Gotowi na przemoc. Mord, antysemityzm i demokracja w międzywojennej Polsce 9788365853202

Citation preview

Mord, antysemityzm i demokracja w międzywojennej Polsce

[wydawnictwo k r y t y k i po l it yc zn ej I

Gotowi na przemoc

seria h is t o r y c z n a ] dotychczas ukazały się: wasza, wiosna nasza SWDER.Nacjonalizm, marksizm i Europa Środkowa. Biografia Kazimierza

TIMOTHY C. ASH Jesień TIMOTHY

Kcllcs-Krauza (1872-1505)

we własnym kraju. Iwan Franko ijego Ukraina (1856—1886)

JAROSŁAW HRYCAK P

ANDRZEJ FRISZKE Adam

Ciolkosz. Portret polskiego socjalisty; Związek Harcerstwa Polskiego

1556-1563. Społeczna organizacja wychowawcza w systemie politycznym PRL DANIEL SIDORICK

Kapitalizm z puszki. Campbell Soup i pogoń za tanią produkcją w XX wieku

MICHAEL KAZIN/(merykańscy

BORYS KAGARLICKI

marzyciele. Jak lewica zmieniła Amerykę

Imperium na peryferiach. Rosja i system światowy

Sowiety od kuchni. Mikojan i gastronomia radziecka

IRINA GŁUSZCZENKO

MARCISHORE .Nowoczesnośćjako

TONYJUDT

źródło cierpień

Historia niedokończona. Francuscy intelektualiści 1544—1556;

Brzemię odpowiedzialności. Blum, Camus, Aron, 1francuski wiek dwudziesty ADAM LESZCZYŃSKI

Skok w nowoczesność. Polityka wzrostu w krajach peryferyjnych 1543—1580

ERIC HOBSBAWM Jak zmienić świat.

Marks i marksizm 1840-2011; Wiek rewolucji.

1785—1848; Wiek kapitału. 1848—1875; Wick imperium. 1875-1514 LIDIA CIOŁKOSZOWA Publicystyka polska

ANDRZEJ LEDER

na emigracji. 15)40—15)60

Prześniona rewolucja

ANDRZEJ MENCWELS/f(./.ę/f(w

Brzozowski. Postawa krytyczna. Wick XX

SÓNKE NEITZEL, HARALD WELZER Żołnierze.

JAN JÓZEF LIPSKI

HANS GUMBRECHT Po HOWARD ZINN

Protokoły walk, zabijania i umierania

Idea Katolickiego Państwa jNarodu Polskiego. Zarys ideologii ONR „Falanga" roku 15)45. Latencjajako źródło współczesności

Ludowa historia Stanów Zjednoczonych. Od roku 145)2 do dziś

MARCIN NAPIÓRKOWSKI JAN-WERNER MULLER ELIZABETH DUNN

Powstanie umarłych. Historia pamięci 15)44—2014

Przeciw demokracji. Idee polityczne XX wieku w Europie

Prywatyzując Polskę. O bobofrutach, wielkim biznesie i restrukturyzacji pracy

SHEILA FITZPATRICK

Rewolucja rosyjska

zapowiedzi: ANDREW PETTEGREE

Marka Luter

ARKADIJ OSTROWSKI

Rosja - wielkie zmyślenie. Od wolności Gorbaczowa do wojny Pulina

ERIC HOBSBAWM

Wiek skrajności

PAWEŁ BRYKCZYŃSKI

Gotowi na przemoc Mord, antysemityzm i demokracja w międzywojennej Polsce

tłumaczenie: MICHAŁ SUTOWSKI

| wydawnictwo k r y t y k i po l it yc zn ej |

P weł B k

ń k , Gotowi na przemoc. Mord, antysemityzm i demokracja

w międzywojennej Polsce W

w 2017

T #uł % g ' łu: Pnmedfor Violence: Murder, Antisemitism, and Democratic Politics in Interwar Poland C%p

g+# © b P ul B k

C%p

g+# © f% #+

ń k , 2017

ed # %' b W d w' #w% K # k P%l #

Publ +e ' ed # %' %f Primed for Violence b P ul B k

b

'gme'# w #+ #+e U' ve

# %f W

g+# e e ved.

W d 'epe w e ISBN 978-83-65853-20-2

W d w' #w% K # k P%l # Se

W

H #%

w 2017

' [30]

'ej

publ +ed

%' ' P e .

© 2016 b #+e B% d %f Rege'# %f #+e U' ve

Al

ń k

'ej, 2017

# %f W

%' ' S #em.

P m ę m%jeg% d dk A'd ej P e ń k eg%, k#ó ' gd ' e mów ł % p # %# m e, le k#ó eg% ż e d w ł% św de #w% jeg% ' j­ p ęk' ej m # d j%m k#ó ' u ł m' e em k% + ć + #% ę P%l k m śleć % ' ej k # ' e.

C+%ć

m

b egu p%l #

d ' e p %w d ł d% k e %w '

% d%

+

+ m ' ' u # l%'e

'

w el%k %#' e uk

w ł - 'e

wd

d

p%#e' j ł w%jeg% wpł wu ' gd b d% p%#%

ć

ej p em%

bój

ę upeł' e '

b ł # kp ' '

p%' d

p% ów' w l' śm e

%k%l

'%ś

' e d%

ł%, m%gł b

'e

#

pew'e

+ '#e we' j j%' l' e

+ j k%

#

ługują

+p

ęśl w m w p dku, w kł

#p. W ''

w jed'% #k p em% #

+

p dków,

#u

j

+ b egów

+ jed' k w m e %'

f ł w ed'% #m% fe

' e' w ś ą f # l' m %

bój

e

klę k m ż w %ł%w m , lud ką +% %bą

ąw 'e

ej e'e g w d w ł

m%gą w d w ć

p% ób -

'

p% #ul # m , że ' e

kw l f k%w ' e +

m #

ej. N ek#ó e

wd m

#% , #%

e' , k#ó e, w

p dk%we, # k ' e w ą

% um ' m k

gó

p epeł' %'ej

ek w ' m # k, że %we p ebł

ę,

' we# p% l #

+ w ąż

k

ę

mś p% p % #u ' eu' k' %' m.

F 'kl ' L. F% d, Political Murder: From Tyrannicide to Terrorism

[...]

