Kırk Haramiler: Türkiye'de holdingler. [4. bs. ed.] 9789755090023, 9755090029

Citation preview

DINGLER -TURKIYE'DE HOLMI LER ~

KIRK:

HARA

_ MUSTAFA SONMEZ ~

ARKADAS YAYINEV] ; ISBN 975 - 509 - 002-9

ARKADAS. YAYINEVI Mithatpasa Cad. 28/D Yenigehir - Ankara

Tel: 434 46 24 (4 Hat} Fax: 434 38 52 P.K. 410 Yenisehir / ANKARA

DAGITIM: ANKARA - ADAS DAGITIM Tel 1434 46 24 (4 Hat) ISTANBUL- PAPIRUS DAGITIM° Tel : 527 01 53 Fax: 526 85 07

Baski: Cantekin Matbaasi Tel: 133 30 84

~ TORKIYE'DE HOLDINGLER KIRK

HARAMILER

MUSTAFA SONMEZ

i; i

© Kitabin tim haklari ARKADAS YAYINEVIne aittir. izinsiz . basilamaz, gogattilip dagitilamaz.

a “TORKIYE'DE HOLDINGLER"” : KIRK. HARAMILER .

an

holdingler,

Biyuk artan

Tarkiye

bir etkinlik: kazaniyor. Bu

‘

giderek

toplumsal yagaminda kendisini

ekonomide,

politikada

Hatta kiltrel yasamda hemen hissettiriyor.

Izlenen ekonominin politikalar, dev holdingler glciint frenlemek yéniinde degil, onlarin daha,da biyiimeleri sonucunu , stirecinin politik’) karar hem deviegme, Bu doguruyor. buydmesini n adaletsizligi i _ tekellegmesini hem de gelir dagilimindak -beraberinde getiriyor. Genigletilmig beginci baskisi yayinevimizce yaptlan bu _ aragtirma, kenuyla ilgili Torkiye'de yapilmig en gtincel ve detay bilgileri,, analizleri igeriyor. Aragtirmanin, Tirkiye'nin politik iktisat alaninda 6nemli bir boglugu ‘doldurdugu, kanisindayiz. Yayinevi olarak, konuyla baglantil bagka aragiirmalar! da pregramimiza \ cs . almg¢ bulunuyoruz. yazan’

Kitabin

.

‘ dogdu.

Mustafa

1978, yilinda ODTU

Sénmez,

1955

yllinda

Van'da

Idari Bilimler Fakiiltesiinden mezun

olan yazarin Turkiye Uzerine yayimlanmig. gegitli kitap, makale ve yaz! dizileri bulunuyor. Kapitalist Deviet Isletmeleri ve Tiirkiye (1978, TIB- Yay.), Tiirkiya Ekonomisinde Bunalim (2 Cil}, Beige Yay., 1980 (3. Baski), Ozal Ekonomisi ve Iogi Haklart (1984 Beige Yay.) yazarin baglica yapiilarini olugturuyor. 1

:

Birinci Basim

Ekim 1987 . Ikincl Basim Kasim 1987.

OgGncd Basim Ocak 1988

Dérdined Basim Mayts 1990 Besinci Basim ‘ Subat 1992

INGLER TURKIYE'DE HOLD AMILER KIRK

HAR

MUSTAFA SONMEZ

TGCINDEKILER

| BESINC! BASKI IGIN ..cccscscesieseestnttentetntntneeeneg orf, ‘CONGOZ VE SONSOZ vassccssssscssssssssesstensetuesssceseeientotee 14 ‘

BiRiINCI AYRIM: ‘CESITL] BOYUTLARIYLA TEKELCi SERMAYENIN- YAPISI

-BIRINC! BOLUM: KUSBAKISIYLA

KIRK HARAMILER

- Sanayinin Devieri.......... aan ceeensneceseeansnseceseeaeaaaearstigeceoevens 19

~ Bankalar da Onlarithe...cscsssscssscssscsersessserssreresessessesseeseaee 26 _ - lhracatta Hegemonya we BI " ~ Santiyelerin Devleri... eee - Denizin Hakimleri..........

Seaeetececerseeeeeeenes . 34

ee eeeeeeeeeeeeenienes seeepeeeeteeeeeeees 37

-

+ YO! KUMtlabte essere sessantensesenene sestseneeegsieetieeseees BY - Temsilcilikten:Milyarlar................. secrucessagyanesesaesssasseseesse 4400 IKINCI BOLUM:

HOLDINGLER

- Tekelciligin Boyutlart..2.........

VE TEKELLESME

.

cei eeeeeeeeeeeeeceeeeeeeeeeeuenees

- Hangi Sektérde Hangi Tekeiler Var

UGUNCU BOLUM: HOLDINGLER GOKULUSLU TEKELLERLE I¢ICE - Holdingler ve Yabanct Ortakiarl.......... cc seeesseeeeesecseeeeees 67

- Kapitalizmin Ebest TSKB....c.cccccscelecsssssecsssseteesstesseesseees 70 - Lisans Anlagmalaniyla KAYMASMA......5....cceccecescceneeees —

- Yabanet Banka Akin1.

73

—

- Petroldeki Devlere..... cece eccccessseceesseeeteeeeseeeeaeseeeetenrsas DORDUNCU BOLUM: HOLDINGLERIN YURTDIS! SIRKETLERI

- Digaridaki Kog Grubu......... soe veseearaeee seseceeaeseieananss ~ GOKUNUSIE EMKA......ccsssssssesseccsccescessssnsnsneccccssesseeeeecenseeee - Sabanci'nin GUS/SA'lar1..

93°

- BiiyGk Miteahhitler ve Ihracatgilarin Gug'lari - Tirk Bankaeiliginin Gokulustulagmasi........ seeseee sesneeteconeenee - Cokulusiulagmada’ ‘Madalyonun Obiir YOZU.. eee

BESINCI BOLUM: HOLDINGLERE DEVLET DESTEGI - lik Birikime Devlet Destegi.......-eeseseceeeerreesersctiss

|

- Ucuz Girdi ve Ortaklkla Destek.; ~ KIT Ortagi HOmdingler........scseeseseecteesteergreeesasenenenneees - Devlet Harcamalariyla Destek:...........cccseseteesecreneeeens

- Karl Alanlar Ozel Firmatara.............. seseavesdueetusqesuesnaeeneense . Sava$ Sanayil ve Holdingler........eetes veeeeeee ‘iaeeeeeeee

-: Yatirimlara: ve lhracata Tegvikler....cccccsseseseseseeereeeeeeee - «Kurtarma, Operasyonlari»yla DeOSteK....cccssssccssseetiseeseee

.

-- Deviet Yénetiminden Holdinge Ya da Tersi...

- Holdingler ve Slyasi Pattilet.........sssscscsssssssessesssiseesees es ALTINC| BOLUM: HOLDINGLER VE ORTAK

ORGUTLERI-

- Tekeici Sermayenin Orgitti TUSIAD...........eeeeentnee 150 - Odalar ve Holdingler.........c cesses ieseeseesesneeees veeeees 153

' - TISK ve Biydk Sermaye....

tas

- Hitr Tegebbiis KOnse yi... eccssssesseseeeeeeseeseeenees

-IKV Ve YASED.u. eee

. 158 162

peceaetenseatsceeses vecstsvetaeeenees 163

~ "Kartel" Niyetine Dermek....s...sssseessssosseccsssceeceseeercnnee 165 uv

IKINCE AYRIM :

«KIRK

HARAMILER»IN

—

_ PORTRELEAI - ANONIM

- KOG

KAPITALIST: I$ BANKASL............000::eesees 182

IMPARATORLUGU..0.. cesses leeeeeeeceeeeeeeteeetneeden 197.

- ~ AK ALTININ AGALARI:

SABANCILAR...........0--c2-seeeees 204

- KUVAYI MILLIYEDEN IMPARATORLUGA

CUKUROVA GRUBU...: esses csssssscensecssueecsaneeesueensaressass : ~ OZAL IKTIDARININ ARDINDAKI DEV: ENKA cceceeceseecseees - KOMUTANLARIN HOLDING OYAK 0... ~ EGE'NIN EGEMENI: YASAR HOLDING........:sssssseseseeeee

- BIR TEKSTIL DEVI: DINGKOKLER......-sssssssssssssnseenssee . - SESSIZ VE DERINDEN: ST-FA...........00 sesnsnatteaneens : - YAHUDI DEVLER PROFILO ILE ALARKO..........000 a - BIR AHTAPOTUN KOLU: UNILEVER...........5-00+ daseassees

-

SON IMPARATOR: ASIL NADIR.........-+ peesessssetssacensceiens SIFA ECZANESINDEN ECZACIBAS| TOPLULUGUN NA.256 259 BODUR: SERAMIK TEKELI] BUDUR.........c cscs TEKSTIL DEVI INSAATGI KUTLUTAS..eecsscscseecsenesesnees 263

- BIR BASKA TEKELCI: TEKFEN........secscssssssssseceeeneeens 266

- AYHAN SAHENK'IN DOGUS'D............ eeeeeees leueeeeeeee 269

*. -

aZULA»DAKI] DEV: ECA... .ccsccssesescseseceetesesteerserecsene «TEKELLERE KARSI» BIR TEKEL: TOPRAK..........+ IZMIR'N UG BEYI! QZSARUHAN, OZAKAT, RAKSG........ ANADOLU MILYARDERLERI........... " saaersestasesseenetanescess

272 276 279 284

D sseseerennevenees 290 csessecsssssessssssnnse 0...RLER ~ VE DIGE

- 1980 SONRASI YILDIZI KAYAN HOLDINGLER.....!........295 EKLER

,

\

- EK 1 : IS BANKASI'NIN ISTIRAKLERI (1986)...........04, 307

- EK 2: KOG TOPLULUGUNUN SIRKETLERI............-+ 311

- EK 3: VEHSI KOG'TAN KENAN EVAEN'E MEKTUP (3 Ekim 1980}.....316

;

. KAYNAKLAR........ DIZIN acess eeeeseeeeseeeenes vaeseessssesseeusssegetanesescecsaneseeeatasees

)

.

1980'den bu

’ BESINCI BASKTICIN... .

yana

-ciddi alt-iist oluglar

yagayan

Tiirkiye

kapitalizmi, bu kitabin Ugiincii baskisinin yapildigt 1988 bagindan bu yana da de@isimini siirdtirdii: Dolayisiy!a, besinci baskisi talep edilen bu arastirmanin da baz bélimlerinin elden gegmesi gerekiyordu. Biyik sermayenin geligim dogruitusuna bakildiginda son iki

yildir temel edilimlerde’ radikal bir degigim yoktu. 4980 sonrasinda hizlanan tekellegme, 1980'lerin son dénemlerinde de siirmistii, Koc, Sabanc! ve ls Bankasi'ndan olugan "Uglii", diger sermaya gruplarina “tur bindirmeye” devam ediyorlard). 1980'l yillarin yiksek faiz, daralan ig pazar sorunlarini géguslemeye galigan, o koguilarda bile yatirim yapmayl dignenler, 1980'lerin son ceyreginde artik dékiilmeye baglamiglardi:

Ercan, Narin, AEH, Ozakat gibi... : 1980'lerin sonunda belirginlegen iki da-damgasini yuracakti: Bunlardan birincisi “gayrimillilagme” idi, 1980'l-yillarda rizgar, kesimin lehinde esmigti. Gerek banka ve

egitim ise betki 199011 yillara "sanayisizlegme", ikincisi ise sanayinin aleyhinde “rantgi" ticaret (6zéllikla dig ticaret)

gerekse emlak sektéril, an cok prim yapan alaniar olunca, sermaye de

bu dallara yénelmig ve Turkiye ciddi bir “sanayisizlegme" sorunu

yasamaya bagsiamist!. 1987 bagindan itibaren tayin edilen "1992: Avrupa Tek Pazari" hedefi ise bir giigin yartga start olmugtu. Bu: start, ' sermayelerin eviiligi igin verilmigti. Tek Pazar kogullarinda giiclii va’ dayanikli olmak isteyen diinya sermayesi, tarhinde gérillmedik biginde “sermayenin merkezilegmesi"ni yagamaya baglamisti, Bu rilzgarin Turkiye kapitalizmine ulagmas) igin gok beklemek, gerekmedi. Turk sermayesi de “fenersiz yakalanmamak igin", gok hizil bigimde yabanci damatiar-gelinler bulmaya koyuldu ve béylece “gayrimillilagme" agilimi

~ hizla beslendi.

.

’ Bu aragtirmada eile alinan konular, dérdiinci baski hazirlanirken, son yillarin geligmeleri de. gézéniine alinarak genigletildi, en son

verilerle giincallestirilmeye caligildl. 1988-1990 arasinda galigtigim "Sz" gazetesi ve “Ekonomik Panorama" dergilerinde, bu kitapta yeralan

bagliklar! yeniden:inceleme ve bulgulari test etme firsatim oldu. Bu, bir

tir *yeniden-iretim"di. Bu ugragda, galigma arkadaslarimin bliyik katkisi

oldu, Doilayisiyia son veriler, astnda onlarin bulgularidir. Téminii slikran.

ve sevgiyle aniyorum.

"

Subat, 1992.

.

oe

de

ONSOZ

VE SONS6Z .

—

i

vl

_ «Bir varmis, bir yokmus.. . Ewel zaman iginde, kalbur saman iginde, kirk haramiler namiyla Gn salmig bir faydutlar getesi varmig...» «Kirk haramiler» sadece masallarda mi kaldi? Hayrr. Kilik-kryafetleri, silahtart, ydntemleri degigse de kirk haramiler bugiin de var. Uzaklara bakmaya gerek yok: Kirk haramiler her kapitalist toplumda oldugu gibi Tdrkiye'de de var. Buyik | holdingler diye de adiandirilan sermaye gruplart Turkiye'nin «kirk haramileri...° \ Farkinda olalim, olmayalim: hergdn. Onlar kahvalt soframizda, bindigimiz tagitta... Onlar guinitik Sanat gazetede, gezindigimiz

kirsdsinde...

kirk haramilerie yasiyoruz seyrettigimiz televizyonda, politikada, okudugumuz Universite galerisinde,

—_

Farkinda olalim, olmayalim: . Tiirkiye'y: sayilari elli dolayindaki aile ya da sermaye grubu ydénlendiriyor. Ve her. gegen yil bu‘aile egementigi pekisiyor. Ekonomiden siyasete,. kGttirel yagamdan dig politikaya kadar 60 milyonun kaderini. cizen kararlara bGydk aile ya da holdingler damgalarini vuruyor. Gok degil; sadece yagadigimiz son on yilda biydk holdinglerin guglerine ekledikleri yeni glig, «Quo Vadismus? » sorusunu sormaya yetiyor. Gok degil, sadece iki devin, Kog ve Sabanci'nin egemeniik boyutlar «egemenlik ulusun mu, holdinglerin mi?» sorusunun cengelini kafalara asmaya yetiyor. Bu iki devin yillk satiglarindan kasalarina giren para, Tirkiye-

biitcgesinin d¢te ikisine ulagtyorsa; bu iki aile 60 bin. kisiye patronluk yapacak giice erisiyorsa «Nereye?» sorusunu sormanin zamanidir. Ustelik bu «deviegsme», gelir dagiliminin

°

hizia bozuldugu, yoksullagma ve igsizligin Grkiticd boyutlara

-vardigi, demokratik haklarin tirpanlandigi, yok edildigi bir.zamana rastlyorsa, «Nereye?» sorusunu sormanin tam da zamanidir. : fo.

wee .

oe

Bu aragtirmada Tirkiye'de biydk sermayenin anatomisini . _ ortaya koymaya Galigtik, Aragtirmay! iki ana bdltimde ele aldik. Biringi bélmde biyUk:holdinglerin sanayide, mali sektérde, ~

ihracat, ingaat, ulagtirma vb. sektorlerdeki egemeniiklerini

saptamay hedefledik. Alt sektérlere inerek cegitli alanlarda tekellesmenin boyutlarini sergiledik, BOyGk grupiarin yurt digi ifigkiterini mercek altina alarak ABD, AET, Japon emperyalizmiyle bagiantilarina ‘yer verdik, Devletin, biytk sermayenin olugumundakt roliine deGindik. Ayrica biydk sermayenin nasil - Srgitlendigi sorusuna da yanit getirmeyi denedik. TUSIAD,

Odalar Birligi, TISK gibi kuruluglarda holdinglerin egemenlik . : , miicadelesine yer verdik. Kitabin ikinci ana bdlimind ise «kirk haramiler»in

portrelerine ayirdik. Bu béiimde, bdydklik siralarina gére sermaye grupiarini tek tek analiz etmeye galistik. Bugiinkd biydkidkleri ne boyutta, hangi alaniara egementer, nasil . kurulup, nasil bdyddiler, yanitint aradigimiz sorularin baglicalari buydk gruplarin 12 Eylil élgtide miz _ oldu. Verilerine ulagabildiji dénemeci éncesi ve-sonrasini-analiz alanimiza aldik. Anlamli sonuglara ulastigimuz kanisindayiz. Bu bélaméin son sayfalarini ise «1980'lerde yildizi kayan devier»e ayirdik. Kitabin sonunda. en biyik iki dev [s Bankas! ile Kog Grubu'nun girketlerini ve Vehbi Kog'un Kenan Evren’e yazdig! _ 3,10,1980 tarihli mektubunu igeren Ug ek yer allyor. : Bu kitapta, Turkiye'de holdinglerin yapisi ile ilgili ciddi_ sentezlere girigilmedi, sadece alanin boslugu dikkate alinarak bir envanter caligmasi denendi. Kitap, birbirinden bagimsiz

©

okunabilecek bélimler hatinde yazildi. Bu: yaklagim birgok bilginin yer yer tekrar edilmesini de kaginilmaz kildi. . Aragtirmadaki verilerin. énemli bir kismt incelenen. holdinglerden . edinildi. Bu, bazen holdinglerin kendi yayiniarindan, faaliyet raporlarindan yararlanma, bazen de holding sahibi ya da ydneticileriyle yapilan mdlakatlar yoluyla gerceklesti. Biigi toplama stirecinde baz holdingler zorluk gikarmadi, bazilari ise bilgileri. «sir» diye vermediler. Bu, aragtirmada bazi noktalann sisler arkasinda kalmasi gibi bir zaafi da beraberinde getirdi. eS

Bu ¢caligmamda da éegim Olki'den hogsgérillt ilgi ve destek

gordim. Bazi tablolarin hazirlanmasina arkadasgim Beysun Mert yardimci oldu. Kitabin en megakkatli iglerinden biri olan elyazilarinin daktilosunu Sinan Giler Gstlendi. Birgok dost, ulagiimasi zor kaynaklarin temininde yardimin esirgemedi. Matbaa emekgileri dzenli bir galigmayla temiz bir baski igin ellerinden geleni yaptilar. Yayinct dostlar da her tari hosgéri ve kolayligi gésterdiler. Hepsini sevgi ve giikrania aniyorum.

| So

Mustata SONMEZ . Ekim

1987

-

_

BIRINC! AYRIM:

CESITLI BOYUTLARIYLA — TEKELCI SERMAYENIN YAPISI

‘. Birinci Bolam

_ KUSBAKISIYLA KIRK HARAMILER f

Sanayinin

Devierl

- Bankalar da Onlarin - Ihracatta

Hegemonya

7 Santiyelerin

Devteri

- Yo! Kurtlar. - Temsilcilikten

Milyartar

a

ak

ee

Sayilan 50, bilemediniz birkag fazlasi... Ama o kadar. Tekstilden makinaya, cimentodan lastige, margarinden gdbreye

sanayide

en biydk tesisler onlarin. Toplanan

mevduata, *

‘dagitilan krediye de onlar hakim. Ginkii bankalarin gogu kontrollerinde. Sigorta girketlerinin cogu da onlarin. Dev petrol _ tankerleri, ‘iri-kiyim yOk gemileri de, dev TIR filolari.da onlarin. . Ihracatta asian pay! onlarin, dev boyutiu tegvikler de ontarin. Képrilerin, barajlarin, dev binalarin mUteahhitleri de ontar. _ _ Onlar, sayilan 50 bilemediniz birkag fazlasi... Ama o kadar. Bu 50 aile: ya da sermaye grubu, Tiirkiye’de toplumsal yagama damgalarin! vuruyorlar. Ekonomik. zenginlikler Gzerindeki egemeénlikleri, Tirkiye'nin politixasina; politikadaki egemeniikleri giglerine gig katiyor. Toplumda gerek politika, gerek ekonomi, gerekse diger toplumsal yasamia ilgili stattiko hizla, onlarin lehine gelisiyor. iste, Turkiye ekonomisine yén verenterin ulagtiklan giicin boyutlar... +

“SANAYININ

DEVLERI

-

«1946'da ilk Amerika yolculugum ticcarliktan gikip sanayicilige gegisimin baglangig noktasi olmustur... Tirkiye'de - General Electric Ampul Fabrikasi kurulmasi kararint aldim. Uzun konusmalar oldu, Tirkiye’'ye heyetler geldi gitti, sonunda sirket kuruldu, fabrika ingaatina baglanct, basgar! saglandi. Memlekette Amerikan sermayesi ile ortak ilk fabrika béylece kuruldu. Déviz tasarruf edildi. General Electric kazandi, biz‘kazandik. Bu bagaridan. dolay: gok memnunum.» (Vehbi Kog, Hayat Hikayem, s. 73) . Tarkiye kamuoyunda «Imparator» adiyla da taninan Vehbi Kog, sanayiye attig: ik adimi anitarinda bdyle anlatiyordu. 1946'da ABD sermayesi ile atilan bu ilk adimi kisa sUrede yenileri - izleyecek ve Kog Toplulugu aradan gegen 40 yilin sonunda, satislari 2 trilyon 419 milyar firay) 1989 sonunda ise 13.5 trilyon lirayi bulan 93 sirketi ile Torklyer nin en gugli sermaye gruplanindan biri olacakt

+

rr

y.

Ticaretten bankaciliga, turizmden hizmet sektérine her alanda’ Gesitli faaliyetler gésteren Kog Toplulugu'nun belkemigini sanayi girketleri olugturuyordu. Grubun kontrolindeki 25 girket, Tirkiye'nin en biiydk sanayi firmalart arasinda yer aliyordu. Istanbul Sariayi Odasi'nin 1985'in en biiyGk 500 sanayi sirketi siralamasinda 406 firmanin 6zel kurulug oldugu gSrildyordu. Bu 6zel sanayi firmalari arasinda yer alan 25 Kog firmast, 645 milyar liralik satigla di§er sermaye gruplarlicinde ilk siray: almiglardi. Kog'un biytk sanayi sirketleri 406 dzel firmarun toplam satiglari iginde yuzde 10,.5'luk paya sahipti. Yaklagik 22 bin kiginin galistigi bu sirketler Kog Toplulugu'na 52 milyar liranin zerinde kar saglamiglardi. Galigan kisi bagina kar,2 milyon 360 bin lirayi buluyordu. Otomotiv sektérdnin devierinden Tofas, Otosan, Otoyol, Tirk Trakt6r; beyaz esya dalinin devierinden, Argelik, Demirdékim, Aygaz, Kog Imparatoriugu'nun ilk ede akla gelen sanayi firmalariydt. Cumhuriyet ile neredeyse yasit olan Turkiye Is Bankasi, bankaciltk ve diger alanlardaki faaliyetleri kadar sanayide de sézsahibi. 1986 sonunda istirakleri toplamt 140 milyar liray! agan ls Bankasr'nin sanayi sirketierindeki istirak tutart 107 milyar liraya yaklagrms durumdaydi. Tirklye'nin en biytk 406 dzel sanayi firmasidan da 22'si . lg Bankast'nin istirakleri arasinda yer aliyordu. 1985'te toplam -Satislar! 431 milyar liray! bulan bu sirketierde 25 bin kisi. galigiyordu. Bu girketler 1985‘te yaklagik 26 milyar lira kar ettiler: Yani galigan bagina ylida 1 milyon kar...

Tiirkiye'de sige-cam tretiminin neredeyse yizde 100't Is Bankasi biinyesinde Sise-Cam Toplulugu'nca gergeklestiriliyordu. Son yillarda portféyiine dahil olan yeni tekstil kuruiuslari ile bir de tekstil toplulugu olugturan Ig Bankasi, bu topluluga «Mensa» acini verdi. Tekstil grubu, Giiney Sanayi, Geytas, . Ceyhan Tekstil Sanayi, Mensa Mensucat Sanayi, Odemis Tekstil Sanayi adli sanayi kuruluslarindan ve Mepa Merkezi Pazarlama ile merkezi Isvigre'de olan Mepinter adli dig ticaret sirketlerinden oluguyordu.

20

- Ig Bankasi'nin sanayiciligi gige-cam ve tekstilin diginda da suriyor. Iste blydk sanayi kurutuslari arasinda yer alan bazt ls Bankas1 igtirakleri: Turk Pirelli, Koruma Tarim, Aslan Gimento,

Celik Halat, Kartonsan, General Electric, Etitag...

Turkiye sanayiine hikmeden biyuk sanayi gruplarindan

biri de Sabanc1

Toplulugu.

lik birikimini

.

«beyaz. altin»

pamugun ticareti ile saglayan ve yine pamuga dayali ¢ircir, bitkisel yag fabrikalari gibi mitevazi deneyimlerle sanayiye gegis - yapan Sabanc! Grubu'nun bu alandaki ilk 6nemii adim: Bossa‘nin kurulugu ile gerceklegecek, bu'adimi yine tekstil, gimento, lastik, plastik, karton sanayilerindeki biydk firmalar izteyecekti. Bankacilik ve sigortacilik sektérGnde etkin bir konumu olan Sabanci Grubu'nun 1986 sonundaki toplam satislan 2 trilyon 169 milyar liray! bulacakt. Sabanci'nin toplam cirosu Kog'unkinden sadece 250 milyar lira gerideyci. Béylece Kag ve Sabancr'nin 1986 sonunda 4 trilyon 588 milyar liraya ulagan — toplam satiglan, ayne yil Tirkiye’nin toplam butge gelirlerinin : yuzde 67.3'Une esdeger dizeye yiikseliyordu. Sabanci Grubu 1986'da karlarint bir 6nceki yila gore yizde 403 oraninda artirarak 178.4 milyar liraya gikarmisti. 1985'te Tirkiye'nin 406 buyik 6zel sanayi firmasinin iginde Sabancr'nin SA damgasini tasiyan sirket sayisi ise 13'ti. Lastik, plastik, cimento, gida, kagit, teKstil, kimya dallarindaki 13 btytik sirketie yaklagik 16 bin iggi galigiyordu. S6z konusu yilda 390 milyar liralik satis gerceklegtiren Sabanci Toplulugu’nun bu sirketleri, galigan - bagina da 2 milyon 382 bin liralik kar elde etmislerdi.. Bossa, Lassa, Kordsa, Marsa, Teksa, Gimsa, Akgimento,

Pilsa, Olmuksa, Insa, YGnsa, Ayeks ve Susa ile Tirkiye'nin en buyik sanayi firmalarindan 13'Une sahip olan Sabanc Toplutugu, sanayideki faatiyetini 1986'da yurt digina da tagiracak ve Isvicre'de satin aidig: Hefti Weaving adli tekstil kurulugu ile bir o , atilim yapacakti. Koc, lg Bankas! ve Sabancr'nin yanisira Dingk6k Ailesi, Anadolu Endastri Holding, OYAK, Gukurova Grubu, Profilo, Yasar ve Cukurova Elektrik sanayinin «en bdyik 10'unu» olusturuyorlardi. Bu on'grup, 1985'te buytik 6zel sanayide

“

:

edt

' satiglarin ylzde 39'unu gerceklestirirken, karlarin yizde 41'ini kasaiarina aktariyor, 271 bin kigiye de patronluk yapryorlardi. Buydkler klasmaninda dérduincd sirada yer alan (Akk6k” Sirketler Grubu olarak da taninan) Dingkdék Ailesi, biytk sirketler iginde sayica az ama ctissece biytk firmalarla boy gésteriyordu. Kimya-tekstil dallarinda faaliyet gdsteren Aksa, Ak-Al, Aksu ve Dinarsu'nun kurucusu, ailenin buyigG 35 yillik

. Sanayici Raif Dingkék'td. Bu sirketlere yon veren ise ayni zamanda tekelci sermayenin drgiitd TUSIAD'in bagkanligini bir

dénem

yirdten oglu Omer

Dingkék'td. Kagik Adasi ve

Etiler'deki turizm yatirimlart ile yeni bir atilim yapan grubun sanayideki gézde kurulugu Aksa'ydi. Tirkiye'de orlon olarak da bilinen akrilik elyafin yazde 90'1na yakinint Greten tekel Aksa, " 1986'da 142 milyar liralk'satig yapti ve 22 milyar lira kar sagladt. Sekiz biydk sirketinin, Turkiye'nin en buyGk sanayi firmalart arasinda yer aldigt Anadolu Endtistr! Holding, «Sanayinin Devieri Ligi»nde besinci siradaydi. Yazici ve Ozilhan aileterinin ortakligi: olan bu grup, otdmotiv sektériinde BMC, Otopar, Celik Montaj; birada Erciyes Bira, Guney Biracilik; kalemde Adel ile biyiikler arasinda yer aliyordu. Nasag adli aluminyum girketi ise grubun bir diger deviydi. Ancak bu: dev 1987 ortalarinda ciddi bir krize digiiyor, 1989'da BMC ile birlikte el dedgistiriyordu. Kisa adi OYAK olari Ordu Yardimlagma Kurumu, sanayide

iktidar koltugunda oturaniardan bir digjeriydi. 1 Mart 1961'de Tirk Silahli Kuvvetleri mensuplarinin -dayanigsma ve yardimlagmalarin! saglamak amaciyla kurulan «Ek Sosyal Givenlik» kurulugu olan OYAK, 1986'da 88 bin iyeye sahipti. _ Varkklarinin toplarn 36 milyar liraya ulagan OYAK, 28 sanayi ve ticaret kurulugunun sahibi ya da- ortagiydt. Bunlardan 6's1. OYAK-Renault, Gukurova Cimento, Hektas, Tam Gida, Bolu Gimento ile Tukas, en biytik Ozel sanay’ firmalart arasinda bulunuyordu. \ Sanayiciligi, 1925'te kurulan Cukurova Sanayi Igletmeleri TAS. ile, Cumhuriyetin ilk yillarnma dayanan Gukurova Grubu, Turkiye‘nin sanayi imparatorlarindan bir digeriydi. Pamukbank, 22

uO

.

i

Yapi Kredi, Uluslararas! bankalarimi kontroliinde bulunduran Cukurova, sanayideki atilimlart 1980'lerde azalsa da en bdydkon sanayici holdingten biri olmay: sdfddrdyordu. 1920'lerde Gukurova'nin en bdydk toprak sahiplerinden Karamehmet ile Eliyesil ailélerinin ortaklig: fle tohumu atilan Grup'ta, demir-celik, gida, kimya ve metal egya sektérlerinin biydk kuruluglari yer Se aliyordu. ' «Beyaz esya» diye de adtandinilan buzcolabi, -camasir makinasi, televizyon Uretiminin devierinden Profilo, biyuk ganayi topluluklarindan bir bagkasi: Telra, Peg, Pemko ve

.

Sinmak, Yahudi Kahmi Ailesi'nin sahibi oldugu Profilo'nun en ..

buylk sanayi firmatarini olusturuyordu. = _ Sanayi

o

iktidarinin izminii en biyik ortagt ise Yagar

Holding'ti. Boya, gida, giibre dallarindaki firmalart ile agirlikia Ege Béigesi'nde faaliyet gdésteren Yagar Grubu'nun bu sirketlerinin gogu Danimarka sermayesi ile ortaklaga kurulmus a ao durumdaydi. _ Elektrik Gretimindeki ayricaliki yeri ile sanayinin’ devleri : arasinda gériinen bir girket de Cukurova Elektrik'ti. 1985'te tek bagina 6zel sanayi kuruluglari iginde 96 milyarlik cirdsu ile ilk sirayi alan Gukurova Elektrik, dev boyutlu elektrik zamlarindan

TEK'in yant sira nasiplenen bir sirketti. 1980'lerin ortasinda Turk ézel sanayiini kontrol eden 25

biyiik gruptan 15'ini ise Unilever-Is, Uzel, Bagfag, Ozsaruhan Ailesi, Alarko, Eczacibagsi, Golakoglu, Sénmez, ‘Ercan, Bodur, | Giftgiler, Tekfen, Borusdan, Kutlutag ve Hema gruplar . olusturuyordu. Hollanda kékenli cokulustu girket Unilever'in Tirkiye'deki . kolu olan Uniiever-ig, margarin ve temizleme tozlari Uretiminde —

etkindi.lg Bankasi'nin da ortaklig: olan bu sirket 1984'te en

biyk ézel firmalar iginde ik sirayi almigti. Uzel Makina ise traktér ve makina Uretiminin énde. gelen isimlerindendi. Bunyesindeki sirketleri Onder Holding adi ile bir gat! altinda toplayan-Uzel Ailesi, sirketin en biytk hissedariydi. Bagfas, yildizi hizla parlayan gibre Ureticisi bir sirketti. gérdnen girketin en etkin ismi Recep Gencer, diger ortakli Gok

23

!

.

sirketlerini Gencer Holding gatisi altinda toplamisti.

iktidarinin bir diger Izmirli ortaji ise Ozsaruhan

Sanayi

Allesi.

Demir-gelik Gretiminin en biydk isimlerinden Metas'! kontroliinde tutan Ozsaruhaniar'in diger biiydk sanayi sirketleri Betontasg ile Demag't. Ishak Alaton ile Uzeyir Garih'in yonettidi Alarko Toplulugu, makina ve elektronik sanayiinde séz " sahibiydi. Alarko ve Altron, grubun biytk sanayi firmalartydi. llag, temizlik kagidi ve seramik sanayiindeki yatirimlart ile etkin bir sanayi gici de Eezacibagi Allesi. Sanayiye 1950'lerde gegig yapan Eezacibagt, dzeilikle ilacta éncii bir isimdi. Grubun biiyik sanayi kuruluslart arasinda yer alan ©

sirketleri, Eczacibasi liag, lpek Kagit, Kaynak Teknigji, Eczacibagr

. Seramik'ten oluguyordu,

‘

lzmitli Colakogtu Ailesi'nin Colakoglu Metalurji firmasi

demir-gelik sektériinun biyukleri arasinda yer alirken, Kocabtyik

Ailesi'nin kontrolindekt Borusan Grubu da boru sanayiinin en etkin isimlerinden biriydi. «Bursa'nin egemeni> SOnmez Grubu ise tekstildeki dev kuruluslani ile sanayi iktidarinin Bursali

.

ortagiydt. Sénmez ASF Iplik, Sénmez Filament, Grubun baydk . . Sanayi sirketlerindendi. 1980'lerin sonlarinda biytik bir kriz yagayan MAN kamyon ve otobislerinin yapimeisi Ereanlar, ayn zamanda otomotiv sektérintin énemli aksamlarini Greten bir gruptu. Ingaat ile elektrik seramikleri Gretiminde en buydk gti¢ durumundaki Bodur Ailesi de «sanayinin 25 biiyOgd»nden biriydi. Grubun patronu Ibrahim Bodur, aynt zamanda yillardir istanbul Sanayi Odas'nin baskanligin! yapiyordu. .Ciftciler Ailesi‘nin yabanci sermaye ile ortak kurdugu Chrysier otomotiv sanayiinin bir diger devi olarak taninirken, daha cok mdteahhitligi ile biinen Kutlutag Grubu sanayinin bytkleri arasinda «ben de varim» diyordu. Kutlutas'in tekstil ve kimya dallarindaki biyuk firmalart Sifag, Polylen, Haliflex ve Haliser'di. Yine daha gok btyGk miiteahhitler arasinda sayilan Tekfen Grubu da sanayinin 25 biydgu arasina girecek dizeyde sanayi ile ilgiliydi. Tekfen'in biytk sanayi kuruiuglart Toros Gdbre ile Mis Sit'ti. Turkiye sanayiinin 25 buydginden biri de Kayseri kokenli bir grup olan Hema. Hattat Ailesi, Hema Trakiér, Hema Disli ve Hema Hidrotik adi biiydik firmnalart ile ilk 25'te yer allyordu.

24

Ortaya gikan tablonun ézetini vermek gerekirse; 1985'te Turkiye sanayiinin en biytik 500 sirketinden 406'si ézel sektére ait bulunuyordu. Bu firmalann da 126’st 25 sermaye grubu ya da aileye aitti., Sanayi iktidaninin bu 25 ortagi en biyGk 406 firmanin satisiarinda yGzde 53 paya sahiplerdi, katma degerdeki paylart ise yine yzde 53°10. Sézkonusu bilyik-firmalarin toplam bilango karinda 5 biydgun pay! da yuzde 58' e ulagyofdu.

TABLO:

1

:

' BUYUK SANAYIDE SAYILARLA 25 GRUBUN

_PAYL

_@

Turkiye’ nin en biiyuk 500 firmasindan 406's1 6zel kesimin. Bu 406 sanayi firmasinin 1985'e:

@

©.

Cirosu 6 trilyon 95 milyar lira. Kari 511 milyar lira. Katma degeri 1 trilyon 543 milyar ira. Galigani 271 bin.

406 Firmada 3 Grubun (Kog, Sabanci, Is Bankasi) 60 sirketinin pay:

' — - Ciroda ytizde 23.8

®

- Katma degerde ylizde 26 - Bilango karinda yuizde 27.4 . - Galiganiarda’ ylizde 21.5 406 Firmada 10 Grubun (Koo, Sabanci, is Bankasi, Dingkdk, AEH, OYAK, Gukurova, Profilo, Yasar, Cukurova Elektrik) 97 sirketinin

payt: - Ciroda yizde 39 - Katma degerde ylizde 41

!

,

- Bilarigo karinda yiizde 47 — ®

- Galiganlarda yizde 34.2 ; 406 Firmada 25 Grubun (Koc, Sabanci, lg Bankasi, Dingkdk, AEH, OYAK, Gukurova, Profilo, Yasar, Gukurova Elektrik, Unilever, Uzel, Bagfas, Metas, Alarko, Eozacibasi, Golakogiu, Borusan, Sénmez, Ercan, Bodur, Chrysler, Kutlutas, Tekfen, Hema) 126 firmasimin pay:

25

- Giroda yiizde 53 - Katma degerde yiizde 53

- Bilango karinda yiizde 58 - Caliganlarda yizde 48

lzleyen yillarda az sayida, aile ya da grubun biydk sanayiye egemenligi degigmedi. Ayni hesaplama 1987 yili verileri esas alinarak yapildigjinda sanayide hegemonyanin koyulagtig! gérdlliyordu. Kog, Sabanci, Is ‘Bankas: Uglusu, 1987'de 500 biiyUk firma iginde ézel sektére ait 410 firmanin 64'Gne sahiptiler ve ézel firmalar cirosu igindeki paylari.yizde “26.4, katma degerdeki paylan yizde 28, bilango karindaki paylari yizde 33.2, istindamdaki paylari ise yuzde 23.4'tU. 1987 . xonuctari 1985'inkilerle kargilagtirildiginda, piramicin tepesindeki Uclindn gticiindn arttig: gértiliyordu. OrneBin dichiniin cirodaki payl 1985'te yizde 23.8 iken 1987'de ylizde 26.4 olmus, kardaki pay! da ydzde 27.4'ten ylizde 33.1'e gikmistt. «Zirvedeki 10 grup» acisindan da durum tekellesmenin arttig: yoniinde belirtiler gésteriyordu. Sadece 1987'de, 1985'ten farkll olarak «zirvedeki 10»da baz isim degigikiikleri olmustu. Sayilaria ifade etmek gerekirse, ilk 10'un 1985'te biydk ézel sanayi cirosundaki pay yizde 39 iken, 1987'de _ yuzde 41'e; katma degerdeki pay! ydzde '41 iken, 1987'de

yuzde 43.3'e cikmisti. IIk 10 iginde 1985'te yer alan AEH ve

_ Gukurova Elektrik, yerlerini Bezmenier ile Eczacibas! ailelerine terketmislerdi. . BANKALAR

DA

ONLARIN

Sanayide egemenlik kuraniarin etkinlikleri bu alanla sinirli kalmiyor, sanayideki iktidar, bankacilik ve sigortaciliktan olugan mali sektérde de sirtiyordu. Tirkiye’nin ézel bankalarinda tam bir holding egemenligi gériliiyordu. Sinsiz kredi olanaklarindan yararlanma gabalart ve bu tir gabalara olanak saglayan Bankalar Yasasi'nin hdkiimleri, bankalar ile sanayi-ve licaret sermayesinin 26.

bitinlesmesine yol agan temel nedeni olusgturuyordu.. ‘Sanayinin devierinden Sabanci Grubu, Turkiye'nin en buyuk .

bankalarindan Akbank’'in sahibiydi.1986 sonunda mevduati 1 trilyon 619 milyar liraya, ézkaynaklari 120 milyara ulagan Akbank, aynt yl yaklagik 75 milyar lira kar etti, Sabanct Holding, Akbank'in yanisira bir Fransiz bankastyla ortak kurdugu BNP-Akbank'in da sahibiydi. Sabanci Grubu'nun Ingiltere'de Ak International Ltd. adlt bir bankas! daha vard:. , ~ Sanayi iktidarini paylasanlardan ls Bankasi, Tirkiye'nin en biydk dGzel bankasi invanini yillardir koruyordu. 1986 sonunda topladigi mevduatlar 3 trilyon 36 milyar, 6zkaynaklari toplami 177 milyari bulan Ig.Bankasi, Digbank'in da sahibiydi. Banka, ayrica T. Sinai Kalkinma Bankast ile Sinai Yatirim Kalkinma

Bankasi

adit, 6zel

sektére

yatirim

kredisi veren

kalkinma bankalarini da kontroliinde tutuyordu. Is Bankasi bunlarin diginda, Tirkiye'nin en biyuk bankerlik kurulugu olan

Yatirim Finansman'i da kontroliinde tutuyordu. _ de

Bankacilik sektérindn iktidar koltugunda oturantardan biri. Pamukbank,

Yap:

Kredi

ve Uluslararasi

’Ticaret Bankast'nin sahibi Cukurova CGukurova'nin Isvigre'de. ve B. Almanya’ da . bulunuyordu. ; , 5

Endistri

Grubu'ydu. da bankalan -

TABLO: .2

HANG! BANKA KiMIN KONTROLUNDE erm

U

Sabane! Holding oy

Bank:

Akbank/ Ak International(Londra) / BNP-Dresdner -Akbank

.

ig Bankas! Grubu ae

i

“ Ig Bankast / Digbank / TSKB / SYKB / .

Arap-Tiirk Bankasi / T. Merchant

Gukurova Holding

Yap! Kredi /Uluslararasi /Pamukbank/"

Isvigre'de ve B. Almanya'da iki banka

_ Ozakat Allesi

_.

’ ErolAksoy =

Iktisat Bankasi / Banque international ,

Dogus Grubu

Egebank - Commerca (Paris) Garanti Bankasi / Birlegik Tork K6rfez

27

~

" Tutiinbank

Yasar Holding Enka Holding

Chemical Mitsul Bank / Oceanic Finance Corp. (Hong Kong)

Kog Holding Kavala Ailesi

Kog Amerikan Bank A.S. Birlegik Yatirim Bankas!

Zeytinoglu Allesi —

Eskigehir Bankast

Cingillioglu Ailesi

Deémirbank

Uzan Allesi

Imar Bankasi / Adabank

2

Asil Nadir

~Titibank (Impexbank)

Akin Allasi

Tekstilbank

Golakoglu Ailasi

Tiéirk Ekonomi Bankasi

Dervis Temel Hema Holding

7

.

Gaybank .

Lileburgaz Bankas!

Hlisnt Ozyegin

Finansbank

Net Holding

Netbank

Lapis Holding

Turizm Yatirim Bankas!

Tekfen Grubu

Tekfenbank

Kog Holding, uzun yillar Sabanci Grubu ile birlikie Garant Bankasi'ni kontrelGnde tuttu. Sonugta anlagsamayan ikt.ortak bankayt, taahhit sektdrindin énde gelen isimlerinden Dogus Grubu (Ayhan Sahenk)'na sattilar. Kog 1986'da ABD kdkenli Amerikan Express ile orta kurdugu Kog-Amerikan Bank A.§. ile bankaciliktaki eksikligini gidermig ‘oldu. Sanayinin liderlerinden Yasar Holding, ABD kékenli Irving Trust ile ortak Tittinbank'r elinde tutuyordu. Tittnbank'ta Alarko Holding de kicgik bir hisse sahibiydi. Taahhit sektértiniin énde gelen isimlerinden Enka Holding ise Amerikalilar ve Japonlar'la ortak Chemical Mitsui Bank’! 1985'te faaliyete gegirdi. Enka'nin Uzak .Dogu'da Oceanic Finance Corp. adli mali bir kurulugu daha bulunuyordu. Bu sirket 1987'de Tirkinvest adl bir araci kurulugla sermaye piyasasinda faaliyete gecti. Ancak bu sirket 1989'da Nasrullah Ayan'in kontroline gegti. Hong Kong'taki Holdingte Tekfen Grubu da paysahibiyal. Diger ortaklar ABD ve Kuveyt kékenili. 28

Tirkiye'nin

diger é6zel bankalant

da gesitli

ailelerin

kontroliinde bulunuyordu. Sanayide metalurji ile boy gésteren Golakoglu Ailesi, bankacilikta Tark. Ekonomi Bankast ile etkin konumdaydi.. Eskisehirli Zeytinoglu Aflesi Eskigehir Bankasi'ni denetlerken, demir tuccar ‘Cingilhoglu Ailesi _ Demirbank'in sahibiydi. Miteahhit Uzan Ailesi imar Bankast ile Adabank' denetlerken. bir diger muteahhit M. Ali Yilmaz _ Titibank'in en biytk hissedart durumundaydi. Titibank'in diger Snemli ortagi tagimacilik sektérinin biydklerinden Ulusoy Ailesi'ydi. Bu banka da 1989'da Asil Nadire satildi. Yasar ve Ozsaruhanlarin yanisira Izmir'in 6nde gelen sermaye gruplarindan Ozakat Holding ise Egebank'in sahibiydi. 1928 ytlinda kurulan ve 1975 yilinda Ozakat Grubu'na gegen bu bankadan baska grubun BMC, Karteks, Ege Endistri, Polmasan, Ege Fren gibi otomotiv sektériinde faaliyet gosteren cesitli firmalar bulunuyordu. Bankaciliga- profesyonel yoneticitikle giren Erol Aksoy i ise Iktisat Bankasi‘nin yanisira Fransa'da Banque International Commerce adit bankanin da ortagi durumundaydi. Aksoy, Iktisat Leasing ite Tirkiye'nin iik kiralama girketini kurdu. Tekstil sektéraniin devlerinden, ihracatgi Akin Ailesi ise 1986'da kurdugu Tekstilbank ile banka sahipleri kervanina katiimig durumda. Digeér ticaret bankalarindan Tébank, Ziraat Bankasi'nca devralinincaya kadar Prof. Sait Kemal Mimaroglu'nun denetimindeydi. Ticaret Bankast'nda Genel

Miidiir Behzat Tuncer'in etkin oldugu Ticaret Bankas! Munzam _ Sandigi en etkin «patron» gérimindeyken, digjer kigik bankalardan Gaybank, Temel Ailesi'nin, Ldleburgaz Bankasi adli «uyuyan banka» da Hema Grubu'nun binyesinde bulunuyordu.. 1988 ve 1989'da ise -turizmci Net Grubu Netbank'!, Lapis Holding Turizm Yatirim Bankasi'n, Kavala

ise Birlegik Yatirim Bankast'ni kurdu. Kamuoyunda «faizsiz bankalar» diye bilinen 6zel finans kuruluglan ise Arap sermayedarlar ile ANAP'a yakin Turk " sermayedarlarin ortakligindaydi. Bunlardan Al Baraka'da ANAP

29

.

Istanbul il Baskani

Eymen Topbag'in kardegi Mustafa Latif

Topbas ile dolayl bigimde Korkut Ozal'in; Faisal Finans'ta ise eski MSP milletvekilleri Salin Ozcan, Ahmet Tevfik Paksu ve eski | AP'li bakan Cemal Kdlahh'nin§ ortakitg: bulunuyordu. «Faizsizler»e 1989'da bir yenisi ektendi: Kuveyt-Tiirk Evkaf Finans. 1980'lerde tig holding bankas), iki biiyiik ézel banka ile ‘birlikte Tork ‘Bankacilik Sistemine hikmedecek biiyuklige _ ulagmigiardi. Gukurova'nin Yapi- Kredi ve Pamukbank'1,

Sabancr'nin Akbank'1, Dogus'un Garanti'si, ls Bankasi ve Ticaret . Bankast ile birlikte 1986'da toplam mevduatlar iginde 7 trilyon 684 milyar lira ile yOzde. 73.8'lik paya, krediler iginde de 4.1 -trilyon ile yzde 52'lik paya sahiptiler. Bankaciligin yani sira mali sektérdn diger bir alani olan sigortacilikta da biiydk ailelerin borusu Stiyordu. Sanayinin ve -bankaciligin biydklerinden Sabanc: Ailesi sigortacilikta Aksigorta, . Atlantik Sigorta, Clgna-Sa ve Dogan Sigorta'nin sahibi durumundaydi. Yine sanayinin ve bankacilgin egemenierinden Is Bankasi

Grubu, Anadolu,

Ankara,

Destek ve Milli

Reasirans'la

©

sigortaciitk pazarindan dnemli bir pay allyordu. CGukurova Grubu ise Genel Sigorta, Halk Sigorta ve Halk Reastrans ile bu alanda faaliyet gésteriyordu.:-Kog Holding Sark Sigorta ile sigortacilik pazarindan hatiri sayilir bir pay alirken, Htir Holding, . Hur Sigorta ve Tam Sigorta'y!; Demiréren Grubu istanbul. Umum Sigorta'y!, Yasar Holding Bat! Sigorta'y1, OYAK, '

_ Oyak Sigorta'y!, Osmanli Bankasi da Ittihadt Milli Sigorta'y: _ a

kontrol ediyordu. Erol Aksoy ‘olugturuyordu.

°

da 1988'da

Emek

. “TABLO: 3° HOLDINGLER

Serrhaye Gruby Sabanci Holding

IsBankasi Dogus Grubu

VE SIGORTA, SIRKETLERI

Sigorta Sirketi __ Aksigorta / Atlantik ‘ Dogan / Cigna-SA

- Anadolu / Ankara / Destek Reastirans / Milli Reastirans AGF Sigorta\

30

Sigorta’ yl

Gukurova Holding Kog Holding

* Genel / Halk Sigora / Halk Reasiirans Sark Sigorta

Demiréren Grubu. _ Istanbul Umum Sigorta

«Hr Sigorta/ Tam Sigorta

HiirHolding = Yagar Holding

Bati Sigorta

Oyak

‘Oyak Sigorta,

Osmanli Bankast

_ttinadi Milli Sigorta

Erol Aksoy

‘Emek Sigorta

:

BiyGk séermaye gruplar, sermaye piyasasinin araci kuruluslarinin en biytiklerinin de sahibiydiler. 1985 ytlinda 619 milyon lira kar eden Yaturim Finansman’da Ig Bankast agirlikli pay sahibiydi. ig Bankasi'nin kontrol ettigi Sige-Cam Grubu'nun | Sirketi Camig Menku! Degerler ise ayni yil 235 milyon lira kar eden bir dijer biyuk araci kurdlugtu. Bu sektérde CGukurova Grubu Genborsa ile; Oyak, Oyak Menkul. Krymetler ile, Kiymetler ile faaliyet Eczacibasi, Eczacibasi Menkul Enka'nin Singapur'da ise gésteriyordu. 1987'nin baginda i kurdugu Oceanic Finance Tarkinvest kurarak piyasaya girdi. Sirket 1989'da el degistirdi. MUteahhit Sehmuz, Tatlici ise Se-Tat adi sirketi ile sektérde boy gésteren firmalar arasinda , : : idi.

IHRACATTA

HEGEMONYA

Kamuoyunda «Imtiyazli Sirketler» olarak da adiandirilan dig

_ticaret.

sérmaye

sirketlerinin

sayis:

1986'da

28'e,

gerceklestirdikleri ihracat ise 3 milyar 500 milyon dolara ulasti. Bu sayl ‘ayni yi Turkiye ihracati iginde yuzde 46'lik pay demekti. Baska bir ifadeyle 1986'da gerceklestirilen her 100 dolariik 46 dolarlik kism: sayilari 28 olan buydk ihracatet ihracatin sirketlere aitti. Oysa daha 4981 ‘de bu kategorideki girketlerin

31

toplam ihracat igindeki payi yuizde 9.8'de kallyordu. Bu 28 sirket - tginde ilk 5'i olugturan Enka, Tekfen,-Ram, Edpa ve Exsa'nin Tirkiye ihracat: igindeki paylari yazde 15'i bulurken, biydik firmalar igindeki paylarit da yizde 35'e ulagiyordu. 1988'de ise imtiyazlilarin sayisi 36'y1 bulurken, toplam Turkiye ihracati igindeki paylari ydzde 55 oldu,

inracat devlerinin de sanayi, bankacihk ve miteahhitlikte egemen hoidinglere ait oldugu gdriilyordu. 1986'da 317.6 milyon.dolarlik ihracat ile lider olan Enka Pazarlama, patronlugunu Sank Tara'nin yaptigt Enka Grubu'nun en biyiik sirketi. Enka'y1 254 milyon dolaritk ihracat ile izleyen Tekfen,

sanayi ve miteahhitlik alanlarinin devierinden Tekfen Holding'in bir sirketi. UgGincd siradaki 185 milyon dolarlik ihracati ile Ram ise Kog Holding'in. Yine 184.2 milyon dolarlik ihracatiyla dérdiinci stray! kapan Edpa, bankacilikta Tekstilbank, sanayide Akin Tekstil, Edip Iplik gibi kuruluglaria taninan Akin Holding'in sirketi, 1986'nin en biydk besinci ihracatcis! Exsa ise Sabanci Grubu'nun. Sanayi ve bankacilija egemen sermaye gruplarinin hemen hepsinin bir bdyiik ihracatgt sirketi var: Dingkék Ailesi _ Akpa ile AEH Anex ile, Borusan, Gukurova, Yasar, Colakodlu ayni adit ihracat sirketleriyle, Is Bankasit Grubu, Cam Pazarlama, Mepa adlt sirketleriyle, Ercan Holding Erpex, °

Dogus Holding imeks, Ozsaruhanlar Meptas, ST-FA, Temel ile ihracattan Snemli paylar altyoriar. Ekinciler, Fenig Holding'e ait Fepag, ayrica izdag, Mentesogjlu; Okan, Penta, Sdzer ve Yavuzlar da 6zellikle yiidiziari 1980'lerden sonra parlayan biydk sermaye gruplarinin ihracat sirketleri. Hemen “hemen tamamr biytk sermaye gruplarina ait olan dig ticaret sermaye sirketleri, ek vergi iadeleri ve dig borclanma olanaklaryla

destekleniyorlar. «lmtiyazlt ihracatcuar», uluslararasi tanitim imkanlarindan da, Tirkiye Dig Ticaret Dernegi araciligryla yararlamyorlard|. Dig ticaret sermaye sirketi sisterni, ulusiararas! _ pazarlamada Turkiye’nin daha az sayida firma araciligiyla temsil edilip rekabet oldnaklarini artrmayt amaclyordu. Yilhik ihracati 30 milyon dolar agan sirketlere Dig Ticaret Sermaye Sirketi invani ‘veriliyordu.

32

TABLO: ~

pUyOK

IHRACATG!

4

| SIRKETLER

/

Fima Akpa Anex Bat Bem Bilkont ~ Borusan

Golakeglu > Gukurova

~Diler Edpa

~

Ekinciler Enka Erpeks © Ctibank Exsa

Fepags GSD

lzdag lzmir Deri Kibar

wiyon dolay | Sahibi

1985 (Dingkdk) 113.26 104.91 (AEH) {Bilge) 95.80 if) () 73.10 (Kocabtyik) 157.40 (Sise-Cam) 80.00 (Golakogiu) (Gukurova H.) © “83.89 () 163.00 (Akin) 84.00 (Ekinciler) 317.78 (Enka) ‘31.00 (Ercan) (Kit) i 195.03 187.57 (Sabanci) ‘47.25. (Fenis)

1986 _ 1987 - 140.38

142.44 30,22 ()

134.24 51.08 Co

()

Marmara (Mentesoglu)

(ls Bankasi)

Meptas

(Ozsaruhany

Okan

(Okan)

0 0

0 84.84

(Kibar

_ Holding}

Mepa

"119.8

46.0 134.0 0) 123.8 93.20 69.50 222.7 166,23 191.18 101.02 142,96 | 269.7 "92.38 134.00 998.8 (110.9) — (*) 223.6 184,00 220.58 107.3 73.70 88.10 279.4 317.68 253.33 30.0 © 68.00 90.45 256.9 182.93 213.22 184.08 222.28. 273.1 68.17 70.96 — 64.3 ) 210.24 380.0:. CO. 174.0 142.00 145.50 170.87 87.0 () ) ~ 0

(Gok ortakli) (Yurtcu)

Mentesoglu

’

- 1988

.

0) Ye

()

76.99 . 157.30 179.90 255,88 178.00. 134.00 149,09 80.24 120,82 134.63 / 44.70 55.00 83.30

123.8 402.0 102.8 ' 87.41 462.6 33.0 33

Penta

.

(Vargi)

Ran

(Keg)

Sodimpek

—_(Frs.)

" Stimerbank

(KIT)

Sizer

427.8

180.00 185.00 246.80

472.4

24.38 _ 91.00

ti

Tarig

(Kit) .

(Tekten)

Tekstil San. >

113.20 261.97

()

(Sizer)

Taha Tekfan

67.00

(ST-FA)

TMO Yasar

100.67

43.02

73,05

79.0

102.00 112.90

196.3

)

()

53.41

42.0

32.92

18.59

222

254.00

365.56

386,14

()

241.3

"202.00

yo ‘

153.9.

19.61

(Gok onakli)

. Temel

()

63.40

114.54

159.40

130.0

«Km

56.48

3.28

37.01

228.0

(Yasar)

95.19

81.56 110.49

153.6

~ Biuyklerin Toplam

‘Thracattaki Pays (%)

,

40

46

45.

55

(*) O tarihte faal degildi, ya da "imtiyazli” statiisiinda degildi. 1990'a dogru, "dis ticaret sermaye sirketi" modeli Dir sarsinti gecirecekti. "Imtiyazli sirketler'den bazilan faaliyetlerini kismen durduracak, bazilari da kicilme yoluna gidecekti. Bu sonuca

yol

agan

en

énemii

gelisme,

ihracat

tesviklerinin,

gecmige gore, azaltiImasi olacakti. Ihracatin en énemii kaldiract “vergi iadesi*nin birgok maida sifirlanmasinin, diger baz tesviklerin kaldinimasinin yanisira kur politikalarinda yaganan degisim, ihracatgry! frenleyecekti. Ancak yine de ihracatta az sayida firmanin egemenligi, degigmeyecekti. _

SANTIYELERIN

DEVLERI

Taahhit sektérinde irili ufakli birgok miteahhit faaliyet géstermekle birlikte dzellikle yurt ici ve yurt digindaki biiyOk ingaat isleri, sayilart 10-15 dolayindaki dev gruplarin elinde bulunuyor: Sezai Tdrkes-Fevzi Akkaya,. Enka... _ 34

Kutlutag,

Tekfen,

Dogus,

Gama,

Kiska, Palet ingaat,

Tokar Yapi, Setat, Entes, taahhit sektériiniin devieri © arasinda ilk akla gelenier. Turkiye'de devlet ihaleleri agurhita olmak iizere biiydk - ingaat faaliyetlerinden ilk birikimterini saglayan biy0k miteahhitler yurt diginda dzellikle Ortadogu'da agian ihaleleri _ kazanarak birikimlerini hizlandirdilar ve ekonomik iktidarin etkin | ortaklari konumuna erigtiler. Bayik miiteahhitler arasinda ST-FA ve Enka, bir dlgide sanayide faaliyet gdésterirken Tekfen, Kutlutag sanayinin énde gelen bazi kuruluslarina sahipler. Lidertigint yaptigi konsorsiyumun, Ikinci Bogazici Képrisii, Kinali-Sakarya Otoyolu projesi ile Ikinci Galata Kdpriis projesini kazanmasiyla adindan daha sik séz edilmeye baglanan

Sezai Tarkeg-Fevzi Akkaya (ST-FA) Ingaat A.S. Tiirkiye'nin en

eski ingaat firmatarindan biri olarak biliniyor. Kurulugu 1932 yilina rastlayan ve 1970'li yillarin baglarina kadar genellikle yurt iginde faaliyet gdsteren ST-FA, dzellikle 1980'li yillarda hizlanacak Onadogu'ya agilma sirecinin Snciilgdnd yapti.

‘Taahhit sektérindn devieri.deyince akla ilk elde gelen bir © isim de Enka. Uskiip dogumiu ITO mezunu Sank Tara, eski sporculardan, kendisi gibi gsgmen Sadi Gilgelik'i kizkardesi Vildan ile eviendirince enigtenin «en»i ile kayinbiraderin «ka»st

__almip 1957 yilinda Enka Ingaat ve Sanayi A.$. kuruldu. Yurt iginde birgok deviet ihalesi gergeklestiren Enka, ST-FA gibt 1970 erin baslarindan itibaren yurt diginda gantiyeler kuran bir diger miiteahhitlik grubu. Enka, sanayide Pimas, Kelebek Mobilya, Burtrak gibi girketlerle faaliyet gosterse de asil biydk ~atilimint ihracatta yapan Torkiye'nin en biydk miteahhitlerinden biri. Tekfen Holding biinyesindeki 18 sirketten biri olan Tekfen Ingaat ise son yillarda ézellikle yurt digt miteahhitlik

hizmetlerinde gésterdigi performansia adini sikga duyurdu. 1985 yilinda cirosunu 111 milyon dolara cikaran girket, tamami 1984-1985 model aragiarla donatiimigs, piyasa degeri 20 milyar liray! bulan ig makinas! parkina ve 1 milyar dolarlik Ig hacmine sahipti. ,

Tekfen, Turkiye'nin en buydk boru hattr miiteahhidi olarak da tammniyor. Tekfen, Turkiye genelinde déseli ve cogu straiajik ozellikteki hampetrol, gaz ve su tagima hatlannin yiizde 80'inden fazlasini gergeklestirmig durumda.

Boydk

miteahhitler

«Tork

Ingaat ‘Mateahnhitier!

Birligi» adh, merkezi Ankara'da olan bir dernek’ gatis! altinda Srgitld gurumdalar. $

-

TABLO: 5 BUYUK

MUTEAHHITLER

.

Sezai Turkes- Fevzi Akkaya Erika Holding

,

.

Tekfen Holding

Kutiutag Holding Kiska Grubu (Oguz Girsel)

Gama Grubu Palet Ingaat (Cemal Kura, Sedat Urdinaill Dogug Holding Entes Grubu (Ozkéseodgtu)

Girig Holding {Idris Yamantdrk}

Koray Yap End.

Nafiz Yirekli

,

V

Nuroi Ingaat (Nurettin Garmikt)

Ozigik Ingaat (Turgut Isik) $e-Tat (Sehmuz Tathici)

Tayyip Igéren Tokar Yap (Samim Arcuman)

Eska Ingaat 36

_

:

~

+

3"

" DENIZIN: HAKIMLER|

_Denizdeki hakimiyet de iki elin parmak sayisini gegmeyen . gruplarin |relinde. «Bizim Onasisler»in’ bagiicalart UM © HOLDING, CERRAHOGLU, CERRAHGIL, ANADOLU DENIZCILIK, ZIHNI HOLDING, SONMEZ DENIZCILIK, PEKIN BARAN. Buyuk gemilere sahip olmak kadar, limanda . ‘gemilere, ézellikie ‘yabanct gemilere acentacilik yapmak bu sektériin bir diger kart alan. Zihni, Ali Kogman (Koctud), Marti Grubu, Makzume acentaciliktan bUytik paralar kazananlardan bazilari. Dénelim armatGrlere... Adi 1984'te_

' Deviet Bakant Ismail Ozdagjlar'a verildigi éne sirilen rigvetie

—

beraber sivrilen UM Holding, Ugur Mengeneciogiu ve ailesine ait. 1981'den baslayarak deniz tagimaciligi sektoruine. verilen dev — boyutlu kredilerle Snemli biiyGkliikte petrol tankeri filosunun sahibi durumuna gelen Ugur Mengenecioglu, girketleri Goktirk Denizcilik; UM Denizcilik, UM Deniz Tankercilik'i, UM Holding binyesinde toplamis durumda. Cerrangil ve Cerrahoglu, ayn aileden.gelen ancak iki ayri eermayedar olarak faallyet gésteren . «Denizin Hakimleri»nden. ' Biytik armatorter arasinda isminden sikga’ s6z ettirenlerden biri de Zihni Holding. Armatérlagan yant sira vapur . acentahgl, ihracat ve turizm alanlarinda da faal olan grubun ana sirketinin kurulugs tarihi 1930. Zinni Gdneri tarafindan’ Zonguidak'ta adi bir girket olarak kurulan firma, adini sonralart . Zihni ve Turgut Koll. Stine tamamiayarak Turk gemilerine acentalik hizmeti vermeye basladi. 1970'li yillarin-baslarina kadar acentacilikla sinirlt bu faaliyet, 1975'te ilk gemi Zihhi Pioner'in . alinmasiyla armatérliige de sigradi. 1984'e gelindiginde ise Zihni ’ Grubu 500 bin DWT'y coktan asmis bir filo ile Turk Deniz Ticaret Filosu'nun ik ig buyUgit arasina girmisti. Sanayiden denize tagan sermayedarlar da giktt. Buniardan biri Anadolu Endistri Holding, digeri-ise Cukurova Holding. Anadoiu Denizcilik Grubu, Anadolu |, Anadolu Koparan,. ~ Anadolu Ege, Anadolu Giney isimii tankerleri ile kisa zamanda énemili bir isim oldu. Gukurova’ Grubu ise armatérlige Genel 37

.

Denizcilik Nak. A.S.’yi|kurarak girdi. Deniz-K, Ulcas, Nazli-K sirketin sahip oldugu bilyuik gemiler. Koctug Denizcilik Grubu. ise, madencilik sektérinde de faal Kogman Ailesi'nin. TUSIAD eski Baskant Ali Kogman'’in denizcilik sirketi 6nemii biyGklikteki ydk gemilerinin sahibi.

Denizlerin hakimlerinden Snemli bir isim-de SOnmez Denizcilik. Bir djnem Deniz Ticaret Odasi Hilmi Sénmez ve ailesi 8 gemilik bir filoya sahip.

Bagkani

olan

Denizcilik sektérOndn Snemii bir alant da «acentacilik». Genel anlamda armatéril temsilen ugrantian limanda gemi ite ilgili tiim hizmetleri icra ve denetim gérevini yaparak kargilginda beliri bir Gcret veya komisyon alan 6zel veya tizel kigilere «acenta» _deniliyor. Boyuk denizcilik sirketlerinin Gogu, ayni zamanda ~ acentalik da yapiyorlar. Kogtug, Zihni, Marti bunlardan baztlari. Deniz tasimacihginin bir é6nemi de «ciro»larinin gogunu déviz dzerinden gergeklestirmeleri. Dolay:styla sirekli devaldasyonlar sadece

ihracatgilara de@gil, denizcilere, kara tasimacilarina da

yariyor. Nitekim bazi denizcilik firmajarinin yillik déviz cinsinden cirolan, bazen biyik ihracatgilari da gegiyor. 1985 sonunda aetirdikleri déviz Uzerinden bu sektérdn en biiyukleri géyleydi:

TABLO: DENIZCILIK

6

SEKTORUNON

, BUYUKLERI

(Miyon Dolar) Ei

G

t

,

Zihni Dig. Tic. ve Pazarlama

("

Zihni Gemi ly!. ve Tic.

("

Zihnak Nakliyat

,

Zeus Denizcilik ve Tic.

38

ti

(Zihni Grubu)

Zihni Vapur Acentalig!

UM Danizcilik Tic.A.S. Gokatirk Tankercilik UM Deniz Tankercilik

G

.

.

")

")

("OY ("

iD

30.3

0

.

92

73 7.2

*)

.(UMHolding) = c" ") " ")

4.2

27.6 8.2 6.6

rae

(Cerrahgil Gr) ") ("

Cerrahgil Denizcilik ° Certas Denizcillk

22.5 6.8

(Ny

16.6

Kogtug Gemi'lsl. ve Tic. AS.

(Ali Kogman}

12.5

Koctug Denizcilik

(my

"44

"y (* * (Marti Grubu) _") c" ") ("

12.2 10.2 8.0 | 4.6

ny {" (PekinBaran)

3.0 9.6

Cerrahogullary Um. Nak. Sark Marti Mart! Marti

Ekspres Vapur Acen. Gami Acentalign Ltd. Gemi lsletmeciligi Denizcilik ve Ticaret

Mart Gemi Kiralama Denizeilik A.S.

. .

7.8

Lyonel A. Makzume Vapur Acenteligi

7.6.

~

Cevhertas Deniz Nakliyat

(Sdnmez Gr.} Sénmez Derizcilik ve Tic. ‘ Acentaligi Vapur Barkin Kayhan Hasan

7.0

,

Van Der Zee

7.3 7.0

*

YOL KURTLARI 5

-

Son yillarda.dnemii bir geligme gosteren uluslararast kara tasimaciliginda da pastadan en biydk pay! 8-10 grup aliyor. Bunlar arasinda Sabanci, Transtirk gibi sanayinin egemenleri kadar, bu alanda uzmaniasmis gruplar var. Burilarin baginda Ulusoy Alles! geliyor. Hem esya hem yolcu tagimaciliginda dev bir giice ulagan Ulusoylar 1986'da 185 treyler, 370 otobis ve 60 tonluk “lowbed"e sahipti. Uluslararasi kara tagimaciliginda toplam 6558 tonluk T!R kapasitesine sahip Ulusoy Ailesi'ni, Petrol 5004 tonluk kapasite ile Tuzcuoglu_izliyor. Trans-Gi Ailest'nin Gdleg olan yeri tasimaciliginda Snemli bir firmasi ise 4400 tonluk TIR filosunun sahibi. Ergan Holding, Sabancilar'in Sasa's!, Transtirk'din Internak'! «yol kurtlart»nin diger byUk isimierini olugturuyor.

39

Ulusoy Ailesi, TIR'cilarin érgatd Uiuslararasi Nakliyeciler Dernegi (UND)'nin de yillardir yénetiminde. TIR'ctlarin hemen hepsi bu dernege bye. 1986’da UND'nin tye sayis: 456 idi. Ancak buniarin iginde 36's1 toplam Uyelerin sahip oldugu arag kapasitesinin yiizde 33.6'sint ellerinde tutuyortardi. TIR tagimaciliginda uluslararasi ig kapaniar ihya oluyorlard. Déviz dzerinden ciro yapan bu firmalar, ihracatguar, armatérler

gibi siirekli devaliasyonlardan en cok yararlanan firmaiardi. Petrol tankerleri ve frigofrik aracglara sahip olanlar ise bu pazardan daha ¢gok yararlaniyorlardi. 1986'da Ulusoy Ailesi'ne ait 3 firma, toplam 60 milyon dolara yakin tagimacillk cirosu gerceklestirmisti. Trans-Gu, ayn yil 24 milyon dolariik, Gir Nakliyat 16 milyon dolarlik, Internak 16 milyon dolarkk ig hacmine ulagan firmalaral.

TABLO:

Siketin Adi

.

Ulusoy Grubu Tuzcuogiu

Ss .

Trans-Gu

"TIR"CILAR

Sahibi

.

:Arac Kapastesi to n

Ulusoy Ailesi

;

,

Ahmet Tuzcuogiu

_,

Giilag Ailesi

6558 /

Ergan Ailesi

‘Aslan Grubu

Hasan Aslan

Internak’

Transtiirk Holding

3821 ,

3457

3273

-

Nurettin Horoz

Ektrans

Ekinciler Holding

woe =

Transtitko

" Tiirksped Kaynak:

- 40

4400

«

~ Sabanei Holding *

-~ -Horoz Nakliyat

5004 ©

Oo

Ergan Holding

SaSa

7

BOYUK

8107 _

2898 2888 2860

=.

Mehmet Hifzi Pir

UND, 13. Faaliyet Raporu Verilerinden Derlendi.

