EğitimTürkçeolmalıdır.AvrupaLatincedenkurtularakkalkındı. OsmanlıDevletideArapçadankurtularakkalkınacaktır. -Geleceğimizgüvenaltındadır,çünkü‘zamanındeğişmesiylehükümlerdedeğişir’fıkıhkuralınagöredünyanınhercihetindezuhur edenilerlemeürünlerinikabuletmekleyükümlüolduğumuziçinbize göregeçmişedönmekyadaşimdikizamandadurmakcaizdeğildir.İstikbalimizemindir. N. Kemal’e göre Osmanlı vatanında yaşayan herkes vatandaştır. Dinivedilineolursaolsun.Buna“ittihad-ıanasır”(unsurlarınbirliği)denirdi.Osmanlıulusçuluğudadiyebiliriz.Cumhuriyetdöneminde bu anlayış kimilerince alay konusu olmuştur. Oysa alay edilecek biryanıyoktur.İsviçre’de3(hatta4)dilkonuşulmaktadır.Almanca konuşankantonlar(iller)AlmanyaveAvusturya’ya,FransızcakonuşankantonlarFransa’ya,İtalyancakonuşankantonlarİtalya’yabitişiktir.Amabirİsviçreulusuvardır,herkesbunukabuleder.Bildiğim kadarıylaçılgınHitlerbileİsviçre’ninAlmancakonuşankantonlarını “kurtarmak”, ilhak etmekten söz etmemiştir. Diğer bir örnek Belçika’dır.Demekkiulus,ulusçulukolayıdil,din,ülkeileçokdailgisiolmayan,kafalardakibirolaydır.BirinsanXulusundanolduğunudüşünüyorsa,oulusabağlıysa,onunX’çekonuşmaması,oülkenindinindenolmamasıçokdaönemlideğildir.İngiliztarihçisiA.J.P.Taylor,Avusturya-MacaristanveOsmanlıimparatorluklarınınkarışıketnikyapılarıyüzündendeğil,I.DünyaSavaşı’ndayenildikleriiçindağıldıklarınısöylüyor.Bu,üzerindedurulmasıgerekenbirdüşüncedir.

37

VII

Birinci Meşrutiyet ve Büyük Bunalım

I.Meşrutiyet’inkapısınıaçanönemlibiretkenmalibunalımdır.Bu çok ilginçtir, zira Batı’daki özgürlük mücadelelerinde önemli dönüşümlerin mali bunalım ortamında ve büyük ölçüde bundan dolayı gerçekleştiğinigörüyoruz.İngiltere’de1640ihtilalininçıkmasınınardında, Stuart krallarının halktan aldıkları vergileri çarçur etmeleri, süreklivergileriartırmakyadayenivergilerkoymakistemeleri,parlamentouysallıkgöstermeyinceonunlamücadeleyegirmelerivardır. Fransa’dadaEtatsGénérauxadındakimeclis1614’tenberitoplanmıyordu.1789’adoğruFransakralıparabulmakiçinbütünçareleritüketmiş, sonunda meclisi toplantıya çağırmaktan başka yolu kalmamıştı.İhtilalibaşlatanbumeclisoldu.Amerikanİhtilalidemalinedenlerlepatlakvermişti. Osmanlı Devleti 1854’ten başlayarak Avrupa’dan borç almaya başladı.Borçlanmamalikurumlarınörgütleyipçıkardıklarıtahvillerin borsalarda tasarruf sahiplerine satılması suretiyle oluyordu. BugündeTürkiyedışarıyaborçlanmaktadır.Nevarki,bugünkülerden farklıolarak,odönemdealınanborçlarınpekazıdemiryoluyapımınagiderken,çoğusarayınlüksharcamaları,silahalımıgibiverimliolmayanalanlardakullanılıyordu.Abdülazizdöneminde(1861-1876) OsmanlıdonanmasıtonilatoolarakAvrupa’nınikincidonanmasıdu-

40

KISA TÜRKİYE TARİHİ

rumunagelmişti.Abdülmecit’in12çocuğundanbiriolanFatmaSultan,M.ReşitPaşa’nınoğluAliGalip’leevlenirken15gündüğünyapılmışve2milyonaltınharcanmıştı.Birsüresonraborçödeyebilmek içinborçalınmayabaşlandı.OsmanlıDevleti’ninmaliyesinegüvensizlikarttıkça,borçlanmadahaağırşartlarlayapılıyordu.Resmiolaraksarayadevletgelirlerinin1/14’üayrılıyorgörünüyordu,amagerçekte sarayın 1/7’sini harcadığı söyleniyordu. Kırsal kesimde kıtlık (örneğin,Ankarabölgesindeaçlıktaninsanlarölmüştü)herhaldekaçınılmaz görünen sonucu çabuklaştırdı. Sadrazam Mahmut Nedim Paşadevletiniflasınıilanetmekzorundakaldı(Tenzil-iFaizKararı, 6 Ekim1875).Bunagöre5yılsüreylefaizborçlarınınancakyarısıödenecek,ödenmeyenfaizlerekarşılık%5faizlitahvillerverilecekti. Böylece Osmanlı Devleti iktisadi ve askeri iflastan sonra bir de maliiflasıyaşamışoluyor,dahadabağımlıhalegeliyordu.Bukarar muazzambirtepkidoğurdu,ziraOsmanlıtahvilleri,birçoğuİngiltereveFransa’daolançoksayıdatasarrufsahibininelindeydi.Kararla birliktebuinsanlarıngelirleri%50azalmışoluyordu.KamuoyuOsmanlı’nınaleyhinedöndü.Ozamanakadar“adamolmakiçingayret ediyor”gibisindensempatiilebakılanOsmanlıDevleti,artıkbarbarlığınsomutbiçimiolarakdeğerlendirilmeyebaşlandı. NitekimdahaöncekiaylardaHersek’teHıristiyanköylülerayaklanmıştı(1875).Balkanlar’dagenellikle,çağdışıolanOsmanlıyönetimialeyhindebüyükbirbirikimvardı.Slavlararasındaulusçuduygu vedüşünceleryayılıyor,Osmanlıyönetimidayanılmazbirboyundurukolarakgörülüyordu.Rusyabugelişmeyikörüklemekiçinelinden geleniyapıyordu.Avusturya-Macaristanbudurumuendişeylekarşılıyordu.Ziragüneye,Selanik’edoğruyayılmaemelibesliyordu.Bosna Sırbistan’a katılırsa, Karadağ da bu ülkeye katılabilecekti. Böylece hempekçokSlavnüfusbarındıran,Avusturya’yırahatsızedecekbüyük bir Sırbistan ortaya çıkacak, hem de Avusturya’nın Selanik yönündeilerlemesitıkanmışolacaktı.OnuniçinAvusturya,Bosna-Hersek’ielinegeçirmekistiyordu.Hersek’tekiisyanıdabuamaçlaokışkırtmıştı.İsyankısazamandayayılınca,Avrupalılarıslahattalebiyle müdahaleettiler. ErtesiyılMayısbaşında(1876)Bulgarlardaayaklandılar.Birçok Müslümanın öldürülmesinden sonra ayaklanma kanlı bir biçimde

BİRİNCİ MEŞRUTİYET VE BÜYÜK BUNALIM

bastırıldı.Bizimkaynaklar1.000Türkekarşılık4.500Bulgarınöldüğünü, Batılılar ise ölen Türkleri çok kez görmezlikten gelip 15.000 kadarBulgarınöldüğünüilerisürerler.İngiltere’demuhalefettekiLiberalParti’ninönderiolanGladstone,kamuoyundaTenzil-iFaizKararıdolayısıylaortayaçıkmışolanOsmanlıaleyhtarlığındanyararlanarak,iktidardakiMuhafazakârParti’yekarşıbirkampanyabaşlattı.ZiraMuhafazakârlarOsmanlı’yıdestekliyorlardı. 30Mayıs1876’dayeniiktidaragelmişolanMütercimRüştüPaşa hükümeti,Abdülaziz’itahttanindirdi.(Abdülaziz4günsonraintihar etmiştir.)Bupadişahkötüyönetimden,özelliklemaliiflastansorumlututuluyordu.YenipadişahV.Murat’tı.Hükümetyenidönemdesarayınharcamalarınıdenetimaltınaalmakisterkenkarşısındaikiyol görünüyordu.HükümetüyesiolanMithatPaşa’yagöremeşrutiyete gidilmeliydi, zira seçilecek meclis sarayın israfını önleyebilirdi. Öte yandan, yine nazır olan Hüseyin Avni Paşa’ya göre, çare padişahı kuklalaştırmak,bütünyetkilerihükümetevermekti.Meşrutiyetbize göredeğildi.Hükümetönceikincigörüşübenimsedi.NevarkiHüseyinAvni’yiAbdülaziz’inyaveriöldürdü.V.Muratdaçıldırıncameşrutiyetyoluaçıldı.MithatPaşaileyaptığıbirgörüşmedeVeliahtAbdülhamit,tahtageçersemeşrutiyetigetirmeyesözverdi.BununüzerineV.Murattahttanindirildi(tahttaancak3aykalabilmişti).

TersaneKonferansı Yeni padişah II. Abdülhamit Kanun-u Esasi’nin (anayasa) hazırlanmasınıbuyurdu.Böylecehemvaadiniyerinegetirmiş,hemdeAvrupamüdahalesininyolunukesmişolacaktı.BütünOsmanlılarsiyasaltemsilcileriniseçerekmeclisioluşturacaklar,meclisgerekendüzeltimlerikendiyapacaktı.BusıradabüyükdevletlerBalkanlar’dayapılacakdüzeltimlerigörüşmeküzere,İstanbul’dauluslararasıbirkonferansdüzenlediler.23Aralık1876’daTersane’dekikonferansaçılmak üzereyken, Kanun-u Esasi’yi, yani meşrutiyeti duyuran top atışları başladı.HariciyeNazırıSaffetPaşa,sözalarak,durumuaçıkladıve Osmanlıhalkımeşrutiyetsayesindekendiyönetiminiüstlendiğinegöre,artıkkonferansiçinyapacakbirşeykalmadığınıbildirdi.Temsilcilerbuolupbittiyipeksoğukkarşıladılarveçalışmalarınımeşrutiye-

41

42

KISA TÜRKİYE TARİHİ

tidikkatealmadanyürüttüler.Sonundakonferans,Bosna-Hersekve Bulgaristan’ıözerkliğedoğrugötürecekgenişbirıslahatplanıortaya koydu.Planreddedilirseelçilerinİstanbul’danayrılacağı,muhtemelen Rusya’nınsavaşaçacağıuyarısıyapıldı. Osmanlıhükümetiözelbirmeclisedanıştıktansonraplanıreddetti.Elçilerİstanbul’uterkettiler.SadrazamMithatPaşa,konferansın sonbulmasından16günsonraAbdülhamittarafındanhemazledildi, hem ülke dışına sürüldü. Fakat artık ok yaydan çıkmış olduğu için meşrutiyetten dönülemedi. Seçimler yapıldı ve 20 Mart 1877’de ilk meclistoplandı.2aykadarsürenbirdönemdensonra,yenibirmeclis1877sonuve1878başında2aykadarsürenbirdönemdahatoplandı.Kanun-uEsasi’yegöremeclis2bölümdenoluşuyordu:ikidereceliseçimleoluşanMebusanMeclisi veüyeleripadişahtarafından atananÂyanMeclisi. Osmanlıtoplumununta1877’deseçimlegelen birmeclistoplayabilmişolması,buülkedekidemokrasimücadelesininönemlibirolayıdır.Örneğin,Rusya’daseçimleoluşanmeclisilk kezancak1906’datoplanabilmiştir. MebusanMeclisi,ilkkezdemokrasiyideneyenbirülkeiçindikkatedeğerbirolgunlukgösterdi.Üyesibulunançoksayıdagayrimüslime rağmen (yarıya yakın), savaş karşısında genellikle ideal olarak beklenebilecekOsmanlıcıbirdayanışmanıniyibirörneğiniverdi.Tutanaklarincelendiğinde,hükümetveidarenincehalet,yolsuzluk,rüşvet,beceriksizlik,keyfilik,baskıvezulümuygulamalarıiçindebocalamaktaolduğuizlenimiaçıkçaortayaçıkmaktadır.Meclis,genellikle,hükümetveidareninkusurlarınıgörebilenveeleştiren,ilerlemeden yana,özgürlükçü,çağdaş,akılcı,hukukdevletindenyanabirtutum içinde görünmektedir. Bu eleştirilerin devlete bağlılık anlayışı içinde yapıldığınıgörüyoruz. Büyük devletler Tersane Konferansı kararlarının reddi üzerine Londra’da toplandılar. Kararları biraz yumuşattılar. Abdülhamit ve hükümetibunlarıdareddettiler.Meclishükümetintutumunuonayladı.OysaişinRusya’ylasavaşadoğrugittiğiaçıkçabelliydi.Hükümet herhalde orduya ve eninde sonunda İngiltere’nin, Kırım Savaşı’nda olduğu gibi, yardıma geleceğine güveniyor olmalıydı. Ülkede adeta ulusçu denebilecek bir hava esmekteydi. 24 Nisan 1877’de Ruslar, “93Harbi”diyedebilinen1877-78Osmanlı-RusSavaşı’nıbaşlattı-

BİRİNCİ MEŞRUTİYET VE BÜYÜK BUNALIM

lar. Sonunda Osmanlı ordusu yenildi ama, buna rağmen yaptığı iki başarılısavunmayla1839askeriiflasınıngeridekaldığınıgösterdi.Bu başarılısavunmalarBulgaristan’da,Plevne’de(GaziOsmanPaşa)ve Erzurum’da(GaziAhmetMuhtarPaşa)yapıldı. RusordusuİstanbulönlerindeykenAyastefanos(Yeşilköy)Antlaşmasıbağıtlandı.Romanya,Sırbistan,Karadağözerkliktenbağımsızlığa yükseldiler. Bulgaristan Ege’de kıyıları olan özerk bir prenslik oluyor,böyleceOsmanlı’nınArnavutlukveçevresiylekarabağlantısı kopuyordu.RuslarayrıcaKars,Ardahan,Batumbölgesini,AvusturyalılarBosna-Hersek’ialıyorlardı.Buşartlarİngiltere’yefazlaağırgöründü,İngilizdonanmasıMarmara’yagirdi.OnunüzerineAlmanya arayagirerekBerlin’debirkongretopladı.BuradayapılanbarışantlaşmasınagöreözerkveküçükbirBulgarprensliği,birdeözelstatüsüvemerkeziFilibeolanŞarkiRumelieyaletikuruldu.Makedonya Osmanlı’yageriverilerek,ülkenintoprakbütünlüğüsağlandı(1878). Öbürkoşullaraynıydı. RusyaOsmanlıDevleti’nesavaşilanederken,belkideOsmanlıile ilgiligelenekselamaçlarınınötesinde,Osmanlımeşrutiyetinedesavaş ilanetmişoluyordu.ZiraFransızİhtilali’ndenberiRusyamutlakiyet düzenininkoruyuculuğunuyapmış,buuğurdaordularınıhareketegeçirmektençekinmemişti.RusordusuİstanbulönlerindeykenAbdülhamitmeclisitatiletmişti.Fakatbunumeşrutiyetinsonusaymakzordur,ziraNisan1880’ekadarAbdülhamit,meclisitoplamamaklabirliktemeşrutiyetdevamedecekmişgibidavranmıştı.Butarihekadar kanunlar, “meclis toplandığında görüşülmek üzere” diye çıkarılmış, Âyan Meclisi’ne atamalar yapılmıştı. Fakat Nisan 1880’de İngiltere’de genel seçimler yapıldı ve Gladstone’un partisi iktidara geldi. PartiaçıkçaTürkdüşmanıolduğuiçin,Abdülhamit,meşrutiyetiyaşatacakmışgibigörünmeninartıkgereksizolduğunudüşünmüşolmalıdır.Böylece1880’densonraOsmanlıDevletiyıldanyılakoyulaşan birmutlakiyete,hattabirpolisdüzeninedoğrukaymayabaşladı.

43

VIII

Abdülhamit Dönemi

II.Abdülhamit,33yılgibiçokuzunbirsürepadişahlıkyapmıştır. Padişahlığıbirpolisdevletiolaraktanınır.Budoğruolmaklabirlikte, yukarıdaişaretedildiğiüzere,rejiminbudurumagelmesiyavaşyavaş olmuştur. Abdülhamit baskıcılığının ilk büyük icraatı Mithat Paşa’nın yok edilmesidir.MithatPaşaTuna(Bulgaristan)veBağdatvaliliklerinde kalkınmayolundapekçokişbaşaranbüyükbirvaliolarakbiliniyordu. Bunun için bugüne ya da yakın zamanlara değin devam etmiş olan Ziraat Bankası, Emniyet Sandığı, sanat mektepleri (endüstri meslekliseleri)gibikurumlarıdabaşlatanodur.DahasonraMithat meşrutiyetin simgesi haline gelmişti. 1877’de Abdülhamit onu sınır dışıetti.1878’deaffetti,yurdadönmesineizinverdi.DahasonraSuriye’ye vali olarak atandı. Orada kendini göstermesine, yararlı işler yapmasınaizinverilmedi.1880’deİzmirvaliliğinegetirildi,ardından da tutuklanarak Abdülaziz’i öldürmekle suçlandı. Yıldız Sarayı’nın bahçesinde kurulan bir çadırda özel bir mahkeme oluşturuldu. Uydurmabirmuhakemesonundaidamamahkûmolduysada,Avrupa kamuoyununbaskısısayesindecezasıhafifletildi.BugünSuudiArabistan’da bulunan Taif kentinde hapisteyken bir gün hapishane görevlileritarafındanboğuldu.Abdülhamitbundanhabersizolduğunu ilerisürsedeenazındansiyasetensorumluolduğuşüphesizdir.Böylecebupadişahsiyasetenkatilcezasınıelaltındanhortlatmışoluyordu.

46

KISA TÜRKİYE TARİHİ

Abdülhamitdönemindemaliiflasındoğurduğukarışıklığıçözüme kavuşturmak gerekiyordu. 1881 Muharrem Kararnamesi’yle belirli bazı vergiler yeni kurulacak ve çeşitli ülkelerdeki alacaklıları temsil edecekbirDüyun-uUmumiye(GenelBorçlar)İdaresi’neverildi.Düyun-u Umumiye böylece Maliye Nezareti gibi vergi toplayan, fakat topladığıvergileridoğrudanalacaklılaradağıtanbirörgütoldu.Öte yandan,Abdülhamit,yenibiriflaslakarşılaşmamakiçinsarayınharcamalarınıdenetimaltınaaldı.Bilinçlibirpolitikaylakişiselservetini büyükölçüdeartırdı,ülkeninenzenginlerindenbirioldu. Abdülhamit döneminde eğitim alanında büyük ilerlemeler oldu. Örneğin1867’den1895’edeğin,28yılda,rüştiyeveburalardaokuyanöğrencilerinsayısı4katartmışbulunuyordu(33.469).Amabu artışarağmen,Müslümanolmayanlarınrüştiyelerindekiöğrencisayısı 2 kat fazlaydı (76.359). Müslümanların Müslüman olmayanlara görekabaca3katfazlaolduğudüşünülürse,MüslümanlarınMüslümanolmayanlaragöre6katgeridurumdaolduklarısöylenebilir. Demekkieğitimdeönemliilerlemelerkaydedilmişama,bunlaryetersiz kalmıştı. Demiryollarının uzunluğunda önemli artışlar oldu. Genellikledemiryollarınıyabancısermayeyapmaklabirlikte,özelliklehacılarakolaylıkolmaküzerekurulanŞam-HicazdemiryolunuOsmanlıhükümetiyapmıştır.ZamanlademiryoluyapımındaHaydarpaşa-Bağdat-BasraprojesiniüstlenenAlmanlarağırbasmışlardır. Abdülhamitruhhastalığıderecesindeaşırıkuşkulu,kuruntulubir insanolduğundangizlipolisörgütüneçokönemverdi.İnsanların,kuşkuludurumlarısarayahabervermeleriteşvikedildi.Gizlipolislerehafiye, ihbarmektuplarınada jurnal denirdi.Jurnalleriasılsızbileçıksa, jurnalciler ödüllendirildi. Herkes gölgesinden korkar oldu. Öte yandanbasınaaşırıbaskılıbirsansüruygulanıyordu.Mizah,karikatüryasaktı.Gazetelerakşamdanbütünhaberveyazılarınısansüregönderirlerdi.Sakıncalıbölümleratılırveçokkezgazetelerdebeyazboşluklar halindeçıkardı.Sansürmemurları,neolurneolmazdüşüncesiyleAbdülhamit’tendedahakuruntuludavranmakzorunluluğunuduyuyorlardı.Padişahınburnubüyükdiye,burunkelimeleriçiziliyordu.Padişahımünasebetsizdurumadüşürenbirbaskıyanlışıyüzündendevletin resmigazetesiolan Takvim-iVekayi 1890’dakapatıldı,1908’ekadar birdahaçıkmadı.Devletresmigazetesizkalmışoldu.

ABDÜLHAMİT DÖNEMİ

İttihad-ıOsmaniCemiyeti 1889yılındaİstanbul’dabulunanAskerîTıbbiyeli5öğrenciİttihad-ıOsmaniCemiyeti’nikurdular.BukuruculardanenünlüleriAbdullahCevdetveİbrahimTemo’ydu.Kurulangizliörgütünbaşlıcaetkinliği, zaman zaman kendi aralarında toplanıp Namık Kemal ve benzeriözgürlükçüyazarlarınyapıtlarınıokumaktı.Birçeşitgizlifikirkulübüydü.1895’edoğruüyelerParis’tebulunanAhmetRızaile temaskurdularveonuntelkinlerisonucundaörgütünadınıOsmanlı İttihatveTerakkiCemiyeti(İT)diyedeğiştirdiler.

ErmeniHareketi CemiyetinkuruluşyılıFransızİhtilali’nin100.yıldönümünerastlar.1895iseİstanbul’daErmenisorunununpatlakverdiğiyıldır.BerlinKongresi’ndensonraOsmanlıülkesindeolupdaözerklikyadabağımsızlıkeldeetmemiş–Ermenilerdışında–gayrimüslimbirhalkkalmamıştı. Anadolu’nun pek çok yerinde okul ve hastane açmış olan AmerikanmisyonerleriErmenileribuyöndeteşvikediyorlardı.ÜstelikAyastefanosAntlaşması’naDoğuAnadolu’dabulunanve6vilayeti(ogünküçokgenişsınırlarıylaVan,Bitlis,Mamuretülaziz[Elazığ], Diyarbakır,Erzurum,Sivas’ı)kapsayan,1071öncesindeErmenistan diyetanınmışbölgede,büyükdevletleringözetimialtındaıslahatyapılmasıiçinhükümkonmuş,buhükümaynenBerlinAntlaşması’na dageçmişti.NevarkiErmenilerindiğerOsmanlıHıristiyanhalklarınagöreikizorluklarıvardı.Biri,“Ermenistan”diyeadlandırdıkları bölgeninjeopolitikkonumuydu.Bölgebüyükdevletleriçinulaşılmasıçokzor,çokengebelibiryerdi,ikincisi,Ermenilerticaretvezanaat uğrunaülkeninheryanınadağılmışolduklarıiçin,“Ermenistan”diye adlandırılanbölgeninhiçbiryerindeçoğunlukoluşturmuyorlardı.En kalabalıkolduklarıBitlis’tebilenüfusunancak1/3’üErmeniydi. Ermeniler1887’deHınçak,1890’daTaşnaksutyunihtilalörgütlerinikuruphareketegeçtiler.“Bulgarmodeli”diyebileceğimizbiryol izliyorlardı.Kanlıbirayaklanmadüzenliyorlar,sonradaayaklanmalarıyinekanlıbiçimdebastırılınca,büyükdevletlerindikkatiniçekip yardım ve müdahalelerini sağlamaya çalışıyorlardı. 1890’da Musa

47

48

KISA TÜRKİYE TARİHİ

Bey, Erzurum, Kumkapı, 1892-3’te Merzifon, Kayseri, Yozgat, 1894’teSasunolaylarınıçıkardılar.İngiltereveRusya’nınErmeniler içinhazırladıklarııslahatplanıreddedilince,İstanbul’dakanlıolaylar çıktı.Abdülhamithükümetininpolisisokaklardançekmesiyle3gün boyuncakanlıbirMüslüman-Ermenikavgasıyaşandı.AdetaOsmanlıDevleti’ninsonunaişaretedenbuolaylarkarşısındaİTfikirkulübü kimliğindençıkarakeylemegeçti.İkibildirge(beyanname)hazırlayarakduvarlarayapıştırdı.İttihatçılar,ErmenilerinAbdülhamityönetiminekarşıçıkmaktahaklıolduklarını,fakatbunutekbaşlarınadeğil, bütünOsmanlıhalklarıilebirlikteİTbayrağıaltındayapmalarıgerektiğiniilerisürüyorlardı.İTbubiçimdeortayaçıkınca,özgürlükçülervegenelolarakaydınlarüzerindekibaskılaryoğunlaştırıldı.Birçok İttihatçı ülke dışına, özellikle Fransa’ya kaçtı. Kalanlar 1896 ve 1897’deikidarbetasarladılarsada,herikiseferdedeniyetleriortaya çıktıvebaşarısızoldular. İT1895yılındailknizamnamesini(tüzüğünü)hazırladı.Nizamnamedenbazıilginçözelliklerortayaçıkmaktadır.Polisbirüyeyiyakaladığında,oüyeninbütünörgütüeleverememesiiçinhücretarzında örgütlendiğini görüyoruz. İT’ye karşı çıkanların “vatan düşmanı” olarak değerlendirilmesi, daha başından İT’nin kendini “cemiyet-i mukaddese” (kutsal dernek) olarak gördüğünü, kendisine karşı çıkanlarahoşgörülüolmadığınıgöstermektedir.Yinedikkatiçekenbir nokta,nizamnamedekadınlarınüyeyazılabilecekleri,erkeklerleaynı haklara sahip ve aynı görevlerle yükümlü olacakları yolundaki hükümdür.Oysaosıradakadınlarınkaçgöçlerinisağlamakiçinhükümettarafındanalınanönlemlerileribirnoktayavardırılmıştı.Birkadın,kardeşi,kocası,babasıdahiolsasokaktabirerkeklebirliktegörünemezdi.Böylebirtoplumdakadınlarınbirihtilalörgütüneerkeklerleeşitolaraküyeolmalarınıöngörmek,İT’ninnedenliçağcılbir ideolojiyesahipolduğunugösterir.

AhmetRızavePozitivizm 1889’da İT kurulurken, Ahmet Rıza adında bir genç, Paris’te Fransız İhtilali’nin 100. yıldönümünü kutlamak için açılan Dünya Sergisi’nigezmeküzereburayageliyordu.Geridönmeyecekve1908’e

ABDÜLHAMİT DÖNEMİ

değin yurtdışında kalacaktı. Ahmet Rıza Paris’te başını Auguste Comte’un(1798-1857)çektiğipozitivisthareketekatılacaktır.Fransızİhtilaliakılcılığı,biraraonuresmibirdindurumunayükseltecek derecede yüceltmiş, kendisine şiar edinmişti. Daha sonra Napolyon’un1815yenilgisiyleFransa’daİhtilalöncesinedönüşyapılınca, akılcılığakarşıdatepkigösterildi.İşteComteakılcılıklaihtilalciliğin birbirine karıştırılmaması gerektiğini, toplumbilim (sosyoloji) sayesindetoplumyasalarınınöğrenilebileceğini,busayedeihtilalolmadan toplumlarınbilimselolarakbiçimlendirilebileceğini,ileriyegötürülebileceğini söylüyordu. Nitekim pozitivizmin iki düsturu “düzen ve ilerleme”idi(Osmanlıcaolaraksöylendikte,“intizam”ve“terakki”). Yani, düzen içinde ilerleme öngörülüyordu. Pozitivizmin “terakki” düsturuözgürlükçühareketietkileyerek,İttihad-ıOsmaniolanörgüt adını“İttihatveTerakki”yedönüştürmüştü.AhmetRıza’yagöreOsmanlıtoplumunukurtaracakolan,Kanun-uEsasi’denvemeşrutiyettençok,yenibirinsantipiyetiştirmekti.Yeniinsan“ekmeğinialnının teriylekazanan,menfaatinikimseninzararındaaramayanadam”olacaktı.Bu,bilimveeğitimiyaygınlaştıraraksağlanacaktı. Özgürlükçü hareket 1897’den sonra bir ara tavsadı. Darbe girişimlerininboşaçıkartılmasıbiryandan,1897Osmanlı-YunanSavaşı’ndaOsmanlıordusununkazandığızaferinAbdülhamit’esağladığı prestijöbüryandan,hareketibirdurgunluğasoktular.HattaAhmet Rıza’nın yerine İT’nin Paris örgütünün başına geçmiş olan Mizancı Murat, Abdülhamit’in af önerisi ve bazı kuru vaatler karşılığında “mütareke”yaparakkalktı,İstanbul’adöndü.İT’ninyenidencanlanmasıPrensSabahattinsayesindeoldu.

PrensSabahattin Sabahattin’in babası Damat Mahmut Paşa Abdülhamit’in kız kardeşiyleevliydi.AlmanlarınyürütmekteolduğuBağdatdemiryolu Konya’yaulaştığısırada,İngilizlerİskenderun-Bağdat-Basrademiryolunu üstlenmek üzere devreye girmek istediler. Bu işin takibini MahmutPaşa’yahavaleetmişlerdi.OysaAlmanİmparatoruKayzer II.Wilhelm1898’deOsmanlıDevleti’neresmibirziyaretiçingelmişti.BubileAlmanlarınKonya-Bağdat-Basraimtiyazınıalmalarınaye-

49

50

KISA TÜRKİYE TARİHİ

terdi, çünkü öbür Avrupa hükümdarları Ermeni sorunundan ötürü Abdülhamit’iboykotediyorlardı. DamatMahmutböyleceumduğunubulamayıncatepkigöstermek amacıylaikioğlunualıpFransa’yakaçtı.Padişahıneniştesininveyeğenlerinin“özgürlükyok”diyekaçmalarıAvrupa’dagazetebaşlıklarınıbirsüredoldurdu.Abdülhamityeğenlerininkaçırıldığınıiddiaetti.Olayözgürlükçühareketibirazcanlandırdı.1902yılındaPrensSabahattinvekardeşiParis’teI.JönTürkKongresi’nitopladılar.Çeşitli yerlerdengelen40kadardelegesorunlarıtartıştılar.ArnavutlukeşrafındanİsmailKemalogünedeğinyapılagelenpropagandaveyayın faaliyetiylebiryerevarılamayacağını,askerikuvvetkullanmakgerektiğiniilerisürdü.Ermenidelegeleriisebunundayetmeyeceğini,Avrupadevletlerininmüdahalesiningerekliolacağınısöylüyorlardı.Prens Sabahattinherikigörüşübenimsedi,fakatdışmüdahalenindemokratikdevletler(yaniİngiltereveFransa)tarafındanyapılmasışartını koştu.BukararlaraAhmetRızavearkadaşları(Dr.Nâzım,YusufAkçuragibi)karşıçıktılar. BöyleceJönTürkhareketibölünmüşoldu.Sabahattinvearkadaşlarıkongrekararınauygunolarakbiraskerihareketdehazırladılar. TrablusgarpValisiRecepPaşaAbdülhamit’idevirmekiçinbiraskeri birliği onlara vermeyi kabul etti. İngilizlerin yardımıyla sağlanacak gemilerebuaskerlerbindirilecekveİstanbul’agetirilecekti.RecepPaşabuiştenvazgeçince,tasarısuyadüştü.Sabahattindikkatinibilime çevirdi.LePlay’ninkurucusuolduğubirtoplumbilimakımınabağlı E. Demolins adındaki yazarın düşüncelerini benimsedi. Demolins’e göreikitürtoplumvardır:tecemmüi(toplulukçu),infiradi(bireyci). İnfiraditoplumlaraeniyiörnekİngiltere’dir.Oradaçocuklargirişken vehareketlibirhayatiçinyetiştirilirlervebüyüyünceyamaniş,hatta maceraadamlarıolurlar.Otürtoplumdayönetimdeadem-imerkeziyetçidir.Köyler,kentlerihtiyaçlarınıkendilerikarşılarlar.Tecemmüi toplumlarda ise çocuklar “muhallebi çocuğu” olarak yetiştirilirler, büyüyüncedememurolurlar.Oradayönetimmerkeziyetçiolur.Köyler,kentlerihtiyaçlarınıkendilerikarşılamazlar,bunumerkezdenbeklerler.Sabahattin’egöreOsmanlıtoplumununkurtuluşuinfiradibir topluma dönüşmesiyle olanaklı olacaktı. Bir süre sonra Sabahattin Paris’teTeşebbüs-üŞahsiveAdem-iMerkeziyetCemiyeti’nikurdu.

ABDÜLHAMİT DÖNEMİ

Japon-RusSavaşı Bu yıllarda Uzakdoğu’da önemli gelişmeler oluyordu. Kalkınma süreciiçindeolanJaponyaileRusyaarasındaMançuryaveKore’de nüfuzrekabetibaşgöstermişti.Burekabetsavaşayolaçtı(1904-5). DünyanınhayretdolubakışlarıaltındaJaponyahemkaradahemdenizdeRusya’yıyenilgiyeuğrattı.BirAsyaülkesininbirAvrupaülkesiniyeneceğineihtimalverilmemişti.RusyenilgisiiçteilkSovyetihtilalineyolaçtı(1905).Çar,ihtilalibastırabilmekuğrunaliberalleri,yaniburjuvaziyiyanınaalmakzorunluluğunuduyduğuiçinmeşrutiyet ilanetmekyolunagitti.1906’daseçilmişilkRusmeclisi,Duma,toplandı(1906).Rusyaötedenberimutlakiyetinsavunucusuvejandarmasıolduğuiçin,oradakidüzendeğişikliğininuluslararasıyankıları oldu.1906’daİran’da,1908’deÇin’demeşrutiyetilanedildi.OsmanlıDevleti’ndeki1908meşrutiyetinibuuluslararasıhareketinbirparçasıolarakdagörebiliriz. 1905başındaMustafaKemalkurmayyüzbaşıolarakmezunolduvekarargâhıŞam’dabulunanV.Ordu’yaatandı.OradaDr.Mustafa(Cantekin)adındabirininbaşkanıolduğuVatanadlıgizlibirörgütbuldu.OnlarakatıldıveadınıVatanveHürriyetdiyedeğiştirerekbaşınageçti.FakatŞambutürfaaliyetleriçinçokelverişliolmadığından,memleketiolanSelanik’egidipörgütünbirşubesinikurdu. OradauzunkalamadığındanVatanveHürriyetgelişmegösteremedi. Rumeli’dekiasılörgütlenme,Eylül1906’daTalat,Rahmiveİsmail Canbolat’ın7arkadaşlarıylakurduklarıOsmanlıHürriyetCemiyeti oldu. Kurucular ve üyelerden kimileri asker, kimileri sivildi. Hücre tarzındaörgütleniyorlardı.Üyeolmakisteyenlergecevaktimaskeli üçkişikarşısında Kuranvetabancaüzerineyeminediyorlardı.Yeni üyeye ihanetin ölümle cezalandırılacağı özenle belirtiliyordu. 1907’debucemiyetleParis’tekiİTbirleştiler.BirleşikörgütİTadını aldı. 1907y›l›ndaParis’teII.JönTürkKongresitopland›.AhmetR›za ve arkadafllar›, Sabahattin ve arkadafllar›, Ermeniler kat›ld›lar. Bu kongre Ahmet R›za’n›n egemenli€i alt›nda cereyan etti. Haz›rlanan birbeyanname,Abdülhamityönetimininkusurlar›n›say›yordu.Kongresilahl›ayaklanmayönteminidebenimsiyordu.

51

52

KISA TÜRKİYE TARİHİ

MakedonyaSorunu 1908ihtilaliMakedonya’daçıktı.OnuniçinMakedonyasorunu üzerinde biraz durmak gerekir. Avrupalıların Makedonya dedikleri yer,yaklaşıkolaraküçOsmanlıiliolanKosova,SelanikveManastır’ıkapsayanalandı.Bölgedekinüfusşöyleydi:1,5milyonMüslüman, 900.000 Bulgar, 300.000 Rum, 100.000 Sırp, 100.000 Ulah (Eflaklı). Osmanlı istatistikleri Müslümanları etnik bakımdan ayırt etmezdi.Onlarçoğunluktaydılar,fakatBalkanulusçuluğuvegenellikleAvrupakamuoyu,Müslümanları,yüzyıllardırorayıyurtedinmişdeolsalar,“istilacı”,“sonradangelmiş”diyenitelediğiiçin,görmezliktengeliyordu.BuaçıdanbakıncaBulgarlarçoğunluktaydılar veAyastefanosAntlaşmasıbölgeyiBulgaristan’avermişti.Nevarki Berlin Antlaşması bu düzenlemeyi bozmuştu. Üstelik sözü edilen gruplarazçokbelirginbölgelerdetoplanmamışlar,içiçe,karmakarışıkdurumdaoturuyorlardı.BunarağmenBulgarlar“komita”denençetelerkurarakvetedhiş(yıldırı,terörizm)yöntemlerikullanarakBulgarolmayanlarısindirmeyeyadabölgedenkaçırtmaya(“etniktemizlik”)çalışıyorlardı.BudurumkarşısındaRumlarveSırplar dakomitalarkurupmücadeleyegirmişlerdi.Osmanlıkollukgüçleri de ordan oraya koşarak asayişi sağlamaya çalışıyorlardı. (Şunu da belirtmeliki,sonradanortayakonangörüşleregöreMakedonya’da odönemde“Bulgar”diyenitelendirileninsanlar,aslındaBulgardeğil,Makedondur.) 1902’de Bulgarlar 1 ay süren bir genel ayaklanma düzenlediler. Bununüzerine3vilayetegenelmüfettişolarakHüseyinHilmiPaşa atandı.1903’teçıkardıklarıikinciayaklanma3aysürdü.BununüzerineRusyaveAvusturyabirıslahatprogramıhazırladılar.Bunagöre Makedonya’daherbüyükdevlet,kendisineayrılmışbirbölgeyejandarmasubaylarıgöndererekOsmanlıkollukkuvvetlerinedanışmanlıkyapacaktı.Buplana,Osmanlı’yaşiringörünmekistediğiiçin,Almanyakatılmadı.Abdülhamitbölgeyehemasayişidahaiyisağlayabilmek, hem de kendi güvenliği bakımından mektepli subayları İstanbul’dan uzaklaştırmak için tercihen mektepli subayları gönderiyordu.BöyleceRumeli’debirmekteplisubayyoğunluğuortayaçıktı.Ancak2aydabirmaaşalabilen,yabancısubaylarınlüksyaşantı-

ABDÜLHAMİT DÖNEMİ

sına imrenen, komitacıların ulusçuluk uğruna insanlara (bu arada kendidindaşlarınada)yaptıklarıkanlıeylemlerigörenbusubayların böyleceilginçdeneyimlerioluşuyordu.

Hürriyetinİlanı 3Mart1908’deİngiltereöbürbüyüklerebirgenelgegöndererek3 vilayetetekbirvaliatanmasını,Osmanlıaskerininazaltılmasınıistedi.İTbunuMakedonya’nınkopmasıyönündeçoktehlikelibirgelişmeolarakdeğerlendirdiveManastır’daRusKonsolosluğudışındaki konsolosluklarabirergenelgegöndererek,istibdadaİT’ninsonvereceğini, desteklenmesi gerektiğini bildirdi. Böylece İT ortaya çıkmış bulunuyordu.Abdülhamithareketibastırmakiçinbirtakımdavranışlardabulunduysada,beyhudeydi.Manastır’daKolağasıNiyaziBey, belediyereisivepolismüdürüdahil,200sivilve200askerledağaçıktı. Bu hareketi bastırmak için yola çıkarılan Şemsi Paşa öldürüldü. Firzovik’teArnavutlarkandırılarakmeşrutiyetiistediklerinedairAbdülhamit’etelgrafçektirildi.İşlerbukerteyegeldiktensonraRumeli’nin büyük merkezlerinde, aynı gün, 23 Temmuz 1908’de (Rumi takvimegöre10Temmuz1324)hürriyetilanedilerekhükümetetelgraflarçekildi(67telgraf).ZatenAbdülhamitbaşkaçareolmadığını anlamışbulunuyordu.BirkaçgünöncesadareteSaitPaşa’yıgetirmişti.24Temmuzgünügazetelerdeseçimlerinemredildiğinibildirenbir duyuruçıktı.BöyleceOsmanlıDevletiII.Meşrutiyetdöneminegirmiş oluyordu.

53

IX

İttihat ve Terakki’nin Yapı Özellikleri, 31 Mart Olayı

II.Meşrutiyet’inbanagöreTürklerinsonçağagirişinitemsilettiğini,yanibirçeşitFransızların1789’unadenkgeldiğiniyukarıdabelirtmiştim.Böylebirçağayırımınıtemsilettiğikabuledilmesedahi,II. Meşrutiyet’inbüyükönemişüphegötürmez.TarıkZaferTunaya’ya göre,budönemCumhuriyet’in“siyasetlaboratuvarıdır”.YaniCumhuriyet’inbaşardığıpekçokşey,II.Meşrutiyetdönemindetartışılmış olankonulardır.MustafaKemal’inbudönemdefaalolaraksiyasetle ilgilendiği, İT hareketinin içinde yer aldığı düşünülürse, söz konusu düşünceninisabetideanlaşılır.BunoktadaİT’lilerin5özelliğiüzerindedurabiliriz: 1.Türkçülük, yaniTürkulusçuluğuideolojisi.İTüyeleriarasında Müslümanlarbüyükçoğunluktadır.AzsayıdakiMüslümanolmayanlar,çoğuhürriyetinilanındanöncecemiyetegirmişolanveayrılıkçı, ulusçuiddialartaşımayanbazıYahudiveUlahlardır.Müslümanların büyükçoğunluğuTürktür,yadaetnikbakımdanTürkolmasalarda, kendileriniTürksayanveTürkçüeğilimlerbesleyenkişilerdir. 2.Gençlik. İhtilalcibirörgüttegençlerinegemenolmasıolağandır, özellikle örgütün yasadışı zamanlarında, ihtilalciliğin tehlike ve sorumluluğunu genellikle “delikanlı” ve özellikle bekâr olan gençler üstlenirler.

56

KISA TÜRKİYE TARİHİ

3. Yönetenler sınıfından olmak. İT’liler genellikle memur ve subaydılar. 4.Mekteplilik. İT’lilerçoğunluklaBatıtipiyüksekokulöğrencileri yadamezunlarıydılar. 5.Burjuvazihniyetliolmak. İT’lilerinamacıOsmanlıtoplumunu veöncelikleTürkleri,Avrupa’nıngelişmişülkeleridüzeyineyükseltmekti.Buülkelerintoplumlarıkapitalistolduğunagöre,İT’ninamacıdaTürktoplumunukapitalist(burjuva)toplumadönüştürmekti. Osmanlıtoplumugelenekselbirtoplumduvebutürtoplumlarda gençlerinbaşageçmesiyadırganır.BuyüzdenİT,meşrutiyetinilanındansonrahükümetikuramadı.ZamanzamanTalat,CavitgibiİT’lilernazırolabildilersede,1913’edeğinsadrazamlardanhiçbiriİTüyesideğildi.AmaİTiçiniktidardadeğildedenemezdi.Çünkühükümete“şunuyap”,“bunuyapma”tarzındatalimatverebiliyordu.Buna ben,tamiktidardan farklıolarak,denetlemeiktidarıdiyorum. ÖteyandanİT’ninRumeli’dehürriyetiilanetmişolmasınakarşılık, İstanbul, Anadolu ve Arap ülkelerinde meşrutiyeti Abdülhamit ilan ettirdiği için, İT Abdülhamit’in padişahlığını sürdürmesine razı olmakzorundakalmıştı.BudurumdaİTyıllarcaAbdülhamitistibdadıaleyhindesürdürmüşolduğukampanyailetutarsızdurumadüşüyordu.İTbuaçmazdankurtulmakiçin“etraf”kuramınıbenimsedi. BunagöreAbdülhamitiyibirpadişahtı,fakatetrafındakibirtakıminsanlarkötüydü,Abdülhamit’ionlarkandırdıklarıiçinbazıkötülükler yapılmıştı.İTbukuramasığınarakbugibileriniçinden,kaçamamış olanlarıcezalandırdı(genellikleyüklü“bağışlar”alarak). Meşrutiyetingelmesiylebirliktetoplumyaşamındabüyükbircanlanmaoldu.24Temmuz1908’degazeteleryazılarınısansüregöndermediler.Gazete,dergi,kitapolarakbüyükbiryayınfuryasıbaşladı. Kadınhareketleri(örgütler,yayınlar),işçihareketleri(örgütlenmeler ve grevler) ortaya çıktı. Bu arada Prens Sabahattin de Avrupa’dan döndü.İTileprensinörgütüolanTeşebbüs-üŞahsiveAdem-iMerkeziyetCemiyetihürriyetinilanındanhemensonrabirleşmişlerdi.FakatSabahattinİT’deumduğunubulamayınca,onunadamlarıAhrar Fırkası’nı(Partisini)kurdular.Seçimlerbaşladı.Bunlarikidereceliseçimlerolduğuiçinvakitalıyordu.17Aralık1908’demeclisparlakbir törenleaçıldı.AhmetRızaMebusanMeclisibaşkanıoldu.

İTTİHAT VE TERAKKİ’NİN YAPI ÖZELLİKLERİ, 31 MART OLAYI

SeçimlerdeİTbirincipartiolduysada,çoğunlukbağımsızlardaydı.KimiİTlistelerindeMüslümanolmayanlardayeralıyordu.İTbu azınlıklarlapazarlıkediponlaraayrılacakmebussayısıüzerindeanlaşmıştı.Adaylarıiseocemaatlersaptamış,İTonlarıkendiadaylistelerineyerleştirmişti.İT,MüslümanİTadaylarınaoyverilmezseoylarınbölüneceğini,azınlıklarınhaklarındanfazlamebusçıkaracaklarınıduyurmuştu.BudurumdaAhrarFırkası’nınseçimbaşarısızlığına şaşmamakgerekir.Patrikhaneler,HahamhanenasılRum,Ermeni,Yahudicemaatlerinintektemsilcisiyse,budurumdaİTdeMüslümanların (özellikle Türklerin) tek temsilcisi durumuna geliyordu. Fakat İT’ninseçimbaşarısıgörüntüsüaslındaaldatıcıydı.ÇünküİT’ninRumeli’dekiörgütlenmesigenelliklesağlamolmasınakarşılık,kalanyerlerdekiörgütlenmebüyükölçüdehürriyetinilanındansonraalelacele gerçekleşmişti. İT, Rumeli dışında, “İttihatçıyım” diye ortaya çıkan herkesiyanınaalıp,mebusadaylarınıdabunlarınarasındanseçmek durumundakalmıştı.OysabukişilerinpekçoğuİT’ninbeşözelliğini taşımayan fırsatçı kimselerdi. Dolayısıyla, meclis çoğunlukla ancak etiketolarakİttihatçıydı. HürriyetinilanındankısabirsüresonraİT,SaitPaşa’yıistemedive yerineKıbrıslıKâmilPaşageldi.BuikiyaşlıpaşaAbdülhamitdöneminin“İngilizci”diyetanınanvezirleriydiler.Kâmil,İT’ninkendisine talimat vermesine içerliyor, başına buyruk işler yapıyordu. Bunun üzerineİT’ninöndegelenmebuslarındanve Tanin gazetesininbaşyazarı Hüseyin Cahit, paşa aleyhine gensoru önergesi (istizah takriri) verdi.Amasonra,İttihatçılarKâmil’idevirmektenvazgeçtilervepaşa,oybirliğiylegüvenoyualdı.BuseferKâmilaşırıbirgüvenekapılıp İT’yesormadanharbiyevebahriyenazırlarınıdeğiştirdi.İttihatçıların durumlarınıpekiştirmekiçinRumeli’denbaşkentegetirmişoldukları bazıaskeribirlikleriyerlerineiadeetmeyekalkıştı.İTtelaşakapılarak yenidengensoruverdivebüyükçoğunlukla(53çekimservardı)güvensizlikoyualanKâmilçekildi(13Şubat1909).Buoylamayapılırkenbirçoksubaymeclisegeldi,bazıdonanmagemilerininsüvarileri nazırlarının değişmesini protesto etti. Böylece meclisin askeri baskı yüzündenKâmil’idevirdiğiizlenimidoğdu. Bundansonra31MartOlayı’nınçıktığınıgörüyoruz.Olayda,muhalefet,subaylarınİttihatçıolmalarıdurumunugözönündetutmuş,

57

58

KISA TÜRKİYE TARİHİ

erveerbaşlarıayaklandırarakmeclisietkileyipKâmil’igerigetirmeye çalışmıştı.Subaylarınİttihatçıolduğunusöyledim.Hürriyetinilanından hemen sonra İttihatçılar ordudan alaylı subayları, yani Harp Okulumezunuolmayansubaylarıtasfiyeettirdiler.Örneğinyalnızca karargâhıİstanbul’dabulunan1.Ordu’dan1.400alaylısubaykadro dışına çıkarılmıştı. Harp Okulu 1848’den itibaren mezun vermeye başlamıştı ama mülkiyede (sivil bürokraside) olsun, orduda olsun, mekteplilik(yaniyüksekokulmezuniyeti)vealaylılıkatbaşıgidiyordu.Alaylılık,yaniokulgörmemişolmakdeyimiöncelikleordudakullanılıyordu.Yetenekli,işeyararerleronbaşı,çavuşolabiliyor,sonra da “tezkere bırakabiliyorlardı”. Tezkere bırakanların yeteneklerine, üstlerinintakdirlerinevelütfunabağlıolarak,önlerindesubaylıkyoluaçılıyordu.Sonuçolarakdoğrudürüstyazıyazamayanlarbilepaşaolabiliyorlardı.Padişahveyakınlarımekteplilerindahaiyisubay olduklarınıbilselerde,dahasadıktırlardiyealaylılarıyeğliyorlardıgenellikle.Dahasadıkolduklarıvarsayılıyordu,çünkü“hiçyoktan”,lütuflabulunduklarımevkiyegelmişbulunuyorlardı.Mülkiye’dedebunabenzeruygulamalarvardı.İttihatçılarbirhamledeordudamektepliliğitümüyleegemenkılarakbirdevrimyapmışoluyorlardı.

31MartAyaklanması Ayaklanmanınyakınnedeni6Nisan1909gecesisertmuhalefetiyletanınmışSerbesti gazetesibaşyazarıHasanFehmi’ninGalataKöprüsü’nde öldürülmesiydi. Saldırganın sırtında bir subay pelerini bulunduğuilerisürülüyordu.Köprününikiucundadakarakollarbulunduğuhalde,kimseyakalanamamıştı.Muhalefet,olayaçokbüyüktepkigösterdivecinayetiİT’yemaletmektetereddütetmedi.İTdekendinisavunmakiçinfazlabirçabagöstermeyereksankicinayetikabullenmişoldu.(Yıllarsonracinayetinİttihatçılartarafındanişlendiğiortayaçıkacaktı.) HasanFehmi’nincenazesibüyükbirkitlegösterisihalinialdı.Cenazeden5günsonra,13Nisan1909’da(yadaRumitakvimegöre31 Mart1325’te)ayaklanmaçıktı. O gün sabahın çok erken saatlerinde Taksim civarında bulunan Taşkışla’daki4.AvcıTaburu’nun,HamdiÇavuşilediğerçavuşveon-

İTTİHAT VE TERAKKİ’NİN YAPI ÖZELLİKLERİ, 31 MART OLAYI

başılarınkomutasındakierler,subaylarınıtutukladıktansonra,başka kışlalarıdaayaklandırdılar.DahasonraSultanahmet’tebulunanMebusan Meclisi’nin önünde toplandılar. Ayaklanma, “Şeriat isteriz!” sloganıylayapılmıştı.Dahasomutolarakasker,1)kendilerineayaklanmadanötürübirsorumlulukgelmemesini,yaniaffedilmeyi,2)hükümetin,MebusanMeclisiReisiAhmetRızavediğerbazıİttihatçıların istifasını, 3) bazı komutanların değişmesini istiyordu. Bazı istek listelerinegöreKâmilPaşa’nınsadrazam,NâzımPaşa’nınharbiyenazırı,İsmailKemal’inMebusanMeclisireisiolmasıdaisteniyordu. Ayaklanma karşısında Hüseyin Hilmi Paşa hükümeti klasik Osmanlınasihatyolunudenediysedebaşarılıolamadı.Tersine,ayaklanmagittikçeyayılıyordu.Budurumdahükümet,AhmetRıza,I.Ordu Komutanı Mahmut Muhtar Paşa istifa ettiler. İleri gelen İttihatçılar saklanıpİstanbul’danRumeli’yekaçtılar.AskerinSultanahmet’tetoplanmasıMebusanMeclisi’nimuhatapkabuletmesidemekti.Oysao günöndegelenİttihatçılarkadar,ortalamamebuslardameclisegelmeyeçekindiler.İsmailKemalvediğerbazımuhalifmebuslar,sayılarıyetersizkaldığından,durumaegemenolamadılar.Ortayaçıkanbu yetkeboşluğunuSaray,yaniAbdülhamitdoldurdu.Askere,yenisadrazamınTevfikPaşa,harbiyenazırınınGaziEthemPaşaolduğu,onlarındaaffedildiğimüjdesiverildi.GaziEthemPaşa1897OsmanlıYunan Savaşı’nın kahramanı, herkesin saygı duyduğu biriydi. En önemlisideaffedilmekti.Askeraffedilmeninsevinciyleakınakıngitti,YıldızSarayı’ndaAbdülhamitlehindegösteriyaptı.Odaburada birhatayapıpbalkonaçıkarakonlaragöründü.Bubirhataydı,çünkü isyancı askerlerle birlikmiş gibi bir izlenim verebiliyordu. Daha sonraaskerbütüngecesokaklardadolaşıphavayakurşunsıktı. İsyanınkimtarafındançıkarıldığıkonusundaüçaçıklamavardır. Birincisine göre işin sonunda İT iktidarını perçinlediğine göre, o çıkartmışolmalıydı.İktidarlarınkendialeyhlerinekomplolardüzenleyip,sonrabunlarıgerekçegöstererekbaskıönlemlerialmalarıgörülmemiş şey değildir. Ama böyle eyleme geçen ve başarılı olan bir komplo düzenlemek herhalde akıl kârı olmasa gerek. Zaten işin İT’denkaynaklandığınıgösterirciddikanıtlardayoktur.İkincigörüşegöreayaklanmaAbdülhamit’inişidir.Bencebugörüşdedoğrudeğildir. Gerçi oluşan iktidar boşluğundan Abdülhamit yararlanmadı

59

60

KISA TÜRKİYE TARİHİ

değil. Hareket Ordusu gelmeseydi Abdülhamit hem tahtta kalacak, hemdegüçlenmişolacaktı.Buolanağıistibdadadönmekiçinkullanıp kullanmayacağı kestirilemez. Ama bütün bunlar ayaklanmadan onunsorumluolmasıdemekdeğildir. BenceayaklanmayıçıkaranbaştaPrensSabahattin,muhalefetti.O zaman sormak gerekir, muhalefet ayaklanmayı neden sahiplenmemiştir? Sahiplenememişti, çünkü muhalefet askerin disiplinli bir güçgösterisiyapacağınıummuştu.Oysa,düzenlibirgüçgösterisiyerine,kanlıbirisyanhareketigerçekleşmişti.31Martçılar2güniçinde,çoğumekteplisubayolan20’denfazlainsanıöldürdüler.ÖldürülenlerarasındaHüseyinCahit’ebenzetilenbirmebusveAdliyeNazırıNâzımPaşadavardı.İsyanıkontrolaltınaalmakiçinPrensSabahattin’inbirgirişimioldu.Abdühamit’itahttanindirmekniyetiyleişe girişmişolanSabahattin,tersine,onungüçlenmekteolduğunugörünce,ikincigündonanmagemilerininsüvarilerinden,sarayıtopatutma tehdidiylepadişahıtahttanindirmeleriniistedi.Onlardabunuolumlukarşıladılarsada,hiçbiri –Âsar-ıTevfik süvarisiBnb.AliKabulidışında–üçüncügünhareketegeçmedi.AliKabulihazırlıklaragirişince,isyancılarlatemastaolanbahriyelileronututuklayıpYıldızSarayı’nınönünegetirdiler.Abdülhamityinebalkonaçıkıpaskere,AliKabuli’ninkarakolateslimedilmesiniişaretettiysede,askeronuorada linçetti.BuolayındayanlışanlaşılarakAbdülhamit’inaleyhindekullanılmayaelverişliolduğuşüphesizdir. İsyanınasıldüzenleyicisininkimolduğupekaçıkolmamaklabirlikte,kimlerinaskerikışkırttığıbelliydi.BirkezDervişVahdeti’nin gazetesi Volkanvardı.DervişVahdetiKıbrıslıolupNakşibenditarikatınamensupiken,İngilizyönetimiiçinçalışmışbiriydi.Muhalefetemensupçağdaşbirİslamcıdiyetanımlanabilir.Askerlerinyazdıklarışikâyetmektuplarınıgazetesindeyayımlıyordu. Volkan yazarlarındanSaid-iKürdi(sonradanSaid-iNursiolarakNurculuğunkurucusuolacaktır)ilebirlikteİttihad-ıMuhammediCemiyeti’nikurdu. Bu münasebetle 3 Nisan 1909 günü Ayasofya Camii’nde mevlit okunmuştu. Askerikışkırtanikincibirgrupsoftalar,yanimedreseöğrencileriydi. Hürriyetten önce İstanbullu erkeklerle softalar askerlik yapmazlardı.Taşralılariçinaskerdenkaçmanınyolusoftaolmaktı.Medrese-

İTTİHAT VE TERAKKİ’NİN YAPI ÖZELLİKLERİ, 31 MART OLAYI

lersırfbununiçinmedreseyegirmişinsanlarladoluydu.İTbudüzensizliğe karşı çıkarak, sınav getirdi. Sınavda başarısız olanlar askere alınacaktı.Tabiibu,softalarıİT’yedüşmanetti.Üçüncüolarakkadrodışınaçıkarılmışalaylısubaylarısayabiliriz.DördüncüolarakArnavutulusçularınıgörüyoruz.OnlarİT’ninArnavutlarakarşıgütmeye başladığı Türkleştirme siyasetinden yakınıyorlardı. Sonradan bu gibi kışkırtıcılardan birçoğu Divan-ı Harp tarafından cezalandırıldı. BuaradaDervişVahdetiasıldı;PrensSabahattintutuklandıysada,İngiliz elçisinin müdahalesiyle salıverildi. Sonuç olarak ayaklanmanın kim tarafından başlatıldığı resmen belirlenmedi. Muhtemelen bu, İT’nin işine geldi. Ayaklanmadan Abdülhamit sorumlu tutulsa, muhalefetaleyhindekikovuşturmavebaskılarhaksızgörünecekti.Muhalefet sorumlu tutulsa, bu sefer Abdülhamit’in tahttan indirilmesi haksızgörünecekti.YanibubelirsizliksayesindeİT“birtaşlaikikuş vurmuş”oluyordu.

İsyanınBastırılması Şimdideisyanınnasılbastırıldığınıgörelim.İsyanduyulurduyulmazağırlığıhenüzRumeli’deolanİTkesintavıralmaktagecikmedi. ÇünküİTkendinimeşrutiyetleözdeşleştiriyor,kendisinekarşıyapılan darbeyimeşrutiyetekarşıyapılmışdarbesayıyordu.Selanik’teHareketOrdusu’nunkurulması,başınaIII.OrduKomutanıMahmutŞevketPaşa’nın,Selanik’tenkatılacakfırkanın(tümenin)komutanlığına HüseyinHüsnü’nün,Edirne’den(II.Ordu)katılacakfırkakomutanlığınaŞevketTurgutPaşa’nıngetirilmesikararlaştırıldı.İkincigünSelanik’tebütünunsurların(milliyetlerin)katıldığıbüyükbirmitingdüzenlendi.Meclise,hükümete,sarayaprotestotelgraflarıyağdırılmaya başlandı.Oysaİstanbul’dafarklıhavalaresmekteydi.Saray,hükümet vemuhalifbasınfırtınanıngelipgeçtiği,işlerin“normale”döndüğü görüşündeydiler.İstanbul’daİT’sizbirkuruludüzenden(statükodan) fazlabirşikâyetleriyoktu.ÜçüncügüntoplanabilenMebusanMeclisideönceleriyenidurumaayakuydurmayanlısıoldu.Oysagünler geçtikçeAyastefanos’ta(Yeşilköy)SelanikveEdirne’dengelenHareketOrdusubirlikleriçoğalıyordu.İsyancılarlaHareketOrdusuarasında çatışma çıkmasını önleyebilmek için Mebusan Meclisi’nin ge-

61

62

KISA TÜRKİYE TARİHİ

lenlerin geri dönmelerini tavsiye etmek üzere gönderdiği heyetler Ayastefanos’takarşılaştıklarıkararlıveihtilalcitutumdanetkileniyorlardı.Etiketolarakdaolsaİttihatçıolduklarınıhatırlayıporadakalıyorlar ve arkadaşlarını yanlarına çağırıyorlardı. 20 Nisan’da İstanbul’dameclisteyeterlisayısağlanamadı. ArtıkmeclisAyastefanos’tatoplanıyordu.Amafarklıbirisimle. Kanun-uEsasi’yegöreÂyanveMebusanmeclisleriMeclis-iUmumi’yioluşturuyorlardı.Meclis-iUmumiiseyalnızcahertoplantıyılının başında padişahın açış söylevini dinlemek üzere toplanan, tabir caizse,törenselbirkuruluştu.Ayastefanos’tamebuslarvegelenbirkaç Âyanüyesiisebirliktetoplanarak“Meclis-iUmumi-iMilli”diyeKanun-uEsasi’deyeriolmayan,sırforadakitoplantılaraözgübirkurul oluşturdular.Eklenen“milli”sözcüğübukısasüreligörünüştensonraortadankalkıp,23Nisan1920’dekurulanTürkiyeBüyükMillet Meclisi’nde “millet” sözcüğü ve kavramı olarak yeniden su yüzüne resmençıkacaktı.Aslında,Ayastefanos’takiikimeclisibirleştirmeişi, ilhamınımuhtemelenFransızİhtilali’ndenalmaktaydı.Hatırlanırsa,o ihtilalinilkadımı;üçmeclisliEtatsGénérauxdenilenFransızparlamentosunun,kralarağmenUlusalMeclisadıaltındabirleşikbirmeclisoluşturmasıdır.Bildiğimkadarıylahiçbirİttihatçıbuilhamkaynağınıaçıklamamıştır,çünküodönemdeülkeninzihniyetiböylebiretkilenmeyihoşgörmezdi. 24NisangünüHareketOrdusuİstanbul’uişgaletti.Abdülhamit direnilmemesiiçinaskereemirvermişolmasınarağmen,yeryerisyancılarlakanlıçatışmalarçıktı.27Nisan’daMeclis-iUmumi-iMilli son toplantısını İstanbul’da yaptı. Şeyhülislamın verdiği fetvaya dayanarakAbdülhamittahttanindirildi,yerineVeliahtMehmetReşat,V.Mehmetolarakpadişaholdu(1909-1918).SultanReşatmeşrutiyetiçinuygunbirpadişahtı,çünkügenelliklesiyasetepekkarışmıyordu.İyiniyetli,babacanbirinsandı.BöyleceAbdülhamit’in33 yıllıkuzunsaltanatınoktalanmışoluyordu.BundansonraonunSelanik’te oturması uygun görüldü. Hareket Ordusu’nda görev alan genç subayların birçoğu Kurtuluş Savaşı’nda önemli roller oynayacaktı.ÖrneğinHüseyinHüsnü’nünkurmaybaşkanıMustafaKemal, ŞevketTurgut’unkiKâzımKarabekir’di(MahmutŞevket’inkurmay başkanıEnverBey’di).

İTTİHAT VE TERAKKİ’NİN YAPI ÖZELLİKLERİ, 31 MART OLAYI

YenidönemdeHüseyinHilmiPaşayenidensadrazamoldu.Mecliskısazamandaolağanüstübiretkinlikgöstererek,çağdaşbirhukuk devletinde gerekli birçok temel yasayı çıkarttı. Bunların önemli bir bölümüCumhuriyetdönemindedeyıllarcayürürlüktekalacaktı.Örneğin İçtimaat-ı Umumiye (Toplantı), Matbuat (Basın), Matbaalar, Taatil-i Eşgal (Grev), Cemiyetler yasaları. Bu arada Abdülhamit’in muazzamservetineelkondu.Sarayınharcamalarıadamakıllıkısıldı, yüksekgörevlilerinmaaşlarıazaltıldı,memurlararasındabüyükbir tasfiyeyürütüldü.Beyazesirlerinde,zenciesirlergibi,alımvesatımı yasaklandı.Çokönemlibirişde,Kanun-uEsasi’ningenişçaptadeğiştirilmesi oldu. Bilindiği gibi 1876 Kanun-u Esasisi’ne göre hükümetmeclisedeğil,padişahakarşısorumluydu.Meclisinyasaönerme yetkisiyoktu.Buvebenzerihükümlerbaştanaşağıdeğiştirildi,anayasademokratikleştirildi.Oderecedeki,Prof.OrhanAldıkaçtı,bununartıkyenibiranayasa,1909Kanun-uEsasisisayılmasıgerektiğiniilerisürmektedir. Yeni dönemde önemli bir gelişme de “güçlü” bir adamın ortaya çıkmasıoldu.Bu,HareketOrdusuKumandanıMahmutŞevketPaşa’ydı.KendisineI.,II.veIII.ordularmüfettiş-iumumiliğidiyeözel birgörevverildi.Dahaönemlisi,İstanbul’da3yılsüreceksıkıyönetim ilan edildi ve o da sıkıyönetim komutanı oldu. Böylece İstanbul’da olupbitenherşeyekarışabilmeolanağıbuluyordu.AnlaşılanİTortalığaçekidüzenvermekiçinbuyoluseçmişti.BöyleceçoğunluklagençlerdenoluşanİTkendisinebir“ağabey”,hatta“baba”bulmuşoluyordu.Birbakımabu,27MayısDevrimi’ndeçoğunluklagençlerden oluşan Milli Birlik Komitesi’nin başına, Emekli Orgeneral Cemal Gürsel’igetirmesigibibirolaydır.Odabir“ağabey”yada“baba” bulmaçabasıydı.MahmutŞevket’inyaşı,rütbesigenellikleherkesin saygısını uyandırıyordu. Onun bir anlamda İT’nin “başına” geçmiş olmasıönemlisonuçlardoğurdu.Birincisi,İTiçindeaskerivesivilkanatlar vardı. M. Şevket’in “başta” olması askeri kanadı güçlendiriyordu.İkincisi,M.Şevket,Abdülhamitdönemindesilahalımlarıve AlmanlarlatemaslargibiilişkilerdolayısıylaAlmanya’yayakınbirkişiydi.DolayısıylapaşanınvarlığıİT’deAlmancıetkilerigüçlendiriyordu.Şunudabelirtelimki,İngilizlergenellikle31Mart’ıolumludeğerlendirmeye çalışmışlar, Hareket Ordusu’na soğuk bakmışlardı. Al-

63

64

KISA TÜRKİYE TARİHİ

manlarisebununtersibirtavırgöstermişlerdi.Üçüncüsü,paşaİT’ye göredahatutucuydu.DolayısıylaİT’ninbazıataklarını,sivriliklerini önlüyordu. Hüseyin Cahit’in, padişahın bayramını kutlarken tahtın saçağınıöpmekyerinetemennaetmesi,basındatartışmakonusuolduğunda, paşa bu konunun tartışılmasını yasak etmişti. Son olarak şunubelirteyim.PaşamektepliolduğuiçinİT’yeyakındı,amahiçbir zamanİTüyesiolmamıştı. Günümüzde 31 Mart Olayı, yıldönümlerinde tipik bir gericilik olayıolarakanılır–Menemenolayı,Sivasolayıgibi.31MartOlayı’nıngericibirolayolduğukuşkusuzdur,isyancıların“Şeriatisteriz” diyebağırmaları,birortaçağhukukdüzenindenyanaolmaları,başlı başına bir gericilikti. Yalnız şunu belirtelim, şeriatın en önemli hükümleri–kişilik,evlenme,miras,borçlarhukukugibihükümler–zatenyürürlükteydive1926’yadeğin(MedeniKanun’unkabuledilmesi)yürürlüktekalacaktı.Muhtemelenaskerşeriatisterizderken,biraz da eski ordunun gevşekliğine dönmeyi, dinsel gerekleri yerine getirmekgerekçesiyletalimdenkaçmaolanaklarınakavuşmayıistiyordu. Amayeniordudisiplininekarşıçıkmakdabirgericilikti.Yineasker şeriat derken, herhalde, mekteplilik ilkesinden alaylılık ilkesine dönülmesini, böylece kendilerine subaylık yolunun yeniden açılmasını istiyorduki,budaüçüncübirgericilikti.Dahagenelvekapsayıcıbir anlamdadüşünülürse,osıradaçağdaşlığın,sonçağınengüçlüdevrimciörgütüolanİT’niniktidarınakarşıçıkmakdahi,başlıbaşınabirgericilik sayılabilir. Çünkü gördüğümüz üzere, kusurları ne olursa olsun,İT’ninortadankalkmasıdurumunda,oluşanboşluğueskidüzeninkurumlarıdolduruyordu. İT’nin denetleme iktidarı dediğim bir modeli uyguladığını söylemiştim.Bumodeldeiktidarın,heledevrimciiddialarıolanbiriktidarınnedenlikısıtlandığıaçıktır.OnuniçinİTtamiktidarolmakiçin bazıhazırlıklarabaşladı.Bunlarınbaşındasiyasimüsteşarlıktasarısı gelir.Bilindiğiüzere,ülkemizdebakanlıkmüsteşarlığıidaribirmevkidir.Oysaİngiltere’dehemidari,hemsiyasimüsteşarlarvardır.Siyasi müsteşarlar (parliamentary under-secretary) Avam Kamarası üyelerinden olur. İşte İT, mebuslara siyasi müsteşarlıklar vererek onların yönetimde,vekabinetoplantılarınakatılacaklarından,hükümetkatındatecrübekazanmalarınısağlayacaktı.ButasarıyaönceMahmut

İTTİHAT VE TERAKKİ’NİN YAPI ÖZELLİKLERİ, 31 MART OLAYI

Şevketkarşıçıktı.Anlaşılanbundancesaretalanhükümet,ardından da bizzat mebuslar karşı çıktılar. Muhtemelen bütün bu çevreler İT’nintamiktidarolmasını,kendileriiçinşuyadabubakımdansakıncalı buluyorlardı. Mahmut Şevket ağırlığını duyurabildiği sürece vekendisineyakınolanmeclisteki“etiket”İttihatçılarındangüçalarak (1912’ye değin) mebusların nazır olmalarını, dolayısıyla İT’nin tamiktidarolmasınıengelledi.İTkabineyeancakbirkaçnazırsokabiliyor,budaonuntamiktidarolmasınısağlayamıyordu.

İT’ninBazıÖzellikleri İT’nin başka, “normal” siyasi partilerde görülmeyen birtakım özelliklerivardı.Üyeleriarasındabirçoksubayolduğuna,dolayısıyla sivil ve askeri kanatlarından söz edilebileceğine yukarıda değindim. Başkabirözellikikiliyapıdır.BiryandaİttihatveTerakkiCemiyeti vardır,biryandaİttihatveTerakkiFırkası. Cemiyetheryerdeüyeleri,kulüpleriolan,yerelvemerkezikongreleriyapılanörgüttü.Görünüşolarakbirkültürvetoplumsaldayanışmaörgütügibiydi.Oysa asılİTbuydu.Fırka“parti”demekolduğuhalde,yalnızcaMebusan Meclisi’ndekiİTmebuslarındanibaretti,yaniİT’ninpartigrubuydu. Mebusların çoğu etiket İttihatçıları olduğu için (1912’ye değin), İT fırkayıkendineuzaktutuyordu.Örneğincemiyetinumumikongresinefırkaancak3temsilciilekatılabiliyordu.Dikkatiçekenbaşkabir özellikİT’dekiortaklaşaönderlik(kolektifliderlik)anlayışıydı.Belki bazıkişilerinfazlacabirağırlığıvardı:örneğinsivilkanattaTalat,asker kanadında Enver. Ama “tek adam” hiç olmadı. I. Dünya Savaşı’ndaTalat’laEnvernedenlisivrilselerde,kararalmaorganıolarak merkez-iumumihepağırlığınıkorumuştur.İT’liler“tekadam”olmasındiyeİT’de1913yılınadeğinbirbaşkanlıkmevkiiyaratmamışlardır. İster 1913’e değin kâtib-i umumiler, ister 1913’ten sonra reis-i umumilerolsun,bunlarınbugünTürkiye’dekisiyasipartileringenel başkanlarıylakarşılaştırılabilecekbirağırlıklarıolmamıştır. Yineşaşırtıcıolanbirözellik,cemiyetinumumikongreleriyleilgiligizliliktir.1908,1909,1910,1911umumikongreleriSelanik’tebasınvekamuoyunakapalıolarakyapılmıştır.1908kongresininseçtiği merkez-iumumininkimlerdenoluştuğudahigizlitutulmuştur.Her-

65

66

KISA TÜRKİYE TARİHİ

haldekamuoyununbukadargizliliğituhafkarşılayacağıtahminedildiğiiçin,cemiyetinikiüyesi“kahraman-ıhürriyet”olarakhalkasunuldu.Heryerebuikisinin(EnverveNiyazi)resimleriasıldı,böylece İT “somutlaşmış” oluyordu. Başka bir özellik, İT’nin tedhiş (terör, yıldırı) yöntemlerini kullanmasıydı. Yasadışı bir örgütken İT’nin bu yöntemi kullanması belki anlaşılabilir. Ama 1908’den sonra bunu yapmasınıanlamakzordur.1908’deAbdülhamit’inbaşhafiyesiİsmailMahirPaşa’yı,1909’daHasanFehmi’yi,1910’daAhmetSamim’i, 1911’deZekiBey’iöldürdüler.Sonüçüsertmuhalefetleriyletanınmış gazetecilerdi.AhmetSamim’inöldürülmesiYakupKadri’ninHüküm Gecesi romanınakonuolmuştur. İTnedengizliliğevetedhişebaşvuruyordu,özellikle1908’densonra?BununnedeniİT’nin1918’dekendinidağıtmakiçinyaptığıson kongredeaçıklandısanıyorum.İT,1908’densonradahikendini,çağdaşbirtoplumyaratmahedefindenhenüzçokuzaktabirdevrimörgütüolarakgörüyordu.Hedefineulaşamamıştı,çünküorduelindeolsada,tutucuvecahilhalkınbüyükçoğunluğunundesteğinesahipdeğildi.31MartOlayıdurumununnedenlizorolduğunugöstermişti. Gizlilik ve tedhiş İT’nin gücünü değil, güçsüzlüğünü gösteriyordu. 1908programındaİTtoprakreformu,yanitopraksızyadaaztopraklıköylüleretoprakdağıtımıöngördüğühalde,sonrakiprogramlarındanbuhükmüçıkarmakzorundakalmıştı.Çünkütaşradatoprağa egemen olan âyan sınıfının desteğine gereksinimi vardı. Aynı biçimdeaslındaTürkçübirörgütolduğuhalde,programvesöylemindeOsmanlıcıgörünmekzorundaydı.SanıyorumİT’niniçindegüçlü birlaiklikakımıdavardı,amabunuİTiçindebiledilegetirmektehlikeliydi,çünküİTİslamcıeğilimleridesaflarındabarındırıyordu. SonolarakİTileilgiliolarakçokkezmerakedilenbirhususadeğinmekistiyorum:İT’ninmasonluklailişkisi.Masonluk,odönemde genelliklefeodalizmin,mutlakiyetin,dinselbağnazlığınkarşıtıliberal, pozitivist, ilerici, seçkinci bir örgütlenmeydi. Hürriyetten önce Osmanlı Devleti’ndeki mason localarının hepsi yabancı kuruluşlardı, dolayısıyladakapitülasyonayrıcalıklarındanyararlanıyorlardı(örneğin,Osmanlıpolisi,çağrılmadanburalaragiremezdi).GizliörgütolarakİT’ninburalardayuvalanmasıkolaydı.Üstelikmasonlar,ideolojilerigereği,İT’yeüyeolabilecekkişilerdi.Ayrıcamasonörgütlenme-

İTTİHAT VE TERAKKİ’NİN YAPI ÖZELLİKLERİ, 31 MART OLAYI

sininİT’ninörgütlenmesinebirtakımetkileryapmışolduğudaaçıktır. Bunlarısöylediktensonra,bütünİttihatçılarınyadabüyükçoğunluğununmasonolmadığınıdabelirtmekgerekir.ÖrneğinKemalAtatürk,CelalBayarbirzamanlarİttihatçıolduklarıhalde,masondeğillerdi.BektaşiliğinİTileilişkisidebunungibidir.Bektaşilerin“liberal” diyebileceğimizdünyagörüşleri,onlarıbaşkalarınagöreİTüyeliğine dahaaçıkkılıyordu.Sonuçolarakda1908öncesinde,birçokİT’linin aynızamandaBektaşiolduğunugörüyoruz.

67

X

İttihat ve Terakki’nin Denetleme İktidarı

1909yılınınsonunadoğruönemlibirdışolayHüseyinHilmikabinesinisarsmayabaşladı.FıratNehri’ndedevleteaitHamidiyeŞirketi’yle İngiliz Lynch Şirketi gemicilik yapıyorlardı. Bu sırada Lynch’inayrıcalığıbitmeküzereydiveikişirketin%50’şerhisseyle75 yıllıkayrıcalığıolacakyenibirşirketkurmalarıhükümettarafından önerilmekteydi.BağdatmebuslarıveMahmutŞevketiseLynch’inilişiğininkesilmesiniistiyorlardıvebukonudasertbirtartışmabaşlamıştı.İtirazedenlerulusçulukmu,Almancılıkmıyapıyorlardı,bence çokaçıkdeğildir.Sonundahükümetmeclistengüvenistediveezicibir çoğunluklagüvenoyualdı.BunarağmenHüseyinHilmiistifaetmek gereğiniduydu.YenihükümetikuranHakkıPaşa,Lynchayrıcalığını yenilemedi.Budavranışınnedenliisabetliolduğutartışılabilir.Zaten İngiltere,İT’yesoğukbaktığını31Martvesilesiylebellietmişti.Lynch olayınınİngiltere’yibüsbütünkızdırdığıtahminedilebilir.Dolayısıyla sonraki aylarda çıkan isyan ve savaşlar da İngiltere’nin Osmanlı’ya karşıolumsuzdavranışlarınıetkilemişolabilir. Hakk› Pafla kabinesinin iki özelli€i vard›. Birincisi, eskisine göre çoksay›da‹ttihatç›görevalm›flt›:Talat(Dahiliye),Cavit(Maliye),‹smailHakk›(Maarif),Hayri(Evkaf).‹kincisi,Mahmutfievketdeharbiyenaz›r›olarakhükümetegirmiflti.BöyleceherhaldePafla’n›ndenetimalt›naal›nabilece€iumulmufltu.Hiçdeöyleolmad›.MaliyeNe-

70

KISA TÜRKİYE TARİHİ

zareti’ylebüyüksorunlarç›kt›.Cavitbütçebirli€iilkesiniuygulamak için çabalarken, Pafla, Y›ld›z Saray›’nda Harbiye Nezareti ad›na el koydu€u 550.000 liray› vermeyi reddediyordu. Bütçede Harbiye’ye 9,5milyonliraayr›lm›flken,bütçemeclisegeldi€inde5m›ilyondaha istiyordu.Cavit’inbütünitirazlar›nara€menmebuslarpaflan›ndedi€ini yapt›lar. Böylece bütçe allak bullak olunca Cavit borç bulmak içinFransa’yagitti.Fakat,art›kça€daflbirhükümetolduklar›gerekçesiyledahaöncelerikabuledilenDüyun-uUmumiyeteminat›veOsmanl›Bankas›denetimigibiflartlar›kabuleyanaflmay›nca,Osmanl› Bankas›borçvermeyireddetti.Cavitborcuistedi€ikoflullarlabaflka bankalardansa€lad›,fakatbuseferdeFrans›zhükümetiengelkoydu. Fransa ‹T’nin ba€›ms›zl›k heveslerine dur demek istiyordu. Fransa tavr›n› koyunca, ‹ngiltere de olmazland›. Cavit istedi€i koflullarda borçlanmay›Almanya’dayapabildi. MahmutfievketHarbiyebütçesininDivan-›Muhasebat(Say›fltay) denetiminegirmesinidekabuletmiyordu.Israredilincepaflaistifaetti.Yalvaryakarbundanvazgeçirildi.FakatbununiçinHarbiyeNezareti’ninDivan-›Muhasebatdenetiminind›fl›ndakalmas›kabuledildi. 31MartOlay›’ndansonramuhalefetindurumuzordu.‹T,bizden olmayan31Martç›d›rhavas›n›estiriyor,s›k›yönetimkimseyegözaçt›rm›yordu.Yinedeetkinlikgöstermeyeçal›flanbaz›kurulufllarvard›. BiriOsmanl›DemokratF›rkas›’yd›.Kurucular›dahaönce‹T’yikurmuflolanDr.‹brahimTemoveAbdullahCevdet’ti.Temo’nunniyeti uygar,sad›kbirmuhalefetoluflturmakt›.Oysaf›rkan›ngazeteleris›k›yönetim taraf›ndan sürekli kapat›l›yordu. Temo’nun iddias›na göre Mahmutfievket,f›rkan›nkâtib-iumumisiFuatfiükrü’yebastonsallayarak,“Sizisopaalt›ndagebertirim”demiflti.F›rkan›nsosyaldemokrate€ilimlerioldu€usöylenebilir. ‹kinci bir f›rka, Kas›m 1909’da Mebusan’daki Arnavut ve Arap mebuslar›nkurduklar›MutedilHürriyetperveranF›rkas›’yd›.Buf›rkan›nfeodale€ilimlerioldu€usöylenebilir.Program›nagöretoplum ve uygarl›kça geri kalm›fl yöreler “tedricen” uygarl›€a sokulacakt›. Ayr›cavilayetmeclis-iumumileri(ilgenelmeclisleri)buamaçlayöresel yasalar haz›rlayabileceklerdi. F›rkan›n baflkanl›€›n› önce ‹smail Kemal,sonrada‹smailHakk›Paflayapm›fllard›r.S›k›yönetimyüzündenbuf›rkadameclisd›fl›ndageliflememifltir.

İTTİHAT VE TERAKKİ’NİN DENETLEME İKTİDARI

Üçüncübirf›rkafiubat1910’dakurulanAhaliF›rkas›’yd›.Bunu 20-30 kadar Türk ulema mebus kurdu. Önde gelen isimler Konya MebusuZeynelabidin,Karesi(Bal›kesir)MebusuVasfi,TokatMebusuMustafaSabriidi.Dincibirpartisay›labilir.Program›ndaticaret ve ziraat odalar›n›n yayg›nlaflt›r›lmas›, medreselerde günümüze uygun fenlerin okutulmas›, iflçi haklar› gibi ça€dafl talepler yan›nda, alayl›lar›n ifle al›nmas›n›n kolaylaflt›r›lmas›, medreselerde Arapçaya özengösterilmesi,mebusadaylar›n›nenaz5y›lsüreyletemsiledecekleribölgedeyerleflmiflolmalar›veilerigelenmemurlar›nmemuriyetle bulunduklar›yerdebuflart›yerinegetirmiflsay›lmamalar›gibibeklenebilecektutucutalepleral›yordu. 9Haziran1910gecesi,muhalifSada-yı Millet gazetesininbaşyazarıAhmetSamimöldürüldü.MahmutŞevket,31MartOlayı’nınçıkış gerekçesini göz önünde bulundurarak harekete geçti. Paşa’yı ve Talat’ı öldürmeyi amaçladıkları ileri sürülen Rıza Nur ve 50 kadar muhaliftutuklandılar.Gerçisonundabunlaraklandılarama,ortalık sorgulama sırasında yapılan işkencelerin öyküleriyle çalkalandı. Bu sıralarArnavutluk,SuriyeveYemen’deçoğuaskerlikvevergiyleilgilimerkeziyetçiuygulamalaratepkiniteliğindeisyanlaryaygınlaşıyordu.Ayrıca1911başındaİT’niniçindebaşıMiralaySadıkBeyveMebusAbdülazizMecdiEfenditarafındançekilenbirHizb-iCedit(YeniHizip)hareketibaşladı.Bunlartutucutalepleriçeren10maddelik birprogramhazırladılar.Taleplerdenbiri,mebuslardanbirininnazır olmasının,İTFırkası’nın2/3oyunabağlanmasıydı.HareketiveSadık Bey’iMahmutŞevketdestekliyordu.BuolaylarolupbiterkenkabinedekiİT’linazırlarınsayısıbirerbirerazalıyordu.

TrablusgarpSavaşı Asıl felaketler Trablusgarp Savaşı’yla başladı. İtalya Berlin Kongresi’nden(1878)elleriboşdönmüştü.Fransa’nınbusıralarFas’ıele geçirmesi,İttihatçılarınİtalyanlarınTrablusgarp’takiüstünkonumlarınısarsmakiçinadımlaratmaları,İtalya’yıhareketegeçirdi.Büyük devletlerinonayınıaldıktansonra,23Eylül1911tarihindeOsmanlı hükümetinebirnotaverdiler.İlginçtirkibu,özellikleİT’yisuçlayan birbelgeydi(yaniİtalyaOsmanlı’nıniçsiyasetinekarışmışoluyordu).

71

72

KISA TÜRKİYE TARİHİ

29’undaİtalyasavaşilanetti.OsmanlıDevleti’ninTrablusgarp’ısavunmasıpekzordu,çünküOsmanlıülkesiyleTrablusgarparasında, İngilizyönetimialtındakiMısırvardı.DolayısıylaTrablusgarp’laaskeribağlantıancakdenizyoluylasağlanabilirdi.OysaİtalyandonanmasıOsmanlıdonanmasınagöreçokgüçlüydü.ÇanakkaleBoğazı’nı tıkadı,Ege’de,baştaRodosolmaküzere,12Ada’yıişgaletti.Beyrut gibikimilimanlarıtopatuttu.ÜstelikkısasüreönceMahmutŞevket Trablusgarp’tan4taburaskeri,birçoksilahvecephaneyiçekerekYemen’egöndermişti.NeysekiTrablusgarp(şimdikiLibya)halkısavaşkanbirhalktı.İtalyanlardonanmadesteğindendeyararlanarakkıyılaraegemenoldular,amaçetesavaşıyapanbedevilerdenötürüülke içlerinegiremediler.Budirenişiörgütlemekvedahaetkilikılmakiçin birçokİttihatçısubaygönüllüolarak(sivilkıyafetle,Mısırüzerinden) Trablusgarp’akoştu.BunlarınarasındaEnver,MustafaKemal,Fethi de vardı. Bu genç subaylar ve tabii bütün İT, meşrutiyeti “hasta adam”ındüzelmesi,dirilmesiolarakgörmekistiyorlardı.OysaTrablusgarp gibi bir olay, fazla bir şeyin değişmediğine, imparatorluğun batmasürecinindevametmekteolduğunaişaretsayılabilirdi. TrablusgarpSavaşıçıkınca,HakkıPaşaistifaetti.YerineAbdülhamitdönemininünlüveziri,KâmilPaşaderecesindeolmamaklabirlikte “İngilizci” olarak tanınan Sait Paşa geldi. Sait Paşa’nın Mahmut Şevket’idengeleyecekbirağırlığıvardı.ZatenTrablusgarp’taişlediği hatayüzündenŞevket’insüngüsüdüşüktü. Savaşın başlamasından 50 gün kadar sonra 21 Kasım 1911’de Hürriyet ve İtilaf (Özgürlük ve Anlaşma) Fırkası kuruldu. Bu fırka öbürfırkalarınçoğunu–Mutediller,Ahrar,Bulgarlar,Ermeniler,Ahali gibi– birleştiren bir çeşit üst kuruluştu. Bu denli farklı anlayışları birleştiren tek şey, İT’ye muhalefetti. Fırkanın başkanı Damat Ferit Paşa,2.başkanSadıkBey’di.D.Ferit’inkayınbiraderiŞehzadeVahdettin’indefırkaylayakındanilgili,hattafahribaşkanolduğusöyleniyordu.Şunudabelirtelimki,HareketOrdusu’ndankaçmaktaolan Derviş Vahdeti, Vahdettin’e sığınmak istemiş ama yüz bulamamıştı. Saflarındakimidemokratlarıbarındırmasınarağmen,Hürriyetveİtilaf’ın(Hİ)İT’yegöresağdabirkuruluşolduğuaçıktı.Hattaçeşitlibelirtilerdenbununbirçeşitsarayfırkasısayılabileceğianlaşılıyor.Programı,ikidereceliseçiminveÂyanMeclisiüyelerininpadişahtarafın-

İTTİHAT VE TERAKKİ’NİN DENETLEME İKTİDARI

danatanmasının“şimdilik”muhafazasınınuygunolacağınısöylediktensonra,ÂyanMeclisi’neyasaların,bütçeninyapılmasında,hükümetindenetlenmesindebirrolverilmesiniyadameclisinyetkilerinin artırılmasını öngörüyordu. Ayrıca, padişaha yapılanların hesabını sormaveyasalarıvetoyetkisininverilmesiisteniyordu.

SopalıSeçimler 11Aralık1911’debirmebuslukiçinİstanbul’daaraseçimyapıldı. Seçimi1oyfarklaHİkazandı.Hİbunubüyükbirzaferolarakdeğerlendirdi.İT’debozgunhavasıesiyordu.Hükümetebirnazırsokmak istedi,MahmutŞevketengelledi.İT’ninsabrıartıktaştı.Erkenseçimleregitmekararıaldı.Fakat1909Kanun-uEsasideğişikliğiilemeclisidağıtmakçokzorlaştırılmıştı.BununiçinbirKanun-uEsasideğişikliğiönerildi.Nihayetuzunvehararetlimücadelelerdensonra18Ocak 1912’deMebusandağıtılabildi.Meclisdağıtılınca,baştaTalatveCavit,4İT’linazırhükümetegirdi.İTyapılanbugenelseçimlereçokdahadikkatleseçilmişadaylarlakatıldı.Seçimlerdebaskıdayaptı.Oderecede ki, 1912 seçimleri “sopalı seçimler” diye tanınır. Seçilen 270 mebustan ancak 6’sı muhalifti. Muhalifler, biri hariç, Arnavutluk’ta seçilmişlerdi.BirdeKayserieşrafındanvesubayolanAliGalipvardı (dahasonraSivasKongresi’nibasmagöreviniüstlenenkişi).YenimeclistebaşkanlığıHalil(Menteşe)Beyüstlendi.İTilearasısoğuduğundan,AhmetRızaÂyanMeclisiüyeliğineatandı.Fakataraseçimzaferindensonra,genelseçimsonuçlarımuhalefetibüyükdüşkırıklığına uğratmıştı.Dolayısıyla,muhalefetyinedarbedüşünmeyebaşladı. May›sbafl›ndaArnavutluk’tayenibirayaklanmabafllat›ld›.Haziran’da12subayManast›r’dada€aç›kt›lar.Yeniseçimler,yenihükümet,Trablusgarp’›nsorumlular›n›nyarg›lanmas›isteniyordu.Buaradaordudagizlibirsubayörgütükuruldu,‹Taleyhindebildirgeleryay›mlamayabafllad›.Ad›HalaskârZabitan(Kurtar›c›Subaylar)Grubu’ydu. Asl›nda 5 subay›n kurdu€u bir örgüttü, ama birçok subay ad›nakonufluyorgibiydi.İtalyailesavaflsürerkenbirayaklanmabafllat›lmas›,subaylar›nda€aç›k›pgizliörgütlerlesiyasetyapmalar›,seçimlerdeki yolsuzluklar ne olursa olsun ibret verici bir manzarayd›. Hersiyasitoplumubütüntart›flmalarara€menbiraradatutantemel

73

74

KISA TÜRKİYE TARİHİ

anlaflman›n(oydaşmaveyaconsensus)olmad›€›n›yadaanlaflman›n bozuldu€unugösteriyordu.2Temmuz’daaskerinsiyasetekar›flmas›n›yasaklayanbiryasaç›kar›ld›. Asl›ndaböylebiryasakzatenvard›, ama‹T,hürriyettensonradahisubaylar›nkendibünyesindeetkinsiyasetyapmayadevametmelerineizinvererek,kendisibuyasa€›çi€nemiflti.‹T’nin1909umumi kongresindeMustafaKemalsubaylar›n siyasetekar›flmas›n›nsak›ncalar›naiflaretetmifl,fakatkabuledilmesinera€men,bugörüfluygulamadaçokdaetkiliolmam›flt›r. Bus›rada,meclistekigücündenyararlanmakisteyen‹T,Mahmut fievket’invesayetindenkurtulmakiçinhareketegeçti.Pafla’n›nHarbiyeNezareti’ndenistifas›n›istedi.Paflabukonudahiçbirzorlukç›karmad›,amabundansonra‹T,HarbiyeNezareti’niönerdi€idi€er 4 paflayla da anlaflamad›. Görünüfle bak›l›rsa, bu paflalar, Mahmut fievket’le bir çeflit “dayan›flma grevi” yap›yorlard›. Sait Pafla 15 Temmuz’dagüvenoyuistedive4’ekarfl›194oylagüvenald›.Bunara€men2günsonraistifaetti.PadiflahgöreviTevfikPafla’yaönerdiama o,meclisinhemenda€›t›lmas›n›flartkofltu€uiçin,sadaretiolmad›.‹T, “partiler üstü” bir hükümete raz›yd›, ama Halaskâr Zabitan Grubu’nunistedi€igibiKâmilPafla’n›nsadaretegetirilmesihalinde,içsavaflç›kaca€›tehdidindebulundu.Sonuçolarak1877-78Osmanl›-Rus Savafl›’nda Erzurum’u savunan Gazi Ahmet Muhtar Pafla sadrazam oldu. Kabineye girenler aras›nda Kâmil, Ferit (Avlonyal›), Hüseyin Hilmi,Nâz›m,MahmutMuhtar(Gazi’nino€lu)paflalardavard›.Bu kadarçok“a€›rtopun”bulunmas›ndanötürübuna“BüyükKabine” ya da baba-o€ul Muhtar paflalar›n görev almas›ndan ötürü “BabaO€ulKabinesi”dendi. SaitPafla’n›nistifaetmesi,yerineGaziMuhtar’›ngelmesi,‹T’nin denetlemeiktidar›n›nsonbulmas›demekti.BukesintiBab›âliBask›n›’na de€in sürecekti. ‹T Mebusan Meclisi’ndeki güçlü durumuna ra€men,nedenböylebirfleyeraz›olmufltu?Kendisinekarfl›heryöndenyükselenprotestoveyak›nmalardanm›y›lm›flt›?Bununetkisiolmufl olabilir, ama san›r›m as›l neden, ‹T’nin Trablusgarp’› ‹talya’ya teslimedecekbirbar›flantlaflmas›n›imzalamakay›b›n›üstlenmekistememesiydi.ÇünküTrablusgarp’tamücadeledevamediyorduama, umutlubirmücadelede€ildibu.12Adaiflgaliningösterdi€igibi,‹talyabaflkayerlerdedeOsmanl›’yazararverebilecekgüçteydi.‹T,Trab-

İTTİHAT VE TERAKKİ’NİN DENETLEME İKTİDARI

lusgarp’›teslimetmeyi,okadarpropagandas›n›yapt›€›kurtar›c›rolüyle ba€daflt›ram›yordu denebilir. Ayr›ca, meclis elinde oldu€u için istedi€iandaiktidaradönebilece€ininhesab›n›yap›yorolmal›yd›. Olaylarbaflkatürlügeliflti.HükümetgüngeçtikçeKâmilveNâz›m paflalar›netkisiyle‹Taleyhtar›birtutumakaymayabafllad›.24Temmuz’daHalaskârZabitanGrubuMebusanreisinebirültimatomgönderipmeclisin48saatiçindefeshiniistedi.Bus›rahükümetmeclise program›n›sunduve45’ekarfl›167oylagüvenoyuald›.Güvenoyunualanhükümet,‹Taleyhtarl›€›nabafllad›.HüseyinHilmibunuprotestoederekhükümettenayr›ld›.‹T’ninsözcüsüTanin gazetesiçıkamazhalegetirildi.AğustosbaşındaMebusanMeclisidağıtıldı.İT’nin meclisikolaydağıtmakiçingiriştiğiKanun-uEsasideğişikliği,şimdi kendialeyhindeişletiliyordu.