% # łPe

m% d%w '

j k% p e

#w%

ł %wą #m% fe ę m% du, że

d % # ' m efek#%w' m ś %dk em,

ę# m b

# k ' e #e# w p ób%w ' m, m '%w

g d' e' e p e w

eg% P e

P%l k ej d% m '%w' k

ę ł #w%

jed'eg% d

+u ' d ug

' , gd #

uk

%b w #el

p%l k eg% Ż d , #

Pe

'%ś ą %

de'#

R e

de'#

R e

e p %w d ł

p% p%l #ej

ż d%w k eg%. [...] p%ż

'e % # ł be k

p% p%l #ej P%l k ej,

de'# ż d%w k . T k b d % b u# l'ą b ł dem g%g

pew'eg% %b% u, k#ó

p% łuż ł

de'# R e

g'ęł m

%#% #

ę' ż

m e

ęk ' euk

u +w l%' , # g'ęł

ę' ż

p e'%

ęk , k#ó d %w e

' ' leż e pe w

p% p%l #ej.

P% eł Ż d%w k eg% Klubu P l me'# 'eg% Ig' p%d deb # w Sejm e (19 e w 1923)

ą

S + pe

e eg%

ŁP U

p ' d k żd m p %jek#em % # k dużej k l # k m ę m'ó #wem lud , k#ó m ' leż p%d ęk%w ć p%m% w p e. C+%ć + l # ' gd ' e będ e k%mple#' , p óbuję jed' k %d­

d ć % ' leż'e p ' jm' ej ęś % ób, k#ó e p%m%gł w p%w # ' u #ej k ążk . P ede w #k m ' gd ' e ' jdę łów, b d% # #e ' e p%d ęk%w ć m%jej ż%' e ' jlep ej p j ół e A'd e #%, że b ł e m'ą ' 150 p % e'# w # k e #ej dług ej ę #% # ud'ej p%­ d óż . Z ów'% ż e % %b #e, j k k dem k e m ją w l%# up dk . Z # m d ug m be A'd e b m %b e ' e p% d ł. Jej w w m%ją p ę d %gę, k#ó ą %b łem, ' gd ' e % ł bł , ' we# wów , gd w ę m # łem j m. W elk e p%d ęk%w ' w ' e' je #em m% m %d %m, M k%ł j%w Ew e B k ń k m. W +%w l m' e w ś %d%w ku, w k#ó m # ł% ę k ążk , d ku#%w ł% dee, '#e­ lek#u l' ek w%ść b ł w #%ś ą d% ' ej +ę '%. I + w p e p%m%gł% m egól' e ' % # #' + e# p + p %jek#u, gd # łem ę p%d%ł ć k%'ku ują m w m g ' %m, k#ó e ' e e e %bą b e %j em ( % w e je # ' jw ż' ej e), p w ek#% e p w #' m p ' e % # #' + p # k ążk . Be + p%m% ' e ud ł%b m ę p % # ć # m w w ' %m. B d ' d% k ążk p %w d łem p%d k e u'k em R%be # Bl%b um , R%' ld G g% Su' ’eg%, Ge'ev eve Zub k , p ede w #­ k m B ' P% #e -S u , k#ó p%mógł uk # ł#%w ć ' e # lk% #e' p %jek#, le # kże łe m%je p%dejś e d% #ud %w ' + #% . W p% #ęp m p %jek#u jeg% # eść w ele k w ł d ęk k%' # uk­ # w'ej k # e, j k ej ud el l m l ' p j ele ' j%m , k#ó

p%św ę l wój e'' , b p e # ć m '%p . W p e w­ ej k%lej'%ś ' p%d ęk%w ' łuż l J% d ' de Bl%eme, M ## F edm ', Zeev F edm ', K m l K jek, Ad m K%żu +%w k , Pe#e K +#, G eg% K w e , J%+' Me m ', M + el Newm k, Ev P +, S %## U , M ek W e b k % P %# W óbel. W l+elm D +#e ' e # lk% p e # ł m '%p w ł%ś d% # ł be ­ e'' + uw g, le #eż p % ł m' e d% weg% d%mu w Tewk bu , w # 'e M +u e## , gd e w e wą ż%'ą Olgą #w% l m w u'k , w k#ó + m%głem u e %d %d ąg ją + uw gę p w d' %d e''eg% uk%ń ć #ę k ążkę. C+ łb m ów' eż p%d ę­ k%w ć Cl ff% d%w O w '%w ; +%ć ' e b ł 'g ż%w ' w p %jek# be p%ś ed' %, ' e d%ł m p e e' ć '#elek#u l'eg% długu łeg% ż , j k m m w%be ' eg% #%, że ' u ł m' e # ć k # ­ ' e. N egól'e w p%m' e' e ługuje ów' eż mój ' eż ją już wujek M ek P e ń k , p e w p%ś ód % ób, k#ó e u ł ł % m% m p%m śle ' p ' % bój #w e G b el N u#%w w ­ ł dl ' eg% p%p e. Będą p wd w m u eleś' e' em ś %d­ k%w%eu %pej k eg% '#elek#u l # , M ek +%j' e d el ł ę e m'ą ów'% w m % %b # m d%św d e' em l # m ęd w%je'' +, j k ów' eż ' d w j'ą ' j%m%ś ą + #% , l #e #u du lud k ej. J k% p e w p%k ł m w ele k ążek, w # m u#% #w S# ' ł w B % %w k eg% Be ' d S 'ge , k#ó e m ł %de­ g ć d' ą %lę w # m p %jek e. K ążk # ' e b ł b # m, m je #, gd b ' e %', m%gę # lk% m eć ' d eję, że ' jej # %­ ' + % p% ' łb +%ć ęść w% + '#elek#u l' + du +%w + wpł wów. B d ' d% k ążk ' e b ł b m%żl we, gd b ' e w p e w elu ł%'ków m%jej %d ' p j ół w P%l e. C+ łb m egól' e p%d ęk%w ć Je emu B k ń k emu, M łg% e B k ń k ej, Ad m%w P e ń k emu, Ju # ' e P% + 'ke %d ' e K w ­ ków, j k ów' eż m%jej b b Z%f P e ń k ej, k#ó g%ś l m' e w w + d%m + w # k e p edłuż ją + ę p%d óż b d w + d% W w . K # ' R k%w k w w k ej B bl %#ek N ­ %d%wej w p%jed 'kę wp %w d ł m' e w p%l k #em b bl %#ek + wów. M%j % # , M łg% # P%p %łek, d%k#% '#k + #% #uk ' U' we #e e Te +' ' m w Be l ' e, łuż ł ' d w ­

j'ą p%m% ą w w elu pek# + b d ń p %w d %' + ' p%# eb ' ' ej ej k ążk . P g'ę ów' eż p%d ęk%w ć m%jej ed k#% e U' ve # %f W %' ' P e , Gwe' W lke , k#ó %d p e w eg% d' w e ł w #e' p %jek# ' e m e'' e %fe %w ł w%je w p e, % um e' e e pl w%ść. W e e, p # ' e b ł b m%żl w , gd b ' e w p ­ e U' we #e#u M + g ' % K ' d j k ej R d d . B d ń Sp%łe ­ ' + Hum ' # k , k#ó pew' ł m %d e f ' ' %w ' e b ­ d ń% #ud ów d%k#% ' k +.