2682

TEMSILCILIKTEN

MILYARLAR

Yabaner firmalarin yetkili «tek ithalatgisi ve saticisi» olarak tanimlanabilecek temsilcilik-mamessillik sektériinde de biytik. ‘sermaye ‘gruplari egemen. Heniiz yerli dretime gecilmeyen ‘ sekidrierden ig makinalarinda Gukurova Holding ABD kékenti Caterpillar'in Turkiye mdmmessili idi ve 250 milyarlik pazardaki pay! yiizde 55'i buluyordu. Bu sektérde geri kalan yizde 45'lik pazar ise Japon Komatsu'tiun temsilcisi olan Sabanci Grubu (Temsa), yine Japon Hithachi, Mitsubishi, Kawasaki firmalarinin _ temsilcisi Enka, isveg Atlas Copco'nun temsilcisi Atlas Copco ‘Turk ve B. Almanya Faun, Elbahamm firmalarinin temsilcisi Kagkar Grubu'nca paylasiliyordu. Tirkiye'de hizla gelisen bilgisayar pazarinda ise dstuntik IBM'indi. ABD'li dev firma, Tiirkiye'de kurdugu IBM Tark ‘Limited Sirketi ile bilgisayar pazarindan yuzde 40'lik pay aliyordu. Bu alanda yine ABD kékenli Borroughs firmasinin temsiicisi olan Kog ise pazarda ylizde 22'lik payin sahibi idi. Is ’ yagamina temsilcilik-mimessillik ile baglayan Kog, sUreg iginde sanaylye yénelse bile bu tatl kar alanini terketmemisti. Kog ‘Grubu'nun Kog Borroughs'un diginda iki.6nemli girketi daha bu ‘alanda faaliyet gosteriyordu. Hatas, hastane ekipmanlarinin ithalat: ile ugragirken, Kofisa Dis Ticaret, gesitl firmalarin temsilciligini ydrutiiyordu. Temsilcilik sektériindn en eski ve bugdin de en etkin gruplarindan biri Burla. Blraderler'di. Grubun kurucusu" Turkiye Yahudisi Eli Burla, ilk olarak elektrik matzemeleri ithalat: ile ise baslamig daha sonra cesitli sanayi Grunterini ithal etmisti. 1911'de sirket haline déniisen ticarethanede Alman firmalarinin temsitciligini yapan Eli Burla, kardegi Gani Burla ile ortakligini stirdirecekti. Daha sonra Turkiye'nin ihtiyaci olan her tarl@ mali ithal eden Burla Biraderler, hemen her iide pazarlama-ve — acentelik kuracaklardl. 1950'lerinsonlarinda déviz darbogazi yogunlastl. Kog ie birlikte yeni ortakliklara giren Burla Biraderler, Argelik, Kavel, 741

-

Pireli’nin ortaklari arasindaydilar. Bununia birikte temsilcilik Burla Biraderier'in ana faaliyet alant olmayi sirddrecekti. Grubun Teknika, Teknosan ve Teknodata adli sirketleri diinyanin her yanindan birgok firmanin temsilciligini yapryorlardi. :

Temsilcilik sektériiniin bir dijer énemli firmasi, Tokcan Ailesi'ne ait Tetico. Bu firma 1947'de Vehbi Kog'un liderliginde kurulmugtu. Ancak 1964'te Kog ortakliktan ayrilinca Tokcan Ailesi'nce ydritilen sirket, bu alanin énemii isimierinden biri olmay! siirdiriyordu. Sirket 30'u agkin dnya gapinda firmanin temsilciligini yurdtiyordu. :

Ankara’nin vergi rekortmenleri arasinda adi sik sik duyulari Dural Ailesi, bir bagka Snemii ithalatg! olarak biliniyor. Ozellikle ordu ihtiyaclarina déndk malzemenin ithalatgist olarak bilinen

Durallar, Isvicre, Ingiltere, Kanada, Italya ve Hindistan'dan birgok sirketin temsilciligini yapryordu. Otomotiv sektértintiin 6nemii isimlerittden Ercan Grubu da temsilcilik faaliyetinden kopmayan hoidinglerden biri. Ercantar Otomotiv Ticaret A.S. Man, Peugeot, Talbet, Oremstein, Koppel firmalannin temsilcisi durumunda. , Yine Goodyear lastiklerinin ortaklarindan Yalman Ailes!

Tatko Otomobil Lastik A.S. firmasi ile B. Aiman ve ABD kékenli ' girketterin temsilciligini de ydritdyordu. Mengerler, Sikri

Serverkaya,

Boronkay,

Transteknik,

Aymak, Teknikel, Kavala, Genkim, Kurt: Bagakinet Grubu, temsiicilik-miimessillik sekt6riindin diger 6nemli isimleri arasinda

yer alryordu. Onlar, sayilari elli, bilemediniz birkac fazlast... ama o kadar. Bu eli aile ya da sermaye grubu Tirkiye'de toplumsal yasama daha cok damgasini vuruyor. Sanayi kuruluslarinin, bankalarin, sigortalarin, santiyelerin, gemilerin, TIR'larin dzerindeki egemeniikleri Tirkiye'nin politik yagamina, politikadaki egemenlikleri ekonomik giiglerine gig katryor. Ve bu birdirini devindiren birsireg olarak hizla gelisiyor. Iste Turkiye ekonomisine yén verenlerin ulastiklar! gaciin boyutlari béyle... 42

.

Ikinci BOlim*

HOLDINGLER

VE

TEKELLESME

- Tekelciiigin Soyutiart - Hangl Sektorde, Hangi

Tekeller

Var

Tirkiye burjuvazisinin, sermaye _ birikimini hizlandirmasinda, sanayiye geciginin belirleyici bir rola var. . Tekelci karlarin saglandig! bu alan, yerli ve -yabanc! sermayeye _Snemii bir birikimi de beraberinde getirecekti. Yogun devlet destegi ve tesvikiyle atbagi giden bu siirec, sonucta her sanayi dalinin egemeni bitkag firmay! ortaya gikardi. 1970lerde hizlanan, 1980'lerde yeni bir ivme kazanan sanayide -tekellegmenin boyutlari, 1983 Imalat Sanayii istatistikleriinden izienebilir.

TEKELCILIGIN

BOYUTLARI “

Her sanayi dalinda bir kisrm 25'ten az is¢i galigtiran, bir kism: daha biytk firma yer almasina kargin 200'den fazla isgi galistiran biydkterin, sanayi dalinda egemenilik kurduktart resmi ~ verilerden de gériildyordu. Bu egemenlik, sézkonusu sanayi dallarinda pazarin yiizde 30 ila yizde 95 arasinda béliimiine sahip clma bigiminde somutlagtyordu. Birkag oérnek vermek gerekirse: Et Griinleri sanayiinde 25'ten fazla isci caligtiran firma sayis! 47 gériintiyordu. Ancak, 200'den fazla iggi caligtiran iki.

ézel biyuk firma, satiglarin- yzde 33'Gni gergeklestiriyordu. Makarna, bisktivi gibi mallarin uretildigi unlu maddeler sanayiinde 25'ten fazla iggi galigtiran firma sayist 1140 buluyordu. Ancak bunlardan 4 bayik ézel firma piyasanin yUzde . 6T'ini kontrol ederken geri kalan 110 firma Piyasanin yUizde

45

_ 39'unu paylasiyordu. Boya ve vernikte 4 firmanin piyasa paylyUzde 76'ya ulagirken, motorlu kara tagitlarinda.6 firma piyasada ylizde 49 pay alryordu. Motosiklet, disiklet sektérinde ise3 ; firmanin piyasa pay! ylizde 95'e ulagiyordu. yoluyla ithal énceleri. _ Tekelciligin, ézellikle, daha sektérlerde ligili mallaria saglanirken sonradan dretimine gegilen daha yogun oldugu gorildyordu. llag, otomotiv, cesitli dayanikli . ev esyalari bunlar arasinda sayrlabilirdi. Ithalatin kisitianmast ve/veya yasaklanmasi Uzerine, sézkonusu mal, koruyucu . gimrik duvarlarinin arkasinda, gerekli makina-teghizat, girdiye saglanan ithal kolayliklariyla, yurt iginde dretiimeye baglaniyordu: Uretici, genellikle o malin énceki ithalatgisi tirma ile yine o matin yurt digindaki saticis: yabanci firma oluyordu. Ic pazar, piyasaya ilk giren firmalarin kurdugu kapasiteyle doldugu igin, o piyasaya artik yeni giren pek olmuyor; girilmemig, bakir sektérler tercih ediliyordu. Béylece «ithal ikameci» sektérlerde tekelciligin daha yogun oldugu gérildyordu. Ornegin, malt ve birada piyasadaki 9 firmadan 4'U piyasanin yizde 80'ini kontrol ediyordu. Boya ve _vernikte 4 firmanin pay yizde 76'ya ulagirken, madeni yag hazirlamada 4 firmanin pay! yuizde 70’ buluyordu. Igten yanmali motor dretiminde 1 firma piyasanin yiizde 40'mn1 elinde tutarken, elektrikli araclarda 4 firma piyasada yuizde 40 pay sahibiydi. Piyasanin Snemii kismini ellerinde tutan birkag firma da. fiyat rekabetinden kaginiyor, dahasi «dernek» adi arasinda kendi attinda kurduklar kartellerde «centilmenlik anlagmalari» yapiyor; ‘ piyasa paylanni artinmanin yollarini aragtiriyorardh.

HANGI SEKTORDE,

HANG! TEKELLER VAR

Holding firmalarin sanayideki egemeniiklerini daha iyi somutlastirmak igin bazi sektérlerin durumuna gézatmak yararh

olabilir.

.

.

.

MARGAARIN: Tirkiye'de kullanimi hizla yayginiagan margarinde 1989 sonu itibariyle 10 firma faaliyet gésteriyordu ve 1

, 46

7

buniarin toplam yillik margarin Uretme kapasitesi 598.5 bin ton ' olarak belirlenmisti. Ancak bunlardan 4't, toplam kurulu kapasitenin yizde 70'ine sahipti. Bunlar Unilever ile Is

Bankasrnin ortaklig: Unilever-ig, Henkel-Gukurova ortakligi

Turyag, Kog’un Aymar' ve Sabancr'nin Marsa'siydi. Kurulu . kapasitenin 590 bin ton dolayinda olmasina kargilk, i¢ pazarla sinirlt oldugu igin, dretim yillik 370-380 bin ton dolayinda gerceklesiyor, atil-kapasite galigmadan kaynaklanan ‘Mmaliyet _ artislar! da fiyatlara yansiultyordu.

-Unilever-ls

Sana, Rama, Vita

- Marsa (Sabanei)

‘

- Aymar (Kog) - Turyag (Cukurova) -Paksoy — co - Diger

52

Sabah, Evin, Evet

,

~ 20

’ Aymar, Ema -

8.

Ufa, Yayla . Neba

, : ;

Topiam

,

9 6 5

100.0

,

BIRA: Szel sektoriin bira sanayiine girisi 1969'da oldu. Ancak kisa sirede bu‘alanda iki firma egemenlik kurdu. 1989 verilerine gére 3'U Tekel, 4'G iki 6zel firmaya ait 7 fabrikada bira dretiliyordu. Tekel'in Gretimdeki pay! yiizde 14'te kalirken, AEH'ye ait Efes Pilsen piyasada yiizde 65, Yasar Holding’e ait Tark Tuborg ise yizde-21 pay alyordu. Yasar 1989'da Danimarkali ortagi Tuborg ile yollarint ayiracak ve Vents marka bira ile yoluna devam edecelti.

_ Kepaate - Erclyas Biractik

'

(Efes Pilsen)

- Ege Biracilk

tm

- Giiney Biracilik

("

90

100 "yj

:

80. 47.

—

- Tiirk Tuborg

(Venus

- Tekeliin 3 Fabrikast _ Toplam

».

135

‘

o

'

60

,

465

MESRUBAT: Mesrubat tiretiminde en biyuk payi, ' 1860'1 yiliarin sonlarinda ve 1970'lerde gérece modem teknoioji

ile kurulan ve diretime gegen Istanbul, Ankara, Izmir, Adana ve Bursa gibi biyiik illerdeki firmalar allyordu. Bu piyasada egemen iki firma Coca-Coila'yi Ureten Has Ailesi'nin firmatari ile Pepsi-Cola'y! Greten Fruko-Tamek Grubu.

a

oO

Firmalar

Kapasite 1985

Marka

- lmsa, Ansan, Imbat (Has Ailesi)

- Fruko-Tamek

.

(Milyon_kasa/yil)

Coca-Cola, Fanta

35

Pepsi-Cola;7 Gin

- Gukurova Gida

Schweppes

- Digerleri

,

Sc

Toplam >

34

—

15

7

28

.

,

~

4412

AMPUL: Temel aydiniatma araglarindan olan ampul, az _ sayida firmanin egemen oldugu bir diger sanayi dali. Yilda 75.5 milyon adet ampul Uretme kapasitesine sahip 4 firma Kog, Sabanci, ls Bankas! ve Tekfenn Holding ile yabanel ortaklar General Electric ve Philips'e ait.

Kapasite 1984

a

Eirmalar

.

:

:

{(Milyon/y)

- General Elektrik TAS (Kos, l Bankasi, Gen. Elec.) ©

:

- Tekfen End. Tic. A.S.

25.2 -

_+ Bastas, Birlegik Aydiniatma (Tekfen)

-

-T. Philips (Philips/Sabancl)

Toplam 48

_ 30.3

:

6.0

8 $4.0

,

75.5 yy

Se

POLYESTER ELYAF

VE IPLIk: Sentetikler iginde

orlondan sonra en gok kullanim alani olan terylen ya da polyester 7 firmaca Uretiliyor. Bu firmalarin toplam kapasitesi 1986'da yilda 153.500 ton dolayindaydi. Sabanci'nin Sasa'si tek bagina toplam iginde 84 bin torvyillik payla piyasanin yizde 55'ini elinde* tutuyordu, -

Firmaiar

/

.:

Kapasite

Elyaf:

oo

- Sasa (Sabanci)

/

.

48.000

- S6nmez Filament (Sénmez, Holding)

:

- Okumus Suni ve Sentetik Elyat - Sifag (Kutlutag Holding)

Toplam

10.000

.

_

oo,

7.000 2.000.

67.000

Ipiik:

oe

- Sasa

.

-Flament

=

.

36.000

.

20.000

- Nergiz Sentetik Iplik ~ +Polylen (Kutlutas).

10.600 :

- Sancaktil (Murat Bayraktar) — _-Sifag

.

- Okumus

Toplam

1986 (Toi/Yi!)

.

7.000

;

5.000 ‘

.

5.400 :

.

oo

2.500

86.500

ORLON: Akrilik elyaf olarak adlandirilan orlon ipliginde

tam bir tekelci piyasa hakim. YGndn ikame maddesi oimas| nedeniyle genig bir kullanim alant bulan orlon, iplik haline . donigtirdiddkten sonra, dokumada, trikotaj ve érgtide, °

battaniye ve halt Gretiminde kullanthyor. Orlonda sadece iki firma

var. Bunlar Dingkdk Ailesi'nin piyasanin ydzde 90'ina hakim oldugu Aksa, digeri de piyasadaki pay! ylizde 10 olan Yalova Elyaf Sanayi. ~- , ‘ :

49

Pazar Pay

Elrmalar

» « Aksa (Dingk&k)

90

- Yalova Elyat

10

". 100

Toplam

~

:

(%) "89°

BUZDOLABI: Tirkiye'de ev tipi buzdolabi dretimi yapan sadece iki firma var. Kog Holding’in Argelik'i ve Profilo Holding. Daha once dreticiler arasinda yer alan Estag A.S. (Prescoid) 1985'te piyasadan cekilince, iki firmanin egemenligi iyice pekisti. Kog, pazarin yizde 53'tinii, Profilo da yuzde 47'sine yakinini

—

paylasiyordu.

oO

,

,

1985

Markalar - Argelik (Kog)

36.1

- Aygaz (Kog)

64

Pazar Pay! (2%)

1987

37.1. 7.

1989 35.1

65

5.0

85

83

12.1

- AEG (Profilo}

30.5

24.4

21.0

- Profilo - Diger

17.4 i

23.1 0.6

26.4 0.4

100.0

100.0

100.0

- Beko (Kog)

“Genel Toplan

SU ISITICILARI: Termosifon ve sofben olmak dzere iki gruba ayrilan su tsiticilarindan gofbenin baglica ureticisi Kog'un Demirddékim't. Termosifon iretiminde ise yine Kog'un Arcelik'i, Profilo Holding, Auer ve Simtel baglica dért Uretici. Piyasada kesin egemenlik ise Kog'un.

Kepaste Firmalar

- Tiirk Demir Dékim

_ = Profilo Holding 50

Marka

*

-Arcelik A.S.

1985

« 220.000

Argelik D. Dokiim, Beko =

_ ~

.

Demirdékiim

Protilo

.

(adet/yil} 140.000

"20.000

.

~

- Simtel A.S.

45.000

Jarmo-Sim

30.000 425.000

.

Auer 801

~ Auer Imalat ! Toplam

‘

CAMASIR -

Kog

MAKINALARI:

ve

Profilo'nun.

egemeniiklerindeki bir diger alan da gamasir makinasi. Onceki yillarda, camagir makinasi Ureten Presiz Metal 1982'de, Estas ve Giulok ise 1983'te piyasadan ¢ekilince normal boy gamagir makinasi Kog'un Arcelik'i ve Profilo'ya kaldi. Tarkiye'de normal boy camasgir makinasi, merdaneli, santrif(j kurutmal, yari ve tam otomatik olarak dretiliyor. Halen dretimin biydk bdoldmd merdaneli. Ancak’ pazarin belli bir doygunluk noktasina yaklasmasi, tekelleri otomatik makina iiretimine ve bu makina tipinin tiketimini ézendirmeye yonettmis durumda.

- Argelik AS.

Argelik, Aygaz, Beko

-Profilo Holding

AEG, Prefilo

Toplam

Pazar Payt "89 (%)

Marka.

Firmalar,

,

©

80.4 19.6 100.0

TELEVIZYON: Tirkiye'de: televizyon Uretimi ilk kez _ - 1967'de Philips lisansi altinda Tirk Philips Sanayi A.S. lieriki yillarda televizyon tarafindan gerceklestiritiyordu. yayinlarinin yurt diizeyinde- yayginlasmasi sonucu, televizyon. talebinin hizla artmasina baglt olarak yeni firmalarin devreye girmesiyle Uretim, dzetikle 1970°li yillarda sUrekli arti. Tirkiye'de 1985'te televizyon uiretiminde topiam kapasiteleri yilda 1.2 milyon adet dolayinda olan 13 firma yer aliyordu. S6zkonusu firmaiar siyah-beyaz ve renkli TV alicist dretimini birlikte surdirtyoriard. Ayrica, bu firmalardan birgogu ayni zamanda video; teyp, radyo ve muzik setleri gibi diger elektronik sanayi crinlerini de dretiyorlard:. Sekt6re Vestel'in girmesiyle nizli bir eliminasyon yagandi. Vestel bes yilda pazar payin yUzde 35'e cikardi, bircok firma havlu atti, ya da kigildd. Profile, Altron, Me-Ta buniardandi. 51

"Pazar Payt (%)

.

-Telra (Profil)

Profil, Sony

-+Beko (Kog)

Argelik, Nordmende, Hitachi

-Me-Ta Elektronik ~ Schaub-Lorenz -Gihan Elektronik — Grundig

95

25.7

29.4

183 123

5.1 7.2

6.6

8.7

-T. Philips (Sabanci)

Philips’

- Altron (Alarko)

Blaupunkt-

5.1

Nevtron, Siemens

55

02

29 6.4

43 35.0

‘.

- Naviron - JES Elektronik - Vestel

.

15.3

Kérting, Sanyo Vestel

:

-—

.

VIDEO TEYP: Televizyonda oldugu gibi videoda-da en’ bilyGk firmalar Profilo ve Kog'unkiler. Bu alanin G¢Gnei buyak

ismi, Asil Nadir Grubu'nun Vestel'.. Uretimine 1983'te baslanan . video alaninda 1987'de 10 firma faaliyet gésteriyordu. Toplam 158 bin videonun UGretildigi 1987'de Vestel, Beko ve Telra, piyasanin yuizde 81'ini ellerinde tutuyorlardi. Pazar Payi(%)

-Telra - Beko - Vestel - Diger6 Firma

Toplam

.

Sony . Argelik, Beko me Vestel Ferguson. :

Se oro

LASTIGI:

20 = 40 33013 “8 28 39 «19,

100

100

Tirkiye'de lastik Gretimi yillardir 4

firmanin elinde. Bunlardan Uniroyal'in 1986'da kendini feshedip Goodyear'a katiImasiyla firma sayisi 3'e indi. En bilyGk Gretici Sabancr'nin Lassa’s. Diger bir biyGk, lg Bankasi, Italyan Pirelli : ve Eczacibasr'nin ortaklig: Tark Piretil. Uniroyal'la | 52

_

birlesmesinden sonra Goodyear, ikinci bilyiik firma durumuna geldi. Goodyear'da Kog'un ylizde 17'lik pay! var. Diger ortaklar ABD'li Goodyear, Tatko ve Oyak. Lassa ise 1989'da Japon Bridgestonelu ortak alarak Brisa adini aldi.

- Brisa (Lassa} - Goodyear

°

.

.

aT.Pirli

37 32

,

~ 33

Toplam

100.

OTOMOBIL: Yerli otomobil Gretimi 1966 yilinda Kogun Otosan firmasinin gergeklestirdiji Anadol marka otomobil ile basladi. Daha sonra 1971'de yine Koc, Ig Bankasi ve MKEK'nin ortag: oldugu TOFAS, Murat 124'tin Gretimini gerceklestirdi.

OYAK.ve

Fransiz Renauit oriakiig: OYAK-Renault

ise

sekt6ruin Gciincii firmasi. Bu Gg firmanin 1989 iiretim kapasiteferi 143 bin otomobil olmasina kargin, 1989'da kapasite Kuilanimi ydzde 83 diizeyinde ger¢geklegebiliyordu. : .

irma

|

- Tofas -Renaut

- Otosan Toplam

.

i

Uretim "89 Payi (%} .

60.393

51

54,781

44

6.140

5

118.314

~ 100

_ . KAMYON-KAMYONET: Bu sanayi dalinda da faaliyet gésteren firma sayis! ancak 8'i bulmakta. Kog, bu dalda Ford marka Uretim yapan Otosan, Fiat marka tretim yapan Otoyol ve Peugeot marka kamyonet dreten Karsan firmalaryla en biytk Oretici durumunda. Ercan Holding'in yabanc! sermayeli MAN", Cukurova'nin yabanci sermayeli BMC'si, yine bir diger yabanci sermayeli tirma Chrysler San. A.S. sektériin diger

53

biydiklerini olugturuyor. 1989'da 6 firmanin faaliyet gésterdigi kamyonda kapasite yilda 49.840 kamyon Uretebilecekdiizeydeyken bu kapasitenin ancak yizde 23°

kullanilabiliyordu.

*

Uretim

Fioralar

Keryon*

- Otokar (Keg) ~ ~ ~

,

‘- MAN (Ercan/MAN) ~ BMG (British Leyland/Gudurova/AEH}

|

‘

- AOS (AEH) * . Karsan AS. (Kos)

,

383

-

279 1.636 _ 908 2

-

38 2.608

-

28

-

-

91 2.229

- TOE (Ziraat Bankas))

-Otomargan

Karyon“ Kanyonet — Marka -

Otosan (Kog/Ford} a Chrysler (Ciftgiler/Chryster} Otoyal (Kag/Sabanci} Genoto (Dogus)

Toplam

1989

4.495

cc

-

4.251

8.273

2.964 Ford. 1.536 Dodge, Desoto 714 ~— ‘Fiat. 6 Bedford

1.841 150

MAN — Voivo, Leyland IH

International

268 — Isuzu, Skoda 412 Peugeot

7.874

(°) 3.5-8 tonluk kamyonlar. {*"} 8 tonaan bilyak kamyoniar.

OTOBUS: Mercedes otobtsterini treten Otomarsan, otobiis Cretiminin yizde 87'sini elinde tutuyor. Alman Daimler Holding'in yizde 52'sini kontrol ettigi Otomarsan, 1980'ler boyunca egemeniligini korudu. Koc'un Otokar'! piyasada yiizde 8'lik paya sahip. Otobis Uretimine Mitsubishi Maraton ile

1987'de baslayan Sabanci'nin Temsa'si ise pazardan ylzde 5'lik pay allyor. Bir de pazarda tekeri patlayan otobiiscUler var. MAN

otobislerinin

Greticisi

Manag,

TOE

ve

Otoyol,

otobis

piyasasina havlu atarak gekilen firmalardi.

MINIBUS: Toplu tasimacittkta yaygin olarak kullanilan minibiste kesin egementik Kog Grubu'nda. Kog, bu alanda Otosan, Otokar ve Karsan firmalariyla piyasaya hakim. Yilda 54

-

13.500 minibis Gretebilecek kapasitedeki igi Kog'a ait bes firma 1989'da §.955 minibis dretti; Kog firmalarinin pay! 1986'da ydzde 94.3, 1989'da yuzde 94.8'di. =

:

ae

-

___ ein

: Ford

- Otosan (Kog) - Otokar (Kog) :

’ =Karsan (Kog)

4.345

3.308

923

827

‘Magirus

" Peugeot

- BMC"

~-TOR

Leyland ~

IH-International

Toplam’

4.644

1.512

- 307

| 251

7.319

5.955

9100

57

TRAKTOR: Son yillarda 6nemii krizlere giren traktor sektdriinde yedi firma faaliyet géstermekle birlikte, sektérde agirlik Uzel Makina ve Kog-Fiat-TZDK ortakligi olan Turk Traktér'de. 1986'da gerceklegen 28 bin trakior Gretiminin 22 -binini bu iki firma dretti. 1989'da da bu iki firmanin Uretimdeki pay! yuzde 85'e yakindi.

4986 Oretimi = 4.980. Uretim!

Eirmalar ~ Turk Traktor

- TZDK

. - Digjer Firmalar Toplam

AKUMULATOR:

8.419

12.972

- Uzel

—

.

7.594

8870.

2.064

3.870

797

1.820 28.032

|

18.874

Aka dretiminde kurulu kapasitenin

yaris! Mutlu Holding'in elinde. Mutlu Akimilatér, Bursa Ak, Celik Akd firmalariyla yilda 1 milyon 150 bin adet aki Gretme kapasitesine sahip Mutlu Holding’, piyasadaki yuzde 10'a yakin 35

—

saylyla EAS Akdmiilatér AS. izliyor. lrili-ufakly 10'un izerindeki ‘_. diger firmalar ise piyasantn kalan yiizde 40'ini paylagtyorlar. Kapasite

Eirmalar

,

-(Adet/¥il)

- Muti Akimillatér ~ Bursa Aki (Mutlu)

.

600,000 ' 400.000

-Gelik AKO (Mutlu)

150,000

- BAS Akil

240.000

- Digerleri

a

'

Toplam

-

4.400.000 "2.490.000

ELEKTRIK SUPURGES!: Bu sanayi dalinin en énemii

isimleri ise Simtel, Kog ve Rowenta marka elektrik sptirgesini Greten lleri Elektronik firmasi. Profilo ktigtk de olsa pazarda bir paya sahip. Yilda 600 bin elektrik stiptirgesi Gretebilecek glicteki bu 4 firmada Kog ve Simtel pazarin yuzde 71'ine hakimler.

rma

7

- Simtel -Argelik

Mara _ vf

-

‘Siemens,Simtel

-

Argelik”

- lleri Elektronik -

' ;

AEG

;

280 150

"Rowenta

- Profile

Toplam,

1985 (Bin Adet)

130 ,

40

.

600.

HABERLESME GERECLERI: Telefon. telsiz, radyo-link sistemleri gibi alantar: kapsayan bu alt sektérde Gc firma pazara egemen. Haberlesme hizmetierinin deviet tekelinde olmasiyla baglantilt olarak, resmi piyasaya.d6ntik olarak faaliyette bulunan. santral Uretiminden telefon makinalari ve telsize kadar genig bir yelpaze iginde uretim yapan bu firmalar;

56.

Aselsan, Netas ve Teletag.. Turk Telefon Endastrisi ise 1989'da _ konkordaio ilan ederek «oksijen gadiri»na girdi. Buniardan 1980 ytlinda taaliyete gegen Aselsan, askeri vakiflar, OYAK ve ° PTT'nin ortak girketi. Firmanin Urettigi geregierin baglica misterileri Ordu ve Emniyet Tegskilatr. Sektérin diger biydk bir girketi Netag. 1967'de PTT ile Kanadali Northern Telekom'un ortakliginda kurulan firma, telefon

makinast, elektronik ve dijital telefon santrall Gretiyor. PTT nin yizde 40'ina, Belgikali bir firmanin ise yuzde 39'una ortak .oldugu Teletas, Netag ile birlikte PTT'nin tim elektronik telefon santral talebini kargiliyor. Sektérdeki en eski firmalardan | biri olan Turk Telefon 1956'can bu yana faaliyet gésteriyor. . Telefon cihazlart ve santrai Greten bu girket 1974'te kardes kurulugu, yabanc: sermayeli Turk Telekom'un faaliyete gecmesinden sonra fisli santral Uretimini birakarak, bu girketin Urettigi elektronik santrallerinin satig ve satig sonrasi hizmetlerini yUritme gérevini istlendi. Ancak firma, haberlesme sektoriintin 1988-89'da yasadigt durgunlugun da etkisiyle konkordato ilan

etmek durumunda kaldi. iLAc: Yasamsai

énemi

olan bu maddenin

Turkiye'deki_

dretiminde de tekelci bir yapi s6zkonusu. Ilag sanayii ile ilgili en ’ gtivenilir verileri derleyen ve yayiniayan International Market Statistics (IMSY verilerine gére, Tiirkiye'de iiretilen 2 bin tir ilacin, yainizca 303 tdraind Greten 5 biyuk firma, pazarin ylizde 41'ini elinde tutuyordu. Yilda yaklagik 150 milyar liralik ilacin . Uretildigi Tirkiye'de sézkonusu bes firma 61.5 milyar liralik pazari aralarinda paylasirken, geriye kalan 75 firmaya pazarn ydizde 59'u diigiiyordu. Ayni verilere bir baska yaklagim detirildiginde, ila¢ sektérindeki 10 boyak firmanin pazar payinin yuzde 62.7'ye ciktigi goruldyordu. Bu 150 mityar liralik pastadan 13 firmanin paylart ise gdyle:.

Firmalar

:

- Eezacibasi

- Turgut Holding —

so

"

‘Pazar Payt (%)

:

10,7

a.

-

10,3

- Roche (Isvigre)

9,4

- Bifa (B.Almanya-Sabanci}

7,0

- Deva Holding

~ -

6,2

Sandoz {isvicre) Ciba Geigy (Isvicra) Pfizer (ABD) T. Hoascht (B.Almanya)

- Bilfar Holding

65 4,4 4,0 2,8

o

:

24

- Birsan Holding (ECA)

2,2

- Wheyth

2,1

-Atabay

,

2,1

Aynt kurulugun belirlemelerine gore, Tirkiye'de dretilen 2 bin tir ilagtan sadece 10'u toplam ilag Gretiminin yizde 18'ine yaklasiyor. Bu ilaglarin Greticileri. kugkusuz biyOk holding firmalari,; Bactrim ve Becozym’i.Roche, Alfasilin'i Fako, Lincocin'i - Eczacibast, Ampisin'i Mustafa Nevzat, Novalgin ve Baralgin’i Hoescht, Erytrocin'i Abfar, Getamisin'i Deva, Calcium Sandoz'u da Sandoz firrnast dretiyor.. .

DETERJAN: Bu piyasanin tamamina yakint Gg firmanin elinde bulunuyor. Firmalarin her Ggi de yabanci sermaye ile ortak. Toz deterjan piyasasinin yizde 40'inl, sive deterjan piyasasinin yiizde 20'sini, krem deterjanin yiizde 130k kismint elinde tutan Temsa'nin yiizde 514ik hissesi Unilever-ls

firmasinin. Unilever-ls'in yizde 64'lik hissesi Hollanda kékenii Unilever'e, yiizde 36's! ise lg Bankasr'na ait. : Toz deterjandaki piyasa pay! yGzde 40'a, krem deterjandaki pay! yzde 45'e ulagan Mintax ise 1986'dan beri - Yyabanct sermayeli. Amerikan Procter Gamble, bu girketi iki _ asamada Durdst Ailesi'nden saiin aldi. «Cukurova Grubu» iginde yer alan Turyag ise yabanci -sermayeli bir bagka deterjan dreticisi. Ozeillikle sivi detevjanda 58

ylizde 80'lik payryla sektérde agirligi olan Turyag'in yabancl

ortagi Alman Henkel firmasi. Bu arada 1986'da Amerikan Colgate ile ortaklik kuran Baser Kimya da sektérden yizde 5S'lik pay alan bir diger deterjan

firmasi.

¢

‘Toz Deterjan:

"

.

—

Omo, Omomatik, Rinso ~ ‘Alo, Alomatik,.Mintax Bio-Tursil, Bio-Matik Fab, ABC

. Temsa (Lever-lg) - Mintax + Turyag - Bagar Kimya

Lo

-Diger - Turyag Krem

:

.

- Turyag

- Diger

2 80

Lux

20 ,

45

Mintax

13

“Vim Krem

, .

40 40 13 5

Pil Deterjan:

- Mintax - Temsa

.

.

.

Siv1 Deterjan:

-Temsa

.

1

Pril Krem

.

8

34

‘VE DIGERLEAI: Imalat sanayinin diger alt sekt6rlerinde

de az sayida firmanin egemenligi gecerli. iste bunlardan birkag _ _6rnek daha: Ingaatlarda yer ve duvar désemesi olarak kullanilan ’ karo fayans ve seramik dretimi, biri kamu kesimine ait olmak _ Ozere 9 fabrika tarafindan gergeklestiriliyor. Yilda 202 bin ton karo-fayans Uretecek giicteki bu 9 fabrika iginde Bodur Grubu'na ait Canakkale Seramik, piyasanin yizde 49'unu; Toprak Seramik ydzde 23'Uni elinde tutuyor.

Seramik tretiminde ise toplam 6 firma 6.955 bin

metrekare Gretim kapasitesiyle faaliyet gésteriyor. Bu alanda da

59

yine Bodur Grubu’ na ‘ait Kalebodur, toplam kurulu kapasitenin yuzde 72'sini tek bagina elifide tutuyor, .Binalarin yer. . dégemelerinde yapi malzemesi olarak kullaniian plastik. yer . karosunda da Bodur Grubu'nun egementigi var. Bu sanayi ' dalinda faaliyet gdsteren 25 firmanin toplam Uretim kapasitesi yilda 7.800 bin metrekare marley Uretecek dizeyde. Ancak bunlardan Bodur'un Kaleftex'i, tek bagina piyasanin yuzde 32'sini elinde tutuyor.

Elektrolitik

bakir

piyasas| ‘Sarkuysan ile Is

Bankasi'ndan Bezmenler'e ‘gegen Rabak firmalarinin kontrotinde bulunurken, baktr kablo piyasasinda kurulu kapasite olan 52.000 ton/yil'in yiizde 20'si Ko¢g-Siemens

ortaklig: T. Siemens’e ait. Suutlu Zeynel Allesi ise ANKA,

Demirer ve egemen,-

Kavel

ile piyasanin

yuzde. 50'sinden

fazlasina

.

Gelik boru alaninda ise 17 firma yilda 979 bin ton boru . Uretme kapasitesine sahipken, Borusan Hoiding'e ait Borusan Boru toplamdan yiizde 28'lik pay allyor. B. Alman firmasi Mannesmann'in Siimerbank ile ortakligi yUzde 12k, Ydcel ~ Boru ise yizde 13'lk paya sahip. Béylece bu lig firma sektériin ydzde 53'lk bélimine hakimier. Tarimsal micadele _ Koruma Tarim ve Bayer kontrol ediyortar.,

ilaclari sektériinde ise Hektas, firmalari piyasanin yiizde 70'ini

cam sektdru ise kurulugundan bu yana Is Bankasi’ nin igtiraki olan Cam Topluijugu'nun tekelinde. Tirkiye'de cam Gretiminin yitzde 100'e yakinint bu firma gergeklestiriyor.

Lastigin

hammaddési

olan

«kordbezi»nde

tamamt Sabancr'nin Kordsa‘st tarafindan 1988'de 270 milyar TL'lik ciro yaptt.

Tirkiye'nin , Makinalari»ni

Cukurova

60°

ithalatinda

énemli

pay:

mallarini

Firma

olan «ig

iki firma temsil ediyor. Caterpillar

satarken, Komatsu'nun

uretimin

yapiliyor.

mallarini

Sabancr'nin

' Temsa'si pazarliyor. Catemillarin pazar pay! ydzde 70.

;

Yalitim

maizemelerinde Kog'un Izocam’ I piyasanin

ylizde 75'iNe egemen durumda. Tiras bicagi dretiminde ise Perma Sharp'in egemenligi var. Musevi Jak Amber'in Karbon GelikFianast' nin bu markas! pazarda yiizde 80 paya sahip. Kaset bandinda egemenlik Izmirli Raks firmasinin. ' 1989'da teyp kaseti dretimi 50 milyonu bulurken Raks pazardan yazde 80 pay aliyor; ‘video kasetinde ise pay ylizde ° 1000 buluyordu. kagitlari alaninda Toprak ‘Kagit pazarin Eczacibagsi'nin Ipek Kagit yizde 28'ini |

_«Tuzeda Billur Tuz pazardan yiizde 60 pay alirken, _. Satir marka ydzde 22, Salina marka ise ydzde 18'lik pay “ sahibiydi..

+

Temizik _ydzde 59'unu, paylagtyoriardi.

1989'da 140 milyar Jiray! bulan kfbrit pazarinin ise iki devi var: Kav ve Malaziar. Koc'un Kav'l pazardan ydzde 60, Malaziar da ylizde 40'lk pay sahibi. Kurgunkalem piyasasini Is Bankast nin Adel’ kontrol ‘ederken, tikenmez kalem piyasasinda Scrikss.ve Senator markalan var. Scrikss pazarin yuzde 60'na hakim. Sahibi Rodrik Ailesi. «Aycigek yagienda Komlll pazarda yiizde 35 payla lider iken, Trakya Yag yuzde 23; Marsa yiizde 15'lik payla onu izliyordu. t «Boya»da, DYO ylizde 30 '@ yakin pazar payiyla ilk sirada. Onu ylizde 15.5'luk payryla Marshall § ve yozde 14.8'lik payivia

ishakol izliyor..

61

1983

TABLO: 8 SANAYIDE TEKELLESMENIN -BOYUTLARI

YILINDA

oenFata « «Bik * iin _ Isl Galiguran

- Mezbaha Uriinleri

- Sit ve Sut Urtinleri

,

- Islenmig Untu Urinler

.

47

2

33.

64

3

40

114

4

61

4

80

33

1

44°

53

5°

40

13

1

78

8

2

54

_* Matt ve Bira

9

- Giyim Egyast Diginda Kalan Hazir Dokuma - Hali ve Kilim

:

- Diger Dokuma Urinleri - Dori Esya

.

Ozel Firma Satiglardaki

:

- Ambalaj

3

2

40

- Diger Agag ve Mantar Uriin,

10

4

56

92

3

36

- Sentetik Regine, Plastik, Yapay ve Sentetik Lif

16

2

47

- Boya, Vernik

28

4

76

59

4

33

43

1

30

5.

1

33

3

1

33

9

4

70

' + Basim-yayin

a

.

- llag

"+ Sabun, Temizleyici Maddeler, Parttim, Kozmetik ve Diger Tuvalet Maizemeleri

" - Ingaat Izolasyon ve Baglayici Mad. - Kok Kémiirii ve Briket

;

- Madeni Yag Hazirlama ve Harmaniama 62

-LPG Boiumu

.

9

2

71

86

2

39

.

-

- Takerlek I¢.ve Dis Lastigi _

- Ganak, Gémlek, Gini Porselen

4

2

33

36

4

56

- Demir ve Gelik Diginda Metal Ana Sanayi

73

2

31

- Bigak, El Aleti ve Hird, Mz.

80

3°

25

:

- Cain ve Cam Urinleri .

40

i

6

- lgten Yanmali Motor ve Tiirbin

4

4

33

.

:Metal Mobilya ve Donatim

,

.

. + Bilgi lglem, Biro, Muhasebe ve Hesap

9

2

57

183

2

38°

Sanayi Makinalari ve Aygitlar! Elektrik

66

4

39

:

175

6

49

9

3

95

8

2

51

4

3

83

6

2

34

1

larin 1981'de Tirklye ihracati iginde ytizde 9 olan paylari kisa surede hizia artarak 1986'da ytizde 45.7'ye cikacaktl. ’ Dernek, saglanan ‘tesviklerin artirilmasi konusunda etkin bir faaliyet gOsterirken sistemin kurumlagmasinda da Snemii

katkilarda

bulunacakti.

Bu

arada, bu dernek

dyelerinin

. kendilérine saglanan ayricaliklardan baska tUrlt: yarariandiklari gérulecekti, Ornegin, kiighk gsirketlerin ihracatlarin’ kendi uzerlerinden gegirmelerine izin vererek cesgitli yizdeier alacaklardt. Béylece mevzuatia ilgili higbir faaliyette buiunmadan inracat rakamiar! kabarirken oturduklar: yerden kendilerine 171

—

saglanan ayricalik sayesinde de énemli karlar saglayacakiardh. Ayni sekilde, Dogu Bloku tilkelerinden ithalatta sahip olduklari ayricaligi, geleneksel ithalatgilar igin aracilk yaparak kuilamip, buna dayarnan bir hizmet bedelini de kasalarina akitacaklardi. Diger taraftan, dernegin tyesi sirketler, devletin saG@iadigi ek vergi iadesinden daha Gok yararlanmak ve konulan baraja ulagmak igin ihrag fiyatlarinda dampinge gidecek, bu da dig ticaret hadigcinin Turkiye aleyhine daha da bozulmasina ve deger kanarffa_inin artmasina yol agacaktit. Dernek dyelerine sajlanan ayricalik, bu sirketleri kiigiik imalatgtlar

kargisinda

tekelci

bir konuma

sokacak

ve

fiyat

tesbitinde egemenlik saglayacakti. Bu durum bazen kiicttk tirmalarin érgdtlenmeterinin de gerekgesi olacaktl. Ornegin Giyim Sanayicileri Dernegl'nin ortaya gikmasi béyle olmustu. Imtiyazl ihracatgilarin topilam ihracatinin yizde §0-52'sini olusturan konfeksiyon Urtinlerini Greten sanayiciler, ihracatta imtiyaziilara mecbur kalmamak, ABD ve AET kotalarinin

gogunun biyéiklere verilmesi ile onlara olan bagimiliklarina son: vermek Uzere 100’e yakini, Giyim Sanayicileri Dernegi'ni kuracak, bir sfire sonra da 500 milyon sermayeli bir ihracat girketi kurarak «imtiyazilar» arasina dahil olacaklardi. Mateahhitler Birligi: Taahhit. sektériinde faaliyet gdsteren biyik miteahhitler 1952 yilinda kurulan Muteahhitler Birligi’nin gatisi altinda érgdtitler. Bu sekt6rtin en baydk firmalari olan STFA, Enka, Kutlutas, Dogus, Gama, Tekfen, Kiska, Guris gibi firmalar derneGin ilk elde akla gelen Gyelerini olusturuyorlar. «Turk ingaat sekt6riinde bugiin onbinin Ustiinde ingaat— miiteahhidi faaliyet gésteriyor, fakat bunlar iginde en biydk ve en Srgdtli olaniart Miteahhitler Birligi'nin Gyeleridir. Bu deneyimli firmalar fizibilite, cizim, ingaat ve her tir sanayi, haberlegme, konut, tarim ve turizm projelerini en iyi Kalite ile gerceklestirecek diizeyde organizedirler. Bunlarin cogu, sanayi, /bankacilik, pazarlama, turizm, ihracat-ithalatla ugragan sirketleri ile birer holding haline gelmiglerdir». Kendilerini béyle tanitan Miteahhitler Birlifi Bagkani Nurettin Kogak; Ortadogu, Kuzey Afrika ve Uzak ‘Asya'daki-faaliyetlerinden de séz ediyordu. Gergekten de Miteabhitler Birligi, b@ytik miiteahhitlerin érgiitd 172

~

idi. 1984'te Gye.sayisi 37 idi. Birlik, firmalar arasinda ig paylagimi, konsorsiyumlar olugturma, devietten cesitli tegvikler sagjlama konusundd etkin faaliyetler yurttmistd. Uluslararasi Nakilyeciler Dernegi: Uluslararasi karayolu tagimaciligi yapan firmalar 1975'te kurduklari Ulustararasi Nakliyeciler Dernegi (UND) gatisi altinda érgitlendiler. 1975'te 45 dyesi olan dernek, TIR'ciligin 1980'll yillarda patlama yapmasi sonucu iiye sayrsini 1981‘de 408'e, 1987'de 457'ye gikaracaktl. Turkiye'deki toplam gekicilerin kapasitesi 1987'de 205.471 tona. ulagmaktaydi. UND dyeteri bu kapasitenin yizde 97'sine sahipti. Uye sayist 457'yi bulmasina kargin bunlardan 36 firmanin sahip oldugu arag kapasitesi, toplam kapasitenin tte birini buluyordu. Aralarinda Ulusoy, Tuzcuoglu, Tirksped, Trans-Gd, Internak, Ektrans gibi biyiik firmalarin buiundugu bir grup, dernekte, dolayisiyla sektérde etkinligi elinde tutuyordu.

Dernegin Ankara, yiizde bulunuyordu.

Uyelerinin yizde 32'si Istanbul, yzde 12'si

Mersin,

kalant

da

dteki

22'si

kentlerde

UND, «Dernek» statdsinden gikip daha dnemii yetkilerle donatilabilecek bir statiiye kavugmanin pesinde ici. Bunun igin de 1987'de Karayolu Tagima Kanunu Tasaris!'nin yasalagmasint * bekliyordu. Bu yasa, Ulusiararasi Esya Tagimacilarl Bini olarak érgiitlenmelerine olanak saglayacakt. io TiR’cilarin Szellikle 1980'li yillarin baginda tiyat anlagmalan yaptiklart 6ne sirGimiig, buna Snlem olarak da TIR ithaline kolayliktar getirilince Sabanci, Yasar, OYAK, Transtdrk, Kog gibi sektér digi holdingler hizla TIR filolan’ kurmugtu. Bununia birlikte tasimacilk sektorinde egemenligjin, sayilari 10-15 dolayinda” olan firmaiarda oldugunu séylemek miimkiinda. Bankalar Birligi: Bankalari gatisi altinda toplayan orgit ise Bankalar Birligi. Tiirkiye'de faaliyet gsteren bitin bankaiar, tizel kigiligi clan Tiirkiye Bankalar Birligi'ne Gye olmak zorundalar. Bankalar bu yokomlilGgi bankaciik islemlerine baslama iznini aldiklari tarihten ititibaren en geg lig ay iginde yerine getirirler. ‘

“473

Bankalar Yasasi'nin 584 inci maddesi yetkilerini g6yle tanimliyor:

Birlik; .

birligin gérev ve

oo

a)Bankacilik mesieginin gelismesini temin etmek, b)Bankalarin birlik ve ‘bankactlik mesleginin gerektirdigi *vakar ve disiplin iginde ekonominin ihtiyaglarina uygun olarak

galigmalarini sagiamak,

c)Bankalar arasindaki haksiz rekabeti éfilemek amaciyla, gerekli her tariti tedbiri almak ve uygulamakta gorevii ve yetkilidir.. Birlik’ bankacilik konusundaki mevzuati ve aldigi karar ve tedbirlerin uygulanmasini takip eder ve bakanlikga alinmasi istenen tedbirleri alir.» Bankalar Birligiinde esas olarak kamu denetimi gecerli. Bir bagka deyigsle, bankalar Gzerindeki deviet denetiminin bir araci da Bankalar Birligi. Nitekim Bankalar Yasasi'na gore birligin organlart ve caligma esasian Sanayi ve ‘Ticaret Bakanhgi ile Merkez Bankasi'nin gdrtgleri alindiktan sonra bakantdin énerisi dzerine Bakanlarf Kurulu karari ile yirdrlige konan statuistinde , 9osteriliyor. Bankalar, birlik statUstine ve birlikce alinacak karar ve tedbirlere uymak zorundalar. Birlikte organ segimleri gizli oy ve

yargi denetiminde olmakla birlikte, genellikle bagkaniik, Merkez

Bankas! Baskani'na, yénetimde agirlik da kamu bankalarinin temsilcilerine diser. GOnkd birligin 11 kigilik yénetim kurulunda, 6zel yasayla kurulmus. bankalar -ki bunlar kamu bankalaridir- 4, Merkez ‘Bankasi 1, sermaye, ihtiyat ve mevduat toplami 5. milyar lirayi agan bankalar 5 dyeyle temsil edilirler: Bunlardan birt kamu bankasi olunca, goguniuk kamuya gecer. Bankalarin bu birlgin diginda érgiitlenmeleri olmamakla birlikte, holding bankatari arasinda kurumlagmamis kattelimsi bir iligkinin oldugu sik stk éne stirdiegelmisti. Bu iliski, ézellixle kredi ve mevduat faizlerinin «serbest» birakildigi dériemlerde sicaklik kazanmts, «centilmentik anlagmalari» faizterin belirlenmesinde hirsit kiigtk bankalarin terbiye edilmesinde etkili olmustu. kk

174

ligili sekt6rde «dernek» bigiminde Srgiitlenmeseier de ekonomide fiili kartellerin bulundugu kamuoyuna sik sik yansimisti. Bunlar hakkinda zaman zaman sorusgiurma da baglatilmistl. Ormegin polyester iplik: piyasasinda egemen Sabancrnin Sasa’si, S6nmez Holding'in Filament’ ve Kutlutas'in ‘Polylen ve Sifag'inin kartel kurduklar! éne surilmig ve Basbakan Yardimcis! Kaya’ Erderrin talimatiyla «kartel aragtirmasi»na girigilmisti. (Hdrriyet, 29 Ekim 1986). Ancak basta, bir karte! yasasinin bulunmamasi olmak Uzere gesitli. engeller bu fiili kartellere kargi herhangi bir 6nlem alinmasin! da mimken ‘kilmayacakti. Bazi sektérlerde ise higbir érgitlenmeye gerek birakmayan fiili tekeller var. Bunun en-gok bilinen Srnegi deSige-Cam tekeli. , s Ig Bankasi'nin bu firmasi, diledigince fiyat belirleyebiliyor, piyasadaki giciine etki edecek ithalata kargt da kendince etkin koruma énlemleri alabiliyordu. Bunun bir ornegi, 1987'de yasanacakti. T. Sige Cam Fabrikalan) A.§., Dogu Bloku lilkelerinden ithal edilen ucuz cama kargi «haksiz rekabet»e neden oldugu gerekcesi ile savag agacakti. Firma, kencisine bagl galtgan 120 dolayindaki bayi ile yaptigi sézlegmede, cam ithalatini ve ithal cam satigini engellemek igin madde koymustu. Bu madde sdyleydi; «yetkili saticr higbir sekil ve suretle cam ithal etmeyecek, ithal edilmig camlant satmayacak,.cam ithal eden veya ithat edilmig cami satan veya kullanan kisi ve kuruluglara cam satmayacak, bu sirketlere ortak olmayacaktir, Bu igleri akrabasi

vasitasi ile de yapamayacaktir». Bu maddeye uymayan bayiye kars! uygulanacak yaptirim'ise bayiigin ipta! edilmesi ve yatirdig) ydzde 3'lik teminatin yanmasiyd!. Sige-Cam firmasi bu uyguiamay! savunuyor ve yetkilisi séyle konuguyordu: «Yaratilmak istenen haksiz rekabet ortamina kargi hem kendimizi hem de bayilerimizi korumaya gaba géstetiyoruz» (Hirriyet, 12 Nisan 1987). ,

175—

.

izlenmesine, gtimrik duvarlarinin yiikseltiimesine 1930'larin basina kadar engeldi. Boyle olunca bugtinkt dev holdinglerin nivesi firma ya da kisiler ticaret, miteahhitlik gibi risksiz alanlardan ilk birikimi saGlamanin yoluna koyuldular. 1930'larda baslayan «devleicilik», 6zel kesime yaptinilamayanlarin deviet isletmelerine yaptirilmasiydi. Devlet kapitalizmninde hizh geligme, kapitalistlere engel olugturmadi, tersine deviete mal satma, yeni kurulan KIT'lerin mallarint pazariama, deviet miteahhitligi yapma,

ilk sermaye birikiminin .hizlanmasina yardimer oidu. Hele- ki 1940 'lardaki savas kosullarinda.ortaya qikan karaborsa orfam! bu’ birikime ivme kazandird). Bu gelisimin bir dikey kesitini Kog Grubu’nun. olusumunda izlemek minikdn. Vehbi Kog'un birikimini «Hayat Hikayem» adh anilarindan égrenelim: ..O yillarda her diikkan agan Tiirk, bagka birgey bilmeyip bakkalliktan ise basladiq: igin biz de bakkalliktan bagladtk... Ankara'daki iglerimiz zamanta bakkaliyeden hirdavata, hirdavattan késelecilige, késelecilikten yap) malzemeciligine gevrilince bizim - iglerimizin bir kismt Galata'ya aktarma olmaya bagladi. Gezeryanlar'in- Beyoglu'nda, gimdiki Simerbank satis magazasinin bulundugu yerde biyiik bir magazatari vardt. Gezeryanlar bu bUyUk binada Sahibinin Sesi gramofon plaklarini, Philips radyolarint, Kalvinatér buzdolaplanini satryorlard:... Birkag konugmadan sonra biz by firmanin Ankara saticis! olduk». «Babam 1928'de dldii. Karaoglan gargisindaki ev ve altindaki diikkan caddenin genistetilmesi dolayisiyla yiki!mistt, 'yerine simdiki Kog Han’! yaptirdik. Bu hanin ilk kiracist Deviet

Demir Yollari ve Limantari Ingaat ve Isletme Genel Madiirliigd oldu... Ankara'da esnafliktan giktim, tUccar sinifina girdim ve ‘tanindim. Taahhit iglerimiz tlerledikge devietin bdydk” ‘ miiteahhitlerini de tantyordum. Gaiata'da Fermeneciler'de Mehmet Ali Pasa Hani'nda Bay Kori adinda cok akilli bir | mUGteahhit vardi. Simdiki:-Mobil'in adi o zaman Standart Oil'di. Kori Efendi, bir yandan bu fitmanin devlet satiglarint Ankara’da yaparak, ote yandan kendi hesabina askeri fabrikalarin ihtiyacinin hemen hemen yiizde 80'ini verirdi. Askeri fabrikalarin aldigt malzemeyi Avrupa'da yapan, bir gok biydk firmanin Tirkiye: temsilcisi idi. Biz bu alanda 6zellikle askeri fabrikalarin aldig: yerli 113

ae

malzeme iginde -kendimizi bir hayli tanittiktan sonra, Kori Efendinin girdigi iglere de akil

40-41).

eskitmeye bagladik. » (2.g.u., S.

«© stralarda Belediye tarafindan Yenigehirde konut _yapimina karar verildi. Bunlar muteahhitlere ihale ediliyordu. Ankara'da o zamanin en biydk miteahhidi Nafiz Kotan Bey'di. Bu Bey ile o zamana gére cok biyik ister yaptim ve para

- kazandim... Benim Gzerimde iz birakan mtiteahhitlerden biri.de . Eskigehir Mébusu Emin Sazak'tt.» (MHP eski Genel Bagkan Yardimcis! Gin Sazak'in babasi Emin Sazak'in igterini forunu,

Yiksel Ingaat olarak sdrdirdyor). «1933'te Karabiik (Demir-Gelik) Fabrikas'" nin yapilmasina - baslandi. Fabrika 1938'de kok tiretimine bastadi. Bu koku alip _ Satmak istiyordum. Ankara’da kok isini yapan tek firma oldugum

igin acentaligi bana vermeyi kabul ettiler... Firma sahibi oldugum

1926 yilindan 1939 yilina kadar kendim ve caligan arkadaslarimin dGrdstligd igin her tirli: yermini edebilirim. 1939'dan 1946'ya kadar ise (karaborsa yillar!) kurulug olarak ahlakimiz bgzuldu, duydugumuz ve duymadigimiz birgok olaylar gecti, tabii bilerek bilmeyerek miisteri kargisinda biz de lekelendik.» {a.g.e., s. 64-66). ‘ .

UCUZ

GIRDI ‘VE

ORTAKLIKLA

DESTEK

Turkiye burjuvazisi 1950'lerde sanayiye heveslendigi anda da arkasinda devleti bulacakt!. Basta Diinya Bankasi olmak

izere Bat'nin kapitalist finans kurumlarindan akan kredilerle hizlt bir altyapr yatrimi, 6zel sanayinin geligimi igin de gegerli ortam yaratacakt. Hizli bir karayolu yapimi otomotiv sanayinin zeminini ‘ yaratirken, elektrik, telefon vb. alanlardaki altyapi yatirimlart yabanci sermaye ile entegre olarak kurulacak sanayiye gerekli kogullar! hazirlayacakti. YUksettilen giimrik duvaflari, ucuz kreci,’ © ucuz déviz gibi nimetierin yan: stra varolan ve yeni kurufan KIT'er 6zel kesime maliyetinin altinda fiyatla girdi satacak ve dogan zarar «siibvansiyon» adiyla Hazine'den kargilanacaktl. «Temel mal ve hizmet» diye adiandirilip fiyat! Bakaniar Kurulu'nca saptanan bu

474

_

4

ucuz girdi saglama Tagkémiird,

politikas! zamanla gigirindan gikacaktt.

linyit, demir cevieri, bakir, kdkdri, geker, gimento,

kimyasal giibre, petrol Urtnleri, gay, elektrik, demiryolu, — havayolu,denizyolu tagimacilg|. ile iigili hizmetlerin tiyats hep, - ° diretict KIT tarafindan degil Bakanlar Kurulu'nca saptanacakt. _Béylece «sibvansiyon-lar her yil katlanarak bdyilyecekti. Baslangigta milyonlarla.dile getirilen bu kaynak aktarimi, 1970'lerde milyarlaria, 1980'lerde de yiz milyarlarla ifade edilecekti. Iste-birkacg gésterge: 1976'da 12.5 milyar lira olan KIT sUbvansiyonlari 1977'de 20.6 milyara, 1978'de 34.3 milyara, 1979'da ise 71.1 milyar liraya ulagtt. «24 Ocak 1980 Kararlari» demeti iginde KIT sGbvansiyonlarinin azaltiimas iddiastyla ortaya cikitdtysa da bu konuda da hedef hisranla sonugiand. 1982'de ° 111 milyar liraya ulagan stibvansiyon, 1983'té 198, 1984'te 335, 1985'té de 441 milyar liraya firlayacakt!. Bu konuda garpici bir orhek 1976 yili igin yapan bir aragtirmanin sonugiartydi. Prof. ‘Yakup Kepenek’ce yapilan arastirmada 1976'da birgok KIT malininin maliyetinin altinda satildigi belirlénmisti. Ornegin aliiminyumun tonu o yil yaklastk 32 din tiraya malolmug ama 16 bin 400 liradan satitmigtt. Nerdeyse yan fiyatina-yani. Ayni sekilde Etibank Urettigi bakirin tonunu 36 bin liraya mal ederken 6zel

‘kesime 31.5.bin liraya satmistt. Baslica alicslar Rabak ve

Sarkuysan adli firmalardi. Petkim, PVC'yi ton bagina 14 bin liraya mal edip 12.5 bin liraya satmigti. Ayni gekilde Petkim 12.6 bin liraya mal ettigi sudkostigi 7 bin liradan satmisti. kinci hamur kagit 8.8 bin liraya mal edilip 6.8. bin liraya satiltyordu. KiT'lerden ‘maliyet alti fiyatiarla mal satin alan birgok karaborsact tiiccar da ézellikle 1970'lerin ikinci yarisindaki yillarda bu ‘maliart fahig » fiyatlara satarak dev karlar saglayacakt. KiT'ler «gérevszardri» adli bu sibvansiyonlarla biiyik sermayenin daha da palazlanmasina alet edilirken, bu subvansiyonlar Hazine'den zamaninda karsilanmayacak, KIT erin mali yapilari sarstlacak, sonunda da IMF'nin direktifiyle

KIT mallarina yapilan siper zamlarla bu ydk halkin sirtina vurulacakti. Sermayeyi palazlandirmanin bir yéntemni de, KIT'leri, yeni: filizlenen Tirk. burjuvazisine ortak yapmak olacakti. 1950'lerde gimento ve geker fabrikalarinin kurulugunda basiayan

115_

KIT-Ozel Sektér ortaklig! ileriki yillarda her alana yaytlacakti. Yu 1966: «... Sermayenin yarisindah fazlasi deviete veya iktisadi -deviet tegekkillerine ait olan 40 ortaklik halen faaliyette bulunmaktadir. Nominal .sermaye tutari (Kamu ve Ozel} 2.177.560 bin liradir. Bunun 1.628 milyon lirasi kamu sektériine,

546.7 milyon lirasi Szel sekt6re aittir. Yani Gzel sektérdn toplam nominal sermayeye istiraki yUzde 25. oranindadir»(Dundar Saglam, Tarkiye Kamu Iktisadi TegekkdGlleri, 1967, s. 44). Yul 1984: « 1983 .yilinda KIT'lerin istitak ettigii ortakliklarin sayis! 247 iken, 1984 yilinda 281 olmustur (1966'da 40). Bunlarin 20'si tasfiye halinde, 35'i yabanci sermaye ve baska tilke kanunlarina gore faaliyet gésteren kuruluslardir. 281 ortakligin 32'sinde KIT pay! yizde SO0'nin dzerinde olup, 95'inde KIT pay! yiizde 15'in-

altindadir.

48 ortaklikta

birden

fazla

gorllmektedir» (1984 KIT Genel Denetleme Kurulu, 1986, s. 268).

KIT'in

igtirak ettigi

Raporu,

Yuksek

Durum ortada: 18 yilda 40 karma sirketten 281 karma girkete. Sermayedeki artis ise daha dirpertici: 1966'da 40 sirketin taahhut edifen sermayesi 2.1 milyar tira iken, 1984'te 284 sirketin taahhut edilen sermayesi 414 milyar lira. KITierin pay! 1966'da 1.6 milyar iken 1984'te 82 milyar lira. - Devlete ortak olmanin yerli-yabanci sermayeye sagladiat cesitli yararlar var kugskusuz. Ortak deviet olunca, firma daha given verici. Kredi sorunu yok gibi. Her turlii tesvikten yararlanmak da, Uretilen mait deviete satmak da daha kolay. Bir de bunun istine sermayeyi deviete ddetip kari kendine yontmak avantaji var. Karma sirketlerin olusmasindan beri sessiz “sedasiz igieyen bu avanta mekanizmasi séyle galigir: Kurulan ortakligin, her firmada oldugu gibi, bir nominal (taahhot edilen) sermayesi var. Bunun ortakliga édenen kismi «6denmis sermaye». Gogu kez KIT, tim sermaye taahhtidind yerine getirir, 6zel ortaklar ise paylarini tam 6demezler. Bu durumda 6zel ortagin yizde 10 gecikmie faizi 6demesi yeterli. Ne var ki, her ortagin kardan alacagi pay Gdedigi sermaye oraninda degil, taahhit ettigi sermaye dranina gore hesaplanir. Gecikme faizi kar payindan az ise 6zel artak, gerekli miktarda édemede bulunmadan, kari taahhit ettigi sermaye Uzerinden alir. 1984'te

116

deviet-6zel karigimi olan girketlerin toplam sermayesi 414 milyar — lira. KiT'lerin bu toplamda istirak taahhidt. yozde 20, édenmis. sermaye igindeki pay! ise yiizde. 20.3. Rakamlara, KITlerin yerli ve yabanci sermayeyle ortak kurdugu girketler cergevesinde. bakildiginda daha garpict sonuglar ortaya gikiyor. Bu tir sirketlerde KIT Ierin istirak taahhtidd yGzde 14 olmasina kargibk, ddenmis sermayedeki paylari yiizde 20:2. Yani KIT, taahhidiint .6zel kesimden daha cok yerine getirmig, ama karini Sdedigisermaye uzerinden deGil, taahhdt ettigi sermaye uizerinden . aldigt igin karla ausok kalmisgti. -

KIT ORTAGI HOLDINGLER

.

KITlerle ortakik kuran biyik sermaye gruplani iginde en

gok géze garpan

Kog;

ig

Bankas!

Grubu,

OYAK ile

Kutlutag gruplari idi. Bunlarin digindaki bdydk holdinglerin de

KIT lerle bazt ortakiiklart vardi. KlT'lerle ortaklig! olan yabanci sirket saytsi ise 24’e ulagmisti.

KiT'lerle yogun ortakiig: olan holdinglerden Koo, ilk KIT ortakligini Deviet Malzeme Ofisi'yle yaplyordu. 1956'da metalmobilya Gretimi yapan Argelik'e Deviet Malzeme Ofisi (DMO) . ylzde 15 oraninda ortak oluyordu. Devietin kirtasiye ihtiyagiarini saglayan bu kuruiugun ortakligi sayesinde deviet daireleri Kog .Gretimi biro esyalariyla donatiliyordu. Kog, otomotiv sayesinde de devletin ortakligint. saglamisti. Turk Traktér'de, Ziraat Bankast, Zirai Donatim Kurumu ve Makina Kimya yizde 45 ortak olurlarken, traktorlerin pazariama igi Kog’a birakilmigt!, Ctomobil iireticisi Tofas'a da Makina Kimya ydzde 23 payla ortakti. Tofag otomobillerini pazarlayan Tofag Oto Ticaret'te ise MKE'nin ‘pay! ylzde 39'du. Kos, gida sanayiinde de KITerle ortaklik kurmustu. Tat Konserve'de Seker Fabrikalari yGzde 22.5 payla Kog'’a. ortak olurken, sipermarketler zinciri Migros'a da Ziraat Bankasi, Et Balik ve Toprak Mahsiilleri yuzde 42 payla ortak edilmiglerdi. ~

11Z—

-

TABLO: HOLDINGLER

VE

KIT

KOG'-

MKE (45)

: o

-

4- Migros 5: Tofag Oto Ticaret.

t

Kog (85)4DMO (15)

Kog (51)+TCZB, EBK, TMO (42) Kag (51)41g Bankasi (10)+MKE (39)

>

Kog (75)+T. Seker F. (22.5) .

- , KIT

ORTAKLIKLARI

~:”_‘Is Bankasi (19.5)+Libya (60) Ig Bankasi (11}¢htalya (41)4MKE . (23)4Kog (24) -

*

2- Tofag

.

+Anadolu Bankasi (20)

-

.

4- Mug Meyan Ltd. © : 5- Trabzon Giyim

-

>

BANKASI/TSKB

1- Arap-Tirk'Bankas!

3- Gentas

:

TSKB (20)+Desiyab, Simerbank

:

Ig Bankast {10)+TSKB (10)+

: - +

(24)+ B. Almanya (14)

B.Almanya (26)+T. Seker F.(21) TSKB (15)+1KB (33.5)+-Desiyab

(10) -

oo

;

: TSKB (15)+T. Seker F.(10)+

6- Siirt Endistri-

B.Aimanya (40)}+Alarko

-7- Akdeniz Gibre

Ig Bankast (10)+ TUGSAS

=:

(37)+Kiveyt(47)

: TSKB (27.3)+MKE, Desiyab (48)

8- Astag Azim Cim.

:

9- Gelik Halat

.

.

10-Caysan | 118

. ”

Kog (24)+Halya (41)+MKE (eajelg -. Bankasi (11)

=:

6- Tat Konserve

I$

SIRKETLER

: Kog (20}sltalya (25}eTZDK, TCzB,

2- Tofas

3- Argelik

ORTAKLIGI

KIT ORTAKLIKLARI

4+ Turk Traktér o

14

|g Bankasi (13)+TSKB

|

(19}4Sabanct+-TEK (30)

_

>

TSKB (10}+Gay-Kur (28)

11- Ditas

lg Ban. (24.6)+TSKB (19)+MKE(10)

12- Etitag -

Ig Ban.{30)+TEK (46)+Fransa (24)

13- Giiney Sanayi

ls Ban.(70}+TCZB, TMO (30)

44- Konya Gimento

ls Ban. (39)+Cimsan (40)

15- Madeni Ingaat

lg Bankasi (50}+TEK (49.9)

16- Milli Reasirans

ls Bankasi (78)+Kamu (22)

TSKB (81)+Tainsan, Desiyab (40)

17- Maksan

TSKB (30)+Desiyab (30)

18- Nastag

21- Taksim Otelcilik *

Is T. ls lg

19- Sodasan 20- Tofag Oto

Bankas! (40)+Simerbank (16}+ Sige Cam (44) Bankas! (10)+Kog (51)#MKE (39) Bankasi {10)+Emekli Sandigt (32)

22-Upag

TSKB (14)+Desiyab (70)

23- Van Cimento

TSKB (10)4De’siyab (45)+lg B. (10)

24. Yibitag

Seka (10)+TSKB (18)

25- Yifag

TSKB (18)+Desiyab, SUmerbank

26- Sunova

TSKB (14}4TCZB (5)

(19)

.

,

OYAK/KUTLUTAS - KIT ORTAKLIKLARI OYAK (40)+T. Gim.San., TCZB

{- Bolu Gimento 2- Adana Gimento 3- Gimhol

(44)

“+ OYAK (49)+T:Gim: San, TEKB (47) : Adana Gim.(42}+7. Cim. San.(49)|

4- Mardin Gimento

_ 5- OYAK Kutlutag Paz... ”

" 6- OYAK-Kutlutag Konut 7- OYAK-Kutlutas Ingaat 8- OYAK-Kutlutag Ing.Pref. :

OYAK (48)+T.Gim.San.(16) OYAK (29)+Kutlutas (61)+TEKB (10)

OYAK (40}+Kutlutag (51)+TEKB (9) OYAK (29,6)+Kutlutag (59.4)+TEKB (10) OYAK (21.6)+Kutlutas

(59.4) TEKB (10)

9- OYAK Sigorta

: OYAK+Anadolu Ban.(26)

10- Sifas

-

:

11- Unye Cimento

DIGER

BUYUK HOLDINGLER - KIT ORTAKLIKLARI

1- Ganakkale Ser.

:

2- Gukurova Elekt, 3- Fruko-Tamek

: _t

4-Tamek Gida

TEK (83)+Bodur Grubu (67)

TJEK, TCZB (27)+-Ozel (73) TOZB (29)+Tamek Grubu

:, TCZB (31)+Tamek Grubu

5- Eskigehir Gim.

‘+

6-lpragaz

T.Em.Sandigi (3)+Zeytinaglu

‘+1’ TPAS (49)+Euroka Metal (61)

7- Kepez Elekt.

wt

8- Toros Giibre

.

Kutlutag (81)4SGmerbank (9)

: OYAK (49)+T. Gim. San. (49)

TEK (47)+6zel (53) | :

Tekfen (75)+TCZB (25)

9- Tistag

.

:, Borusan( )+Etibank, MKE, TDCI

10-Emirlikler Yat

AS.

:

.

(48)

*

.

~

Dogug (10)+BAE (80)+Desiyab_ (10) :

KiTlerle youn ortakligi olan gruplardan biri de kontroliindeki TSKB ile birlikte 1985 sonunda 26 KIT'e ortakligi olan lg Bankasr'ydi.lg Bankasi'nin G¢ énemli ortakligi TEK'le idi. Gelik. Halat, Etitas ve Madeni Ingaat TEK'in elektrifikasyon faaliyetlerinde kullandig! malzemeleri iiretiyordu. ls Bankast

otomotiv alaninda da Kog ile birlikte MKE'nin ortagi idi. Cam

sanaylinde hammadde Ureten Soda Sanayii‘nde Is Bankast, Stimerbank ile ortaklik kurmustu. Bunlarin diginda ls Bankasi ve kontroliindeki TSKB, 21 girkette yUzde 10 ile yizde 70 arasinda . degisen oranlarda K!T'lerle- ortaktilar. Bu_ sirketlerin gogunlugunun «gok ortakl diye tanimlanan Anadolu'da kurulu firmalar‘oldugu gériliyordu. Gogu TSKB kredisiyle kurulan, ~ ancak basta sermaye yetersiztigi olmak Uzere cesitli darbogaziara giren bu «iggi sirketlerimne bir yandan Ig Bankast ve TSKB,’

deviet cephesinde de Desiyab ortak olmustu. 120

KIT ortagi diger biyik iki sermaye grubu ise OYAK ile Kutlutas'tl. Bu iki-holding konut sektérindeki 4 firmasina Emiak ve Kredi Bankas! yuzde 10 payla ortak yapilmisti. Ayrica OYAK Sigorta'da ; ‘Anadolu ‘Bankast yUzde 26 payla yer alirken, Kutlutas'in’ Sifag'inda Simerbank yizde 9 payla ortaktl. OYAK, cimento sektériindeki 5 firmada ise T. Gimento Sanayii tle ortakliklar kurmustu. Buntarin diginda kalan bazi biyiik sermaye gruplarinin da

KiTlerte énemli ortakliklari vardi. Bodur Grubu'nun belkemigi. - gayilan Ve elektrik porseleni Ureten Ganakkale Seramik'te TEK ylzde 33 pay sahibi idi. TEK, Gukurova Elektrik ile Kepez ~ imtiyazlr elektrik sirketlerinin de ortagiydi. Borusan, Tistas'ta; *Tekfen Grubu ise Toros Gdbre'de devietie ortakti. Gida sektérinde yeralan Tamek Grubu ise Fruko Tamek ve Tamek

Gida'da Ziraat Bankas! ile ortakt. Tipgaz pazarlama sektériindn ylizde 25 pazar payina sahip Ipragaz'‘da ise Euroka Metal adlt firma ile Turkiye Petrolleri Anonim Ortakligi birfikteydi. 1987 baslarinda ise Dogus Holding, Abu Dhabi Fonu ile birlikte — Desiyab'la ortaklik kurmustu. KiT%erle ortaklik kuranlar arasinda 24 tane de yabanc sirket bulunuyordu. Bu ortakliklarin 51 ABD, .7’si B. Almanya, 2'si ttalya kékenti gokuluslu gsirketlerle kurulmusiu. Ayrica Libya ile 3,

‘Kanada, Danimarka, lsvigre, Fransa kékenli girketlerle de 1'er ortaklik vardi. Arap sermayesi ile islam Kalkinma Bankasi ve Abu Dhabi Fonu araciligiyla entegrasyon saglanmisti. Bu 24 ortakliktan 12‘sine ‘Tirk kapitalistler belli orantarda ortaktt. Dolayistyla bu 12 girketle yabanct sirket-KIT-yerli_ sermaye ortakli@1 gecerli clmustu. Bunlar iginde .PTT, TEK ve

Stimerbank'in yabanci sermaye ile ortakliklari en dikkate deger

olaniardi. PTT'nin Kanadali Northern Telecommunication — sirketiyle kurdugu Netag, haberlesme alaninda hazir bir pazan da eline gecirmisti. Turk Kablo'da Finliler, AEG-ETI'de ise Almaniar TEK'e ortak olarak elektrikli cihazlar sekt6riinde bir bagka hazir pazari kapmusiard. Samerbank Isvigreli bir firmayla BASE-Siimerbank'ta; Alman bir firmayla da Mannessmann-Stimerbank'ta ortaktl. Ugak sanayiinde ise ABD'li tekeller General Dynamics ve General 121

Electric ile TUSAS Havacitk ve TUSAS Motor firmalart kurulmustu. Yabanci sermayenin her iki firmada paylari yizde | _ 49'du. Bir diger ABD'li firma Phelps, Etibank ile Gayeli Bakir Istetmeleri AS.'de ortakt!. Yabancl firmanin pay! ydzde 49'du.