I.BalkanSavaşı 1911yılınınsonve1912’ninilkaylarındaBalkanittifakınınörgüsüBulgaristan,Sırbistan,Yunanistan,Karadağarasındaörüldü.BundaRusyaveİngiltereönemliaracırollerüstlendiler.Ağustosayında Bulgarkomitacılarıbazıtedhişeylemleriyaptılar.Eylül’deolaylarsavaşa doğru tırmandı. Islahat konusunda Babıâli’nin verdiği ödünler faydasızdı. 30 Eylül’de Balkan devletleri, 1 Ekim’de Osmanlı seferberlikilanettiler.13Ekim’deMüttefiklertaleplerinisundular:1)Vilayetlerözerkolacak,başlarındaBelçikalıyadaİsviçrelivalilerolacaktı. 2) Hıristiyanlar askerliklerini kendi vilayetlerinde, Hıristiyan subayların komutası altında yapacaklardı. Bu subaylar yetişinceye dek,Hıristiyanhalkaskerlikyapmayacaktı.3)Yerelyasamameclislerikurulacaktı.4)IslahatıngözetiminebüyükdevletlerlebirlikteBalkandevletleridekatılacaklardı.5)Islahat6ayiçindeyürürlüğegirecek,Osmanlıseferberliğitekyanlıolaraksonaerdirilecekti.Buolaylar ve talepler karşısında Osmanlı kamuoyunda ateşli bir ulusçuluk rüzgârıesti.Hükümetinolumluyanıtvermesiolanaksızdı.Balkanittifakınındazatenböylebirbeklentisipekyoktuherhalde. 17Ekim’deBulgaristanveSırbistansavaşilanettiler.15Ekim’de İtalyailealelacelebarışyapıldı.Ardıardınayapılanmeydanmuharebelerinin hepsinde Osmanlı ordusu ağır yenilgilere uğradı. 22 Ekim’de Sırplarla Kosova, 23 Ekim’de Bulgarlarla Kırkkilise (Kırk-

75

76

KISA TÜRKİYE TARİHİ

lareli),24Ekim’deSırplarlaKomanova,31Ekim’deBulgarlarlaLüleburgazmeydanmuharebeleriyapıldı.Bulgarordusuİstanbul’unsavunmahattıolanÇatalca’yaveGeliboluYarımadası’nıtutanBolayır hattınakadargeldi.18Kasım’daManastırmuharebesidurumuperçinledi.KalekentlerolanYanya,İşkodra,Edirnekentlerikuşatmaaltınaalındılar.Rumeli’ninyazgısı2haftadabelliolmuştu. Buağıryenilgininnedenlerineolabilir?SanırımOsmanlısilahve teçhizatbakımındankarşısındakilerdençokdagerideğildi.Mahmut Şevketbuuğurdabirçokharcamayapmıştı.Amaöyleanlaşılıyorki, iletişim ve ikmal bakımından, sevk ve idare (komutanlık) bakımından,savaşazmibakımındanonlarüstündü.YenilgininbaşsorumlusuBaşkumandanVekiliveHarbiyeNazırıNâzımPaşa’ydı.Tabiigenel, siyasi sorumluluk Nâzım’ı o mevkiye getiren ve tutan Ahmet Muhtar ve Kâmil paşalarındır. Şu bakımdan da sorumludurlar ki böylebirölümkalımmücadelesindebileİT’yekarşıkavgadanvazgeçilmemiş,birulusalbirlikhavası,biroydaşmayaratılmamıştır.TrablusgarpSavaşıdolayısıylaülkedebiroydaşmakırılmasıolduğundan sözetmiştim.Oydaşmakırılmasınauğrayanbirulusun,birhalkınsavaştabaşarılıolmasıçokzordur.BuaradaİT’ninArnavutlarakarşı güttüğüveonlarıisyanettirenacemisiyasetin,Balkanyenilgisindeki, oydaşmakırılmasındakiönemlipayınaişaretetmekgerekir. 29 Ekim 1912 günü Ahmet Muhtar istifa ettirildi, Kâmil Paşa sadrazamoldu.1Kasım’daNâzımsiyasibirçözümistiyorveÇatalca hattının dayanabileceği konusunda karamsarlık gösteriyordu. FransadabudurumdaOsmanlı’nıntoprakbütünlüğünükoruyamayacağıgörüşünüilerisürerken,Osmanlıhükümeti(3Kasım)toprak bütünlüğüşartıylamütarekesağlamaküzerebüyükdevletlerinaracılıklarınıistedi.9Kasım’da Tanin’deHüseyinCahit,ordununbaşınaMahmutŞevket’ingetirilmesigereğiniyazdığıiçingazetekapatıldı ve başka bir adla çıkarılmasına da izin verilmedi. 11 Kasım’da İT’nin etkinlikleri yasaklandı. Bir gün önce Hİ yetkililerden aldığı işaretlekendinifeshetmişti.TutukluİT’lilerinsayısı55’eçıktı.Büyük devletlerarayagirmeyince,BabıâlidoğrudanBulgarkralınabaşvurdu.ÇatalcahattınayüklenenBulgarlarsonuçalamayıncamütarekeyerazıoldular(3Aralık).Bunagöre,Londra’dabirbarışkonferansıtoplanacaktı.

İTTİHAT VE TERAKKİ’NİN DENETLEME İKTİDARI

Londra Konferans› 16 Aral›k’ta bafllad›. Balkan devletleri Tekirda€’›ndo€usuileMidye’nindo€usuaras›ndakibirçizginindo€usuve GeliboluYar›madas›d›fl›ndabütünRumeliveEgeadalar›n›nkendilerineverilmesiniistediler(23Aral›k).BafltaOsmanl›temsilcileriyaln›zcaArnavutlukveMakedonya’n›nözerkli€ineraz›iken,dahasonraEdirnevilayeti(Mesta-Karasus›n›r›nade€in)Osmanl›’dakalmak üzere,ArnavutlukveGirit’instatüsününbüyükdevletlercekararlaflt›r›lmas›n›,Egeadalar›konusunudabüyükdevletlerlegörüflmeyikabulettiler(1Ocak1913).Balkanl›larEdirnekenti,Giritveadalardan vazgeçilmezsegörüflmelerinkesilece€inisöyledilerveöyledeoldu(6 Ocak).BununüzerinebüyükdevletlerinLondraelçileribaflbaflaverdiler.17Ocak’taOsmanl›hükümetineverdikleriortaknotaylaEdirne’denveadalardanvazgeçilmesiniistediler.Durumçaresizgörünüyordu.MebusanMeclisida€›t›lm›floldu€unagöre,al›nacakkarar›n sorumlulu€unupaylaflmaküzeregelenekselyolabaflvuruldu.Devletin ilerigelenlerindenoluflanbirflura-y›saltanatadan›flmakarar›al›nd›. 22Ocak’tasaraydatoplananbuflurada,Kâmil,Edirneve‹stanbul’un kuflat›lm›floldu€unu,savaflyadabar›flakararvermekdurumundaolduklar›n›bildirdi.Sonuçolarakezicibirço€unlukbar›flkarar›ald›. Bu,Edirne’ningözdenç›kar›lmas›demekti.

BabıâliBaskını İştebudurumda23Ocak1913günüİTBabıâliBaskınıdenendarbeyiyaptı.İttihatçılarbüyükbirkalabalıkhalindeEdirneiçinsloganlar atarakBabıâli’yeyürüdüler.Muhafızlargelenlereengelolmadılar,çünkükumandanlarıeldeedilmişti.Girişeengelolmakisteyenikisubayve birkomiservuruldu.Busırada,NâzımPaşaküfrederek,“Sizbenialdattınız”diyeçıkışırkenYakupCemiltarafındanöldürüldü.Söylentiye göreİTNâzım’ısadrazamyapmasözüyleonundesteğinieldeetmişti. GerçektendesonzamanlarındaNâzımİT’lisubaylarıgözetmeyebaşlamışveİT’yekarşıbazıönlemlerinkaldırılmasınıyadayumuşatılmasınısağlamıştı.EnverBabıâli’de,doğruKâmilPaşa’nınyanınagittive istifasını yazdırdı. Yazıyı alıp padişaha götürerek sadarete Mahmut Şevket’in atanmasını sağladı. Paşa Harbiye’yi de üstlendi. Sait Halim hariciye,HacıAdildahiliyenazırı,AhmetİzzetPaşabaşkumandanvekili,CemalBeyİstanbulmuhafızı(merkezkomutanı)oldular.

77

78

KISA TÜRKİYE TARİHİ

Yenihükümetbirmillibirlikhavas›estirmeyeçal›flt›.Tutuklanan muhaliflerk›sasüredesal›verildiler.11fiubat’tasiyasigenelafilanedildi. Yaln›z Balkan yenilgisinde düflmana maddi ve manevi yard›mda bulunanlaristisnaedildi.BirMüdafaa-iMilliyeCemiyetikurulduki, vataniçinuzananhereliöpmeyehaz›roldu€unubelirtiyordu.Prens Sabahattin ve önde gelen muhalif gazeteciler ziyaret edilerek davaya kazan›lmayaçal›fl›ld›lar.Avrupakamuoyunda‹Tbirçeflitvebaolarak de€erlendirildi€i için, Bab›âli Bask›n› da çok fena karfl›lanm›flt›. 28 Ocak’taBalkanl›larLondraKonferans›’nasonverdiklerinibildirdiler. 30Ocak’taBulgarBaflkomutanl›€›,3günsonrasonaerecekmütarekeyesonverildi€iniaç›klad›.30Ocak’taBab›âlibüyüklerinnotas›na cevapverdi.BundaEdirne’nin2.Osmanl›baflkentivebirMüslüman kentioldu€u,ancakkentinMeriç’insa€k›y›s›ndakitopraklar›n›nverilebilece€i, adalar›n yazg›s›n›n Anadolu’nun güvenlik gereksinmesi gözönündebulundurulmaküzere,büyüklerinkarar›nab›rak›labilece€ibelirtildi.Amabunlaryan›ndagümrükba€›ms›zl›€›,ticaretteeflitlik, Osmanl›’daoturanyabanc›lar›nvergiyleyükümlütutulmalar›,bunlar oluncayade€inilka€›zdagümrükvergilerinin%4art›r›lmas›,yabanc›postanelerin,genelolarakdakapitülasyonlar›nkald›r›lmas›isteniyordu.‹fltebununiçinAvrupa‹T’ye“illet”oluyordu.TürklerinRumeli’denbüyükölçüdekovulmas›,Edirne’ninOsmanl›’danal›nmas›söz konusuyken,onlarkalk›pbirdeiktisadiba€›ms›zl›kistiyorlard›. Bulgarlarsavafl›yenidenbafllatm›fllard›.‹T’ligençsubaylarEdirne’ninkurtar›lmas›içinbirtaarruzharekât›istiyorlard›.Bab›âliBask›n›Edirne’yikurtarmakiçinyap›lm›flt›.Nevarki,neMahmutfievketnedeAhmet‹zzet,Osmanl›ordusununbirharekâtyapabilece€i kan›s›ndayd›.Osmanl›Bankas›daavansvermiyordu,yaniparayoktu.Ama‹T’lisubaylar›n›srar›üzerine,Bolay›r’dabirharekâtyapmayakararverildi.GeliboluYar›madas›’ndabulunanMürettepKolordu taarruzageçerken,10.Kolordudafiarköy’e,Bulgarlar›ngerisinedenizden ç›karma yapacakt›. Böylece Bulgarlar iki atefl aras›nda kalacaklard›.MürettepKolordu,kararlaflt›r›ld›€›gibi,8fiubat’tataarruza geçti€ihalde,10.Kolordu’nunç›karmas›gecikti,ancakakflamvakti gerçekleflebildi.BöyleceBulgarlarönce1.,sonrada2.hareketidurdurabildiler. Mürettep Kolordu’nun kurmay baflkan› Fethi idi, kurmay heyetinde arkadafl› Mustafa Kemal de vard›. 10. Kolordu’nun

İTTİHAT VE TERAKKİ’NİN DENETLEME İKTİDARI

kurmaybaflkan›iseEnver’di.Baflar›s›zl›kkarfl›s›ndaikikolordunun birbirini suçlamas›, Enver’le Fethi ve Mustafa Kemal aras›ndaki bir suçlamaya dönüfltü. Ufukta bir umut kalmam›flt›. Bundan sonraki haftalarinsanlar›nEdirne’denayr›lmadüflüncesine“al›flma”haftalar›oldu.26Mart’taEdirneçokkahramancaveçiledolubirdireniflten sonra(insanlar›na€açkabuklar›n›bileyemekzorundakald›klar›söylenir)teslimoldu.BüyüklerEdirne’yid›fllayanMidye-Enezs›n›r›üzerinde›srarediyorlard›.1Nisan’dabus›n›rkabuledildivebunauygun olarak 30 May›s’ta Londra Bar›fl Antlaflmas› imzaland›. Edirne’nin kayb› kesinleflince ‹T içinde Bab›âli Bask›n›’n› yapt›ran Enver’in y›ld›z› söndü. ‹T kâtib-i umumili€ine Fethi Bey’in gelmesi bu durumusomutlaflt›ranbirgeliflmeydi. Edirne’ninkayb›yenidengündemegelince,muhalefetdeyinedarbedüflünmeyebafllam›flt›.‹T’lilerEdirne’yikurtaramam›fllard›,üstelik Avrupa kamuoyu onlar› hiç de makbul saym›yordu. ‹lk komplo PrensSabahattin’inözelkâtibiSatvetLutfi’ninbafl›n›çekti€i,adem-i merkeziyetçi hükümetin kurulmas›n› öngören bir darbe giriflimiydi (Mart bafl›). Birçoklar› tutuklanmakla birlikte, ‹T kurmaya çal›flt›€› milli birlik havas›n› bozmamak için ›l›ml› davrand›. Örne€in, Sabahattin’i bulaflt›rmamaya dikkat edildi ve ancak onun yal›s›nda bir aramayap›ld›.‹kincidarbegiriflimiLondraBar›fl›’ndan12günsonra,11Hazirangünüyap›ld›.Fakatmuhalefetinöbürdarbegiriflimlerigibi,budaiyiplanlanmam›flt›herhalde.HarbiyeNezareti’ndenBab›âli’ye gitmekteyken, otomobilinin yolu kesilen Mahmut fievket, Yüzbafl›ÇerkezKâz›mvearkadafllar›taraf›ndanöldürüldü.Nevar ki,darbegiriflimininöbürad›mlar›gerçeklefltirilemedi.Yaln›zcaMahmutfievketöldürülmüfloldu.Kâz›mvearkadafllar›Beyo€lu’nda‹ngilizuyruklubirkad›n›nevindekal›yorlard›.‹ngilizElçili€i’ningereken aramaizninivermemesinera€men,Kâz›mvearkadafllar›2saatsüren birçat›flmadansonrayakaland›lar.Kâz›mvedi€er11kifliidamedildiler.Bunlararas›ndahemDamat,hemFrans›zuyrukluolan(Tunuslu)DamatSalihPafladavard›.‹Tart›knesaraynekapitülasyonhukukudinliyordu.‹ngiltereveFransa’n›n,budavran›fllar›nedenlikötükarfl›lad›klar›n›anlatmayagerekyokturherhalde. Suikastüzerine‹T“birlikveberaberlik”havas›n›terketti.G›yabenidamamahkûmedilen11kifliaras›ndaSabahattinveeskiStock-

79

80

KISA TÜRKİYE TARİHİ

holmelçisiKürtfierifPafladavard›.Üstelik200’üaflk›nmuhaliftutukland›veSinop’asürüldü.Dahaönce,28May›s’ta,M›s›r’dan‹stanbul’adönenKâmilPafla,‹ngilizelçisininprotestosunara€menev hapsineal›nm›flve‹stanbul’uterketmesisa€lanm›flt›.Çokönemlibir de€ifliklikise,ilkkezbir‹Tüyesinin,SaitHalimPafla’n›n,hükümeti kurmaklagörevlendirilmesiydi.Gerçipafla,‹T’ninöndegelenönderlerindensay›lmazd›,amaonunsadrazaml›€›ile‹T’nindenetlemeiktidar›sonbuluyorvetamiktidardönemibafll›yordu.

DenetlemeİktidarıDönemininBilançosu BunoktadaİT’nindenetlemeiktidarınıngenelbirbilançosunuçıkarmakuygunolacaktır.Sırfsiyasiolaylara,olupbitenlerebakınca, OsmanlıDevleti’ningürültüpatırtıiçindeyerindesaydığı,hattaRumeli’nin büyük ölçüde elden çıkması dolayısıyla, geri gitmiş olduğu bilesavunulabilir.Birölçüdebudoğruolmaklabirlikte,budönemde yine de devrimsel birtakım adımlar atıldığını ve Türk toplumunun burjuvademokratikihtilalisürecine,birbaşkadeyişlesonçağaadım attığınıgörüyoruz.Değişikalanlardabununnasılgerçekleştiğinigörelim.Önceeskidüzenintasfiyesi,yenidüzeninyerleşmesiiçinyasamaalanındagerçekleştirilendeğişikliklervar.Bunlarımeşrutiıslahat diyetanımladıkveyukarıdagördük. İkincibiralandüşüncehayatındakigelişmedir.İTsiyasetalanındanedenlikıskançvebaskıcıolursaolsun,düşüncealanındaözgürlükçübirtutumasahipti.YıllarcadüşünceninbaskıaltındatutulduğuAbdülhamitdönemindensonra,yayınhayatındaadetabirfışkırmaoldu.Gazeteler,dergiler,kitaplarbirfuryahalindeortalığıkapladı.Birçokdüşünceakımıgelişti,serpildi,ürünverdi.Buözgürlükteneğitimdebüyükbirpayaldı.Tarihdersleriçeşitlendi,İslamiyet veOsmanlıtarihidışındakialanlarayayıldı.Toplumsaliçeriklidersler,felsefeokutulmayabaşlandı.Cumhuriyetdönemindegeliştirilecek olan halkevlerini andırırcasına, İT’nin kulüpleri, yani şubeleri, birçokyerdekültürvetoplumsaletkinlikmerkezleriolarakönemli birişlevüstlendiler.Budönemdegelişip,sonrakidönemlerdededevamedecekolanbaşlıcadüşünceakımlarınıbirsonrakibölümdeele alacağım.

İTTİHAT VE TERAKKİ’NİN DENETLEME İKTİDARI

Üçüncübirgelişmealanıiktisadialandı.Buradatüzelkişileregayrimenkul edinme hakkının tanınması, genişletilmesi; gereksiz ya da harapvakıfgayrimenkullerininsatılmasınaolanaktanınması;içgümrüklerinkaldırılması;sanayiyatırımlarıiçinithaledilecekmakineve teçhizatıngümrüktenmuaftutulmasıgibiönlemlerinalındığınıgörüyoruz. 1911’de Ege’de İncir Himaye-i Zürra (Çiftçi) Şirketi’nin, 1912’deyerlimalınınkullanılmasınıözendirmekiçinİstihlak-ıMilli Cemiyeti’ninkurulduğunugörüyoruz.1886-1908arasındaki23yıldatoplamsermayesi40,2milyonkuruş(yıldaortalama1,75milyon kuruş)olan24millisermayelisanayişirketikurulmuşken,1909-13 arasındakiyıllardatoplamsermayesi79,2milyonkuruş(yıldaortalama 15,9 milyon kuruş olan 27 milli sermayeli sanayi şirketi kurulmuştur.Şirketsayısıbakımından5kat,sermayebakımından9katbir artış söz konusudur. Aynı dönemlerde yabancı sermayeli sanayi şirketlerindesayıvesermayebakımındanyalnızca2katbirartışsözkonusudur. Sanırım 1908 öncesinde Müslümanların şirket kurmaları ancakyarıresmişirketleriçinsözkonusuydu.Rastgeleinsanlarınşirketkurmalarıkuşkuluvehukukenolmasadafiilenolanaksızbirdavranıştı.TarımdadaİT’nindenetlemeiktidarıdönemindeüretimartış hızıçarpıcıbiryükselmegöstermektedir. Dördüncüalaneğitimdir.1904-08yıllarındayıllıkmaarifbütçesi 200.000 lira civarındayken, 1909’da 600.000, 1910’da 940.000, 1914’te 1.230.000 liraya çıkmıştır. Bu sayıları karşılaştırırken, bu aradaimparatorluğunküçüldüğünüdehesaplamakgerekir.Hürriyetinilanında79idadivesultani(lise)varken,1914’tebusayı95’eçıkmıştır.Öğrenciveöğretmensayılarında,öncesinegöre,önemliartışlarolmuştur.

81

XI

İkinci Meşrutiyet Döneminde Başlıca Düşünce Akımları

İslamcılık TarıkZaferTunaya’yagöre,II.Meşrutiyet’inCumhuriyet’in“siyaset laboratuvarı” olduğunu görmüştük. Şimdi başlıca düşünce akımlarınıgözdengeçirelim.Önceİslamcılığabakalım.Abdülhamit İslambirliğivehilafetdüşüncesinibelkidahaöncekihiçbirpadişahın yapmadığıkadaretkinolaraksavunduğuvedönemindeİslamcılığın Sırat-ıMüstakimdiyebirdergisibulunduğuhalde,yinedekendidenetimidışındabirdüşünselgelişmeolmamasınadikkatetmiştir.DolayısıylaİslamcılığınasılgelişmesiII.Meşrutiyet’teolmuşturdenebilir.İslamcılık,Batıemperyalizminindünyaçapındakiyayılışıkarşısında,ülkelerininsömürgeleştirilmesinekarşıtepkigösterenMüslümanlarınduyguvedüşüncelerinidilegetiren,bunaİslamiyetteçarearayan akımolaraktanımlanabilir.İslamcılarınbirbölümü,İslamiyetin,çağdaşlık bayrağına sarılarak bu işin üstesinden gelebileceğini düşünmüşlerdir.BunlarınilkiNamıkKemal’dir.Hemenbelirtmekgerekir, Kemalyalnızçağdaşçıİslamcılığındeğil,aynızamandaOsmanlıcılığın(Osmanlıulusçuluğunun)dababasıdır.Çağdaşçıİslamcılığınikin-

84

KISA TÜRKİYE TARİHİ

ci ismi Cemalettin Efganî’dir (1839-97). O, yalnız Osmanlı Devleti’nde değil, başka Müslüman ülkelerde de etkili oldu. Ayrıca Mısır’da Muhammet Abduh, Kazan’da Musa Carullah, Hindistan’da SeyyitAhmetHan,Muhammetİkbalgibiisimlerisayabiliriz.Meşrutiyetteİslamcılığındergisi Sebilürreşadolmuştur.OsmanlıçağdaşçıİslamcılarıarasındaSaitHalimPaşa,M.Şemsettin(Günaltay),İsmail Hakkı İzmirli, Şehbenderzade Ahmet Hilmi, Mehmet Ali Aynî gibi isimlersayılabilir.ÇağdaşçıolmayanİslamcılaraörnekolarakAhmet NaimveMustafaSabri’yigösterebiliriz.

Garpçılık İkinciolarakGarpçılık(Batıcılık)akımınıgörüyoruz.“Budevlet nasılkurtarılabilir?”sorusununyanıtınıBatı’yabenzemektebulanlardırbunlar.HilmiZiyaÜlkenGarpçılıkakımını4kümedeelealmaktadır: 1) Tanzimat medeniyetçileri. Bunlar, Tanzimat’ın temel öğretisi olan Osmanlıcılığa inanan ve bunun gereği olan “ittihad-ı anasır”ı sağlamakiçinGarpçılığıisteyenlerdi.Yani,Osmanlıhalkınıoluşturan çeşitlidin,mezhepvemilliyetlerGarpçı,“kalkınmacı”ortakbirzemindebuluşarak,birlikolacaklardı.Ülken,eğitimyoluylaOsmanlıcılığısağlamakisteyenleribukümeyesokuyor:SatıBeyveEmrullah Efendi gibi. Osmanlı Devleti’nin dağılması istenmiyorsa, okullarda Osmanlıcılığıntelkinedilmesikaçınılmazdı. 2) Kabahati toplum yapımızda bulup, burada Anglosakson toplumyapısınıgeliştirmekisteyenlerki,bunlarınbaşındaSabahattinve çevresigeliyordu.Dahaöncebunugördük. 3) Servet-iFünun ve Ulum-uİktisadîyeveİçtimaîye dergileriçevresindetoplananpozitivistler.Gördüğümüzgibi,pozitivizm,İThareketinintemeldünyagörüşüolmuşvebudurumdahasonraCHP’de de belirgin bir nitelik kazanmıştır (bkz. Taner Timur). Ahmet Rıza, açık ve seçik olarak pozitivizme bağlanmış, fakat diğer İT’liler (ve CHP’liler),çokbilinçlibirbiçimdeolmasada,bunutemeldünyagörüşüedinmişlerdir. 4)Batı’yahayran,köktenci(radikal)Garpçılar.Bunlarınenünlüsüveaşırısı,İttihad-ıOsmaniadıylaİT’yikurmuşolan5AskerîTıb-

İKİNCİ MEŞRUTİYET DÖNEMİNDE BAŞLICA DÜŞÜNCE AKIMLARI

biyeöğrencisinden, İçtihatdergisisahibiAbdullahCevdet’tir.Cevdet, Latinharflerinisavunmuş,eşiylebirlikteSirkeci’deşapkagiymiş,hattabiraragerilikçemberininbiranöncekırılmasıiçinAvrupalılarla melezleşmeyi savunmuştu. Cevdet denli ileri gitmemekle birlikte, onunlasayılabilecekkişilerCelalNuri,KılıçzadeHakkı,kısmenRıza Tevfik’tir.

Türkçülük ÜçüncüolarakTürkçülüğüelealabiliriz.Birçokulusçulukakımınıincelerkenyapıldığıgibi,Türkçülüğünbaşlangıçlarınıdil,edebiyat vetarihalanındakiçalışmalarlabaşlatmakolanaklıdır.Buçalışmaların birçoğu Avrupa’da türkolojinin doğuşu ve gelişmesi ile ilgilidir. Abel Rémusat, Silvestre de Sacy, Deguignes, Arthur Lumley Davids gibiisimleranılabilir.LehdönmesiMustafaCelalettinPaşa’nın,Léon Cahun’üneserleri,ArminiusVambery’nineservetemaslarıetkiliolmuştur.FuatveCevdetpaşalarınKavaid-iOsmaniye(1851),Ahmet Vefik Paşa’nın Lehçe-i Osmanî, Hikmet-i Tarih, Süleyman Paşa’nın Tarih-iÂlem,TürkçeSarf,ŞeyhSüleymanEfendinin Lûgat-iÇağatay, ŞemsettinSami’ninKamus-ıTürkî gibieserleriTürklükbilinciniyaymışlardır.EdebiyatalanındaŞinasi’ninsadeTürkçeyleyazılmışbirşiir denemesini, Ziya Paşa ve özellikle Ali Suavi’nin Türkçeyi savunduklarını,nihayetşiirdeMehmetEminveRızaTevfik’in,nesirdeAhmetHikmet’insadeTürkçeyazdıklarınıgörüyoruz. Türkçülüğün Türk ulusçuluğuna dönüşmesi, İT ile oldu. Fakat gördüğümüz üzere, İT imparatorluğun tasfiyesini savunamayacağı için, bu konuda son derecede ihtiyatlı davranmak zorunluluğunu duymuş ve bu amacını uzun zaman kendinden bile gizli tutmuştu. İT’nin zamanla Türklüğün siyasi örgütü olduğu bilincini geliştirdiği söylenebilir. Bu bilinçlenmedeki önemli gelişmelerden biri herhalde YusufAkçura’nın ÜçTarz-ı Siyaset kitapçığıolsagerek.AkçuraKazanlı (Rusya) bir sanayicinin oğluydu. Ailesi Türkiye’ye göçmüştü. KendisiHarpOkulu’ndaöğrenciykenİT’cietkinliklerdenötürüTrablusgarp’asürüldü.OradanFransa’yakaçarakParis’tesiyasalbilimler öğrenimiyaptı.MezunolduktansonraRusya’yadöndüveburadan adıgeçenuzunmakalesiniKahire’deAliKemal’inçıkartmaktaoldu-

85

86

KISA TÜRKİYE TARİHİ

ğu Türk gazetesinegönderdi(1904).YazıdaOsmanlıDevletiiçinOsmanlıcılık,Türkçülük,İslamcılıksiyasetlerigütmeninyararvesakıncalarınısoğukkanlıbiryaklaşımlainceledi.BöyleceilkkezbuüçalmaşığınvarlığıOsmanlıaydınkamuoyunundikkatineaçıkseçiksunulmuşoluyordu.Buradaşunadaişaretetmekgerekirki,TürkçülüğünsiyasibirrenkalmasındaYusufAkçura,HüseyinzadeAli,Ahmet Ağaoğlu gibi Rusya Türklerinin önemli payı olmuştur. Bunu Rusya’nındahagelişmişiktisadi-toplumsalortamınaveTürklerinorada baskıaltındabirtoplulukolmalarınabağlayabiliriz.İttihad-ıOsmani’nin5kurucusundanbiriolanHüseyinzadeAlidahi,1905’teTiflis’teçıkardığı Hayatdergisinde,dahasonraZiyaGökalp’inünekavuşturacağıveilkkezAliSuavi’debulmanınmümkünolduğu,Türkleşmek,İslamlaşmak,Avrupalılaşmak(yadaçağdaşlaşmak)formülünüsavundu. Türkçülerinilkörgütlenmegirişimihürriyetinilanındansonraolmuştur. 7 Ocak 1909’da Türk Derneği kurulmuştur. Bu bir kültür derneğiydiveüyeleriarasındaErmeniler,Avrupalıbazıdoğubilimcilerdevardı.31Ağustos1911’deTürkYurduCemiyetikuruldu,amacıTürköğrencilerineyurtsağlamaktı.Dernek,Türkçülüğüngelişmesindeönemliyeriolan TürkYurdu dergisinideçıkartmıştır.TrablusgarpSavaşı’ylaOsmanlıiçinfelaketgünlerininbaşlaması,Türkçülük hareketinihızlandırmıştır.TürkOcağıİT’ninkurulmuşolduğuAskerîTıbbiye’de3Temmuz1911’deetkinliğebaşlamıştır.1910’daİstanbul’a dönen ve İT’nin merkez-i umumi üyesi olan Hüseyinzade Ali’nintıpprofesörüolması,YusufAkçura’nınHarbiyeMektebi’nde siyasitarihdersiokutmasıdabubağlamdaelealınabilir. Türk Ocağı’nın resmen kuruluşu 25 Mart 1912’dir. Bu sırada TrablusgarpSavaşı6ayayakınbirzamandırdevametmektedir,3gün önceiseİtalyaÇanakkaleBoğazı’nasaldırmıştır.Başvuranlar,Türkçülüğün“ağırtopları”MehmetEmin(Yurdakul),AhmetFerit(Tek), AğaoğluAhmet,Dr.FuatSalih’tir.TürkOcağı,özellikleİstanbul’da, hercumaverilenkonferansları,kadınlıerkeklitemsilleri,ocağınyayınorganıhalinegelen TürkYurdu’ndakibüyükilgiileizlenenyazıları,milliiktisatalanındakiyaklaşımlarıylaçokcanlıbiretkinlikgöstermiştir.BalkanSavaşı’nınpatlaması,OsmanlıRumelisi’ninhemen tümünün elden çıkmasıyla Osmanlıcılık ideolojisinin iflası, somut

İKİNCİ MEŞRUTİYET DÖNEMİNDE BAŞLICA DÜŞÜNCE AKIMLARI

olarak, fiilen ortaya çıktı. Böylece Türkçülüğün açığa çıkmasının önemlibirengeliortadankalktığıgibi–zira,Türkulusçuluğunungelişmesininyadagizlikalmasınınenönemlinedeni,çok-ulusluimparatorluktan vazgeçmiş görünme endişesiydi– Edirne gibi Türk anayurdu sayılacak bölgelerin de artık elden çıkmaya başlaması ya da tehlikeyegirmesi,Türklükbilincininetkilibirsavunmasilahıolarak yayılmasıgerektiğinigösteriyordu.Fakat,İT’ninTürkulusçuluğunun örgütüolduğunuaçıklamasındakisakıncalar,hafiflemişdeolsa,devamettiğiiçin,TürkOcağıgibiörgütlerinvarlığıyinedeönemlioluyordu.Nevarki,TürkOcağı’nınmütarekeyekadarülkeiçindeancak28şubeaçabilmişolması,faaliyetmerkezinindahaçokİstanbul olduğunugösterir.İstanbul’dakimerkezocağındaüyesayısı2.743’e kadarçıkmıştı. Balkan olaylarının insanların ideolojik tutumlarını ne denli kısa zamandadeğiştirebildiğikonusundabiranıyaburadayervermekistiyorum.MülkiyelibesteciMünirMazharKamsoy’unbanaanlattığınagöre,TürkOcağı’nınyükseköğretimkurumlarıiçindeilkkurulduğu yerlerden biri Mülkiye imiş. Kendisi gibi başka bazı Üsküdarlı Mülkiyeöğrencileri,kurduklarıTürkOcağı’ndakendilerineyolgösterecekbirağabeyinbulunmasınıistemişler.VapurdasıksıkrastladıklarıHamdullahSuphi’yibuişeuygungörmüşlervebirgünyanınagidip düşüncelerini açmışlar. Kısa bir süre sonra Türk Ocağı’na girip yıllarcaonunbaşkanlığınıyapacakolanH.Suphi,onlaraolumsuzyanıtvermiş.Demişki:“TürklerTürkçülükyaparsabu,öbüretnikkümelerindeaynışeyiyapmalarınayolaçar,imparatorlukdağılır.ZatenbendeÇerkezim,davanızlailgilideğilim.”Tahminedilebileceği gibi,yukarıdasözüedilendüşünceakımlarıgenellikleinsanlardasaf bir biçimde gerçekleşmiyordu. Örneğin ana yönelişiyle İslamcı olan birkişi,birölçüdeGarpçı,birölçüdeTürkçüdeolabiliyordu.Namık Kemal’inİslamcı(amahep,sanıyorum,çağdaşçı-İslamcı)yazılarıyanındaOsmanlıcı,Garpçı,hattaTürkçüyazılarıyadadüşünceleride vardır. Çağdaşçı-İslamcı olanların aynı zamanda ve önemli ölçüde Garpçı sayılabilecekleri açıktır. Garpçıların Batı’da ulusçuluğu gördükleriiçinbirölçüdeTürkçüolmaları,yadaenazındanTürkçülüğü“doğal”saymalarıbeklenebilir.Garpçılarınbirçoğukişilikyada dinyitimindenürktükleriiçin“ambargolu”,kısmiBatılılaşmadanya-

87

88

KISA TÜRKİYE TARİHİ

naolmuşlardır.BöyleceBatıbirçeşitgümrükkapısındangeçiriliyor, “iyi”şeyler(teknoloji,bilimgibi)kabulediliyor,“kötü”şeyler(aşırı bireycilik,gevşekailebağlarıgibi)geriçevriliyordu.AslındaBatıen yüksekfelsefidüzlemdehümanizmveaydınlanmaolarakyorumlanırsa,işinsanfikrininsınırsızözgürlüğüneindirgenmişoluyordu.Ozamandakişilikyadadinyitimindenkorkmamakgerekiyordu.Ama bugerçekBatılılaşmayaulaşabilmekiçinçokesaslıbirkültürbirikimivebunuyayacaknitelikliveetkilibireğitimdizgesigerekirdi.Bizde birçok ulusçu ambargolu, gümrüklü bir Batılılaşmadan yana olmuşlardır.Atatürk’ünçizgisiaynızamandahemçokBatıcı,hemde çokulusçubirçizgidir.Atatürkçüanlayışbirbakımaböyleözetlenebilir:ileriderecedeBatıcılık,ileriderecedeulusçuluk.

Sosyalizm Dördüncübirakımolaraksosyalizmigörüyoruz.Eylül1910’da OsmanlıSosyalistFırkasıkuruldu.DahaönceŞubat’taİştirak dergisi çıkmaya başlamıştı. Bu işi yürüten Hüseyin Hilmi idi (Sosyalist Hilmi).Fakathareket,zayıfbirhareketti.Bu,genelolarakOsmanlı veözellikleTürktoplumununtoplumsal-iktisadibakımdanazgelişmişliğiileaçıklanabilir.Başkabirdeyişle,sanayigelişmediğiiçinişçi sınıfı da gelişmemişti; sosyalizmin gelişmemiş olması temelde buna bağlanabilir.Tabiitoplumsal,kültüreleksiklikleridehesabakatmak gerekir.Örneğin,odönemdeişçisayısıSelanik’teİstanbul’dakinden azolmasınarağmen,toplumsalvekültürelbakımdandahagelişmiş olduğuiçin,oradakiişçihareketivedolayısıylasosyalisthareketdahacanlıydı.

XII

İttihat ve Terakki’nin Tam İktidarı ve Birinci Dünya Savaşı’na Giriş

II.BalkanSavaşı MahmutŞevket’inöldürülmesinden19günsonra,30HazirantarihindeOsmanlıDevletiveTürkleriçinbir“mucize”gerçekleşti.BalkandevletleriOsmanlı’danaldıklarıtopraklarıpaylaşamayınca,Bulgaristanmüttefiklerinesaldırdıveyenilgiyeuğradı.II.BalkanSavaşı denen mücadele sırasında Bulgarlar Doğu Trakya’yı boşaltmışlardı. OsmanlıordusuönceLondraAntlaşması’nagörehakkıolanMidyeEnezhattınailerledi.OndansonraordununEdirne’yigerialıpalmamasıtartışmasıbaşladı.İTbunuistiyordu.Yaşlılarisebununbeyhudebirçabaolacağını,“Salibin(haçın)girdiğiyerehilalgerigelemez” ilkesinin Avrupa diplomasisinin şaşmaz bir ilkesi olduğunu, Edirne alınsa bile Osmanlı’da bırakılmayacağını öne sürüyorlardı. Ama İT’nindediğiolduve22Temmuz’daorduEdirneveKırklareli’negirdi.Edirne’yeilerleyenbirlikleriçindeEnverveMustafaKemal’inbirlikleriyarışıyorlardı.YarışıEnver’inbirliğikazandı.Büyükdevletlerinitirazvetehditlerinekulakasılmadı.HattaİT’ningizliharekâtkoluolanTeşkilat-ıMahsusa’nınadamları,baştaSüleymanAskerî,BatıTrakya’dakiTürkçoğunluğunadayanarakGarbiTrakyaHükümet-

90

KISA TÜRKİYE TARİHİ

iMüstakilesi’nikurdular.Sonuçolarak29Eylül1913’teimzalanan İstanbulAntlaşması’ylaBatıTrakyaBulgaristan’averildi,Meriçsınır olduveEdirneOsmanlıDevleti’ndekaldı.Bulgarlar,“dahaBulgar” saydıklarıbölgeleriSırbistanveYunanistan’akaptırdıklarınıdüşündükleri için bu iki ülkeye karşı Osmanlı ile ittifak kurabileceklerini düşünüyorlardı.Hattabuyöndebazıgörüşmeleryapıldı.ZatenbaştaRusya,büyükdevletlerdururkenBulgaristan’ınDoğuTrakya,heleBoğazlarveİstanbulüzerindeemellerbeslemesigerçekçiolamazdı. Edirne’nin geri alınması ülkede büyük bir sevinç yarattı. Babıâli Baskını’nınkahramanıEnver,böylecehaklıçıkmışoluyor,İTiçinde durumugüçleniyordu.Nitekim1913güzündeFethi’ninSofya’yaelçi, MustafaKemal’inaskeriataşeolması,Enver’inyenidengüçlendiğini gösteriyordu.İçsiyasetbakımındanSofyagörevibirsürgündü.Enver veyandaşlarıiseHarbiyeNezareti’niistiyorlardı.TrablusgarpveBalkansavaşlarındakihizmetleridolayısıylaEnver’eüçeryılkıdemverildiveböylecemirliva(tuğgeneral),yanipaşaoldu.MustafaKemalve FethidevredışıkalıncaEnver’eyenirakipolarakCemalortayaçıktı. OdaikirütbealarakpaşaolduveNafıa(Bayındırlık)nazırıolarak kabineyegirdi.Enver’inyükselişininbiryönüdesarayadamatoluşuylailintilisayılabilir.Hürriyetinilanındansonra,İT,sarayıdenetleyebilmekiçinikiüyesininsaraydankızalmasınıuygungörmüş,bunun için görevlendirilenlerden biri Enver olmuştu. 1909’da Enver, Sultan Reşat’ın yeğeni Naciye Sultan’la nişanlandı. O sırada Enver 30, Naciye 12 yaşındaydılar. 1911’de nikâhları kıyıldı. Edirne alındıktan sonra Enver evlenmek için ısrar etti. Naciye buluğa erince, 1914’teevlendiler.

OsmanlıÜlkesininPaylaşılması Osmanlı’nınBalkanSavaşı’ndakısazamandauğradığıağıryenilgi büyükbirmaneviyatçöküntüsüneyolaçmıştı.BununbirbelirtisiMizancıMurat’ınKasım1912’deyazdığıbiryazıda,Osmanlı’nınancak büyükdevletlerdenbirisininhimayesindeyaşayabileceğinivebudurumunçeyrekyüzyılsürmesigerektiğinisöylemesiydi.KâmilPaşadabu sıralardaOsmanlıDevleti’niİngilizgüdümünevermekistiyordu.Aynı hava,işiaskeriyenilgiaçısındanelealanMahmutŞevket’tedevardı.

İTTİHAT VE TERAKKİ’NİN TAM İKTİDARI VE BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NA GİRİŞ

MahmutŞevket,ogünedekuygulanmışolanaskeridanışmanmodelininyürümediğini,ordununadamolmasıiçinfiilenAlmanlarınkomutasınaverilmesigerektiğinidüşünüyordu.Bununiçin24Nisan1913’te Almanbüyükelçisinebaşvurmuştu.SonuçolarakKasım’daGeneralLimanvonSandersile5yıllıkbirsözleşmeyapıldı.Generalİstanbul’daki1.Kolordu’nunkomutanı,AskerîŞuraüyesi,hertürlüaskeriokul veeğitimyerininamiri,terfisınavlarınındüzenleyicisi,kurmaysubaylarınkuramsaleğitimlerininsorumlusuolacaktı.İstanbul’dakikolordu böyleceAlmanların“eline”geçince,Rusyakıyametlerikoparttı.Bunu “dengelemek”içinİngiltere’ninİzmir’i,Fransa’nınBeyrut’u,Rusya’nın Trabzon’u işgal etmesini önerdi. Almanya geri adım atmamış olmak içinSanders’imareşalyaptıveböyleceonunkolordukomutanıolmasıolanaksızoldu.Sandersgenelmüfettişunvanınıaldı. MahmutŞevketbutürbirtepkitahminetmiştivebunuönlemek için,İngilizlere“birparmakbal”çalmaküzere,Almanlarabaşvurduğugün,onlardanyeniVilayetlerKanunu’nunuygulanmasınayardımcıolmalarınıistedi.DahiliyeNezareti’nebirmüşavir,birgenelmüfettişveDoğu(Van,Bitlis,Mamuretülaziz,Diyarbakırvilayetleri)ileKuzeyAnadolu(Erzurum,Sivas,Trabzon)bölgelerigenelmüfettişlikleri içinbireradliye,birertarımveorman,birerbayındırlıkmüfettişi,ayrıca bu 7 ildeki jandarma birliklerine birer komutan istenmekteydi. DoğuveKuzeyAnadolu,bugünküdeyimle“pilotbölge”olacak,uygulamayavaşyavaşbütünülkeyeyayılacaktı.ButürbirilişkidahaönceLynchayrıcalığındayapılan“yanlışı”dadüzeltmişolacaktı.Durum iki bakımdan hayli acıklıydı. Bağımsızlık ilkesinde gösterdiği titizlik yüzündenkısabirsüreönceFransa’danborçalmaktanvazgeçenİT, şimdiordusunuAlmanya’ya,içişleriniİngiltere’yeteslimetmeyehazırlanıyordu.Uluslararasıilişkilerin“acıgerçekler”ionubunoktayagetirmişbulunuyordu.BununlabirlikteİT,kapitülasyonlarınkaldırılması için mücadele etmekten vazgeçmedi ve bu konuda bazı mesafeler alınmadı değil. Ne var ki büyükler, kapitülasyonları kaldırmayı ilke olarakkabuletselerbile,sonunda,“ötekilerindekabuletmesi”şartınasığınıyorlardıki,bu,“çıkmazayınsonçarşambası”anlamınagelebilirdi.İşinikinciacıklıyönüşuyduki,orduyuAlmanlareliyleadam etmekiçinİngiltere’yeverilensuspayı,ancakbuülkeyisusturabilirdi. Öbür4büyükdevletneolacaktı?Nitekimonlardasırayagirdiler.

91

92

KISA TÜRKİYE TARİHİ

Böylece herhalde Mahmut Şevket’in hesap edemediği bir durum gelişti.Büyükdevletlerkendiaralarındaanlaşarakvesonradaanlaşmalarını Osmanlı Devleti’ne onaylatarak, Osmanlı ülkesinin büyük birbölümünükapsayan(çokkezdemiryoluyapımveişletmehakları olarakmaskelenen)birnüfuzalanıpaylaşımınıgerçekleştirdiler.Oysaozamanadeğinbüyükler,jeostratejikdeğeridolayısıyla,Osmanlı ülkesinibirtürlüpaylaşamamışlardı.Şimdibu,önemliölçüdegerçekleşmişoluyordu.TabiiİstanbulveBoğazlargibienbüyükbazı“lokmalar”anlaşmanındışındakalmıştı.Babıâli24Nisanönerisiylekendisince bir kurnazlık yaparak İngiltere’yi Doğu Anadolu’da Rusya’nınkarşısınadikmekistemişti.TabiiRuslarbunukabuletmediler veönceİngiltereileanlaşarak,sonradabunuOsmanlı’yakabulettirerek,DoğuAnadolu’yakendilerioturdular.8Şubat1914’teRuslarlayapılanantlaşmaDoğuAnadolu’yu(Avrupa’nıngözünde“Ermenistan”)BerlinKongresi’ndekiAvrupalılararasıniteliğindençıkararak,AyastefanosAntlaşması’ndakigibibirOsmanlı-Russorunuhalinegetiriyordu.BaşkabirdeyişleRusyaErmenisorunununadetatek yadaenönemlidenetleyicisidurumunageliyordu.Askerlikyerelolarak yapılacaktı. Doğu Anadolu’da Ruslar demiryolu yapmazlarsa, başkasının yapma olanağı büyük ölçüde kısıtlanıyordu. İngilizlere önerilen Doğu Anadolu ve Kuzeydoğu Anadolu müfettişlikleri bir Norveçli ve bir Hollandalıya verildi. Ancak I. Dünya Savaşı patlak verdiğiiçinbunlarişebaşlayamadılar. Böyleceemperyalizmile“birlikteyaşama”dersiniacıdeneyimlerleöğrenmekzorundakalanİT,aynıölçüdeacıdeneyimlerleçok-uluslubirimparatorluğuyönetmenindegerekleriniöğrenmişbulunuyordu.İT’nin20Eylül1913’teyapılan5.kongresindeilkveortaöğretiminyereldillerdeolması,Türkçeninancakdilolarakokutulmasıöngörülüyordu.1908ve1909programlarındaancakilköğretiminyerel dilleyapılmasıvardı.BundanönceAraplararasındabazıkıpırdanmalar olmuştu. Ocak 1913’te Beyrut Vilayet Meclisi, Arapçanın resmi dilolması,yerelaskerlikvegenelolarakadem-imerkeziyetyönünde birkararalmıştı.İTiktidaragelincebunlarıreddetti.FakatMartve Nisan’dabazıdüzenlemeler,adem-imerkeziyetyönündekimirahatlamalargetirdi.ArapbölgelerindeArapçamahkemelerdekabuledildi,okullardaArapçaesasdilyapıldı.Haziran’daParis’tetoplananbir

İTTİHAT VE TERAKKİ’NİN TAM İKTİDARI VE BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NA GİRİŞ

Arapkongresiyeniisteklerönesürünce,İT’ninbirtemsilcisionlarla görüşmeyegitti.Ağustos’taArapçaveArapçabilenmemurlarkonusundadüzenlemeleroldu,kongrebaşkanıvediğer4Arap,ÂyanMeclisiüyesiyapılarakiştatlıyabağlanmışgöründü.Söylendiğinegöre, SaitHalimPaşa’nınsadrazamyapılmasıbirazdaAraplarıgözetmek içindi.Kimiaydınların,BalkansavaşlarındansonraOsmanlıDevleti’nin,artıkesasitibariyleTürkveAraplardanoluştuğunabakarak, Avusturya-Macaristanmodelindeolduğugibi,birTürk-Arapimparatorluğuhalinegetirilmesinidüşündüklerianlaşılıyor.Yineaynımantıkla İT’nin içinde İslamlığın vurgulanması gerektiği konusunda bir düşüncebelirdi.Nitekim20Mart1913’teZiyaGökalp’in TürkYurdu dergisinde “Türkleşmek, İslamlaşmak, Muasırlaşmak” diye bir yazıdizisibaşladı.SöylemeyegerekyokkiİT’ninbuİslamcılığıçağdaşçınitelikteydi. Enver’inharbiyenazırıolmasındansonraordudayenibirtasfiye hareketibaşlatıldı(Ocak1914).Hürriyetinilanıertesindealaylısubaylar tasfiye edilmişlerdi. Şimdi tasfiye edilenler yaşlı mektepli subaylardı. Herhalde Balkan yenilgisinden bunlar sorumlu tutuluyorlardı.Sanders’egöresayıları1.100’übuluyordu.BöyleceOsmanlıordusuadamakıllıgençleşmişoluyordu.Ayrıcaordudaönemlibiryenidenörgütlenmeçalışmasıbaşlatıldı(Şubat1914).İTiçindekiağırlığınarağmen,Enver’in(MahmutŞevket’intersine)bunuHarbiyebütçesinişişirmekiçinkullanmadığıgörülüyor.1911’deHarbiyeNezareti bütçenin %24,8’ini oluştururken, 1914’te Harbiye’nin payının %17,6’yaindiğigörülüyor.Bunu,ülkekalkınmasınınordunungüçlü olmasındandahaönemliolduğuyadaordununancakkalkınmışbir toplumsayesindegüçlüolacağıkonusundabirbilinçolarakyorumlayabiliriz.

I.DünyaSavaşı ŞimdideI.DünyaSavaşı’nanasılgirildiğinigörelim.Bilindiğiüzere,19.yüzyılınsonlarınadoğruAvrupa’dabircepheleşmebaşladı.Bir yandaAlmanya,Avusturya-Macaristanveİtalya’nınoluşturduğuİttifak cephesi, öbür yanda Fransa, Rusya ve İngiltere’nin oluşturduğu İtilaf(Anlaşma)cephesi.Buülkeleryıllardırsavaşiçinhazırlanıyor-

93

94

KISA TÜRKİYE TARİHİ

lardı. Savaşa giden zincirleme süreç, 28 Haziran 1914’te Saraybosna’yıziyaretetmekteolanAvusturyaveliahdıveeşininSırpulusçularıtarafındanöldürülmeleriylebaşladı.BüyükbirSlavnüfusuolanve Sırbistan’ınbuSlavlarlailgisinikendisiiçintehlikeligörenAvusturyaMacaristan,suikastiSırbistan’ahaddinibildirmekiçinkullanmakistedi.SırbistanAvusturya’nınağırtaleplerinireddedince,savaşilanetti(28Temmuz).FakatSırbistanOrtodoks-Slavbirülkeolarak,Rusya’nınbirçeşitkorumasıaltındaydı.OnuniçinRuslarseferberlikilan ettiler (29 Temmuz). Ancak seferberlik hem Avusturya’ya hem Almanya’yakarşıilanedilmişti.Almanimparatorubundantedirginolarakdurumuarkadaşıveakrabasıolançaraşikâyetetti.RusGenelkurmayımüttefikolduklarından,seferberlikplanlarınınherikiülkeyihedefalacakbiçimdeyapıldığını,buaşamadayalnızAvusturya’ya yönelik bir seferberlik yapmanın olanaksız olduğunu çara bildirdi. Almanya’nınsavaşplanlarıdaikiülkeyegöreydi.Önceseferberliğini hızlatamamlayabilecekolanFransa’yasaldırılacaktı,onuyendikten sonraAlmanordusuağırlığınıRusya’yayöneltecekti.OnuniçinAlmanya1Ağustos’taRusya’ya,3Ağustos’taFransa’yasavaşilanetti. 5Ağustos’taİngiltereAlmanya’yasavaşilanetti.BöyleceI.DünyaSavaşıbaşlamışoldu. Sırbistan’lasavaşufuktabelirince,AvusturyalılarOsmanlıylaittifakkonusunailgigösterdiler.FakatAvusturyayönetimivehükümetindeveözellikleAlmanyönetimvehükümetinde,Balkanyenilgisi dolayısıyla, Osmanlı’yla ittifakın yarar getirmeyeceği, yük olacağı düşüncesiegemendi.BunarağmenOsmanlıileittifakakararveren, Almanimparatoruoldu(23Temmuz).Osmanlı’nınAlmanyaileittifakgörüşmeleriSaitHalim,Talat,Enver,MebusanMeclisiReisiHalil(Menteşe)tarafındanöbürkabineüyelerindengizliolarakyürütüldü.2Ağustos’taimzalandı.AlmanaskeriheyetiOsmanlıordusunun sevk ve idaresinde fiili bir nüfuz sahibi olacaktı. Almanya da, Osmanlıbütünlüğünügerekirsesilahlasavunmayıüstlenecekti.Dikkatedilirse,Osmanlıittifakantlaşmasısavaşbaşladıktansonraimzalanmıştı. Yani imzalayanlar, ülkeyi yalnızca ittifaka değil, savaşa da soktuklarının bilincindeydiler. İttifak antlaşmasını öğrenince diğer hükümet üyeleri tepki gösterdiler. Hiç değilse, savaşa mümkün olduğuncageçgirilmesini,ittifakıngizlitutulmasınıistediler.Hatta

İTTİHAT VE TERAKKİ’NİN TAM İKTİDARI VE BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NA GİRİŞ

buamaçla,kuşkularıyatıştırmaküzereİtilafdevletlerineittifakönerilerigötürüldü.Onlar,ittifakönerilerinisoğukkarşıladılar,OsmanlıDevleti’nintarafsızlıksiyasetigütmesininkendilerinceyeterliolduğunusöylediler.Paylaşmayıtasarladıklarıbirülkeyimüttefikalmak istememeleridoğaldı. Osmanlıhükümetiacabanedenittifaka(vesavaşa)budenlihevesliydi?Anlaşılanenönemlietken,BalkanSavaşı’nınkayıplarınıgidermekumuduydu.Edirne’nin,kesinolarakeldençıktıktansonra,yenidengerigelmişolması,buumudubesleyenbirdurumdu.Bütünülkede, kışlalarda, okullarda Balkan Savaşı’nın intikamı parolası yürürlükteydi.Başkaetkenlerdeaklageliyor.Birtaraflamüttefikolunmazsa, büyüklerin Osmanlı ülkesini aralarında paylaşacakları korkusu bunlardanbiriydi.Birdiğeriparasızlıktı.SavaşbittiğindeCemalPaşa, Yakup Kadri’nin neden savaşa girdik sorusuna, “Aylık vermek için”diyeyanıtvermişti(F.R.Atay, Zeytindağı). SavaşboyuncaAlmanyaOsmanlı’yıborçparayladestekledi. SavaşbaşladığındaAlmanya’nınAmiralSouchonkomutasındaki Goebenve Breslau adlısonmodelsavaşgemileriAkdeniz’debulunuyorlardı. İngiliz donanmasının peşlerine düşmesi üzerine Çanakkale’yegitmebuyruğualdılar.10Ağustos’tagemilerÇanakkaleBoğazı önlerine geldiğinde, Enver, hükümete danışmadan, gemilerin içeri alınmasınıemretti.Hükümet,tarafsızlıkgörünümünüsürdürebilmek için,gemilerinsilahsızlanmasınıyadaülkedenayrılmasınıistedi.Osmanlı Devleti ilkbaharda savaşa girecekti. Almanya gemilerle ilgili öneriyireddedince,Osmanlıhükümetigemilerisatınaldığınıaçıkladı.Böylecegemilerinadları Yavuzve Midillioldu,direklerineOsmanlıbayrağıasıldı,Almanbahriyelileribaşlarınafesgiydiler.9Eylül’de SouchonresmenOsmanlıdonanmasınınkomutanıoldu.SouchondenizcilereaçıkdenizeğitimiyaptırabilmekiçinKaradeniz’eçıkmasıgerektiğini söylüyordu. Enver bu izni, bahriye nazırı olan Cemal Paşa’yadanışmadanverdi.CemalPaşabunumeseleyapınca,Almanelçisi Yavuzve Midilli’ninAlmangemisiolmayadevamettiklerinibildirdi.AlmanlarBatıveDoğucephelerindeumduklarıbaşarılarıelde edemeyince,Ekim’deOsmanlı’nınsavaşagirmesiiçinısrarlıbiristektebulundular.OsmanlıdonanmasıRuslarabaskınyapacak,sonrada Kafkasya’daveSüveyşKanalı’ndacepheaçılacaktı.Enverbunlarıka-

95

96

KISA TÜRKİYE TARİHİ

buletti,TalatveCemalonauydular.27Ekim’dedonanmaKaradeniz’eaçıldı.29ve30Ekim’deSıvastapolveOdesatopatutuldu.Hükümetinöbürüyelerininolanlardanhaberleriyoktu.BuyüzdenCavit vediğer3nazıristifaettiler.2Kasım’daRusya,5Kasım’daFransave İngiltereOsmanlı’yasavaşilanettiler.HerhaldeEnver,birAlmanzaferihalinde,Osmanlıiçindahaçokpayalabilmekumuduyla,onların herdediğiniyapıyordu.DolayısıylaOsmanlıhükümetiAlmanya’nın tutsağıgibiydi. 11Kasım’daOsmanlıDevletiİtilaf’asavaşilanetti.23Kasım’da törenle Cihad-ı Ekber ilan edilerek İslam âlemine duyuruldu ya da duyurulmayaçalışıldı.Bununfazlabiretkisiolduğusöylenemez.İngilizlerveFransızlarOsmanlıordusukarşısındaMüslümansömürgelerindenaskerlerkullandılar.Obiryana,OsmanlıuyruğuHicazlılarvedahabaşkapekçokArapOsmanlıordusunasilahçekmekten çekinmediler.

XIII

Tam Bağımsızlık Mücadelesi

I.DünyaSavaşı’nınbaşlamasındanbiraysonra,Osmanlıhükümeti,emperyalistleringırtlaklaşmalarındanyararlanarak,tarihibirkarar aldı.9Eylül1914günü(dahasonraİzmirde9Eylül’dekurtulacaktı) ilanedilenkararagöremali,iktisadi,adliveidarikapitülasyonlartamamenkaldırılıyordu.1838iktisadive1839askeriiflasındansonra OsmanlıDevleti’ninyarıbağımlıbirhaledüştüğünügörmüştük.Bağımlılık,yabancılaratanınanvebirbölümüimparatorluğunilkyüzyıllarındanberisüregelen,kapitülasyondenenbirtakımayrıcalıklarla somutlaşıyordu. İmparatorluğun güçlü dönemlerinde ticareti kolaylaştırmakveözendirmekiçinbenimsenensistem,düşkünlükdönemlerindesömürünün,bağımlılığın,Avrupahegemonyasınınbiraracıhalinegelmişti.OsmanlıDevletiyabancılardanistediğivergiyi,gümrüklerindengeçenmallardanistediğigümrüklerialamıyordu.Avrupadevletlerinin kendi postaneleri, konsolosluk mahkemeleri, hapishaneleri vb.vardı.OsmanlıDevleti’niçağdaşlaştırmakkararındakiİT,kapitülasyonlarıbirnumaralıengelolarakgörüyorveşimdifırsatıbulunca, sistemesonveriyordu.Yani,tambağımsızlığınıilanetmişoluyordu. Tabii, “kapitülasyonlara son verdim” demek yetmiyordu. Bir de bunukarşıtarafakabulettirmekgerekiyordu.OysabirbirlerininmilyonlarcaevladınıöldürmeyebaşlamışolanAvrupadevletleri,bukan-

98

KISA TÜRKİYE TARİHİ

lımücadeleyiunutarak,İstanbul’dakitemsilcilerivasıtasıylabirörnek birprotestonotasıortayaçıkarıp,Babıâli’yeverdilerveOsmanlıDevleti’ninbutekyanlıdavranışınıkabuletmediklerinibildirdiler.Böylecegaripbirdurumortayaçıktı.SavaşboyuncaOsmanlıordularıİtilafdevletlerininordularıylacephelerdeçarpışırken,Osmanlıdiplomasisi başta Almanya, kendi müttefiklerine kapitülasyonların kaldırılmasını kabul ettirmek için uğraşıp didinmek zorunda kaldı. Büyük çabalardansonra1917’ninOcakayındaAlmanlarkapitülasyonların kalkmasınıkabulettiler.Amasavaştansonraİtilafdevletleridekapitülasyonlarıkaldırmayıkabuletmezlerse,Almanlaryenidenbunlardanyararlanabileceklerdi.Bununfazlabirdeğeriolmadığıaçıktı.YinebüyükçabalarsonundaKasımayında(1917)nihayetAlmanlaryapılan bir antlaşmayla, Osmanlı’da kapitülasyonları öngören hiçbir antlaşmayıimzalamamayıyükümlendiler.

KapitalistleşmeninGeliştirilmesi Tam bağımsızlık hedefine yaklaşabilmek için, bir de toplumun toplumsal-iktisadiyapısınındaçağdaşolması,yanikapitalizmegeçmesigerekiyordu.Bualandada,denetlemeiktidarızamanındabaşlayançabalarartırılaraksürdürüldü.Denebilirkisavaşınolağanüstükoşullarıbusürecebirçokbakımdanyardımcıoldu.Önceşirketleşme sürecine bakalım. 1913’te 2 İT’li, Kâzım Nuri ve Topçuoğlu Nazmi, Kooperatif Aydın İncir Müstahsilleri (Üreticileri) Şirketi’ni kurdular. Kurulan anonim şirketlerin sayıları şöyledir: 1909’da 3, 1910’da13,1911’de22,1912’de8,1913’te5,1914’te10,1915’te 15,1916’da15,1917’de29.Kurulananonimşirketsayısınınyıldan yılaçoğaldığıaçıkçagörülüyor.1912ve1913’tekidüşüşüBalkanSavaşı’ylaaçıklayabiliriz.Dikkatiçekennokta,I.DünyaSavaşı’narağmen, şirketleşmenin canlılığını sürdürmesidir. Tabii bunun yanında anonimolmayanbirçokşirketdekurulmuştur.Savaşsırasındagıda işlerindensorumluolanKaraKemal,birçokesnafışirketolarakörgütledi.1908’deşirketsermayesininsadece%3’üyerliiken,1918’de bu oran %38’e çıkmıştı. 1913’te Adapazarı İslam Ticaret Bankası (bugünküTürkTicaretBankası),1914’teMilliAydınBankası(KâzımNuriveTopçuoğluNazmitarafından),1917’deManisaBağcılar

TAM BAĞIMSIZLIK MÜCADELESİ

Bankası kuruldu. 1 Ocak 1917’de büyük bir banka, İtibar-ı Milli Bankasıkuruldu.BubankayayalnızOsmanlılarhissedarolabileceklerdi.Birticaretbankasıolarakkurulmuştu,fakatdahasonraFransız-İngilizsermayeliOsmanlıBankası’nınyürütmekteolduğumerkez bankası işlevlerini üstlenmesi öngörülüyordu. İstanbul işgal edildiğinde,İtilaf’ınçabalarındanbiri,bubankayıbaltalamakolmuştu. Türk toplumunun kapitalistleşmesine katkıda bulunmak üzere birtakımönlemleralındı.Dahaönce,1913’ünsonundaTeşvik-iSanayiKanunuçıkarılmıştı.Bundasanayiiçinparasızarazi,vergibağışıklıkları,hükümetinsatınalmalarındaöncelikgibikolaylıklargetiriliyordu.Kapitülasyonlarasonverildiğiiçingümrükvergileriazçokistendiği gibi düzenlendi. 1916 Mart’ında Osmanlı ülkesinde çalışan bütünşirketlereyazışmavedefterkayıtlarındaTürkçekullanmazorunluluğugetirildi.Böyleceşirketleridenetlemekkolaylaşacak,ayrıca Türklerşirketlerdeişbulabilecek,TürkolmayanlarTürkçeöğrenmek zorundakalacaklardı.Ege’dekidemiryollarındaTürkmemuryoktu. Buna olanak sağlamak üzere, İT’nin İzmir’deki yetkilisi Celal Bey (Bayar)Haziran1915’teŞimendiferMemurlarıMektebidiyebirokul açtı.SavaşıngetirdiğikıtlıkşartlarıTürkkapitalistleriyetiştirmekiçin kullanıldı.Trenlergenellikleaskerigereksinimlereayrıldığından,vagontahsisialanlarbüyükkârlareldeedebiliyorlardı.VagonlarTürklereveözellikleİT’yeyakınTürkleretahsisedildi. TürklerinkapitalistleşmesürecinesavaşdolayısıylakatkıdabulunanbirdurumdaDoğuTrakyaveAnadolu’danbirçokRumveErmeniningöçetmesiyadaettirilmesiolmuştur.Söylendiğinegöre,BalkanSavaşı’ndanönceEgebölgesindeRumolmayanbakkalyokgibiymiş. Pek çok yerde ticaret çok büyük ölçüde, zanaatkârlık da önemli ölçüde Rum ve Ermenilerin elindeydi. Bunların gitmesi, zorunluolarakişlevlerininMüslümanlartarafındanüstlenilmesinigündemegetiriyordu. VehbiKoç’unanılarındaAnkara’dakapitalistleşmeveşirketleşmenin öyküsünü okuyabiliyoruz. Savaşın başında Osmanlı donanması Karadeniz’e egemenmiş. Ruslar bazı yeni gemileri hizmete sokunca egemenlikonlarageçmiş.OzamanKaradenizticaretininkaradanyapılmasızorunluğuçıkmış.MallartrenleAnkara’yageliyor,sonrakervanlaSamsun’avekıyıdandoğuyasevkediliyormuş.BusayedeAn-

99

100

KISA TÜRKİYE TARİHİ

kara’daiktisadibircanlanmaolmuş.Ankara’daKoç’undakimizamaniçindebulunduğuveanlaşılançokkezİT’ninşemsiyesialtında yeralanbirtakımşirketlerkurulmuş. İktisadidüşünceningelişmelerinebakalım.Türkiye’degenişsatışı olan ilk iktisat kitabını Ahmet Mithat Efendi Ekonomi Politik (1880)adıaltındayazmıştı.İktisattahimayeciliğisavunmuştu.Fakat Mülkiye’deöğretimüyeliğiyapanSakızlıOhannesveMikailPortakal serbest ticaretin savunuculuğunu yapıyorlardı. Öte yandan Ohannes’inöğrencilerindenvebirRuslisesindenmezunolanKazanlıMusaAkyiğit,Mülkiye’yibirinciliklebitirdiktensonra1910’adeğinHarbiyeveErkân-ıHarbiye(HarpAkademisi)mekteplerindeiktisatdersleriverdi.O,AlmaniktisatçısıList’edayanarak,himayeciliği savunuyordu. List’e göre yerli sanayinin gelişip tutunabilmesi içinbirsürekorunmasıgerekirdi.Hürriyetinilanındansonraserbest ticaretdüşüncesiegemenoldu.İktisathocasıveİT’ninmaliyenazırı olanCavitdebukafadaydı. 1910’daParvustakmaadınıkullananvebirAlmanYahudisiolan AlexanderHelphandgeldivebeşyılkadarTürkiye’dekaldı.İT’nin danışmanlığınıyaptı,yazılaryazdı.ParvusMarksçıydı.İlkkezTürkleriemperyalizm,sömürükavramlarıylatanıştırdı.Düyun-uUmumiye,Rejigibikurumlarınülkeyinasılsömürdükleriniaçıkladı.Ayrıca köyünkalkınmasınınöneminivurguluyordu. Savaş sırasında esnaf örgütlenmesini, kooperatifçiliği, hatta devletçiliğisavunanakımlarİT’niniçindefilizlenmeyebaşladı.KaraKemal’inçalışmalarıbuyöndesayılabilir.Çokdahaanlamlıolan,özelliklesavaşınsonyıllarındaserpilendevletçilikakımıydı.Tesanütçülük (dayanışmacılık, solidarizm) görüşlerinden güç alan bu akımlar ve özellikledevletçilik,Almanya’dakigelişmelerdenbesleniyordu.Ziya GökalpveTekinAlp(M.Cohen)buyöndefaalolmuşlardır.Gökalp Manchesteriktisadiyatınasaldırırken,TekinAlp“içtimai(toplumsal) Darwinizm”imahkûmediyordu.

XIV

Birinci Dünya Savaşı’nda Yaşananlar

SavaşınAnaOlayları Buradasavaşıngelişmeveolaylarına,ayrıntıyagirmedendeğinilmekleyetinilecektir.2Kasım1914’teRusya,üçgünsonradaİngiltereveFransa’nınsavaşilanıyla,savaşhareketleribaşladı.11Kasım’daOsmanlıDevletisavaş,23’ündeiseCihad-ıEkberilanetti.Böylece,bütünİslamâlemiİtilafdevletlerinekarşıyürütüleceksavaştaİttifakdevletlerinidesteklemeyeçağrılmışoluyordu.AlmanlarveAvusturyalılar,Avrupa’dakicephelerinyükününhafiflemesiiçin,Osmanlı’nınbiranöncetaarruzageçmesiniistediler.Enver,buyardımısağlamakiçinDoğuAnadolu’daRuslarakarşıSarıkamış,İngilizlerekarşıdaKanalharekâtınıplanladı.Birincisininkumandasınıbizzatüstlendi.18Aralık’tabaşlayanveparlaksonuçlarvermesibeklenen,cüretliSarıkamışharekâtı10Ocak1915’tefecibirfiyaskoylasonuçlandı. Katılan Osmanlı birlikleri neredeyse yok oldular. Ölü sayısının 60.000’denazolmadığıtahminedilmektedir.Ölenlerinbirçoğumuharebesonucudeğil,soğuktan,yolsuzluktan,açlıktan,hastalıktanölmüşlerdir.Sonuçbelliolmayabaşladığısıradadahi,Enver,taarruzda ısrar ediyordu. Enver, sonucu kamuoyundan gizleyerek, İstanbul’a döndü.Ayrıca,AlmanlarınistediklerinintersiolduveRuslar,karşılarındaOsmanlıkuvvvetikalmayınca,birçokbirlikleriniAvrupacephesinenaklettiler.

102

KISA TÜRKİYE TARİHİ

EnverSarıkamış’agiderken,Trabzon’akadarYavuzzırhlısıtarafındangetirilmişti.Yenilgidensonradönmekiçinyeniden Yavuz’uistemişti.Talat,gemiyitehlikeyeatmamakbakımındanYavuz’untahsis edilemeyeceğinibildirince,Enver,sırtınıAlmanlaraverdiğihaldetedirginoldu.OzamanbirsüredirSofya’dankendisinebirkomutanlık içinbaşvurmaktaolanMustafaKemal’ihatırladı.Aleyhindebirakım varsa,MustafaKemal’ikırmakpekakıllıcaolmazdı.Emretti,onakuruluş halinde bulunan 19. Tümen komutanlığını verdiler. Rastlantı sonucu,Gelibolu’yaçıkarmayapanİngilizkuvvetleriAnafartalar’da butümenlekarşılaşacaklardı.TümenkomutanıolarakÇanakkaleSavaşı’nagirenMustafaKemal,dahasonraburadakolordu,orduveordulargrubukomutanlığıdayapacaktı. Öte yandan, Cemal Paşa da büyük hayallerle Kanal harekâtına girişti.Bahriyenazırlığıgörevidevametmeklebirlikte,Şam’dakiIV. Ordu komutanlığına atandı. Mısır’ı fethedecekmiş gibi konuşuyordu. İyimserler, Türk ordusu Süveyş Kanalı boylarında görülünce, Mısır’daisyançıkacağınıummaktaydılar.3Şubat’takanalıaşmagirişimindebulunuldu,fakatbaşarılamadı.Zira,35.000kişilikbirlik Sina Çölü’nü aşmak için develerden başka bir taşıta malik değildi. Bereketki,işinumutsuzolduğuanlaşılınca,CemalPaşageridönme emriniverdi. Rusların, Sarıkamış muharebesi sırasında Osmanlı’nın başka bir yerdensıkıştırılmasınıistemesiüzerine,İngiltereÇanakkaleharekâtını planladı. Fransızların da yardımıyla 19 Şubat 1915’te Çanakkale’yekarşıdenizdentaarruzbaşladı.BuaradaRuslarİstanbulüzerindekiiddialarınınİngiltereveFransatarafındantanınmasınıistiyorlardı.İstanbulveBoğazlardahil,Midye-EnezileSakaryaNehrisınırları arasında Marmara bölgesinin Rusya’ya ait olması kabul edildi. Bu konuda rekabete tahammülü olmayan Rusya, Yunanistan’ın üç tümen gönderme önerisini, hatta bir ara İtalya’nın İtilaf’a katılmasını veto etti. Görülüyor ki, Osmanlı Devleti’nin son saatinin geldiğine hükmeden Yunanistan ve İtalya, parsa toplamak için kollarını sıvıyorlardı.İtalya26Nisan1915LondraAntlaşması’ylaİtilaf’akatıldı. BulgaristanveRomanyadaÇanakkale’dekigelişmeleregözlerinidikmişbulunuyorlardı.Buikiülkebusıradatarafsızolduklarından,Almanya’danTürkiye’yegelensavaşmalzemesipekazdı.TürklerÇa-

BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NDA YAŞANANLAR

nakkale’deçokzorkoşullarda,bulguryiyerekveyetersizsilahvecephaneyle bir ölüm kalım savaşı verdiler ve başarılı oldular. Böylece Rusya’daki çarlık rejiminin yardımsız kalarak çökmesine, savaşın uzamasınayolaçtılar.Ayrıca,Türklerinbağımsızlıkiradesi,sömürge olamayacakları kanıtlandı. Nihayet, emperyalizmin yenilmezliğinin birefsaneolduğupekçarpıcıbirbiçimdeortayakondu.Dolayısıyla Avrupa’nın sömürge imparatorlukları iyice sarsıldı. 18 Mart’ta (1915)İtilafdonanmasınındenizdenÇanakkale’yegirmegirişimibaşarısızlığauğradı.Onunüzerine25Nisan’daGeliboluYarımadası’na çıkarmayapıldı.Donanmatoplarınınbombardımandesteğineveçok kanlı muharebelere rağmen, İtilaf kuvvetleri Aralık 1915 ve Ocak 1916 tarihleri arasında Gelibolu’yu terk etmek zorunda kaldılar. Özellikle Ağustos 1915’te Anafartalar muharebelerinde gösterdiği parlak ve yürekli komutanlıkla, Miralay Mustafa Kemal İstanbul’u kurtaranadamolaraktanındı.TürklerinÇanakkale’desağlamdurduklarınakanaatgetirenBulgarlar,6Eylül1915’teİttifak’akatıldılar. Sonuç olarak, Sırplar savaş dışı edildiler ve 17 Ocak 1916’da Orta Avrupa’danilktrenSirkeci’yegelebildi. 29 Nisan 1916’da Türk ordusu çok büyük bir başarı daha elde etti. Irak’ta, Kutülamare’de bir süredir İngiliz Generali Townshend komutasındakibirorduyukuşatmışbulunanOsmanlıordusu,onları teslimolmakzorundabıraktı.BuolayındaTürkmaneviyatınınekadarkuvvetlendirdiğitahminedilebilir.Fakatbubaşarıgeçiciolacaktı,ziraEnver,ülkeninkenditopraklarıyeterincedağınıkdeğilmişgibi,İran’dadaaskeriharekâtyaptırmaktaydı.Sonuçolarakİngilizler toparlandılarve11Mart1917’deBağdat’ıaldılar.DoğuAnadolu’da dadurumhiçparlakdeğildi.11Ocak1916’daRustaarruzubaşladı. BirkaçayiçindeErzurum(16Şubat),Rize(8Mart),Trabzon(18Nisan), Erzincan (25 Temmuz) düştü. Öte yandan, 1/2 Haziran 1916’da,gizliceİngilizlerleanlaşmışbulunanMekkeEmiriŞerifHüseyin,Osmanlı’yaisyanetti.Mekke’yielegeçirdi.BöyleceArapların birbölümüyleyollarınayrılmışolduğu,İT’niniseTürkulusçuluğununörgütüolduğudahadavurgulanmışoldu. SavaşınTürklercenedenlizorşartlardayürütüldüğünügösterenen iyiolaylardanbiri,Osmanlıdemiryollarınındurumuydu.SavaşbaşladığındaBağdatdemiryoluancakTelAbiyat’a(Akçakale)kadaruzan-

103

104

KISA TÜRKİYE TARİHİ

maktaydı. Daha kötüsü, tünel yapımını gerektiren, Toroslar’da 37, Amanoslar’da97kilometrelikikibölümeksikti.Buralardaeşyaveyolcularınbazıgeçicidağyollarındanvedahaçokhayvansırtındaaktarılmasıgerekiyordu.İstanbul’danBağdat’aeniyişartlarda22gündegidilebiliyordu.Mütarekedenancak21günönce,9Ekim’deHalepileİstanbularasındadoğrudantrenseferleribaşlayabilmişti.DoğuAnadolu’daisehiçdemiryoluyoktu.Doğucephesinetaşımalar,Ulukışla’dan sonra“karayolu”ileyapılmakzorundaydı.RuslarınyenisavaşgemilerinihizmetesokmasıdolayısıylaKaradenizegemenliğikısabirsüre sonra onlara geçmiş ve deniz yolundan pek yararlanılamaz olmuştu. SavaşınsonyıllarındaOsmanlıaskerigüneycephelerindegenellikleaç veyalınayaktı.Hayvanlardagenellikleaçolduğundansüvarilerdenve koşumhayvanlarındangerektiğigibiyararlanılamıyordu. Buna rağmen, yine Almanların Avrupa’daki yükünü hafifletmek için,AlmanvonKresskomutasındaAğustos1916başındaikincibir Kanal seferi yapıldı ve hayli kayıp verilerek bir sonuca ulaşamadan gerigelindi.Öteyandan,enseçmeaskerler,eniyiaraçvegereçlerle donatılmış Türk birlikleri Romanya (3 tümen), Galiçya (2 tümen), Makedonya (2 tümen) cephelerine gönderiliyordu (1916’nın ikinci yarısındave1917başlarındanitibaren).KendicepheleridışındahiçbiryereaskervermeyenBulgarlar,Enver’inoradakibirliklerimiziteftişetmesinebileizinvermemişlerdir. Gittikçe kötüleşen bu tabloda birdenbire bir ışık parladı. Mart 1917’ninilkyarısındaRusbaşkentiPetersburgyadaöbüradıylaPetrograd’dasavaşınbirikenacılarısokakkarışıklıklarınadönüştü.Bu seferihtilalrüzgârlarıçokkuvvetliydi:15Mart’taçartahttançekildi. Büyük Dük Mişel’in tahta geçmeye yanaşmaması yeni bir dönemin başladığınaişaretti.Kurulanyenihükümetler,Rusya’yıİtilafdevletlerisafındavesavaştatutmayaçabaladılar.YeniDışişleriBakanıMiliukof’unaklıfikriİstanbulveBoğazlar’daydı.Onlarıeldeetmekiçinsavaşısürdürmekgerekiyordu.Oysa,Rushalkınıncanınataketmişti. 16Nisan1917’deLenin,AlmanlarınyardımıylaRusya’yageldive barışı,halkıngıda,köylülerintoprakihtiyaçlarınıdilegetirdi.7Kasım1917’deBolşevikler,yaptıklarıbirdarbeyleiktidarageldiler.Bolşeviklerilhaksız,tazminatsızbarışistediklerini,İtilafdevletleriningizli paylaşma antlaşmalarını reddettiklerini duyurdular. Bununla da

BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NDA YAŞANANLAR

kalmadılar,bugizliantlaşmalarıyayımlayıphemenmütarekegörüşmelerine başladılar. 15 Aralık’ta Brest-Litovsk’ta Ruslarla mütareke yapıldı.Dahamütarekeolurken,Rusaskeri,bazensilahınısatarak, cephedenayrılıpköyününyolunututmuşbulunmaktaydı.Bugelişmelerinmüttefiklerederinbirnefesaldırdığışüphesizdir.Nevarki,bu geçicibirrahatlamaydı.Çünkü,birbüyükİtilafdevletisavaştanayrılırken,çokdahagüçlübaşkabirdevlet,ABDdesavaşagirmekteydi (6Mart1917).Gerçi,ABD’ninsavaşahazırlıksızlığıvebuülkeyiAvrupa’dan ayıran Atlas Okyanusu, ABD’nin ağırlığını hemen duyurmasınaengeldi.Amabudabirzamanmeseleydi.Akıbetkaçınılmazdı.Almanya’daNisan1917’debaşlayangrevlerveTemmuz1917’de donanmadabirayaklanma,savaşbıkkınlığınınoradadaetkiliolmayabaşladığınıgöstermekteydi. Fakatbirsüreiçinolsun,İttifak’ınDoğucephelerindeşenlikvardı. 12 Şubat 1918’de Türk ordusu ilerlemeye başladı, o ay Erzincan ve Trabzon, Mart’ta Erzurum, Ardahan, Nisan’da Sarıkamış, Van, Batum,Karsalındı.Alındıdiyorum,çünküRusordusununyeriniErmenibirliklerialıyorveinatçıbirdirenmegösteriyorlardı.3Mart1918’de imzalananBrest-LitovskBarışAntlaşması’yla93Harbi’ndekaybedilen Kars,Ardahan,Batumsancaklarıgerialınıyordu.Fakat,Osmanlıordusununharekâtıbununlakalmadı.28Mayıs1918’deAzerbaycanbağımsızlığını ilan etti. Kurulan hükümet, kendini Ermeniler, Ruslar ve İngilizleryönündentehditaltındagördüğüiçin,Osmanlıhükümetinden yardım istedi. Böylece, Osmanlı ordusu üç sancakla yetinmedi, Azerbaycanyönündeilerlemeyedevametti.15Eylül’deBaküİngilizişgalindenkurtarıldı.Osmanlıordusubununladayetinmedi.Dahakuzeye,Dağıstan’amüdahaleedip,6Ekim’deDerbent’egirdi. Oysa,savaşınsonugelmişti.14Eylül’deAvusturya,İtilaf’abarış içinbaşvurdu.18’indeBulgarcephesiyarıldı.Almanya’nın,Batıcephesindeveülkeniniçindedurumukötüydü.29Eylül’deAlmanlar14 madde esaslarına göre, Wilson’a başvurmayı kararlaştırdılar. 30 Ekim’deOsmanlıDevletiMondrosMütarekesi’niimzaladı.Osmanlı ordusunun Kafkasya’daki başarılarına karşılık, Güney cephelerinde durumbirsüredirhaylikötüydü.IrakcephesindeİngilizlerBağdat’ı aldıklarındanberi(11Mart1917),yavaşyavaşMusulyönündeilerlemekteydiler.Sinacephesindedeİngilizlerdemiryoluvesuboruları

105

106

KISA TÜRKİYE TARİHİ

döşeyerekveesaslıhazırlıklaryaparakilerlemeyekoyuldular.21Aralık1916’daElAriş’ialdılar.MartveNisan1917’deOsmanlıordusu Gazze’deİngiliztaarruzlarınıdurdurdu,fakat6Kasım’dacepheyarıldı.9Aralık1917’deKudüsdüştü.Bunavebucephedeçekilenbüyükyokluklararağmen,18Eylül1918’edeğinFilistincephesidayandı.Otarihteİngilizlerinbüyüktaarruzubaşladı.Araplarcadadesteklenenveüstünkuvvetlerleyapılanbutaarruz,Osmanlıcephesiniallakbullaketti.YenicepheancakHalep’inkuzeyindevemütarekeden birkaçgünönceMustafaKemal’inkomutanlığıaltındaoluşturulabildi.OnoktadaAnadolu’nunsavunmasıbaşlıyorduartık.Şunudabelirtmeliki,1918yılındaEnver,OsmanlıordusununhemenbütünolanaklarınıKafkascephesinetahsisetmişbulunuyordu.Almanlarınsızlanmalarına yol açan bu tutum, herhalde geçici dahi olsa, Arapları gözdençıkaranulusçubirkararıyansıtıyordu.

ErmeniTehciri DünyaSavaşıbaşlayıncaveTürkiyedebunakarışınca,Ermeniler arasında büyük umutların uyandığı anlaşılıyor. Balkan Savaşı’nda BalkanordularıkarşısındabileçözülüverenTürkordularınınRus,İngiliz,Fransızordularıkarşısındahiçtutunamayacağı,savaşsonucunun kısa zamanda alınacağı hesap ediliyor olmalıydı. Nitekim, 10 Ocak 1915’te Sarıkamış hezimeti vuku buldu. Ertesi ay Çanakkale vuruşmalarıbaşladı.18Martzaferinerağmen,25Nisan’daGelibolu’yaçıkarmayapıldı.Fakat,Ermenilerinhesaplarıbirkezdahayanlışçıktı.Ruslar,başarılarınarağmen,DoğuAnadolu’nunişgaliniçok ağırdanaldılar.TürkordusudaÇanakkale’deçözülmedi.Üsteliksavaş4uzunyılsürdü,3.yılRusya’daihtilalolduveRuscephesitamamen çöktü. Bütün bunları hesap edemeyen Ermeniler, Ruslara yardımcı olmak için 15 Nisan’da Van bölgesinde ayaklandılar. 18’inde Bitlis,20’sindeVaniçindekanlıayaklanmalardüzenlediler.Van’daki ErmenimahallesiuzunsüredirendiveMayısortasındaRus-Ermeni birliklerikentielegeçirdiler.BuradadaMüslümanlartoptankılıçtan geçirildiveRushimayesindebirErmenidevletikuruldu.Vanbölgesine250.000kadarErmenitoplandı.AğustosbaşındaVanbirkezOsmanlı’nınelinegeçtiysede,Ruslargerialdılar.

BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NDA YAŞANANLAR

TürkiyebirölümkalımmücadelesindeykenErmenilerinbudavranışları, savaşın kazanılması için onların zararsız hale getirilmesi gerektiğikanısınıverdiİT’ye.Böylece,Ermenilerinsavaşsüresincecepheleri etkileyebilecek bölgelerden, yani özellikle Doğu Anadolu ve Mersin-İskenderunbölgesindençıkarılarak,IrakveSuriye’niniçlerineyerleştirilmeleri(tehcir)tedbirlerinebaşvurulmayabaşlandı.ErmeniisyanıNisansonlarındabaşladığınagöre,Mayıs’tatehcirbaşlatılmışolmalıdır.27Mayıs1915’teçıkarılanbirmuvakkatkanunlaorduya tehcir yetkisi verildi. 30 Mayıs’taki meclis-i vükela (bakanlar kurulu)kararıylatehcirsüresizoluyordu.Ermenilerinboşalttığıyerlermuhacirlereverilecek,bunakarşılıkErmenileremalvemülklerinin karşılığıödenerek,yerleştirildikleribölgedeeskidüzeylerinibulmalarısağlanacak,yoksulolanlaradaiskânimkânlarısağlanacaktı.Fakat dahasonra,26Eylül1915’teçıkandiğerbirmuvakkatkanunagöre, tehciredilenlerinmalvemülklerikomisyonlarcahazırlanacakmazbatalaruyarıncamahkemelercetasfiyeolunacaktı.Taşınmazlarınevkaf vehazinecebedelleriödenecek,taşınırlarsatılacak,eldeedilenparalarsahiplerineverilecekti. Ermenitehcirininenkötüyönü,yoldabaşlarınagelenlerdi.Taşıtsızlık,açlık,havaşartları,hastalık,sefaletyüzündenbirçokölenoldu.Ayrıca,yağmacılıkveintikamgibiamaçlarlabazıyerlerdekendilerinekötülükleryapıldı,öldürüldüler.ÖlenErmenilerinsayısıkonusundaçokçeşitlitahminlervardır.Ermenilerveyandaşlarıbusayıyı adamakıllı abartarak 1 milyona kadar vardırıyorlar, Shaw’lar ise, 200.000olarakhesaplıyorlar.

SavaşSırasındaToplumsalDeğişmeler Savafls›ras›nda‹Tdiktatörlü€ününvarl›€›,dahaöncedede€inilmifloldu€ugibi,‹T’ninprogram›n›nbirçokyönününserbestçeuygulanmas›naimkânverdi.Yaln›zmuhalefettençekinilmedi€iiçinde€il, dintaassubunundabask›alt›naal›nmas›sayesindebuserbestlikelde edildi. Hele fierif Hüseyin isyan bayra€›n› açt›ktan ve genel olarak Araplar›nsavaflakarfl›tav›rlar›n›npekolumluolmad›€›anlafl›ld›ktan sonra, dini duygular› incitmekten ve bu yüzden savafl gayretini k›rmaktan çekinilmemeye baflland›. ‹slamc› Sait Halim’in çekilmesi ve

107

108

KISA TÜRKİYE TARİHİ

MusaKâz›mgibigeniflfikirlibirfleyhülislam›nvarl›€›daherhaldebu geliflmeyikolaylaflt›rm›flolmal›d›r.Savafl›nsonrakiy›llar›ndahaftal›k Sebilürreflad dergisininikiy›lkapal›tutulmas›budiktatörcetavr›nbir örne€idir.Böylece,1916‹Tkongresininkarar›üzerinebütünfler’iye mahkemeleriMeflihat’tan(fieyhülislaml›k)ayr›l›pAdliyeNezareti’ne ba€land› (25 Mart 1917’de kanun ç›kt›). fiüphesiz ki bu, laikleflme yönündeçokönemlibirad›md›ve‹T’ninça€dafl,burjuvazihniyetininbirsonucuydu.Yaln›zflunaiflaretetmekgerekirki,iflinbuyönü kadar,budavran›fltakapitülasyondüzenindenkurtulmaçabas›n›da hesabakatmakgerekir.Zira,ülkededinmahkemeleridevamettikçe, Avrupal›lar›nbunuilerisürerekTürkmahkemelerininyetkisineitiraz etmeleri kolaylafl›yordu. Buna benzer cesur bir uygulama, Hukuk-u AileKararnamesi’dir(7Kas›m1917).Kararname,Müslümanolsun, olmas›n,bütünOsmanl›lar›nailehukukunudüzenleyenbirsistemgetiriyordu.Bu,fleriat›nd›fl›ndasay›lmazd›,ziraverilenbirfetvayagöre hareket edilerek, dört Sünni mezhepten ça€dafl hayata en uygun olankurallarderlenmiflti.Zamanzaman,kad›n›kay›ranyenikurallardagetiriliyordu.Müslümanolmayanlariçinise,baz›özelhükümlerkonmufltu.Önemliolandi€erbirde€ifliklik,büyüktart›flmalardan sonra1917fiubat’›ndakabuledilenbirkanunla,rumitakvimlemiladitakvimaras›ndavarolan13günlükfark›nkald›r›lmas›yd›.Böylece,1 Mart1917’denitibaren,miladiverumitakvimingünveaylar› özdefllefliyor,fakatrumiy›lmuhafazaediliyordu(1 Mart1917’nin1 Mart1333olmas›gibi). Baflkabir›slahathareketi,2Nisan1917’deç›kar›lanMedaris-i‹lmiye Hakk›nda Kanun’du. Bu kanun ve ona ba€l› nizamnameyle, medreselerinça€dafldine€itimikurumlar›halinedönüflmesiiçinbir sistemgetirilmeyeçal›fl›l›yordu.Dersprogramlar›namüspetvedo€al bilimler,Bat›dillerigiriyordu.Nihayet,eskiTürkçeharfleriTürkçeye dahauygunk›lmakiçingösterilençabalaran›labilir.1911(?)’deTürk Oca€›çevresindeIslah-›HurufCemiyetikurulmufltu.HüseyinCahit iseLatinalfabesinegidilmesifikrindeydi.SavafltanazönceEnver,orduiçinde,eskiTürkçeharflerinbitiflikde€ilde,Latinharflerigibiayr›ayr›yaz›ld›€›birbiçimidenemeyegirifltiysede,bupekbenimsenmedivebar›fltayenideneleal›nmaküzereterkedildi.

BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NDA YAŞANANLAR

Kad›nlar›nhayat›ndadaönemlide€ifliklikleroldu.Bak›nca,aradakiiliflkinin“günah”olupolmad›€›saptanamayaca€›için,kad›nla erke€insokaktabirliktegezemedikleribirülkede,savafl›ngetirdi€izorunluluklaryüzündenkad›niflhayat›nagirdi.Fabrikalarda,dairelerde,sokakta(mesela,‹stanbul’daçöpçülük),tarlada,kad›nisteristemez çal›flmak durumundayd›. Ayr›ca, ‹T’nin de bunu teflvik etti€ini söylemeyehacetyok.Ordununhimayesialt›ndaKad›nlar›Çal›flt›rma Cemiyetikuruldu.Cemiyet,orduiçinüniformalar,çamafl›r,kumtorbalar› dikiyordu. Atölyelerinde 6.000-7.000 kad›n günde 10 kurufl yevmiyeal›yorveyemekyiyorlard›.Zamanzaman7.000-8.000kad›ndaevlerindecemiyetiçinçal›fl›yorlard›.Cemiyet,parakazan›rdurumdayd›.Dahas›var.I. Ordu’dabirkad›ntaburukuruldu.Bunlar tamamenaskergibiyafl›yorlard›,yaln›zevliolanlarhaftan›n4akflam›n› evlerinde geçirebiliyorlard›. Cemiyet, 1917’nin sonunda bekâr iflçilerininevlenmesinizorunluk›ld›vebunlar›nmünasipkocalarbulabilmeleriiçinsistemgetirildi.Kad›nlar›nbuy›llardabirçokokulave Dârülfünun’a (üniversite) girdiklerini de biliyoruz. ‹stanbul gibi büyükbirmerkezdeçarflafvepeçedevametmeklebirlikte,kad›nlarçok kezart›kpeçeleriniörtmüyorlard›.BirsüresonraDârülbedayisahnelerindeilkMüslümankad›ntiyatrooyuncular›rolalmayabafllad›lar.

109

ATATÜRK DÖNEMİ

XV

Savaşın Sonu ve Mütareke

CephedeYenilgi 1918güzündeİtilafkuvvetlerisavaşaartıksonverecekbirhamleyaptılar.19Eylül1918’deFilistin’deİngilizlerbüyükbirtaarruz başlattılar.ZatenEnver’inbütünağırlığıKafkasya’yavermesiyüzünden Güney cephesi adamakıllı zayıflamıştı. İngiliz taarruzu üzerine Osmanlıcephesiparamparçaoldu.CephekomutanıvonSandersçekilmeyi ve Suriye’nin güney sınırına yakın olan Şam’ın güneyinde cephe oluşturulmasını emretti. Bunun olamayacağını görünce, Humus’ta toparlanılmasını istedi. Oysa emri altındaki VII. Ordu’nun komutanı Mustafa Kemal, Suriye’nin kuzey sınırına yakın Halep’e çekilmeküzereemirveriyordu.VonSandersbuaçıkitaatsizliğinnedeninisorunca,MustafaKemalSuriye’ninbirArapülkesiolduğunu, önemli olanın Türk olan Anadolu’yu savunmak olduğunu söyledi. VonSandersbutürbirgerekçeylebirilgisiolamayacağınısöyleyerek cephe komutanlığından çekildi. Komutanlık önce fiilen, sonra resmenMustafaKemal’ekaldı.Halep’egelenMustafaKemal,evlerden Osmanlıaskerininüzerineateşedildiğinigörünce,yenicepheyiHalep’indekuzeyinealdı.Hatay’ıiçinealanbucepheİngilizsaldırılarınadayandı.Bu,Atatürk’ündeyimiyle,“Türksüngülerininçizdiği sınır”olacaktı.

114

KISA TÜRKİYE TARİHİ

Filistintaarruzununbaşladığıgünlerde,(15Eylül)İtilafkuvvetleri Bulgar cephesine yüklendiler. Cephe yarıldı. Durumu çaresiz gören Bulgaristan,26Eylül’demütareke(bırakışma)istedi,30Eylül’demütarekeyapıldıveBulgaristansavaştançekildi.Osmanlıiçindedurum artık umutsuzdu, çünkü onun batı savunması Bulgar cephesiydi. O cephekalmayıncaİtilafkuvvetleriTrakya’danİstanbul’afazlazorlanmadan yürüyebilirlerdi. Bu durumda ilkokullarda çocuklara belletilen,“Çanakkale’debüyükbirzaferkazandık,fakatmüttefikimizAlmanya yenildiği için Osmanlı Devleti de yenik sayıldı” formülünün çocuksugerçekdışılığıüzerindedurmakgereksizdirsanıyorum.OsıralarAlmanyadatükenmişdurumdaydı.AlmanGenelkurmayı,Alman kuvvetleri henüz Fransız ve Belçika topraklarında savaşırken (barışsürecindebununonabirüstünlüksağlayacağıumuduyla)barış yapılsınistiyordu.4Ekim’deOsmanlıDevleti,AlmanyaveAvusturya-Macaristan,ABDBaşkanıWilsonaracılığıyla,barışistediler.1917 başındaSaitHalim’insadrazamlıktançekilmesindenberiomevkide bulunanTalatPaşadaogünistifasınıVahdettin’esundu. 3 Temmuz 1918’de Sultan Reşat ölmüş, yerine Vahdettin (VI. Mehmet)gelmişti.Vahdettin,Reşat’ıntersine,siyasetleyakındanilgiliveİT’yedüşmanbirpadişahtı.Abdülhamitderecesindeolmamakla birlikte,odaonungibikuşkucuvekuruntulubirinsandı.Örneğin, saraydacebindetabancayladolaştığısöylenmiştir. ABDI.DünyaSavafl›’nakat›l›rkenülkücübirtav›rlabunuyapm›fl, emperyalist amaçlar› reddeden ve bundan böyle uluslararas› anlaflmazl›klar›n savafls›z çözülmesini sa€layacak bir örgütün (League of Nations, Milletler Cemiyeti) kurulmas›n› öngören 14 maddelik bir programilanetmiflti.‹ttifakdevletleribar›flisterken,Wilson’›narac›l›€›nabaflvurmufllard›.Wilsonbubaflvuruyuolumlukarfl›larken,karfl›lar›nda militarist, yetkeci (otoriter) hükümetler yerine demokratik hükümetleroldu€utakdirde,bununoülkelerinlehineolaca€›n›söyledi.Busözler,savafl›nboflunaçekilmiflbüyükac›lar›dolay›s›ylahalklar›nzatenkinlendikleribuhükümetleriniçindebirf›rt›nagibiesti. Zaten Bulgaristan’da Kral Ferdinand tahttan çekilmifl, yerine o€lu Boris gelmiflti (4 Ekim). Almanya’da ‹mparator II. Wilhelm tahttan feragat etti, fakat bu da yetmedi, cumhuriyet kuruldu (9 Kas›m). Avusturya-Macaristan ‹mparatoru Karl tahttan feragat etti, yerine

SAVAŞIN SONU VE MÜTAREKE

Avusturya(13Kas›m)veMacaristan(16Kas›m)cumhuriyetlerikuruldu.Demekkisaltanatdüzenleritekerlenipgidiyor,cumhuriyetler kuruluyor,yadaenaz›ndantahtde€iflikli€ioluyordu.Herikiihtimalin de Vahdettin için son derecede tats›z oldu€u aç›kt›. Vahdettin 1918’de,savafl›nsonundanancakbirkaçayöncetahtageçmiflolmas›sebebiyle,savaflvesavafls›ras›ndaolupbitenlerleilifli€ibulunmad›€›n›düflünerekkendiniteselliediyorolmal›yd›.Amasonunda,büyük birölçüdeVahdettin’inyanl›flsiyasetiyüzünden,hemVahdettintaht›ndanolacak,hemdeTürkiye’decumhuriyetkurulacakt›.