k g ud' I g% p e

1922 %ku R e p% p%l # P%l k w b ł weg% p e w ede'# . P% p ę u #u + gł% %w ' w bó Zg %m d e'

F N %d%weg% p dł ' G b el N u#%w . P e de'# elek#, w ­ k # ł %' w S w j 'ż ' e , %b e w #% %w ew'ą# mógł ę w d w ć ' ek%'# %we j' . M ł %p ' ę um k%w 'eg% l be ł % p j el p%pul 'eg% + m # 'eg% m łk Jó e­ f P ł ud k eg%, k#ó w %p ' w elu P%l ków ledw e #e l # w eś' ej pew' ł + k j%w ' ep%dległ%ść. W e %k ej k% l j , k#ó ud el ł #emu k 'd d #%w p%p w Zg %m d e' u N %­ d%w m, w óż' ł ę Bl%k M' ej %ś N %d%w + - #w% %' ' p%# eb w b% ów p l me'# ' + luź' %ju p # ż d%w k +, uk ń k +, b ł% u k + ' em e k +. P%p e, j k e p ł p e­ de'# %# m ł %d Ż dów, w bud ł% g' ew'ą gw ł#%w'ą e k ję ' j%' l # 'ej p w , ' 'ej wów j k% N %d%w Dem%k ­ j , w k ó e e'de j . Z ledw e k lk g%d ' p% w b% e p e de'# w W w e w bu +ł gw ł#%w'e m e k '# em k e, k#ó e w # ą ł #%l ą p e k lk ' #ęp' + d' , +w ł fu'd me'# ­ m p%l k ej dem%k j mu ł ąd d% wp %w d e' # 'u w ją#­ k%weg%. 16 g ud' , ledw e edem d' p% w b% e, p e w pe ­ de'# RP % # ł m% d%w ' p e El g u N ew d%m k eg%, d%ść ' 'eg% wów # #ę m l . N ew d%m k b ł p ek%' ' , że b j ją p e de'# , #uje P%l kę p ed p%dd ' em jej ż d%w k ej d%m ' j . N e uleg wą#pl w%ś , że m e k bój #w% p e de'# % ' ­ ł p%w ż' k p% ądku u # %j%weg% R e p% p%l #ej P%l k ej.

D%ść ' e p%d ew ' e jed' k p%l k ej dem%k j ud ł% ę, p ' j­ m' ej ' p% ó , w jść #eg% k u be w 'ku1, % u + ul 'e w g ł p% # m, j k p%l # publ ś w #k + %p j p%l # ' + pel%w l % +%w ' e p%k%ju. O em d' p% bój #w e # m w ęk %ść w ł%' e Zg %m d e­ ' N %d%weg%, k#ó w b ł N u#%w , w ł%' ł '%weg% p e­ de'# , S# ' ł w W%j e +%w k eg%. C+%ć #% Bl%k M' ej %ś N %d%w + 'ów p ew ż ł lę, # m em ' k% ść W%j e­ +%w k eg%, k%lej'e p %#e # p wej # %' ' e ' #ąp ł . M%gł% ę d w ć, że p w ę %g 'ął ' # ój eflek j , m%że ' we# k u + . W ągu dwó + # g%d' bój % # ł % ąd %' k ' ' śm e ć, w %k w k%' '% ' e wł% ' e. P%l k dem%k j +%w w ł +w ej'ą ów'%w gę p e k%lej'e #e l # , ' e d%św d ją już p% ów' w l'eg% k u. Z #eg% wł ś' e p%w%du ' p e w u# %k ' e' e w b% u bój #w N u#%w w d je ę b ć %g ­ ' %'e, w w ą ku m + #% ę #% # k#%w l #e w d e' j k% p%m' ej ej 'g . N jp%pul ' ej 'gl%ję ' + #% P%l­ k, l Boże igrzysko N% m ' D v e , ledw e ' p%m k % N u#%­ w u +%ćb m +u. W jed 'ej w m ' e ' #em # p e de'­ # D v e p e, że „ m% d%w ' e w g ud' u 1922 %ku p e w eg% k%' # #u j'eg% p e de'# , G b el N u#%w (1865-1922) b ł% pe w m e gł%ś' + m% de #w p%l # ' + -w# m bój­ #w %w e k eg% mb d% w W w e, W%jk%w , w 1927 %ku"2. P e pe j l #ów ' #em # m ęd w%je''ej + #% P%l k w j 1 „Z bój #w% gł%w p ń #w ", wł w ł b% k%' %l d%w ' m wew'ę# ' e p%d el%' m p%łe eń #w e, # k m j k p edw%je''e p%łe eń #w% p%l k e, d' % p %w d d% „w % #u k l ' ep%k%jów p%l # ' +". Z b lqb , C+ #%p+e Z% ', The Political Consequences ofAssassination, „J%u ' l %f C%'fl # Re %lu# %'", Ju'e 2008, V%l. 52, N%. 3, . 388. 2 N% m ' D v e , Boże igrzysko, p eł. Elżb e# T b k%w k , W d w' #w% Z' k, K ków 2000, . 890. W św e e 'gl%ję ' m p%m' '% % # m w d e' u, ' e %d'%#%w '% g% ' we# w Encyclopedia ofAssassinations, k#ó ej m łem b ł% k # l%g%w ' e w ż' + m +ów p%l # ' + %d # %ż #'%ś d% ów '%­ w%ż #' +. C l S f k , Encyclopedia of Assassinations, F # %' F le, New Y% k 2001. (W e w #%ś w m 'k w k ąż e D v e ą dw e. N w k% p e de'­ # % # je p w%ł 'e # kże p %k j %d '' + w ą ków m ęd p%l # k m ' ep%dległej P%l k L #w - p p. #łum.].