TABLO: 15 YABANCI SERMAYELI 1-TUMAS

: .

2. NETAS

KIT'LER

Danimarka (40}+TUGSAS, TPAO, T. Seker (49) .

> PTT (49}+Kanada' (51)

3- HAVELSAN

-

+ ABD (98.5}+THY, Testas (10}+HKGV+Profilo,

4- ARAP-TURK BANKAS|

5- AEG-ETI 6- TOE

_1

. (20)+lg Bankasi (19.5)

/

+ B. Almanya (51)+TEK (48) + ABD (10)+7CZB (90) ,

_

7- T. TRAKTOR |. ,

8 BASF-SUMERBANK

Kutlutas,

Gama. Libya (60)+Anadolu Bankasi

~

=

:

Italya (25)+Kog (30)}+TZDK, -TCZB, MKE (45)

_:_Isvigre (60)+Simerbank (40):

9- MANNESSMANN-SUMERBANK :

_B. Almanya (67)+Simerbank, TDG,

10- TOFAS

:

SEKA (43) . htalya (44)+MKE (23)4Kog

11, GAYELI BAKIR

: ABD (49)+Etibank (45}4Gama (6)

12- TOHUM ISLAH . 13, TURK KABLO

14, GENTAS '

.

(24}4lg Bankasi (11)

+

B,Almanya (51)+T. Seker F. (29)+Sekerbank (5) : . TEK (38}+Fransa (51)+Yapr Kredi

: "+

Desiyab, Simerbank (24)+B, Almanya (14}+TSKB (20)

15-MANTAS

: Desiyab (10)+8. Almanya {40)

16- MUS MEYANKOKU

:

B. Almanya (26)+|s Bankasi (10)+TSKB (10)+T. Seker F. (21)

422°)

.

\

.

/

“{7-TRABZONGIYIM 12-SHRT END. Lo

/

.

49- VAN YUN IPLIG! 2021992324-

‘: IKB (33.3)+Desiyab (10)+TSKB(15) 4 B. Almanya (40)+TSKBAT., Seker FeAlarke

:

: IKB (9)+Desiyab, Siimerbank (et)

: TUSAS | : ; TUSAS Havaciiik TURKIYE-LIBYA ORT. TARIB: : TURK-LIBYA DENIZ LER : ANADOLU YATIRIMAS, EMIRLIK ,

©

:

ABD (49}+HKGV+Hazine «ABD {49} Libya (50}sT.. Seker F. (34) Libya (49}+Deniz Nakliyat (51) Birlesik Arap Emir~(80)}+Desiyab * (40)+Dogug (10).

.

{*) Parantez igindeki sayllar, sirketteki hisse oranini gistermektedir. 1986 verilerine dayanmaktadir.

DEVLET

HARCAMALARIYLA

DESTEK

Buytk sermaye gruplarinin ortaya .gikmast ve palazilanmasinda en é6nemli kaldiraglarin baginda deviet _ harcamaiart geliyordu. Tirkiye'de vergi yOku agirlkla iggi ve memurlarin, sirtindaydh. Vergileri toplayan deviet, bunlarla devletin islerine iliskin- cegitli harcamalar yapiyordu. Bu ; harcamalar her ytl milli gelirin -yazde 20-25'i dolayindaydi. Omegin 1987'de, bu harcamalar yaklasik 11 trilyon ile milli gelirin ytizde 22'sini olusturuyordu. Bu 11 trilyon liranin 2 trilyon 250 milyart deviet kapisinda galigan iggi ve memurlara édenecekti. Geri kalan 8 trilyon 750 milyarlik harcamadan basta biiyuk holdingler olmak tizere 6zel sermaye 6nemli paylar kapacaktt. Resmi dairelerin ve ordunun yiyecek, giyecek, kirtasiye tart «cari harcamalari»ndan, makina-teghizat, ingaat gibi «yatirim harcamalari»na kadar uzanan bu pastadan, sanayici, miteahhit, tuccar ve ithalatcular her yi biyiik karlar saGlarlardi. Ozellikle _ eyapl, tesis ve bina onarim» olarak tanimianan ingaat faaliyetlerinin hemen hepsi ihale yolu ile miteahhitlere yaptiritir. Bu harcamalardan aslan payin. alanlar da buyuk holdinglerdi. \

123

TABLO:

BARAJLARDAN

16

ASLAN

ALANLAR

PAYINI

(1975-1986) Ihale Bedell ~ Baral Aslantag

Dogus _

iMilyon TL)

2.109

‘Atatiirk Bar. ‘Der. Tin.

Gakmak

482

Karamanll

Ata Ingaat

-

Atatirk

Karakaya

- talstrade

Zernek (Ziya Garmikli) Egrikaya (Orhan Carmikii)

Garmikii Allest

Kurton (Nurol)

Kalecik (Maga ile)

Kadirbeyoglu

Kralkiz Nergiziik Bayramis BM, Mihendislik

Gezende

Yiksel-Giirig

Attinkaya

ERG

-Gatalan

B. Gekmete Sultansuyu Kirklareli

Bahattin Géren

_ Batman Garanti (Kog)

Natiz Yiirekli

Kuzgun

”

M, Ercan

Gayt 124.

6.071 13.200 2.800

Derbent

.

~ ,

102.482 23.442 1.793

3.600 17.810 21.200 3.768 3.000 8.904 3.421 6.000 20.229 6,636

11.594

2.800 26.671 5.600 3.750 1.798

Kiska

Dice |

15.312

‘Hancagiz /

Ozdemir ‘Gama. ~ dzaittin

;

.

Mumeular

|.

* 3,600 "2,228

Gaybogazi

11.293

"

Kirazdera

12.118

“+.

Kogképri

1.266

Ozliice Be-Ha-Ge

Yeditur

-

16,000 :

Kozlu ’

1.624 '

Karaman

385 1,604

“Tahtalt

8.182

,

Kaynak: Deviet Su Isleri 1975-1986 arasi ddkdimlerinden derlenmisti. . KARLI

ALANLAR ‘OZEL

FIRMALARA

:

‘Devletin 6zel sermaye birikimine katkisinin bir yolu da, riski az, kari biiytik sekt6rlere girmeyip ya da girdiklerinden gekilerek bu alan! ézel kesime terketmesi ile gergeklesti. Madencilik, imalat sanayii, deniz, hava ve demiryollari alanlarinda birgok KIT faaliyet ’ gdsterirken ic ticarette KITlerin sayisi bir hayli sinirlt tutulmugtu. KiTerin Urettikterini ihrag etmek biydk Slgtide ayricabikli ihracat sirketlerine birakilmist). KIT'lerin gogunda ig sigorta yoluna gitmek yerine sigorta girketlerine kapilar agilmisti. Devlet bankalar: ticari kredi alanindan uzak dururken, bu karil sektér, holding bankalarina birakilmisti. Ingaat sektorii ise neredeyse tamamen milteahhitlere terkedilmisti.

Deviet, ig ticaret sektériinde sadece 5 KiTte

faaliyet

‘ gdsteriyordu. Bunlar hububat destekleme alim ve dagitimim yapan Toprak Mahsilleri Ofisi, gGbre dagitimi yapan T. Ziral Donatim Kurumu, petrol drinlerinin- bir kismint pazarlayan Petrol Ofisi, kamu kesiminin btiro malzemesi intiyaglarinin bir kismmunt karsilayan Devlet Malzeme Ofisi veyapagi alim satimi yapan Yan Yapadi Tiftik'ti. Bu KlT'lerin gerceklestirdigi ig ticaretin digindaki alan 6zel firmalara birakitmisti. Bu da riski az, kart bol bir sektdriin terki demekti. Bu

alandan 6zellikle biyik sermaye yararlanacakti. KIT'ler kendi 125

Urettikleri madenleri ve sanayi Granierini de cogunlukla kendileri ihrag etmiyoriardi. 1984'te Turkiye ihracati 7.1 milyar dolar olarak

gerceklestirilirken. KIT'lerin ihracati 250 milyon dolarla sinuril kalacakti. Buna kargilik KiTlerin drdnlerini ihrag eden biydk holdinglerin ihracat sirketleri, bu faaliyetten dev karlar saGlayacakti. Bu konuda bir ornek: Eredli Demir Celik'iri . trdnlerinin Enka, izdag gibi girketlere pazarlatilmasiydi. Izdag'in Erdemir drinlerini ihract, Deviet Denetleme Kurulu'nun ‘sorusturmasina da konu olacak boyuttaydi. Erdemir, kendisinin

satmasi

miimktin demir-celigi ANAP

Izmir li Bagkant Atilla

Yurtcu'nun Izdas sirketine pazarlatmisti. izdag, Ercemir drunlerini fonu 270 dolardan almig, SSCB'ye 225 dolardan, yani 45 dolar eksigine satmisgtt. Aradaki fark, tesvik tecbirlerinin sagladigi _ olanaklarla kapatimig, Izdag, 270 dolardan aldigr Erdemir drdnlerini, SSCB" ye 289.16 dolara satmis gibi biiyik karlar saglamisti. Sadece bu satistan Izdas'in kazanci 1. milyar 380 milyon lira olarak hesaplanacaktr. Durum mali sektérde de farkli deGildi. Kamu bankalan celi diigtik 6zel amacli kredilerde yogunlagirken, yiiksek karh ticari kredi faaliyeti holding. bankalariha oirakiimisti. Devietin verdigi gérevier cergevesinde agilan diigik faizli orta ve uzun.vadeli krediler iginde en énemiiteri T.C. Ziraat Bankasi'nmin tarim kredileri, Emlak Kredi Bankas:'nin konut-ingaat kredileri,-Halk . Bankasi'nin mesiek kredileri, Turizm Bankasi'nin turizm, ‘Denizcilik Bankast'nin denizcilik kredileriyci. Kamu bankalarinin -ucuz kredilerinden en gok yararlanan, hatta aldigi kredileri.geri dédemeyenlerin baginda. da yine biyik sermaye gruplari geliyordu. Bunun sonucu olarak, karliligin bir gdstergesi olan «aktif randiman» kamu bankalarinda hep diiguk, holding bankalarinda

ise daha yiiksekti; Ornegjin'1985 sonunda bu oran kamu bankalarindan Ziraat'ta yuizde 39, Anadolu Bankasi'nda yGzde 28, Denizcilik Bankasi'nda ylizde 21, Emlak Kredi'de yuizde 15

iken holding bankalarindan Akbank'ta ydizde 43, Pamukbank'ta ylizde 47, Imar Bankast'nda yuizde 94, lg Bankast'nda yizde 38, , Yapi Kredi'de yiizde 50'ydi (Bankalar Birligi verileri)..

KITter, holdinglerin sigorta girketleri igin de biiydk bir 426

—

_

,

pazardi. Bazi KITler daha diigtk prim ayirarak olusturduklari ig sigorta sistemiyle, riske maruz varliklarini teminat aitina alirken, birgok * KIT, bu yola basvurmadan sigorta sirketlerine sigortalansyor ve her yil milyonlarca liralik prim, sigorta sirketlerine . aktaniliyordu. 1960-1984 arasinda KiT'erin sigorta sirketierine édedigi prim.55 milyar 765 milyon tiray! bulmustu. KITler buna ‘kargilik ancak 14 milyar 747 milyon liralik hasar bedeli almiglar, 44 milyar 18 milyon lira ise sigorta girketlerinin kasasina akmigti

(1984 KIT Genel Raporu, YDK, s. 249). . Ingaat. sektérd’ de KITilerin uzak durup ézel kesime biraktiklan biyik ig alanlarindan biriydi. Tarkiye ingaat sekt6rti

iginde KIT'lerin faaliyeti Emlak Kredi Bankast ile TIMLO adit KITin bazi konut yapimlariyla sinirliydi. Bunun diginda sektor, tamamen mtiteahhitlere birakilmigti. KITerden ucuz girdi, KIT ortakliklart aracihgiyla sermaye, ° deviet harcamalariyla genig pazar, kamu bankalarint 6zel sektére birakma... Devietin ézei sermayedarlara ihsan ettigi olanaklar~

‘bunlarla

stnirli degilci -elbet.

Sermaye merkezilestigi

yoguniastigi surece birikim, daha holdingier yeni faaliyet alanlart talep devreye giriyor ve birgok dzel, holdinglerin faaliyetine agiyordu.

ve

bir Ust.noktaya sigriyor ve ediyorlardi. Burada da devlet sektér girmemig alantari Gegmiste ¢gesitli nedenlerle

deviet tekelinde olan sektérlerde ardi ardina 6zel sermayenin

~

’ faaliyetine izin veriliyordu. Kibritte tekelin kaldirilmasiyla Kog, bu . alan hemen kapmis, Kav ve Tirkay kibrit fabrikalariyla bu piyasayt ele gecirmisti. Birada tekelin kaldirilmasiyla Anadolu Endistri Holding ve Yasar Holding. bira pazarinin ydzde 75\ini kontrolleriné gecirmiglerdi. 1980'den sonra sira sigaraya, elektrige ve silah sanayiine gelecekti. Sigara Uretimi ile ilgili yapilan yasa degisikliginden sonra Sabanci, Marlboro‘nun _Greticisi Philip Morris ite Kog ise Rotnmans ile fldrte baglamig ve bu alana girmenin hazirliklarina girigmisierdi. Elektrik santrali yapiminda Alarko, Dogus, Gukurova gibi .buydk miteahhitlik firmalari, «yap-iglet-devret» modeliyle, bu alana girmeyé °. ~ hazirianiyorlardi. Ancak bu tdr girigimler iginde en Gnemlisi savag . sanayii idi. Holdingler ve Tirkiye’nin gelecegi acisindan ayn bir énemi olan bu konuyu biraz daha etraflica irdeleyelim (Daha fazla 4

.

.

"127

bilgi igin bkz. Mustafa Sénmez, Kitap, 1986). ©

“SAVAS

SANAYII

VE

Savag Sanayii, 11. Tez 3.

HOLDINGLER

Once, neden yaygin deyimiyle «savunma sanayii» degil de savag sanayil.tanimini kullaniyoruz? Dogrusu, ilging bir sekilde,. bugiin savas sanayiinin en yetkili kurumunun genet midurd bizi bu agikiama zahmetinden kurtariyor, Makina Kimya Endistrisi Kurumu (MKEK) Genel Midird Mustafa Tagan séyle diyor: «Savunma ve taarruz, bir harbin igerisinde yer alan iki taktik olaydir. Cuzler igin gerekli olan arag-gereg, silah, mihimmat gibi yatirimlar, vasitalar, bOtiin igin haydi haydi gereklidir. Su hale gére bu ihtiyaglart Greten sinai kuruluglara sadece bir bélamiun adini takmak, (Savunma Sanayi) demek yanlistir. Dogrusu (harp sanayii)dir. Bu gergege ragmen savunma sanayii deyiminin ullanitmasi yaygin bir haldedir. Bu kullantmin tek sebebi hissidir. Zira harp sézcigad masum de@ildir, iginde emperyalist disdnceler tasir. Genellikie bagkalarinin topraklarinda cereyan edecegi varsayilir. Bu sebeplere misteniden, Olkeler ve kurulusiar, gergegi harp sanayii olan yatinmlarina savunma sanayii demek, kuruluslarla ilgili anlagmalarda da bu. tabiri kullanmak yoluna gitmigslerdir. Boylece daha masum bir niyete sahip olduklarin ihsas ettirmigterdir» (DUnya Savunma Sanayii Dosyas!, 29 Agustos, 1983). Savag sanayii, diger sanayi kollarindan bagimsiz degil. Savas sanayii savag araglarinin timdntin dretimini amaglayan, basta makina, kimya gibi temel sanayiler olmak Gzere tum sanayi * kollarmin oltanaklarini kuilanan bir sanayi organizasyonu olarak tanimlaniyor. Bu sanayiler birbirlerini tamamlayarak bir savag _ GrGnd ortaya cikanyorlar. Bir 6mek vermnek gerekirse, bir savag gemisi, gemi inga, agw silah, elektronik, optik, motor,

_ elektromanyetik

sanayii

kolarinin mamutlerini

kullanarak

meydana getiriliyor. Birkag istisna diginda dinyada, salt silah tiretmek amaci ile kurulmug bir firma pek yok. Danya silah ireticileri, aynt zamanda birer makina, kimya sanayicileri. Patlayics 128

_

madde Gretenler aynt zamanda sivil amagh kimyasal maddeler, . hatta ilag Gretiminde de séz sahibiler. Bu durum, gemi ingada, elektronikte, optikte, otomotivde de béyle. Bu yolla firmalar hem savas Urdnleri talebindeki azaliglari sivil Gretimleri ile telafi ediyor, hem de sivil talepteki azalig durumiarinda savas sanayiine déniik dretimle sermayelerini degerlendirme olanagina sahlp bulunuyorlar. Savas sanayii, bagka higbir sanayi dalinin sahip olmadig miktar ve yayginlikta bir talep yaratiyor. Bu talep, uluslararasi sermaye igin sermayeyi degerlendirmenin, énemii bir olanagini da beraberinde getiriyor. Ote yandan, savas UrGniindn alicist olan devietin genet olarak alacagi malin fiyatindan ¢ok kalitesiyle igii olmasi bu sanayi igin deGisik bir avantaj niteliginde. Ganki savas sanayiinin Grindnin segiminde «ucuzunu alip vaziyeti idare edelim» tercihi yapilamaz. Tercihte belirleyici etken, fiyat de§il «digman»in kargi giiciind en azindan dengeleyebilecek nitelikte «mal»a sahip olmak. Tirkiye'de kurulu, artik geleneksel sayilan ve deviet eliyle , (MKEK) gerceklestirilen savag sanayiinin dtesinde bir savas _ sanayilinin gelistirilmesi niyet ve girisimieri Ozellikle Kibris harekatlar! sonrasinda ortaya gikmisti. ABD'nin, sagladigi «silah . yardimimeni Kibris politikas! konusunda bir baski 6gesi olarak ; kullanmak istemesi-ve ambargo uygulamasi, «kendi silahin kendin yap» sloganinda cisimlesmig, sonucta, silah diretimini de amaclayan silahli kuwetleri gdcglendirme vakiflar olusturulmustu. Savas sanayiinin gelistirilmesi konusunun 6zellikle 12 Mart ve 12 Eylil gibi askeri: dénemlerde giincellestigi gézlemlenmisti. Bu dénemlerde yénetime el koyan askerler

kendi asii isleriyle ilgili bu sanayiye 6zel bir Gném verilmesi igin

yogun galigma iginde olmuglardi, 12 Eylil. déneminde de savas sanayii konusu yeniden giincellesmis, ancak bu. kez salt ordunun tsrarlariyla kalmayan sivil ekonominin cikarlanyla da bitdnlesen bir baglamda savas sanayii zerinde durutmaya baglanmisti. Nitekim bunun bir iriind olarak savag sanayii,

1981'de

yapilan

2.

Iktisat Kongresi'nde

Tirkiye'nin

orta

dénemde yogunlagacagi Snemii sanayilerden biri olarak _ tanimlanmist. Bu Kongreye Aydin Cakmakg! tarafindan verilen bir

129

.

tebligjde konunun énemi sdyle ifade edilmisti «Savunma sanayiinin, yiksek teknoloji geregi, makina imalat, metalurji, kimya, elektronik sanayi sektdrleri ile cok -yakin igbirligi, sanayimizin gelistiriimesine baydk katkilarda bulunacaktir, ’ Yaratacagi yan sanayi kullanimi, Uretim kapasitesinin artmasina ayrica cestek olacagi gézéniine alinarak bu sanayl. kolunun desteklenmesi gereklidir» (Sanayilegme Politikalart, _DPT, 1981, s. 204). ' 4980'lerin baslarinda dzerinde yogunlagilan savas sanayii fle ilgili gabalarin en somut ve en Snemli adimt «F-16 Projesi» ile atilmists, Gorigmeleri 3 yil'siiren bu projenin anlagmasi, 14 Araltk

1983'te 12 Eyiiil hUkGmetinin son icraati olarak imzalanmisti. 4.3 milyar dolarlik bu proje 10 yil iginde 160 tane F-16 ave) bombardiman ugaginin ABD igbirligi ile yap siImasini ve ilk ugagin — 1988'de Uretiimesini Sngdrmekteydi” Savag sanayilinin gelistirilmesi ile ilgili daha 6nemli bir adim 13 Kasim 1985'te . «Savunma Sanayiini Gelistirme ve Destekleme Dairesi Baskanhginin Kurulmasi» adil yasanin gikariimastyla atidi. Savas sanayiinde cok yénlu bir atilimin zeminini olugturan, bu yasal dizenlemenin, gétirdidi yaptya ve isleyig esaslarina gegmeden once su soruyu yanitlayalim: Bu atilimindan Ozal Hikiimeti ve . blydk burjuvazinin beklentileri neler? Savag sanayiine ydnelisten, glidiilen amagiardan biri de hOkiimet yetkililerince ithalatin ikame edilmesi, dolayisiyla déviz tasarrufu olarak ifade edilmisti. Milli Savunma Bakani Zeki Yavuztirk bu konuda sdyle diyordu: «Harp silah arag ve gereglerinin fiyatlarinin giderek artmas: ve tedarik icin duyulan déviz harcamalan savunma sanayiinin yurt iginde gelistirilmesinin énemini artirmaktadir®(Yanki, 4-10 Haziran, 1984). Savas sanayilinin kendi bagina bir sanayi olmadigindan s6z etmistik. Dolay:siyla savag sanayiinin kurulmast demek, silah yapimina girdi saglayan sanayilerin Gretimlerini «silah»a déndk olarak reorganize etmeleri anlamina geliyordu. Modern endustri terminolojisinde «sinerji» diye adiandirilan ve mevcut tesise baz ekipman ve iggticii eklenmesiyle yeni bir ek Grin iretimineyénelme faaliyeti, «savas sanayii»ni kurmanin ézind . ~olusturuyor.

/130

t

Baska bir deyisle Tirkiye'’de savas sanayi tirdnleri, ilk elde mevcut sanayi kurulugiarinin sinerjik adaptasyoriu ile Gretilir hale getirilecek. Buna paralel olarak yepyeni tesislerin kurulmasi da séz konusu’ olabilecekti. Dolayistyla savag sanayiinde ithal ikamesi derken yeni bir sanayinin kurulmasindan gok «ithal . ikameci» tarzda kurulmus ve agirhgini otomotiv ile elektronigin dretimine ~“dénik «silah» ‘sanayilerin olusturdugu gerekiyordu. anlamak buttinlesmesini ve reorganizasyonu ceken giglik agilma»da «diga sanaylinin savag da Buradan ° anlamuni soluk bir yeni sanayilerine elektronik otomotiv ve

” tagidiginr-soylemek mimkiindd: Nitekim bu yénelim Ikinci Iktisat

Kongresi'ndé sdéyle ifade edilmigti: «Otomotiv sanayimiz, bir darbojazdan gegmektedir. Bugtin Silahii Kuvvetlerimizin intiyaclarint kargilayacak sekilde organize edilerek orta vadede

kendisine yeni bir pazar imkani yaratabilmektedir. Halen bitin

silah sistemierinin ana béltimiind elektronik sistemler olusturmaktadir. Bu itibarla harp sanayii konusunda en acil ihtiyag teknolojik .geligmeye elektronik konusunda : duyulmaktadir.». - Béylece savas sanayiini, i¢ pazara déntk tarzda kurulmus ” olan ve 1980'den bu. yana da «ihracata y6nelme» konusunda pek ilérleme kaydedememig otomotiv ve elektronik sanayileri icin krizden gikigin bir kapyst olarak nitelemek yanlis olmayacakt. Ayrica, bu sanayiler yine ig pazara dénuk olacaklar, ancak bu kez belli bir ali glicGne sahip genig tiketici kesimine dedi, orduya satacakiardi. Alm giiciine sahip genig tiketici kesim én kosuiunun bu baglamda olmamasi da kemer sikici politikalara aykin dugmemekte. Ote yandan savag sanayiinde, ne dighde bagariti olacagi belirsiz oimakla birlikte, ihracata yonelerek déviz girdisi saglamak da hedeflenmekteydi. Bu konuda savag sanayiinde faaliyet gésterme hazirliklari yapan sermayedarlardan Sabanci Holding Yénetim Kurulu Bagkani Sakip Sabanci gdéyle

konugmaktaydi: «ingiliz Tigerfis'e ortak yatirim teklifi yaptik.

Yabancil firmalar bilgisayar gagina yakigan.kafa ve teknolojiyle gelirlerse Ortadogu bizim igin savunma sanayi ile alakalt byik bir pazar olabilirs (Curmhuriyet, 30 Kasim 1985).

131

Ayn konuda Kog' la ortak yatirim planlayan Ford Reorospace'in bir aist dizey ‘'yoneticisi de gunlari belirtmekteydi:_ «Silah sanayiine girerken sadece Tirklye olarak degil, bélgedeki yeri de gézéniine alinarak agirlik kazaniyor. Bir ticaret ortagi olarak ortaya gikiyor» (Cumhurlyet, 2 Kasim 1985).

Turkiye'de

savag sanayiinin

gelistirilmesinin

hukuki

cergevesini olusturan «Savunma Sanayii Gelistirme ve DestekiemeDairesi Baskaniigi'nin Kurulmasi...» yasasi 13 Kasim 1985'te yariirlage girdi. Savag sanayii ile ilgili 6Gnemli bir geligme | de bu alanda : kullaniimak dzere 6zel bir fonun kurulmus olmasiydi. Fonun baglica kaynaklan genelde halk kesimlerinden saglanacaktt. Igki ve sigarada yapilacak kesintiler, akaryakit tiketim vergisi matrahi . Gzerinden yizde 3'lUk kesinti, Milli Piyango, Migterek Bahis gelirleri, bedelli askerlik gelirieri, Geret digi gelir ile kurumlar vergisinden yuzde 2.5'luk pay, oyun salonlart gelirlerinin bir kismi, ayrica MSB bitcesinden silah igin ayrilan édenek ve her yil bitgeye konulacak édenek ile Silahli Kuvvetler Vakiflar'na _ transfer edilecek gelirler fonun kaynakiarini olusturuyordu. Fonun kurulmasindan.1 Ekim 1989 tarihine kadar gegen 4 yilda, fonda 2 trilyon 9 milyar TL birikiyordu. Ayni sure iginde 274° milyar harcanirken bitceye de fondan 522 milyar aktarildi. Savas sanayii ile ilgili yasal gergevenin hazirlanmasinin hemen ardindan elektronik ve otomotiv sanayiinin 6nde gelen hoidingleri savas sanayii ile ilgili haziriikiarint da aciklamaya baslamislardi. Meveut tesislerin sinerjik adaptasyonu ile savas sanayiinde faaliyet géstermek isteyenterin agirlikia oldugu gézlenmisti. Ornegin Kog'un firin, sotben gibi dayanikll tiketim mallari iireten tesisi Demirdékim ile beyaz esya alanindaki Arcelik tesislerinde Ford Reorospace'den teknik elemanlar incelemeler yapmislar ve Ford Avrupa Yénetim Kurulu Bagkant Robert A. Lutz gdyle konugmustu: «Aralarinda gece gériis araclan da olar-genigs bir yelpazedeki askeri elektronik techizat uzerine fizibilite galigmalan siriiyor..Bunun iginde tsiya duyarlt

sidewinder fiizeleri de vare (Cumhuriyet, 2 Kasim 1985). Sabanci 132

Holding

Akkardan

adli

motorlu

tagiilara

transmisyon mili Greten tesisi iie savas sanayiinde yer almak niyetinde oldugunu ifade etmisti. Séyle diyordu. Sabanci: «Akkardan'da mekanik Gretimler yapryoruz. Mesela burada savunma sanayii ile ilgili pargalar yapabiliriz» (Cumhuriyet, 30 _ Kasim 1985).

Alarko

Hoiding

ise istanbul

Umraniye'de

ug biydk

elektronik malzeme dretimi yapan fabrikalarinin olduguna igaret

" ederek, «Bu fabrikalarda yapacagimiz kGcik bir dedisiklikle silah ‘ sanayiinin ihtiyaci olan tim elektronik aksamlarini Gretebiliriz» demekteydi. Holdingin Ikinci Bagkani Uzeyir Garin, Tarkiye'de

F-16 ugakiarinin ve tankiarinin tim elektronik aksamianinin Uretilmesi ve bakimlarinin yapilmasi olanagi bulunduguna da

dikkati cekerek,

kigik bazi [email protected] malzemelerde

iyilestirmeye gidilerek askeri oto araglarinin iiretilmesi icin gerekli ortamin bulunduguna da isaret etmisti. (DOnya, 26 Kasim

1985).

Otomarsan

ise Nigde Aksaray'da

kurdugu

otomotiv

fabrikasinda her tlrl askeri arag Gretmeyi planiiyordu. Ayrica elektronik sanayiinin 6nde gelen kuruluslarindan Vestel (Asil

Nadir Grubu), Profilo, Teletas'in; otomotiv sanayiinde Ercan Holding'in mevcut tesislerinde savas sanayiine déntk adaptasyon planladiklari agiklanmisti. Yerli sermaye gruplarinin bu hazirhklan ile birlikte Veya bunlardan bagimsiz olarak birgok ~ yabanci firmanin da Turkiye'de savag sanayii ile ilgili projeler onerdikleri gziemleniyordu. Bunlardan birkag 6rmek: F. Alman Klaus Maffei, Ingiliz Awis GKN ile iki Brezilya firmasi, basta tank ve top olmak Uzere «zirhlt arag» Uretimi igin girisimlerde bulunmuslardi. Ingiliz Wesland Royal Ordinance firmalari ~ helikopter diretimi igin projeler 6nermigler, ABD'li Westinghouse ve General Electric ile Ingiliz Gec Marconi sirketleri, askeri ‘elektronik teghizatin Uretimi ile ilgilendiklerini belirtmislerdi,

" YATIRIMLARA

VE IHRACATA

TESVIKLER

. Devletin, bdyik sermaye gruplarinin geligimine dolayl olarak yaptigren Snemii katkardan birisi de yatirimlari ve ihracati tesvik politikalanyla gergeklesti. Ozellikle 1970" li ve 19801 133

yillarda comertge saglanan, basta vergi bagisikiigi olmak fizere cesitli tesvikler, sermaye birikiminin hizianmasint da beraberinde

SO

getirecekti.

. Yatirimlara giimrtik ve vergi bagisiklig: ile uzun ve orta vadeli disdk faizli kredi politikas!, en énemli tegvik politikatari

oldrak dzellikle 1968'den itibaren sistemii olarak uygulanmisti.

1963-1980 arasinda devlet, yatirim tutart 268 milyon fira olan projelere tesvik belgesi vermisti. Tesvikler 1980'den sonra artarak hizlanacak ve sadece 1985 yilinda tegvikli yatirim tutar! 3 trilyon 531 milyar liraya ulagacaktt. , Devietin yatirim téegvikleri gesitliydi ve sayisi 18'i bulmustu.

~ Yatirimda

kullanilan

makinanin

ithalinden gdmrik

vergisi

alinmiyordu. Yatirimda kullanilan krediterden diigdk faiz aliniyor, belirli miktariarda thracat yapilmasinin garanti edildigi yatirimlarda kullanitan krediler igin vergi, resim ve harg alinmiyordu. Ayrica «Kaynak Kullanimi Destek Fonu»ndan yatirimcilara nakit olarak bir prim édeniyordu. Ornegin 1987'de sadece bu destek igin” biitg¢eden 5 milyar lira ayrilmigti. Ayrica yurt iginden sagianan makinanin bedelinin yiizde 6'sini Odemeyi de: deviet ustleniyordu. Bunlarin diginda déviz tahsisi, dis kredi istisnasr, Satin alinacak arsa ve binalardan vergi almama, turizm yatinmiarina devietge arazi tahsisi ve altyapi yatirimlant saglanmasi gibi tesvikler de devletin cémertce sactigi olanaklar-arasindaydi. Tegvikler bunlarla kalmiyor, yatirimdan sonra isletme asamasinda da siriiyordu. Yatirinci sirketten gelir ve kurumlar vergisinin bir. kismi alinmiyordu. Bu tesviklere bagkalarini_da eklemek - mumktindi. Yabanci Sermaye Dernegi, YASED'in eski Baskani Erdogan Karakoyunlu'nun yaptigi_ bir arasgtirmaya gdére yatirimiarda uygulanan tegvikler gerek «yatirim» déneminde

" gerekse «igietine» agamasinda yatirimcilara biyuk katkilar

_ Sagliyordu. Oyle ki, 17.6 milyon dolara mat olabilecek bir yatirimin yUkU, tesvikler sayesinde 10 milyon dolara iniyordu. Yiné 15.6 milyon dolar harcanarak igletmeye gecebilecek bir yatirimin _ tegvikler sayesinde maliyeti 10 milyon dolara geriliyordu. Yatirim, alkinmada dncelikli bir bélgede ise bu katki yatirim asamasinda _ ylzde 108.6’yi, isletme agamasinda ise yizde 103.6'y buluyordu. of

134

-TABLO: YATIRIMLARA

17

DEVLET

TESVIKLERI

, Tepdiath

,

a) Giimriik Muafiyeti

4) Yatirim destekleme primi. .,

,

f)DijerTegvikier

13,0

13.0

52.0 23.0 ..

-

36.0. £46.00

b) Diigiik faizli yatirim kredileri c) Vergi, resim, hatg istisnast

49

44.0

0.6

. ° 0.6

6.0 76.5

6.0 108.6

| . ;

2. isletme Déneminde:

a) Yatinm inditimiistisnas! = b) Yatirim finansman fonu istisnas:

¢) Dlgiik faizikredi

co,

:

1. Yatirim Agamasinda:

e) Tesvik Primi

Kalkinmada

Geligmig

Se

.

=.

,

"50.0

15.0

-

3.0

50.6

36.6 54.6

3,0

-

103.6.

Kaynak: Erdogan Karakoyunlu, Tirkiye'de Yatinmlara Taninan Tesviktor ve Etkinligi, YASED yayini, 1985. s. 27.

Devietin sermayedarlara sagladigi en Snemli katkilardan biri de ihracata verilen tesviklerdi. Ozellikie 1980'den. sonra énemli oranda artirilan ihracat tesviklerinden aslan payin alanlar, _ihracatin ydzde 45-50'sini ‘gercekiestiren bdyiik holdinglerin Catisi altindaki ihracatg: sirketlerdi. Inracata verilen tegviklerin cesitleri 10 dolayinda olmakla beraber bellibaslilari 7 kalemde toplaniyordu. Bunlar; vergi iadesi, kaynak kulianim! destek primi, kurumlar vergisi istisnasi, vergi, resim, harg¢ istisnasi, ihracat dévizlerini kullanma hakki, ithalatta déviz tahsisi ve bdyik ihracatgliara 6zgO munzam vergi iadesinden oluguyordu. 135

Buniar iginde en eski ve etkini ihracata vergi .iadesi uygulamastydi. 1963 yilindan bu yana uygulanan bu tegvikle deviet sadece 1963-1982 arasinda ihracatcilara 134.2 milyar

" firalk tegvik sagiadt. (Ridvan Karluk, Ihracatta Verg! ladesi, ,

ITO Yayini, s. 72).

.

Bu rakam, izleyen yillarda ihracatin artmasina paralel olarak- katlanacak ve 1984 yilinda 275 milyar lira, 1985'te Ise 228 milyar ‘lira dolayinda- bir kaynak, vergi iadesi olarak ihracatgulara aktarilacakti. Bu arada bu avantadan «hayali ihracat» yoluyia - yararlananlarin hizla arttigi gérilecekti. Oyle ki, ihracatin yuzde 15-20'lik béldmidndn «hayali» nitelikte oldugu sik sik dne strilecekti. lhracatta vergi iadesi, saGlanan tesviklerden sadece birisiydi ve ihracat bedeline orani 1986'da ortalama yiizde 6.51 buluyordu, Bunun disindaki tegviklere gelince; Devlet, ihracat bedelinin yizde 4'U oraninda ihracatgiara «destekieme primi» de édilyordu. Ayrica sanayi mali ihrag eden ve yillik ihracati 250 bin dolar. agan ihracatgilar, ihracat tutarinin yOzde 20'sini kurumiar vergisi matrahindan ddgebiliyorlard:. Bu tegvikin boyutu da ihracat bedelinin yizde 9'unu buluyordu. Devlet, ihracatgrya _ihracat dévizinin yiizde 20'sini yurt cdiginda tutma hakk: taniyarak ' 6nemii bir tegvik daha sagliyordu. «lthalatta déviz tahsisi» adit bir tegvikle de ihrag mali biinyesine giren girdi ve ambalaj maddeleri, gumrik muafiyetli ithal ediliyordu. Ayrica dig ticaret sermaye sirketi diye tanimlanan biyiik ihracatgilara, ihracat bedelinin yazde 6'sina ulasan bir tesvik daha saglaniyordu. Dolayisiyla, ihracata

sagjlanan

bu

tegsviklerle,

cari déviz kuru

Uzerinden

inracatgilar yizde. 44.6, diger ihracatgilar ise ytizde 40.6 oraninda

ek

parasal

déstek

aliyorlardi.

Agagidaki.

tabloda

gérulddgi gibi bir ABD Dolari'nin 672.7 Jira oldugu bir tarihte buyuk ihracatg: igin yurda getirilen her bir dolar, saglanan tegvikler sayesinde 986.3 lira anlamina geliyordu. Bu dev boyutlu tesviklerden asian payini alanlar ise Enka, Ram (Kog), Exsa (Sabancl), Tekfen gibi firmalard.

136

“TABLO: 16 BIR IHRACAT DOLARINDAN SAGLANAN : TOPLAM GELIR lhracat Degerine |

so

Tesvikter

,

- Ihracatta Vergi ladesi - Kaynak Kullanim: Destekleme Primi

_ -Kurumlar Vergisi Istisnast .

- Vergi, Resim ve Harg Istisnas! - lhracat Dévizini Kullanma Hakki

‘

‘

.

- khalatia Déviz Tahsisi Normal: }hracatst Igin 1 Dolarlik lhracattan Saglanan Gelir

6.5

43.7

4.0

26.9

9.0°

61.9

8.0° 10.0

22.0 67.3

75

50.5 =

.

Biyiik Inracatgiya Munzam Vergi ladestBiiyiik thracatginin1 Dolarlik. lhracattan Sagladigi Gelir s

672.7.

-

noe

12.6.1986'da Dolarin Kuru

945.0

40.9

6.0 -

, 986.3

ILE

DESTEK.

‘

«KURTARMA

OPERASYONLARI»

Devietin, btiyGk sermayeye saGladigi olanakiar, KIT kaynaklarini gesitli yollarla aktarma, dev igtahli bir musteri clarak talep yaratma, yatirimlara ve ihracata sliper tegvikler saglama ile sinirt: kalmiyordu. Deviet, sirasinda zor durumda kalmig sirketieri, bankalari _kamu_ sekt6rine katarak holdingleri’ cesitli kamburlardan da kurtartyordu: Bu uygulama 6zellikle «istikrar politikaiarionin uygulandigi 1980'll yillarda yayginlik kazanacakti. Hikimetier, uygulanan ekonomi politikalara ayak uyduramayan birgok holding firmasina ya cesitli kolayliklar sagjlayarak ya da

". dogrudan ‘dogruya bu firma ve bankalari devralarak sikintidaki

137

sermaye gruplarim diize ¢ikaracaklardi. 1980'den sonra deviet sektériine katilan biiyiik sermaye gruplanna ait firmalarin basinda,

Keg

Grubu'nun

Asli Celik'i geliyordu.

[s Bankasi'nin

da

. hissedart oldugu 6zel sektériin en biydk sirketi Asil Celik, distiigd krizden Ozal'in Basbakan Yardimeilig: déneminde _ baslayan ve Kafaoglu déneminde siren operasyoniarla

kurtartliyor-ve

yeni

bir KIT statisine

sokuluyordu.

Yine

Tirkiye'nin en biyuk firmalarindan Sapmaz Holding’e ait Gainey Sanayi, nakit sikintisi igindeyken sermaye artirimina gétdrilyor ve deviet kuruluglari SGmerbank ile Ziraat Bankasr'ntn girkete ortaklig}! ile kurtariltyordu. Transtark Holding'in bankerlik ‘kurulugu Meban, 8.5 milyar liralik tahvil borcu kargiliginda daha sonra Emlak Bankastyla _birlestirilen Anadoiu Bankast'nca devralinirken, Meban'dan dolay! krize giren Holding'in | borglar konsolide edilerek iflasi Snleniyordu. Yiizde 55 hissesi OYAK'a ait Tark Otomotiv Endilstrisi (TOE). de kurtarilan firmalar ‘kervanina katillyordu. 1984 _ baslarinda TOE'nin tim hisseleri Ziraat Bankasi'nca satin aliniyor, OYAK, da bu kamburdan kurtuluyordu. Ayrica OYAK ile Kuttutas

Holding'in ortaktigi 4 firmanin her birine Emlak Kredi Bankast yuzde 10 oraninda ortak: edilerek bu sirketlere «taze kan» saglaniyordu. Ote yandan, yeni adi Tirkiye Kalkinma Bankast

olan 'Deviet Sanayi Igci Yatirim Bankast (DESIYAB), 1983 ortalarina kadar 130 dolayinda «gok ortakii sirket»e 60 milyar lira dolayinda sermaye ile katilarak bu sirketlere «taze kan» saglayacaktl. Bir bagka «taze kan» operasyonu TSKB'ye Ziraat Bankas!. ve Vakiflar Bankasi'nin ortak yapiimasiyla gerceklesecekti. Toprak Holding'e. ait Paktag da- devietlestirilerek kurtarilan bir baska firma idi. 1985 yitinda yapilan bir operasyonla vergi borcundan dolay! hacizli olan Paktas, yaklagik 25 milyar ‘ liraya Hazine'ye, oradan da Siimerbank'a devrediliyordu. «Kurtarlaniar arasinda birgok banka da_ vardi. Kozanoglu- Cavusgoglu Grubu'na ait Hisarbank ve Odibank ile Has Holding’e ait Istanbul Bankasi, Kastelli operasyonu sonrasinda krize girince, bankalar ve 30 istirakleri Ziraat 138

‘Bankast' nca devralinacakti. Kurtarilan bankalar igin deviet biitcesinden gikan para 110 milyar liray! bulacakti. Bu 4topal bankalar»a bir yenisi ise 1987 baslarinda eklenecekti. Krize giren Tobank’a, Ziraat, Halk ve Emlak Kredi. Bankalari ortak edilecekti. Tébank’r kurtarmanin maliyeti ise ilk elde 50 milyar lirayt ‘bulacakt. Tébank'la beraber 15 istiraki de

kamu sektériiniin yeni ortaklan arasina girecekti. Kurtarma, salt batik firma ve bankalarin devietlestirilmesi ya

da KITlerin bunlara ortak edilmesi bigimiyle sinirl degildi. Bir cirpida alinan kararlarla zordaki firmalar, vergi ya da faiz borglan hafifletilerek, yagama’ gansina kavusturulacakti. Bu kararlar; bazen baska amagla’ olusturulmug fonlarin zor durumdaki sirketlere kullandiritmasi, zordaki girketlerin vergi borglarinin ertelenmesi-biciminde olabildigi gibi, birikmig faiz borglarins

~ bagislama, yatirim tegviki alip taahhidind yerine getirmeyenlere

at, faiz ydkind hatifletme ve benzeri bigimlerde olabiliyordu. _ (Ayrinttht bilgi igin bkz. M. Sénmez, Tarklye Ekonomisinde Bunalim, ll. Kitap,2. baski, s. 308-311).

DEVLET

YONETIMINDEN

HOLDINGE

YA

DA

TERSI

- KiFlerin dagittigt «rant»lardan, devlet ihalelerine; yatirim ve ihracata verilen tesviklerden, kamu bankas! kredilerine kadar uzanan bircok aracla devietin, birikimde rolii biiydktG. Ve bu rol her dénemdé dedisik bicimler alsa da Sziinde énemini koruyor ve niceligi artryordu. Bu durum, deviet insanlarinin paylagiminda, holdingler arasi cgekigmeleri de guindeme getiriyordu. En biiydk ihaleyi kapmak, devlet kuruluglarinin alacagi yiyecekten giyecede, kirtasiyeden.makinaya kadar mallarin saticiligini ele gecirmek, deviet bankalarindan kolayiikla kredi koparmak, problemsiz tesvik almak, kurulan sanayiye koruma saglamak... Butén punlar, bdyUk sermaye gruplari agisindan deviet Katinda cesitli diizeylerde gérev yapan yéneticilerle yakirr iliskiyi ‘de gundeme getiriyordu: Bu «organik» baglantinin bigimleri - gesitliydi. Bazen «deviet yéneticiligi» yapan kigiyi holding ¢gatis: alttna almak, bazen de devlete yonetici vermek bigiminde “139

oluyordu. Deviete yénetici vermek, bakanliktan milletvekilligine, KIT yéneticiliginden Uist dizey burokrathiga kadar cesitlenebilirdi. _ Islerin puindzsiiz yiinitutmesi ve rakiplere karst avantaj saglamak -agisindan bu girigimler Snemiiydi. Deviet yéneticiligi yapmis bir kigiyi holding yénetimine almak o kiginin, devlet deneyiminden kalmis iligkilerinden yararlanma olanaginin yanisira is deneyimini de kukanmak firsati yaratiyordu. Bu «mekik politikasi»ni en cok kullanan holdinglerden biri

Sabancrydi. Turgut Ozal, Sabanci Holding’de 1970'li yillarda

gok Onemli yerlerde bulunmustu. Sdyie anlatiyordu Sabanci: «Turgut Bey Sabanc: Holding'de galismaya basladt. Holding'de Genel Koordinatér ve Murahhas Aza, Akbank'ta Yonetim Kurulu Baskan Yardimcisi ve Murahhas Aza idi. Baska degisik sanayi kuruluglarinda da Yénetim Kurulu Uyeligi ve murahhas dyelik gérevieri vardi. Turgut -Ozal, eskiden Deviet Planiama Tegkilat'nda beraber calistigi ve kendisine yakin hissettigi cok sayida arkadasi ile beraber basladi. Safa Giray, Kemal Varol, Vehbi Dingerler, Akgin Albayrak, Ahmet Getinbudaklar, Talip Alp, Muzafier Savkal, Billent Untd gibi kiymetti arkadastar, Turgut Bey'in bize hazirladig: elemanlardir.» (a.g.e. s. 106-107). -Bunlardan Sata Giray, Ozal HOkdmeti'nce Bayindirlik ve. Iskan Bakanligi, Vehbi Dingerler ise énce Milli EGitim sonra Deviet Bakanligi yapacakti. ANAP Milletvekili Akgdin Albayrak ise

Ozal'in ANAP taki yardimersiydi.

Naim Talu, Sabanci Grubu'nda yer alan bir bagka ' Bagbakan'di. 1976 yilinda Akbank Yénetim Kurulu Baskani olan Naim Taiu, Holding'iin Olmuksa, Akgimento: gibi sirketierinde Yénetim Kurulu Baskani idi. Eski ticaret bakaniarindan Ahmet Dath, Akbank'ta Yénetim Kurulu Bagkanligi yapmis bir bagka yonetici idi. insan Soyak, Sanayi Bakanlid ve KIT yoneticiligi yapip Akbank'ta yénetim kurulu Uyesi olan eski bir politikactydl. Yine DYP milletvekilliginin yanisira Akbank yéneticiiigi yapan bir politikaci da Memduh Yaga idi. Bagbakan Yardimeilig!, bakanlik yapan Medeni Berk de Akbank'ta yéneticilik yapaniar arasindaydi. Eski vali DYP milletvekili Namik Kemal Sentirk, Akbank yéneticileri arasinda yer alan bir bagka politikaci ve eski burokrattt. . 140

Sabanci Grubu, emekii generallere de sirketlerinin birgok kademelerinde kottuklar vermisti. Genelkurmay eski baskanlarindan Semth Sancar Akbank ydénetiminde, _ Orgeneral’ ‘Vecihi Akin sigorta girketlerinde, Orgeneral Suat Aktolga ‘Lassa'da ydneticilik yapan emekli komutanlardan

bazilartydi.

,

Kog, devlet yéneticiligi ile alisverisi yogun topluluklardan biriydi. Kog Holding Idare Komitesi Bagkan: Fahir likel, gérevii_.

:bulundugu. Kog'tan

12

Eyliil hdkdmetine Enerji ve Tabii

. Kaynaklar Bakani olarak gegmis, ANAP iktidant kurulunca eski gdrevine dénmisit.

__-

Kog'un 12 Eyldl hikimetine verdigi bir bakan da Sahap

Kocatopeu'ydu. Kocatopcu’ 1980-1981 yillarinda Sanayi ve Teknoloji Bakanligi yaptiktan sonra Kog Holding Yénetim Kurulu Uyeligine dénmidgtt. Kocatopgu, 1985'te. Metas ve T. Sige Cam Fabrikalan'nin da Yonetim Kurulu Uyesi'ydi. ‘Sanayi ve teknoloji eski bakanlarindan Sebati Ataman, Kog Yatirim'da yéneticilik yaparken,wagtirma eski bakanlarindan Mustafa Aysan da ayni sirketin Yénetim Kurulu Uyesi'ydi.

Genglik ve Spor Bakanlarindan Zekal Baloglu ise T. Demirdékim'in YSnetim Kurulu'nda yeralyordu. Kog ve Sabanci'nin digindaki sermaye gruplan da bunyelerindeki sirket

ve bankalarin yonetim kurullarinda eski devlet yéneticilerine yer veriyor ve gruplarinda’ caliganlar, hukdmetlere transfer oluyorlardi.

TABLO: DEVLETTEN

Ad Turgut Ozal _ Naim Talu

siyasi

oradan

19

HOLDINGE

Devt Gorey

MEKIK

Hokdingdeld Gorevi

« Eski Basbakan Cumhurbagkant EskiBagbakan

partilere,

Sabanct Holding eski _

Genel Koordinatérd Akbank, Aksimento, Olmuksa, Y.K.B,

7

ma

-

Fahir kel

~ nef eski Bakant

Kog Holding Idare Komitesi Baskani * Kog Holding, Metas,

’

"Sanayi eski Bekarn

Sahap Kocatopgu

Sige-Cam YKU

Akbank, AEH, Enka, Veb

DYP Milletvekili

Memduh Yaga

Holding YKU

Nimet Ozdes-

Deviel eski Bakani

Faruk Sokan

:

Ercan Holding YKU

Deviet, Icisleri, Saglik eski

Agah Oktay Giner

Bakant Ticaret eski Bakant

Kemal Kurdag

Maliye oski Bakani

- Vefa Poyraz Yildirim Aktark

~

Ercan Holding YKU Bagfas YKU AEH, STFA, Celik Halat YKU : Ercan Holding YKU

Eski Vali DPT eski Mistesari

~ Enka, Uluslararasi

Sebati Ataman Mustala Aysan

Sanayi eski Bakan! ” Ulastirma eski Bakant’

Kog Yatirim YKU Kog Yatirim, Yapr Kredi

Ethan fg

Enayji ski Bakani

Bankas! YKU YKU °

-

Protilo Hokling Geral Koordinatéri

" Serbilent Bingél

mar Iskan, Eneyj eski Bakant

Rabak, Akin Grubu, Tekstitbank YKU.

Sanayi eskiBakant |”

Akbank, Rabak YKU T. Damirdokiim YKU

Ferruh Bozbeyli

Gendik ve Spor eski Bakani Basbakan eski Yardimcis!

Ismail Rigdii Aksal

Maliye eski Bakant

tnsan Soyak Zekai Balogtu

Ferit Melen

ls Bankas: YKU ls Bankast YKU

Mallye eski Bakani, eski

Bagbakan Mini Giney Mesut Erez Hayrettin Erkmen Kemal Satir

*

Zeyyat Baykara —

Tarim eski Bakani Maliye eski Bakani _ Disisleri eski Bakani Basbakan eski Yardimeis!

: Adalet eski Bakani

{Ikan Eviiyaoglu

.

Tarim eski Bakani

~ Is Bankast YKU _ Ig Bankasi YKU Esbank YKU © Titibank ilk YKU

Yapi Kradi YKU _ Basak Sigorta YKU ist. Um. Sig. YKU, Garanti Bank. YKU

Miglak Kagmaz 142

’

1. Ordu eski Komutant Emekii Korgeneral

Yapi Kredi YKU Turk Ticaret Bank. YKU

Namik Kemal Sentirk

Eski Vali, DYP Millotvekl

Akbank YKU

Yusuf Bozkurt Gzal

DPT Mistegan

Ercan Holding eski -

Korkut‘Ozal

Koordinatérad

Ieigleri eski Bakant

' Sadi Pehlivanoglu

Akabe, Akoz, Oztrans,

ANAP Milletvekili ”

OS Ticaret Bankasi

Selahattin Getinel

Icisleri eski Bakant

Safa Giray : Vehbi DingerlerKazim Oksay

Bayindirtk Bakant Deviet Bakani Deviet Bakani’

Akkardan eski YKB Pilsa eski YKO / Sovas Holding eski

Garanti Bankasi YKO

Zeki Yavuztirk

Mili Savunma Bakani

. Keban Holding eski

Vural Ankan’

Maliye eski Bakani, DYPMV. — Enka Holding ortagi

_

:

Genel Midiird

Adnan Baser Kafaogjlu Malye eski Bakani Namik Kemal Ersun Kara KuwvellerieskiKom.

“ Dogug Grubu YKU Kutlutag Holding YK

Danis Koper

Bayindiriik eski Bakant

STFA YKU

Cavit Oral,

Tarim eski Bakani

Pamukbank YKU

YB: Yénetim Kurulu Baskant YKU: Yonetim Kurulu Uyesi,

HOLDINGLER

\

¥

.

VE SIYASI

PARTILER

Hangi iktidar gelirse gelsin biyGk sermaye gruplar: hep «en biiyiik» kalryor, giderek daha da biyiiyorlard!. Bu, sadece ekonomik gictin degil; siradan insanin bile hayal edemeyecegi bir politik: etkinligin'de géstergesiydi. Holdinglerin sadece partiler. dst: degil iktidariar Gist konumiarint, iligkilerini ne e tir > kanallaria yurittikleri fazla aragtirilmarnistl. Tek bir partiye destek vermek, pek seyrek rastlaniir bir * tutumdu. Onun yerine birkag ata birden oynayip kogullara gdre saglanan destegi artirip gogaltmak daha yaygin bir politikaydi. ,Holdingler agisindan sag partilerin her zaman daha Gok énceligi vardi, ama sosyal demokrat partileri diglamanin da pek akilct 143 —

-

~ olmadig! inancindaydilar. Gon gelir, onlarin iktidarlar! kogullar itibariyle gerekli olabilirdi. Siyasi partilerle iglerin «demokratik» .gergevede yuritilmesi olanaksizlagmigsa askeri yonetime en israrli cagri ve destek de biyiik hoidinglerce yapilmigti. Baytk patronlarin «en dGyik»lerinden Vehbi Kog, uzua yillar «tek parti déneminin adami» ve CHP'li olarak bilindi. Bakkal dikkanindan dev holdinge uzanan dillere destan seriivende Koc'un CHP ile iligkilerinin pay: biiydkta. Ozel sermayeyi sahiplenen DP'nin atagi ylizGnden CHP iktidart 1946 yill sonras! Vehbi Kog'un deyimi ile «6zel sektére 6nem verir gibi olmug~tu. Kirk kigilik bir parti divant kurulmus, buna birtakim «igadamlari» da katilmistl. Vehbi Kog, bu divanda «cevieti yoneten kimselerle ayni masada esit sartlarda iki yil galtgmigti. CHP ile iligkileri yazGnden DP ‘iktidarinin ilk déneminde giicliklerie kargilagmig, Tirkiye Sinai Kalkinma Bankasr'nin idare Meclisi Oyeligi?nden uzaklastirilmis, ' 23 yudir ydrdttagd Ankara Ticaret Odasi Baskanhigi'ndan aynimasi saglanmistt.

Ama ayni Kog 1956 baslarinda ABD'ye, ikinci Henry Ford " ile bagiar kurmaya giderken Bagbakan Menderes'in yazdigi bir ’ _tavsiye mektubunu cebine koyabilmis, daha sonra Menderes'in mesajiyla ilgili olarak, «bu mektup. memleketin ekonomik kalkinmasinda yarart isleri particiligin Gok Ustiinde tutan bir Heri , gérustn en giizel Srnegi idi» demisti. DP yé6neticilerinin baskislyla Kog, 1960 Mart'inda CHP'den istifa etmeyi kabullenmig ama 27 Mays darbesinden sonra yeni yénetime 26 kilo killge altin bagisiamisti.: 1973'te yayimlanan «Hayat Hikayem» kitabinda da 1954 ve 1957 secimlerinde hem CHP'ye hem de DP'ye yardim ettigini agiklayacakti. DP'li bilinen Sabancilar'in politika anlayigi da CHP'li _ Kog'unkinden pek farkl degildi. Bu yaklagimt Sakip. Sabancl ' gdyle dzetliyordu: «Politikacilarla iktidarda olsuniar muhalefette

oisunlar daima iyi iligkilerimiz siirdiirdiik, Ama Sabanci Ailesi olarak ve ben Sakip Sabaner olarak higbir politikaci veya parti ile bitinlegme ihtiyact duymadik, islerimizi parti ve politika konulanindan uzak tuimaya ézen gdésterdik» (a.g.e., s. 315).

Sabanci bu ifadeyi kullanirken partileri, politikalari her zaman 144

5&

etkileme olanagini elinde tutan, iktidarin gergek adclerinden bir?

olmanin tavrini tagtyordu. «Akh burjuva tek ata oynamaz», biyuk sermaye igin gecerli bir kuraldt. Bir partiye tam destek verip muhalifini kargisina almak akillica olmazdi. Ciinkd bugiintin yarini da vardi. Boyt sermaye acisindan siyasette, anlik, kisa vadeli tutumlarin yerine orta ye uzun vadeli yaklagimlar anlam tagirdi. Aslolan «varolan sistemin bekast» oldugu icin, sistemi krize sokmayacak formiller, biesimler Gzerinde durulurdu. Bunun igin de «en ‘'., bliyikler» gegitli konjonktirlerde ortak gdrig belirleyip bunu

ilgililere iletirierdi.. Bu yaklagimlar, uygulamada bire-bir yanki bulmasa da genelde etkili olurdu. Bu tir girisimlerden birini Yavuz Donat'tan dinleyelim:

«Bir sire énceydi. Bazi ig adamlarimiz Istanbul'da toplandilar. fri ktyim ig adamlarimiz... Vehbi Kog gibi, Sabanct gibi; Nejat Ezcacibag: gibi Gikenin durumu ve gelecedi konusunda degerlendirmede bulundular. : Su tir sonuclar ortaya gilt: 1- HikdGmet'in elestirilecek taraflani var, ancak ‘dig itiblar konusunda mesate lind. Bu ydzden elestiri dozunu artirmamak lazimdir. . 2- Ortadirek ve daha alt gelir gruplannin durumu iyi desi Isgi, memur, emekli, kéyld ‘sikintr’ iginde. 3- ANAP, 1983'Un 6 Kasim ve 1984'Un 25 Martina gére ilerleriyor, bazi bélgelerde yerinde saylyor, bazi yerlerde ise geriliyor. 4- Sag daginik, Mehmet Yazar parti kurunca bu daginiklik daha da artacaktir.

-

S6hretli igadamlari risa ve uzun vadeli crkar. yollart nedir?" sorusu.ve konusu dzerinde durdular... Mesela, 1989'da Demiretin Cankaya’ ya, Ozal'in Basbakank kottuguna oturmasi,

Ve aralan nda su ‘karart-aldilar: - Bu isi fazla dillendirmeyelim. Ancak konustuklarirz, digtindiklerimizi, gelecege donk endigelerimizi, buldugumuz formiilleri ilgili sahsiyetlere soyleyelim...

Vehbi Kog'tan rica edildi.

- Beyefendi gitseniz, séyleseniz... Vehbi Kog gérevini yapti» (TercOman, 7 Mart 1986)

.

,

Altinc! Bélam

-HOLDINGLER

VE

ORTAK

ORGUTLERI

- Tekelcl Sermayenin Orgata - Odalar ve Holdingler t

- TISK ve Bdydk Har

Tegebbis

Sermaye Konseyi

IKV ve YASED

«Kartel» Niyetine Dernek ‘

TUSIAD

=

ee

Tirkiye'de biydik sermaye gruplarinin dernek,, birlik, oda, sendika bicimlerinde drgitlenmeleri, kapitalizmin geligme yillart ig olan 1950'lerde baslayacak, 1970'li ve 1980'li yillarda ise yeni k igerere da bdéldmlerine giderek daha.rafine, «uzman» yapilar . olgunlagacaktl. . ’ Y6netimlerinde genellikle biytk hotdinglerin patroniarinin ana ya da.onlarin temsilcilerinin oldugu sermaye érgitleri, ig .makro ulkenin i birincis kategoride toplanabili,, Bunlardan politikalarin’ belirlemede etkili olma amacindaki sermaye

drgitleri: Odalar Sanayilegme,

Birligi, TUSIAD

bu

kategoriye

giriyor.

dig ticaret stratejileri, para politikas!, yabanci

sermaye uluslararas! iligkiler, kamu maliyesi, tegvik politikalan ve

benzeri alaniarda sermaye igi ortak gérig olugturup bu goriislerin siyasi iktidarca benimsenip ydrarliige konuimasint

saglamak bu tiir orgitlerin ana hedefi. ,

,

Ikinci kategoride yer alan, igveren sendikalar! bigiminde drgtillenme. Bu drgiitlenmede de esas amag, igci sendikalanna karst igverenleri bir araya getirip, dye igverenler adina vb. 'sendikalarla toplu pazarlik yapmak, uzlagmazliga gitmek nkda konusur gerceve yasal eyen yanisira, galigma yagamint dizenl da " Sgverenterin ortak gdrigind olugturup, bu gérdgdin iktidarca k. saglama benimsenip uygulahmasini 149

-

co

Ugincd tir érgitlenme ise makro plandan, mikro plana. inerek. sektérel dizeyde, dernekler, birlikler kurmakla gerceklestiriliyor. Burada da gerek sanayi, gerekse ingaat, / ihracat, miteahhitlik, tagimacilik alanlarinda taaliyet gdsterenter, kefdi sektorlerinin soruniart etrafinda bir araya geliyorlar. Oretim ve fiyat politikatarini birlikte belirlemek, kendi ig anlagsmazitklarina bir uzlagma yolu bulmak, sektdrle ilgili allmmast gereken énlemieri_ ‘belirleyip buntarin siyasi iktidarca da paylagilmasimt saglamak, bu tur 6rgitlenmelerin ana ugrag alani. Baska bir deyisle bu Orgatlenmeler bir tar ekartel» iglevi de gérilyorlar.

TEKELC]

SERMAYENIN

ORGUTU

TUSIAD

12 Mart askeri darbesini izleyen ginlerde, Tirkiye ekonomisine y6n veren bOyik sermaye gruplarindan bazilari da hummal: bir galisma igindeydi. Bu ugras, yeni bir «dernek» kurulmasi igindi. Dernek fikri Kog Grubu'nun patronu Vehbi Kog'tan gikmig, Eezactbas! ve. Tekfen Grubu da hemen destek olmusiatdi. Tiziik ve kurucu dyeler listesi tamamd: artik. Amag maddesinde, «Dernegin amaci, Anayasamizin éngiirdiigd karma’ ekonomi esaslarina ve Atatirk ilkelerine uygun olarak Tiirkiye'nin demokratik ve planti bir dizen iginde kalkinip bat uygarlik seviyesine ulasmasina yardimei olmaktir», yazan Tdrk

Sanayici ve igadamian Dernegi (TOSiAD)' nin tazugunde kurucu Uyeler ise gdyle siralantyordu: Necati Akgaglilar (Tekfen}, Feyyaz Berker (Tekfen), Ahmet Binbir (Kog), Osman Boyner (Altinyildiz), Nejat Eczacibasi Hikmet Erenyol (Elektrometal), Muzaffer Gazioglu (Elyatli Gimento), Demir Karamanci (Elyafh Cimento), Fahir likel (Kog), Can Kirag. (Kog), Vehbi Kog, Rahmi Koc, Sahap Kocatopgu

(Sige-Cam), Ertugru! Soysal (ISO Bagkani ve Koc). de

Téztk tamamlanmisti, birgok konuda oldugu gibi, bu isteKog Grubu bast cekiyordu. Kurucular arasina diger

«blylikiersi de katmak gerekiyordu. Adana 150

ve lzmir «beylik»leriyle temas

Kisa sGrede

Istanbul,

kuruldu ve 2 Nisan

-

1971'de biydk patroniar tam kadro biraraya geldiler. Vehbi Kog, Nejat Eczacibagi, Sakip Sabanci, Selcuk Yasar, Rasit Ozsaruhan (Metags), Ahmet Sapmaz (Giney Sanayi); Feyyaz Berker, Melih

Ozakat (BMC), Ibrahim Bodur (Ganakkale Seramik), Hikmet

Erenyol, Osman Boyner ve Muzaffer Gazioglu gu «Kurucular Protokolu»nu imzaladilar: «Anayasamizin éngérdugi karma ekonomi prensiplerine ve Atatiirk ilkelerine uygun olarak sanay! ve hizmet alanlarinda galigan meslek, bilim ve igadamlarmin, bilgi,

tecrbe

ve

faaliyetlerini

ahenklestirerek

degerie ndirmek

suretiyle, Tarkiye'nin demokratik ve plank yollarla kalkinmasina ve Bati uygarlik seviyesine gikanimasina yardimci olmak amactyla kurulan Tirk Sanayicileri ve Isadamlari Birlijinin. devamthgini ‘saglamak ve gorevierini yuritmek izere lazumlu mali yardimiari, mutabtk kalinacak esastar dahilinde, mligtereken yapacagimizi

taahhit ederiz. Tarih 2 Nisan 1971».

- TOSIAD, 6rgitlenme galigmalarint hizlandirtyor ve 2 Agustos 1971 giind gazetelerini agantar Tirkiye'nin énde geien patronlarinin imzalarint tagryan (Amag ve Gériiglerimiz) basltkli su ilan ile kargtlagryorlardt: «Trkiye'nin demokratik ve planit yoldan kalkinmasina hizmet etmek amaci ile Turk Sanayicileri ve Isadamlan Dernegi adi altinda bir birlik kurduk. Ulkemizin yeni bir devreye yéneidigi gu gdnlerde biz bu yénelimin yurdumuzun Kaderini nesiller boyunca etkileyecegi inancindayiz. Bu inangla, ° amaclarimizi ve gérisletimizi Turk kamuoyuna agiklamay! gorev saymaktayiz». Amag ve gdérligler 9 madde altinda siralandiktan sonra ilanin altinda, «ézgirlik kutsaldir» ifadesi ve «manifestoyu» imzalayanlarin imzalari yer aliyordu. Imzatar, onlarin biytk holdinglerinin sahiplerine, Torkiye’nin lzmirin ve profesyonel yéneticilerine aitti. Ayrica Ankara, Istanbul imza »ya Ticaret ve Sanayi Odalar'nin baskanlart da «manifesto : atmiglard:. TUSIAD, kisa stirede gdgid bir-kurulug haline gelecek, hikiimetlere istemlerini kolay!ikia «dikte» ettirmeye varan bir etkinlikle siyasi ve ekonomik yasama yén veren bir odak olacaktl. Artik sanayiden miteahhitlige, bankaciliktan armatériige, tagimaciliktan ihracatgiliga kadar her sekt6riin sper zenginleri

-- TUSIAD

binyesinde idiler. Ornegin 1985'te Tiirkiye’nin en

151

bdyiik yiiz sanayi kurulugunda TUSIAD dyelerinin dretimdeki ve istindamdaki paylan yuzde 80'i bulmaktaydi. 200 biyik sanayi kurulusu listesinde ise TUSIAD dyelerinin s6zkonusu pay!.

cm -, yazde 70'i buluyordu. TUSIAD'in yilda iki kez hazirladigi «ekonomik raporlar _

.

-eKkonominin makro sorunlari ile ilgili degerlendirmeter, hikdmetin almasi gerekli «Onlemler»i de igeriyordu. Bu . énlemlerin pek gogunun yerine getirildigi, getirmeyen iktidarlarin. da yerini bir bagkasina biraktig: gérilecekti. O kadar ki, TUSIAD, géztinden diigen iktidarlari gazete ilantari le yipratmaya kadar isi

Ecevit Hikimeti'nin Nitekim 1979'da vardiriyordu. kampanyasinin 6nemli ilan bir tir bu TUSIAD'n diigrilmesinde

24 Ocak Kararlari rol oldugu yaygin bir kant idi. Kamuoyunda TUSIAD iginde Gncelikle tedbirleri» «istikrar bilinen ‘diye

olusturulmus ve yine bir TUSIAD dyesi olan Turgut Ozal'in

Demirel HikGmeti'ne Basbakan Mistesari oimasiyla uygulamaya koyulmustu. 12 Eylil'e bir hafta kala, yeni bir ekonomik rapor yayinlayan TUSIAD'n bu raporundaki talepleri de yine 12 Eylut Hikdmetince buyik élciide kargilanacak, ige’ baglatilan Turgut Ozal da bu Hiiktimet'te Basbakan Yardimeis olarak «tedbirler»in yagama gecirilmesini saglayacakt. TUSIAD'in kurucusu Vehbi Koc, 12 Eylii'd gergeklestiren Kenan Evren’e «Turgut Ozal'! deGistirmeyin» diyecekti. (Hulusi Turgut, 12 Eylal Pariiteri,-s.

182). 1981 ortalarinda ise TUSIAD, Bakanlar Kurulu Karar' ile

«kamu yararina galigan dernek» statisti kazanacaktl.

t

1986 sonunda TUSIAD'in dye sayisi 232'ye gikmistl. Bununla birlikte Uyelerin. coguniugu biydik holdinglerden geldigi icin bu «zenginler kuliibti»ne egemen olan, sayilar 7-8'l gegmeyen holdinglerdi. Dolayisiyla TUSIAD'In yénetimi de genellikle bu gruplar tarafindan paylagilirdi. Kog, Sabanct, Dingkdk, Tekfen, Eczacibasi, Yagar, Ercan TUSIAD‘a egemen _ gruplarin baslicalartydi. Kog-Sabanct «ezeli rekabet»i TUSIAD'da da stiregider, o nedenle bagkaniik geneilikle «tarafsiz» biri tarafindan yardtd!rd0. 1970'li yillarda Jekfen'’den Feyyaz Berker'in: baskanligini, 1980-1984 arasiida Kogiug'dan Ali

Kogman'in bagkanlig: izledi. 1985'te Kog'ta Ve |g Bankasi'nin

Sige-Cam 152:

Grubu'nda

profesyonel

yanetici# olan

Sahap

-

“

sonra bizzat

Kocatopcu'nun bir yilik baskanligindan Sabanci TUSIAD'da baskanlik. koltugunda

Sakip kendisi

bulundu. Sabancr'dan ise nébeti 1987'de. Omer Dingkdk aldi.