İzzetPaşaHükümeti 14Ekim’deİzzetPaşahükümetikuruldu.BuhükümetteikiİT’li, CavitveHayribeylerveikieskiİT’li,Rauf(Orbay)veFethi(Okyar) görevalmıştı.Bubirçeşitdenetlemeiktidarımodelinedönüşsayılabilirdi.GüneydecephedebulunanMustafaKemal,İstanbul’atelgraf çekerekyineİzzetPaşabaşkanlığındaveaşağıyukarıaynıadlardan oluşanbirkabineönermişveHarbiyeNezaretiiçindekendiniuygun görmüştü. Oysa kurulan kabinede İzzet Paşa Harbiye Nezareti’ni kendisiüstlenmişti.İzzet,MustafaKemal’iavutmakiçinçektiğitelgrafta,bulunduğugörevincanalıcıöneminivebarıştansonrabirlikte çalışma umudunu dile getiriyordu. Anlaşılan, Vahdettin Mustafa Kemal’iistememişti.MustafaKemaliserakibiEnver’inartıkdevredışıkaldığıortamdaherhaldekendisiniharbiyenazırlığıiçindoğaladay görüyordu.Böyledüşünmesininbirnedenide,Vahdettin’leolanilişkisiydi. Savaş sırasında (1917 sonu), henüz veliaht iken, Almanlar Vahdettin’i cepheleri gezmesi için çağırmışlar ve Mustafa Kemal de bugezisırasındayaverliklegörevlendirilmişti.BuyakınlıktanyararlananMustafaKemal,Almanyadönüşüsırasında,Almanprenslerinin komutanlıkyapmalarınıörnekgöstererek,onundabirkomutanlık, hemdeİstanbul’aegemenolan1.Kolordukomutanlığınıistemesini telkin etmişti. Vahdettin bu işten anlamadığını söyleyince (Almanya’dakiprensler,HarpOkuludahil,doğrudürüstöğrenimgörüyorlardı),MustafaKemalbununsakıncasıolmayacağı,kendisininkolordununkurmaybaşkanlığınıyapabileceğiyolundayanıtvermişti.Bu gerçekleşmedi,fakatbelkiaradakiyakınlığınbirgöstergesisayılabile-

115

116

KISA TÜRKİYE TARİHİ

cekbirsöylentiyegöre,VahdettinMustafaKemal’in,kızıSabihaSultan’laevlenmesiniönermiş,MustafaKemalkabuletmemişti. Busıradaİngiltere’de,OsmanlıDevletiiçinçokolumsuzhesaplar yapılmaktaydı. Britanya İmparatorluğu “üzerinde güneşin batmadığı”(çünküdünyanınherköşesindesömürgesivardı)birimparatorluktu. Yalnız Hindistan sömürgesinin nüfusu, İngiltere nüfusunun yaklaşık10katıydı.Böylebirimparatorluğuayaktatutabilmekiçin İngilizlerin(yadagenelolaraksömürgecilerin)kullandıklarıyöntemlervardı.Bunlardanbiride“bölveyönet”yöntemiydi.ÖrneğinHindistan’daHinduveMüslüman,Filistin’deArapveYahudi,Kıbrıs’ta TürkveRumbirbirlerinedüşmanediliyordu.Diğerbiryöntem,yoğunbir“sizeuygarlıkgetiriyoruz,bizolmasakgerilikiçindevekötü yönetimaltındaolurdunuz”propagandasıyapmaktı.Üçüncübiryöntem,enufakbirkıpırdanışıağırbiçimdecezalandıraraksömürgehalkının gözünü yıldırmaktı. Osmanlı gibi “Avrupalı olmayan”, “sömürgeolmayaaday”birülkeninİngiltere’yiÇanakkaleveKutülamare’deikiağıryenilgiyeuğratmışolması,oimparatorluğunfiyakasını fenahaldebozmuştu.OnuniçinOsmanlılarınağırbirbiçimdecezalandırılmasıgerekiyordu. Türkiye’deisebututumdanhabersiz,bambaşkaveiyimserhavalaresmekteydi.KimileriÇanakkalezaferisayesindeçarlığınçöktüğünühatırlatıyorvedemokrasiyeyapılanbuhizmetiçinaferinbekliyordu.Oysa,çarlığınyerinegelenSovyetdüzenikapitalistdünyatarafındançarlıktanbetergörülmekteydi.AmaasılOsmanlıiyimserliğinin gerekçesişuoluyordu:OsmanlıDevletiAlmanyaileittifakkurmuştu, çünküRusyakarşıtaraftaydı.YoksaOsmanlı’nıngelenekselyakınlığıİngiltereveFransaileydi.ŞimdiAlmanyayenilmişti,RusyadakomünistolduğuiçinbütünAvrupatarafındanreddedilmişti.ArtıkgelenekselİngilizveFransızdostluğunun,hattaKırımSavaşı’ndakigibi birittifakın(Sovyetler’ekarşı)zamanıydı.

SarayınHesapları Şimdidesarayındurumunabakalım.Vahdettindahaşehzadeyken siyasetleyakındanilgilenmişti.Onunİttihad-ıMuhammediCemiyeti ve Derviş Vahdeti ile ilişkili olduğuna dair işaretler vardır. Ayrıca

SAVAŞIN SONU VE MÜTAREKE

Hürriyetveİtilaf(Hİ)hareketiyledeilişkiliolabileceğinitahminetmekzordeğildir.Vahdettin’inkızkardeşiMedihaSultanDamatFerit Paşaileevliydiveenişte-kayınbiraderinherzamanyakınilişkileriolmuştu.Hİ’ninilkgenelbaşkanınınDamatFeritolduğuyukardasöylenmişti.MuhalefetleolanbuyakınilişkilerVahdettin’inİTkarşıtlığını gösteriyordu. Hemen belirtelim ki, Osmanlı hanedanı içinde İT’denyanakimseyoktu.SultanReşatİT’denyanadeğildi.Siyasetle pekilgisiyoktuveçekingenbirinsandı.Tabiişunudasöyleyebiliriz: Osmanlı hanedanı içinde demokrasi yanlısı kimse olmamıştır, bildiğimkadarıyla(enazından1922öncesinde).Vahdettin’inİT’yekarşıtlığı ve muhalefete yakınlığı da demokratik bir öğe içermiyordu. O, muhalifliği“siyasetgereği”İT’yekarşıolmakiçinyapıyordu.Yoksa bütünhanedangibitemeltercihimutlakiyetdüzeniydi. VahdettinİTkarşıtıolmasaydıdaöylegörünmekzorundaydı.AvrupaveözellikleİtilafkamuoyuİT’ye,öncesömürgeimparatorlukları için dinamit olan tam bağımsızlık tutumu yüzünden düşmandı. Sonrabubüyük“günaha”Ermenitehcirideeklendi.Böyleceİttihatçılıkkomünistlikgibibüyükbirbelaolarakgörülmeyebaşlandı.Vahdettinbunedenlehemtahttakalabilmek,hemdeOsmanlıiçinhafif barışşartlarıeldeedebilmekiçinolduğuncaİTkarşıtıgörünmekzorundaydı. YukarıdaVahdettin’inkuşkucuvekuruntulutabiatınadeğinmiştim.Herhaldebununsonucuolarak,akrabadevletadamlarıylaçalışmayıyeğlemiştir.Bununiçindirkiılımlıbirsiyasetgütmekistediğizaman,dünürüTevfikPaşa’yıgörevlendirmiştir.Paşanınoğlu,padişahınkızıUlviyeSultan’laevliydi.Sertsiyasetgütmekistediğizamanda eniştesi Damat Ferit’i öne sürmüştür. Eğer Sabiha Sultan söylentisi doğruysa,ihtimalVahdettindamatlıkilişkisiniMustafaKemal’leçalışmanınşartıvegüvencesiolarakgörüyordu. Vahdettin’innelerdüşünmekteolduğununbirbelirtisi,ÂyanMeclisiüyesiolanDamatFerit’in19Ekim1918günümeclisteyaptığıbir konuşma olabilir. Paşa, o konuşmada iki türlü hükümet olduğunu söylemeklesözebaşlamıştı:hükümet-iavam(halkhükümeti)vehükümet-ihavas(seçkinlerhükümeti).Paşayagörebirincisikötübirhükümet yönetimiydi, ikincisi de çok iyi. Paşaya göre 1909 Kanun-u EsasideğişikliğiOsmanlı’yıparçalayansüreçtensorumluydu.Dikkat

117

118

KISA TÜRKİYE TARİHİ

edilirse,Paşameşrutiyetilkesineve1876Kanun-uEsasisi’nedoğrudan itiraz etmiyordu. Bunun pek içten olmadığını, yani meşrutiyete herhangibirbağlılıktankaynaklanmadığınısanıyorum.Wilson’ındemokrasirüzgârlarıestirdiğibirzamandameşrutiyetitopyekûnhedef almak,hiçdeakıllıcaolmazdı. Görülüyor ki, I. Dünya Savaşı’nın sonunda Türkiye ya da Türk toplumutakvimiikitürlügeriyeçevirmeçabasıylakarşıkarşıyaydı. Saray, savaşın sonucu dolayısıyla İttihatçılığın ülkede ve dünyada gözden düşmüş olmasından yararlanarak, meşrutiyeti en azından esaslı biçimde budamak, başarabilirse tümüyle kaldırıp mutlakiyete dönmek niyetindeydi. Yani, bir karşı-devrim söz konusuydu. Öte yandan,mağrurgaliplerolarakOsmanlı’yagelmeyehazırlananİtilaf devletleridekapitülasyonları,belkidahadaağırlaştırarak,gerigetirmekistiyorlardı.Yani,OsmanlıDevletiyenidenyarı-bağımlıhaledüşürülecekti. Birincisi takvimi 1908’e, hatta 1907’ye, ikinciler de 1913’e,hatta1907’yedöndürmekistiyorlardı.Oysatakvimlerkolay kolaygeridönmez,olmuşuolmamışaçevirmekkolaydeğildir.Üstelik Türktoplumu1908’den1918’edeğin,başlangıçniteliğindedeolsa, devrimseldeğişiklikleryaşamıştı.1918’deTürktoplumuartıkbaşka biryeregelmişbulunuyordu.KurtuluşSavaşı’nınkonusu,takvimiiki türlügeriçevirmeharekâtınıkanveateşledurdurmakolmuştur.

MondrosMütarekesi(Bırakışması) 4Ekim’debarışistenmişti.30Ekim1918günüLimniAdası’nın Mondros Limanı’nda mütareke imzalandı. (Mütareke sözcüğünün öz Türkçe karşılığı bırakışmadır. Bence mütareke karşılığı ateşkes sözcüğünükullanmakuygundeğildir,çünküateşkes,düşmantaraflarınanlaşarakhertürlüateşikesmeleridurumunuanlatır.Örneğin, ortak dini bayramlarda, yılbaşında, ölü askerleri gömmek gibi nedenlerleateşkesyapılabilir.Oysamütarekeyadabırakışmanın,barışıhedefleyenbirateşkesolmagibibirözelliğivardır.)Osmanlıtarafını Bahriye Nazırı Rauf, İtilaf adına İngiliz tarafını ise Amiral Calthorpe(birçokTürkkaynağındaGaltrop)temsilediyordu.Antlaşmanınbirçokmaddesivardı.Enönemlileri,Boğazlar’ınaçılması veİtilaf’ıngüvenliğiiçinOsmanlıülkesininistediğinoktalarınıişgal

SAVAŞIN SONU VE MÜTAREKE

edebilme hakkıydı (md. 7). Boğazlar’ın açılması demek, Osmanlı başkentininİtilafdonanmasının(veordularının)denetiminegirmesi demekti.Raufİstanbul’agelecekİtilafdonanmasındaYunangemilerininbulunmamasınıistediysede,bunuantlaşmayasokamadı.İtilaf, gerekçe gösterme gereksinmesini bile duymadan, başta İstanbul olmaküzereDoğuTrakya,Boğazlar,Musul,Çukurovabölgesiveçevresi,Hatay,Antalyagibiyerleriişgalettiktenbaşka,önemlinoktalaraküçükbirliklerve/yadadenetim(kontrol)subayıadınıtaşıyangörevlileryerleştirdi(Eskişehir,Samsun,Konya,Trabzon,Erzurumgibiyerler).Osmanlıordusunayoğunbirterhisvesilahsızlandırmauygulamasıyapıldı.Silahvecephanelerkorumaaltındakidepolarakonuluyordu. Bazen de tüfek mekanizmaları, top kamaları sökülerek işeyaramazhalegetiriliyordu. ÖzellikleilkzamanlardaİngilizlerveFransızlarTürkleresömürge halkımuamelesiyapmayaçalıştılar.ZamanzamanTürklereküstahça davranmaktabirbirleriyleyarıştılar.Kamubinalarının,hattaözelevlerinboşaltılmasıiçin24saatgibisürelertanıdılar.Azınlıklardanyanaolduklarınıbellietmekiçin,onlarınTürklerekarşıölçüsüzdavranışlarınıözendirdiler.OnlarıTürklerekarşıdakullandılar(Çukurova bölgesindeFransızhizmetindeErmenilejyonu,İstanbul’daİngilizpolisiiçinçalıştırılanazınlıklargibi).Oysabu,azınlıklaradakötülüktü. Çünkükendileribirgünçekipgideceklerdivebutopraklarıninsanlarıyinebaşbaşakalacaklardı.İtalyanlarınişgalidahauygarcaydı,hattakendileriniTürkhalkınıngözündesevimlikılacakdavranışlargöstermeyeçalıştılar.Fransızlar,İngilizlerleyollarıayrılıncaöncekidavranışlarındanvazgeçtiler.Sanıyorum,İngilizler,özellikleSakaryazaferindensonra,dahaılımlıdavranışlarbenimsediler.Yunanişgaliise, yerigeldikçeişaretedileceğiüzere,çokzalimceydi.

MustafaKemalİstanbul’da MondrosMütarekesiimzalanınca1KasımgecesiİT’nin“Atakımı”diyebileceğimiz,Talat,Enver,Cemalpaşalar,Dr.Nâzım,BahaettinŞakirgibikişilerbirAlmangemisiyleRusya’yakaçtılar.Muhalefet,kaçmalarındanhükümetisorumlututarakbüyüktepkigösterdi. Vahdettin de İzzet Paşa hükümetinin İtilaf’ı karşılayacak uygun bir

119

120

KISA TÜRKİYE TARİHİ

hükümet olmadığını düşünüyordu. İzzet Paşa’nın İT’den iyice kopmuşolaneskikomşusuAhmetRıza’yıarayakoyarak,hükümetinistifasıiçinyoğunbirbaskıbaşlattı,İzzetbubaskıyadayanamayarak istifaetti.Yerinepartiyleilişkisiolmayan,yaşlılardanoluşanbirTevfikPaşahükümetikuruldu(11Kasım).Tevfik’inkendisibusıra73 yaşındaydı. 13 Kasım günü Yunan Averof zırhlısı dahil, 100 kadar büyüksavaşgemisindenoluşanbirİtilafdonanmasıOsmanlı’yagövde gösterisi yaparcasına İstanbul’a geldi. Rastlantı olarak, Türkiye’ninkurtuluşunaönderlikedecekadamdaosıradaHaydarpaşa’da trenden inmekteydi. Cepheden yeni gelen komutana, donanmanın gelişidolayısıylavapurseferlerinindurdurulduğubildirildi.BirsandallazarzorRumeliyakasınageçtiveayağınıntozuylaİzzetPaşa’yı ziyaretegitti.MustafaKemal’egöreİzzet’inistifaetmişolmasıbüyük biryanlıştı.Bubunalımlıdönemdehükümet“eskiler”inelindeolmamalıydı.İzzetyenidenhükümetolmalıydı,kendisideharbiyenazırı. İzzetbugörüşükabuletti. 18Kas›m’dameclisteTevfikPaflahükümetininprogram›okunacakt›.SivilgiyinenMustafaKemalmeclisegelerekbirçokmebuslagörüfltüveonlaragüvenoyuverilmemesigerekti€inianlatt›.Görüfltükleri,onahakverirgibigörünüyorlard›.Nevarki,oylamadahükümetingüvenoyuald›€›görüldü.Bumeclis1914seçimlerindeoluflmufltu vetahminedilece€iüzere‹T’libirbileflimivard›.FakatbelkiMustafa Kemal’insand›€›gibisahipsizbirmeclisde€ildi.‹T5Kas›m1918’de sonbirkongreyap›pkendinifeshetmiflveyerineTeceddütF›rkas›kurulmufltu(9Kas›m).F›rkan›nbafl›ndadaCavitvard›.Bundansonra MustafaKemal’inCavit’leiflbirli€iyapt›€›n›görüyoruz.Busayedebir istizah(gensoru)önergesihaz›rland›.21Aral›k’tagensorugörüflülecekti.OgünTevfikPaflageliphükümetinyap›petmeleriniaç›klayan birkonuflmayapt›.Sonundatart›flmayaf›rsatvermedenpadiflah›nbir iradesini okudu. Padiflah meclisi da€›t›yordu. Herkes dehflet içinde kald›. Anlafl›lan, böyle bir fley hiç tahmin edilmiyordu. Çünkü 1914’teseçilenmeclis1914Osmanl›ülkesinitemsilediyordu.Bütün Anadolu’danvebütünOsmanl›Arapülkelerinden(Yemen,Hicaz,Filistin, Suriye, Irak) mebuslar vard›. Yeniden yap›lacak bir seçimde Arapülkelerivebüyükihtimalle(nitekimöyleoldu)Anadolu’nuniflgal alt›ndaki yerlerinde seçimin yürütülmesine izin verilmeyecekti.

SAVAŞIN SONU VE MÜTAREKE

Baflkabirdeyiflle,1914Meclisi“da€›t›lamayacak”,da€›t›lmamas›gereken bir meclisti, me€er ki padiflah ve/ya da hükümet meflrutiyete karfl›olsun.Neyaz›kki,busonfl›kdo€ruydu.Amahemenherkeso zamanade€inbukonudagafildi,ziraVahdettingerçekniyetlerinigizlemehususundapekustayd›. Vahdettink›sabirzamansonra,TevfikPaflahükümetindenhoflnutsuzkalmayabafllad›.Kabinebeklendi€idenli‹ngilizcide€ildi,‹T aleyhinde(savaflagirmek,yolsuzluklar,tehcirbafll›casuçlamalard›) kovuflturmalar›nyeterincecanl›l›klayürümesinisa€layam›yordu,iktidar ve intikam hevesleri içinde bulunan Hürriyet ve ‹tilaf F›rkas›’n›n(H‹)pekçokflikâyetivard›.BöyleceVahdettinhükümetinçekilmesinisa€lad›veyerineiçindebaz›H‹’lilerinbulundu€uveH‹’nin destekledi€ibirDamatFeritPaflahükümetikuruldu.Yenihükümet hem ‹ngilizlere yaranmak istedi€i, hem ‹T’lilerden nefret etti€i için genifl çapta tutuklamalar yapt›, ‹T’liler aleyhinde kovuflturmalar› h›zland›rd›.SonuçolarakErmenitehcirindekidavran›fllar›ndanötürüeskiBo€azl›yan(Yozgat)kaymakam›KemalBeyas›ld›(10Nisan). Buhükümetzaman›ndaasayiflsorunlar›n›çözmekiçinMustafaKemal’inKaradeniz’egönderilmesisözkonusuoldu.Böylecehemsorunlar çözülür, hem de hükümet bak›m›ndan sivri bir kiflilik ‹stanbul’danuzaklaflt›r›lm›flolurdu.MustafaKemaldezaten‹stanbul’da bir fley yap›lamayaca€›n› anlam›fl bulunuyordu. Arkadafllar› Kâz›m KarabekirveAliFuat(Cebesoy)birsüredirAnadolu’dayd›lar.Karabekirkarargâh›Erzurum’dabulunan15.Kolordu’nunkomutan›yd› ki,Osmanl›kolordular›içindesavaflgücünükoruyabilmifltekkolorduydu.AliFuat,karargâh›Ankara’dabulunan20.Kolordukomutan›yd›. Karadeniz’deki sorun fluydu: Bölgede Rum ve Türk eflk›ya çetelerigeziyordu.Türkçeteleriniyakalamakyadada€›tmakbüyük birsorunde€ildi.Rumçetelerinitemizlemekisenazikbirsorundu, çünküifliniçine‹ngilizlerdegiriyorlard›.9Mart1918’de‹ngilizler Samsun’a200askerlikbirbirlikç›karm›fllard›.MustafaKemal’everilengörevIX.Ordumüfettiflli€iydi(yenibirorduörgütlenmesidolay›s›yla k›sa süre sonra görevi III. Ordu müfettiflli€i olacakt›). 15 May›sgünü,hareketetmedenönce,vedaetmeküzereBab›âli’yegitti€inde,oran›naltüstdurumdaoldu€unugördü.Yunanl›lar‹zmir’e ç›km›fllard›.

121

122

KISA TÜRKİYE TARİHİ

İzmir’inİşgali GerçektendeParisBarışKonferansı’ndabukararalınmıştı.Osıradaİtalyanlarkonferansıboykotediyorlardı,çünküumduklarıpaylarıkonferansonlaravermiyordu.İtalyanlarolsaydı,Yunanlılarınİzmir’eçıkarılmasınaherhaldeitirazederlerdi,ziraİzmir’deonlarında gözüvardı.BuişİngiltereBaşbakanıLloydGeorge’unitelemesiyleolmuştu.İngilizyönetimiOsmanlı’nınörnekbircezayaçarptırılmasını istiyordu,fakatİzmir’iTürklerdenalmakfazlailerigitmekolurdu.Bu durumdaTürklerayaklanabilir,HintMüslümanları(veonlarladayanışmayolunuyeğleyenHindular)hoşnutsuzlukgösterebilirlerdi.Kaldıki,oradakiİngilizdemiryoluşirketideEge’ninYunanlılaraverilmesiyle pazarın bölüneceğini, bundan zarar göreceğini söylüyordu. NevarkiGeorge,buişteadetakişiselbirdavagüdüyordu.Gençliğindehaylisofuydu,papazolmakistemişti.SonraGladstone’unLiberalParti’sinebağlıydıki,Türkdüşmanlığıopartininbelirginniteliklerindendi.Ayrıca,birçokRumlayakınilişkilerivardı.BunlardanbiriSirBasilZaharoff’tu.Muğlakökenlibuadam,tamanlamıyla“köşeyi dönerek” dünyanın sayılı silah ve sanayi şirketlerinden Vickers Armstrong’un başına geçmişti. Savaşın ilk bölümünde George ordu donatımbakanlığıyapmış,osıradadaZaharoff’laesaslıişleryapılmıştı.İşteGeorge,İngilizolmaktançokkişiselbirsiyasetgüderek,BarışKonferansı’ndaAtina’dabulunanbirarkadaşınınmektubundaki, güyaEge’deTürklerinRumlaraeziyetettikleridedikodusunuönesürerekbukararıaldırmıştı. KararınTürklerigafilavlayarakuygulamayasokulmasıiçinAmiralCalthorpeİzmir’egitmişti.DamatFeritiktidarageldiğindeorada 17. Kolordu komutanı ve vali vekili Nurettin Paşa (Sakallı) bulunmaktaydı.Nurettingayretli,kişiliklibirinsandı.Feritonuherikigörevinden alarak komutanlığa İT’lilerin zamanında işe yaramaz diye emekliedilmişolanyaşlıAliNadirPaşa’yı,valiliğedeTevfikPaşakabinesinde nazırlık yaparken hükümet toplantılarında olup bitenleri İngilizlere yetiştirdiği söylenen İzzet Bey’i (Kambur) getirmişti. Calthorpeİzmirlimanındabulunanİngilizdonanmasınınkomutanıolarak14Mayıssabahıİzzet’ebirnotavererekİzmirtabyalarınınİtilaf kuvvetleri tarafından işgal edileceğini bildirdi. İzzet buna olumsuz

SAVAŞIN SONU VE MÜTAREKE

tepkigöstermediğigibi,olumlusayılabilecekbirbiçimdekarşıladı.İlk işipürüzsüzçözenCalthorpe,akşamdairelerdağıldıktansonra,ikincibirnotavererekertesisabahYunanlılarınİzmir’iişgaledeceklerini bildirdi. Birinci notayı normal karşılayan İzzet, bu sefer telaşlandı. Ama telgrafla ulaşabileceği İstanbul’da da daireler kapanmıştı. İzzet’inbirYunanişgalinedirenmekiçinnekişiliğinedeideolojisielverişliydi.AliNadir’indeöyle.NurettinPaşa’nınherikigörevdenalınıpyerinebutüradamlarıngönderilmesiİzmir’ibirişgaldurumunda “yumuşak”hedefhalinegetirmeniyetinisezdiriyor.Evet,muhtemelenİzmirbubiçimde“yumuşatılmak”istenmiştir,amabirİtilafişgaliiçinmi,yoksabirYunanişgaliiçinmi?Önceİzzet’in,sonraFerit’in telaşları,ikinciolasılığıpekbeklemediklerinigösterirgibidir. Yunanişgalininönemiabartılamaz.Güneydeİngiliz,Fransız,İtalyan,DoğuTrakya’daFransız,İstanbul’daortakbirişgaldurumunu Türklergörmüşlerdi.Nedenlisömürücüvehaysiyetkırıcıolursaolsun,Avrupalılarınişgalleri,hattasömürgelerigenellikleyerliinsanlarınyaşamhaklarınıveilerisiiçinkurtuluşumudunutümdenortadan kaldırmıyordu.OysaYunanişgaliyadayönetimibambaşkabirşeydi.19.ve20.yüzyılBalkanulusçuluğutarihi,buulusçuklarıngölgesindeMüslümanlarınyaşayabilmelerinin,barınabilmelerininnedenli zorolduğunuçokçeşitliörnekleriylegöstermişti.(Günümüzde“etnik temizlik”uygulamalarıbölgedekiaynızihniyetinuzantısısayılabilir.) Türklerbunlarıyaşamışlardıvenedenlisavaşyorgunuolurlarsaolsunlar,böylebirtehditonlarıyenidensilahasarılmayagötürebilirdi. Atatürk’ünİzmir’inişgalindenöncenegibiplanlarkurduğunubilemiyoruz. Ama şu muhakkaktır ki, bu olay bütün kurtuluş sürecini hızlandırıyor, durumu, tabir caizse, “olgunlaştırıyordu”. İzmir’in işgaliolmasaydıherhaldeçokdahasabırlıveuzunvadelibirmücadele yoluseçilecekti. Necip Fazıl Kısakürek’in Vatan Haini Değil, Vatan Dostu Vahidüddin adlıkitabındadilegetirdiğibiriddiavardır.GüyaVahdettin Mustafa Kemal’i milli bir mücadele yürütmek için görevlendirmiş, hattaelinebirhatt-ıhümayunve20.000liravermiş.Öncelikle,hattıhümayunugörenyok.Olsaydı,MustafaKemalMilliMücadele’nin özellikleilkdönemlerinde,bundanyararlanmazmıydı?Atatürkvearkadaşlarınınbolparalarıolduğunadairbirişaretdeyoktur.Nitekim

123

124

KISA TÜRKİYE TARİHİ

Erzurum’danSivas’agiderkenparabulmaktazorlanmışlardır.İkincisi,Vahdettinsöylenenleriyapmışolsabilebuonunkişiliğininedenli kurtarabilir?Ziradahasonrayaptıklarımeydandadır.ZiyaPaşa’nın dediğigibi,“ayinesiiştirkişinin,lafabakılmaz.”AtatürkVahdettin’e 15Mayısgünüvedaiçingittiğinde,kendisine,“Paşa,bumemleketi senkurtaracaksın”dediğinianlatır.Bunu,MustafaKemal’inKaradeniz’deasayişisağlayarakorayadabirYunançıkartmasınınyapılmasınıönleyebileceğibiçimindeanlamakgerekirsanıyorum. 15MayıssabahıYunanlılarİzmir’eçıktılar.BirYunanbirliğiKordonboyundayürümeyebaşladı.KonakMeydanı’nageldiğindeHasanTahsin(asıladıOsmanNevres)birliğinbaşındayürüyensancaktarıvurdu,kendisideoradavurulupöldü.HasanTahsineskiTeşkilat-ıMahsusacıbirsilahşordu.Balkandevletlerininittifakkurmaları içinçalışmışolanİngilizBuxtonkardeşleriRomanya’davurupyaralamıştı.HasanTahsinkendinifedaederek,herhalde,silahlımücadeleden başka yol olmadığını anlatmak istemişti. Fakat Yunan askeri onuoradaöldürmeklekalmadı.Hertürlüdisiplinibiryanaatarak, İzmir’inMüslümanmahallelerinedaldı,ikigünsüreyleherçeşitrezaleti yaptı. O günlerde 2.000 kadar Türkün öldürüldüğü öne sürülmektedir.AliNadirbütünaskerinikışlayatoplamış,bekliyordu.Yunanaskerigeldi,kışlayaateşaçtı.Kışladanbeyazteslimbayraklarıçıkarıldığıhaldeuzunzamanateşisürdürdüler.Ondansonra,baştaAli Nadir,askeriellerihavadaKordonboyundanyürüterekbirgeminin ambarınaattılar.YoldaTürksubaylara“ZitoVenizelos”(YaşasınVenizelos)diyebağırtıyorlardı.Bağırmadığıiçin,KurmayAlbaySüleymanFethiBey’idipçikvesüngüyleöldürdüler.BütünbunlarHasan Tahsin yüzünden mi olmuştu, yoksa Yunan askeri bunları yapmak üzeremişartlandırılmıştı? İkinci olasılık daha baskın görünüyor. İzmir olaylarından sonra YunanişgalininEgebölgesineyayılışısırasındabirsürebüyükolay çıkmadı.HattabazıAkhisarlıların,ihtimalYunanişgalindehayatlarını,işlerinigüçlerinieskisigibisürdürebilmekumuduylaişgalaskerini Yunan bayraklarıyla karşıladıkları söylenir. Ama Yunan askeri Bergama’ya gelince, oralılar silahla karşı koydular ve kasabalarına sokmadılar.Yineİzmir’dekigibibirtepkioluştu.Yunanlılarohırsla Menemen’egidip,oranıneşrafından10kişibulupöldürdüler.Kentte

SAVAŞIN SONU VE MÜTAREKE

de birtakım rezaletler sergilediler. Menemenlilerin Bergama’yla, SüleymanFethi’ninveİzmir’deöldürüleninsanlarınHasanTahsin’lene ilişkisivardı?GalibaYunanaskeriningözündehepsiTürktüvehepsi enkötümuamelelerelayıktı.Bubirçokbakımdanırkçısayılabilecek birdavranıştı.(Yunandavranışınınşuyadabuölçüdedinselyobazlıktan kaynaklanmış olabileceğini de hesaba katmak gerekir.) İzmir uluslararasıticaretinönemlibirkentiydi.Limandaİtilafdevletlerinin gemileri vardı. Olaylar dünyanın gözü önünde cereyan ettiği halde, İngiltere’ninenciddigazetesisayılan TheTimes günlercebuolaylardanhiçsözetmedi.İtilaf’ıntepkilerisonucuYunanlılarbirdisiplinsoruşturmasıaçmakgereğiduyunca,ancakbuhaber TheTimes’tayer aldı.Budaırkçıbirdavranışsayılabilir. EgelilerYunanişgalinekarşıörgütlenmekvesilahlamücadeleetmekgerektiğinianlamışlardı.AlaşehirveBalıkesir’dekongreleriyapılanRedd-iİlhakCemiyetiveşubelerikuruldu.Eşrafıngirişimlerive maddikatkılarıylaKuva-yıMilliye(UlusalGüçler)birliklerikuruldu. Ayvalık’taAli(Çetinkaya)komutasındaki172.Alay,Nazilli’deŞefik (Aker)komutasındaki57.Fırka(Tümen)gibibirlikler,bizzatsavaşarak,yadaKuva-yıMilliye’yidestekleyerek,önemlirolleroynadılar. YörükAliEfegibiefelerdemücadeleyekatıldılar.Yunanlılarınişgal edebildikleriyerlerinkarşısındabirKuva-yıMilliyecephesikuruldu. İzmir’inişgaliüzerineülkeninbirçokyerindebaşlamışolanmüdafaa-i hukuk (hakları savunma) örgütlenmesi hızlandı ve yayıldı. İzmir’inişgaliniprotestoetmekiçinbirçokyerdemitingleryapıldı,İtilafİstanbul’dabirkaçmitingyapılmasınasesçıkarmamayıdahadoğrubuldu;İstanbul’dakimitinglerinenbüyüğüHalideEdip’indekonuştuğuünlüSultanahmetMitingi’dir(23Mayıs1919).DamatFerit deistifaetti,yenidenkurduğuhükümetteHİ’ninadamlarıyoktu.

125

XVI

Samsun’a Çıkıştan Damat Ferit Hükümetinin Düşmesine

Atatürk Bandırma vapuruyla Samsun’a giderken, gördüğümüz üzere, memleket İzmir’in işgali haberiyle çalkalanıyordu. Bu arada Ferit meclis olmadığı için, şura-yı saltanatı toplamak gereksinimini duydu(26Mayıs).Bilindiğiüzerebuşura,çeşitlikesimlerdençağrılan“ilerigelenlerden”oluşuyordu.Herkesderinüzüntülerinidilegetirdi.HİtemsilcisiSadıkBeyisebüyükbirdevletinkorumasıaltına girmekgerektiğinibildirmişti.Balkanyenilgisininmaneviyatdüşkünlüğününbirdevletinkorumasıaltınagirmedüşüncelerineyolaçması gibi,şimdidebunabenzertutumlarortayaçıkıyordu.SarayveHİİngilizlere sığınma yandaşlığını yaparken, meşrutiyetçi kesimin kimi çevreleride,demokrattırdiyeABD’yesarılıyorlardı. AtatürkSamsun’açıktığınınertesigünü,“ayağınıntozuyla”,Ferit’eİzmirişgalinindoğurduğutepkileridilegetiren4cümlelikbirtelgrafçekti.Bu4cümleden3’ünde“milletveordu”,1’inde“devletve ordu”terimlerigeçiyordu.Feritbuifadelerdenrahatsızolmuşolmalıdır.MustafaKemaldahasonraHavza’yageçti.Karabekir,AliFuat ve Refet’le haberleştikten sonra 3 Haziran’da 5 komutan, 6 vali ve mutasarrıfa(mutasarrıf,vilayettenküçük,kazadanbüyükbiryönetimbirimiolansancakyadalivanınyöneticisiydi)birgenelgegönde-

128

KISA TÜRKİYE TARİHİ

rerekFerit’in,göstermişolduğubazıtutumlarıdolayısıylaBarışKonferansı’ndaülkeninçıkarlarınıtemsiledemeyeceğiniilerisürdü.Gerçiyalnızcagüvenilen11kişiyegönderilmiştiama,bunungizlikalmasızorduvebeklenemezdi.HerhaldeAtatürkdebununbilincindeydi. Dolayısıylabudavranışıylabayrakaçmışbulunuyordu.NitekimİngilizlerdeMustafaKemalvearkadaşlarınıngitmesineizinverdikleri içinpişmanolmuşlar,Babıâli’dengeriçağrılmasınıistemişlerdi.Buna uygunolarakhükümetdeona8Haziran’dageridönmesiniemretti. Hükümetlemücadelebaşlamıştı.İkigünsonra(10Haziran)Atatürk birgenelgedahaçıkarttı.Bunda,çeşitliMüdafaa-iHukukveRedd-i İlhak örgütlerinin kendisine milli mücadele hareketinin önderliğini önerdiklerini,kendisininartıkbuyolabaşkoyduğunubildirdi.Atatürk,böyleceönderlikkonusunda“benvarım”demişoluyordu.Aynı gün bazı komutan arkadaşlarını Amasya’ya toplantıya çağırdı, kendisideHavza’danorayahareketetti.Atatürk,kutsallığınainandığıdavasınabaşkoyduğusırada38yaşındaydı.

AmasyaTamimi Amasya toplantısı 19 Haziran’da başladı. Atatürk dışında 3 kişi daha katılıyordu: 20. Kolordu (Ankara) Komutanı Ali Fuat (Cebesoy),3.Kolordu(Sivas)KomutanıRefet(Bele),Rauf(Orbay).Ayrıca bütüngörüşmelerboyuncatelgrafladanışılan,bubakımdantoplantıyakatıldıklarıvarsayılabilecek2kişidahavardı:15.Kolordu(Erzurum)KomutanıKâzımKarabekirveKonya’daII.OrduMüfettişiCemal(KüçükyadaMersinliCemalPaşa).21Haziran’daAmasyaKararlarıoluştu.Özetolarak,kararlardaşunlardilegetiriliyordu:Vatanınbütünlüğüveulusunbağımsızlığıtehlikededir,fakathükümetsorumluluklarını yerine getirmemektedir. Ulusun bağımsızlığını yine ulusunazimvekararıkurtaracaktır.Buamaçlaenkısazamanda(bellibirtarihverilmiyordu)Sivas’taherlivadanseçileceküçertemsilcidenoluşanulusalbirkongretoplanacaktır.FakatondanönceErzurum’dabirbölgekongresiyapılacaktır.AmasyaKararları’nınbirbölümübirgünsonraki(22Haziran)tarihitaşıyanAmasyaTamimi’nde (genelgesinde)yeralmış,ülkenindörtbiryanınagönderilmiştir.Ama kararlarınsonikimaddesi,özellikleensonolan6.maddetamimde

SAMSUN’A ÇIKIŞTAN DAMAT FERİT HÜKÜMETİNİN DÜŞMESİNE

yeralmamışvegizlitutulmuştur.Busonmaddeyegörea)askerive ulusal örgütler kaldırılmayacak, sürdürülecekti; b) askeri birliklerin komutanlıkları hiçbir suretle devredilmeyecekti; c) silah ve cephane kesinlikleeldençıkarılmayacaktı;ç)biryerindüşmanişgalineuğraması,yalnızoradakiaskeribirliğideğil,tümorduyuilgilendirecekti. Demekki,6.maddeyegöre,hükümetinbiraskeribirliğidağıtma yadaulusalbirörgütükapatmakararınakarşıgelinecekti.Hükümetinbirlikkomutanlıklarınayapacağıatamalargeçersizsayılacaktı.Bırakışma gereğince İtilaf’ın el koymak isteyeceği silah ve cephaneler teslimedilmeyecekti.Ordubirbütünhalindedavranacaktı.Görülüyor ki, 6. madde Osmanlı hükümetine ve Mondros Bırakışması’na, yani İtilaf devletlerine karşı bir isyan maddesidir. Bir şey daha var: Amasya’dabirörgütkurulmuştur.Üyelerininbiribahriyeli,beşikaracıolanaskeribirörgütsözkonusudur.BunaAmasyaAskerîÖrgütüdiyebiliriz.CemalPaşadışındaörgütünrütbevekıdemceenüstünüMustafaKemal’di.ZatenCemalPaşaherhaldebudurumatahammül edemediği için çok kısa bir zaman sonra, Konya’daki görevini terkederekİstanbul’agitmiş,dolayısıylaörgüttenayrılmıştır.Rütbe yadakıdembiryana,MustafaKemal’inzekâ,kültür,iradegücübakımındanöbürlerindenüstünolduğumuhakkaktır. MilliMücadele’ninsonrakiyıllarında5kişilikörgütünüyeleriarasında ayrılıklar baş göstermişti. Atatürk Nutuk’ta cumhuriyetçi bir devrimdüşüncesinibaştanaçıklamasıhalindebaşarısızolunacağını, onuniçinbunubir“millisır”olaraksaklayıpsırasıgeldikçebununla ilgiliadımlarıaçıkladığını,ozamandakimiarkadaşlarınınufukları elvermediğindenkendisindenayrıldıklarınısöylüyor.BuradaöncelikleAmasyaAskerîÖrgütü’ndekiarkadaşlarınıamaçladığıaçıktır.Ayrıcaarkadaşlarınınkatkılarınındasanıldığıdenliçokolmadığınısöylüyor. Buna karşı Karabekir, İstiklal Harbimiz kitabının başlığında kullandığı birinci çoğul şahısla muhtemelen büyük ölçüde Amasya Askerî Örgütü’nü amaçlamakta ve başta kendisi olmak üzere, Atatürk dışındakilerin katkılarının önemini vurgulamak istemektedir. Hatta Karabekir’in iddiasına göre, Fevzi Paşa (Çakmak) Bursa’da ona, İsmet Paşa ve kendisinin (Fevzi’nin) Mustafa Kemal’i diktatör yapacaklarını söylemiş. Burada Atatürk’ün, sırf arkadaşlarını devre dışıbırakmakvediktatörolmakiçindevrimiyaptığıimaedilmekte-

129

130

KISA TÜRKİYE TARİHİ

dir.Devriminkapsamvebüyüklüğükarşısında,böylebiriddianınen azındanönemsiz,hattaçocuksuolduğusöylenebilir. Butartışmabiryana,belkisorulabilecekbirsorudaşudur:Acaba AmasyaAskerîÖrgütübircuntamıdır?Çünküaskerikişilerdenoluşan,iktidarolmaniyetleritaşıyangizlibirörgütvarkarşımızdavebu da cuntanın tanımına uymaktadır. Bence buna rağmen örgüt cunta sayılmamalıdır,ziraErzurum,Sivasgibikongrelerdekendinedemokratikbirtabanarayan,meclisseçimlerininyapılmasınıisteyenvebunuyaptırtanbirkuruluştur.Cuntalarhiçbirzamaniktidaragelmeden önce,demokratikbirdestekpeşindeolmazlar.Ancak,kimicuntalar iktidarı aldıktan sonra halkın desteğine talip olabilirler. Demek ki AmasyaAskerîÖrgütücuntayabenzerözellikleresahipolmaklabirlikte,iktidarıalmadanöncedemokratiktabanedinmekistediğiiçin cuntalardan ayrılır. Şunu da söyleyebiliriz: Amasya Askerî Örgütü cuntasayılsada,mutlakiyetçi(vefeodal)birpadişahavesarayakarşıözgürlükveeşitlikadınamücadeleetmesi,onukendiliğinden“dahademokratik”birhareketkılar.

DamatFeritBarışKonferansı’nda BusıralardaİtilafcephesindeOsmanlı’danyanabazıkıpırdanmalarolmuştu.FransızlarYunanlılarınİzmir’eçıkartılmasıylailerigidildiğinidüşünüyorlardı.AyrıcaHindistanhalkıdahoşnutsuzolmuştu. Buyüzdenöbürmüttefikdevletleretanınmamışolanbirolanak,Osmanlı’yatanındı.GelipgörüşleriniParisBarışKonferansı’ndaaçıklayabileceklerdi. Bunun üzerine Haziran’da Damat Ferit Paris’e gitti. Buradayaptığıkonuşmadabirçokbakımdansakıncalıkimigörüşler açıkladı.TorosDağları’ndanTürklüğünsınırıdiyesözetti.Arapülkeleriüzerindeiddialardabulundu,İttihatçılarıBolşeviklerdendaha kötüdiyenitelendirdi,ErmenitehcirindekiölüsayısınıErmenilerino sırailerisürdüklerirakamdanbiledahaabartılıolarakverdi.Zaten Lloyd George Osmanlı’nın çağırılmasından yana değildi. Fransızlar ilerikidönemlerdebirAlmanintikamsavaşınakarşıİngilizgarantisi peşindeydilerveosıradahenüzbunueldeedebilecekleriniumuyorlardı.Oyüzdenİngilizlerinkendileriiçinuygunsuzbirçokisteğineboyuneğiyorlardı.Örneğin,savaşsırasındaArapülkeleriniaralarında

SAMSUN’A ÇIKIŞTAN DAMAT FERİT HÜKÜMETİNİN DÜŞMESİNE

paylaştıran Sykes-Picot Antlaşması’nda Musul Fransa’ya düştüğü halde,sonradanİngiltere’ninorayısahiplenmesinesesçıkaramamışlardı.ŞimdideGeorge’unisteğineuygunolarak,FransızBaşbakanı ClemenceauFerit’ehakaretdolusertbircevapverdi.Türkleringirdiğiheryerdeuygarlığıngerilediğini,tehcirdeolupbitenleriİttihatçılara yıkarak sorumluluktan kaçamayacaklarını söyledi. Sonra da OsmanlıheyetiParis’tenkovuldu. Birsüresonra,belkiOsmanlı’yayapılanmuameledekantarıntopuzunu kaçırdıklarını düşünmüş olduklarından, 18 Temmuz’da iki kararaldıBarışKonferansı.BirincisinegöreYunanişgalininsınırları yenidensaptanacaktı.AslındaYunanlılarİzmir’eçıktıklarısıradabazısınırlarsaptanmıştı.AmaYunanlılarbunlarahiçaldırmamışlardı. BirdeOsmanlı’nınYunanzulmüileilgiliiddialarısoruşturulacaktı. İkinci kararın uygulamasında İstanbul’da ABD yüksek komiseri (temsilcisi)olanAmiralBristolbaşkanlığında,birİtalyan,birFransız,birİngilizsubayındanoluşanbirkomisyonkuruldu.Komisyon Ege’yegitti,herkesidinledi.Soruşturmasonundaçıkanrapor15MayısöncesindeRumlaraherhangibirbaskıuygulanmadığını,Yunanlıların asayişi sağlayacak bir güç olarak değil, bir istila ordusu gibi davrandığınısaptadı.FakatGeorge’unYunanlılarıEge’yegönderirkenilerisürdüğügerekçeyiaçıkçayalanlayanBristolraporununkonferansınçalışmalarıüzerindehiçbiretkisiolmadığıanlaşılıyor.

ErzurumKongresi BundansonraAtatürk’üErzurum’dagörüyoruz.Arada,hükümetinonungeridönmesiniisteyenbuyruklarıyinelenmişti.MustafaKemal’insözdinlemekniyetindeolmadığıanlaşılınca,devreyepadişah girdi. 2 Temmuz 1919’da çektiği telgrafta, Mustafa Kemal’in 2 ay hava değişimi izni kullanmasını istiyordu. Bu sırada resmi işlerle meşgulolmayacaktı.BuçözümMustafaKemal’indeaklınayatmışken,8Temmuz’dagelentelgrafonungörevindenazledildiğinibildiriyordu.Ordumüfettişliğiağırlığı,etkisiolanbirmevkivesıfattı.Fakatazledilmişbirpaşanınneağırlığıolabilirdi?Üstelikacılarladolu bir savaşın yenilgiyle sonuçlanması, subayların toplumda olumsuz değerlendirilmelerineyolaçıyordu.Buyüzdenkararınıverdiveas-

131

132

KISA TÜRKİYE TARİHİ

kerliktenistifaetti.Askerocağıileilişkisinikesmekherhaldeduygusalbakımdanzorbirkarardı.İstanbul’dakihükümetinhavadeğişimiçözümündennedenvazgeçtiğimerakedilebilir.Bununbirnedeni, Refet’inSamsun’agelenekİngilizbirliğinikarşılamabiçimiydi.RefetTürkaskerlerinikenttençekmişveeğerhükümetinizniolmadan Samsun’daniçeriyegirmeyekalkışırlarsa,karşıkoyacağınıbildirmişti. İkincisi, Sivas’ta toplanacak milli kongre, milli meclis biçiminde duyurulmuştu. Mustafa Kemal ve arkadaşlarının bu davranışları muhtemelenİstanbul’daçılgınlık,maceracılıkdiyealgılanarak,ona karşıyumuşakdavranışlarınyersizolacağıdüşünülmüşolmalıdır. Erzurum Kongresi’nin 10 Temmuz’da başlaması öngörülmüştü. 10Temmuzrastgelebirtarihdeğildir.Rumeli’dehürriyetrumitakvimegöre10Temmuz1324’teilanedilmişvegünümüzdeki29Ekim gibienbüyükbayramolarakyerinialmıştı.Nevarki,Vahdettin’in karşı-devrimharekâtınınbirparçasıolarak,bayramolmaktançıkarılmıştı.Dolayısıylakongreninbaşlangıçtarihiçokanlamlıydı.Fakat 10Temmuzgünügeldiğindedelegelerinbirbölümününhenüzgelmemiş oldukları görüldü. Onun üzerine bir ertelemeye gitmek gereği doğdu.Böylebirdurumdaertelemebirkaçgünolur.OysaErzurum Kongresi13gün,yanihemenhemenikihaftasonraya,23Temmuz’a ertelenmiştir.Zamanındayadaazsonragelendelegeler,onlarıağırlayan konuksever Erzurumlular için kolay olmayan bir durum! Peki, neden?Tahminimoki,23Temmuz’unda10Temmuzgibianlamlıbir tariholmasındandır.Çünkühürriyetinilanımiladitakvimegöre23 Temmuz 1908’dir. Bu simgesellik üzerinde bu denli ısrar edilmesi, Vahdettin’in karşı-devrim niyetlerinin anlaşılmış ve buna karşı demokrasibayrağınıaçmagereğininduyulmuşolduğunubizeanlatırsanıyorum.Saltbunabakarak,ErzurumKongresi’nindemokratik-ulusçubirideolojiyesahipolduğunu,bubakımdandaİT’yebenzediğini söyleyebiliriz.MustafaKemalde,buideolojininiçindeolmaklabirlikte,onunsolkanadındaveköktencibirnoktadadır.Çünküo,diğerlerindenfarklıolarakcumhuriyetvelaiklikyandaşıdır. ŞimdiErzurumKongresikararlarınıözetleyelim: 1)Vilayat-ıŞarkiyeMüdafaa-iHukuk-uMilliyeveTrabzonMuhafaza-i Hukuk-u Milliye cemiyetleri birleştirilerek Şarki Anadolu Müdafaa-iHukukCemiyetikurulmuştur.

SAMSUN’A ÇIKIŞTAN DAMAT FERİT HÜKÜMETİNİN DÜŞMESİNE

2)DoğuAnadolubirbirindenveOsmanlıcamiasındanayrılmayacakbirbütündür.BütünMüslümanlarözkardeştir.BırakışmanınimzalandığıgünküsınırlariçindeyaşayanlarıneziciçoğunluğuMüslümandır,bölünemez.HertürlüişgalvemüdahaleRumlukveErmenilikteşkiletmekamacınayöneliksayılacaktır. 3) Hıristiyan unsurlara siyasal egemenliği ve toplumsal dengeyi bozacakyeniayrıcalıklartanınmayacak,öncekihaklarınasaygılıolunacaktır. 4)30Ekim1918bırakışmasınırlarıiçindemilliyetesaslarınauyan veülkemizekarşıistilaemelibeslemeyenherhangibirdevletinfenni, sınai,iktisadiyardımımemnunluklakarşılanacaktır. 5)HükümetbaskısonucundaDoğuAnadolu’yuterkveihmalzorundakalırsa,geçicibiryönetimkurulacaktır.Osmanlıhükümetidağılırsa,öbürillerle,olmazsatekbaşınasavunmavedirenmeyoluna gidilecektir.Bukongrekararlarınakarşıkötüyorumvetelkinlermilletevevatanaihanetsayılacaktır. 6)Bubirİttihatçıhareketdeğildir.SeçimlerenkısazamandayapılıpMebusanMeclisitoplanmalıdır. Bu kararlarda gerekirse bir yönetim (yani hükümet) kurma, savunmamücadelesidüşüncesidikkatiçekiyor.Ayrıca,işgalleriniyiya dakötüdiyeayrılamayacağını,hepsininkötüveRumlukveErmenilikkurmakolarakalgılanacağınıgörüyoruz.Birbaşkanokta,seçimlerinyapılmasıvemeclisintoplanması,yanidemokrasitalebininöne sürülmesidir.SonolarakimparatorluğunAraptopraklarıileilgilibir talebin dile getirilmemesi, tersine, bırakışma sınırlarının belirtilmesi degözeçarpıyor.Bu,imparatorluktanvazgeçmekararıdır. Neyazık ki Erzurum Kongresi’nin yeterli sayılabilecek tutanakları yoktur. Kongrenin,odenliuzunbirertelemedensonra,2haftasürmüşolmasışaşırtıcıdır(23Temmuz-7Ağustos1919).Günümüzdepartikongrelerinin1yadaenfazla2günsürdüklerinihatırlayalım.Kongrenin böyle uzaması, çok hararetli ve uzun tartışmaların cereyan ettiğine işaretsayılmalıdır.Çünküimparatorlukkültürüyleyetişmişbuinsanların imparatorluktan vazgeçme kararı almaları kolay iş değildir. Amaağırbiryenilgiyeuğramışveparçalanmak,sömürgeleştirilmek istenenbirdevletintambağımsızolabilmekiçinmutlakaağırbirfedakârlıktabulunmasıgerektiğidüşünülmüşolmalıdır.HemtambağımsızlığıhemArapülkeleriniistemekgerçekçiolamazdı,ciddibirta-

133

134

KISA TÜRKİYE TARİHİ

lep de sayılamazdı. Zaten Wilson ilkeleri Arap ülkelerinin Osmanlı’dankoparılmasınıöngörmüş,DamatFeritArapülkeleriniistediği içinağırhakareteuğramıştı.Amaneolursaolsun,duygusalolarakbu kararı almak uzun ve acı tartışmalara yol açmış olmalıdır. Atatürk’ün,kongrebaşkanlığınınveüstünyeteneklerininverdiğiolanaklarlakongrekararlarınınoluşmasındaçokönemlibirpayıbulunduğunuvarsayabiliriz.KongreŞarkiAnadoluMüdafaa-iHukukCemiyeti’ninyönetimkuruluniteliğindebirheyet-itemsiliye(temsilkurulu)seçmiş,başkanıdaMustafaKemalolmuştur. Atatürkvearkadaşlarıyla,yanidemokratik-ulusçuhareketleVahdettin,yanisarayarasındakifarkınbasitbirgörüşfarkıolmayıp,derinbiranlayışveideoloji,hattaçağfarkıolduğunugösterebilmekiçin 30Mart1919tarihindeDamatFerit’inVahdettinadınaAmiralCalthorpe’asunduğubirbarışplanınıözetolarakvermekistiyorum: 1)Arapolmayanülkeler doğrudanpadişahabağlıolacak.Arapülkelerinegenişbirözerklikverilecekamadinbakımındanhalifeyebağlı olacaklardır. Padişahın parası kullanılacak, hutbe padişah adına okunacak,Osmanlıbayrağıkullanılacaktır.Hicaz eskiyöneticilerinin elindeolacakamayanında100askeriolanbirOsmanlıtemsilcisiHicazdışsiyasetininOsmanlıileuyumunusağlayacaktır.Medine’debir Osmanlıgeneralininkomutasındabirgarnizonbulunacaktır.Yemen, savaş öncesindeki gibi yönetilecektir. Ermenistan büyük devletlerin kararınagöreözerkyadabağımsızbircumhuriyetolacaktır. 2)15yılboyuncaİngiltere,içasayişisağlamakvedışakarşıOsmanlıbağımsızlığınıkorumaküzere,gerekligördüğünoktaları(özerk bölgelerdedahil)işgaledecektir. 3) Avrupa’da sınırlar Burgaz yakınlarında Emine Balkanlar’dan başlayıpSamakof’a,oradanEnez’inbatısındaEgeDenizi’nekavuşacaktır. 4) İstanbul ve Çanakkale boğazlarında bütün istihkâmlar yıkılacak,Boğazlar’ıİngiltereişgaledecektir. 5)Yönetimde,İngiltere,padişahıngerekligördüğünezaretlereİngilizmüsteşarlarıatanmasınıkabuledecektir.Hervilayete15yılsüreyle,valilerinyanındamüsteşarlıkdayapacakolanİngilizbaşkonsoloslarıatanacaktır.Yerelvemebusanseçimleriİngilizkonsoloslarının denetimialtındayapılacaktır. 6)Başkentvetaşradaİngilteremaliyeüzerindedenetimkuracaktır.

SAMSUN’A ÇIKIŞTAN DAMAT FERİT HÜKÜMETİNİN DÜŞMESİNE

7)DoğuhalklarınınyeteneklerineuygunolarakKanun-uEsasiyalınlaştırılacaktır (Damat Ferit’in 15 Şubat 1910’da Âyan Meclisi’ne sunduğuraporçerçevesinde).MebusanMeclisibütçeyioylayıpmerkezihükümeteyerelgereksinimleriduyuracaktır. 8)Dışsiyasetiyönetmektepadişahın“mutlak”serbestisiolacaktır. İngiliz arşivlerinde bulduğum bu program çok ilginçtir. Bir kez, imparatorlukarazilerininküçülmesinekesinliklerazıdeğildir.Arap ülkelerininvehattaİngiltere’ninsevgiliHicaz’ınındahiyakasınıbırakmamakistemektedir.EnumutsuzolanErmenistankonusundabile bir özerklik almaşığı öngörülmüştür. Üstelik Bulgaristan’ın düşkünlüğündenyararlanılarak,onunaleyhindegenişbirarazigenişletmesinegitmekistenmektedir.Bunakarşılıkİngiltere’yeherçeşitayrıcalıktanınmaktadır.Boğazlar(dolayısıylaİstanbul)veülkeninmaliyesi, yönetimi (nezaretlerde müsteşarlar, vilayetlerde konsoloslar) onlarateslimedilmekte,15yılsüreyleistediklerinoktalarıişgaletme hakkıtanınmaktadır.Bütünbunlardansonrapadişahındışsiyasette mutlak serbesti sahibi olmak istemesi hayli ilginç bir çelişkidir. Bu arada meşrutiyet konusunda da herhalde adamakıllı bir kısıtlama öngörülmektedir.Neyazıkki,Ferit’insözkonusuraporunubulamadım.Amabütçenintartışılmasıyadayapılmasıyerineoylamasından sözedilmesi,yasamavehükümetidenetlemeetkinliklerindenhiçsöz edilmeyip yerel gereksinimleri duyurmaktan dem vurulması, neler düşünüldüğününbirişaretisayılabilir.Şunudabelirteyimki,Vahdettin’inmilliyetsorununuhiçsözkonusuetmedentopraküzerindeki buısrarıfeodalbirtutumdurvebütünOsmanlılariçintipiktir.Toprakuğrunakapitülasyonlarısüreklikılma(1740),Mısır’ıaltedebilmekiçinİngilizlereçokkapsamlıticaretayrıcalıklarıtanıma(1838), padişahların süregelmiş tutumları olmuştur. Burada da Vahdettin toprakları muhafaza edebilmek uğrunda bağımsızlıktan tamamen vazgeçebilmektedir. ErzurumKongresi’nin,demokratik-ulusçuhareketinyaklaşımıise çokdahaçağdaş,kapitalistzihniyeteuygunbiryaklaşımdır.(Çünkü kapitalizmin, yani kapitalist bir sınıfın bağımlılık çerçevesinde gelişmesiolanaksızdı,bunudeneyimlergöstermişti.)TambağımsızlıkuğrunaAraptopraklarındanvazgeçebilenbiranlayışsözkonusudur.Yineleyelim,aradabirgörüşfarkıdeğil,birzihniyet,birçağfarkıvardır.

135

136

KISA TÜRKİYE TARİHİ

SivasKongresi ŞimdideSivasKongresi’nebakalım.Kongre4Eylül1919günü başladı,11Eylül’desonbuldu.KongrebaşkanlığınaAtatürkgetirildi.Dahakongrebaşlarkenişlerinyolundagitmediğianlaşılmıştı.Bir kezAmasyaTamimi’negörebiranöncetoplanmasıöngörülenSivas Kongresigecikmişti.Atatürkveheyet-itemsiliyeErzurumKongresi bittiktensonraErzurum’da3haftakadarkalmışlardı.İkincisi,delege(murahhas)sayısıpekazdı.ErzurumKongresiyerelbirkongreolmasınarağmen,56kişiyletoplanmıştı.Sivasyurtçapındabirkongre olmasınarağmen,38kişiyletoplanmıştı.Bununbaşlıcanedenlerindenbiri,BatıAnadolu’daki(EgeveMarmarabölgeleri)ulusalörgütlerintutumuydu.Onlaragöreulusalörgütlerinyurtçapındabirleşmesigereksizdi,çünküsorunlarfarklıydı.DoğudakilerinbaşındaErmenistan,batıdakilerinbaşındaYunanistansorunuvardı.Sonradoğudakilerhertürlüişgalekarşıçıkarken,batıdakilerYunanistanolmamak kaydiyle İtilaf devletlerinden birinin işgaline razıydılar. Nihayetdoğudakilerinseçimlerinyapılması,MebusanMeclisi’nintoplanmasıyolundademokratiktaleplerivarken,batıdakilerinböylebir sorunlarıyoktu.Bugörüşfarklılıklarınınbirazda,doğudaönderliğinağırlıklıolaraksubayların,batıdaiseönderliğinağırlıklıolarak eşrafınelindeolmasındankaynaklandığıtahminedilebilir.Batıdaki ulusalhareketindoğudakinegöreılımlılığınıgörenBabıâli,birinciye sıcakbakmayabaşlamıştı. Aslındahersancaktan3temsilcihesabıylaSivas’ta183murahhas bulunması gerekirdi (61x3). Eğer Şarki Anadolu MHC’nin heyet-i temsiliyesinin doğuyu (21 sancak) temsil ettiğini düşünürsek, o zamandoğunundışındakisancaklardan120murahhasgelmesigerekirdi(40x3).BudenliazkatılımıgörünceMustafaKemalvearkadaşlarıbaşarısızolunduğunahükmederek,yenibirkongretoplamayakarar verdiler ve “Büyük Anadolu Kongresi” diye adlandırdıkları bu kongreiçinçağrılargönderdiler.Nevarki,olaylaröylebirgeliştiki, başarısızolarakbaşlayanSivasKongresibüyükbirbaşarıyaulaştıve BüyükAnadoluKongresi’negerekkalmadı. GelenmurahhaslarınbirbölümüdeAmerikanmandasıdüşüncesini kongreye kabul ettirmek için gelmişlerdi. Bırakışmanın ilk za-

SAMSUN’A ÇIKIŞTAN DAMAT FERİT HÜKÜMETİNİN DÜŞMESİNE

manlarında İstanbul’da Wilson ilkelerini benimseyen bir grup oluşmuş,fakatarkasıgelmemişti.YunanişgalininyarattığışoklameşrutiyetçikesimdeABDmandacılığıdüşüncesitutunmayabaşladı.(Saray ve Hİ çevrelerinde İngilizcilik revaçtaydı. Sait Molla başkanlığında İngilizMuhipler[Sevenler]Cemiyetikurulmuştu.)ABDyüksekkomiseri olan Bristol bu gibi kimseleri elçiliğe çağırıp onları bu yönde özendiriyordu.BazıOsmanlıaydınlarıiçin–bunlarınbaşındaHalide Edip (Adıvar) ve Ahmet Emin (Yalman) gibi kimseler vardı– ABD mandasınınçekiciliğiSuriyeveIrakgibibirtakımArapülkelerinielde tutabilmek umudundan kaynaklanıyordu. Bunlar, imparatorluk hayalinden vazgeçemeyenlerdi. Yalnız, ABD’nin boyunduruğuna girince,DoğuAnadolu’dabirErmenistan’ınkurulmasınısineyeçekmek gerekiyordu. Bristol’ün davranışı aslında pek dürüst değildi, çünkü Türkiye’yimandasıaltınaalmakkonusundaABDhükümetininhenüz birkararıyoktu.Bu,dahaçokBristol’ünkişiseldüşüncesiydi. MandacılarkongredebirbiriardınakürsüyegelerekABDmandasınıngüzelliklerinivekaçınılmazlığınıanlatıyorlardı.HalideEdipde bunudestekleyenbirmektupyazmış,Filipinler’inABDyönetimialtındanasıladamolduğunuballandırarakanlatmıştı.(GerçekteABD yönetiminin Filipinler’i adam ettiği söylenemezdi.) İşin ilginç yönü, MustafaKemalyadayakınlarıbudüşünceyekarşıçıkmamışlar,yalnızErzurumluRaifHoca,Doğuluolduğuiçin,itirazetmişti.MustafaKemalveRaufdoğrudankarşıçıkmaktansailginçbirsorusorarak konuyu “atlatmışlardı”. Soru şuydu: Biz belki ABD mandasını istiyordukama,acabaABDbizimmandasınagirmemiziistiyormuydu? Anlaşılan kimsenin aklına bu soru gelmemişti. Bunun üzerine ABD senatosuna,bukonudaABD’ninniyetinisoranbirmektupyazılması kararlaştırıldı. Manda önerisine neden cepheden karşı çıkılmadığı, kongredebirChicagogazetesininmuhabiriolanBrowne’unhazırbulunmasıileaçıklanabilir.SarayveHİİngilizdesteğipeşindeyken,cepheden bir karşı çıkışın ABD’ye sevimsiz geleceğinden ve bu yüzden desteğininyitmesindençekinilmişolabilir. Kongredealınanbirkararagöre,işgalveistilahareketlerinedüzenliordudeğil,fakatKuva-yıMilliyekarşıçıkacaktı.Busayedebırakışmayı bozmak suçlamasından kurtulunacaktı. 9 Eylül’de alınan kararlaAliFuatPaşaUmumKuva-yıMilliyekumandanıoluyor,ya-

137

138

KISA TÜRKİYE TARİHİ

nibütünKuva-yıMilliye’ninbaşınageçmişoluyordu.Kongrebaşladığısıralardahükümet,SivasKongresi’nekarşıbirfesatlıkplanlıyordu. Sivas Kongresi yasal bir kongreydi, fakat hükümet bunu dağıtmakvemurahhaslarıyakalamakiçinyasadışıbirzorbalıkplanlıyordu.BununiçinyamanbirmuhalifolanveosıraMamuretülazizyada Harput(Elazığ)valisiolanAliGalip’tenyararlanılacaktı.Buamaçla AliGalipMalatya’yagelmişveoradaİngilizbinbaşısıNoel’lebuluşmuştu.NoelçokiyiKürtçebilenbirKürtuzmanıydı.YanındaKürtçühareketinmensuplarındanCeladetAliBedirhan,KâmuranAliBedirhanveEkremBeyvardı.AliGalipKürtaşiretlerinden150kadar atlıileSivas’ıbasacakveSivasvalisiolacaktı.Baskınınetkiliolması içinAnkaraValisiMuhittinPaşadabatıdanhareketegeçirilmişti.Fakat Ali Galip’in hükümetle pazarlığı vardı. Olağanüstü ve yasadışı hizmetinekarşılıkaskeripaşalıkveparadaistiyordu.Bununiçinde İstanbul’latelgraflahaberleşiyordu.Fakathat,Sivas’tangeçiyorduve durumtelgrafçılarındikkatiniçekmişti.Gerçitelgraflarşifreliydiama budevletşifresiydiveSivas’taçözülebilirdi.Sonuçolarak7Eylül’de MustafaKemalkomplodanhaberdaroldu.Sorumlularınyakalanmasıiçinaskeriönlemleralındı.MuhittinPaşayakalandı,diğerlerikaçabildiler.Atatürkolanbiteni9Eylülgünükongreyebildirdi. Kongre,yasalbirtoplantıyakarşızorbalıkolanbuçirkindavranışabüyüktepkigösterdi.Padişahahitabenyazılanyazıda,DamatFerit’inbumarifetianlatılarakgörevdenalınmasıistendi.Telgraflagönderilen yazıya, padişaha bunun sunulmayacağı yolunda yanıt geldi. Böylece padişah durumdan “habersiz” olduğu için bir şey yapması gerekmiyorveFerithükümetiyerindekalıyordu.Bununüzerinekongreağırbirkararaldı.Ferithükümetiçekilinceyedeğintaşranınİstanbul’laresmitelgrafhaberleşmesinesonverilecek,Sivasbaşkentyerinegeçecekti.Ülkenindörtbiryanınabildirilenbukararınaskerive mülki(sivil)görevlilerinedenlizordurumdabıraktığıdüşünülmelidir. Karara uyulursa hükümete başkaldırılmış, uyulmazsa Ferit’in davranışı onaylanmış oluyordu. Sivas-İstanbul mücadelesi 3 hafta sürdü. Bütün kolordu komutanları Sivas’tan yana oldular. Karara muhalefet eden Trabzon, Konya valilerine, Eskişehir mutasarrıfına karşızorkullanıldı,mücadeledesonuncusuöldü.BuaradaBrowne’a ikimektupverildi.BiriABDSenatosu’namandakonusundayazılmış

SAMSUN’A ÇIKIŞTAN DAMAT FERİT HÜKÜMETİNİN DÜŞMESİNE

olan mektuptu; ikincisi, padişaha olan şikâyetnameydi. Browne bu sonmektubuİstanbul’agötürünceVahdettin’in“haberimyok”diyecekhalikalmadı.20Eylül’debirbildirgeçıkararakikiyanınanlaşmasınısağlıkverdi.Arayabirtakıminsanlarsokulmakistendi.Ferit Eskişehir’e2.000askergöndermekamacıylaİngilizleriyokladı,fakat buumutsuzbirdavranıştıvezatenİngilizlerkargaşalıkistemiyordu. Umudukalmayınca,Ferit30Eylülgecesiistifaetti. BöylecebaşarısızbaşlayanSivasKongresiparlakbirbaşarıyaulaşmışoldu.BüyükAnadoluKongresi’negerekkalmadı.SivasKongresi Erzurum’daalınankararlarıaynenbenimsediveyurtölçüsündebir örgüt kurdu: Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti (ARMHC).Erzurum’daolduğugibi,yönetimkuruluişleviyle,başkanıMustafaKemalolanbirheyet-itemsiliyeoluşturuldu.ARMHCseçimleriyaptırtacak,seçimlerdeağırlığınıkoyacakveMebusanMeclisi’nintoplanmasınısağlayacaktı.

139

XVII

Üçüncü Meşrutiyet

NedenIII.Meşrutiyet?ÇünküVahdettin,MebusanMeclisi’nidağıttıktan sonra, Kanun-u Esasi’nin 4 ay içinde seçimlerin yapılması yönündekihükmünüdeçiğneyerekmeşrutiyettenadamakıllıuzaklaşmıştı.31Mart’taolupbitenler,İT’ninağırlığınıduyuramadığızaman, meşrutiyetin sarayın güdümüne gireceğini işaret etmişti. Vahdettin belkimeşrutiyetitoptankaldırmayacesaretedemezdi(bu,İngilizlere sevimsizgörünürdü).Amaonukuşaçevirmek,tamamengüdümüne almak isteyeceği muhakkaktı. Dolayısıyla Vahdettin’in duruma egemenolmasıylabirlikteII.Meşrutiyet’insonbulduğunukabuledebiliriz. Sivas’ın bastırması sonucunda, meşrutiyet yeniden doğuyordu. Fakatbiryılkadarlıkfarklıbirararejim(mutlakiyet)olduğuiçin,bunaIII.Meşrutiyetdiyebiliriz.İlkkeztarihçiMahmutGoloğlu23Nisan’dakurulanTürkiyeBüyükMilletMeclisi’ni“III.Meşrutiyet”diye tanımlamıştı. TBMM padişahı tanıdığı ve onu kurtarmayı amaç edindiğiniduyurduğuiçin,ilkönceleributanımlamayıbenimsemiştim.Fakatşimdi,padişahlaolaniçsavaşdurumunu,TBMMveonun büyük önderinin devrimci niteliklerini hesaba katınca, bunun biraz zorlama olduğunu düşünüyorum. Buna karşılık, İstanbul’daki son Mebusan Meclisi’yle bir III. Meşrutiyet yaşandığını söylemek bana olanaklıgörünüyor.

142

KISA TÜRKİYE TARİHİ

YenihükümetiAliRızaPaşakurdu.ARMHCaçısındanpaşa“zararsız”dı.ÜstelikyenihükümetinharbiyenazırıbiraraAmasyaAskerî Örgütü’ne üye olmuş olan Mersinli (Küçük) Cemal Paşa’ydı. Bahriyenazırıda,mektepliolmakitibariyledemokratik-ulusçuhareketeyatkınsayılabilecekSalihPaşa’ydı.AtatürkyenihükümeteErzurumveSivaskararlarınınbenimsenmesini,MebusanMeclisioluşuncayadeğinülkeninyazgısıylailgilihiçbiryükümlülüğegirilmemesini, Barış Konferansı’na gidecek temsilcilerin ulusun isteklerini bilen ve onun güvenine sahip kişiler olmasını şart koşmuştu. Hükümetle ARMHCarasındakianlaşmanınayrıntılarınısaptamaküzereMustafaKemal’leSalihPaşaAmasya’dabuluştular(AmasyaMülakatı,2022Ekim1919).Aralarındakiuyuşma5maddelikbirprotokolhalindesomutlaştırıldı.Görüşülenenönemlisorunmeclisinneredetoplanacağıkonusuydu.Atatürk’egöreİstanbuldüşmanişgalialtındaolduğunagöre,meclisinoradatoplanmasıçoksakıncalıydı.SalihPaşa bunukabuletti.Nevarki,İstanbul’adöndüğünde,hükümetinde,padişahındaböylebirçözümekarşıolduklarıortayaçıktı.Onlaragöre,meclisinİstanbuldışındatoplanması,meclisinhükümetleilişkileriniçokzorlaştırabileceğigibi,budurumOsmanlı’nınİstanbul’uterk etmeyehazırolduğuizleniminideverebilirdi. BöylebirzorlukçıkıncaMustafaKemalARMHCbünyesindegenişletilmişbirheyet-itemsiliyetoplantısıdüzenledi.BaştaKarabekir, AmasyaAskerîÖrgütü’nünüyeleributoplantıyakatıldılar.Atatürk herhaldebuyüzden,butoplantıyı Nutuk’ta“kumandanlartoplantısı”diyeanar(16-28Kasım1919).Sonuçolarakheyet-itemsiliyede meclisinİstanbul’datoplanmasınıuygungördü.Yalnız,İstanbultehlikeli olduğu için Mustafa Kemal ve Rauf, mebus da olsalar, İstanbul’agitmeyeceklerdi.Seçilenmebuslarıyönlendirmekveeşgüdümü sağlamakiçinbunlarİstanbul’agitmedenönceAnadolu’datoplanacaklardı.Seçimlerikidereceliolduğundanuzunsürdüvehemenhemen tümüyle ARMHC’nin egemenliği altında cereyan etti. MüslümanolmayanlarveHİseçimiboykotettiler.Hükümetçelişikbirtutumsergiliyordu.BiryandanARMHC’ninseçimlerekarışmasınıistemiyor,biryandandaİtilafkarşısındazordurumdakalmamakiçineskiİT’lilerinseçilmesininönlenmesini(yaniseçimlerekarışılmasını)istiyordu.27Aralık’taMustafaKemalveheyet-itemsiliyeİstanbul’ave

ÜÇÜNCÜ MEŞRUTİYET

meclisedahayakınolabilmekiçinAnkara’yageldiler.Atatürk’ünAnkara’yagelmesininveoradakalmasınınbaşkabirnedenivardı.Ogelmedenöncedekent,demokratik-ulusçuçizgiyibenimsemişvepadişahınyöneticilerinekafatutmuştu.(AnkarayüzyıllarcaOsmanlıegemenliğialtındakalmışolmasınarağmen,belkideAhicumhuriyetçiliğininruhunuyaşattığıiçinbututumdaydı.)Seçilenmebuslarlatekbir toplantı yapılmadı. Seçilenler Ankara’ya geliyor, Atatürk bunları gruplarhalindetoplayıponlarlakonuşuyordu. Atatürkmebuslardanşunlarıistiyordu:1)Demokratik-ulusçuhareketinbarışhedeflerinibelirleyenveadıMisak-ıMilliolacakprogramınkabuledilipilanedilmesi;2)Mebusanbaşkanlığınakendisinin seçilmesi. Gerçi kendisi İstanbul’a gelmeyecekti ama, sandığı gibi, meclisinbaşınabirşeygelirse,ozamanbaşkansıfatıylameclisiİstanbuldışındatoplantıyaçağırmasıkolayolurdu;3)ARMHC’denseçilenler,yanibüyükçoğunluk,Müdafaa-iHukukGrubudiyebirmeclisgrubukurmalıydılar;4)AliRızahükümetidemokratik-ulusçuhareketebirçokzorlukçıkarıyordu.Onuniçinhükümetideviripharekete daha yakın bir hükümetin oluşturulmasına çalışılmalıydı. Meclis 12Ocak1920’deaçıldı.Vahdettinhastaolduğunuilerisürerekaçılışagelmedi.

Misak-ıMilli 28Ocak’taMisak-ıMillikabuledildi.Şöyleözetlenebilir: 1)Mütarekesınırlarıiçindevedışındaki yerlerbirbütündür.Arap ülkelerinde, Kars, Ardahan, Batum bölgesinde, Batı Trakya’da halk oylamasınabaşvurulabilir. 2)İstanbulveMarmaraDenizi’ningüvenliğisağlanmakşartıyla, Boğazlar’ındünyaticaretineaçıkolmasıiçinbütünilgililercekararlaştırılacakesaslarkabuledilebilir. 3)İtilaf’ınmüttefikdevletlerdekiazınlıklariçinkabulettiğiesaslar, aynısıkomşuülkelerdekiMüslümanhalkauygulanmakşartıylakabuledilebilir. 4) Ulusal ve iktisadi gelişmemiz için tam bağımsızlık gerekir. Onuniçinkapitülasyonlarakarşıyız.HissemizedüşenOsmanlıborçlarınınödenmesidebuesasauygunolacaktır.

143

144

KISA TÜRKİYE TARİHİ

Atatürk’ünmebuslarahaz›rlad›€›metinde,ErzurumveSivaskararlar›nauygunolarak,mütarekes›n›rlar›içindekiyerlerinbirbütün oldu€ubelirtilmiflti.Oysa,‹stanbul’damebuslarimparatorlukhayalininçekicili€inedayanamam›fllarveb›rak›flmaimzaland›ğındadüflmaniflgalialt›ndakiyerlerdedehakiddiaetmifllerdir.Sonrakiy›llardabirçoktarihçimizMisak-›Milli’yiArapülkeleri(mütarekes›n›rlar›d›fl›ndakiyerler)üzerindehakiddiaedilmemiflgibigöstermifllerdir. (Bununbirçeflitsansüroldu€uvebilimseltarihçililiklepekba€daflmayaca€›aç›kt›r.) Misak-› Milli demokratik-ulusçu hareketin dünyaya duyurulan program›olmufltur.Arapülkeleriüzerindekiiddiad›fl›nda(fakatburalardaöngörülenhalkoylamas›ylabuyanl›flhafifletilmifltir)gerçekçi,ciddi,a€›rbafll›birprogramd›r.Meclisbunukabuletmekle,Atatürk’ün isteklerinden birini yerine getirmifl bulunuyordu. Fakat ilginçtir ki, Atatürk’ün isteklerinden öbür üçü yap›lmam›flt›r. ARMHC’denseçilenmebuslar›nbüyükbirbölümününoluflturdu€u gruba,nesebinireddedergibi,Müdafaa-iHukukad›verilmemifl,fakat bambaflka bir isim, Felah-› Vatan ad› verilmifltir. Reis olarak MustafaKemalde€il,fakatFelah-›VatanüyesibileolmayanReflat HikmetveoölünceyineFelah-›Vatand›fl›ndanCelalettinArifseçilmifllerdir.Sonolarakhükümetegüvenoyuverilmifltir.Oysasonradan al›nanbirkararla,mebuslar›çekipçevirmekiçinRauf‹stanbul’agelmiflti.Anlafl›lanyaoda‹stanbul’dakihavayauymuflyadamebuslar onuumursamam›fllard›.Sonradan Nutuk’taAtatürk,mebuslarınbu tutumunuağırbirdilleeleştirmiştir.Onundabelirttiğigibi,öylegörünüyorki,mebuslarİstanbul’dakisaray,İtilafveHİağırlıklıhavadanetkilenmişlerdir.BuyüzdenARMHC’yebağlılığıaşırı,maceracı, tehlikeli bir tutum olarak değerlendirmişler ve böylece örgütlerini, dolayısıylaönderleriMustafaKemal’iumursamamak,hattareddetmeknoktasınagelmişlerdir. MustafaKemalbelkiaşırıbirnoktadaydıama,onunaşırılığıdurumdan,karşısındakilerinaşırılığındankaynaklanıyordu.22-23Aralık1919’daLondra’daİngilizlerveFransızlarOsmanlıbarışıkonusundabirtoplantıyapmışlardı.Toplantıdaİstanbul’undaTürklerden alınmasıkararlaştırılmışveiş,yeniOsmanlıbaşkentininneresiolabileceğinoktasınakalmıştı.FransızlarKonya’yıuygungörürken,İngi-

ÜÇÜNCÜ MEŞRUTİYET

lizler donanma gücüyle erişilebilir bir kent olması bakımından Bursa’yıdahauygungörmüşlerdi.Kararbasınasızdıve4Ocak’taİstanbulbasınındayeraldı.Bununnasılbirmatemhavasıyarattığıtahmin edilebilir. Vahdettin bile buna isyan etti. Amerikalılara, Fransızlara yakınlıklargöstermeyebaşladı.Busıradaİtilaf(İngilizlerdenkaynaklananbirgirişimdibu),Kuva-yıMilliye’yeyardımettiklerigerekçesiyleHarbiyeNazırıCemalveGenelkurmayBaşkanıCevatpaşalarınistifaetmeleriiçinbirültimatomverdi.Paşalar,Ankara’yadanışmadan istifaettiler(21Ocak).Durumuöğrendiğinde,MustafaKemalbüyük tepkigösterdi.Onagöreistifaedilmemeli,direnilmeliydi.Biryandan İstanbul’u Türklerden alma kararı, bir yandan ültimatom, Mustafa Kemalvearkadaşlarınıkarşıhamleleryapmakiçinhareketegeçirdi. 25Ocak’taÇukurovabölgesindegenelgerillasavaşınagirişilmesiiçin emirverildi.Maraş,Antep,Urfa’daetkilibirmücadelebaşladı.11Şubat’taFransızlardayanamadılarveMaraş’ıterketmekzorundakaldılar.ÖteyandanBiga’dabulunanKuva-yıMilliyeciKöprülülüHamdiBey,27OcakgecesiGelibolu’daFransızkorumasıaltındakiAkbaş cephaneliğinibasarakpekçoksilahvecephaneyiAnadolu’yakaçırdı. İtilafbirkezdahailerigittiğinianladı.YinebirLondraKonferansı toplandıveİstanbul’unTürklerebırakılacağıaçıklandı(14Şubat).BununüzerineVahdettinyenidenİngiltere’ninsafınadöndü.16Şubat’ta, İstanbul’unOsmanlıolacağınınaçıklanmasından2günsonra2.Anzavurhareketi(isyanı)başladı.(AhmetAnzavur,Çerkezkökenli,alaylıbirsubaydı.Şeriatve“Fırka-yıMuhammedi”adınahareketettiğini söylüyordu). Anzavur yandaşları Köprülülü Hamdi ve arkadaşlarını yakalayıpöldürdüler.CesetlerinehakaretlerederekBiga’yagetiriphalkateşhirettiler,İngilizleregösterdiler.DahasonraAkbaş’tangetirilmiş olansilahvecephanelerinbulunduğuYenice’yesaldırdılar.ÜstünkuvvetlerkarşısındaHamdi’ninarkadaşlarısilahvecephaneyiimhaedip kaçmakzorundakaldılar.OysabunlarlaYunanlılarakarşıbirtaarruz harekâtıyapılmasıdüşünülüyordu.BöylelikleVahdettin’inBatıAnadolu’dakiKuva-yıMilliye’yiarkadanhançerlediğinisöylemekabartmaolmazsanıyorum. Saraydan,İtilaf’tan,Ankara’dangelenbaskılarkarşısındaşaşkınadönenAliRızaPaşa3Mart1920’desadarettenistifaetti.Ankara’yaadetasırtınıdönmüşolanmebuslarda,VahdettinyaşimdiDa-

145

146

KISA TÜRKİYE TARİHİ

matFerit’iişbaşınagetirirsediyebirtelaşbaşladı.GüçkaynağıAnadolu’ydu,ARMHCidi.Nitekim,Atatürk’ündeyimiyle,heyet-itemsiliyeyurtçapındabir“telgraffırtınası”düzenledi.Çoksayıdatelgraflabaskıkurmatekniğihürriyetinilanındave31Mart’tadakullanılmıştı. Muhtemelen bu baskı sayesinde Vahdettin demokratikulusçuhareketetersbirdavranışgösteremedi.Haylitereddüttensonra,sadareteSalihPaşa’yıgetirdi(8Mart).HarbiyenazırıFevzi(Çakmak)Paşa’ydı.

İstanbulİşgalininŞiddetlendirilmesi BusıradaOsmanlıbarışınınhazırlıklarıilerliyordu,İstanbulgüya Osmanlı’dakalacaktıama,barışşartlarıçokağırolacaktı.Onuniçin demokratik-ulusçu hareketin önünü kesmek, ona ağır bir darbe indirmek,busayedeTürkleriyıldırıpsindirerekçokağırbirbarışıkabule hazır hale getirmek gerekiyordu. Demokratik-ulusçu harekete vurulacakdarbeyledolaylıolarakpadişahgüçlendirilmiş,desteklenmişolacaktı.Buamaçla16Mart1920’deİstanbul’daİngilizlerinyürüttüğü bir darbe düzenlendi. İstanbul zaten işgal altında olduğundan,buna“İstanbul’unişgali”yada“resmenişgali”demekzordur. “İşgalinşiddetlendirilmesi”denebilirbelki.Amabaskınyadadarbe tarzındadüzenlendiğimuhakkaktır.Gemilerogünerkensaattetoplarını kente çevirdiler, kimisi Galata Köprüsü’ne yanaştı, binaların üstüne makineli tüfek yuvaları yerleştirildi, başta Harbiye Nezareti olmaküzereogünedekişgaledilmemişbazıbinalarişgaledildi.Asıl önemlisi,siyasetadamı,gazeteciolanöncedenbelirlenmişdemokratulusçular,sabahınçokerkensaatlerindeevleribasılarak,çokkezgecelik kıyafetleriyle tutuklanıp götürüldüler. Bir bildirgeyle halka, idamcezasıtehdidiylegözdağıverildi.BuaradaŞehzadebaşıKarakolu basıldı. Çatışma çıktı ve kimi ölenler oldu. O gün İtilaf, saraya adamyollayarak,Vahdettin’edarbeninkendisineyönelikbiryanıolmadığıgüvencesiniverdi. Bukadarzorbalıkyapanİngilizler,hükümetiyadameclisidoğrudanhedefalandavranışlargöstermediler.YalnızSalihPaşahükümetinedayattıklarıkoşul,Kuva-yıMilliye’yikınayanbirbildirgeçıkarmasıydı.Hükümet,çekildiğitakdirdebüyükihtimalleDamatFerit’in

ÜÇÜNCÜ MEŞRUTİYET

geleceğinitahminettiğinden,çekilmemeyi,iktidaraasılmayıbiryurtseverlikgörevibildi.Oturdu,Yunanzulmükarşısındameşrusavunma haklarını kullanmak üzere halkın silaha sarıldığı ama bu arada birtakımaşırılıkların,kanunsuzluklarınyapıldığıyolundabirbildirge hazırladı.İtilaftemsilcileribubildirgemetninihafifbularak,reddettiler.Hükümetdahaağırınıkalemealdı,yinereddedildi.Hükümetle İtilafarasındabildirge,tenistopugibi,fakatgitgideağırlaşarakbirkaçkezgittigeldi–istifayadeğin. Evlere,daireleresabahkaranlığındadipçiklegirenİngilizler,mecliseöğledensonrave“terbiyeli”birbiçimdegeldiler.BaştaRaufolmaküzere,bazımebuslarıgötürmekistediklerinikapıdanbildirdiler. Rauf içerdeydi. Mustafa Kemal darbenin istihbaratını almış ve Rauf’tankaçıpgelmesiniistemişti.OysaRaufmeclistensüngülüaskerlertarafından,İngilizlerinparlamentoya,demokrasiyesaygısızlıklarını,tecavüzlerinibelgeleyentarihselbirsahnesonucunda,belkiyaka paçagötürülmeyiarzuediyordu.Bununiçinkaçmamıştı.İngilizlerin terbiyeligelişlerionunbutasavvurunubozmuştu.Sonuçolarakgelen memurlara,kendisinizorlagötürdüklerinedairbirbelgeimzalattıktan sonra, teslim oldu. Oysa o anda dahi kaçması çok zor değildi. Atatürk,herhaldebuyüzden,kimilerininuygarbirülkeninhapishanesini ulusal bir mücadelenin tehlike ve belirsizliklerine yeğledikleri yolundabirsözüNutuk’ayazmaktankendinialamayacaktı. Daha önceki saatlerde bir grup mebus, başlarında Rauf, Damat Ferit’insadaretegetirilmemesinipadişahasöylemeküzeresarayagitmişlerdi.VahdettinRauf’uterslemişti:“RaufBey!Birmilletvar,koyunsürüsü.Bunabirçobanlazım.Odabenim.”YaniRauf’a,sizkim oluyorsunuzdiyordu.Bu,tipikortaçağcıldevletlilerinyadadinönderleriningörüşüdür.Halkı,cemaatikoyunsürüsüne,kendileriniçobanabenzetirler.ErtesigünHüseyinKâzımbaşkanlığındabirmebuslarheyetiaynıricaylageldiğinde,yinesertbirkarşılıkalmıştı:“Ben istersemRumpatriğinide,Ermenipatriğinidegetiririm,hahambaşınıdagetiririm!” MebusanMeclisiİtilaf’ındavranışlarınıprotestoetmekiçingenel kurulçalışmalarınaaraverdi.Fakatilginçtirki,budavranış,saraycı ve muhaliflerin ağır bastığı Âyan Meclisi’nde, hiç anlayış görmedi. Böylebirdavranışagerekyoktu,onlaragöre.Hattaİngilizlerintutuk-

147

148

KISA TÜRKİYE TARİHİ

ladıklarıbirÂyanüyesiiçingirişimdebulunulmasınaRızaTevfikkarşıçıkmış,büyükbirdevletinhaksızlıkyapamayacağınısöylemişti.En basitbirdayanışmaduygusunudışlayanbututum,Türkhalkınınkutuplaşarakikicepheyebölündüğünü,oydaşmanınyitirildiğinigösterir.Buartıkbiriçsavaşortamıdır.Nitekimiçsavaşbaşlamışyada başlamaküzereydi. Atatürkdarbeningelmekteolduğunubiliyordu.Zatençoköncedenböylebirtehlikeyeişaretetmişti.Hemenhareketegeçtive7genelgeçıkarttı,bir“telgraffırtınası”başlattı.Bunlardaİtilafprotesto ediliyor,meclisinyenidenAnkara’datoplanmasıiçinönlemleralınıyorveSivasKongresisıralarındakigibi,Anadolu’nunİstanbul’laresmitelgrafhaberleşmesinikesmesiisteniyordu.Nevarki,busonistekzorluklarlakarşılaştı.ZirayurtseversayılanSalihPaşahükümetidaha17günişbaşındakalacak,budönemdegenelkurultoplantılarıyapılmasadaMebusanMeclisiyarıçalışırdurumdaolacaktı. Bu yüzden Harbiye Nazırı Fevzi Paşa, ordunun nezaretiyle ilişkiyi kesmemesini istedi. İki kolordu komutanı bu isteğe uydu: 12. KolorduKomutanıFahrettin(Altay)ve14.Kolordu(Bandırma)Komutanı Yusuf İzzet. Böylece Eylül 1919’da sorunsuz kurulabilmiş olan kolordu komutanları cephesi, Mart 1920’de kurulamıyordu. Öteyandan,1909’da31MartOlayı’ndansonrasınıhatırlatırcasına (HareketOrdusu’nuİstanbul’agirmektenvazgeçirmekiçinMebusan Meclisi’nin Ayastefanos’a gönderdiği heyetler) haberleşmenin kesilmemesiiçinhükümetingirişimiyle4kişilikbirmebusheyeti(heyetitenviriye,yaniaydınlatmaheyetiadında)gönderildiAnkara’ya.Buna karşılık, aykırı davranan iki kolordu komutanını yola getirmek içinzorkullanıldı.AmazatenSalihPaşa2Nisan’dadahafazladayanamayıp istifa etti. Bazı hükümet üyeleri dayakla tehdit ediliyor, İtilaf,hükümetinKuva-yıMilliye’yikınayanbildirgemetinlerinibir türlüyeterincekuvvetlibulmuyordu.4Nisan’daDamatFeritsadrazamoldu.Böyleceakkoyunkarakoyundanayrılmışoluyor,insanlarikicephedenbirinekatılmakzorundakalıyorlardı.BuaradaFevziPaşadaAnadolu’yakaçıyordu.11Nisan’daMebusanMeclisidağıtıldı.Zatenbirçokmebusİstanbul’dankaçmışbulunuyordu.Kısa sürenIII.Meşrutiyetböylecesonbuldu.

XVIII

TBMM’nin Kurulması, İç Savaş ve Sevr Antlaşması

MeclisinAnkara’dayenidençalışmalarabaşlamasıiçinAtatürk’ün daha ilk günden harekete geçtiğini gördük. Yeni meclise, Mebusan Meclisi’ninkaçabilenyadakaçmagereğiolmadangelebilenmebuslarıkatılacaktı.Amagelemeyenyadagelmekistemeyenmebuslarda olacaktı.Obakımdanyenidenbazımebuslarınseçilmesigerekecekti. Birdemeclisinniteliğisorunuvardı.ÂyanMeclisigelmeyeceğine,padişahvehükümetiylebirlikteçalışmaksözkonusuolmadığınagöre, bunaMebusanMeclisidenemezdi.AtatürkMüessisan(Kurucu)Meclisidenmesiniönerdi.Karabekirbunakarşıçıktıveİslamibirrenktaşımasıbakımından,şurasözcüğününkullanılmasınıuygunbuldu.SonundaAtatürkvearkadaşlarınınbulduğuisimherbakımdananlamlıdır.Türkiye, Türklerinoturduğuülkeninadıdır.FakatOsmanlızamanındaülkeye“Memalik-iOsmaniye”denirdikiOsmanlıailesinin yönettiği, bu aileye ait ülkeler demektir. Oysa Avrupa’da saltanatla yönetilenülkelerinherbirininadıvardırvebuadyönetenhanedanın adıdeğildir.Aynızamandadevletindeadıdır.Yani,ülkevedevletin adıİngiltere’dirörneğin,fakathanedanadıStuart,Hannovervs.olabilir.Memalik-iOsmaniyeyadaOsmanlıDevletiadı,ülkevedevlet

150

KISA TÜRKİYE TARİHİ

hanedanınözelmalıymışizleniminiveriyordu.ZatenyabancılargenellikleTürkiyediyorlardıveböylesiçokdahademokratikti.Büyük sözcüğü meclisin sıradan bir meclis olmadığını, olağanüstü yetkileri olduğunuanlatıyordu.Millet sözcüğüisemeclisinmilleti,ulusutemsilettiğinigösteriyordu.Hatırlanırsa,milletsözcüğüilkkezAyastefanos’tatoplananmeclislekurumsaldüzeyderesmenortayaçıkmışve HareketOrdusuİstanbul’agirdiktensonrakaybolmuştu.Şimdiyeniden,artıkkalıcıolmaküzere,ortayaçıkmışbulunuyordu.Yenimeclisinadınınhersözcüğüdevrimcibiranlamtaşıyordu.TBMM23Nisan1920’deaçıldı,MustafaKemalbaşkanseçildi. TBMMbaşkanı,meclisinseçeceğihükümetedebaşkanlıkedecekti.Türktoplumunundemokrasimücadelesiböyleceyenibirivmekazanıyordu.

İçSavaş İstanbul’dayeniFerithükümetininilkyaptığıişlerdenbiri,ŞeyhülislamDürrizadeAbdullahEfendi’yebirfetvahazırlatmakoldu.Fetvada,ulusalhareketinhalifeyekarşıbirayaklanmaolduğu,bunakatılanlarınöldürülmelerigerektiği,onlarakarşımücadeleedenlerinşehityadagaziolacaklarıbelirtiliyordu.Bufetvadanbinlercebasılarak ülkeyedağıtıldı.Kimiyerlerdeİngilizuçaklarındanatıldığıanlaşılıyor. SonraMustafaPaşabaşkanlığındakiDivan-ıHarpMustafaKemalve arkadaşlarını gıyaben yargılayarak bir çoğunu idama mahkûm etti (11Mayıs1920).Yapılanlar,biriçsavaşilanıydı.Nitekimiçsavaşa Eylül1919’daDamatFerit’ebayrakaçılıncabaşlanmış(I.Bozkır,27 Eylül-4 Ekim 1919; I. Anzavur, 25 Ekim-30 Kasım; II. Bozkır, 20 Ekim-4Kasım1919;ŞeyhEşref,26Ekim-24Aralık1919),1,5aykadararaverilmiş,İtilafİstanbul’uOsmanlı’dankopartmakararından vazgeçince,16Şubat’taII.Anzavurayaklanmasıylaçokdahaşiddetliveyaygınbirikinciperdebaşlatılmıştır.Tarihçilerimizbazenpadişahçıhalkhareketlerinden“içisyanlar”diyesözederler.“Dışisyan” diyebirşeydüşünülemeyeceğinegöre,garipbiradlandırmadırbu.Şunudabelirtmeliki,padişahçıhareketlerTBMMhükümetiaçısından “isyandır”.Vahdettinbakımındaniseyasalvediniyetkeyidestekleyenmeşruhareketlerdir.(PadişahçıkuvvetlerkimikezkendilerineSa-

TBMM’NİN KURULMASI, İÇ SAVAŞ VE SEVR ANTLAŞMASI

dakatOrdusuadınıvermişlerdi.)Ankarayadaİstanbulaçısındanbakılmazsa,düpedüziçsavaştır,kanlıbirkardeşkavgasıdır.Birtarafdemokratik-ulusçudevrimi,öbürtarafortaçağcılmutlakiyeti,feodalizmi,karşı-devrimisavunuyordu. Demokratik-ulusçu hareketin karşı önlemleri gecikmedi. 5 Mayıs’taAnkaraMüftüsüRıfat(Börekçi)Efendi’ninkarşıfetvasıçıktı. Bunagörehainlerkarşıtaraftı.Dahaönce,29Nisan’daHıyanet-iVataniye Kanunu çıkarıldı. TBMM hükümetine karşı çıkmak vatana ihanetsayıldıvecezasıidamolaraksaptandı.Dahasonra,18Eylül’de TBMMİstiklalMahkemelerikurmayakararverdi.Bumahkemelerin yargıçvesavcılarımebuslardanoluşacaktı.Kararlarıkesinolacaktı. Bunlar, devrim mahkemeleriydi, yani adaleti sağlamanın ötesinde, karşı-devrimcilerisindirmehedefigüdülüyordu.TBMM,6Mayıs’ta İstanbul ile resmi haberleşmelerin kesilmesine karar verdi. 24 Mayıs’ta,İstanbulhükümetinin16Mart1920’densonrakararvedüzenlemelerinigeçersizsaydı.BöyleceiçsavaşıngerekleriniyerinegetirirkenTBMM,yinedepadişahıdoğrudankarşısınaalmamayıihtiyatın bir gereği görüyordu. Padişahın, İtilaf’ın tutsağı olduğu ve TBMM’ninpadişah-halifeyikurtarmaamacınıgüttüğübelirtiliyordu. Şimdiiçsavaşınbaşlıcacephelerinigörelim.AnzavurisyanıBiga, Gönen,Karacabeyveçevresinikaplıyordu.Adapazarı,Düzce,Bolu ayaklanması Ankara’nın ilçesi olan Beypazarı’na değin yayılmıştı. Halide Edip Adıvar Türkün Ateşle İmtihanı adlı anı kitabında, bu dönemdeAnkara’daMustafaKemal’lebirliktekalınankarargâhta, geceleriniteliğibelirsizsilahsesleriduyulduğunu,binanıngüvenliği vegerekirsekaçmakiçinalınanönlemlerianlatır.ÜçüncübirayaklanmaalanıKonyaidi(DelibaşıMehmetİsyanı).Dördüncüönemli ayaklanmaYozgat’taÇapanoğluİsyanı’ydı.Dikkatedilirse,buayaklanmalarınAnkara’yıdörtyandankuşatacakbirbiçimdeçıktığıgörülür.Nihayet,ulusalhareketiboğmaküzerepadişahınkurduğuresmibirorduvardı.Kuva-yıİnzibatiye,yadadiğeradıylaHilafetOrdusuSüleymanŞefikPaşakomutasıaltındaydı.AliFuatPaşakomutasındakiKuva-yıMilliyebirlikleriGeyve’debuordununtaarruzunu durdurduktansonraonubozgunauğrattılar(14Haziran1920).BütünyazvegüzbaşınadeğiniçsavaşAnadolu’yukasıpkavurdu.İstanbulsorunudolayısıylaverdiği1,5aylıkaradışındapadişahiçsa-

151

152

KISA TÜRKİYE TARİHİ

vaşı1919güzünden1920güzünekadaryaklaşık1yılsürdürmüştür. İçsavaşıDamatFerit’tençokVahdettin’emaletmekgerekir,zirabu dönemin önemli bir bölümünde Ferit iş başında değildi. Anzavur, Düzce-Bolu-Adapazarı ve Çapanoğlu ayaklanmaları Çerkez Ethem’in komutası altındaki Kuva-yı Seyyare adlı birlik tarafından bastırıldı.Görüldüğügibi,içsavaştaTBMM’yimuzafferkılan,düzenliordudançok,Kuva-yıMilliyeolmuştur.