uk ują bój #w% N u#%w j k% w ż' ep %d # w łeg% k%'fl k#u m ęd ' %d%w m dem%k # m w%le'' k m m łk Jó e­ f P ł ud k eg%, le ' e p p ują mu ł p w ej ' w ęk eg% ' e' 3. H #% %g f w duż m #%p' u p%w el el je ep%k , w k#ó + bój ę uk w '% j k% „f ' # k ", p jmuje, że d' ­ m e ul# #em m +u b ł% p ejś %we wpęd e' e u +u ' %d%w%dem%k # 'eg% w kł%p%#l we p%ł%że' e4. J k d%#ąd ' e p%w # ł% #eż ż d'e ' uk%we #ud um # + w d eń5. Z%b. 'p.: M k%ł j S# ' ł w Ku' k , Between the Brown and the Red: Nationalism, Catholicism, and Communism in Twentieth-Century Poland - The Politics of Bolesław Piasecki, O+ % U' ve # P e , A#+e' (OH) 2012; Ev P +, The Clash of Morał Nations: Cultural Politics in Piłsudski's Poland, 1926-1935, O+ % U' ve # P e , A#+e' (OH) 2006; A'#%' P%l%' k , Politics in Independent Poland 19211939: The Crisis of Constitutional Government, Cl e'd%' P e , Oxf% d 1972. T d ­ j'e p%l k e %p %w ' #em #u, k#ó e d% wpł wu kul#u %weg% ' w d e' p%l # 'e p kł d ją ' ew elką w gę, w j uk ują bój #w% N u#%w ­ j k% d eł% f ' # k leń m% '% ' e d% e' ją %l '# em # mu w d%p %w d e' u d% k u, # kże g'% ują dług%f l%we k%' ekwe' je m ­ +u. Z%b. 'p.: J ' M. C e + '%w k , O genezie i upadku II Rzeczypospolitej, Od'%w , L%'d ' 1981; A'#%' C ub ń k , Spory o II Rzeczpospolitą: Ewolucja poglądów pu­ blicystyki i historiografii polskiej na temat przyczyn odbudowy 1 znaczenia niepod­ ległego państwa dla narodu polskiego, K j%w Age' j W d w' , P% ' ń 1983; M ' M ek D % d%w k , Społeczeństwo, państwo, politycy II Rzeczypospolitej. Szkice i polemiki, W d w' #w% L #e k e, K ków 1972; M ' E ke #, Historia Polski, 1914-1939, W d w' #w S k%l'e Ped g%g 'e, W w 1990; A'd ej G l k , Pierwsze lata Drugiej Rzeczypospolitej, K j%w Age' j W d w' , W w 1989; Alek 'd N%w k, M Ku ń k , W #%ld S# 'k ew , Druga w 1978. Rzeczpospolita 1918-1939, B bl %#ek N %d%w , W 14 D N łę , T%m N łę , Gabriel Narutowicz, prezydent Rzeczypospolitej 14 XIII - 16 XIII1922, [w:J Prezydenci i premierzy Drugiej Rzeczypospolitej, ed. A'­ d ej C+%j'%w k , P %# W óbel, Z kł d N %d%w m. O %l ń k +, W % ł w 1992, . 48. 5 S#w e d e' e A'd ej C+%j'%w k eg% P %# W óbl , że %k e p w%w ' u ędu p e N u#%w #% jede' ' jm' ej b d ' + ep %dów m ęd w%­ je''ej + #% P%l k , je # w ąż k#u l'e (Prezydenci i premierzy Drugiej Rze­ czypospolitej, d . #., . 6). P% p%l ku %publ k%w '% k lk p%pul ' + b %g f N u#%w , le ' e w e ją %'e ' l p%l # 'eg% k%'#ek #u ' mpl k j bój #w . Z%b.: D 'u# P ń k -D ew ń k , Śmierć Prezydenta, W d w' ­ #w% M ' #e #w Ob %' N %d%wej, W w 1965; M ek Ru ć, Strzały w „Zachęcie", Ślą k, K #%w e 1987; #e'że, Pierwszy Prezydent Gabriel Narutowicz, K ążk W ed , W w 1967. N ed w'% w d ' p%pul '%' uk%w b %g -

3

N ' ej k ążk je # p óbą p e ' l %w ' %k%l '%ś ­ bój #w N u#%w ''eg% pu'k#u w d e' . Op%w d + #% ę w b% ów, m e ek m +u, ' ' + p%d w pól' m m 'em „w d eń g ud' %w +", # kże ' l uje + p ' % k ó#­ k%- dług%f l%we ' e' e. M%je p%dejś e w ' k p%l #%l%g 'e ­ g%, % j%l%g 'eg% (p% k%lej' ) + #% 'eg% '#e e %w ' w gą k ów p g%d' + d eń dl % um e' m ' p%l # ­ ' + d ku w' +. P%l #%l%d w l uw gę ' „d ' m 'e p% e k u, ł m w ' ę p w ' ów'%w g #' eją­ + u # %jów" % ' jm' ej %d u m%'ume'# l'eg% #ud um Ju ' J. L ' Alf ed C. S#ep ' p%św ę %'eg% # ' f% m j%m u # %j%­ w m6. C% już m' ej % w #e, W ll m H. Sewell w ł%ż ł gume'# ' e w g p g%d' + d eń dl w j ś' e' m ' # ' + w % ów kul#u %w + d ku w' +7. O # #' % ś S %## U w f El g u N ew d%m k eg% p%dejmuje #em # m +u, le w e eleme'# l #e k e, d% #eg% kup ę ' p eud%p +%l%g ' m #ud um N ew d%m­ k eg%: P # k Ple k%#, Niewiadomski - zabić prezydenta, Dem #, W w 2012. N jlep ą ' j'%w ą b %g f ą N u#%w je # k ążk J 'u P jew k eg% Gabriel Narutowicz. Pierwszy prezydent Rzeczypospolitej, K ążk W ed , W ­ w 1993. Z k%le ' jb d ej egół%w m #ud um m +u ' p e de'# p% % # je #% %w' f gme'# k ążk Wł d ł w P%bóg-M l '%w k eg% Najnow­ sza historia polityczna Polski, 1864-1945, Św de k , L%'d ' 1983. 6 Ju ' J. L ' , Alf ed C. S#ep ', The Breakdown of Democratic Regimes, J%+' H%p­ k ' U' ve # P e , B l# m% e 1978, . 3. 7 Ide p% % u p p dk%weg% w d e' ku#kują eg% dług%f l%w m m ' ­ m kul#u %w m m%że b ć k%'# '#u j' . P e łe #ule #% wł ś' e jed' k # k e w d e' #u%w '% w e'# um + #% , w du +u ł ''ej uw g Bl e’ P l , że „gd b '% Kle%p # b ł k ó# , ''e b ł%b %bl e św # ". 1 +%­ ż p%gląd ' + #% ę g%d' „p d%k em '% Kle%p # " # k%w l już f l%­ %f%w e %d M%'#e k u p% M k , #% d%p e % w XX w eku % # ł %' p%dd ' #em # 'ej k # e e # %' w%d%w + + #% ków. S ep# m % d% %l p%jed ' + d eń dl % um e' m ' + #% 'ej + k#e %w ł w elką f ' u ką k%łę „A'' le ", j k ów' eż „'%wą + #% ę p%łe 'ą" ' 'ą u el' me k ń k +. W %b dwu # + k%ł + m 'ę + #% 'ą p% # e­ g '% j k% %ś de#e m '%w 'eg% p e głęb e ( w j % j%-ek%'%m 'e) # uk#u , ' k#ó + #le p g%d'%ść, le #eż p w #w% w d w ł jed ' e łud­ ' m ep fe'%me' m . W % # #' m e w d e' p eż w ją jed' k wój w elk p%w ó# w b d ' + + #% ' +. W ll m H. Sewell je # p ek%' ' , że p%ję e „w d e' + #% 'eg%” je # klu %we dl % um e' p % e u m ' # uk#u l'ej. Tw e d %' m '%w e, że m ' + #% ' %bj w ę ej