O'nu Altinyildiz'in patronu Cem Boyner iziedi. TUSIAD, dzellikie 1980'lerin ortalarinda Tirkiye'nin dig

ekonomik iligkilerinde aktif bir rol oynamaya, baglamist. Danya — Bankasrnin ve IMF'nin yillik toplantilarina TUSIAD Bagkani da katilacak, AET'ye tam tyelik kararinin arifesinde Toplulugun Turkiye Sorumiusu Claude Cheysson ile TUSIAD adina Rahmi _ Kog gériigecekti. Tirkiye'ye gelen yabanci lke heyetlerinin TUSIAD': ziyaretleri artik gelenek haline gelecek, resmi dig¢gezilerde mutlaka TUSIAD'dan bir heyet bulunacakti. Bunlarin yanisiva ABD, Fransa ve Japonya ile «lgadamlar Konseyi» olugturmak uzere harekete gegilecek, Tdrk-ABD Konseyi'ni Feyyaz Berker'in, Tark-Fransiz Konseyi'ni Profilo'dan Jak Kahminin, Tirk-Japon Konseyi'ni de Enka‘dan Sarik

Tara'nin olugturmasi karariastirilacakt. Bunlardan Tark-Amerikan

is Konseyi hemen olusturulacak, bagkanliga da Feyyaz Berker getirilecekti. Konsey dyeligi igin sirket sayisi 42 ile dondurulurken, Konsey'e girig Gcreti 2.5 milyon lird olarak

“belirlenecekti.

Tekfen,

Alarko,

Borusan,

Eczacibasi,

Enka,

Rabak, Gtiney Sanayi, Kag, Kutlutag, Protilo, Yasar, Sige-Cam, Cukurova bu Konsey'in baslica tiyeleri_arasinda idi.

_ QDALAR VE HOLDINGLER Buydk burjuvazinin tam hegemonya saglayamamis ® dimasina kargin, etkin okdugu bir drgit de Tarkiye Odalar Birligi. Turkiye'de .irili ufaki tim sanayici, ticcar, mOteahhit, tagimaci,

armatdriin tye oldugu Ticaret Odalari, Ticaret ve Sanayi Odalari,

Sanayi: Odalari, Borsalar ve Deniz Ticaret Odasinin organini, kisa adiyla Odalar Birligi olugturuyor.

en ust

1970'lerin bagina kadar, sermayenin érgiitlendigi en

énemili kurulug olan Odalar Birligi, 1971'de TUSIAD'In kurulmasi ve 1970'lerde Isveren Sendikalar’ Konfederasyonu TISK'in

olgunlagmas' ile eski 6neminden Gok sey yitirecekti. Bu sonucta, 153 a“

©

odalarda hegemonya kuramayan basta Kog, Yasar, Eczacibagt gibi gruplarin TUSIAD': olusturup, onu‘etkin bir gig haline getirmeleri rol oynamisti. «Déviz tahsisi» gibi énemli fonksiyonlarin 12 Mart déneminde odalardan alinmast bu sonucta etkili olmustu. Bununla beraber, odalar, biyik sermayenin halen vazgecemedigi, hegemonya mucadelesi ~ verdigi kuruluslar olmayt stirciriiyordu. ‘Odalar, dzel sermaye birikiminin hizlanmaya basladigt 1950'li ve 1960'l! yillarda biiydik sermaye acisindan stratejik bir énem tasiyvordu. Sanayi kapitalizminin gelismeye baslamasi, 1950'lere kadar tdccariaria birlikte «Ticaret ve Sanayi Odasi» adi altinda érgiitlenen sanayiciterin 1950’den sonra ayri bir odada drgiitlenmeleri sorunu giindeme getirecek ve bu kopus biraz da sancil olacakt.. Gdalarin bugiinkd durumunu dizenleyen 5590 Sayul Yasa, 15 Mart 1950'de, yani DP'nin iktidara gelmesinden iki ay ‘6nce CHP Hakiimeti tarafindan gikarilacakt. Bu yasa, odalan dike gapinda temsil etmek dzere Odalar Birligi'nin kurulmasina ilk kez yasal dayanak, sagilyordu. Bu yasanin gikarilmasina katkida bulunan etkenler ise bir ABD sirketinin raporunda gséyle

ézetleniyordu: «Ozel sektdr icerisindeki cikar catigsmalart ve esgidiim eksikligi ile hikimetin cesitli bask: gruplart ile ugragsmak durumunda kalmasinin yarattiGi sorunlar, 1947'de Turk Parastndaki ilk 6nemli devattiasyon sonunda iyice artmistt. Ozet sektdr esgddiimin yararlarinin farkina vardt. Bakanliklarda

6zel tesebbis binyesindeki farkli gériiglerin tek bir grup tarafindan etkin bir bigimde temsil edilmesi fikrini gekici buldu. 5590 Sayil Yasa bu geligmelerin bir Grimiddr». (Saybagily Turkiye'de Ozel Tegebbils, 1975). Odalar Birligi'ne yasa ile ilk resmi gérev verilmisti. Bu gdrevier sermaye icinde odalara egemen olma yarigini da hizlandiracakti. Buntardan birisi, ithal ‘mallarinin fiyat tetkiki ve tescili, digeri ise 6zel sektére tahsis edilen déviz kotalarinin odalar aracilig! ile ticcar ve sanayicilere dagitimasi idi. 1956'da Odalar Birligi bunyesinde kurulan Ithal. Mallar Fiyat Dairesi araciligi ile 1958-1962 yiilan arasinda ithalatin kontroll odalardan geciyordu. Bu dénemde herhangi bir malin ithali igin déviz tahsisi, sé6zkonusu dairenin ithal fiyatint onayina

154

f

.

-

.

baglydi. Bu uygulama 1962 den sonra degistiriliyor, daireye yalruz piyasa flyatlar: ile ithal fiyatlart arasinda fark olup olmadig} arastirtihyérdu. Sézkonusu uygulama Mayis 1971'de tekrar dedistirilecek ve odalara, ithalati kontrol yetkisi yeniden:

verilecekti.

Odalar BirliGi, ithal kotalarinin paylastiriimasinda da Snemii - bir yetki ile donatilmisti. 1971'e kadar devam eden bu uygulamada dzel sekt6re tahsis edilen déviz, odalar araciligi ile tiiccar ve sanayiciye daGitilird:. Bu yetkiler, odalara hakim olma yarisint da kiztstiriyor, oda yénetimine egemen olan, olmayana gore cesitli avantajlar sagliyordu. Ornegin, oda yénetiminde bulunan Sabanci, Sasa'nin kurulusu sirasinda Kog¢'u benzeri bir yatirimda bu olanakla ekarte ettigini agikga anlatryordu. 1965'te | polyester elyaf fabrikas! kurmak igin Sapmaz Ailesi ile elele veren

Sabanci,

Istanbul'da basini Kog'un gektigi ve KEK

olarak

adlandirilan Kimya Endiistrisi Kurumu'nun da benzeri bir yatiima hazirlandigjini anlatiyor ve soyle devam ediyordu: «KEK ‘cilerin heniz lisanst yoktu. Lisans almak igin Odalar Birligi'ne basvurdular.-© zamana kadar Istanbul'daki biyik sanayi kuruluslar! segme, secilme igine pek inanir gérilmezierdi. Odaiar ve Odalar Birligi'ne gelmezler, yetkili organlarda temsil edilme cesaretini tagimazlard:. Bu yizden Istanbul bUyiik sanayiini odalar ve Odalar Birligi'nde kiigik sanayici ve esnaf ile profesyonel yéneticildr temsil ederdi. Odalar Birligi YOnetim Kurulu Uyesi olarak ben agikga lisans isteklerine kargi giktim. Onlar ise benim yénetim kurulu dyeligimi, istismar edere lisans taleplerini engelledigim hakkinda birgok- merciye sikayette~ bulundular. ‘Sakip bize lisans vermiyor havasini yaydilar, Dogru idi. Ben agikca sunu sdyluyordum; ‘Polyester elyaf iginde biz yola ciktik. Bu konuda iki yaturima ihtiyag yok, siz bagka alana yatirim yapin’... Vehbi Bey elinde KEK dosyasi, Ankara'da bakanlikiant

dolasiyor,

bakanlan, -mistegarlart

ikna

etmeye

galisiyordu... Ortalik iyice kizigti. Odalar Birligi olarak KEK grubuna polyester elyaf degil, ama DMT lisansi veritdi. Grup da bu lisans: kullanmadi, tisans yandi. Daha sonraki yillarda | entegrasyon arayigimiz sonucu DMT tesisini de Sasa iginde biz

gergeklestirdik.» (a.g.e.,,8. 119-121).

>

155

Ithalatgilar ile sanayiciler arasinda yasanan gekismenin

_ odalara yansiyiginin bir Srnegini de Istanbul Sanayi Odasinda en gok yéneticiiik yapan Hiiseyin Bagarir sdéyle anlatiyordu: «1960'1 yillarda 11 kigilik yOnetim kurulu iginde Sanayi Odasi'nt temsilen tek sanayici olarak ben bulunuyor.ve sanayinin haklarint korumak igin biiyik bir .miicadele veriyordum... Bir gun iki ithalatg: grubun Odalar Birligi'ne ve hatta milletvekillerine kadar . baskt yaparak porselen yemek takimi ve fayans icin 800 bin dolarlik tahsis istediklerini 6grendik. O sirada Ganakkale Seramik _ yeni kurulmustu... Imatatinin yiizde 95'i cok iyi kalite idi. Fakat ihracatgilar yuzde 5 bozuk mali bahane ederek tahsis alip ithalat yapmak istiyorlardi. Eger bu mal getirilecek olursa, yurdun en azindan 1. yillik ihtiyacini kargilayacak, bu da hem Ganakkale ‘Seramik'in hem de Tuzla Porselen’in idam fermanini imzalamak . olacakt. Bu maltarin ithal edilmemesi igin Odalar Birligiinde gok ugrastim, hatta masaya istifami bile koydum., Bir yandan da her iki fabrikanin yetkililerini uyardim... Ganakkale Seramik fayans ithalini 6nledi, fakat Tuzla Porselen ithalata mani olamadi. Bu da modern gekilde Bat: standartlarina gére kurulmus, yaninda kaliteli eleman yetistirilmek Uzere okuluna kadar digtint!mits olan fabrikanin da, fabrikay! déstekleyen bankanin da batmasina

.

" yol agtt» (30. Yilinda ISO, Anilarla, s. 62-63). 4960' yillar buyGk sermayenin sanayiye yoneliminin arttig) bir

dénemdi.

Ne

var

ki

6zel

tesebbistin

tek

temsilcisi-

durumundaki Odalar: Birligi'nde sanayiciler, ézellikle biytik. sanayiciler hegemonya kuramiyorlardi. Bunda, odalarla ilgili yasanin «demokratik» igerigi etken oldugu gibi, odaiari kendisi ile 6zdeslestiren Adalet Partisi'nin yaklagimunin.da rola vardi. AP Baskani Sileyman Demirel, sermayeyi, kOcUk ve biyukldklerine bakmadan uzun vadeli bir hat etrafinda toplamanin, Odalar Birligi yénetiminde dengeli temsitleri tle muimkin olduguna inaniyor ve 1960, 1970'l yillar boyunca segim listelerini, bizzat kendisi hazirliyordu. Bu tisteler, hem kesimler, hem de bélgeler itibariyle

-

hassas dengeler iceriyordu. Ne var ki basta Koc, Yasar, _Eczacibagt, Sabanci gibi biyGk gruplar bu «demokratik» yaklagimu, hizli gelismelerin 6ndinde ayak bagi olarak gériyor ve

odalarda, 156

biiyuklikleri

oraninda

temsil

edilemmemenin

.

rahatsizhgim yastyoriardi. Odalar Birli§i'nin segim ‘sisteminde | degisiklik gergeklestirilemeyince Snce Birligjin yetkilerinin daraltilmas: yéntinde énlemlere basvuruluyordu. Nitekim 12 Mart déneminde odalarin déviz tahsisi yetkilerinin alinip bunun dogrudan ilgili bakaniiklara verilmesi, odalari iglevsizlegtirmenin _Onemli bir adimi olacakti. Bunu izieyen bir énlem olarak da TUSIAD'n kurulup gelistirilmesi, biiyiik holdinglerin «temsil 7 sorunu»nda bir diger énemli agamaydi. Botan bu dnlemlerle beraber buytk sermayenin Odalar , Birligi'nden vazgegmedigi gérilecek, en azindan bélgesel -

diizeyde

etkinlik micadelesi

devam

edecekti.

Sabancilar

‘ Kocaeli ve Adana Sanayi Odalari'nda bagkanlik koltugunu elder’ birakmayacak, Yasar Ailesi Ege Sanayi Odasi'nda etkinlik kuracakti. Kog ise Istanbul Sanayi Cdasi'nda, daha gok ’ pofesyonel ydneticileri Sahap Kocatopgu, Ertugrul Soysal gibi.

_isimlerle etkinlik arayiginda olacakt. Istanbul Sanayi Odasi, biydk sermayenin temsili agisindan ilging bir gérinim gdsteriyordu.. Ornegin Sakip Sabanci, tiim gabalarina kargin 30 yillik oda gegmiginde sadece 1 kez meclis dyeligine secilmisti. Bu segim de ancak mahkeme kararlartyla gerceklegmisti. Kog, 27 Mayis'in ardindan askerlerin atamasiyla bir dnem ISO Baskani olmustu. 27 Mayis yonetimi Kog'un yardimciligina da Eczacibasgi'ni getirmisti. Kog'un otuz |

yida ISO ydnetiminde ancak iki dbnem meclis dyeligi vardi. . Eczacibasi ise d¢ dénem meclis tyeligi yapmugti. Buna kargilik TUSIAD kurulurken geri planda birakilan Profilo'nun patronu Jak

Kamhi |SO'da 20 dénem yénetim kurulu Gyeligi yapmigt. Ayni sekilde’ Dingkék Ailesi ile Bezmentler ISO yénetiminde etkin gruplardi. Bununla birlikte ISO'ya son dénemlerde egemen olan - Bodur Grubu olmus, 1986'da Odalar Birligji segimlerinde de Birlik Bagkanhigi'na Bodur Grubu'ndan Ali Coskun segilmisti. , Odalara egemen olamayan Kog Grubu, 12 Marttan sonra 42 Eylil déneminde de bir’ dedgisiklik, odalarin “segim sistemlerine iligkin bir Sneriyle ilgiliydi ve 1981'de Izmirde toplanan Iktisat Kongresi'nde Kog'un otuz yillik «has» adami Hulki Alisbah tarafindan getirilmisti, Sdyle diyordu Alisbah: ~- segiimede sanayi ve ticaretin kendi gruplarinda agirligint

157

teskil eden miesseseler bu haktan agirliklart nisbetinde istifade edememektedirler. Her mestek grubunda, o mesiek grubu adina s6z sdéylemeye yetkill olabilecek biydk kuruluglar, goguniugu olusturan kigik miesseseler kargisinda segim digi kalmaktadirlar... Sanayi ve ticaret odalart yetkili komite, meclis heyetleri segiminde secim ehliyeti icin asgari bir istindam gict veya asgari bir diretim gticii ve mesela ihracatla ilgili komitelerde, asgari bir digsatim kapasitesi gibi makul dlgdiler konulmasi gerektigi kanaatindeyim» (Hulki Alisbah, Sanayide

Kurumlagma, 2. lktisat Kongresi, 1981).

TISK VE BOYUK SERMAYE «Benim ilk sanayi hayatim 48'de baslar. 48'de Topkapi'da Tark General Elektrik Ampul Fabrikasi'nin temelini attik. 50'de

bitirdik. Oncan sonra Tiirkay Kibrit Fabrikasi ve buna benzer

birkag tarihte fabrika kurduk. 50'den-63'e kadar istedigimiz iggiyi aldik, istedigimiz paray verdik, istemedigimiz igciyi gikardik, bizlerin hakki vardi, igginin hakki yoktu. 1963 senesinde iktidara gelen Halk Partisi Hikimeti, Toplu Sézlegme Kanunu cikardi. O vakit, bu Hikimet'in Galigma Bakani olan Sayin Ecevit’, bu kanunu ¢tkardigindan dolayi sahsen tebrik ettim. Oridan sonra hadiseler sdyle. gelisti: Toplu sézlesmeler, grevier, lokavtlar kanunla tesbit edilmigti. Yavag yavas sendika enflasyonu basiadi... Kendilerine iggiyi gekebilmek igin hergeyi yaptitar. Ciraklarla ustabasiya, rey alabilmek igin, aymi fiyati verdirttiler. Buydk sosyal haklar alditar. Arkasindan, her seridika fazla dicret . alabilmek igin grev yollarimi tercih ettiler. Arkasindan sendika saltanat! basladi, onun arkasindan yirdytsler, grevler devam etti. Memleketin dévizi yok, sanayi durmaya basladi. Bu devre zarfinda partilerimizin, sendikaiarimizin bir ktsmini destekledikterini hi¢ unutmuyorum. Meclisteki partilerimiz bu iglere miidahale edeceklerine birbirleriyle micadele etmeye baglad!. Anarsik hareketler devam ediyordu, can, mal emniyeti kalmamisti. En nihayet Tork Ordusu memisketi kurtarmak igin iktidari ele almak mecburiyetinde kaldi. Bu devre zartinda tabii 158

.

grev, lokavt kalkti, déviz gikintis! cekilmedi, sanayi galigmaya bagladi, toplu sézlegme kanunu yeniden dizenlendi ve igcilere verilecek zamlar bir heyete (Yiksek Hakem Kurulu) havale edildi. 6 Kasim'da yapilan secgimlerden sonra, demokrasi devri yeniden basladi. Gegirdigimiz hadiselerden ders almaliyiz... grevleri filan bir tarafa birakip bu mémleketi kalkindirmak icin elimizden ne gelirse yapmaliyiz». MESS'in 25. faaliyet yilt kuttamaian ile ilgili bir . toplantida «imparator» Vehbi Kog béyle konuguyordu. Koc, igveren sendikacihgt alaninda da «Sncti»ydi. Kisa adi TISK olan Tirkiye Isveren Sendikalart Konfederasyonu'nun ‘cekirdegi MESS‘in tohumunu Kog Ailesi atmigti. 1958'de Kog'un Demirdékiim ve Argelik fabrikalarinin yéneticileri, Profilo'dan Jak Kamhi ve birkag sanayici daha biraraya gelerek Madeni Esya’ Sanayicileri Sendikasi'mt kurmusiard:. Séyle anlatiyordu - Profilo'nun patronu Jak Kamhi: "Hig unutmam, hepimiz masanin uizerine biner lira koymustuk. Yani toplam aitibin lira toplanmisti. Sira MESS'in statGsind belirtmeye gelmisti. Bunun olugturuimasi igini Universite'den Prof. Orhan Tuna ve Prof. Hifz1 Timur'a vermistik... Ayrica MESS'in yénetim kurulunda yarim KIT

yapisindaki Eregli Demir Gelik'ten bir temsilcinin de bulunmas: seklinde bir diiglince vardi. Bu bize biraz giilling getmisti. (Biz bu kadar biydk, saglam bir tegekkél muydz de. bunu digiiniyoruz?) demistik... [ik Senelerde bu girigimimiz pek ragbet gérmedi. Zira iikemizde toplu sézlegme dizenine, yeni girilmeye baslanmisti. Isverenler igci sendikalan ile yalniz sézlegme yapmanin daha yararlt oldugunu samtyorlardi. Isci sendikalart da isveren sendikasinin gticglenmesini istemedikierinden, MESS‘e giren isverenlere zorluk

-Gikarlyorlardi» (25. Yilimiz, MESS, s.7). 1961 Anayasasi'nda yer alan toplu sézlegme ve grev hakkuyla birlikte hem isci hem de isveren kesiminde 6rglitlenme caligmalan hizlanacakti. 1958'de MESS'in kurulmasinin ardindan 1961'de agag, tekstil, matbaacilik, gida, cam igkollarinda i igveren “sendikalart kurulacak ve bunlar ayn yil «istanbul igveren Sendikalar Birligi»ni olugturacakiardh. Izleyen yil ise maden ve kimya igkollarinda kurulan sendikalar bu birlige dahil olacaktr. Bu arada igveren érgiitlenmesine OECD'den de destek -

.

a“

159

1

gelecekti. OECD, Isveg Isverenier Konfederasyonu eski Genel Sekreter Yarcimcis!. Lennart tronquist’i Turkiye‘ye

génderecekti. .Cronquist,

igverenlere

yerel

de@il,

tlke

diizeyinde drgitlenmelerini énerince igveren sendikalari tizuk degisikligine giderek «Tirkiye dizeyinde Srgit» statisiine gegmisler ve 20 Aralik 1962'de de Tlrkiye Igveren Sendikalan

‘Konfederasyonu Tarklye'de

(TISK}'nu

isveren

olugturmuslardi.

Sendikaciiigi).

(Pars

1970'lerin

Esin,

ortalarina

©

kadar TISK'te Kog Grubu'nun agirligi gértilecekti. 1964-1967 arasinda TISK Bagkanligi'ni, Kog'la da ilgisi olan Sige-Cam'in yoneticisi Sahap Kocatopcu yapacakt:. 1969-1970'de Koc

’ Grubu ile baglantisi olan Ertugrul

Soysal TISK Bagskani

-olacak, 1970-1974 arasinda da Kog'un Tiirk Traktér'tinde yonetici Halll Kaya baskanligi Ostlenecekti. 1975'ten sonra ise Hallt Narin'in bagkanlik dénemi baslayacakti. Narin'li yillar,

_ -

TUSIAD'a egemen grubun TISK'teki hegemonyasinin gdrece azaldigi yilardi. 1987'de TISK'e 15 iskolunda érgitli isveren sendikasinin yanisira G¢ de kamu igveren sendikas! dyeydi. 29

kigilik yonetim kurulunda MESS 6, Tekstil 5, Kiplas-3, Gida 2, ' diger sendikalar da birer temsilciyle yer alryoriardi. MESS 'te Kog, Profilo, Ercan, Borusan, Rabak gibi gruplar

ySnetimi ellerinde tutarken, Gida ile Kiplas'ta Sabancr'nin kismi ‘,etkinligi gériliyordu. Teksti'de ise Halit Narin, «bUyUkler» kategorisine girmeyen firmalaria bu iskolunu pek holdinglerin ydnetimine birakmamigti. TISK, ézellikle 1970'lerin ikinci yarisindan itibaren ivme kazanan sendikal mUcadele karsisinda her cepheden is¢i hareketini geriletmek Uzere yogun bir faatiyet gdstermigti. Biyiik meblaglara varan grev ve lokavt fonlari, grev kiriciligi igin kullanilacaktt. Ayrica gérece Szgir toplu séziegme ve grev hakkinin budanmas! icin de sivil ve askeri dizeyde bir kamuoyu Galigmasini hiziandiracak, 12 Eylil'dn ardindan Anayasa'da yapilan dedgigikliklerle de bu muradina erecekii. Nitekim bu |. ¢

'memnuniyeti

TISK'In

15.

Genel

Kurul

Raporu'ndan

- okumak mimkiindd.

«Yeni Toplu lg Sdzlegmesi, Grev ve Lokavt Kanunu da sistematigi, kuilandigi dil ve getirdigi hkimlerin kapsamil olugu 160

agisindan Sendikalar Kanunu'ndaki gibi: daha isabetli bir duzeniemeye kavusturulmugtur» (a.g.e., §. 16-17).

TISK'in kazandigt Snemli bir mevzi de KIT erin 3 kamu isverenieri sendikasi gatisi altinda toplanmalan ve TISK cats:

altina girmeleriydi. Ancak

kamu

igsveren’ sendikalari, TISK

yonetim kurulinda sadece birer dyelik alacak, dolayisiyla 29° ‘kigitik: MESS, Tekstil, Kiplas gibi buydk patronlarin borusunun 6ttdgd TISK ydnetiminde azinhkta kalacaklardi. Buna kargilik édeyecekleri aidatiarla TISK'in giictine gig katacak olan kamu igveren sendikalart, holdinglerle devlet kaynagmasinin da yeni bir kanal olacaklardr.

1960'larin baginda kurulan 1970'lerde olgunlagan TISK, iggi hareketi kargisinda etkin bir sermaye Srgiitd olmanin yanisira 'biydk burjuvaziye en azindan 1970'lerin ortalarina dedgin: TUSIAD'In yaninda ikinci bir- giigli Srgdtlenme olanagi sagliyordu. Odalar Birligi dizeyinde kurulamayan hegemonya, . ‘bu. iki érgut araciligiyla 1970'lerin ortalarina degin saglanmisti denilebilir. Ancak 1970°lerin ikinci:yarisindan itibaren bu hegemonya sarsilmaya baslayacakt.” :

Kog,

Sabanci,

Yasar gibi biiyuk holdingler TISK'de

' kurulug ve geligme yillarinda sahip olduklari’ hegemonyayi 1970'lerin sonlari ve 1980/lerde bir digide yitireceklerdi. Isveren sendikalarina orta boy” “sanayicilerin uyeliginin ardindan, -baglangigta kurulan hegemonya:yavas yavas sarsilacakti. Halit Narin gibi «gérece biylik» denilebilecek sermayedarlar TISK'i sper buydklere kargi kendi,gikarlarin! savunmanin odagi yapacaklardi.. Sosyal politika konularinda TISK ile TOSIAD'1n hatta Odalar Birligi'nin genelde pek farkl tellerdén caldiklart séylenemezdi. Ancak sendikal micadetenin kizigti@i $70'lerin

ikinci yarisinda, toplu sézlegmelere yaklagimla TISK ile TUSIAD'in

birbirlerine. ters digtikleri de géziemlenecekti. Sendikalarin ‘taleplerini, tekelci konumlarindan dolayi gégtisleyebilme giicine sahip TUSIAD'cilar daha uzlagmact bir tavir igine girerken, TUSIAD'cilar kadar giclii olmayan sermayedarlar -ki bunlar TISK’de sayica daha fazla duruma gelmiglerdi- uzlagsma yerine gatigmayl tercih eder durumdaydilar. Bu. nedenle TUSIAD, birkag kez TISK’i siout celiskilerini artirmakla 161

—

elestirecekti. 1980'lerde kurulan anti-sendikal dizen bu sorunu _ ortadan kaldirmigti. Ancak bu kez ekonominin politikalarinda farkl yakiagimlar s6zkonusuydu.

diger macro

1980'ler boyunca, basta faiz ve kur politikalar!, sonralari da _ ihracatia izlenen «imtiyazl girketler» uygulamas: TISK'in TUSIAD tan farklilagti@i ana konular olmustu. Nitekim AET'ye tam tiyelik bagvurusunun ardindan, «Turk 6zel tesebbUsd»ni kimin temsil edécegi yeni bir sorun olmustu. Odalar Birligi ile TUSIAD arasinda baslayan temsil cekigmesine sonradan TISK de dahil olacakt. Bu gékigme Avrupa Toplulugu Sanayiciler Birligi (UNICE)'ne yaptlan basvuruda iyice somutlagacakti. UNICE, bu ug érgitin de bagvurusu karsisinda karar veremeyecek ve, sorunu icra kuruluna gétirecekti. (Hdrriyet, 28 Temmuz

1987).

HUR TESEBBUS KONSEYI TUSIAD

tarafindan

1974

yilinda

yayinlanan

«ls

Alemi-Hikimet lligkilerine Evrensel Bakig» adli yayinin 31. saytasinda séyle deniliyordu: «lg alemini temsil eden érgtitler tim ig aleminin 6nemli soruniari icin misterek cephe teskil edebilirler». Bu «cephe» kisa siire sonra kendini kamuoyuna

takdim edecekti. TUSIAD, TISK, TOB, tarim kesiminin érgdti Ziraat Odalari Birligi ile esnaflarin érgitid Esnaf ve Sanatkariar Konfederasyonu'nu da yanina alarak Hor Tegebbiis. Konseyl'ni olugturmustu. 20 Ocak 1977'de yapian bu ilk toplantidan.sonra TISK'in Baskani Halit Narin, Milliyet Bagyazant merhum Abdi Ipekgi'ye sunlant séylGyordu: «TUrkiye'nin bitin hdr tegebbisdnin temsil edildigi tegekkiller, anayasal hakiarin ve hdrriyetgi demokratik parlamenter rejimin sarsilmak istenmesi kargisinda dayanisma . birligini kurma ihtiyacindan dolay 1970'de baslatiian istigareleri 20 Ocak 1977'de ilk toplantisini yapmak suretiyle filllyata ddkmis bulunmaktadir. Sebebi gayet agik. Bir ekonomik gkar mevzuu degildir. Hikimetin bitin kuruluglariyla anayasal hakiari ve

demokrasiyi savunucu caligsmalarinin yaninda bir yardimc: hizmet

162

ii

r

g6revi ve amacini tagtyan yeni bir kurulustur» (Milliyet, 24 Ocak 1977). Hir Tegebbiis Konseyi, yasal bir dayanagi olmamasina kargin, dzellikte 1977-1979 arasinda etkili olacakti. 1980-1986 arasl faaliyetlerini durduran bu-«cephe», 1986'da tekrar biraraya gelecek ve dért toplantt yapacakti. Bu toplantilarin sonuncusundan cikan bildiride demokrasiden, nifus artigina, gelir dagilimindan, Avrupaz:ile iligkilere kadar tim siyasi konularda gorig belirtiliyordu. . Turkiye'de yasatarin cifte standarth ézelliginin bir Srnedi Hur Tegsebbiis Konseyi'nde gériildiyordu. Higbir yasal dayanagl olmadtgi halde bes drgiit biraraya gelip siyasi konular dahil olmak Uizere cesitli alanlarda politika iretebiliyoriardi. Ama ayn geyi is¢i sendikalari yapmaya yeltendiginde «sug» sayillyordu. 1978 ve 1979 yillarinda DISK éncdlagande cok sayida meslek kuruiugu, ve dernek, demokratik platform aci altinda toplantilar yapmus, sonucta, birinde zamantn Basbakani'na ortak bir mektup - gondermisler, digerinde ise gériglerini bir bildiri ile kamuoyuna duyurmuslardi. Bu konu DISK davasinda énemili bir suglama araci yapilmig, ardindan 1982 Anayasasr'nin 52. maddesinde bu konu ile itgiti yasak konulmustu. Bu madde sendikalarin derneklerle, kamu kurulugu niteligindeki mesleki kuruluslarla ve vakiflarla ‘ortak hareket etmelerini yasakliyordu. Ancak, bu“yasak iggt sendikalart igin igtetilirken, Hir Tegebbtis Konseyi'ni olugturan sermaye orglitleri igin gegerii olmuyordu.

IKV- VE

YASED

Buyuk sermaye bazi 6zel alanlar igin de drgitlenmeler yoluna gitmig, AET konusunda Iktisadi Vakft (IKV)'ni, yabanci sermaye konusunda ise Yabanci Koordinasyon Dernegi (YASED)'ni kurmustu.. ’ «Tirkiye-AET iligkilerinde 6ze! sektérfin uzman

«uzman» Kalkinma Sermaye Kurulugu»

olarak tanttilan IKV, AET ile imzalanan 1 Aralik 1964teki Ankara Anlagmasi'nin

hemen’ ardindan

kurulmugtu.

Kurucu

dyeler

Istanbul Ticaret Odasi ile Istanbul Sanayi Odas) idi. ITO'nun o dénemdeki Bagkani Behget Osmanodlu

ile lSO'nun Baskant

163°

| Fazil Zobu'nun girisimiyle kurulan IKV'de, Odalar Birligi, Ziraat

Odalan Birligi, TISK, Ankara Sanayi Odasi ve. Istanbul Ticaret Borsasi «asil ye» durumundalar. Asil ve kurucu iiyelerin diginda IKV'de bir de «gézlemci» Uyeler bulunuyor. Aralarinda Koc, Sabanci, Yagar, Eczacibag, Alarko, Borusan, Is Bankasi'nin ve Anadolu'daki bazi ticaret ve sanayi odalarinin bulundugu «gézlemci» dyeter, IKV genef kurulunda karara katitmuyor, ‘sadece izliyorlar. Kurucu dyeler en az ‘5 milyon 6demek sartiyla genel kurula 5'er kisi, 5 milyondan sonra édeyecekleri her iki milyon igin 1'er kisiyi; asil Gyeler ise Sdeyecekleri her 2 milyon igin 1 kigiyi genel kurula celege olarak génderebiliyoriar. Ozellikle 1987'de yapilan AT ye tam tiyelik bagvurusunun ardindan 27 yiliik kurulug énem kazanmaya baglayacakti. IKV Baskantigi'na da hem Avrupa ile olan iligkileri hem de yahudi -dinine .mensup bulunmasinin yaratabilecegi olanaklar digtinilerek, Profilo'nun Yénetim Kurulu Baskan Jak Kamhi gstirilecekti, . , IKV, Tarkiye-AET ligkilerini temsil-tanitma, arastirma, egitim, -yayin ve dékimantasyon dizeyinde sdrdirdyor. ~-Holdinglerin IKV diginda ‘bir «uzman. kurulug»lan da 1980'de _ kurulan Yabanci Sermaye Koordinasyon Demegi (YASED} oldu. 30 Mayis 1980'ceki resmi kuruluguna karstn, YASED'in dogusu daha oncelere dayantyordu. Bazi yabanci sermayeli kuruluglarin ist diizey yéneticileri, yabanci sermaye ve uygulamasi, ortaya gikan sorunlar ve bunlarin gézimleri, hiktmet ile daha iyi diyalog kurulmasi gibi konulart gérigmek Gzere ayda bir kez Koc'un Divan Oteii'nde toplantyorlardi. «Divan Kultibi» diye taninan bu topluluk kisa strede YASED'i olusturacakti.. Kurucu byeler,

Tofas,

Oyak-Renault,

Goodyear,

Pirelli,

MAN,

Roche,

Otomarsan, Hektas, Glaxo ve Philips firmalarinin yoneticilerinden oluguyordu. Kurulugundan kisa bir stre sonra yabanci sermaye konularinda etkin bir gig durumuna gelen YASED’e 1987 bagtnda diye girketlerin sayis: 80’ bulacakti. ; Her sirket dernekte iki yénetici aracilitiyla temsil - ediliyordu. Tirkiye'de yabanet sermaye ile ilgili mevzuatin daha da liberallestirilmesi konusunda hiikimetleri etkileyen YASED, yabanct sermayeli firmatarin sorunlart ve bunlarin gézami 164

konusunda da hem DPT biinyesinde kurulan Yabanci Sermaye Dairesi, hem de huktimet dizeyinde etkin bir lobicilik faaliyeti ” gosterecekti. a

«KARTEL»

NIVETINE

DERNEK [ &

' Bayttk sermayenin makro seviyedeki ekonomik, ‘siyasi, _ sosyal konularia ilgili olugturdukiari orgdtlenmelerin disinda, bir de faaliyet gésterdikleri sektérlerin mikro soruniari cergevesinde kurduklan dernek ve birlikleri bulunuyor. Bu tur 6rgtitler, esas olarak faaliyet gésteren sektérin (ilag, gimento, otomotiv, nakliyat, reklameilik vb.) énde gelen firmalarinca kuruluyor ve faaliyetini sirdiruyor, «Dernek» - Statdsinde. olusturulan bu drgitlerin, hemen hepsinin «goriniirm amagian, «iyeleri arasinda dayanismay! saglamak,bilgi aligverigini gergeklestirmek, sektériin soruniarint resmi mercilere dernek olarak gétiirmek, standardizasyonda elbirligi yapmak» ve bunun gibi maddeleri igeriyor. Bununla birlikte, bu — dernekler binyesinde firmalarin, tiyat, Gretim, pazar paylasim gibi ana konularda «centilmenlik anlagmalari» yaptiai, dolayisiyla sektérde bu derneklerin bir tir kartel islevi gérdiga gézlemleniyor. Birgok kez resmi aGizlarca da kabul edilen bir olgu kargisinda hig dir yasal yaptirim yoluna gidilmedigi de gorildyor. Herseyden 6nce gelismis kapitalist Glkeler hukukunda olan anti-kartel yasaiarinin bile heniiz gikarrimamig olmasi, bu tir kartelcilik faaliyetlerini 6zendirmeye yetiyor. Bu tir derneklerin ana faaliyetlerinden biri de ézeillikle irili-ufakl cok sayida firmanin ‘bulundugu sektérde, dernek: diginda kalan ya da birakilan ‘firmalart eritmeyi ya da bagimli kilmayi amagliyor. Ayrica dernek ‘kurulan sektér, yan sanayilerle iligkiliyse, yan sanayiyi dize getirmede de bu tir érgtitlenmeler etkili oluyor. ‘ Bu tur érgiitlenmelere gidiste bir etken de, Szellikle 1980 oncesinde, birgok malrn fiyattnda Bakanlar Kurulu ya da ilgili _ bakanligin kontrol olmastydi. Televizyondan hamyadga,. gubreden otomobil fiyatlarina kadar uzanan fiyatta deviet 165

kontrotd, firmalarin dernek olarak biraraya gelmeleri ve resmi makamlarin fiyat tespitlerinde agiriik koymaiart amacini tagiyordu.

41980'den sonra birgok malda kaldirifan fiyat kontrold, bu tir dernekleri igievsizlegtirmedi, dernekler bu kez ortaklaga tiyat belirlemenin zemini haline.geldi. Igin ilginci, bu tir derneklegmeler bazen; hiikttmetier tarafindan é6zendiriliyor. Tek tek firmaiarlg ugragmaktansa hokmi gahsiyeti olan bir dernekie iletigimi tercih eden resmi makamliar,

sanayicilerin dernek kurmalarini 6neriyoriar. Bunun

yanisirakartel,

bazen

«dernek»

tdrt

drgtitlenmeye gitmeden de gerceklestirilebiliyor. Sektéran tamamina hakim 7-2 firma, «centilmenlik anlagmasi»ni genellikle liks otellerde yedikleri yemek strasinda yapabitiyorlar. Sektér dizeyinde kurulan dernekler ve taatiyetierinden . bazi drnekler: Beyaz Ev Esyalari Sanayicller! Dernegi (BESD): 1986'da sekiére egemen iki grup, Kog ve Profilo'nun énciligdnde kurulan dernek, bu gruplarin Argelik, Demirdékim,

Ardem,

Profilo

firmalarinin

yanisira

sekt6rde

faaliyet gosteren Emayetas, Auer, Uctaz ve Amasyali firmalarini gatisi aftinda topluyordu. Dernek yéneticileri, tekel durumunda olan yan sanayilerin beyaz esya dreticilerine «kan kusturdugunu» savunuyor ve bu kuruluglara kargi tek tek ydrdtemedikleri micadeleyi topluca yUriitmelerinin daha kolay olacagini séyliyorlardi! BESD'cilere ‘gére buzdolabt | kondansat6ni Bond-Boru adi bir firmanin, emayeler Ege Kimya, * boya ise DYO'nun tekelindeydi. Yan sanayide tekellerle miicadele etme amacini ortaya koyan BESD'ciler «kendilerinin de bir elin parmakiarint gegmeyecek kadar az sayida olduklarint» ve derneklegmeyle birlikte ortakiaga fiyat dikte etme ya da karteliegmenin s6zkonusu olup olmayacagi sorusuna ise kargt

cikiyorlard. (Cumhuriyet; 26 Temmuz 1986). llginc olan, bu sektériin bir diger biyik firmasi Simtel'in dernekte yer. : almamasiydi. « Beyaz egyactlar, dernek kurmadan Once. de gesitli konularda «centiimentik anlasmalari» yapmistardi. Ornegin ithal 166

mail buzdolabi ve diger elektrikli ev aletlerinden «servis yasagi» karan alarak tiketiciyi bu mallari almaktan caydirmay! denemisler ¢ ve etkili olmuslardi. Dernek dyesi Argetik, Profilo, Emayetag, _ Ardem, Ugtaz, Amasyali beyaz egyada 1984'te 118 milyar, 1985'te ise 178 milyar liralik-satig yapmislardi. Yaklagik 8 bin kigi

caligtiran bu-girketlerin Turkiye genelinde702 ‘adedi servis merkezinde oimak Uzere 4600. servis personeli vardi. _ Elektronik Cthazlart imaiatcilart Dernegl (Ectb): _ Bu dernek.ise 1971 yilinda ana diretim konusu televizyon olan firmalarca kurutmustu. 1986'da. dernegin Gyesi olan 14 firma Turkiye televizyon Gretiminin yizde yazuni gerceklestiriyordu. - Bu firmalarin bagltcalart Kog'un Beko'su, Profilo'nun Telra’si, Me-Ta Elektronik, Cihan Elektronik, Philips ve Altron‘du. «Kurulug yillarinda ithalatta kisitlamalar vardi ve fiyatlar Sanayi Bakanligi'nca tesbit edilmekteydi. Iste bu dénemde ’ gerek fiyat gerekse Uretim konularinda bakantiklaria olan temaslar organize bir kurulugu gerektiriyordu. Firmaiarin minferiden yaptikian! temasiar birbirlerinden kopuk, dagintk ve toplumun yararina olmayan sonuglar dogurabiliyordu. -Oysa ki ayn sektérde faaliyet gésteren firmalarin problemlerini asgari musterekte birlestirecek, ist makamlara birlikte gétUrmeieri iglerin daha sUratle ve daha olumlu olarak cdzilmesiniBuntar, dernegin Genel Sekreteri Maral Oztekin'in . kti» sagjlayaca ECID'in islevi ile ilgili gérdgleriydi (MESS Isveren Derglsi, 1 Eyldl 1986). Oztekin'e gére, resmi merciler de her zaman bitiin sekiérlerde derneklesmeyi énermiglerdi. Gunkd onlar da tek tek firmalar yerine hdkmi sahsiyeti olan bir dernekle temas kurmay!

tercih ediyoriardi.

Ozel

Sektér

.

wo

Demir-Celik

Ureticileri

Dernegi:

‘ 4970 yilinda kurulan bu derhege demir-celik alaninda faaliyet

gdsteren 20 sirketin tami Uyeydi. Turkiye’nin gelik dretimi 1985'te yaklasik 5'milyon tondu. Ve bu toplamda yizde 40'lk pay Dernek'e dye’ sirketlere aitti. Dernek, KIT'lerin Grettigi ham demirin girketler arasinda paylastirilmas! ve demir-gelik konusunda yapilan ithalatla ilgili olarak sireklibigimde Sanayi ve Teknoloji Bakanligr'yla baglanti halinde. Bu nedenle dernegin Istanbul'da olan merkezi 1985'te Ankara'ya taginacakt. Dernek, 167

gerek KlT'lerden aldigi girdiler, gerekse elektrik tarifelérinin ‘sektére slbvansiyonlu uygulanmiasi konusunda eikin bir lobi faaliyeti gésteriyordu. Ozsaruhan Ailesi'nin kontroitindekiMetas, Gukurova Holding'in Gukurova Gelik'i, Colakoglu Ailesi'nin Golakoglu Metalurjisi, Ekinciler, Etektrofer, Kroman

Gelik, Istanbul Metalurji, lzdag, Selddkiim, Gektag, Orpas bu dernegin ve sektérlin en énemii firmalarini olugturmaktaydr. Otomotiv Sanayicileri Dernegi: 1974'te, otomotiv sanayiinde faaliyet gésteren tirmalarin kurduklari bu dernek, bu daidaki 21 firmayi temsil ediyor. 1985'te 22 bin kiginin calistigi ve yaklagik 600 milyar firalik satigin yapildigi bu sektérde Ko¢ Grubu'nun egemenligi bulunuyordu. Oyak-Renault, MAN, - Chrysler, Otomarsan, BMC diger etkin dye firmalar. Dernegin Genel Sekreteri Nejat. Emirli, aye firmalarin iligkilerini géyle tanimlyordu: «Uyelerimizin arasinda genellikle birbirine rakip kuruiuslar bulunmakta, ancak bu kuruiuglar dernegin catist alttnda toplanmanin. éneminin ve: gereginin bilincinde olduklarindan, rekabet digiincesi igine girmeden, sadece musterek menfaatlerin tahakkuku ve sektériin sorunlarinin géziimtenmesi ile ortak amaglara ulagiimasi yontinde fikirlerini ortaya atarlar ve bunun icin igbirligi iginde galigirlar» (MESS

Isveren Gazetesi, 15 Haziran 1986).

lag Endustrisi

lsverenter Sendikast: 1964 yilinda

kurulan ve 33 ilag firmasinin Gye oldugu bu dernek, «kartel» iddiasina en cok maruz kalan bir orgiit ayni zamanda. Dernegin baskanligint yillardir ilag sanayiinin devieri arasinda yer alan Eczacibast Grubu'nun patronu Nejat Eczacibasi yapiyordu. Bu dernek.araciligi ile ilag firmalarinin tiyat ve Gretim konularinda _«centilmeniik anlagmalari» yaptikiari.zaman zaman Sagélik Bakanlari tarafindan da ifade edilecekti. Nitekim ilag sanayiinde var olan tekelci yapi da bu iddiaiar: destekler nitelikteydi. liag alaninda en ciddi verileri toplayip yayinlayan international Market : Statistics IMS'in verilerine gére, Turkiye'de Uretilen 2 bin ilacin . sadece 303 kalemini Greten 5 biiyik firma, satis piyasasinin yaklagik yarisini elinde tutuyordu. S6z konusu verilere gére, yilda yaklagik 150 milyar liralik ilacin tiketildigi Tirkiye'de, bu topiamin yarisi 5 ilag firmasinin kasasina giriyordu. Bu firmalar 168

©

~

Eczacibasi, Turgut Holding, Roche, Birlesik Alman ve Deva Holding'di. Bu 5: firma, Gretimi yapilan 2 bin tir ilag iginde 303'tnt Grettikleri halde -satig gelirlerinin yarisina yakinini ellerinde tutuyorlardi. ‘Dernek biinyesinde yapilan anlagmalarin, Uretilecek ilaglarin paylagimindan fiyat tesbitine, dretimin miktarindan pazarlama bicimine kadar cesitli konulari igerdigi sik sik 6ne siulmista. Bitklsel Yag Sanayiclleri Dernegt: 1975 yilinda kurulan bu demek, margarin ve likit yaglar Ureten 48 firmayi catisi altinda topluyor. Dernegin kurulugu Tirkiye'nin yaG kithgi gektigi 1873-1981 aras! dénemle ilgiliydi. Ham yagin ithalinin devletge yapilmasi ve firmaiara tahsis yoluyla veriimesi ile fiyatlarin 1980'e kadar devietce saptanmasi, ya sanayiciierinin derneklegmelerini de beraberinde getirmisti. Yag tekellerinin ham yag tahsisinde etkili olmasi, ayrica fiyat belirlemede deviete

‘karst giigbirligi, bu dernekle mimkin oimustu. Tirkiye’de

1984

_ toplam kapasiteleri 531

sonunda

margarin

Ureten

firmalarin

bin ton uriin Gretecek dizeyde idi.

Bunun yizde 33.4'i Unilever-ls'in Istanbul ve Adana'daki (Karatag) tesislerine, yizde 22.5'u Sabanci'nin Marsa’sina, -yGzde 11.3'0 Kog'un Aymar'ina, ydzde 8'i Gukurova'nin- Turyag'ina, yzde 10'u Paksoy firmasina, kalani da sektérdeki diger 4 firmaya aitti. Sive yagin en cok kullantlan tr olan aygigek yaginda ise kurulu kapasite 600 bin ton/yildi. Bunun da yiizde 11.5'u Trakya Yag sanayii'ne, yizde 10'u Doysan’a, -ylizde 23.4'U benzer biiyUkidklere sahip 4 firmaya, geriye kalan yuizde 55'lik kapasite de 37 firmaya aitti. Bitkisel Yag Sariayicileri Dernegi'ne 1986'da 48 firma Gyeydi ve bunlar sektériin énde gelen firmalarinin yani sira, orta Olgekli firmalan da igeriyordu. Demedgin yénetimi ise.gogunlukla biiydk firmalarin elinde idi. . Gubre Ureticlieri Dernegl: Biyik sermayenin ~ dernek tart orgétlenmelerinden birisi de kimyasal gGbre treten firmatarin toplandigi Gdbre Ureticileri Dernegi. Recep Gencer'in kontrolindeki Bagfas, Tekfen Holding'e ait Toros Gubre, Kuveyt sermayesinin agirliklt pay: olan ancak 1990'da Tekfen'e gecen Akdeniz GUbre.ve Yasar Holding'e ait Ege Gibre, dernegin en-etkin tyeleri. Bu arada KIT stattistindeki Tigsas, 169

Igsag ile yar-KIT sayilan Gdbre Fabrikalant A.S. de dernegin uyeleri arasinda. 1985 yili satig sonuglarina gére giibre pazarindan Bagiag yizde 19.3'IUk,- Akdeniz Gibre yilzde 10.7'ik, Toros Gtbre yiizde 9.6'lik, Ege Giibre yiizde 7.2'lik, . GUibre Fabrikalart yzde 14.7'lik pay alirken, birer KIT olan _,

Tugsas ve lgsags'in pay: yizde- 38.3't0 (ISO, 500

Firma

Anketl). 1986'ya kadar gibre fiyatlari ceviet tarafindan .- Saptandig: igin dernegin ana ilgi alam bu fiyatin tesbitinde agirhk _ koymakt. Ayrica mamul mal ve girdi ithalatinda kolayhklar saglamak Uzere de etkinlik gésteriliyordu. 1986'da gabrenin aiimt, ithalati, yurt iginde pazarlanmasi ve desteklenmesi yeni esaslara baglaniyordu. Bu yeni uyguiamaya gére, daha énce devlet tarafindan saptanan fabrika satis fiyatlar! ile gibrenin ithatatt ve ihracati belirli fon ve primler altinda serbest

birakiliyordu. Gdbrenin alim, satim ve dagitiminda birer KIT olan T. Zirai Donatim Kurumu ve T. Seker Fabrikalart A.S.’nin yaninda gubre firmaiari ile bunlarin pazariama sirketleri, Tarim Satis Kooperatiflerinin yer almasina da izin veriliyordu. Bir anlamda glibre satis fiyatlar: serbest birakillyordu. Bu yeni uygulamada Gubre Ureticileri Dernegjnin istermleri etkili olmustu. Dernegin, Tarim ve Orman Bakani Hisnd Dogan'a génderdigi «gizlidir» kayttlt bir mektupta dzetledigi taleplerinin, biyGk digtde gerceklestigi gérdlecekti (M. Sénmez, Anka Ekonomik Bilten, 3 Haziran 1986).

Imalat sanayiinde

bu tir kartel dzelligi agir basan

_derneklerin diginda cesitli alt sektérlerde faaliyet gésteren baska sermaye orgiitleri de bulunuyor. Ayakkabi sektériinde 1986'da kurulan Ayakkabi Sanayiciteri Dernegi, bunlardan biri. Atélye tdrd istetmelerin agiriikta oldugu bu sektérde fabrikasyon ‘Uretimi yapan biydk firmalar biraraya gelerek s6z konusu dernegi kurdular. Yegil Kundura, Adidas-Esem, Mekap, Beymen, Vakko, Erdal Spor firmalarr bu dernek biinyesinde. Basin! Yasar Holding'in Pinar Stt't ile Tekfen Holding'in Mis Sot'iindn gektigi St Sanayiclleri Birligi ise, bu sektérin biydk firmalarint bir gati altinda topluyor. Prefabrik yap elemanlari dreten firralar ise Prefabrik Birligi adli Srgtitte toplandilar. Zeytinoglu Ailesi'ne ait Eston, Fenig Holding'den 170

. .

_

Fe-Ga ile Gék Ingaat, Pekintag ve Yesas dernegin uyelerini olusturuyorlar. Ayrica 1980'lerde sayilari hizla artan ve gogu yabanct sermayeli olan tohum ‘iireten sirketler de 1986'da

Tohum

Ureticileri Birligi'ni kurdular. 1971'den beri faaliyet

gésteren Aldminyum Sanayicileri Dernegl bu sektériin en _biiydk kuruluslart, Fenig Alimtinyum, Guhadaroglu ve Nasag'in denetiminde bulunuyor. Kuruculari arasinda Turgut Ozal'in da ‘bulundugu Demir ve Gelik Dékdm Sanayicileri Derneg! de 1976'dan beri faal. Dernek, tizdgtine koydugu bir madde ile ancak buydk kapasiteli firmatarin Gyeligini kabul ediyor. ~ |malat sanayiinin alt Kollarinda baydk firmalarin olugturdugu bu derneklere sanayi cdigindaki alanidrda da rastlantyor. lhracat, tmitteahhitlik, tagimacihk ve benzeri Gretim digi sektérlerin 6nde

’ gelen firmalari da dernek gaiilar! altinda 6rgitl durumdalar. Dig Ticaret Dernegi: Tirkiye'nin toplam ihracati iginde ’ paylar: yizde 45'i asan 30 dolayindaki bOyGk ihracat¢ firmanin Gye oldugu bu dernek 1983'te. kuruldu. Kog'a ait Ram, Enka'ya

ait Enka Pazarlama, Sabanc''ya ait Exsa, Tekfen'e ait Tekfen Pazariama bu sirketlerin icinde en biyikleri. «Dig Ticaret Sermaye Sirketi» olarak taninan dernek Uyelerinin tiyelikte kalabilmeleri igin yitk ihracatlarin’ 30 milyon dolarn altina _ digiirmemeleri gerekiyor. Bu girketlere, digjer ihracatgilardan farkil olarak, basta «ek vergi iadesi» olmak iizere daha fazla tegvik veriliyor. Ayrica ihracati 50 milyon dolarin Gzerinde olanlara da dig ticareti deviet eliyle yaptlan ilkelerden ithalat yapma

olanagi saGlantyor. “ , Dig Ticaret Derne@i gatisi altinda Srgiitlenen «lmtiyazh

- thracatgi#larin 1981'de Turkiye ihracati iginde yiizde 9 olan paylari kisa sirede hizla artarak 1986'da yuzde 45.7'ye crkacaktl. Dernek, saglanan tegviklerin artirilmasi konusunda etkin bir faaliyet gésterirken sistemin kurumlagsmasinda da Snenii katkilarda buiunacakti. Bu arada, bu dernek Gyelerinin. kendilerine sagjlanan ayricaliklardan baska tind yararlandikiart gorilecekti. Ornegin, kiictk sirketlerin ihracatlarin’ kendi uzerlerinden gegirmelerine izin vererek cesitli: yuzdeler alacaklardi. Béylece mevzualla ilgili higbir faaliyette bulunmadan ihracat rakamlarnt kabarirken oturduklari yerden kendilerine 7T

©

saglanan ayricalik sayesinde de énemli karlar saglayacaklardh. ‘Aynt gekilde, Dogu Bioku Ulkelerinden ithalatta sahip oldukiari ayricaligi, geleneksel ithalatgilar igin aracthk yaparak kullanip, buna dayanan bir hizmet bedelini de kasalarina akitacaklardi. Diger taraftan, dernegin Uyesi sirketler, devletin sagladigi ek vergi iadesinden daha cok yararlanmak ve konulan baraja_ ulasmak igin ihrag fiyatlarinda dampinge gidecek, bu da digs ticaret hadlerinin Tirkiye aleyhine daha da bozulmasina ve deger kanamasinin artmasina yol agacakti, Dernek Uyelerine saglanan ayricalik, bu sirketleri Kigik imalatgilar kargistnda tekelci bir konuma sokacak ve fiyat. tesbitinde egemenlik sa@layacakti. Bu durum bazen kicik firmatarin: drgitlenmeterinin de gerekcesi olacakti. Ornegin Giyim Sanayicileri Dernegi'nin ortaya gikmasi bédyle oilmustu. Imtiyazh ihracatgilarin toplam thracatinin ydzde 50-52'sini olugturan konfeksiyon Grunlerini Greten sanayiciler, ihracatia imtiyazilara mecbur kalmamak, ABD ve AET kotalarinin gogunun buytiklere verilmest ile onlara olan bagimlidiklarina son vermek dizere 100'e yakini, Giyim Sanayicileri Dernegi'ni kuracak, bir stire sonra da 500 milyon sermayeli bir ihracat sirketi kurarak «imtiyazhlar» arasina dahil olacaklardi. Muteahhitter Birligi: Taahhit sektérinde faaliyet. gésteren biiyGk muteahhitler 1952 yilinda kurulan Miteahhitler Birligi'nin gatisi altinda Srgitiiter. Bu sektériin en buydk firmatart olan STFA, Enka, Kutlutag; Dogus, Gama, Tekfen, Kiska, Giirig . gibi firmalar dernegin ilk elde akla gelen iyelerini olugturuyerlar, «Turk ingaat sektériinde bugtin onbinin Gstiinde insgaat miteahhidi faatiyet gésteriyor, fakat bunlar icinde en bdydk ve en 6rgttli olanlart Miteahhitler Birligi'nin dyeleridir. Bu _deneyimii firmalar fizibilite, gizim, ingsaat ve her tir sanayi, haberlegme, konut, tarim ve turizm projelerini en iyi kalite ile gerceklestirecek duzeyde orgahizedirler. Bunlarin gogu, sanayi, bankaciltk, pazarlama, turizm, ihracat-ithalatla ugrasan girketleri ile birer holding haline gelmislerdir». Kendilérini béyle tanitan Miteahhitier Birligi Baskani Nurettin Kogak, Ortadogu, Kuzey Atrika ve Uzak Asya'daki faaliyétlerinden de s6z ediyordu. Gergekten de Miteahhitler Birligi, bdyak mdteahhitlerin 6rgdtt. 172

‘ Idi. 19841e dye sayisi 37 idi. Birlik, firmalar arasindai ig paylagimi, konsorsiyumlar olusturma, devisiten cesitli tegvikler saglama konusunda etkin faaliyetler yuirutmustd: Uluslararasi Nakliyeciler Dernegl: Ulusiararasi karayolu tagimactligi yapan firmalar 1975'te kurduklan Ulustararast Nakliyeciler Dernegi,(UND} gatisi altinda Srgtitlendiler. 1975'te .45 Uyesi olan dernek, TIR’ciligin 1980'li yillarda patlama yapmast sonucu lye sayisini 1981'de 408'e, 1987'de 457'ye cikaracakti. Tarkiye'deki topiam cekicilerin kapasitesi. 1987'de 205.411 tona’ ulagmaktaydi. UND dyeleri bu kapasitenin yizde 97'sine sahipti. Uye sayist 457'yl bulmasina kargin buntardan 36 firmanin sahip oldugu arag kapasitesi, toplam kapasitenin figte birini buluyordu. Aralarinda Ulusoy, Tuzcuoglu, Tarksped, Trans-Go, Internak,

Ektrans gibi biyik firmalarin bulundugu bir grup, dernekte, ,

. dolayisiyla sektorde etkinligi elinde tutuyordu. Dernegin uyelerinin yizde 32'si istanbul, ylizde 22'siAnkara, ylzde 12'si Mersin, kalani da 6teki kentlerde buiunuyordu. . UND, «Dernek» statdsiinden, gikip daha énemii yetkilerle © donatilabilecek bir statlye kavugmanin peginde idi. Bunun icin de 1987'de Karayolu Tagima Kanunu Tasarsi'nin yasalagmasini bekliyordu. Bu yasa, Uluslararasi Esya Tagimacilar Bing olarak Srgiitlenmetérine olanak saglayacaktt. TIR’cilarin dzeillikle 1980'li yillarin baginda fiyat anlagmalani yaptiklart éne surdilmdg, buna dnlem olarak da TIR ithaline kolayliklar getirilince Sabanci, Yagar, OYAK, Transtiirk, Kog gibi sektér digi holdingler Hizla TiR filolar! kurmugtu. Bununta bitlikte tagimacHik sektérinde egemeniigin, sayilar’ 10-15 dolayinda olan firmalarda oldugunu sdylemek mGmkindé.

Bankalar Birtigi: Bankalari gatist altinda toplayan érgiit ise Bankalar Birligi. Turkiye'de faaliyet gdsteren bittin bankalar, _tdzel kisiligi olan Tirkiye Bankalar Birligine Gye olmak zorundalar. Bankalar bu ydkumididgd bankacilik iglemlerine ‘ baglama iznini aldiklari tarihten itibaren en geg ug ay iginde yerine getirirler.

\ 173

.

Bankalar Yasasi'nin 58'inci maddesi _yetkilerini soyle tanimltyor: Birlik;

birligin gérev ve

a)Bankacilik mesleGinin geligsmesini temin etmek, b)Bankalarin birlik ve bankacilik mesleginin gerektirdigi vakar ve disiplin iginde ekonominin ihtiyaglarina uygun olarak galigmalarin saglamak. c)Bankalar arasindaki haksiz rekabeti Snlemek amaciyla, gerekli her turk tedbiri almak ve uygulamakla gérevii ve yetkilidir, Birlik, bankacilik konusundaki mevzuati ve aldigi karar ve tedbirlerin uygulanmasini takip eder ve bakanlikga alinmasi istenen tedbirleri alir.» Bankalar Binligt’ nde esas olarak kamu denetimi gecerli. Bir baska deyisle, bankalar dzerindeki deviet denetiminin bir araci da Bankalar Birligi. Nitekim Bankalar Yasasi'na gére birligin organlan ve galisma esasiar! Sanayi ve Ticaret Bakaniig1 ile Merkez Bankast'nin gértisleri alindiktan sonra bakanhdgin Onerisi . ©

zerine Bakanlar Kurulu karan ile yurdrlige konan statésiinde gésteriliyor. Bankalar, birlik statustine ve birlikce alinacak karar ve tedbirlere uymak zorundalar. Birlikte organ segimleri gizli oy ve yarg denetiminde o!lmakla birlikte, genellikle baskanlik, Merkez Bankasi Bagkani'na, yonetimde agirlik da kamu bankalarinin temsilcilerine diger. ; Cunkd birligin 11 kisilik-yénetim kurulunda, 6zel yasayla kuruijmug

bankalar

-ki bunlar

kamu

bankalaridir-

4,

Merkez

Bankast 1, sermaye, ihtiyat ve mevduat toplami 5 milyar lirayt asgan bankalar 5 Gyeyle temsil edilirler. Buniardan biri kamu bankas! olunca, gogunluk kamuya geger. Bankalarin bu birligin diginda drgiitlenmeleri olmamakla birlikte, holding bankalari arasinda kurumlasmamis kartelimsi bir iligkinin oldugu sik sik 6ne sGrGlegelmisti. Bu iligki, Szellikle kredi

ve mevduat faizierinin «serbest» birakildig: donemlerde sicaklik kazanmis, «centilmenlik antagmatari» faizlerin betirlenmesinde hirsl kGgdk bankalarin terbiye edilmesinde etkili olmugtu. ek ad

1174

ligili sekt@rde «dernek» bigiminde érgtitlenmeseler de ekonomide fiili kartellerin bulundugu kamuoyuna sik sik yansimigti., Buniar hakkinda zaman zaman sorusturma da baglatilmistt. Ornegin polyester iplik piyasasinda egemen Sabanci'nin Sasa’s!, S6nmez Holding'in Filament'i ve Kutlutags'in Polylen ve Sifas'inin kartel kurduklan dne sirlilmiig ve Bagbakan Yardimcis! Kaya Erdem'in talimatiyla «kartel aragtirmasi-na girigilmisti. (Hdrrtyet, 29 Ekim 1986). Ancak basta, bir kartel yasasinin bulunmamasi olmak dzere gesitli engeller bu fiili kartellere kargt herhangi bir énlem alinmasint da mamkin

kilmayacakti. Bazi sektdrlerde ise higbir Srgdtlenmeye gerek birakmayan fiili tekeller var: Bunun en gok bilinen ‘Ornegi de Sige-Cam tekeli. Ig Bankasi'nin bu firmast, diledigince fiyatbelirleyebilyor, piyasadaki gtictine etki edecek ithalata kargt da kendince etkin -koruma énlemleri alabiliyordu. Bunun bir drnegi, .1987'de yasganacakti. T., Sise Cam Fabrikalart A.$:, Dogu Bloku dlkelerinden ithal edilen ucuz cama kargi «haksiz rekabet»e - neden oldugu gerekcesi ile savas agacakti. Firma, kendisine baglt galisan 120 dolayindaki bayi ile yaptigi s6zlegmede, cam ithalatini ve ithal cam satisini engellemek igin madde koymustu. Bu madde séyleydi; «yetkili satici higbir sekil ve suretle cam ithal eimeyecek, ithal edilmig camlari satmayacak, cam ithal eden veya ithal edilmig cami satan veya kullanan kisi-ve kuruluglara cam satmayacak, bu sirketlere ortak olmayacaktir. Bu igleri akrabasi vasitasi ile de yapamayacaktir». Bu maddeye uymayan bayiye _ kargi uygulanacak yaptinim ise bayiligin iptal ediimesi ve yatirdigi yizde 3'lak teminatin yanmasiydi. Sige-Cam firmasi bu uygulamay! savunuyor ve yetkilisi séyle konuguyordu: «Yaratilmak istenen haksiz rekabet ortamina kargi hem kendimizi hem de bayilerimizi korumaya gaba gésteriyoruz» (Harriyet, 12 Nisan 1987). '

’

175

~

.

Birinci Bolum

- KUSBAKISIYLA “.

Sanayinin

- Bankalar

KIRK HARAMILER

Devierl

‘

da Onlarin

.

Ihracatta ‘Hegemonya Santlyelerin

Yo! Kurtlar Temsilcitikten

Devieri

: Milyariar

snl

_

Sayilart- 50, bilemediniz birkag fazlasi... Ama o kadar. Tekstilden makinaya,. gimentodan lastije, margarinden giibreye sanayide en biyiketesisler-onlarin. Toptanan mevduata, dagitilan krediye de onlar hakim. Giinkd bankalarin gogu ‘ _kontrollerinde. Sigorta sirketlerinin cogu da onlarin. Dev petrol tankerteri, ‘iri-kiyim yk gemileri de; dev TIR. filolart da onlarin. lhracatta aslan pay: onlarin, dev boyutlu tesvikler de onlarin. Képrilerin, barajlarin, dev binalarin miteahhitleri de ontar. Onlar, sayilari 50 bilemediniz birkag tazlast... Ama o kadar.

Bu 50 aile ya da sermaye grubu, Tirkiye'de toplumsal yasama damgalarini vuruyorlar. Ekonomik zenginlikler Gzerindeki egemenlikleri, Tirkiye'nin politikasina; politikadaki egemenlikleri gliclerine gig katiyor. Toplumda gerek politika, gerek ekonomi, gerekse diger topiumsal yasamia ilgili statilko hizia onlarin lehine| gelisiyor. ste, Tirkiye ekonomisine yon verenierin ulagtiklart giicun Doyutla... . *

SANAYININ

DEVLERI _ t-

«1946'da' ik Amerika yolculujum tdccarliktan cikip sanayicilige gegisimin baslangig noktast olmustur... Torkiye'de General Electric Ampul Fabrikasi kurulmasi kararini aldim. Uzun konusmalar oldu, Tirkiye'ye. heyetler geldi gitti, sonunda girket kuruldu, fabrika ingaatina baslandi, bagari saglandi. Memlekette Amerikan sermayesi ile ortak ilk fabrika b6ylece kuruldu. Déviz tasarruf ediidi. General Electric kazandi, biz kazandik. Bu bagaridan dolay! cok memnunum.» (Vehbi Kog, Hayat Hikayem, s. 73) Turkiye kamuoyunda «lmparator» adtyla da taninan Vehbi Kog, sanayiye atti) ilk adimt anilarinda béyle anlatiyordu. 1946'da ABD sermayesi ile atilan bu ilk adimi kisa suede yenileri izleyecek ve Kog Toplulugu aradan gegen 40 yilin sonunda, satisiart 2 trilyon 419 milyar lirayi 1989 sonunda ise 13.5 trilyon. lirayt bulan 93 .sirketi ile Tirkiye'nin én gigi sermaye gruplarindan biri olacakti. '

Ticaretten bankaciliga, turizmden hizmet.sektérine her alanda cegitii faaliyetiler, gésteren .Ko¢ Toplulugu'nun belkemigini sanayi sirkeileri olusturuyordu. Grubun _ kontroldndeki 25 girket, Tirkiye'nin en biydk sanayi firmatart arasinda yer allyordu. Istanbul Sanayi Odasi'nin 1985'in en biyiik 500. sanayi sirketi siralamasinda 406 firmanin 6zel kurulus oldugu gériltiyordu. Bu ézel sanayi firmalan arasinda yer alan 25 | Kog¢ firmasi, 645 milyar liralk satisla diger sermaye gruplar! iginde ilk stray! almiglardi. Kog'un biiyc@k sanayi sirketleri 406 dzel ' firmanin toplam satislari iginde yizde 10.5'luk paya sahipti. Yaklagik 22 bin kisinin gahstig! bu sirketler Kog Toplulugu'na 52 milyar liranin Gzerinde kar sagjlamisiardi. Galigan kisi bagina kar;2 milyon 360 bin liray! buluyordu. Otomotiv sektériniin devierinden Tofag, Otosan, Otoyol, Tiirk Traktér; beyaz esya dalinin devlerinden, Argelik, Demirdékim, Aygaz, Kog Imparatorlugu'nun ilk elde akla gelen sanayi firmalariydi.

Cumhuriyet ile neredeyse yasit olan Turkiye Is Bankas!, bankacilik ve diger alanlardaki faaliyetleri kadar sanayide de. sézsahibi. 1986 sonunda istirakleri toplami 140 milyar firay! agan ~ Is Bankasr'nin sanayi sirketlerindeki istirak tutari 107 milyar liraya yaklagmig durumdaydi. . Tuarkiye'nin en Buytik 406 6zel sanayi firmasindan da 22'si Is Bankasr'nin istirakleri arasinda yer allyordu. 1985'te toplam satislar! 431 milyar liray! bulan bu girketlerde 25 bin kigi galtgiyordu. Bu sirketler 1985'te yaklagrk 25 milyar lira kar ettiler: Yani galigan bagina yilda 1 milyon kar...

Tuirkiye'de sige-cam Uretiminin neredeyse yGzde 100't Is Bankasi biinyesinde Sige-Cam Toplulugu'nca gerceklestiriliyordu. Son yillarda portféytine dahil olan yeni tekstil‘kuruluglari ile

bir de tekstil toplulugu olusturan lg Bankasi, bu topluluga «Mensa» adini verdi. Tekstil grubu, Giney Sanayi, Ceytas, Ceyhan Tekstil Sanayi, Mensa Mensucat Sanayi, Odemis Tekstil Sanayi adli sanayi kuruluslarindan ve Mepa Merkezi Pazarlama ile merkezi lsvigre'de olan Mepinter adli dig ticaret girketlerinden oluguyordu. 4

20

,

.

-

ig Bankasi'nin sanayiciliGi sige-cam ve tekstilin diginda da sirdyor. Iste buydik sanayi kuruluslar! arasinda yer alan bazi ls Bankast

istirakleri: Turk Pirelli, Koruma Tarim, Asian Gimento,

Celik Halat, Kartonsan, General Electric, Etitag... Turkiye sanayiine hikmeden biydk sanayi gruplarindan

biri de Sabanci

Toplutugu.

Ik birikimini «beyaz

altin»

pamugun ticareti ile saglayan ve yine pamuga dayali circir, bitkisel yag fabrikalar! gibi mitevazi deneyimlerle sanayiye gecis yapan Sabanci Grubu'nun bu alandaki ilk 6nemli adimi Bossa'ninkurulugu ile gergeklesecek, bu adimi yine tekstil, cimento, lastik, plastik, karton sanayilerindeki bilydk firmalar izleyecekti. Bankacilik ve sigortactlik sektériinde etkin bir konumu olan Sabancr Grubu’ nun 1986 sonundaki toplam satislan 2 trilyon 169 milyar Iirayi bulacakt. Sabancr'nin toplam cirosu Kog'unkinden sadece 250 milyar lira gerideydi. Béylece Kog ve Sabancr'nin 1986 sonunda 4 trilyon 588 milyar liraya ulagan toplam satislan, ayni yil Tarkiye'nin toplam bitge gelirlerinin ylizde 67.3'line egdeger diizeye yikseliyordu. Sabanci Grubu 1986'da karlarini bir Gnceki yila gére yuizde 103 oraninda artirarak 178.4 milyar liraya gikarmisti. 1985'te Torkiye‘nin 406 biydk ozel sanayi firmasinin iginde Sabancrnin SA damgasini tagtyan sirket sayist ise 13't. Lastik, plastik, cimento, gida, kagit, tekstil, kimya dallarindaki 13 buyuk sirkette

yaklagik 16 bin iggi galigryordu. S6z konusu yilda 390-milyar liralik satis gerceklestiren Sabanc: Toplulugu'nun bu sirketleri, galigan bagina da 2 milyon 382 bin liraiik kar elde etmislerdi. Bossa, Lassa, Kordsa, Marsa, Teksa, Cimsa, Akgimento, Pilsa, Olmuksa, Insa, YUnsa, Ayeks ve Susa ile Tarkiye’nin en biyik sanayi firmalarindan 13'tine sahip olan Sabanci Toplulugu, sanayideki faaliyetini 1986'da yurt digina da tasiracak Ve ve Isvicre'de satin aldigt Hefti Weaving adli tekstil kurulusu ile bir atilim yapacaktl. Kog, ls Bankasi ve Sabanci'nin yantsira Dingkék Ailesi, : Anadolu

Endiistri

Holding,

OYAK,

Gukurova

Grubu,

Profilo,

Yasar ve Gukurova Elektrik sanayinin «en biydk 10’unu» olusturuyorlard!. Bu on grup, 1985'te biyUk 6zel sanayide 21.

satislarin yiizde 39'unu gerceklestirirken, karlarin ylizde 41 'ini kasalarina aktartyor, 271 bin kisiye de patronluk yapryorlard). - Biydkler klasmaninda dérdiinci sirada yer alan {AkkOk | Sirketler, Grubu clarak da taninan) Dingkdék Ailesi, b@yck sirketier iginde sayica az ama cOssece biydk firmalarla boy gésteriyordu. Kimya-tekstil dallarinda faaliyet gésteren Aksa, Ak-Al, Aksu ve Dinarsu'nun kurucusu, ailenin biydgii 35 yilltk sanayici. Raié Din¢kdék'ti. Bu sirketlere yén veren ise aynt ~ zamanda tekelci sermayenin érgitd TUSIAD'in bagkanhgin bir

dénem

yiriten ofiu Omer

Dinckdk'ti.