SevrAntlaşması İç savaşta Anadolu insanı birbirini boğazlarken, dış siyasette önemligelişmeleroluyordu.İtilaftemsilcileribirçoktoplantıdansonraOsmanlıbarışantlaşmasınaİtalya’nınSanRemokentindesonbiçiminiverdiler(24Nisan1920).BundansonraOsmanlıhükümetindenBarışKonferansı’natemsilcileriniyollamasınıistediler.TevfikPaşabaşkanlığındabirheyetParis’egelipantlaşmataslağınıteslimaldı (11Mayıs).Tevfikmetniokuyuncaperişanoldu.Merkezegönderdiğitelgrafta,antlaşmanındeğilbağımsızlık,devletkavramıyladabağdaşmadığını bildirdi. Vahdettin dahil, bütün ülke mateme boğuldu. Buantlaşmaveİtilaf’ınİtalyanveFransıznüfuzbölgelerinioluşturan üçlüantlaşmasışöyleözetlenebilir: 1) Doğu Trakya Yunanistan’a veriliyor ve İzmir-Manisa-Ayvalık bölgesinin5yılsonundaYunanistan’akatılmasıiçinönlemleralınıyordu. 2)Ermenistandevletitanınıyor,Türkiyeilesınırlarınınsaptanması ABD Cumhurbaşkanı Wilson’a bırakılıyordu. Wilson daha sonra buişegirişip“genişçe”sınırlarsaptamış;Tirebolu,Gümüşhane,Erzincan,Muş,Bitlisveburalarındoğusu“Ermenistan”sayılmıştır. 3)DoğuveGüneydoğuAnadolubölgelerininErmenistandışında kalanyerlerindeözerkbirKürdistankurulacak,budevletistersebağımsızolabilecekti. 4)BoğazlarveMarmara’dangemileringeçişiBoğazlarKomisyonu adındaki,OsmanlıDevleti’ninüyeolmadığıtüzelkişiliğesahipuluslararası bir örgütün yönetimi altında olacaktı. Örgütün merkezi İstanbulolacak,bayrağı,poliskuvvetleribulunacaktı.Osmanlıtopraklarında kalan Çanakkale, Edremit Körfezi, Bandırma, Mudanya,

TBMM’NİN KURULMASI, İÇ SAVAŞ VE SEVR ANTLAŞMASI

Gemlik,İzmit,İstanbul,ÇatalcaveKaracaköy’ündahilolduğuyerler askersizleştirilecekti.İstanbul,Osmanlılar“uslu”durduğusüreceaynızamandaOsmanlıbaşkentiolacaktı. 5) Antalya-Silifke-Niğde-Aksaray-Akşehir-Afyon-Balıkesir-AydınMuğlaİtalyannüfuzbölgesioluyordu. 6) Mardin-Urfa-Antep-Ceyhan Fransız mandası altındaki Suriye’ye bırakılıyordu. Mersin-Adana-Maraş-Diyarbakır-Silvan-ElazığArapkir-Sivas-TokatFransıznüfuzbölgesioluyordu. 7)Saraymuhafızlarıvejandarmadahil,Osmanlısilahlıkuvvetlerininaskersayısıençok50.700olabilecekti. 8)Kapitülasyonlargerigelecekti. 9)Fransız,İngiliz,İtalyantemsilcilerindenbirmaliyekomisyonu oluşturulacaktı.Osmanlıbütçesikomisyonunistediğigibiyapılacak, ülkeninmaliyesikomisyonundenetimindeolacak,komisyonsürümdekiparamiktarınıdenetleyecek,komisyonunkabuletmediğiborçlanmalaryapılmayacak,ayrıcalıklartanınmayacaktı. 10)Bırakışmanın7.maddesiyürürlüktekalacak,yaniİtilafgerektiğindeistediğinoktalarıişgaledebilecekti. Osmanlıhükümetininyaptığıitirazlarhemenhiçbirsonuçdoğurmadı (yalnız Osmanlı Devleti Milletler Cemiyeti’ne üye olursa, bir üyeyle Boğazlar Komisyonu’na girmesi kabul edildi). İtilaf, padişahınbilebuantlaşmayıimzalamakhususundaisteksizolduğunugörünce, Yunanlıları harekete geçirdi. 22 Haziran 1920’de taarruza kalkanYunanordusu,BatıAnadolu’nunbüyükbirbölümünüişgal etti.8Temmuz’daBursa’yı,29Ağustos’taUşak’ıaldılar.Yalova-Bursa-Uşak-Buldanyeniişgalbölgesininiçinegiriyordu.Yunanlılar20 Temmuz’da Doğu Trakya’yı da, belli bir direnişle karşılaşmalarına rağmen,işgalettiler.BatıAnadolu’dakiKuva-yıMilliyeYunanlıları durduramadığı gibi, kayda değer bir direnişte bulunamamıştı. GüneydeharikalaryaratabilenKuva-yıMilliyeEge’devarlıkgösterememişti.Budurumuaçıklamakçokzordeğildir.BatıdaTürktoplumu içsavaşıyaşıyordu.Öyleolunca,Yunanbaşarısınınşaşılacakbiryanıyoktur.İçsavaşıVahdettinbaşlatıp,birölçüdeoyürüttüğünegöreYunanbaşarısıVahdettinsayesindegerçekleşmiştirdemekyanlış olmaz.AmayinedeYunanbaşarısıVahdettin’imemnunetmemişolmalıdır.Çünkübudurumdaidamhükmügibiolanbarışantlaşması-

153

154

KISA TÜRKİYE TARİHİ

nıkabuletmektenbaşkaçarekalmıyordu.Çaresizliğibelgelemekten başkabirişleviolmayangelenekselbirsaltanatşurasındansonra(bir tekkarşıoyçıkmıştı)10Ağustos1920’deSevr(Sèvres)Antlaşması OsmanlıtemsilcileriRızaTevfik,ReşatHalisveHadiPaşatarafındanParisBarışKonferansı’ndaimzalandı.Bu,belkideTürktarihininenkaranlıkânıdır. Vahdettin mutlaka imzalamak zorundaydı diye bir iddia olamaz sanıyorum.Birtakımşeylerigözealıpimzalamayabilir,hattacihatilan edebilirdi. “Göze alınacak” muameleler arasında sarayından alınıp Napolyongibiuzakbirİngilizadasınasürgünedilmekdevardı.O, bunlarıgözealamadı.AtatürkvearkadaşlarıyadaTBMMise,yine birtakımşeylerigözealarak,mücadelebayrağınıaçtılar.BursaYunan elinegeçtiğinde,TBMMkürsüsününüzerinesiyahbirörtüörtüldüve Bursakurtuluncayadekonunoradakalmasıkararlaştırıldı.Sevr’ikabuledenlerinhainolduklarıduyuruldu.BukararsayesindeSevrtarihin“çöptenekesi”neyada“derindondurucu”sunakaldırılabildi. SevrTürklerinruhsalyapısındaağırbirşok,birdarbeetkisiyaptı.Avrupa’nınveBalkanulusçuluğununTürklerisiyaseten,hattaetnikvarlıkolarakRumeli’denkovmakararındaolduğusözleveuygulamada çok kez anlatılmıştı. Zaten 1913’te Osmanlı Devleti’ne Rumeli’ningörecehayliküçükbircoğrafyasıkalmışbulunuyordu.Barış antlaşmasıylaDoğuTrakya’daTürkegemenliğinindahadakısıtlanmasıbeklenebilirdi.AmaTürklerinsanıyorumhiçbeklemediklerişey, Sevr’inTürkleriAnadolu’dankovmasürecinidebaşlatmasıydı.Halk çoğunluğunun kimde olduğunu araştırma zahmetine hiç girmeden, tarihselhaklarnoktasındanhareketle,Sevrile,pekazErmenilibirErmenistan,azRumlubirAnadoluYunanistanıyaratılabilmişti.Yukarıda“Anadolu’dankovmasüreci”dedim,çünküişinSevr’lebitmeyeceğitariholaylarıylasabitti.YarınbirPontus(nitekimAralık’taSamsun,Bafra,Amasya,TokatRumlarıayaklanacaktı),birOrtaAnadoluYunanistanı’nınyaratılmayacağınıkimsegarantiedemezdi.Tersine,buçokmuhtemeldi,uzunvadedemuhakkakgibiydi.* Emperyaliz*

Atatürk, Sevr’i şöyle değerlendirmiştir: “Bu muahedename [antlaşma], Türk milleti aleyhineasırlardanberihazırlanmışveSèvresMuahedenamesi’yleikmaledildiğizannedilmiş,büyükbirsuikastıninhidamını[yıkılışını]ifadeederbirvesikadır.”(Nutuk) Kısa ya da orta vadede Fransız nüfuz bölgesinin Ermenistan’a, İtalyan nüfuz bölgesinindeYunanistan’akatılmaküzeretasarlandığıdüşünülebilir.

TBMM’NİN KURULMASI, İÇ SAVAŞ VE SEVR ANTLAŞMASI

min, sömürgeciliğin tarihinde ağır haksızlıklar, baskılar, sömürüler, hattazulümlerçokgörülmüştür,kuralbudur.Amaemperyalistin,sömürgecininyerlihalka,“Buralarıbenimdirvebensiziburadaistemiyorum.Çekingidin”demesihaylinadirbirolaydır.BuistisnaimuameleAnadoluTürklerine,sonradaFilistinAraplarınauygulanmak istenmiştir.Türkleringeçirdiğişokbundankaynaklanıyordu.KurtuluşSavaşı’ndakazanılanzaferlerleTürklerkılıçlarınınzoruylaSevr’i parçaladılar,Lozan’ıeldeettiler.Atatürkdevrimiiseaynısürecindevamıdır.BununlaTürkleruygarlığınönsafınadoğruadımatıyorve Lozan’ısürekliolarakgeçerli,Sevr’isürekligeçersizkılıyorlardı.Lozan’ınsigortasıvegüvencesiAtatürkdevrimidir.TürklerSevrşokunu yaşamışinsanlarolarakbunubildikleriiçin,Atatürk’ünölümünden buyanayarımyüzyıldanfazlazamangeçtiğihalde,Atatürkdevrimi bütün kurumlarıyla ayaktadır. Dolayısıyla Atatürk devrimine Türk devrimidedenebilir. İçsavaşınsonucunagelelim.İçsavaşınsonbüyükcephesiolarak, DelibaşıMehmetİsyanı’nıgörüyoruz.2Ekim1920’depatlakveren isyanbirandayayıldı.İsyancılarKonya’yıelegeçirdiler.FakatdüzenliordubirlikleribirkaçgüniçindeKonya’yıtemizlediler.16Ekim’de Bozkır’agirdiler.Böyleceiçsavaş,bazıufaktefekkıpırdanmalardışındademokratik-ulusçuhareketinyaniTBMMhükümetininzaferiylesonuçlanmışoldu.Birgünsonra,17Ekim’deDamatFeritistifaettiveartıksiyasihayatınoktalanmışoldu.AcabaVahdettinveFerit17 Ekim’i neden beklemişlerdi? Delibaşı ayaklanmasının bütün ülkeye yayılabileceğinimiummuşlardı?Öylegörünüyorki,Vahdettin,isyanlarınsonuncusunundayenilgiylenoktalandığınıgörmedeniçsavaştanumudukesmemiştir.Amabukapıartıkkapanmışbulunuyordu. Bu durumda Vahdettin “şahin” Ferit’i geri çekti ve diğer akrabası, “kumru”Tevfik’igörevlendirdi.Saltanatınsonunadeğinonunlaçalışacaktıartık.

155

XIX

Düzenli Ordunun Zafer Yolu

Düzenliordu ilkbaşarıyıdoğudakazandı.İçsavaştanveYunan istilasındanHaziranbaşındanberiyararlanmakisteyenErmenistan, sınırdaetkinlikgöstermekteydi.24Eylül1920’degenişçaptabirsaldırıyageçti.DoğuAnadolu’da,bırakışmadönemindesavaşgücünü yitirmemişolanKâzımKarabekirkomutasındaki15.Kolorduvardı. BukuvvetErmenisaldırısınıdurdurduğugibi,Ermeniişgalialtındakiyerlerikurtardı.Ermenilerbarışistemekzorundakaldılar.3Aralık1920’deimzalananGümrüAntlaşması’ylaOltu,Sarıkamış,Kars Türkiye’nin oldu. Ermenistan Sevr’i tanımadığını kabul etmek zorundakaldı. İçsavaşolmasaydı,Kuva-yıMilliyeYunanistan’akarşıneölçüde başarılıolurdu,kestirilemez.BununlabirlikteiçsavaşyüzündenKuvayıMilliye’ninbaşarısızolduğudamuhakkaktı.Kuva-yıMilliye,hatırlanacağı üzere, Mondros Mütarekesi’ni çiğnememiş görünmek için başlangıçtabaşvurulmuşbirçareydi.Ayrıcahalkınsavaşbıkkınlığıdolayısıyla,normalyoldan(zorunlu)askeralmakzorgörünüyordu.Kuva-yıMilliyegönüllülükesasınadayanıyorvehattakimiyerlerdekatılanlarabirücretödeniyordu.Yağmaolanaklarıolduğundan,Çerkez Ethem’inKuva-yıSeyyare’sigibibirliklerdeaskerlerinmaddiolanaklarınınhayliiyiolduğutahminedilebilir.Kuva-yıMilliye’ninbatıdaki

158

KISA TÜRKİYE TARİHİ

başarısızlığı,YunanistilasınınDoğuTrakyaveBatıAnadolu’yukaplaması,artıkburadadaaskeralmayolunagidilerek,düzenliordubirliklerinin savaşacak hale getirilmesini olanaklı ve gerekli kılıyordu. 24/25Haziran’daBatıCephesikurulduveAliFuatcepheninkomutanıoldu.FakatAliFuatKuva-yıMilliyedönemininalışkanlıklarıiçinde,rütbesizüniformagiyen,omzundatüfektaşıyanbirkişiydi.Yeni dönemeyenibiradamgerekiyordu.AliFuat8Kasım’dagörevinden alınarakSovyetRusya’yaelçiatandı,yerineİsmetBeygetirildi. Düzenli ordu genişletilirken, Kuva-yı Milliye birliklerini düzenli ordununiçinealmakiçinçabagösteriliyordu.BunaDemirciMehmet EfeveÇerkezEthemkarşıçıkmışlardır.11Aralık’taayaklananDemirci’yekarşıRefetPaşakomutasındabirkuvvetgönderildi,Efeyenildivedahasonrateslimoldu.ÇerkezEthem’indüzenliorduyakatılmasıiçinbirçokgörüşmeleryapıldıfakatorazıolmadıvemeydan okudu(1Ocak1921).Üzerinegönderilenkuvvetler5Ocak’taKuvayı Seyyare’nin karargâhının bulunduğu Gediz’e girdiler. Ethem Yunanlılara sığındı. Ethem’in durumu tarihçilerimiz tarafından farklı farklı değerlendirilmektedir. Kimisi onu hain diye nitelerken, ondan yanadeğerlendirmelerdeyapılmaktadır.Ethem’iniçsavaşsırasında yaptığı hizmetlerin olağanüstü önemini kimse tartışmamaktadır. Yine,düzenliorduyakatılmakkonusundagösterdiğidirençeleştirilebilirsede,bunuihanetolaraktanımlamakzordur.Aynıbiçimdecanını yadaözgürlüğünükurtarmakiçinYunanlılarasığınmasıdasanırım ihanet sayılmasa gerek. Önemli olan, Yunanlılara sığındıktan sonra ülkesialeyhindeçalışıpçalışmadığıdır.Çalıştıysaozamanihanetgündemegelir.Bunuiyiincelemekgerekir. TevfikPaşahükümetigörevebaşladıktansonra,İstanbul’laAnkaraarasındabiranlaşmasağlamaküzere,İstanbul’utemsiledenİzzet veSalihpaşalarlaMustafaKemalveİsmetarasında5Aralık1920’de Bilecik’tebirgörüşmeyapıldı.Birsonucaulaşılmadı.

Yunanistan’daOlupBitenler Bus›ralardaYunanistan’daönemligeliflmelerolmaktayd›.I.DünyaSavafl›ç›kt›€›ndaYunantaht›ndaKralKonstantinvard›.KonstantinAlmanHarpOkulu’ndaokumufltuvebirAlmanprensesiyleevliy-

DÜZENLİ ORDUNUN ZAFER YOLU

di.BugibietkilerleAlmanya’yayak›nl›kduyuyordu.Yunanistansavafltayans›zl›€›seçti.OysaVenizelosadl›GiritliYunansiyasetadam›nagöre,buyanl›flbirtutumdu.Onagöresavafl›‹tilafkazanacakt›ve Yunanistan e€er ‹tilaf’la yazg›s›n› birlefltirirse, Megali ‹dea (Büyük Düflünce, yani Büyük Yunanistan’›n kurulmas› düflüncesi) yönünde önemlikazan›mlareldeetmekolanakl›olurdu.Savafls›ras›ndaFrans›zlarTesalya’y›istilaedip,Konstantin’itahttanindirdiler.Yerineo€luAleksandr’›geçirdiler.Venizelosdahükümetbaflkan›oldu.Yunanistansavaflakat›ld›.FakatEkim1920sonundaAleksandrbirmaymun›s›r›€›sonucuöldü.Venizelos,Yunanistan’ayapt›€›büyükhizmetingüveniiçindeseçimegitti.MuhalefetKonstantin’i,Venizelos ise Aleksandr’›n kardefli Paul’ü kral yapmak istiyordu.* Fakat seçmen, Megali‹dead›fl›ndabirtak›mhesaplarlaoyunukulland›veVenizelos seçimiyitirdi.TahtaKonstantingeçti.KonstantinFrans›zlar›nkendisinden hofllanmad›klar›n› bildi€i için, ‹tilaf’›n gözüne girmek ve TBMMhükümetineSevr’ikabulettirmekamac›ylayenibiraskeriharekâtageçmeyanl›s›yd›,‹nönüveSakaryameydanmuharebeleribu düflüncelerinbirsonucudur.

I.İnönüZaferiveSonuçları 6-10Ocak1921tarihlerindeTürkveYunanordularıEskişehir’e yakınİnönümevkiindekarşılaştılar.KarşılaşmaÇerkezEthem’ekarşıyürütülmüşharekâtınhemenardındangeldi.Yunankuvvetlerisayı ve donanım bakımından üstün durumda olmalarına rağmen, başarı eldeedemeyipçekilmekzorundakaldılar.KimileribuzaferiküçümsemekistemişlerveYunanlılarınbirkeşifharekâtıyaptıklarını,çarpışankuvvetlerinazsayıdaolduğunuönesürmüşlerdir.Oysatarihtebir savaşıönemlikılan,savaşantaraflarınaskersayısıdeğil;doğurduğu sonuçlardır. İslamiyetin doğuşundaki kimi muharebeler, katılanların sayısıbakımındanbüyükçebirmahallekavgasıboyutundaykençok büyüksonuçlardoğurmuşlardır,dolayısıyladaönemlidirler. ‹nönüzaferiüzerine‹tilaf,Sevr’dekantar›ntopuzunukaç›rm›floldu€unufarketti.Londra’daTürkiye’nindekat›laca€›birkonferans *

Paul,1947’deI.Paulosadıylatahtaçıkacaktır.

159

160

KISA TÜRKİYE TARİHİ

toplamayakararverdiler.TevfikPafla’yagönderilença€r›da,Osmanl› delegasyonunda TBMM temsilcilerinin de bulunmas›n› istediler. TevfikdurumuAnkara’yabildirdi€indeMustafaKemal’denkesinbir yan›tgeldi.‹tilaf’›nbutav›rde€iflikli€i,milletinazimvefedakârl›€›n›n,TBMM’ninhiçbirzamanSevr’ikabuletmemiflolmas›n›nbirürünüydü.KonferansagidecekdelegelerinTBMMtaraf›ndanseçilmiflolmaları gerekirdi.Sevr’iimzalam›flbirhükümetinkonferanstaulusyarar›nabirsonuçeldeedebilmesiolanaks›zd›.‹stanbulhükümeti aradançekilmeliydi.‹stanbulbunukabuletmeyince,TBMMkendisine do€rudança€r›yap›lmas›n›flartkofltu.‹tilafdevletleribuflartauymak zorundakald›lar. 23fiubatgünübafllayankonferanstasözTevfikPafla’yaverildi€inde, söz hakk›n›n millet temsilcilerine ait oldu€unu söyleyerek görüfl belirtmektenkaç›nd›.Tahminedilece€igibi,‹stanbulhükümetininbu tutumuTBMMtemsilcisiHariciyeVekili BekirSami’nindurumunu çokgüçlendirdi.Fakat‹tilafönerilerininMisak-›Milliileba€daflmaz nitelikteoldu€uanlafl›ld›.Sevr’iesasal›yorlarveyaln›zcabaz›hafifletmelergetiriyorlard›.Dolay›s›ylakonferansbirsonucaulaflamadan da€›ld› (11 Mart). Fakat Bekir Sami Frans›zlar ve ‹talyanlarla birer antlaflmaimzalad›€›gibi,‹ngilizlerledetutsaklar›nserbestb›rak›lmas›n›düzenleyenbirantlaflmayapt›.Nevarki,TBMMherüçantlaflmay›daMisak-›Milli’yeayk›r›bularakonaylamay›reddetti.Böylece LondraKonferans›’ndansomutbirsonuçeldeedilememifloldu.BununlabirlikteTBMMhükümetinintan›nm›flolmas›birbaflar›yd›. I.‹nönüzaferindensonraSovyetRusyaileiliflkilerdeönemligeliflmeleroldu.Sovyetler’leiliflkilerinilkönemliad›m›,1920ilkbahar›nda Mustafa Kemal ile Lenin’in mektuplaflmalar› oldu. Demokratikulusçuhareketinsosyalizmlebirilgisiyoktu,fakatikiülkedeBat›Avrupa’n›nyo€undüflmanl›€›na hedefolmufllard›.Bubak›mdanyak›nl›kkurmalar›sonderecedo€ald›.11May›s1920’deHariciyeNaz›r› BekirSamibirheyetleMoskova’yahareketetti.Yap›langörüflmeler sonucundaSovyetler3Haziran’daMisak-›Milli’yikabulettiklerini aç›klad›lar. Kas›m’da Ali Fuat’›n Moskova’ya büyükelçi atand›€›n› görmüfltük.AradakigörüflmelerancakI.‹nönüzaferindensonraürün verdi.16Mart1921’deimzalananMoskovaDostlukAntlaflmas›’yla SovyetlerBirli€i’yles›n›rbelirleniyor(BatumSovyetler’deolmaküzere),SovyetlerinTürkiye’yeparavesavaflmalzemesiyard›m›yapmas›

DÜZENLİ ORDUNUN ZAFER YOLU

kararlaflt›r›l›yordu.Bu s›n›r13Ekim1921’deErmenistan,Gürcistan, Azerbaycan’layap›lanKarsAntlaflmas›’ylayeniden onaylanacakt›. SovyetlerBirli€iiledostlukiliflkileriningeliflmesiTürkiye’dekimi çevrelerdesosyalizme,hattakomünizmekarfl›birilgiuyand›rd›.ÇerkezEthem’indeiçindebulundu€uYeflilorduörgütükuruldu.14Temmuz1920’degizliTürkiyeKomünistF›rkas›do€du.Dahasonrabu örgütyasalTürkiyeHalk‹fltirakiyunF›rkas›’nadönüfltü(Aral›k).Bütünbuçal›flmalardanrahats›zolanAtatürk,hareketidenetleyebilmek için,içindeCelal Bey’inde(Bayar)bulundu€u“resmi”TürkiyeKomünistF›rkas›’n›kurdurdu(Ekim).ÇerkezEthem’inayaklanmas›ndan sonra bütün bu örgütler kapat›ld›. Eylül’de Bakü’de Mustafa Suphitaraf›ndanTürkiyeKomünistF›rkas›kurulmufltu.Ocak’taTürkiye’yegelenMustafaSuphivearkadafllar›Trabzonaç›klar›ndaYahyaKâhyataraf›ndanpekanlafl›lamayannedenlerleöldürüldüler. I. ‹nönü zaferinin d›fl siyasette yol açt›€› di€er bir geliflme de 1 Mart1921’deimzalananTürk-AfganDostlukAntlaflmas›oldu.Görülüyorkikimilerinin“önemsiz”buldu€uI.‹nönümuharebesid›flsiyasetteönemliüçolumlugeliflmeyeyolaçm›flt›r. I.‹nönü’yera€menYunanl›lar›nsavaflhevesidevamediyordu.Eskiflehir’ialabileceklerini,sonradaAnkara’yayürüyebileceklerinidüflünüyorlard›. Lloyd George da ayn› kafadayd›. Onun için ‹nönü’ye tekrarsald›rd›lar(31Mart-1 Nisan1921).II.‹nönüdebirTürkzaferioldu.I.‹nönü’densonra‹smetgeneralli€eyükseltilmiflti.Atatürk ‹smetPafla’y›kutlarken,“Sizoradayaln›zdüflman›de€il,milletinmakus (ters) talihini de yendiniz” dedi. May›s’ta ‹talyanlar Marmaris’ten, Temmuz’da Antalya’dan çekildiler. Haziran’da Frans›zlar Zonguldak’› boflaltt›lar. Nisan’da fiehzade Ömer Faruk ‹nebolu’ya geldi.Atatürknazikbirifadeyleonugeriçevirdi.Bilecikbuluflmas›ve Londra Konferans›’ndan sonra bu uzlaflma girifliminin de sonuçsuz kalmas› herhalde demokratik-ulusçu hareketle uzlaflma konusunda Vahdettin’inumutlar›n›iyicek›rm›flolmal›d›r.

SakaryaMeydanMuharebesiveSonuçları Yunanlılarİnönümuharebelerindenyılmamışlardı.Bütüngüçlerini toplayarak büyük bir taarruza hazırlandılar. 10 Temmuz’da gir-

161

162

KISA TÜRKİYE TARİHİ

iştikleriharekâtonlariçinbaşarılıbaşladı.TürkordusuEskişehirve Kütahya’da yenilerek geri çekilmeye koyuldu. Yunanlılar Eskişehir, KütahyaveAfyon’uelegeçirdiler.MustafaKemalordununSakarya gerisineçekilmesiniuygungördü,çünküYunanordusuçokdahagüçlüydü.TBMM’depanikvekızgınlıkhavasıesiyordu.Kayseri’yedoğrubirgöçbaşlamıştı.BiraradevletdairelerinindeKayseri’yetaşınmasıdüşünüldü.Ordu25Temmuz’daSakarya’nındoğusundayerini aldı. Meclis Mustafa Kemal’in ordunun başına geçmesini istiyordu. AmaMustafaKemal’inşartıvardı.TBMM’ninyetkilerinikullanmak istiyordu.TBMM5Ağustos’taonubaşkumandanseçtive3aysüreyle yetkilerini verdi. (Başkumandanlık yetkileri Büyük Taarruz’a dek birkaçkezyenilenecektir.)BuyetkiyialanAtatürk,7-8Ağustostarihlerinde olağanüstü bir seferberlik niteliğinde olan Tekalif-i Milliye (ulusalyükümlülükler)Emirleri’niyayımladı.Bunlar,herailebirertakımçamaşır,birerçiftçorapveçarıkverecek,besinmaddelerininyüzdekırkını,silahvecephanenintümünü,taşıtvebinekhayvanlarının yüzdeyirmisini,bedelisonraödenmeküzere,teslimedecekgibihükümleriçeriyordu.BuişiherilçedekurulacakTekalif-iMilliyekomisyonlarıörgütleyecekti. Aslındaçokazvakitvardı.23Ağustos1921günüikiorduyaklaşık100km.boyundakibircephedeçarpışmayabaşladılar.Yunanordususüvarivesubaysayısıdışındaherbakımdançokdahagüçlüydü. Şutablobirfikirverebilir: Subay Türk

5.401

Yunan

3.780

Er

Top

Hayvan Araba

54.572

825

169

32.137

1.284

-

2

120.000 75.900

2.768

286

3.800

-

840

18

96.326

Tüfek

M.Tüfek

Kam. Uçak

Busay›larçokçarp›c›d›r.Yunanl›lar›nelindekimakinelitüfeksay›s›Türklerinkinin3kat›,topsay›s›%59oran›ndafazlad›r.Onlarda 840kamyonoluflu,bizdehiçolmay›fl›,uçaksay›lar›daaradakisay› fark›ndanöte,nitelikfark›n›çokiyianlatmaktad›r.As›lçarp›c›olan er say›s›d›r. Yunanistan nüfusu kabaca Türkiye’ninkinin yar›s›ndan azoldu€uhaldeveOsmanl›DevletiI.DünyaSavafl›’nda2,5milyon askerç›karabilmiflken(busay›n›nyaklafl›kyar›s›n›nAnadoluveRumeli’densa€land›€›kabuledilebilir),flimdibirölümkal›mmücadele-

DÜZENLİ ORDUNUN ZAFER YOLU

sinde,düflmanbaflkentinburnudibinegelmiflken,düşmandan azaskersürülebilmiştir. “ermeydan›”na.Bu,çokdüflündürücüdür.B›çak kemi€edayanm›flt›.Atatürk,yineb›ça€›nkemi€edayand›€›baflkabir durumda,Anafartalar’dayapt›€›n›yapmayamecburkald›.Ölünceye deksavafl›lmas›n›emretti.Okoflullardabaflkatürlübaflar›yaulaflmak olanaks›zd›. Atatürk’ün emri flöyleydi: “Hatt-› müdafaa (savunma çizgisi)yoktur,sath›(yüzeyi,yanitopra€›)müdafaavard›r.Osat›h, bütünvatand›r.Vatan›nherkar›fltopra€›vatandafl›nkan›ylasulanmad›kçaterkolunamaz.Onuniçinküçük,büyükhercüzütam(birlik) ilk durabildi€i noktada tekrar düflmana karfl› cephe teflkil edip muharebeyedevameder.Yan›ndakicüzütam›nçekilmeyemecburoldu€unugörencüzütamlar,onatabiolmaz.Bulundu€umevzidenihayetekadarsebatvemukavemetemecburdur.”22gün,22gecesüren birsavafl›nsonunda(13Eylül1921)Yunanl›larpesettilerveçekildiler.Ölünceyedeksavaflmakarar›ndakiTürkordusunu,bütünüstünlüklerinera€menaltedememifllerdi. Türklerin,nüfusçadahaçokolmalar›nara€men,nedenYunanl›lardandahaazaskerç›kartt›klar›sorununageridönelim.Öylegörünüyorki,budaiçsavafl›nbirürünüdür.‹çsavafldahayenibitmiflti. Denebilirki,kardeflkavgas›fiilensonbulmuflolsada,gönülyaralar›n›n taze oluflu, TBMM hükümeti ve Mustafa Kemal önderli€inde Yunanl›larakarfl›biroydaflman›nyeniyenikurulmaktaolufludolay›s›yla,Anadolu’nuninsangücüancakbukadarseferberedilebilmiflti. Atatürkde Nutuk’tabunabubiçimdedeğinir.BuaradaTürksubaylarının,anlaşılan,gereğindençokoluşunadadeğinelim.BudaTürk ulusununvarlığınısürdürmesinde,ileriyedoğrugidebilmesindemekteplilerin,yaniaydınların,oynadıklarıyaşamsalrolübizebirkezdahagöstermektedir. YunanlılarAnkara’ya50km.yaklaşmışveazçokdüzenlibiçimdeçekilebilmişlerdi.Türkordusudahaazyorgunvedahagüçlüolsaydı, büyük çapta bir takip harekâtı yapılarak Yunan çekilişi bir bozguna dönüştürülebilirdi. Oysa öyle olmamıştı. Üstelik Temmuz taarruzlarısonundageldikleriEskişehir-Afyonçizgisi,büyükbirtoprakkazancısağlamıştıonlara.Bununverdiğigüvenlecephedendönen Konstantin İzmir’de zafer şenlikleriyle karşılandı. Pire ve Atina’yagidişideşenliklevebirzaferayiniilekutlandı.Bugerçekten

163

164

KISA TÜRKİYE TARİHİ

birYunanzaferimiydi?Hayır,değildi.ÇünküYunanordusunakral, “Ankara’ya!” diye emir vermişti. Birçok yeni yer işgal etmesine ve büyükfedakârlıklarınarağmenYunanordusubunubaşaramamıştı. Dolayısıyla, Sakarya bir Türk zaferiydi. TBMM Mustafa Kemal’e “Gazi”unvanınıvemareşallikrütbesiniverdi. Zafer,siyasimeyvelerinivermektegecikmemiştir.Fransatemsilcisi FranklinBouillonHaziranbaşındaAnkara’yabirantlaşmayapmak için gelmiş bulunuyordu. Ne var ki Misak-ı Milli esaslarına uymak konusundasondereceisteksizdi.NezamankiSakaryazaferikazanıldı,onunlabuilkelereuygunbirantlaşmaimzalandı.Bu,Ankaraİtilafnamesi’dir(20Ekim1921).BunagöreFransa,Hataydışında,güneydeSuriyeileolanbugünküsınırlarıtanıyordu.HatayTürkhaklarınıgözetenözelbirstatüyesokulacaktı.BöylecegüneydeFransaile barışyapılmışoldu.Fransızlarişgalettikleriyerleriboşalttılar,Türkiye’yesilahsağladılar.Birsüredirİtalyanlarladailişkilerılımlıhalegirmiş olduğundan, İngiltere, Yunanlıları Anadolu istilasına özendiren tutumuyla büyük ölçüde yalnız kaldı. Ankara İtilafnamesi, Fransızİngilizittifakınıfiilençatlatmıştır.Fakatİngilizlerdahitutsaklarıkarşılıklı serbest bırakmak üzere TBMM hükümetiyle anlaştılar (23 Ekim 1921). Böylece, başta Rauf, Fethi, Malta’da tutuklu bulunan birçok Türk siyaset adamı ve subay yurda dönebildiler. Daha önce andığımüçKafkasdevletiyleyapılanKarsAntlaşması’nındabuzamanarastlamasıdikkatiçekiyor(13Ekim).

XX

Büyük Zafer ve Saltanatın Kaldırılması

BarışGirişimleri Sakaryazaferiyledostvedüşman,herkes,demokratik-ulusçuhareketin, TBMM hükümetinin gücünü anlamış oldu. Atatürk’ün önderliğideperçinlendi.ÇünkühareketinbaşındaEnver’igörmekisteyenler vardı ve bunlardan bazıları TBMM üyesiydiler. Hatta Ankara’nınYunanelinedüşmesidurumunda,Sovyetdesteğiylesağlanacak birtakımkuvvetlerleEnver’inAnadolu’yagirmeyehazırlandığıkonusundabazıişaretlervardır.ŞimdiYunanlılarıAnadoluveDoğuTrakya’dan çıkarmak ve Misak-ı Milli’ye ya da ona yakın esaslara göre barış yapmak gerekiyordu. İşte Sakarya’dan sonraki bir yıllık süre içindebubarışarayışlarınıgörüyoruz.BusıradaTürk-Yunancephesindehemenhiçbirhareketgörülmüyordu.Süreuzadıkçabusessizlik sinirbozucuolmayabaşladı.Yunanlılar,ihtimal,Anadolu’dapektutunamayacaklarını,hattagidiciolduklarınıhissediyorlardı.Türkordusununkanıtlanmışvegüngeçtikçeartangücü,Fransızlarlaİtalyanların TBMM hükümetiyle uzlaşmaları buna işaret ediyordu. Buna karşılık büyük masraf ve fedakârlıklarla Anadolu’nun koskoca bir bölümünüişgalaltındatutmakveheransavaşahazırbulunmakgerekiyordu.SessizliğinuzamasıkimiTBMMüyeleriiçindesinirbozucuydu.Yasavaşolmalıydıyabarış.Sükûnetinimuhafazaeden,Mus-

166

KISA TÜRKİYE TARİHİ

tafaKemalveyakınlarıydı.Onlarsabırlamükemmelbirzaferinyapı taşlarını hazırlıyorlardı. Fakat bu arada iyi niyetle onurlu bir barış içindearayışlardabulunuyorlardı. İlk girişim TBMM hükümetinin hariciye vekili olan Yusuf Kemal’in(Tengirşenk)Avrupa’yagönderilmesiydi.Fakatbunuyapmadan önce, İstanbul hükümetinin desteğini almak, İtilaf karşısında Türkiye’nindurumunudahadagüçlükılardı.Başkabirdeyişle,Londra Konferansı’nda Tevfik Paşa’nın gösterdiği davranışın yeniden gösterilmesiistenecekti.YusufKemalbuamaçla15Şubat1922’deİstanbul’ageldi.SadrazamTevfikveHariciyeNazırıİzzetpaşalarKemal’in önerisini olumlu karşıladılar, fakat Vahdettin’in olurunu almakgerektiğinibelirttiler.BuamaçlaYusufKemalhuzuraçıktı.Vahdettin’eneistediğinianlattı.AnlatırkenVahdettingözlerinikapamış bulunuyordu.TBMMtemsilcisininsözübittiğindegittikçeuzayanbir sessizlikoldu.Vahdettin,gözlerikapalı,hiçbirşeysöylemiyordu.Sankiuyumuştu.NihayetYusufKemal,şaşkınlıkiçindeizinistedivehuzurdanayrıldı.ÖnceRoma’yagitti.Birdenegörsün?İzzetPaşada orada.YusufKemalhangiziyaretyadatemaslarıyapıyorsa,İzzetde aynılarınıyapıyordu.Paris’te,Londra’dabusahneleryinelendi.VahdettinözenleelegünekarşıyolunuAnkara’danayırmamışolsaydı,ne sonuçeldeedilebileceğinitahminetmekolanaksızdır,amabubiçimdebirsonuçalınamayacağıaçıktı. Martsonundaİtilafbirbarışönerisiyaptı.22Mart’tasunulanbırakışmaplanınagöre,TürkiyeveYunanistanarasında,herbittiğinde kendiliğindenüçayuzayacak,üçaylıkbirbırakışmayapılacaktı.Bu süredetaraflarkuvvetleriniartırmayacaklarvebudurumİtilaftarafındandenetlenecekti.Yunanlılarbunukabulettiler.TBMMkuvvet artırmamavedenetlemeşartlarınıreddetti.DörtayiçindeYunanlılar Anadolu’yu boşaltmayı kabul ederlerse, bırakışma yapılabilirdi. 26 Mart’taİtilaf’ınbarışplanıiletildi.YineSevresasalınıyor,fakatbu seferEgeveTekirdağTürkiye’yeveriliyordu(DoğuTrakya’nıngerisi Yunanlıların olacaktı). Ermenistan’ı kurma işi Milletler Cemiyeti’ne havale edilecekti. Türk askerinin sayısı 85.000’e çıkabilecekti. Mali hükümlerhafifletilecek,kapitülasyondüzeniyenidengözdengeçirilecekti.TBMMbunudakabuletmedi.BarışMisak-ıMilli’yegöreyapılmalı,İzmit’tebirbarışkonferansıtoplanmalıydı.

BÜYÜK ZAFER VE SALTANATIN KALDIRILMASI

Yaz geldi ve hâlâ görünürde bir çözüm yoktu. Yunan tarafında, yukarıdadeğinildiğiüzere,sinirlilikartmıştı.NihayetYunanlılarçareyibulduklarınısandılar.Kendileriİstanbul’unişgalinekatılırlarsa,o zamanTürklerhizayagelirler,barışaistekliolurlardı.Yunanlılarbu amaçlabazıkuvvetlerhazırladılarve29Temmuz’daresmenİtilaf’a başvurdular.İngilizlerekalsaydı,herhaldeonlarbuyurederlerdi,fakatFransaveİtalyabunakarşıydı.Zorunluolarakretcevabıverildi (31 Temmuz). 30 Temmuz’da İzmir’deki Yunan Yüksek Komiseri Sterghiades,orada“İonia”devletiniilanetti.BunudaAnkara,İstanbul hükümetleri ve İtilaf devletleri protesto ettiler. Fakat Lloyd George,dostlarınınbudenlihayalkırıklığıiçindeolmalarınaüzülmüş olmalıki,4AğustosgünüAvamKamarası’ndagündemdışıbirkonuşmayaparak,TürklerinI.DünyaSavaşı’ndaBoğazlar’ısuratlarına kapamakgibiçeşitligünahlarınısaydıktansonra,Yunanistan’ınyaptığıfedakârlıkları,Türklerdençektiklerinianlattı. Temmuzsonunda,yaniBüyükTaarruz’danbiraykadarönce,Fethi(Okyar)Avrupa’yagönderildi.Paris’tetemaslardabulundu,fakat Londra’daDışişleriBakanıCurzon(GürzondiyegeçerbirçokTürk kaynağında)dahil,hiçbirbakanlagörüşemedi,elleriboşdöndü. BusıralardaVahdettin’indebarışlailgilibazıgizlitemaslarıolduğunuİngilterearşivindekibelgelerdenöğreniyoruz.6Nisan1922’de Vahdettin’in İngiliz Yüksek Komiseri Rumbold ve baştercüman Ryan’labirgörüşmesiolmuştur.GörüşmedeVahdettinşöylekonuşmuştur:“Barışıyasalbirhükümetlemi,yoksabirihtilalörgütüylemi yapacaksınız?Biz,Ankara’nınkabuletmeyeceğişartlarlabarışyapmayahazırız.”(VahdettinburadaMisak-ıMilli’den“fiyatkırıyor.”) Sonra,Meriç’insınırolmasıgerektiğini,İngiltereileözelbirantlaşma yapılabileceğini söylemiştir. İkinci bir görüşme Büyük Taarruz’dan3haftakadarönceVahdettinveRumboldarasındaolmuştur.BuseferVahdettin,TBMMhükümetininYunanişgaliyüzünden ortayaçıktığını,YunanlılarAnadolu’yuboşaltırlarsaohareketinsöneceğini ileri sürmüştür. Yalnız, Yunanlılar çekilirken, boşalttıkları yerlerAnkarahükümetinedeğil,İstanbulhükümetineteslimedilmeliydi.Fakatİngiltereİstanbul’aparavesilah,donanmadesteğisağlamalıydı.Vahdettin’inbutemaslarındagösterdiğitutumuihanetsorunuaçısındanaşağıdatartışacağız.

167

168

KISA TÜRKİYE TARİHİ

Sakarya’dansonrabelirsizlikdurumununuzamasınınTürktarafınındasinirinibozduğunusöylemiştim.Atatürkapaçıknedenlerletaarruz hazırlıklarını gizlilik içinde yürütmek istiyor, oysa TBMM’de birtakım mebuslar, onun taarruz hazırlıklarından habersiz, başkumandanlıkyetkilerinitaarruzdançokdiktatörlükkurmakiçinkullanmayaniyetliolduğunudüşünüyorlardı.Hatta,hastaolduğubirsırada başkumandanlık yetkilerinin uzatılması TBMM’ye geldiğinde (5 Mayıs)çoğunluk,herhaldeöyledüşünenlerinhavasınakapılıpyetkileriuzatmamışlardı.ErtesigünmeclisegelenMustafaKemal,buyüzden ordunun komutansız kaldığını söylemiş, fakat bu çok sakıncalı olduğuiçin,“Bırakmadım,bırakamamvebırakmayacağım”demişti. TBMM,budayatmadansonrayetkileriyinevermişti.

BüyükTaarruzveZafer Hazırlıklar,doğudanvegüneydenaskervemalzemegetirmek,yeniaskeralmak,Sovyetler’den,Fransızlardanvebaşkakaynaklardan silahvecephanesağlamak(buaradaİstanbul’dakicephanevesilah depolarındangizlicegetirilengereçlerdevardı)biçimindeözetlenebilir.Fakatbukadargereç,demiryoluyadakarayolununpekolmadığı bir ortamda, uzun mesafeler boyunca kağnılarla ya da hayvan, hattainsansırtındataşınmakzorundaydı.YunanlılarınAfyonveEskişehir’debulunmalarıvarolandemiryollarınıdabüyükölçüdekullanılmazhalegetirmişti.MustafaKemal1922yılınınHaziranortasındataarruzemriniverdi.Büyükgizlilikle(bununiçinintikallerçoğunluklageceleriyapılıyordu)Türkordusununbüyükbirbölümübir noktaya,Afyon’ungüneyinetoplandı.Buradabirimhamuharebesi yapılacak,yaniYunanordusuaskerivegereçleriylehiçsavaşamayacak duruma düşürülecekti. Bu yapılmaz da, Yunanlılar yenildikten sonradüzenlibirbiçimdeçekilirlerse,DoğuTrakya’nınkurtarılması çokzor,belkiolanaksızolurdu.ÇünkübutakdirdeYunankuvvetleri Doğu Trakya’ya geçirilecek, fakat Boğazlar İtilaf’ın denetiminde olduğuiçinTürkbirlikleriDoğuTrakya’yageçemeyecekti.Ozaman barışkonferansındaTürkiye’ye,“Evet,Anadolu’daYunanlılarıyendiniz,amaDoğuTrakya’yıbüyükgüçlerleellerindetutuyorlar”diyebilirlerdi,derlerdi.

BÜYÜK ZAFER VE SALTANATIN KALDIRILMASI

17 Ağustos’ta Gazi gizlice Ankara’dan ayrıldı. Akşehir’deki batı cephesikarargâhınagitti.24Ağustos’takarargâhŞuhut’ataşındı.26 Ağustossabahıtaarruzbaşladı.Hertaraftankuşatılan,geripüskürtülenYunankuvvetleri,30AğustosgünüDumlupınar’daBaşkumandanlık Meydan Muharebesi’nde imha edici darbeyi yediler. Bozgun halindekaçanYunankuvvetlerinintoparlanmasınaolanakvermemek içinAtatürküçkoldanvehızlaİzmir’eilerlemekomutunuverdi:“Ordular,ilkhedefinizAkdeniz’dir,İleri!.”Buhızhemimhamuharebesiningereğiniyerinegetirmekiçin,hemkaçanYunanlılarınzulümyapmalarına, köyleri, kentleri yakmalarına olabildiğince olanak vermemekiçingerekliydi.ÇünkümaalesefYunanişgaliAnadolu’dabüyük zulümleresebepolmuştu.BunuHalideEdip,YakupKadriveYusuf Akçura’danoluşan,SakaryazaferindensonrakurulmuşTetkik-iMezalim(Zulümleriİnceleme)Kurulusaptadığıgibi,örneğinİngiliztarihçisiToynbeedeKaramürselbölgesindegözlemlemişti.İşinkötüsü, yerliRumlardaYunanordusunaalınarakyadabaşkabiçimlerdebu fenalıklara ortak edilmişlerdi. Dolayısıyla, yenilgi olunca, onlar da yurtlarıolanbutopraklardankaçmaktanbaşkaçaregörememişlerdir. Yakıpyıkarakkaçmakbuyüzdendi,dönmeumudununolmamasındandı. Çünkü komşularının yüzüne bakacak halleri yoktu. Onları ırkçılıkmikrobuzehirlemişti. MustafaKemal’inmimarıolduğuzaferodenliyetkindiki,Yunan Başkumandanı Trikupis de kurmay heyetiyle birlikte tutsak edildi. MustafaKemalonuvediğerbirgeneralikabuletti.Onlaranezaketlemuameleetti,savaşıkonuştular.Yapılanoncafenalığarağmenyenilmişkomutanahümanist,soylu,gerçekbirdevletadamınayaraşır birdavranışgöstermiştir,İzmir’egirdiğindedeayaklarınınaltınaserilenYunanbayrağınınüstündenyürümeyireddetmiştir.Türkordusu 9 Eylül’de İzmir’i, 10 Eylül’de Bursa’yı kurtardı. Maalesef, Yunanlılarınyaktığıbirçokyergibiİzmirdeyangıngördü.TürkdüşmanlarıbuyangınınTürklertarafındançıkarıldığınıiddiaetmişlerdir. Oysa Avrupalı olan İzmir itfaiye müdürünün raporuna göre, yangınıErmenilerçıkartmıştır.Yunanordusununperişankalıntıları, birçokRumlabirlikteİzmir’den,Bandırma’dan,Çeşme’dengemilerlekaçmışlardır. Atatürk’ünbumünasebetleyazdığızaferbildirgesişöyledir:

169

170

KISA TÜRKİYE TARİHİ

Bü­yük­ve­asil­Türk­mil­le­ti Or­du­la­r›­m›z­9­Ey­lül­38­sa­ba­h›­‹z­mi­ri­mi­zi­ve­yi­ne­9­Ey­lül­38­ak­fla­m›­Bur­sa­m›­z›­mu­zaf­fe­ren­tah­lis­et­ti­ler­[kur­tar­d›­lar].­Ak­de­niz­as­ker­le­ri­mi­zin­za­fer­te­ra­ne­le­riy­le­[ez­gi­le­riy­le]­dal­ga­la­n›­yor.­ As­ya­im­pa­ra­tor­lu­€u­na­yel­te­nen­küs­tah­bir­düfl­ma­n›n­mu­ha­re­be­mey­dan­la­r›­na­gel­mek­ce­sa­re­tin­de­bu­lu­nan­or­du­ku­man­dan­la­r›y­la­ku­man­da­he­yet­le­ri­gün­ler­den­be­ri­Tür­ki­ye­Bü­yük­Mil­let­Mec­li­si­hü­kü­me­ti­nin­esi­ri­bu­lu­nu­yor­lar.­ Düfl­ma­n›n­bafl­ku­man­dan­ta­yin­et­ti­€i­ge­ne­ral­[Tri­ko­pis]­bir­çok­ge­ce­ve­gün­düz­me­yu­sa­ne­[umut­suz­ca]­mu­ha­re­ba­t›­ve­her­ça­re-i­ha­la­s›­[kur­tu­lu­flu]­tec­rü­be et­tik­ten­son­ra­ni­ha­yet­ma­iye­tin­de­ki­ge­ne­ral­ler­ve­er­kân-›­har­bi­ye­le­ri­ve­ku­man­da­et­ti­€i­or­du­nun­elin­de­ka­la­bi­len­ba­kay’asiyle­[ka­lan­la­r›y­la]­ar­z›­tes­li­mi­yet­ey­le­di.­E€er­Yu­nan­kra­l›­da­bu­gün­esir­ler­me­ya­n›n­da­bu­lun­mu­yor­sa­bu,­ta­c›­dar­la­r›n (taç­sa­hip­le­ri­nin),­fli­a­r›­esa­sen­yal­n›z­mil­let­le­ri­nin­sa­fa­la­r›­na­ifl­ti­rak­et­mek­ol­du­€un­dan­ ve­ mu­ha­re­be­ mey­dan­la­r›­n›n­ fe­la­ket­li­ gün­le­rin­de­ on­la­r›n­ sa­ray­la­r›n­dan bafl­ka­bir­fley­dü­flün­me­mek­ta­bi­at­la­r›n­dan­d›r.­ Garp­fab­ri­ka­la­r›­n›n­çe­lik­z›rh­la­r›­ile­kap­la­nan­mu­az­zam­Yu­nan­or­du­la­r›­ar­t›k Ana­do­lu­da€­la­r›n­da­za­bit­le­ri­ta­ra­f›n­dan­terk­edil­mifl­za­val­l›­sü­rü­ler,­ci­na­yet­le­rin­den­ tedehhüfl­ ede­rek­ [deh­fle­te­ dü­fle­rek]­ ku­dur­mufl­ kit­le­ler­ ve­ a€aç­ dip­le­rin­de kal­m›fl­der­man­s›z­ya­ra­l›­lar­dan­iba­ret­kal­d›.­Düfl­man­or­du­la­r›­n›n­mal­ze­mei­har­bi­ye­si­he­man­sü­lü­san›­[üç­te­iki]­iti­ba­riy­le­top­rak­la­r›­m›z­da­d›r.­Düfl­ma­n›n­esir­ler­den­ bafl­ka­ in­san­ za­yi­at›­n›n­ yüz­ bin­den­ ne­ ka­dar­ faz­la­ ol­du­€u­nu­ ta­yin­ et­mek müfl­kil­dir.­Fa­kat­se­la­hi­ye­ti­res­mi­ye­ile­mil­le­ti­mi­ze­teb­flir­ede­rim­[müj­de­le­rim]­ki bi­zim­in­san­za­yi­at›­m›z­dört­te­üçü­ha­fif­ya­ra­l›­ol­mak­üze­re­on­bin­nü­fu­sa­ba­li€­ol­mak­ta­d›r. Bü­yük­Türk­mil­le­ti,­or­du­la­r›­m›­z›n­ka­bi­li­yet­ve­kud­re­ti­düfl­man­la­r›­m›­za­deh­flet, dost­la­r›­m›­za­em­ni­yet­ve­re­cek­bir­ke­mal­[yet­kin­lik]­ile­te­za­hür­et­ti.­Mil­let­or­du­la­r› on­dört­gün­zar­f›n­da­bü­yük­b­ir­düfl­man­or­du­su­nu­im­ha­et­ti­ler.­Dört­yüz­ki­lo­met­re­lik­fa­s›­la­s›z­bir­ta­kip­yap­t›­lar.­Ana­do­lu’da­ki­bü­tün­me­ma­li­ki­müs­tev­li­ye­mi­zi­is­tir­dat­ey­le­di­ler­[‹s­ti­la­edil­mifl­top­rak­la­r›­m›­z›­ge­ri­al­d›­lar].­Bü­yük­za­fer­mün­ha­s›­ran se­nin­ese­rin­dir.­Çün­kü­‹z­mi­ri­mi­zi­ih­ti­ra­sa­t›­si­ya­si­ye­ne­ti­ce­sin­de­ade­ta­mem­nu­nen­düfl­ma­na­tes­lim­eden­he­yet­ler­le­mil­le­tin­hiç­bir­mü­na­se­be­ti­yok­idi.­Bur­sa­m›­z›­is­ti­la­eden­Yu­nan­kuv­vet­le­ri­ise­an­cak­im­pa­ra­tor­lu­€un­as­ke­ri­tefl­ki­la­t›y­la­tev­hi­di­amal­[emel­bir­li­€i]­ve­tev­hi­di­ha­re­kât­ede­rek­mu­vaf­fak­ol­mufl­lar­d›.­Va­ta­n›n­ha­la­s›,­mil­le­tin­rey­ve­ida­re­si­ken­di­mu­kad­de­ra­t›­üze­rin­de­bi­la­kay­dü­flart­[ka­y›t­s›z­ve flart­s›z]­hâ­kim­ol­du­€u­za­man­bafl­la­m›fl­ve­an­cak­mil­le­tin­vic­da­n›n­dan­do­€an­or­du­lar­la­müs­pet­[olum­lu]­ve­ka­ti­ne­ti­ce­le­re­er­mifl­tir.­

BÜYÜK ZAFER VE SALTANATIN KALDIRILMASI

Bü­yük­ve­ne­cip­[soy­lu]­Türk­mil­le­ti,­Ana­do­lu’nun­ha­lâ­s›­za­fe­ri­ni­teb­rik­eder­ken­ sa­na­ ‹z­mir’den,­ Bur­sa’dan,­ Ak­de­niz­ ufuk­la­r›n­dan­ or­du­la­r›­n›n­ se­la­m›­n›­ da tak­dim­edi­yo­rum.­ 13.9.338­ Tür­ki­ye­Bü­yük­Mil­let­Mec­li­si­Rei­si Bafl­ku­man­dan­Mus­ta­fa­Ke­mal

Dikkat edilirse, Atatürk burada Yunan kralını örnek göstererek saltanat düzenine saldırmaktadır. Esir alınan komutanlar arasında Yunankralıyoktur,çünkühükümdarlarancakuluslarınıniyigünlerinekatılırlar,kötügünlerinekatılmazlar.Saltanatdüzeninekarşıçıkınca,doğallıklaOsmanlısaltanatıdahedefalınmaktadır.Bildirgebir demokrasisavunmasıolarakdevamediyor.Zafer,yalnızcaulusundur. İzmir’i“adetamemnunen”düşmanateslimedenlerinuluslabirilişkileriyoktu.Bursa’yıistilaedenYunankuvvetleriimparatorluğunaskerleriyle(Kuva-yıİnzibatiyeyadaHilafetOrdusu)birlikoldukları içinbaşarılıolmuşlardır.Yurdunkurtuluşuancakuluskayıtsızşartsız yazgısınaegemenolduğuzamanbaşlamış,ancakulusunvicdanından doğanordularlasonucaulaşabilmiştir.AtatürkbubildirgedeCumhuriyet’inyolunuaçmaktaydı. TürkbirlikleriÇanakkale’yeyaklaşırkenburadakiİngilizlersavaş hazırlıklarına başladılar ve bu niyeti gören İtalyanlar ve Fransızlar Gelibolu’yaçekildiler(19Eylül).İngilizlerkendihatlarınınötesinde belirlibirbölgeyeaskergirdiğitakdirdeateşaçılacağınıduyurdular. LloydGeorgeYunanyenilgisikarşısındaperişanolmuş,şimdigüya Boğazlar’danserbestgeçişuğrunaülkesinidominyonlarla(Kanada, Güney Afrika, Avustralya, Yeni Zelanda) birlikte Türkiye’ye karşı savaşasokmakistiyordu.AskersizbölgeyeTürklergirdiğiandaateşin açılmasını ve savaşın başlamasını emretti. Türk askeri askersiz ilanedilenbölgeyegirdi.Nevarki,bugirişçatışma,bunahazırlanmaamacıylaolmamıştı.Askerbarışçıbirtutumlagelmiş,İngilizhatlarına kadar yanaşmıştı (24 Eylül). Oradaki İngiliz generali, aldığı komutauymayarak,ateşaçtırmamıştı.İngiltereBoğazlar’ıngüvenliğidiyor,Yunanistan’ınDoğuTrakya’yımuhafazaetmesiniistiyordu. Lloyd George ise adeta kendi hesabına Türklerle savaş peşindeydi.

171

172

KISA TÜRKİYE TARİHİ

Türkiye askeri harekâtını sürdürerek Doğu Trakya’yı bir an önce kurtarmakarzusundaydı.BubunalımlıdönemdeFransaönemlibir barışçı rol oynadı. İstanbul’daki Fransız Yüksek Komiseri Pellé ve FranklinBouillonİzmir’egelipMustafaKemal’legörüştüler.SovyetlerBirliğide24Eylül’deİtilaf’averdiğibirnotayla,büyükdevletleri Türk-YunansavaşınakatılırlarsaAvrupa’dayenisarsıntılarolabileceği konusunda uyardı. 23 Eylül’de İtilaf devletleri bir bırakışma, sonradabirbarışkonferansıönerdiler.LloydGeorgegitgideyalnız kalıyordu.

MudanyaMütarekesi 3 Ekim’de Mudanya Konferansı başladı. Türkiye’yi İsmet Paşa temsilediyordu.Karşıtaraftaİngiliz,Fransız,İtalyantemsilcilervardı.OysakimseMondrosMütarekesi’ninyürürlükteolmadığınısöylemiyordu.BüyükİtilafdevletleriylesavaşolmadığınaveYunanistan’la savaşıldığına göre, konferansa bu üç devletin katılmaması, yalnızca Yunanistan’ıngelmesigerekirdi.Butuhaflık,Yunanistan’ınnebüyük ölçüdeİtilaf’ın,sondönemdeözellikleİngiltere’ninaleti,uydusuolduğunugösterir.Bunubelirtmekgerekir,çünküromancıKemalTahirve iktisatprofesörüİdrisKüçükömerKurtuluşSavaşı’nınanti-emperyalist bir savaş olmadığını, yalnızca bir Türk-Yunan savaşı olduğunu ileri sürmüşlerdir. Yunan temsilcisi olan General Simopulos görüşmelerekatılmadanMudanyaaçıklarındabirgemidebeklemişveantlaşmayıbeğenmediğiiçinherkesimzaladıktanancak3günsonraimzalamıştır.Konferansın9günübüyükbirsinirsavaşıhalindegeçmiştir. Türkiye’nin amacı Doğu Trakya’yı bir an önce ele geçirmek ve barışkonferansınaDoğuTrakyaelimizdegitmek,yaniburayıpazarlıkdışındatutabilmekti.Busayedeöbürtartışmakonularındadaha sıkıdurmakolanaklıolacaktı.Yunanordusununbüyükbölümünün Anadolu’daimhaedilmişolmasınarağmen,İtilafbuüstünlüğüMudanya’daTürkiye’yetanımamakiçinuğraştı.İsmetPaşabüyükbir sebatveısrarlagörüşlerinisavundu.LloydGeorgeeniyibildiğisavaşortamınıbulmakiçinsonbirfırsatkolladı:Emretti,Mudanya’da görüşmelerşugünveşusaattesonuçlanmazsaMudanya’dakiİngiliz temsilcisi ve İstanbul’da komutan General Harington Türkiye’ye

BÜYÜK ZAFER VE SALTANATIN KALDIRILMASI

karşısavaşıbaşlatacaktı.FakataskerlerbileGeorgekadarsavaşdüşkünüolamazdı.Bütünİngilizhalkınasavaştangınagelmişti.Harington,mühletaşıldığıhalde,Çanakkale’dekigeneralgibiemreitaatsizlikederek,savaşıbaşlatmadı.Yunanistanbuişteoderecekukladurumunadüşmüştüki,İsmetPaşa’nınYunanhükümetiimzalamazsa bırakışma yürürlüğe girmiş olacak mı sorusuna, Harington olumlu cevapverebiliyordu. MudanyaMütarekesi’negöre14/15Ekimgecesiateşkesbaşlayacak,YunanlılarDoğuTrakya’yıboşaltmayabaşlayacaklar,fakatayrılırkenfenalıkyapmamalarıiçinboşalttıklarıyerleriTürkleredeğil, İtilafyetkililerineveaskerlerinedevredeceklerdi.İtilafisedevraldığı yerleriTBMMkuvvetlerinedevredecek,30güniçindeDoğuTrakya boşaltılmışolacaktı.FakatTürkkuvvetlerininmevcudu8.000’iaşmayacaktı.19Ekim’debüyüksevinçgösterileriarasındaDoğuTrakya’yıdevralmaişindegörevliolanRefetPaşaİstanbul’ageldi.Aynı gün Lloyd George hükümeti çekilmek zorunda kaldı. Lloyd George’unsiyasethayatıdaböylecenoktalanmışoldu.LloydGeorge’un Türkdüşmanıolduğukesindiramaniyetiöyleolsada,neölçüdeYunandostusayılabileceğikuşkuludur.31Ekim-26KasımtarihleriarasındaTrakya’yıdevralmaişlemitamamlandı.Buaradasarayvehükümetininzatenzayıflamışolangücübüsbütüntükenmeyeyüztutmuştu. Buna rağmen Lozan Barış Konferansı’na İtilaf’ın çağrısı iki hükümetebirdenyapıldı.BundancesaretalanTevfikPaşa’nınAnkara’yabaşvurarakkonferansiçinişbirliğiönermesi,TBMM’yiçileden çıkarttı.

SaltanatınKaldırılması Atatürk’ün kazandığı zaferin yetkinliği ve büyüklüğü, Türkiye’ninbağımsızlığının,toprakbütünlüğünün,yaniLozanAntlaşması’nın güvencesiydi. Aynı zafer içte, saraya, ortaçağa karşı Atatürk devriminingüvencesiydi.Sevrşokudevrimeolankesingereksinmeyi göstermişti.Zafer,devriminmimarınabunugerçekleştirecekyetkeyi, nüfuzusağlıyordu.Atatürkbirsiyasetvezamanlamaustasıydı.Çifte davetiyeye olan tepkinin rüzgârından yararlanarak, saltanatı bir hamledeyıktı.Cumhuriyet’tenhiçsözetmemesi,hilafetingerekliliği-

173

174

KISA TÜRKİYE TARİHİ

ni savunması, ne denli ihtiyatlı ve hesaplı hareket ettiğini gösterir. TBMM’ninortakkomisyonundahilafetinsaltanatsızolupolamayacağıkonusundatartışmalaruzayınca,MustafaKemalsözaldı.Egemenliğinancakgüçlealınabileceğini,Osmanlılarınböyleegemenolduklarını,oysaşimdiartıkulusunegemenolduğunuanlattı.Veeklemekgereğiniduydu:“Meclisveherkesmeseleyitabiigörürsefikrimcemuvafık[uygun]olur.Aksitakdirde,yinehakikatusulüdairesindeifadeolunacaktır.Fakatihtimalbazıkafalarkesilecektir.”Komisyon başkanı olan Hoca Efendi, aydınlanmış olduklarını söyleyerek görüşmeyi sonuçlandırdı. 1 Kasım 1922 günü Ziya Hurşit’in karşı oyuylaalınankararla600küsuryıllıkOsmanlısaltanatısonaerdirildi.Osmanlıhanedanıhalifelikyetkisinisürdürecek,amahanedandankiminhalifeolacağınaTBMMkararverecekti.TevfikPaşahükümetiistifaetti. MecliskararındaVahdettin’indurumuylailgilihiçbiraçıklıkyoktu.GünlerbubiçimdegeçiyorduvebugünlerinVahdettiniçinsonderecedesinirbozucuolduğumuhakkaktı.10Kasım’daherzamankigibicumaselamlığına(namaza)törenleçıktı.Fakatsaltanatınkalkmasından15günsonraGeneralHarington’abirmektupyazarak,İngiltere’yesığındığınıbildirdi.17Kasım’daailesiveyakınçevresiyle Malaya zırhlısınabinerekkaçtı.ErtesigünTBMMVahdettin’inhalifeolmadığınakararverdi.VeliahtAbdülmecitEfendihalifeseçildi. BunoktadaVahdettin’inhainliğisorununutartışabiliriz.Biryandahainliğiniilerisürenler,öteyandaonunherdavranışınıtemizeçıkarmak için uğraşanlar bulunduğuna göre, sorunu biraz incelemek yararlıolabilir.ÖnceVahdettin’in30Mart1919’daİngilizleresunduğu barış planında bağımsızlıktan tamamen vazgeçmesi davranışına bakalım.Bununhainliksayılabileceğinipeksanmıyorum,çünkübunakarşılıko,imparatorluğuistiyorduonlardan.Ayrıca,bu,düşkünlük döneminde Osmanlı padişahlarının toprak uğruna iktisadi haklardanvazgeçmetarzındakidavranışkalıbınauygunsayılabilir.Vahdettin ortaçağcıl, feodal bir zihniyetin gereğini yapmaktaydı. Bir adamçağdışıolduğuiçinhainliklesuçlanamaz.Çağdışıolmakbelki birsuçtur,amabaşkabirsuçtur.İkinciolarakiçsavaşıbaşlatıpsürdürmesivar.Bunadagaddarlık,kandökücülükgibisuçlamalargetirilebilirama,mutlakiyetçihükümdarlığainanmışbirhanedanınde-

BÜYÜK ZAFER VE SALTANATIN KALDIRILMASI

mokrasiyekılıççekmesi,buuğurdamücadeleetmesibirbakımaolağandır.Nevarki,içsavaşındüşmanistilasısırasındaçıkartılması,işin renginiçokdeğiştiriyor.Buradaişte,hainlikvardır. Üçüncüolarak,içsavaştagüvendiğisilahlımücadelelertekerteker yenilgiyeuğratılıp,kendisideDamatFerit’eyolvererekpesettikten sonra, gizli gizli Misak-ı Milli’den ödün veririm diyerek İngilizlerle anlaşmakistemesivar.Birçeşit“fiyatkırarak”kendisinivedüzenini İngilizlere çekici kılmak istemiştir. Bu da bence hainliktir. Çünkü iç savaştabütün“kâğıtlarını”yitirdiktensonraartıkgerçektenpesetmesi, yazgısına boyun eğmesi gerekirdi. Bunun yerine Misak-ı Milli’den “fiyat kırması”, onun anlayacağı bir dille, vediyatullah (Tanrıemaneti)olanümmet-iMuhammet’insırtındanverilmekistenenödündür;onlarıngaddar,Müslümanolmayanyönetimlerininsafınaterkedilmesidemektir.Vebudakuşkusuzhainliktir. Dördüncüolarakİngilizleresığınarakkaçmasıvarki,Vahdettincilerigalibaençokburahatsızediyor.BirsüreöncekimileriVahdettin’inİngilizlertarafındansilahzoruylakaçırılmışolduğunubileiddia ettiler. Oysa bu, yukarıda sözünü ettiğim hainlikler yanında bence haylihafifbirdavranışkalır.Birkez,birinsanıncanı,hattaözgürlüğütehlikedeisekaçmasıfazlakınanamaz.Tabiihemenbelirtelimki, Vahdettinkaçmayabilirdide.Amaobunuseçmiştir.Çirkinolancihet, kaçması değil, İngilizlere sığınarak kaçmasıdır, çünkü İngiltere, Yunanistan’labirlikteTürkiye’ninbaşdüşmanıdurumundaydı.Fransa’ya, İtalya’ya (zaten ölümüne değin [1926] İtalya’nın San Remo kentindeoturmuştur)sığınabilirdi.İngilizleresığınması,onunİngiliz işbirlikçisiniteliğinibirkezdahagöstermektedir.BirdekimiVahdettincileronuyalnızcaelindekimücevherlekaçtığıiçin,Osmanlıhazinesiniyüklenipgötürmediğiiçinalkışlarlar.Budagaripbirdüşüncedir.Vahdettin’inböylebirolanağıvarmıydısorusubiryana,böylebir olanakvardıdakullanmadıdiyeonuövmekolmaz.Çünkünormal olarak namussuzluk yapmadı diye insanlara aferin denmemelidir, olumludavranışlaraaferindenmelidir.

175

XXI

Lozan Antlaşması ve Cumhuriyet’in İlanı

LozanKonferansı BarışKonferansı20Kasım1922günüİsviçre’ninLozankentinde açıldı.Türkiye’yiİsmetPaşatemsilediyordu.VekillerHeyetiBaşkanı Raufbugöreviüstlenmekistemişti,fakatİsmet’inMudanya’dagöstermişolduğubaşarıdolayısıylaAtatürkonudahauygunbuldu.İsmetbuamaçlaTBMMtarafındanhariciyenazırıseçildi.Dahakonferansınaçılışkonuşmalarıyapılırkenİsmetsözaldı,âdetolannezaketsözleriyerineTürkiye’ninçokacıçektiğiniveartıközgürvebağımsız bir ülke olmak istediğini söyledi. İsmet ondan sonra aylarca sürenLozan“maratonunda”bıkıpusanmadanbudüşünceyitekrarladı,öbürtemsilcilerinkafalarınaçakmayaçalıştı.Konferansbirtürlüsonucaulaşamayınca,İngilizMurahhasıveDışişleriBakanıLord Curzonkendincebirtaslakhazırlayarakİsmet’everdi.4Şubat1923 günübelirlibirsaatekadarkendisineolumlubiryanıtverilmezse,trenebinipkonferansıterkedecekti.Bubirültimatomdu.Arayagirenler,uğraşanlaroldu,fakatİsmettaslağıkabuleolanakgörmüyordu. Curzongünvesaatigeldiğindetrenebinipgitti.Konferans2,5aysürdüktensonradağılmıştı.

178

KISA TÜRKİYE TARİHİ

Kesinti yaklaşık 3 ay sürdü. Bu sırada Türkiye, savaşın yeniden başlamasıolasılığınakarşıaskeriönlemleraldı.Öteyandan,karşıtarafıyumuşatmakiçinbazı“maviboncuklar”dağıtıldı.Örneğin,İzmir’inkurtuluşundan10günsonra,kurucularıarasında54milletvekilininbulunduğuTürkiyeMilliİthalatveİhracatAnonimŞirketikuruldu. Bu şirket 15 Haziran 1923’te Corporation for the Economic Development of Turkey (Türkiye’nin İktisadi Gelişmesi Şirketi) adlı birİngilizşirketiylegenişkapsamlıbiranlaşmayaptı.ABDAvrupasiyasetindenelinieteğiniçekmesidolayısıylaLozanKonferansı’nakatılmamıştı. Bununla birlikte, bu dev ülkenin dünyanın her yerinde ağırlığıhissediliyordu.BubakımdanABD’yede“mavibirboncuk” uygungörüldü.BirABDsermayegrubu,kibaşkanlığınıAmiralChesteryapıyordu,II.MeşrutiyetyıllarındaAnadolu’da99yıllıkbirayrıcalıktasarısıönermişti.Bunagöregrup,2.000km.demiryoluyapacak ve işletecek, buna karşılık da yolun her iki tarafında 20’şer km.’likalandakimadenleriişletmehakkınasahipolacaktı(yanitoplam 80.000 km2). 9 Nisan 1923’te TBMM bu ayrıcalığı kabul etti. (Amabuişinarkasıgelmemiştir.Muhtemelen,grupMusul’unTürkiye’dekalacağıumudundaydıveburadakipetrollerleilgiliydi).

İzmirİktisatKongresi Konferanskesildikten2haftasonraİzmirİktisatKongresitoplandı(17Şubat-4Mart1923).Kongreyetüccar,işçi,sanayici,zanaatkâr, çiftçitemsilcilerindenbirçokkişikatıldı.KongrebaşkanlığınıKâzım Karabekiryapıyordu.Atatürk’ünaçışkonuşmasıçokönemlidir.İktisadizaferlerlesonuçlandırılmayanaskerizaferlerinkalıcıolamayacağını,TürkinsanınınfetihuğrunayüzyıllarcaOsmanlıpadişahlarının arkasındanbeyhudegitmişolduğunusöyledi.OysayeniTürkdevleti biriktisatdevletiolacaktı.Ayrıcamaceracıbirdışsiyasetidereddetmişti.NitekimAtatürkdahaönce,1921’dedeTBMM’deyaptığıbir konuşmada,dışsiyasetin,ülkeningücüyleorantılıolmasıgerektiğini belirtmişti. Osmanlı Devleti İslamcılık demişti, fakat bunu yapacak gücüyoktuvebuyüzdenbaşınabelalargetirilmişti.Turancılıkiçinde durumaynıydı.Kongreninbelkienönemlikararı,aşarınkaldırılmasını kabul etmesiydi. Kongre yeni iktisat devletinin esaslarını sapta-

LOZAN ANTLAŞMASI VE CUMHURİYET’İN İLANI

mayaçalışmıştı.AmaönemlibirişlevideBatı’ya,Türk-Sovyetişbirliğivedostluğunarağmen,Türkiye’ninkapitalistyoldanşaşmayacağıiletisinigöndermekti.

LozanBarışAntlaşması Yapılandiplomatiktemaslarsonucunda,23Nisan1923günüLozanKonferansıyenidentoplandı.Görüşmeveçalışmalarancak3ay sonra imza edilecek bir uzlaşmayla noktalandı. Lozan’da ele alınan başlıcakonular5anakalemdeözetlenebilir. 1)Arazivesınırlar:Türkiye’ninKafkasdevletleriyle,SuriyeilesınırlarıdahaönceSovyetlerleveFransızlarlayapılanantlaşmalarlabelirlenmişti. Mudanya Bırakışması’yla Doğu Trakya’nın Türkiye’ye kalmasıfiilenkesinleşmişti.Türkiye’ninBatıTrakyaveEgeadalarıyla ilgili talepleri vardı. Birincisi kabul edilmedi. İkincisinde İmroz, Bozcaada,TavşanAdalarıTürkiye’yekaldı,diğeradalarYunanyada İtalyanegemenliğindeolacaktı.YunanistanMidilli,Sakız,Nikaryave Sisam adalarını askersizleştirmeyi yükümlendi. Türkiye’nin Misak-ı MillisınırlarıiçindebulunanMusul’lailgilitalepleribirsonucaulaşamadığı için, bu sorunun Milletler Cemiyeti tarafından çözülmesi kararlaştırıldı. 2)Kapitülasyonlar:Büyükmücadelelersonucundakapitülasyonlarıntümüylekaldırılmasıkabuledildi.ZatenİsmetPaşa’ya,bukonudahiçbirödünvermemesigerektiğiyönergesiverilmişti. 3)İktisadivemalikonular:Osmanlıborçları,Osmanlıdankopan devletlerlebölüşülecekvebellitaksitlerleödenecekti.Sanırımsontaksit1954’teödenmiştir.Alacaklılarınbununlailgilidenetimhaklarıolmayacaktı.1914’tenöncetanınmışayrıcalıklar(işletmehakları)devam edecekti. Gümrük bağımsızlığı konusunda bir ödün verilmişti. Gümrüktarifeleri1916düzeyinde5yılsüreyledondurulacak,ondan sonra(1929)Türkiyeistediğigümrüğüalacaktı. 4)Boğazlar:Boğazlar’dangeçişenserbestbiçimdedüzenlendi.Türkiyesavaşagirsebiletarafsızgemiveuçaklarserbestçegeçecekti.AyrıcaBoğazlar’daTürkiyeaskervesilahbulundurmayacaktı.Boğazlar’la ilgilihükümlerinuygulanmasınıdenetlemeküzereuluslararasıbirkuruloluşturuluyordu.BuhükümlerinTürkegemenliğiniadamakıllısı-

179

180

KISA TÜRKİYE TARİHİ

nırladığıaçıktı.DahasonraAvrupa’dasavaşrüzgârlarıesmeyebaşlayınca, Türkiye Boğazlar sorununun yeniden ele alınmasını istedi. 1936’daİsviçre’ninMontreux(Montrö)kentindetoplananuluslararasıkonferansTürkiye’ninsavunmaveegemenlikhaklarınıgözetenve bugündeyürürlüktebulunanyenibirdüzenlemeyaptı.TürkiyeBoğazlar’ıdilediğigibisavunabilecekti.UluslararasıBoğazlarKomisyonuda kaldırıldı. 5)Yunanistanileilgilisorunlar:Bunlarüçkalemdeelealınabilir. a) Ahali değişimi: Konferans, Türkiye’deki Rum azınlığın Yunanistan’a, Yunanistan’daki Türk azınlığın Türkiye’ye gönderilmesini kararlaştırmıştır. İnsanların kuşaklar boyunca yaşadıkları yurtlarından zorunlu olarak ayrılıp tanımadıkları, bilmedikleri yerlere götürülmelerihoş,hattainsanibirşeysayılamaz.Amakonferans,arada budenlidüşmanlıkolduktansonra,değişiketnikkümelerinbiraradabarışiçindeyaşayamayacaklarınıkabuletmiştir.Türkiye’ninahali değişimini istemesi için özel nedenleri de vardı. Batı Anadolu ve Trakya’dakibirçokRumYunanordusunayazılarakuyruğuolduklarıdevletekarşıdüşmanlabirleşmişlerdi.KaradenizRumlarıdaAralık 1920’den1923başlarınadeğinisyanhalindeolmuşlardı.İlerdebunlarınyenidenisyanetmeleriyadabirYunanistilasıiçingerekçeolmalarıihtimaliyoksayılamazdı.Yunanistan’dakiTürkazınlığıveYunanistaniçindeaynıihtimallersözkonusuolabilirdi.Hoş,hattainsani olmasada,ahalideğişimiikidevletirahatlatan,aralarındaiçtenbir dostlukkurmalarınıkolaylaştıracakbirçözümdü.Hemenbelirteyim ki, Kurtuluş Savaşı sırasında düşmanla işbirliği yapmayan, tersine devlete bağlılık gösteren geniş bir Rum kesimi de vardı. Bunlar İç Anadolu Rumlarıydı. Hatta onlar Fener Patrikhanesi’yle bağlarını koparmışlar ve Türk Ortodoks Kilisesi’ni kurmuşlardı (16 Temmuz 1922).KiliseninbaşkanlığınaPapaEftimgetirilmişti.Ahalideğişimi olunca,PapaEftimcemaatsizkaldı. AhalideğişimidolayısıylaTürkiye’den1,3milyonkadarRumYunanistan’a,500.000kadarTürkYunanistan’danTürkiye’yegöçettirilmiştir.Gelenlere,toplumsalkonumlarınagöre,gidenlerinmülkleri verilmiştir.Yaniçiftliksahibineçiftlik,dükkânsahibinedükkânvb. tahsisedilmiştir.İşinilginçvedokunaklıyönüşuyduki,özellikleİç Anadolu’dan giden Rumların, yazıda Yunan harflerini kullanmakla

LOZAN ANTLAŞMASI VE CUMHURİYET’İN İLANI

birlikte,anadilleriTürkçeydiveçokkezhemenhiçRumcabilmiyorlardı.HattaİçAnadoluRumlarıarasındaYunanharfleriyleyazılan, “Karamanlı”denilen,fakatdüpedüzTürkçeolanbiredebiyatvardır. Birsüreönce,EvangelinosMisailidisadlıKaramanlıyazarınbirromanı, Seyreyle Dünyayı başlığıyla Türkiye’de yayımlandı. Romanın ilk basımı 1871’deymiş. Oysa Türk edebiyatının ilk romanı, Şemsettin Sami’nin 1872’de yayımlanan Taaflşuk-u Talat ve Fitnat’ı diye bilinirdi. Bunun üzerine edebiyat çevrelerinde Misailidis’in romanının ilk Türk romanı sayılması gerekip gerekmediği konusunda büyükbirtartışmaoldu. AnadiliTürkçeolanRumlarınYunanistan’dabüyükuyumsorunlarıoldu.AynıbiçimdeGirit’ten,Yanya’dangelenbirçokTürkünde anadili Rumcaydı ve genellikle bunlar pek az Türkçe biliyorlardı. Türkiye’dedebunlarınuyumsorunlarıoldu.Görünüşegöre,gideni Rum,geleniTürkyapandillerideğil,dinleriydi.Budurumetnikkimliktedininpayıhususundailginçtartışmalarayolaçabilecekniteliktedir.AhalideğişimibahsinesonvermedenönceLozan’daahalideğişiminegetirilmişolanikiönemliistisnayıbelirtelim.BatıTrakya’daki Türklerle,İstanbul’dakiRumlardeğişimindışındatutulmuşlardır. b)Yunanistan’lailgiliüçüncübirsorun,Türkiye’nintazminattalebiolmuştur.Türkdelegasyonununbütünısrarlarınarağmen,Yunan ordusununvermişolduğuzararlarıntazminettirilmesikabulettirilememiştir.KarşıtarafınbaşlıcagerekçesiYunanistan’ınödemegücününbulunmamasıydı.Gerçektende,Yunanistanistilasavaşınıyürütmekuğrunaborcabatmıştı.SonundaEdirne’ninKaraağaçbölgesinin Türkiye’yeverilerek,bununtazminatakarşılıksayılmasıkararlaştırıldı.Fakatkonferansınsonaşamasındabuçözümünkabuledilipedilmemesihükümetleİsmetarasındaanlaşmazlıkkonusuoldu.Raufve arkadaşlarıbunukabuletmekistemiyorlar,antlaşmanınbağlanması böyleceengellenmişoluyordu.BudurumdaGazimüdahaleettiveimzayoluaçıldı. c)Yunanistan’lailgilisayılabileceküçüncüsorunPatrikhanesorunuydu.Türkiye,FenerRumPatrikhanesi’ninİstanbul’danülkedışına gitmesiniistiyordu.Bunukabulettiremedi. 24Temmuz1923tarihindeLozanAntlaşmasıtörenleimzalandı. BöyleceuluslararasıalandadaOsmanlıDevleti’ningittiği,yerineçağ-

181

182

KISA TÜRKİYE TARİHİ

daşTürkiye’ningeldiği,yarıbağımlıOsmanlıDevletiyerinebağımsız Türkiye’nin ortaya çıktığı tescil edilmiş oldu. Aynı zamanda, Atatürk’ündeyimiyleTürkiye’nin“idamfermanı”olanSevrAntlaşması geçersizkılındı.Türklerin1699KarlofçaAntlaşması’ndanberiyaşamaktaolduğukovulmasüreciDoğuTrakya’dadurduruldu,Anadolu’yasıçramasıönlenmişoldu.GerçikonferanssırasındaCurzonİsmet’e,“Sizsöylediklerimihepreddediyorsunuz.Fakatbenbunlarıcebimeatıyorum,yarınyinetektekkarşınızaçıkaracağım”demişti.İşteAtatürkdevrimi“cebeatılanlar”ınbirdahaortayaçıkmamasının, Sevr’indiriltilmemesiningüvencesiydi. BazıkesimlerLozan’ın“hezimet”olduğunuilerisürmüşlerdir.Kanıt olarak Ege adalarından daha fazlasının, Batı Trakya’nın, Musul’uneldeedilememesi,Boğazlar’ınaskersizleştirilmesigibiörnekler verilmiştir.Bugibiiddialarınciddiyealınırbiryanıolduğusöylenemez.Lozan,belirligücesahipbelirliülkeleringiriştikleribüyükvetarihselbirpazarlıktır.Pazarlık,konferansolarak5,5aysürmüştür.Aslındakesintidönemidepazarlıkiçin“manevralar”ınyapıldığıbirdönemolarakdahiledilirse,8ayeder.Pazarlıktıkanıncayataraflardan biriödünverecektir,yasavaşsızbirsavaşdurumununbelirsizliklerine yadasavaşagidilecektir.Birevyadaotomobilpazarlığındaolduğu gibi,birbarışkonferansındadaikitarafiçindebolkeseden“ucuza gitti”iddiasındabulunulabilir,fakatgenellikledebutüriddialarıispat etmek olanaksızdır, çünkü her pazarlığın pek çok etkenin iç içe yumakhalindebulunduğukarmaşıkbiryapısıvardır.Lozan’ıSevrile karşılaştırmak, sanırım her insaf sahibine birincisinin “zafer” mi, “hezimet”miolduğukonusundayeterlibirfikirverebilmelidir.

CumhuriyetinKurulması BarışyapıldıktansonraartıkAtatürkdevrimyolundailerleyebilirdi. Buna en büyük engellerden biri TBMM’nin kendisiydi. Gerçi TBMMMilliMücadele’yibaşarıylayürütmüştü.ÇoğunlukMustafa Kemal’itutuyordu.Fakatikincigrupdenilenmuhalefetçoktutucu vegericiydi.Atatürk’ündevrimciniyetleriniseziyor,onusafdışıedebilmekiçinfırsatkolluyordu.Başkumandanlıkişindebuiyiceortaya çıkmıştı. Mustafa Kemal’i destekleyen çoğunluğun büyük bölü-

LOZAN ANTLAŞMASI VE CUMHURİYET’İN İLANI

mününise,işdevrimegelince,onuneölçüdedestekleyeceğişüpheliydi.Atatürk’ünyakınmücadelearkadaşıolanRaufbile,halifeliğe karşı çıkmayı nankörlük olarak tanımlıyordu. 2 Aralık 1922’de 3 milletvekilimasumgörünüşlübiryasatasarısıönerdiler.Bunagöre milletvekili seçilebilmek için Türkiye’nin o günkü sınırları içinde doğmak,yada,başkayerdengelinmişse,5yılsürekliolarakseçilinenyerdeikametetmekgerekiyordu.Butasarınınyasallaşması,öncelikleMustafaKemal’isiyasetindışınaitecekti.Atatürk,sertbirkonuşmaylatasarınıngerçekamacınıaçıkladı.Artıkdevrimciniyetlerinibelirtmektenkaçınmıyordu.BatıAnadolu’davebirayıaşangezi sırasındaİzmit’teyaptığıbasıntoplantısındaşöylekonuştu:“İdare-i maslahatçılıklainkılapyapılamaz...İnkılabınkanunumevcutkavaninin[kanunların]üstündedir.Biziöldürmedikçe,bizimkafamızdakicereyanıboğmadıkça,başladığımızinkılab-ıteceddütkârane[yenilikçi devrim] bir an bile durmayacaktır.” 1 Nisan 1923’te TBMM dağılmaveseçimkararıaldı. BirkısımyazarlarımızI.veII.TBMM’yikarşılaştırarak,I.’yicanlıtartışmaortamıolduğuvetutucukesimtemsiledildiğiiçinsonraki meclislerden daha “demokratik” bulurlar. Bir bakıma bu doğrudur, fakatbirbaşkagörüşegöre,sonrakimeclislerdahadevrimciolduklarındandahademokratiktirler.Tutuculareşitliği(örneğinkadın-erkek eşitliği),özgürlüğü(zihnindinveşeriatkısıtlamalarındanarınmışolması) reddettikleri oranda, onların temsilinin ne ölçüde “demokratik”sayılabileceğiçoksugötürür. 8 Nisan’da Atatürk “9 umde”yi (ilke) ilan etti. Seçim bildirgesi niteliğindeolanbuumdelerde,egemenliğinulusaaitolduğuvurgulandıktan sonra, aşarın kaldırılacağı, öğretimin birleştirileceği, askerliksüresininkısaltılacağıgibivaatleryeralıyordu.SeçimlerAğustos’tayapıldı.OayHalkFırkası’nınkurulmasıyolundaçalışmalar başladı,9Eylül’desonuçlandırıldı.2Ekim’deİtilafkuvvetleriİstanbul’danayrıldılar.13Ekim’deAnkara’yıTürkiye’ninbaşkentiyapan yasakabuledildi.Atatürk24Eylül’decumhuriyetegitmekniyetini birViyanagazetesininmuhabirineaçıkladı.27Ekim’deFethi(Okyar)hükümetiistifaetti.Yerineyenibirhükümetoluşturmaktazorlukçekiliyordu,çünküherbakanıntektekTBMMtarafındanseçilmesigerekiyordu.Budabakanlarkuruluiçindeuyumsorunlarıçı-

183

184

KISA TÜRKİYE TARİHİ

karıyordu. Oysa cumhuriyet olunca başbakan bakan arkadaşlarını kendisibelirleyecek,dolayısıylauyumsuzlukolasılığıazaltılmışolacaktı.İştecumhuriyet,birbakımabutürteknikzorluklarıçözmek için pratik bir çare olarak getirilmiş gibidir. Saltanatın kaldırılması dabirbakımaBarışKonferansı’naçiftedavetiyebunalımınınbirçözümüolarakgözükmektedir.Oysagereksaltanatınkaldırılmasının, gerekse Cumhuriyet’in ilanının ihtilalci, devrimci anlam ve önemi apaçıktır.Atatürkzamanzamanbuadımlarındevrimcianlamınıduyurmaktan geri kalmamakla birlikte, rastlantıların sağladığı fırsatlardanyadapratikkoşullarıngereksinmelerindendeyararlanmayı ihmal etmemiştir. Böylelikle bu tarihsel adımlar herkes tarafından belkidahakolaysindirilebilmiştir. 29Ekim1923günü1921Anayasası’ndagerekendeğişiklikkabul edilerekCumhuriyetkurulmuşoldu.TBMMreisiolanMustafaKemal oybirliğiyle cumhurbaşkanı seçildi. Teşekkür konuşmasında, “TürkiyeCumhuriyetimesut,muvaffakvemuzafferolacaktır”dedi. Böylece Almanya, Avusturya ve Macaristan’dan sonra Türkiye de cumhuriyetoldu.Şufarklakionlar,yenilginin,bozgununkapkaraortamındabunuseçtiler.Türkiyeisezaferinvekurtuluşunparlakgüneşialtındabuyolagitti.1920’lercumhuriyetdüzenlerinin,demokrasininAvrupa’dailerlemeyıllarıydı.1930’lariseAvrupa’dayobaz,ırkçı, hattatotaliterdiktatörlükleringelişmeyıllarıolacaktı.

XXII

Hilafetin Kaldırılması ve Laiklik

HilafetinKaldırılması Hilafetinyanihalifeliğinkaldırılmasıylailgiliolarakbirtakımgerekçelergelirakla.ÖrneğinİslambilginiElMaverdî’ninönesürdüğühalifelikşartıolarakKureyşkabilesinemensupolmakoşulu.OsmanlıhanedanınınKureyş’leilgisiyoktu.Örneğinhalifeliğinbeyhudeliği.Halifenin“Cihad-ıEkber”ilanetmişolmasınakarşın,bu,HicazEmiriŞerifHüseyin’iMüslümanolmayandüşmanlabirolupOsmanlıaskerinesaldırmaktanalıkoymamıştır.Amahalifeliğinkaldırılmasıiçinbenceenönemligerekçe,herhalde,onunkısazamanönce saltanatı da elinde tutan Osmanlı hanedanının elinde kalmış olmasıydı. Böylece halifelik Cumhuriyet karşıtlarının, saltanatı yeniden canlandırmak isteyeceklerin önemli bir toplanma ve dayanma noktasıolmayaadaydı.NitekimhalifeliğikaldıranyasaylaOsmanlı hanedanısınırdışıedildi.Yanihalifelik,öncelikleOsmanlıhanedanınısınırdışıetmekiçinkaldırılmıştır.İkinciönemligerekçe,bununlaikleşmeninbirgereğiolmasıydı.Laiklikyönündeadımatılırkenhalifeliğinbunlarıonaylamasıpekbeklenemezdi.Onayladığıtakdirde iseİslamâleminindinselbaşıolmaiddiasıdolayısıylabaşkaMüslüman ülkelerden (bu arada yurtiçindeki tutucu çevrelerden de) şim-

186

KISA TÜRKİYE TARİHİ

şeklerçekmesikaçınılmazdı.Budabiziüçüncügerekçeyegetiriyor. HalifeliğinbütünİslamâlemininbaşıolmaiddiasıdışilişkilerdeTürkiye’ninbaşınapekçokdertaçabilecekbirdurumdu.Osıradaİran veAfganistandışındabütünMüslümanülkelerşuyadabubiçimde sömürge durumundaydılar. Dolayısıyla İslam âleminin başı olmak demek, emperyalist devletlerin (İngiltere, Fransa, İtalya, Hollanda, birbakımaSSCBvb.)“içişleri”nekarışmaolanakveolasılığıdemekti.BudabudevletlerinbunakarşılıkTürkiye’niniçişlerinekarışma hakkını kendilerinde görmelerine yol açacaktı. Oysa Atatürk, ihtiyatlıvesağduyulu,ulusçuvebarışçıdışsiyasetiylenebaşkaülkeleriniçişlerinekarışmak,nedeonlarınTürkiye’niniçişlerinekarışmasınıistiyordu. Kısazamandakigelişmeler,halifeliğindevrimiçinnasılbirtehlikeodağıolabileceğinigöstermiştibile.Muhalifbasınokuyucularının dikkatinihalifeliküzerindetopluyor,HalifeAbdülmecittantanalıselamlıklar yapıyor, hükümetten ödeneğinin artırılmasını istiyordu. Halifeliği kaldırırken Atatürk ordunun da düşünce ve desteğini almayı uygun gördü. 15-22 Şubat 1924’te İzmir’de yapılan savaş oyunları sırasında komutanların desteğini aldı. Halifelik 3 Mart 1924’teTBMM’ninçıkardığıbiryasaylakaldırıldıveOsmanlıhanedanı sınırdışı edildi. Böylece saltanatın kaldırılması, Cumhuriyet’in ilanındansonra,Atatürkdevrimininüçüncüönemlitemeltaşıdayerinibuldu.Buüçdevrimbirbirinitamamlamakta,yenidevletinsiyasidüzeninioluşturmaktadır.AynıgünTBMMikiönemliyasadaha kabuletmiştir.BiriTevhid-iTedrisat(ÖğretiminBirleştirilmesi)Kanunu’dur.BunagörebütünokullarMilliEğitimBakanlığı’nabağlandı.Ardındanmedreselervemahallemekteplerikapatıldı.Ülkedeartık tek tip eğitim yapılacak ve bu da laik eğitim olacaktı. Salt din adamı yetiştirmek için sınırlı sayıda imam-hatip okulları ve İstanbul’da İlahiyat Fakültesi bulunuyordu. Yapı ustası, tapu kadastro memuruyetiştirmekgibiamaçlarlakurulmuşazsayıdameslekokulları gibiydi imam-hatip okulları... Ne yazık ki bugün imam-hatip okullarınınsayısı,ülkemizinimam-hatipgereksinimininçokötesinde,neredeyseortaokulveliselererakipvekoşutbirbiçimdeçoğalmışbulunuyor.BununTevhid-iTedrisatKanunu’navelaikliğeaykırıbirdurumolduğuşüphesizdir.

HİLAFETİN KALDIRILMASI VE LAİKLİK

DiğeryasadaŞer’iyeveGenelkurmaynezaretlerinikaldırıyordu. BöyleceŞer’iyeNezaretiyerineDiyanetİşleriGenelMüdürlüğükuruluyor, Genelkurmay da Savunma Bakanlığı’na bağlanıyordu. Birtakımbakanlıklarıngenelmüdürlükleredönüştürülmesiilkbakıştafazlaönemligözükmeyebilir.Oysa,genelmüdürlersiyasetbelirlemezler, hükümetinbelirlediğisiyasetiuygularlar.BakanlariseBakanlarKurulu’nakatıldıklarıiçin,hükümetinsiyasetini,yanibütünbakanlıkların siyasetinibelirlemedesözsahibidirler.ÖrneğinŞer’iyenazırı,Türkdış siyasetinin de, eğitim siyasetinin de oluşturulmasında söz sahibiydi. Diyanetİşleribaşkanıisedinsiyasetininoluşturulmasındabiledoğrudansözsahibideğildir.Görülüyorkibuyasayladinadamlarınınve askerlerin hükümet içinde söz sahibi olmaları önlenmek istenmiştir. Bubirlaikleşmevesivilleşmeadımıdır.