19 w m ' ż l 'e ' e % że p g%d'e d e' „p ek # ł ją #% u'k p%­ łe 'e w p% ób, k#ó eg% ' e m%ż' b ł% w peł' p ew d eć ' p%d # w e #%p­ ' %w + m ', k#ó e m%gł je ' ć m%żl w m ". W m%delu Sewell # uk#u d ku w'e +em # kul#u %we, j k ' p kł d d ku ( ) p%l k eg% ' j%­ ' l mu, % d% d ep %duk%w ł ęw e m e' ł ę jed ' e w %bl ­ u gw ł#%w' + e w ń w #% u'k + p%łe ' +. H #% 'e w d e' e je # #em def ' %w 'e j k% # k e ' p%d # w e #eg%, % ' ( ' e) e w ' e # ' f% m ję #' eją + # uk#u . W ' ' ej ej k ąż e #w e d ę, że bój #w% p e de'# N u#%w je # w d e' em + #% ' m wł ś' e w # m e' e. Z%b.: W ll m H. Sewell, Historical Events as Transformations ofStructures: lnventing Revolution at the Bcistille, „T+e% 'd S% e# ", De embe 1996, V%l. 25, N%. 6, . 841-881. 8 S %## U , Barricades and Banners: The Revolution of 1905 and the Transformation ofWarsaw Jewry, S# 'f% d U' ve # P e , S# 'f% d (CA) 2012, . 215-216. 9 R%' E e m ' p e, że „p%d%b' e j k k # # %f ' #u l'e, bój #w p%l # 'e d% # ją b % %w%ś %k j d% eflek j ' d %bą". R%' E e m ', The Cultural Sociology of Political Assassination: From MLK and RFK to Fortuyn and Van Gogh, P lg ve M m ll ', New Y% k 2011, . 210.

_

k ł w ż' głęb%k% ' ep%k%ją w ą ek m ęd d ' m ką p%l # k w b% ej w b% e % j k m jed'ej # %' d k l ją % ­ p e # e' ' em ę p%l # 'eg% '# em # mu wś ód m d u­ g ej. M%je p%dejś e u upeł' me#%dę U 'eg%, le kł d e w ęk ' k ' %lę p g%d' + m e'' + w k # ł#%w ' u ę d ku u % ' %d e w # k e m g ń w b% +8. Z m + p%l # 'e # k­ #uję #u j k% w d e' p g%d'e, k#ó e d ją w pól'% e p%l # ­ 'ej %k ję d% eflek j p em śle' óż' + w #%ś p%l # ' + kul#u l' +9. W d e' g ud' %we p%m g ją % um eć ' e # lk% ' #%m ę k ów u # %j%w + w %góle, le # kże - % m%ż' u ' ć 'e % b d ej k%'# %we j'e - d ku w'ą p em 'ę p%l k eg% ' j%­ ' l mu w ź'e w m%że' e '# em # mu w %k e e m ęd w%­ je'' m. T% b%w em wł ś' e e p p dk%w + w d eń, k#ó w ' % ł m ł% ' 'eg% G b el N u#%w d% p e de'#u d ęk p%m% # %'' #w m' ej %ś ' %d%w +, w w%ł ł ' jb d ej w #ą dług%# w łą deb #ę p %wą, j ką w m ęd w%j' u p%­ św ę %'% w pól'% e w %b ż%'ej ' %du p%l k eg%, # kże m ej­ u w ' ej Ż dów. T deb # d%p %w d ł #eż p w ę d% %#w #e­ g% f% muł%w ' de , k#ó # ł ę ' ' j k% d%k# ' p%l k ej

w ęk %ś , gł% ą ej, że # lk% „e#' ' P%l " m ją p w% ąd ć P%l ką. W e k j lew w p %w ł ' #em # #%ż m%ś ' %du l'ą k%'# ' ję, k#ó uw d #' ł w gę %b w #el #w kul#u k% #em e#' '%ś . M%ż' b ę p%d ew ć, że p em% p %p g%w ' #% %w ' p e l de ów '# em k eg% ' j%' l mu, k#ó ej kulm ' ją b ł% bój #w% p e de'# , mu p w ę eflek j k%mp %m #uje '­ # em # m w % + P%l ków. W #% e jed' k d%k%' ł ę p % e p e w' . Lew , # %' p em% ą, w %f ł ę w eś' ej­ + p% j %b %' m' ej %ś ' %d%w +. C+%ć b%w em je e #uż p ed w b% m p e de' k m w lew %wej e#% e m%ż' b ł% ' leźć p kł d e +, #w d + em w f '%w ' + p ób %b %' %b w #el k ej de ' %du p%l k eg%, #% p% w b% + bój #w e N u#%w lew p e # ł publ ' e kwe # %'%w ć #e ę ' j%' l #ów, j k%b # lk% e#' ' P%l m el p w% ąd ć P%l ką. P%d w el%m w ględ m ' e ' jd em w ę p%k ep e' w #ej + #% . Je # jed' k w ż' , p%' ew ż p% w l lep ej d% # e ' ek#ó e ' jb d ej d%' % ł + kwe # (w ele ' + e %'uje d% d ś), j ­ k m m e l ę P%l '' Eu %pej w bu l w m %k e e m ę­ d dw%m w%j' m św #%w m . T% + #% % ' j%' l m e w l e % „du ę ' %du p%l k eg%", j k p%w ed el b ' ek#ó w pół eś' . T% # kże %p%w eść % %l '# em # mu w p%l k ej + #% p%l # e, j k ów' eż % w w ' +, j k m m e l ę , k#ó + el # ­ w ć mu %pó . W e e, je # #% %p%w eść % w %ś e ' e' d k l­ 'ej p w ł m ' u ę dem%k j , w ę % p % e e, w k#ó m P%l k b ł # lk% jed' m w elu #e # ów # ' ' %d%weg% k%'fl k#u ' k lę eu %pej ką, le # kże % m% p ek # ł ' kul#u p%l ­ # 'ej p e ' e' w #'ą e#% kę p em% .