Kasgik Adasi ve

Etiler'deki turizm yatirimlant ile yeni bir atiim yapan grubun

|

sanayideki gézde kurulugu Aksa'ydi. Tirkiye'de orton olarak da bilinen akritik elyafin yizde 90'na yakinini Greten tekel Aksa,

1986'da 142 milyar liralik satig yapti ve 22 milyar lira kar sagladi. Sekiz biyik sirketinin, Tirkiye'nin en biyik sanayi firmalari arasinda yer aldig: Anadolu Enddstri Holding, «Sanayinin Devleri Ligi»nde beginci siradaydi. Yaziet ve Ozilhan ailelerinin ortaklig@i clan-bu grup, otomotiv sektérinde BMC, Otopar, Gelik Montaj; birada Erciyes Bira, Giiney Biracilik; katemce Adel ile bGyiikler arasinda yer aliyordu. Nasag adil aliminyum sirketi ise grubun bir diger deviydi. Ancak bu dev 1987 ortalarinda ciddi bir krize digtiyor, 1989'da BMC ile birlikte el cegistiriyordu.

_

Kisa adi OYAK ofan Ordu Yardimlagma Kurumu, sanayide

iktidar koltugunda oturaniardan bir digeriydi. 1 Mart 1961'de Tirk Silahli Kuvvetleri mensuplarinin dayanigma ve yardimlagmalarini saglamak amactyla kurulan «Ek Sosyal . Givenlik» kurulugu olan OYAK, 1986'da 88 bin dyeye sahipti.” Varliklarinin toplami 36 milyar liraya ulagan OYAK, 28 sanayi ve ticaret kurulugunun sahibi ya da ortagiydi. Bunlardan 6's1 OYAK-Renault, Gukurova Gimento, Hektas, Tam Gida, Bolu Gimento ile. Tukag, én buyuk ézel sanayi firmalari arasinda bulunuyordu. Sanayiciligi, 1925'te kurulan Cukurova Sanayi Isletmeleri T.A.§. ile, Cumburiyetin ilk yillarina dayanan Gukurova Grubu, Turkiye'nin sanayi imparatoriarindan bir digeriydi. Pamukbank, 22-

-

Yapt Kredi, Ulusiararasi bankalarini kontroliinde bulunduran Gukurova, sanayideki atilimlart 1980'lerde azalsa da en buyUk on sanayici haldingten biri olmay: stirdirdyordu. 1920'lerde Cukurova'nin en baydk toprak sahipterinden Karamehmet ile Eliyesil ailelerinin ortakligi ile tohumu atilan Grup'ta, demir-gelik, gida, kimya ve metal esya sekt6rlerinin biydk kuruluslari yer aliyordu. «Beyaz esya» diye de adlandirilan buzdolabi, camasir makinasi, televizyon dretiminin devierinden Profilo, biyiik sanayi topiuluklarindan bir baskasi. Telra, Peg, Pemko ve Sinmak, Yahudi Kahmi Ailesi'nin sahibi oldugu Profilo’nun en bilytik sanayi firmalarim olusturuyordu: ’ Sanayi iktidarinin Izmirli en bilyGk ortagi ise Yasar Holding'ti. Boya, gida, gubre dallarindaki firmalar! ile agirlikia ‘Ege Bélgesi’nde taaliyet gésteren Yagar Grubu'nun bu girketlerinin. cogu Danimarka sermayes! ile ontakiaga kuruilmug ‘durumdaydi. Elektrik iretimindeki ayricalikli yeri ile sanayinin devleri arasinda gérunen.bir girket de Cukurova Elektrik'ti. 1985'te tek bagina 6zel sanayi kuruluglar! iginde 96 milyarlik cirosu ile ilk -siray! alan Gukurova Elektrik, dev boyutlu elektrik zamlarindan TEK'in yani sira nasiplenen bir sirketti. 1880'lerin ortasinda Tork ézel sanayiini kontrol eden 25 bayuk gruptan 75'ini ise Unilever-is, Uzel, Bagfag, Ozsaruhan Ailesi, Alarko, Eczacibasi, Colakoglu, Sémmez, Ercan, Bodur, _ Giftgiler, Tekfen, Borusan, Kutlutas ve Hema gruplari olusturuyordu. Hollanda kdkenli gokulustu sirket Unileveri in Turkiye'deki kolu olan Unilever-ig, margarin ve terizieme tozlari tiretiminde etkindi. ls Bankasr'nin da ortaklig: olan bu girket 1984‘te en biiyik ézel firmalar-iginde ilk sirayi almigt:. Uzel Makina ise traktér ve makina Gretiminin énde gelen isimlerindendi. Bunyesindeki sirketleri Onder Holding adi ile bir gat altinda toplayan Uzel Ailesi, sirketin en buytik hissedaniydl. ’ Bagfas, yildizi hizla parlayan glibre tireticisi bir sirketti. Gok ortakli gérinen sirketin en etkin ismi Recep Gencer, diger

-.

23

-

sirketierini Gencer

Holding gatisi altinda toplamgti.

iktidarinin bir diger Izmirli ortaji ise Ozsaruhan

Sanayi

Allesi.

Demir-celik Uretiminin en btyik isimlerinden Metas' kontroliinde tutan Ozsaruhanlar'in diger biytk sanayi sirketleri

Betontag ile Demas't. Ishak Alaton ile Ozeyir Garih'in yénettigi

Alarko. Toplulugu, makina ve elektronik sanayiinde séz sahibiydi. Alarko ve Altron, grubun biyiik sanayi firmalariydi. llag, temizlik kAgidi ve seramik sanayiindeki yatrrimlart ile etkin bir sanayi gici de Eczacibagi Allesl, ‘Sanayiye .1950'lerde gecig yapan Eczactbasi, ézellikle ilacta éncd bir isimdi. Grubun biydk sanayi kuruluglart arasinda yer aian sirketleri, Eczacibagi llag, lpek Kagit, Kaynak Teknigji, Eczacibas! . Seramik'ten olusuyordu. lzmitli Golakoglu Ailesi'nin Golakoglu Metalurji firmasi demir-gelik sektérdndin buyUkleri arasinda yer alirken, Kocabiyik

_Ailesi'nin kontroliindeki Borusan Grubu da boru sanayiinin en etkin isimlerinden biriydi. «Bursa'nin ‘egemeni» Sénmez Grubu ise tekstildeki dev kuruluglani ile sanayi iktidarinin Bursalt

ortagiyd!. S6nmez ASF Iplik, Sénmez Filament, Grubun biyuk

Sanayi sirketlerindendi. 1980'lerin sontarinda biyik bir kriz yagayan MAN kamyon ve otobdslerinin yaptmcist Efcaniar, ayni zamanda otomotiv sektériiniin énemli aksamlarini Oreten bir . gruptu. Ingaat ile elektrik seramikleri iretiminde en biydk gti¢

durumundaki

Bodur Ailesi de «sanayinin 25 boyugi»nden

biriydi. Grubun patronu Ibrahim Bodur, aynt zamanda yillardir istanbul Sanayi Odasr'nin baskanligint yapiyordu. Ciftciter Ailesi'nin yabanci sermaye ile ortak kurdugu Chrysler otomotiv sanayiinin bir diger devi olarak taninirken, daha cok mUiteahhitligi ile biinen Kutlutag Grubu sanayinin boydkleri arasinda «ben ce varim» diyordu. Kutlutag'tn tekstil ve kimya dallanndaki buyOk firmatari Sifas, Polyien, Haiiflex ve Haliserdi. Yine daha gok biydk mUteahhitler arasinda sayilan Tekfen Grubu da sanayinin 25 bilydgu arasina girecek diizeyde sanayi ile ilgiliydi, Tekfen‘in biytk sanayi kuruiusian Toros Gibre ile Mis Sati. Turkiye sanayiinin 25 buyiigdnden biri de Kayseri kdékenli bir grup olan Hema. Hattat Ailesi, Hema Traktér, Hema Digli ve Hema Hidrolik adli biiydik firmalart ile ik 25'te yer aliyordu: (24

Ortaya cikan tabionun Szetini vermek gerekirse; 1985'te Turkiye sanayiinin en biydk 500 sirketinden 406's! ézel sektére ait bulunuyordu. Bu firmalarin da 126'st 25 sermaye grubu ya da aileye aitti./ ‘Sanayi iktidarinin bu 25 ortagr. en bUydk 406 firmanin satislarinda yuzde 53 paya sahiplerdi, katma degerdeki paylari ise yine yuzde 53't0. Sézkonusu biyik firmalarin toplam bilango karinda 5 biiyGGiin pay: da ydzde 58'e ulasiyordu. -

TABLO: 1 BOYUOK @

25

GRUBUN

Tiirkiye'nin en biiyik 500 firmasindan 406's1 ézel kesimin. Bu 406 sanayifirmasinin 1985%e: .;

@

SANAYIDE SAYILARLA PAY!

Clrosu 6 trilyon 95 milyar lira. Kari 511 milyar lira. Katma degeri 1 trilyon 543 milyar lira. Galigant 271 bin.

406 Firmada 3 Grubun (Kog, Sabancs, IsBankasi) 60 sirketinin payt:

- Ciroda yiizde 23.8 - Katma degerde yiizde 26 ,

- Bilango karinda yiizde 27.4 - Galtganlarda yizde 21.5 @

406 Firmada 10 Grubun (Koc, Sabanci, ls Bankas1, Dingkék, AEH, OYAK, Cukurova, Profilo, Yasar, Cukurova Elektrik} 97 sirketinin pay: ;

' + Ciroda yizde 3S

- Katma degerde yizde 41 ; Bilango karinda yiizde 47 - Galiganlarda ylzde 34.2 _ ©

406 Firmada 25 Grubun (Kog, Sabanci, Is Bankas, Dingkék, AEH, OYAK, Cukurova, Profilo, Yasar, Gukurova Elektrik, Unilever, Uzel, Bagfas,

Metas, Alarko, Eczacibasi,

Golakoglu,

Borusan,

S6nmez,

Ercan, Bodur, Chrysler, Kutiutas, Tekfen, Hema) 126 firmasinin payt: ‘

25

- Ciroda yiizde 53

°

. - Katma degerde ylizde 53 - Bilango karinda yizde 58 - Galiganlarda yizde 48 Izleyen yillarda az sayida, aile ya da-grubun biyik sanayiye egemenligi degismedi, Ayn hesaplama, 1987 yill - .verileri esas alinarak yapiidiginda sanayide hegemonyanin -koyulagtig!, gordldyordu. Kog, Sabanci, Ig Bankasi dg¢lisd, 1987'de 500 biyik firma iginde dzel sekt6re ait 410 firmanin 64'tine sahiptiler ve dzel firmalar cirosu-igindeki paylan yazde 26.4, katma degerdeki paylan yizde 28, bilango karindaki paylar yizde 33:2, istihdamdaki paylari ise yizde 23.4'ti. 1987. sonuclart 1985'inkilerle karsilastiniidiginda, piramidin tepesindeki digliniin guciinan arti! gérdliyordu. Ornegin Ugiiniin cirodaki pay: 1985'te yizde 23.8 iken 1987'de yizde 26.4 olmus, kardaki pay! da ylizde 27.4ten yuizde 33.1'e cikmist.. " «Zirvedeki 10 grup» agisindan da durum tekellegmenin arttigi yéninde belirtiler gésteriyordu. Sadece 1987'de, 1985'ten farkl olarak «zirvedeki 10»da bazi isim degisiklikleri olmusiu. Sayilarla ifade etmek gerekirse, ilk 10'un 1985'te biydik 6zel sanayi cirosundaki pay! yOzde 39 iken, 1987'de yuzde 41'e; katma degerdeki pay: yiizde 41’ iken, '1987'de yzde 43.3'e cikmisti. lk 10 iginde 1985'te yer alan AEH ve Gukurova Elektrik, yerlerini Bezmenler ile Eczacibas| ailelerine . terketmigierdi. BANKALAR

DA

ONLARIN

Sanayide egementik kurantarin etkiniikleri bu alanla sinirhi kalmiyor, sanayideki iktidar, bankacilik ve sigortaciliktan clugan mali sekt6rde de sGriyordu. Tirkiye'nin é6zel bankalarinda tam bir holding egementigi géruliyordu. Sinirsiz kredi olanaklarindan yararlanma gabalari-ve bu tur ¢cabalara olanak saglayan Bankalar

Yasasrnin hikdmieri, bankaiar ile sanayi ve ticaret sermayesinin 6

26

.

bitinlesmesine yol agan temel nedeni olusturuyordu. Sanayinin devierinden Sabanci Grubu, Tirkiye'nin en biytik bankalarindan Akbank’n sahibiydi.1986 sonunda mevduati 1 trilyon 619 milyar liraya, 6zkaynakiar! 120 milyara ulagan Akbank, aynt yil yaklasik 75 milyar lira kar etti. Sabanci Holding, Akbank'in yanisira bir Fransiz bankastyla ortak kurdugu BNP-Akbani'in da

sahibiydi, Sabanci Grubu'nun Ingittere'de Ak International Ltd. adh bir bankas: daha vardr. , Sanayi iktidarin paylaganiardan is Bankasr, Tirkiyern nin en biyik 6zel bankasr Gnvanini yillardir koruyordu. 1986 sonunda toptadig! mevduatlar 3 trilyon 36 milyari, ézkaynaklari toplam1 177 milyart bulan Is Bankast, Disbank'in da sahiblydi. Banka, ayrica T. Sinal Kalkinma Bankast ile Sinai Yatirim Kalkinma Bankasi adli, 6zel sektére yatirim kredisi veren

kalkinma bankalarini da kontrollinde tutuyordu. Ig Bankasi buntarin diginda, Tirkiye'nin en baydk bankerlik kurulugu olan Yatirim- Finansman' da kontroliinde tutuyordu.

Bankacthk sektérindn iktidar kottugunda oturanlardan biri de Pamukbank, Yap! Kredi ve Uluslararasi - Enddstri Ticaret Bankasr'nin sahibi Cukurova Grubu' ydu. Cukurova'nin Isvigre'de ve B. Aimanya’ da da, bankalar! bulunuyordu. i

TABLO:

2

HANG] BANKA KIMIN KONTROLUNDE

.

SermayeGrubu ° Sabanci Holding ; Ig Bankasi Grubu

——‘

—

Gukurova Holding _ i

Ozakat Ailesi ,

Kentroli ndeki Banka Akbank / Ak International{Londra) / ~ BNP-Dresdner -Akbank ig Bankasi / Digoank / TSKB / SYKB7 Arap-Tirk Bankas! / T. Merchant Yapi Kredi / Uluslararas! /Pamukbank/” Isvigre'de ve B. Almanya'da iki banka ~

.

"

Erol Aksoy

~*

Egebank Iktisat Bankasi / Banque International Commerce (Paris)

-Dogus Grubu

, 1

Garanti Bankas! / Birlesik Térk Kérfez

27

Yagar Holding

Tuttinbank

—

‘Enka Holding

Chemical Mitsui Bank

/ Oceanic

Finance Corp. (Hong Kong)

Kog Holding

Kog Amerikan Bank A.S.

Kavala Ailesi

Birlesik Yatirim Bankasi

Zeytinoglu Ailesi _

Eskigehir Bankas!

Cingillioglu Ailesi

Demirbank

Uzan Ailesi

Imar Bankasi / Adabank

Asil Nadir

. Titibank (Impexbank)

Akin Ailesi

Tekstilbank

Golakoglu Ailesi ”

Turk Ekonomi Bankast

Dervis Temel

Gaybank

Hema Holding Hiisnt Ozyegin

Lileburgaz Bankasi Finansbank

Net Holding

Netbank

Lapis Holding

Turizm Yatirim Bankast

Tekten Grubu

Tekfenbank

Kog Holding, uzun yillar Sabanct Grubu ile birlikte Garant. Bankasi'ni kontroiiinde tuttu. Sonugta anlagamayan iki ortak bankayi, taahhdt sektériindn nde gelen isimlerinden Dogus Grubu (Ayhan Sahenk)'na sattilar. Kog 1986’'da ABD kékenli Amerikan Express ile orta kurdugu Kog-Amerikan Bank A.§. ile bankaciliktaki eksikligini gidermig oldu. Sanayinin liderlerinden Yagar Holding, ABD kékenli Irving Trust ile ortak Ttitdinbank’! elinde tutuyordu. Tiittinbank'ta Alarko Hoiding de kUguk bir hisse sahibiydi. Taahhit sektéranGn dnde gelen isimlerinden Enka Holding ise Amerikalilar ve Japonlar'la ortak

Chemical Mitsui Bank’: 1985'te faaliyete gegirdi, Enka'nin Uzak Dogu'da Oceanic

Finance Corp. adli mali bir kurulusu daha

bulunuyordu.

girket

Bu

1987'de Tirkinvest adli

bir araci

kurulugla sermaye piyasasinda faaliyete gecti. Ancak bu sirket

1989'da Nasrullah Ayan‘in kontroliine gegti. Hong Kong'taki Holdingte Tekfen Grubu da pay sahiblydi. Diger ortaklar ABD ve Kuveyt kékenli. . 28

Tdrkiye'nin diger ézel bankalari da cesitli ailelerin kontrollinde bulunuyordu. Sanayide metalurji ile boy gésteren Golakodlu Ailesi, bankacilikta Tark Ekonomi Bankasi ile - etkin konumdaydi. Eskigehirli Zeytinoglu Ailesi Eskisehir Bankasi'n denetlerken, demir tdccart Cingiloglu Ailesi Demirbank'in sahibiydi. Miteahhit Uzan Ailesi imar Bankasi

ile Adabank’ denetlerkén bir diger miteahhit M. Ati Yumaz Titibank'in en biyuk hissedart durumundayd:. Titibank'in diger onemli ortagi tagimacilik sektérindn bilyiiklerinden Ulusoy

Ailesi'ydi. Bu banka da 1989'da Asil Nadire satildi. Yasar ve Ozsaruhaniarin sermaye gruplarindan Ozakat sahibiydi. 1928 yilinda kurulan ve gegen bu bankadan bagka grubun Polmasan, Ege Fren gibi otomotiv cesitli firmalar bulunuyordu.

yanisira Izmir'in énde gelen Holding ise Egebank'in 1975 yilinda Ozakat Grubu'na BMC, Karteks, Ege Endiistri, sekiSrinde faaliyet gosteren

Bankaciliga profesyonel ydneticilikte giren Erol Aksoy ise

iktisat

Bankasr'nin

yanisira

International Commerce durumundaydi. Aksoy, Iktisat kiralama sirketini kurdu.

-

Fransa'da

Banque

adit bankanin da ortagr Leasing ile Tirkiye'nin ilk

Tekstil sektdriinuh devlerinden, ihracatc! Akin Ailesi ise * 1986'da kurdugu TekStilbank ile banka sahipleri kervanina katilmig durumda. Diger ticaret bankalarindan Tébank, Ziraat Bankasi'nca devralinincaya kadar Prof. Sait Kemal Mimaroglu'nun denetimindeydi. Ticaret Bankass'nda Genel

Mudiir Behzat Tuncerin etkin oldugu Ticaret Bankasi Munzam Sandigi

en

bankalardan

etkin

«patron»

Gaybdank,

gérimundeyken,

Temel

Ailesi'nin,

diger

—

kigdk

Ldleburgaz

Bankas! adli «uyuyan banka» da Hema ‘Grubu'nun binyesinde

buiunuyordu..

1988

ve 1989'da

ise turizmci

Net

Grubu

Netbank', Lapis Holding Turizm Yatirim Bankasi'n, Kavala - ise Birlesik Yatirim Bankast'nt kurdu. Kamuoyunda «faizsiz bankalar» diye bilinen dzel finans kuruiuglart ise Arap sermayedarlar ile ANAP'a yakin Turk sermayedarlarin ortakiigindaydi. Buntardan Al Baraka'da ANAP

29°

Istanbul II Bagkant Eymen Topbas in kardesi Mustafa Latif Topbas ile dolayli bigimde Korkut Ozal'in; Faisal Finans'ta ise eski MSP milletvekilleri Salih Ozcan, Ahmet Tevfik Paksu ve eski AP'li bakan Cemal Kilahli'nin ortaklig: bulunuyordu. «Faizsizlerme 1989' da bir yenist eklendi: Kuveyt-Tark Evkaf Finans.

1980° lerde: tig holding bankas, iki buydik ézel banka ile

birlikte Turk Bankacilik Sistemine

hikmedecek

buydklige

~ ulagmiglardi. Gukurova'nin Yapi Kredi-ve Pamukbank’, Sabancr'nin Akbank'1, Dogus'un Garanti'si, Ig Bankasi ve Ticaret Bankas! ile birlikte 1986'da toplam mevduatlar iginde 7 trilyon 684 milyar lira ile yOzde 73.8'lik paya, krediler iginde de 4.1 trilyon ile yGzde 52'lik paya sahiptiler.

“

Bankaciligin yan sira mali sektértin ‘diger bir alani olan sigortacilikta da bUyGk ailelerin borusu Stdyordu. Sanayinin ve bankaciligin béytklerinden Sabanci Ailesi sigortacilikta Aksigerta, Atlantik Sigorta, Cigna-Sa ve Dogan * Sigorta’nin sahibi durumundaydi. Yine sanayinin ve bankaciligin egemenierinden Is Bankast . -

Grubu, Anadolu, Ankara, Destek ve Mill. Reasdrans'la © sigortacilik pazarindan 6nemii bir pay allyordu. Gukurova Grubu _ise Genel Sigorta, Halk Sigorta ve Halk Reastrans ile bu alanda faaliyet gésteriyordu..Kog Holding Sark Sigorta ile sigortacilik pazarindan hatin saytlr bir pay alirken, Hiir Holding, Hur Sigorta ve Tam Sigorta’y!; Demiréren Grubu istanbul Umum Sigorta’yi, Yasar Holding Bat Sigorta'y:, OYAK,

Oyak Sigorta’yi, Osmanli Bankasi da ittihadi Milli Sigorta’y: kontrol ediyordu. Erol Aksoy

da 1988'da

olugturuyordu.

Emek

Sigorta’y!

: TABLO:

3°

HOLDINGLER VE.SIGORTA SIRKETLERI rma Sabanci Holding , ls Bankasi

” Dogjug Grubu 30

Sigorta Sirketi ©

.

‘Aksigorta/ Atlantik / Dogan / Cigna-SA Anadolu / Ankara / Destek Reasiirans {Milli ReasGrans

AGF Sigorta

.

—

Genel ‘Halk Sigorta ‘Halk Reastirans

Gukurova Holding

Kog Holding Demiréren Grubu

Sark Sigorta _~ Istanbul Umum Sigorta

Hur Holding

Hur Sigorta / Tam Sigorta

Yasar Holding Oyak Q

Batt Sigorta Oyak Sigorta

Osmanti Bankas! Erol Aksoy

.

ttihadi Milli Sigorta Emek Sigorta

Baydk sermaye gruplari, sermaye piyasasinin araci kuruluslarinin en buydklerinin de sahibiydiler. 1985 yilinda 619 _Milyon lira kar eden Yatirim Finansman‘da Is Bankdst agirlikh _ pay sahibiydi. is Bankasi'hin kontrol ettigi Sige-Cam Grubu'nun Sirketi Camig Menkul Degerler ise ayni yl 235 milyon lira kar eden bir digjer biydk araci kurulugtu.-Bu sektérde Gukurova Grubu Genborsa ile; Oyak, Oyak Menkul Kiymetler ile, Kiymetler ile faaliyet Eczacibas!, Eczacibagi Menkul Enka'nin Singapur'da basinda_ise 1987'nin gésteriyordu. kurarak piyasaya girdi. Turkinvest' Finance kurdugu Oceanic GSehmuz Tathcr ise Miteahhit degistirdi. el Sirket 1989'da $e-Tat adit girketi ile Sektorde boy gosteren firmalar arasinda ici. > . . :

IHRACATTA

HEGEMONYA

Kamuoyunda elmtiyazh Sirketler» olarak da adlandinian dig 28'e, 1986'da sayis! sirketlerinin sermaye ticaret gerceklestirdikleri ihracat ise 3 milyar 500 milyon dolara ulasti. Bu sayl ayni yil Turkiye ihracat iginde yizde 46'liK pay demekti. Baska bir ifadeyle 1986'da gercekiestirilen her 100 dolarlik -ihnracatin 46 dolarltk kismi sayilar! 28 olan biyuk ihracatcl sirketiere aitti. Oysa daha 1981'de bu kategorideki girketierin

31

topiam ihracat igindeki pay: ydzde 9.8'de kaliyordu. Bu 28 sitket

iginde. ilk 5'i olugturan Enka, Tekfen, Ram, Edpa ve Exsa'nin

Tiirkiye ihracat: igindeki paylart yizde 15'i dulurken, bilyitk firmatar igindeki paylari da yiizde 35'e ulagiyordu. 1988'de ise imtiyaziilarin saytsi 36'y1 bulurken, toplam Turkiye ihracat igindeki paylart yGzde 55 oldu. . Inracat devlerinin de sanayi, bankacilik ve miteahhitlikte egemen holdinglere ait oldugu gdriilyordu. 1986'da 317.6

‘milyon dolarltk ihracat ile lider olan Enka

Pazarlama,

patronlugunu Sank Tara'nin yaptig: Enka Grubu'nun en bilytik » girketi. Enka'y: 254 milyon dolarlik ihracat ile izleyen Tekfen,. sanayi ve miteahhitlik alanlarinin devierinden Tekfen Holding'in bir sirketi. Ugdnct siradaki 185 milyon dolarlk ihracati ile Ram ise Kog Hotding'in. Yine 184.2 milyon dolarlik ihracatiyla dérdiinci siray! kapan Edpa, bankacilikta Tekstilbank, sanayide Akin Tekstil, Edip Iptik gibi kuruluglarla taninan Akin Holding'in sirketi, 1986'nin en ‘buytk beginci ihracatgis! Exsa ise Sabanci Grubu'nun, Sanayi ve bankaciliga egemen sermaye grupiarinin hemen hepsinin bir biyGk ihracatei sirketi var. Dingkok Ailesi Akpa ile AEH Anex ile, Borusan, Gukurova, Yasar, Colakoglu ayn adli ihracat girketleriyle, Ig Bankasi Grubu, Cam Pazarlama, Mepa adli sirketleriyle, Ercan Holding Erpex,

Dogus Holding imeks, Ozsaruhaniar Meptas, ST-FA, Temel

ile ihracattan énemii paylar allyorlar. Ekinciler, Fenig Holding'e ait Fepag, ayrica lzdas, Mentegogiu, Okan, Penta, Suzer ve Yavuzlar da ézellikle yildizlart 1980'lerden sonra parlayan buydk sermaye gruplarinin ihracat sirketleri. Hemen , hemen tamami biyGk sermaye gruplarina ait olan cig ticaret sermaye sirketleri, ek vergi iadeleri ve dig borglanma olanaklartyla destekleniyortar. «|mtiyazl ihracatgitar», uluslararast tanitim imkanlarindan da, Tdrkiye Dig Ticaret Derneg| araciligiyla yararlaniyorlardi. Dig ticaret sermaye sirketi sistemi, uluslararasi pazarlamada Turkiye'nin daha az sayida firma aracihgiyla temsil edilip rekabet olanaklarin artirmayi amachyordu. Yillik ihracatr 30. milyon dolar agan sirketlere Dig Ticaret Sermaye Sirketi Gnvant . ’ veriliyordu.

32

*

hizla artirmist. 1982'de 1.6 milyara ¢ikan karlar sonraki yllarda yeniden yukselme eGilimi géstererek 1986 sonunda, 1976 fiyatiariyla 3.6 milyar liraya, 1988 sonunda da 7.4 milyar liraya firlamigt, Béylece 1988'in krlari, 1981'e gére yiizde 475'lik artis. gostermisti. Kog 1976-1988 déneminde, 1976 fiyatlariyla 40 mityar dolayinda kar etmisti ve bu karlarin ytizde 66'si 1982-1988 arasinda gerceklesmisti. Yasaklanan grevier, dondurulan: Ucretler Koga ilag gibi gelmisti. Inracata ve diger doviz kazandinct ~ iglere verilen tegviklerle, kisa bir adaptasyon déneminden sonra, kendini toparlayan Kog, tekrar yeniden bir. biyiime sirecine girmisti. Bu arada, Tiirkiye'nin en bilydk ézel sirketi Asil Celik’, sirtinda bir kambur haline geimigken deviete devretmesi de Kog'u rahatlatan énemli bir gelisme olmustu. KOC

. TABLO: 24 . TOPLULUGU' NDA SATISLAR Satgtar (Myon TL}

1976

17.297

17.297

1977

21.739.

17.531

1978 1979. 1980 1981° 1982 _ 1983 1984

33.860 54.012 159.778 272.345 411.782 660,169 1.082.858

(1985

1.544.184

1986 1987 1988

2.386.038 4.183.000 8.100.000

17.887 17.408° 24.848 30.966 37.397 45.870 44.490

50.425 61.868 78.568 86,938

:

VE

Kérlar (WAlyon TL}

2.477

‘Kari

3.250

2.621

2.764 2.374 1.514 1.285 1.644 . 2,328 2.698

90,549

Oran

| 2.477

5.238 7.367 9.739 11.303 18.106 33.500 59.027 139.525 360.000 688.500 *

KARLAR

2.957:

14.3. 15.0

15:5 13.6 6.0 4.4 44 5.0 5.5

3.616 6.761 7.390

5.8

59 8.6 8.5

Kaynak: Keg Grubu Yillik Ingilizee Faaliyet Raporu'nda yer'alan°

konsolide bilangolardan derlenmistir. (*) 1976=100 Bazli Toptan Esya Fiyat Endeksi kullaniimigtir.

~

ae

.

193

Kogta,

krizden blyimeye

gecisi bagka gdstergelerden

gore de izlemek mimkindi. Grubun Ozsermayesine 1980-1982 yken dolayinda 76 yizde 1979'da KArItagi déneminde yizde Stlere kadar diigecek, ancak hizli bir toparlanmayla 1985'te ylizde 102'ye, 1986'da yiizde 100’, 49B8'de de yOzde 129'a ulagacakti. Ayn! olguyu «galigan basina kar» gdstergesinde de gérmek mimkindi. Kog TFoplulugu'nda calisan basina k4r 1975'te 66.6 bin lira iken 1986'da 4.5 milyona cikmigti. Ancak enflasyonun yaniltict etkisi anndinidiginda, 1975'te 66.6 bin lira olan kisi bagina karin 1986'da 116 bin Jira oldugu gorilecekti. 1987 ve 1988 ‘ise «patlama» yillariydi. Galisan bagina kar 1976'nin parasiyla 1987'de 190, 1988'de 220 bin liraya gikti. Galigan bagina gergek karin 1979-1984 arasinda 45 bin lira diizeyine kadar distigu animsandiginda, 1980'lerin ikinei yartsinin Kog igin yeniden «gizel giinlere dénig» anlamina geldigi anlastlacakti. TABLO:

KOC

.

194

GRUBU'NDA

Cooma ‘Yer {Mibyon TL) 41975 2.865 1976 3.860 1977. 5.162 1978 . 7.373 1979 «(8.718 1980 18.944 1981 18.420 1982 35.635 1988: 43.247

1984 1985

60.237 88.601

1986 1987. 4988

138.990 268.680 534.192

KARLILIK

.

KariOzSer. Zo 43.9 - 64.1 62.9 70.9. 75.8 69.8 61.4 50.8 - 77.4

-

25

ORANLAR!

KaiBare

Gasen Gargek Kar Saya (Bin TL) 18.887 66.6 20.177 98.9 19.696 87.1 19.905 64.8 17.664 45.2: 24.458 45.2 27.045 47.8 26.983‘ 60.9 28.448 «81.8

97.9 102.1

29.643 31.075

91.0 95.2

100.4 134.3 128.8

31.002 35.530 33.662

116.6 190.3 219.5

Bir boltimd krizli yillara rastlasa da 1976-1988 arast Kog Grubu'nda hizl bir biyUme dénemi sayilmaliydi. S6zkonusu dénemde Kog‘un patroniuk yaptigt emekci sayist 20.177 kisiden 33 bin kigiye gikarak yiizde 67 artig gdstermisti. Satiglar, sabit tiyatlarla yUzde 402 artis gésterirken gergek karlar da yine yizde 198 artis géstermisti. Bu arada, belirtmek gerekir ki, yukarida verilen rakamlar, Kog Toplulugu'nun bazi sirketlerinin satiglarini ve kdrlarint kapsamiyordu. Kog'un «konsolide bilango»sunda,

Grubun ‘ydzde 15 ile yiizde 100 oraninda pay sahibi oldugu 26 sirket yer almiyordu. Bunlar arasinda Kog Amerikan Bank, Kofisa Trading, Temel Ticaret, Ramerica, Ram Deutschland, Kimkatsan gibi firmalar da vardi. Altmis yilhk «Kog Tarihi», :Turkiye kapitaiizminin geligiminden

dikey

bir kesitti

adeta.

Ilk birikimini ticaretten,

6zellikle Geng Turkiye Cumhuriyeti'ne yaptig: satiglardan, deviet miteanhitliginden saglayan Kog, 1950'lerden sonra ‘yine devietle baglartni koparmadan sanayicili§e gecis yapmig ve o gline kadar acentasi, temsilcisi oldugu yabanc! sirketlerle isbirligini, sanayicilik dizeyinde de sirdirmistu. Bugtine kadar yazilan Kog'la ilgili biyografi ve otobiyografilerde Vehbi Kog'un ticari yagamina babasina yardim _ ederek basladiG1 ifade ediliyordu, Gerek dedesi, gerekse babas! Ankara'da bugday ticareti ve taahhit isleriyle taninmis

‘ tuccarlard:, Kog'un dedesi Ankara'daki

Ibadultah Vakfrnin

kurucusu, babasi da bu vakfin mutevelilisiydi. 1901 yilinda dogan Vehbi Kog'un cocukluk yillarinda Ankara‘da ticaret esas olarak

Ermeniier'in ve Yahudiler'in ellerindeydi. Ankarali mésliman kesim iginde ticaret yoluyla zenginlesmig Bulgurlular, Kinacuar, Akarlar gibi bazt ailteler de vardi. Vehbi Koc, ticarete babasinin yaninda baslayacaktl. Kogzade Haci Mustafa Efendi, ortaklart ile birlikte Ankara kéylerinden bugday satin alip, Istanbul'a gdnderiyor, lzmir'den ald:g1 incir, Gzim, sabunu ise Ankara'’da satiyordu. Kogzade Haci Mustafa Efendi ve oglu Vehbi, 1917'de . Samanpazari'nda 120 lira sermaye ile bir bakkal dikkant agagaklar, Snceleri peynir, zeytin, makarna gibi gida maddeteri satis ile ugragirken daha sonra késele ve hirdavat islerine 4

195

girigeceklerdi. “Kurtulug. Savasi yillarinda da ticari faaliyetierini stirdiren Kog Ailesi, Istanbul'dan.getirdikleri maliart hem orduya

hem de Ankaralilara satacaklardi. Vehbi Kog'un yagami Cumhuriyetin kurulugundan sonra — geliserek stircii. Ticareti ellerinde ‘tutan Ermeni ve Yahudiler'in bir 661Gmdantn Ankara’y: terketmeleri, MUstimaniara, dolayisiyla_ Koc Ailesi'ne elverigli geligme.kogullari yaratti. Igteri hizia geligen Koc, 1926 ylinda kurulan Ankara Ticaret Odasi Yénetim Kurulu Uyeligine, 1928'ce de Baskanligi'na segilince Snemii bir mevki kazandi, 1930'lu yillar Kog'un ig ticaretten dig ticarete sicradigt yillar oldu. 1928'de bugtinki adi Mobil olan Standart Oilin Ankara temsilciligini alarak gazyagi ticaretine baglayan Koc, gramofon, radyo, buzdolabi gibi dénemin lUks tiketim malar sayilan driinlerin ticaretini yapan Gaseryanlar'in da Ankara saticisi oldu. Ford'un Ankara temsilciijini de bu siralarda alan Vehbi Kog, Gankirt | Caddesi'ndeki Unlii ma§azasini acti. . Vehbi Kog, tOccariigin yanisira deviet miteahhitligi de yaplyordu. Cimento, Marsilya kiremiti, musluk, boru gibi yap! ara¢ ve gereclerini satan Koc, ¢esitli ingaat taahhttlerine de giriyordu.

Elaz:g-Van Karayolu'nun Elazig-Palu arasindaki béldmt, Ankara Devlet Demiryollari, Ankara Hastanesi ve Cebeci Dogumevi, Kog'un Ustlendigi igslerden bazilariydi. Ikinci Dunya Savas yillari ticarette karaborsacilik yiliar: olmustu. Yokluklar_karaborsa ile igige gecmis, fiyatlar hizla yakselmisti. Vehbi Kog bu zor dénemden gelirlerini katlayarak ¢ikacakti. Bu yillardan: sézederken de, «Kurulug olarak ahlakimiz . bozuldu, duydugumuz ve duymadigimiz birgok olay gecti; tabii . bilerek bilmeyerek misteri kargisinda biz de lekelendik» diyecekti. Bu arada ticarette oldukga bagarili baz: Yahudiler'i kadrosuna katan Vehbi Kos, bunlarin digardaki baglantilarindan yararlanmay! da bilecekti. Nitekim Burla Biraderler'in Chevrolet vé General Motors otomobillerinin temsitciligini yaptig: Ottas firmasinin Ankara sorumlusu olan Bernar Nahum, 1944'te Koc'a transfer olacak ve bu iligkisi 1980'lere gelindiginde de strecekti. Kog, Ikinei punya Savast siirerken, savag sonrasl ABD ile

196°”

oO

.

iligkilerin geligebilecegi kanisina varmig ve elini gabuk tutmustu. ‘-«lkinei Diinya Harbi bitiin’h)zt ile devam ederken, 1944'lerde

harbin mittefikler lehine bitecegi kanaatine vardim. Amerika'da okumus bir mGhendis arkadagimizi Toros Expres! ile Beyrut'a, - oradan Misir'a, oradan Afrika'ya ve Afrika'dan Amerika'ya génderdim. Temaslar sonunda Amerika'‘nin en biyuk firmalarinin

miimessilliklerini almaya muvaffak oldum, 1946'da ilk Amerika yolculugum ticcarliktan cikip sanayicilige gegisimin baglangig noktasi olmustur... lk Amerika'ya gidigimde General Electric ile bir ampul fabrikasi, Uniroyal ile Jastik fabrikasi kurmak igin tesebblise gectim» (A.g.e., $s. 35-40}. Vehbi Koc, 1951 yiinda uzun yillardan beri stirdirdigi Ankara Ticaret Odasi Baskanli@i'ndan ayrildi. Bu ayrilig, hem Ankara'‘dan Istahbul'a géciin, hem de ticaretten sanayiye

yonelmenin

anlamini

tagiyordu.

1950'lere

kadar

sanayi

alanindaki tek girigimi, 1947'de kurdugu kigik «Ankara Oksijen , Fabrikasi» olan Kog, bu tarihten sonra sanayi yatirimlarina - baslayarak, bir yandan da ticaret faaliyetlerini daha da yetkinlestirecekti. Ticaret ve sanayinin diginda kalan alanlarda da Gesitli sirketler kuran Kog, sanayide agirligt baglangi¢ta gida sektériine, giderek de otomotiv ve dayankli tiketim mallarina - kaydiracakti. Keg Toplulugu, girket sayisinin 25 oldugu 1963'te holdinglesmisti. Tiirkiye'nin ilk holdingini kuran Kog, bu érgutlenmenin sagiadiG: élanaklarla da hizla bilytiyecek, yatay ve dikey bitdnlesmelerle 1974'te. sirket sayisini 56'ya cikaracak ve . bu'say! 1986'da 105'e ulagacakti.,

Kog Toplulugu'nda otomotiv sektérii oldukga énemli bir yere sahip. 1988'de 8 trilyon 187 milyar liralik satisiarin yiizde 411i, toplam karlarin da yizde 53'0 bu sektére aitti. Kog, Tirkiye

~ otomotiv sanayiinde de «en biytik» durumdaydi. 1988'de Tirkiye otomotiv sanayii Griinlerinde Kog'un payi otomobilde yiizde 60, kamyonda yiizde 41, pikapta yizde 43, minibiste yUzde 94,

midibiste

yizde

89,

traki6rde

ydzde

33,

motosiklette

ylizde 51, bisiklette yzde 29'du. Ko¢'ta 1988'de caligan 33.5 bin kisinin yUzde 42'si otomotiv grubundaydi. Diger sanayi ve ticaret faaliyetleri topiam Kog satiglarinda yizde 39'luk pay alirken dis ticaret ve mali sektorlin cirodaki pay yizde 20 olmustu. 197

60. yalimuzi

kutlarken... Halktmiuza,

_Saygiyla... Topteluumazun korocuns Vehbi Ko ‘un inden bas yaraa tam 60 yol gecti. Bu 60 yilela: kti-

aalara 1Keares Odasna lave piduku1926 sene-

stir cca 260-girket, 33.000 persanel ve Soo baysdenctueanbayek bis Toplbluk baline

ee

.

Bu nasi] oldu? Hailamuza, thtivact ofan mal ve hizmetleri

gottwedy tg

fap

aT

sunarak ve Orererek...

Birgok sahads,ceraresle gisigim ve yeti,

Sactlagl yapara Kendi varhgimm, hereyin dsrinde tuttugamaz ditegelete vacligr sayarak.. a Hayat sevivemizin, sorval ve Jaltitre] yapiinie ain ekonomdnin Roclenmesivle Relisecegine inanias Biibinmize govenerek, etele, baba kataya yererek sam bir taiam caligmass yaparak. x annie givenie bakarak...

jugin;kencl wemantanmizs yetigciedigimiz,

end se

oienant Beligtireligimiz bir ocamt

yaraums alone Halkerns anya sanderttannda Orinlerve hizmetter canaralivoa eo oalctimizle, dunya pazarlannda rekabet

nanan am ayaa ieinde. begin, vardgimiz naktadan cuk daha ilerde ofacapiz. Muhtetern Haltomrza, weeaesers oldugu

given ve bize vermils oldugu cesacet Kin, Koy

4

‘opluluge adina sakrantanmias Sundari, Juhmi M. Koy

sas nents Wea eate nr tigs

743i

SIRKET ve MUESSESELERI Tirkiyenin en biiyiik ve en tanmmig: Ticari Miiesseseleridir ANKARA- ISTANBUL- ESKISEHIR Butin

memlekette tali bayiler x. Se

‘Angaat malzemesi :

Subeleri

Elektrik kismlari '

. :

.

Demir, cam, cimento ve diger her nevi ingaat malzemest. iffjall. toptar ve — samgtars. : Her tirli: elektrik malzemesti, gebir ve bina~ “far elektrik tesisferi.. General Elektrik. Tiirkiye Uimumi Mimessuki soguk

!

‘

;

‘Tesisat kisirolari

hava: dolaplart, camagur maki~

neleri, bilumum: clektrilc apereylerf..

:

Kalorifer,

tavalandirma, sofult: hava, su: ve-

havagazr

tesisleri, sihhi

malzeme ve Otomobil kisiplari

1

!

i

:

Foedi acentaligs, yedelt pargalar,, Ford tami-

:

Oliver Tirkiye mitmessillizi, her nevi zirait

Akaryalat kisunlary

:

Sokon Vakum: mamullerinim satiglarn.

Biro levazum Sabesi

:

Bilumuny biiro: makine: ve demirbaglarr, kasalar ve baskiiller. hernevii wage ithal ve:

y

- Zirai

|

tesisat ve bilttim ~

~

+

:

:

teghizatu

rat. atalyelert

alctler Subesi

.

,

°

.

alot makineler oeFoocklant +

toptan, satis! Faphhiit kisimJart

;

Amerika: ve Avrupanin en

biiyiik:

,

firmala-

tinn Tiirkiye: Miimessillikleri,. her nevii mar

kine ve malzeme misyon:

| |

islert.

habit

taghitit ve

Kko~ ,

108

Kog, faaliyet gésterdigi sekt6rlerde dikey birlegmeterie hammaddenin temininden Grindn pazarianmasi ve satig sonrasi hizmetlere kadar zincirin tim halkalarina egemen olmustu. Srnegin,

otomotiv

sektérinde

Tofag,

Otoyol,

Karsan,

Otokar, Tdrk Traktér, Beldesan, Bebimot'un Grettigi ‘ otemobil, minibiis; midibtis, kamyon, bisiklet, motosiklet, gruba ait Tofas Oto, Otoyol. Pazarlama, Trakmak, Otokar Pazarlama, Katsan Pazarlama isimli genel da@gjticilara pazarlaniyordu. Ayrica Bursa Oto, Egemak, Gin Oto, istanbul Oto, Ormak, Ottar, Setur Oto ve Tormak. bu sekidriin diger satis firmalarryct. Tofag Grubu'na bagi bayi sayis! 950 idi. Ford marka otomotiv drinleri dreten Otosan'in pazarlama sirketi ise Nasoto idi. Otosan Grinleri ayrica, Ege Oto, Kuzey Motortari, Motor Tlearet, Otokoc, Otomotor, Porsuk ve Standart Belde araciligiyla pazarlaniyordu. Otosan Urdnlerini satan bayi sayisi ise 1986'da 300'e ulagmisti. Kog Grubu'nda otomotiv yan. sanayiinde faaliyet gésteren

firmalar

ise

Mako,

Tekersan, Takosan,

Endiksan

ve

’-DOktas'tl. Bu firmalarin irinleri ise Opar tarafindan pazarlantyordu. Opar'in bayi sayist.1986'da 150'yi bulmustu. Kog, lastik Gretimine Pirelli ile baslamis, Uniroyal ile devam etmig, 1986'da ise Uniroyal'i Goodyear'la birlestirmisti. Kog'un lastik dagitimt ise 1986'da adi Otomotiv Lastik Tevzi olarak. dedistirilen Royal Lastik'ge gerceklestiriliyordu ve sirketin 450 bayisi bulunuyordu. Otomotiv ve lastik digindaki sektdrlerde de . Uretim-satig-bayi zinciri kurulmugtu. Beyaz esya Ureten Arcelik, Destek, Ardem ve TEE urtnieri, Atilim Grubu adit firmaca pazarlantyordu. Bu dagitim grubu, Atilim, Egemen, Gelisim, Hamle firmalarindan olusuyordu ve 1400 bayi ile caligiyordu. - ~ Aygaz marka dayanikil Grdnler 1000 bayilik érgtit olan Alpa | adi firmaca; Bekoteknik Urunleri iise Beko Ticaret araciigiyla pazarlaniyordu.. 3 Kog'un margarin, - salga, kibrit gibi Grinler dreten ‘firmatarinin pazarlamacisi ise Dizey'di ve sirketin 20.000 dayisi 200

_

.

.

Ny

bulunuyordu. Bozkurt -Mensucat adil tekstil firmasinin drdnteri Kurt Mensucat araciiGiyla pazarianirken, firmaya bagi bayi sayis! 800'e-uiagiyordu. T. Demirdékdm'tin urtinleri ise | 400 bayi ile -galigan Merkez Ticaret'c¢e pazarlaniyordu. Hatk arasinda tOpgaz diye bilinen LPG pazarinin yuzde 40'nt elinde tutan Aygaz'n ise 870 bayisi vardi, ayrica Lipet, Akyak, Akpa, Bursa Gaz ve Porsuk, grubun bu alandaki diger satis firmalariydi. Baylece tretimin ydninda pazarlama zincirini de etinde tutan Grup, ticaret karint da bagkasina kaptirmamis oluyor, ayrica sektérdeki egemeniigini saglama almig oluyordu. Grupta yer alan sirketlerin ihracat ve ithalatlar: da yine fopluluk iginde yer alan sirketlerce gergeklestiriliyordu. Kog Topiulugu'nun ihracati 1988'de 552 milyon dolara ulagmusti ve bunun

ydzde

85'lik

kismint

grubun

ihracat

girketi

Ram

_gerceklestirmisti. Diger ihracat sirketi G@nsu ise dondurulmug gida maddeleri ihrag ediyordu. Ithalat ise Kofisa Dig Ticaret araciligryla gerceklestiriliyordu. Bu girket, Kog'un yurt diginda ltalyan Fiat firmasiyla birlikte kurdugu Kofisa adh cokuluslu sirketin yavrusuydu. Kofisa'nin 1988'deki cirosu 334 milyar liraya -ulasmisti. Kofisa'nin diginda, Ramerica International, Interbriicke.

.Gmbh.,

Inex

Extension,

Ram

Deutschland, Grubun,yurt digindaki diger firmatariydl. Koc'un yatay birlesme yapisinda finans sektéri de yer allyordu. Bu alanda Kog-Amerikan Bank, ABD'li American . Express Bank ite ortak kurulmustu ve dig ticarette uzmanlagmigtt. Bir ltalyan firmastyla ortak kurulan Sark Sigorta ise sigortacilik pazarindaki kardan ylizde 9 pay aliyordu. Grubun Alman Siemens firmasiyla olusturdugu. T. Siemens Ile Simko, enerji ve haberlegme alanlarinda faaliyet ~gésteriyordu. Etmas ile Hatas adit sirketler de Siemens Grubu

‘iginde yer aliyordu. Bunlarin diginda Kog Topiulugu madencilikten. sipermarketcilige, miteahhitlikten turizmcilige kadar cesitlt alanlarda faaliyet gdsteren bir dizi sirketin daha sahibiyat (BKZ. Ek 2). 201

|

TABLO:

CESITLI PAZARLARDA

Yon

- Firma

Otomobil

Tofas-Otosan

Kamyon

Otesan-Otoyol

Pikap-Kamyon

Minibils Midibiis

| Traktér

Otoyol-Karsan-Otosan -. Karsan-Otokar-Otesan

Karsan-Otokar-Otosan _ Tiirk Traktér -

1 ait 1984 52 42 87 ‘94,

100 35

Motosiklet

Beldesan

44

Bisiklet

Bebimot

54 20 30 59 79 34 98 23 48 21 34

Lastik Oto Dékiim

Uniroyal ' Daktag

Buzdolabi

Argelik

Gamasir Makinasi

Argelik

Su Isiticts:

Argelik

Sofben Elektrik Sipiirgesi

T. Demirdéktiim

TV (Siyah/Beyaz)

Bekoteknik.

TV (Renkli}

Bekoteknik

Video

Bekoteknik

Yazarkasa, Konserve

Saka Margarin Fiberglas

‘

26

KOG EGEMENLIGI

Argelik

Bekoteknik . Tat

Tat-Beytag _ Aymar lzocam

Kibrit

Kav-Tirkay

LPG

Aygaz

Firin

Ardem

Radyatér

T. Demirdékim

202

90 45

. 42° 1 100 61 37 74 75

Elektrik Motoru Soba Terylen Kuras

.

TEE-Argelik T. Demirdékiim-Gazal

69, 37

Bozkurt

15

Keg Toplulugu'nun iki ana 6zelligi yabanci sermaye ve deviet ile en yogun iliskilere sahip grup olmasiydi. Buyuk sirketierinin cogju yabanci sermayeli olan Koc, ltalya kékenli Fiat, B. Almanya kékenli Siemens ve ABD kékenli Ford ile yogun iligkiler igindeydi. Ayrica Mobil ve Uniroyal gokuluslu tekelleriyte de Kog'un uzun yillar ortakitkiari olmugtu. Deviet sekt6rii, Kog'un geligiminde etkili bir kaldiragt. Deviet kuruluglarina mal ve hizmet satigryla hatiri sayilir birikimler saglayan Koc, sanayicilije gecisinden sonra da bu pazariniyitirmemis, tersine artirmisti. Ayrica KIT'lerle gida, otomotiv alanlarinda ortak sirketler kurmugtu. Devietle olan yogun iligkileri

~

nedeniyle

Ankara'da

«Hdkdmetle

Iligkiler

Departmant-

bulunan tek holding de yine Kog'tu. : Ankara'da yeserip biydmesi, Kog'un devletten yararlanmasinda énemii bir etkendi. Ayrica Vehbi Kog, 1950'lere degin dénemin tek partisi CHP'de gesitli gérevier almakia da sayisiz avantajlar elde etmisti. Karllik orani yiksek otomotiv, metal esya gibi dallarda ilk yatirimer olarak sektérleri parsellemesinde ce Koc'un cevletle olan itiskilerinin énemit bir roli: olmugtu. Kog, bu Ozellikleriyle 198C@'lerin ortasinda gindeme gelen savag sanayiinin de «ilk»i olabilecekti. “Ingiliz GNK firmastyla kurdugu ortaklik, otomotiv ve metal sanayiindeki deneyim birikimini «silah» Uretiminde ) kullanmaya olanak saglayacakti. Kog Grubu, Tirk kapitalistleri iginde liderlik konumunu yillardir sUrddregetmisti. Diger bityGk kapitalistlerin érgitlendirilmesinde énemli bir rot oynamisti. TUSIAD, MESS gibi etkili isveren érgitlenmelerinde 6ncG Kog'tu. Grubun ~ patronu Vehbi Kog, bir anlamda Turk kapitalistlerinin «duayen»iydi. Siyasi partiler arasinda arabuluculuk girigimlerinde, lobi faaliyetlerinde bagi Kog cekerdi. Gelen her htikdmet, ister sivil, ister askeri olsun, Kog'a kulak vermeyi ihmal 203

eimezdi. Kog'un eilestirileri ve Onerileri «es» gecilemezdi. Bu ézellikieri nedeniyle de artik gdyle sdylenir olmustu: «Turkiye'de dg sektér var: Kamu. | sektord, ozel sektor ve Kog sektérin. SABANCILAR:

4

AK ALTININ AGALARI _ «1906 yilinda Akcakaya kéyUinde dogjan babam, 1921 yilinda Adana'da pamuk ipligine basladiginda ve hatta 1935 ytlinda Boduroglu Fabrikasi'nda yer kiralayip cirgir makinast igletmeye heveslendiginde acaba bir gin Bossa gibi bir tesise” _ sahip olacagini hayal edebilmig midir?» «,... Turk mdtesebbisterinin Amerika'da yayinlanan Fortune dergisinin dinyada en bilytik 500 sanayi kurulusu listesinde yer alabiiecegini kim hayal edebilirdi? Sabanci ‘Toplulugu son 5 yudir Fortune’un listesinde devami olarak ikiyziincd siralar dolayinda yer aliyor. Akbank ddnyanin 500 bankasini gésteren listelerde én siralara giriyor.» Sabaneci Toplulugu'nun agasi Sakip Sabanci, grubunu béyle sunuyordu. Haksiz da sayilmazdi. Sabanci Toplulugu ézellikie 1970'N ywlardaki atilimlariyla artik Kog Grubu ilee atbas! yarigan bir sermaye grubu durumuna gelmisti.

:

1988 sonunda grubun toplam satislari 6 trilyon liraya ulasmg, karlar ise ayni yil 750 milyar lirayt bulmustu. Sabanci Toplulugu'nun ‘hissedari oldugu firma sayisi! 100 dolayinda olmasina karsiltk grubun-dogrudan kontroliinde olan 43 firmanin satig ve kar rakamlariydi bunlar. Sakip Aga ve ailesi yakiasik 30 _ _ bin kigiye patroniuk yaptyorlardi ve igci bagina sagladiklar! kar '1988'de 25 milyon liray! buluyordu. » Sabanci da Kog gibi, 12. Eylal'an hemen ‘éncesinde ‘krize giren bir sermaye grubuydu. Ancak 1981 ve 1982 yillarindaki «adaptasyon» déneminden sonra onun da karlari. ‘hizla tirmanmis ve 1970'li ytilardaki diizeyinin bir hayli tstiine | ~ firlamisti. 1979'da 7.2 milyar lira kar eden Sabanci Toplulugu,

1980%

204

10.2 milyar lira karla kapatmigti. Ancak bu

artista

enflasyonun yarattig: yapay siskinlik gézéniine alindiginda, karlarin 1979'a gore yizde 31 oraninda azaldigi gdrilecekti.

; SABANCI

TABLO TOPLULUGU'NDA Satiglar (Milyon TL)

‘Yillar

_

Gérlinen

27 . SATISLAR

VE

: Karlar (Miyon TL),

= Gergek*

.Gériinen

1976 + 36.716 "1977, 52.55 1978 = «62.995

36.716 42.144 27.995

1.258, 1.796 = 4.455

1979

80.549

25.958

7.232,

1980 1981 1982

150.753 275.914. 407.942

23.441 31.372 37.048

10.253 9.205 14.496

1983

526.417

36.577

1984 1985 1986.

1.116.225 1.531.293 2.168.866

51.015 50.004 56.217

1987

3.200.000

60.105

1988

6.000.000

64.400

KARLAR

Karhilk Orant

Gercek* (Kar/Satiglar'%

1.278 1448 2.353

' °

3.5 3.4 8.4

2.330

«9.0

1594. 1.047 1.316

. 68 _ ° 33° — 3.6

26.512

1.981

5.4

68.871 87.736. 178.387

3.148 2.865 4.623

6.1 5.7 8.2

395.000

7.420

12.3

750.000

~ 8.050

12.5

- Kaynak: Sabanei Grubu Yillik Ingilizce Faaliyet Raporlannda Yer Alan

‘ Konsolide Bilangolardan Derlenmistir. (‘) 1976=100 Bazli Toptan Esya Fiyat Endeksi Kullanitmistir.

. Ozellikle Gukurova'daki, igletmelerinde’ hizlanan grev ve. ‘direnigler 1980'i Saban: igin «kara yil» haline getirecekti. Neyse ki, imdada 12 Eylul yetigecek ve 24 Ocak'in «kabuk dedigtirme operasyonu»na da kisa sUrede ayak uyduran Sabanci'nin karlari

1982'den

itibaren

tekrar

ydkselige

gegecekti.

Ozellikle

1984-1988 arasi oidukca parlak yillard: Sabancilar igin. 1988'in gercek karlart 12 yil Sneesinin kériarina gére yiizde 529'luk artis gdsteriyordu.

ot

205

-

TABLO:

28

SABANCI

TOPLULUGU'NDA .. . Senmaye KarQzSer. Yuler (Milyon TL} (%) 1976 2.401 53.2 1977. «8.943 45.5 1978 6.383 . 69.8 1979 * 10,381 -.. 69.7

1980

12.629

-

KARLILIK -

812

— -

Galigan

Saysi_ 23.127 24,212 26.746 26.719

28,282

ORANLARI Ke Bare Gergen Kar =—_{Bin TL) $5.3 59.7 88.0 87.3

156.4

1931

18.622:

49.4

1982 1983

+ 50.062 79.271.

29.0 36.0

26.440 27.969

26,189

40.0

1984

136.119 -

50.6

27.721

113.6

=

49.7 70.8

1985

197.127

44.5

27.939

102.5

1986 1987

327.501 649.118

54.4 60.8

27.856 29.100

165.9 254.9

1988

1.367.999

«84.8

30.000

268.3

Sabanct Toplutugu'nda krizden biyiimeye gecisi «6zsermayeye gére kar» ve «caligan. bagina kar» oranlarinda gérmek de mumktindd. Grubun 6zsermayesine g6re karliligr 4980'de

yzde

81.2

iken

1982'de

yiizde

49.4'e,

1983'te

ise

ylizde 29'a kadar cligmistd. Izleyen yiliarda bu oran tirmaniga gegecek ve 1986'da yUzde 54.4, 1988'de yiizde 54.8 noktasina ¢ikacakti. Ayni olgu galigan basgina kar miktarinda da gérilmekteydi. 1978'de, 1976 fiyatlariyla, kisi bagina saglanan » kar 87.3 bin lira iken bu miktar 1981'de 40 bin tiraya kadar diigecelti. Ancak izleyen yillar hizl toparlanma dénemi olacak ve 1988 yilinda Sabanci Toplulugu galistirdig: 30 bin isginin herbi_ finden 1976 fiyatlany!a 268 bin lira kar saglayacaktl. Sabancr'nin ézellikle son yillarda tiyatro oyuncusu, Karadenizli, Dallas’taki J.R. kiliklarina girerek gazetelerde, TV'de «gov»lar sergileme- .

sinde, karlarin yeniden trmaniginin sevinci etkili olmakydi.

206

,

os

esto

{Milyon

TL)

go00 + :

~KOG VE SABANCTNIN GERCEK

7506 4;

,

yooo -b 6500

4

6000

4

§500

-

5000

4

4500

=

sapanci

KARLARI .

KoG

(1 976-1988)

4000 3500

-

3000

-

500

ttt 19761977

19781979

ttl 1980 1981 1982 1933 1984

1985 1996 1987 1938

Bazilari durgunluk yillarina denk gelse de, 1976-1988 ddénemi Sabanci Topldlugu igin énemili bir donemecti. Bu 12 yilda galigan sayisi 23 binden 30 bine yaklagmis, sabit fiyatlarla, satislar ydzde 75, karlar| ise -yUzde 529 artis gdstermisti. Ozellikte kartiliktaki yksek sigrama, Sabancr'yi Kog'un en ‘yakin izieyicisi durumuna getirmisti. . Sabanci Topluiugu'nun birikim model, ticaret ve miteahhitlikle baglayan, bankacilik ve sanayicilikle siren bir gelisme cizgisi tzerine insa edilmisti. Ozellikie 6nceleri ortagi, — sonralari en biiyGk sahibi durumuna geidigi Akbank, Sabanci Grubu'nun geligiminde dinamo gérevi gérecekti. «Babam Haci Omer» diyordu Sakip Sabancl, «eviendigi 1930 yilindan ilk sanayi tesisi olan yag fabrikasina sahip oldugu 1944 yilina kadar Adana'da pamuk ticaretini sGrdirmistir... Babam Hac. Omer pamuk ticaretine ilk bagladigi gunlerde erkenden yola cikar, sabahin alaca karanliginda manda 207

©

arabalariyla pamuk getiren ciftgilerin yolunu bekler, onlardan pamuk alirmts, daha sonra bu isi, gin agarmadan Borsa'ya giderek stirdiirmis, kogan alip satmakta, Borsa'nin en gedikli miusterisi olmug. Sadece kendi adina de@il, baskalart adina da ‘pamuk alip satmaya baslamig. Babam aldigi pamugu birine satmak

zorunda. ‘O zaman

en -bdyik

alicilari

Milli Mensucat

Firmast ile Alber Diyap, Corg Litfullah, Brazofoli gibi pamuk ihracatgilari idi... 1948-1949 yillarinda babam Alber Diyap ile

pamuk ihracat isine ortak oldu» {a.g.e, s. 34-37).

-

Hac Omer Sabanci, pamuk ticareti ile Snemli birikimler saGlarken bir yandan da emlakgilik ve miteahhitlige soyunacakti. Yine Sakip Sabanci'dan dinleyelim: «Babam, Erciyes Otel, carsi ve sinemasinin yapiminda Mustafa Ozgir ile ydzde 50-55 ortaklik yapti. 1945-1949 yillarinda énce dikkanlar, arkasindan otel ve daha sonra lokanta ile sinema tamamlandi. Kalan ingaat malzemesi ile de yolun karsgisindaki Cici Berber Ishani tamamlandt. Babamin bir de ingaat moteahhitligi yaptig: dénem vardir. Muzaffer Budak isimti bir insaat kalfas!, babam ve Ahmet

Sapmaz ile bir ortaklik tesis etti. Firmanin adi Muzaffer Budak Ingaat Sirketi idi. Ug ortak egit pay sahibiydiler. Bu sirket Adana Sanat Oulu, Anitkabir, TBMM

insaat, Istanbul-Ankara Karayolu,

Istanbul Universitesi Edebiyat Faktltesi insaatlarinda degisik élgiilerde isler yapti. Son olarak Ankara’da Ulus Ishani ingaatini , gergeklestirdiler. Bunyesinde 30-35 adet muhendis ve mimarin galistig! gucld bir sirket haline geldi». Sabancilar, pamuk ticarati ve muteahhitligin yanisira 1940'larin ortalarina dogru sanayiye girmeye basladilar. Ancak sézkonusu imalat bugiintn digilerine gére mitevazi bir

girigimadi. Milli Mensucat Fabrikasi'nin 4 ortagi, Sapmaz Kardesler ve Hac! Omer Sabanct 1944 yilinda Tirk Nebati Yaglar Fabrikasi'nt kurdular. Bu girigsimden dnce, bir Rus Musevisi olan Refae! Glido'nun fabrikasina talip olan ortaklar, bu isletmeyi satin alamayinca Glido'nun fabrikasinin yanina kendi fabrikalarini 1944'te kurdular ve bir slire sonra Glido pes ederek kendi

tesisini satmaya mecbur kaldi. Sabanci ve ortaklant bu fabrikanin adint Toroslar Yag Fabrikasi diye dedgistirdiler. Sabanci Grubu'nun Marsa’s1, bu tesislerin genisletitmesiyle ortaya giktt. 208.

~

~

‘

«Babam, harp sonunda islerin geligecegini g6rmiig, kendi _ simurlt imkanlarinin da, ortaklarinin giGctindn de iglere yetmeyecegini anlamisti. O yillarda dstiste kurulan iki banka,

Yapi Kredive Garanti Bankalan, Hact Omer‘in gézlerini agmisti.

Bizim de bankamiz oldu mu, 'yeni bilyiik islere sermayeyi nereden bulacagiz’ diye dolanip durmayiz, diyordu. Milletin eli ‘para tutmaya baslamisti. Parasini emniyetle saklayacak, yer arayanlar, iiste aidiklari faizi de kar sayiyorlardi. Oysa paranin piyasasi gittikce deger kazarmyordu. Diigiik faizle aldigin paray: iyi iglerde kullanip, iyi kar etme imkant vardi». Akbank’in kurulug éncesini béyle ifade ediyordu Sakip Sabanct. -

: Akbank 1948'de kuruldu. Haci Omer

Sabanci, Ahmet

Sapmaz ve Bekir Sapmaz ile Milli Mensucat Fabrikasi'nin ortaklar! Nuh Naci Yazgan, Nuri Has, Mustafa Ozgir ile Seylt Tekin bankanin yizde 15'erlik payina sahip ortaklariyditar. -«Ak» adi «Adana'daki Kayserlliler» sézciklerinin ilk harflerini olusturuyordu. Ayrica, ortaklarin birikimlerinin kaynagt olan pamugu temsii eden sdézciik de «AKatl. Akbank, baslangicta, biri Adana merkez ilgesinde, 6biéri _Ceyhan'da iki subesi bulunan yerel bir banka niteligindeydi. Banka gubelerinin bélgeyle sinicli kaligi etkinligini.de kisitlayinca

1951'de Izmir, Ankara, tstanbul, 1952'de de Kayseri subeleri aciliyordu. 1953'te diger ortaklar birlegerek Sabanct'y1 saf dist birakmay!.deniyorlardi. Ancak bu micadeleyi kazanan Sabane! oluyor ve 6nce 1956'’da Sapmaziar'in hisselerini, 1960'larin

baslarinda da dijer ortaklarin hisselerini devralarak kontrolii tek basina ele gegiriyordu. Sabancilar'in artan kontroldyle birlikte «ebayOk yayilma politikast», benimseniyor ve*1960'ta 59 olah gube sayis! 1965'te 99'a, 1970'te 250'ye ulasiyordu. Mevduat toplamlart da 1960-1970 arasinda sabit fiyatlarla 9 kat artiyordu. Akbank dzerinde kurulan kontrol, Sabanctar'in sanayi yatinmlarinin hizianmasini da beraberinde getirecekti. 1960'larin ortalarina kadar biytk sanayi yatirim: olarak Bossa'y1

gergeklestiren Sabancilar bu tarihten sonra bir dizi sanayi yatirimiyla bayik hamleler yapacaklardi. Bossa, dénemin Cumhurbagkani Celal Bayarin da destedi 209

|

ve yardimyla 1950'de tasarlanmis ve 1954'te isletmeye gecmisti. TSKB;‘kendi sermayesi 12.5 milyon lira iken Bossa’ya 5 milyon lira kredi saglamusti. Bir defada bir firmaya 5 milyon lira kredi vermek o gdniin kogullarinda biyiik bonk6rlakte. Sabancilar, firmay! Bosnali aitesi ile ortak kurmuglar ve Bosnalilar'in «Bos»u ile ’ Sabancilarin «Sa»si Bossa'y! ortaya ¢cikarmisti. 1955'te " genistetilen fabrika hizhi bir bdyime ile 6nemii bir tesis olmustu. 4950'lerin sonlarinda Bosnali Ailesi'ndeén hisselerini satin atan Sabancilar, Bossa'da da aile egemeniiklerini kuracaklard: °

1960'lar, Sabancilar'in hamie yiliari olacakti. Akbank'in hizit : biiyimesi ite birlikte sanayi tesisleri de birbirini izleyecekti. 1968'de Sapmaz Ailesi ile kurulan ancak daha sonra Sabancilarin kontroline. gegen Sasa, grup igin, dnemii bir kilometretasi olacakt!. Gimento, gida, kimya ve lastjk alanlarinda kurulan sanayi tesisleri Sabanci Toplulugu'nu kisa siirede banka sermayesi ile sanayi sermayesi bitunlegmigs dev bir grup durumuna getirecekti. 1980'li yillarda da bir ara digtigd krizi. «24 Ocak+12 Eylat» uygulamalariyla atiatan Sabanci, bu dénemin cdken holdingteri Sapmaz ve TranstUrk'tin Sasa, Akbank, Olmuk ve Akkardan'daki hisselerini satin alarak bu 1986'ya© sirketler dzerindeki egemenligini pekistirecekti. kii¢tk diginda sirketi biyGk 42 Toplulugu Sabane: gelindiginde ABO'de Sabanci, artik. topluluktu bir dev e sitketleriyl hisseli yayinlanan Fortune dergisinin 1986'da ABD digindaki en biyik 500 sanayi kurulugu siralamasinda 165'inci siray aliyordu. Sabanci Toplulugu'nun firmalari sanayi, bankacilik-sigortacilik, . ticaret, turizm ve tarim sektérlerinde yojuniagsmisti. Sanayide, bazilari kiigdk hisseli olmak Gzere 33 firma ile iliskili olan Sabanct 3, sigortacilikia 4, Toplulugu, ticaret sektériinde 16, bankacilikta u. Grup, gésteriyord faaliyet sirkette 5 da turizmde 2, tarimda ve | Pamuklu sahipti. tesislerine biydk en tekstilde, Tirkiye'nin tekstil metrelik milyon 53 yilda tesisler sentetik elyaf igleyen Grlind Uretiyorlardi. Ayrica polyesterin hammaddesi DMT de yilda 60 bin ton olmak Uzere Sabanci fabrikalarinda iratiliyordu: Sabanci, tekstitdeki ugragint yurt digina da tagimmig, 1986'da Isvicre'de satin aldigi Hefti Weaving adli firmayla tekstilde gokuluslulagmigti. Gida Sanayiinde margarin Gretimi ile faaliyet

210 -

.

.

géosteren grup, bu pazarin yiizde 25'ini etinde tutuyordu. ° Sabaner, lastik sanayiinde kullanilan kordbezinin tekelini elinde tutarken Japoniarin ortakhgiyla Brisa adini alan Lassa ile oto . lastigi pazarinin da yUzde 40'ina hikmediyordu. Otomotivde, Koc¢ Toplulugu ‘ile Oteyol'da ortakligi olan Sabanci, Japon Mitsubishi firmastyla da otobis ve ig makinalar! Uretimine gitiyordu. Otomobil dretimi de Japon Toyota firmasi ile 19904arin baslarinda giindeme getirilmisti. Sabancilar oto yan sanayiinde ise Akkardan firmasiyla faaliyet gésteriyoriardi. Cimento sektériinde 2.7 milyon tonluk dretimiyle bu pazarin ylzde 13'Und elinde tutan Sabanci Toplulugu, plastik sektéruince de yilda- 40 bin tonluk dretim gergeklestiren bir tesise sahipti. Oluklu mukawva alaninda da Sénemii yert olan Grup, _ elektronik sanayiinde Philips firmasryla; ilag sanayiinde (Bayer, Knoll, Shering ve Mere firmalan igbirliginde) BIFA ‘ile faaliyet gésteriyordu. Gokuluslu petrol girketi Sheil ile gige suyu satan - Sabanci'nin sanayi disindaki bGydk agirhgi mali sektérdeydi. Bankaciltk alaninda Akbank, Tirkiye’nin ikinci bUyuk dzel

bankasiydi. Kurulug yili 1948'de 2 subesi bulunan Akbank'n 1988'deki sube sayist 617'ye yUkselmisti. Yine kurulugs yilinda 31 olan personel sayist 1988'dd 9900'e yiikselmisgti.. Akbank’in 1988'de ulastiG: mevduat 3 trilyon 681 milyar fira idi. Plasmanlar ise 2.5 trilyon liraya qikmisti. ,

TABLO:

'

-

Sube Adedi

Yillar 1948

AKBANK'IN

:

:

29.