LaikleşmeSüreci Buradalaikleşmesürecinibütünleyenöbüradımlarıdatopluolarakelealmakistiyorum.Türkiye’ninyenisiyasidüzeninasılüçadımdakurulmuşsa,laiklikdebirçokadımıiçerenbirsüreçiçindegerçekleştirilmiştir.Halifeliğinkaldırılmasıveonunlabirlikteçıkarılan2yasadan sonra, 8 Nisan 1924 günü şeriat mahkemeleri kaldırıldı. Bu mahkemelerilkeldiveadetakadıdanibaretti.30Kasım1925’tetekke,zaviyevetürbelerkapatıldı.Buyasaylatarikatlarınresmivarlığınasonverildiysede,gizliolarakkimileribirölçüdeetkinlikgösterebildiler.Yasahâlâ yürürlüktedir.Fakatbilindiğigibi,tarikatlarbugün peketkinvecanlıdırlar. 17Şubat1926’daMedeniKanunveBorçlarKanunukabuledildi. Çok ufak birkaç değişiklik dışında, bu, İsviçre Medeni Kanunu ve BorçlarKanunu’nunaynençevirisidir.BöyleceTürktoplumubirandaşeriatıterkederekçağdaşbirhukukdizgesinekavuştu.Şeriatİslamiyetindoğuşunuizleyensüreiçindeoluşturulmuşolanhukukdizgesidir.Anaesaslardaaynıolmaklabirlikte,mezhepleregöreşeriatanlayışı ve uygulamaları hayli farklı olmuştur. Örneğin Sünnilikte 4 mezhepolup(Hanefi,Şafii,Maliki,Hambeli)bunlarınşeriatkurallarıarasındafarklılıklarvardır(bunlardanenözgürvegenişolanıHanefiliktirvegenellikleSünniTürklerHanefidir).Şeriatilkoluştuğun-

187

188

KISA TÜRKİYE TARİHİ

dagününgereksinmelerineyanıtverenpekçokilericihükümiçeren birdizgeydi.Nevarki,temelde,ortaçağaaittir.Örneğinşeriatta:1) Kölelikkurumukabuledilir;2)Zinayapankadınlaryarıbellerinekadargömülürvetaşlanaraköldürülür(recm);3)Hırsızlarınelikesilir; 4) Erkekler 4 kadınla evlenebilir. Erkeğin “boş ol” demesiyle kadın boşanmışolur.Kadınınböylebirhakkıyoktur;5)Mirastaerkekler tamhisse,kadınlaryarımhissealır;6)Tanıklıktaerkeğintanıklığı,2 kadınıntanıklığıylaeşitdeğerdesayılır;7)Dayakbirtedip,yaniedeplendirmearacıolarakkabuledilmiştirveörneğinerkek,sözdinlememekteısraredenkarısınıdövebilir.Buanlayışagöredayakbellikoşullarda“kötü”muameledeğildir,bireğitimaracıdır.Mahallemekteplerindekızılcıksopasıvefalakabugünküokulsınırlarındakikara tahtavesıralargibidemirbaş,“pedagojik”araçlardandır. FakatFıkıh’ta(İslamhukuku)bile“kadtegayyürülahkâmbetebdililzaman”(zamanındeğişmesiylehükümdedeğişir)kuralıvardır. NitekimOsmanlı’da,bildiğimkadarıyla,basithırsızlıktankimsenin elikesilmemiştir.Yalnızcaikirecmolayıvardır.19.yüzyıldaOsmanlıDevletiAvrupa’nıncezaveticaretkanunlarınıuyguluyordu.Ama II. Meşrutiyet bile medeni hukuk alanında şeriata dokunamamıştır. Bualanşeriatınkalesidurumundaydı.LaikliğeyönelenHukuk-uAileKararnamesi(1917),İttihatçılariktidardangidergitmezyürürlüktenkaldırılmıştı(amaİttihatçılarköleliğitümüylekaldırmayıbaşarmışlardır).MedeniKanun’unenbüyükbaşarısı,Türkkadınınıerkeklehemenhemeneşitkılmasıdır.Oysaşeriat,bütünortaçağdizgeleri gibi,kadını“eksik”görmüştür.Avrupaortaçağındapapazlar,kadınlarınruhuolupolmadığınıtartışırlardı.Kadınkafalıolur,ağzılafyaparsa,cadıdırdiyeşüphealtınagirer,cadıdiyehükümgiyersediridiriyakılırdı. 10 Nisan 1928’de Anayasa’nın, TC’nin dinini İslam diye açıklayanhükmükaldırıldı.Nihayet5Ocak1937’delaiklik,6oktanbiri olarakAnayasa’yakondu.YaniTürkiyeCumhuriyeti’ninresmenlaik olması Atatürk’ün ölümünden 2 yıl kadar öncedir. Cumhuriyet HalkPartisilaikliği1927yılıkurultayındabenimsemiş,1931kurultayındatemel6ilkedenbirihalinegetirmiştir.1928yılındabirkomisyonİslamiyettereformyapmakiçinbirçalışmayapmışsadaAtatürk bunubenimsememiştir.Laikliğikabuledenİslamiyetanlayışıyeterincebüyükbirreformdu.

HİLAFETİN KALDIRILMASI VE LAİKLİK

LaiklikNedir? Şimdidelaikliğinneolduğunugörelim.AtatürkdevrimininCumhuriyet’lebirlikteenönemliesaslarındanbirilaikliktir.Laiklik,dinve toplum işlerinin birbirinden ayrılmasıdır. Herhangi bir din, mezhep yadatarikattoplumişlerinekesinliklekarışamaz,kendisiiçinbirayrıcalıkisteyemez.Devletinyasaları,uygulamalarıbirdineyadamezhebegöreolamaz.Devletbütündinvemezheplerkarşısındatarafsız olacaktır.Öbüryönden,devletdedinekarışmamalıdır.Kuralbuolmaklabirlikte,devletdinekarışmakdurumundaolabilir.Örneğinbir dinyadamezhep,inananlarına,insankurbanetmekyadaintiharetmektüründenşeyleryapmalarınıbuyuruyorsa,devletinbutürbiruygulamayıönlemesigerekir.ABD’deChristianScienceadlıbirmezhep, İncil’deninançveduanınbütünhastalıklaraçareolduğuanlamınıçıkarmakta,dolayısıylahekimebaşvurmayıgereksiz,hattagünahsaymaktadır.Buyüzdenbumezheptenbirçokinsan,tıbbınçarebulduğu basithastalıklardanölebilmektedir.Apandisitkrizigeçirençocuğunu hekimegötürmeyireddedenanababaya,laikdeolsadevletinmüdahaleedipçocuğumuhakkakbirölümdenkurtarmasıgerekir.Türkiye’dededevletinSünniMüslümanlarındinişlerinebakanbirDiyanet İşleriBaşkanlığıörgütükurmuşolması,devletindinemüdahalesiolmaklabirlikte,bencebuyerindedir.Budurumunikiyararısözkonusudur.Birkez,çoğunluğuninancıolanSünniİslamiyetidenetleyerek, onunlaikliğeaykırıdavranışlarınıazçokönleyebilmektediryadaönleyebilir.İkincisi,Diyanetİşleriörgütüdağıtıldığıtakdirdehermahallede,herköydekicamiyielegeçirmekiçin,gruplar,tarikatlararasındanerelerevarabileceğibelirsiz,büyükbirmücadelekapısıaçılacaktır.Sonradacamilerielegeçirememiştarikatyadagruplarmahalleya daköylerdekendicamileriniyapmakiçinbüyükkaynaklarseferber edeceklerdir. Almanya’daki camilerin durumu buna örnektir. Oysa şimdi Türkiye’de camiler Diyanet’indir ve her Sünni tarikat ya da grupbakımından“tarafsız”ibadethanelerdir.TabiiDiyanet’in,işlevleriniyerinegetirirkenbaşkamezhepyadadinlerehaksızlıksayılabilecekdavranışlarıolmamasınadikkatedilmelidir. Kimi şeriat yandaşları, laikliği Atatürk’ün İslamiyete yaptığı bir kötülükolarakalgılamaktadırlar.Budüşünceyekatılmakolanaksız-

189

190

KISA TÜRKİYE TARİHİ

dır.Şeriat,İslamiyetiortaçağa,gerikalmışülkelerebağlayanbirzincirdi.BuzincirinTürkiye’dekırılmışolması,İslamiyete,çağdaşdünyanın,ileriülkelerindiniolmaolanağınıvermiştir.Şeriatınyürürlükteolmaması,Türkiye(vediğerMüslümanülkeler)içinbirkalkınma, birvarolmasorunudur.Ziraşeriatyadaşeriatçılar,kadınıevekapatmakistemektedirler.Oysakadınınkalkınmayarışınındışınaitilmesi,Türkiye’denüfusunyarısınınkalkınmayarışınakatılmamasıdemektir.Tekayaklayarışılabildiğigörülmemiştir.BudurumdakiMüslümanülkelerinileri,uygarülkelerarasındayeralmaumuduyokdemektir.Üstelikkadınıntoplumhayatındansoyutlanması,onunkültürdüzeyinindedüşürülmesidemektir.Oysaerkekçocuklardillerini (anadili) analarından öğrenirler, babalarından değil. En önemli kültüraracıdilimizdir,entemeleğitimananınçocuğunadiliöğretmesidir. 500 sözcük bilen ananın yetiştireceği erkek çocuk başka, 1.500sözcükbilenananınyetiştireceğierkekçocukbaşkaolacaktır. Demek ki kadınların eve kapatılması, erkeklerin de düzeyinin düşmesiylesonuçlanacaktır. Laikliğinikinciönemliyararıbütündinlervedinselgruplarkarşısındadevletintarafsızlığınısağladığıiçiniçbarışvehuzurungüvencesiolmasıdır.GelenekselSünni-Alevikarşıtlığınıhafifletecekyadagiderecek olan da budur. 1978 yılında Kahramanmaraş’ta çok kanlı olaylaryaşanmıştı.KimiMüslümanTürkyurttaşlarbaşkaMüslüman Türk yurttaşlara saldırarak en hunhar biçimlerde onları öldürdüler. Kimiçevrelerbunubirsağ-solkavgasıolaraksunmakistediler,fakat işingaripliği,sağcılarhepSünni,solcularhepAleviçıkıyordu.Anlaşılanbu,düpedüzbirAlevi-Sünnikavgasıydı.Kavganınçıkabilmişolması,devletinyeterikadarlaik,yanitarafsızolamamasındandır.Bu kavgalarneyazıkkiondansonradayinelendive1995yılındadahi buacıolaylarıİstanbul’dayaşadık. Laiklik konusuna son vermeden önce, kimilerince dile getirilmiş bulunan,“Laikdevletolur,laikinsan(yadaMüslüman)olmaz”düşüncesiüzerindedurmakistiyorum.Bencebuyanlıştır.Laikliğikabul edeninsanlaiktir,aynızamandaMüslümandaolabilir(yadaHıristiyan). Türk devrimi sayesinde Türkiye’de bugün çok sayıda laik Müslüman,yanilaikliğikabuledenMüslümanvardır.Söylemeyegerekyokki,laikMüslümanlarınpekçoğuibadetlerinieksiksizyerine

HİLAFETİN KALDIRILMASI VE LAİKLİK

getireninsanlardır.Aydınlanmadevrimiyayıldıkça,sayılarınınartmasıbeklenebilir.Türkiye’nindünyanınönsaftakiülkeleriarasınagirmesidezatenbunabağlıdır.BüyükbircoğrafyayayayılmışolanMüslümanlıkta,öbürdünyadinlerigibi,pekçokmezhep,pekçoktarikat vardır.HepsiMüslümandır,amaherbirininözelliklerivardır.Özellikleriolmasa,bizşumezhepyadatarikattanızdemezlerdi.Hermezhep yadatarikatın,öbürmezhepvetarikatlerıMüslümantanıması,onları hoşgörmesi barış ve kardeşliğin, İslamiyetin bütünselliğinin bir gereğidir.İştelaikMüslümanlıkda,öbürtarikatyadamezheplergibi,yenibirİslamiyettürüsayılmalıvedışlanmamalıdır.“Çokkarılılığı kabul etmiyorsun, faizi, laikliği kabul ediyorsun, sen Müslüman değilsin”demekbölücübirtutumdur.Ayrıcaİslamiyetişeriata,dolayısıylaortaçağabağladığıiçinİslamiyetinçağdaştoplumlaradayayılmasınaengelolan,İslamiyetyararınaolmayanbirtutumdur.HıristiyanmisyonerlerideMüslümanlarıHıristiyanyapmakiçinaynımantığı kullanıyorlar: “Çokkarılılığı reddediyorsun, o halde Müslüman değilsin.GelseniHıristiyanyapalım”diyorlar.

191

XXIII

Devrim Yolu ve Karşı-Devrim Girişimleri

1924Anayasası 1921AnayasasıiçsavaşveKurtuluşSavaşıgünlerindepratikzorunlulukları karşılamak üzere yapılmış bir anayasaydı. Daha, siyasi düzenintambirtanımlamasıyapılmamıştı.Saltanatvehalifelikkaldırıldıktan, Cumhuriyet kurulduktan sonra artık daha ayrıntılı bir anayasa yapmak gerekiyordu. Yapılan anayasa 1921 dizgesindeki güçlerbirliğianlayışınıbirölçüdesürdürmektedir.Meclis,hükümeti yadabirbakanıherzamandüşürebilir.Meclisin4yıllıksüretamamlanmadan dağıtılması yetkisi yalnızca meclisin kendisine verilmiştir. Temelhakveözgürlüklertanınmıştıramabunlarınyasayladüzenleneceğibelirtilmiştir.(Sosyalhaklarayerverilmemiştir.)FakatyasalarınAnayasa’yauygunluğunudenetleyecekTBMMdışındabirorgan, yanibiranayasamahkemesiyoktur.Enilginçyönlerdenbiri,Anayasa’nınilktasarısındayeralan,cumhurbaşkanlığısüresini7yılyapan, onaTBMM’yidağıtmavebaşkomutanlıkyetkileriniverenhükümlerinmeclistarafındankabuledilmemesidir.TBMMhergenelseçimden sonra (4 yılda bir) yeni bir cumhurbaşkanı seçer ve başkomutanlık TBMM’ninelindedir.Atatürkısraretseydicumhurbaşkanlığıilktasarıdakigibidüzenlenirdiherhalde.Anlaşılan,Atatürk’ünböylebirısrarıolmamıştır.Anayasa20Nisan1924’tekabuledildi.

194

KISA TÜRKİYE TARİHİ

TerakkiperverCumhuriyetFırkası Yenianayasaçok-partilibirsiyasiyaşamaolanakveriyordu.Nitekim,gidiştenhoşnutolmayanlarbuolanaktanyararlanmakistediler. BunlarınbaşındaAtatürkdışındaAmasyaAskerîÖrgütü’nünüyeleri,yaniKarabekir,Rauf,Refet,AliFuatvardı.RaufveRefettutucuydular. Karabekir ve Ali Fuat o denli tutucu değillerdi, ama yine de Atatürk’ünfazlailerigittiğinidüşünüyorlardı.Muhtemelenhepsi,bir zamanlarörgütte,MilliMücadele’deağırlıksahibiolduklarıgünleri özlüyorveşimdikendilerinidışlanmışhissediyorlardı.Lozan’ınimzasının hemen ardından Rauf, kızgın olarak başvekâletten ayrılmıştı (kendisineLozan’daTürkiye’yitemsilolanağıverilmemiş,Yunantazminatıkonusundagörüşüdikkatealınmamıştı).ZaferdensonraKarabekirI.Ordumüfettişliği,AliFuatII.Ordumüfettişliğigörevlerine getirilmişlerdi.Kolordukomutanlarıgibi,aynızamandamilletvekilliğiyapıyorlardı. 26Ekim’deKarabekir,30’undaAliFuatmüfettifllikgörevlerinden istifaettiler.Atatürk,kendisinekarfl›birhareketbafllad›€›n›anlay›nca,orduyusiyasettenay›rmakistedi.Bununiçin7kolordu komutan›nabaflvurarak,milletvekilli€indenistifaetmeleriniflahsenricaetti. 5’i onunarzusunauydu,2’similletvekilli€iniye€ledi.Sonrabuikisindenbiriyenidenorduyadöndü.TBMM,askerigörevlerinidevirve teslimetmedikleriniilerisürerek,KarabekirveAliFuat’›kabuletmedi.Onlar›dönüpdevirteslimyapmakzorundab›rakt›.17Kas›m’da Terakkiperver(ilerlemeyandafl›)CumhuriyetF›rkas›kuruldu.F›rkan›nbaflkan›Karabekir,2.baflkanlar›Adnan(Ad›var)veRaufoldular. Genelsekreter,AliFuat’t›.F›rkan›nmeclistekiyandafllar›30kadard›. 10Kasım’daHalkF›rkas›’n›nad›na“Cumhuriyet”sözcü€ünüeklemesinden sonra (CHF), Terakkiperverler de ayn› fleyi yapm›fllard›. F›rkan›n program›nda “efkâr ve itikadat-› diniyeye hürmetkârd›r” ibaresinin bulunmas›, soyut olarak çok anlaml› olmayabilirdi. Ama F›rkaCHF’ninsa€›ndayerald›€›ndanvedahatutucubaflkaf›rkalar›nyoklu€unda,herrenktenbütüntutuculariçinbirçekimmerkezi olmas›beklenebilirdi.Bubak›mdanf›rkan›nilkflubesininUrfa’dakurulmas›belkianlaml›yd›.

DEVRİM YOLU VE KARŞI-DEVRİM GİRİŞİMLERİ

ŞeyhSaitAyaklanması 13Şubat1925’teŞeyhSaitAyaklanmasıGenç’e(Bingöl’e)bağlıPiran’dabaşladı.KısazamandaLice’yeyayıldı.İsyancılarbiryandanElazığ’ı ele geçiriyor, bir yandan Muş-Varto bölgesinde yayılıyorlardı. 7 Mart’taDiyarbakır’asaldırdılar.Anlaşılan,ayaklanmaFethiOkyarhükümetince ilk önce basit bir asayişsizlik hareketi olarak algılanmıştı. Oysaisyancılarkarşılarınaçıkanordubirlikleriniyenilgiyeuğratmışlardı.ŞeyhSaitNakşibenditarikatınabağlıbirağaydıveaşiretlerüzerindenüfuzsahibiydi.Ayaklanmaşeriatvehalifelikadınayapılıyordu. İşinbudenliciddiyetkazanmasıkarşısındaFethiOkyarhükümetiçekildi,yerineİsmetPaşahükümetikuruldu(3Mart).YenihükümetertesigünhükümeteolağanüstüyetkilerverenTakrir-iSükûnKanunu’nu TBMM’yekabulettirdi.İstiklalMahkemelerikuruldu,muhalifgazeteler kapatıldı. Geniş bir harekât sonucunda ayaklanma bastırıldı (31 Mayıs1925).Elebaşlarıyargılanarakidamedildiler.İsyanınbastırılmasıardındanTerakkiperverCumhuriyetFırkasıkapatıldı(3Haziran). Şeyh Sait Ayaklanması dinsel, karşı-devrimci, feodal bir hareket görünümündedir.KimileribununKürtçübirayaklanmaolduğugörüşündedirler.AyaklanmaKürtlerarasındaçıkmışolduğunaveKürtçü hareket mütareke döneminde başlamış olduğuna göre (Kürt Teali [Yükseltme] Cemiyeti), ayaklanmada Kürtçü öğelerin bulunmuş olmasıdoğaldır.Nitekimmahkeme,KürtTealiCemiyetiönderlerinden Seyyit Abdülkadir’in de işin içinde bulunduğunu saptamış ve ona idamcezasıvermiştir.FakathareketiniçindeyadabaşındabazıKürt ulusçularınınbulunmuşolması,ayaklanmayıbirKürtulusalhareketi olaraknitelemekiçinyeterlideğildir.Çünküaşiretyapısınınegemen olduğutoplumsalbirdokudaçağdaş-demokratikyurttaşlıkbilincigerektiren bir ideoloji (ulusçuluk) pek söz konusu olmasa gerek. Hicaz’daŞerifHüseyin’inayaklanmasınınulusalbirayaklanmasayılamayacağı gibi... Zaten, bildiğim kadarıyla, ayaklanmada kullanılan şiarlar,ulusçudeğil,dinsel-feodalşiarlardır. MeteTunçay’agöreAtatürkdöneminitek-partiyönetimikalıbına sokangelişme,ayaklanmayıbastırmakiçinçıkarılanTakrir-iSükûn Kanunu’dur.Bencedebuönemlibirdönümnoktasıdır,ama1925’te düzenin tamamen bu yönde kemikleştiğini söylemek zor olur. En

195

196

KISA TÜRKİYE TARİHİ

azından1930SerbestCumhuriyetFırkasıdenemesi,Atatürk’ündevrimi çok-partili dizge içinde yürütmek arzu ve umudunun onda 1920’li yıllar boyunca sürmüş olabileceğine işaret sayılabilir. Kimi yazarlarisyandaİngilizlerinrolündensözederler.Bununmahkemede kesinbirbiçimdesaptandığınısanmıyorum.Amabugibişeylerdekesin kanıt bulmak zaten kolay değildir. Muhakkak olan şey, Musul içinİngiltereileçekişmehalindeolanTürkiye’ninayaklanmadolayısıylabirçokyöndenzordurumdakaldığıdır.Petrolkaynaklarıdolayısıyla İngiltere’nin Musul’a çok önem verdiğini de burada hatırlamakgerekir. Ayaklanmanın çıkmasından 4 gün sonra (17 Şubat) aşar vergisi kaldırıldı.BuİzmirİktisatKongresi’ndekabuledilen,CHF’ninde9 umdesinde yer alan bir önlemdi. Kimileri, bu verginin devletin en önemligelirleriarasındaolduğunu,yapılanişinyanlışolduğunusöylerler.Teknik-malibiraçıdanbugörüşdoğruolabilirbelki,fakatsanırımaşarıniltizamusulüyletoplandığını,buusulünisehepinceve kabaçeşitlizulümlerleiçiçeyürütülmüşolduğunugözardıetmektedir.Tabii,iltizamyerinedevlet,aşarıkendimemurlarıeliyletoplasaydıbusakıncalarkalmazdı,amaosıralarvedahabirsüredevletinaynî birvergiyibizzattoplayacakörgütlülükdüzeyineerişmişolduğukuşkuludur.Dolayısıylavemalisonuçlarıneolursaolsun,aşarınkaldırılmasını, köylüyü yüzyıllarca sürmüş büyük bir baskıdan kurtaran özgürleştiricibirhareketolarakselamlamakgerekir.

ŞapkaDevrimi Atatürk,23Ağustos1925’teyurtgezisineçıkarakKastamonu’ya geldi.Başındaşapkavardı.Çevresindekiler,kendilerideşapkagiydikleri halde, bu durumdan rahatsız olmuşlar, kimileri şapkayı “şems (güneş) siperli serpuş (başlık)” diye tevil etmeye hazırlanıyorlardı. OysaAtatürkİnebolu’dayaptığıkonuşmadaaçıkkonuştu,“Buserpuşunismineşapkadenir”dedi.25Kasım’daŞapkaKanunudiyebilinenyasaçıkarıldı.Memurlarşapkagiyecekti,fesyasaktı.Otarihten sonrafesortadankalktı,kentlilerşapka,köylülerkasketgiymeyebaşladılar.Şapkadevrimianlaşılmasıpekkolayolmayanbirdevrimdir. Osmanlıtoplumundabaşlık,insanındinini,hattatoplumsalmevkii-

DEVRİM YOLU VE KARŞI-DEVRİM GİRİŞİMLERİ

ni,yaptığıişitanımlayanbirişaretti.Öldüğüzaman,başlığıtabutun başucunakonur,parasıvarsamezartaşıobaşlıkbiçimindeyapılırdı. ŞapkaMüslümanolmayanlaraözgübirbaşlıktı.II.Mahmut,Rumlarındabenzerinigiydiğifesiaskervememurlaragiydirdiğiiçin,çok şimşek çekmiş, kendisine “gâvur padişah” diyenler çıkmıştı. Şimdi Atatürk buna benzer, hatta belki daha cesur bir adım atıyordu. Bu adımı,önemliolantoplumaçağdaşkurumları,insanlaraçağdaşzihniyetigetirmektirdiye,kılıkkıyafetleuğraşmakbiçimselveyüzeyseldir diye, “gardırop devrimi” diye eleştirenler olmuştur. Atatürk 24 Ağustos’ta Kastamonu’da yapmış olduğu konuşmada, “Medeniyet öylebirkuvvetliateştirki,onabigâne[ilgisiz]olanlarıyakarvemahveder”demişti.AtatürkTürkiye’yiyalnızkurumlarvezihniyetolarak değil, görünüş bakımından da Avrupai yapmak istiyordu. Bu, basit birtaklitdurumudeğil,Türkiye’yiSevrbelasındanuzaktutacak,Avrupakamuoyuna,“Bizsizingibibirülkeyiz,dolayısıylasömürgeolamayız, olmayız” iletisini en çarpıcı biçimde sunacak bir önlemdi. Çünkükamuoylarıbaşkabirülkeninçokokulaçtığını,çokfabrika kurduğunukolaykolayalgılamazlar.Oysabirülkeninsimgesihaline gelmişbirbaşlığıatıp,Avrupa’nınbaşlığınıgiymek,yabancıkamuoylarınınmutlakadikkatiniçekecekçokçarpıcıbirolaydır. İkidünyasavaşıarasındakidönem,MilletlerCemiyeti’ninvarlığınarağmen,emperyalizminenazgınolduğudönemdir.I.DünyaSavaşı’nınsonundaeskidünyadaAvrupalıve/yadagelişmişolmayıpdaaz çok bağımsız kalabilmiş birkaç ülke vardı: Etiyopya (Habeşistan), Türkiye,İran,Afganistan,Çin,Tayland.AfganistanveTayland,birincisi Rusya ve İngiltere, ikincisi İngiltere ve Fransa emperyalizmi arasındatamponülkelerolarakayaktakalabilmişlerdi.Öbürdördündenüçüikidünyasavaşıarasında,yadaII.DünyaSavaşısırasında emperyalizminçizmesialtındaezildiler.Çin1931’deJaponistilasına uğradı.Etiyopya1935’teİtalyansömürgesioldu.1941’deİran’ıSSCB veİngiltereanlaşıp,birikuzeyden,öbürügüneydenişgalettiler.Türkiyebubadiredensağsalimkurtulduysa,Avrupa’ya,“BizAvrupalıyız, sömürge olacak ülke değiliz” iletisinin başarıyla ulaştırılabilmiş olmasının bunda büyük payı vardır. Şapka devriminin de bu iletide önemliyeriolduğunudüşünüyorum.1934’teMussolini’ninemperyalistbirdemeciTürkiye’detedirginliğeyolaçmıştı.Bununüzerinehem

197

198

KISA TÜRKİYE TARİHİ

İtalyaDışişleriBakanlığımüsteşarı,hemdebizzatMussoliniTürkbüyükelçisine,Türkiye’ninsözkonusudemecinkapsamıdışındaolduğunu,zirabuülkeninbirAvrupaülkesiolduğunubelirtmişlerdi. TabiişapkadevrimininTürkkamuoyunadabiriletisivardı.Çarpıcı bir biçimde, Türkiye’nin bir Avrupa ülkesi olacağı, ortaçağdan (yadayeniçağdan)sonçağageçilmekteolduğuanlatılmakistenmişti. Nitekimbuna,Sivas,Erzurum,Rize,Maraş’tabaşkaldıranlarolmuştu.Hattaşapkayıbayrakyaparakgizlibirkarşı-devrimhareketiörgütlemeye kalkıştığı için, İskilipli Âtıf Hoca İstiklal Mahkemesi’nce idamamahkûmedilmişti.

Atatürk’eSuikastGirişimleri 1926’daMedeniKanun’unkabuledilmesivebüyükönemiyukarıdaanlatılmıştı.1926’nınöbürönemliolayıGazi’yesuikastgirişimidir.DahaönceMilliMücadelesırasındaİngilizlerMustafaSagiradındabirHintlieliyleAtatürk’üöldürmekistemişler,fakatplanmeydanaçıkmışveSagiridamedilmişti(1921).DahasonraYunanistan’dakiErmenikomitacılarıtarafındangörevlendirilenManokManukyan yakalanıpidamedildi(1925).1926’dasuikastüçmilletvekilitarafındanörgütlendi:ZiyaHurşit(Lazistan),Şükrü(İzmit)veArif(Eskişehir). Atatürk’ün 15 Haziran’da İzmir’i ziyareti sırasında, Kemeraltı’ndaotomobilinebombavetabancalarlasaldıracakolansuikastçılar,dahasonraGiritliŞevki’ninmotoruylaYunanadasıolanSakız’a kaçacaklardı.Atatürk’ünziyaretibirgüngecikince,Şevkisuikastıhaberverdi.İşiniçindedahabaşkalarıveözellikleeskiİttihatçılarvardı.Anlaşılanörgütlemeişindepayıolmamaklabirlikte,suikastınyapılacağından İttihatçı Cavit Bey’in dahi haberi vardı. Herhalde İttihatçılar,kendileridedemokratik-ulusçukafadaolmaklabirlikte,devriminfazlailerigittiğinidüşünüyorlardı.Birdeihtimal,kendilerinin devredışıkalmışolmalarındanhoşnutdeğillerdi.Ali(Çetinkaya)başkanlığındakiİstiklalMahkemesikovuşturmayıgeniştuttu.EskiİttihatçılarındışındaTerakkiperverönderleridetutuklandılar.Başvekil İsmetbunuönlemeyeçalıştıdiyemahkemeonudatutuklamayakalkıştı.Sonundamahkemeonlarınyakasınıbıraktı.Ama18kişiidam edildi.BunlarıniçindeCavitBeyveDr.Nâzımdavardı.

DEVRİM YOLU VE KARŞI-DEVRİM GİRİŞİMLERİ

Dördüncüsuikastgirişimi,Sisam’dangelenHacıSamivearkadaşlarınıngirişimiydive1927’deyakalandılar.Beşincisi,arkasındaÇerkezEthem’inbulunduğusanılanveSuriyesınırındayakalanan5kişilik çetenin girişimiydi (21 Ekim 1935). Bu beş girişim, Türkiye’nin kurtuluşunda ve devriminde bu denli ağırlıklı payı olan bir önderi Türkiyevedevrimdüşmanlarınınortadankaldırmakiçinhayliyoğun çabaharcadıklarınıgösterir.Herhaldebugüvenliksorunuyüzündendirki,Atatürk19Mayıs1919’dansonrahiçbiryabancıülkeyeadım atmamıştır.İstanbul’adaancak1927’degitmiştir.* 1927’deAtatürkçokdikkatçekicibirşeyyaptı.Samsun’açıkıştanogünekadarkiolaylarınkendiaçısındanhayliayrıntılıbirtarihiniyazdı.Böylebirçalışmayaptığınagöre,Atatürkihtimalbirdönüm noktasına gelindiğini hissediyor ve bir çeşit bilanço çıkarmak gereksinimi duyuyordu. Bol belgeyle desteklenen ve kısa zamanda yazılan bu metin, Nutuk diye tanınır, çünkü o yıl Ekim ayında CHF’nın2.kurultayındagündealtışarsaatten6gündekendisitarafındanokundu.1919-1926dönemitarihininbirnumaralıkaynağıdır. Nutuk’un sonunda Atatürk’ün “Gençliğe Hitabe”si yer alır ve buradaAtatürkCumhuriyet’igençliğeemaneteder.Buradakigençlik hem yaşça hem “başça” gençlik olarak anlaşılabilir ve sanırım devrimcilik anlamındadır. Hatırlanacağı üzere, 19. yüzyıl boyunca Fransızİhtilali’ndenesinlenendevrimcihareketlere“genç”sıfatıyakıştırılırdı.EnünlüsüMazzini’ninbaşınıçektiği“Gençİtalya”hareketidir. Sonra, tabii “Genç Türkler” vardır ki iki kuşaktır: Namık Kemalkuşağı,İTkuşağı.

*

Şimşir’egöre1924-1927yıllarındaAtatürk’esuikastyapmaküzerehazırlıkyapan, biriArtinKarabet’inkiolmaküzerebeşayrıErmeniçetesiortayaçıkarıldı.BilalŞimşir,ErmeniMeselesi,1774-2005 (Ankara,Bilgi,2005),s.371.

199

XXIV

Kültür Devrimi Ön Düzleme Geçiyor

YazıDevrimi Nutuk’unbirbilançoolduğunuvebelkibirdönümnoktasıolarak düşünüldüğünü söylemiştim. Gerçekten, 1927’ye değin siyasi düzen kurulmuş,laikliğintemelleriatılmışvegeliştirilmiştir.Bundansonra Atatürkiçvedışsiyasetleilgisinikesmemeklebirliktedikkatinikültürvebirmiktardaiktisatkonusunaçevirdi.Kültürdevrimininilk önemliadımıArapharflerininyerineTürkharfleriningetirilmesiolmuştur.Buçokcesurvebirbakımaşaşırtıcıbirgelişmedir.Türkleryazıyı kendi alfabeleriyle kullanmaya başladıktan (M.S. 730) kısa bir süre sonra İslamiyeti benimsemişlerdi. Bu arada kendi alfabelerini terk ederek Arap harflerini kullanmaya başladılar. 1000 yıl kadar Arapharflerinikullandıktansonrabualfabedenvazgeçilmesi,ilkbakışta garip gelebilir. Yakından bakınca, öyle olmadığı görülür. Harf devriminiolanaklıkılan etken,OsmanlıDevleti’ninokuryazarlığıçok küçükbirazınlığınişiolmaktançıkarmakiçinpekazşeyyapmışolmasıydı.II.Meşrutiyet’erağmenokuryazarlığın1918’de%5’igeçmediğitahminedilebilir.1927’debuoran%10,7idi.Banaöylegeliyor ki, Türkiye’de okuryazarlık oranı örneğin %20-25 dolaylarında olsaydı böyle bir devrim Atatürk’ün aklına gerçekçi bir tasarı olarak pekgelmezdi.

202

KISA TÜRKİYE TARİHİ

Harf devrimini olanaklı kılan ikinci etken, her şeye rağmen Osmanlıkitaplıklarınıdolduranhatırısayılırbirikiminbüyükölçüdebir ortaçağbirikimiolmasaydı.Bubirikimintarihselbirdeğerişüphesiz vardı,ama20.yüzyıliçingeçerliğihaylisınırlıydı.GerçiOsmanlılar 19.yüzyılınortalarındanbaşlayarakbirölçüdeBatıkaynaklarından birçevirietkinliğigöstermişlerdi.FakatOsmanlıcanınçetrefilliğiyüzündenbirçokokuryazarabilebuçevirilerinpekyararıyoktu.Yazı dilininyalınlaşmasıveözTürkçeolarakzenginleşmesisonucu,bugün Atatürk’ün Nutuk’unubilediplomasahibideolsa,günümüzünTürk insanı anlamakta zorluk çekmektedir. Yukarıda harf devrimini olanaklı kılan dedim. Atatürk ve arkadaşları, yeni harfleri, Tarık bin Ziyad’ınİspanya’yıfethederkengemileriniyakmasıgibi,Osmanlıkitaplıklarındakiortaçağbirikimiyleilişkilerikoparmakiçindeistemiş olabilirler. Üçüncüolarak,harfdevrimini yararlıkılan biretkenisayabiliriz. ArapharfleriTürkçeyehiçuygundeğildi.ÇünküArapçasessizlerbakımından çok zengin, sesliler bakımından hayli yoksul bir dilken, TürkçesessizlerbakımındanArapçayagörehayliyoksul,amasesliler bakımındançokzenginbirdildir.ÖrneğinArapçada2çeşitt,3çeşit h,4çeşitz,3çeşits,2çeşitkvarkenTürkçedebunlarınyalnızbirer çeşidivardır.Arapçadaiseyalnızca3seslivardır:a,u,i.Onuniçin Arapçada sesliler, Kuran yazısı ve uzun “a” dışında, pek yazılmaz. Arapçadayalnız3sesliolasılığıbulunduğundanbununfazlabirsakıncası yoktur. Ama Türkçe Arap harfleriyle yazıldığında okuyucu içinbüyükzorluklarçıkabilir,çünküsessizlerarasınagirebilecekseslileriçin8olasılıkvardır.ÖrneğinArapharfleriyleTürkçe“gl”yazsak,okuyucubunungal,gel,gıl,gil,göl,gol,gul,gülmüolduğunu kestirmekdurumundadır.OysaArapçaolsa,yalnız3olasılıkvardır: gil,gul,gal. Akla gelen dördüncü bir etken, ulusçuluktur. Türkçenin kendine özgübiralfabesiolmasıistenmişolabilir.Çinlilerin,yazılarınınodenlizoröğrenilmesinerağmen,yazılarınıdeğiştirmeyidüşünmemelerinde ihtimal bu etkenin payı vardır. Tabii Arap harflerini almaksızın uyarlamayaparakTürkçeyeözgübiralfabeyaratılabilirdibelki,ama buradadabirAvrupadevletiolmakararınınetkisinigörebiliriz.Şuda var:DildenArapçaveFarsçasözcükleratılacaksaalfabeyideğiştirmek

KÜLTÜR DEVRİMİ ÖN DÜZLEME GEÇİYOR

iyibiryoldu.ÇünküTürkyazısıylayazılıncaArapçaveFarsçasözcüklerin, sudan çıkmış balık gibi, yaşama olasılıkları galiba azalıyordu. (1929’daArapçaveFarsçadersleriliseprogramlarındançıkarıldı.) Harfdevrimiiçinhazırlıklar1928başındabaşladı.AdaletBakanı Mahmut Esat (Bozkurt) 8 Ocak’ta Ankara Türk Ocağı’nda Latin harfleri konusunda bir konuşma yaptı. 21 Mayıs’ta uluslararası rakamlarınkullanılmasıiçinbiryasaTBMMtarafındankabuledildi. Bubirısınmahareketiydi.Atatürkbudevrimibaşlatmakiçinİstanbul’useçmişti.4Haziran’daİstanbul’ageldi.Ancak21Eylül’deAnkara’yadöndü.Yeniharfleritanıtmakiçinbusıradayaptığıgezileri deİstanbul’danyaptı(Tekirdağ,Bursa,Çanakkale,Gelibolu,Sinop, Samsun, Amasya, Tokat, Sivas, Şarkışla, Kayseri). 9 Ağustos gecesi SarayburnuParkı’ndaharfdevriminihalkaaçıkladı.DolmabahçeSarayı’ndayenialfabeyleilgili,Atatürk’ünkatıldığıçalışmalaryapıldı. Nihayet1Kasım’daTBMMyeniharflerleilgiliyasayıçıkarttı,1Aralık’tan başlayarak süreli yayınlar (gazete, dergiler), Ocak 1929’dan başlayarakkitaplaryeniharflerlebasılacaktı.Yetişkinlereyeniyazıyı öğretmekiçin1Ocak1929’daMilletMektepleriaçıldı.1936’yadeğin çalışan bu okullardan 2,5 milyon insan diploma almıştır. Yazı devrimibüyükbirhızlagerçekleştirildi.

Çok-PartiliSiyasetDenemesi Atatürk1929’daAfetİnan’ınyardımıyla MedeniBilgiler adındaki kitabı yazdı. Kitap yurttaşlık bilgisi derslerinde okutuldu. Afet İnan’ınimzasıylaçıktı,amasonradanİnan’ın1969’dahazırladığıyenibasımaeklediğiAtatürk’ünelyazılarındanfotokopilersayesinde, kitabınönemlibölümlerininAtatürktarafındanyazılmışolduğuortayaçıktı.Bubölümlerdenbiridemokrasiyleilgilidir.Atatürk’egöre demokrasieniyidüzendirveyükselenbirdenizgibiortalığıkaplayacaktır.Cumhuriyet,demokrasininenyetkinbiçimidirveyinedemokratikbirdüzenolanmeşrutiyettenüstündür.Buyazıçokönemlidir,çünkügünümüzdeAtatürk’eyöneltileneleştirilerdenbiri,6oktanbirinindemokrasiolmamasıdır.6oktanbirinincumhuriyetçilik olduğunu, Atatürk’ün anılan düşüncesiyle birleştirince, eleştirinin geçersizolduğuanlaşılır.

203

204

KISA TÜRKİYE TARİHİ

Atatürk,koşullarınelverişsizliğinerağmen,1930yılındaçok-partilidizgeyegeçmeyekararverdi.Kurulacakmuhalefetpartisininkarşı-devrimcileriçinbirumutkapısıolmamasıamacıylaönlemleralınacaktı.BuamaçlaosıraParis’teTürkiyebüyükelçisiolanarkadaşıFethi’yi (Okyar) görevlendirdi. İkisi Ağustos’ta konuyu görüştüler ve Fethi’yegüvenvermekiçin,Atatürk’lesözleşmeyapargibi,birmektuplaşmaoldu.YineFethi’yegüvenvermekiçin,Atatürkbirbölüm CHFmilletvekilininvekızkardeşiMakbule’ninyenifırkayagirmesini istedi. Atatürk iki fırka arasında yan tutmayacağını söylüyordu. SerbestCumhuriyetFırkası’nınikinciadamıbireyci,klasikliberalizmisavunanAhmetAğaoğluidi.Atatürk,devrimintümüyletartışma dışıolmasını,iktisadikonularıntartışılmasınıistiyordu.Nitekim,İsmet Paşa Ankara-Sivas demiryolunun açılışında (30 Ağustos 1930) yaptığı konuşmada, Cumhuriyet Halk Fırkası’nın “mutedil (ılımlı) devletçi” olduğunu söyledi. Serbest Fırka da hükümetin demiryolu yapma programını eleştiriyordu. Serbest Fırka 12 Ağustos 1930’da kuruldu. Yukarıda“koşullarınelverişsizliğinerağmen”çok-partililiğegirişildiğini söyledim. Gerçekten de, bilindiği üzere, 1929 yılının Ekim ayındaABDekonomisibüyükbirbunalımagirmişti.İşsizlikvesefaletalmışyürümüş,Avrupa’yıveardındanbütündünyayıetkisialtına almıştı.Türkiye’dedeihracatadamakıllıdüştü,çiftçikesimivebütün Türkekonomisisıkıntıyagirdi.İktisadisıkıntılaradüşenkişileringericilerinpropagandalarınakolaycahedefolacaklarıaçıktı.Kimilerine göreAtatürk’ünçok-partilidizgeyiistemesi,ikipartiarasındakitartışmaların bunalım karşısında izlenecek siyasete ışık tutması içindi. Atatürkçok-partilidizgeyibugerekçeyledeistemişolabilir,amaben Atatürk’ünesasgerekçesinindemokratikleşmeolduğunusanıyorum. BukonudadahasağlıklıbirsonucaulaşmakiçinAtatürkçok-partililikkararıverdiğisıradadünyabunalımınınneölçüdeTürkiye’yeyansımışolduğunuaraştırmakgerekir.AtatürkAğustos1930’danönce, muhtemelen1929’da,çok-partililikdenemesinekararvermişolmalıdırdiyedüşünüyorum. Serbest Fırka denemesi çok kısa zamanda bir felakete dönüştü. Bunalımdan etkilenenler ve gericiler büyük bir heyecanla fırkanın bayrağı altında toplandılar. Fethi’nin devrimden yana açıklamaları

KÜLTÜR DEVRİMİ ÖN DÜZLEME GEÇİYOR

para etmiyordu; İzmir’e yaptığı ziyaret, kanlı olaylarla noktalanan çılgıncagösterilerevesileoldu.CHFyöneticileriolanbitenlerdenürkmüşlerdi.BugidişinnerelerevarabileceğinikestirenFethivearkadaşları,17Kasım1930’dafırkayıkapattılar.SerbestFırkaancaküçay yaşayabilmişti. FırkanınkapatılmasındanbiraykadarsonraFethi’ninkorkuları gerçekleşti. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası nasıl Şeyh Sait Ayaklanması’yla noktalandıysa, Serbest Fırka işi de bir gericilik olayı ile noktalandı.Gerçifırkakapatılmıştıama,MenemenolayındaSerbest Fırka’nındabiryeriolduğuanlaşılıyor.23Aralık1930günü,başlarında Derviş Mehmet olduğu halde, Nakşibendi tarikatına mensup bazıkişilerManisa’danMenemen’egelerekhalkıbircamidenaldıklarıyeşilbayrağınaltınatoplamayakalkıştılar.OlayyerinegelenYedekAsteğmenFehmiKubilay,gericilertarafındanvuruldu.Başınıbıçaklakesipdireğediktiler,halkagösterdiler(ayrıca2bekçiyideöldürdüler). Olay bastırıldı, sıkıyönetim ilan edildi. Kurulan divan-ı harp28kişininidamınahükümverdi. TerakkiperverveSerbestFırkaolaylarıdevrimyapılırkenvebelirlibirmesafealınmadançok-partililiğinpeksağlıklıişlemediğinigösteriyordu.Zaten1930’luyıllarartıkAvrupa’dademokrasirüzgârlarınındeğil,diktarüzgârlarınınestiğibirdönemolacaktı.1945’ekadar daII.DünyaSavaşıyıllarıdır.1945’teyenidendemokrasirüzgârları esinceTürkiyebunauygundavranmıştır.

HalkevleriveHalkodaları Atatürk’ün1931’dehalkevlerinivehalkodalarınıkurduğunugörüyoruz.BudavranışıngerisindeMenemenolayınındaetkisininolduğunudüşünüyorum.Menemen’debaşkesipsırığadikmeeyleminin ortaçağcılvahşetiAtatürk’üçoketkilemişolmalıdır.Onunkültürkonularınabutarihtensonraverdiğiartanönem,kültürügericiliğinçaresi,ilacıolarakgördüğünügösterirgibidir.10Nisan1931’deTürk Ocakları’nınolağanüstükurultayıörgütüdağıtmakararıaldı.Bunun Atatürk’ten ve/ya da hükümetten kaynaklandığı şüphesizdir. Zira ocaklartutuculukodaklarıolmayayüztutmuştu.CHF’nadevredilen ocaklar, 19 Şubat 1932’de halkevleri (ve halkodaları) olarak açıldı.

205

206

KISA TÜRKİYE TARİHİ

1950’yegelindiğindeTürkiye’de478halkevi,4.322halkodasıkurulmuştu.Halkevlerinin9etkinlikkoluvardı:1.Dil,edebiyat,tarih;2. Güzelsanatlar;3.Temsil;4.Spor;5.İçtimai(toplumsal)yardım;6. Halkdersanelerivekurslar;7.Kütüphaneveyayın;8.Köycülük;9. Müzevesergi.Türkiye’deokullarınkitaplık,tiyatro,müzikalanlarındaolanaklardannedenliyoksunolduğuveyetişkinnüfusiçinkültür merkezlerininönemidüşünülürse,buhareketingerekliliğiortayaçıkar.Denebilirkihalkevlerivehalkodalarıaydınlanmahareketinitaşrayayayanmerkezlerolmuşlardır.

TarihÇalışmaları KültüralanındaAtatürk’ünelealdığıbirkonudatarihidi.Hemen belirteyim ki, Atatürk birtakım tarih görüşleri benimsemiş ya da özendirmiş,hattaufaktefektarihyazmadenemeleriyapmışolsabile, tarihçideğildir.O,önceliklebirsiyasetadamıdırvebukimliğiyledeğerlendirilmelidir.Tarihleuğraştığızamandabununsiyasetdüzlemindekianlamıüzerindedurulmalıdır.Tarih,emperyalizminelindekien önemliideolojikaraçlardanbiridirveSevrşokunuyaşamışbirTürkiye’ninbukonuyaeğilmesisonderecedoğaldır.NitekimEnverZiya Karalbudönemtarihçiliğiiçin“savunmatarihçiliği”demektedir.Ermenisayısınabakmadan“tarihselhaklara”dayanarakDoğuAnadolu’daazErmenilikoskocamanbirErmenistanyaratmış,Rumsayısına bakmadan aynı biçimde Doğu Trakya’yı, İzmir-Manisa-Ayvalık bölgesiniYunanistan’abağlamayaçalışmıştıemperyalizm.Bununbir çaresi,ErmenilerdenveRumlardanöncekiAnadolutarihinielealmak olabilirdi.Nitekimöyleyapıldı,HititlerinTürkolduklarıönesürülerek, özellikle Hitit tarihine sahip çıkıldı. Bu, bir çeşit Anadolu’nun “manevitapu”sunuçıkartmakharekâtıydı.Avrupa’dakimiülkelerde modaolan,ırkçılığıinsanlarınkafatasıözelliklerigibifizikselözelliklerine dayandırmak isteyen kuramlara karşı, Türkiye’de de fiziksel antropolojiçalışmalarıbaşlatıldı.TürklerinuygarbirhalkolmadıklarısavınakarşıTürklerinkökeniolanOrtaAsya’nıntarihielealınarak,obölgeninbiruygarlıkkaynağıolduğu,hemenbütüninsantopluluklarınınoradançıktıklarıkuramıgeliştirildi.Buaradaçoğuyada tümühayalmahsulübirtakımgörüşlerdeüretildi.Hemenbelirtelim

KÜLTÜR DEVRİMİ ÖN DÜZLEME GEÇİYOR

ki,butürgörüşlerosıralarAvrupa’dakimiyerlerdeçokrevaçtaydıve zaten esin kaynağı da oralarıydı. Ayrıca, Atatürk psikolojiye çok önemveriyordu.Türklerinyüzyıllarcasürmüşyenilgilerinin,biryenidendoğuşhamlesineizinvermeyecekbirdüşkünlükduygusuna,bir aşağılık kompleksine yol açtığını görüyordu. Onun için “çalışmak” kadar“övünmek”,“güvenmek”gerektiğigörüşündeydi.İhtimalbir miktar hayalin –bir süre için de olsa– aşağılık kompleksi zehirinin panzehiriolabileceğinidüşünüyordu. BugünTürktarihçiliğibellibirdüzeyeulaşabilmişse,bunuönemliölçüdeAtatürkzamanındakitarihhamlesineborçludur.Çünküpek çokalandaolduğugibiOsmanlıtarihçiliğihayliilkelbirdüzeydeydi. İlgiikinoktadaodaklaşıyordu:Osmanlıtarihiveİslamtarihi.İslam tarihi de esas itibariyle İslamiyetin doğuşu ve 4 halife döneminden ibaretti.Bunundışındakikonular,örneğinOsmanlıöncesiTürktarihi, Avrupa ve dünya tarihi büyük ölçüde ihmal ediliyordu. Ayrıca yöntemolarak,tarih,savaşlarvehanedanlartarihiüzerindeodaklanıyordu.II.Meşrutiyet’tedurumudüzeltmekiçinbirbaşlangıçyapılmıştı.BubaşlangıcınyoğunbirçalışmaatılımınadönüşmesiAtatürk sayesindedir.15Nisan1931’deTürkTarihiTetkikCemiyetikuruldu. DahasonraadıdeğişerekTürkTarihKurumuolmuştur.8Temmuz 1932’deI.TürkTarihKongresitoplandı(ikincisi1937).

DilDevrimi Şimdidedildevriminebakalım.Bilindiğiüzere,OsmanlıcaArapçaveFarsçasözcüklerleyüklübirdildi.DivanşiirvenesrininbirtakımörneklerindeodenliçokArapçaveFarsçakullanılmıştırki,bazenTürkçebirsözcükbulmakiçinaramakgerekir.Osmanlıcabüyük ölçüdeyazılıbirdildi.Birkezhalkıokuryazaryapmakdiyebirsorun olmadığıiçinTürkhalkınınbüyükçoğunluğuOsmanlıcayıöğrenmek olanağındanyoksundu.DolayısıylayalnızTürkçebiliyorlardı.Okumuş azınlık tabii Osmanlıcayı biliyordu ama, kadınları eğitmemek kuralolduğuiçin,onlarınkızlarıvekadınlarıdaOsmanlıcabilmiyorlardı. Onun için kadınlar kendi aralarında, baba, kardeş, koca ve oğullarıylazorunluolarakTürkçekonuşuyorlardı.BöylecehalkınbüyükçoğunluğununvebütünkadınlarıncehaletisayesindeTürkçeya-

207

208

KISA TÜRKİYE TARİHİ

şadı.Yaşadıama,kültürdiliolamadı.19.yüzyılınortalarındansonragazeteciliğingelişmesiyledahaanlaşılır,dahayalınbirOsmanlıca başladı.1897Osmanlı-YunanSavaşı’ndaMehmetEmin(Yurdakul), “Türküm,dinim,cinsimuludur”diyeyalınbirdilkullandı.II.Meşrutiyet’tedegelişmeleroldu(Selanik’te GençKalemler dergisi,Ziya Gökalp)amaörneğinAtatürk’ünNutuk’ta(1927)kullandığıdilhayliçetrefildir.Türkçeninarılaşması,Osmanlıcadankurtulması,büyük ölçüde 1930’larda başlamış olup hâlâ devam eden bir süreçtir. 12 Temmuz1932’deTürkDiliTetkikCemiyetikuruldu,adıdahasonra TürkDilKurumuolmuştur.Kurumunilkkurultayı26Eylül1932’de yapıldı.AtatürkTürkçeninanlaşılmasıişiniçokbenimsedi,hattakısa bir süre için, bugün bile anlaşılması kolay olmayan, yalnız öz Türkçesözcüklerdenoluşandemeçlerverdi,yazılaryazdı.TürkDili Tetkik Cemiyeti’nin kurulmasının hemen ardından ezanın Türkçe okunmasıiçingirişimlerbaşladı. Dildevrimiyadaonun“aşırılıklarına”karşıpekçokşeylersöylendiveyazıldı.Halkınbilmediğibirsözcükyerinehalkınkullandığı yadakolaycaanlamınıtahminedebileceğisözcüklergetirmekfazla itirazauğramamaklabirlikte,herkesinbildiğimektep,kitap,tatilgibi sözcüklere yeni karşılıklar önerilmesine tutucular çok karşı çıkmaktadırlar. Kuşaklar arasında, dede ile torun, hatta baba ile oğul arasında anlaşma olanaklarını kaldırarak Türk ulusunun bölünmek vezayıfdüşürülmekistendiği,altındakomünistlerinbulunduğugibi tuhafiddialaradeğinvarabilmektediriş.Zamanzamanhükümetler debugibigörüşlerekendinikaptırmaktadır.Örneğin1924Anayasası’nın dili 1945’te arılaştırılmıştı. 1952’de Demokrat Parti iktidarı 1924metninegeridöndü(böyleceAnayasa,Teşkilat-ıEsasiyeKanunu oldu). Daha sonra da kimi dönemlerde TRT’de bazı öz Türkçe sözcüklerinkullanılmasıyasaklanmakistenmiştir.Fakatilginçtir,çoğuhükümetlerinözTürkçeyeilgisiz,hattakarşıolmalarınarağmen, arılaşma süreci bugün salt yazarların desteğiyle kendi kendine sürmektedir(12Eylül1980darbesindenönceTürkDilKurumu’nunda katkısıönemliydi). Dil devriminin gerekçeleri üzerinde kısaca duralım. Bir kez işin içindehalkayaklaşmaarzusuyatmaktadırki,demokratikbirdüşüncedirbu.TabiihalkınbildiğiArapçayadaFarsçasözcüklerinyerine

KÜLTÜR DEVRİMİ ÖN DÜZLEME GEÇİYOR

başkasözcüklerönermenindemokratikbiryönüolupolmadığıtartışılabilir.Başkabirgerekçe,saydam,durusugibiberrakbirdilyaratmaisteğidir.Unutmayalımki,özTürkçeyalnızcaOsmanlıcalarınkarşılıklarınıdeğil,Batıkaynaklıkavramvesözcüklerindekarşılıklarını bulmayaçalışıyor(kompüteryerinebilgisayar,enteresanyerineilginç diyor).BöyleceTürkçenindahagüzel,dahakolayanlaşılabilirolacağı,sanat,felsefe,bilimdedahaüstünkafaürünlerininyaratılmasına yol açacağı umulmaktadır. Üçüncü bir gerekçe ulusçuluktur. Birçok Türk,dillerindeyabancısözcükbulunmasınıistemiyorlar.BusözcükleristerArapça,Farsça,isterİngilizce,Fransızcaolsunlar,Türkçede kullanılmamalıdır. Hemen belirteyim ki bu düşünce genellikle sol ulusçulara,Atatürkçülereözgüdür.SağyadatutucuulusçularıngenellikleözTürkçediyebirmeraklarıyoktur,hattakarşıdırlarbuna. Dördüncübirgerekçe,OsmanlıcadankurtularakDoğuyaniortaçağ uygarlığı ile bağları daha kolay koparabilmek umududur. Herhalde tutucularınkarşıtlığıdabundankaynaklanıyor. Atatürktarihvedilçal›flmalar›naçokönemvermifltir.Herikikurumudabirdevletdairesiolarakde€il,tamamenba€›ms›zdenekstatüsündekurmuflolmas›dikkatiçekiyor.Yanihükümetlerinikikurumadabirkar›flmaolana€›yoktu.Ayr›ca,Atatürk,servetiningelirini buikikurumavasiyetetmifltir.HerikikurumdaAtatürk’ünbugüveninelay›kolmufllar,süreliyay›nyadakitapolarakpekçokyap›t yay›mlam›fllar, birçok çal›flman›n yap›lmas›n› örgütlemifller ya da önayak olmufllard›r. Uluslararas› düzeyde sayg›nl›k kazanm›fllard›r. Yaz›k ki, 12 Eylül 1980 askeri darbesini yapanlar her iki kurumu “devletlefltirmifller”veAtatürk’üngelirinibudevletdairelerinetahsis etmifllerdir. Bunun kurumlar›n haklarna ve Atatürk’ün vasiyet hakk›nabirsald›r›say›labilece€ibencepeksugötürmez.Anlafl›lan, ohükümetDilKurumu’nudevletlefltirereközTürkçeleflmesürecini durdurmak, kendi Tarih Kurumu’nu da Atatürkçülük yerine resmi ideolojihalinegetirmekistedi€i“Türk-‹slamsentezi”ninüretici-destekçisi haline getirmek istiyordu. Ama bunu baflarabildikleri pek söylenemez. AtatürkdönemindetiyatronunveBat›müzi€inindegeliflmesiiçin birçokgiriflimleroldu,çünküTürkiye’ninhiçbir alandaAvrupa’dan, Batı’dangerikalmamasıamaçlanıyordu.1Kasım1924’teAnkara’da

209

210

KISA TÜRKİYE TARİHİ

MusikiMuallimMektebiaçıldı.Müziköğrenimiyapmalarıiçinbazı gençler Avrupa’ya gönderildiler. Ünlü Alman ve Macar bestecileri HindemithveBartok’unkılavuzluğunda6Mayıs1936’daAnkara’da DevletKonservatuvarıkuruldu.KonservatuvarıntiyatroveoperabölümlerinikurmaküzereAlmanya’danCarlEbertgelmiştir.Konservatuvarmezunları1940-1941’denbaşlayaraktiyatroveoperatemsillerivermeyebaşladılar.Balebölümü1949’daaçılmıştır.Konservatuvarın1941mezuniyettörenindeHasanÂliYücel,DevletKonservatuvarı’nınbağrındandoğmaktaolan“Türkhümanizmasınınyepyenibir safhası”nıselamlıyordu.

Üniversite 1827’deTıbbiye’ninkurulmasıylaOsmanlıDevleti’ndeBatıörneğinde yüksekokullar başlamıştı. Araştırmayı ve temel bilimleri de kapsayacakbiçimdeçeşitliyükseköğrenimdallarınınüniversiteolarakbirarayagetirilmesidüşüncesiyokdeğildi.Fakatbuyöndekigirişimler sürdürülemedi. Zaten yükseköğretim kurumları daha çok bir meslek öğrenme yeri olarak görülüyordu. Süreklilik kazanacak girişim1900’degerçekleşti.İstanbul’daDarülfünunkuruldu.İstanbulTeknikÜniversitesi’ninkurulduğu1944’edeğinbu,ülkenintek üniversitesi olarak kalacaktı. (1946’dan önce Ankara’da birçok fakültevardı,amabunlaroyıladeğinüniversiteolarakbirleştirilmemişti.)Darülfünun’unbirçokbakımdanyetersizkaldığıdüşünüldüğüiçinAlbertMalcheadındabirİsviçreliuzmanaincelemeyaptırıldı. Malche gördüklerini eleştirici bir yaklaşımla raporuna yansıttı. 30Ocak1933’teAlmanya’daHitler’inönderlikettiğinasyonalsosyalizm (Nazi) hareketi iktidara geldi. Bütüncül (totaliter)-ırkçı ideolojisineuygunolarak,üniversitelerdekendisineaykırıgördüğübilimadamlarını(Yahudi,solcu,demokrat)bilimseldeğerlerinihiçdüşünmedentasfiyeetmeyebaşladı.Türkiye,budurumdanyararlanarak,31Mayıs1933’teDarülfünun’ukapatanveİstanbulÜniversitesi’niaçanbiryasaçıkarttı.Buyapılırken151öğretimüyeveyardımcısından59’ukalmış,gerisiüniversitedışındabırakılmıştır.(Bildiğim kadarıylabubiçimdeişsizkalanlarınbüyükbirbölümünedevletiş bulmuştur.) Aynı zamanda 142 Alman öğretim üye ve yardımcısı

KÜLTÜR DEVRİMİ ÖN DÜZLEME GEÇİYOR

Türkiye’yegetirtildi.Bunlarınuzmanlıkalanlarıçokfarklıydı.İçlerinde zoolog, sümerolog, hukukçu, felsefeci, iktisatçı, fizikçi, tıpçı vb.gibipekçokalandanuzmanlarvardı.Pekçoğudünyaçapında bilim adamlarıydı. Bu sayede belki de o sırada dünyanın en güçlü “Alman” üniversitesi Türkiye’de kuruldu. Hemen hemen hepsi 1945’edeğin,azbirbölümüondansonradaTürkiye’dekaldılar.Pek çoğu, kısa zamanda Türkçe öğrenerek, tercümansız ders vermeye başladılar.BugünTürküniversitelerininsahipolduğudüzeyetartışılmazderecedeönemlibirkatkılarıolmuştur.

211

XXV

Siyaset ve İktisatta Gelişmeler

Dergilerveİdeoloji Atatürk’ün,SerbestFırkadenemesininbaşarısızlığıkarşısındaiki türlü davranışa girdiğini görüyoruz. Bir tanesi tek-parti yönetimini pekiştirendavranışlardır.Örneğin,TürkOcakları’nınkapanmasıve halkevivehalkodalarınınCHF’nabağlanması,masonlocalarınınkapatılması(1935),CHF3.kurultayınınAtatürk’ü“daimiumumireis” ilan etmesi. Öte yandan, çok-partililikle sağlanamayan çok-sesliliği yayın hayatında sağlamak için girişimler görüyoruz. Kadro dergisi (Ocak1932’denOcak1935’edeğin)bunlardanbiridir.Dergiyiİsmail Hüsrev Tökin, Şevket Süreyya Aydemir, Yakup Kadri Karaosmanoğlu,BurhanBelge,VedatNedimTörçıkarıyorlardı.Bunlardan Tökin,Aydemir,Töreskikomünistlerdi.AydemirMilliMücadelesırasındaNâzımHikmet,Vâlâ Nurettin’leMoskova’dakomünistkadrolar yetiştirmek için açılmış olan uluslararası bir üniversitede okumuştu.Türkiye’yegeldiktensonra Aydınlık adlıkomünistdergideçalışmışvebuyüzdenhapiscezasıalmıştı.Dahasonraaffedilmişvememurolmuştu.KadroKemalizmeözgübirideolojigeliştirmekistiyordu.Onagöredünyadakitemelçelişki,Marksizminilerisürdüğügibi, işçisınıfıilekapitalistsınıfarasındakiçelişkideğildir.Temelçelişkige-

214

KISA TÜRKİYE TARİHİ

lişmiş,zenginülkelerleyoksul,gelişmemişülkelerarasındadır.Gelişmiş,sömürgeciülkeler,yoksul,sömürgeülkelerisömürerek,kendiişçisınıflarınabirsuspayıverebilmektedirler.Emperyalistülkelerlesömürülenülkelerarasındakiçelişkiyiçözecekolan,ulusalkurtuluşhareketleridir.BunundamodeliTürkkurtuluşmücadelesi,Kemalizmdir.Kadro’nunsavunduğuikinciönemlitez,devletçiliktir.Türkiye’de sınıf çelişkileri henüz gelişmemiştir, fakat kapitalizmin serpilmesiyle buçelişkilerortayaçıkacaktır.Kemalizm,buçelişkilerinyolalmasını devletçiliksiyasetiuygulayarakönleyebilirdi.Başkabirdergi,Ahmet Hamdi Başar’ın Kooperatif dergisidir (Haziran 1932’den Mayıs 1934’edeğin).Başar20’liyıllardaİstanbul’dakiMüslümanişadamlarınıörgütlemeyeçalışmış,Türkiye’nintoplumyapısıvegelişmestratejilerikonusundaözgüngörüşleriolanbirkişiydi.Farklıyaklaşımlarıyüzündenherdöneminiktidarlarıncafazlarağbetgörmemişbiriydi.DahasonraDemokratParti’ninkurucularıarasındabulunmuş,fakatoradadatutunamamıştır. Kooperatif kooperatifçiliğiveköylüçıkarlarınısavunuyordu.Sanayileşmeuğrunaköylülersömürülmemeliydi.Çünküyerlisanayiyiyüksekgümrüklerledışrekabetekarşıkoruyalımderken,niteliksizvepahalıyerlimallar,Türkiye’deenbüyük müşterikitlesiolanköylülerinsırtınabinenbirsömürüoluyordu. ÜçüncübirdergiHüseyinCahitYalçın’ınEkim1933’ten1940’a kadarçıkardığı FikirHareketleri dergisiydi.Budergioyıllardabütün dünyadaveözellikleAvrupa’daliberaldemokrasi,sosyalizm,komünizmvefaşizm(nasyonalsosyalizmdefaşizminbirtürüydü)arasındacereyanetmekteolankırankıranaideolojikmücadeleyiyansıtmayaçalışıyorveliberaldemokrasininyandaşlığınıyapıyordu.BumücadeleTürkiye’dedesürmekteydi.BuüçdergivegünlükgazetelerdekiyazılarlaliberalizmisavunanAhmetAğaoğluarasındaserttartışmalaroluyordu.Türkiye’de,özelliklegençlikarasında,buakımlara kapılanlarvardı.OnuniçinKemalizmibirideolojiolaraksunmakgereksinmesiduyuluyordu.CHF’nın10Mayıs1931’deyapılan3.kurultayında6okbenimsendi.1931’deCHFgenelsekreterliğinegelen RecepPeker,1932’deİtalya’yıziyaretetti.Atatürk’üngenelsekreterliğini yapan Hasan Rıza Soyak’ın anılarına göre, Peker Faşist Parti’den çok etkilenmiş ve dönüşünde CHF’nı onun biçimine sokacak birtüzükveprogramdeğişikliğitasarısıhazırlamış.Öneriİnönüta-

SİYASET VE İKTİSATTA GELİŞMELER

rafındandaokunduktansonraAtatürk’egelmiş,oda“saçma”bularakkabuletmemiş.YıllarcaCHPsaflarındaçalışmışolanHıfzıOğuz Bekata1933yılında“gençlikdergisi”niteliğinde Çığır adındabirdergiçıkarmayabaşlamıştı.DahailksayısındaCHF’nınbirgençlikörgütükurmasıgerektiğinisavundu.Budüşüncenintotaliterülkelerden esinlendiğinisöylemekabartmaolmaz.NihayetCHF1935yılıkurultayındagençlikörgütükurmayıkabuletti.Fakatalınankarararağmenböylebirörgütkurulmadı. Görülüyor ki Avrupa’yı kasıp kavuran ideolojik mücadele karşısındaCHFzamanzaman,kendinikorumakiçinyadatotaliterideolojileriçekicibulduğuiçinbuyöneeğilimlergöstermiş,fakatyinede kapılmamıştır.BukapılmamadaenönemlietkeninbizzatAtatürkolduğuanlaşılıyor. Kadrodergisinin1935’tekapanmasınınöyküsüde ilginçtir. Kadro demokrasiye, bireyciliğe karşı bir dergiydi ve bunu Kemalizm adına savunuyordu. Atatürk sözü edilen tarihte Yakup KadriKaraosmanoğlu’nuçağırıp,dergininartıkçıkmamasınıistedi. RomancımızArnavutluk’aelçiatandı.HerhaldeAtatürkbudergiden hoşlanmamıştı. Bütüncüllüğü yanında, Türk Kurtuluş Savaşı’nı sömürgeülkeleriiçinbirmodelolarakönesürmeside,hepihtiyatlıbir dışsiyasetgütmektenyanaolanAtatürk’ünhoşunagitmemişolabilir. Burada bir duruma daha değinmemiz gerekir. Atatürk 15 Haziran 1936’daRecepPeker’inCHF’dakigenelsekreterlikgörevinesonverdi.BundansonradahiliyevekillerininkendiliğindenCHFgenelsekreterleri, valilerin de CHF il başkanları olması uygulaması getirildi. Gerçibu,kimilerinebelkiyetkeciliğin(otoriterliğin)bütüncüllüğevaranbirderecesiolarakgörünebilirsede,aslındatamtersine,devletin partiyiyutmasıolarakyorumlanmalıdır.CHPtarihçisiveparlamenteriFahirGiritlioğlu’nundayorumubuyöndedir.Yani,bütüncüldüzendekinintersine,devletpartileşmiyor,partidevletleşiyor(bürokratikleşiyor) ve böylece etkisini yitiriyordu. Bütüncül düzenlerde parti hemhalkınhemdevletiniçindeyaygınolarakörgütlenmişveegemen durumdadır. Oysa Atatürk döneminde CHP’nin örgütlenmesi, bazı yörelerdedüpedüzyokdenecekdenlizayıftı. Kadın-erkekeşitliğineverilenönemAtatürkçülüğünfaşizmeolan mesafesinigösterenbaşkabirgöstergedir.Faşizminülküsündekikadınöncelikleevkadınıveanadır.OysaCumhuriyet,ilkkadınavuka-

215

216

KISA TÜRKİYE TARİHİ

tı(1927),yargıcı(1930),ilkkadınbelediyemeclisiüyesini,ilkkadın doktoru,dişhekimini(1926),pilotu,diplomatı(1932),milletvekilini büyükiftiharvesevinçlegazetelerdeduyuruyordu.1934’teTürkkadınına seçme ve seçilme hakkı tanındığında, Avrupa ülkelerinin büyükçoğunluğu(bazıköklüdemokrasilerdahil)buhakkıtanımaktan henüzuzakbulunuyorlardı.BusayedebugünTürkiye,meslekhayatınagirmişkadınsayısıbakımından,sanıyorumbirçokgelişmişülkedendahaileribirnoktadadır.1935seçimlerindeTBMM’ye18kadın milletvekiliseçilmişti. 25Ekim1937’deİsmetİnönübaşbakanlıktanistifaetmekdurumundakaldı.1925’tenberisürekliolarakbumevkiyiişgaledenİnönü,1923-24’tebiryılkadaryinebaşbakanlıkyapmıştı.Türkiyeemperyalizmekarşıbirvarolmamücadelesivermişolduğunagöre,I.ve II.İnönüzaferlerinin,MudanyaBırakışmasıveLozanBarışı’nınmimarınınCumhuriyet’insiyasikadrolarıiçindeayrıcalıklıbiryeresahipolmasıbirbakımadoğaldı.ŞevketSüreyyaAydemir’inünlüformülüyleAtatürk“tekadam”ise,İnönüde“ikinciadam”dı.Bukadar uzun yıllar birlikte çalışabilmiş olmaları, aralarında olağanüstü bir uyumunvarlığınaişaretsayılabilir.Bununlabirlikte,ikisiarasındabazıönemlinoktalardagörüşayrılıklarıdayokdeğildi.Bazendışsiyaset konularında, bazen de iktisat siyaseti konularında (İnönü Atatürk’tenbirazdahadevletçiydi)sürtüşmelerioluyordu.Uzunyılların birlikteliğiilişkilerinibelkiyıpratmıştı.Atatürk’ünyaklaşanağırhastalığı da sinirlerini bozmuş olabilirdi. Sonuç olarak yolları ayrıldı, başbakanlığaCelalBayargeldi.Atatürk’ünölümünedeğinbiryılkadarbaşbakanlıkyaptı.Onunağırhastalığı(siroz)nedeniyle1938yılında devlet işleriyle eskisi gibi meşgul olamadığını kabul edebiliriz. Hızla eriyen enerjisinin büyük bölümünü herhalde Hatay sorununa ayırıyordu.Bazıhastalıkbelirtilerinin1936’dabaşladığıanlaşılıyor.

DışSiyaset Burada Atatürk döneminin dış siyasetine ana hatlarıyla değinelim.“Yurttasulh,cihandasulh”sözüilkkez1931’deortayaatıldıysada,Atatürkçüdışsiyasethepbuçizgideolmuştur.Tambağımsızlıkeldeedilinceyedeğinzorunluolarak“yırtıcı”olandışsiyaset,bu

SİYASET VE İKTİSATTA GELİŞMELER

hedefevardıktansonra,tambarışçılbirdışsiyaset halinegelmiştir. Musulsorunudolayısıylaİngiltereileçokbozukolanilişkiler,busorun aleyhimizde çözülmesine rağmen, 1926’dan başlayarak bu ülkeyle aramızda dostluk kapısının açılmasına engel sayılmamıştır. Hatta1936’daİngiltereKralıVIII.Edward’ınAtatürk’eresmiolmayanbirziyaretyaptığınıgörüyoruz. Komünist olmasına rağmen SSCB ile ilişkiler, Kurtuluş Savaşı, 1921Moskovaile1925DostlukveSaldırmazlıkantlaşmalarıekseninde yakın bir dostluk havası içinde sürdürülmüştü. Türkiye 1932’deMilletlerCemiyeti’ne(MC)girerkenSSCB’ye,bunundostluk siyasetinietkilemeyeceğikonusundagüvenceverilmişti.ZatenSSCB deMC’yekarşıolumlubirtutumalmışbulunuyordu(1934’teüyeoldu).İkidünyasavaşıarasındakidönemdeAkdenizbölgesindeençok İtalyanyayılmacılığındankorkuluyordu.BukorkuyüzündenTürkiye ileYunanistanbilebirbirlerineyaklaştılar.1930yılındaVenizelosAnkara’yagelipAtatürk’legörüştü.1934’teAtina’daTürkiye,Romanya,Yunanistan,YugoslavyaarasındaBalkanAntantıimzalandı.(Bulgaristan,NeuillyAntlaşmasıdolayısıylahoşnutsuzlarsafındabulunuyordu.BununlabirlikteTürkiyeileiyiilişkilerivardı.)Heryandasavaş bulutları ortalığı kaplayınca, Boğazlar’ın askersizleştirilmiş kalması daha da bir haksız görünüyordu. 1936’da Türkiye, Lozan’da alınmışolanBoğazlar’lailgilikararınyenidengözdengeçirilmesiniistedi.Aynıyılİsviçre’ninMontreuxkentindetoplanankonferansyeni birantlaşmahazırlayarak,TürklerinBoğazlar’ısavunmaveburadaki egemenlikhaklarınıkabuletti.BoğazlarKomisyonukaldırıldı. AnkaraAntlaşması’nagöreHatayTürkiyedışındakalmıştı.Ama burasıMisak-ıMillisınırlarıiçindeydivenüfusunçoğunluğuTürktü. OnuniçinburadaSuriye’denayrıveTürklerigözetenözelbiryönetim kabul edilmişti. Fransa 1936’da, Suriye ve Lübnan üzerindeki mandasınaüçyıliçindesonvermeyikabuledinceHatay’ındurumu belirsizleşti.Türkiye,MilletlerCemiyeti’ndenHatay’ınkendiyazgısınıbelirlemehakkınıntanınmasınıistedi.Bununüzerinebirseçimsürecine girildi. Yapılan seçimler sonunda, 2 Eylül 1938’de bağımsız Hatay Devleti kuruldu. Cumhurbaşkanı Tayfur Sökmen, başbakan Abdurrahman Melek oldu. 23 Haziran 1939’da Fransa ile yapılan antlaşmaileHatay’ınTürkiye’yekatılmasıkabuledildi.

217

218

KISA TÜRKİYE TARİHİ

İktisatSiyaseti ŞimdideAtatürkdönemindeiktisadialandayapılanlarıgörelim. Altdönemlerebakmadanöncedönemingenelözelliklerineişaretedelim.Birincisi,devletçilikilkesisonradanortayaatılmaklabirlikte,ondan önce de özel kesimi özendirmek ve desteklemek üzere devletin hepönemlibirroloynadığınıgörüyoruz.Örneğin28Mayıs1927’de TBMMTeşvik-iSanayiKanunu’nukabuletmişti.1929’adeğingümrüklerdondurulmuşolduğuiçin,yabancımallarakarşıyerlimallara sınırlıbirkorumasağlanabiliyordu.Amayerliözelsanayikredilerle desteklendi. 26 Ağustos 1924’te bu amaçla, Hint Müslümanlarının MilliMücadele’yidesteklemekiçingönderdikleriparalardandayararlanarakİşBankasıkuruldu.Osmanlı’dankalandevletfabrikalarınıörgütlemeküzere1925’teTürkiyeSanayiveMaadinBankasıkuruldu.Şekerfabrikalarınınyapımıiçin1925’tebiryasaçıkarıldı.Bu sayedeşekerfabrikalarıyapılmayabaşlandı.Aynızamandavedevletçiliktenönce,birhaylidokumafabrikasınınkurulduğunugörüyoruz. Bunların da devletçe desteklendiğini varsayabiliriz. 1929’dan sonra devletgümrükvergileriyoluylayerlisanayiye(isterözel,isterdevletinolsun)dahaetkilibirkorumasağlamıştır. Döneminikinciönemliözelliği,busüreiçindesürekliyabancıyatırımları devletleştirme siyasetinin güdülmesidir. Bugün Türkiye yabancısermayearayanbirdevletolduğuiçinodönemhükümetlerinin bututumubizeşimdigaripgelebilir.Unutmamakgerekirki,emperyalizm, Sevr ile Türkleri sömürge halkından daha kötü bir duruma düşürmeyekalkışmıştı.Lozan’dansonradaemperyalizminazgınlığı devam ediyordu. Cumhuriyet’in yöneticileri biliyorlardı ki yabancı yatırımlarodevletinsömürgeciniyetlerininbirköprübaşısıdır.Onun içinyabancıdemiryollarını,rıhtımları,su,elektrik,havagazıgibikent hizmetineyönelikyatırımlarınısırasıgeldikçe,fırsatçıktıkçadevletleştirmişlerdir. Dünya iktisat bunalımı da devletleştirme için uygun birortamsağlamıştır. Üçüncüözellik,demiryoluyapımınaverilenönceliktir.Devletçok kıtkaynaklarınınçokönemlibirbölümünüdemiryoluyapımınaayırmıştır.1923’te3.350km.demiryoluvarken,1939’agelindiğindebu şebekeye3.000km.’denfazlademiryolueklenmiştir.Ankara-Kayseri,

SİYASET VE İKTİSATTA GELİŞMELER

Sivas-Erzurum, Samsun-Sivas, Zonguldak-Ankara, Sivas-MalatyaFevzipaşa, Malatya-Diyarbakır, Balıkesir-Kütahya, Kayseri-Ulukışla hatlarıyapılmıştır.ÜlkemizII.DünyaSavaşı’ndansonraönceliğihemen tümüyle karayollarına vermiş ve şimdi demiryollarımız çağdışı durumadüşmüştür.Odönemdemiryollarınaöncelikverilmişti,çünkütrenlerinyakıtıTürkiye’debulunankömürdü.Karayollarınaöncelik vermek, petrol gereksinmesini artıracağından, dışa bağımlı bir ekonomiyaratırveözelliklesavaşzamanındaciddisorunlarçıkarırdı.Ayrıca,birdüşmanistilasıkarşısındademiryolunutahripederek, onundemiryolundanyararlanmasınıönlemek,karayolunagöredaha kolaydı.Odönemdebunlarhepdüşünülüyordu.KısasüresonraII. Dünya Savaşı’nın çıkması bu hesapların ne denli isabetli olduğunu göstermiştir.Sözüedilenönlemleringenelbirsavaşdışında,saltTürkiye’yihedefleyenemperyalistbirsaldırıiçindedüşünüldüğüaçıktır. Döneminiktisadiyatınındördüncüözelliği,yapılanişlerinenflasyonsuzvepekazdışborçla,yanibüyükölçüdekendikaynaklarımıza dayanarak yapılmasıdır. Enflasyona gidilmediği için, yani fazla para basmak gibi enflasyon yaratan yollara başvurulmadığı için, Türkparasıbudönemdedeğerinibüyükölçüdekorumuştur.Bugün öncelikleenflasyonlayaşamayaalışmışolanbizleriçinbuhayliyabancıbirdurumdur.(Enflasyonuniktisadivetoplumsalsakıncalarınıokuyucularherhaldebilirler.)Öteyandan,yatırımlar,olanaklıolduğuncakendikaynaklarımızlayapılmış,dışborçalmamaya,alınırsadasınırlınicelikteolmasınaözengösterilmiştir.Bunundabağımsız olabilmek, yabancı müdahalesine kapı açmamak kaygılarından kaynaklandığıaçıktır. Şimdidedöneminalt-dönemlerinigörelim.KorkutBoratav’agöre3alt-dönemvardır.Birincisi1923’ten1929’adeğin,dışaaçık,devleteliyleözelsermayeninözendirildiğidönemdir.Busıradaekonomi dışaaçıktır,çünkü1929’adeğindondurulmuşolangümrükler,yerli üretime etkili bir koruma sağlamaya olanak vermemektedir. İkinci alt-dönem(1930-32)birgeçişianlatmaktadır:özelsermayeyedayanan himayecilik ve ithal ikamesi alt-dönemi. Yani sanayileşme özel sermayeye dayanmaktadır, fakat gümrük bağımsızlığı elde edildiği içinyerlimallarıkorunmaktadır.Busayedeithalikamecibiryöneliş başlamıştır.Yanidahaönceithaledilenmallarınyerlisiüretilmekis-

219

220

KISA TÜRKİYE TARİHİ

tenmektedir.Fakatdünyabunalımı,sanayideözelkesimedayalıolarakciddimesafealınamaması,planlıSovyetekonomisininbaşarılıörneğigibietkenlersonucundadevletçilikgündemegelmiştir. Böylecebirincibeşyıllıksanayiplanı1934’teyürürlüğekonulmuştur.Malatya,Kayseri,Ereğli,Nazilli,BursaMerinosdokumafabrikaları,GemlikYapayİpek,PaşabahçeCam,BeykozDeri,İzmitKâğıt, KarabükDemir-Çelik,Eskişehir,TurhalŞeker,KayseriUçakfabrikaları kurulmuştur. Sanayileşmede rol oynayan ana kuruluş Sümerbank’tı(kuruluşu1933).1935’temadenciliğigeliştirmekiçinMaden TetkikAramaEnstitüsüveEtibankkuruldu.1936’daikincibeşyıllık sanayiplanınınhazırlıklarıbaşladı.NevarkiII.DünyaSavaşıoplanınuygulanmasınıönledi.(SavaşsırasındaTürkordusununmevcudu 120.000’den1,5milyonakadarçıktı).1930-1939yıllarındasanayininortalamayıllıkbüyümehızı%11,6olupçokyüksekbirorandır. 1929’dasanayininmillihasılada%11olanpayı1939’da%18’eçıkmıştır.Bunlar,dışticaretaçığıvermedenveasgariölçüdedışkrediyle sağlanmıştır.BöyleceTürkiye’desanayinintemeliatılmıştır.

XXVI

Atatürk’ü ve Devrimini Değerlendirmek

Herhangi bir devletin tarihinde onun tarihini, hayat›n› Atatürk ölçüsündedolduranbenzerbirkifliyerastlamakzordur.Çünkübaflka ülkelerdebirçokadam›nönayakoldu€ubüyükbaflar›vede€iflimönderli€ini,Atatürktekbafl›nakendindetoplam›flt›r.Hem‹tilafdevletlerinekarfl›yürütülensiyasiveaskerimücadeleninönderli€iniyapm›fl, hemsarayakarfl›biriçsavaflyürütmüfl,herikimücadeledebaflar›l›olmufltur. Türkiye’yi yok olmak sürecinden çekip ç›karm›fl, Lozan’da Türkiye’ninAvrupadevletleriilehukukieflitli€inikabulettirmifltir.Osmanl›Devleti’nesonvermifl,yerineça€daflbirdevletkurmufltur.Ça€daflbirtopluminflaetmekiçinyaz›s›ndanüniversitesine,hukukundan müzi€ine, yaflam›ndan kad›n-erkek iliflkilerine kadar devrimci de€iflimlerin mimar› olmufltur. Bu denli büyük ifller baflarm›fl bir insana Türklerancakbüyüksevgivehayranl›kduyabilirlerdi.Nitekimöyle olmufltur.FakatbututumbirölçüdeAtatürk’üanlamavede€erlendirmeçabalar›n›önlemifltir.fiimdi,ölümününüzerindenyetmişyılayakın birsüregeçmiflbulunuyor.Zamaniçindekibumesafe,onude€erlendirmeyikolaylaflt›rmaktad›r.fiunudabelirtmeliki,Atatürk’eyönelik elefltirilerinyo€unlukkazanm›flolmas›,onuso€ukkanl›biçimdede€erlendirmeyizorunluk›lmaktad›r.Elefltirilerikiyöndengeliyor: birifleriatç›lardan,öbürü“siviltoplumcu”(bunlaraikincicumhuriyetçileride ekleyebiliriz) diye adland›r›lan kesimden. Bu ikinciler, 12 Eylül cuntasın›nenkötü,Atatürkçülü€eenayk›r›uygulamalar›n›bileAtatürk

222

KISA TÜRKİYE TARİHİ

ad›nayapm›flolmas›nabakarak,12Eylülyönetimiylebirliktebütün askeridarbeleriveAtatürk’üdeayn›sepetekoyarakkarfl›lar›naalm›fllard›r.Demokratikbirtav›rsergilediklerineinanarak,fleriatç›larla(yaniortaça€ile)cephebirli€iyapabilmifllerdir.Atatürk’ü12Eylül’leayn› sepete koyma akrobasisi, Atatürk hareketinin devrim oldu€unu yads›y›pherhangibiraskeridarbedurumunaindirmeklemümkünolmaktad›r.“Papazak›z›poruçbozmak”atasözününanlatt›€›durumun tipikbirörne€isay›labilir. Atatürkhareketinianlamakiçinilkat›lacakad›m,onunhangigereksinmeyekarfl›l›koldu€unusaptamakt›r.Atatürkdevriminin,ola€anüstü güç sahibi bir önderin keyfi uygulamalar› olmad›€›n› görmek gerekir. Öyle olsayd›, Atatürk ölür ölmez ya da k›sa bir süre sonra, yapt›klar› y›k›l›rd›. Oysa yar›m yüzy›l› geçti, devrim hâlâ ayaktad›r.DemekkiAtatürkdevrimi,Türkhalk›n›ndabenimsedi€i birgereksinmedenkaynaklan›yordu.Obak›mdanbunaTürkdevrimidediyebiliriz.Sözkonusugereksinmeyeyukar›daiflaretetmifltim. Bu Sevr “darbe”sinden kaynaklan›yor. Türkler Sevr ile Rumeli’den at›ld›ktansonra,‹stanbulveAnadolu’dandaat›lmasürecinegirildi€ini dehfletle anlamışlardı. Bu süreci durdurmak için, Avrupa’da (Anadolu’yu Avrupa kabul ederek) kalabilmek için, her alanda Avrupalıkadargüçlü olmakgerekiyordu.1922’dekazan›lanaskeri zaferveonunLozan’ayans›mas›ylayetinilirse,busürecinilkf›rsatta canland›r›laca€› kesindi. Lord Curzon bunun böyle olaca€›n› ‹smetPafla’yaaç›kçasöylemiflti. Gereksinmeyisaptad›k.fiimdiAtatürkdevrimininniteli€inikavramayaçal›flal›m.Bizdegenellikledevrimianlatmakiçin6okunaç›klamalar›ndanyararlan›lmaktad›r.6okdevrimianlamakiçinyaflamsal bir önem tafl›makla birlikte, tümüyle ve felsefesiyle kavramak bak›m›ndan yetersiz kalmaktad›r. Onun için aç›klamalar›m› üç düzeyde yapaca€›m:1)felsefidüzeyde,2)birkalk›nmamodeliolarak,3)siyasiveideolojikbirprogramolarak(6ok).

FelsefiBakımdanAtatürkDevrimi FelsefidüzeydeAtatürkdevrimibiraydınlanmadevrimidir.Türk halkınınaydınlatılması,kafacaortaçağdansonçağageçirilmesihare-

ATATÜRK’Ü VE DEVRİMİNİ DEĞERLENDİRMEK

kâtıdır. Modeli ve esin kaynağı 18. yüzyılda Avrupa’da başlatılmış olanaydınlanmahareketidir.Aydınlanmanıngerisinde,bilindiğiüzere,hümanizmhareketiyleRönesansvardır,onundagerisindeYunanRomauygarlığı.Atatürkdevrimininbiraydınlanmadevrimiolduğunu en iyi ve en kapsamlı biçimde açıklamış olan, sanıyorum, Türk Hümanizmi(1980)yapıtıylaSuatSinanoğluolmuştur.Sinanoğluhümanizmi“zihninsınırsızözgürlüğü”diyetanımlamaktadır.Yanizihin hiçbir dogmanın, hiçbir doğaüstü düşüncenin tutsağı olmayacaktır. Tutucuların,kimliğimiziyitiririz,taklitçidurumunadüşeriztelaşıboşunadır. Sınırsız özgürlüğe kavuşan zihnin, taklit ve kopyacılık gibi ucuzluklarımakbultutmayacağı,kimlikvekişilikyitimlerindenkaçınacağı açıktır. Hümanizmin insan, doğa, sanat ve yurt sevgisi gibi olumluözellikleridevardır.Atatürkdevrimibiraydınlanmahareketidir, Atatürk’ün kendisi de hümanist bir devlet adamıdır. Kurtuluş Savaşı’nınentehlikelianlarındabiledinsavaşıilanetmeyolunagitmemiştir.BaşkomutanlıkMeydanMuharebesi’ndensonratutsakdüşen Yunan Başkomutanı General Trikupis önüne getirildiğinde gösterdiğicentilmenlik,İzmir’deayaklarınınaltınaserilenYunanbayrağınıçiğnemeyireddetmesi,Anzakölüleriiçinyazdıklarıyinehümanist bir yaklaşımı gösteriyor. Hemen bütün Avrupa’da totaliterlik gümbürgümbüregemenolurkenveçevresindekibirçokinsanınbununçekiciliğinekendisinikaptırmasınarağmenAtatürk’ünbunadirenmesi, Almanya’dan kovulan Yahudi, liberal, solcu profesörlerin Türkiye’yeçağrılmaları,yinetutarlıhümanistbirçizgininsonucudur.

KalkınmaModeliOlarakAtatürkçülük Gelelimbirkalkınmamodeliolarakdevrime.Atatürkdevriminin kalkınmasiyasetibütünselkalkınmamodelidiyetanımlanabilir.Bu, topyekûnkalkınmadır.BunagöreBatı’danmakineleri,aletleri,araçları,fabrikalarıalmakyetmez.ZirabualdığımızteknolojininarkasındaBatıbilimivardır.Onudaalmazsak,aldığımızteknolojiiğreti veköksüzolur.Demekkiteknolojiyialırkenbilimidealacağız.Fakatbiliminüstsınırlarıfelsefeniniçinegirmektedir.DolayısıylaBatı’nınfelsefesiniveonunparçasıolduğuinsanbilimlerinidealacağız. Tabiitoplumsalbilimlerindebiliminbirparçasıolduğunuunutma-

223

224

KISA TÜRKİYE TARİHİ

yacağız. Fakat felsefenin gelişmesi için felsefenin sezgisel yönlerini, sanat ve kültürle ilişkisini göz ardı etmemek gerekir. Görülüyor ki teknoloji-bilim-felsefe-kültürvesanatbirbütündür.Bunlarınverimliolabilmesiiçindüşünceözgürlüğü;bilime,kültüre,sanata,bunlarla uğraşanlara, bulundukları kurumlara saygı göstermek ve değer vermek şarttır. Bu insan ve kurumların toplumsal, siyasal, dinsel dogmaların baskısı altında bulunmamaları gerekir. Atatürk’ün bütünsel kalkınma modelinde İstanbul Üniversitesi’nin kurulması, Sivas-Erzurumdemiryolununinşasıkadar;konservatuvaraçılmasıve yeniharflerinkabulü,NazilliBezyadaEskişehirŞekerfabrikalarınınyapılmasıkadarönemverilenolaylardır.Hattasanırım,yapılacakbiraraştırmaAtatürk’ünkültürolaylarınadahaçokönemverdiğinigösterecektir. Bütünsel kalkınma modelini daha iyi açıklamak için, tersi olan maddikalkınmamodelinebakalım.Bununenaşırıörneğipetrolzengini bazı Arap şeyhlikleridir. Petrodolarlar sayesinde bu ülkelere en son teknoloji getirtilmektedir – otomobiller, uçaklar, bilgisayarlar, fabrikalar. Deniz suyu içilebilir hale getirilmekte, çölde tarım yapılmaktadır.Fakatbuülkeler,20.yüzyılınenyeniteknolojiürünlerindenyararlanırkentoplumsalvekültüreldüzenlerindeazçok8.yüzyılın hayatını yaşamaktadırlar. Onca teknoloji, bilgisayarlar, bu insanların 8. yüzyıla benzer bir hayatı yaşamalarına engel değildir. 1950’densonra,tabiiArapşeyhlikleriderecesindeolmamaklabirlikte, Türkiye’de bütünsel kalkınma modeli bir ölçüde terk edilmiş ve maddikalkınmamodelinedoğrubirkaymaolmuştur.Böyleceyol-baraj-fabrikayapımıbüyükbiröncelikalmış,toplumsalvekültürelkalkınmabirazarkadüzlemeitilmiştir.

İdeolojikBakımdanAtatürkçülük(6Ok) Şimdide6okabakalım.Yukarıdasırasıgeldikçebuilkelerdenbazıları üzerinde durmuştum. Örneğin cumhuriyetçilik ilkesinin Atatürk’ünkafasındabiçimselbiranlayışlasınırlıolmadığını,doğrudan demokrasiyiiçerdiğinisaptamıştık.Atatürkdönemi,Avrupagenelindetotaliterliğebiryönelişvarken,osistemleregöredahademokratik birniteliğesahipti.Sağlıklıbirdemokrasideğerlendirmesi,incelenen

ATATÜRK’Ü VE DEVRİMİNİ DEĞERLENDİRMEK

düzeniçağdaşıolanbaşkadüzenlerlekarşılaştırmaklaolur.EskiAtinaoncaköleye,siyasalhaklardanyoksunyabancıya,kadınlarınsiyasettehiçpayıolmamasınarağmen,yinededemokrasiydi,çünküIspartayadaPersİmparatorluğu’nagöredahademokratikti.AynıbiçimdeAtatürkdüzenidedemokrasibakımındanAvrupademokrasi ortalamasının üstündeydi. Bu yüzdendir ki faşizmin sillesini yiyerek üniversitelerinden kovulan 142 Alman üniversite mensubu, uzunca birsüreoturmakniyetiyle(çünküTürkçeöğrenipTürkçedersvermeyikabuletmişlerdi)Türkiye’yegelmişlerdir.Birçoğubilimdallarının enseçkinlerindeuzmanolanbukişilerin,birdiktatörlüktenbaşkabir diktatörlüğe gidecek kadar saf ya da çaresiz olduklarını düşünmek içinbirnedenyoktur.BugünTürkiyedemokrasibakımındanAtatürk döneminegöreçokdahailerdedir.Amabubizifazlasevindiremiyor, çünküAvrupademokrasisiikidünyasavaşıarasıdönemegörebizden dahailerigitmiştir.BöylecemutlakanlamdailerleyenTürkdemokrasisi,göreliolarakgerilemiştir.OnuniçindebugündemokrasimiziAvrupaeksikbuluyorveeleştiriyor. Milliyetçilik yadaulusçulukilkesi,saldırgan,yayılmacıolmayan (“yurttasulh,cihandasulh”),yanibarışçılbirilkedir.Irkçılıklailgisi yoktur. Dikkat edilirse, Atatürk “Ne mutlu Türk olana” dememiş, “Ne mutlu Türküm diyene” demiştir. Türkiye Cumhuriyeti’nin her yurttaşıTürktür,isterRum,isterÇerkez,isterKürt,isterErmeni,isterYahudi,isterArapolsun.Buulusçuluk,sağcı,tutucubirulusçuluk değildir. Tutucu (sağcı) ulusçular için yeterli sayılan, Türkiye’yi bölgesininyadaİslamâlemininengüçlüdevletiyapmakgibisınırlı hedeflerleyetinmeyenbirulusçuluktur.Türkiyedünyanınenileri,en uygarülkeleriyleveheralandayarışabilmelidir.Askerlikyadaiktisattaolduğukadar,sanatveyazında,insanhaklarıvebilimdedeönsaftaolmalıdır.Oysasağulusçulargenelliklevurguyuiktisat,askerlikve siyaseteyaparlar. Devrimcilik, aydınlanmayı Türkiye’de her yere ve hatta herkese yaymak,bütünselkalkınmayıgerçekleştirmekvebununiçinetkinçabalar göstermek demektir. Bu, henüz ulaşılamamış, uzun vadeli bir hedeftir,fakatbiranönceulaşmakgerekir.Ulaşılıncayadeğindevrimcilikgündemdedir.Devrimcilik,devrimereklerininısrarveheyecanla güdülmesidir.

225

226

KISA TÜRKİYE TARİHİ

Halkçılık, halkı gözeten, halktan yana siyaset gütmek demektir. Halkkavramıbütünsınıfvegruplarıkapsayanbirkavramolarakyorumlanabilirsede,öncelikledargelirliköylüleri,işçilerivedargelirli öbür kesimleri amaçlar. Halkçılık, dar gelirlileri öncelikle gözeten, onlarıheralandakalkındırmayı,toplumsaladaletisağlamayıhedefleyen (maddi, kültürel) bir anlayıştır. Halkçılık, halk dalkavukluğuna kadarvarabilen,oyavcılığıdemekolanpopülizmolarakyorumlanmamalıdır.Fakatçok-partilibirdizgedepopülizmyapmamanınpek kolayolmadığınıkabuletmekgerekir.Tek-partiyönetimindeilköncehalkınhoşunagitmesede,uzunvadedeonunyararınaolanvesayetçi uygulamalar yapmak tabii daha kolaydır. Atatürk devrimi 1945’edeğintek-partiyönetimindeyürümüştür.Devrimbellibiryaygınlığa,tabanasahipolduktansonraçok-partilidizgeiçindedemesafealabilir.Bununiçin,iktidaragelmesebile,birbüyükpartininödünsüzbirAtatürkçülüğüsavunmasıgerekir.EnbüyükpartilerindetemeldeAtatürkçüolmasıgerekir. Devletçilik deneyimlerle geliştirilmiş bir ilkedir. Türkiye’de yeni yenigelişmekteolankapitalistsınıf,20’liyıllardadişedokunurbirsanayi kuramayınca, ayrıca 1929 dünya iktisat bunalımının getirdiği perişanlıkkarşısında,çareolurumuduylagetirilmişbirilke.BusayedeAtatürkdönemindeveondansonrayıllarboyuncahatırısayılırbir sanayi temeli kurulabildi. Devletçilik, sanayi kurmak ve ekonomiye devletindüzenleyicieliniuzatmakdışında,devletişletmelerindeçalışanişçileredüzgünkonutlar,okul,sağlıkhizmetleri,sosyalvekültürelbirortamdasağlıyordu.Yanisosyaldevletişlevidebusayedeyerinegetirilmişoluyordu.1980’edeğindevletçilikönemliişlevlergördü.DevletçilikyalnızTürkiye’dedeğil,Avrupa’nıngelişmişkapitalist ülkelerindedeönemlibaşarılareldeetti.ÖrneğinFransa’da,otomobilüretenRenaultfirmasıyakınzamanlarakadarbirdevletişletmesiydi... 1980’li yıllarda devlet işletmeciliğine son vermek için dünya ölçüsündebüyükbirkampanyabaşlatıldı.Komünistsisteminçökmesibukampanyayabüyükivmekazandırdı.Yalnızeskikomünistülkelerde değil, kapitalist ülkelerde de devlet işletmelerini özelleştirmek içinçalışmalaryapıldıveyapılmaktadır. Türkiyebakımındanşusöylenebilir:Ülkemizdekapitalistsınıfbüyükgelişmelergöstermişolmasınarağmenhenüzgelişmişülkelerdeki

ATATÜRK’Ü VE DEVRİMİNİ DEĞERLENDİRMEK

güceeriştiğisöylenemez.Dolayısıyladevletçiliğinburadaişlevihenüz vardır.Devletişletmeciliğininbizatihiverimsizolduğu,kâredemediği dedoğrudeğildirsanıyorum.Hükümetlerdevletişletmelerininkârlı, verimliçalışmasınıisterlerse,bunusağlamakellerindedir.Devletişletmelerinigereksizyereborçlandırıyorlarsa,gerekenyatırımlarıyapmıyorlarsa,gereğindençokfazlaişçidolduruyorlarsa,başlarınanitelikliyöneticilergetirmiyorlarsa,bunlarınkârlı,verimliçalışmasınıistemiyorlardemektir.BugünTekelherbakkalarakıverebiliyor,fakatbira ve kibrit veremiyorsa, bunun böyle olması istendiği içindir. Zira özelkesiminürettiğibiravekibritlerinsatılmasıistenmektedir. Birdeşuvar:Seçmen,devletişletmeciliğininzararlıolduğunane denliinandırılırsainandırılsın,buişletmelerinistihdamsağlayıcıişlevinin de farkındadır. Kamuoyu araştırmaları bunu bize gösteriyor. Türkiye’nin iktisadi gelişmesi Avrupa’nın düzeyine ulaşıncaya değin devletçiliğin gündemde kalması gerekir. Uluorta bir özelleştirme ile çok-partilidizgeyiuzlaştırmakzorgörünmektedir.