NACJONALIZM I ANTYSEMITYZM K% e' bój #w N u#%w ' leż uk ć w k%'fl k e p%l k + w%le'' ków ' j%' l mów %b w #el k eg% e#' 'eg%10. T d ­ j' d ew ę#' #%w e ' u + ' %d%w , k#ó % w j ł ę p%d­ #udwud e #%# le#' eg% %k e u % b % ów, m ł + k#e %b w #el k - b ł głęb%k% w ą ' %m '# mem uk # ł#%w ' ej p e + #% 'ą p m ęć R e p% p%l #ej Ob%jg N %dów ' ż # k e p%ję , j k , e#' ' e p%jm%w ' ' ód k ew11. D%k# 'ę #ę kwe # %'%w l d%ść póź'% (w % # #' ej ćw e XIX w eku p e w ej dek d e XX w eku) ' %d%w dem%k p%d p%­ l# ' m % de%l%g ' m p wód #wem R%m ' Dm%w k e­ g%. T% jemu p p uje ę f% muł%w ' e p%pul ję d%k# ' e#' 'eg% p%l k eg% ' j%' l mu12. I' p %w ' p%łe ' m d N j%' l m m%ż' def ' %w ć ' p kł d j k% „p ede w #k m d[ę] p%l # 'ą, k#ó gł% , że jed'% #k p%l # 'e p%w '' p%k w ć ę jed'% #­ k m ' %d%w%ś %w m ”. E 'e # Gell'e , Narody i nacjonalizm, p eł. Te e H%łówk , W d w' #w% D f ', W w 2009, . 75. I''ą ł ''ą def ' ję, k#ó ' e je # e #ą p e ' def ' ją Gell'e , ' jd em w k ąż e Be'ed # R. A'de %' Wspólnoty wyobrażone. Rozważania o źródłach 1 rozprzestrzenia­ niu się nacjonalizmu, p eł. S#ef ' Am #e d m k , W d w' #w% Z' k, K ków 1997. W d ku e ' j%' l mu %b w #el k eg% # d j' e def ' uje ę g% ' #ępują %: „' ód #w% w pól'ą p e # eń p%l # 'ą, %k eśl%'ą w%kół e # wu ' # #u j , w #%ś p %jek#ów p%l # ' +, d%b %w%l' w ą ek %p # ' p w ą ' u d% d um%w p%łe 'ej". Ob w #el k ' j%' l m b łb #em, p ' jm' ej w #e% , 'klu w' %#w # dl w #k +, k#ó­ + ą d%łą ć d% w pól'%# ' %d%wej. T% wł ś' e p w , że ' jduje ę %' w d k l'ej %p% j w%be ' j%' l mu e#' 'eg%, k#ó je # w klu ­ ją mk' ę# ' %u# de ów. W w%jej k ąż e uż w m p%jęć „%b w #el k ” „e#' ' ” ' e j k% %p ów e w #%ś emp 'ej, le # pów de l' + w e' e Webe %w k m, #% %w ' + d% ' l dek%' # uk j f k# ' + m ' fe # j + #% ' + ' j%' l mu. Z%b.: Ge'ev eve Zub k , The Classical Opposition between Civic and Ethnic Models of Nationhood: Ideology, Empirical Reality and Social Scientific Analysis, „P%l + S% %l%g l Rev ew" 2002, V%l. 3, . 275-295. 11 Z%b.: A'd ej W l k , Philosophy and Romantic Nationalism: The Case of Poland, Cl e'd%' P e , Oxf% d U' ve # P e , Oxf% d-New Y% k 1982. 12 Ew%lu ję de%l%g 'ą e'de j p eśled ł: B ' P% #e -S u , Gdy nacjonalizm zaczął nienawidzić. Wyobrażenia nowoczesnej polityki w dziewiętnastowiecznej Polsce, p eł. Ag' e k N%w k%w k , P%g ' e, Sej' 2011. N #em # '#elek-

10

w ' mem ' %d%w dem%k b l p ek%' ' , że P%l k mu ę w b ć %wej egól'ej %dm ' %m '# 'eg% ' j%' l mu %­ dem XIX #ule w #w% ć d pl 'ę, p%łe 'ą pój'%ść % w% # „eg% m ' %d%w ", k#ó kł d ł w ż %ść p%m śl'%ś wł 'eg% ' %du ' d u' we l' m d m +um ' mu. Już %k%ł% %ku 1905 głów'ą k%'ku e' ję P%l ków w w l e % p e# w ' e e'­ de j u ' w ł Ż dów, ' e ' ' e b d ej % w # + w %gów p%l # ' + b% ów, w ę R% j ' N em ów. Ż d #eż # l ę głów' m %b ek#em ' e' w ś e'deków13. Ż d%w k p%łe '%ść w m ęd w%je''ej P%l e, l ą %k%ł% # e + m l %'ów % ób, w ę j k eś 10 p % e'# %b w #el , b ł d ugą ' jw ęk ą p%łe '%ś ą Ż dów ' św e e w l b + be w ględ­ ' + ' jw ęk ą p %p% j%' l' e. Dl p% ów' ' , m ęd w%je'­ 'e N em m e k w ł% %k%ł% pół m l %' Ż dów, l m' ej ' ż 1 p % e'# lud'%ś #eg% k ju. Sp%łe '%ść p%l k + Ż dów mów ł głów' e w j d 'e b ł m l%w ' , jed'% eś' e %dg w ł ' ep %p% j%' l' e dużą %lę w + 'dlu w%d + wł ś w + w ż­ ej kl e ś ed' ej, j k f ' ' e med ' 14. B ł #eż ' d ep ee'#%w ' w m # +. W w elu eg %' +, wł jeśl uw ględ­ ' ę % %b m l%w 'e, #% wł ś' e Ż d #w% l kl ę ś ed' ą. Z pew'%ś ą d ę w%be #eg% %b %' ć #e ę, że # k # ' e mógł p %w d ć d% m ęd e#' ' + ' p ęć k%'ku e' j m ęd P%l k ­ m Ż d m 15. W j ś' e' #eg% %d ju ' e w e pują jed' k ­ g d' e' - '# em # m w j mów ' m w ę ej % w %b ź' '# em #ów ' ż % j k +k%lw ek „%b ek# w' +" #% u'k + m ę­ d Ż d m ' e-Ż d m . W P%l e '# em # m b ł # d j' e ' j l' ej ' +%d e k ju, gd e Ż dów m e k ł% ' ew elu