GELISIM)

Personet Say

Mevdust (Milyo

Plasmeniar° (Milyon TL)

2

31

2

‘4

1960 1970 1975 1980 1986

59 250 477 . 585 “* 610

979 4.050. 7.556 9.874 8.871

210 3.067 ~ 15.879 114.726 1.619.400

138 2.012 11.005 - 77.849 1.061.100

4988

617

9.900

3.681.000

2.500.000

-

. Kaynak: Bankalar Birligi ve Akbank Faaliyet Raporlari.

Sabancilar'in bankacihk faatiyeti Ingiltere'de kurduklart Ak-International Ltd. ile gokuluslulagmisti. Ayrica bir Fransiz Bankast'ni 1985'te TUrkiye’de© bankasiyla da BNP-AK 1989'da Alman Dresdner bankaya Bu di. gecirmisler faaliyete kredisi veren TSKB sanayi sektére ézel Grubun, katild. da Bank

Sabanc: Toplulugu’nun mali sektérdeki faaliyeti bankaciligjin yaninda sigortacilikta da suriiyordu. Bu alanda 1374 grup, 1986'da - acentalik dért‘firmayla faaliyet gésteren sigortacilik pazarindan yuzde 15 pay altyordu. Sabancilar, Tirkiye'nin em biyuk ve modern -tarim kapitatistleriydi ayni zamanda. Sdyie diyordu Sakip Sabancl, «Sabanci Ailesi olarak, sanayiye gegisimiz, tarma baglt sinai uretime dayalidir. Biz, Tarkiye'de, sulanabilir en genig mumbit topraklara sahip en biyik ciftgi ailelerinden biriyiz. Fakat’ sanayilegmedeki geligmemiz, bu hususun kamuoyunun dikkatinden kagmasina neden olmaktadtr» (a.g.e., s. 191}. Sabanciar'in toprak sahipligi, ticaretteki birilkimlerinden sonra

olmustu..

1949'da

1000

Mistrli

hektarltk

Ciftligrnin

satin

alinmasini, 1953'te 650 hektarhk Cink, 1957'de 300 hektariik * Madama, 1961'de de 250 hektarlik Sakir Pasa Giftlig?nin satin _alinmass iztemisti. Modern tarim tekniklerinin kullanudigt bu topraklarda, Sabancr'nin tekstil ve ya fabrikalanina girdi olan tarim drdnleri te ihracata déndk narenciye dretiliyordu. Sabancr'nin adi, Gtineydogu Anadolu Projesi (GAP) alanina giren topraklan hizla kapatan kapitalistler arasinda da sik-sik

geciyordu. .

Grup biinyesindeki sanayi sirketlerinin Grettigi Uriinler, yine grubun ticaret sirketleriyle pazarlaniyor, béylece ticaret kari da topluluk icginde kalryordu. Lastik, Lisa adli sirketge, gimento

Gibas, tekstil Tekstll

araciligiyla

Ticaret ve Sapeksa

satillyordu. Tirk Philips'in Grinleri ayni adit ticaret sirketiyle, Otoyol'un otkomotiv drinleri de Otoyol Pazarlama araciligiyla Oo .pazarlaniyordu. Sabanci, Torkiye'nin ikinci biydik ihracat girketi Exsa ile de dig pazarlarda boy gésteriyordu. Exsa'nin bir, yavrusu B. ’

212

see

,

;

i

i’

i

*

,

ve SYKB'de de kiicik hisseleri bulunmaktaydi.

Almanya'da Exsa Handels Gmbh adiyla faaldi. Ayrica Holsa Trading Corp. ile Holsa International Inc. ve Universal Trading Ltd. de Grubun yurt digindaki diger ticaret sirketlerini olusturuyorlardi. Sabanci Toplulugu'nun, basta Kog olmak uzere Turkiye kapitalizminin biiydklerinin birikim modelinden farkl bir geligim cizgisi vardi. Her ne kadar ilk birikim, onlarinki gibi ticaret ve miteahhitlige dayansa da, Sabanciar'in basiangigtan itibaren yabanci firma acentaligi, temsilciligi gibi ugraglart olmamisti. Dolayisiyla Sabancilarin kurdukian sanayi, bu aract iligkisinin sanayicilige déndsmesi biciminde degildi. Bunda belki de

gelistikleri Adana'nin, Istanbul, Ankara ve lzmire gore «tagra» sayilmast etkendi. , _ Sabanc: Toplulugu'nda sanayi, agina olduklar tarim Urdnlerinin girdi olarak kullaniimasina dayanan tekstil ve gidada basiamis, tekstilin bir bagka tOri olan ancak petro-kimyaya dayanan sentetik tekstile sonradan kayilmigt. Petro-kimyaya aginalik lastigi ve plastigi gindeme getirmisti. Yerti girdiye dayanan bir diger alan da cimento olmustu. Elektronik, itag¢ gibi , diga bagimbilign yliksek sektorler ise ileri agamada grubun ugras ‘alant olmustu. Bu geligim tarzi, Sabanci Grubu'nun 1970 leringortalarina dogru yabanct sermayesiz biyiimesini de beraberinde getirmisti. Bu géranimd nedeniyle, Sabanct Toplulugu'nu «milli» olarak niteleyenter de olmustu. Ama sonug, bilingli bir tercih deGil, gelismelerin seyriyle ilgiliydi. S6yle diyordu Sabanctr bu konuda: «Benim génliimde yatan yabanci sermayenin teknik gictinden, teknolojisinden ve yénetim giicinden devami yararlanabilmek; ekonomik boyutta daha sagliklit tretim gergeklestirebilmek igin, biyk ve basarili sanayi sirketlerimizin yabanci gruplarla igbirligidir. Yillarcea énce Lassa, Kordsa, Sasa ‘gibi basarili sanayi sirketlerimizin, bir uluslararas: denetim kuruluguna degeriendirmesini yaptiktan sonra, bunlart sermaye . Olarak ortaya koymay!, ayni miktarda sermaye ile birlikte konuyu bilén cokuluslu kuruiuglari bu sirketlere ortakliga davet etmeyi diistindiim. Bu konuda yabancilari istekli gormeyince hevesimiz bogazimizda kaidi» (a.g.e, s. 191). 213

-

_

1970'lerin ortalarina degin kurulan Sabanci firmalarinda — yabanci sermaye dogrudan yoktu, ama patent, know-how, lisans iligkileriyle Sabanci Grubu da uluslararast sermaye ile entegre

* glmustu.

ICI, Dupont; Dynamit, Nobel, Krupp, Goodyear,

Uniroyal, Goodrich, Hard Spicer, Fiat, Mitsubishi, Komatsu, Sabanoet ile birlikte teknoloji iligkileri olan gokulustu tekellerden “bazilartydi. 1970'lerin sontarindan itibaren ise dogrudan ortaklik _dizeyinde iligkiler baslayacak, T. Philips'e ortak olunarak Holiandali bir tekeile, BIFA'dan hisse alinarak Bayer, Merc, Shering isimii ilag tekelleri ile butiinlesilecekti. Ayrica petrol tekeli ' Shell ile Susa, Hitton ile Ankara Hilton, Mersin Hilton,Parksa, Fransiz Bank Nationale de Paris. ile BNP-AK Bank, 1987'de Belcikall Bekaert firmast iie Beksa, Dupont ile de Dusa kurulacakti. 1989'un en dnemli ortakhigi ise Japon Bridgestone ile olugturulan Brisa oldu. : - Sabanci Grubu'nun bir Szelligi. de, KIT'lerle herhangi bir | ortakliginin

bulunmamast

idi. Bu

konuda

1970'lerin

baginda

Donatsa adh: bir sirketin TZDK ve ABD'i Ford ile ortak kurulmasi ve traktér Gretilmesi planlanmigsa da, proje gergeklesmemisti. TABLO: 30

SABANCI

TOPLU LUGU'NUN

Sanayt

,

' + Bossa (Tekstil) _ Sasa a ekstil)

.

- Kaysa (Cimento),

= =

- Akkardan (Otomotiv) "2 Basa (Otomotiv)

-Teksa

(Tekstil)

- Anasa’ (Ctomotiv)

-¥iinsa

(Tekstil)

- Tiirk Philips (Elektronik)

~ Insa {Tekstil}

-T. Philips Aydiniatma (Ampul)

- Hefti (Isvigre}

_~Bifa (liag}

- Plassa (Plastik)

‘Kock Hisseli

- Akgimento (Gimente)

- Gimsa (Cimento) - Brisa (Lastik} - Kordsa (Lastik)

214

SIRKETLERI

—- Otoyol (Otomotiv)

* _-Nasag (Alminyum) + Gukurova Elektrik” - Gelik Halat (Metal)

- Beksa (Lastik)

- Gukurova Gimento

- Dusa (Lastik) ‘- Olmuksa (Kagrt)

:

~ Eregli Demir Celik - Goodyear

- Dankasan (Kagit)

Ticaret

-Marsa (Gida -Yagjsa (Gia) i

—

. +Exsa (Ihracat) - Exsa Handels (Ihracat).

- Susa (Gida))

- Exsa (UK) Ltd.

- Ayteks (Gida).

- Holsa Trading (Ihracat)

- Oralitsa (Ingaat Malz.)

Holsa int. (Ihracat)

- Temsa.(Montal)

- Holga Int. (Ihracat)

Sigortecilik

- Tagt,(TIR Filosu)

- Aksigorta

- Sapeksa (Teksti] ve Tohum)}

_-Dogan Sigorta * ’ . Atlantik Sigorta

_ - - Tekstil Ticarat (Tekstil) ,

-

- Universal Trading(Ihracat/thal.)

- Hr Sigorta (Kugik Hisse) "- Bimsa (Bilgi Isto)

- Cigna-SA Turizm

- Ankara Hilton

_” .

. ©. Akova (Genel)

- Erciyes Otel

-Mersin Hilton

= Tiirk Philips Ticaret (Elektronik) _- AK Publishing (Yayin) Tarim

~~

Sabanci_Kardeglér Tarimsa! Isl.

- Tursa (Parksa Hilton) > - Cink Gintigi | .Bankaculik - -Madama Gitiligi » Akbank" Sakir Paga Ciftligi - BNP-Dresdner-Ak Bankast - Misirli Gitligi .- TSKB - SYKB

s,

\

KUVAYI

MILLIYE'DEN BANKA IMPARATORLUGUNA ’ GUKUROVA .GRUBU :

Térkiye’de Kog, Sabanct Gruplari gapinda. biyiik bir sermaye grubu da Cukurova Toplulugu. Tarsus esrafindan Eliyesil ile Karamehmet Aileleri'nin Cumhuriyetin ilk yularinda . temelini attikiart bu topluluk, iki aile arasindaki evliliklerie pekigmisti. 1980' lerde biinyesinde Gg’ bankanin yanisira yurt diginda bir banka ve gesitli sanayi ve ticaret sirketlerini bulunduran dev bir gruptu-Gukurova... Grup, kendisi ile ilgili derli toplu bilgileri pek yayinlamyordu. Bu nedenle Cukurova'nin durumu ile ilgili saglikli verilere wlagmak kolay degildi. Ancak baz béllik pérgiik verilerie

grubun niceliksel boyutlar! hakkinda bazi geyler séylenebilirdi: Ornegin, Kog Grubu'nun ana sirketi Kog Holding A.S.'nin1986'daki istirakleri toplamt 35.1 milyar, Sabanci Holding A.$.'nin ise 32.1 milyar lira idi. Gukurova Holding A.S.'nin bilangosunda yeralan istirak tutari ise.26.3 milyar lira olarak gorttniyordu. Gukurova Toplulugu'nun biinyesindeki Yap Kredi, Pamukbank ve Uluslararast Bankalar'nin§ topladigi mevduatin Tdrkiye banka sistemindeki pay! 1986'da yizde 14.4'td. Kredilerde, s6zkonusu bankalarin pay! yizde-10.1, karlarda ise yizde 16.8'di. Ug bankanin istirakleri toplami ise 54.2 milyar liraya.yaklagmigtl. Bu Ug banka 790 gubede 13 bin personel galistiriyordu. Grubun sanayi sirketlerinden $'u, 1985'te Turkiye'nin en baydk 500 firmast iginde yer almig ve 150 milyar liraya yakin satis, gerceklestirmisti.. Cukurova Dig Ticaret ise 1986'da 92 milyon dolarlik ihracat gergeklestiren sirntiyazi ihracatgilardan biriydi. Gukurova Grubu'nun kuruculari Eliyesil ile Karamehmetler Tarsus'un biiydik toprak sahipleriydi.30 Ekim 1918'de imzalanan . Mondros Mitarekesi'nden hemen sonra ekonomik ve stratejik énemi olan Tarsus, 19 Aralik 1918'de Fransizlar taratindan iggal edilmisti. Yérenin direnig hareketi 19 Mart 1920'de Tarsus 216°

u

Midafaa-i Hukuk Teskilatrnin kurulmasiyla canilik kazanacaktt. Bu arada, «mfrezelerin iage, malzeme ve sair ihtiyagiarini karsilamak uizere» ikinci bir Tarsus Midafaa-i Hukuk. Heyeti olusturulmustu. Heyetin Baskanligini Gukurova Grubu'nun kurucularindan Sadtk Paga. (Eliyesil) yapiyordu. Diger

Gukurova kurucusu Karamehmetzade

Hafiz Mehmet

Bey

de heyet'in fiyeleri arasindaydi. Midafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin kurulmasi ve milli miafrezelerin. olusturulmasindan sonra Mersin ve Tarsus'ta Fransizlarla garpigmaiar olacak, nihayet 1921'de Fransiziar | Tarsus'u bosaltacaklardi. Eliyesil ve Karamehmet Aileleri Kuvayi Milliye'nin Onderleri: olarak biliniyordu. Bir ara Sadik Eliyesil ve kay:npederi Suphi: Paga icin Fransizlarla_ igsbirligi yaptiklart iddiasi ortaya atllmig ve sézkonusu kigiler tutuklanacakken, yorenin biydik toprak sahiplerinden ve sonralari Adana milletvekilligi yapan Damar Arikogiu'nun Atatirk'e génderdigi

mektup sayesiride serbest birakitmislardi. Kuvayi Milliye'de Ustlenilen rol, Eliyesillerin CHP divan lyeligi ile strecek, bu iligski pamukla igli-digli olan «Cukurova~lilarin sanayiye gecisine de basamak olugturacakt. Eliyesil ve Karamehmetlér'in ilk ciddi girigimi, 1887'de | kuruian azinhklara ait eski «Mavromati ve Surekast iplik Fabrikasienin 1925'te devralinmasiydi. Tarsus'taki fabrika 50 - gircir ve 500 iglik kapasiteye sahipti. Fabrikada 1932‘de yeni yatirimlara gidilecekti. Qirgir fabrikasi! glinde 20 ton pamuk gircirlayip balyalamakta, 20 bin if ve 130 dokuma tezgaht ile iplik ve dokuma tabrikalarinin Gretimi 4 ton iplik ve 10 bin metre bez olarak gergeklesmekteydi. Fabrikada 600 beygirlik hidroelektrik santrall ve 400 beygir gicindeki motoria galigan jeneratér, fabrikanin ihtiyaci olan eiektrik enerjisini Oretmekteydi. Bu yillarda fabrikada 1200 isci calismaktaydi ve fabrikanin 3/6 hissesi Maftuzade Sadik Paga (Eliyesil)'nin, 2/6 hissesi Karamehmet-

zade Hafiz Mehmet Emin'in ve 1/6 hissesi de Karamehmetzade Hasan'ind:. Bu ortaklik daha sonra kollektif sirkete ve 26.2.1942'de Bakanlar Kurulu'nun bir karariyla kurulmasi kabul edilen 2 milyon TL sermayeli bir anonim girkete déntgerek «Gukurova Sanayi istetmeleri T.A.S.» adint alacakt. uo

~

217

1949'da calistirdigi isgi. sayist 3 bine ulagan Tarsus fabrikalarinda ilging sportif faaliyetler de yapiliyordu. Tesisteki . poligonda igcilere 22 gapli tifeklerle silah editimi veriliyordu. Sirkette, ayrica bir poliklinik, bir de okuma-yazma_ kursu bulunuyordu. «CGukurova»liilar Tarsus'taki fabrikalanina 1 94d' te Mersin'de

Is Bankasr'nca isletilen bir yenisini ekleyeceklerdi. lg Bankasi da bu fabrikay!, kuruculart olan «Sagatiler»

isimli aziniiklardan

_ devraimig ve -«lgel Pamuk ve Yag Anonim

Sirketi» adiyla

isletmisti. CHP'nin Divan Uyesi olan Sadi Eliyesil'in girigimleriyle Is Bankast, Mersin‘deki sirketi, «Gukurova Sanayi Isletmeleri T.A.S.»a satinca, «Cukurovalilar un, buz, yag dreten ve pamuk ~ circiriayan bir tesise daha sahip oluyorlardi. Bin dolayinda igginin, galistig bu fabrikayla beraber Gukurova Isletmeleri'nin Tarsus ve

Mersin'deki tesislerinde istindam edilenlerin sayist 4 bine .

yaklagiyordu. Bu, o giindin élgdilerinde buydk bir say: demekti. - Kapitalist giftlikler, pamuk igleme ve ticaretiyle «Gukurova-lilar, 1950'lere gelindiginde artik salt Giiney'in deGil, Tirkiye’nin sayilt : kapitalistleri arasina girmiglerdi. Nitekim 1950’de Dinya Bankast aractigiyla T. Sinai Kalkinma Bankasi'nin 6nde gelen bankalar ve sermayedarlaria _kurulmasi gindeme geldiginde, aday ortaklar arasinda Cukurova Sanayi Igletmeteri T.A.S.'In adi gegecek ve sirket TSKB'nin ortakiari arasinda yer alacakti. Bu ortaklik girketin hizla

bily@mesine ve baska alanlarda yeni sirketler kurmasina da basamak -tegkii edecekti. Gukurova'nin tekstil isletmesi, TSKB'den ilk kredi alanlar arasinda idi ve igletme, 1950-1957

arasindaki yatirimlartyla girgir, iplik, dokuma, boya ve terbiye birimierinden olugan entegre bir tesise dénidsecekti. 1986'ya * gelindiginde CGukurova Sanayi .|lsletmeleri T-A.S., bes

fabrikasinda 3500 dolaytnda iggi galigan, 6 milyar sermayeli ve 35 milyon dolarlik ihracati ile Turkiye'nin en buydk teksti! kuruluglar! arasinda yer alacakt'. .

Cukurova Grubu, Cumhuriyetin

ilk yillarinda tekstil

. Sanayiinde énemli adimlar atarken, bir yandan da 1940'lara dogru tarim araglart acentaligi-temsilciligi igine giriyor, asi] biyGk atilimin ise is makinalan temsilciligi ile yapryordu. , . 218

1950'ler Turkiye'ye,

Szellikle de Gukurova'ya

tarim

makinalarinin hizla girdigi bir donemdi. «Gukurova Ailesi», tarim arag ve gereclerinin ithatati vé pazarlamasini Gstlenerek, bélge pazarlarinda énemli bir pay alacakti. Yine CGukurova'da 1950'lerde baslayan karayolu, baraj gibi bUydk ¢apli altyapl ' yatirimiarinda kullanitan ig makinalarinin hemen timund ‘ Karamehmet ve Eliyesil aile sirketi ithal ediyordu. Caterpillar'in temsilciligi ile-baglayan ve kismen imalatgihg! ile sGren bu iligki, gruba Gnemii sigramalar yapma | olanag saglayacakti. 1920'lerde ' tanim ve tarima dayali sanayi; daha sonra ise tarim arag ve gerecleri ile ig makinalari ithalati, Gukurova Grubu'nun énemii asamalariydi. 1954'te kurulan Pamukbank ise bu baydmede yeni bir kaldtrag olacakti. 1955'te Adana, Mersin, Tarsus, Ceynan, Ankara ve Istanbul'dan bir-grup kapitalistin ortakligi ile, merkezi Istanbul olmak uzere, 17 milyon lira sermaye ile kurulan Pamukbank’a Eliyegil ve Karamehmet Aileleri ve sirketleri de ortaktl. Bankada 1960'larin ortalarinda eqemenlik Gukurova Grubu'na gececekti. Sube sayisini 1961'de 20'ye, 1972'de 65'e yikselten banka, ozellikte +970'li yillarda hizli bir atilim gergeklestirecek, 1981'e gelindiginde Turkiye'nin beginci biytk bankast olacakti. ‘Topladigt Kaynaklardan gogunlukla Gukurova. Grubu'nun yararlandig! Pamukbankiin 1972'de 5.6 milyon lira olan istirakleri 1986'da 17.3 milyar liraya ydkselmisti. Grup, 1972 yilinda merkezi Adana olmak uzere Cukurova Holding A.S. adi altinda holdinglegecekti. Bununla beraber bu Topluluk'ta ySnetim politikasi, firmalara otonomi, saglamak bigiminde gergeklegecekti. Cukurova Holding’ in bankacilk alanindaki atilimt Pamukbank'la sinirt kalmayacak, grup, 1970'lerin ikinci yarisinda krizli bir do6neme giren Yapt ve Kredi

Bankast'ni

satin alarak

kontroliindeki banka sayisini ikiye gikaracaktl. Yap! ve Kredi Bankasrnin hisselerinin Gukurova Holding'in eline gegmesiyle, daha 6nce bu bankaca denetienen veya Yap ve Kredi Bankas'' ‘nin istiraki olan birgok biyuk kurulugun da Cukurova Gukurova

.

Grubu'na

dahil olan bir baska

-

—

banka

da 1888'te

.219

kurulan

Grubu'nca alindiktan

Gukurova

hisseleri

ve

sonra

serfnayesi artinlarak ismi degistirilen Setanik Bankast idi. Iki

yabanci sermaye kurumunun (Fininvest ve -Banque Union Eopeenne) ortakligi olan bu banka, Gukurova Grubu'nun eline gectikten sonra Uluslararasi Endistrl ve Ticaret Bankast

‘AS. adint alacakti. Boylece Tirk banka sistemi iginde Gig bankali duruma gelen Gukurova Grubu, «banka-merkeail topluluk». olma yéninde yapr degistirecekti.

-.JABLO: 31. GUKUROVA GRUBU BANKALARI (Milyar

bala

30.6

59.4

35.7

12.9

36.0

17.3

+ 4,558

Uluslararasi 3 Banka Teplami

TL)

|stirak

.

Pamukbank

‘86

* — Verbet — Kredir = Katar Coker '

Yapi Kredi

bir

Turk Banka Sistemindeki Pays (%)

570

493

457.

150

«14.02

1.066

77.5

2.285

.

723

% 444

oo,

101

168

17.895 113.2

-

625

62.5

-

Kaynak: Bankalar Birligi Verilerinden Derlenmistir.

maii sektérdekl faaliyetleri Gukurova Grubu'nun piyasasinin 6nemli ismi Bankerlik degildi. sinirl la bankaciltk Ayrica Anadolu sirketiydi. Grubu Cukurova bir Genborsa Holding, Halk Yatirimlar Mali ve Sanayi Kartlari, Kredi 'nun diger Toplulugu Gukurova Sigorta, Genel Sigorta, . arasindaydl kurulugiart mali $nemli Cukurova' bankalarinin igtirakleri, grubun gatist altindaki sirketler hakkinda da bilgi verebilirdi. Bankalar ve igtirakleri sdyleydi:

Yapi Kred| Bankasi'nin

Istirakleri (1986)

Pamukbank'wn Istiraklerl (1986)

- Agrosan Kimya San. AS. *

- Anadolu Kredi Kart

- Ak-Al Tekstil San. A.S. (%10).

- Baytur Ingaat A.S.

220

1

|

- Anadolu Kredi Kartlan

- Cimsatas Ing. Mak. A.S.

- Auer Imalat AS. (% 75)”

- Cukurova Celik End. AS.

~ Bayindirlik Igleri A.S. (% 100)

;

+ Gukurova Gida San.A.$.

~ Bilpa Bilgi islam (% 99)

- Gukurova Kimya End. A.S.

~ Binbirdirek Mat. (% 97)

-

~Ganakkale Gimento (% 88) > Gukurova Makina Imalat - Etemit Sanayi A.S. (% 77}

- Halk Sigorta T.A.S, (% 70)

og

~Qukurova San. Isletmeleri

-Kaplamin Ambalaj AS.

~ - Gupasan Plastik Amb. A.S.

- OYAK-Renault A.§, (% 13)

". Hasa Tio, Nakliyat Lid,

- Robert Bosch A.S, ~ Tifdruk Mat. AS. (% 86)

« Genborsa AS. . ~ Mayda Makina ve Yedek Parca A.S.

- Turyag A.S. (% 41) ‘

=Qukurova Mak. Ima. A.S. ~ Gukurova Ziraat End. ~ Turyaa - Aksan Ing. Malzemeleri .

.

'- Tork Kablo A,S.

-

- Tork Henkel A.S, (% 15)

- Maysan Makina AS.

-Tiirk Henkel - Yattrim Finansman

- Gukurova San, Isl: (%'20) - Gomag Madencilik (% 100) - Okent AS. - Birlik Emlak AS, -

- Uluslararasi Bankas\'nun Igtirakterl (1986) °

- Pamukbank (% 17.5)

- Gimsatag (% 16)

*

-AnadoluGam - Enternasyonal Turizm A.S. (% 100) _ = Genel Sigorta (% 37)

- Iktisat Bankast (% 6)

- Déktas Dékim A.S.

+ Transtiirk Fren Dab, (2% 5) - Genborsa A.S. {% 8)

Bankalarin da ortagi oldugu bu sirketierin diginda Gukurova Grubu'nun Gukurova Dig Ticaret A.S. adli sirketi

ihracatta uzmaniagmigti. Gukurova

Ithalat ve Ihracat A.S.,

«Caterpillar»in Tirkiye temsilcisiydi ve bu alanda pazarin yizde 80'ini kontrol ediyordu. Baytur S.A. ise: grubun merkezi Isvigre'de olan sirketi idi. Gukurova Grubu'nun biyGk patronu sayilan Mehmet Emin Karamehmet (ayn zamanda Eliyesil'in damaditydi) islerini Isvigre'den yurditdyordu.

994

Gukurova Grubu'nda hissedarlar, Karamehmet Ailesi'nin iki kanadi, dindr

Eliyesiiler ve yine

akraba

Ozler ile Gactim

+

aileleri'ydi. Ailede en_gic¢ld, grubu yoneten Mehmet Emin . Karamehmet tarafiydi vé-kurucu hisselerin yozde 29.5'unu kontrol ediyordu. 1989 ortalarinda «amcazade» Karamehmetler, M. Emin'i «bagina buyruk»lukla elestirip bayrak agiyorlardi. © “Mehmet Emin ise dayisi Ozlerler'in yizde 11.7'lik hissesinin . yanisira, kayinbiraderi Eliyesillerin yzde 11.5'4uk hisselerini alarak grup'taki kurucu hisselerin yizde 50'sinden faziasina sahip oluyor, béylece amcaogullari Hasan ve Regad

:

Karamehmet'i ekarte ediyordu.

OZAL

IKTIDARININ ARKASINDAKI ENKA GRUBU ‘ .

LY

DEV .

«Biz Avrupa firmalarindan ayn kalitede hizmeti yizde 20 daha ucuza yapryoruz. Sevk ve idaremiz, lojistigimiz onlardan gok daha ilerde, bilhassa ingaat sektoriinde Avrupalilar'dan daha bagarilyiz». Bu sdzler, yildizi 1980 yillarda hizla parlayan, ancak 4990'lara dodru panitisint yitiren Enka Grubu'nun patronu Sarik Tara'ya aitti, Daha gok miteahhit olarak taninan Enka'cilar, bu

ézellikierine 1980'lerde «ihracat»cilikiarini eklemis; hatta ihracat,

grubun en dnemli faaliyeti haline gelmisti. Oyle ki, 1986'da © ‘grubun 662 milyar- lira olan cirosunun yuzde 71'i ticaret faaliyetinden saGlanmisti. Buna kargilik miiteahhitlik-mUuhendislik faaliyetlerinin Enka cirosundaki payt ylizde 20, sanayinin pay ise yUzde 9 dolayinda gergekiesmisti. Grubun ihracat sirketi Enka Pazarlama, 1980 ortalarina kadar Tirkiye'nin en btiytik ihracatgisiydi ve 1986 cirosu 318 milyon dolara ulagmisti. Londra, Stockholm, Hamburg ve New York'ta kurulu Entrade girketleri ise 144 milyar liralik ciroya ulagmiglardi. Ancak 1990'lara dogru tekleyen ihracat Enka’yi da

etkileyecekti.

-

Enka’nin patronu Sark Tara,.Uskiip dogumtuydu. Istanbu!

Teknik Universitesi mezunuydu. Eski Gnlu pasketbolculardan ve kendisi gibi gagmen Sadi Galcelik, ayni Universiteden mezun

222

_ olduktan sonra Sartk Tara'nin biydk kizkardegi Vildan ile “evienince eniste-kayinbirader olacaklar ve enigtenin «en»i ile kayinbiraderin «ka»sini alip 1957 yilinda Enka ingaat ve - Sanayi A.S.'yi kuracaklardi. 1960°L yillarda basta devlet ihaleleri olmak Uzere bir dizi ig Gstlenip birikimlerini hizlandiran Enka'cilar 1970'lerin ortalarinda Ortadogu ve Kuzey Afrika'dan ingaat tistlenen ilk mtiteahhitlerden, biri olacaklardi. Basta S. Arabistan olmak iizere bircok Arap Glkesinde dev ihaleler alan Enka Grubu 1972'de holding olarak érgutlenecekti. Yugoslavya kdkenti Enka'cilarin Gst dizey yéneticileri biydk bir aile agaci olugturuyorlardi. Enka'ya bagjl birgok kurulugun yénetim kurulu ya da genet midrluklerinde hep Tara ve Gilgelik soyundan gelen akrabalar bulunuyordu. Tara Kardesler'in kuzeni Niyazi Galipogultars, S. Arabistan'daki Enka Arabia'nin bagindaydi. Amca ve day! torunlart Atilla. Rezak, Temiz Ustan ve Filiz Ertan genel midir olarak baglt sirketlerde galisiyorlardi. Bir bagka kuzen Mirzat, pazarlama béltimunde galigirken kocasi Faruk Cengiz sinai sirketler koordinatérd ici. Viidan-Sadi Gilgelik'in iki damadindan. Erdogan Barli Londra, Engin Bora da New York'da Enka biirolarini yénetiyorlardi. Sarik Tara’nin oflu Sinan ile Sadi Gulgelik’in oglu Ali de, babalan gibi muhendis olarak Enka'da yonetici olarak gatigiyorlardt. : Enka'nin kamuoyunda yarattig bir imaj da «Ozal'in arkasindaki holding» olmasiydi. Bu imajin olugmasinda bir yandan Sarik Tara ite Turgut.Ozal' in gakigan «diga agilmaci» yaklagimiari kadar, bazt organik iligkilerin kurulmug olmasi da rol oynamistl. 1970'li yillarda diga ac! taraibaig pazarlarda insaat isleri alan Enka bu faaliyetine yavas yavas ihracati da eklemisti. Sanayideki faaliyeti bir hayli dgik olan Enka, sirtinda bu tir bir «yumurta kdfesi» tasimadigi icin, diga agilma politikalarinin nara -Savunucusu olan Turgut Ozal ile gabuk kaynasmisti. kaynagma ANAP'in kurulmasinda Enka'nin énemli destebinl gérmeyi de getirmisti. Sarik Tara’nin ortaklarindan Vural Arikan ANAP'n kurucusu, sonra da Maliye ve Gimrik Bakant olmustu. Ancak ANAP gcevreleri ile bazi itkesel nedenlerie. yiidizi barigmayan Arikan, daha sonra ANAP'tan ayrilmist. Enka

223

Pazarlama'nin. Genel Miditini Serif Egelinin kardesi Selim Egell, Ozal'in propaganda danigmani idi. Bir bagka Enka‘c! , Melih Halefoglu‘nun babasi Vahit Hatefogiu, ANAP iktidarinin + Disisleri Bakani'ydi. Yine ANAP iktidarinin ilk Adalet Bakani Nejat Eldem, Enka sirketi Burtrak'in kurucusuydu. 1970'lerdeki yurtdigi miteahhitlik faatiyetlerinde hatiri “ sayilir birikimler sagiayan Enka, bu faaliyetine ihracati da ekleyerek biydmesini sdrdirmusti. 1980'lerin baglarinda zorda kalan baz: sanayi sirketlerini de satin alan Enka, bu sanayicilik girigiminde pek bagaril olamayacaktl. Ercan Holding'le ortaklasa ‘kurulan Burtrak énemii bir krize girecek, Giney Sanay/'nin satin alinan hisseteri kisa stirede Ils Bankasi'na devredilecekti. Bagarii ’ tek sanayi girketi Kelebek Mobilya ici. . Enka, 1970'lerin sonlar! ve 1980'lerin baslarindaki hizh biydmesini sirdirmekle beraber 1980'lerin ortalarinda bir . . durgunluk dénemini yasayacakti, Ortadogu'da yavaslayan ingaat faatiyetleri Enka'nin miteahhitlik islerini darattirken, ihracattaki dalgalanmatar da grubu etkileyécekti. Faaliyetinin agirligi kar mar} dOsik ticaret sektdrtinde olan Enka'nin toplam karlan 1984'ten sonra diigmeye baglayacakt. 1983'te yaklasik 10 milyar lira dolayinda olan gercek karlar ' 1986'da 2.8 milyara kadar dismistil.

TABLO: 32 ENKA

GRUBU'NUN

.

SATISLARI

. Satslar(MityonTL) ©

VE

KARLARI

Kérfar(Milyon TL)

1982

103.667

81.627

9.730

7.664

1983

199.825

120.594

16.229

9,794.

817.146

191.397

10,126

4,065

396.075

111.007 7

7.612

2.133

433.316

| 96.442

12.655

2.816

1984 1985 1986

. *

‘Kaynak: Enka Holding Faaliyet Raporlarindan Derlendi. (*) 1981=100 Bazli Toptan Esya Fiyat Endeksi Kullanildi.

224

|

TABLO: 38 | ~ A.S.'NIN GELIR VE KARLARI (Milyon Dolar) /

ST-FA

1975

-

23.3

1.9

1986

- 4

132.0

22.8

1981 1982S 1983

166.0 | 224.5 214.0

24.6 42.5 25.8

167.6

134

181.2

8.9

,

1984

1985

-

Kaynak; ST-FAin 1985, 1986 ST-FA Yayini. 1975-1982 arasi yaptig! islerden elde ettigi gelir yllzde 976 artigla 23 milyon dolardan 227.5 milyon dolara ulagan

ST-FA'nin aynt dénemde karan da 2 milyon dolardan 42.5

milyon dolara giktyordu. Ancak 1980'lerin ostalarinda Ortadogu'da yasanan ekonomik krizin ingaat sektériinde yarattiG| daralma, birgok dev ingaat firmasi gibi ST-FA'nin ig hacmini, dolayisiyla karlarini azaltiyordu. Nitekim 1985'te sirketin gelirlert 151.2 milyon dolara, karlart ise 9 milyon dolara kadar distiyordu.

iste tam da bu kriz aninda ST-FA'nin imdadina Tiirkiye'de . agilan dev ihaleler yetigiyordu. Galata K6prasii 30 milyarhk bir ihale idi ve ST-FA yapimini dstlenmisti. Istanbul Kanalizasyonu Birinci Agama Ahirkapi Deniz Degarji Projesi 13 din dolarltk bir — ihale idi, yine ST-FA'ya «nasip» olmustu. Hepsinden-dnemiisi ST-FA, Ikinci Bogaz Képriisé nun yapimini Japeniar'la birlikte Ustlenmisti Tamd 551 milyon dolarlik bu projeden ST-FA‘nin payina 240 milyon dolarlik yakaGmlilik diigmisti. Fatin-Halig-Eyap Tuinelleri ingaati ise 746 bin dolarlik _bir «kismetti. Iste bu yurtig! inalelerle birlikte ST-FA yeniden buytimenin ’ + rayina koyulmustu. Ancak firma yurt cig! pazarlara da sirt gevirmemis, Ozellikle SSCB'de hazirliklara koyuimustu. 241

" ST-FA‘nin kuruculan Turkes ye Akkaya, Gruptaki islercien

fiili olarak ayrilmig, yonetimi Ugld bir komiteye birakmislardi. Fevzi

Akkaya'nin «su altinda balast bendi ve madeni boru cizaslayicisi~ adini tagiyan bir patenti vardi. Tim mesleki birikimini 10 adet kitaptan olugan «Fevzi Akkaya El Kitaplart»nda toplamisti. Yine Fevzi Akkaya, 6zel makina ve techizatlarin dizaynint yaprmstl. Patronlar kendilerini

Takla ve Oguz veriyordu artik.

ayirinca,

emekliye

Eser Tamen,

Ersin

Bozkurt'tan clugan bir yénetim ST-FA’ya yon .

ST-FA Ingaat'n ana sirket oldugu ST-FA Grubu, 25'e

~ yakin firmadan. oluguyordu. Grubun 1986 cirosu 250 milyar lira, toplam karlart ise 20 milyar lira dolayindaydi. Gogu yine ingaatsektond ile ilgili olan ST-FA firmatarinin bir kismi ingaat fle ilgili sanayi dallarindaydi. Yurt diginda da 3 girket kuran ST-FA, lgiklar

Holding. ile de baz: firmalarda ortakt. Grup 1988'deki cirosunu

950 milyar lira olarak agikhyordu. ST-FA Grubu gatisi altinda gu

i

girketler bulunuyordu:

--Temel Harita -Temei Civata

- ST-FA Ingaat AS. -. ST-FA Holding AS. ~ST-FA Ener

,

- Temel Tag ve Maden

, .

- ST-FA Teknolojik Monta}

-Teral Pazarlama

- Temel Ingaat

- ST-FA Ekspertiv ve Mis.

_ST-FA Melyeptery Mih.(Macaristan) - Sedef Gemi End, - Sedef Ingaat Tech.

- ST-FA Yapt Yatirimlart

- Temel Arastirma

ile) - Baksan Bartin Kagit (Igiklar

So

- Temel Muhendislik

~ Igiklar Makina (lgklar ile)

-Conex House {ingiliz) :

- Sit Otomotiv (Isiklar fle}

- Rio ST-FA (S. Arabistan)

Temel Kaallari Ingaat 242

,

,

Yap Yatirimlart Temel

YAHUDI

4

DEVLER:

PROFILO

ILE

ALARKO

og

«Heyecaniidir, uyantktir, her an tetiktedir, aldanmadan aldatmay! égrenmistir, reaksiyoniar! hizhdir ve bulundugu zamana ve atmosfere gére dedisiktir. Ozel aligveriste cok

hasistir, ama kendine ve yakinlarina senydrce harcamaktan gekinmez».

:

.

mGbahtir, yagamak igin kazanmaya-ve biriktirmeye mecburdur, her birinin yurt diginda en az birkag yakin akrabast vardir, ana ocaginda birkag yabanci dili kivirmistir». Boyle tanimllyordu Ertugrul Soysal, Tirkiyeli Yahudi kapitalistleri ve Osmanh'dan bu yana gelisimlerini géyle ifade ediyordu:' «Osmanii'da Yahudiler padigahlarin mati migavirleriydi. Saraya Odiing para veririerdi, sarraflik, altin, dig ticaret, dig kredi gibi igler onlarin tekelinde idi. Bugtin.de durum ¢ok degigmis dedildir. Tahtakale, Dogu ishani bu islerin hamalligini yapaniarindir. 6-7 Eyldl olayiarinda buyilk darbe yediler. Varlik vergisini 6deyemeyentler Askale'ye stirdtdiler. Sonra Israil Devieti kurutdu. Yazyillarca vatan hasreti geken Yahudiler'in idealistieri ile hali vakti yerinde otmayanlari oraya g6¢ ettiler... Yahudiler varlik vergisinden sonra kendilerini gabuk topladilar, yakiniarindan dig yardimlar geldi, yeniden is yerleri kurdular, borglarini édediler, 1950 ve 1960'lardan sonra sanayi yatirimlarina basladilar» (21. Temmuz 1986, Saban). : . ’ . Turkiye’ nin

gruplarindan

énde

ikisi

gelen_ birinci

Protilo

ile

kugak

Alarko da

sermaye

Yahudi,

sermayedarlardan. Bunlardan ézellikle Profito beyaz esya ve elektronikteki yatirimlari te Tirkiye'nin en biyik ilk on sermaye toplulugunda yer alabiiecek gligteydi. Profilo'nun 1986 satiglari 236 milyar liray!, karlart ise.13.3 milyar liray! bulmustu. 1988'deki ciro ise 791 milyar liray: bulmustu. .

243

ioe

‘

«Biraz daha kopya vereyim: Cok caliskandir, dileneni gérilmemistir, silah tagimaz, para kazandiran her yol onun icin

Profito'nun kurucusu Jak Kamhi «Avrupai» bir kapitalist olarak tanimyor. 1926 dogumiu Kamhi, Yildiz Mihendistik Akademisi'ni bitirdikten sonra cegitli miteahhitlerin yanindagantiye sefligi yaparak is yagamina atilmigti. 1950'de ingaat malzemeleri ve yeni imalat teknolojileri ile ugragan bir firma kuran Jak Kamhi, Fransa'da ¢elik konstruksiyoniar uzerine ¢aligmalar _ yapacaktt. : } 1953'te «Profilo Demir Cekme Fabrikasi»ni kuran Kamhi, gelik konstriksiyon alanindaki faaliyetierini hizia ilerletecek

ve

1950'lerin, 1960'larin

hizh

«imar

faaliyeti»nde

dnemli ig hacimlerine ulagacaktl. Marshall Plant ile gelen «yardimolarta yaptiriian bugday silolarl, Kamhi'ye énemli sigramalar yapma olanagt saglayacakti. 1960'larin ortalarinda buzdolabi, camasir makinas! gibi yasst celigi girdi olarak kullanan drunlerin Uretimine de yénelen Profilo, bu alanda da Kog Grubu ile piyasaya hakim olacakti. 1970'lerin ortalarinda Tekirdag-Gerkezkéy'deki Peg ile Pemko adil tesislerini faaliyete gegiren Profilo, bu kuruluglarilyla metal egya ve elektronik sanayiinin ilkleri arasina girecekti. 1971'de «holding» turd rgiitlenmeye giden Protilo, 1886 sonunda gatisi altinda 27 sirkete yer verecekti. 1980'lerin ortalarinda silah sanayiine de soyunan Profilo Toplulugu'nun 1983 sonunda satistari 40 milyar, karlari 3.7 milyar lira ken 1986 sonunda satislart 236 milyar liraya, karlart da 13.3 milyar liraya gikmisti. Satisiar ve karlar enflasyondan arindirild:iginda ise 1983-1986 arasi satiglarin ylzde 117, kArlarin ise yizde 32.7 arttig: goriliyordu. 1983'te her 100 liralik satigtan 9.2 lira kar elde edilirken, bu say! 1986'da 5. 6 liraya gerilemisti. Profilo, 6zellikle 1988-89 yillarinda dig ortaklar almasiyla dikkati gekti. Profilo'nun yGizdé 10'unu AEG’ye satan Kamhiler, yUzde- 20'lk hisseyi de Fransiz Thompson’a sattilar. Onun diginda italyan Olivetti firmastyia da ortaklik kuran Profilo Grubu, 1988 cirosunu 791 milyar lira olarak agikliyordu.

244

ncn

TABLO:

PROFILO

P

39° -

TOPLULUGU'NUN

SATISLARI

KARLARI

- Sabstar(Milyon TL)

VE

Kérlar (Milyon TL)

_ Kartik

4983

40,000

24.140

3.700

2.233

9.2

‘4984

98.900

31.674.

-6.441_—-2.587

6.5

1985

127554

38.750

7.212

2.021

5.7

1986

236.000

52.576

13.307

2.963

5.6

Kaynak: Profilo Toplulugu 1987 Yili Hedefler

ndeki Verilarden

Hesaplanmistir. (4 1981= 100 Bazli Toptan Esya Fiyat Endeksi kullaruimisti

1988'de Profilo Toplulugu' nu olugturan ‘aallyetlen sdyleydi: i SANAYI - Profilo Sanayi ve Tic. A.S.

- PEG Profile Elektrikli Geragler A.S.

.

sirketler

ve

Profil Holding Payi(%) 66.0 » 137

FAALIYETI

Buzd., gam.mak., firinaretimi Buzdolabi ve elk, av aletleri tretimi

- Taira Telavizyon Rad, AS.

14.8

TC, video,diger elekt, egya, Gratimi

- Elaks Elektronik Aks, A.S,

20.0

Elektronik aksam Gretimi

- Talsantag AS.

7A8

Otomatik talefon santrall Gratimi

- Proteksan AS.

619

‘$ag ve fibarglas tekne Gretimi

_ ~ Botel Bobin Tali AS. ". Frikal AS.

26.0

. Bobi teli ve kablo dretimi

49.0

’ Sofutma, isit. alet. temizlik kagudt

- Eval Ev Aletleri AS.

45.0

Rezistans, Gt0, exovatipligi Oratimi

- Sirimak A8.

"ane

Dikig makinas! Gretimi

245

- Eloktronal A$.

:

10

Elektronik aletler Gratimi

- Ozemey AS.

32.0

— Emaye hammaddesi Gratimi

-PalmekAS.

29,0

Aminyum ve metal kaplama

- Hatimpeks Ag.

,

~ Toplu Konut Holding

15

.

. Profilo Dagitim AS.

,

- Pre-Ser AS. - Pro-Eks AS. - Granberg AS.

oo -

14.5

Toplu ingaat igleri

39.0

Dayaniki tiketim matiani paz.

78.0

Dayanik malar servisi

85.7 , 29,0

~ Proplast Ambalaj AS.

~ thracat ~ Dayaniklt maliar pazarlama

38.0 — Ambalajlamava matbaacilk

~PKM AS.

.

14.5

~ Eltek AS.

3.0

- Olivetti

Sag kollektorleri sistemi

:

150

Gomi yapimeiligt ve deniz tagima, Bilgiiglem mig. ve hizmeti Bare malzemeleri t

Buytk sermaye topluluktan iginde yer alan bir diger Yahuci Grup

Alarko. Alaton

ve Garth

Aileleri'nin

konrolGndeki

bu

Toplutugun ‘ana yoguniagma alaniart celik konstriksiyon ve elektronikti.-Ismini alim-satim (AL) Arastirma-Geligtirme (AR) Komple Tesisler Kurma (KO) faaliyetlerini simgelemek tizeré, bu -s6zctik gruplarinin bag harilerinden olusturan Alarko, 1954'te 20 bin sermayeli bir kollektif girket olarak kurulmustu. 1963'te 3.5 milyon lira sermayeli bir anonim. sirkete, 1974te de holdinge dénisen firma, yavru girketleriyie 1980'lerde hatin sayilir bir bdydkitige ulasryordu. 1986 sonunda toplam cirosu 100 milyar liraya ulagan Alarko Toplulugu'nda, ‘sanayi sirketlerinin pay! toptam cirodaylzde 48,.ticaret sirketlerinin pay: yizde 18.6, mateahhitligin pay! ylzde < 32.4'ti.

246

—

f

ne

so

Alarko‘nun sanayi sirketlerinden Alsac, jeneratér, klima cihazi, pompa tdri drunteri, Alpom ise tulumba, pompa, brilér ~ gibi cihazlar Gretmekteydi. Bu iki sirketin drettikleri, grubun, pazarlama sirketlerinden Alfenag tarafindan satilmaktaydi.. _Altron, grubun televizyon ve muzik seti dreten imalatgi sirketiydi. Blaupunkt ve NEC marka elektronik cihaziar tireten bu sirketin drdnlerini ‘ise grubun Alpaz isimli sirketi pazariamaktaydi. Sirket 19389' da kapandi. . , Grubun Alamsag adi sanayi girketi ise silolar, tanklar, boru kaliplan, déner firintar, LPG transport tanklari, deGirmenier, ark ocaklart gibi sanayi kuruluglarinin ekipmaniarini Gretmekteyci: Alarko, Siirtte kurulu meyan kokd Ureticisi Sistag’a ise 1986'da yiizde 50 payla ortak olmustu. Sanayi kurulustart ile bOyGk altyapi tesislerinin

fizibilite

etitleri,

projelendirme,

ekipman

ve

makinalarinin tedariki, ingaatlarin yapilmasi, montaj ve mdhendistik hizmetleri Alarko' ‘qun bir digjer 6nemii faaliyet alanint . olusturuyordu. 1988'de Alarko© Toplulugu gu sirketlérden oluguyordu:

Sanayi

.

. - Alamsag.

me

”

Trearet

Moteahhitik

;

- Alfenas

- Attas

- Aletim

~ Aldagj

~Almit

= Alsim

Alarko Sanayi ve Ticaret

- Almos - Alkrom

.

- Aletas

- Sistas

8

Tiiket

a

- Alterm

y

- Alpom. a+r

- - Alsac

:

a

Alarko, 1988 sonu itibariyle konsolide cirosunu 182 milyar_ lira olarak agikllyor ¥ve turizm, emlak sektértine yénelisiyle dikkat gekiyordu. 4

247

BIR

AHTAPOTUN TURKIYE" DEKi UNILEVER

KOLU |

.

A

a

«Tdrkiye 1950. Savagsin sikintili yillari yavag yavag geride kalmakta, beslenme konusundaki kisitlamalar ortadan kalkmis,

degigmekte olan ekonomik politikanin izleri- vitrinterde gériinmeye basiamistir. Ancak, beslenme bigimlerinde hendz bir degisiklik yoktur. Ornegin, kullanitan yaglar, ydzyulardir kullanian: gelenekse! yaglardir. ~ Iste o yil bir Uzakdogu gezisinden dénen iki Unilever miidird Istanbul’a ugrar. Kiguk' bir arastirmayla Turkiye'de margarin ihtiyacini saptar ve bir raporla da Unilever'in Tirkiye'ye géligine Gnculuik eder. «Bu olay Unitever'in caligsma ve tretim felsefesinin tipik bir érnegidir. Iki uzmanin kisa incelemesini kapsamli bir piyasa arastirmasi izler. Tirkiye'de alim gicu. olaniar tereyaG ve sade yag yemekte, genis kesimler ise bunlarin yerine nitelikfi ucuz yag bulamamaktadir. Ulkede kisi basind ya@ tiketimi de cok diistktir. Yilda yalnmiz 5 kg. Sonugta Unilever, Turkiye'de margarin dretmeye karar verir. Gerisi artic tarintir». Bugtin:75 Glkedeki 500'G askin girketi, yaklagik 320 bin personeliyle dtinyanin tiketim mallari Greten en biydk cokuluslu devi Unileverin Tirkiye'ye girisi b6yle antatiliyordu. 1930' da Hotlanda'da margarin Ureten Union ile Ingiltere'de sabun, Ureten Lever Brothers'in birlegmesiyle dogan Unilever’ RV Rotherdam ve Unilever PLC Londra. ‘Bu iki ana sirket, ortak.yénetim kurullar dolayisiyla tek sirket gibi galigiyorlardi. 1988'de Unilever'in cirosu 30 milyar 978 milyon dolari, karlar! ise 2.741 milyon dolar bulmustu. Bu Hollanda-Ingiitere kékenli ahtapot, 75 iilkede 294 bin isciye patronluk yapiyordu. 1950'erin baginda Tirkiye'de faaliyete ’ gegen Unilever, gida ve temizlik-kozmetik Grinteri alanlarinda

faaliyet gdsteren sirketlere sahipti. Gruba ait dért firma, Unilever-is,

248

Temsa

(Lever-ls),

Dosan

ve Elida'nin

1985'teki toplam cirolar! 150 milyar tiraya, karlart 12 milyar liraya uiagmisti. 1988 sonunda ise toplam satiglar 600 milyara yaklagimigt. Cokulustu dev Unilever'in Tirkiye'deki ilk yatirim, Is Bankasi ile’ 1951'de kurdugu Unilever-ig firmasi aractigiyla gerceklegecekti. Firmanin dgte ikilik pay Unilever‘in, Gcte biri ise ig Bankasi’nind!. Margarin firetmek dzere Bakirkoy'de kurulan _ fabrika ilk yil (1953) 2.600 ton Vita ve 100 ton Sana Oretmisti. Turkiye insani igin yeni bir Grdn olan margarin, hizla yaygin bir atiskanltk halini alacak ve 1965'te Bakirkéy fabrikasi 65 bin ton margarin dretecekti. 1980'lerin ortalarina gelindiginde ise ayn fabrikanin Uretimi ginde 1.5 milyon pakete ulagacakti. Unilever 1980'lerin ortalarinda, bu atanda yeni atilimlar gergeklestirecek, 1984'te Adana'daki Karatag Yag Sanayii'ni ele gegirecek, 1985'te isé Corlu'da yeni bir fabrikayi igletmeye agacakti. _ Adana'daki tesis ytlda 60 bin ton yag Gretirken, Gorlu fabrikasi yilda 36 bin ton yag Uretecek kapasitede idi. Ozetie, Unilever . Ttrkiye'nin bitkisel yag pazarinin tigte birinden fazlasini kontroliinde bulunduruyordu ve egementik alanint hizla genisietiyordu. Unilever-lg'in 1988 cirosu 284 milyar liraydt. Unilever, yaG sanayiindeki faaliyetini bir adim daha ileri goétdrerek, bu sanayinin teme! ham maddesi olan aycigedi Uiretimine el attyordu. Unilever, taria veriminin ve yag miktarinin yiksek oldugu one sUrtlen «hibrit» aygigegi.tohumlarinin Turkiye'de Gretilmesi icin ABD kékenli Interstate Seed Co, ve Trakya Yagli Tohumtar Tarim Satig Kooperatifierinin.oriakligt ‘ile 1985'te Gineg Tohum adh bir firmay! kuruyordu. Gunes,

Orta Anadolu'da tarim Greticilerine séziegmeli olarak aygicedi tohumunu drettiriyor ve bu tring Gorlu'da kurdugu tohum igsleme fabrikasinda isliyordu. Bu fabrikada hazirlanan hibrit tohumluklar, Trakya Birlik araciligiyla yaklasik 121 bin 1 giftciye satiliyordu. Unilever'in® gida sanayli alanindaki bir kurulugu da Dosan‘d:. ls Bankasi ile Eczacibagi Holding'in de ortak oldugu bu firma 1971‘'de kurulmustu. Bursa'nin Yenigehir kasabasinin basta domates olmak Gzere cesitli sebzelerini igleyen Dosan 249

-

Konserve Fabrikast, yaklasik 40 cesit Grin dretiyordu. ‘ Konserve, hazir yerek, salga, regel vb: Ureten Dosan, Bursa yoresinde 2500'e yakin tarim Ureticisiyle sézlegmeli galigryordu. Onlara tohum, gubre, tarim araglan da. satan Dosan, bu giftgilere sattigi tarimsal girdilere kargilk onlardan Grettigj irdinlerini satin allyordu. Ancak «egitsiz degigim» temelinde geligen bu iligki yére dreticilerinin istismarini da beraberinde getiriyordu. Dosan'in 1980'lerde getirdigi bir baska gida sektorii caydi. | Unilever'in Lipton ve Brooke Bend ¢aylari, Rize'nin Pazar ilgesindeki Dosan Gay-Fabrikasi'nda Lipton markasiyla, degigik harmanlar halinde oretiliyordu. Dosan, Yenigehirli cittgilerle ‘aldugu gibi Pazar'in cay breticleriyie de sdzlegmeli Gretici olarak galigiyordu.

»

Unilever tekelinin Turkiye kolunun, yogunlastigt sektorlerden biri de temiztik ve kozmetik maddeleri tretimiydi. Temizlik maddelerinde eski adi Temsa olan Lever-ls ile faaliyet gdésteren Grup, bu alandaki Uretimini 1966'da Omo deterjaniarini direterek gerceklestiriyordu. . Lever-is'in Turkiye toz deterjan piyasasinda, Omo, Omomatik ve Rinso marka deterjanlaria pay! yzde 40% bulmustu. Sivi deterjanda ise Lux marka, pazarin yiizde yirmisini

elinde tutuyordu. Krem deterjanda Vim ile pazardan yizde 13'luk pay alan Lever-ls, Lux, Reksona ve Revard banye sabunlarinin da dreticisiydi. Firmanin 1988 cirosu195 milyar firay: buluyordu. Unilever, kozmetik alaninda ise Elida Kozmetik ile faaliyet gdsteriyordu. 1970'lerin baslarinda kurulan Elida, Unilever'in sabun diginda kozmetik dirGnlerini Gretiyordu.

_ Unilever Grubu'na dahil girketlerden birt de G. ve A.Baker Ltd.'ti. 1960'larda’ Unilever'e katilan bu girketin dogusu 1834'e kadar uzaniyordu. Baker'iri d6ykisti gdyle anlatilryordu: «1834 yilinda George Baker isminde 12 yaginda bir Ingiliz ’ gocugu, cebinde bir gilinte evinden kagar. Bu macerali kacigin sonunda bir ciftci onu bahgrvan olarak yanina_alir. Bahge bakimina merak saran George, birkag yil sonra bahge mimari 250

-

' olarak galigmiaya baslar..Bu sirdlarda 2500 kilometre dtede - Istanbul'da

Ingiliz sefareti,

sefaret: bahcesini

binasini

dizenlemek

_ Tlirkiye’yi gok begenen George,

yenilemektedir.

icin

Istanbul'a

George,

génderilir.

Istanbul'a yerlesir. Bir sure

| .

sonra devrin Padigahi Abdilhamit tarafindan bazi saraylarin, bu arada Yildiz Sarayi'nin bahge dizeni ile géreviendirilir. Baker, sarayin ittiyaci olan ayakkabi-ve cesitli giyim egyasinin ithall igini de altr. 1854'te padigah fermant ile ilk sirketini kuran George hizla boyir. Bu arada Tirkiye'de evienen George Baker 1890'da oglu ‘Artur ile G.A. Baker sirketini kurar ve 1926'da bu girket limited girket statdsdind alir. Sirket, izleyen yillarda 1 TOrkiye'nin ilk giyim esyas! satan bliyGk magazasini kurar; ayakkabi magazalar, pamuk ticareti, araba satrgi, soguk hava depolart ve antrepolar, gemicilik, yaq imatati ve ticareti, ithalat-inracat gibi gok degisik alanlarda taaliyet gésterir>. 1960! larda Unilever Grubu'n na katiian G. ve A. Baker, Grubun Tirkiye'de drettiji mallarin pazarlanmasini-istleniyordu. Unilever'in 1984'te kurdugu Marmara Holding, Turkiye'nin ilk yabanci sermayeli holdingi idi. Sirket 5 milyar lira sermaye ile kurulmustu ve tamdyle Unilever NV'nin bir yattrim sirketi olan :Mavibel BV'ye aitti. Holding, Unilever kurulugiarindan Elida, Lever-Is ve Dosan’n hisselerinin bir kismini almigti. ‘ Unilever Grubu'ndaki sirketler sunlardi:

Sanayl |

Ticaret

-Unileverlg

'»

- Dosan

- Elida Kozmetik

-@ve A. Baker Ltd. > Marmara Holding

.

- Desag

- Temsa (Lever-ls)

- Giineg Tohumculuk ©

(251

- SON

IMPARATOR: POLLY

ASIL

NADIR

VE

PECK'l

Kibris Barig Harekati'nin hemen sonrasinda, Kibrish dir isadamu, igleri pek iyi gitmeyen, hisse fiyatlart hizta dtigmiis bir‘ Ingiliz sirketini satin allyordu. Bu sirketin adi Polly Peck, Kibrisii isadami da Asil Nadir'di. El degistiren sirket, kisa strede iyilesme gdésteriyor ve parmak isirtircasina hisse fiyatlan ydkseliyordu. Sunday Times'in «dinyanin en zenginleri» arasinda saydiét, Ingiltere Kralicesi'nin ddilllere layik gérddaa Asil Nadir, 6zellikie 1980'lerin sonlarinda hem Turkiye, hem de dinya kamuoyunda adindan sikga sdézettirecekti. 1989'da ediinya manavi» Del Monte'yi ve Japon elekironik firmasi Sansul'yi satin almasryla diinya giindemine giren Polly Peck ve Asil Nadir, ayn yit Turkiye’de de Gdnes ve Gelisim Gruplart'nt, 1988'de aldigj| Veb Ofset Grubu'na eklemesiyle dikkatleri ve «yeni basin trésté» olarak simgsekleri Uzerinde toplayacakt. Asil Nadir'in kontrol ettigi servetin «orijini» hakkinda bilgi oldukga sintrltydi. Temel, baba Irfan Nadirce at:lmist:. Ingiltere’de agilan kigik bir tekstil atélyesinin ve narenciye ticaretinin, «ilk birikimin- kaynag! oldugu ifade ediliyordu. Asil Nadir, zor durumdaki Polly Peck't Londra Borsasi’ndan «kaptiktan» sonra «yiirdi ya kulum» dénemi baglamig ve o Polly Peck, gokulustu bir dev haline geimisti. Ozellikle 1980'li yilardaki biytime. basd6ndiirticiydi. 1983'te 84 miiyon sterlin olan konsolicde ciro, 1988'e gelindigjinde 761 milyon sterline firlamigt. Aynt sekilde 1983'te 30 milyon sterlin olan kar, 1988'de 112.2 milyon sterlini bulmustu. Polly Peck, satislarinin ydzde 5Si'ini Yakindogu'da, ylizde 22.2'sini Avrupa'da, yiizde 15’'ini

Ortaddgu'da,

yizde 7.5'unu

Ingiltere'de ve yiizde 4.3'Und

ABD'de gerceklestiriyordu. Karlarin da yuzde 73't Yakin ve Ortadogu'dan geliyordu. Asil Nadir'in Polly Peck'teki pay: ydzde 22 olarak gérundyordu. Ancak bu oran, grubun basgkanligini elinde tutmasina yetiyordu. Diger ortaklar, bankalar, kiigUk tasarrufgular _ ve tdzel kuruluslardi.

252

©

Poly

Peck,

ézellikle tarim-gida,

elektronik ve tekstilde

:

uzmanlagmigt..Satiglarda tarim-gida yizde 60, elektronik yazde 24, tekstil ylzde 14 pay sahibiydi. . Asil Nadirin Tirkiye'deki faaliyetleri iki baglik altinda toplanabilirdi. Bunlardan birincisi, Asil Nadir'in kendi adina yaptig) girisimler, ikincisi de-bagkant ve ortagi oldugu Polly Peck'in yavu

firmalart olarak sirdGrGlen faalliyetlerdi. Nadirin kendi adina kurdugu ya da satin aldigi sirketler basin alaninda Veb Ofset, Ganes ve Gelisim Gruplari; eski adi Titibank olan Impexbank | adil finans kuruluguydu. Ayrica, havacilik alaninda faal Nobel Air, Kusadasi'ndaki Sun Set turistik -tatil kéyai ve. Antalya'daki Sheraton Oteli'nin ve diger bazi projelerin yapimint dstlenen - Ashon Insaat da Nadir‘in dolayli bigimde kontroldinde tuttugu tirmalard:. Nadir'in bagkanligini yaptig: Polly Peck ise Tirkiye'de dort ayri dalda, cesitli sirketlerin sahibiydi. Bunlardan elektronik -dalindaki «Vestel» en énemlisiydi. Uretiminin 6nemii bir kismuni ihrag eden Vesitel Vestel Goldstar,

Grubu, Vestef

Vestel Elektronik, Astelsan, Elektronik Gerecler ve Nadir

Dis Ticaret sirketlerinden olusuyordu. Vestel, renkli TV pazarinin ydzde 35'ini kontrol ediyor ve payini hizla artinyordu, Ayrica video pazarindan 1989'da ylizde 25 pay alan Vesielin mozik seti pazarindaki pay! da yiizde 21'i buluyordu. IBM, Toshiba, Philips gibi firmalara fason par¢ga da dreten Vestel'in, ézellikle Japon Sansui'nin satin alinmasiyla pazardaki

" etkinligini.artirmasi bekleniyordu. Bunlarin yan stra, Vestel, beyaz esya Liretimi icin de kollart siviyor ve 1990'da-buzdolabi, , gamasgir makinasi gibi beyaz esya Uretimine isiniyordu. Polly Peck'in gida dalindaki firmalart ise-Niksar Su, Meyna, Unipak, Meysin, Meysan ve Kaynak Gida'dan olusuyordu. Basta narenciye olmak Gizere meyva toplayip. paketleyen ve diinyanin dért bir yanina satan bu sirketler ayrica aycigek yagi ve tuz Uretiminde bulunuyorlardi. Polly Peck'in turizm-hizmet sektoriindeki firmalari ise Antalya'daki Voyager Sheraton ile Pizza Hut lokantaiar zincirinden olusuyordu. Bunlarin disinda, «Aitin Rehber»lerin 253

_

basimint yapan Medya Print ile yine bask: igsleri yapan.AN Grafik, matbaacilik alanlarinda yer alan Polly Peck kurulug lartydi.

POLLY PECK ‘88 “pyr, Tarim,

Sanayl ve “Gida

Sunzest Limited

100 - Ingiltere

Sunzest Trading Limited .

100

. Kidris

Unipac Packaging Industries Limited

100°

Kibnis

Meyna Tarim Uriinleri San. ve Ihr. AS.

- 100

.

Tirkiye

Su ve Sigeleme Sanayi A.S.

100:

Turkiye

Jas van den Brink Group BV

100

_Hollanda

Sunzest (Uzakdogu) Limited’ ”

190

Hong Kong

Sunzest (Fransa) SA

100

Fransa

Sunzest (Japonya) Limited

100

Japonya

‘Sunzest (Ispanya) SA

100

Ispanya

Prevor Marketing International Inc,

100

ABD’

Frio Mediterraneo SA

100.

Ispanya

Milagro SA

100

Uruguay

100

Ingiltere

* 400

Ingiltere

PPI Lines Limited :

.

Elektronik Russell Hobbs Tower Limited

.

Capetronic Group Limited

100

Hong Kong

Vestel Elektronik Sanayi ve Tic. A.S.

160

Torkiye

254

’ Vestal Elektronik Geregler Tic. Ltd. Sti. Vestel Goldstar Ag. Astolsan Etekroteknik Sanayi ve Ti. A, $

_ 100

Turkiye

75

Tirklye

100

Turkiye

.

Tekstil

Polly Peck Far East Limited * Impact Textiles Company Limited * L'impact Lingerie Limited

” « Shui Hing Textiles International Ltd,

70 66 . 190 400

Hong Kong

Hong Kong Hong Kong Hang Keng

* Santana Limited

76

ABD

* Impact Textiles BV,

90

Hollanda

* Limpact Lingerie BV

90

Hollanda

* Agoli Industria e Confeccac de Malhas Ltd, +

80

Portekiz

100

Joseph Le Shark Limited

Palmon (UAE) Limited llag-Kozmetik

Ingittere. ©

80- ~ Isle of Man

Sg

100

‘cP (Kibris) Limited Polikimya AS.

Kibris:

51-

Turkiye

100.

Turkiye

Turizm-Hizmet

Pizza Gida Istetmeleri A.S. . Kibris Voyager Limited

—

‘Voyager Mediterranean Turizm End. ve Tie, AS.

100° - Kibris 99.45

Turkiye

Digerleri Paily Peck international Finance Ltd.

100

Cayman Adalari

A Rosner and Sons Limited

100

ingiltere

Ay

255

SIFA

ECZANESI'NDEN ECZACIBASI 4 _TOPLULUGU' NA

liag, temizlik kagidi ve yapi elemantan: Eczacibasi Toplulugu'nun 20 dolayinda sirketinin G¢ ana yogunlasma alanlani buniar. Mal-varligi birgok holdinge gére kicdk olmakla beraber Tiirk ekonomi, siyaset ve kiiltiir yagaminda etkin bir isim — olan Eczacibas: Ailesi, egemen gruplar iginde ilk akla gelenterden. Ozellikle ilag sanayiindeki «lider» konumuyla - taninan Eczacibagt'ninbu ugragi, Cumhuriyetin ilk yillarina kadar uzaniyordu. «Eozacibasi» Gnvani, ailenin reisi SGleyman Ferit'e, 1909'da Izmir Il Genel Meclisi'nce veritmigti. Sileyman Ferit 0 ‘ytllarda izmir Gureba Hastanesi'nin «Eczacibagiligi»nt yapan 22 _yaginda bir gengti. 1912'de lzmirde Sita Eczanesi’nde caligmalarint sGrdiren Sileyman Ferit ayni yil kicik bir laboratuvarda dig macunu, dig suyu, kuvvet surubu ve «Ferit». marka kolonya Uretiyordu. Ferit Eczacibasi'nin birkag drdnte sinili bu ugragini, blydk ogiu Nejat Eczacibasi 1940'larda baslayarak istanbul'da surdirecekti.

Nejat

Eczacibasi,

6zellikie

2.

Dinya

Savas

sirasinda ithali yapiimayan bazi kimyasal maddeleri Gretmek . isteyecekti. Yaygin kullanim alam olan balik yagi yurt digindan ‘getirtiimeyince, D ve A vitaminlerini kristalize olarak Ingiltere‘den getirip bunlart rafine ya§da gézerek konsantre balik yag) elde. edecek ve on gramlik siselerde D-Vital adiyta satiga cikaracakt!. Zamanla

savas

déneminin

ortaya

gikardig!1

bebek

mamasi

gereksinimi nedeniyle bu alana da el atan Eczacibasi, isini gelistirecek ve 1944'te Galata'da 8 odall bir aboratuvara gegerek 15 igciyle 4 tir hazir ilag Gretmeye baglayacakti. Eczacibasi'nin

asi

atilim:

1950'ler

sonrasinda

gergeklesiyordu. TSKB'den aldig! kredi ile Levent'te kurulan ilag

fabrikas!, Eczactbasgi Topluiugu'nun cekirdedgini ve giderek bel kemigini olusturacakt!. Tirkiye’nin en. biyGk 20 sanayi kurulugu’ iginde yer alan bu firma 26’yi askin gokulustu ilaé sirketlerinden . alinan hammadde ve teknolojiyle ilag dretiyordu. 256

—

-

Eczacibasi'nin ilag alanindaki digjer girisimi 1953'te kurdugu Padeko isimli pazarlama sirketi idi. Bunu yine bir pazarlama’firmasi olan Girigim Pazarlama izieyecekti, Grup, ilag firmatarinin ortakliginda ‘lag aktif maddesi dreten

Ansa Antibiyotik: ve llag Maddelerl

pay edinecek, 1982'de Uretime gecirecekti.

ise

Eczacibas:

A.S.'den yiizde 25

Serum Fabrikast'nt . ot Eezacibasi Toplulugu'nun ikinci yoguntagma alanint yapt gerecleri Uretimi olugturuyordu. Eezacthagi Kartal-Yunus'ta 8 isginin caligtig bir seramik atdlyesini, TSKB-kredisiyle, 1958'de lavado, hela tagr gibi seramik yapi gerecleri Greten bir tesise déndgtirtyordu. Bu alanda, Nigde-Aksaray'da Orta Anadolu Seramik. Sanayii adli bir firma ile Gretimini genisleten Eczacibagi, Bozilyiik'te. de bir.seramik tesisini kuruyordu. Yapt elemanlart grubunda dikey biittinlesmeye giden Eczacibasi, seramigin hammaddesini Esan ile Dogja Madencillk ach | ‘kuruluglarca sagliyor; driintin pazarlamasini ise Dasa ve intema adh sirketlerce gergeklestiriyordu. Yapi gereclerinin son halkasini

ise armatur

Gretimi yapan

Artema

olusturuyordu.

;

Firma, Thyssen, Islam Kalkinma Bankast ve TSKB ortakliginda kurulmustu. Temizlik kagitlari tiretimi, Eczacibasi Hoiding'in bir diger yogunlasma alan. idi. Selpak, Solo, Siien marka temizlik kagitlar! Greten [pek Kagit'in bu driinlerini ise Sanipak adit pazarlama halkasi izliyordu, Bu ii¢ ana yogunlasma alaninin diginda Eczacibagi Kaynak Teknigi isimli firma ile de sanayide faaliyetini siirdtiryordu. Ayrica Sunum adit sirketle Alman ' Thyssen firmasinin temsilciligini yiiriten Topluluk, dig ticarette ise Ekom Eczacibasi Dig Ticaret A.S. ile taaliyet gosterlyordu. Bu sirketin Isvicre'deki uzantis! ise Entrade AG idi. Diger birgok holdingin tersine banka sahibi olmayan Eczacibasi, bu alandaki boslugunu Eczacibasi Yatirim Holding ve Eczacibasi Menkul Degerler A.3. adli finans kuruluslariyla doldurmaya ¢aligiyordu. Grup, buniarin disinda bazt sanayi kuruluglarina da oftak durumdaydi. Bunlar, Ath Zincir, Toplut Konut Holding, T. ‘Pirelli, Ansa ve .Donkasan‘cl.

257

|

as

bir dzellik, gdrilen Eezacibas: Toplulugu'nda enin az. sermay ! kontroliindeki sirketlerde dogrudan yabanc nma . Kalki Islam ve olmasiydi. Artema'da Alman Thyssen n ABD'ni a k'ta-d Sanipa Bankasi ile ortak, olan Eczacibasi, bag! Eczaci , birlikte a Tambrands firmasi ile ortakt. Bununl . firmalarinda yabanci sermaye ile ortaklik daha gok lisans, patent,

know-how

ddzeyinde

ABD,

lagta

siriyordu.