227

İNÖNÜ VE ÇOK-PARTİLİ DÖNEM

XXVII

İkinci Dünya Savaşı Öncesi ve Savaş Yılları

İnönü’nünCumhurbaşkanlığı Türktarihininenbüyükinsanı,dünyatarihininenbüyükinsanlarındanAtatürk,10Kasım1938’deöldü.Gördüğümüzgibi,ölümündenbiryılkadarönceAtatürk,İnönüile1925başındanberikesintisizsürmüşolancumhurbaşkanı-başbakanilişkisinesonvermiş,başbakanlığaCelalBayar’ıgetirmişti.İnönü,Atatürk’ünölümünedeğin başbakankalsaydı,ölümündeonunyerinegelmesidoğalolurdu.Şimdi,arayagirensoğukluknedeniylebazılarınınkafasındasoruişaretleri vardı. Hatta Atatürk’ün hastalığının çok ağırlaştığı bir dönemde, İnönü’yü istemeyen İçişleri Bakanı Şükrü Kaya ve Dışişleri Bakanı TevfikRüştüAras’ın,adayolmalarıiçinTBMMBaşkanıAbdülhalik Renda,GenelkurmayBaşkanıFevziÇakmakveCelalBayar’ıyokladıklarıanlaşılıyor.FakatİnönübürokrasiyeveCumhuriyetHalkPartisi’ne,dolayısıylaTBMM’yeodenliegemendiki,kimsebuönerilerin üstünde durmadı. Üstelik Çakmak, ki orduyu temsil ediyordu, cumhurbaşkanının İnönü olması gerektiğini söylemişti. Böylece 11 Kasım1938günüTBMMİnönü’yücumhurbaşkanıseçti.

232

KISA TÜRKİYE TARİHİ

İnönüBayar’ıyenidenbaşbakanyaptı.YenihükümetteŞükrüKayaileTevfikRüştüAras’ınyokluğudikkatiçekiyordu.AyrıcaBayar’ın yakınlarıylailgilibirtakımkovuşturmalarkısabirsüresonraonuçekilmeyezorladı.25Ocak1939’daRefikSaydambaşbakanoldu. İnönü,cumhurbaşkanıolurolmaz,Atatürkdöneminegöredaha çoğulcu,dahademokratikbiryaklaşımdanyanaolduğunugösteren davranışlarda bulundu. 6 Aralık 1938’de Kastamonu’da CHP kongresinin açılışında ve 2 Mart 1939’da İstanbul Üniversitesi’nde, CHP’nin bütün yurttaşları kucaklar bir hale getirilmesinden, halkçı bir yönetimin bütün gereklerinin gerçekleştirilebilmesinden söz etti. 1939 Mayıs’ının sonunda yapılan 5. CHP kurultayında TBMM’de, hükümetidenetlemeişlevinigörecekolanveCHPkurultayıncabelirlenecek21kişilikbirmüstakilgrupkurulmasıkararlaştırıldıvegrubunbaşınaAliNihatTarlangetirildi.(Bunundışında,1931’denbaşlayarakTBMM’ye“müstakil”mebuslarseçilmekteydi.)Partiyicanlandırmakiçin,1936’danberiuygulanagelmişolandahiliyevekilinin CHPgenelsekreterliğinideüstlenmesiyöntemindenvazgeçildi.1939 seçimlerindemebusadaylarısaptanmadanönceikinciseçmenlerAnkara’ya çağrılarak kendileriyle danışma toplantıları yapıldı. Kâzım Karabekir, Fethi Okyar, Hüseyin Cahit Yalçın gibi Atatürk dönemi küskünlerininCHP’denmebusyapılmalarıdabiryumuşamaişaretiydi.Bununlabirlikte26Aralık1938’deyapılanCHPolağanüstükurultayındaAtatürk’e“ebedişef”sıfatıverilirken,İnönü’yede“milli şef”ve“değişmezgenelbaşkan”sıfatlarıverildi.İnönü’nünonayıolmadankendisinebusıfatlarınverilemeyeceğinikabuledersek,ortaya birtutarsızlıkçıkmıyormu?Ayrıcamüstakilgrubunetkilibirdenetimişleviyürütemediğianlaşılıyor.Bututarsızlığıyaklaşanvegerçekleşen II. Dünya Savaşı koşullarıyla açıklamak olanaklıdır. O büyük badirededümeninsağlamellerdebulunmasındayarargörüldüğüanlaşılıyor. Ayrıca Atatürk’ün ölümüyle ortaya çıkan yetke boşluğunu doldurmasorununudahesapetmekgerekir.

II.DünyaSavaşı İtalyayıllardırsaldırganbirsiyasetgütmekteydi.1935’teEtiyopya’ya(Habeşistan)saldırıponusömürgesiyapmıştı.1936’daAlman-

İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI ÖNCESİ VE SAVAŞ YILLARI

ya Versailles Barış Antlaşması’na göre askersizleştirilmiş olan Ren bölgesineaskerinisokmuştu.1938’deiçtençökerttiktensonraAvusturya’yıilhaketti.HemenardındanÇekoslovakya’dantoprakistemeye başladı. Barışın bozulmaması için İngiltere, Fransa ve İtalya AlmanyaileMünih’tebirkonferansyaptılarvesonbirödünolarakÇekoslovakya’nın Südet bölgesini Almanya’ya vermesini kabul ettiler (29Eylül1938).Nevarki,6aygeçmedenAlmanlarbütünÇekoslovakya’yıişgalettiler.İngiltereveFransaazgınAlmanyayılmacılığına dur demek üzere kesin bir tutum aldılar. 31 Mart 1939’da Polonya’nınsınırlarınıgarantiettiler.Nisan1939’daİtalyaArnavutluk’uistilaetti.Bu,Türkiye’yiyakındanilgilendirenbirgelişmeydiveonuİngiltereveFransa’yayaklaştırdı.Türkiye,İngiltereileveHataysorununukesinçözüme(ilhak)kavuşturanantlaşmadansonra,Fransaile birerbarışbildirgesiyayımladı.BusıradaİngiltereveFransa,SovyetlerBirliğiiledeanlaşmaküzereMoskova’dabirtakımgörüşmeleryapıyorlardı.NevarkiİngilizveFransıztemsilcilerialtdüzeydekişilerdiveSovyetisteklerinekarşızorlukçıkarıyorlardı.Stalin,Batılıların Sovyetler’iAlmanlarakırdırmakistediklerindenkuşkulanıyordu.Bu yüzdenAlmanlarbirsaldırmazlıkantlaşmasıvePolonya’yıpaylaşmayıönerince,bunukabuletti(23Ağustos1939).BöyleceNazilerlekomünistlerinbiranlaşmayavarmalarıbütündünyayıhayretedüşürdüğügibi,Türkiye’yideçoktedirginetti,çünküötedenberiSSCB’nin yanında olmaya özen gösteren bir siyaset güdülmüştü. 1 Eylül 1939’daAlmanya’nınPolonya’yıistilaetmesibardağıtaşırandamla olduveİngiltereileFransaAlmanya’yasavaşilanettiler.BöyleceII. DünyaSavaşıbaşlamışoldu.17Eylül’deSovyetlerDoğuPolonya’yı işgalettiler.19Ekim1939’daTürkiye,Fransaveİngiltere’ylebirittifakantlaşmasıimzaladı.BunagöreAkdeniz’desavaşçıkarsa,üçdevletyardımlaşacaklardı. II.DünyaSavaşıEylül1939’daçıktı,fakat10Mayıs1940’taAlmanyaFransa’yasaldırıncayadeğin,Fransız-Almansınırındahiçbir vuruşmaolmadı.BuyıllardaFransıztoplumubiroydaşma(consensus)kırılmasınauğramıştı.Fransızsolununbirbölümüdemokratik yollardan sosyalist bir toplum kurmayı düşlerken (sosyalistler), bir bölümü de gerekirse ihtilal yoluyla aynı amaca ulaşmayı düşünüyordu(komünistler).Fransızsağınınbüyükbölümüise,nasılgelirse

233

234

KISA TÜRKİYE TARİHİ

gelsin,sosyalistdüzeniinsanlıkdışıkorkunçbirolasılıkolarakgörüyordu.Onuniçinsağınbirçokkesimi,şiddetyoluylasosyalizminher türlüsünü kurutmaya azmetmiş olan faşizme yakınlık duyuyordu. HattabunlardanbazılarıHitler’ivefaşizmiFransızsolundandaha az tehlikeli buluyorlardı. Nitekim Fransa, savaş ilan ettikten sonra Fransız faşistleri yerine Komünist Parti’yle uğraşmaya koyulmuş, Fransız Komünist Partisi’ni yasadışı ilan etmişti. Almanlar yıldırım savaşıyöntemleriyleFransa’yasaldırınca,Fransızordusuçabukçözüldü. Fransız hükümeti, mücadeleyi sürdürme olanakları varken, sağın Hitler’e yatkınlığı yüzünden, barış istedi. Bu arada İtalya, Fransa’yaveİngiltere’yesavaşilanedince,Türkiye’ninsavaşagirmesi gündeme gelmiş oldu. Fakat Türkiye, savaşa girdiği takdirde SSCB’yikarşısınaalmışolacağınıönesürerektarafsızolduğunuduyurdu(14Haziran1940).İnönühemenhemensavaşınsonunadeğin bututumunusürdürecekti. BulgaristanAlmanya’nınyanındaolduğuiçin,TürkiyebiranlamdaAlmanyailesınırdaşolmuştu.Üstelik1941ilkbaharındaAlmanlar Yugoslavya ve Yunanistan’ı işgal ettiler. Türkiye artık Nazi Almanyası’ylaburunburunaydı.HitlerOrtadoğupetrollerineulaşmak içinTürkiye’yesaldıracakmıydı?FakatçılgınHitlerşimdiasılhedefinesaldıracaktı:komünistRusya.22Haziran1941günüRusya’ya saldırmadan4günönceTürk-AlmanDostlukveSaldırmazlıkAntlaşması imzalandı. Antlaşmanın İngiltere ve Fransa ile yapılan ittifaka aykırıolmadığıbelirtilmişti.Türkiyeçokdengeliveduyarlıbirtarafsızlıksiyasetiyürütüyordu.Basındavedevletadamlarıarasındakimileri İngiltere’ye, kimileri Almanya’ya eğilimliydiler. 1941-42’de AlmanyaRusya’nınbüyükbirbölümünüistilaetti,yakıpyıktı.Sovyetler’insavaşsırasında20milyoninsanyitirdiklerisöylenirki,ortaboy birülkenintoplamnüfusudemektir.Fakatpesetmiyorlardı.İngiltere veözellikleABD’denyardımalıyorlardı.Almanya’nıngücüartıktükeniyordu.Kasım1942’debaşlayanSovyetsaldırılarıkarşısındaStalingrad’daki Alman orduları teslim oldular (Ocak 1943). Aynı yıl Müttefikler Kuzey Afrika’ya egemen oldular ve İtalya’ya çıkarma yaptılar.Ardından,baştaİngiltere,MüttefiklerTürkiye’yesavaşagirmesiiçinbaskıyapmayabaşladılar.30Ocak1943’teİngiltereBaşbakanıChurchillgizliceAdana’yageldiveİnönüilegörüştü.Yılınso-

İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI ÖNCESİ VE SAVAŞ YILLARI

nunda, Aralık’ta İnönü Kahire’ye çağrıldı, orada Churchill ve ABD BaşkanıRooseveltilegörüştü.İnönü’ye,1939İttifakAntlaşmasıgereğince Türkiye’nin savaşa katılması gerektiği söyleniyordu. ChurchillyenicepheyiBalkanlar’daaçmakistediğiiçinbukonudaısrarlıydı.(BusayedeKızılOrdu’nunvedolayısıylakomünizminDoğuAvrupa’yagirmesiniönlemeyiumuyordu.)İnönüdeTürkordusununsilahvemalzemeyetersizliğiniönesürüyordu.Karşıtarafbununiçin Türkiye’yesilahvecephaneveriyordu,fakatbuyetersizdi.ÇünküAlmanlargeriliyorlardıamageceleriAlmankentlerinicehennemeçevirenyoğunbombardımanlararağmen,sonunadeğinbüyükbirinanç veetkililikledövüşmeyedevamedeceklerdi.Örneğin,savaşınsondönemlerindeLondra’yayenibuluşlarıolanV-1veV-2adlıgüdümlüfüzeleri fırlatmayı başardılar. Makineleşememiş, yeni silahları az olan TürkordusununAlmanlarakarşıbirsaldırısavaşıyürütmesiçokzordu.Zatenyenicephe6Haziran1944’teFransa’nınNormandiyakıyısınayapılançıkartmaylaaçıldı.Nisan1944’teTürkiyeAlmanya’ya kromgönderiminidurdurdu.2Ağustos’taAlmanyaileilişkilerinkesilmesinekararverildi.MüttefiklersavaşsonrasındaMilletlerCemiyetiyerineBirleşmişMilletleradında,barışıkoruyacakyenibirörgüt kurmayakararvermişlerdivebuamaçlaSanFrancisco’dauluslararasıbirkonferanstoplanacaktı.BukonferansakatılmanınşartıAlmanyaveJaponya’yasavaşilanetmekti.Türkiye23Şubat1945’tebunu yaptı.OaşamadaartıkTürkiye’ninAlmanyailefiilensavaşmasısöz konusudeğildi.ZatenAlmanya7Mayıs’takayıtsızşartsızteslimoldu.Söylendiğinegöre,HitlersonanlaradeğinBatılılarlabirolupkomünizmin kalesi Sovyetlerle savaşma umutları besliyormuş. Savaşın sonundankısasüresonraBatılılarlaSSCB’ninarasıbozulacaktı,ama önce, Almanya ve onun Avrupa’ya tek başına egemen olma hayali yerlebiredilecekti. İnönüveTürkiyesavaşakatılmadıklarıiçinbazılarıncahaylieleştirilmişlerdir.AlmanyaileSovyetlersavaşmayabaşlayıncahukuken Türkiye’nin katılması gerekirdi. Ne var ki Türk ordusunun teknik donanım açısından bir taarruz savaşı yürütmesi olanaksızdı. Belki İnönü’nünkorkusu,AlmanlarkarşısındabiryenilgininTürkiye’yive devriminitehlikeyesokacaksonuçlardoğurmasıydı.BöylebiryenilgiortakbiryenilgiolurduamabuaradaTrakya’dabazıtoprakları-

235

236

KISA TÜRKİYE TARİHİ

mız,birsüreiçindeolsa,Almanişgalineuğrayabilirdi.Sonrabelki Almanlara karşı harekât yürütmek için, Türkiye’ye karşı yayılmacı emelleri olduğu ortaya çıkmış olan Sovyetler’in de ülkemize asker göndermesisözkonusuolabilirdi.Bütünbunlarbüyükbelirsizlikler, büyüktehlikelerdoğurabilirdi.İnönüisehaklıolarakhertürlümacerayakarşıydı.

İktisatSiyaseti Bayar’ın ardından gelen Refik Saydam hükümeti, savaşın başlaması üzerine, ekonomiyi ve fiyatları denetim altına almak için 18 Ocak1940’taMilliKorunmaKanunu’nuçıkarttı.Böylecebirsavaş ekonomisiuygulamasıbaşladı.1942’deRefikSaydam’ınaniölümü üzerinebaşbakanlığaŞükrüSaraçoğlugeldi(9Temmuz1942).BehçetUzticaretbakanıoldu.Ogünedeğinfiyatlarazçokdenetimaltındatutulmuş,fakatüretimartırmaveithalatolanaksızlıklarıyüzündenbirçokmallarortadankalkmışvekaraborsaoluşmuştu.Yenihükümet uygulamayı tersine çevirerek fiyatları serbest bıraktı. Kanun gereğincekurulmuşolanİaşeMüsteşarlığıveonabağlıörgütlerkaldırıldı.Fiyatlarfırladı,genelfiyatdüzeyi1942’de%90,1943’te%75 arttı.Çiftçivetüccarın,sanayicinindurumuiyileşti.Dargelirlikentlilerin durumu çok zorlaştı. İnsanlarımız bugünkü gibi enflasyona “alışık”değillerdi.Büyüktepkilerortayaçıktı.Busefersavaşkoşullarınındoğurduğuolağanüstüzenginliklerivergilendirmekyolunagidildi. Kasım 1942’de çıkarılan Varlık Vergisi Kanunu burjuvazinin servetini(gelirinideğil)birdefayamahsusağırbiçimdevergilendirecekti.Komisyonlarınsaptadığıvergiyibirayiçindeödemeyenleröncetoplamamerkezlerine(kamplara),sonradaçalıştırılmaküzereErzurum’unAşkale’sinesevkedileceklerdi. Maalesef Varlık Vergisi ve uygulaması Cumhuriyetimiz için pek yüzağartıcıolmamıştır.Birkezborçödemekiçininsanlarınbedenen zorunluçalıştırılmaları(Aşkale’dekiinsanlarataşkırdırılıyordu)çağdışıbiruygulamaydı.SonraeşitlikkuralınaaykırıolarakMüslüman olmayanlara(birölçüdedönmelere)Müslümanlardançokdahaağır vergi yazılmıştı. Aşkale’ye gönderilen 1.400 kişinin hemen tümü Müslüman olmayanlardandı. Üçüncüsü, ödemek için tanınan süre,

İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI ÖNCESİ VE SAVAŞ YILLARI

mal mülk satarak ödemeye olanak vermeyecek kısalıktaydı. Bütün malmülksahiplerininellerindekinisatmakiçinortayadöküldükleri birortamdafiyatlarınnasıldüşmüşolduğunu,nasılyokpahasınasatışlar yapıldığını tahmin etmek zor değildir. Batı kamuoyunda çok olumsuzdeğerlendirmelerdensonra,1944başındaVarlıkVergisiKanunuyürürlüktenkaldırıldı. TarımkesiminivergilendirmekiçinHaziran1943’teToprakMahsulleriVergisiKanunuçıkarıldı.Budasavaşortamınınolağanüstübir yasasıolarakdüşünülmüştü.Çiftçileryetiştirdikleriürünün%10’unu yanakdenyaaynenödeyeceklerdi.Vergi,aşarabenzeyen,fakatmültezimebaşvurmadandoğrudandevlettarafındantoplananbirvergiydi.1946’dayürürlüktenkaldırıldı.

KöyEnstitüleri 1940’agelindiğindekırsalkesimgenellikleCumhuriyet’innimetlerindenpekazyararlanabilmiş,yaşamabiçimi,teknolojisi,zihniyetiylebüyükölçüdeortaçağ,hattabelkiilkçağdakalmışbirkitleolarakduruyordu.Nüfusun%81’iköydeoturuyordu,yaninüfusunbüyükçoğunluğubugeridüzeydeydi.1935nüfussayımınagöreTürkiye’de erkek nüfusun %23,3’ü, kadın nüfusun %8,2’si okuryazardı. 40.000köyden(sonradanköyyadakırsalyerleşimbirimisayısının 60.000olduğuanlaşılacaktı)31.000’indeokulyoktu.Varolanköy okullarınınçoğu3yıllıkokullardı.Cumhuriyetyoksulolduğuiçin, köylerçokengebeligenişbirülkede,çokdağınıkolduklarıiçinyol, okul, elektrik götürülememişti. Pilli radyo köylünün edinemeyeceği lüksbiraletti.Okulyapılsa,kentliöğretmeniköyünogünküçokilkelkoşullarındatutmakçokzordu.OnuniçindahaAtatürkzamanındaaskerliğinionbaşıyadaçavuşolarakyapmışköylülerdenköy öğretmeni yetiştirmek uygulaması başlamıştı. Köy enstitüsü tasarısı bubaşlangıcıdahaesaslıbiçimdekısazamandayaygınlaştıracakbir uygulamaolacaktı. 17Nisan1940’takabuledilenKöyEnstitüleriKanunuilebirlikte TarımBakanlığı’nınsaptadığı11değişikyöredeköyenstitüleriaçıldı. 1937-38’deaçılmışolan3öğretmenokuludaenstitüyedönüştürüldü.Enstitüyealınacakçocuklar5yıllıkköyokullarınıbitirenlerara-

237

238

KISA TÜRKİYE TARİHİ

sından seçiliyorlardı. Enstitüde 5 yıl okuyorlar, fakat bu öğrenimin yarısıkültür,yansıteknik-tarımoluyordu.Teknik-tarımdersleriuygulamalıoluyor,öğrencileryapıyapmasını,marangozluğuenstitübinalarınıyaparak,tarımvehayvancılığınyeniyöntemleriniöğreniyorlardı.Kızlarveerkeklerbirlikteokuyor,birlikteçalışıyorlardı.Mezun olanlargeldikleriyöredebirokulaatanıyorlardı.Öğretmeningeleceği 3 yıl önceden ilgili köye bildiriliyor, köyün okul ve öğretmen evi yapmasıisteniyordu.Devletöğretmenekendigereksinmelerinikarşılayacakvetarımderslerindekullanılacakkadartoprak,tarımaletleri ve60TLsermayeveriyordu.İlk6yıldayalnızca20TLaylıkalıyorlardı. 1948’e değin enstitü sayısı 21’e çıkarıldı. 1942’de Hasanoğlan’da3yıllıkbiryüksekbölümaçıldı.1954’edeğin25.000enstitülüöğretmenyetiştirildi.Bubüyükbaşarıİnönü,MilliEğitimBakanı Hasan Âli Yücel ve İlköğretim Genel Müdürü İsmail Hakkı Tonguç’uneseridir.Budenlikısasürede,savaşşartlarında,yokluklariçinde,Türkiye’nindeğişikköylerinden25.000öğretmenyetiştirilmişolmasıbaşlıbaşınabirbaşarıdır.BunlarıniçindenFakirBaykurt,MahmutMakal,TalipApaydıngibiünlüyazarlarçıkmıştır.25.000ilkel köye,Atatürkdevrimineinanmış,çağdaşinsanıngelmesiiseönemli birolaydır.Bunlarhemöğretmen,hemçağdaştarımcı,hemyapıve marangozluktananlayan,asgarisağlıkbilgileriolan,köylününhükümetkapısındakiişleriniçözebilecek,üstelikkendisideyöreköylüsü olduğuiçinköylülerianlayacak,onlarlailetişimkurabilecekinsanlardı.BugünAtatürkdevrimiTürkiye’deköksalabilmişse,ülkemizşimdikigelişmişlikdüzeyineulaşmışsa,bundaköyenstitülerininönemli payıyadsınamaz.

XXVIII

İnönü Çok-Partili Dizgeyi Kuruyor

UluslararasıOrtam Savaşın sonucu yalnızca Avrupa’da hegemonya kurmak isteyen Almanyaveİtalyaile,Uzakdoğu’dahegemonyapeşindeolanJaponya’nın yenilgisi anlamına gelmiyordu. Aynı zamanda bu ülkelerin ideolojisiolanfaşizminveırkçılığındayenilgisianlamınageliyordu. Artıkdünyadademokratik-kapitalistvekomünistideolojilerboyölçüşecekti. Türkiye 1939’da Batı burjuva demokrasilerinin yanında yeralmıştı.OzamanSSCBAlmanyailebirolmuş,Türkiye’yeyönelikyayılmacıemellerinibellietmişti.DahasonraSSCB,AlmansaldırılarınauğrayıncaBatıdemokrasileriylesaftutmuştu.Nevarkiyayılmacısiyasetinisürdürüyordu.StalinyönetimindekiSovyetlerBirliği,I.DünyaSavaşıöncesindeÇarlıkRusyasıtopraklarıolanülkeleri geri almak istiyordu. Bu, Finlandiya, Polonya, Çekoslovakya, Romanya,Türkiye’dentoprak,Latvia,Estonya,Litvanya’yıegemenliği altına alması demekti. Türkiye’den istediği topraklar, Osmanlı Devleti’ninBrest-LitovskAntlaşması’ylaeldeettiği,kendisinindaha önce 1878 Berlin Antlaşması’yla yitirmiş olduğu yerlerdi. Stalin, Türkiye’dentoprakeldeetmekdışında,sözkonusubütünöbüryerlerieldeedecekti.

240

KISA TÜRKİYE TARİHİ

19Mart1945’teSSCB1925’teTürkiyeileimzalamışolduğuDostlukveSaldırmazlıkAntlaşması’nıyenilemeyeceğini,yenibirantlaşma yapmakistediğinibildirdi.Türkiyeyenibirantlaşmayapmayahazır olduğuyanıtınıverdi.FakatSSCB’ninBoğazlar’ınikiülketarafından ortaksavunulmasınıistediğiortayaçıktı.Sovyetlerbunuresmenistemiş,Türkiyedereddetmiştir.YinebusıralardaGürcistan’dabazıprofesörlerce Kars ve Ardahan’ın ülkelerine iadesinden, Bulgaristan’da Türkiyeilesınır“düzeltme”sindensözedildiğigörüldü.Sovyetler’in henüzBatılıülkelerlearasıbozulmamıştı. Türkiye’nin savaşa geç katılması, savaş sırasında Almanya’ya kromsatması,Stalin’inBatılılarnezdindeTürkiyealeyhindekullandığı konulardı. Batılıların Sovyetler’le ipleri koparmadıkları sürede Türkiye uluslararası alanda bir yalnızlık dönemi geçirdi. Fakat zamanlaBatıile,özellikleABDilebiryakınlıkbaşladı.Nisan1946başındaMissouri zırhlısınınİstanbul’agelmesi,buyakınlaşmayısimgeliyordu.12Mart1947günüABDCumhurbaşkanıTrumankongreye,TürkiyeveYunanistan’ıSovyettehdidindenkorumaküzerekendi adıyla anılan bir siyaset başlattığını bildirdi (Truman Doktrini). AynıyılTürkiye-ABDAskerîYardımAntlaşmasıyapıldı.1948’deyineABDilebiriktisadiyardımantlaşmasıbağıtlandı.Bu,Avrupa’nın komünizme kaymaması için ABD’nin başlatmış olduğu “Marshall Yardımı” çerçevesindeydi. Türkiye 1949’da Avrupa Konseyi üyesi oldu.

Çok-PartiliDizgeyeGeçiş İştebuortamdaİnönüçok-partilisiyasalyaşamageçmekararıaldı.Ondansonradaiktidardayadamuhalefette,sabırla,inatla,bazen kendipartisindekieğilimleremeydanokuyarak,dizgeninoturupyerleşmesiiçinçabaladı.İnönünedenbukararıaldı?Başnedenibütünsel kalkınma anlayışıdır. Hiçbir alanda Avrupa’dan geri kalınmayacaksa,Avrupa’yasiyasalçoğulculukegemenolduğunda,oçoğulculuğunTürkiye’dedebulunmasıgerekirdi.Tabiibunundışsiyasetbakımından da yararı olacaktı. Sovyet tehdidi altındaki bir Türkiye’nin Batı’yasığınabilmesi,Batı’nınsiyasaldeğerlerinipaylaşırsa,çokdaha kolayolurdu.

İNÖNÜ ÇOK-PARTİLİ DİZGEYİ KURUYOR

AmaAvrupa’dakisiyasaldemokrasigenelliklesosyalist,hattakomünistpartilerideiçerenbirdizgeyken,Türkiye’debutürsolakapal›birdizgeolarakkabuledildi.Yaln›zcasosyalistvekomünistpartilere meydan verilmemekle kal›nmad›, keskin ve abart›l› bir komünizm düflmanl›€› benimsenerek, sosyalist veya benzeri düflüncelere karfl›dabiryasaklamavecezaland›rmatavr›güdüldü.TürkCezaKanunu’nun141.ve142.maddelerikomünizm“propaganda”s›na7,5 y›ldan15y›lauzananola€anüstüa€›rl›ktabircezagetiriyordu.Ülkedeestirilenhavaöyleydiki,mahkemelerbucezalar›uygulamaktapek duraksamagöstermiyorlard›.Bututumunvehavan›ngörünürdekigerekçesiSSCB’nin1945’teBo€azlar’a,KarsveArdahan’agözünüdikmiflolmas›yd›.FakatTrumanDoktrini,AvrupaKonseyiüyeli€ivek›sabirsüresonradaNATOüyeli€isayesindeTürkiyegüvenli€inikat katsa€lad›€›halde,üstelikSSCBStalin’inölümününard›ndanTürkiye’yebirnotavererektaleplerindenvazgeçti€iniveyenidenbirdostlukantlaflmas›yapmayahaz›roldu€unubildirdi€i(1953)halde,Türkiye’debuhava60’larade€insürdü.Hattak›smenbugünedeksürdü€ü de söylenebilir. Komünisttir diye, Rusya’ya kaçt› diye Türkiye’nin en büyük flairlerinden birinin, Nâz›m Hikmet’in fliirleri uzun y›llartümüyleortadankalkt›.Bufliirlerinevindebulundu€unusöylemeyekimsecesaretedemezdi.Hâlâ okulkitaplar›nadönebilmiflde€ildirNâz›mHikmet.OysaSevrAntlaflmas›’n›imzalam›flolanR›zaTevfik’infliirlerinebukitaplardahepyerverilir.Do€rusudabudur.Y›llar boyunca, dünyaca ünlü Rus salatas›na “Rus” demeye cesaret edilemedi,Amerikal›lar›daherhaldehayretedüflürecekbiçimde“Amerikan salatas›” dendi. Bu garip, hastal›kl› hava bir ölçüde, bir aral›k (1949-53y›llar›)ABD’deestirilmiflolanMcCarthy’cilikak›m›n›netkisiyleydi.Fakatondandahafliddetlioldu€u,dahauzunsürdü€üsöylenebilir.Bununbirnedeni,Atatürkdevrimini,“zihnins›n›rs›zözgürlü€ü”nübenimsemeyenyadaancakk›smenbenimseyenkimiinsanlar›m›z›n,buduyguvedüflüncelerinibilinçli,amaçokkezdebilinçsiz olarak afl›r› bir komünizm karfl›tl›€› ile maskelemeleri olabilir. Köy enstitülerininkomünistliklesuçlanmas›gibi...Nedenineolursaolsun, siyasetvedüflünceözgürlü€ünekonanbuk›s›tlama,Türkiye’dekidemokrasiyiBat›Avrupademokrasiortalamas›nagöreeksikk›l›yordu. BudaTürkiye’ninsayg›nl›€›n›azaltm›flt›r.OysaAtatürkdöneminde

241

242

KISA TÜRKİYE TARİHİ

Türk siyasal düzeni Avrupa demokrasi ortalamas›n›n alt›nda de€il, üstündeydivetabiionagöredesayg›nl›€›vard›. Şimdi çok-partililiğin adımlarını görelim. İnönü 19 Mayıs 1945 GençlikveSporBayramımesajında“halkidaresi”ningeliştirileceğini müjdeliyordu.ZatensavaşınsonuileAvrupa’daortayaçıkandemokrasi ortamından cesaret alan CHP içindeki kimi hoşnutsuzlar kıpırdanmayabaşlamışlardı.Bunlardanmilletvekiliolandördü,yaniCelal Bayar, Adnan Menderes, Fuat Köprülü, Refik Koraltan, 7 Haziran 1945 günü CHP grubuna “Dörtlü Takrir” diye tanınmış olan bir önergeverdiler.Önergelerinde,özelliklepartiiçindeözgürbirtartışma ortamının yaratılmasını istiyorlardı. O sırada Türkiye’de toprak reformunaolanakverebilecekbiryasatasarısıTBMM’yesunulmuştu: ÇiftçiyiTopraklandırmaKanunu.İnönüveTarımBakanıŞevketRaşitHatiboğlu’nungirişimiylehazırlananbuyasanın17.maddesinegöre,topraksızyadaaztopraklıçiftçiyitopraklandırmakiçindevlet,büyük toprak sahiplerinin topraklarını kamulaştırabilecekti. Kamulaştırma,gerekirsetopraksahibindeyalnızca50dönümbırakacakkadar kapsamlıolabilecekti.Kamulaştırmabedelleridegerçekdeğeregöre değil,arazivergisinematraholarakbeyanedilendeğerdenödenecekti(md.21).Buhükümtopraksahibiolanmilletvekilleriniçokrahatsızetti.Aydın’ınbüyüktopraksahiplerindenolanAdnanMenderes, yasagörüşülürkenağıreleştirilergetirenmilletvekillerininbaşındageliyordu.Fakatİnönübukonudaçokısrarlıydı.Atatürk,ölümünden hemenöncekibirkaçmeclisaçışkonuşmasındatopraksızçiftçiyitopraklandırmakgereksinmesinedeğinmişti,amasomutbiradımatılmamıştı(yadaatılamamıştı).Şimdiİnönübudavayıbenimsemişbulunuyordu. Belki işin toplumsal yararları yanında, çok-partili ortamda köylününsiyasaldesteğinieldeedebileceğinideumuyordu. Böylebirdüşüncesivaridiyse,yanılıyordu.Taşrayatopraksahipleri egemendi. Kanun 11 Haziran 1945’te TBMM tarafından kabul edildiği halde, onun mimarı olan Hatiboğlu sonraki hükümetlerde bakanolamadığıgibi,1948’dekurulanII.HasanSakahükümetinde tarım bakanlığı, Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu’nun hasmı olan Adana’nınbüyüktopraksahibiCavitOral’averildi.Sözkonusu17. maddeninhiçuygulanmadığınısöylemeyegerekyok.YalnızbirbölümHazinetopraklarıçiftçileredağıtıldı.

İNÖNÜ ÇOK-PARTİLİ DİZGEYİ KURUYOR

DemokratParti’ninKuruluşu Kimileri Demokrat Parti’nin (DP) kuruluşunu doğrudan Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu’na olan muhalefete bağlarlar. DP’nin salt bundankaynaklandığınıönesürmekabartılıolurama,DP’ninkuruluşveyaygınlaşmaaşamasındabununönemlibirpayıolduğusöylenebilir.İnönüDörtlüTakrir’igruptareddettirdi(12Haziran).Onun istediği,CHPiçindekihoşnutsuzlarınCHP’denayrılarakayrıbirpartikurmalarıydı.Bundanumduğuyararlarışöyletahminedebiliriz:1) Çok-partilidizgeyegeçilmişolacaktı;2)Partiiçindekimuhaliflerden kurtulunacaktı;3)CHP’denayrılacakkişilerinkuracağıpartininAtatürkdevriminekarşıolmasıtehlikesibulunmayacaktı.Bunakarşılık Bayar ve arkadaşlarının CHP’den ayrılmaya hevesleri yoktu. Parti kurmakbirmaceraydı.Dahaiyisi,CHP’dekalıponaegemenolmaya çalışmaktı. Atatürk’ün verdiği onca güvenceye rağmen Serbest Fırka’nınbaşınagelenleribiliyorlardı.Bayar,FethiOkyar’ındurumuna düşmekistemiyordu. DörtlüTakrir’inreddedilmesindensonraAdnanMenderesveFuat Köprülü, Vatan gazetesinde demokratikleşmeyi savunan muhalif yazılaryazmayabaşladılar.CHPbudavranışıpartidisiplinineaykırı bularakikisinideüyeliktençıkarttı(21Eylül).Bayar’ınikiarkadaşınaolandesteğinigöstermeküzereseçtiğidavranış,henüzpartikurma konusundaiknaolmadığınıgösterir.CHP’dendeğil,milletvekilliğindenistifaetti(28Eylül).Bu,kendisiniyüksekbirmaaştanyoksunbırakan bir davranıştı. Fakat İnönü ısrarını sürdürüyordu. 1 Kasım 1945’te TBMM’yi açış söylevinde, ülkenin bir muhalefet partisine olangereksiniminiaçıkçadilegetirdi.OysaTemmuzbaşındamüteahhitNuriDemirağtarafındankurulmuşbulunanMilliKalkınmaPartisivardı.FakatDemirağtutucubirkişiolduğundan,İnönüopartiyi görmezliktengeliyordu.ArtıkBayar’ındaaklıyatmayabaşlamıştı.1 Aralık’tapartikuracaklarınıaçıkladı.3Aralık’taCHP’denistifaetti. Ertesigünİnönü’nünyemekçağrısınagittivegörüştüler. Aynıgün(4Aralık)“TanOlayı”oldu.ZekeriyaSertel’inçıkardığı Tan gazetesi sosyalist sola yakınlığı ile tanınıyordu. Bu sıralarda Sertel Görüşler adındabirdergihazırlığıiçindeydi.İlanlaryapılmışve yazarkadrosuiçindeMenderesveKöprülü’nünbulunacağıduyurul-

243

244

KISA TÜRKİYE TARİHİ

muştu.Ogünbirtakım“gençler”Rusvekomünistaleyhtarısloganlarla Tan basımevinevesolyayınsatankitapçılarasaldıraraktahrip ettiler.Polisinseyircikalması,hukukaveuygarlığasığmayanbuişin CHPtarafındankışkırtılmış,hattadüzenlenmişolabileceğiiddialarınayolaçtı.BelkibuvesileyleDP’yesoldanuzakdurmasıiçindemesajverilmişoluyordu.1946’daCHP’ninsolundaki3partininkapatılması,bupartinin,solundamutlakbirboşlukistediğinigösteriyordu. Mart’ta Sosyal Demokrat Parti, Aralık’ta Türkiye Sosyalist Partisi (genelbaşkanıEsatÂdilMüstecaplıoğlu)veTürkiyeSosyalistEmekçiveKöylüPartisi(genelbaşkanıŞefikHüsnüDeymer)kapatıldı.RecepPeker’inbaşbakanlığısırasındaköyenstitülerini“dahamilli”kılmaktansözetmesi,solkarşıtıhavanınnasılherkesimikapladığının işaretidir.1947’deDil-TarihveCoğrafyaFakültesi’ndeNiyaziBerkes, PertevNailiBoratav,BehiceBoranaleyhindesolcuolduklarıgerekçesiyle bir cadı kazanı kaynatılmaya başlandı. Öğrenci gösterileri ile başladıvebunaüniversite,TBMMvemahkemeleraletoldular.Söz konusu kişiler üniversiteden ayrılmak durumunda kaldılar. Berkes Kanada’da, Boratav Fransa’da, aynı gruptan olmakla birlikte daha önceyurttanayrılanMuzafferŞerifABD’deişbuldularvebaşarılıoldular.Boran’ında,isteseydi,yurtdışındabaşarılıolacağısöylenebilir. BöylecegadreuğrayanAlmanprofesörlerinekucakaçmışolanTürkiye,şimdikendibilimadamlarınınbaşınıyiyordu. DP7Ocak1946’dakuruldu.CelalBayargenelbaşkanoldu.Türlünedenlerlehoşnutsuzolanlarıçevresindetoplayarak,kısazamanda yayıldı.Adındandaanlaşılacağıüzere,DP’ninbirinciamacıdemokratikleşmeyisağlamaktı.CHPiktidarıbuyöndekişikâyetlerikarşılamaküzereTürkiyetarihindeilkkeztekdereceliseçimigetirdi.Gazetekapatmayetkisinihükümettenalarakmahkemelereverdi.Üniversitelereözerklikverildi.KöylüveişçinindesteğinikazanmakiçinToprakMahsulleriVergisikaldırıldı,ÇalışmaBakanlığıveİşçiSigortaları kanunları çıkarıldı. İnönü’nün “değişmez genel başkan” sıfatına sonverildi,sınıfpartilerininvesendikalarınkurulabileceğikabuledildi.CHPbirdeaçıkgözlükyaptı.1947’deyapılmasıgerekenseçimyerineseçimiöne,1946’yaaldı.21Temmuz1946’dayapılanseçimtek dereceliydiamayargıdenetimiyoktu,oylaraçıktaveriliyor,gizlisayılıyordu(açıkoy-gizlitasnif),çoğunluksistemiuygulanıyordu,yani

İNÖNÜ ÇOK-PARTİLİ DİZGEYİ KURUYOR

seçimçevresisayılanillerde,birpartitekoyfarklaöndeolsabile,bütünoilinmilletvekilliklerionunoluyordu.465milletvekilliğiiçinancak273adaygösterebilen.DP66milletvekiliçıkarabildi.Seçimlerin dürüstolarakyapılmadığıortadaydı.BuyüzdenCHPileDP’ninilişkilerikavgalıydı.TabiiikipartininTBMM’dekiilişkilerineyansıyordubudurum.

1946SeçimlerindenSonra Yenidönemdeİnönü,ŞükrüSaraçoğluyerineRecepPeker’ibaşbakanlığagetirdi.Peker’inTürkLirası’ndayaptığıve“7EylülKararları”diyetanınandevalüasyonbüyükyankıuyandırdı,çünküodevirde para değerinin değişmesi çok olağandışıydı. 1 ABD doları 1,40 TL’den,2,80TL’yeçıkarıldı.Peker’inTBMM’deMenderes’esinirlenerekeleştirilerini“psikopatbirruhunifadesi”diyenitelemesiveBayar’ıhalkıisyanakışkırtmaklasuçlamasıüzerine,DPmeclisiterketti.Bununüzerineİnönümüdahaleederek,Bayar’lagörüştü.Ortalık yatıştı.DPilkbüyükkongresiniOcak1947’deyaptı.Kongre,HürriyetMisakıadındabirbildirgeyayımladı.BunagöreDP’ninkimisiyasaltaleplerikabuledilmezseDPmilletvekilleriTBMM’denayrılacaklardı.Butalepler,Anayasa’yaaykırıyasalarınayıklanması,dürüst seçimlerisağlayacakbirseçimyasasınınçıkarılması,devletbaşkanlığı ile parti başkanlığının aynı kişide birleşmemesi (İnönü’nün durumu)diyeözetlenebilir.DPnedenlisertmuhalefetyaparsaRecepPekerdeaynısertlikvehırçınlıklakarşılıkveriyordu.Meclisiterketme tehdidinihükümet“komünisttaktiği”diyeniteliyordu.İnönübudurumunçok-partililikiçiniyişeylervaatetmediğinigörüyordu.Hakem rolünüüstlenerekBayar’ıvePeker’ibirkaçkezdinlediktensonra,iki tarafı uzlaştırmaya çalışan 12 Temmuz Beyannamesi’ni yayımladı. Bu, ilişkileri hayli yumuşattı. Fakat Peker hırçınlık yanlısıydı, yani çok-partililiğisindirememişti.OnuniçindeİnönüCHPiçindePeker’e karşıbirhareketbaşlattı.MilletvekiliNihatErim’inbaşınıçektiğibir grup genç milletvekili, CHP grubunda Peker’e karşı oy kullandılar (35’ler hareketi). Peker, yandaşlarıyla birlikte birkaç gün İnönü ile mücadeleye girecekmiş gibi davrandı, fakat sonra istifa etti. Yerine HasanSakahükümetikuruldu(9Eylül1947).

245

246

KISA TÜRKİYE TARİHİ

CHPiçindekisertlik-uzlaşmayanlılarıkavgasıDPiçindede,hem dedahaşiddetliolarakcereyanetmekteydi.SertlikyanlılarıDPgrubuna egemendiler ve parti yönetimini yumuşaklıkla suçluyorlardı. Aradaki gerginlik ileri bir noktaya varınca Mart 1948’de bir kısım milletvekilininveyandaşlarınınpartiüyeliğinesonverildi.BunlaröncemeclisteMüstakilDemokratlargrubunuoluşturdular,sonrada20 Temmuz 1948’de Millet Partisi (MP) kuruldu. Kurucuları arasında MareşalFevziÇakmak,HikmetBayur,KenanÖner,OsmanBölükbaşı,SadıkAldoğanvardı.Çakmakgenelbaşkanoldu.MP,DP’yidanışıklıbirmuhalefetgütmeklesuçluyordu.FakatDP’ninbubiçimde bölünmesi,1950seçimlerinindegöstereceğigibi,tabanafazlayansımadı.Yinede1950’yedeğinDP’ninmilletvekilisayısıyarıyainmişti.

GünaltayHükümeti HasanSaka,RecepPekergibisertlikyanlısıdeğildi.AmaDP’nin uğrundasavaşımverdiğidemokratikleşmeyigerçekleştirecekiradeden yoksundu.1948’deçıkardığıyeniseçimyasası,yargıdenetiminiiçermediğiiçin,DP,araveyerelseçimleriboykotetti.15Ocak1949tarihindeSakaistifaetti.YerineŞemsettinGünaltaygeldi.Günaltaybir tarihçiydi.II.Meşrutiyet’teİslamcıakımıniçindeyeralmıştı.Güven oyualırkensağlambirdemokrasikurmavaadiverdi.Nevarki,ilk uygulamalarıdinalanındaoldu.Zaten1948’deimam-hatipyetiştirmeküzere10aylıkkurslaraçılmıştı.(DPiktidarı1951’debukurslarıokuladönüştürdü.)GünaltayhükümetiCHPgrubunundahaönce almış olduğu bir karar doğrultusunda ilkokullara seçmeli din dersi koydu.Aynıbiçimde,AnkaraÜniversitesi’nebağlıbirİlahiyatFakültesikuruldu.1956’dadindersiortaokullara(istemeyenlerçocuklarınıbuderstenmuaftutabiliyorlardı)seçmelidersolarakkondu.* *

Dindersi,1967’deliselereseçmeliolarakkondu.1974’deortaokulveliselerezorunlu ahlakdersikondu.BuuygulamalarAtatürkdönemindekiuygulamalardanfarklıdaolsa,laikliğeaykırıdeğildi.Laikliğeaykırıolan,12Eylülyönetimininbuderslerizorunlu kılıp,bunudaAnayasa’yayazdırmasıydı.Buyüzdençocuğunundindersinegirmesini istemeyen,farklıinançtanbirçokanababayayakışıksızbirzorlamagetirilmişoluyordu.Gerçidindersi,“dinkültürü”diyesunuluyordu,amaöğretmeninanlayışınabağlı olarakuygulamadaçokkezdindersinedönüştüğüanlaşılmaktadır.Birdedahaöncede işaretedildiğiüzere,imam-hatipokullarınınimam-hatipihtiyacınınçokötesindeolmasıdalaikliğeaykırıdır.

İNÖNÜ ÇOK-PARTİLİ DİZGEYİ KURUYOR

DP20Haziran1949’da2.büyükkongresiniyaptı.MilletPartisi’nin danışıklı muhalefet suçlamasının baskısı altında olan DP, bu kongredeMilliTeminatAndıdiyebirbildirgeortayaçıkarttı.Buna göre,oylaratecavüzedilirse(yaniseçimhilesiyapılırsa),halkmeşru savunmadurumundakalacaktı.Meşrusavunmayasalyollardanyapılacakama,hileyapanyönetimdeulusunhusumetiylekarşılaşacaktı.BuhusumetsözcüğündenhareketleCHP,bildirgeyeMilliHusumet Andıadınıtaktı.Herhaldebubaskınındakatkısıylahükümet,Şubat 1950’deTBMM’yeyenibirseçimyasasıtasarısıgetirdi.Tasarıilkkez yargı denetimini de getiriyordu. Sonunda yasa DP’nin oylarının da eklenmesiylekabuledildi.Teksakıncası,nispitemsilyerineçoğunluk dizgesini kabul etmesiydi. Bu dizge 50’li yıllarda yapılan 3 seçimde CHPaleyhindeişleyecekti. 14Mayıs1950’deyapılanseçimlerdeDP,oyların%55’ini,CHP %41’ini aldı. Görülüyor ki CHP yenilmiş, ancak bozguna uğramamıştı.Nevarki,çoğunlukdizgesibuyenilgiyibozgunadönüştürüyordu.DPmilletvekilliklerinin%85’ini(408sandalye),CHPise%15’ini (69sandalye)almıştı.DP’lilerseçimbaşarılarınıyenibirçağınbaşlangıcıolarakselamlıyorlardı.Gerçektendeönemlibirnoktayagelinmiş oluyordu. 1945’te sona eren devrimci tek-partili dönemin ardından ikincigenelseçimdeiktidar,kavgasızgürültüsüzmuhalefetpartisinin elineteslimediliyordu.

İnönüDönemiDeğerlendirmesi Bunoktadaİnönüdönemiiçingenelbirdeğerlendirmeyapabiliriz. İnönü,iktidardaolsun,muhalefetteolsun,Atatürkdevrimininbaşarılı bir savunucu ve sürdürücüsü oldu. Dahası var. Devrime önemli katkılarda bulundu. Biri köy enstitüleri, öbürü çok-partili dizgeydi. DenebilirkiköyenstitülerisayesindeAtatürkdevrimi,geridöndürülemez bir süreç haline getirilmiştir. Çok-partili dizgeye geçilmesi ise Atatürkçü bütünsel kalkınma anlayışının, evrensel değerlerin ölçüt alınmasıanlayışınınbirsonucusayılabilir.İnönühemiktidardahem muhalefette,kıraçtopraklardayetiştirilmeyeçalışılannarinbirçiçek olançok-partilidizgeyiesirgemekiçinyıllarcasabırladidindi,uğraştı.Siyasalrakibiniyereseren27Mayıs1960Devrimi’ndensonra,bir

247

248

KISA TÜRKİYE TARİHİ

anönceçok-partilidizgeyedönülmesiiçinçabagösterdi.TalatAydemir’in öncülüğünü yaptığı iki askeri darbe girişimini bizzat önleyip kırdı.Bununlabirlikteçok-partilidizgeninTürkiye’deneölçüdebaşarılıolduğubugündetartışılmakta,nedenlidemokrasiye(eşitlikve özgürlüğe)hizmetettiğisorgulanmaktadır. İnönüdönemininbirtakımolumsuzluklarıyokdeğildir.Bunlardan kimilerineyerigeldikçeişaretedildi:VarlıkVergisi’ninırkçıveinsan haklarınaaykırıuygulamaları,NâzımHikmet’inyıllarcahapistekalması, Tan Olayı, DTC Fakültesi’ndeki tasfiye hareketi, çok-partili dizgeninsosyalistsolsuzkurulması,köyenstitülerinin“içininboşaltılması”...Bunlarönemlikusurlardıveİnönü’nünbunlardansiyaseten sorumlu olduğu kuşkusuzdur. Belki İnönü bunları istememişti, bunlardanrahatsızolmuştu,fakatönlemeyegücüyetmemişti.Çünkü İnönübüyükbirdevletadamıydıvebirdönemindemillişefiydiama, Atatürkdenligüçlüveetkilideğildi.OndaneAtatürk’ünnüfuzune deolağanüstükişilikgücüvardı.

XXIX

Demokrat Parti Dönemi

DPHükümetininİlkBaşarılarıveBaskıÖnlemleri DPdönemibüyükumutlarlabaşladı.TBMMtarafındancumhurbaşkanı seçilen Celal Bayar, DP genel başkanlığından istifa etti. Bu görev başbakan olan Adnan Menderes’e verildi. Refik Koraltan TBMMbaşkanıseçildi.FuatKöprülüdışişleribakanlığınageldi.DP muhalefetteykendemokratikleştirmevaadindebulunuyordu,buvaatleriniçindegrevhakkıbilevardı.Nevarkiiktidarageldiktenkısasüresonrabuvaatlerunutuldu.DPbütüngücünüiktisadikalkınmaya verdi.Zatenosıradakoşullardabunaelverişliydi.1950’depatlakverenKoreSavaşıdünyadabirtakımhammaddelerinvetarımsalürünlerinfiyatlarınıyükseltmişti.BusıradaTürkiye’desayılarıgittikçeartantraktörvediğertarımaletlerisayesindetarımüretimindeönemli artışlareldeediliyordu.Traktörsayısındakiartışaşağıdakisayılardan görülebilir: 1924–220 1930–2.000 1948–1.756 1950–9.905 1956-43.727

250

KISA TÜRKİYE TARİHİ

Ekilen topraklar bu sayede 1948’de 9,5 milyon hektardan, 1956’da14,6milyonhektarayükselmiştiki,bu,yaklaşık%50birartışdemekti.SavaştansonraABD’ninözendirmesiyle1948’debaşlayangenişçaplıkarayoluyapımısürdürülerek,ogünedeğinpiyasaya açılamamış olan birçok kırsal kesim bu olanağa kavuşturulmuştu. 1952’de Türkiye’nin NATO üyeliğine kabul edilmesi önemli bir dış siyasetbaşarısıydı.TrumanDoktrini,MarshallPlanıveAvrupaKonseyiüyeliğiardındangelenbugelişme,Türkiye’ninbirarayaşamışolduğuyalnızlığabütünüylesonvermişti.(KoreSavaşı’naaskergöndermekararı,kimiNATOüyelerininTürkiye’ninkatılmasınayaptıkları itirazlarıgerialmalarınısağlamıştı.)TürkiyeveDPiktidarıiçinişler çokiyigidiyordu. Fakat bu iyi gidişe rağmen DP’nin, daha doğrusu önderlerinin –Bayar ve Menderes– bir huzursuzluğu, bir hırçınlığı vardı. Nesnel koşullarınodenlielverişliolmasınakarşın,onlarınburuhsaldurumunuanlamakkolaydeğildir.Ruhbilimselbirtakımnedenlerlebelki kendilerinigüveniçindehissetmiyorlardı.İktidarageldiktensonrabilebirgüniktidardanayrılabileceklerininrahatsızlığınıduyuyorlardı. Oysa1954seçimleri1950seçimlerinegöredahaparlakbirzaferlesonuçlanacaktı. Bu yüzden kimi yazarlar Menderes ve Bayar’da bir “İnönüfobisi”bulunduğunahükmetmişlerdir. 8Ağustos1951’deTBMMhalkevlerinivehalkodalarınıdevletleştirenbiryasayıkabuletti.HalkevlerivehalkodalarıCHP’yebağlıbir örgüttü. Tek-parti döneminde bu durumun belki pek bir sakıncası yoktu.Fakatçok-partililiktehiçbiranlamıyoktu,çünkübuörgütbir partihizmetideğil,birkamuhizmetiyapıyordu.HalkevleriörgütününişlevlerinieskisigibisürdürmeküzereMilliEğitimBakanlığı’na bağlanmasıdüşüncesiCHPzamanındanedensegerçekleşmemişti.DP iktidarı,örgütüdevletleştirirkenböylebiryolizlemekyerine,bütüno kültüryuvalarını(478halkevive4322halkodası)birtaşınmazvetaşınırmalyığınıhalindeHazine’yeintikalettirdi.Örgütünkültürlendirmeişleviyokedildi.Dolayısıylahalkınaydınlanmasürecinebüyük birdarbeindirildi.Bugünhâlâ okaranlıkboşlukdoldurulabilmişdeğildir.Okullarımızınbüyükçoğunluğununhizmetsunankitaplıklardan, gösteri salonlarından vb. yoksun olduğu düşünülürse, vurulan darbeninağırlığıdahaiyianlaşılabilir.CHP’ningücünebirdarbeindirmeninbilincindeolanDP,Türkaydınlanmasınanasılbirdarbein-

DEMOKRAT PARTİ DÖNEMİ

dirdiğininacabaneölçüdefarkındaydı?Araştırılmasıgerekenbirkonudur.DP’ninTürkaydınlanmasınaindirdiğiönemlibirikincidarbe deCHPiktidarınınsondönemindebaşlatılmışolanköyenstitülerini yıkmaetkinliğininDPiktidarıtarafındanbütünlenmesidir.DPŞubat 1954’teenstitüleriklasikilköğretmenokullarınadönüştürdü. 1953’teDPbirişdahayaptı.CHP’ninbütünmalvarlığını“haksız iktisap” diye nitelendirerek Hazine’ye geçiren bir yasa çıkarttı (14 Aralık1953).Bu,anamuhalefetpartisininetkinlikolanaklarınıkısmak için bir hareketti. Fakat DP’nin alerjisi CHP ile sınırlı değildi. Hertürlümuhalefetekarşıolmalıydılarki,Atatürkvedevrimlerinin aleyhindelerdiyeMilletPartisidekapattırıldı(8Temmuz1953). 1954seçimlerineyaklaşırkenhükümetbasındangeleneleştirilere karşıağırcezalargetirenbiryasaçıkarttı.Mahkemeyeçıkartılangazetecileriddialarınıispatetmekhakkındandayoksunbırakılıyorlardı.BuhaksızlıkbirçokDPmilletvekilinibileisyanettirdi.19DPmilletvekilinin“ispathakkı”uğrundaverdiklerisavaşMenderestarafındanalaykonusuyapılaraksonuçsuzkalınca,onlardaDP’denayrıldılar ya da çıkarıldılar. 1955 sonunda Hürriyet Partisi’ni kurdular. 19’larıniçindeTuranGüneş,EkremAlican,FevziLütfiKaraosmanoğlu,EkremHayriÜstündağgibiisimlervardı. 2 Mayıs 1954 seçimlerinde DP oyların %57’sini, CHP %36’sını aldı.CHP’ninsandalyesayısı31’eindi.Bundansonraişleriyiceçığrındançıktı.Birçoğusiyasetamaçlı,rastgeleyapılanyatırımlar,dağıtılan krediler enflasyona, döviz darboğazına, mal kıtlığına yol açtı. Hükümet buna rağmen iktisadi planlama düşüncesini reddediyor, hattaalayaalıyordu.BusıradaABD’den300milyondolarkrediistendi,alınamadı.MilliKorunmaKanunu’nunpolisvemahkemeönlemlerine, fiyat denetimlerine, tayınlama yöntemlerine başvuruldu (1955). Bu arada 25 yıl hizmet etmiş memurların “görülen lüzum üzerine”bakanlıkemrinealınmasıveemekliyesevkedilmesiuygulaması getirilerek, üniversiteliler ve yargıçlar üzerinde baskı kuruldu, tasfiyeler yapıldı. Gazetecilere ağır hapis ve para cezaları verdirildi. 1955yazındaKaradenizgezisineçıkanCHPGenelSekreteriKasım Gülek, Sinop’ta tutuklanarak İstanbul’a getirildi ve bir gün hapiste kaldı.1956yazındaRize’dedükkânsahiplerininelinisıkması,gösteriyürüyüşüsayılarak6ayhapsemahkûmoldu.

251

252

KISA TÜRKİYE TARİHİ

KıbrısSorunu 1954’ten başlayarak Kıbrıs konusu Türkiye’nin gündemine girmeyebaşladı.Yunanistan,İngiltere’ninsömürgesiolanadanınkendisineverilmesiniistiyordu.BudurumdaTürkiyedeadayatalipoldu. Kıbrıs Rumları adanın Yunanistan’a bağlanması (enosis) için kanlıyıldırıyöntemlerinidekapsayangösteriveeylemleryapmaya başlamışlardı.İngilterekonuyuincelemeküzereLondra’dabirkonferanstopladı(1955).Busırada6Eylülgünüİstanbul’daçıkanbir gazeteAtatürk’ünSelanik’tekievinebombaatıldığıhaberiniverdi.O akşambütünİstanbul’daRumlaraaitbinlerceevveişyerine,kilise vemezarlıklarasaldırıldıveyağmayadatahripedildi.Bütünİstanbul’daaynısıralardaaynıhareketinolabilmesibir“düzen”olduğu izleniminiveriyordu.Polisönceleriseyirci,sonradaçaresizkalmıştı. Olay,geceyarısıordubirlikleritarafındanbastırılabildi.Sıkıyönetim ilanedildiveişikomünistlerinyaptığıilerisürülerekbirçoksolcututuklandı,buinsanlaraylarcahapisyattıktansonraaklandılar.Daha sonraYassıada’dakiAdaletDivanı6/7EylülolaylarınınBayar,Menderes,DışişleriBakanıFatinRüştüZorluveİçişleriBakanıNamık Gediktarafındandüzenlendiğinekararverdi.Londra’daKıbrısKonferansı’nda bulunan Zorlu, “haklarımızda ne dereceye kadar ısrar edeceğimizi” göstermek üzere “aktif hareket” için “ilgililere verilecekemrinpekfaydalıolacağını”bildirerekhareketeyeşilışıkyakmış görünüyordu.Yassıadamahkemesinegöre,İstanbul’unbirçoksemtindeveİzmir’deaynıandabaşlayanhareketteDPörgütündenyararlanılmıştı.YunanmakamlarıiseAtatürk’ünevinebombaatmaktansorumlubirkaçTürkyakaladılar,bunlarmahkûmoldular.BunlardanbiridahasonraTürkiye’devalilikyapacaktı.Öylegörünüyor ki,6/7EylülOlayı, TanOlayıgibi,amaçokdahagenişçapta,ülkemizde devletin hukuk dışına çıkmasının üzücü bir başka örneğidir. DPmeclissoruşturmasıönerisinidereddettirdi.BirtekNamıkGedikistifaetti. KıbrıskonusundaTürkiye’niniddiasınıilkkezortayakoyduğusıralardaadanıntümüisteniyordu(“KıbrısTürktür,Türkkalacaktır”). Dahasonrabununpekgerçekçiolmadığıdüşünülmüşolmalıki,adanınTürkiyeveYunanistanarasındapaylaşılmasıistenmeyebaşlandı

DEMOKRAT PARTİ DÖNEMİ

(“Yataksimyaölüm”).Sonuçolarak13ve19Şubat1959’dayapılanZürihveLondraantlaşmalarıylaKıbrıs’ınbağımsızolması,fakat Türkiye,Yunanistanveİngiltere’ninadadaözelhaklarınınbulunmasıkararlaştırıldı.İngiltereadadakibüyükhavaüslerinimuhafazaedecek, Türkiye ve Yunanistan birer askeri garnizon bulunduracaklar, herüçdevletinmüdahalehaklarıbulunacaktı.Ayrıca,KıbrısAnayasasıhükümetveparlamentodaTürklerebazıözelhaklartanıyordu. FederalAlmanya’danbiryargıcınbaşkanlığındakiAnayasaMahkemesi bu düzenin işleyişine nezaret edecekti. Başpiskopos Makarios Kıbrıs cumhurbaşkanı, Dr. Fazıl Küçük yardımcısı seçildiler. Kıbrıs sorunuböyleceçözülmüşgibigörünüyordu,fakatkısabirsüresonra RumlarZürihveLondraantlaşmalarınıngetirdiğidüzeniyıkmakiçin hareketegeçeceklerdi.

1957SeçimleriveDP’ninDemokrasidenSapması 1957seçimleriniyineDPkazandı,fakatoylarıazalmıştı(%48ve 424 milletvekili). CHP oyların %41’ini almıştı (178 milletvekili). CumhuriyetçiMilletPartisi(OsmanBölükbaşı’nınpartisi)veHürriyetPartiside4’ermilletvekiliçıkarmışlardı. 1958’deiktisadibunalımınçözümsüzlüğükarşısındaTürkhükümetiIMFveDünyaBankası’nındayatmasınıkabuletmekzorunda kaldı(başkatürlüdışborçalmaolanağıyoktu).4Ağustos1958’de istikrarönlemlerialındıvedolar2,80TL’den9TL’yeçıkarıldı.Milli Korunma Kanunu uygulamaları fiilen durduruldu ve enflasyonu dizginleyebilmek için kamu kuruluşlarının ürünlerine zam yapıldı. Önceleri devlet işletmelerini özel kesime devretmeyi düşünen DP, özelkesimindevletişletmelerinialmakyadakendiyatırımlarınıyapmaktaki yavaşlığı karşısında daha sonra yaptığı yatırımlarla kamu kesiminigenişletmişbulunuyordu.Amaözelkesiminsanayiyatırımlarıdazamanlaçoğalmıştı.Kurulansanayilergenellikleithalikamesiniamaçlıyordu.Örneğin,dövizdarboğazıyüzündenmusluk,akü, kalorifergibimallarithaledilemeyince,bunlaryerliolarakyapılmayabaşlanıyordu. 1958güzündeDPiktidarıyenivedahaşiddetlibirbaskıdönemi başlattı.Nedenbunagereksinimduyduğuincelenmelidir.Bukezikti-

253

254

KISA TÜRKİYE TARİHİ

sadibirbunalımınsonucuistikrarönlemleriveağırbirdevalüasyon fiyatlarıfırlatmış,halkıperişanetmişti.Öteyandan1957seçimlerindeCHPyükselişegeçmiş,çoğunlukdizgesinerağmenmeclisekalabalıkbirmilletvekiligrubusokmayıbaşarmıştı.İktisadidurumunkötülüğü hesaba katılırsa, bundan sonraki seçimi CHP’nin kazanması muhtemeldi.OysaMenderesveçevresiiktidardanayrılmaolasılığını nedensekabuledemiyorlardı.Busıradadahaşiddetlibirbaskıdönemibaşlatmakiçingerekçeyadavesileolacakikidışörnekdeortaya çıkmışbulunuyordu. Örneklerdenbiri14Temmuz1958IrakDevrimi’ydi.DPiktidarı Ortadoğudevletleriyleyakınilişkileregirmekistemiştir.Belkibuyakınlığın sayesinde zamanla Türkiye’nin bölgede önder devlet durumunayükseleceğiniummuştur.FakatbunuyaparkenNATO,ABDve soğuksavaştutumundanhemenhiçbirödünvermekdeistememiştir. Oysademokratik-ulusçuAraplarınbirnumaralısorunuFilistinsorunuydu.İsrail’inbirnumaralımüttefikivedestekçisiABDveBatıAvrupaülkeleriolduğunagöre,Türkiye’ninABDveNATOittifakından vazgeçmedenbuAraplarla(1952CumhuriyetDevrimi’ndenberibu AraplarınbaşınıNâsırveMısırçekiyordu)yakınlıkkurmasıolanaksızdı.ÖbürAraplarsaltanatlayönetilenfeodalülkelerdi.Onlariçin deFilistinsorunuçokönemliydi.Amadüzenleriniyıkacakolancumhuriyetçidemokratik-ulusçuhareketlerdenkorunmakdahadaönemliydi.DolayısıylaABDveBatıAvrupa’ylailişkikurmayaçokdahahazırdılar. Batı, düzenlerine payanda oluyordu. Sonuç olarak Batı’nın içindeolanTürkiyeancakPakistan,İranveIrak’la“komünizmekarşı”BağdatPaktı’nıkurabildi.İngilteredepaktınüyesiydi.ABDdışardandestekveriyordu.DPönderleriözellikleIrakkrallıkailesiveBaşbakanNuriSaitileçokyakınkişiselilişkilergeliştirmişlerdi.IraklıyöneticilertatilleriniBoğaz’dageçiriyorlardı. Derken14Temmuz1958’deIrakordusudarbeyapt›,iktidar›ele geçirdi.FaysalveNuriSaitöldürüldüler.DP’liyöneticilerbundançok etkilendiler. Türk ordusu Irak ve Suriye s›n›r›nda alarma geçirildi. HattaMenderes’inIrak’aaskerimüdahaleyeniyetlendi€i,fakatABD taraf›ndanvazgeçirildi€iönesürülmüfltür.LübnanveÜrdün’ünbaflvurular›üzerineABD’ninaskeribirlikleriLübnan’a,‹ngilizlerinkiise Ürdün’egönderildi.Lübnan’ayap›lanaskeriç›karmadaABD‹ncirlik

DEMOKRAT PARTİ DÖNEMİ

üssünden de yararlanm›flt›. DP iktidar›na göre Irak Devrimi d›fltan destekleneny›k›c›birfaaliyetti.Muhalefetegöreiseistibdatvebask›ya karfl› bir ayaklanmayd›. Sovyetler Türk hükümetinin tutumunu protestoettiler.ABD5Mart1959’daBa€datPaktı’nın kalanüyeleri ilevebuaradaTürkiyeile,birerkarfl›l›kl›iflbirli€ipakt›yapt›.Buna göreTürkiye’yebirsald›r›olursaABDyard›magelecekti.ABDzaten NATO ittifak› ile Türkiye’ye karfl› böyle bir yükümlülü€e girmiflti. De€iflikolan,pakt›ngiriflbölümündesald›r›kavram›yan›nda“dolayl›sald›r›”kavram›nayerverilmesiydi.Anlafl›lan,Türkiye’debirayaklanma,birkar›fl›kl›kolursa,Türkhükümetininiste€iüzerineABDsilahl›birliklergönderebilecekti. Birçok kayna€a göre, Irak Devrimi DP iktidar›nda darbe ya da devrimkorkular›n›bafllatm›flyadaart›rm›flt›r.Bu,nekadardo€ruysa,ABDileyap›lanikiliantlaflmadaDP’liönderleringüvenveistedikleriniyapmaduygular›n›oderecedeart›rm›flolmal›d›r.Muhalefet IrakDevrimi’nido€rubuldu€unagöre,benzeriniTürkiye’deyapabilir,onuniçindahadabask›alt›naal›nmal›d›rdiyedüflünülmüfltür. DP’ninmuhalefetekarfl›yenibirbask›dönemibafllatmas›ndapay› olabilecek ikinci d›fl örnek, Fransa’da olup bitenlerdi. Orada, II. DünyaSavafl›s›ras›ndaAlmanlarakarfl›direniflinönderli€iniyapm›fl olanDeGaulle,kar›fl›kbirsiyasalortamda,31May›s1958’debaflbakanl›€agetirilmiflti.Meclisinveseçmenindeste€inialarakgelenekselleflmiflparlamenterdüzenesonveren,yarıbaflkanl›ksisteminigetirenV.CumhuriyetAnayasas›’n›yürürlü€esoktu.DeGaulle,savaflta eldeetmifloldu€ukarizmatikönderlikdurumundanyararlanarak,bir çeflit “demokratik diktatör” oldu. Fransa’daki geliflmeleri örnek almakisteyenMenderes,DeGaulle’ünhangikoflullardaiktidaroldu€unuherhaldegörmekistemiyordu.Fransa’daanavatan›nbirparças›durumundaolanCezayir’de,1954’tenberiçokkanl›biriçsavafl yaflanmaktayd›. Yüz binlerce insan ölmüfltü. II. Dünya Savafl›’nda Fransa’y›kurtarm›flolanDeGaulle,bubüyüksorunuçözmek,anavatan›nbirparças›ndabar›fl›sa€lamaküzeregörevlendirilmiflti.OysaneTürkiye’ninböylebirsorunuvard›,nedeMenderesveBayar kurtar›c›say›labilirlerdi. Menderes6Eylül1958’deBal›kesir’de,muhalefetiIrak’takidevriminbenzeriniyapmakistemeklesuçlad›vedara€açlar›n›hat›rlatt›.21

255

256

KISA TÜRKİYE TARİHİ

Eylül’de‹zmir’de,DeGaulledüzeniniörnekalmakistedi€inigösteren sözlersöyledi.Devletgörevlilerinebask›yap›l›rsademokrasiyepaydosdenece€inidebelirtti.‹nönübusözleriyan›ts›zb›rakm›yordu,fakatiktidar›nniyetleribelliolmufltu.ÖncebuniyetlerVatanCephesi biçimindesomutlaflt›.MenderesManisa’da,12Ekim1958günü,muhalefetin“kinvehusumet”cephesinekarfl›birVatanCephesikurulmas› ça€r›s›nda bulundu. Ondan sonra ülkenin her yan›nda Vatan Cephesiörgütlerikurulmayabaflland›.Üyelerasl›ndaDP’yeüyeoluyorlar,fakatkat›ld›klar›örgüteVatanCephesideniyordu.VatanCephesi’nikuranlarvekat›lanlar›nadlar›hergünradyodatektekokunuyordu.Bu,siyasalgerilimibüsbütünart›ranbirkampanyayd›. Muhalefet bu geliflmeler karfl›s›nda ezilmemeye çal›fl›yordu. 24 Kas›m1958tarihindeHürriyetPartisiCHPilebirleflmekarar›ald›. 12 Ocak 1959’da toplanan CHP’nin 14. kurultay› ‹lk Hedefler Beyannamesiadl›metnikabuletti.Beyannamedekiesaslardanbafll›calar›, sosyal devlet, bas›n özgürlü€ü, grev ve sendika kurma hakk›, ikincimeclis,anayasamahkemesi,seçimdenispitemsilusulü,üniversiteözerkli€i,yüksekyarg›çlarkurulu,devletyay›naraçlar›n›nyans›zl›€›idi.Bunlar,dahasonra1961Anayasas›’n›ntemelinioluflturacakesaslard›. DPiktidar›muhalefetönderlerininyurttadolaflmas›nadayanam›yordu.Daha1952’de,baflta‹nönüveKas›mGülek’in gezileriniönlemek için bask› yapmaya bafllam›fllard›. Bu bask› kolluk güçlerinin, yönetici,savc›vemahkemelerinbask›s›olabilece€igibi,DP’lipartizanlarayapt›r›landüflmancadavran›fllardaolabiliyordu.‹nönü’nün Ekim1952’deyapt›€›Egegezisis›ras›nda‹zmir’dekifliselmüdahaleler, Akhisar ve Manisa’da protesto gösterileri yap›ld›. 8 Ekim 1952 günü‹nönü,Bal›kesir’egelecekti.Valikentind›fl›ndaonukarfl›lad›ve kente girerse olaylar ç›kaca€›n›, olanlardan sorumlu olmayaca€›n›, ‹nönü’yükoruyamayaca€›n›bildirdi.İnönükentegirmektenvazgeçti. 18Nisan1954’te‹nönü’yü,Mersin’deaç›khavatoplant›s›s›ras›nda DP’lilerinsald›r›lar›karfl›s›ndacan›n›kurtarabilmesiiçinyüksekbir duvardanafl›rtmakgerekti.Dahabaflkaörneklerdeverilebilir.Fakat görünen odur ki, sonraki olaylar daha a€›rd›r. Bunlarda ‹nönü’yü dövme,yaralama,hattamuhtemelenöldürmedüflüncelerininyerald›€›n›söyleyebiliriz.

DEMOKRAT PARTİ DÖNEMİ

YinebirEgegezisinde,30Nisan1959’da‹nönü’nünKurtuluflSavafl›’ndakarargâh›olaneviziyaretetmesi,Uflakvalisitaraf›ndanne pahas›naolursaolsunönlenmekistendi.Valininbubuyru€unuyerinegetirmeyenemniyetmüdürüvejandarmakomutan›ogüngörevdenal›ndılar.Ogeceçevredekibirtak›mfabrikalardanDP’lipartizanlar getirildi. Ertesi gün bu kalabal›k, istasyona gitmekte olan ‹nönü’nünotomobilinidurdurdu.‹nönüotomobilindeninipkalabal›€›n aras›ndangeçerkenbafl›naisabetedenbirtafllayaraland›.Yoldaolaylardevametti.‹zmir’deCHP’ninbütünetkinlikleriengellendi,DP’li partizanlar Demokratİzmir gazetesiniyıktılar.İstanbul’daİnönühavaalanındankentegelirken,taşlısopalıDP’lilerTopkapı’yayığıldılar (4Mayıs).Trafikmüdürüarabasıylayolutıkamışbulunuyordu;İnönü’nün arabası durunca, çevresi zorbalar tarafından sarıldı. Trafik müdürüİnönü’yükendiarabasınaalıpgötürmekiçinısrarediyordu. Neysekigörevliolmayanamadurumuizleyenbirbinbaşı,olayıseyretmekle yetinen askerlere arabanın çevresini dipçikle açmaları komutunuverdivetrafikmüdürününarabasınıyolortasındançekmesinisağladı.Buolaylarıngazetelerdeyazılmasıyasaklandı,basınbeyaz sütunlarlaçıktı. Topkapıolayındabircanakastetmedurumuolduğusöylenebilir (busıradaİnönü75yaşındaydı).DP’ninönderleriolanMenderesve Bayar’ıncezaisorumluluğukanıtlanamasabile,siyasalsorumluluklarıolduğuaçıktır.

27MayısDarbesineDoğru AynıyılCHPGenelSekreteriKasımGülek’ekarşıÇanakkale’de, Geyikli’deolaylardüzenlendi.1960ilkbaharındaYeşilhisarolayıoldu. İnönü’nünorayagitmekistemesiKayseriolaylarınayolaçtı.Muhalefetgezilerinizorbalıkla,korkutarak,yıldırarakönleyemeyenDPiktidarı,bukezsorunukökündençözmeyekalkıştı.12Nisan1960günü DP grubunun yayımladığı bildiri CHP’yi “silahlı ve tertipli ayaklanmalarhazırlamak”la,birkısımbasınıdabunuyalanveçarpıtılmışhaberlerledesteklemeklesuçluyorveüçaydaişinibitirecekbirtahkikat komisyonunun kurulması yönündeki kararın alındığını açıklıyordu. 18Nisan’daDP’ninönergesiTBMM’dekabuledildi.Kurulanvehep-

257

258

KISA TÜRKİYE TARİHİ

sideDP’liolan15kişilikkomisyonilkişolaraküçşeyiyasakladı:1) Partilerin tüm etkinlikleri (fakat soruşturulacak olan yalnızca CHP idi),2)Komisyonunetkinlikleriileilgiliyayınlar,3)TBMM’dekomisyonla ilgili görüşmeler ve bunlar hakkında yayınlar. İnönü o gün TBMM’deikikonuşmayaptı.Kendilerininihtilaldengelipdemokrasiyegeçtiklerini,ihtilalyapmalarınınolanaksızolduğunu,kurulacakkomisyonungayrimeşruolduğunu,TBMM’ninüstündebirbaskıdüzeni getireceğini, bu durumun kendileri dışından kaynaklanan bir ihtilale yolaçacağınısöyledi.Veşuünlücümleleriekledi:“Budemokratikrejim istikametinden ayrılıp baskı rejimi haline götürmek tehlikeli bir şeydir.Buyoldadevamederseniz,bendesizikurtaramam...Şartlartamamolduğuzamanmilletleriçinihtilalmeşrubirhaktır.” Bu konuşmaları yayımlamak yasaktı. Buna rağmen Ulus ve Demokratİzmir gazeteleriaynenbastılar,buvebaşkayollardanülkenin heryanınadağıldı.CHPboyuneğmekniyetindedeğildi.İnönübunu açıkçameclistesöylemişti.Birdebunalımdançıkmakiçinyolgöstermişti: demokrasinin gereklerine uyarak dürüst bir seçim yapmak. AmaMenderes,“ihtilalolabilir”uyarısını,“bunlarihtilalyapmakistiyor” biçiminde yorumlayarak DP grubunu daha şiddetli önlemler almayaiknaetti.27Nisan1960günüçıkarılanveTahkikatKomisyonu’naolağanüstüyetkilertanıyanyasa,komisyonu,hertürlüyayınlarıyasaklamaya,süreliyayınlarıvebasımevlerinikapatmaya,her türlüetkinlikkonusundavesoruşturmanınselametiiçinönlemvekararalmaya,buamaçlahükümetinbütünolanaklarındanyararlanmayayetkilikılıyordu.Komisyonunönlemvekararlarına“hernesuretleolursaolsunmuhalefetedenler”1-3yılakadarağırhapiscezasına, gizliolansoruşturmakonusundaaçıklamayapanlar6ayile1yılarasındahapiscezasınaçarptırılacaklardı.Komisyonunçalışmalarıceza usulündekiilksoruşturmaniteliğindeolacaktı,Bunakarşıİnönüşöyle diyordu: “Biz tedbiri aldık. Bu tedbiri yürüteceğiz diyorsunuz... Gayrimeşrubaskırejiminegirmişolanidarelerinhepsiböyledemiştir...Butedbireteşebbüsedenbaskıtertipçilerizannediyorlarki:Türk milletininKoremilletikadarhaysiyetiyoktur.”(KorediktatörüRhee, öğrencivehalkgösterilerikarşısında,21Nisan1960’taistifaetmek zorundakalmıştı.)Bukonuşmakarşısındameclisİnönü’ye12oturum meclisekatılmamacezasıverdi.

DEMOKRAT PARTİ DÖNEMİ

Ertesigün(28Nisan)İstanbulÜniversitesiöğrencileribüyükbir gösteriyaptılar.Polisçaresizkaldı,ordubirlikleriçağrıldı.Biröğrenciöldü.40kişiyaralandı.RektörSıddıkSamiOnartartaklandı.Hükümetsıkıyönetimilanetti,üniversitetatiledildi.Yayınyasağıgetirildiğiiçinolaylarkulaktankulağaabartılarakaktarıldı.ErtesigünAnkara’da Siyasal Bilgiler ve Hukuk öğrencileri gösterilere başladılar. Polis başa çıkamayınca ordu birlikleri geliyordu, iktidar sertleştikçe sertleşiyordu. Menderes radyoda konuşmalar yapıyor, Ege’ye gidip İzmir’dekendisinikarşılayankalabalıklarkarşısındamaneviyatyükseltiyordu.Bayar,Prof.Dr.AliFuatBaşgil’in30Nisan’dahükümete istifa etmesi tavsiyesinde bulunması üzerine, “Hayır, tenkit zamanı geçti.Şimditenkil[örnekceza,ortadankaldırma]zamanıdır”diyordu.Oysaordudanişaretlergeliyordu.EmekliolmaküzereizneayrılanKaraKuvvetleriKomutanıCemalGürsel,MilliSavunmaBakanı Ethem Menderes’e yazdığı mektupta cumhurbaşkanı ve hükümetin değişmesigerektiğinisöylüyordu.21MayısgünüHarpOkuluöğrencileriAtatürkBulvarı’ndayürüyüşyaptılar.Düşünülentekçare,Harp Okulu’nu en kısa zamanda tatile göndermek oldu. DP Genel İdare Kurulu’nun ve DP meclis grubunun Menderes’i tuttuğu yoldan geri çevirmekiçinyaptıklarıgirişimlerdeonuetkilemedi.Böylece27Mayıs 1960 darbesine gelindi. Milli Birlik Komitesi adında, çoğu genç subaylardanoluşanbircuntayaptıdarbeyi.

MilliBirlikKomitesiveBazıDeğerlendirmeler MilliBirlikKomitesi’nin(MBK)38üyesivardı.Hükümetüyeleri, DP’limebuslarvebirçokDP’litutuklandı.Yassıada’daYüksekAdalet Divanı tarafından muhakeme edildiler. Hafif ve ağır birçok ceza verildi,buarada14idamvardı.Bayar’ıncezasıyaşındanötürühapseçevrildi.ÜçkişininidamcezasıMBKtarafındanonaylandı:Menderes,eskimaliyebakanıHasanPolatkan,eskidışişleribakanıFatin Rüştü Zorlu. İdam uygulaması özellikle sonraki yıllarda yayılan ve adisuçlardabileidamıinsanlıkdışıkabuledenanlayışaçısındanve birçeşitkandavasıbaşlatmışolmasınedeniyleesefvericiveyanlıştı. MBK,başkanlığınaordudasevilenvesayılanCemalGürsel’igetirdi.MBKbiranöncedemokratikbiranayasayapıpseçimleregitmek

259

260

KISA TÜRKİYE TARİHİ

istiyordu.OysaMBKiçinde,başındaAlparslanTürkeş’inbulunduğu 14kişilikbirgruptemelbazıreformlarıyapmadaniktidarıbırakmak yanlısıdeğildi.13Kasım1960’tayapılanbirdarbeyle14’lerkomitedençıkarılıpyurtdışıgörevlerinegönderildiler.6Ocak1961’deKurucuMeclisçalışmalarınabaşladı.KurucuMeclisMBKveTemsilciler Meclisi’ndenoluşuyordu.TemsilcilerMeclisiDPdışındakipartilerin vemeslekkuruluşlarıyadabenzerisivilkuruluşlarıntemsilcilerinden oluşuyordu. Kurucu Meclis’in yaptığı anayasa 9 Temmuz 1961’de halkoylamasınasunulduve%60,4oranındaolumluoylakabuledildi.Ekim’denispitemsilusulüyleseçimleryapıldı.CHP1.partiolduysadaTBMM’deçoğunluğuolmadığıiçin,1965başınakadarİnönü başkanlığındakarmahükümetler(koalisyon)kuruldu. BuradaDP’ninbirdeğerlendirmesiniyapmakgerekir.DP’ningüçlüvebaşarılıolduğuyön,iktisadikalkınmadabüyükbircanlılıkve heyecan yaratabilmesiydi. Bu yönden kusuru, kalkınmayı plansız yapmasıveMaliye’yiiflasasürüklemesiydi.27Mayısdarbesineyol açanetkenlerdenbirideherhaldebuydu.DP’ninöbürolumsuzluklarından kimilerine yeri geldikçe işaret edildi: 1) Çoğulculuğu, yani azınlığın, muhalefetin haklarını kabul etmeyen ilkel (ya da yetkeci) birdemokrasianlayışı,baskıcılık;2)Halkevleriveköyenstitülerinin kapatılmasındagözeçarpanbirkültüryıkıcılığı;3)İnönü’nüncanına kastetmek,6/7Eylülolaylarınıdüzenlemekgibiolaylardasomutlaşan hukukdışıbiranlayış;4)Muhalefetleilişkilerihemendaimabirkavgahavasındayürütmek;5)Amerikalılarlayapılançoksayıda–hatta kimisözlüolan–ikilianlaşmaABD’yeçokgenişbirhareketalanısağlamış,böyleceDPiktidarınınbağımsızlıkkonusundahiçdetitizolmadığını ortaya koymuştur; 6) Din konusunda CHP ödün vermeye başlamıştıamaDPbunudahailerigötürmüş,özellikleMenderesdincilerinumuduhalinegelmişti. DördüncünoktaylailgiliolarakDP’lileresaskavgacınınİnönüolduğunusöylerler.İnönü’nünkavgadankaçmadığıkesindiramaiktidarda olmak bakımından daha yumuşak ilişkiler sürdürmenin sorumluluğuherhaldeöncelikleDPönderlerineaitti.Nitekim,CHP-DP ne denli kavgalaşsalar, 1946-50 döneminde İnönü havayı yumuşatmakiçin12TemmuzBeyannamesi’ndedesomutlaşançabalargöstermiştir.MenderesyadaBayar’ınbutürçabalarıpeknadirveyüzey-

DEMOKRAT PARTİ DÖNEMİ

selolmuştur.Yurttaşlıkoydaşmasınıdahitehlikeyedüşürenbirkutuplaşmanınmahallelerde,köylerde,kahve,camiayırmakgibiderecelerevardığıbilinir. Öte yandan DP’nin olumlu bir yönü, mahalle ve köy düzeyinde küçükinsanlarıocakvebucakörgütleriaracılığıilesiyasetesokması oldu. Bunun halkın demokratik eğitimi bakımından yararlı olduğu söylenebilir.CHPveöbürpartilerindebuörnektenolumluetkilendikleritahminedilebilir.NevarkiDPtabanındakibusiyasalbilinçlenme,partiiçidemokrasiyisağlamakderecesineulaşamıyordu. CHP’deisepartiiçidemokrasininilginçbirgelişmesinetanıkoluyoruz.BaşındanitibareniktidardabulunanbirpartiolarakCHP’nin pekçoküyesi,muhalefetdurumunadüşülünce,ortadankaybolmuştu. Örgütadetadağılmıştı.BuortamdaHaziran1950’deyapılan8.kurultaydaİnönüyenidengenelbaşkanseçilmiştiamaonungösterdiği aday (Nihat Erim) genel sekreter seçilememişti. Seçilen, cana yakın, gülümseyen,rastladığıherkesinelinisıkanKasımGülekoldu.Bürokratikgeleneklerebağlıolanİnönüondanpekhoşlanmıyordu.Amadelegeleronuseçmiştiveodapartiyicanlandırmakiçinolağanüstüçabalarharcayacaktı.1959’adeğinGülekgenelsekreterkaldıvekurultaylargenelbaşkanavemerkezorganlarınafazlayetkivermeyeyanaşmadılar.1959’daCHP’ningüçlendiğibirzamandaİnönüpartinindizginleriniyenidenelegeçirdi.Gülekbirdahagenelsekreterolamadı.

261

1960 SONRASI

XXX

27 Mayıs 1960 ve Sonrası

27Mayıshareketidarbedir,amaaynızamandadevrimdir.Türkiye’deAtatürkveİnönü’nünkurmuşolduklarıdemokrasitemellerini genişletip pekiştirmiştir. Sosyal devlet anlayışını, toplu sözleşme ve grevhakkını,çoğulcuanlayışı,AnayasaMahkemesi,YüksekHâkimlerKurulu,DevletPlanlamaTeşkilatı,TürkiyeRadyoTelevizyonKurumu,CumhuriyetSenatosugibikurumlarıgetirmiştir.(TürkiyeBilimselveTeknikAraştırmaKurumu,İhracatıGeliştirmeEtütMerkezi,MilliProdüktiviteMerkezidebudöneminürünüsayılabilir.)AnayasaMahkemesiyasamaorganında,çoğunluğunkeyfinegöreuluortayapılmışyasalarınyapılsabileuygulanmasınabüyükbirengelgetirmiştir.YüksekHâkimlerKuruluyargınınbağımsızlığınıgüvenceye bağlamıştır.ÖzerkTRT,radyovetelevizyonuniktidarınborazanıolarakkullanılmasıuygulamasınasonvermiştir.DevletPlanlamaTeşkilatıkeyfiyatırımlarıönleyemesedefrenleyebilecekbirkurumolarak kurulmuştur.ZamaniçindeCumhuriyetSenatosu’nunyasamaişleviniçokyavaşlattığı,üçtebirsenatoyenilemeseçimlerininülkeyisürekliseçimhavasındatuttuğuiçinbelkiodenliiyibirbuluşolmadığıkanısıyayılmıştır.Anayasa’yagirmediysedebelkideçoğulculuğunsimgesi sayılabilecek nispi temsil usulünü de 27 Mayıs getirmiştir ve o dönemdenbugüne,hepyürürlüktekalmıştır.Karşı-devrimci12Mart

266

KISA TÜRKİYE TARİHİ

1971ve12Eylül1980darbeleri27Mayıs’ıngetirdiğikurumveanlayışlarıkısıtlamışlar,sulandırmışlar,fakatortadankaldıramamışlardır.(CumhuriyetSenatosudışında;fakatokurumkonusundayaygın denilebilecekbirolumsuzizlenimvardı.) Çok-partilidizgeyi1945’tebuülkeyekesinolarakgetirmeşerefi İnönü’yevedolayısıylaCHP’yeaittir.Çağdaşdemokrasiyeyönelişi getirmeşerefiMBK’ye(dolayısıylaorduya)veİnönüileCHP’yeaittir.İnönüveCHP’yedebirşerefpayıdüşüyor,çünkübuyöndekidüşünsel birikimi 1950-60 arasındaki mücadeleleriyle ve daha somut olarak Hedefler Beyannamesi’yle sağlamışlardır. Zaten Temsilciler Meclisi’ndeki çoğunluk CHP’li ya da CHP’nin görüşündeydi. İnönü’nünçok-partilidizgeyebirbaşkahizmeti,başbakanlığıdöneminde,TalatAydemir’inikiaskeridarbegirişiminibastırmasıdır(22Şubat1962ve21Mayıs1963).TalatAydemirMBK’yegirememişve ortayaçıkandüzeninyeterince“devrimci”olmadığınainananbirsubaydı. Türkiye’nin 27 Mayıs’la çağdaş, çoğulcu bir demokrasi olmaya yönelmesininönemlisonuçlarındanbiri,CHP’ninsolundakihareketlerinnefesalmaolanağınıyavaşyavaşeldeetmeleriydi.1961’de12 sendikacıTürkiyeİşçiPartisi’ni(TİP)kurdular.1962’debupartinin başınaMehmetAliAybargeldi.1964’teyapılanTİPprogramıhenüz sosyalizmsözcüğünükullanamıyor,“emektenyanaplanlıdevletçilik” diyebiliyordu. Daha sonra TİP sosyalist olduğunu açıklayacaktır. 1964’teuzunyıllardırilkkezNâzımHikmet’inbirşiiri(tabii“sakıncasız”birşiiri)DoğanAvcıoğlu’nun Yöndergisindeyayımlanabildi. CHP1965seçimleriarifesinde,TİP’eoykaptırmakkorkusuylakendini“ortanınsolunda”ilanetti.Dahasonrabu,“sosyaldemokrasi” ve/yada“demokratiksol”olaraksomutlaşacaktı. Çoğulculukİslamcısağındazamanlaortayaçıkıpsiyasalpartisini kurmasınaolanakverdi.Şeriatıyaniortaçağıaçıkyadagizlisavunduğuoranda,bugelişmenindemokrasiaçısındanhangibakımlardan veneölçüdebirkazançsayılabileceğitartışılabilir. 27MayısertesindeDPmahkemekararıylakapatıldı.DP’ninoylarınasahipçıkmaküzere2partiortayaçıktı:AdaletPartisi(AP)veYeniTürkiyePartisi.Buyüzden1961seçimlerindeDP’liseçmeninoyları bölündü. Daha sonra bu oylar genel başkanı Süleyman Demirel

27 MAYIS 1960 VE SONRASI

olanAP’detoplandı.1965ve1969seçimleriniAPkazandı.APbazı bakımlardanDP’nindevamıgibiydi,bazıbakımlardandeğildi.CHP vegenelolaraksollakutuplaşmatutumuylaAP,DP’yiaynensürdürmüştür-12Eylül1980’edeğin.BundaMBK’nınenbüyükhatasının –Menderes, Zorlu, Polatkan’ın idamlarının– payı vardır. İdam hem çağdışıolmuşyadaolmaküzerebircezaydı,hemdebüyükacımave nefretduygularıuyandırmıştır.Başkasiyasalidamlaradayolaçmıştır:TalatAydemirilearkadaşıFethiGürcan,DenizGezmişilearkadaşlarıHüseyinİnan,YusufAslanve12Eylül’ünçoksayıdaidamı. Tabiibuinsanlarınçokbüyükbirzulmeuğramışolmaları,onlarınişlemişolabilecekleriağırhatayadasuçlarıdabizeunutturmamalıdır. AP1961Anayasası’nadahepcephealdı.Çağdaşdemokrasiyigetirmeyeyönelenbuanayasaaleyhindekikampanya,karşı-devrimci12 Martve12Eylülaskeridarbelerinedemalzemeoldu. 1968 yılında önce Fransa’da, sonra öbür Avrupa ükelerinde ve ABD’deüniversitegençliğikuruludüzenaleyhindeayaklandı.BuhareketTürkiye’yedegeldi.FakatöbürülkelerdegörecekısasüredegelipgeçtiysedeTürkiye’deyerleştivegittikçesolakaydı.APiktidarı buhareketekarşıhukukyolundanmücadeleetmekyerine,“komando”yada“ülkücü”denensağcıgençlerlemücadeleyolunuyeğlergöründü.Busıralarsol,seçimlerdenkötüsonuçlaralmaktaydı.1965seçimlerindemillibakiyeusulüsayesindeTİP15milletvekiliçıkarmıştı amaoylarınyalnızca%3’ünüalabilmişti.CHPiseortanınsoluşiarı ile1961seçimlerinde%37oranından%29’adüşmüştü.1969seçimlerindeTİP%2,6’ya,CHP%27’yedüştü.27Mayıs’tansonrabirçok solfikirliaydındayeni,ilericibirTürkiye’nindoğmaktaolduğuumuduuyanmıştı.Seçimlerbuumutlarıkırınca,bazısolaydınlarparlamentersüreçtenümitkesmeyebaşladılar.Parlamentoculuk“cicidemokrasi”, “Filipin demokrasisi” diye alaya alınmaya, “parlamento dışımuhalefet”tensözedilmeyebaşlandı.Kimileridesosyalizmigetirmekiçinaskeridarbedenmedetummayabaşladılar.DoğanAvcıoğlu ve Milli Demokratik Devrim hareketinin başında bulunan Mihri Belli,değişikbiçimlerdedeolsabugörüşteydiler. Bu sırada AP’nin de başı dertteydi. 1969 seçimlerinde oyların %47’sini almıştı ama iktisadi durum tıkanma noktasına gelmişti. 9 Ağustos1970tarihinde1958’densonrakiilkdevalüasyonyapıldıve

267

268

KISA TÜRKİYE TARİHİ

dolarınkarşılığı9TLyerine15TLoldu.AyrıcaDemirelveAP’ninsanayiburjuvazisinitarımburjuvazisineyeğlediğiortayaçıktığıiçin,AP birparçalanmayaşadı.40kadarmilletvekiliAP’denkoparak,Ferruh Bozbeyli’ninbaşkanlığındaDemokratikParti’yikurdular(18Aralık 1970).Çeşitliyolsuzlukiddialarıdabunavesileolmuştu. 1970’teolaylartırmanışageçti.15-16Haziran’daDİSK’eyönelik biryasatasarısınıprotestoedenişçiler,İstanbul’dayaptıklarıgösterilerleherşeyidurdurdular.Öğrenciolaylarıda“şehirgerillası”tipine doğrukayıyordu.BankasoygunlarıveAmerikalılarayönelikeylemler yapılıyordu. Üniversitelerde de büyük olaylar çıkıyordu. Deniz Gezmiş’indeiçindeyeraldığıTürkiyeHalkKurtuluşOrdusu3Mart 1971’de4ABD’lisubayıkaçırdı.GüvenlikgüçleriODTÜ’dekaçırılansubaylarıaramayakalkışıncaüniversitesavaşalanınadöndü.İşte bu ortamda genelkurmay başkanı ve kuvvet komutanları 12 Mart muhtırasınıverdiler.Muhtıradurumdanhükümetivemeclisisorumlututuyordu,çünküAtatürk’ünveAnayasa’nınöngördüğüreformlar yapılmamıştı.Bunuyapacakpartilerüstü,“kuvvetliveinandırıcı”bir hükümetisteniyordu.DurumkarşısındaDemirelistifaetti. Görüldüğügibi,darbesolbirsöylemleyapılıyordu.Fakatsöylendiğinegöreaslındaorduiçindesolbirdarbehazırlanırken,yapılacak darbeyiönlemeküzereemirvekomutazinciriiçinde(yaniresmiaşamasırasıiçinde)12Martdarbesiyapılmıştı.Nitekimdarbeninhemen ardından 5 general, 1 amiral, 35 albay (9 Martçılar) görevden alınmıştı.“Partilerüstü”hükümetiCHP’denistifaedenNihatErimkurdu.Bakanlardan11’i“beyintakımı”idivebunlar“reformlar”ıyapacaklardı. Bir yandan “reform” yapılacak, bir yandan Erim’in “lüks” bulduğu Anayasa’da özgürlükler kırpılacaktı. Çünkü hükümet,AP’lilerinçoğunluktaolduğubirmeclisehesapvermek,yasaları dabumeclistengeçirmekdurumundaydı.GörülüyorkiErim’insağve solarasındabirdengeoyunuoynamasıgerekiyordu.Kısasürededengesağdanyanabozuldu.Nisan’da“şehirgerillası”,yanimaceracısol gençlikörgütlerininşiddeteylemlerigerekengerekçeyisağladı.Sıkıyönetimilanedildi.Kaçırılanİsrailbaşkonsolosunuaramakiçinİstanbul’dasokağaçıkmayasağıkonduvetektekbütünevlerarandı.Sol aydınlar,işçiveöğrencilerkitlehalindetutuklanıpyargılandılar.11’ler Aralıkbaşınadeğin“reform”gerçekleştirilecekdiyehükümetteoya-

27 MAYIS 1960 VE SONRASI

landılar.FakatTBMM’yeAP,ülkeyeordununsağkesimi(CevdetSunay-MemduhTağmaç-FaikTürün“cuntası”ndansözediliyordu)egemen oldukça bunun hayal olduğu anlaşılıyordu. 11’ler istifa ettiler. Erimyenibirhükümetkurdu.Gündemdeyalnızcasolubastırmakve Anayasa’yıkırpmakkaldı.Dahasonraları,birişkencemerkeziolarak “ZiverbeyKöşkü”nünadıduyulacaktı.Yapılananayasadeğişiklikleriyletemelhaklara,özgürlükleresınırlamalarkondu(TRT’ninözerkliğikaldırıldı),kanunhükmündekararnameveDevletGüvenlikMahkemeleri gibi kurumlar getirildi. Türkiye İşçi Partisi ve Milli Nizam Partisikapatıldı. BusıradaCHP’deilginçgelişmeleroluyordu.İnönüortanınsolu siyasetini açıkladıktan sonraki seçimlerde CHP’nin oyu, 1965 ve 1969’da,artanbirdüşüşeuğramıştı.Budüşüşüortanınsoluilkesine bağlayanlar,yoğuneleştirilerdebulunuyorlardı.BülentEcevitiseortanınsolusiyasetiniısrarlasavunuyordu,buadıtaşıyanbirdekitap yazmıştı.1966kurultayındaortanınsolusiyasetibaskıngeldi,Ecevit genelsekreterseçildi.FakatTurhanFeyzioğlu’nunbaşınıçektiğisağ kanatbunakarşısertbirmücadeleyegirişti.1967’deyapılan4.olağanüstü kurultayda Feyzioğlu kanadı yenilgiye uğradı. CHP’li 48 TBMM üyesi partiden ayrılıp Güven Partisi’ni kurdular. Ardından, CHP’dekalansağkanatKemalSatır’ınönderliğindemücadeleyegirdi.12Martdarbesioluncaİnönübunuöncesoğukkarşılamıştı.FakatbaşbakanlıkgöreviNihatErim’everilince,İnönühükümetidesteklemeyekararverdi.BunoktadaEcevit’leİnönü’nünyollarıayrılıyordu.Ecevit’egöredarbeaslındaDemirel’ekarşıdeğil,artıkiktidarayaklaşmaktaolanortanınsolunakarşıyapılmıştı.Darbehükümetinindesteklenmesikabuledilemezdi.Buyüzdengenelsekreterlikten istifaediyordu. İnönüsağdakalmıştı.ArtıkKemalSatır’laişbirliğiyapıyordu.Fakat parti tabanı Ecevit’i destekliyordu. 5 Mayıs 1972’de yapılan 5. olağanüstükurultaydaEcevitçipartimeclisinegüvenoyusorununda İnönüaçıkça“yaben,yao”diyeortayaçıktı.PartiEcevit’itercihettiveİnönüertesigün33yıldırsürdürdüğügenelbaşkanlıkgörevindenistifaetti.14Mayıs’taEcevitCHPgenelbaşkanıseçildi.Kemal Satır,yandaşlarıylabirliktepartidenayrıldıvebirpartikurmadenemesindensonraGüvenPartisi’nekatıldı.