#u l'ej d %g Dm%w k eg% %b.: G eg% K w e , Szowinizm po polsku. Przypa­ dek Romana Dmowskiego, 1886-1905, Ne #%', W w 2009. 13 A' l ę #eg% p % e u m%ż' ' leźć w: B ' P% #e -S u , Gdy nacjonalizm zaczai nienawidzić..., d . #. 1X1 S egół%wą ' l ę m%ż' ' leźć w: J% ep+ M u , Social and Political History of thejewsin Poland, 1919-1939. M%u#%' Publ +e , Be l ' 1983. 15 T mże, . 233; R%be # Bl%b um, Introduction, [w:] Antisemitism and lis Opponents in Modern Poland, ed. R%be # Bl%b um, C% 'ell U' ve # P e , I#+ (NY) 2005, . 4-6.

gd e ' e ów'%w g w p% egól' + w%d + m ęd Ż d m ' e-Ż d m duż% m' ej u ł ę w % . J k je e e #ą %­ b m , '# em # m p %m%w ' p e ' %d%w + dem%k #ów w k ł p% j k ek%lw ek j%' l'e p% #ul # g% p%d e k%'k e#'e p %blem bk% m e' ł ę w + me 'ą ' e' ­ w ść ' k e %w 'ą ' uw%l' e' e P%l k p%d ek%mej „ż d%w k ej d%m ' j ”16. Duże wpł w ' %d%w + dem%k #ów ' e ' ą b ' jm' ej, że w łą ' e %' ep e e'#%w l p%l k u + ' %d%w , ' # m b d ej, że mów l w m e' u w #k + P%l ków. Odm e'' 'u # p # %# ­ mu % m śle' % ' %d e u eleś' ł ' p kł d w b #' p%­ # ć Jó ef P ł ud k eg%. M łek w +%w w ł ę w # d j p ­ # %# mu %m '# 'eg%, p%dk eśl ją eg% ągł%ść d ed #wem R e p% p%l #ej Ob%jg N %dów. Uw ż ł ę L #w ' b eg ł % p%p e L #w 'ów, B ł% u 'ów Ż dów e w + %d '' +, w el%e#' ' + K e ów dl pl 'u %dbud%w R e p% p%l #ej j k% '%w% e 'eg%, dem%k # 'eg% p ń #w fede j'eg%17. C+%ć k e ę p%l # 'ą % p% ął j k% % j l # p e l # p ew%d ł P%l k ej P # S% j l # 'ej, % # #e ' e %d #ąp ł %d % j l mu p%­ św ę ł ę #w% e' u be p # j'ej # uk#u w%j k%wej, k#ó m ł ­ b u ć w w ' e m% #w%m b% m, wł R% j . 0 le b%w em ' %d%w dem%k %p%w d l ę w półp ą ką R% ją, PPS p ł ud k%' ekwe'#' e #w% l w 'g dę p%l k ej

16 Tę d k l' e j%' l'ą, „# ew %wą" ' #u ę '# em # mu ' jlep ej + b p%d um%w ł N% m ' C%+', + #% k, k#ó emu A m B # j k le ł b d ' l #e #u ' #%w k ej. J k p e % lek#u e ' #%w k + m #e łów: „Z ą­ łem p%dej ew ć, że ' jb d ej bój f% m '# em # mu ' ew ele m w pól'eg% e l' m k%'fl k# m '#e e ów m ęd e l' e ż ją m ludźm ' ' we# up ed e' m %w m . N # f łem ej ' p ek%' ' e, że Ż d -w Ż d ' św e e - #w% ą g upę p k%wą % e'#%w 'ą ' uj'%w ­ ' e, ' #ęp' e d%m '%w ' e e # lud k%ś ”. C #. : D v d N% m ' Sm #+, The Social Construction of Enemies: Jews and the Representation of Evil, „S% %l%g l T+e% ", N%vembe 1996, V%l. 14, N%. 3, . 210. 17 Z%b.: J% +u D. Z mme m ', Poles, Jews, and the Politics of Nationality: The Bund and the Polish Socialist Party in Late Tsarist Russia, 1892-1914. U' ve # %f W %' ' P e , M d %' (WI) 2004.

PROWADŹ

=3CU

lek Jó ef P ł ud k , d w' ej %­

M

j l #

'

ew%lu j%' #

% w%l'%ść, b ł p e w

b%j%w' k

mp

wód ą

%d %d %'ej P%l k . Mów ł % %b e, że je # L #w 'em,

# l

ę

mb%lem

p ń #w%wej de p%l k%ś , k#ó k ep#%w ł w

#k + g%#%w

ęś ą ' %du p%l k eg%, ' e

%d

+ p% +%d e'

e#'

+ b ć leż' e

'eg%

w ' ' . N %d%we A + wum C f %we

ede'# 18. N j%' l m P ł ud k eg% jeg% w%le'' ków ę #% jed­ ' k de l %w '%, w%be eg% ' leż p%dk eśl ć, że ' e w e b l # k m p %m%#% m mul# kul#u l mu, j k + 'e u +%d ą19. N e m e' #% jed' k f k#u, że w p edd eń p%l k ej ' ep%dległ%ś „lew ' ep%dległ%ś %w ”, w ę e %k k% l j % j l #ów, +ł%p­ k + d k łów l be łów, kup ł ę wł ś' e w%kół + m # ­ 'eg% p wód , j k m b ł P ł ud k , p %mują eg% #ę b d ej 'kluw'ą, l be l'ą %b w #el ką deę P%l k 20. K%'fl k# m ęd p ł ud k m ' %d%w m dem%k # m d% d ś jmuje + #% ków publ #ów, p%' ew ż w k p% óż18 W ldem P%#k ń k , Odrodzenie czynu niepodległościowego przez PPS w okresie rewolucji 1905 roku, W d w' #w% D G, W w 2008, . 251. 19 P%głęb %'e %mów e' e #ej kwe # %b.: P ul B k ' k , Reconsidering „Piłsudskiite nationalism", „N # %' l # e P pe ", 3 Sep#embe 2014, V%l. 42, N%. 5, . 771-790. 20 P%ję e „' ep%dległ%ś %w ” m ł% %d óż' ć lew %w + p # %#ów %d k%mu' ­ #ów % j l #ów- '#e ' j%' l #ów, k#ó ' e uw ż l ' ep%dległ%ś P%l k #%#' el.