Fransa,

, Isve¢ ' B.Almanya, Japonya, Avusturya, Hollanda, Norveg k'taToplulu ordu. kékenli sirketlerin teknolojisiyle Gretim yapilly yakin esiyle sermay bu alanda ilgi ceken bir. dzellik, Isve¢ Kaynak iligkilerdi. ilagta Astra, Pharmacin, Leo firmalar: ile; jik teknolo riyla firmala Teknigji'nde Esab, Artema'da ise Osy Oy basl,: Eczaci Nejat isbirligi gergeklestirmisti. Ailenin reisi

TUSIAD'In kurucularindan ve cesitli d6nem yéneticilerindendi.

adli Ayrica Ekonomik vé Sosyal Etidler Konterans Heyeti li Festiva l Istanbu _Kurulugun bagkanlgin da yapan Eczacibasi, de — ile Vakdi bag: Eczaci _gibi biiyGk organizasyonlar gerceklestiren , ktittirel alanda etkin bir kapitalistti. Eezacibag!, 1990'lara girerken baz1 firmalart biinyesinden Konserve, . gikariyor, bazilarina da yabanc! ortak allyordu. Dosan firmatardl. an cikaril n Grupta Biok Alc Petag Ambalaj, Epas Petro!, 50-payla, yiizde nds Tambra k’a 1980 ortalarina dogru Sanipa ine biinyes Kagit ipek River, 1989 baginda da ABD'li James 11 ve sirket 23 nda Grubu' bag! ortak alintyordyu. 1988'de Eczaci mistl. agiklan olarak TL milyar 560 igtirak vardi. Grubun cirosu

_ ECZACIBAS| Sanayl - Eczacibas! llag

TOPLULUGU

Tiearet_ve Finans - Eczacibast Yatirim Holding

- Fezacibasi Seramik

-Eczacibagi MenkulKiy.

- Orta Anadolu Seramik

- Pedako liag

__7 Attema Armatir

- IpekKagit 258

Diger Ist. =~ T. Pirelli

== Tam Sigorta .

- Ansa Antibiyotik

- Girigim Pazarlama.

*. Marmaris Mart

-DasaDagiim

. Titset Basin

.

Kayak Tokai

-IntemaPazatama =

At Zinc

- Eczacibast Yap!

- ESP Eczacibagi Sadik

- Dinkasan

-Esan (Maden) - Doga Madencilik - Sanipak

/ = -Sunum End.Tem.

- Topiu Konut Holding

- Ekom Eczacibasi Dig Tic.

- Har Sigorta

~~ Entrade AG. (Isveg)

" . Eézaoibasi Ingaat

"

= Finsan Sinai Yat.

- Eczacibasi Bilgi llatigm -EHSHastane Or,

-BODUR:.

SERAMIK

-

TEKELI

BUDUR

«Ben Gan'a fabrika kurmaya gittigjimde kimse inanmadi. Hakliydilar da, ¢tinkd Gan, o zamantar binin altinda nOfusu olan ufacik bir yerdi. Suyu bile yoktu. Hammadde var, enerji igintemel kaynak kémir-de var ama elektrik yoktu. O dénemde senelerce , dizel elektrik iirettik». Ingaat seramigi alaninin egemeni Kale Grubu'nun patronu

iprahim’ Bodur, Grubun;cekirdegi Canakkale

.

Seramik‘in

anlatmaya béyle bagliyordu. Ve 1957'de kurulugunu -gergeklesen bu ik atilimdan sonraki geligmeleri géyle dzetliyordu: «Canakkale Seramik, Kale Grubu'nun ‘ana kurulusudur. Bu ana kufulusumuz tiretimini her yil katlarken yeni . yatirimlari ile de kapasitesini daima artirdi. Dolayisiyla diger kuruluglar! dogjurdu. Hemen hemen 75'li yillara kadar ingaat

sektérl alaninda faaliyet gdsterdik. Daha sonra diger sektérlerde —

de yer almaya baglacik. Bir yandan yeni girketlerimiz aileye katilirken, bir yandan da makina ve teghizatimizt kendimiz yapar. hale geldik. Kaleflex, Kalebodur, Kaledekor gibi ingaat sektérdine yénelik kuruluglarimizin yanisira, kalip ve makina ‘Uretmek Gzere Kale Kalip kuruldu. Bu arada konut, kimya, ~ nakliye. ve pazarlama gibi alanlarda faaliyet gésteren gesitli kuruluglarimiz devreye girdi. Bugiin 12'si Gretim olmak tzere 21

259

girketi binyemize katmig bulunuyoruz». Kendi aralannda tam bir dikey birlegmeyi-gerceklestiren Kale Toplulugu icin sdyle diyordu Bodur: «Topraktan tuketiciye ulagincaya kadar herseyi kendi kuruluslarimiz vasitasryla yaptyoruz. Hatta Kale Pazarlama ile misteri hizmetlerine de

yéneimig bulunuyoruz. Ayrica bu alanda 600'e yakin tegkilata

a . . sahibiz.» 1987'de 30. ytlin! dolduran Kale Grubu'nun dretici sirketterinin toplam cirosu 150 milyar liraya ulagmig ve Grupta

caligan sayis! 8000 dolayina ulagmisti. «Benim bu sirketlerde payim pek fazla degil» diye - konuguyordu Ibrahim Bodur ve séyle sirdiriyordu: «Yiizde on-oniki dolayindadir. Hizmet, stati) bakimindan otoritem var, bu

yénden zenginim, yoksa para bakimindan degil». Béyie konugsa da Bodurlar'in Kale Grubu'nun iplerini elinde tutan bir aile oldugunu herkes bitiyordu. Bodur ve yakmlart, Gruba ait tim da ed, sirketlerde ydnetimi ellerinde tutarken kendi adlarina’

Bodur Holding A.S.»yi kurmusglardi:.

« -

;

Canakkateli olan Bodurlar, uzun yiilar Istanbul'da ticaretle ugrasmigiar, ancak memleketleri ite de baglarini kaparmamislarat. Grubun patronu Ibrahim Bodur, Robert Kolej'de yUksek égrenim gérdlikten sonra ABD'de ig idaresi ve pazariama kenularinda lisans Gsti egitim yapmis ve Tirkiye'ye doamustd. Bodurlar'n et attiklari seramik, 1950'lerde bakir bir alandi. 1935'lerde hazirlanan 5 yillik planda ‘kurulmas! amaglanmig olmakla beraber kimsenin el atmadigi bir sekt6rdi. Bodurlarin _memleketi, seramigjin hammaddesinin en iyisine, ayrica enerji igin zengin linyit yataklarina sahipti. Bodur ailesi bu potansiyeli degerlendirmeyi bilecekti. Hazirlanan proje, dénemin DP iktidarinca desteklenecek,

TSKB'nin

kredi musluklari

agilacak,

“Etibank da girkete driak edilerek Bodurlar'a «yiré ya kulum» denilecekti. Bodurlar, bununila yetinmeyip yére halkinin tasarruflarint da sirkete kanalize etmek icin kollart sivayacaklardi. Séyle anlatiyordu Bodur: «Ganakkale Seramik faaliyete gectikten sorira ben, ganta elimde nominal degerle, taksitle halka hisse senedi satmaya calistim. Hatta bunlarin yzde 25’ini

260

&

dahi édeyemediler de, bankadan onlar adina borg alarak bilahare im. temetti -alacaklarindan borglarin dédemelerini saglad ragmen za agmami ‘Baslangi¢ta. bu tir soruniarla kargil

Cinkd

merfinunum. etmektedir».

bir

hareket

baglamigtir

ve devam

!

a Ganakkale Seramik, 1960'larin sonlarina degin alanind

n tekel olarak faaliyet gésterdi: Tirkiye'de elektrifikasyo girketin nleri, porsele elektrik n iiretile galigmaiari hizlandikga ortag! Etibank'a (sonra da TEK’e) sorunsuzca satilacak, ivme ingaatlarda kullanimi hizianan seramik, sirketin buyUimesine yeni 'te Seramik ale Canakk hacmi ig n kazandiracaktt. Bayiye da yatirimiart beraberinde getirecek ve firma, seramik alanin ti. girecek arasina ri diinyanin en biyikle Ingaatlarda yer dégemesi_igin seramik Greten Bodurlar, k 1967'de bu kez plastikten yer dégemesi malzemesi Giretme boru PVC iizere Kaletlex'i kuracaklardi. Sirket ayni zamanda iiretimine de girecekti. Grup, dikey, entegrasyon konusuna 1970'lerde hiz verecek, 1969'da kurdugu Kale Kalip, piastik kurulan ve seramik kaliplarin: Gretmeye baslayacak, 1972'de kor ile Kaleterasit ile hazir renkli siva ve astar tretimi, Kalede

si de Kale Grubu iiretimleri igin galeri duzenlenmesi ve isietme

igirie el atacaktl. Bunlari, :

: . 1973'te ; grubun

ikinci

boyuk

sirketi

Kalebodur'un faaliyete gegmesi izleyecekti. .Yer ve duvar in kaplama malzemesi olarak kullanilan karoda Torkiye pazarin cek, gdstere bdyime bir hizi yuzde 70'ini elinde tutan bu sirket Dikey 1987'de cirosunu,60 milyar lira dizeyine gikaracakti. ile mya Kaleki kurulan 1973'te bittinlesmede yeni bir adim ise sonra, n firmaca bu direten gerceklegecekti. Fayans yapigtiricist

1979'da Kalesan

ile sanat seramikjerine el atan Bodurlar,

Bu entegrasyonda yeni bir adimla Kalemetal’i kuracaklardi. ’ ambalaj ve zat -techi makina firma da grubun kullandigi birgok

malzemesini

Uretecekti,

1982'de

kurdugu

600° bayili

ile entegrasyonun son halkasini da Kalepazarlama ile de ihracata Kalexport Bodurlar, yetkinlestiren yakilan yegil ithaline k serami yoneleceklerdi. Bu arada 1986'da Ingiltere: Grup , beraber a agmakl igik Bodurlar'in tepkisine yol 261

kékenli, Morgan Grubu'nun temsilciligini listlenen Kalemorgan't kurarak ithalatgikktan da geri kalmayacakti. — 1970'erin ortalarindan itibaren Istanbul Sanayi Odast'nin yénetiminde etkin olmaya baslayan Ibrahim Bodur 1978'den sonra 3 dénem ISO Meclis Baskanhg: yapacak, sag kolu olarak. bilinen Ali. Cogskun ise 1987'de. Odalar Birligi Baskanligi'na gelecekti. Seramikte hammadde Gretiminden . pazarlamaya kadar tim halkalart biinyesinde toplayan Bodur Grubu bu entegrasyonda iggi sendikasini da ihmal etmemisti. _ Grupta galigan isgilerin 6zgtr sendika secimini engelleyen Bodurlar, kurduklar! sendikayla sekiz bin dolayindaki isginin sendikal miicadelesini de bertaraf etmislerdi. Séyle diyordu Ibrahim Bodur: «Kendi sendikamiz var. Dagdakinin bagdakine hayrt olmaz derim. Ankara'da oturan adam fabrikada galigan igginin derdini bilmez. Iggimize cesitli sosyal imkanlari yaratmaya caligiyoruz: Aile ‘ekonomisine katkida bulunarak yagam standardint yikseltmeye galigiyoruz. Obiir turli: miimkiin dedil tavanin dibini yakariz, yakiyoruz da». _ Kurulu gsirketlerin bazilarina 12 Eyltil'tin generatlerinden Tahsin Sahinkaya ve ailesini de ortak yapan Bodur'un. 1986'da alevienen «Sahinkaya Olayr» tartigmalarinda, bu iliski sayesinde orduya ve bazi resmi kurulugiara seramik satigini artirdigi éne ~ sUrtilecekti. : oS 1987'de 30. faaliyet yilint dolduran Bodur. Ailesi'nin . kontroiiindeki. girketlerde 6 bin kisi galigtyordu ve grubun 1988 cirosu 250 milyar liray) buluyordu. e

. KALE

GRUBU

‘89

¢

+

Sanayi

..

Mal ,

Hizme

- Ganakkale Seramik

- Kalepazarlama

+ Kalebodur

- Kaledekor |

- Kaleflex - Kaleporselen 262

icaret,

-

.

- Kalenakliyat :

-H. Ibrahim Holding

-

- Kalekalip

- Kaleexport

.

7

-- Kaleterasit

_- Norsat

. - Kalekimya - Kalemetal

"+ Kalemorgan - Kalasigorta

’

- Kalefit - Dostas , Agonya Porselen - Kalesan

© TEKSTIL“DEVI MUTEAHHIT: KUTLUTAS en - Turkiye'de miteahhit-sanayici tipi sermaye gruplarinin sirket askin yirmiyi inde BUnyes s. glcliilerinden biri de Kutluta Kutlutas bulunan ve 10 binin Gstiinde iggiye patronluk yapan de ise sanayi n, iksiyo konstr ge¥k iinde Grubu taahhit sektér i dgtinct Grubun sahip, yaplya bir lagan ‘sentetik tekstilde uzman érgita: k givenli sosyal n lanini mensup ordu ise 6nemli sacayagini OYAK ile kurdugu konut yapimcisi sirketler topluluguKogak ile . Olugturuyor. Kutlutag iGrubu'nun kurucular! Nurettin n Hafik Sivas'i e 1931'd Kogak, n Nuretti Hicri Haznedaroglu. ve lise ul Ortaok okudu. ilgede bu u ilkokul ilgesinde dogdu ve ingaat e 1955't Kogak, yapan a Sivas't égrenimini yatili olarak

yiksek mihendisi olarak {stanbul Teknik Universitesi'nden

mezun oldu. _ Tiirkiye’nin hizit bir gantiyeye déndiigi 1950'li yillarda, a Hicri* cesitli sariayi tesisleri ingaatinda galigan. Kogak, 1959'd

Haznedaroglu ‘ile.Kutlutag Ingaat ve Ticaret Sanayl Ltd.'i

ni kurdu, Merkezi Ankara’da olan bu girket birgok deviet ihalesi

alarak hizl bir sermaye birikimine ulagt. .

1969'da Kutlutas, miteahhitligine yeni bir faaliyet alanini kurarak _ekleyecek ve TSKB kredisiyle Bursa‘da Halsflex'i

bulan sanayici olacakti. Yer désemesinde hizla kullanim atani t

“

263

sentetik halt Haliftex'in biiytimesini de beraberinde getirecekti. 1976'da ¢elik konstriiksiyon ile ilgili ekipmani dreten Kutlutas Makina'y! faaliyete geciren grup, ayni yil mUteahhitlik faaliyetlerini yurt digina. tagiracak ve ilk isini lrak'tan alacakt. Bu arada, ordu mensuplarinin sosyal gtiventik kurulugu OYAK ile ortak konut Gretimine d6ndk bir holding ve bagli sirketler kuran Kutlutas, boylece 3 alanda yoguniagan ‘bir topluiuk haline gelecekti: Ingaat-makina montaj, tekstil-kimya ve prefabrik konut yaprmi...

Ingaat-roaakina montaj alaninda, Kutiutas 1986'da 9 sirkete sahipti ve bunlarin ikisi yurt digtndaydi; Toplulugun ndvesini. 1959'da kurulan Kutlutag Ingaat Ltd. olugturuyordu. Bu

alanda biri S$, Arabistan,. digeri Isvigre'de olmak Uzere

iki

‘gokulustu firmaya da sahip olan Kutlutas, ayrica taahhit sektérdniin diger Snemili ismi Enka ile Libya ve S. Arabistan'da ortakliklar kurarak biyGk konut ihaleleti gergeklegtirmekteydi. Sanayide, sentetik teksti! alaninda é6nemii firmalarin sahibi-: ‘ olan Kutlutag, 1960'ta kurdugu Haliflex'e, 1981'de Haliser’i eklemisti. Haliflex gibi TSKB kredisiyle kurulan Haltser, gerice yorelere verilen tegviklerin cekiciligi de hesaba katilarak, Bilecik-Boztiyk'te kurulmugtu: Gerek Haliflex ve gerekse Haliserin ana hammaddesi olan sentetik elyafin Gretilmesi igin ise 1983'te yine Boztiyik'te Sentem faaliyete gecirilmisti. 1960'larin baglarinda kurulan, terylen ve polyesterin ireticileri arasindaki Sifag ve Polyten ise 1980'lerin bastarinda Kutlutas'in hisse cogunlugunu ele gecirmesi ile gruba dahil oluyordu. Kutlutag'in tekstil alanindaki bu d6rt sirketi 1985 yilinda 45.3 milyar liralk satig yapmig ve yaklasik 2.5 milyar kar etmisti. 1988 sonunda ise satislar 181 milyari, Karlar ise 13.3 milyar liray!’ bulmugtu. Bu sirketlerde caliganlarin saytsi 3 bin dolayindaydi. 1980'lerin baslarinda Kutlutas'in ele gecirdigi bir diger sirket de Etap Makina Kalip ve Plastik'ti. Basta plastik mesrubat kasalan olmak Uzere gesit plastik esya ve cihaz treten firmanin dért fabrikasi vardt. Kutlutas'in geligiminde rol oynayan énemii bir girigim

264

a

.

OYAK yandan yandan girmesi

ile kurdugu ortaklik iligkisi idi. Bu iligki, Kutiutas'in bir konut sektériinde énemli bir pazari ele gecirmesi, diger : da silahli kuvvetler ile, dolayli da olsa, yakinhk igine aniamini tasiyordu. 1977'de OYAK-Kutlutag Holding A.§- adiyla kurulan holdingi, yeni -sirketlerin kurulusu izlemigti. OYAK- -Kutlutas Holding'te, baslangicta yiizde 40 hisse OYAK'in, yuzde 60 | hisse de Kutlutag'indi. Ana amag, OYAK dyelerine konut Gretip. satmakti. OYAK ile birlikte kurulan holdingi, OYAK-Kutlutas Pazarlama, OYAK-Kutlutas Ingaat vey ~prefabrik konut malzemeleri dreten OYAK-Kutlutas Istanbul Prefabrike Eleman Sanayii'nin kurulugu izlemigti. Bu girketlerin timiinde dogrudan ve dolayli olarak hisse ¢gogunlugu Kutlutas'taydt. 1984'te «taze kan» saglamasi amaciyla, devlet bankas: Emlak Kredi de yUzde 10'ar payla bu girketlere ortak yapiliyordu. .1988'de ise Kutlutas, OYAK hisselerinin tamamint devraldi. Kutlutag, bu tig grupta toplanan kontrolindeki 20 sirketin diginda Yapi Kredi, Imar Bankast ve Canakkale Gimento'nun da ortaklar| arasindaydi. Kutlutag Grubu'nun en biytk ortagi

Nurettin

Kogak,

biydk

miteahhitlerin

Mateahhitler Birligi'nin baskanligint 1986'da Kutlutag Grubu'nun bUnyesinde yogunlagma:alanlarina gore sdyleydi:

Insast:-Makina Monte}

TekstitKinwa

- Kutlutag ingaat Ltd.

- Halley

a

' /

orgitG .ojan

da yapmaktaydi._. yer alan girketler,

Prefabrik Konut - OYAK-Kutlutag Holding

+ Kutlutag Makina lmalat =

- Haliser

- Kutlutag Ingaat Tesisat

- Kutlutag Tekstil Kimya

*. OYAK-Kutlutag Ist. Prefabrike -OYAK-Kutlutas Ingaat

~ Kutlutag MOhendislik

- Sentel

- OYAK-Kuttutag Pazarlama

~ Kutlutag Temal Ingaat

- Sifag

- Eltes Elektronik va Tesisat - Polylen

‘

- Kutlutag S.A. (Isvigra) — - Kutlutag Tekstil Pazarlama - Arabian Turkish Cons,”

(S.Arabistan}

- Etap Makina

.

“

,

265

BIR BASKA TEKELCI: TEKFEN

-

«Bu. grubun Gg ortagji da Amerikan UGniversitelerinde | . €Gitim gdrdiller. Berker ve Gakyigit Michigan Universitesi'nden, Akgagjlilar ise Illinois Oniversitesi‘nden lisans-tist diplomalanini aldilar. Berker ve Gokyigit, Istanbul'da Robert Kolejii bitirmislerdi. 1950'lerin ortalarinda Gcu de Ankara'da Bayindirlik Bakanhgi'nda calismaya bagladilar. Kisa zamanda kendi iglerini kurmaya karar veren t¢ arkadas Tekfen .Grubu'nun cekirdegini olugturan muhendislik ve mugavirlik firmalarin: kurdular>. Diinyaca Gnli Time dergisine verdikleri ilanda, Tekfen Grubu, tarihlerinden bir kesiti béyle anlatiyordu. Mateahhitlik ve ihracat sektdrlerinin énde gelen isimlerinden Tekfen, Feyyaz Berker, Nihat Gékyigit, Necati Akgaglilar'in ortakliginda kurulmug ve bdydmdstd. Bayindirltk Bakanligi'ndaki islerinden * ayrilan ortakiar, kurduklant mugavirlik firmastyla yine Bayindirik” Bakantigi ve NATO'dan gesitli ihaleler alarak biytimeye baglamislardi. Tekfen'in niivesi olan Tekfen Ingaat ve Tesisat A.S. kisa slrede Tirkiye'nin en bayck boru hatt: miteahhidi olmustu. . Sirket, Tiirkiye genelinde dégeli ve gogu-stratejik Sneme sahip, ham petrol, gaz ve su tagima hatlarinin ydzde sekseninden fazlasint gergeklestirmisti. Tekfen, Uluslararas: Boru Hatlar: Miteahhitleri Birligi (IPLCA)'nin da tek Turk Gyesiydi. Sirketin - 1985 yilinda cirosu 111 milyon dolara, galistirdig: igci sayisi da 5

_ bine ulagmist. Tekfen'in bu atiliminda, 1970'lerin sonlarindan

itibaren dig miiteahhitlikte gésterdigi performansin rol vardi. 1977'de ilk kez Kuveyt'ten, daha sonra da S. Arabistan‘’dan gesitli ihaleler alan Tekfen, lrak-Tirkiye arasindaki boru hatlarinin yapimuni da distlenmisti.” Dig miteahhitlikte ediniten birikim Tekfen't kisa siirede inracatin da é6nemli isimlerinden biri durumuna getirecekti. Tekfen Dig Ticaret A.S. isimli dig ticaret sermaye. sirketinin - 1981'de sadece 4 milyon dolar olan ihracati, 1985'te 185 milyon 266

dolara, 1986'da ise'254 milyon dolara sicrayacakti. Aldigi bu sonugla Tekfen, Enka'nin ardindan, Tirkiye'nin en buyok ikinci ihracatgis) sifatin| Kazanacakt. Miteannitlik ve ihracatcilik diginda Tekfen Grubu'nun Ggdnet sacayagini imalat sariayii olusturuyordu. Tekfen bu_alana "_ 1963'te ampul fabrikasini kurarak'girmisti. «Tekfen ampulde tektir» slogant ile ampul tekelleri arasina giren firma, bir sire sonta da Holianda kékenli Philips ile Birlesik Aydiniatma - isimli bir, bagka ampul ve floresan fabrikasin| tretime gegirecekti. Tékfen'i in sanay/ ile iigili faaliyetlerinin diger yogunlagma alant tarim ile ilgiliydi. 1977 -yilinda yapimina basladig! Adana-Yumurtalik'taki Toros. Gdbre'yi 1981‘de faaliyete ‘geciren Tekien, Tiirkiye'nin en biyuk gtibre dreticilerinden biri olmustu. Tarkiye gibre pazarinin yaklagik ydzde 10'una sahip olan Toros Gibre'nin ézel bir limant ve tagimacilik birimleri-de

bulunuyordu. Tekten bu alanda yeni bir adimi ise 1985'te atacak ve Turk-Arap .Gubre A.S.'nin ortaklari arasinda yer alacakt1. Sirket, Kuveyt, Tunus ve S. Arabistanlt sirketlerin ortakliginda kurulacak ve Mersin'de bir gubre kompleksi iinga edilecekti. Gdbre alaninda Tekfen son atilimini 1990 baginda yaptyor ve KIT-Kuveyt ortakligi Akdeniz (Gabre! yi binyesine © katiyordu. i Tekfen, Mis Siit ile tarmsal sanayiinin bir diger dalina daha el atmisti. Yilda 18 bin 500 ton svt igleme kapasitesine sahip Mis Sit, Pinar Sit'ten sonra Turkiye'nin en bayidk sit isleme, tesisine sahipti.

Tekten'in kirsal kesime girme kanallarindan

ikisi ise

' Tareks ve Tarsan.isimli firmalarla gergeklegmigti.. Buniardan ., Tareks, Turkiye Tarim Kredi Kooperatifleri Merkez Birligi'ne bagi kooperatif Gyeleri olan Ureticilerin Uriinierini ihrag etmek-ve bu dyelerin ihtiyaci olan tarnmsal girdiyi saglamak Uzere kuruimustu. _Tarsan'in amact ise kooperatifler ve Tareks'in ihtiyac duyacagl fizibilite ettidlerini yapmakti. Bunlardan Tareks; 6zellikle tohum ithalatinda etkindi. Antalya, Mersin ve Samsun bdélgelerinin sebze tohumu talebini Tareks tek basina kargityordu. © ~

267

Tareks ve Tarsan ile kirsal kesime ndifuz eden Tekfen, -kéyliler ile girdigi egitsiz mabadele iligkisinden énemii birikimler sagjlamaya baslamisti. Bu iligki, gdbre Ureten Toros ile ihracat sirketi Tekfen Dig Ticaret'i devindirici bir rol de oynuyordu ayn! 3 : zamanda. Biri S. Arabistan, ikisi Ingiltere'de olmak Uzere Gg yuridis!

girketi de bulunan Tekfen, 1989'da Tekfenbank': kurarak banka .

sahibi oldu.

1987 sonunda Tekfen biinyesinde 20 sirket ve 9 istirak vardi. Ayns yil grubun cirosu 800 milyara, kan da 20.5 milyara : . yaklasiyordu, ihracat rakami ise 392 milyon dolardi. Tekten'in ortaklarindan Feyyaz Berker, tekelci sermayenin SrgdtG TUSIAD'In ilk kurucularindan ve baskaniarindandt.Berker, ayrica Tdrk-Amerikan lg Konseyl'nin de bagkantigini

,

CO

yurdtiiyordu.

1990'da Tekfen Grubu gu sirketlerden oluguyordu:

_ Miteahhitlik

~ Sanayl - Tores Gibre

- Mis Sti + Takfen End.

.

Ticaret

- Tekfen Ing. ve Tes.

- Tekfen Dig Ticaret

= Tekten Ingaat

- Tekfen Gida Paz.

_+Tekfen Ima. ve Mth, — - Toros Ulusiar. Nak.

- Birlesik Ayéinlatma

-Tekien Mihendislik

- Teknik Servis

- Tarsan Tanm

- Takfen S.Arabia

- Fentur Servis

. Akdeniz Glibre

©

,

- Tareks Ith. thr. - Tekfen Int’ (Ingiltera) © - TST (Ingiltere) . Tekfenbank

268

—

:

_ AYHAN , /

SAHENK'IN

DOGUSU

.

. «TBMM'nin yol, asfalt, bange ve kanalizasyonu yapimiyla Ankara'daki ilk igimni aldim. lik ekskavatérli biz getirmistik. Bir gin ariza yapmis, ben de tamire galigiyordum. Oradakiler fisitdasmayabasladilar. Bagbakan geliyormus. Biraz sonra baktim ki Adnan Menderes... durmusg bizi seyrediyor. Yaninda Cemal Géktan * vardi. Sonra 6§rendigime gdre Géktan‘a (bu adam gok galigiyor..,. Ulus'ta bir meydan acilacak, kendisiyle konug, bu adam bu igleri Gok gabuk bitirir) diye bir talimat vermis... Kirkbeg ginde

buginki

Ulus

Meydani'n

agtim...

Birgan

DSI

Umum

Madurligd'nden cagrildigim séylediler. Oraya gittigimde beni bir odaya aldilar. Odada Arif Onat ile Sileyman Demirel beyler vardi. Bana (nassin gardasim) dedi (siz eyi caligiyorsunuz hoguma gitti. Sana Nusaybin'de bir ig versem gider yapar misin?) Bunun arkasindan 1957'de APA baraj ihalesini aldik. Daha sonralari Hasan Ugurlu Barajr’na basladik. Bu ig bizi cok biydk bir yuk altna sokmustu. Yap Kredi’nin yéneticileri Kazim Tagkent, Muammer Cavugoglu ve Danig Koper beni gagirdilar. Yardimet -

olmayt teklif ettiler. Zaten o tarihlerde Yap! Kredi Bankasi'nin biyGk hissedarlarindan olmaya baslamigtim».

4929'da Nigde'de esraftan bir ailenin oglu olarak dogan Dogugs Grubu'nun patronu Ayhan Sahenk, gelisiminin éykistind béyle ézetliyordu. Babasi Faik Gahenk, Sivas Kongresi'nin baslangicindan itibaren ‘Atattirk ile birlikte olmustu. Ayhan Sah8nk, Ankara Hukuk Fakdiltesi'ni bitirdikten sonra kUiguk capil miteahhitlik iglerine soyunacak, bunlarn dev baraj ingaatlan, képriller izieyecek, kisa sUrede Yap! Kredi'ye de ortak miteahhit-bankac! durumuna gelecekti. Tirkiye'de 1960'lar ve 1970'lerde hizlanan baraj ve. hidroelektrik santralieri ingaatlarindan bir gogunu gergeklestiren Dogus Grubu, miiteahnhitlik faaliyetierinin yanisira bankaciliga da ‘ agirik verecek ve Yapi Kredi'nin. 1970'lerin ortalarina degin ’ ylizde 65'lik hissesine sahip olacaktl. Yanusira, Imar Bankasi'nt da

“269

_

kontroliine gegiren Grup, 1970'lerin baslarinda gyda, turizm ve makina alanlarina da girecekti. 1973'te Alanya'da Alantur Turistik Tesislerinhi kuran Dogug, Antur Turizm A.S. ilé de seyahat

acentalig! yaplyordu.

,

1974'te kurulan Vize Gida ile Trakya'da gida sanayiine yatirim yapan Dogus, bu alandaki ikinci atilimint 1977'de kurdugu Filiz Grda ile sirdirecekti. Is makinalar! acentalig: ve imalati Dogus'un bir diger faaliyet alani idi. 1972'de kurujan Aymak, Fin “firmast Tamrock'un cesitli ig makinalari acentast idi. Aymak ayricapompalar ve Tamrock kompresérlerini de Uretiyordu.

/

Ayhan Sahenk, 1979'da krize giren Yapi Kredi'deki -hisselerini Gukurova Grubu'na satinca, elinde sadece Imar _ Bankasi kalmigti. Dogug 1983 sonlarinda Kog ve Sabanci'nin kontroliindeki Garantl Bankasrn. birbirleriyle anlagamayan bu

-

- iki ortaktan alinca tekrar iki bankal holding olacakti. Ne var ki, bu da uzun sirmeyecek ve 1985'te Imar Bankasi'n! Uzan Grubu'na

satmak, Ayhan Sahenk'in daha cok. igine gelecekti. 1988'de taaliyete gecirilen. yeni bir banka vardi;. Birlesik Kérfez Yatirim

Bankasi.

1980'lerin baslarinda hizianan dig miuteahhitlik faaliyetlerinde kendinden sik sik séz ettifen Dogus, basta Libya, olmak tizere cesitli Arap tlkelerinden énemii ihaleler almigtt. Bu Ulkelerde 6zellikle baraj ingaati konusunda Snemli adimlar atan Dogus, Arapiar'la Turkiye'de ortak yatirim konusu tzerinde duracak, bunun ilk adim olarak da Birlesik Arap, Emirlikleri'nin Abu Dhabi Fonu ile ortak Emirler Anadolu Holding acl bir sirket kuracakti. Ayhan Sahenk’in 1987'deki bir atiimi da -otomotiv sanayii ile ilgiliydi. Sahenk, Arif Alp’e ait Genoto'yu 15 milyar liraya satin alacaktl. Genoto, Bedford Kamyonlarmin yanisira Almanya'daki Opel firmasi ile ABD'deki General Motors firmasinin gene! temsilciligini yuratGyordu. Dogug Grubu' nun -1988'deki cirosu 270 milyar lira olarak agiklaniyordu.

270

-

DOGUS GRUBU ‘88 Insaat

Sanay!

~ Dogug Ingaat

-FilizGida

-Sah Ingaat

- Aysan Makina

> Ana Yatinm

"Ana Konut Ingaat

- Vize Gida

~ Birlegik Kérfez Bank

"-AysanIngaat

~Trakya Gida

- Imeks

Ticaret, +

Mali -

- Garanti Bankasi ;

- Dogjus Endist. tsler

-Fiiz Konserve

- Teknik Muhendislik

’- Lasag Lastik Sanayi - Dogus Dig Ticaret

- Dogus Int.

- Genoto

- Antalya Hazir Beton

~~ Aymak - Déviz Islem ~ Dogug S.A. (Isvicre) - Filiz Pazarlama

_-Do-Pa

=

- Somtas

~ Ana Turizm : - Dogus Nakliyat

,

- Antur .- Batmar Turizm - Dogus Sigorta - Emirler Yatirim

- Dokar Oto Kiralama

- Abala-Dogus Ctel

271—

«ZULA»DAKI

DEV:

E.C.A.

Turkiye'nin. kalburdisti sermaye gruplarindan olmakla birlikte kendisini kamuoyundan saklamay! tercih etmig bir topluluk da ECA ya da Elginkan Toplulugu. 1988'de btinyesindeki girket sayisi 401 agan ve 32 yillik faaliyetini geride birakan Elginkan Topiulugu’ hun 1988 cirosu 455 milyar lirayi buluyordu. Daha cok ECA ismiyie taninan Elginkan Toptulugu'nun ilk sirketi ailenin. tig ferdinin isimlerinin bagharflerinden oluguyordu. Ekrem (E), Cahit (C}, Ahmet (A). Manisa egrafindan olan Elginkan Ailesi, oaba Ahmet. Elginkan'in Astanbut' da marangoziuk yapmastyla ig yagamina atilmisti. Ogullar Ekrem ile Cahit, ITU Makina Mihendisligi Fakiltesi'ni bitirdikten sonra Dogu ‘Anadolu'da deviet miteahhitligi yapyorlardi. 1957'de de bir musiuk fabrikasi kurma konusunda babalarini ikna ediyorlar ve

istanbul-Maltepe'de ltalyan ve Alman teknolojileriyle ilk modern .musiuk fabrikasin! kuruyorlardi. Tabii, kredi yine TSKB'den alinmisti. ECA Pres DékdGm Sanayii A.S., grubun ilk atitimi olurken, girket ilk yillarda bilangosunu sirekii zararla kapatiyor, genellikle kKOguk atdlyelerde sGrdirdlen musluk imalati ve ithal musluk ile yarista bir sire yenik distyordu. Ancak 1960'larin ortaiarindan itibaren belini dogrultan ECA, -hizk bir geiigme gésteriyordu. Armatir, ECA'nin giderek ana yoguniagma alani olurken, girket, bu alandaki drunlerini gesitlendiriyor ve Turkiye pazarinin yuzde 50-60'm kontrol ediyordu. Su tesisat! armatira, sihhi tesisat armatirt, kalorifer tesisati armatird, buhar tesisi armatireri, gaz armattirleri, su sayaci, kontrol cihaztar:... Butdn

. bu drdinlér ECA tarafindan Gretiliyordu.

Elginkan

Toplulugu

otomotiv

,

sanayiinin Tiirkiye'de

kurulmasinin yarattig: is olanaklarindan yararlanmay! da biliyor ve

otomotiv

2F Ro

sanayiinin

birgok

yedek:

parcasini. 'dretmeye

talip

oluyordu. Benzin otomatigi, ya pompasi, mazot pompasi, kap! koliart gibi pargalar Elginkan girketlerince dretiliyordu. :

~ Kamuoyunun ECA kadar agina oldugu bir isim Elmor'du.

1960 yilinda Ankara'da limited sirket olarak kurulan ve sonra

anonim girkete déniigtirilen A.§., 650 bayi araciligiyla Urdnlerini pazarhyordu.

Elmor Tesisat Malzemesi Ticaret

Elginkan

Toplulugu

sirketlerinin .

1980'ler ECA Toplulugu'nun yeni sanayi alanlarina girdigji bir dénemdi. Grup bir yandan yurt digi miteahhitlik faaliyetlerine

el atarken bir yandan da seramik, dékiim ve ilag sektérierinde yeni yatirimlar yaptyor ya da bu alandaki mevcut sirketleri satin.

aliyordu.

oO

Elginkan, yurt dist miteahhittik alaninda Eke, Elin, Eltes gibi firmalaria faaliyet gésteriyordu. Bu sirketler S. Arabistan'da Cidde sahil yollant, hava meydani, hangarlar, villalar ve degisik ingaatlar gergeklestirmiglerdi. Elginkan'in 1980'lerde sanayi sirketleri kurdugu bir alan da , seramikti. Armatiir alaninda Eczacibagi, Artema sirketiyie ECA'ya rakip olunca Elginkan da Eczacibasi'nin -egemenlik alani seramige el atmts ve memleketi Manisa'da Sere! Seramiklert'ni tretmeye_baglamistt. Seretin sinhi seramikteki

_ pazar pay! ylizde 30 dolayrndaydi. : Bilecik'in

Osmaneti

ilgesinde

Odéksan

ach

firmasiyla

sofben, radyatér, soba gibi isiticilar Uretimine de baslayan Eiginkan, ayrica ilag sanayiinde faaliyet gésteren bazt sirketleri

_ de ‘satin alarak binyesine

katmigtt.

Birsan,

ilsan,

Milen,-Teztas, Elginkan'in ilag sektériindeki sirketleriydi.

iltas,

Eiginkan, 1980'lerin ihracat faaliyetinden de nasibini . almak Gzere Eksel Dig Ticaret'i kurmustu. Eksel, «imtiyazh. ihracatgilar» arasinda yer allyordu. Sirketin 1984'de 4 milyon dotar olan ihracatr 1985'te 25 milyon dolar olmustu.

Etginkan Toplulugu'nda dikkati geken bir ézellik, grubun yabanc! sermaye ortakligrnin hi¢ olmamasi, teknoloji dizeyinde 273

f

yabanci firmalaria iligkisinin de en alt diizeyde bulunmas:yd. Grup, teknoloji transferi yerine uretilecek mallarin fotograflarin elde edip onlart taklitte Gretme tWrdnde bir yéntem benimsemisti.

Grubun kurucularindan Cahit Elginkan, 40 yagindayken Kilyos'ta bir deniz kazasinda yagamin: yitirdikten sonra grubun yonetimini Ekrem Elginkan tek bagina ustlenmigsti. Ekrem Elginkan, yainiz kamuoyunda degil, ig gevrelerinde de pek

TUSIAD

gértinmezdi.

dyesi

olmakla.

birlikte, ‘TUSIAD

topiantilarina katildigina pek kimse gahit olmamisti.

bekar>

kapitalistlerden Ekrem

Elginkan

«Mdzmin

evlidir»

«0 igiyle

kendisini topluluga adamist. .

~ denilecek kadar

1988 cirosu 450 milyar liray! bulan ve 5000%n Gzerinde iggi

” galistiran Elginkan Toplulugu gu girketlerden oluguyordu: atirim

ayl Gr

ir

- ECA Presdékiim Sanayi

- Elba Basingl Dokim

.

- Odéksan Osmaneli Dékiim

+Bimtas Ingaat Mal. .

- Elginkan Holding

- Empa Endistri Mamillleti

-Emar gi Tesisat Mal.

,

". Blper Yatirim

*

- Biman Aragtirma ve Gal.

‘

mo

2 Ara Aliminyum Radyatér

-Zamal Basinglt Dékiim - Eltem Basingl

|

/

Dékiim

. + Kalip Takim Sanayi

| ~Evar Kesiel Takimlar ~ . Ege Kalip Takim San.

~ Elkim Kimyevi Kathi Mad. -

= Eltim Gaz Muslugu - Emas Makina San.

274

~

Ingaat_Grubu’

Konut_ Grubu

- Eiga Gaz Armiatirleri

~ Astal Armatiir

-Ekelngaat:

-Elmor Tesisat Tic,

- Elin Ingaat

~Eksel Dig Ticaret

- [sitag Isi Tesisat

- Valtsel Armatir > Valt Sanayii A.§, ~ Eltor Sibhi Tesisat

_ + Elsel Gaz Armatlrter Seramik

Grubu

- Elsan Hammadde ‘Sanayi

- Ar Muslukguluk Sanayi -

. - Serel Seramik - Matel Hammadde

- Nisel Armatir

-Kepsel Seramik

- Yaba Sihhi Tesisat a

liag Grubu . - Birsan Birlegik lag.

= Hisan lag - Teztag Tim Eezacilik

sttagag - Milen Merkez Hag - + Aytez Kimya

- Gida Mad. Imalat

275

«TEKELLERE KARSI» BIR TEKEL. TOPRAK * HOLDING «Qzal benden tekelleri kirmamn istedi». Bu sézler, Bilecik Boziiyiik'te seramikten kagida, radyatérden ampule uzanah 35 milyar liralik 5 sanayitesisini yanyana dizen Halis Toprak'a aitti. Kokeni, uyusturucu kagakgiliginin merkezi olarak bilinen Diyarbakirin Lice ilgesine uzanan Toprak Ailesi, 1960'larda el attiklari tekstilden 1980'lerde sanayinin diger dallarina sicramist. Foprak, cogunlugu 1980'lerde kurulan 16 sirketli bir sermaye toplulugu. Grubun gelisiminde Turgut Ozal'in himayesinin 6nemili bir pay! vardi. «Takunyal! Sermayedarlar» arasinda sayilan Halis Toprak'in Turgut Ozal ve basyardimcisi. Mehmet Kececiler ile 6zel bir dostlugu vardi. Bu dostluk, Toprak Ailesi'nin ilk gézagrist olan Paktag Tekstil fabrikalarinin geligiminde ve 1980'lerde kurutan sanayi sirketlerinin serpilip buytmesinde; krize girince de can simici saglamada gok ise

yaramistt. Halis Toprak’in sanayicilik macerast 1968'de Adana‘daki Paktas't satin almasiyla bashyordu. «Paktags 1968’e kadar takriben 300 civarinda isgi galistizan, yillik cirosu 40 milyon liranin altinda olan kigdk bir kurulugtu. 1968'de Toprak Ailesi aldiktan sonra 1978'e kadar Paktag I'de iplik kism: 10 misii buyutilmds, dokuma kismina da 3 misli yeni tezgah ilave edildigi gibi ayrica ‘312 adet sulzer tezgahi kurulmug, otomatik bobinier ve yeni boyahane makinalari ilave ederek modern entegre dev bir tesis ~ haline getiritmistir. 1977 yilinda da Paktag II'nin yin ipligi tesisleri kurulmugtu. Paktag, 1978'e gelindiginde yalniz,Tirkiye'nin deGil, diinyanin sayili tekstil firmatarindan biri hafine getirilmistir».

Béyle anlatryordu Halis Toprak Paktas'.... Paktag hendz mutlu ginterini yagarken, Toprak Ailesi'nin 7 kardeginden Halis Toprak, diger kardeglerden bagimsizlasma yolunda plantar yapiyor ve 1979 sonlarinda DPT: Mastegan olan «Turgut Agabey»inden de aklar alarak, «kalkinmada Oncelikli il» Bilecik'te bir dizi yatirimlar yapmak Uzere kollan siviyordu. «Turgut Ozat'la tanigmamiz 1968'de DPT Mistesarligt dénemine - 276

.

- oo.

Ff

4

rastlar. Adana'daki tekstil fabrikalarinin if saynarinin yukseltilmesi istegine ilk ben uymustum. O ginden beri Sayin Ozal beni sever, ben de onu hig kirmam» diyen Halis Toprak'a Turgut

Agabey bu kez «tekelleri kirs demig o da seramik, ampul, demirdékiim, kagit gibi sektdrlere yatirim igin bol bol-tegvik belgesi almugti. Hatis Toprak yatirimlanini strdGriiyordu, ancak bir yandan da semberin daraldigini hissediyordu. «Artik ilgim kalmadi, kardeslerimindir» dedigi Paktas, 6nemii bir borg kiskacindaydi. Toprak, diger sirkeiler igin aldig: tegvikli krediler kargisinda da’ taahhutlerini yerine getiremiyor ve faiz yuki biyidikce ‘pdydyorcu. Ancak 1985 ve 1986'da gergeklesen iki operasyon Topraklari rahatlatacakt. Paktag Stimerbank tarafindan devralinacak, Toprak'in diger sirketlerinin faiz yuku de bir kararname ile énemli digtide hafifletilerek yuk Hazine’ ye bindirilecekti. Paktag kamburundan géyle kurtukmustu Toprak: 1976'da digaridan vadeli makinalar almig, dénemin hokdmeti Toprak, Halis -de bir kararname ile bu tir borglanmatara kur garantisi getirmisti. Ahcak 1978'de Ecevit HUkdmeti bu garantiyi kaldirinca birgok sanayi kurulusu gibi Paktag da énemii bir kur fark yUktiyle kargi karsiya kalmisti. Halis Toprak'in ifadesiyle bu karar Paktas‘a 1 milyar 650 mityon liralik bir'yuk getirmigti. Bu yikiin altindan bir turl kalkamayan Paktas'in borglart da hizla artmig ve 1986'da deviete olan borglart 35 milyara, piyasa borglari ise 7 milyara ulagmigtt. Piyasa alacakiilart sik sik Halis Toprak‘in Istanbul'daki

burosunu basip alacaklarini isteyeceklerdi. Paktags kérdigdmli, 1985 Aralik'inin son giinlesinde Turgut Ozal'in kilig darbesiyle gézUlGyordu. Exonomik Isler Koordinasyon Kurulu'nu olagantstd toplayan Ozal, Paktas'in yaklagik 25 milyar liraya Hazine'ye devrini kararlagtiriyordu. Paktas'i artik SGmerbank isletecekti. Paktag duguUmi bu kararia céztilarken, Halis Toprak'in kardegi Muhlis Toprak agabeyine verip veristirecek ve gdyle konugacakti: «Halis, Paktag', yani 5 bin iggili bdytik tekstil fabrikasint s6mUrerek, buttn Toprak ’ Ailesi‘nin maliarim, kanuni yollarini bulup, eline gecirerek holding 277

-

sahibi oldu. Vergisini édemedi. Paktag'in mallarini ucuza aldh. 100 liralik mali 50 lira gésterdi, o ‘buyual, sonunda da devlet Paktas‘a el koydu». -Halis Toprak, Paktag defterini boyle kapatirken, tesviki silme kredilerle ilgili faiz yuki sorununu da «falz operasyonup diye bilinen bir kararname ile géziimlemisti.

_ -

_

' _

Tegvik belgesi alan firmalar sagladiklart kolayliklara kargilik inracat taahhidiinde bulunuyoriardi. Bu taahhiidd yerine getirmeyenlerden sagianan kolayliklar cezall olarak geri.alinirdi. Iste aralarinda Toprak’in da oldugu bazi firmalar bu «s6z»lerini yerine getirememig, topun aGzina digmisglerdi, Ancak 22 Ekim yerine 1984'te cikarilan bir kararname, bu sézuni ‘getiremeyenlere af saglayacaktl. Bu kararnameden en gok Toprak Grubu girketlerinin yararlanniasi, «operasyon Toprak igin yapildi» yorumuna yol agacakti. Nitekim Toprak Enerji, Toprak _Seniteri, Taprak Seramik 33 milyon dolar ihracat sézii ile tegvik almisken, bu yukimliili#kleri operasyonta 4 milyon dolara kadar yumugatilmis, aldiktart 13.5 milyar liratik kredinin faizi de 5 milyar . lira tutarinda hafifletitmisti. Halis Toprak, Turgut Ozal'in sagladigi bu «iyilikolerie soruniarini cézime baglayacak ve yoluna devam edecekti. 1986'da Halis Toprak Holding biinyesinde 16 sirket yeraliyordu. Sanayi, ticaret ve miteahhitlik alaniarindaki bu sirketlerle Toprak, kagit, temizlik kagidi, seramik, armattir, ampul iiretiminde hatin sayilir bir yere sahipti artik. «Tekelleri kirmasi» igin Ozal'dan tegvik gérdigint séyleyen Toprak, tekellerle bitinlegmeyi tercih edecekti. Ornegin sihhi tesisatta ‘sektérin diger firmalari Eezacibasi ve ECA ile yapitan'‘toplantilarda fiyatiar birlikte tesbit — ‘ edilip «centilmenlik» rekabete tercih edilecekti.

Toprak Grubu sirketleri guntardt: Sanayl' - Toprak Kagit - Toprak Enerji > Toprak Karton 278

. | —

Ticaret-Hizmet _ + Toprak Ingaat (Miteahhitlik) - Toprak Dig Ticaret (Ihracat) - Toprak Gida (SUpermarket)

,

- Toprak Seramik

.

-Toprak Ingaat Malzeme. Pazarlama

- Toprak Seniteri —

- Toprak Kagit Pazarlama

- Toprak Otomotiv

- Toprak Nakliyat

-Toprak Demir-Dékim

- Toprak Cto Yedekleri ve Ticaret

Oo

- Topfak Dekor Sanayi ve Ticaret - Toprak Seramik Pazarlama ‘

izMir'in U¢ BEY OZSARUHAN,

OZAKAT,

RAKS

, Yasar Ailesi bir yana birakildiginda, Ege’nin énde gelen en biylk sermaye gruplarindan igi demir-gelik ve otomotiv alanlarinda yogunlagan Ozsaruhanlar, Ozakatlar ve Raks Gruplart'ydi. Bunlardan Ozsaruhan ve ézakat, daha. k6klu bir gecmige sahipken, Raks, 1980 sonrasi, dzellikte de ANAP Hokdmeti ile birlikte palazlanip biydyen bir gruptu. Ozsaruhanlar'tn ana sirketini Metag izmir Metaluiji Fabrikas! T.A.§. olusturvyordu. 1960'larin ikinci yarisinda kurulan Turkiye'nin en biyiik dzel demir-celik tesisi Metas, Ozsaruhan Ailesi ile ‘lg Bankasrnin ortakligiyken, 1981'de Libnan kdkenli Metalterd Sarl firmasi yGzde 27 payla girkete ortak olmustu. Ozsaruhanlar, Metas'a Ege Yatirim A.S. adli firmayla da ortak olmuslardi. Sirketteki paylar: yazde 19 olmakla beraber y6netimi elierinde tutuyorlardi. Metag, Turkiye toplam ‘¢elik Gretiminde yizde B'lik, yuvarlak hadde mamuld Gretiminde - ise ylizde 15’e yakin paya sahipti. Ozsaruhanlar'in diger énemii iki sanayi sirketi ise Betontas ile Demas'ti. 1985' sonnuda Metas'la birlikte bu sanayi sirketlerinin cirosu 65.6 milyar lirayidt. Ozsaruhanlar ihracat alaninda ise imtiyazlt ihracateilar listesindeki Meptas ile faaliyet gésteriyorlardi. Meptas, 1986 sonunda 120 milyon dolartik ihracati ile Tarkiye" nin 11. buydik ihracat sirketi durumundaych. 279

1980'li yillar Ozsaruhanlar'in ana: sirketi Metas'a pek yaramamisti. Sirket, cari fiyatlarla 1981'de 457 milyon, 1985'te de 2.6 milyar lira zarar etmisti. Aradaki yillarda da sagfanan kaplar doyurucu dizeyde olmamisti. Metas'in Grettigi kGtGk demire taninan ithalat serbestisi sirketi canevinden vurmus, ithal mallaria rekabet edemeyen firma, 1985't sper zararla kapamig ve HikGmet'e yaptigi baskilarla ithal kapilarini bir diguide kapatmays, girdi olarak kullandigi elektrige sGbvansiyon, sagiamay| -bagarmistl. Métas, bununla 1986'da 78 milyarlik cirosuna kargtlik ancak 350 milyon lira kar saglayabilmisgti. Ihrag koguluyla ithali serbest birakilan ucuz kiitiik demir, Metags'iIn sorunu olmay! slrdiirtiyordu. Sirket, 1987 Eylil'inde ise B. Almanya'da iflasin * esigindeki Berlin Demir Gelik Fabrikasi'n: satin alarak yurt digina uretim sermayesi ihrag ediyordu.

Ozsaruhanlar'in

demir-celik

sekt6ri

diginda

agirlik

verdikleri bir sektér de bilgi iglemdi. Grup, bu alanda 7 tirmayla faaliyet gésteriyordu. Ozsaruhan Ailesi'nin 1986 sonunda | kontroliindeki 22 sirketi séyleydi:

Sanayi

Ticaret, Finans, Hizmet

- Metas

«

- Aysan

.

Lo

- Endistri Yatirim

- Betontas

- lzmir Gelik Ticaret _

- Demag -Ege Demir

- Ege Yatirim

-

‘

- Meptas (thracat) -Satmas (lhracat) - Yap! Metal Ticaret

- Limag Liman Hizmetleri - Sebim (Bilgisayar)

- Ebim Gilgisayar) - Elbim (Bilgisayar)

280°

-

;

.

- Bilim (Bilgisayar)

_ + Sabim (Bilgisayar) “Bimpa (Bilgisayar) - Tistag Mihendistik - Metas Gemicilik

-

- Demta Montaj a

1980'lerin sonlarina dogru belli sarsintilar gecirmesiyle giindeme gelen Izmir merkezli bir diger sermaye grubu Ozakat’ Allesi, otomotiv ve bankacilikta yogunlasmist. BMC kamyoniart ve Egebank ile taninan Ozakatlar'in ticari gegmigi 1920'li yillara ' kadar uzantyordu. Grubun. kurucusu Fevzl Ozakat, 1920't

Yyillarda izmir'de Durant (GM) otomobillerinin acentaligini yapacak,

“ancak 1930'lardaki ekonomik bunalim nedeniyle otomotiv _ ticavetini 1950'li yillara kadar rafa kaldiracakti. 1949'da yeniden otomotiv igine dénen Ozakat, o yil A. Gallia ve C. Regia adli aziniiklaria ortak Otomobilcilik ve Ticaret Koilektif Sirketi'ni kurarak Volvo ve Leyland kamyonlarinin acentaligini yapmaya baslayacakti. Bu araci iligkisi, 1964'te Ingiliz British Leyland Corporation (BMC) firmastyla ortak kurulan BMC Sanayi ve Ticaret A.S. ile sanayiye dénecehti. 1980'e. kadar gdsterdigi geéligim sonucu, Tirkiye'nin kamyon Uretim kapasitesinde yuzde 30, minibilste yzde 15, kamyonette yizde 20 ve traktérde ylizde 7'lik paylar alan BMC, otomotiv sektéruniin 1980'li yillarda yagadigi sikintidan payini alacak ve Ozakatlar, hisselerinin bir kismini Istanbul'daki Anadolu Enddstri ' Holding’ e kaptiracaklard!, BMC'nin zor gdnieri 1980'lerin ikinci yariginda da stirecekti. 1985'te 657 milyon zarar eden sirketin 1986 zarari 2 milyar 275 milyonu bulacakti. BMC

1987 ve 1988'de de toplam 3 milyar, 1989'da 5 milyar zarar ediyordu. 1989'da ise AEH'nin hisseleri Cukurova'nin oluyor, sonra da sermaye artirimina gidiliyor ve 70 milyara cikan sermayede Gukurova Grubu yiizde 70'lik paya sahip olurken Ozakat'in pay! yUzde 1S'e diisdyordu. ‘ 281

-

Ozakatlar. otomotiv sanayiinin yanisira yan sanayi ile de ugrasan sirketler kurmuslard:. Bunlardan Ege Fren Sanaylii ile Ege Endiistri ve Ticaret A:S.,. Rockwell lisansi ile otomotiv yedek pargalari tiretiyordu. Karteks, Hardmann- Danimarka lisansi-ile ambalaj malzemeleri, Polmasan da yedek parga dretimiyle ugrasiyordu. Grubun ticari alanindaki sirketleri ise igbirligi ve Ticaret A.$- ile Fevzi Ozakat Yatrim ve Ticaret A.$. idi. Ozakatlar, merkezi Izmirde olan Egebank' ise 1975'de . kontrollerine almslardi. 1928'de, aralarinda lzmir Valisi'nin ‘de

bulundugu bazi deviet géreviileri ve izmir,

egrafinca, izmir

Esnaf-ve Ahalisi Bankast T.A.S. adi ile kurulan banka, 1959'da isim degisikligine giderek Egebank adini atacakti. 1975'te Ozakatiar'in kontroliine gegen Egebank, yerel, banka statusinden gikarak Turkiye gapinda faaliyete gegecekti. 1986'ya gelindiginde. Egebank'in gube sayisi 25'i, topladigi mevduat 67 milyar liray! bulacaktl. Otomotivde yasgadiklari krizin etkisiyle ayni yil Ozakatlar, bankanin bir kisim hisselerini Izmirli Girel Ailesine satmak durumunda kalacaklardi. Egebank, — 1990'da ise bir Danimarka firmasinin orlakligiyla Ege-Battica isimi , bir sigorta sirketi kuruyordu.

_«lzmirin efe»terinden bir digeri de Raks Grubu'ydu. Audio kaset, video kaset ve vantilatér piyasasinin hakimi Raks'tl. Kaset_ iiretimine 1978 yilinda baslayan grubun sahipleri Aslan Onel ve Ataman Bukey, bu sektérdeki dev potansiyeli farkedince, oluklu mukavva Ureten Ompas‘daki hisselerini satacaklar ve ihracata dénak bu sanayi dali igin Tekpa isimti ihracat sirketini de kuracaklardi. Tirkiye'deki atilimini, yurt digina tagiran Raks, kurdugu temsilciliklerle yetinmeyip yatirima girisiyor, boylece sermaye ihrac ediyordu. 1980'lerin sonlarinda Raks Grubu yurt iginde 10, yurt diginda 3 sirkete sahipti. 30 degigik tirde audio kaset, 40'in dzerinde video kaset, 35 ¢esit vantilatér, mini camasir makinalan, elektronik duvar saatleri Gretiyor ve satryordu.

282

a

‘

.

1989 sonunda Macaristan'da 16 milyon mark sermayeli dir sirketin yzde 51 payla ortagi olan Raks, bu-Glkede VHS kaset ' Uretimine hazirlanyordu. Kaset Uretiminde entegre bir yaptrya sahip olmanin avantajlarint kullanan Raks, ciro ve kar gibi konularda biinyesi digina bilgi sizdirmryor, sadece 1989'da 45 milyon dolarlik - ihracatiari oldugunu ifade etmekle yetiniyordu. *

r

.-

_

@

- Teksan Teknik Sanayi AS. - Raks Elektronik Sanayi AS. . Raks Dis Ticaret AS. - Tekoplast A.S. - Raks Sanayi Uriinteri Dagiim AS, - Rapak Baskt ve Ambalal Sanayi A. S.

. Tekopak A.S.

;

'

- Rakon Ingaat A.S. - Tek Giimriikleme A.S.

.? Ramak Makina Sanayi A-S.

~ Raks Elektronik Gmbh (B. Almanya) - Raks Kerp of America (ABD) - Macaristan'da bir sirket

|

ANADOLU .

Merkezi

MILYARDERLERI

Istanbul'da olan dev holdingler kadar biiyGk

degillerdi. Belki ontar gibi faaliyetleri Tirkiye sathina yayilmis degildi. Iktidarlar Uzerindeki etkinlikleri de onlarinki kadar olmayabilirdi. Ama, kendi cépliklerinin bas horozlariydt. Kendi ‘illerinde «en buydk» onlardi. Siyasi partilerin it yoneticileri goguntukla yakin adamlariydi. Illerin ticaret.ve sanayi odalarinin yonetiminde ontar egemendi. Iitn spor kulibdintin bagkanligint yapar, her yil flin «vergi rekortmeni» olarak isimlerinden s6z ettirirlerdi, Ottukleri céplitkler de oyle, ufak tefek deal Anadolu'nun ‘en biyukleriydi. : Anadolu .‘milyarderleri

deyince

akia

Bursa,

Samsun,

*.

Eskisehir, Gaziantep gibi ekonomik olarak geligmig Anadolu illerinin milyarderleri geliyordu. Bunlardan Bursa'nin egemeni, Sénmez Enddsiri Holding'ti. Holding’in kurucusu Ali Osman Sénmez, Bulgarisian gogmeniydi. Gegitli. ekonomik

dallarda ézellikle de tétiin ihracatinda faaliyet gésterdikten sonra ~ 1970'lerde sanayi yatirimiarina girigmisti. Hoidingin girketlerinin - ana yoguniagma alaniari tekstil ve gida idi. Tekstil sektérdnde birbirini tamamlayan tesisterin sahibi S6nmez'in Filament adli kurulugu, sentetik iplik Gretiminde Sabanci'nin Sasa‘sindan sonra bu alanda en biiydktd. 1986'da kurdugu Sénmez Konfeksiyon ile tekstil alanindaki dikey bUtinlegmesini iamamlayan S6nmez Holding'in bir baska yogunlasma alanini ise gida sektérii olugturuyordu. Bu alanda Sénmez Gida ve ~ Sénmez Buztag Saglik Hava Tesisieri adli firmalariyla faaliyet gosteren Holding, hem tekstil hem de gidada 6nemii bir ihrag giciine sahipti. Sénmez, ingaat ve hava tagimacilgl -alanlarinda faaliyet gésteren sirketlere de sahipti. Tirkiye'de itk dzel hava tagimaciligina giren Bursa Hava Yollari:kisa stirede Sé6nmez'in kontroline gegmisti.

TUSIAD'a bir anlamda tepki olarak kurulan BUSIAD (Bursa Sanayici ve lsadamlar Dernegi)'nin kurucusu ve Baskant olan Ali

“Osman

Sénmez,

Baskanhgr'm

Bursa’Sanayi

yiritdyordu.

ve Ticaret Odasi'nin’ da_

«Bursa'nin

hakimi»,

1987'de : Loe

‘284

Gdnaydin Grubu'na ait «Bursa Hakimlyet» gazetesini de satin alarak yerel iktidarini pekistirmede Snemli bir adim atmisti. Sénmez Grubu gu _girketlerden oluguyordu: Sénmez

Endéstri’

Holding,

Sénmez

Filament,

Sénmez

ASF

iplik, Sé6nmez Tekstil, Sénmmez Pamuklu, Sénmez Konfeksiyon, Sénmez Gida, Sé6nmez Bustag Soguk

Depo,

Sénmez

insaat,

SOnmez

Holding

Hava

Yoliari,

Bursa Hakimiyet. Calistirdigi igci sayisi! 7 bin dolayinda olan Sonmez Grubu 1988 cirosunu 460 milyar lira olarak agikityordu.

Eskisehire,

yerel

iktidar

odaklarindan

Eskisehirli

Zeytinogiu Ailesi, Kitahya'nin Tavganlhi ilcesinden gelmisti. O dénemdeki adlariyla, «Zeytunzadeler», Eskigehirde biyik topraklar edinmigler, bir yandan da ticarete baslamislardi. 1950'lerde, Zeytinoglu Ailesi, ilin yerel bankas! Eskigehir Bankasi'na

da hissedar olmustu.

Eskisehir

Bankast

1927'de,

Eskigehir Milletvekili, biiydk toprak sahibi, mdteahhit Emin Sazak'in dnciiliigiinde Mihalictklt ticcarlarca kurulmus, Eskigehir Ozel Idaresi ve Eskisehir Belediyesi de, Banka'ya ortak olmusiardi. 1954'te Eskigehir Gimento.Fabrikasr'nin kurulmasina énayak.olan Esbank, izleyen yillarda da yeni istiraklere sahip olmustu. _ Zeytinoglu Ailesi, Esbank'taki higselerini 1960'lara dogru artirirken, 1964'te de tarim ve ticaretten sagladigt birikimle, dékimle ugrasan ilk sanayi kurulugsu Entin-Endustri Yatirimlart A.S.'yi kuruyordu. Aile 1965'te de Eston'u kurarak beton direk ve yap! geregleri Uretimine gegiyordu. Zeytinoglu Ailesinin bir baska makina imalat fabrikasrolan Es-En ise 1977‘de taaliyete gececekti. 1970'lerin ortalarinda Esbank'taki kontrolii arian Zeytinoglu Ailesi, 1982'de Birlesik | Miteahhitlik Holding'i (Bimhol) satin alarak yurt digi ’ miteahhitlik alanina da sigrayacaktl. “. Zeytinoglu Ailesi, 1968'de kurugan Eskigehir Sanayi Odasi (ESO)'nin yonetiminde de sitirekli etkin olmus, 1970'ten, 285

,

™

yasamint yitirdigi 1979'a kadar Oda'nin baskanhigini MOmtaz Zeytinoglu yapmig, daha sonra da bu gérevi, kardesi Yavuz

Zeytinoglu Gstlenmisti.

-

:

4970' yiwarda Eskisehir sanayiinin gelismesinde ve EsO'nun taaliyetierine damgasini basan Mumtaz Zeytinoglu, Tirkiye’nin sanayilesme gizgisi konusunda da, blytk sermayenin genel gértiglerinden ayrilan yaklagimiyla dikkatleri. Gzerinde toplamist. Mimtaz Zeytinoglu'nun gérdglerinin be! kemigini-diga bagimbligi azaltan bir sanayilegme yaklagimi olusturuyordu. Zeytinoglu'na gére, bagimsizlagma, makine iireten makinelerin yerli sermaye ile dike iginde Uretilmesiyle mimkiin olacakti. Zeytinoglu, Tirkiye'nin AETye ortak olmasini éneren katma protokolin, Tiirkiye'nin «sanayilegmesi éntinde bir engel» olarak gdrdtigtind de sik stk ifade ederek dikkatleri zérinde toplamisti. Mumtaz Zeytinoglu'nun élamtnden sonra ESO yonetiminde Yavuz Zeytinoglu ile etkinligini sirdiren aile 1986 yilinda da «Holding» tirii érgtitlenmeye gitmisti. 1987 cirosu 67 milyar lira ofan grubun 1989 cirosu 100 milyar lirayt, kari ise 8 milyar Jiray: agiyordu. Zeytinoglu Hoiding bunyesindeki * girketler sunlardi: . Eskigehir Cimento Fabrikast, Eskigehir Bankasl, ve Ticaret A.$., Sanayi Eston, Es-en, Zeytinoglu

Bimhol,

Esmag, Poris, Inegdl Mobilya.

«Anadolu Beylikleri» nin énde gelen bir ismi de . Karadenizil Ulusoy Allesi. Yolcu ve yilk tasimaciliginda ozellikle 1970'li ve 1980'li yillarda dikkate deger bir gelisme gésteren Ulusoy Grubu'nun 7980 yi toplam cirosu 33.5 milyar liray! bulmaktayd!. Grubun nivesini olusturan yolcu tasgimacihgi ilk kez 1937'de Bahattin Ulusoy'un ogluna satin aicigi onsekiz kisilik Opel marka bir otobasurf Trabzon- Oo arasinda igletilmesiyle .

286

u

bashyordu. 1950'ye kadar yeni araciarla buylimeye baglayan aile, 1950'de Ulusoy Kollektif Sirketi adiyla girketlesecek, daha sonra _merkezini 1957'de Samsun‘a tasiyarak Ulusoy Turizm Seyahat Kollektif Sirketi adini alacakti. 1980'lere gelindiginde’300't askin yolcu otobiisiyle Karadeniz’e sefer yapan Ulusoy Seyahat, bir yandan da ulustararas: yolcu tasimaciliginda etkin bir isim

olacakti.

-

,

,

Yolcu tagimaciigindaki sdrekli biylirme, tagimacihgin bir diger_dalini da grubun ilgi alanina sokacak ve Ulusoylar 1970'lerden baslayarak TIR tagimacihginda etkin bir isim olmaya baslayacaklardi. Onceleri Samsun, Trabzon, Hopa, Mersin ve digjer Akdeniz limaniarindan aldig! yikleri istanbul ve diger illere taslyan Ulusoylar, 1974'ten itibaren Iran ve lIrak'a da bu timanlardan mal tagimaya baslayacaktl. Bu alanda dort firmayla 6558 ton kapasiteli arag parkina sahip olan Ulusoylar, kisa strede bu sektériin'de en biyik ismi olacaklar ve Saffet Ulusoy, kisa adi UND olan Uluslararas! Nakliyeciler Dernegi'nin baskaniigint da yillarca elinde tutacakti, YUk ve yolcu

tagimaciliginda

énemli

mesafeter

kateden

Ulusoy

Ailesi

1980'lerde yeni bir alana daha el atacak ve Isveg Volvo firmasinin “¢ekici, kamyon ve otomobillerinin temsilciligini alarak Ulusoy Otomotiv A.S.'yi kuracakt. Sirket 12 bayi aracilG ile sattigi aragiara servis ve yedek parca hizmeti de veriyordu. Yolcu tagimacili@irida etkinlik, bir baska ilgi alaninin da gruba dahil ofmasini beraberinde getirmig ve Ulusoylar otoblis garlarinin isletmeciligi igine de girmigierdi. Grup, Ulusoy Gar

Otobds

Isletmeciligi

A.$.

ile otobis

gariarinin

bife,

“magaza, aligverig yerleri ve digjer. tesislerinin igletmeciligini yaplyordu. Bu sirketin baginda yer alan Cemal Ulusoy Tirkiye Trakya ve Anadolu: Otobisleri Dernegi'nin baskanligim yapiyordu. Kardesi Ali Osman Ulusoy ise Trabzon Ticaret ve Sanayi Odasi'nin Bagkant'ydi. «Karadeniz'in egemeni» Ulusoylarin bir faaliyet alam.da turizmdi. Ulusoy Turlzm

Seyahat

A.§$.,

dérdi

kendi

mali

olan

sekiz

otelin

igletmecisiydi. Sirket, ayrica 1987'de Kugadasi'nda 9.5 milyar liraya malolacak beg yildizi bir otelin ingaatina basliyor ve 1989'da faaliyete agiyordu. 287

,

Deniz tagimaciliqi atanina da el atan Ulusoylar, Ulusoy Denizcillk ite acenta hizmetlerinin yanisira frigofrik gemilerin istetmeciligini yapiyorlardi. Ulusoylar'in 1980'lerin ortalarinda boy gésterdikleri bir alan da bankacilik oldu. Kendileri gibi Karadenizii olan Mehmet Ali Yilmaz'in éncdlugind yaptig: T. ithalat ve ipracat Bankast'nin (Titibank) kurucu ortaklar! arasirida Ulusoy Ailesi de vardi. Banka'nin 1986'daki hisselerinin yazde 40'ina yakint Ulusoylara aitti. Banka, 1988'de Asil Nadire satildi.

1987'de holdinglesme gabalarini stirdiiren Ulusoy Grubu ' gu sirketlerden oluguyordu: Ulusoy Karadeniz Nakliyat ve

Ticaret, Ulusoy Otomotiv A.S., Seyahat Kollektif Sirketi, Uluscy Ufusoy

Turizm

isletmeciligi

Seyahat

A.S.,

Ulusoy

Ulusoy Turizm Denizcitik A.S.,

A.S., Ufusoy

Seyahat

A.S..

Gar

|

Otobts

Gaziantepli Konukoglu Ailesi, Anadolu milyarderlerinin bir digeri. Grubun patronu Sani Konukoglu, bitdin gtctind tekstile vermig. 1988'de tegvikli sanayi yatirimlarinda yUzde 40'lik pay alan Konuko@tu, yatirimlarint Gaziantep, Adiyaman ve Bursa‘da toplamigti. Sanko, Isko gibi biydk kuruiuslari binyesinde bulunduran Konukoglu'nun 1989 cirosu 200 milyar

liraya yaklastyordu.

_ _

.

*

,

Yirmi yildir Konya’nin. gelir vergisi rekortmeni olan Omer: DBuruk, Anadolulu patroniarin bir diger «géranmeyen»i, Duruk, petrol istasyontarina, Tadim Makarna Fabrikasi'na sahip, ayrica

288

:

-

Aroma Meyva Sularr'nin hissedafi. Bir ayagi Konya'da olmakla beraber Istanbul'da da «tezgah»i bulunan Duruk aslen Aksekili. . Gercilikten, dokumaciliktan milyarderlige uzanmus. , “eee -

¥idizi, 1980 sonrasinda parlayan bir Anadolu milyarderi de Gaziantepli Okan Allesl idi. Grubun patronu Bekir Okan, bir toprak agasinin ogluydu, bir sire Sgretmentik yaptiktan sonra aile servetine dayanarak ticarete gecmisti. 1986'da 16 sirketi ile

6 sektérde faaliyet gésteren Holding, sanayide gida ve tekstilde

yogunlagmisti. Ingaat, turizm, ticaret ve tasimaciik alanlarinda da sirketleri olan. Okan Grubu'nun ilk ciddi girigimi 1978'de Beslen Makarna'nin kurulmasiydi. Dunya Bankast kredisiyle yapilan bu tesis, ihracata sajlanan yogun tesviklerle biiyGmis, Beslen'i “yeni sanayi yatirimiart, yeni faaliyet alanlari izlemisti. hracata

-yéneimenin ardindan Okan Dig Tlearet'i kuran: grup, yurt

. digina sermaye ihrag ederek ABD ve Bat! Almanya'da sirketler kurmustu. Ihracatin yanisira tagimaciitga-da el atan Okanlar

1971'den

beri sUrdirdikteri

muteahhitlik

igini 1980'lerde

yetkinlestirecekler; ingaatgiliga, turizmciligi ekleyeceklerdi. 1980'lerin ik yartsindaki hizli geligimin sagladigi birikimle teksti! sekt6rinde de biiyik yatirimlar yapan Okan Holding bu alanda Okan Tekstil ve Okan Giyim Sanayil'ni faaliyete

gecirecekti. wat

«Anadolu beyleri»nin kuzeydeki temsilcisi ise Sagra. 1986 cirosu 24 milyar iken 1988'de 82.5 milyarlik satisa ulagan ve 1989'da 130 milyar! agan Sagra, CHP milletvekiliji de yapan

' Kahraman Sagra'nin ogullar Unal, Yener ve Bekir tarafindan

yonetiliyor. 1989'da-5 girketten olugan grup, kakao kaplamah- ° .