269

270

KISA TÜRKİYE TARİHİ

1973’teSunay’ıncumhurbaşkanlığıbitiyordu.Orduartıkgenelkurmay başkanlığına gelmiş bulunan Faruk Gürler’i seçtirmek istiyordu.BuamaçlaGürlergenelkurmaybaşkanlığındanistifaetti,Sunaydaonukontenjansenatörüyaptı.NevarkiEcevitveDemirelişbirliğiyaparakonudeğilde,emeklikoramiralFahriKorutürk’üseçtirdiler.Aynıyılseçimleryapıldı(14Ekim1973).Bu,12Martara düzenininsonunaişaretediyordu.SeçimdeCHP%33,3ile1.parti, AP%29,8ile2.partioldular.BuseçimeMilliNizamPartisiyerine kurulanMilliSelametPartisidekatılmışve48milletvekiliseçtirmişti.Herkesişaşırtanbirdavranışla,enAtatürkçübilinenparti,CHP, en sağdaki ve İslamcı bilinen MSP ile karma hükümet kurdu (26 Ocak 1974). Ecevit hükümeti, Erim hükümetinin ABD’nin isteği üzerinegetirmişolduğuhaşhaşekimiyasağınıkaldırdı.12Martdüzeninde hüküm giymiş kişiler için af yasası çıkartıldı. Temmuz’da Kıbrıs’tafaşistEOKAörgütüCumhurbaşkanıMakarios’adarbeyapıpiktidarageldi.ZatenkötüolanKıbrısTürklerinindurumudaha da kötüleşecekti. Yunanistan, ABD, İngiltere ile temaslarından bir çarebulamayanTürkiye,antlaşmaileöngörülenmüdahalehakkını kullandı. 20 Temmuz 1974 günü gerçekleştirilen bir çıkarma ile Türkordusu1.BarışHarekâtı’nıbaşlattıveGirne’debirköprübaşı eldeetti.YapılanateşkestensonraCenevre’detoplananTürk-Yunanİngilizkonferansıbeklenenivermeyince,Türkordusu14Ağustos’ta 2.BarışHarekâtı’nıyaparakbugünKKTC’yioluşturanbölgeyidenetimaltınaaldı.13Şubat1975’teKıbrısTürkFedereDevleti,Rum yönetimiilegörüşmelersonuçsuzkalınca15Kasım1983’tebağımsızKKTCkuruldu.* Kıbrıs’lailgiligelişmelerikiönemlitepkiyeyolaçtı.Ermenilerin ASALAörgütü1975’teTürkhariciyecilerinekarşı,çoğufailimeçhul kalanbirsuikastkampanyasıbaşlattı.34dışişlerigörevlisiöldürüldü,10’uyaralandı.Olay,uluslararasıbirrezaletboyutunualdı.Son olarak 1983’te ASALA tarafından Paris’teki Orly Havaalanı’nda THYyolcularıarasındabombapatlatıldı.BazıFransızlardahil,8ki-

*

Türkiye’nindışdünyayayüklüborçlarıolduğuiçindışsiyasetteağırlığınıkoyamamaktadır.Dolayısıylabütündünya,örneğinSSCB,ÇekoslovakyaveYugoslavya’nınbölünmesinikabulederken,KKTC’yiyalnızcaTürkiyetanımıştır.

27 MAYIS 1960 VE SONRASI

şi öldü. Bu sefer suçlular yakalandığı gibi, ASALA’nın bu etkinliği anidendurdu.İkincitepki,ABD’nin26Eylül1978’edeğinsürenbir silahambargosukoymasıydı. MSP’yedahafazladayanamadığıiçinveerkenseçimegitmeumuduyla,EcevitEylül1974’teistifaetti.Fakatseçimegitmekşartıylayenibirhükümetortağıbulamadı.Demirelisekendisineşiddetlekarşı olanDemokratikParti’nindesteğinialamadığıiçinsağbirkoalisyon kuramıyordu.Buyüzden213günsürenbirhükümetbunalımıyaşandı.Aradahükümeteden,ancak17güvenoyualabilmişolanpartilerüstüSadiIrmakkabinesiolmuştu.SonundaDemirelbirkutuplaşma siyaseti güderek ve Demokratik Parti’den ayrılan 9 milletvekilinin desteğini alarak karma bir hükümet kurmayı başardı. Kutuplaşma, karmahükümetinadından(MilliyetçiCephe[MC]Hükümeti)ve3 milletvekili olan MHP’ye 2 bakanlık verilmesinden belli oluyordu. MilliyetçiCepheadıVatanCephesi’niçağrıştırıyorvecepheyekatılmayanları şüphe altına sokma amacını sezdiriyordu. Nitekim 12 Mart döneminden sonra üniversite ve çevresinde sol ve sağ gençlik arasındaşiddetolaylarıyenidenbaşlamıştı.Birçokfakülteyesağyada sol silahlı zorbalar egemen olup karşı düşüncede olanları buralara sokmuyorlardı.Zamanzamankanlıolaylarçıkıyor,kimigençlerçok kezfailimeçhulkalancinayetlerekurbangidiyorlardı. Çokkezüniversitesorumluları,polisveadliyeolaylaraseyircikalıyor,BaşbakanDemirel,“Yollaryürümekleaşınmaz”gibisindensözlerleduyarsıztavırlaralıyordu.BirdeEcevit’eyönelikşiddethareketleriyadagirişimlerivardı:Geredemitingi(1975)ve1977seçimlerinden önce Çiğli Havaalanı ve Taksim mitingi olayları. 1977’de DİSK’in İstanbul’daki 1 Mayıs mitinginde kalabalığın üzerine “faili meçhul” bir yaylım ateşi açılınca, çıkan panikte 34 kişi kurşun yarasıylaveçoğudaezilereköldü. 1977seçimlerindeCHPyenidenvedahadayüksekbiroyoranıyla(%41,4)birincipartioldu.Fakatbuorantekbaşınahükümetolmayayetmiyordu.NitekimCHPazınlıkhükümetigüvenoyualamayınca,Demirel2.MC’yikurdu.Bu,ancak5aysürebildi.Ardından, AP’den“transfer”edilenveherbirinebirerbakanlıkverilen11milletvekili sayesinde Ecevit hükümeti kurabildi. Ocak 1978’den Ekim 1979’adeğinsürenhükümetbüyüksorunlarlakarşılaştı.1973Eki-

271

272

KISA TÜRKİYE TARİHİ

mi’ndepatlakverenpetrolbunalımıdünyadaakaryakıtfiyatlarında önemli yükselmelere yol açmıştı. Fakat art arda gelen hükümetler, seçmen tepkisinden korkarak, bu fiyatları tüketiciye yansıtmamaya özengösterdiler.Buuğurdapahalıbirdışborçlanmabiçimiolan“dövizeçevrilebilirmevduat”(DÇM)yolunabaşvuruldu.Sonuçolarak Ecevitdönemindebüyükmaldarlıklarıvesıkıntılaryaşandı.Yemeklikyağyadatüpgazbilebulmakbirsorunoldu. Öteyandanşiddetolaylarıdahadatırmandı.22Aralık1978’de Kahramanmaraş’ta patlak veren şiddet olayları, güvenlik güçlerinin nedenseönlemedikleriyadaönleyemedikleribiriçsavaşhalinialdı. 109kişiöldü,500evveişyeritahripedildi.Bunasağ-solkavgasıdendi ama gerçekte Sünni-Alevi kavgasıydı. Uzunca bir süredir laikliğe gerekenözeningösterilmemesininbirsonucuydu.Ayrıcatedhişolaylarıgençlikolaylarıilesınırlıkalmaktanartıkçıkıyordu.Sağdayada soldaemniyetmüdürü,sendikacı,savcı,profesör,gazetecigibitanınmışbazıkişilerbugünedeğinbirçoğufailimeçhulkalmışsilahlısaldırılarla öldürülüyorlardı. Bunlardan kimileri aşırı düşünceleri olmayan, sağ-sol kavgasında yer almamış kişilerdi. Çok kez cinayetlerin faillerimeçhulkalıyoryada Milliyet yazarıAbdiİpekçi’ninkatillerindeolduğugibi,hapistetutulamıyorlardı.Ekim1979’dayapılanara seçimleriCHPkaybedince,Ecevitistifaetti. YenihükümetiDemireloluşturdu.Bu,AP’ninbirazınlıkhükümetiydi. Öbür sağ partiler dışardan destekledikleri için, 3. MC ya da “ÖrtülüMC”dedendi.Buhükümetinfelceuğramışekonomiyiyeniden işler hale sokabilmek için bir istikrar programı uygulamaktan başkaçaresiyoktu.Nitekim1971-73yıllarındaDünyaBankası’nda çalışmışolanveosırabaşbakanlıkmüsteşarıveDevletPlanlamaTeşkilatımüsteşarvekiliolanTurgutÖzal,24OcakKararlarıdiyetanınanistikrarpaketinihazırladı.TürkLirasıdolarkarşısında47TL’den 70TL’yedüşürüldü.KİTfiyatlarıserbestbırakıldı,ekonomiihracata yöneltildi. İstikrar paketinin başarılı olabilmesi için işçi ücretlerinin yükselmemesi de gerekiyordu ki, çok-partili demokrasi ortamında bunuyapmakzordu.Bubakımdan12Eylüldarbesi24OcakKararları’nınuygulanmasınıkolaylaştırmıştır.Nitekim12Eylül’ünişbaşına getirdiği Bülent Ulusu hükümetinde ekonomiden sorumlu devlet bakanıvebaşbakanyardımcısıTurgutÖzaloldu.

27 MAYIS 1960 VE SONRASI

Şiddetvetedhişolaylarıherzamankiyoğunluğuiledevamediyordu. 12 Eylül darbesini yapan Genelkurmay Başkanı Kenan Evren, günde20kadar,2yıldatoplam5.241kişinintedhişekurbangittiğindenşikâyetedecekti.Evren’indarbegerekçesiolarakandığıbirnokta da, Fahri Korutürk’ün Nisan 1980’de görev süresini doldurması üzerine,TBMM’nin12Eylül’edeğin,sayısızseçimyapılmasınarağmen, yerine bir cumhurbaşkanı seçememesiydi. Bu tam bir rezalete dönüşmüştü. AP ile CHP bir türlü uygun bir cumhurbaşkanı adayı üzerindeanlaşamıyorlardı.Cumhurbaşkanlığıvekâletinisenatobaşkanı AP’li İhsan Sabri Çağlayangil yürüttüğü için, uzlaşmamak AP’ninişinegeliyordu.Zatenikipartiuzlaşmamayışiaredinmişlerdi.

273

XXXI

80’li Yıllar

12EylülDarbesi 12Eylül1980’inerkensaatlerindeGenelkurmayBaşkanıOrgeneralKenanEvren’inönderliğindeTürkSilahlıKuvvetleriCumhuriyet tarihindeki üçüncü darbesini yaptı. Bu, önceki darbeden çok daha köktenciidi.HükümetveTBMMdağıtıldı.Başlıcasiyasalpartilerin önderleri –Demirel, Ecevit, Erbakan ve Türkeş– gözaltına alındılar, bütünyurttasıkıyönetimilanedildi.BaştaEvrenolmaküzere,Kara KuvvetleriKomutanıOrgeneralNurettinErsin,HavaKuvvetleriKomutanı Orgeneral Tahsin Şahinkaya, Deniz Kuvvetleri Komutanı Oramiral Nejat Tümer, Jandarma Genel Komutanı Sedat Celasun MilliGüvenlikKonseyi(MGK)adlıcuntayıoluşturuyorlardı.MGK, yürütme ve yasama işlevlerinin tepe noktasını oluşturuyordu. 1981 sonunadeğinMGK268yasayapacaktıki,bunlardan51’iyeniyasalardı, kalanı var olan yasalara değişiklik getiriyordu. 16 Ekim 1981’debütünsiyasalpartiler(tabiiAtatürk’ünkurduğuCHPdahil) feshedildivetümmalvarlıklarıHazine’yeaktarıldı. BirgörüşegöreDemirelveEcevithiçdeğilsedarbedensonraelele verselerdi, askeri hükümet daha ılımlı davranmak zorunda olur ve belkibuaradapartilerikapatmazyadakapatamazdı.Budoğruysa,

276

KISA TÜRKİYE TARİHİ

buikiönderin(vepartilerinin)kutuplaşmasiyasetleridolayısıylasorumluluklarıartmışolacaktır.TabiiDemirelveAPdahauzunsüreiktidardakalmışolduklarınagöre12Eylülöncesikutuplaşmadanonlarınsorumlulukpayıdahabüyüksayılmalıdır. ÖteyandanEcevitdeMGK’nın,siyasetyenidenserbestolduğunda partiönderlerininkaldıklarıyerdendevamedebileceklerikonusunun kuşkulu olacağı yönündeki bir bildirisini gerekçe yaparak 30 Ekim 1980günüCHPgenelbaşkanlığındanistifaetti.Çokbunalımlıbirdurumda Ecevit’in partisini başsız bırakması herhalde hata idi. Çünkü cuntaya cesaret veriyordu. Daha sonra kendisiyle çalışmak isteyen CHP ileri gelenlerini uzaklaştırarak, bambaşka insanlarla kendisinin “tekadam”olabileceğibirparti(DSP)kurmaişinegirişti. Askeridüzeninhedefi12Eylülöncesindevarolankargaşalık(buna“anarşi”deniyordu)durumunasonvermekti.Cuntanınvarsayımınagörekargaşalık,1961Anayasası’nınsağladığı“aşırı”özgürlüklerinbirsonucuydu.Anımsanabileceğiüzere12Martdarbesinindegerekçesibuolmuştu.Anlaşılan,cuntaodarbeyiyeterinceköktenbulmamıştı.Şimdi,hukuksistemininbaştanaşağıeldengeçirilmesiveyenibiranayasaylayepyeni,bambaşkabir“disiplinlidemokrasi”dönemiaçılmakisteniyordu. 29Haziran1981’deyapılanbiryasaylaKurucuMeclisoluşturuldu.Yasalarıveanayasayıyapacakolanmeclisikikanattanoluşacaktı. Danışma Meclisi (DM) üyelerini MGK belirleyecek, adından da anlaşılacağıgibi,danışmanlıkyapacaktı.Yani,sonsözhepMGK’da olacaktı. DM’nin yükseköğrenim görmüş 160 üyesi olacaktı. Bunlardan 120’siherilinvalisinceönerilenadaylararasındanMGKtarafından belirlenecekti.DMüyelerinin11Eylül1980’deherhangibirpartinin üyesiolmamalarıgerekiyordu.AyrıcaDMüyelerininilkgenelseçimdekontenjanadayıolmalarıdayasaklanmıştı. 1982Anayasası’nınyapılmasındaİstanbulHukukFakültesi’nden Prof.Dr.OrhanAldıkaçtı,DMAnayasaKomisyonubaşkanıolarak önemlibirroloynadı.Yenianayasayürütmeyigüçlendiriyordu.Cumhurbaşkanıyinesorumsuzolmaklabirlikteözellikleyargı,yükseköğrenim,orduileilgilipekçokyetkiyledonatılıyordu.Hakveözgürlüklerden çok, bunlara getirilen kısıtlamalar vurgulanıyor gibiydi. Din

80’Lİ YILLAR

eğitiminizorunlukılanhükümlaikliğebirdarbesayılabilirdi.Anayasaisabetliolarakikincimeclise(Senato)yervermemişti.Anayasave YüksekÖğretimKurumuilegetirilendüzenüniversitelerinuzunsürediryararlandığıyönetimözerkliğinehayliağırbirdarbeindiriyordu. Artıksözkonusuolandahaçokbilimselözerklikti.KamuüniversiteleriYüksekÖğretimKurulu(YÖK)tarafındanyönetilecekti.Üyelerin 7’si cumhurbaşkanınca, 7’si Bakanlar Kurulu, 7’si Üniversitelerarası Kurul,1’ideGenelkurmayBaşkanlığı’ncabelirlenecekti.Buüyelerden biricumhurbaşkanıtarafındanYÖKbaşkanıseçilecekti.YÖKbaşkanıçokyetkili,birçeşit“süperrektördü”.Rektörlerinseçimiüniversitelerinseçimlebelirleyecekleri6adayveYÖK’ünsaptayacağı3aday arasındancumhurbaşkanıncagerçekleştiriliyordu.Fakültedekanlıkları da rektörlerin göstereceği 3 aday arasından YÖK’çe seçiliyordu. Köylerdeköylülermuhtarlarını,apartmanlardakatmalikleriyöneticilerinidoğrudanseçerken,buhakülkeninenbilgili,bilimsahibiinsanlarındanesirgeniyordu.AyrıcaYÖKdüzenibirçeşitmutlakhükümdarlık(saltanat)getiriyor,böylecebölümkurulları,fakültekurulları, senatolar, yönetim kurulları, danışma kurulları düzeyine indiriliyor, kararlarıbölümbaşkanları,dekanlar,rektörleralıyordu. 12 Eylül düzeninin başka bir yetkeci yönü de Dernekler Kanunu’ydu.Derneklerinişleyişiçoksıkıveayrıntılıkurallaravekırtasiyeciliğebağlıkılındı,aykırılıklarcezalandırıldı.Bukurallarınuygulanmasının adliye yerine polise verilmesi işi daha da zorlaştırdı. Sonuç olarakdernekkurmak,yadavarolanderneklerisürdürmekisteyenlerinheveslerikırıldı. Sorunşuki,darbedenbuyanaçeyrekyüzyılıaşkınbirsüregeçtiğihalde12Eylüldüzeninindemokrasiylebağdaşmayanyönlerigenellikledeğiştirilmedi.Bununnedeni,yarımyüzyılıgeçenuygulamasındaçok-partilidüzeninherzamansağınlehineişlemişolmasıdır.Türkiye’de sol CHP’nin 1977’de aldığı %41 oranındaki oyu hiçbir zamanaşamamıştır.Sağınherzamansağlam,enaz%60’lıkbiroyuolmuştur.Solpartilerdenhiçbiritekbaşınaiktidaragelememiş,gelebilmekiçinyasağpartilerlekoalisyonkurmuş,yada1978’dekigibisağın bölünmüşlüğünden de yararlanarak sağ partilerden çoğunluğu sağlayacak milletvekili aktarmıştır. Türkiye’de sağ onu hep iktidara getirençok-partilidizgeninasgarileridışında,hiçbirzamandemokra-

277

278

KISA TÜRKİYE TARİHİ

siyefazlabirilgigöstermemiştir.Görünüştesağcıhükümetlerekarşı yapılan12Martve12Eylüldarbelerindennefretetmiştir,fakatbunlarıngetirdiğisağcıveyetkeciönlemleriiyikarşılamışveiktidarolduğundabunlaradokunmamıştır.Örneğin,12Eylül’dedörtbuçukyıl tutuklukalanMHPönderivearkadaşlarısöylendiğinegöre,“Bizhapisteyizamadüşüncelerimiziktidarda”demişlerdir. SondönemlerdeAvrupaBirliği(AB),üyelikbaşvurusundanyararlanarakTürkiye’yi“Kopenhagölçütleri”negöredemokratikleşmeye zorlamaktadır.NevarkidemokratikleşmebölükpörçükvebüyükölçüdeABçıkarlarınagöreyapılmıştır,buyüzdende12Eylül’ünbirçok kusurudevametmektedir. 1982 Anayasası’nın birçok olumsuzluğu olmakla birlikte 1961 Anayasası’nınülkemizekazandırdığıAnayasaMahkemesi,Hâkimler veSavcılarYüksekKurulu,TRT,DevletPlanlamaTeşkilatıgibibirtakım kuruluşlara dokunmamış ya da dokunamamıştır. Darbeciler arasındabiraraçokyaygınolduğusöylenen(Fransa’daV.Cumhuriyet’le gelen) yarı-başkanlık dizgesi tercihinin gerçekleşmemiş olması daolumlubirsonuçsayılabilir. 7Kasım1982’deyenianayasatasarısıhalkoylamasınasunuldu. Anayasa’yaverilecekolumluoylarınkendiliğindenEvren’inyediyıllığına cumhurbaşkanı seçilmesi anlamına geleceği duyurulmuştu. Anayasa lehinde propaganda serbestti ve Evren bu propagandanın başınıçekiyordu.Aleyhtepropagandaiseyasaktı.Oylamayakatılmayanlarbeşyılseçmeveseçilmehaklarınıyitireceklerdi.Cumhurbaşkanlığı için tek bir aday vardı: Kenan Evren. Seçmenlerin %91’i olumluoykullandılar.BuoylarınbirçoğununEvrencuntasındankurtulmakiçinverildiğinitahminedebiliriz. Darbe“anarşi”durumunavekanakıtılmasınasonvermişti.Fakat bununinsansalbedeliyüksekolmuştu.Bazırakamlarsarsıcıniteliktedir. 650.000 kişi gözaltına alınmış, 230.000 kişi yargılanmış, 517 kişiidamcezasınaçarptırılmış,49kişiidamedilmiş,171kişiişkence sonucuölmüştür.30.000kişi“güvenilmez”diyeiştenatılmış,30.000 kişiyurtdışınakaçmıştır.Gazetecilertoplam3.315yılhapsemahkûm edilmişlerdir. Sıkıyönetim komutanlarının buyruğuyla çoğu solcu olan bir yığın üniversiteli, YÖK başkanı atanmış olan Prof. İhsan Doğramacı’nınbilgisidahilindeişlerindençıkarılmışlardır.Doğrama-

80’Lİ YILLAR

cı aynı zamanda YÖK düzeninin mimarıydı. Birçok üniversiteli de üniversitelerinceatıldı.Birçoklarıdaprotestoamacıylaistifaetti.Sonuç olarak üniversitelerimiz, yüzlerce değerli bilim adamını yitirmiş oldu.Neysekibirçokları,yıllarsonradaolsa,geridönebildiler. Sendikalarınbaşınadabirçokşeygeldi.İkiişçikonfederasyonu, DİSKileMİSK,bağlıkuruluşlarıylabirliktekapatıldılar.Pekçoksendikacıkovuşturulupmahkûmedildi.BubaskılarveIMFtürüiktisat siyasetlerisonucuücretvemaaşlarınsatınalmagücüesaslıbirdüşüşegeçtiveancak1980’lerinsonunadoğrutoparlanmayabaşladı.Dahasonra12EylülgünüansızınasayişindüzelmesikonusundaDemirelkuşkularınıdilegetirecekveanlaşılan,otarihtenöncekikargaşalığınhiçdeğilsekısmendarbeyiyapmakiçingerekçeoluşturmaküzere“ayarlanmış”olabileceğiniimaedecekti. 12Eylüldüzenininideolojikboyutunudaincelemekgerekir.Daha önce12Mart1971darbesindeorduiçindebirsağ-solmücadelesiolduğunu,sağınağırbastığınıgörmüştük.Busağasavrulma70’lerboyunca devam etmiş, anlaşılan Evren ve yandaşları Amerika’n›n da özendirmesiyle, komünizmin en iyi ilac›n›n ‹slamiyet oldu€unu düflünmüfllerdir.Böylecesolunbast›r›lmas›yan›ndayeniresmibirideoloji,“Türk-‹slamsentezi”yaratmaçabalar›baflgöstermiştir.Zorunludine€itimi,Aleviköylerinecamiyapmak,özellikleyenikurulmaktaolanüniversitelerderektördenodac›yavar›ncayakadarpersoneli afl›r›sa€c›,hattatarikatç›lardanoluflturmakgibiuygulamalarbuçaban›nürünüdür.EvrendekendisiniAtatürkçülü€eçokba€l›birinsan olarak sunarken, kamunun karfl›s›nda s›k s›k yapt›€› konuflmalarda dinselvurgularyapmaktangerikalm›yordu.Ayn›do€rultudaüniversitelerinhers›n›f›nda“Atatürk‹lkelerive‹nk›lapTarihi”okutulmas› buyuruldu. (Daha önce bu ders bütün yüksekö€renim süresi içinde birkezokutulmaktayd›).Fakatders, “özenle”seçilmiflsa€c›lara,yanitemeldeAtatürkkarfl›tlar›naverdiriliyordu.Bütünbuikiyüzlülükler,ünlüAtatürkçüveCumhuriyet gazetesibaşyazarıNadirNadi’yio denli“çıldırttı”ki,başlığıBenAtatürkçüDeğilim olanbirkitapyayımladı.(BunlarAtatürkçülüksebenAtatürkçüdeğilimanlamında). 12Eylüldarbesinetepkilerdeğişikoldu.1979’daSovyetler’inAfganistan istilasından, aynı tarihte İran’da kurulan İslam Cumhuriyeti’nden, Türkiye’deki gelişmelerden ürkmüş olan ABD darbeyi

279

280

KISA TÜRKİYE TARİHİ

olumlu karşıladı. Hava Kuvvetleri Komutanı Tahsin Şahinkaya’nın birgünönceABD’deolması,ABD’ninolayladoğrudanilgisinigösterirgibiydi.BunakarşılıkAvrupadarbeyisoğukkarşıladıveAvrupa Konseyi’ndeTürkiye’yebazıkısıtlamalargetirildi. 1 Ocak 1981’de Yunanistan Avrupa Topluluğu’na (AT) girdi. 1980’de Yunanistan’ın NATO askeri kanadına dönmesini Türkiye’ninkayıtsızşartsızkabuletmişolmasınakarşın,AndreasPapandreu’nunPASOKpartisinin1981’deiktidaragelmesi,Türkiyeile Yunanistanarasındakiçetinsorunlarıdahadabüyüttü.Busorunların birbölümüEgebölgesiyleilgiliydivekarasuları,kıtasahanlığı(birçok Yunan adası Anadolu kıta sahanlığı üzerinde bulunuyordu), uçaklarailişkinFIRhattı(FlightInformationRegion),LozanAntlaşması’nagöresilahsızlandırılmışkimiYunanadalarınınsilahsızlandırılmasıkonularınıiçeriyordu.Sonraazınlıklarsorunu(BatıTrakya’da Türkler, İstanbul’da Rumlar) ve tabii Kıbrıs sorunu vardı. Yunanistan’ınkarasularını12mileçıkartmasınıönlemekiçinTürkiyebunu savaşnedenisayacağınıduyurdu.Kıbrıs’tacemaatlerarasıgörüşmelerintıkanması,Yunanistan’ındasorunuuluslararasıörgütleretaşımayaçalışmasıüzerine,KıbrısTürkyönetimibağımsızlığınıilanetti (15Kasım1983).BöyleceKıbrısTürkFedereDevleti(KTFD)Kuzey KıbrısTürkCumhuriyeti’nedönüştü(KKTC). EvrenyönetimineBatıAvrupasoğukdavrandığıiçin,Türkiyeosırasosyalistveüçüncüdünyaileilişkilerinigeliştirmeyeçalıştı.

PartiYaşamınaİzin 24Nisan1983’tesiyasaletkinlikleregetirilmişolanyasakkaldırıldı. Bununla birlikte eski dönemin “kötülükleri”nin yenilenmemesi içinbüyük“özen”gösterildi.Buamaçladahaöncekisiyasalpartilerin önderlerine kısıtlamalar kondu. Partilerin çoğalmasını önlemek için %10’luk bir baraj kabul edildi. Yani, ülke çapında oyların %10’undanazınıalanbirpartimeclistetemsiledilmeyecekti.Küçük partilerin karabasanı olan bu baraj, bugüne değin sürmüştür. Yeni partiler kuruldu fakat inanılmaz zorluklarla karşılaştılar. Kimisi AP’yeyadaCHP’yebenzediğiiçinkapatıldı.Birçokkurucu,milletvekiliadayıvetoedildi,yerlerinebaşkalarınıbulmakzorunluluğuçıktı.

80’Lİ YILLAR

Sonundaüçpartiseçimlerekatılabildi:TurgutÖzal’ınönderliğindekiAnavatanPartisi(ANAP),NecdetCalp’inHalkçıPartisi(HP)ve TurgutSunalp’inMilliyetçiDemokrasiPartisi(MDP).Buüçönderde askerihükümeteyakınsayılabilirdi.Özal,MGK’nınBülentUlusuhükümetinde bakanlık yapmıştı. Necdet Calp Başbakanlık’ta yüksek memurluk yapmıştı. Sunalp ise emekli bir orgeneraldi. Evren, Sunalp’in partisini tutuyordu. Seçimden önce bir TV yayınında Evren AnavatanPartisi’neoyverilmemesiniistedi.Budemecinetkisiniölçmekolanaksız,amasonuçtaANAPoyların%45’iniveTBMMsandalyelerinin yarısından biraz fazlasını aldı. HP %30,5, MDP %23 oranında oy aldılar. Fırsatları değerlendirmede çok yetenekli olan Özal, seçimlerden sonra Köşk’e vardığında Evren’i kucaklamaktan gerikalmadı.GenellikleovehükümetiEvren’legeçinmektefazlazorlanmadılar.İleriderecedesamimidavranışvekonuşmatarzı,İslamcılığa eğilimi (1977’de MSP’nin İzmir milletvekili adayıydı, kardeşi KorkutÖzaldaopartininönderleriarasındaydı),kültüreilgisizliği, yolsuzluklar karşısında gevşekliği, usullere uymaya yatkın olmayışı (başbakanken Bakanlar Kurulu’nu nadiren topluyordu) kimi çevrelerde rahatsızlık uyandırsa da, ideolojik olarak Evren’le aynı dalga boyundabulunuyordu. 1983’te ASALA örgütünün son suikastı olan Orly olayı gerçekleşti. Türklerden başkaları da öldüğü için katiller yakalandı ve ASALA’nınetkinliğisonbuldu.Nevarkiertesiyıl,1984’te,Türkiye’debaşkabirsilahlısaldırıkampanyasıbaşladı.Oradaeylemlerin sonbulması,buradayenibireylemdizisininbaşlaması…Bununbir rastlantı olup olmadığı, düşünülmeye değer bir konudur. Yeni terör eylemleri PKK’dan (Kürdistan İşçi Partisi) kaynaklanıyordu. PKK, feodal,aşiretyapılıbirortamdaAnkara’daAbdullahÖcalanönderliğindeküçükbirörgütolarakortayaçıktı,sonragüneydoğudakimi Kürtaşiretlerinivebaşkasolörgütleriyıldırmaişinegirişti.Buyolda kimicinayetlerişlediktensonra,15Ağustos1984’teEruhveŞemdinli’deorduvepolisbinalarınasaldırdılar.Devletebirsaldırısözkonusuydu,fakatanlaşılanÖzalhükümetiişiçokciddiyealmamakeğilimindeydi.Özal’ınkendisitatildeydivebuyüzdentatilinearavermek gereksinimi duymadı. Gerçekten bu durum 1999’a değin sürdü ve 30.000kişininölümüneyolaçtı.Ölümlerişinbiryönüdür.Birdete-

281

282

KISA TÜRKİYE TARİHİ

rör tehdidi altında yaşamanın sefaleti, köylerin yıkılması, doğunun önemligelirkaynağıhayvancılığınsonbulması,olağanüstühaldolayısıyla kısıtlanan özgürlükler, kalkınmaya ayrılabilecek kaynakların güvenliğe harcanması, kentlere büyük çapta göçler vb. gibi olumsuzluklarıunutmamakgerek. Olağanüstü hal ancak 1987’de ilan edilebildi. PKK çok engebeli arazideküçükçetelerhalindeetkinlikgösterdiği,vur-kaçtaktiklerini kullandığı,şaşırtıcıbiçimdeSuriyeveIrak’asığınmaolanağıbulduğu içinsavaşımıkısazamandasonlandırmakolanaklıolamıyordu.Öcalan’ınŞam’dabirvilladaoturduğu,Suriye’nindenetiminde,Lübnan arazisiolanBekaa’daeğitimkamplarınasahipolduğusöyleniyordu. Durumu karmaşıklaştıran başka etkenler de vardı: Avrupa’da kimi çevreler PKK’yı terörist bir örgüt olarak görmüyorlardı. Kürtçenin kullanımınakonmuşkısıtlamalarveTürkdemokrasisininkimieksiklikleribueğilimlerigüçlendiriyordu.BöylecePKKAvrupa’dakiKürtlerarasındarahatçaörgütlenebiliyor,etkinlikleriherçeşitdesteğielde edebiliyordu. Son olarak Irak Kürtlerini rahatlatmak için oluşturulmuş olan Çekiç Güç, PKK’yı sanki özendiriyordu. Çünkü o varken PKK etkinlikleri de çoğalıyordu. ABD’nin Irak’a ilk saldırısı olan 1991KörfezSavaşı’nınardındanIraklılarisyanetmişKürtleribastırmakisteyince,paniğekapılanyarımmilyoninsanTürkiyesınırınayığıldı.Türkiye’ninisteğiüzerinegöçmenlerebarınakveyiyeceksağlamaişineyardımcıolmaküzereHuzurHarekâtıorganizeedildi.Daha sonra göçmenler yurtlarına dönmeye razı edildiler. Bununla birlikte sözüedilenharekâtınKuzeyIrakgöklerindesüreklidevriyeuçuşları yapacak(Irakuçaklarını36.enleminkuzeyinesokmayacak)birABDİngiliz-Fransızhavagrubunundenetimibiçimindesürmesiuygungörüldü.İncirlikveBatman’daüslenenbuharekâtbizdeÇekiçGüçdiyetanındı.Fakatişin,biryandanKürtleriözerkbirKürtdevletikurmaya özendirdiği gibi, PKK’nın da Kuzey Irak’ta kamplar edinerek kanlıetkinliğiniartırmasısonucunudoğurduğuortayaçıkıyordu.Terörolaylarısayısı1984’te160,1991’de1.494iken,1993’te5.717’ye, 1994’te6.357’yefırladı. İçsiyasetsahnesindeseçmenleraskerihükümetinyaptıklarınıbozmayabaşladılar.25Mart1984’teyapılanyerelseçimlerdeANAPoy yüzdesinikorudu.FakatHalkçıPartiancak%8,MilliyetçiDemokra-

80’Lİ YILLAR

siPartiside%6,5oranındaoyalabildi.Öteyandaniki“yeni”parti, SosyalDemokratParti(SODEP)veDoğruYolPartisi’nden(DYP)birincisi%22,ikincisi%13oranındaoyaldılar.SODEPönderiErdal İnönü idi. Uygar, ılımlı bir fizik profesörü ve ünlü İsmet İnönü’nün oğluydu.BöylebirönderoluncaseçmenlerSODEP’iCHPileözdeşleştirmektezorlukçekmediler.EskiAP’lileriseANAPileDYParasında seçim yapmakta zorlanıyorlardı. SODEP ile Halkçı Parti doğru olanıyaptılarve3Kasım1985’tebirleşerekSosyalDemokratHalkçı Parti’yi(SHP)oluşturdular.Erdalİnönügenelbaşkanoldu.Buarada (14Kasım1985)BülentEcevit’ineşiRahşanEcevit’ingenelbaşkanı olduğuDemokratikSolParti(DSP)kuruldu.DemirelgibiBülentEcevitdeyasaklıolduğundaneşigenelbaşkanolmuştu. Siyasalyasaklarınkalkmasıiçinbaskıartıyordu.SHPbuyöndebir anayasadeğişikliğiiçingirişimdebulundu.Özalbubaskıyaboyuneğmek zorunda kaldı. Fakat siyasal yasakların kalkması konusunun halkoylamasınasunulmasınıistedi.Oysakonubirinsanhaklarıkonusuydu,halkoylamasınasunulmadançözülmesigerekirdi.Özal,Evrengibi,yasaklarınkaldırılmasını“anarşiözlemciliği”diyeniteliyor veaçıkçabunakarşıçıkıyordu.HalkoylamasındadaANAPbuyöndekampanyayürüttü.Nevarki6Eylül1987günüyapılanhalkoylamasıkılpayıile(%50,16)yasaklarıkaldırdı.Demirel,Ecevit,Türkeş,Erbakan,yandaşlarınınkurmuşolduğuyenipartilerininbaşına geçmeküzeresiyasetedöndüler.BununüzerineÖzalikihamleyaptı. Erkenseçimkararıaldırdı(biryılönceden)veseçimyasasınıkendine göre değiştirdi. 29 Kasım 1987’de yapılan seçimlerde ANAP %36, SHP %25, DYP %19 oranında oy aldılar. Özal hızını alamayıp TBMM’yiolağanüstütoplantıyaçağırdıveyerelseçimleribeşayönceyealmakiçinanayasadeğişikliğiyapmagirişimindebulundu.Gerekençoğunluğueldeedemeyincehalkoylamasızorunluluğudoğdu. Özal kendini “vazgeçilmez” görüyor olmalıydı ki, halk oylaması olumsuzçıkarsabaşbakanlıktanvesiyasettençekileceğitehdidinisavurdu.BöylecehalkoylamasıÖzalveANAPiçinbirgüvenoylamasınadönüştü.Fakat%65oranındaolumsuzoyakarşınistifaetmedi (25Eylül1988).ANAP’ındüşüşühızlanmaktaydı. Yerel seçimler (26 Mart 1989) Özal’ın korkularını doğruladı. ANAP%22oranındaoylaüçüncüçıktı.SHP%28,DSP%26oran›n-

283

284

KISA TÜRKİYE TARİHİ

daoyald›lar.SHPAnkara,‹stanbul,‹zmir,Adana’n›nbelediyebaflkanl›klar›n›kazanm›flt›.Kamuifllevlerininbüyükölçüdebelediyelere devredilmesigerekti€inisavunuyorlard›. Kasım’daKenanEvren’incumhurbaşkanlığısonbulacaktı.KimileribiranayasadeğişikliğiileEvren’inbirdönemdahacumhurbaşkanlığıyapmasınıistiyorlardı.İnönübunakarşıçıktı.Demirelcumhurbaşkanınınhalktarafındanseçilmesiniistiyordu(başkanlıkdizgesi).KasımyaklaştığındaÖzaladaylığınıkoydu.MeclisteANAPçoğunluktaolduğunagöreseçilmesimuhakkaktı.Fakatçok-partilidizgeye geçildiğinden beri cumhurbaşkanının partiler dışı olması ve az çokbiroydaşmaileseçilmesidüşüncesisavunulmuştu.Birdeşuvardı: Genel seçimleri her zaman karşı-devrimci partiler kazanıyordu. Cumhurbaşkanlığının da karşı-devrimcilerin eline geçmesi, Atatürk devrimiylekurulmuşbirdevlettetehlikelibirdengesizlikyaratıyordu. BirçoklarıMSP’ninmilletvekiliadayıolacakderecedeşeriatçıbirisininAtatürk’ünmakamınaoturmasınıiçlerinesindiremiyorlardı.Bir araSHPiçindeTBMM’dentoplucaistifaetmek(“sine-imilletedönmek”)düşüncesidolaştı.İnönübunadakarşıçıktıvebudurumdada nasılolsaÖzal’ınseçileceğinisöyledi.Oysaseçilirdiama,meşruiyeti adamakıllısarsılmışolarak.Anlaşılanİnönüsiyasalortamıfazlagermemekyanlısıydı.Sonuçtamuhalefetseçimleriboykotetmekleyetindi.Özal31Ekim1989günü8.cumhurbaşkanıseçildi. Özal’ınÇankaya’yaseçilmesibaşbakanlığınveANAPgenelbaşkanlığınınboşalmasıdemekti.ÖzalbuyerlereTBMMbaşkanıolan YıldırımAkbulut’ugetirdi.Akbulutogünekadaröneçıkmamışbir isimdi.AkbuluthükümetininaslındaÇankaya’danyönetileceğiaçıktı.İnönüdebunu“uzaktankumandalı”hükümetolarakniteledi.FakatDYPAkbuluthükümetiningüvenoylamasınakatılmadığıhalde, SHPkatılmaktabirsakıncagörmedi. Beklenildi€igibi,Özalhükümetiflleriyleçokyak›ndanilgilendi.O derecedeki,kimilerinegöreÖzal’›ncumhurbaflkanl›€›s›ras›ndahükümetdizgesik‛tüstündeparlamenterkalmaklabirlikteuygulamada,sankiFransa’dakigibibiryar›-baflkanl›kdizgesinedönüfltü.Özal ANAP’ladayak›ndanilgilendi.Örne€in,efliSemraÖzal’›kavgal›bir kongresonundaANAP‹stanbulilbaflkan›seçtirdi(28Nisan1991). ‹nönü’nünbütün›l›ml›l›€›nakarfl›n“Çankayasorunu”siyasetgünde-

80’Lİ YILLAR

mininbafl›ndaneksilmiyordu.Fakatanlafl›lanÖzal,Akbulut’unbaflbakanl›€›n›nANAPiçinçokdayararl›olmad›€›nakararvermiflolmal› ki, 15 Ocak 1991’de toplanan ANAP kongresinde Mesut Y›lmaz’›n genel baflkanl›€›n› destekledi. Tabii Y›lmaz seçildi. Y›lmaz, Akbulut’tandahaetkinbirkifliydi.Dolay›s›ylaANAPgenelbaflkan› ve baflbakan olarak Akbulut’a göre Özal karfl›s›nda biraz daha ba€›ms›zd›. Ama bu s›ralarda, koflullar›n ve kamuoyunun bask›s› yüzündenhükümeterkenseçimkarar›almakzorundakald›.

1980’lerinEkonomisi Önceleri(şimdilerdede),Özal’ınbirdâhiolduğu,Türkiye’deiktidaragelmişendikkatedeğerdevletadamlarındanbiriolduğunainananpekçokinsanvardı.BuhayranlıkÖzal’ıniktisatsiyasalarından kaynaklanmaktadır.OnlarcayılTürkiyeazçokdenetimlibirekonomideyaşamıştı.Kamugirişimlerininözelleştirilmesi,dövizkısıtlamalarınınkaldırılması,dövizinsigaravegazetegibiistendiğince,heryerde bitmiş olan büfelerde alınıp satılabilmesi, İstanbul Menkul KıymetlerBorsası’nınkurulması(1986)–bunlarkısabirsüreöncehayal bileedilemeyecekşeylerdi.Nevarki,Özal’ınyüreklivekararlıolduğundankuşkuduyulamazsada,yaptıklarınınçoközgünolduğuiddia edilemez.BunlarThatcher’ın(1979)veReagan’ın(1980)iktidarageldiği, küreselleşme ve neoliberalizmin büyük taarruzunun başladığı yıllardı.1971-1973yıllarındaDünyaBankası’ndaçalışmışolanÖzal bu bankanın ve IMF’nin, Türkiye dışında da yeterince tanınan çözümlerini iyi biliyordu. Bu siyasaların değerine gelince, bunların az sayıdazenginindahadazenginleşmesiyledeğil,Türkiyehalkınınçoğunluğunasağladığıyararlarlaölçülmesigerekir. Busiyasalaryukarıdadeğinilmişolan24Ocak1980Kararları’yla(istikrarprogramı)başladı.12Eylüldüzenigrevleriyasakladı.Ücretler toplu sözleşme görüşmeleriyle değil, Yüksek Hakem Kurulu kararlarıylasaptandı.Böyleceçılgınbirenflasyonsüreciiçindeücret ve maaşlar az çok donduruldu. Tarım destekleri de sınırlandı. Öte yandanTemmuz1980’defaizlerinserbestbırakılması,yüksekfaizlerleparaçekmeyeçalışaniriliufaklıbiryığın“banker”inortayaçıkmasınanedenoldu.Faizlerodenliyükseldikigafilavlananbirçok

285

286

KISA TÜRKİYE TARİHİ

vatandaş evlerini, arsalarını, takılarını satıp aldıkları paraları bu bankerlereyatırdılar.1982ortasındabütünbuyapıçöktü.Onbinlerceinsanbütünparalarınıyitiripsefiloldular.Bu,BaşbakanYardımcısı Özal’ın, Maliye Bakanı Kaya Erdem’in istifasına yol açtı. EkonomininihracatayönelikolmasıiçinTürkparasınındeğeriher gündüşürülüyordu.Sonuçolarakyirmiyıldanfazlasürençokyüksek bir enflasyon yaşandı. Daha sonra IMF’nin zoruyla enflasyon dizginlendive1Ocak2005’teTürkLirası’ndanaltısıfıratılarakYeniTürkLirası’nageçildi. Yatırımlara gelince, Özal’ın siyaseti enerji, iletişim, otoyollar ve kent yatırımları üzerinde yoğunlaşmaktı. Ülkenin telefon dizgesine büyükyatırımlaryapıldı.Pahalıotoyollarınyapılmasıöncelikliyatırımalanlarındandı.Özal’ındemiryollarınıkomünizmleözdeşleştirdiği(!)söyleniyordu.Fakatdemiryollarının,karayollarıuğrunaihmalinin tarihçesi 1945 sonrasına değin uzanır. 1988’de İstanbul Boğazı üzerindeFatihSultanMehmetKöprüsü’nünyapımıtamamlandı.Belediyelerinmaliolanaklarıartırılarakdahaçokbayındırlıkyatırımlarıyapmalarınınyoluaçıldı.MenderesveDemirelgibiÖzaldamalisiyasetindeuluortaharcamalaryapmaktangerikalmıyordu.Dışborçlar yanında iç borçlanmalara da başvuruldu ve yüksek faizli hazine bonolarıçıkarılarakbankalaravehalkasatıldı.Yabancılardabubonolarailgigösteriyorlardı.Bankacılıkgitgidedahakârlıbirişhaline geldi. Üstelik mali yatırımlar vergi dışı bırakılmıştı. 1991-92’de en büyük500firmanınbukalemdenkârının%45’ibulduğubildirilmektedir.Kimibankalarhazinebonosualmakiçindışardanborçaldılar. Vergikaçakçılığınınçokyaygın,vergidenetimlerininyetersizolduğu, kaçakçılığıönlemekiçinyetersayıdamemurgörevlendirilmediği,denetimleringerektiğigibiyönlendirilmediğisöylenmektedir. Türkiye’degüçlübirkapitalistsınıfbulunmadığıiçinyatırımların çoğudevlettarafındanyapılagelmiştir.1980sonrasındaözelleştirme küresel bir moda haline getirildi. Özal IMF ve Dünya Bankası’nın telkin/zorlamalarıyla1985’tensonraözelleştirmeişinesarıldı.Bukonudaolumlusonuçlareldeedilememiştir.Satılankimiişletmelerdeğerininaltındafiyatlarlaeşedostasatılmıştır.Bazenişletmelerialanlar fabrikaları yıkıp, arazilerini arsa olarak değerlendirmişlerdir. Böyleceişsizlikveyoksullaşmayakapıaçılmıştır.Kamuişletmeleri-

80’Lİ YILLAR

ninzararetmesiözelleştirmeleregerekçeolarakgösterilmişsede,zararetmelerigenelliklehükümetlerinazçokbilinçlikötüyönetimleri yadadüpedüzyolsuzluklarısonucuolmuştur.Şunudabelirtmeliki, Batıkapitalizmininmuazzammaligücüdolayısıyla,özelleştirmeyle işletmelerilkbaştaTürkleresatılsabile,ortavadedebunlarınyabancılarcaelegeçirileceklerinitahminetmekzorolmasagerek.Zatengidişatdabunugösteriyor.

DışSiyaset Bulgaristan’da Todor Jivkov yönetimi Aralık 1984’te birdenbire ülkedeki Türk azınlığının kültürel kimliğini yok etmeye kalkışınca ilişkileriyicebozuldu.Bulgaristan’danüfusun%10’u,yani900.000’i Türktü.OnlarazorlaBulgaradlarıverildi.Türkçeyayınlarvebunlarınsatışıyasaklandı.Türkmezarlıklarıtahripedildi.Buarada,direnenTürklerhapseatıldılaryadaBelenetoplamakampınakonuldular. 800-2.500 kadarının öldürüldüğü söylenmektedir. 1989’da BulgarhükümetiTürklerigöçettirmekistediğinibildirdi. Efelik ve “iş bitiricilik” taslayan Özal buna razı olunca Türkiye 300.000 göçmenle baş etmek durumunda kaldı. Sınır yeniden göçe kapatıldı. Bulgaristan Türklerinin durumu ancak 1990 başında komünist düzenin son bulmasıyla düzeldi. Hatta Hak ve Özgürlükler Hareketidiyebirsiyasalpartidekurdular. 14Nisan1987’deÖzalhükümetiAvrupaBirliği’ne(AB)tamüyelik için başvurdu. Bu konuda AB Komisyonu ancak 18 Aralık 1989’da raporu hazırlayabildi. Rapor, 5 Şubat 1990’da Bakanlar Konseyi’nce aynen benimsendi. Buna göre, Türkiye’nin başvurusu reddedilmiyor,fakatüyeliğiengelleyeceköğelersayılıyordu.BuaradaTürkiye’ninGümrükBirliği’nekatılmasının“işlerikolaylaştıracağı”belirtiliyordu. 1989’daSovyetlerBirliği’ninsonbulmasıTürkiyeiçinönemlisonuçlarayolaçtı.ÖnceTürkpsikolojisinihastalıklıdenilebilecekkomünizmtehlikesitakınağındankurtardı.Butakınakyıllarcaözenle, yoğun propagandalarla şişirilmiş korkuların sonucuydu. İkinci olarak,heranlamdaRusyailesıcakvekarşılıklıyararadayalıilişkilerin geliştirilmesi kapısını açıyordu. Üçüncü olarak, Sovyetler Birliği’nin

287

288

KISA TÜRKİYE TARİHİ

bünyesindeyeralmışolanTürkcumhuriyetleriyleyakınişbirliğiolanakları yaratılıyordu. Bu ilişkiler, belki kimi romantik Turancıların düşlediği denli yakın olmamıştı. Örneğin, Azerbaycan’ın dışındaki Türk cumhuriyetlerinde konuşulan dillerin Türkçeye yakın fakat farklıdillerolduğuanlaşıldı.Amabunakarşınbuilişkileringelişmeyeçokelverişliolduğuaçıktır.

XXXII

90’lı Yıllar

KörfezSavaşı 2Ağustos1990’daIrakkuvvetleriKuveyt’iişgalettivesınırkomşusuolarakTürkiyedebundançoketkilendi.Belkiötedenberiyayılmacılık düşleri kurmuş olan (buna Yeni Osmanlıcılık deniyordu) Özal,heyecanlaişesarıldı.Rivayetegöre,birtalihoyuncusugibi“bir koyup,üçalacağız”demişti.Ortadoğuharitasınınbusüreçteyeniden çizileceğinidüşünüyorveTürkiye’ninbukonudarolsahibiolmasını istiyordu.Musulveoradakipetroldegözüolduğusöyleniyordu.Bu, Atatürkçülüğün dış siyasette çok ihtiyatlı ve bütün komşularıyla iyi ilişkileriçindeolmayönündekiköklügeleneğindentümüylekopmak anlamına geliyordu. BM Güvenlik Konseyi 6 Ağustos’ta Irak’a ambargouygulamakkararınıalınca,hemenertesigünTürkiyeKerkükYumurtalık petrol boru hattını kapattı ve Irak’la ticaret ilişkilerini durdurdu.12Ağustos’taTBMMTürkSilahlıKuvvetleri’ninsınırdışıharekâtınaizinverdi.NedenseÖzal5Eylül’deTBMM’denyeniden yetkialmakgereksinimiduydu. BusıradakamuoyunaÖzal’ınbaştaABDCumhurbaşkanıGeorgeH.W.Bush(BabaBush)olmaküzereyabancıdevletadamlarıyla çoketkinbir“telefondiplomasisi”yürüttüğüduyuruluyordu.Buiş-

290

KISA TÜRKİYE TARİHİ

lerolurkensankiBaşbakanYıldırımAkbulutveDışişleriBakanıAli Bozeryokmuşgibidavranılıyordu.Özal’ınAğustos’taABDDışişleriBakanıJamesBaker’laveKasım’daBush’layaptığıgörüşmelerde başkahiçbirTürkgörevlisibulunmamıştı.ABDüçkonudaTürkiye’nindesteğiniistiyordu:birincisi,Irak’akarşıTürkiye’dekiİncirlikhavaüssünükullanmak;ikincisi,Irakkuvvetlerininbölünmesini sağlamakiçinTürkiye-Iraksınırındabiryığınakyapılması;üçüncüsü,SuudiArabistan’datoplanmaktaolanorduyabirbirlikgönderilmesi. İncirlikkonusunda17Ocak1991’deTBMM’denkararçıkartıldı. AynıgünABDÇölFırtınasıHarekâtıadınıtaşıyansaldırısınıbaşlattı.Ertesigün,ABDuçaklarıİncirlik’egelipIrak’ıbombalamayabaşladılar. Fakat İncirlik’in bu amaçla kullanıldığı Türk kamuoyundan gizlendiveABD’nineğitimuçuşlarıyaptığısöylendi.Türkiye,yığınağıdagerçekleştirdi.180.000askersınırayığıldıvebuyüzdenIraksekiztümenayırmakzorundakaldı. Özalüçüncüiste€ide,yaniTürkiye’ninsavaflakat›lmas›n›dayerinegetirecektiamabaflaramad›.Anayasa’yaayk›r›,keyfi, macerac› davran›fllar›yüzündenk›yametkopuyordu.Muhalefetvekimigazeteler a€›r elefltiriler yap›yorlard›. Yaln›z Bakanlar Kurulu’nda de€il, ANAP’›niçindedeyo€unbirhuzursuzlukvard›.Sonolarak,orduda onakarfl›yd›.11Ekim1990’daD›fliflleriBakan›AliBozer,18Ekim’de MilliSavunmaBakan›SafaGirayistifaettiler.3Aral›k’taGenelkurmayBaflkan›NecipTorumtay, yapmas›istenenfleylerinilkelerineve kamugörevianlay›fl›naayk›r›olmasıgerekçesiyleistifaetti.Busonistifaordununsiyasetekar›flmas›gibigöründüysede,asl›ndayaln›zca Özal’›nkeyfi davran›fllar›nakarfl›birprotestoniteli€indeydivekamuoyuncadestekgördü.Sonuçolarak,KörfezSavafl›Türkiyeiçinbiry›k›moldu.KuzeyIrak’tanTürkiye’yekaçangöçmenler,ÇekiçGüçve PKKetkinliklerininaz›tmas›sorunlar›nayukar›dade€inilmişti.‹ktisadibak›mdandaTürkiyebüyükzararagirdi.BM’ninambargosuyüzündenIrak’laticaretiliflkilericanlanamad›.Resmibirtahminegöre Türkiye’nin körfez krizi yüzünden kay›plar›, alternatif maliyetlerle birlikte 100 milyar dolar› bulmufltu. Savafltan sonra ABD ve kimi Arapülkeleribuzarar›tazminedecekbaz›önlemlerald›larsadabunlardevedekulakt›.

90’LI YILLAR

20Ekim1991Seçimleri SekizyıllıkiktidardansonraANAPbuseçimlerikaybettiveböyleceTürkiyeile12Eylüldüzeniarasınaönemlibirmesafedahagirmişoldu.ÇünküÖzal’ınodüzenlenedenliilişkiliolduğuortadadır. Seçimi kazanan, oyların %27’sini alan Demirel’in DYP’si oldu. ANAP%24,SHPde%21oranındaoyaldılar.BusonuçSHPiçinçok tatsızbirsürprizoldu,çünkü1989yerelseçimlerindebirincigelmişti.BuanisavrulmanınnedenlerinibelirlemekkolaydeğildirfakatbüyükolasılıklaseçmeninDemirel’iErdalİnönü’yeyeğlemesisözkonusuydu.Demirelbir“baba”imgesiolarakortayaçıkıyordu,halkda ona“baba”diyerekbunubenimsemişti.AyrıcaDemireldahaiyibir hatiptivehalkavcılığınınustasıydı.Hemenherkonudasözlerveriyordu–örneğin,ikianahtar(birev,birdearabaiçin),yeşilkart(bedavasağlık),500gündeenflasyonu%10’aindirmek.SHP,KürtpartisiolaraktanınanHalkınEmekPartisi(HEP)ileseçimittifakıyapmıştı.BuittifakSHP’ninoylarınıkimiyerlerdeartırmışolabilir,ama kimiyerlerdedeazalmasınayolaçtığıtahminedilebilir.Dahadakötüsü,LeylaZanaveHatipDicleadlıHEPkökenlimilletvekilleriant içme töreninde Kürtçülük yapmaya kalkıştılar. Bu ve başka olaylar sonucundabugibimilletvekilleriSHP’denistifaettiler. Hükümet kurmaya gelince, DYP ortak olarak SHP’yi seçti. Bu, çokçarpıcıbirolaydı,çünkü1970’lerdeMilliyetçiCephehükümetleriyleideolojikkutuplaşmanınbaşınıçekmişolanDemirelşimdiortakolarakonaideolojikanlamdayakınolanANAP’ıdeğildesolsayılan SHP’yi seçiyordu. Tabii SHP ideolojik olarak DYP’ye uzaktı amaCHP’ninardılıolarak(DYPdeAP’ninardılıydı)12Eylül’ünsillesinibirlikteyemişolmakgibibirortaklıklarıvardı.Buikipartinin karmahükümeti,Türkiye’desağilesolun“barışması”olarakselamlandı. Karma hükümetin programı büyük umutlar doğurdu. Yeni bir anayasa hazırlanacak ve demokratikleşmeyi sağlamak için 12 Eylül mevzuatıgözdengeçirilecekti.Buaradaişkenceninönlenmesi,işçive sendikahaklarınıngenişletilmesi,dahabağımsızyargı,YÖK’ünkaldırılaraküniversitelerinyenidenyönetselözerkliğekavuşturulmaları öngörülüyordu.Neyazıkkibugüzeltasarılaruygulamayageçirilme-

291

292

KISA TÜRKİYE TARİHİ

diği için sonuç düş kırıklığı oldu. Yeni bir anayasa yerine, yalnızca radyovetelevizyondadevlettekelinesonverenbiranayasadeğişikliği yapıldı. Ceza Muhakemeleri Usulü Kanunu’nda değişiklik ve 12 Eylül’ünkapattığıpartileriyenidenaçma(19Haziran1992)gibikimi düzenlemeler yapıldı. CHP yeniden kuruldu ve 9 Eylül 1992’de SHP’denayrılmışolanDenizBaykalgenelbaşkanoldu.Özal,Demirelhükümetineçeşitlizorluklarçıkardığıiçincumhurbaşkanınıaradançıkarmaküzere“by-pass”diyeadlandırılankimiyasalaryapıldı. 17Nisan1993günüÖzalgeçirdiğikalpkirizisonucundaöldü.16 Mayıs’tayerineSüleymanDemirelcumhurbaşkanıseçildi.

Demirel’inCumhurbaşkanlığı,Çiller’inBaşbakanlığı Demirel İnönü’nün desteğiyle cumhurbaşkanı seçilmişti. İnönü, dahayansız,dahaAtatürkçübirinincumhurbaşkanlığıiçinçabagöstermediğiiçinhaklıolarakeleştirildi.Anlaşılanİnönü,hükümetortağınınbuyöndekigüçlüarzusunakarşıdurmayıuygungörmemişti.Ayrıca,Demirel,Özalgibimütevazı,taşralıbirçevreden,aynıideolojik çizgiden gelmekle ve İstanbul Teknik Üniversitesi’nde onun okul arkadaşı olmakla birlikte, anayasal kurallara, yurtseverlik gereklerineuymakkonusundaondanbelkidahadikkatliydi.Demirel, Özalgibihalkındoğrudanseçeceği,genişyetkilibircumhurbaşkanlığını Türkiye için daha uygun görenlerdendi. Sık sık da bu gereği vurgulamıştır.Demirel’inABD’yimodelalan,fakatABDdışındayarı-diktatörlükyönetimlerineyolaçanbuhükümetbiçimigerçekleştiğindekendisinibuişiçinenuygunadaygördüğünütahminetmek yanlışolmaz. Demirel cumhurbaşkanı olunca, DYP önderliği (ve başbakanlık) sorunu ortaya çıktı. Demirel’in siyaseten yasaklı olduğu dönemde DYP’ninönderliğiniüstlenmişolanHüsamettinCindoruk,aklagelen ilkisimdi.FakatmuhtemelenDemirel’indesteğikonusundakuşkuları dolayısıyla Cindoruk isteksiz gibi görünüyordu. Partililer ısrar edinceDemirel’edanıştı,fakatanlaşılan,ondanbirözendirmegelmediğiiçin,adayolmayacağınıaçıkladı.BöylecemeydanTansuÇiller’e kalıyordu.ÇillerBoğaziçiÜniversitesi’ndeiktisatprofesörüikenDemirel’indikkatiniçekmişve1991seçimlerindedemilletvekiliolmuş-

90’LI YILLAR

tu. Çiller ABD’de uzun yıllar kalmış, tutkulu ve kararlı bir kişiydi. Kocasına soyadını kabul ettirmişti. Eşi, İstanbul Bankası iflas ettiği zaman onun genel müdürü olmakla ve bir kooperatif yolsuzluğu davasıyla tanınmıştı. Kimi gazete ve televizyonların yoğun desteğini dealanÇillergenelbaşkanseçildivebaşbakanoldu.SHPilekarma hükümetyenidenoluşturuldu. ÇillerhükümetigüvenoyualmaküzereykenSivasolayıpatlakverdi.2Temmuz1993günü4.PirSultanAbdalEtkinlikleriiçinSivas’tabulunankimiaydınvesanatçılardan35’iMadımakOteli’ndeazgınbirİslamcıkalabalıktarafındanyakıldı.İşindahadaacısı,olay apansızdeğil,kenttebütüngünsürenbirkargaşalığınvedörtsaatlik birkuşatmanınsonunda,ayrıcapolis,jandarmaveordubirliklerinin gözleriönündecereyanetti.OlaysırasındaDemirel,“Devletgüçleriylehalkkarşıkarşıyagetirilmemelidir”dedi.OlaydansonraÇillerolayıönemsizgöstermeyeçalışıyorve“Otelinetrafınısaranvatandaşlarımızahiçbirbiçimdezarargelmemiştir”diyordu.İnanılmasızor,fakat burada geçen “halk” ve “vatandaşlar” sözcükleri cinayetin sorumlusuolangüruhlariçinkullanılmaktaydı.Güvenlikgüçlerinin etkisizliğibelkibututumlaaçıklanabilir.BirçoklarışenlikteAzizNesin’in bulunuşunu tahrik olarak nitelendirdiler, çünkü bir süre önce Nesin,SalmanRüşdi’yeyakınlıkgösterendavranışlardabulunmuştu. Fakatbubirözürolamaz,yalnızcabiraçıklamaolabilir.Türkiye’de başbakanlığailkkezbirkadınıngelmişolmasınasevinmişbirçokinsan böylece büyük bir düş kırıklığına uğradılar. Sivas olayının 31 MartveMenemenolaylarıtüründenveaynıönemdebirgericilikolayıolduğunakuşkuyoktur. 6 Haziran 1993’te, Erdal İnönü siyasetten çekileceğini açıkladı. 11Eylül’deyapılankurultaydaMuratKarayalçıngenelbaşkanseçildi.İnönüonursalgenelbaşkanoldu.İnönüzatensiyasettençokfiziğemeraklıolarakbiliniyordu,fakatCHP’lilersoyadınınmüthişçekiciliğindenyararlanmakkonusundaçokısrarlıolmuşlardı.İhtimal o da konumunun ona sorumluluk yüklediğini düşünüyordu ve bu yüzdendeısrarlaradayanamamıştı.Şimdiiseişintadıkaçmışbulunuyordu.Demirel’inyanındaİnönüvepartisipekvarlıkgösterememişti.BirdeSivaskatliamınınsiyasalvemanevisorumluluğusırtına binmişti.Galibaİnönü’nünbaşardığıenönemliişTürkiyeBilimler

293

294

KISA TÜRKİYE TARİHİ

Akademisi’nin(TÜBA)kurulmasıydı.Fakatbudabirbakımaeksik kalmışbiruygulamaydı,çünküinsanvetoplumbilimleriniiçerecek TÜBİTAK’ınkarşılığıolanörgütkurulmadan,bütünbilimlerikapsamaküzereTÜBAkurulmuştu. Demirel-İnönükarmahükümetizamanındadargelirlileriçinkaydadeğerbiriyileştirmegelmediğigibi,hiçdeğilse12Eylül’ünYÖK yasasıyürürlüktenkaldırılabilirdi.Hemdebu,hükümetprogramında vaatedilmişbirhusustu.Neyazıkkiodabaşarılamadı. Çiller’inbaşbakanlığıhayliolaylıgeçmiştir.ANAPmilletvekilleriÇiller’inmalvarlığınınaraştırılmasıiçinTBMM’yebirönergeverdiler.İddiayagöre,Demirelhükümetindekidevletbakanlığısırasında yaptığı yolsuzluklarla 7 milyon dolarlık bir servet yapıp bunu ABD’de taşınmazlara yatırmıştı. Bu varlığını 1993’te verdiği mal bildirimindeaçıklamamıştı.SHP’ninÇiller’everdiğidesteksayesindeönergereddedildi.90’lıyıllardabunabenzerbaşkaönergelerverildi,fakatörneğinMesutYılmazhakkındadabenzeriddialarolduğu için, ANAP ile DYP iddialarından vazgeçmek hususunda karşılıklı anlaşabiliyorlardı. Bir de koalisyon ortaklığı kurabilmek uğruna partiler bu tür önergelerinden vazgeçebiliyorlardı. (Refah Partisi’nin DYP ile ya da DSP’nin ANAP’la koalisyon kurabilmek içinyapacaklarıgibi.) İkinci önemli gelişme iktisadi bunalımdı. Özal hükümetlerinin başlattığı açık vermeye ve borçlanmaya dayalı sorumsuz iktisadi ve malisiyasetlerkaçınılmazyıkımıgetirdi(1988ile1993arasındadış borç41milyardan67milyardolarayükseldi).BusiyasetiDemirelve Çillerhükümetleridesürdürmüştü.Aslındauluortaharcamaveborçlanmasiyaseti1950’lerdeDemokratParti’ninMendereshükümetlerincebaşlatılmıştı.BusiyasetieleştirenlereMenderes,dersverircesine, çağdaş uygarlığın bir “kredi medeniyeti” olduğunu öne sürmüştü. Moody’sadlıuluslararasıkuruluşunTürkiye’ninkredinotunudüşürdüğünüaçıklamasıbunalımıtetikledi(14Ocak1994).Dolarbiranda15.000’den38.000TL’yeyükseldi,kimibankalardaparaçekme kuyruklarıoluştu,borsaçöktü.Sonunda“5NisanKararları”alındı. KİT ürünlerine ortalama %50’ye varan zamlar yapıldı. Enflasyon %100’ü aştı, olağanüstü vergiler kondu, hazine bonolarının faizleri %400’eyaklaştı.Bankamevduatlarıdevletçegarantiedildi.IMF’ye

90’LI YILLAR

başvurulduvebirstand-by anlaşmasıyapıldı.Bütünbunlarınyolaçtığıyıkımvesefalettahminedilebilir.Neyazıkki,SHPkoalisyonun “sol” ortağı olmasına karşın, görünüşe bakılırsa, sorumsuz siyasete son vermek için, ya da, bunalım geldiğinde, dar gelirlilerin yükünü hafifletmekiçinbirçabaharcamadı.Budazaten90’lıve2000’liyıllarda sağ partilerle karma hükümet kuran “sol” partilerin şaşmaz davranışbiçimiolmuştu. 27Mart1994’teyerelseçimleryapıldı.DYP%21,4,ANAP%21 oranındaoyaldı.NecmettinErbakan’ınRefahPartisi%19ileüçüncüolduveAnkara(MelihGökçek)veİstanbul(RecepTayyipErdoğan) belediye başkanlıklarını SHP’den aldı. SHP %13,6 ile ancak dördüncü olabildi. İzmir’in belediye başkanlığını da DYP adayına (BurhanÖzfatura)kaptırdı.SHPveardılıolanCHP’ninoylarındaki budüşüş,İslamcıoylarındakiisebuartış1995seçimlerindedesürecekti. İslamcı oyların yükselişi öncelikle “büyük” partilerin, iş bulma, halka iktisadi ve toplumsal yarar sağlamadaki başarısızlığına karşı protesto ve aynı zamanda İslamcıların bunu sağlayabileceği umudu olarakaçıklanabilir.İkincisi,şeriatçıyandaşlarının(Türkiye’deveAvrupa’da)cömertliğisayesindebüyükparalartoplayabiliyorlardı.SuudiArabistanveLibyagibiülkelerdendemalidestekaldıklarıilerisürülmektedir.Üçüncüsüyerelörgütleriçokçalışıyor,kapıkapıdolaşıp propagandayapıyor,birçokkezgıdayardımlarındadabulunuyorlardı.Dördüncüsü,kimilerisırfdinselamaçlarla,saltşeriatçıoldukları içinbunlaraoyvermekteydi. 1995yılındaSHP’deönemligelişmeleroldu.Buparti18Şubat’ta CHPilebirleşti.CHPönderiBaykalveSHPönderiKarayalçın,HikmetÇetin’ingenelbaşkanolmasıkonusundaanlaştılar.Buuzlaşma fazla sürmedi ve 10 Eylül’de Baykal genel başkan oldu. Baykal bir “varlık”göstermekistiyordu.BuyüzdenÇiller’lekarmahükümetin devamıkoşullarındaanlaşamadılar(20Eylül).Çilleristifaetti,fakat başka bir almaşık göremeyince, CHP ile koalisyona razı oldu. Baykal’ınkoşullarındanbirierkenseçimdi.Böylece24Aralık1995’tegenelseçimleryapıldı.Oyların%21’inialanRefahPartisi,1.partioldu.ANAP%20,DYP%19,DSP%15,CHP%11’leancak5.oldu. Refah’ınyerelseçimlerdenbuyanaüçüncülüktenbirinciliğetırman-

295

296

KISA TÜRKİYE TARİHİ

masıveEcevit’inDSP’sininbirandaCHP’nin(+SHP)önünegeçmesi çokönemligelişmelerdi.1950’denbuyanaseçimlerihepşeriata,ağalık-şeyhlikdüzenine“gözkırpan”partiyadapartilertoplamıkazanmıştı.Şimdişeriatçıpartininkendisi,%21oyladaolsa,1.partidurumunayükseliyordu.AtatürkCumhuriyetinereyegidiyordu?“Atatürk’ünkurduğuparti”diyepropagandayapanCHPiseerkenseçimi dayatmasına rağmen, yenilgiye uğrayarak neredeyse “kıl payıyla” meclisegirebilmişti. Genel seçimlerden önceki önemli bir gelişme de, AB ile 6 Mart 1995’teGümrükBirliğiAnlaşması’nınimzalanmasıydı.Birlik1Ocak 1996’dayürürlüğegirecekti.Hükümetortaklarıantlaşmayıtamüyelikyönündebüyükbiradımolaraksunmuşveseçimlerdebununödülünü elde etmeyi ummuşlardı. Ancak, öyle anlaşılıyordu ki seçmen, bunun yerine 5 Nisan Kararları’nı dikkate almıştı. Kimi eleştirilere göreise,Yunanistan’ınzorlukçıkarmamasınısağlamaküzereTürkiyeGüneyKıbrısileüyelikgörüşmelerininbaşlangıçtarihininilanedilmesinesesiniçıkarmamıştı.İmzaylaaynıgündebutarihdeaçıklanmışbulunuyordu.Bueleştirileregöre,böyleceKKTC“satılmış”oluyordu.BugelişmelerKKTC’derahatsızlıkuyandırdığıiçinDemirelve Denktaş,KKTCiçinTürkiyegüvencesininsürdüğünüduyuranortak biraçıklamayaptılar(28Aralık1995). RefahPartisi’ninseçimzaferidüzeniçinmüthiflbiraçmazd›.Dahaönceki‹slamc›partiolanMSP,1974’teEcevit’inCHP’siylehükümetegelmiflveozamanbirçokAtatürkçübudavran›fl›birrezalet olarakalg›lam›flt›.FakatMSPohükümetinküçükorta€›durumundayd›.Ecevitbaflbakand›.fiimdiiseErbakan’›nbaflbakanolmas›söz konusuydu.KimileriRP’nin,oylar›nyaln›z%21’inialmas›yla,geriyekalan%79’lukkesimin‹slamc›olmamas›ylaavunuyordu.Nevar ki,öbürpartilerinbirarayagelmesiçokzordu.Çiller’leMesutY›lmazaras›ndabüyükbirgeçimsizlikvard›veY›lmaz,kendisiyleilgili yolsuzluk iddialar›na bakmadan, Çiller’i yolsuzluk dosyalar›yla siyasetten“yok”etmekistiyordu.HerhaldebuyoldanDYP’ninoylar›n› alabilece€ini düflünüyordu. Öte yandan Ecevit’in Baykal ve CHP’ye yönelik tepkisi anlafl›lan iki partinin birleflmesi konusuna oldu€ukadar,ayn›karmahükümetiçindebirlikteolmayadauzan›yordu.

90’LI YILLAR

Erbakan-ÇillerHükümeti ÖnceleriErbakanbirortakbulamadıveYılmaz’ınbaşkanlığında DYPilebirhükümetkuruldu.BirsüresonraÇillerYılmaz’ınyerine geçecekti.FakatAnayasaMahkemesigüvenoylamasındayeterlioylarınsağlanamadığınakararverinceveANAP’ınÇiller’inyolsuzluklarıylauğraşmaktaolduğununduyulmasıyla,ANAYOLhükümeti6Haziran1996’dasonaerdi.Erbakan’ahükümetkurmagöreviverildiğindeANAPÇiller’inörtülüödeneğiyleilgilibirönergesunmuşbulunuyordu.RPönergeyekarşıoyverince,ErbakanÇiller’ihükümetekatılmayaiknaedebildi.OysaseçimlerdeÇillerpartisininlaikliğingüvencesiolacağınısöylemişti.KararDYP’deufakbirisyanayolaçtı.4milletvekiliANAP’ageçti,10’ugüvenoyuvermedi,5’içekimserkaldı. Batı’dakimileriTürkiye’deİslamcılığa(Müslümanköktendinciliğe)karşıolanduyarlığıpekanlamıyorlar.İslamcıpartilerinAlmanya veİtalya’dakiHıristiyanDemokratpartilerinbenzeri,birçeşit“Müslüman demokrat” partiler olduğunu düşünüyorlar. Bu görüş doğru değil, çünkü Orta ve Batı Avrupa’daki gelişme evreleriyle Türkiye’ninkilerarasındakifarkıhesabakatmıyor.Avrupa’nınbüyükbölümündedinselyasalar,engizisyon,cadıavlarıgibikurumveuygulamalar yüzyıllar öncesinde kalmıştır. Türkiye belki ortaçağını çok daha uygarbiçimlerdeyaşadı.Amanevarki,Türkiye’debugündahiyaşayanbirortaçağvar.Birçokyöredekadınlarıngördüğümuamele,“terbiye”amaçlıdayağınyaygınlığı,onyılöncekiSivasolayı,günümüzdekiortaçağınsomutörnekleridir.Batı’nınçoğuyerindedinselyasalarçokgeçmiştekalmışbirolgudur,oysaİslamdünyasınınbirçokülkesindeşeriatyürürlüktedir,Türkiyegibiyürürlükteolmadığıyerlerdedepekçokinsanbununuygulanmasınıistemektedir.KimiMüslümanülkelerdeşericezahukukununrecm(taşlayaraköldürme)cezası dahi uygulanmaktadır. İslamcı ailelerin, çocuklarını yetiştirirken cehennem azabı korkutmalarıyla onların duygu ve düşünce dünyaları üzerindekurduklarıağırbaskıbaşlıbaşınabirinsanlıkfaciasıdır.Demokrasiadınaİslamcılarınsiyasalözgürlüklerininşampiyonukesilen Batılılarınbütünbunlarıhesabakatmalarıgerekir.21.yüzyıldaşeriatta,dolayısıylaİslamcılıktademokratikolarakdeğerlendirilebilecek pekazşeyvardır.

297

298

KISA TÜRKİYE TARİHİ

DeminsözüedilenBatılıgözlemcilergibi,bizdekiikincicumhuriyetçilerdeİslamcılığınTürkiyeiçintehlikesininabartıldığını,İslamcılarınhızlıbir“yumuşama”sürecindengeçtiklerini,dolayısıylapartilerininAvrupa’dakiHıristiyanDemokratpartilerlekarşılaştırılabilecekbir düzeye yaklaştıklarını ya da ulaştıklarını düşünmek eğilimindedirler. Türkiye’yeİslamcılığınegemenolacağı,buülkeninbirİranolabileceği düşüncesibunlaragöre“paranoya”dır.Onlaragöre,Türkiyeaslabir İranolamaz.Oysadünyatarihinebakıp,AlmanyagibibirülkedeHitler’iniktidaragelişi,komünizminRusya’yaegemenoluportadankalkışı,İran’dakiİslamdevrimi,Avusturya’dabirsüreönceHaider’inseçimbaşarısıgibiörneklervebugelişmelerinöngörülemediğidüşünülürse, belirli bir toplumda gelecekte ne olacağı konusunda kesin bir kestirimde bulunmak ancak varsayım düzeyinde kabul edilebilir. Bu doğruysa,ozamanbirtakımolasılıklarakarşıönlemlerüzerindeısrar etmeninparanoyadiyekolaycadamgalanamayacağıortayaçıkar. Türkiyegibi,hukukdizgesininlaikliğegörekurulduğubirortamda, özellikle siyaset alanında İslamcı etkinliklerde bulunmak kolay değildir.Onuniçinİslamcılargizlenmesanatınıgenellikleçokilerletmişlerdir.Örneğin,Erbakan,herbirikapatılmışolanardıardınaiki partikurmuştur.Üçüncüvedördüncüsü,yaniFaziletveSaadetpartileri,Erbakan’ınsiyasetyapmasıAnayasaMahkemesi’nceyasaklandığıiçin,yandaşlarıtarafındankurulmuşlardır.Erbakan,izlediğiçizgiye“milligörüş”adınıvermektedir.Millisözcüğübugünulusalanlamınageliyoramadahaeskizamanlardadinselcemaatanlamındakullanılıyordu.Erbakanveizleyicilerininhangianlamdakullandıklarındaninsanpekeminolamıyor.Erbakan’ınsonpartisininadı(Saadet) bildiğimiz mutluluk anlamında da olabilir, “Asr-ı Saadet”teki (Peygamber’inzamanı)anlamabirgöndermedeolabilir.Yineiddiaedildiğinegöre,İslamcılarAtatürkçülüğeyadalaikliğebağlılıklarınıileri sürdüklerinde, takıyye yapmaktadırlar, yani baskı altında, zorunluluktan,inançlarınaaykırışeylersöylemektedirler.Baskıaltındasöylenenyalanlarisegünahsayılmamaktadır.Tabiisürekliyalansöylemek kolayişdeğildir.HasanMezarcı,ŞevkiYılmazgibikimiErbakancıların, tepeleri atarak kafalarındaki asıl düşünceleri dile getirdikleri görülmüştür.Erbakan’ınkendiside,birgünegemenolacaklarını,bütünmeseleninbuişinkanlımı,kansızmıolacağındadüğümlendiğini birseferindesöyleyivermişti.

90’LI YILLAR

RP’nin TBMM’de çoğunluğu olmaması ve Atatürkçü güçlerin ağırlığıdolayısıyla,Erbakanserbestçedavranamıyordu.Çokkez“Batıkulübü”nekarşıtepkisinidilegetirmişti,fakatTürkdışsiyasetinin yapısınıdeğiştirmekkolayişdeğildi.Bununlabirliktealmaşıkbiryol geliştirmeyeçalıştığısöylenebilir.BirMüslümanaskeriittifakıyada dolardanbaşkabirparabirimikullananbirMüslümanortakpazarı kurmakkolaygerçekleştirilebilecekşeylerdeğildi,fakatD-8örgütünükurmayıbaşardı.22Ekim1996’daG-7örneğiniizleyenbutasarıyıilkaçıkladığında,adıM-8idivebaşlıcaMüslümanülkeleri,yani Türkiyeilebirlikteİran,Bangladeş,Mısır,Endonezya,Malezya,PakistanveNijerya’yıiçeriyordu.İlginçtirki,Mısırdinedayalıbirörgütkurmanınrahatsızlığınıduyduveitirazıüzerine“M”,“D”yeçevrildi.(D,İngilizcegelişmesözcüğünün–develop– ilkharfiydi).D-8’in ilkzirvesi4Ocak1997’deİstanbul’dayapıldı. Örgütün değişik amaçları vardı. Bunlar arasında demokrasinin, iktisadi gelişmenin, ticaret ilişkilerinin özendirilmesi göze çarpmaktadır.BaşlıcaorganıDışişleriBakanlarıKurulu’dur.Erbakan,İranve LibyagibikimiMüslümanülkelerideziyaretetti.İkinciülkeyeziyaretinde,TVkameralarıvebasınınönünde,Libya’nınönderiKaddafi, Türkiye’nin Kürtlere muamelesi dolayısıyla Erbakan’ı payladı (6 Ekim1996).Dahadaçarpıcıolan,rahatsızlığıyüzündenokunanve terdökenErbakan,yanıtolarakbirçiftlafbileedemedi.Kimiiddialara göre bu, onun 1989 seçimlerinde Libya’dan almış olduğu 500.000dolarlıkyardımdanve/yadaikisininaynıgizliİslamiörgüttebulunmasından,fakatKaddafi’ninörgüttedahakıdemlioluşundan kaynaklanıyordu. Bunlara karşın, Erbakan ihtiyatı elden bırakmadı ve bakanlarından birini (Fehim Adak) Washington’a gönderip, iki müttefikin aynı zamanda yakın bir iktisadi ortaklık geliştirmelerini önerdi(24Aralık1996).Erbakan’ınbirdekamukesiminceağırsanayi kurulması konusunda merakı vardı. Fakat Hazine’nin ağır bir borçyüküaltındaolmasıvehükümetortağıÇiller’inkoyubirliberal oluşubutürgirişimlereengeldi. Erbakan hükümeti zamanında kamuoyunu afallatan kimi olaylar oldu: İki tarikat şeyhinin cinsel rezaletleri, Susurluk olayı, kimi RP’li milletvekillerinin tepeleri atarak Atatürk Cumhuriyeti’ne nefretlerini açıklamaları,BaşbakanlıkKonutu’nda51tarikatşeyhineiftarverilme-

299

300

KISA TÜRKİYE TARİHİ

si(12Ocak1997)gibi.Fakatdahaönemlisi,Refahyolhükümetinin, bakanlıklar, belediyeler, kamu iktisadi teşekkülleri, okullar, polis gibi kamukuruluşlarınaİslamcılarıyerleştirmeişinehızvermişolmasıydı. Bu, uzun süredir devam etmekteydi. Yerleştirilen kişiler genellikle imam-hatipokullarımezunlarıydı.Buokullar50’liyıllardakurulmuştu, fakat bütün iktidarlar bunları çoğaltmayı dine bağlılıklarının bir göstergesiolarakveoyavcılığıiçingörevbilmişlerdi.Ortaokulvelise düzeyindekibuokullarsözümonaimamyetiştirecekmeslekokullarıydıamanedenseimamolamayacakkızlardabuokullaragirebiliyordu. Üstelik,imam-hatipokullarınınsayısı,imamgereksinimininçokötelerinde,okadarçoğalmıştıki,laikokullarakoşutbirçeşitalmaşıkdizge oluşturuyorlardı. Osmanlı’daki medrese-mektep ikiliği gibiydiler. 90’larda 120.000 öğrencisi olan 400 kadar imam-hatip okulu vardı. BasınayansıdığınagöreErbakanbuokullardan“partimizinarkabahçesi” diye söz etmişti. Birçok ana-baba parasız yatılı oldukları ya da memuriyetegirmeolanaklarıdahageniştirdiyebuokullarıyeğliyordu. 3 Kasım 1996’da Susurluk yakınında Mercedes markalı bir otomobilbirkamyonaçarptı.OtomobilsürücüsüHüseyinKocadağ,bir polis okulunun müdürüydü. Yolculardan biri olan Abdullah Çatlı, TürkiyeİşçiPartiliyediöğrencininöldürülmesi,Milliyet’inbaşyazarı Abdiİpekçi’yiöldürmektenvePapa’yıyaralamaktanmahkûmMehmet Ali Ağca’nın hapishaneden kaçırılması, uyuşturucu kaçakçılığı suçlarındanTürkpolisiveInterpoltarafındanaranmaktaydı.Üçüncü yolcuSedatEdipBucak,Urfa’dakiBucakaşiretininreisivemilletvekilliydi.DördüncüyolcuGoncaUsadındabirmodeldi.Busonkişive Çatlı,başkaisimlisahtekimlikbelgeleritaşıyorlardı.BunlarveKocadağ öldüler. Bucak yaşadı. Otomobilde silahlar ve susturucular da vardı. Sanki karanlık bir suikastı gerçekleştirmek üzere yola çıkmış gibiydiler.Olaybirandahükümetideiçinealanbirrezaletedönüştü. 8Kasım’daİçişleriBakanıMehmetAğaristifaetmekzorundakaldı. Kimi kanun kaçaklarına sahte kimlik belgesi sağlamaktan sorumlu olduğunailişkinyoğunsöylentilerçıkmıştı. Birtakım davalar açıldı, iki hükümet raporu hazırlandı, bir de meclis araştırması yapıldı. İş hayli karışıktı ve anlaşılan kökeninde, olası bir Sovyet istilasına karşı, İtalya’daki Gladio denen örgüt gibi NATO’nunkurduğubazıgizliörgütlerbulunuyordu.“Doğalolarak”

90’LI YILLAR

bu örgütlerde çalışmak üzere seçilen kişiler aşırı sağcılar oluyordu. Kimidurumlarda,buörgütleryasadışıişleredebulaşmışlardı.Türkiye’deASALAvedahasonraPKK’yakarşıgizlihareketleryürütmek içindekullanıldıklarısöyleniyordu.TansuÇillerhükümetizamanında daha geniş çapta kullanıldıkları ve uyuşturucu kaçakçılığı gibi mafyatürüetkinlikleregirdikleriyönündeiddialardavardı.BuyüzdenolayatepkigösterenlerinbaşındaANAPdayeralıyordu.Sonundabazıkişilermahkûmoldular,fakatgenelolarakedinilenizlenim, işinkökünegidilmediğiyönündedir.Ayrıca,buolayınrezaletiküçümsemeyeçalışanErbakan-Çillerhükümetinindüşmesindebiretkenolduğudagörülmektedir.İşindikkatiçekenönemlibiryönüde,halkın katıldığı,bütünbüyükkentlerdedüzenlenen,yolsuzluklarakarşı“Sürekli ışık için bir dakika karanlık” kampanyası oldu. 1 Şubat 1997’den9Mart’akadar,saat21.00’deışıklarbirdakikasüreylekapatılıyor,çokkezayrıcatencerekapaklarıvuruluyor,klaksonlarçalınıyordu.Buaradadilimize,yolsuzluklaraveçetelerealetedilendevletianlatmakiçin“derindevlet”deyimikazandırıldı.

OrduMüdahaleEdiyor 28Şubat1997günüordumüdahaleetti,fakatbumüdahale1960, 1971, 1980 müdahalelerine göre çok daha yumuşaktı. Hatta kimi çevrelerdebirazmizahiolarak,“post-moderndarbe”diyeadlandırıldı.28Şubat,MilliGüvenlikKurulu’nuntoplandığıtarihti.ButoplantıdaGenelkurmayBaşkanıİsmailHakkıKaradayı,DenizKuvvetleri komutanıGüvenErkayaveöbürkomutanlarköktendinciliğinyayılmasınıönlemekiçin18maddelikbirönlemlerdemetiönerdiler.Anlaşılan Erbakan, Çiller, Demirel böyle bir gelişmeden haberliydiler. Toplantıçokgergingeçtivedokuzsaatsürdü.Askerlernazik,fakat çokkararlıydılarveancakbelgeninmetnindekimideğişikliklerikabul ediyorlardı. En önemli talepler arasında, tarikatlarca işletilen okul, yurt, vakıflara son verilmesi; imam-hatip okulları sayısının imamgereksiniminikarşılayacakbirdüzeyeindirilmesi;köktendincilerinkamukuruluşlarında,adaletörgütünde,okulveüniversitelerde kadrolaşmalarınasonverilmesi;İran’dankaynaklananyıkıcıetkinliklerinsonbulmasıiçinönlemalınması;zorunluilköğretiminbeşyıldan

301

302

KISA TÜRKİYE TARİHİ

sekiz yıla çıkarılması yer alıyordu. Kurulun bildirisinde, laiklik yönündeki bu ilkelere aykırı davranışların yeni gerilim ve yaptırımlar getireceğibelirtiliyordu.Hukuken,sözkonusuönlemlerancakhükümetetavsiyeniteliğindeydi,fakathükümetbunlarauymakzorunluluğunuduymaktaydı.Ordu,hükümetinçekilmesinideistiyordu,fakat bunundoğrudandeğil,psikolojikbaskıylagerçekleşmesiisteniyordu. Herhalde en önemlisi, hatta buna çığır açıcı diyebiliriz, zorunlu eğitiminuzatılmasıydı.Türkhalkınıngenelolarakdahaçokeğitileceği; genellikle eğitimin ileri aşamalarından yoksun bırakılan kızların kültürelvetoplumsaldüzeylerininyükseleceği;imam-hatiportaokullarınınkapatılacağıanlamınageliyordubu.1973’tekabuledilenMilli Eğitim Temel Kanunu zorunlu eğitimin sekiz yıl olacağını buyurmuştu,fakatgeçicibirmaddebununuygulamasınıerteliyordu.Bugeçicimaddenerdeysebirçeyrekyüzyılgeçerliliğinikorudu.Çok-partilidizgeiçinneacıki,osüredesiyasalpartilerinhiçbiribunumesele yapmamıştır.Şeriatçıçevrelerimam-hatiportaokullarınınkapanmasınabüyüktepkigösterdiler.Onlariçindinseleğitimin14yerine11 yaşındabaşlamasısondereceönemliydi,çünkü14yaşındakiçocuğun beynini yıkamak daha zordur. Şeriatçı olmayan kimi çevreler de –yurttiçindeveyurtdışında–demokratikbulmadıklarıiçinbuaskeri müdahaleyeitirazediyorlardı. Böyleceordubiryandan28ŞubatKararları’nınuygulamasını,bir yandan da şeriatçıların etkinliklerini izlemeye koyuldu. Sonradan meydanaçıktıki,GenelkurmaybuamaçlaBatıÇalışmaGrubuadındabirbirimkurmuştu.Derlenenbilgilergazeteciler,yargıçvesavcılar,dışişlerigörevlilerigibikesimlerleyapılantoplantılardaaktarıldı. Bu “brifingler”in ilkinin tarihi olan 29 Nisan 1997’de gazetecilerle yapılantoplantı3,5saatsürdü,buradaordununyenisavunmakavramıaçıklandı.Bunagöredıştangelentehlikeazalmış,içten,ikiside aynıderecedetehlikeli,PKKveşeriatçılıktankaynaklanantehlikeöncelikkazanmıştı.21Mayıs’taYargıtayCumhuriyetBaşsavcısıVural Savaş, Anayasa Mahkemesi’nde laiklik karşıtı etkinlikleri yüzünden RP’nin kapatılması için dava açtığını duyurdu. İktidardaki partiye karşı kapatma davası açılması büyük yankı uyandırdı. Bu sıralarda TürkiyeİşverenSendikalarıKonfederasyonuvebazıişçikuruluşları hükümetinçekilmesiiçinbirgirişimbaşlattılar.DYP’dendörtbakan,

90’LI YILLAR

bakanlıktan,kimiDYPveRPmilletvekilleripartilerindenistifaettiler.Bütünbubaskılarveaskeridarbesöylentileriarasındahükümet, Erbakan’ın başbakanlığı Çiller’e devretmesi yoluyla kendini kurtarmakistedi.18Haziran1997’deErbakanCumhurbaşkanıDemirel’e istifasınıveaynızamandaRP,DYPveBüyükBirlikPartisi’ninkurulacakÇillerhükümetinidestekleyeceklerinedairbirbelgesundu.Ne varki,Demirel,gerginlikleriazaltacakbirhükümetegereksinimolduğunubelirterek,hükümetkurmagöreviniMesutYılmaz’averdi.RP ileDYPbunaşiddetlekarşıçıktılar. AmaYılmaz,DSPveHüsamettinCindoruk’unDemokratikTürkiyePartisi’nindesteğinialarakhükümetikurdu.Baykal,CHP’ninbu hükümeti üç şartla destekleyeceğini bildirdi: erken seçim yapılması, sekiz yıllık ilköğretim kararının uygulamaya sokulması, yolsuzluk yaptığıilerisürülenkimimilletvekillerinindokunulmazlıklarınınkaldırılması.Temmuz’daYılmazhükümetigüvenoyualdı.16Ağustos’taTBMMsekizyıllıkeğitimyasasınıkesintisiz23saatsürenateşlibir oturumunsonundakabuletti.16Ocak1998’deAnayasaMahkemesiikiyekarşıdokuzoylaRP’yilaiklikkarşıtıetkinliklerdendolayıkapattı.Aynıkararla,Erbakandahil,yediRPmilletvekilimilletvekillikleriniyitirdilervebeşyılsüreylesiyasettenmenedildiler.Erbakan’ın adamlarıyenipartilerinihazıretmişlerdi:FaziletPartisiadındakiyeni partininbaşınaErbakan’ınİstanbulTeknikÜniversitesi’ndensınıfarkadaşıRecaiKutangeçiyordu.Bupartide22Haziran2001’deAnayasaMahkemesi’ncekapatılacaktı.Yerine20Temmuz’daRecaiKutan’ınönderliğindeSaadetPartisikuruldu.FakatbuseferErbakan’ın kimiyandaşları,“Bizdeğiştik”şiarıaltındaAdaletveKalkınmaPartisiadındafarklıbirpartikurdular(14Ağustos2001).Yenipartinin önderi Recep Tayyip Erdoğan’dı. İddialarına göre, “milli görüş”ten vazgeçmişler,muhafazakârbirpartiolmuşlardı. 28Şubatsürecindegeridönersek,MilliGüvenlikKuruluaylıktoplantılarındakökdendinciliğiyadairticayıTürkiye’ningüvenliğinekarşıbüyüktehditolarakgöstermeyedevamediyordu.Türbanyasağıbütününiversitelerdeuygulanıroldu.Bunakarşıkimiyerlerdeprotesto hareketleri de yapılmaktaydı. Başka önemli bir gelişme, ortaokulları kapatılan,yalnızcalisedüzeyindesürenimam-hatipokullarınakayıtlardabüyükdüşüşlerolmasıydı.Anlaşılanmemurlukeldeetmekaçısından,imam-hatipdiplomasınınbirüstünlüksağlamayacağıdüşünül-

303

304

KISA TÜRKİYE TARİHİ

meyebaşlanmıştı.21Nisan1998’deosıraİstanbulbelediyebaşkanı olanRecepTayyipErdoğanSiirt’tekibirkonuşmasındaokuduğubir şiirden ötürü on ay hapse mahkûm oldu. Haber duyulunca İstanbul’dakiAmerikanbaşkonsolosuonabirdestekziyaretiyaptı.Danıştay,budurumdagörevinedevamedemeyeceğikararınavardı.Bumahkûmiyet2002seçimlerindedeErdoğan’ınbaşınıağrıtacaktı.

YılmazHükümetininSonu-EcevitHükümeti ANAP’ayönelikyolsuzlukiddialar›hükümetinsonunugetirdi.22 Eylül1998’de,AlaattinÇak›c›adl›birmafyaönderiyleANAP’l›bir bakanolanEyüpÂfl›karas›ndakitelefongörüflmesininkasetibas›na s›zd›.15Ekim’deifladam›KorkmazYi€itileÇak›c›aras›ndakitelefon görüflmesininkasetiortayaç›kt›.Türkbank’ınsatışıylailgiliyolsuzluk iddialarıgündemegeldi.Olay›nsoruflturulmas›içinTBMM’yeverilen birönergeyeCHPdestekverinceY›lmazistifaetti(25Kas›m).Uzun bir hükümet bunal›m›ndan sonra (bu arada ba€›ms›z Yal›m Erez’in hükümetkurmagiriflimisonuçsuzkald›),ANAPveDYP’nindestekledi€i,Ecevitbaflbakanl›€›ndabiraz›nl›khükümetikuruldu(11Ocak 1999).Hükümetinamac›erkenseçimyapmakt›. 28fiubat’tanbafllayarak,ordusiyasettedahaetkinbiryeralmaya bafllad›.16Eylül1998’deKaraKuvvetleriKomutan›OrgeneralAtilla Atefl Hatay’da yapt›€› bir konuflmada, Abdullah Öcalan’›n Suriye’debar›n›yorolmas›n›nkabuledilemezli€inibelirtti.Böylece,y›llar sonraSuriye’ninbukonudakidüflmancadavran›fl›hemaç›kseçikdilegetirildi,hemdebununaskeriyapt›r›m›olabilece€iimaedildi.Ard›ndan,bafltaCumhurbaflkan›Demirel,siyasetadamlar›benzeryöndeaç›klamalaryapt›larvebölgeyekuvvetkayd›rmalar›bafllad›.Bundan önce 14 May›s-26 Haziran 1997 tarihlerinde Kuzey Irak’taki PKKkamplar›nakarfl›50.000askerinkat›ld›€›büyükbirharekâtyap›lm›fl,ayn›bölgedeyap›lanözelbirharekâtlaPKK’n›nikinciadam› say›lanfiemdinSak›kyakalanarakTürkiye’yegetirilmiflti(13Nisan 1998).SonuçolarakSuriyeÖcalan’›s›n›rd›fl›etmekzorundakald›. 20Ekim1998’deAdana’daimzalanangüvenlikanlaflmas›ylaSuriye PKK’ya destek olmamak yükümlülü€ünü üstlendi. Böylece PKK’ya çokağırbirdarbevurulmuşoldu.