Grn olan Tadella bar piyasasinda yiizde 70, kakaolu findik’ ezmesi piyasasinda ise yOzde 75'lik pay sahibiydi. . 289

1

.

.. VE DIGERLERI

Tirkiye'nin 6nde gelen sermaye gruplarinin en biytikleri

daha Once detayli tanitilanlard. Bunlar kadar iri-kiyim olmasa da

hatir: sayilir biyGkldkte olan 40-50. grup ya da aileden sdzedilebilirdi. Geomisleri, birikim modelleri, yoguntagma alaniart itibariyte gegitlilik gésteren bu «ikinci sermaye liginin . takimlari=nin profilleri ézetle séyleydi:

Kogtug

Grubu:

eski

TUSIAD

bagkanlarindan

Ali

‘Kogmanin patronlugunu yaptigi grubun ana u@rasr alani armatérlik. Bunun yanisira madencilik, ilag-sanayii, otomotiv, yem ve gida alantarindan da para kazaniyor Kogman. Ali Kogman'in babasrSitki Kogman bir maden kapitalistiydi. Zonguidak madenierinde bir sure galigtiktan sonra Fethiye’ye - gidip oradaki madenteri isletecek, deniz tagimaciligina da el atarak maden. ihrag edecekti. Bu dis iligki ithalatgiigi, bir sire - gonra sanayiciligi de beraberinde getirecekti. Ali Kogman

1943'te Istanbul'da dogmustu. Isik Lisesi'ni, Istanbul Iktisadi ve

Ticari llimler Akademisi'ni bitirmis, Ingiltere ve ABD'de ilgi alaninda caligmalar yapmisti. Askerlikten sonra aile sirketinin basgina gegen Kogman, kisa siirede ig aleminde sivrilecek ve 1980'lerin baginda TUSIAD'a baskan secilecekti. Kogman igverenierin sendikal ust drgitt TISK'in de yénetim kurulundaydi. Burada armatérleri temsil ediyordu.

Kogtug Grubu'nun baslica sirketleri 1986'da séyleydi: oo,

Kogtug Denizcilik ve Ticaret - Koctug Gemicilik ve Ticaret

- Kéycegiz Krom-Igletmeleri Ltd. - Bursa Toros Kromiart A.S.

- Topkim Topkap: lag ~ Agrokim Tarim llagian

- Vitaminti Yem Sanayi Istetmeleri

- Anadolu Makina Sanayi ‘290

.

a

«Kirk Haramiler» iginden bazilart 1980'li yillarin «fasoncu demir-celik» faaliyetinden biyidik birikimler sagladilar. Bunianin baslicalar! Golakogiu, Kibarlar, Ekinciler ve Orpas't. Golakoglu: «Gizli milyarderslerden Golakoglu Grubi'nun kurucusu Mehmet Golakogiu. Demir ticareti, ilk birikimin kaynagi. Ogullar Nuri ve Hasan Golakogiu’nun yénettigi grubun 1989 cirosu 1 trilyon TL'yi' agiyordu. Grubun degli sacayagini ise Golakoglu Metalurji, T. Ekonomi Bankasi ve Colakoglu Dig Ticaret adi, ihracat girketi olusturuyordu. Golakoglu, bunlarin diginda 12 sirkete daha sahipti. -Kibar: Sessiz ve 1988 cirolar! 414 milyar alani demir-gelik. Assan, alanda faaliyet gésteren yapryoriardh.

derinden giden bir grup TL'yi bulan Kibarlar'in da Assac ve Kibarlar Demir Kibarlar, Kibar Dig Ticaret

da Kibarlar. yogunlagma Ticaret ile bu ile de ihracat

'

Ekinciler: Demir tuccari Ali Ekinci'nin temelini attigi grup, 2'si ABD, 2'si F. Almanya'da bulunan 16 sirketten oluguyor ve 1988 cirosu 460 milyari butuyordu.

Ekinciler Demir Geli ile bu

sanayi dalinin devierinden. olan Ekinciler. ihracat girketleri aracitigtyla da hizh birikimler saghyorlard. ot

Orpas: Vefa Kiigtk ve ailesinin bu sirketi 1988 yilinda 248 milyar liralik ciro yapryordu. 1943 dogumiu Nevsehirli Veta Kick, demir ¢elikte izabe ve haddeleme alaninda galigtyordu. Orpas'in diginda iki sirkete daha sahipti. '

Akin Holding: «Akin Tekstil A.S.'yi 1956 senesinde adabeyim Rusti Akin ile birlikte kurduk. Bu bir aile girketidir. Biz dedemizden tekstilciyiz. Do§dugum memleket Buidan’da her insan géztind actig! zaman dokuma tezgaht sesi duyar. Biz de Buldanh oldugumuza gére dedemizden dokumaciyiz. Rahmetli babamiz Buldan'in Belediye Ticaret Odasi ve Tayyare Cemiyeti Reisi'ydi. Ayni zamanda Buldan’in Dervis Alizade Nuri Efendi

+o

291

.

tinvaniyla ileri gelen tliccari ve sanayicisiydi. Boyahanemiz ve muhtelif dokuma tezgahlarimiz vardi. Yani biz béyle tekstilin iginde dogmus puyumug insanlanz», .

Denizi'nin Buidan kazasindan boy verip 5 Istanbul tekstil piyasasina dalbudak saran, buradan da uluslararasi pazarlara uzanan Akin Grubu'nun sahiplerinden Haydar Akin béyle

ézetliyordu ézgegmislerini. Tarkiye’nin tekstil devierinden biri ‘olan Akin Grubu'nda 1956'da kurulan Akin Tekstil, kisa sirede yenileri izleyecek, 1972'de kurulan Edip’ Iplik ile Grup Snemii bir atilim yapacaltt Pamuklu tekstilde en biydk fabrikalara sahip Akin Grubu

dzellikle 1980'den sonra ihracatta 6nemii bir atilim yapacaktt. Grubun ihracat. sirkefi Edpa Pazarlama 1980'de kurulmustu ve

1981'de 8 milyon dolar olan ihracati 1986'da 184.6 milyon dolara ulagmiste.

‘

.

Grup yurt diginda da 5 girket kurmustu. Bunlardan biri Isvigre'de (Aked A.G.), digerleri ABD, F. Almanya, ltalya’ ve Cezayir'deydi. Grup 1986 yiinda bankacilik alanina Tekstilbank’t biinyesine katacakti. :

-

da girecek ve

* Bezmenler: Tekstil isine manifaturacilikta baglayan Selanikli bu ailenin tarihi inig-gtktglarla doluydu. Son «inig»ini 1980'lerin basinda yasayan Bezmenler, 12 Eylil'tin ilk giinlerinde «kagakgilik» iddiasiyla koGusturmaya ugrayacak, ancak bu «operasyon"dan aklansalar da yaralanip kdgiilmek, zorunda kalacaklardi. 1982 cirosu 82 milyon dolar olan grup, 1983'U 40 milyon dolarlik ciroyla kapatryordu. Ancak, izleyen yillarda 6zellikle ihracata dénuk atiimlar yapan Bezmenier, -1988'de 147 milyar liralik ciroya ulagryorlardi. !

‘Mensucat Santral, Santeks, Renoteks, Evim Tekstil,

292

-

.

Santip, Late, Dekora, Marmara. Tekstil gibi firmalara sahip olan Bezmenler 1989'da Is Bankast istirakleri olan Rabak ile Koruma Tanim'in gogunluk hisselerini de ele geciriyorlardi. Borusan’ Grubu: Grubun sanayiindeki’ ‘tekellerinden Borusan Grubu Kocabtyik Ailesi'nin egemenligjinde. Dinya .Bankasi'nin kuruluguna Snayak oldugu TSKB, Borusan'in da , ° ebeligini yaprnig. Soyie anlatiyordu Kocabryik hikayeyi: «Yeni tesisimizi kurmak icin Sinai Kalkinma Bankasi'na 1962‘de bir proje goturdik, fakat onlar projeyi beGenmediler. ‘Bunu digarida yaptirip getirin' dediter. Ama hem bekleyecek zamanimiz yoktu, hem de dyle digariya verecek Snemii bir paramiz. “O tarihlerde bir «dolar! sarfetmek igin bile diiguniirdik. Simdi Turkiye cok degisti. Biz bunu yaparken Sinai Kalkinma Bankasi'ndan misaade gikacagina emin olarak makineleri de siparig etmistik. Proje reddedilince oralarda bu islere bakan Avusturyali Baron diye bir zat vardi. Ona bagvurdum. Kendisine meseleyi anlattigimea ikna oldu, benden birgey istemedi. Ertesi gtinii gerekli islemler — tamamlaniverdi. Ginkt bu zat olgun bir insandi. Geng bir insan gelmis, 50 bin dolarlik yabanci para ve 750 bin liralik kredi ‘istiyordu. © da bu heyecani antamisti. Tirkiye’yi, Turk ‘ mitegebbisini tanidigi igin, aligilan tarzin diginda bir sekilde krediyi verdirmisti... Ve fabrika dylece geligti». Kocabiyik'in séziind ettiji fabrika Borusan Boru idi. -1958'de 27 kisinin galigtigi atélyeden bu fabrikaya sicrayan gmp, 1969'da Borusan Makina'yi, 1967'de ise yine Diinya Bankasi'nin himmeti ve ortakligtyla Borusan Gemlik Boru'yu kurmustu. 1975'te, bu alanda faaliyet gdsteren Birlik Galvaniz'i de satinalarak boru sektériindn en biytikleri arasina girmisti. Celik boru alaninda 1986'da 17 firma yilda $79-bin ton boru Gretme kapasitesine sahipti. Borusan Boru buntar iginde yiizde 28'lik. pay sahibiydi. . 1975'te kurdugju Borusan lhracat ile dig pazarlara da agilan Borusan, 1981'de 9.9 milyon dolar olan ihracatini, 1986'da 92.2

milyon

dolara

sigratmisti.

1986'da

BMW

otomobillerinin

293

temsilciligiyle otomotiv sektordine giren ‘boru imparatoriugu, B. Almanya'da kurdugu Comment Intertrade ile de faaliyetini yurt digina tagirmisti. Borusan Grubu’nun 1984 yilt konsolide bilangosu, toplulugun satiglarini 48 milyar lira, kariarini ise iki . milyar lira olarak gésteriyordu. 25 sirketli grubun patronu Asim Kocabiyik, uzun yillar

Iktisadi Kalkinma Vakfrnin baskanhgini yapmisti. [slamci sermaye

‘cevrelerine yakinligt ile taninan Kocabiyik, Turgut Ozal'in da yakinlarl arasindayd. -

Ve Otekiler: Kalburtistd patroniar liginde ilk 50'ye girme, potansiyeli olan dijer gruplar ve kisa portreleri ise goyleydi:

* Tekstil devieri arasinda yer alan Boynerler'in 1988 cirosu 180 milyar liraya yaklagryordu. Dért kusaktir tekstil ile - ugrasan grubun gekirdek sirketi Altinyildiz’ds. * Biskivi sektértintin devi Qker Grubu 13 sirketten olusuyordu. Faisal Finans'in da ortagi olan Ulker'in 1988 satigtar! . 390 milyar lira olarak itade ediliyordu. * Bulgaristan'dan Bursa'ya gég eden, daha sonra Turkiye'de «traktér krali» olan Uzeller, Onder Holding gatis altinda faatiyet gdsteriyoriar. 1888 cirolan 300 milyar lirayaulagiyordu.

* Ingaatgi Aloglu Ailesi ile aliminyumcu Kalayciogtu'nun ortakligiyla ortaya cikan Fenlg Toplulugu da hizla bdydyen gruplardandi. 1988 cirotari 250 milyar lira olarak ifade edilmisti. * Elektrikli esya sektériinde de faaliyet gdsteren Cankurtaran Grubu'nun sahibi Emin Cankurtaran’dt. Malatyall bu igadami uzun yillar Fenerbahge Kuldbu'ndn de baskanhgint yapmistt. 1988 yilint 175 milyar liralik ciroyla kapatmigti.

294

1980'LERDE

YILDIZI

KAYAN

HOLDINGLER

«Bir sintftan almadan bir baskasina veremezsin». Béyle diyordu Karl Marks. Kapitalistlerin zenginiginin kaynag, isgilerin karsitligi Gdenmemig emegiydi. Kapitalistler’ el koyduklari artigi da kendi aralarinda paylagirken kiyasiya bir micadele verirlerdi. Kurt kanunuydu sézkonusu olan ya da buyik baligin kiigtk baligt yutmasi... Hep beraber biyimek olmazdi. Gelisme esitsizdi. Tekellesmenin artmastyla milk sahibi siniflarla emegiyle gecinenler arasindaki gelir ugurumu bdyiidiigd gibi kapitalistlerin arasinda da farklilagma olurdu. Hatta sadece buytikterle kigikler ' arasinda de@il, bdydklerin kendi iglerinde de farklilagma yaganirdi. Ozellikle-kriz dénemleri «Kapitalistlerin kapitalist‘Jer: taratindan mdlksdzlestirildikleri», d6nemier olurdu.

Bu ‘tir bir getigme,

1980'li yillarda Tirkiye'de de

yaganacakt. Tekellegme hizli bir geligme gésterirken birgok _ kdigtk ve orta boy firma iflas bayragini gekecekti. Bununia da _kalmayacak, yillarca Tirkiye’nin.6nde gelen sermaye gruplart _olarak bilinen bazi holdinglerin yildizi bu dénemde kayacaktr. Kimisi tarihe gémiliirken, -kimisi de elindeki sirketleri daha iyi durumda olanlara satarak ya da devlete devrederek kiigiilmeyi, dylece hayatta kalmayi deneyecekti. iKimler vari yildizikayanlar arasinda? Kimler yoktu ki? Bir zamanlar Tirkiye'nin en bilydk beg holdingi arasinda adi saytian Transtirk, Sabancilar'la birlikte buydyUp birgok ige onlarla ortak -, giren Sapmaz Grubu, Has Ailesi, bira, aiiminyum, otomotiv, kirtasiye. sektérlerinin devierinden Anadolu’ Endustrl Holding, Rusya‘dan géctp yillarca ithalatgitk yapan Grubu, sonra Libya«zede-ler: Mengerler, Demiréren Carmikir, Sungurtar, Sar Holding, 1970'lerin sanayisinin ' S6nemii isimleri Ercanlar, Narinler, Amasyalilar, yildizi 24 Ocak'ta parlayip ayni dénemde sénen Kozanoglu-Gavusoglu, Okumus, izdas, Mentesoglu, Kastelll, Bagak Gruplari... 'Sonra batan bankalar: Tébank, Ig¢i Kredi, Bagbank ve

Aker

‘Holding, Pro-Fay, Ortel,

Hazet,

Akfa

gibi

bdyiikgruplar:.. Nelerolmustu bu bir zamaniarin «kartallarona? 295

Transtdrk Macerasi: 1980'lerde yiidizi kayan gruptarin

baginda gelen bu grup’ 1940'larda baglayan ticari faaliyetini 1980'lerin bagiarina kadar yikselen bir gratikle sirdiirmtista: , Ancak «Kastelll Krizi» diye bilinen alaborada gemisi su alip batma ‘tehlikesi gegirenlerin basinda Transttirk gelmisti. 1980'de sanayi sirketleri yaklagik 10 milyar liralik, sanayi digi gsirketler ise 28 milyarlik ciro yapan bu iri-kiyim haldingte 5 bin kisi galigryordu. 1980'lerde uyguianan siki para politikas! ve yukseltilen faizler sermaye gruplarini, mevduat havuzundan daha fazla pay kapma yarigina sokacakti. Bankali sermaye gruplar kendi bankalari aracilgpyla, bankasi olmayanlar da bankerlik sirketleri araciligiyla fon toplama yarigini sirddreceklerdi. Transtiirk'tin bankas yoktu ama Meban isimli bGyik bir bankerlik sirketi vardi: 1982'de . Meban'in ig hacmi 24 milyar liray buluyordu ve Kastelli ilebirlikte piyasanin yuzde 80'1nt elinde tutuyordu. Kastelli

anaforundan

kurtulamayan

Meban,

\

i

mevduat

Sertifikalari kargiligi tepladigi fontari geri ddeyemeyince kisa slrede devietin can simidine yapigiyor ve sirket Anadolu Bankasi'na devrediliyordu. Transtiirk de borclarint ddeyebilmek -igin hizla elindeki girketleri bir bir satmaya basityordu. Olmuk ve Akkardan hisseleri Sabanci'nin; Tezsan Takim Tezgahiar ile Bimak ls Bankasi'nin; Comag Madencilik Cukurova'nin: Besan Kog'un eline gegiyordu. Bazi tirmalarnin ise iflasini isteyen Transtirk, hayatta kalmay! ancak «kiciilme politikasi» ile bagariyordu. Bu bagariy: da borglarint konsolide edip uzun . vadeye yayan deviet sayesinde gerceklestiriyordu. ' Anadotu Enddstri'de Sonbahar: Yildizi 1980'lerin

baslarinda kararmakla beraber 1980'lerin ortalarina kadar ayakta

kalmay! bagaran, ancak 1987'de biyiik bir gtirtilidyte sifir ttketmenin egigine gelen Anadolu Endistri Holding,

«1980'zede>lerin en biyiklerindendi. Oyle ki biinyesinde 38

sirket bulunan bu grup igin «Tiirkiye'nin dordiinct boyugi» tanimini kullanmak yanlig olmayacakt. Bira, otomotiv, kirtasiye, denizcilik, aliminyum, ihracat -Sektdrlerinde iri-kiyim bir dizi gitketin sahibi olan Anadolu Endistri Holding, 1980'lerin yikselen- faiz oranlart uygulamasindan biyiik yaralar almigti. 1970'lerin, dig kaynakla -~ 296

f

- galigip é6zsermayeyi digdk tutma aligkanligindan 1980'lerde de vazgegmeyen Holding, kisa bir stirede mali yapisinda biiyGk gedikler vermeye baslamist!. Grubun borglarinin ézsermayesine orani 1981'de yizde 272 oraninda iken 1985'te yiizde 690'a yikselmisti. Mali yapidaki agmaza dzellikie ANAP iktidari déneminde yeni sorunlar eklenmisti. Turkiye bira pazarinda ylizde 65'lik egementik pay! olan AEH, bira satig.ve dagitimina _ 1984'ten itibaren getirilen kisitlamalardan biyik yaralar alacakti. Ayrica, ihracata doniik malt tesisleri kuran AEH, AET nin kendi malt dreticilerini koruyucu politikalar izlemesi kargisinda bir darbe .de Avrupa'dan yiyecekti. Kalem Gretiminde etkin bir konumu olan Holding, ithal kirtasiyeye yakilan yesil igik kargisinda da sendeleyecekti.

Otomotivde

Japoniar‘la

isbirligi yapan

Grup,

Japon Yeni'nin hizia deger kazanmasi kargisinaa ow darbe de Japonlar'dan yiyecek ve bittin bu olumsuz geligmeler Ustisteyigildiginda piyasaya haviu. atmaktan baska gikar yol. - bulamayacait: Toplam banka borgian 140 1 milyara ulagan AEH, atacakli bankatarla uzlasmak icin cesitli yollar arayacak ve ktgiilmeyi, ayakia kalabilmenin tek yolu olarak ilan edecekti. Bu arada yaklasan felaketi sezen Holding'in iki biydik ortagi izzet Ozilhan ile Kamit Yazier, Grubun en biyiik ve karl Ge sirketi Ege Biracilik, Giiney Biracilik ve Nasag'taki Holding hisselerini kendi adlarina kayith dirketlerin Gzerine gegirerek, alacaklr

bankalara kargi énemli bir koz -elde edeceklerdi. AEH

igin|

pazarliklar birbirini izleyecek ve bankalar alacaklarinin derdine diigerken AEH de elde tutabilecegi birkag.girketle «nasil ayakta kalabilirim» sorununa g6zimler arayacaktl. 1988 sonunda Grup, Nasas, -Adel Kalemcilik ve Otkis Kirtasiye'deki

goguntuk' hisselerini,

alacakli

Is

Bankas!

ile

TSKB'ye kaptirtyordu. Ayrica BMC hisseleri de Yapr Kredi’ nin, doiayisiyla Gukurova'nin oluyordu. Holdingin kuruculan Ozilhan ile Yazicr'nin dostlugu 1950'l , yillara uzaniyordu. lzzet Ozilhan Kayserili, Kamil Yazici ise Nevsehiri'ydi. Misir Gargisi'nda gida toptanciligi ve Sirkeci'de oto . yedek pargacilig! igine giren ortaklar ticaretten sanayicilige gecigs yapmakta gecikmiyorlardi. Gekierle Skoda kamyonetlerinin ve 297

.

Jawa motosikletlerinin firetimine gegen ortaklar, ast! atilimlarint bira dretimine gecerek gerceklestiriyor ve «kapagin altindaki Efes Pilsen» ile énemli birikimler gergeklestiriyoriardi. Kalem uretiminin ardindan aldminyum dreticisi Nasag ile devlegen . Grup, 1980'lerde de ihracat ve denizcilik alanlarinda yeni sirketler kuruyordy. 1980'lerin ortalar! AEH igin buyimeden krize, dolayisiyla kiglilmeye déntig yillariydi artik... Sapmaziar'in Gékdsd: «1980'zede»lerden bir digeri, Sapmaz Ailesi. Adana y6resinde palazlanip biydyen bir gruptu. Adana-Karaisal) Ahmet Sapmaz ile Bekir Sapmaz, 1940'l yillarda Sabancilar, Haslar ile birlikte geligip bdyGmdslerdi, Sabancilar'la Sasa'y! birlikte kurmustar, Gdiney Sanayi gibi dev bir teksti] Kompleksinde, Gukurova'nin bereketli topraklarinda yetisen pamugu islemigler, Sabancilar'la Akbank's birlikte kurmuslardi. 1980 yillar Sapmaz Grubu igin de sonbahar oldu. Giiney Sanayi, Is Bankasi'nin eline gegerken Sasa ve

Akbank'taki hisseler Sabanci Grubu'nun oldu.

_ «Ahmet Sapmaz biytk bir dinamizmi ve yaraticilik kabiliyeti olan, hergeyi kendi gétUiren bir igadamu iken, ailé fertleri codaldi, iyi niyetle damatiarina ve ogullarina iglerini dagitti. Birden ~ bu daginikligin gigiikleri omuzuna bindi». Bayle anlatiyordu Sakip Sabanci Sapmazlar'l... Gliney Sanayii, girdigi borcun altindan kalkamayinca, deviet sektériinden Ziraat Bankast ile Stimerbank, 6zel sekt6rden de Is Bankasi ile Enka girkete ortak

olacakti. Ancak kisa strede Ig Bankast, cogu hisseleri elinde ‘toptayarak sirketi sanayi igtirakleri arasina katacaku. Sapmazlar'in Gdney Sanayi firmasi, Sabanci'nin Sasa'sina yUzde 39 payla ortakt!. Ayrica Sapmazlar Akbank'ta da yizde 10 pay sahibiydiler. Bu iki kurulustaki-hisseler 1983'te Sabancilar

- tarafindan alinacaidi. Pargalanan Imparatorluk / Haslar: Adana'‘daki Kayserililer'den Has Ailesi, pargalanan sanayi imparaterlukiarinin en ilging S6megiydi. 1910'tu yillarda Kayseri'de hall ticaretiyle palazlanip, gégtigd Adana'da tekstil firmalan kuran-Nurl

Has,

Adana‘da Aga, Nuri kurucusuydu. imparatorlugun bunu Milli devralacak, fabrikalarint Simyonoglu'nun dekuma 298

.

‘Mensucat, Toroslar ve Tiirk Nebati Yag ile Hatay' daki Ak-ls Tekstil izieyecekti. Nuri;Has, 1950'lere gelindiginde énemli bir sermaye birikimine ulagmig Tdarkiye'nin sayili kapitalistlerindendi. . 1960'larda is yasamini 3 oflu Mahmut, Kadir ve Kemal'e birakan Nur? Has'tan sonra imparatoriuk gatirdamaya baslayacaktl. 1960'larin baslarinda Kadir ile Kemal islerini ayirma karari vereceklerdi. Bu arada Akbank'ta Sabancilarla siren iktidar savasini yitirmigterdi. Kemal Has, «Coca-Cola» ile, Kadir Has ise «Otomarsan> ile yollarina devam etmiglerci.

Kemal

Has,

1953'te Istanbullu bir grup sermayedar

tarafindan kurulan istanbul Bankasi'nda 1970 'lerin basinda hisse coguniugunu eline geciriyordu. Bankanin sagladigi olanakla’ palazlanmasint hizlandiran Kemal Has 1975'te Metal Kapak'taki ortagr Ahmet Gelepgi tarafindan éldGrdliince islerint esi Bilge ’ Has dstlenecekti. Hasiar, 1980'lerin «faiz giiginiigi=nin bir diger kurbant idi. Mevduat sertifikas! furyasinin altindan kalkamayanlar arasinda Istanbul Bankasi da vardi ve banka 20 dolayinda istiraki ile birlikte Ziraat Bankast'na geciyordu. Yapisint, agirlikla-banka-merkezli kuran

Haslar,

Istanbul

Bankasi'nin

yitirilmesinden

sonra

Coca-Cola “ve birkag sirketle yollarina devam etmekle yetineceklerdi. Ercan: lflasa Dogru: Otomotiv sanayiinin énde gelen ismi Ercan da 1988 sonlarinda piyasa minderine havlu atantardandt: Almanlar'dan, MAN'in 1949'da temsilciligini alarak

ise baslayan Tevfik Ercan, 1986'ya gelindigjinde Ankara'da kurdugu MAN fabrikalari ile en parlak dénemini yagtyordu. Ancak kisa bir sre sonra MAN ile birlikte Istanbul Segman ve Mahle Piston'u kontroliinde tutan Ercan’! banka borglari sarsmaya baslayacakt. Yaklagik 100 milyara yakin borca kargilik Mahle Piston ve Istanbul Segman'a Ig Bankas! ile Vakiflar el koyacakti. Bir yandan Lisa ve Ticaret Bankast, 6te yandan Isvigreli

Cceantrade iflas davasi acti. Bu kusatmada Ercan Otomotiv ile ibracat sirketi Erpeks, careyi iflaslarini istemede buluyorlardi. Grubun ana firmasi MAN, Almaniar'in, lg Bankasi ve

299

“Vakitbank'in kontroline gegerken Ercan da yildizt kayan patronlar arasina digtiyordu.

Narin’In. ve

Demiréren'In

Ddsdsd:

TISK'in

uzun

yillar bagkanligint yapan Halit Narin de ktiime digenler arasmnda yer alacakti. Narin, yiksek kredi faizleri sonucu sikintiya duisgecekti, Kigiilerek kendini kurtarmaya caligan tekstilci Narin, hacizierden kurtulmak igin konkordato yolunu deneyecekti.* .1980 Sncesinin. «flag»larindan 42 sirketli. Demiréren: Grubu da 1980'lerin sonunda «nakavt» olacakti. «Benim durumum ne siyasidir ne de faizlerle ilgilidir. Benim hatam iki tanedir. Birincisi 24 Ocak'tan 6nce Estas buzdolabi fabrikasina ortak oldum, ikincisi ham ya@ ve margarin fabrikast aldim». Bu yatinmiarla baga cikamayan Demiréren elindeki birgok gayrimenkuli ve sirketi satarak borglarin kapatmaya caligiyordu. Demiréren'in elinde kalanlar sadece Ankara Pazarlani, Ata Kolefi, Oba Mefrusat ve Clipper Gakmaklari'ydi artik, .

Hizlt

BUydyen

Geng

Oten

K-¢: Yildiz! 24 Ccak'la .

parlayan ama 24 Ocak'in yaratti@! firtinadan da kisa siirede etkilenip batan sermaye grupiarinin baginda K-G Grubu vardi. Ahmet Kozanoglu-Omer Gavugoglu'na ait olan bu Grup miteahhitlikten edindigi birikimle hizl bir atilima girmisti. Bir yandan yerei bir banka olan Afyon Terakki Servet ’ Bankas'n! satin alarak Hisarbank adi altinda faaliyete gecirecek, 6te yandan da basta gida sektériinde olmak Uzere birgok sirket . Satin alarak, «bankacilik, sanayi, nakliyat, ihnracat» dortgenine oturan bir grup haline gelecekti. K-C'nin buydimesi bagdéndiirtct hizdaydi.’Grup- Elazig iktisat Bankast'ni da satin alarak Odibank adr aitinda faaliyete gegirecek, bir de Eko Yatirim adh bankerlik sirketi kuracaktl. Aytica Gineg Gazetesi'ni de gikaran K-G, 1982 ve 1983" te adindan en cok s6z eitiren grup olacaktl. . Ne var ki, bu saman alevini andiran geligme, 1983'te yerini diistige birakacakti. Libya ve Irak'taki alacaklarini-tahsil edemeyen K-G, Kastelli krizinden en agur yaray! alan grup olacakt. Sonucia,

Hisarbank ve Ortadogu Iktisat Bankasi, Haslarin Istanbul Bankas| ile birlikte Ziraat Bankast'nin yonetimine veritecekti. Dolayisyyla 300

|

Gruba ait 32 dolayinda sirket de deviet sektdrtine gegecekti. Saman Alevi/Okumug-Bagak:. 1980'li yillarin tuzli biyayiip hizh goken gruplarindan ikisi de Basak ile Okumus ‘Grubu'ydu/ Sirkeci'de oto yedek parca alim ‘satimiyla ugragirken

’

ihracata verilen tegviklerle hizh bir sermaye birikimine ulagan Mehmet

binyesine

Okumus,

dardaki

tekstil sirketlerini

katarak dikkatieri gekecekti.

ardi, ardina

Adana'daki

MNS,

Istanbui'da Zetip, Sesa (eski Neyir), Misirli Tekstil, Altin Mekik, _Yatsan, Manisa'da-kurulan Batillar Giyim Sanayii, Okumug

binyesindeki sirketlerden bazilarydi. Banka kredilerinin el yaktig! bir dénemde gézt kara borglanan Okumus, bir slire sonra borglarint geri Gdemeyecek ve icra-iflas sarmalinda dénip dolagacakti. . 1985'te toplam 22 firma sahibi olan Okumusg'un bu sirketlerinin 9'u sanayi, digerleri ticaret sektérindeydi. Okumus'un borglarinin 1985 sonundaki boyutlart 42 milyar lirayt buimustu. Bu borglar bUydyen faizlerle birlikte 1987'de 60 milyar — liraya ulagacakti. Okumug'tan alacaklr bankalarin baginda gelen ls Bankasi, Tébank, Vakiflar Bankasi, bataktaki alacaklarinin | derdine diigerken, sahneye Habegistan kékenli Nasco isimli bir gokuluslu tekstil grubu gikacakti. Nasco, 1987'de alacakli bankalar ve Okumusg ile yaptigi protokolle, Okumus'un 22 sirketlik grubunu ve bor¢larint devralacak, bunlarin bazilarint . igletmeye devam.ederken bazilarini da kapatacakti. _. Bagak Grubu'nun patronu Ertan Sert de Okumus gibi ticari yagamina oto yedek pargacilig ile atitmisti. Bu igten 6nce Anadolu Banka$inda caligan ve sube midirligune kadar yukselen Ertan Sert, bankaciligt sirasinda ticaretin «Asil topuklari»ni-da 6Grenecekti. Ticaretle ugrasmaya basladiktan sonra Anadolu Bankas! ile .iligkilerini koparmayan, bu. deviet ° bankasindan kolayiikla krediler koparan Ertan Ser kisa siirede

17 girketli bir grup haline gelecekti.

,

Bolca banka kredisi kuilanan Sert, 1987 sonlarina dogru ’ finansman sikintisina girecek ve alacakli bankalarin baginda * gelen Anadolu Bankasi'na sirketlerinin bir kismint devretmek

isteyecek, ancak

Anadolu. Bankasi'nin

stattisiinde yapilan

301.

-

dedjisiklik bu devri engelleyecekti. Alacaklart toplam: 22 milyar liray: bulan 11 ‘bankadan

10'u Basak Grubu'nu

zor durumdan

kurtarip alacaklarina kavugmak igin dénemin Maliye Bakant Kataoglu'nun telkinteriyle de bir protokal yapacaklard:. Ancak 11 - banka sézkonusu protokole yanagmayacaktl.O démemde Erol Aksoy'un Genel Midirlik yaptig: Uluslararasi, grubun 3 sirketi hakkinda iflas davasi agacatt:. Arik Bagak icin geriye - sayma dénemi baglayacak, mahkeme, Jakarteks, MasUz ve TUpoplast icin iflas karari verecek, Ertan Sert'in yildizi da hizla ; Ae agagji kayacakti. DékGmi: Otomotiv Yaprak Mengerler'de de 1980'lerin Mengerler an gruplarind sayilt sektéfindn n ilk Cumburiyeti . arasindaydi yapraklar sonbaharinda dékiilen n Tatarlar'da gégen Tirkiye'ye Birli@’nden yilarinda Sovyetler konusunda saticikgi ve ithalat: otomobil Istanbul'da Mengerler, énemli geligmeler géstermislerdi. Ahmet Veli Menger, Mercedes marka otomobil ve. otobislerin temsilciligini 1949'da alarak Almanya'nin dev firmas! Daimler Benz ile baglanti ~ kurmustu. Bu iligki 1967'de Otomarsan'in kurulugu ile yeni bir evreye girmigti. Daimler-Benz lisansi ile otobls, ve minibis Uireten Otomarsan'da Daimler Benz yiizde 36, Mengerler ile Kadir Has Grubu ise yizde 32‘ser pay sahibi idi. Bu ortaklik 1980'in baglarina kadar devam edecek, iiretilen Mercedes

otoblis ve minibisler Mengerler ile Hastar'in ticari firmalarinca

mr : satilacakt.. 1982'de Daimler-Benz Tirkiye'de askeri ve sivil. arag uretme izni aliyor, aynca 550 milyon lira olan Otomarsan'in sermayesini de 9 milyara gikarmay: kararlastiriyordu. Artirilan sermayeden sonra Mengerler'in Otomarsan'daki pay! yzde 32'den yizde 11'e digerken, Otomarsan’a yeni ortaklar katillyordu. Ig Bankas!, Suudi National Otomobile Ind., bir KIT olan Akmosan, -Kara Kuvvetlerini Giglendirme Vakii, yeni ue ortaklart olusturuyordu. Otomarsan, yeni sermaye yapisiyla Daimler-Benz'in 0 gtine kadar Mengerler'de olan genel mimessilligini de iistleniyor, béylece Mengerler hem Otomarsan'da azalan £

302

etkinlikleri hem de kaybedilen- genel mimessillikie énemii mevziler kaybediyorlardl. ' Bu arada ig piyasanin daralmasiyla da badlantil olarak isteri durgunlagan Mengerier:Holding'in kreci borclari da hizla biytiyordu. Grubun 1984 sonunda kisa vadeli borglari19 milyar liraya, uzun vadeli borglar da 7.3 milyar liraya ulagmigti. Mengerler icin gegmisin giizel giinleri geride kalmisti artik... Batik Bankalar: 1980'ler girdabina kapilip yitip giden biytk kuruluslar arasinda ayrica iki banka da vardi: isgi Kredi

Bankasi, Bagbank. Tébank ise cdkigtn esiginde iken kurtanlip Ziraat Bankasi ile Vakiflar Bankasr'nin ortakiigi ile deviet bankas yapilyordu. . Isgi Kredi ile Bagbank'in kaderieri ilging bir paralellik _ gdsteriyordu. Ikisi de énceteri yerel banka ofan bu kuruluglardan

eski adi Kaysert

Isci

Kredi

Bankast

olan

Isci Kredi,

1980'lerin basiarinda Kemal Derinkék tarafindan ele geciriliyordu. Eski ad: Manisa Bagcilar Bankasi olan Bagbank ise Kéy-Koop'un yonetiminde iken Suat Sdrmen taratindan ele gecirilmisti. . r ’ Strmen ve Derinkék'tin_adlari ayri ‘ayrt kagakgilik. davalarinda sanik olarak gegmig, Sirmen, eski bakan Tuncay Mataraci ile, Derinkék ise yine eski bakan Hilmi {ggizar ile - yargianmig ve tutuklanmislardi. Kastelli krizi sarsintisinda tepetakla giden bu iki banka bir sGre ayaktaki: bankalarin gézetimine birakilacak, 1985'te ise Tasarruf Mevduati Sigortasi Fonu'nca iflaslan istenecekti. «1980'zede» bankalardan Tébank ise kendi kaderine terkedilmek yerine kurtarilarak deviet bankas yaptimistl. Sermayesinin gogu Emeklt Sandigi'na ait olmakla bdirlikte Yénetim Kurulu Baskani Profesér Sait Kemal Mimaroglu'nun

koniroliinde olan Tébank, 1980'lerde Snemli sorunlar yagayacak ve sorunlara ancak 1986'ya kadar tahammdi edebilecekti. 1987'nin basinda yapilan bir operasyonla yiizde 66'llk hissesi kamu bankaiarinca alinan Tébank, deviet sektériine dahil olacakti. 1986 sonunda 4.3 milyar lira sermayesi ve 121 subesi

bulunan Tébank'in 15'e yakin da igtirakleri bulunuyordu. 303

Diger Batiklar: 1980'li yillan hizinle kapatan gruplar, bunlarla sinirii degildi. 1980'li yillarin yiksek faiz, daraltimig ig pazar gibi sorunlanina direnci 1980'lerin sonunda tikenen baska firmalar grubu daha vardi. Bunlar, ya «iflas» bayragi cekiyor ve/veya biyiik baliklara yem olmakitan kurtulamiyorlardh. 1980'lerde yildizi hizia parlayan Atilla Yurtgu'nun Izdas't

. ifte burilardandi. 1985'te 13 gsirkete sahip olan Izdag Grubu ihracat ve demir-gelik lokomotifleriyle devlesiyordu. . Ancak Foga Celik. Fabrixasi'nin kurulmasi icin borglanan

lzdag 60 milyarlik Is: Bankasi kredisini édemede zorlaniyor,

-

faizleriyle birlikte 80 milyarlik yike ulagan bu borca karsilik, ‘girketin coguntuk hissesi |g Bankast'nin cluyordu.

«Soba Imparatoru» Amasyalitar, sungiisG digen’bir baska sanayi grubuydu. Kredi. maliyetlerinin yakseligi, sUrekli artan borglar isi sanayiinin bu bydk firmasini 2.5 milyarlik borgla kargI karsiya birakiyor, firma konkordato yoluna gidiyordu. Ancak SSkK'nin actidt iflas davasi sonuclaninca Amasyall da mioflister

” arasinda yerallyordu, Kastelli... 1980'li yillarin bu popiiler i isi «ikinci giiz»tind 1989'da yastyordu. 1982 bankerler.faciasiyla ilk disgdgind yagayan Cevher Ozden énce Isvicre'ye kagiyor, sonra Tunus'ta tutuklanarak yurda getiriliyordu. Bir yil tutuklu kaldiktan sonra 11 ceza davasindan beraat eden Kastelli, 1980'lerin ikinci yarisinda | ~

ingaat-emlak islerine giriyordu. Ancak Terciman Mahallesi, Kastelli Evieri, Konak Ishani gibi projeler Kastelii'yi nakit sikinfisina sokuyordu. Bu sorunu, Yako Ruso ve Ali Balkanerden aldigt 5 milyon dolarlik borglarla agmaya galigan Cevher Ozden, 1989 baginda gek ve senetlerinin protesto olmasiyla hacizlerle yuzydze geliyordu. Arik «ikinci giz» kaplya dayanmist.... the

«Hayali ihracat» vurgununun hesabi sorulurken, «ginah kecileri» segilen Mentesoglu ile Hanri: Benazus (Yupi

Tavukculuk); [GS'nin ortaklan Hazet Grubu, Iktisat Bankasr'n! Erol Aksoy'‘a kaptiran Ergtir ve Erikoglu Aileleri, Pinar Konservecilik, Turk Telekom 1980'ti yillarin aktida kalan diger «batik»lari arasindaydi. ”

“304

.

EKLER - lg Bankasr'nin Istiraklerl - Kog Toplulugu'nun Sirketierl

EK: 1

i$ BANKASI'NIN

ISTIRAKLERI:

1986

1986

SANAY| SEKTORO -

(Sermayes))

{MSlyon TL)

ig .

Bankasi'nin

Pays (%)

1- Anadolu Cam *

5.600

35.2

2-CamElyaf AS.”

2.980

30.7

3- Gayirova Cam A:§.

2.500

59.7

4- Kirklareli Cam A.S.

8.200.

40.2

5- Pagabahce Cam A.S.

5.500

36.4

1.000

39.0

3.000, 7.960 24.000 30.000

10.8 45.0 50.0 87.0

12- lzmir Gimento T.A.S.

7.000. 3.000

98.0 7.6

13- Konya Gimento A$.

1.562

39.0

720

10.0

_ 8 Sinop Cam AS.

7- Teknik Cam A.S. 8- Topkapi Sise AS.

"9. Trakya Cam AS. 10- T. Sise ve Cam Fab,

*

Cimento 11- Aslan Gimento A.S.

Seramik 14- Ségit Seramik A.S.

307

Metal.

50.000

15- lzdas (")

5.400

16- Galik Halat ve Tal AS.

17- Ditas AS.

‘

1.000 "4.000 280 13.000

45.0

21-Miag

1.000

22- Omtas A.S.

864 1,200

18.3 24.8 19.0 5.3 14.6 39.0

24- Elektrolitik Bakir ve Mam. AS.

8.000

9.4

_ 25- Izmir Met. Fab. T.A.S. (Métas)

6.000

16.5

6.700

10.5

16.000

15.0

3.700

25.8

7.500

15.0

30- Balikesir Pamuklu Dok. San. A.3.

533

20.0

31- Ipek Ig T.A.S.

150|

99.9

18- Elektrik Teghizat Imalat A.S. -

25.0 ‘65

19- General Elektrik

20- Istabul Segman AS.

23- Tezsan Ticaret

26- Tofag Tiirk Otomobil Fab. AS...

27- Otomarsan Oto ve Motor AS. 28- T. Pirelli Lastik A.S.

. Tekstil 29- Ak-Al Tekstil Sanayi A.S.

32- Mensa A.S.

.

98- Polylen Sentetik Iplik San. A.S. 34- Trakya Iplik A.S. 308

—

21,000

97.5

900

11.8

1.155

15.0

°

Kimya

.

35- Ege Giibre/Sanayi A,S.

: 36- Koruma Tarim llag. AS.

19.4

2.250

25.4

37750

14.4

;

37-SodaSanayiAS. Plastik

2.400

ot

.

38-Keban Holding ve OLAS. 39- Adei Kaiemcilik {*)

:

.

500

—s- 90.8

875

85.0

400

28.0 -

300

10.0

7

750

10.0

°

11.200

.

,

_ Guida 40- Balikesir Balik IgI. A.S.

41-KarSuSan

42-Tungas AS.

-

a

43- Unilever Isl. Ltd. Sti SIGORTACILIK

i

:

44- Anadolu Anonim Tiirk Sigorta.

.

45- Ankara Turk Sigorta Sti.

2.000

43.9

750

19.7

46- Destek Reastirans T.A.S.

1.000

47- Milli Reastirans T.A.S.

3.000

. BANKACILIK .

,

48- Arap-Tirk Bankasi A.S.

"

. 49- Sinai Yatirim ve Kredi Bankasi 50- Tiirk Dig Ticaret Bankasi AS.

51- Turkiye Sinai Kalkinma Ban.

36,2 —

-

,

°

97.9:

75.8 .

8.115

14.6

4.000

53.9

4,000

10.0

24.000

35.8

©

309

52- Tiirk Marchant Bank (*)

6.000

30.0

“4.000

‘27.5

3.000.

25.0

FINANS 53- Yatinm Finansman A.S.

54- is Genel Finansal Kiralama (*)

55- Hizmet lsletmeleri Ltd. Sti. 56- Kiltir Yayinlari Ltd.

96.0 400

99.0

1.500 720 75

79.0

10.0

60- Altinyunus A.S.

500

10.0

61- Edirne Turizm

250

20.0

62- Turk Turizm A.S.

770

22.2

42.0

65- Mug Meyan Koki Sanayi

6.000 | 4175 "24

66- Van EtA.S:

3,000

S7-Mepa AS. 58- Tofag Oto AS.

"59- Yatirim holding A.S.

12.0

TURIZM

63- Celik Kord A.S. 64- Kars Et Hayvansal Uriin, San.

(9 1988'de istiraklerine katildi.

310

10.3

8.3 6.7

EK: 2

SIRKETLERI:

KOC! TOPLULUGU'NUN

1988

Gey KoPay!

Sermaye

, AlMityon TL)

TOFAS GRUBU | 1- Bursa Otc

2-Egemak

— ,

3- Giin Oto

600 - 3,000

{%).

Faaityeti

88.9 73.6

Oto Pazarlama

400, 57.9

Oto Pazarlama

Cto Pazarlama

5- Istanbul Oto

2.500 1.200

75.0 Treyler Uretimi 71.0 Oto Pazarlama

6- Karsan -

2.000

34.4 40.0 933 64.0 36.0

_Cto Pazarlama

10- Otobiis Karoseri

400 2.000 1,500 2.000

d 1-Otckar Pazarlama

© 400

42.2

Oto Pazarlama

97.0

Cto Uretimi

4- Ist. Frarehauf

7- Karsan Pazarlama &- Opar 9- Ormak

7.000

12- Otoyol

43- Otoyol Pazarlama 14- Ottar 45- Tork Traktor 16- Tofag

17- Tofag Oto 18- Tormak 19- Trakmak © 20- Setur Oto

:

900 84.0 600 86.0 10,000 30.0 6.700 24.0 2.000 49.0 800 68.0 “3.000 . 49.2 100.0 12525

Peugeot Uretimi. Oto Yedek Par. Paz. Oto Pazarlama

Oto Uretimi -

Ctoyol Ure. Pazariama Oto Pazarlama

Traktor Uretimi Otomobdil Uretimi Oto Pazariama Oto Pazarlama Traktér Pazarlama Oto Pazarlama

OTOSAN GRUBU 21- Déktas”

7.000

442

22- Ege Oto

1.200

“82.0

Oto Pazarlama

23- Kuzey Motorlari

500

95.0

Oto Pazarlama

24- Motor Ticaret

‘400

76.0

Oto Pazarlama

25- Otekog

400

26- Otosan

27.331

59.5 58.8

27- Standart Belde ~ 28- Nasoto 29- Otamotor

400 .

Oto Dékiim

Oto Pazarlama

—

Otomobil Uretimi,

54.5

Oto Pazariama

5.000

94.0

Cte Pazarlama

300

86.0

Oto Pazarlama -

OTOMOTIV YAN SANAYIL 30- Beldesan .| 31- Endiksan 32- Mako ' 33- Otomotiv Las. Tev. 34- Takosan 35- Tekersan

2.500 88.0 Motosiklet Uretimi 300 50.8 Yedek Parga Uretimi 4,000 51.0 “Yedak Parca Uretimi 1.500 77.0 Lastik Pazarlama 370 40.0 Yedek Parga Oretimi 2.500 72.7 Yedek Parga Uretimi

DAYANIKLI ESYALAR GRUBU _

36- Apa

1.980

62.0

Elektrikli Cihaz Uretimi

37- Argelik

24.000 -

63.0

Beyaz Esya Uretimi

38- Ardem

5.400

90:0

Beyaz Esya Uretirni

39- Atiim 40- Beko -

1.200

67.6

Argelik Uriin. Pazarlama

4.000 15.000 " 8.500 2.000

99.0

41-Bekoteknik

42-Bozkurt 43- Destek

312.—

—

97,9

Ev Esyaiar) Pazarlama . Elektronik Cih. Ure.

50.0

Tekstil

94.0

Ev Esyalani Pazarlama

4d- Egemen

~45- Geligim

.

48-Hamle

400

67.1

Argelik Orin. Pazarlama

1.000

67.2

Argelik Orin. Pazarlama

".

400

67.1. Argelik Uriin. Pazarlama

47-KurtMensucat

= = 100 . 94:0

Bozkurt Urtin. Paz.

‘ . 48 T. Elekt. End.

' 7,000 100.0

Elektrik Mot. Ure.

GRUBU. 3.000 58.3

Margarin Uretimi

TUKETIM MALLARI 49- Aymar 50- Besan 5t- Tat Tohumeuluk

500

40.0

Hazy Corba Uretimi

250

36.0.

Tohumculuk

500

91.0

Biro Esya. Uretimi

~

52--Birosan _ 53- Dizey

2.500

54- Kay

"8.000

. B5-Maret '

57-Tat INSAAT

65.0. Kibrit Uretimi

15.000.

56- Migros

625°

' VE

2.756

MADENCILIK

’ 58-Demir Eksport

.-

95.0 Tok. Esyalan Paz. 82.0

&t Urinleri Uretimi

51.0

Sipermarketler Zinciri

64.0 Konserve Uretimi

GRUBU

2.500° 100.0

Madencilik

59- Garanti Ingaat

5.000

60-kocam 61- Kimkat

«=

8,000 90.0 Yaltim Mad’ Ure. 1.500 100.0 Briket Kémir Uretimi

62- Koctag

|

63-Koza

100.0

Miteahhitlik

bed

750 89.5." Ingaat Mal: Paz. 1.000

61.0.

Konut Uretimi

“ 64- Mavi Galk

800 100.0 Gzel Celik Paz.

"65- Merkez Ticaret

750

66-T. Demir Dékiim .

a

:

7 -

89.5 Damirdékiim Uriin.Paz.

20.000

76.6

Radyatér, Sof.Ure.

67- Tarko

100

70.0

Madeneilik

88- Tek-lz

600

36.6

Miteahhitlik

4

a

Re

ENERJ! VE

TICARET

GRUBU

69- Akyak

200

100.0

Petrol Uriin. Paz.

70- Akpa

150

92.0

‘Elekt. Cihaz, Paz.

1

45.0

LPG Tiipti Paz.

8.000°

39.3.

LPG Pazarlama

71- Ankara Gaz 72- Aygaz

°73- Bilar

100.0

Biro Esya. Paz. Biro Esya. Paz.

81- Porsuk Ticarat

200 88.0 200 97.5 1.000 70.0 1 100.0 750 91.0 200 51.0 160 44.0 200 100.0

82- Setur

1.500

83- Setur Diners

71.000

100.0

Kredi Karti.Ace.

600

100.0

Cito Kiralama

; 100

74- Birrokur 75- Bursa Gaz

-

76- Gazal 77- Halig Antrapo 78- Kog Unisys

79- Liped 80- Mobi Gaz

84- Setur Avis

80.0"

LPGve Ev Esya. Paz.

LPG Tiip ve Ocak Ure.: Depoculuk Bilgisayar Paz.

LPG Pazarlama LPG Pazarlama

Gesitli Orin Paz. Oto Pazarlama

85- Titas

6.000

58.2

Turizm

86- Turistik Isl.

1.200 100.0

Turizm

VE SIEMENS

GRUBU

87-Kog Yatinm

10.000

57.0

Yatirim ve Paz.

88- Sark Sigorta

1.500

46.9

Sigortacilik

180-

49.0

Elek. Cih. Paz.

MALI,

DIS TICARET

89- Etmas - 90- Hatas

91- Simko

92- Ginsu 93- Kofisa Dig Tic, . 94- Ram 314

10 100.0 “15.000 49.0 398 75.0 100 87.5 5.000 97.8.

©

Hastane Ger. Paz.

Siemens Uret/UJr, Paz, Dondurul. Gida Paz. Dig Ticaret Dig Ticaret

DIGERLERI 95- Altinyunus

500

98- Cam Elyat " 97- Ditag

2.950 600

29.0 3.0

Cam Elyaf Ure.

10.0

_ Oto Yedek Parga

98- Eko Elektronik

140 100.0

99- Generai Elektrik

230

100- Goodyear

'

4,885

101- Kavel Kablo —

375

102- Kimkatsan

300

103- Kag-Amerikan Bank 104- Kefisa Trading 105- Kumsan Dokim

106- Metas 107- Nazar

108- Ozemay 109- Pinar Sit

6.800

51.0

50.0 * 300 . 46.0 42/000 5.2 200 100.0 120 16.0 8.600 14.2 1.820

Yedek Parca Ure.

15.0 _Ampul Uretimi 18.0 Lastik Uretimi 12.0 Kablo Uretimi 100.0 Kim. Mad. Ure.

3,154

110- Ramerica

Turizm

Bankacikik Ulusiararasi Paz.

Déktim Kumu Ure.

Ozel Galik Ure.. Paz. ve Yatirim

Emaye Uretimi . Sit Urinleri Ure.

100.0°

Uluslararasi Paz. -

114-Ram Deutschland 112- Seda

254. 100

100.0

Uluslararas! Paz.

100.0

Pazarlama

113- Teme! Gida

200

100.0

Pazarlama

1 14- Temel Ticaret

4.000

96.3

115- Tupko

2.400

24.0

116- Tiirk Pirelli

6.600

8.0

Lastik Uretimi

10.500

19.0

Kable Uretimi

750

10.0

Gida Mad. Paz.

117- Tiirk Siemens 118- Yapas

119- Zer Ticaret

_

50 100.0

‘Yatinn TV Tipit Uretimi

Yatirim

VEHBI

-KOC'TAN

KENAN EVREN'E (3 Ekim 1980)

MEKTUP

f

Sayin Orgeneral Kenan Evren,:

.

Devlet Bagkant ve Genelkurmay Bagkanr Milli Giivenlik Konseyi ANKARA_

Sayin Bagkan, Atattirk, 1919'da Ankara'ya geldigi zaman, 18 'yasinda. . ’ dim. Balya cemberlerinden sGingii yaptlarak, Kurtulug Savagi'ni veren ordunun donatildigini hatirliyorum. Aradan 60 yi ve pek cok olay gecti. Yagadigimz iiyi ve kota , gonlerin sonunda vardigim hikim gudur: Turk milleti, kendisine birlik ruhu verildigi takdirde, her igi

basarir;her hedefe varir.

Istikrarsiz ve gtivensiz yagadigimiz son yillarin amitsizigi icinde, sizierin iktidari ele almak mecburiyetinde kahginiza gahit olduk. 12 EyIG! Cuma gdnd, radyo ve televizyonda yapuginiz samimi ve gergekgi konugmadaki diisiincelere katslmamak t -mdamkiin degildi. Ulkemin hizmetinde gecen 60 yilt digdndrken; ‘tecribelerime dayanarak birkag énemli noktay! size arz etmek istedim. Sizin bagarimizin, botin oldugu milletin tek midi * olduguna inaniyorum. Bilgi ve tecribe arasindaki muvazeneye verdiginiz énem ise bUtGn kamuoyunun malumu, Bu bakimdan, faydalt olacaginl sandigim hatirlatralarim: size iletmeyi, bir . memleket gérevi olarak géruyorum,

.

J nee

-

;

Atatirk’in, 27 Aralik 1919'da Ankara'ya gelerek Istiklal Savagi'na baslamia karan vermesinden sonra, memleket kurtariict 316

ve 29 Ekim 1923'te Cumhuriyet kuruidu. Cumhuriyetimizin 57 yulhk hayatinda, memleketimiz gu tarihi olaylarla kargi karsiya kaldi: a 1946'da, Demokrat Parti'nin kurulmasr ile gok partili

sisteme gecildi.

—

a 27.5.1960° ta, Tiirk Silahh Kuvvetlerinden bir grup ihtilal yaparak, iktidan ele aldi.

| 9 25.6.1962'de, idare sivillere birakildi ve Inénu Hakimeti kuruldu. 12.3.1971'de, Silahli Kuwetler muhtira

vererek Demirel

HGkimeti'ni dostirdi, 20.3.1971'de Nihat. Erim, partilerusti t bir hikdmet

kurdu.

= 12.9.1980'de, Silahlt Kuvwvetler emir ve komuta zinciri iginde ve emirle Parlamento’ yu feshetti. 21.9.1980'de, Bilend Ulusu Hikiimeti kuruldu. Turk Silahh Kuwetleri, daima geretl hizmetler yapmis ve millet hayatimizin her déneminde, milli bUtGnlGgamdzin devamini saglamistir. Memlekette isler gikmaza girdigi zaman, -Tiirk Ordusu miidahale etmekte ve sonradan kigiasina gekilerek,

deviet idaresini sivil hUkUmetlere terk etmektedir. 1973. segimlerinden sonra yedi sene boyunca, iktidara gelen hikimetlerin aldiklart kararlarda parti mentaati ve ‘rey politikas: agir bastiq: igin memleket bir gikmaza girmistir. O hale gelinmistir ki, 6gretmen 6Grencisinden, amir memurundan, anne ve baba cocugundan, fabrika mdddrd iggisinden korkar olmugtur. O zamanin Cumhurbaskani Sayin Fahri Koruttirk ite Milli Gdvenlik Kurulu'nun uyanlari nazar dikkate alinmadig igin, Silahl Kuvvetler, mecburen devilet idaresini ele . almugtir. , ~«* 12 Eylul 1980 Cuma giini, Deviet Baskani, Milli Guventik Konseyi Baskani Orgeneral Sayin Kenan Evren'in radyo ve televizyon kenugmasinda, deviet idaresinin nigin ele alindigi, ‘pundan sonra ne yapilacagi, gayet acgik bir fisanla .millete duyurulmugtur. Orgeneral Evren'in; anargsi, példictiltk, din . istisman, ekonomik ve politik durumia ilgili sézleri millet Uzerinde muspet tesir yapmig ve tam bir tasvip gommiistur. 317

NELERE

DIKKAT

EDILMELi?

1. Iki seneden beri devam eden sikiyénetim yizinden, Silahi Kuwvetler asli g6revi olmayan konularta karsi karsiya gelmis ve yorulmustur. Deviet idaresi bittniyle ele alindiktan sonra, ’

' uygulamaya

konacak énemli

yeni kararlar yOztinden,

Silahh

Kuvvetlerimiz’in yipranmast mukadderdir. Bundan dolay! «temel» Kanuni dizenlemeler yapildiktan sonra ordynun kiglasina dénmesi, demokrasimizin devam1 igin elzemdir. Ordu, yanlig kararlar alir ve yipranirsa, memlekete diktatérlik, onun arkasindan komiinizm gelebilir. Bu tehlike karsisinda, Silahlt

Kuvwvetlerimiz'in: bu devrede

alacagi

kararlarda

kendisine

yardimet olmak, vatanin! seven her Tirk igin milli bir vazifedir. 2. Tirkiye, birgok anlagmalarla Bat: Dunyas'na baglidir. Bu

anlasmalar

«Hir

Demokratik

Parlamenter»

sisteme

gére

dazenlenmistir. Demokrasiye dénig uzadig: takdirde, Batilr ulkeler ve onlarin kuruluslan, endise duyarlar, birtakim taahhitlerini yerine getirmezier. Bundan dolay!, Konugmalara ve

beyanlara

cok

dikkat

etmek,

«vaktinde

demokrasiye

déndlece@i» inancini sarsmamak lazimdir. 3. Iki yil boyunca 5200 vatandasin anarsi yOziindenh canini kaybetmig olmasi ve memelekete biytk miktarda silah ve cephane sokulmugs bulunmasi, vaziyetin ciddiyetini, vahametini géstermektedir. Bu durumda;, anargi, bélUictilik ve kagakqilikla

iigiti kanunlar, Sncelikie ele alimmalidir. Yakalanan anarsistlerin ve suglularin mahkemeleri

uzatilmamall

ve

cezalari

stratle

verilmelidir. Polis tegkilatini teghiz edecek ve kuvvetiendirecek imkaniar genisletilmeli, gerekli kanunlar, bir an nce gikartlmalidir. 4. Simdi; «Fagist ordu iktidara geldi, kapitalistlerle birleserek, Turk isgisini istismar ediyor» propagandasi yapilmaktadir. Boyle bir iftira kargtsinda, iggi-igveren iligkilerini dizenleyecek olan kanunlar dikkatle incelenerek, taraflar igin adilane bir sekilde ve asgari hata ile gikariimatidir. Bu dizenleme yapilirken,

bazi

sendikalarin

Tirk

Devletini

ve

ekonomisini

yikmak igin bugiine kadar yaptiklari agin hareketler, g6z Oniinde 318

~

bulundurulmatidir. Diger tarafian, DISK'in kapatilmis olmasindan dolayt bir kisim igciler, sendikal munasebetier yénunden bekleyig igindedirler, Militan sendikacilar, bu iscileri tahrik etmek ve faaliyeti devam eden sendikalarin yonetim kadrolarina stzarak, kendi davalarin’ devam. ettirmek niyetindedirler. Bu durum

bilinerek, hazirlanacak kanunlarda gerekli tedbirler alinmalicir. 5. Kidem tazminati kargiliklarr, kurulacak bir fonda toplanmalidir. Isgilere 6denecek yillik miktarlar ayrildiktan sonra, geriye kalan kisim, kamu ve ozel sekt6r yatirimlant igin disiik faiz ile kullandiriimali, bu fonun, yeni isgdcG yaratmasi saglanmalidir. Aksi takdirde, bu kaynak da devletin agiklarini Kapaimaya Kullanilir ve ekonomik fayda saglamaz. 6. Vergi kanuniari dikkatie hazirlanmali, vergi yoka yayilmalidir. Bu defa herkesin, kazanet nisbetinde vergi SdeyeceGi bir sistem getirilmeltidir. 7. 1973 secimlerinden sonra iktidara gelen paniiler; valiler, emniyet midirleri, mistegarlar ve deviet kadrolarinda galiganlar arasinda kendi gorlislerine gére degigiklikler yaptikian igin, bir kisim kiymetli elemantar ayrtimis, bir kismi korkudan higbir karar alamamistir. Bundan dolay! hizmetler aksamis, isler ydrdmez olmustur. Gazeteierde okudugumuza ‘nazaran, bugUnkUi idare de, baz degisikliklere baglamigtt. Bu degigikliider yapiirken son derece dikkatli olunmal, 1 2 Eylol'den sonra gevkle ise baglayan

memunianin itibari ihya editmelidir, &. Hataii bir teblig veya kanun cikmamasi icin, Anayasa Manhkemesi dyelerinin veya tarafsiz hukukgularnin mutalaalary alinmalicir.

.

9. Tirkiye'nin enerii meselesi de, éncelikle ele alinmatid. Petrol sarfiyatint azaltmak igin elden gelen her gareye bagvurulmah, 1981'de petrol ihtiyacimizt temin etme ‘careleri stiratle aranmaiidir. Haik, her giin radyo ve televizyon vasitasi ile uyarilmali, enerji tasarruftuna yoniendirilmelidir. 10. Dogu Berlin'de kurulan.Tirk Kominist Partisi, memleketi digaridan ve igeriden y:ikmak igin son yillarda cok seyler yapmistir ve hala yapmaya devam etmektedir. 12 Eylil Harekati'nin iik ginlerinde sinmig gézGken solcular, aldiklan 319

emirlerle gimdi yeniden harekete gegmigier, bomba atmisiar, ‘pankart asmuislar, polislerimizi sehit etmeye, vatandaslarimuzi .

didtirmeye devam etmistlercir.

Bu defa girigilen islahat hareketinin, muvaffak olmamasi .

igin:

«Milli Gtivenlik Konseyi tyelerinin arasini agmak,

.

a Konsey iyeleri ile hiktimetin arasin agmak, a Silahli Kuvvetler kademeleri ile hikdmetin arasini acarak, cunta kurmaya yonelmek;

alsgt.sinifins ayaklandirmak, ., amactyla; Kominist Parti'nin; solcu érguitlerin, Kdrtler‘in, Ermenilerin, birtakim politikacilarin kétd niyetli tesebbisterini devam ettirecekleri muhakkaktir. Bunlara kargi uyanik olunmat ve tesebbisleri muhakkak engelenmelidir. 11, 1960 yilinda zaran gérilmiis olan ihbarlar, bu devrede . de baslamistir. Kdtt niyetli insaniar, sahsi diigmanliklari yOzUnden, bu gibi ihbarlan yaparlar. Inbarlar yozdinden Gok vakit kaybedilir ve birtakim yanlig ister yapilir. Bu kétd niyetti tegsebbislere firsat verilmemelidir. Nitekim, Devlet Bakam ve

Basgbakan Yardimeisi Turgut.Ozal hakkinda, birtakim dedikodular baglatimigtir. Turgut Ozal, bir dahi degildir. Onun da hatatar olabilir. Fakat bu nazik déhemde, mevcudun. iginde,

~ meselelerimizi en iyi bilen insandir, Dedikodulara bakmadan, . _kendisini tutmakta fayda vardir. 12. Yunantilar'la olan ihtilafl meselelerimiz, basta Kibris, Ege Kita Sahantigi ve FIR hatti olmak lizere, bu, dinemde, milletimizin Silahli Kuwetlerimiz'e olan gliveni iginds, muhakkak gozime badlanmatdir. 13.

Sik. beyanatlarda

tepkisini dikkate

bulunarak,

almadan, basinin

veya

kamuoyunun

kalemine

tenkit firsati

verilmemelidir. Mesela 31.10.1980 tarininde CHP. Genel Baskanligi'ndan ayrilan Bulent Ecevit'in yazdig! istifa mektubunun kamuoyuna agiklanmasmin mahzurlu gérdlddgo hakkindaki beyanat, yang ofmustur. Bu mektubun

agiklanmasinda, higbir mahzur yoktu.” 320

14. Dinsiz millet olmaz. Din isleri, bu defa, siyasi partilerin istismar edemeyecekleri sekilde dizene sokulmalidtr. * 15. Bugdnkd yénetim kadrosunun «iktidar hastaligi»na yakalanmasina ve «Biz, en iyi digdniiriz» gérisune saplanmasina imkan veriimemelidir. : ak

Sayin Baskan, Tirkiye'nin

| fp

bugiin

1

iginde

bulundugu

durumdan

kurtulmast igin birbirimize yardimci olarak, Kuvayt Milliye devrinde oldugu gibi elbirligi, isbirligi yaparak geceli ginduzli galigmamiz, gigltiktere katlanmamiz, maddi manevi fedakarlik yapmamiz sarttir. Bu memleket ayakta durursa, hepimiz mesut oluruz. Aksi ‘takdirde, bugdinleri cok araniz. Varligjimizin, memleketin varligina bagli olduguna inanan ben ve arkadaslarim, memleketimizin kalkinmasinda bugiine kadar oldugu gibi, bundan sonra da elimizden gelen botdn imkanlari kullanacagiz. Bize, ancak bizden hayir gelecegini bitmekteyiz. uitethayn igin vefeceginiz miicadelede, zatialilarine ve arkadaslariniza muvaffakiyetler temenni ediyorum. . Yukarida yazdiklarrm hhakkinda ‘herhangi bir bilgi arzu

edilirse, emrinize amadeyim.

; é

:

Vehbi

Kog

‘3214

YARARLANILAN 4 ~ KITAP,

KAYNAKLAR -

MAKALE VE RAPORLAR

ALISBAL, Hulki (1981)- «Sanayide Kurumnlagma>, «2, itisat Kongresi: Sanayi Komisyonu Tebligleri», DPT Yayini, Ank.’

ARTUN, Tuncay

> _:

(1980)- Tiirkiye’de Bankacilik, Tekin Yayinevi, Ist.

AVCIOGLU, Dogan {1973} - Turkiye'nin Dizeni, Citt2, Bilgi Yayinevi, . Ank. AYTULUN, Ahmet Cumbur (1977)- Tiirkiye Ekanomisine Yen Veren “Holdingler, TB Yay.. Ank. ~ BASBAKANLIK YUKSEK DENETLEME

KURULU (1 977)- KIT 1975

BASBAKANLIK YOUKSEK DENETLEME KURULU (19386)- KIT 1984 Genel Raporu, Ank. Genet Raporu, Ank.

BASBUG, Falk (1985) ~« Bankalar Kanunu ile ligili Mevzuat, Temel Yay,

Ist. ~

.

BAYRAK, Orhan (1985) -> Tirkiye'yi Kimler Yénett : 1920- 1984, Milliyet, Yayin, Ist.

BIRAND, Mehmet Ali (1986)- Emret Komutanim, Karacan Yayinlart, Ist.

BORATAY, Karkut (1974)- Tarkiye'de Devietgilik, Gergek Yay., Ist. BORATAV, Karkut (1976) - 100 Soruda Gelir Dagilimi, Gergek Yay., Ist.

BORUSAN HOLDING FAALIYET RAPORLARI (1983-1986). CAKMAKCI, Aydin (1981) - «Sanayilegme Politikalari», «2. Iktisat| Kongresi : Sanayi Komisyonu Teblijleri», DPT Yayini.

_GUKUROVA HOLDING (1980) : Tanitic! Brogiir,

\

DEMOKRAT PARTI (1952)- Yeni Iktidarin Galigmalan, Ank. DIAMOND,

W. (1957)- Development Banks, John Hopkins Press,

Baltimore, USA.

322

.

DI$ TICARET DERNEGI (t 986) - «Foreign Trade Associations of Turkey», Ist. ~ nOGUS GRYBU (1986) - Tanti

Brosii.

ECZACIBAS| GRUBU (1986) - Tanitic! Brogir.

ECZACIBAS|, Nejat (1982)- Kugaktan Kusaga, Eczacibag! Vakfl Yay. ”

Ist. ELGINKAN TOPLULUGU (1987) - Tanitic

Brosiir.

ENKA HOLDING FAALIYET RAPORLARI : 1981-1 988 Aras! Yillar.

~ ERCAN HOLDING FAALIYET RAPORLARI : 1982-1986 Aras! Yillar ESIN, Pars (1975) - Tiirkiye'de Isveran Sendikaciligi, SBF Yayin, Ank.

HACI OMER SABANCI HOLDING A.S. FAALIYET RAPORLARI : 1975-1988 Arasi, Tiirkge ve Ingilizce. ISTANBUL SANAYI ODASI (1985) - Otuzuricu Kung Yilinda Iso: Anilarla, ISO Yay. Ist. ISTANBUL SANAYI ODASI DERGISI (1967-1988) - «Turkiye'nnin 500

BuyUk Sirketi> ligili Yillar. IZDAS HOLDING: Tanitic: Brogiir.

‘

KALE GRUBU (1987)- - Otuzuncu YitTaniticr Brositr.-

_KARLUK, Ridvan (1985) - Thracatta Vargi ladesi, ITo Yayini, Ist. KARAKOYUNLU, Erdogan (1985) - Tirkiye'de Yatirimlara:Taninan Tagvikler ve Etkinligi, YASED Yayini, Ist. KEPENEK, Yakup (1 984) - Tiitkiya Exonomisi, Savag Yay., Ank.

KEYDER, Gadlar (1977) - Emparyatizm, Azgeligmiglik ve Turkiye, Birikim

Yay., Ist.

:

-KOG HOLDING FAALIYET RAPORLARI: 1975-1988 Arasj, TUrkge ve

Ingilizce.

KOG, Vehbi (1973) - Hayat Hikayam, Ist.

;

‘

323.

“

KURUG, Bilsay ve DISERLERI (1985)- Birakiniz Yopsitar, Birakiniz Gegsinlar, Bilgi Yay., Ank. KUTLUTAS HOLDING FAALIYET RAPORLARI : 1983 ve 1984 Yillari.

K-¢ GRUBU (1982) : Tanitict Brostir. LENIN, V.1. (1916)- Emperyalizm: Kapitalizmin En Yiksek Agamasi, Sol. yay., 1972.

4

MALIYE VE GUMRUK BAKANLIGI (1987)- 1986 Mali Yili Bitce Gerekgesi, Ank.

MARX, Karl (1867)- Kapital, Citt|, Sol Yay., 1978, Ank. MESS (1986) - 25. Yilimiz, MESS Yayini, Ist.

"METAS FAALIYET RAPORU : 1986)

OKAN GRUBU (1987) : Tanitici Brogir. OYAK (1984) : Tanitici Brogiir.

OYAK FAALIYET RAPORLARI: 1984-1988 Aras' ligil Villar. OKGUN, Glindiz (1974)- 1920-1930 Arasinda Kurulan Turk Anonim

Sirketlerinde Yabanc! Sermaye, SBF Yay., Ank. ROBINSON/STEEBAUGH USA.

:

(1973) - Money in Multinational Enterprises,

ROZALIEV, Y.N. (1978) - Turkiye Kapitalizminin Geligme Ozellikleri, Onur Yay , Ank. SABANCI, Sakip (1985) - Iste Hayatim, Ist.

SAGLAM, Diindar (1967)- Torkiye'de Kamu lktisadi Tegebbiisleri, SBF Yay., Ank. SAMIN, Cihangir (1986) - Financial Analysis, Atias Kitabevi, Ist. SAYBASILI,*Kemal (1975)- «Tiirkiye'de Ozel Tesebbis»,