90’LI YILLAR

Bu arada Öcalan’›n Rusya’ya gitti€i anlafl›ld›, fakat Türkiye ve ABD’ninbask›s›yüzündenRusyaonuülkesindetutmakistemiyordu. Bununüzerine‹talya’yageldi(13Kas›m)veburadaikiaydanfazlakald›.Türkiye’niniadesiiçinyapt›€›talepgeriçevrildi,fakat‹talyanlar›n onuoradasüresiztutmalar›zordu.AlmanyaBaflbakan›Schröder,Öcalanyarg›lanmakiçinarananlararas›ndaoldu€uhalde,çoksay›daTürk ve Kürt yaflad›€› için, Almanya’ya gelmesini istemediklerini aç›klad›. Türkkamuoyuise‹talya’yabüyüktepkigöstermekteydi.Gösteriyürüyüflleriyap›l›yor,‹talyanmallar›boykotediliyordu.16Ocak1999’da Öcalan’›n‹talya’dangizliceayr›ld›€›anlafl›ld›,fakatnereyegitti€ibilinmiyordu.Sonradanortayaç›kt›ki,Yunanistan’as›€›nm›flt›.Yunanl›lar onuikihaftabar›nd›rd›ktansonraKenya’n›nbaflkentiNairobi’dekielçiliklerinegötürüp“konuk”ettiler.Oradadaikihaftakald›ktansonra, yeri belli oldu. ABD’nin yard›m›yla yakalan›p yarg›lanmak üzere Türkiye’yegetirildi(16fiubat1999).HerikisideTürkiye’ninNATO müttefikiolan‹talyaveYunanistan’›n,30.000kiflininölümündenbirinciderecedesorumlututulanbirkifliyegösterdikleriyak›nl›k,üzerindeherbak›mdanönemledurulmas›gerekenbirolayd›r. Öcalan’›nyarg›lanmas›31May›s1999’da‹mral›’dakiDevletGüvenlikMahkemesi’ndebafllad›.28Haziran’damahkemekarar›n›verdi:Öcalanölümemahkûmedildi.Yarg›taydakarar›onaylad›.Nevar ki,kararuygulanmad›,çünküohükümetvesonrakiler,sonsözüsöyleyecek olan TBMM’ye dosyay› intikal ettirmediler. Bunda, AB ve ABD’denkaynaklananbaskılarındarolüvardı. PKK’yakarfl›kazan›lanzafersayesindeDSP,yaniEcevit,18Nisan 1999genelseçimlerinde%22oyoran›ylabirincipartioldu.%10baraj›yüzündenCHP,oylar›nancak%9’unuald›€›içinmeclisind›fl›nda kald›. Ecevit, Devlet Bahçeli’nin MHP’si ve Mesut Y›lmaz’›n ANAP’›ilebirliktehükümetikurdu.MHP’ninafl›r›uçpartisiolmas› dolay›s›yla,opartiylekarmahükümetkurmakonusundabizzatRahflan Ecevit taraf›ndan tereddütler ileri sürüldüyse de, bunlar afl›ld›. DYP ile koalisyon ise Y›lmaz’la Çiller aras›ndaki kavga yüzünden olanaks›zd›. 2002y›l›nadeksürecekolanyenihükümetteönemlibirö€eSadettin Tantan oldu. Emniyet müdürü olarak geçmiflte isim yapm›fl olanTantan,ANAP’›niçiflleribakan›olarak2000y›l›ndayolsuzluk-

305

306

KISA TÜRKİYE TARİHİ

larakarfl›birsavafl›mbafllatt›.Balina,Kas›rga,Bufalo,Matadorgibirenkliisimleriolanbuharekâtlarbirçokyolsuzlukörgütünüortayaç›kard›,adaleteteslimetti.Yolsuzluklar›nkimilerisiyasilerideyak›ndanilgilendiriyordu.Örne€inSüleymanDemirel’inye€eninino€luolanYahyaMuratDemirel,sahibioldu€uEgebank’›“hortumlamak”tansan›kolarakmahkemeyeç›kar›ld›.Aleyhindekikan›tlardan biri,YahyaMurat’›gecevaktiparatorbalar›n›bankas›ndangötürürkenkaydaalm›flolangüvenlikkameras›n›ngörüntüleriydi.Baflkabir harekât“BeyazEnerji”ad›n›tafl›yorveEnerjiBakanl›€›’ndakiyolsuzluklar› hedef al›yordu. Bu soruflturman›n sonunda Mesut Y›lmaz’›n “güvenilir” enerji bakan› Cumhur Ersümer istifa etmek zorundakald›.Buetkinlikkamuoyundanedenliolumlukarfl›lansada, Y›lmaz’› rahatsızetmiş olmal›ki,Tantan5Haziran2001’dedevlet bakanl›€›na atand›. Buna karfl›l›k o, hem bakanl›ktan hem ANAP’tanistifaetti.Tantan’›nbafllatt›€›harekâtlarsonucundamahkemelerkimisan›klar›aklad›lar,kimileridehafifdenebilecekcezalarla kurtuldular. Ama en az›ndan herkese çal›p ç›rpmalar›n›n görmezlikten gelinmeyebilece€ini göstermek bak›m›ndan yararl› oldu. SadettinTantan’›niçiflleribakanl›€›ndanayr›lmas›üzerinepiyasan›n “bayram”etmesi(dolardüfltü,borsayükseldi)maliahlakbak›m›ndanbelkiincelenmeyede€erbirkonudur. YeniTBMMikibak›mdandikkatiçekti.Cumhuriyettarihindeilk kez(12Eylülf›rt›nas›n›d›fltatutarsak)Atatürk’ünkurdu€uCHPorada temsil edilmiyordu. CHP seçmenleri anlafl›lan Ecevit’in ünlü dürüstlük ve yurtseverli€inden ötürü DSP’yi ye€lemifllerdi. Türkiye’de partiönderleriherdüzeyseçimdegenelliklediledikleriniadaygösterebildikleri için son derecede güçlüdürler. Ayn› biçimde seçmenler partiden çok, öndere oy vermek e€ilimindedirler. Önderler o denli güçlüdürki,seçimyenilgilerindendepeketkilenmezler.BununlabirlikteCHP,büyükpartileraras›ndaenayd›n,endemokratpartisay›ld›€›için,Baykal’›ngenelbaflkanl›ktanistifaetmesibekleniyordu.Büyükçaptaoyyitirmelerinekarfl›nzarzormeclisegirebilmiflolanY›lmazveÇiller’inyerlerinikorumalar›nakarfl›l›kBaykalönderliktenistifaetsede,sonrayenidengenelbaflkanl›€adöndü. Yenimeclistedikkatiçekenikinciolayfleriatç›kad›nlar›n“üniforma”s›olantürbanvepardösüyügiyenMerveKavakç›’n›nFaziletPar-

90’LI YILLAR

tisi’nden milletvekili seçilmifl olmas›yd›. TBMM’de bu k›yafet daha öncehiçgörülmemifltivek›zö€rencilervebayandevletgörevlileriiçin yasakt›. Buna karfl›n TBMM’de ant içme törenine o k›yafetle geldi. OnunüzerineDSPmilletvekillerigörülmemiflvetabiiiçtüzükteyeri olmayanbirfleyyapt›lar.Tempoylaelç›rparakd›flar›ç›kmas›n›istediler.Bugösteribirsüredevamettiktensonrabaflkanoturumaaraverdi.Oturumyenidenaç›ld›€›ndaKavakç›’n›ngelmedi€igörüldü.Daha sonra Kavakç›’n›n ikinci bir uyruklu€u bulundu€u, bunun da bir Müslümanülkeolmay›p,ilginçbirbiçimdeABDoldu€uortayaç›kt›. Kavakç› ikinci uyruklu€unu Türk makamlar›ndan izinsiz ald›€› için Türkuyruklu€undanç›kar›ld›.‹flleminiptaliiçinidariyarg›yayapt›€›baflvurureddedildi. Oyaz,17A€ustos1999’da,Türkiye’ninbafl›nabüyükbirfelaket geldi.MerkeziGölcükolan7,9fliddetindebirdeprem,enönemlisanayimerkezlerinden,dolay›s›ylanüfusyo€unlu€uyüksekbirbölgeyi (‹zmit,Adapazar›,Gölcük,Yalova)altüstetti.Binlercekonut,birçok fabrikay›k›ld›.Depreminsabah03.00’te,hemenherkesinuykudaykenoluflukay›plar›nçokyükselmesine yolaçt›.16.000kiflininöldü€ü,40.000kiflininyaraland›€›tahminediliyor.Bukadarçokkay›polmas›ndayolsuzlukveihmallerinçokbüyükpay›vard›.Y›k›lanbinalar›nbirço€u,ancakçoközelönlemleral›nd›€›takdirdeyap›iflleriiçin kullan›labilecekaraziyeyap›lm›flt›.Birçoklar›dapekçokkural›çi€neyerekyap›lm›flçürükyap›lard›. AB’nin 10 Aral›k 1999 günü sonuçlanan Helsinki Zirvesi’nden Türkiye’yiadayl›€akabuletmekarar›ç›kt›.Bu,AB’nindahaönceki tutumununtersyüzedilmesianlam›nageliyordu.Daha11Temmuz’da AB D›fl ‹liflkiler Komitesi Baflkan› Tom Spencer, aç›kça, AB’nin Türkiye’yi üye almaya hiç niyeti olmad›€›n› aç›klam›flt›. Ona göre, Türkiye’denbirtak›myararlareldeetmeku€runabunusöylememek dürüstlü€e ayk›r›yd›. Eski Fransa cumhurbaflkan› Giscard d’Estaing debugörüflteydi.Üyelikyerine,çokyak›niliflkilersa€layanbirçözüm bulunabilirdi. Aral›k 1998’deki Lüksemburg Zirvesi’nde de henüz tamüyeli€insözkonusuolmad›€›aç›klanm›flt›.Anlafl›lanAB’nintutumde€iflikli€indeGölcükdepremfelaketininbirpay›olmufltu.Daha somutolarak,felaketzedelereYunanyard›m›ikiülkehükümetleriaras›nda, özellikle d›fliflleri bakanlar› ‹smail Cem ve Yorgo Papandreu

307

308

KISA TÜRKİYE TARİHİ

aras›ndabiryak›nlaflmayavesileolmufltu.FakatABdemecindeK›br›s ve Ege sorunlar›na de€inilmesi, büyük rahats›zl›klara neden oldu. Acababusorunlar›nçözümüiçinbirözendirmemi sözkonusuydu, yoksabunlar›nçözümüüyeli€ekabulkoflulumuydu?Burahats›zl›€› gidermek için Javier Solana ve Gunther Verheugen acele Türkiye’ye geldiler.Ecevit’leyapt›klar›görüflmelersonunda,zatenAB’cibas›ntaraf›ndan“trenikaç›rmama”bask›s›alt›ndaolanhükümet,ça€r›y›kabuletti.EcevitAB’nin“ailefoto€raf›”denen,toplant›yakat›lantemsilcileringrupfoto€raf›ndayeralabilmekiçinHelsinki’yeuçtu.

XXXIII

2000’li Yıllar

YenibirCumhurbaşkanıveİktisadiYıkım 2000yılınınMayısayındaSüleymanDemirel’incumhurbaşkanlığınınyediyılıdoluyordu.Meclistehiçbirpartininçoğunluğuolmadığına göre, yeni cumhurbaşkanının partilerin üzerinde uzlaşabileceği birisiolmasıgerekiyordu.AdaletPartisi’ninbaşınagenelbaşkanseçildiği1964’tenberiDemirel,iktidardaolmasadaherzamansiyasetinenönsafındayeralmıştı.Anayasa’yıdeğiştiriponabirdönemdaha cumhurbaşkanlığı yaptırma düşüncesi dolaşmaya başladı. Ve ilginçtir ki bu düşünceyi somutlaştıran, uzun zaman onunla amansız biryarışmaiçindebulunmuşolanEcevit’ti.Fakatönerimeclistereddedildi.Anlaşılan,birçokmilletvekiliartıkDemirel’ibaştagörmekistemiyordu. Bunun üzerine hükümet daha az tartışma çıkaracak bir adayortayaçıkardı:AnayasaMahkemesiBaşkanıAhmetNecdetSezer. Sezer sessiz, alçakgönüllü, ciddi bir insan görünümündeydi. 5 Mayıs2000’deTBMMonuseçti.FakatSezer’inkolay“idare”edilebilecekbirinsanolduğunusananlaryanıldılar.Sezerilkelivekararlı bircumhurbaşkanıçıktı. İktisadiyıkım,SezerileEcevitarasındakisertbirtartışmavebununEcevittarafındankamuoyunaşikâyetedilmesiyletetiklendi.Tar-

310

KISA TÜRKİYE TARİHİ

tışma 19 Şubat 2001 günü Milli Güvenlik Kurulu’nda cereyan etti. Aralık1999’danbuyanaTürkiktisadiyatıIMF’nindayatmışolduğu vesabitdövizkurlarıiçerenbirmodelegöreyürütülmekteydi.Bunalımdansonra,tahminedilebileceğiüzere,aslındamodelinyanlışolduğunusöyleyenpekçokuzmançıkacaktı.Üçgündeborsa%29,3oranındadüştü,yılboyuncaTürkLirası%130değeryitirdi,enflasyon %90’açıktı.1,5milyoninsanişsizkaldı.20bankakapandı,40.000 bankacıiştençıkarıldı.BütünbusefaletvekargaşalıkkarşısındaEcevitDünyaBankası’nıngenelmüdüryardımcılarındanbiriolaniktisatçıKemalDerviş’içağırdı.Ecevitonuyıllaröncetanımıştı.Yalnızcauzmanolarakgelmedi,3Mart’taekonomidensorumludevletbakanıolarakatanarakhükümetegirdi.Ekonomiyi“kurtaracak”yeni borçlargetirdidiyebüyükbasıntarafındangöklereçıkarıldı,ekonominin“padişah”ıoldu.IMF’ninistediği15kadaryasayı2-3ayiçindeçıkarttırdı.TBMMbelkidehiçbukadaruysalveçalışkanolmamıştı.TürkhükümetleriveTBMMdahaöncedeIMFveABdayatmalarınauysallıkgöstermişlerdiamabu,tambirteslimolmadurumuydu.Direnmeyekalkışanlarıbüyükbasıneleştiriyağmurunatutuyor,alayaalıyorvesiyasetsahnesindensilinmesinisağlıyordu.Kabul edilenyasalarınkimiyararlıyönlerikuşkusuzvardı,amasonkertede veençokküreselgüçlereyaradıklarısöylenebilir.Herhaldeenbüyük darbe nüfusun %45’ini oluşturan çiftçilere vuruldu, çiftçiler büyük ölçüdekamudesteğindenyoksunkaldılar.Oysazenginülkelerkendi çiftçilerinebüyükmalidesteksağlamayadevamediyorlardı.Çok-partilidizgeveküreselleşmesürecibakımındantrajikomikolan,bugün çiftçileri perişan edenlerin, yarın seçim zamanında aynı insanlardan oyisteyecekleri(vebelkialamayacakları)gerçeğiydi. İşinşaşırtıcıbaşkabiryanı,büyükbasınınDerviş’egösterdiğiolağanüstüilgiydi.Tenisoynaması,sokağaçıkıptaksicilerleçayiçmesi, Amerikalıeşimanşetoluyordu.Kahramanmuamelesigörüyordu. 22Haziran2001’deAnayasaMahkemesiFaziletPartisi’nikapatmakararıverdi.Biraysonra(20Temmuz)ErbakancılarRecaiKutan’ınönderliğindeSaadetPartisi’nikurdular.Yukarıdadadeğinildiğiüzere,baştaRecepTayyipErdoğanveAbdullahGül,birkısımErbakancılar yollarını ayırarak ve “değiştik” diyerek 14 Ağustos’ta AdaletveKalkınmaPartisi’nikurdular.BugünAKPAnayasa’yıdahi

2000’Lİ YILLAR

değiştirecekbirgüçleiktidardaolduğunagöredeğişipdeğişmedikleri, neölçüdedeğiştiklerigörülecektir.Görünüşebakılırsa,enönemlideğişiklik Erbakan’ın Batı karşıtı söyleminin terk edilmiş olmasıdır. AKPönderleriABDveABkarşısındasonderecedeuysaldırlarvebu yüzden de onlar tarafından desteklenmektedirler. Bunun dışında AKP’ninsonkertedeşeriatıgetirmeyiarzulayanİslamcıbirpartiolmadığını söyleyebilmek çok zordur. Tabii bu hedefe ulaşmak kolay değildirvederecederece,ufakadımlarlagitmekzorunluluğuvardır. Türkiye’ninlaikgüçlerinin,Batıkamuoyunun“idare”edilmesigerekmektedir. Ama şeriata yönelişin AB çevrelerinde, kendilerini Türkiye’nintamüyeliğisorunundankurtaracağıiçinhoşkarşılanacağıda kestirilebilir.

EcevitHükümetininSonu 2002’deEcevit77yaşındaydı.Dahadaönemlisi,birkuramagöre miyasteni(kasyorgunluğu)denenbirrahatsızlığıvardı,dolayısıylaaz çokuzunsürelifizikseletkinliğedayanıksızdı,sıksıkdinlenmesigerekmekteydi.Bununtekçaresiağırcadozdakortizonalmaktır.Fakat buuygulamayısürdürmekyadabirdenbireilacıkesmektehlikeliolduğuiçindozlarınyavaşyavaşazaltılmasıgerekmekteydi.Bugörüşe göreresmiABDziyaretidolayısıylahazırlananyüklübirprogramla başaçıkabilmekiçinağırdozdakortizonalmakzorundakalmıştı.Bu ziyaret14Ocak2002’debaşlamış,16Ocak’taEcevit,CumhurbaşkanıBushtarafındankabuledilmiştir. Sözkonusukuramdoğruolsada,olmasada4Mayıs’taEcevitfenalaştıvehastaneyegitmekzorundakaldı.MayısboyuncaveHaziranbaşındakiresmietkinlikleriiptaledildi.Hastalığıüzerine,kimisi iyiceabartılmışhertürlüdedikodubasındaboygösterdivebununla birlikte görevinden istifa etmesi gereğini ileri sürenler oldu. Bunlar, yapamayacağıbirişeasılıyordiyeonusorumsuzlukla,koltukhırsıylasuçluyorlardı.Dahaönce,MartortalarındaAnkara’dakiABDBüyükelçisi Pearson karma hükümetin üç önderini ziyaret ederek, KemalDerviş’eveyaptıklarınaneölçüdedestekverildiğinisaptamakistemişti.Söylentiyegöre,büyükelçibudesteğinpekhararetliolmamasındanhoşnutsuzdu.Ecevit’inhastanelikolmasınınhemenardından,

311

312

KISA TÜRKİYE TARİHİ

Derviş9Mayıs’tabirgazeteciye,varolansiyasalbelirsizliğiniyiolmadığını,belirsizliğigidermekiçinyapılacakerkenseçimleriniseekonomiyiolumsuzetkilemeyeceğinibildirdi.BugelişmelerolurkenEcevit doktorunu ve dolayısıyla tedavi yöntemini değiştirdi. Bu sayede sağlıkdurumundabirdüzelmebaşladı. 8Temmuz’dabaştaHüsamettinÖzkan(Ecevit’insağkolu),İsmailCem,KemalDervişolmaküzereistifalarbaşladı.Çokbüyükölçüde Ecevit ve eşine bağlılık üzerine kurulu bir parti için, müthiş bir manzaraydıbu.İsyancılarihtimalmilletvekillerininçoğunupeşlerinden sürükleyebileceklerini umuyorlardı, fakat Ecevit’in sağlığındaki düzelmebubeklentileriboşaçıkarıyordu.Nitekim136DSPmilletvekilindenyalnız63’üayrıldı,gerisikaldı.Ayrılanlar,İsmailCem’inönderliğindeYeniTürkiyePartisi’nikurdular(22Temmuz).Buağırkan kaybındansonrakarmahükümetmeclisteçoğunluğundesteğiniyitirdi.AyrıcaDSP,hükümetinenküçükortağıdurumunadüşmüşbulunuyordu.BöyleoluncaDevletBahçeli’ninbaşbakanlığıüstlenmeside beklenebilirdi.FakatdahaDSPparçalanmadan,7Temmuz’daDevletBahçeli,sankiDerviş’iyankılarcasına,siyasalbelirsizlikvarsa(hesapça Ecevit’in sağlık durumundan ötürü) seçimlerin 3 Kasım 2002’deyapılabileceğinisöyledi.KamuoyuyoklamalarıAKP’ninbirincipartiolacağınıgösteriyordu,fakatDSPdışındakibütünpartiler körbiriyimserlikle3Kasımseçimlerinekoştular.Buarada%10barajınıindirmeyibileakıledemediler.MeseledesevimliDerviş’indavranışlarıdikkatçekiciydi.OnubakanyapmışolanEcevit’iterkettiktensonra,nedenseİsmailCem’ideterketti.Birsüreuzakdurdu,nihayet 23 Ağustos’ta CHP’ye girdi. Davranışı ilkeli sayılamasa da, akıllıcaydı.Herhaldekamuoyuyoklamalarınıinceleyiponagöredavranmıştı.Baykaliseanlaşılan,Türkiye’nin“malikurtarıcı”sınıpartisiiçinbirkazançolarakdeğerlendiriyordu.OysapekçokCHP’linin budurumuşaşkınlıkvedehşetduygularıylakarşıladıklarınıtahmin etmekyanlışolmaz. Bütünbugelişmeleritamdeğerlendirebilmekiçinuluslararasıdurumabirgözatmakyerindeolacaktır.Bilindiğigibi,11Eylül2001 saldırısı üzerine, o yılın başında ABD’de cumhurbaşkanı seçilmiş olanG.W.Bush,terörizmesavaşilanetti.Görünüşegöre,Bush,başındanberiTürkKaraKuvvetleri’nibuişteönemliyardımcıroloy-

2000’Lİ YILLAR

nayacakbirgüçolarakdüşünmüştü.Yinegörünüşegöre,Erdoğanve Gül, ta başından beri böyle bir “işbirliği”ne olumlu bakmışlardı – yalnızIrak’tadeğil,başkadışsiyasetkonularındada.Ecevithükümetideiktisadi,toplumsalkonulardaçokuysaldavranıyordu.Fakat iş Türkiye’yi Irak’a karşı dikmek, Kıbrıs’ta, Ege’de önemli ödünler vermekgibikonularagelince,buhükümetinçokuysalolmayabileceğiazçoksezilebiliyordu.OnuniçinEcevithükümetininbaltalanmasıveerkenseçimleregidilmesiABD’ninyararınaydı.Buamacaulaşmakiçinneleryaptıklarıilerdeyapılacakaraştırmalarlaaydınlatılabilecektir.

IlımlıSiyasetinSonumu? DSPparçalanınca,EcevitCem’inyerineŞükrüSinaGürel’i,Kemal Derviş’in yerine de Masum Türker’i getirdi. Böylece hükümet, Ecevit’indahaöncekiimgesineuygun,dahaulusçubirrenkkazandı. Seçimler tam bir deprem oldu. Yalnızca iki parti AKP ve CHP %10’lukbarajıaşarakmeclisegirebildi.Birincisioyların%34’ünüve hemenhemenkoltukların2/3’sini,dolayısıylabirazçabaylatekbaşınaAnayasa’yıdeğiştirebilecekbirkonumeldeetti.İkincisi%19’lahesapça “Atatürkçü” oyları aldı. DSP, payına düşen %1’le silinmişti. DYP%9,5,ANAP%5,MHP%8oranındaoyaldılar.ÇillerveYılmazgenelbaşkanlıktanistifaettiler.Bahçeliisesonrakipartikongresindeadayolmayacağınıaçıkladıamayenidenseçildi. Sözüedilen“deprem”nasılaçıklanabilir?Kuşkuyokkiiktisadi bunalımaveonunyolaçmışolduğusefaletebirtepkiydi.Görünüşe görebirçokinsanbudurumdangeçmiştekibüyükpartilerin“IMFsiyasetleri”ni sorumlu tutuyordu. Büyük partilerden hiçbirisi programlarında bu siyasetlere karşı çıkmadı. Fakat bazıları seçim kampanyasındakikonuşmalarındabusiyasetlerieleştirdiler.Buözellikle CemUzan’ınGençParti’siiçindoğrudur.GençPartikısabirsüreöncekurulmuş,fakatetkinbirIMFkarşıtıkampanyaveUzanlarınsahipolduklarıgazetevetelevizyonkanallarısayesinde%7oranında oy alabilmiştir. Araştırılırsa, sanırım AKP’nin IMF karşıtı tavırlar koyduğu,yadabirçokseçmeninbirşekildeAKP’yiIMFkarşıtıtutumlailişkilendirdiğiortayaçıkabilir.Öteyandan,çokkesinbirIMF

313

314

KISA TÜRKİYE TARİHİ

karşıtıtutumiçindebulunanlardahil,sosyalistpartilerinyinemarjinaloylaraldıklarıgörülüyor.BiryandanseçmeninIMFkarşıtlığı,bir yandandaaynıseçmenleringerçektenIMFkarşıtıolanpartilereoy vermekteki isteksizliği, Türkiye’de çok-partili siyasetin açmazlarındanbirisayılabilir.

AtatürkçülüğünİdeolojiyeDönüşmesi Aşağıdadaanlatılacağıüzere,şeriatçıkesimindışındaAtatürkçülük Türklerin ortak paydasıdır. Şeriatçıların bir bölümü dahi Atatürk’ün gazilik sıfatıyla ilişki kurmak ister. Fakat Atatürkçülüğün “tam” bir ideoloji olarak billurlaşması görece yeni bir olaydır. Bir yandanfelsefecilerin(Akarsu,Sinanoğlu,Gökberk)devriminaydınlanma boyutunu ortaya çıkarmaları, bir yandan Kenan Evren’in “Atatürkçülüğüne” tepki olarak, Atatürkçülük hem düşünsel düzlemdehemdeeylemdüzleminde“tam”birideolojiolarakbillurlaştı. Bubillurlaşmaylabirliktebirörgütlenmeçabasıbaşladı.AtatürkçülüğünenönemliörgütüAtatürkçüDüşünceDerneği,MuammerAksoy ve arkadaşlarınca 19 Mayıs 1989’da kuruldu. Derneğin yılı dolmadanMuammerAksoyfailimeçhulbircinayetekurbangitti.1990yılındaÇetinEmeç,TuranDursun,BahriyeÜçokdaaynıbiçimdeöldürüldüler. 1993’te Uğur Mumcu, 1999’da Ahmet Taner Kışlalı, 2002’deNecipHablemitoğlusuikasteuğradılar.Yıllarsonrailkcinayetleriişleyenkimitetikçilerinyakalanıphükümgiymelerinin(Umut Operasyonu)cinayetlerinfailimeçhulniteliğiniortadankaldıramadığınısöyleyebiliriz.Çünkübukatillerinkimlerdenemiraldıkları,yıllarcayakalanmamalarıiçinkimlercekorunduklarıhenüzortayaçıkmamıştır.Türkiye’dekigericilik(feodalizm,ağalık-şeyhlikdüzeni,şeriatçılık,ortaçağ)veonunbaşdestekçisiolanemperyalizmbesbelli, bubiçimdekiAtatürkçülüğükendileriiçinyaşamsalbirtehlikeolarak algılamışlardı.Türkiye’deanasiyasalmücadeleekseniböyleceşeriatçılık-Atatürkçülükolarakortayaçıkmaktadır.Emperyalizmveikinci cumhuriyetçilik şeriatçı cephenin yanında yer almaktadır. Emperyalizmleşeriatçılık,ağalık-şeyhlikdüzenininyakınilişkisiningöstergesi FethullahGülen’inABD’de,CemalettinveMetinKaplan’ınAlmanya’da,EsatCoşan’ınAvustralya’daoturmalarıdır.

2000’Lİ YILLAR

Atatürkdevrimininneolduğutamanlaşılınca–kibu80’liyıllarda oldu– başka bir şey ortaya çıktı. Hazırlığı 1945-1950 yıllarında olmaklabirlikte,1950’densonrakidönemdeAtatürkdevriminindondurulduğuyadadurdurulduğuanlaşıldı.Öyleki,Cumhuriyettarihimiz,buyüzdenbıçaklakesilmişgibiikiyeayrılıyordu.AtatürkDevrimiDönemi(1919-1950),KısmiKarşı-DevrimDönemi(1950’denbugünedeğin).Sözkonusukarşı-devrimkısmidir,çünkütambirkarşıdevrimolsasaltanat,hilafet,şeriat,eskiyazıvb.gerigelirdi. Kısmikarşı-devriminikibüyükadımı1951’dehalkevlerivehalkodalarının, 1954’te köy enstitülerinin kapatılmasıdır. Bunun yanında imam-hatip okullarının açılması ve bunların meslek okulu olmasının çokötesinde,Cumhuriyet’inortaokulveliselerinekoşut,almaşıkbir dizgeolarakortayaçıkmalarıdır.Yinekısmikarşı-devriminbirsonucu olaraköğretmenliğinikincisınıfbirmeslekhalinedüşürüldüğünü,zorunluilköğretiminyıllarcabeşyılolaraktutulduğunugörüyoruz. Şimdidekısmikarşı-devrimmodelininanaözelliklerinebakalım: Bütünselkalkınmayerinemaddikalkınmamodelibenimsenmiştir. Yani,yol-baraj-fabrika-telefon-bilgisayar,petrolzenginikimiArapülkelerinde olduğu gibi, önceliklidir, eğitim-bilim-kültür-sanat ikinci düzlemeitilmiştir.Nitekimkısmikarşı-devrimintipikdevletadamlarımühendistir.BugünTürkiyeiktisadibakımdanhayligelişmiş,toplumsal ve kültürel bakımdan hayli geri olma dengesizliğini göstermektedir.Sekizyıllıkzorunluilköğretimancakordununzoruyla28 Şubat1997’degelebilmiştir. Aydınlanmavebütünselkalkınmanın,yaniAtatürkdevrimininruhununöldürülmüşolduğunugizlemekiçinyoğunbirtörenAtatürkçülüğübenimsenmiştir.Bu,tarihinenbüyükikiyüzlülükleriarasındasayılmalıdır. Oyalmakuğrundaşeyhlerveağalarla,yanişeriatçılarlauzlaşma yolunagidilmiştir.Oykarşılığındahalkevleri,halkodaları,köyenstitülerikapatılmış,şeriatçılaramemurlukverilmiş,imam-hatipokullarıaçılmıştır.Kahramanmaraş,MadımakOteligibifacialarbutemelinüzerindeyükselmiştir. Yineoyalabilmekve/yadayolsuzlukyapabilmekiçinsorumsuzca yatırımlaryapılmış,Türkiyeborcabatırılmış,onyıldabirgibiaralıklarla mali iflas yaşanmış, IMF ve Dünya Bankası kapıya dayanmış,

315

316

KISA TÜRKİYE TARİHİ

durumudüzeltmekiçinaskeridarbeleryapılmıştır.Demirel,“Borçyiğidinkamçısıdır”sözüylesağiktidarlarınmalisorumlulukanlayışını dile getirmiştir. Borca batma yüzünden ülkenin bağımsızlığı ipotek edilmiştir. Bir zamanların en sağlam paralarından olan Türk Lirası puledilmiştir. Modelin ahlak bakımından da olumsuz yönleri vardır. Devlet adamlarının (ya da kadınlarının) olağanüstü bir hızla uluslararası zenginlikdüzeyineyükseldikleri,mafyaileyakınlıklarkurabildikleri, “itiitekırdırmak”taktiğinidevletsiyasetidüzeyineyükseltebildikleri görülmüştür.Türkiyemafya,çeteler,failimeçhulcinayetlerülkesi olmakdurumunadüşürülmüştür.

TürkiyeveAB ŞusatırlaryazılırkenitekakaşimdiyedeğinyürümüşgibigörünenAB’yetamüyeolmasürecibüyükbirduraklamageçirmektedir. Çünkü AB, Rumların Güney Kıbrıs Cumhuriyeti’ni tanımamızı, limanvehavaalanlarımızıonlarıngemiveuçaklarınatektaraflıolarakaçmamızıdayatmaktadır.Oysabuöylebirsüreçbaşlatırkisonunda Türk askerinin KKTC’den çekilmesine, KKTC’nin de yok olupgitmesinevarır. GörünüşteTürkiye’ninAB’yetamüyeolmasıikitarafiçindeçok yararlıolacaktır.Türkiye’ninbirkezstratejikönemivardır.Boğazlar Türkiye’dedirveülkeOrtaAsya’ya,Kafkaslar’a,Ortadoğu’yabirgeçit durumundadır. İktisadi bakımdan büyük bir pazardır, madenleri çokturvegenişbiryatırımalanıdır.Türkiye’ningüçlüordusuyararlı biröğeolarakdeğerlendirilmektedir. Türkiye içinse AB üyeliği, iktisadi sorunlara çözüm, toplumsal, kültürel,eğitselgelişmeiçinbirolanak,demokrasisinindoğrudürüst işlemesi için bir garanti olarak görülmektedir. Özellikle Özal’ın 1987’detamüyelikbaşvurusundanberiTürkiye’ninbirtutkusuolmuş,herderdedevabirçarediyedeğerlendirilmiştir. Nevarki,üyelikönündemuazzamnesnelzorluklarvard›r.Birkez Türkiye’nin iktisadi azgeliflmiflli€i söz konusudur. Ekonominin çok önemlibirbölümükay›td›fl›d›r.Vergikaçakç›l›€›,kaçakiflçiçal›flt›rmasonderecedeyayg›nd›r.Resmiiflsizlik%10civar›ndad›ramager-

2000’Lİ YILLAR

çekiflsizlikoran›n›nasl›ndaçokdahayüksekoldu€uilerisürülmektedir.Kiflibafl›nagelirdüflüktür(2004’te2.232avro)vegelirda€›l›m› çokbozuktur.Tar›mgenellikleazgeliflmifltirve“reform”darbelerialt›nda sendelemektedir. E€itim ve kültür de azgeliflmifl durumdad›r. Birçokk›ze€itimd›fl›ndatutulmaktad›r.S›n›flargenellikleafl›r›kalabal›kt›r,ö€retmenmaafllar›çokdüflüktür,okullardonan›ms›zd›r,kitapl›klar az ve yetersizdir. Üçüncü nesnel bir zorluk, Türkiye’nin Müslüman,Avrupa’n›niseH›ristiyanolmas›d›r.Kimileri,Türkiyeve Avrupa laik olduklar›na göre bunun sorun olmad›€›n› düflünmektedirler.OysadindarolmayanAvrupal›lardakültürelbak›mdanH›ristiyand›rlar. Dindar olmayan Türkler de kültürel bak›mdan Müslümand›rlar.DördüncübirzorlukdaTürkiye’ninbüyüklü€üdür.H›zla ço€alan 70 milyonluk nüfusu ile Avrupa Parlamentosu’nda Almanya’dan sonra Türkiye ikinci en büyük gruba malik olacak, bir süre sonradabirinciülkekonumunagelecektir. Öte yandan, Avrupal›lar›n Müslümanlara ve özellikle Türklere karfl›as›rlardanberisüregelmiflönyarg›lar›vard›r.Bunugörmezlikten gelmek olanaks›zd›r. Türkiye’de hayal dünyas›nda yaflamayanlar AB’ninbizitamüyeyapmakkonusundakiisteksizli€iniaç›kçagörüyorlar. 2005 güzünde en az on y›l sürmesi öngörülen görüflmelerin bafllamas›dolay›s›ylabuisteksizli€iniflaretleriortayaç›km›flt›r.Öbür adaylarlayürütülmüflolangörüflmelerintersine,bunlar“aç›kuçlu” olacakt›r.Yani,nereyevaracaklar›pekbellide€ildir.fiimdidenTürk iflçilerininAvrupa’daserbestdolafl›m›,tambirüyelikolsada,görünür gelecekte söz konusu de€ildir. Görüflmeler tam üyelik karar›yla sonuçlansa bile, Fransa ve Avusturya flimdiden bunu halk oylamas›na sunacaklar›n› aç›klam›fllard›r. Ayr›ca AB Anayasas› için Fransa ve Hollanda’da halk oylamas›n›n olumsuz sonuçlanmas›nda Türkiye’ninüyeli€eal›nmas›natepkinindebirrolüoldu€ugörülmektedir. Fakatşunudabelirtmekgerekirki,bütünbuisteksizliğekarşın,AB kesinbirretyanıtıvermekyanlısıdadeğildir.AlmanyaBaşbakanıAngelaMerkel’indilegetirdiğigibi,Türkiye’yiAB’ye“özelbirilişki”yle bağlamakyanlısıdırlar.AmayakınzamanlaradeğinABdevletadamlarısankiTürkiyetamüyeolacakmışgibidavranmışlardır.Pekdürüst sayılamayacakbudavranış,Türkiye’yidenetlemekveondanödünkoparmakolanaklarınıverdiğiiçinbenimsenmişgörünmektedir.

317

318

KISA TÜRKİYE TARİHİ

Medyamızın hararetli desteğiyle yıllarca Türklerin tatlı rüyası olan AB üyeliği umudu artık kararmaya başlamıştır. Gümrük Birliği’nin sürekli Türkiye aleyhine sonuçlar vermesi durumu ağırlaştırmaktadır. AB’nin Kıbrıs konusunda dayatmaları da AB’nin Türkiye’yialmamaniyetiyleaçıklanmaktadır.İngiltere’ninİspanyailevar olanCebelitarıksorunununİspanya’nınAB’yealınmasınaengelsayılmaması gibi, Türkiye’nin üye olmasıyla Kıbrıs işinin daha kolay çözüleceğipekâlâ düşünülebilirdi. Türkiye’yirahatsızedenbaşkabirşey,AlevilerinveKürtlerinazınlıkolarakkabuledilmeleriyönündekiABisteğidir.OysaLozan’dada kabuledilmişolduğugibi,bizyalnızMüslümanolmayanlarıazınlık olaraktanıyoruz.AlevilerinveKürtlerinkimisorunlarıvardır,fakat bunlar azınlık durumuna “düşürerek” değil, demokratikleşmeyle, toplumsalveiktisadigelişmeyleçözüleceksorunlardır. Ayrıca, Avrupa Parlamentosu sözde Ermeni soykırımının Türkiye’ce tanınması için bir karar almıştır. Batı parlamentoları da birer ikişersoykırımkararlarıalmaktadır;İsviçreveFransaise“gemiazıyaalarak”soykırımıyadsımayıcezalandıranyasalarçıkartmışlardır. OysaTürkiye’ningörüşünegöretarihinsondönemlerindeTürklerle Ermenilerarasındakarşılıklıkırımlarcereyanetmişolsadasoykırım nitelemesinihaklıgösterecekkanıtlarbugünedeğinbulunamadığıgibi(Osmanlıarşivleriİstanbulişgalindedörtyılellerininaltındaydıve aradıkları halde bir şey bulamadılar), bundan sonra da bulunacağı çokkuşkuludur.Tehcir,savaşzamanındadüşmanlaetkinbirişbirliği yapmışolanErmenilereuygulanmışvetrajiksonuçlardoğurmuşolan birtedbirdi. BütünolumsuzişaretlerekarşınTürkhükümetleriAB’yekatılma umutlarınıhiçyitirmemişlergibikonuşupdavranmışlardır.Birçokkesimdeonlarındurumunfarkındaoldukları,fakatorduyusiyasetdışındatutmak(28Şubatsürecinikesmek)veseçmeneşiringörünebilmek için bu sahte iyimserliği sürdürdükleri söylenmektedir. Böylece Türkiye’nin AB üyeliği konusunun belki de AB ve Türkiye devlet adamlarının kamuoylarını (ama öncelikle Türk kamuoyunu) yanıltmakiçinoynadıklarıkarşılıklıbiroyunolduğuortayaçıkıyor. BirçokTürkiçinbütünbugelişmelerçokkaygıvericidirvesanki Türkiye’ninidamkararıSevrAntlaşması’nındirilmesianlamınıtaşı-

2000’Lİ YILLAR

maktadır.Onlaragöre“nepahasınaolursaolsun”AB’yegirmeyihedeflemekbununiçinçoktehlikelidir.Bugibilerdahabağımsız,kendinegüvenen,borçzincirlerindenkurtulmuş,dışsiyasetteistediğini yapmaktaözgürbirTürkiyedüşlüyorlar.BudurumdaABilededahasağlıklı,eşitliğedayalıbirilişkikurulabilir.

319

XXXIV

Sonsöz

Bubölümdebirçeşitbilançoçıkarmakistiyorum.Önceülkemizin eksilerinigözdengeçirelim. Atatürk devriminin niteliği 1980’den sonra ortaya çıktı. Bilinçli halegelenAtatürkçülükböyleceAtatürkdevrimineaykırılıklarıtanımaktazorlukçekmedi.1950’densonrasınınkısmikarşı-devrimdönemiolduğu,TürkiyeCumhuriyetitarihininaçıkseçikikidönemeayrıldığı anlaşıldı. Birincisi 1919’dan 1950’ye değin uzanan Atatürk devrimidönemi,ikincisi1950’denbuyanagelenkısmikarşı-devrim dönemidir. Kısmi karşı-devrimin özelliği, aydınlanma devriminin durdurulması,bütünselkalkınmaanlayışındanmaddikalkınmamodelinegeçilmesi olmuştur. Bunun somut göstergeleri, halkevlerinin 1951’de, köy enstitülerinin 1954’te kapatılmaları, öğretmenliğin ikinci sınıf meslekdurumunadüşürülmesi,zorunluilköğretiminçokuzunzaman beşyıldakalması,imam-hatipokullarınınimam-hatipgereksiniminin çokötesindeçoğaltılmasıolmuştur.(İmam-hatipolmalarısözkonusu olmayankızlarındabuokullarakabuledilmesi,bunlarınartıkmeslek okulu olarak değil, genel bir ortaöğretim kurumu olarak görülmekistendiğinigöstermektedir.)Sekizyıllıkzorunluilköğretimancak 1997’deordununzorlamasıylagerçekleşebilmiştir.

322

KISA TÜRKİYE TARİHİ

Kısmikarşıdevrimifazlahissetmedik,çünküdevriminbirçokkazanımınadokunulamamıştır.AynızamandasüreçtörenAtatürkçülüğüilemaskelenmiş,gizlenmiştir. 1950’denbaşlayarakseçimlerinhepistisnasızkısmikarşı-devrim partilerince kazanıldığını görüyoruz. Bu dönemde Atatürkçü ya da sol partiler hiçbir zaman TBMM’de çoğunluğu kazanamamışlardır. Bundandaanlaşılıyorkiağalarveşeyhlerçok-partilidizgedeönemli roloynamaktadırlar.Tarikatbaşkanı,şeriatçıönderlerinTürkiye’de barınamadıklarızamanMüslümanülkeleregidecekyerdeHıristiyan Batıülkelerinesığınmaları,buülkelerinağalık-şeyhlikdüzenini,yani kısmikarşı-devrimişuyadabuölçüdedesteklediklerianlamınagelmektedir. Seçimlerinheportaçağcılgüçlercekazanılmasıbelkiyasalarauygundur.AmaAtatürk’ünkurduğucumhuriyetteneölçüdemeşruolduğutartışılabilir.Bilindiğigibi,Hitlerde1933’teyasalyollardanseçimleri kazanarak iktidar olmuştur. Ama bu iktidar ne denli meşru idi?Demokrasieşitlikveözgürlükdemektir.Çok-partilidizgeisebir mekanizmadır.Eşitlikveözgürlüğehizmetediyorsa,çok-partilidizge demokratiktir.Etmiyorsa,değildir. Kısmi-karşıdevrimpartilerininönemlibirözelliğidehızlıkalkınmauğrunda,seçmeninoyunualabilmekumuduylahesapsızkitapsız harcama yapmaları, rastgele borçlanmalarıdır. Sonuç mali iflas olmakta,IMFkapıyadayanmaktadır.1960,1971,1980askeridarbelerindemaliiflasınönemlipayıolduğusöylenebilir.Öteyandan,uluortaborçlanmalar,Türkiye’ninbugünOsmanlıgibiborcabatmışdurumadüşmesinenedenolmuştur.Budayurdumuzuyarıbağımlıdurumagetirmiştir.Yarıbağımlılığımızbirölçüdede,hükümetlerimizin nepahasınaolursaolsun,AvrupaBirliği’negirmetutkusundankaynaklanmaktadır. Artılara bakalım. Atatürk devrimi çok değerli kazanımlar getirmiştirülkemize,getirmeyedevametmektedir: 1.Pekçokkadınımızortaçağcılbaskılardankurtulmuştur.Busayedeheralandayurdumuzaönemlikatkılardabulunabilmektedirler. 2.Kısmikarşı-devrimekarşın,bugünTürkiyehatırısayılırbiraydınkesime,eğitim,kültür,bilimvesanatkuruluşlarınasahiptir.Ülkemizde nitelikli yayınevleri, tiyatro ve sinema, düzeyli üniversiteler,

SONSÖZ

konservatuar,operavebale,ciddigazetevedergiler,sanatçıvebilim insanları,resimvemüzik,nitelikliradyovetelevizyonyayınlarıvardır. 3.Türkiyetarım,sanayivebayındırlıktaönemliilerlemelergöstermiştir.SermayegücüvekültürbirikimibakımındanBatı’nınkapitalist sınıfıyla boy ölçüşemezse de, ülkemizde canlı bir kapitalist sınıf ortayaçıkmıştır.Amakanımcadevletinkoruması,devletçilik(karma ekonomi) olmadan uzun vadede Türkiye’de bir varlık göstereceği kuşkuludur.KüreselleşmetaarruzusürecindeRusya’nındüştüğüperişanlığa karşılık Çin’in yaptığı atılım, ikincisinin devletçilik (karma ekonomi)uygulamasısayesindeolmuşgibigörünmektedir.Neyazık kiülkemizdeRusyagibiözelleştirmetuzağınadüşmüşbulunmaktadır.Bizimgibiülkelerdeözelleştirmeninyabancılaştırmayavaracağınınişaretlerişimdidenortayaçıkmışbulunuyor. 4. Karşı-devrim döneminin birikimleri yüzünden Türkiye bugün çokcidditehlikelerlekarşıkarşıyadır.Hayallerekapılmayanlarbunu görüyorlar.Kanımcakurtuluşumuz,Atatürkçüyoladönerekgerçekleşecektir.AtatürkbiziSevr’inölümündenkurtarmış,1919ile1950 arasındagörkemlibirilerlemesağlamamızaolanaktanımıştır.Şimdi Atatürkyok,ama90’lıyıllardadoğupgelişenAtatürkçülükideolojisiveakımıvar.Buçokdeğerlibirkazançtır.

323

Yararlı Olabilecek Bazı Kaynaklar

OsmanlıDönemiveÖncesi AdnanAdıvar, OsmanlıTürklerindeİlim. FerozAhmad, İttihatveTerakki. TurgutAkpınar, TürkTarihindeİslamiyet. SinaAkşin, JönTürklerveİttihatveTerakki. ------------------ 31MartOlayı. ------------------ “Osmanlı-Türk Toplumundaki Sınıf Yapısı Üzerine Bir Deneme”,ToplumveBilim, Yaz1977,sayı2. ------------------(yay.yön.), TürkiyeTarihi, c.I-III. YahyaAkyüz, TürkEğitimTarihi. DoğanAvcıoğlu, TürklerinTarihi(5c.). ŞevketSüreyyaAydemir, EnverPaşa. ErdoğanAydın, NasılMüslümanOlduk?. CelalBayar, BendeYazdım (8c.). YusufHikmetBayur, TürkİnkılabıTarihi (3c.). NiyaziBerkes, Türkiye’deÇağdaşlaşma. NeşetÇağatay, İslamTarihi. İsmailHamiDanişmend, İzahlıOsmanlıTarihiKronolojisi (4c.). RodericH.Davison, ReformintheOttomanEmpire,1856-1876. EbüzziyaTevfik, YeniOsmanlılarTarihi (3c.). VedatEldem,Osmanlıİmparatorluğu’nunİktisadiŞartlarıHakkında BirTetkik.

326

KISA TÜRKİYE TARİHİ

OsmanNuriErgin, TürkiyeMaarifTarihi (5c.). NihatErim, DevletlerarasıHukukuveSiyasiTarihMetinleri. OrhanŞ.Gökyay,KâtipÇelebi. KâmuranGürün,ErmeniDosyası. ŞükrüHanioğlu, BirSiyasalDüşünürOlarakDoktorAbdullahCevdetveDönemi. ------------------OsmanlıİttihadveTerakkiCemiyetiveJönTürkler. J.C.Hurewitz, DiplomacyintheNearandMiddleEast:ADocumentaryRecord(2c.). İbnüleminMahmutKemalİnal, OsmanlıDevrindeSonSadrazamlar. Halilİnalcık,TheOttomanEmpire:TheClasicalAge(1300-1600). ------------------TanzimatveBulgarMeselesi. ------------------Osmanlıİmparatorluğu:ToplumveEkonomi. EnverZiyaKaral, OsmanlıTarihi, c.V-VIII. ReşatKaynar, MustafaReşitPaşaveTanzimat. ReşadEkremKoçu, OsmanlıPadişahları. ------------------DağPadişahları. BernardLewis,TheEmergenceofModernTurkey(ModernTürkiye’ninDoğuşu). RobertMantran(yay.yön), Histoiredel’EmpireOttoman(Osmanlı İmparatorluğuTarihi). ŞerifMardin, TheGenesisofYoungOttomanThought. ------------------JönTürklerinSiyasiFikirleri. MehmedZillioğluEvliyaÇelebi,EvliyaÇelebiSeyahatnamesi. MustafaRagıp(Esatlı), İttihatveTerakki. MustafaNuriPaşa, NetayicülVukuat (4c.). HelmuthvonMoltke, TürkiyeMektupları. AhmetMumcu, OsmanlıDevletindeSiyasetenKatil. RecaiG.Okandan, AmmeHukukumuzunAnaHatları. İlberOrtaylı,İmparatorluğunEnUzunYüzyılı. ------------------TanzimattanSonraMahalliİdareler. ------------------AlmanNüfuzu. YücelÖzkaya, OsmanlıİmparatorluğundaÂyanlık. T.YılmazÖztuna, BaşlangıçtanZamanımızaKadarTürkiye Tarihi, (12c.). MehmetZekiPakalın, SonSadrâzamlarveBaşvekiller (5c.).

YARARLI OLABİLECEK BAZI KAYNAKLAR

------------------MaliyeTeşkilâtıTarihi. ŞevketPamuk, Osmanlı-TürkiyeİktisadiTarihi,1500-1914. ErnestE.RamsaurJr., TheYoungTurks(JönTürkler). NecdetSakaoğlu, Tanzimat’tanCumhuriyet’eTarihSözlüğü. ------------------KösePaşaHanedanı. MidhatSertoğlu, ResimliOsmanlıTarihiAnsiklopedisi. Stanford J. Shaw ve Ezel K. Shaw, History of the Ottoman Empire andModernTurkey(OsmanlıİmparatorluğuveModern Türkiye) (2c.). L.S.Stavrianos, TheBalkansSince1453. EnverBehnanŞapolyo, MustafaReşitPaşaveTanzimatDevriTarihi. BilalN.Şimşir, FransızBelgelerineGöreMithatPaşa’nınSonu. ------------------ErmeniMeselesi. TahsinPaşa, AbdülhamitYıldızHatıraları. ServerTanilli, AnayasalarveSiyasalBelgeler. Tanzimat’tanCumhuriyet’eTürkiyeAnsiklopedisi. ZaferToprak,Türkiye’de“Milliİktisat”,1908-1918. ------------------ İttihad-Terakki ve Cihan Harbi. Savaş Ekonomisi ve Türkiye’deDevletçilik1914-1918. TarıkZaferTunaya, Türkiye’deSiyasalPartiler (3c.). ------------------Türkiye’ninSiyasîGelişmeleri. ÇağatayUluçay, Harem. ------------------PadişahlarınKadınlarıveKızları. HakkıTarıkUs, Meclis-iMeb’usanZabıtCeridesi. İ.HakkıUzunçarşılı, OsmanlıTarihi, c.I-IV. ------------------OsmanlıDevletininİlmiyeTeşkilatı. ------------------OsmanlıDevletiTeşkilatındanKapıkuluOcakları. ------------------MidhatPaşaveYıldızMahkemesi.

KurtuluşSavaşıveCumhuriyetDönemi H.EdipAdıvar,Türk’ünAteşleİmtihanı. Afetinan,AtatürkHakkındaHatıralarveBelgeler. SametAğaoğlu, SiyasiGünlük. FerozAhmad,TheTurkishExperimentinDemocracy1950-1975 (DemokrasiSürecindeTürkiye). F.Ahmad,B.TurgayAhmad,Türkiye’deÇokPartiliPolitikanın

327

328

KISA TÜRKİYE TARİHİ

AçıklamalıKronolojisi1945-1971. AptülahatAkşin, Atatürk’ünDışPolitikaİlkeleriveDiplomasisi. SinaAkşin,İstanbulHükümetleriveMilliMücadele,c.I:MutlakıyeteDönüş(1918-1919),c.II:SonMeşrutiyet(1919-1920). ------------------(yay.yön.), TürkiyeTarihi, c.IV,V. M.K.Atatürk,Atatürk’ünSöylevveDemeçleri. ------------------Nutuk. FalihRıfkıAtay, Atatürk’ünHatıraları. ------------------Çankaya. DoğanAvcıoğlu, MilliKurtuluşTarihi (4c.). ------------------Türkiye’ninDüzeni. ErgünAybars, İstiklalMahkemeleri (2c.). ŞevketS.Aydemir, İkinciAdam(3c.). ------------------TekAdam(3c.). ------------------Menderes’inDramı. ------------------SuyuArayanAdam. Y.HikmetBayur, Atatürk. FahriBelen, TürkKurtuluşSavaşı. CemilBilsel,Lozan (2c.). TanılBora,K.Can, Devlet,Ocak,Dergâh. KorkutBoratav, Türkiye’deDevletçilik. CumhuriyetDönemiTürkiyeAnsiklopedisi (15c.). ÇağdaşDüşünceninIşığındaAtatürk. HaldunDerin,ÇankayaÖzelKaleminiAnımsarken(1933-1951). SelimDeringil, DengeOyunu. CemEroğul, DemokratParti. ------------------AnatüzeyeGiriş. FethiNaci, Türkiye’deRomanveToplumsalDeğişme. AliGevgilili,YükselişveDüşüş. FahirGiritlioğlu, TürkSiyasiTarihindeCumhuriyetHalkPartisinin Mevkii (2c.). MahmutGoloğlu, ErzurumKongresi. ------------------SivasKongresi. ------------------ÜçüncüMeşrutiyet ------------------CumhuriyeteDoğru. ------------------TürkiyeCumhuriyeti.

YARARLI OLABİLECEK BAZI KAYNAKLAR

------------------DevrimlerveTepkileri. ------------------TekPartiliCumhuriyet. ------------------MilliŞefDönemi. ------------------DemokrasiyeGeçiş. BozkurtGüvenç, TürkKimliği. İsmetİnönü, Hatıralar (2c.). G.Jaeschke, KurtuluşSavaşıKronolojisi. K.Karabekir, İstiklalHarbimiz. AbdullahKaygı, TürkDüşüncesindeÇağdaşlaşma. LordKinross, Atatürk:BirMilletinYenidenDoğuşu. UtkanKocatürk, AtatürkveTürkDevrimiKronolojisi. CemilKoçak, Türkiye’deMilliŞefDönemi(1938-1945). BilsayKuruç, MustafaKemalDönemindeEkonomi. AndrewMango, Atatürk. OlaylarlaTürkDışPolitikası(2c.). BaskınOran,TürkDışPolitikası(2c.). GündüzÖkçün, TürkiyeİktisatKongresi,1923-İzmir. ZekiSarıhan, KurtuluşSavaşıGünlüğü (4c.). SabahattinSelek, Anadoluİhtilali. MetinSever,C.Dizdar,2.CumhuriyetTartışmaları. SuatSinanoğlu, TürkHümanizmi. HasanRızaSoyak, Atatürk’tenHatıralar. KurtSteinhaus, AtatürkDevrimiSosyolojisi. BilalŞimşir, Sakarya’danİzmir’e(1921-1922). BülentTanör, Türkiye’deYerelKongreİktidarları(1918-1920). İlhanTekeli-Selimİlkin,Ege’dekiSivilDireniştenKurtuluşSavaşı’na GeçerkenUşakHeyet-iMerkeziyesiveİbrahim(Tahtakılıç)Bey. TanerTimur, TürkDevrimiveSonrası. MeteTunçay, TürkiyeCumhuriyeti’ndeTek-PartiYönetiminin Kurulması(1923-1931). ------------------Türkiye’deSolAkımlar. ÂliTürkgeldi, MondrosveMudanyaMütarekelerininTarihi. HilmiZiyaÜlken, Türkiye’deÇağdaşDüşünceTarihi.

329

330

DİZİN

1Mayıs1977Mitingi271 12Ada72,74 12Eylül1980Darbesi208,209,221,222, 246, 266, 267, 272–279, 285, 291, 292,294,306 12Mart1971Darbesi265,267–271,276, 278,279 12TemmuzBeyannamesi245,260 17Ağustos1999Depremi307 1789Fransızİhtilali/Devrimi6,24,35,36, 43,47–49,62,199 1921Anayasası184,193 1924Anayasası193,208 1961Anayasası256,267,276,278 24OcakKararları272,285 27 Mayıs 1960 Devrimi/Darbesi 63, 247, 257,259,260,265–267 28Şubat1997Müdahalesi301–304,315, 318 31MartOlayı55,57,58,60,63,64,66, 69–71,141,146,148,293 5NisanKararları294,296 6/7EylülOlayı252,260 93Harbi42,105 Amerika Birleşik Devletleri (ABD) 105, 114, 127, 131, 137, 138, 152, 178, 189, 204, 234, 235, 240, 241, 244, 245, 250, 251, 254, 255, 260, 267, 268, 270, 271, 279, 280, 282, 289, 290,292–294,305,307,310–314 AbdullahCevdet47,70,85 Abdülaziz36,39,41,45 Abdülhamit II 41–43, 45–53, 56, 57, 59–63,66,72,80,83,114 Abdülmecit29,40,174,186 Adalet Partisi (AP) 266–273, 276, 280, 283,291,309 Adalet ve Kalkınma Partisi (AKP) 303, 310–313 Adana5,28,153,234,242,284,304

Adapazarı98,151,152,307 adem-imerkeziyetçilik14,50,79,92 Adıvar,Adnan194 Adıvar,HalideEdip125,137,151,169 Afganistan186,197,279 Afrika171,234 Afyon153,162,163,168 Ağaoğlu,Ahmet86,204,214 Ağar,Mehmet300 Ağca,MehmetAli300 AhaliFırkası71 AhmetAnzavur145 AhmetHikmet85 AhmetİzzetPaşa77,78 AhmetMithatEfendi100 AhmetMuhtarPaşa43,74,76 AhmetRıza47–49,59,73,120 AhmetSamim70,71 AhmetVefikPaşa85 AhrarFırkası56,57 Akbulut,Yıldırım284,285,290 Akçura,Yusuf50,85,86,169 Akdeniz15,95,170,171,217,233 Akka24 Aksaray153 Aksoy,Muammer314 Akşehir153,169 Alaşehir125 Aldıkaçtı,Orhan63,276 Aldoğan,Sadık246 AlemdarMustafaPaşa25,26 Alevilik190,272,279,318 AliGalip40,73,138 AliRızaPaşa142,143,145 AliSuavi35,85,86 Alican,Ekrem251 Almanya37,43,52,63,70,91,93-96,98, 100, 102, 105, 114-116, 159, 184, 189, 210, 223, 233-235, 239, 240, 253,297,298,305,314,317 Altay,Fahrettin148

DİZİN

Amanoslar104 Amasya128,129,142,154,203 AmasyaAskeriÖrgütü129,130,142,194 AmasyaTamimi128,136 Anadolu3,5,15,47,56,78,99,106,113, 120, 121, 142, 145, 146, 148, 151, 152, 154, 155, 162-172, 178, 182, 206,222,280 Bat›Anadolu136,145,153,158,180, 183 Do€u Anadolu 47, 91, 92, 101, 103, 104,106,107,133,137,152,157,206 Güneydo€uAnadolu152 KuzeyAnadolu91 Orta/‹çAnadolu154,180,181 AnadoluveRumeliMüdafaa-iHukukCemiyeti(ARMHC)139,142-144,146 Anafartalar102,103,163 Anavatan Partisi (ANAP) 281-285, 290, 291,294,295,297,301,304-306,313 Anayasa Mahkemesi 253, 265, 278, 297, 298,302,303,309,310 Ankara 40, 99, 100, 121, 128, 138, 143, 145, 148, 149, 151, 158, 160, 161, 163-167, 169, 173, 183, 203, 204, 209, 210, 217-219, 232, 259, 281, 284,295,311 AnkaraAntlaflmas›217 Ankara‹tilafnamesi164 AnkaraMuharebesi17 AnkaraÜniversitesi246 Antalya119,153,161 Antep145,153 Anzavur‹syan›145,150,151 Apayd›n,Talip238 AralGölü4 Arapkir153 Araplar92,93,103,106,107,254 Aras,TevfikRüfltü231,232 Ardahan4,43,105,143,240,241 Arnavutluk43,50,71,73,77,215,233 Asakir-iMansure-iMuhammediye27 ASALA270,271,281,301 Aslan,Yusuf267 Asya51,170 aflarvergisi196 Âfl›k,Eyüp304 Atatürk,MustafaKemal35,36,51,55,62, 67, 72, 74, 78, 79, 88-90, 102, 103,

106,113,115-117,119-121,123,124, 127-129,131,132,134,136-139,142151, 154, 155, 158, 160-165, 168, 169,171-174,177,178,182-184,186, 188,189,193-199,201-209,213-218, 221-226,231,232,237,238,241-243, 246-248, 251, 252, 259, 265, 268, 270, 275, 279, 284, 289, 292, 296, 298,299,306,313-315,321-323 AtatürkçüDüflünceDerne€i314 Atatürkçülük 209, 215, 221, 223, 224, 226,279,289,298,314,315,321-323 Atefl,Atilla304 Atina27,122,163,217,225 Avc›o€lu,Do€an29,266,267 Avrupa 13-16, 19, 23, 24, 26-31, 33-37, 39-41, 45, 50-52, 56, 78, 79, 85, 86, 89,92,93,97,101,103-105,116,117, 134, 149, 154, 166, 167, 172, 178, 180, 184, 188, 197, 198, 202, 204207,209,210,214-216,221-227,235, 239-242, 267, 280, 282, 295, 297, 298,317 Bat›Avrupa6,160,241,254,280,297 Do€uAvrupa235 OrtaAvrupa6,103,297 AvrupaBirli€i(AB)278,287,322 AvrupaKonseyi240,241,250,280 AvrupaParlamentosu317,318 AvrupaToplulu€u(AT)280 Avustralya171,314 Avusturya 37, 40, 52, 93, 94, 101, 105, 114,115,184,233,298,317 ÂyanMeclisi42,43,72,73,93,117,135, 147,149 âyanl›k14,26 Ayastefanos (Yeflilköy) Antlaflmas› 43, 47, 52,61,62,92 Aybar,MehmetAli266 Aydemir,fievketSüreyya213,216 Aydemir,Talat248,266,267 Ayval›k125,152,206 Azerbaycan105,161,288 Aztekler13 Bab›âli27,75-79,92,98,121,128,136 Bab›âliBask›n›74,77-79,90 Bafra154 Ba€dat45,46,49,69,103-105

331

332

KISA TÜRKİYE TARİHİ

Ba€datPakt›254,255 Bahçeli,Devlet305,312,313 Baker,James290 Bakü105,161 Bal›kesir71,125,153,219,255,256 BalkanAntant›217 BalkanSavafllar›90,93 I.BalkanSavafl›75,86 II.BalkanSavafl›89,90,94,95,98,99, 106 Balkanlar19,40,41,134,235 BaltaLiman›Antlaflmas›29 Band›rma148,152,169 Bandırma vapuru127 Bangladeş299 Basra46,49 Başar,AhmetHamdi214 Başgil,AliFuat259 BaşkumandanlıkMeydanMuharebesi169, 223 BatıCephesi105,158 BatıÇalışmaGrubu302 Batman282 Batum43,105,143,160 Bayar, Celal 67, 99, 161, 216, 231, 232, 236, 242-245, 249, 250, 252, 255, 257,259,260 Baykal,Deniz292,295,296,303,306,312 Baykurt,Fakir238 Bayur,Hikmet246 bedeviler16,72 Bekata,HıfzıOğuz215 Bektaşilik67 Belçika37,75,114 Bele,Refet127,128,132,158,173,194 Belge,Burhan213 Belli,Mihri267 BenAtatürkçüDeğilim279 Bergama124,125 Berkes,Niyazi11,16,244 Berlin43 BerlinAntlaşması47,52,239 BerlinKongresi47,71,92 Beyoğlu79 Beyrut72,91,92 Biga145,151 Bilecik158,161 BirleşmişMilletler(BM)289,290 Bitlis47,91,106,152 Boğaziçi28

BoğaziçiÜniversitesi292 Boğazlar 16, 90, 92, 102, 104, 118, 119, 134, 135, 143, 152, 167, 168, 171, 179,180,182,217,240,241 BoğazlarKomisyonu152,153,180,217 Bolayır76,78 Bolu151,152 Boran,Behice244 Boratav,Korkut219 Boratav,PertevNaili244 Bosna-Hersek40,42,43 Bouillon,Franklin164,172 Bozbeyli,Ferruh268 Bozcaada179 Bozer,Ali290 Bozkurt,MahmutEsat203 Bölükbaşı,Osman246,253 Börekçi,Rıfat151 Breslau 95 Brest-Litovsk105 Brest-LitovskBarışAntlaşması105,239 Bucak,SedatEdip300 Buldan153 Bulgaristan42,43,45,52,75,89,90,102, 114,135,217,234,240,287 burjuvazi34,51,236,268 Bursa 28, 129, 145, 153, 154, 169-171, 203,220 Bush,GeorgeH.W.(baba)289,290 Bush,GeorgeW.(oğul)311,312 BüyükBirlikPartisi(BBP)303 BüyükSelçuklular4,5 BüyükTaarruz162,167,168 Calp,Necdet281 Cebesoy,AliFuat121,127,128,137,151, 158,160,194 Celaliİsyanları15,16 Celasun,Sedat275 Cem,İsmail307,312 CemalPaşa77,90,95,96,102,119,129 CemalettinEfganî84 Cenevre270 Ceride-iHavadis 34 Cezayir255 Churchill,Winston234,235 Cidde28,34 Cihad-ıEkber96,101,185 Cindoruk,Hüsamettin292,303

DİZİN

Comte,Auguste49 cumhuriyet,cumhuriyetçilik30,35,37,55, 63, 80, 83, 114, 115, 132, 134, 143, 171, 173, 177, 182-186, 189, 203, 215, 216, 218, 224, 236, 237, 275, 296,306,314,315,322 Cumhuriyet 279 CumhuriyetHalkFırkası(CHF)194,196, 199,204,205,213-215 Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) 84, 188, 215, 231, 232, 242-247, 250, 251, 253,254,256-258,260,261,266-273, 275-277,280,283,291-293,295,296, 303-306,312,313 CumhuriyetSenatosu265,266 CumhuriyetçiMilletPartisi253 Curzon,LordGeorge167,177,182,222 Çağlayangil,İhsanSabri273 Çakıcı,Alaattin304 Çakmak,Fevzi129,146,148,231,246 Çanakkale 95, 102, 103, 106, 114, 116, 152,171,173,203,257 ÇanakkaleBoğazı72,86,95,134 ÇanakkaleSavaşı102 Çapanoğluİsyanı151,152 ÇapanzadeAgâhEfendi34 ÇarlıkRusyası239 Çatalca76,153 Çatalhöyük3 Çatlı,Abdullah300 ÇekiçGüç282,290 Çekoslovakya233,239,270 ÇerkezEthem152,157-159,161,199 Çetin,Hikmet295 ÇiftçiyiTopraklandırmaKanunu242,243 Çiller,Tansu292-297,299,301,303,305, 306,313 Çin3,4 ÇinSeddi4 Çukurova5,119,145 Damat Ferit Paşa 72, 117, 121, 122, 125, 127, 130, 134, 135, 138, 145-148, 150,152,155,175 DamatMahmutPaşa49,50 DamatSalihPaşa79 DanışmaMeclisi(DM)276 Darülfünun109,210

DeGaulle,Charles255,256 Demir,KemalTahir172 Demirağ,Nuri243 DemirciMehmetEfe158 Demirel, Süleyman 266, 268-272, 275, 276, 279, 283, 284, 286, 291-293, 296,301,303,304,306,309,316 Demirel,YahyaMurat306 demokrasi 23, 26, 31, 42, 116-118, 132, 133, 147, 150, 171, 184, 203, 205, 214-216, 224, 225, 239, 241, 242, 246, 248, 253, 256, 258, 260, 261, 265-267, 272, 276, 277, 281, 282, 297,299,316,322 Demokratİzmir 257,258 Demokrat Parti (DP) 208, 214, 243-247, 249-261,266,267,294 DemokratikParti268,271 DemokratikSolParti(DSP)276,283,294296,303,305-307,312,313 Denktaş,Rauf296 DervişVahdeti60,61,72,116 Derviş,Kemal310-313 DevletGüvenlikMahkemesi(DGM)305 DevletPlanlamaTeşkilatı265,272,278 devletçilik 100, 214, 218, 220, 226, 227, 266,323 devrimcilik199,225 Deymer,ŞefikHüsnü244 Dicle,Hatip291 DilDevrimi207,208 Divan-ıMuhasebat70 DivanüLûgat-itTürk 4 Diyarbakır47,91,153,195,219 Doğramacı,İhsan278 Doğru Yol Partisi (DYP) 283, 284, 291, 292,294-297,302-305,313 DoğuCephesi104 DörtlüTakrir242,243 Dumlupınar169 Dursun,Turan314 DünyaSavaşları I.DünyaSavaşı37,65,89,92-94,97, 98,101,106,114,118,158,162,167, 197,239 II. Dünya Savaşı 197, 205, 219, 220, 231-233,255 Dünya Bankası 253, 272, 285, 286, 310, 315

333

334

KISA TÜRKİYE TARİHİ

Düyun-uUmumiye46,70,100 Düzce151,152 Ecevit,Bülent269-272,275,276,283,296, 304-306,308-313 Ecevit,Rahşan283 Edirne4,25,61,76-79,87,89,90,95,181 EdirneAntlaşması27 EdremitKörfezi152 Ege43,72,77,81,99,122,124,125,131, 136, 153, 166, 179, 182, 256, 257, 259,280,308,313 EgeDenizi134 EkonomiPolitik 100 Elazığ47,138,153,195 Emeç,Çetin314 emperyalizm 83, 92, 100, 103, 197, 206, 216,218,314 EnderunMektebi11,20 Endonezya299 EnverPaşa62,65,66,72,77,79,89,90, 93-96, 101-104, 106, 108, 113, 115, 119,165 EOKA270 Erbakan, Necmettin 275, 283, 295-301, 303,304,310,311 Erdem,Kaya286 Erdoğan,RecepTayyip295,303,304,310, 313 Erez,Yalım304 Erim,Nihat245,261,268,269 Erkaya,Güven301 ErmeniHareketi47 ErmeniTehciri106,107,117,121,130 Ermeniler20,47,48,51,72,86,99,105107,130,157,169,206,270,318 Ermenistan 47, 92, 134-137, 152, 154, 157,161,166,206 Ersin,Nurettin275 Ersümer,Cumhur306 Eruh281 Erzincan103,105,152 Erzurum43,47,48,74,91,103,105,119, 121, 124, 128, 130, 131, 136, 139, 142,144,198,219,224,236 ErzurumKongresi131-133,135,136 Eskişehir 119, 138, 139, 159, 161-163, 168,198,220,224 Estonya239

EtatsGénéraux39,62 Etibank220 Etiyopya197,232 EvliyaÇelebi20 Evren,Kenan273,275,278-281,283,284, 314 faşizm214,225,234,239 FatmaSultan40 FaziletPartisi(FP)303,310 Felah-ıVatanGrubu144 FenerRumPatrikhanesi181 feodalizm66,151,314 Feyzioğlu,Turhan269 FikirHareketleri 214 Filibe43 Filipinler137 Filistin 24, 28, 113, 114, 116, 120, 155, 254 FilistinCephesi106 Finlandiya239 Fransa6,24,27,28,33-37,39,40,48-50, 70,71,76,79,85,91,93,94,96,101, 102, 116, 131, 164, 167, 172, 175, 186, 197, 217, 226, 233-235, 244, 255,267,278,284,307,317,318 FuatPaşa30,31,35 Galiçya104 GarbiTrakyaHükümet-iMüstakilesi89 garpçılık84-87 GaziAhmetMuhtarPaşa43,74,76 GaziOsmanPaşa43 Gazneliler4 Gedik,Namık252 Gediz158 Gelibolu 76-78, 102, 103, 106, 145, 171, 203 Gemlik153,220 GençKalemler208 GençParti313 Geyikli257 Geyve151 Gezmiş,Deniz267,268 Giray,Safa290 Girit77,159,181,198 Giritlioğlu,Fahir215 Girne270 Gladstone,WilliamEwart41,43,122

DİZİN

Goeben95 Goloğlu,Mahmut141 Gökalp,Ziya11,86,93,100,208 Gökçek,Melih295 GöktürkHükümdarlığı4 Göktürkler4 Gölcük307 Gönen151 Gutenberg20 Gül,Abdullah310 Gülek,Kasım251,256,257,261 Gülen,Fethullah314 GümrüAntlaşması157 GümrükBirliği287,296,318 Gümüşhane152 Günaltay,Şemsettin84,246 Güneş,Turan251 GüneyAfrika171 Gürcan,Fethi267 Gürcistan161,240 Gürel,ŞükrüSina313 Gürler,Faruk270 Gürsel,Cemal63,259 GüvenPartisi269 HalaskârZabitanGrubu73-75 Halep28,104,106,113 Halifelik, hilafet 83, 151, 171, 173, 174, 185,186,193,195,315 HalkçıParti(HP)281-283 halkçılık226 halkevleri 80, 205, 206, 213, 250, 260, 315,321 HalkınEmekPartisi(HEP)291 halkodaları205,206,213,250,315 HareketOrdusu60-63,72,148,150 HarfDevrimi201-203 Harput138 HasanFehmi58,66 HasanTahsin124,125 Hatay113,119,164,216,217,233,304 Hatiboğlu,ŞevketRaşit242 Hayat 86 Haydarpaşa46,120 HazarDenizi4 HelsinkiZirvesi307,308 Hersek40 Hınçak47 Hıyanet-iVataniyeKanunu151 Hicaz46,96,120,134,135,185,195

Hikmet-iTarih85 HilafetOrdusu151,171 Hindistan15,84,116,130 Hitler,Adolf37,210,234,235,298,322 Hollanda92,186,317 HunHükümdarlığı3,4 Hunlar3,4 HükümGecesi 66 hümanizm6,88,210,223 HürriyetPartisi251,253,256 HürriyetveİtilafFırkası(Hİ)72,117,121 HüseyinAvniPaşa31,41 HüseyinHilmiPaşa52,59,63,69,74,75, 88 HüseyinzadeAli86 IMF 253, 279, 285, 286, 294, 310, 313315,322 Irak 103, 105, 107, 120, 137, 254, 255, 282,289,290,313 IrakDevrimi254,255 IslahatFermanı23,28,33,75 Islah-ıHurufCemiyeti108 Isparta225 İbnHaldun16,17 İbrahimMüteferrika20 İbrahimTemo47,70 İçtihat 85 İlkçağ6,7,237 iltizam13,14,30,196 İmrozAdası179 İnan,Afet203 İnan,Hüseyin267 İncil 189 İncirlik254,282,290 İnebolu161,196 İngilizMuhiplerCemiyeti137 İngiltere26-29,33,34,39-43,48,50,53, 64, 69, 70, 75, 79, 91-96, 101, 102, 116, 122, 125, 131, 134, 135, 145, 149, 164, 167, 171, 172, 174, 175, 186, 196, 197, 217, 233, 234, 252254,270,318 İnkaİmparatorluğu13 İnönüMeydanMuharebeleri159,161 I.İnönüMeydanMuharebesi159-161, 216 II.İnönüMeydanMuharebesi161,216

335

336

KISA TÜRKİYE TARİHİ

İnönü,Erdal283,291,293 İnönü,İsmet129,158,161,172,173,177, 179, 181, 182, 195, 198, 204, 216, 222,283 İpekYolu15 İpekçi,Abdi272,300 İrad-ıCeditHazinesi24 İran51,103,186,197,254,279,298,299, 301 İskenderun49,107 İskilipliÂtıfHoca198 İslamcılık 83, 84, 86, 93, 178, 281, 297, 298 İslamiyet5,6,80,83,159,187-191,201, 207,279 İsmailPaşa35 İspanya13,202,318 İsrail254,268 İstanbul6,16,20,25,35,36,41-43,47-50, 52,56,58-63,73,76-80,86-88,90-92, 98, 99, 101-104, 109, 114, 115, 119121, 123, 125, 129, 131, 132, 134, 135,137-139,141,142-153,158,160, 166-168, 172, 173, 181, 183, 186, 190, 199, 203, 210, 214, 222, 224, 232, 240, 251, 252, 257, 259, 268, 271, 276, 280, 284, 285, 295, 299, 304,318 İstanbulAntlaşması90 İstanbulBoğazı286 İstanbulTeknikÜniversitesi210,292,303 İstanbulÜniversitesi210,224,232,259 İstihlak-ıMilliCemiyeti81 İstiklalHarbimiz 129 İstiklalMahkemeleri151,195,198 İsviçre37,177,180,187,217,318 İşBankası218 İşkodra76 İştirak 88 İtalya 6, 35, 37, 71-75, 86, 93, 102, 152, 167, 175, 186, 198, 199, 214, 232234,239,297,300,305 İtilafKuvvetleri103,113,114,122,183 İttifakAntlaşması233,235 İttihad-ıMuhammediCemiyeti60,116 İttihad-ıOsmaniCemiyeti47,49,84,86 İttihatveTerakkiCemiyeti(İT)28,47-53, 55-59, 61-67, 69-81, 84-86, 89-100, 103,107-109,114-122,130-133,141, 142,188,198,199

İzmir 45, 91, 97, 99, 121-125, 127, 130, 131, 152, 163, 167, 169-172, 178, 186, 198, 205, 206, 223, 252, 256, 257,259,281,284,295 İzmirİktisatKongresi178,196 İzmit153,166,183,198,220,307 İzzetPaşa77,115,119,120,166 Japonya51,235,239 JönTürkKongreleri I.JönTürkKongresi50 II.JönTürkKongresi51 JönTürkler50 KabakçıMustafaİsyanı25 Kadro 213-215 Kafeslioğlu,İbrahim6 Kafkasya95,105,113 Kahire85,235 KâmilPaşa(Kıbrıslı)57,59,72,74,76,77, 80,90 Kamus-ıTürkî 85 Kanada171,244 Kanun-u Esasi 41, 42, 49, 62, 63, 73, 75, 117,118,135,141 kapitalizm7,12,14,15,29,98,135,214, 287 kapitülasyonlar29,33,66,78,79,91,9799,108,118,135,143,153,166,179 Karaağaç181 Karabekir, Kâzım 62, 121, 121-129, 142, 149,157,178,194,232 Karabük220 Karacaköy153 Karadağ40,43,75 Karadayı,İsmailHakkı301 Karadeniz95,96,99,104,121,124,180, 251 Karahanlılar4 Karal,EnverZiya206 Karamürsel169 Karaosmanoğlu,FevziLütfü251 Karaosmanoğlu,YakupKadri213,215 Karayalçın,Murat293,295 KarlofçaAntlaşması17,182 Kars43,105,143,157,240,241 KarsAntlaşması161,164 karşı-devrim118,132,151,193,195,198, 204,265,267,284,315,321-323

DİZİN

Kastamonu196,197,232 KaşgarlıMahmut4 KâtipÇelebi9,20 Katoliklik19 Kavaid-iOsmaniye 85 Kavakçı,Merve306,307 Kaya,Şükrü231,232 Kayseri48,73,162,203,218-220,257 Kemalizm213-215 Kerkük289 KıbrısBarışHarekâtları 1.BarışHarekâtı270 2.BarışHarekâtı270 KıbrısKonferansı252 KıbrısSorunu252,253,280 KırımSavaşı33,42,116 Kırklareli89 Kısakürek,NecipFazıl123 Kışlalı,AhmetTaner314 Kıvılcımlı,Hikmet16 KızılOrdu235 KKTC270,280,296,316 Kocadağ,Hüseyin300 Koç,Vehbi99 KomanovaSavaşı76 komünizm 161, 214, 235, 240, 241, 254, 279,286,287,298 Konak124 Konstantin (Yunanistan Kralı) 158, 159, 163 Konya 49, 71, 119, 128, 129, 138, 144, 151,155 Kooperatif214 Koraltan,Refik242,249 Kore51,258 KoreSavaşı249,250 Korutürk,Fahri270,273 Kosova52,75 Köprülü,Fuat242,243,249 KöprülülüHamdi145 KörfezSavaşı282,289,290 Köy Enstitüleri 237, 238, 241, 244, 247, 248,251,260,315,321 Kuran 20,37,51,202 Kurtuluş Savaşı 62, 118, 155, 172, 180, 193,215,217,223,257 KurucuMeclis149,260,276 KutadguBilig4 Kutan,Recai303,310

Kuva-y› Milliye 125, 137, 138, 145, 148, 151-153,157,158 Kuva-y›Seyyare152,157 Kuveyt289 KuzeyIrak282,290,304 Küçük,Dr.Faz›l253 Küçükömer,‹dris172 KürtTealiCemiyeti195 Kürtler195,282,299,318 Kütahya28,162,219 laiklik 66, 132, 185-191, 201, 246, 272, 277,297,298,302,303 LaleDevri17,23 Lehçe-iOsmanî 85 Lenin,Vladimir‹lyiç104,160 liberalizm204,214 Libya72,295,299 LimniAdas›118 Litvanya239 Lloyd George, David 122, 130, 161, 167, 171-173 loncaesnaf›10,12,29 Londra 42, 76, 77, 144, 159, 166, 167, 235,252 LondraBar›flAntlaflmas›79,89,102,253 Londra Konferans› 76, 78, 145, 160, 161, 166 LozanBar›flAntlaflmas›173,177-182,194, 216-218,221,222,280,318 LozanBar›flKonferans›173,177-179 Lûgat-›Ça€atay 85 Lübnan34,217,254,282 LüksemburgZirvesi307 LüleburgazMeydanMuharebesi76 Macaristan37,40,93,94,114,115,184 MadenTetkikAramaEnstitüsü220 MagnaCarta26 MahmutII14,25,26,28,29,197 MahmutMuhtarPafla59,74 MahmutNedimPafla31,40 MahmutfievketPafla61-65,69-74,76-79, 89-93 Makal,Mahmut283 Makedonya43,52,53,77,104 Malatya138,219,220 Malazgirt5

337

338

KISA TÜRKİYE TARİHİ

Malezya299 Malta164 Manast›r52,53,73,76 Mançurya51 Manisa98,152,205,206,256 Marafl145,153,190,198,272,315 Mardin153 Marksizm213 Marmara43,102,136 MarmaraDenizi143,152 MarshallPlan›250 MarshallYard›m›240 masonluk66,67,213 MatbuatNizamnamesi34 Maveraünnehir4 MebusanMeclisi42,56,59,61,62,65,74, 75, 77, 94, 133, 135, 136, 139, 141, 142,147-149 Meclis-iUmumi-iMilli62 MedeniBilgiler 203 MedihaSultan117 Megaliİdea159 MehmetReşatV62 MehmetAliPaşa24,26-29 MehmetÇelebi17 Melek,Abdurrahman217 Menderes,Adnan242,243,245,249-252, 254-260,267,286,294 Menemen64,124,205,293 MeriçNehri78,90,167 Merkel,Angela317 Mersin107,153,256 Merzifon48 Meşrutiyet35,41,43,45,9,51,53,56,61, 62, 72, 84, 118, 121, 127, 135, 141, 203 I.Meşrutiyet39 II.Meşrutiyet28,53,55,83,141,178, 188,201,207,208,246 III.Meşrutiyet141,148 Mezarcı,Hasan298 Mezopotamya3 Midilli179 Midilli 95 MilletMektepleri203 MilletPartisi(MP)246,247,251,253 MilletlerCemiyeti114,153,166,179,197, 217,235

MilliBirlikKomitesi(MBK)63,259,260, 266,267 MilliDemokratikDevrim267 MilliGüvenlikKonseyi(MGK)275 MilliGüvenlikKurulu303,310 MilliKalkınmaPartisi243 MilliKorunmaKanunu236,251,253 Milli Mücadele 36, 123, 128, 129, 182, 194,198,213,218 MilliNizamPartisi269,270 MilliSelametPartisi(MSP)270,271,281, 284,296 Milliyet 272,300 MilliyetçiCephe(MC)271,291 Milliyetçi Demokrasi Partisi (MDP) 281, 282 MilliyetçiHareketPartisi(MHP)271,278, 305,313 milliyetçilik225 MimarSinan9 Misak-ıMilli143,144,160,164-167,175, 179,217 Missouri zırhlısı240 MithatPaşa41,42,45 MizancıMurat49,90 Mondros Mütarekesi 105, 118, 119, 129, 157,172 Montreux180,217 Mora27 Moskova160,213,233 MoskovaDostlukAntlaşması217 Mudanya152,172,177 MudanyaKonferansı172 MudanyaMütarekesi172,173,179,216 MuharremKararnamesi46 Mukaddime 16 Mumcu,Uğur314 MuratV41 Mussolini,Benito197 MustafaIV25,26 MustafaCelalettinPaşa85 MustafaFazılPaşa35 MustafaReşitPaşa29-31 MustafaSuphi161 Musul105,119,131,178,179,182,196, 217,289 MutedilHürriyetperveranFırkası70 Müdafaa-iHukukCemiyeti128 Müdafaa-iHukukGrubu143 Müdafaa-iMilliyeCemiyeti78

DİZİN

Mülkiye28,58,87,100 Münih233 Müslümanlık4,190,191 Müstecaplıoğlu,EsatÂdil244 MütercimRüştüPaşa41 NaciyeSultan90 Nadi,Nadir279 Nakşibenditarikatı60,195,205 NamıkKemal34-36,47,83,87,199 Napolyon24,49,154 NATO241,250,254,255,280,300,305 Navarin27 NâzımPaşa59,60,74-77 Nazilli125,220,224 Nesin,Aziz293 NeuillyAntlaşması217 Niğde153 Nijerya299 NikaryaAdası179 Nizam-ıCedit24-26 Nizip29 Normandiya235 Norveç92 Nutuk 129,142,144,147,154,163,199, 201,202,208 Odesa96 ODTÜ268 Okyar,Fethi164,195,232,243 Oltu157 Onar,SıdıkSami259 Oral,Cavit242 Orbay,Rauf115,118,119,128,137,142, 144,147,164,177,181,183,194 OrtaAsya3,5,6,206,316 Ortaçağ 6, 7, 23, 64, 147, 151, 173, 174, 188, 190, 191, 198, 202, 205, 209, 222,237,266,297,314,322 Ortadoğu234,254,289,316 OrtodoksKilisesi19,180 Ortodoksluk19,94 OsmanlıDemokratFırkası70 OsmanlıDevleti3,6,9,10,12,13,15-17, 19, 23, 26, 29, 31, 33-37, 39, 40, 43, 48,49,51,53,66,72,80,84,86,89, 90,92,93,95-105,114,116,118,149, 152-154, 162, 178, 181, 182, 188, 201,210,221,239

OsmanlıHürriyetCemiyeti51 OsmanlıSosyalistFırkası88 Osmanlıcılık86,289 Öcalan,Abdullah281,282,304,305 Öner,Kenan246 Özal,Korkut281 Özal,Turgut272,281-287,289-292,294, 316 Özkan,Hüsamettin312 Pakistan254,299 Paris35,47-51,85,92,130,131,152,166, 167,204,270 ParisAntlaşması33 ParisBarışKonferansı122,130,154 ParisKongresi33 PasarofçaAntlaşması17 Peker,Recep214,215,244-246 Petersburg104 Pire163 PKK281,282,290,301,302,304,305 Plevne43 Polatkan,Hasan259,267 Polonya233,239 pozitivizm48,49,84 PrensSabahattin49-51,56,60,61,78,79, 84 Prusya36 Ran,NâzımHikmet213,241,248,266 reaya10,12 RecepPaşa50 Redd-iİlhakCemiyeti125,128 RefahPartisi(RP)294-296 Renda,Abdülhalik231 RızaTevfik85,148,154,241 Rize103,198,251 Rodos72 Roma166 Romaİmparatorluğu3,6,223 Romanya27,43,102,104,124,217,239 Roosevelt,Franklin235 Rousseau,Jean-Jacques36 Rönesans6,223 Rumeli5,6,25,43,51-53,56,57,59,61, 76-78,80,86,120,132,154,162,222 Rumlar 20, 27, 52, 122, 131, 154, 169, 180,181,197,206,252,253,280,316

339

340

KISA TÜRKİYE TARİHİ

Rusya 27, 31, 33, 36, 40, 42, 43, 48, 51, 52, 75, 85, 86, 90-96, 101-106, 116, 119, 158, 160, 197, 234, 239, 241, 287,298,305,323 SaadetPartisi(SP)298,303,310 SabihaSultan116,117 Sada-yıMillet 71 SaffetPaşa41 Said-iNursi60 SaitÇelebi20 Sait Halim Paşa 77, 80, 84, 93, 94, 107, 114 Saka,Hasan242,245,246 Sakarya Meydan Muharebesi 159, 161165,168,169 SakaryaNehri102 Sakık,Şemdin304 SakızAdası179,198 SalihPaşa79,142,146,148,158 Samsun99,119,121,127,132,154,199, 203,219 SanRemo152,175 sanayidevrimi29 Saraçoğlu,Şükrü236,245 Sardunya33 Sarıkamış101,102,105,106,157 Satır,Kemal269 Savaş,Vural302 Saydam,Refik232,236 Sebilürreşad 84,108 Sekban-ıCedit25,26 Selanik20,40,51,52,61,62,65,88,208, 252 SelimIII23-25 Sened-iİttifak25,26 SerbestCumhuriyetFırkası196,204 Serbesti 58 Sertel,Zekeriya243 Servet-iFünun 84 Sevr Antlaşması 149, 152-155, 157-160, 166, 173, 182, 197, 206, 218, 222, 241,318,323 Sezer,AhmetNecdet309 Sırat-ıMüstakim83 Sırbistan27,40,43,75,90,94 Sıvastapol96 Siirt304

Silifke153 Silvan153 SinaÇölü102 Sinanoğlu,Suat223,314 Sinop80,203,251 sipahi10-14 SisamAdası179,199 Sivas47,64,91,124,128,130,132,136, 138, 141, 142, 144, 153, 198, 203, 204,219,224,293 SivasKongresi73,136-139,148 SivasOlayı/Katliamı293,297 Sofya90,102 Sonçağ/Yakınçağ6,7,55,64,80,198,222 Sosyal Demokrat Halkçı Parti (SHP) 283, 284,291-296 SosyalDemokratParti(SODEP)244,283 sosyalizm 88, 160, 161, 210, 214, 234, 266,267 SovyetlerBirliği(SSCB)116,160,161,168, 172, 179, 186, 197, 217, 233-236, 239,240,241255,270,279,287 Soyak,HasanRıza214 Sökmen,Tayfur217 Stalin,Jozef233,239-241 Stalingrad234 Sultanahmet59 SultanahmetMitingi125 Sunalp,Turgut281 Sunay,Cevdet269,270 Suriye 45, 71, 107, 113, 120, 137, 153, 164,179,199,217,254,282,304 SuudiArabistan45,290 SüleymanPaşa85 Sümer3 Sümerbank220 Sünnilik187 SüveyşKanalı95,102 Sykes-PicotAntlaşması131 Şahinkaya,Tahsin275,280 Şam28,34,46,51,102,113,282 ŞapkaDevrimi196,197 Şarkmeselesi31 Şarkışla203 ŞarkiAnadoluMüdafaa-iHukukCemiyeti 132,134,136 Şarköy78

DİZİN

Şemdinli281 ŞemsettinSami85,181 şeriatçılık302,314 ŞeyhSaitAyaklanması195,205 ŞeyhSüleymanEfendi85 Şinasi34,85 Şuhut169 Taaşşuk-uTalatveFitnat 181 Tağmaç,Memduh269 Takrir-iSükûnKanunu195 Taksim58,271 Takvim-iVekayi 27,34,46 Talat Paşa 51, 56, 65, 69, 71, 73, 94, 96, 102,114,119 Tan 243 TanOlayı243,248,252 Tanin 57,75,76 Tantan,Sadettin305,306 Tanzimat23,30,31,84 TanzimatFermanı30,33 Tarih-iÂlem 85 Tarlan,AliNihat232 Taşkışla58 Taşnaksutyun47 TavşanAdaları179 Tayland197 Tek,AhmetFerit86 Tekalif-iMilliyeKomisyonları162 Tekirdağ25,77,166,203 TemsilcilerMeclisi260,266 Tengirşenk,YusufKemal166 Tenzil-iFaizKararı40,41 TepedelenliAliPaşa24,27,33,34 Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası 194, 195,198,205 Tercüman-ıAhval 34 TercümeOdası27,28 TersaneKonferansı41,42 Teşebbüs-iŞahsiveAdem-iMerkeziyetCemiyeti50,56 Teşkilat-ıMahsusa89,124 Tetkik-iMezalimKurulu169 Tevfik Paşa 59, 74, 117, 120-122, 152, 158,160,166,173,174 Tevhid-iTedrisatKanunu186 TheTimes 125 Tiflis86

Tirebolu152 Togan,ZekiVelidî5 Tokat71,153,154,203 Tonguç,İsmailHakkı238 Topkapı257 TopkapıSarayı11,20,25 Toroslar104 Torumtay,Necip290 Tökin,İsmailHüsrev213 Tör,VedatNedim213 Trablusgarp50,71-74,85 TrablusgarpSavaşı71-74,76,86,90 Trabzon Trakya114,173,180,235 BatıTrakya89,90,143,179,181,182, 280 Doğu Trakya 89, 90, 99, 119, 123, 152-154,158,165,166,168,171-173, 179,182,206 TrumanDoktrini240,241,250 Tuna45 Tunaya,TarıkZafer55,83 Tunçay,Mete195 TÜBİTAK294 Tümer,Nejat275 TürkDerneği86 TürkDilKurumu208 TürkHümanizmi 223 TürkOcağı86,87,108,203,205,213 TürkTarihKongresi207 TürkTarihKurumu207 TürkYurduCemiyeti86 TürkYurdu 86,93 Türk-AfganDostlukAntlaşması161 Türk-AlmanDostlukAntlaşması234 Türk-AlmanSaldırmazlıkAntlaşması234 TürkçeSarf85 Türkçülük55,85-87 Türker,Masum313 Türkeş,Alparslan260,275,283 TürkiyeBüyükMilletMeclisi62,141,150168, 170, 171, 173, 174, 177, 178, 182-186,193-195,203,216,218,231, 232,242-247,249,250,257-260,269, 273, 275, 281, 283, 284, 289, 290, 294,299,303-310,322 TürkiyeHalkİştirakiyunFırkası161 TürkiyeHalkKurtuluşOrdusu268

341

342

KISA TÜRKİYE TARİHİ

TürkiyeİşçiPartisi(TİP)266,267 TürkiyeKomünistFırkası161 Türkiye Radyo ve Televizyon Kurumu (TRT)208,265,269,278 Türkiye Sosyalist Emekçi ve Köylü Partisi 244 TürkiyeSosyalistPartisi244 Türkiye-ABD Askerî Yardım Antlaşması 240 TürkünAteşleİmtihanı 151 Türün,Faik269 Ulukışla104,219 Ulum-uİktisadîyeveİçtimaîye 84 Ulus 258 Ulusçuluk 31, 37, 42, 53, 55, 69, 75, 83, 85,88,103,123,134,135,209,225 Ulusu,Bülent272,281 UlviyeSultan117 Urfa145,153,194,300 Uşak153,257 Uygurlar4 Uzakdoğu51,239 Uzan,Cem313 ÜçTarz-ıSiyaset 85 Üçok,Bahriye314 Ülken,HilmiZiya84 Ürdün254 Üstündağ,EkremHayri251 Vahdettin72,114-117,119,121,123,124, 132, 134, 135, 139, 141, 143, 145147, 150, 152-155, 161, 166, 167, 174,175 Vaka-iHayriye27 Vâlâ Nurettin213 Van47,91,105,106 VarlıkVergisiKanunu236,237,248 Varto195 Vatan 243 VatanCephesi256,271 Vatan Haini Değil, Vatan Dostu Vahidüddin 123 VatanyahutSilistre 36 Venizelos124,159,217 VersaillesBarışAntlaşması233 Volkan 60

WilhelmII49,114 Wilson,Woodrow105,114,118,134,137, 152 Yahudiler20,55,57 Yalçın,HüseyinCahit214,232 Yalman,AhmetEmin137 Yalova153,307 Yanya24,27,76,181 Yargıtay302,305 Yassıada252,259 Yavuz 95,102 Yemen71,72,120,134 YeniDünya13 YeniOsmanlıcılık289 YeniOsmanlılar33-36 YeniTürkiyePartisi266,312 YeniZelanda171 Yenice145 Yeniçağ6,7,23,198 yeniçeriler10,14,24-27 Yeşilhisar257 YıldızSarayı45,59,60,70 Yılmaz, Mesut 285, 294, 296, 303, 305, 306 Yılmaz,Şevki298 Yiğit,Korkmaz304 Yozgat48,121,151 Yugoslavya217,234,270 Yunanİhtilali27,28 Yunanistan27,75,90,102,136,152,154, 157-159,162,166,167,171-173,175, 179-181, 198, 206, 217, 234, 240, 252,253,270,280,296,305 Yurdakul,MehmetEmin85,86,208 YusufHasHacip4 Yücel,HasanÂli210,238 YüksekHâkimlerKurumu265 Yüksek Öğretim Kurulu (YÖK) 277-279, 291,294 Zana,Leyla291 ZiraatBankası45 ZiyaBey(Paşa)35 Zonguldak161,219 Zorlu,FatinRüştü252,259 Zürih253