R%m ' Dm%w k , #wó d%w%dem%k #

u +u ' %-

'eg% w pół u#%

d%k# ' eg% mu ' %d%weg%. K e %w ł p

m p%l k ej deleg

j w We

le ' gd ' e d%ł ł %bjąć wł d

ju. W e

ł, że P%l

ą k

w e 'ą w lkę % p e# w ' e g up m e#' ' m , wł

N em

lu.

wk ­

' '

'' m Ż d m

m . N %d%we A + wum C f %we

' e # k# 'e, p %g m g% p%d e, ' we# kwe # ę wł ś w + el j m ęd ' %dem p ń #wem21. K ed ' p eł%m e XIX XX w eku P%l we l w św # '%w% e 'ej p%l # k , ' #u l' + p%­ w%dów p jęl '%we w % e mów e' m śle' % P%l e, # m m m ów' eż w % e „b P%l k m ". I #%#ą k%'fl k#u m ęd w%le'' k m Dm%w k eg% P ł ud k eg% b ł - p f ują Be'ed # R. A'de %' - óż'e p% %b p%jm%w ' w pól'%# w %b ż%'ej22. M%ż' w ę p%w ed eć, że ' ' jb d ej fu'21 Je e w 1989 %ku w elk publ # em g j' Je G ed % p% w%l ł %b e ' uw gę, że P%l ką w ąż ąd ą dw e # um' - Dm%w k eg% P ł ud k eg%. Z%b.: Je G ed % , Droga na wschód, „W ęź" 1989, ' 10. P%d%b' e uw ż ł k%' e w # ­ # S# ' ł w „C #” M k ew : „Z # ' w łem ę, ' #ej k ąż e ' e p%ł%ż ć # #ułu P ł ud k Dm%w k , d% #eg% #%p' uw ż m, że ów ' ep%dległej P%l k ż l śm w e' + k deł # + dwó + lud [...]". S# ' ł w M k ew , Historia Polski od 11 listopada 1918 r. do 17 września 1939 r., U' ve # , K ków 2012, . 34. 22 Wł ś' e kwe # ę k%'fl k#u w m + p% egól' + # d j d ku ów ' j%' l # ' + p%dejmują ' ek#ó e ' j ek w + p w #ej d ed ' e. P e'j # Du , dą % j%l%g em P e e'em B%u d eu, + k#e uje ' j%' -

—26

d me'# l' m p% %m e ' e g%d m ęd ' %d%w m dem%k # m w%le'' k m P ł ud k eg% % ' ł wł ś' e u#%ż m ' e ę óż' m w pól'%# m w %b ż%' m . C+% ż %b dw e w pól'%# w %b ż%'e m ł #ę mą ' wę w ele w pól' + e +, ' e p%w '­ ' śm p%m ' ć, że P%l k , k#ó ej d%m g l ę ' %d%w dem%k , b d % óż' ł ę %d #ej, dl k#ó ej ' ż l ż e p ł ud 23. K%'fl k# m ęd N %d%wą Dem%k ją w%le'' k m P ł ud­ k eg% b ł dług%# w ł ekł , kł d ł ę ' ' eg% ' e # lk% fu'­ d me'# l' e óż'e p% %b %d # ' p%l k ej + #% #%ż m%ś , le # kże głęb%k e p% ' #em # # #eg # k# k . K ed w 1905 %ku w R% j w bu +ł ew%lu j , P ł ud k PPS d%j el ' ę %b le' #u w peł' 'g ż%w l ę w w lkę % e l ję #eg% elu. N ­ %d%w dem%k k%le d% # egl w ew%lu j jed ' e + % , ' ­ + ę ' ep%# eb'e m '%w ' e p%l k ej k w . K ed P ł ud k ud ł ę w p%d óż d% T%k %, l ą ' j p%ń ką b %ń mu' ję dl p%l k + ew%lu j%' #ów, Dm%w k w u ł jeg% śl dem, b p ek%' ć J ­ p%ń ków, że ew%lu j w P%l e k ' je # ' klę kę. W K óle­ #w e P%l k m ' %d%w dem%k dąż l d% p w ó e' p% ądku, em w ę w półp %w l ką p%l ją p ł m 'u % j ­ l # ' + # jków. Se#k P%l ków g 'ęł w b #%bój + w lk +, k#ó e em % g% ł m ęd %b dw%m %b% m . I +%ć ów­ '% ' %d%w dem%k , j k PPS w l 1905 %ku m m '%w + w%le'' ków, ów' e #%#'e b ł% d ed #w% p el 'ej k w , j k e % # w ł m ęd ' m ew%lu j jej ' #ęp #w 24. l m ' e j k% m%'%l # 'ą de%l%g ę, le w el%gł% %we p%le, w k#ó m w pół #­ ' eją w l ą % +egem%' ę k%'ku ują e w je, # kul je d ku ' %du. J k p e, „w el% k%ść p%glądów ' ' ód % de , że #%ż m%ść p%l # ' ' e je # mś # w ł m, le p% u ę m ęd óż' m %g' k m , p %w d ą ' d% de , że ' j%' l m ' jlep ej je # p% # eg ć j k% #%ż m%ść el j'ą". P e'j # Du , Rescuing History from the Nation: Questioning Narratives of Modern China, U' ve # %f C+ g% P e , C+ g% 1995. 23 K # k l #e k K%' # '# A. Jeleń k p e, że „ óż' e p%m ęd lew ą p w ­ ą w P%l e b ł w ź'e, p wd w p ep ść #' ł jed' k ' pl ' e ' e # le p%l # ' m, % u u %w m". K%' # '# A. Jeleń k , „Kultura". Polska na wygnaniu, I' # #u# D%kume'# j S#ud ów ' d L #e #u ą P%l ką, W w 2005, . 17. 24 Według d ł PPS M + ł S%k%l' k eg% „w lk b #%bój e" m ęd PPS N %d%wą Dem%k ją, „( ) p% ą#ku p% d 'e, p%d%b'e ej d% m -

P% p eg 'ej ew%lu j PPS e ł d% p%d em , P ł ud k % # ­ #e ' e w #ąp ł p # ( +%ć w ąż u# m w ł ' ą bl k e #%­ u'k 25}, b bud%w ć be p # j'e jed'% #k p łeg% p%l k eg% w%j k w u # k ej G l j . E'de k%le # w l p p%l # e l%j l mu w%be k ej R% j , % % # #e ' e p ' % ł% Dm%w k emu f%#el w % j k ej Dum e, jed'% eś' e w b% d% Dum p ep %­ w d 'e według ' edem%k # 'ej, % j k ej % d ' j w b% ej k w ł w b% ów p%l k + ż d%w k + ' g ę % um e e %wej, k#ó ej # wką b ł jed ' p p d ją W w e m 'd #. T% # lk% w m ' ł% e'de ką %b e ję ' pu'k e kwe # ż d%w k ej. P% # m, j k Dm%w k ' e d%ł ł d%b ć m 'd #u w 1912 %ku, e'de % g '­ %w l m %w b%jk%# ek%'%m ' klepów ż d%w k + w W ­ w e, k#ó w w elk m #%p' u # uł p%l k%-ż d%w k e el je w ' j­ w ęk m p%l k m m eś e26. W p eded' u I w%j' św #%wej e'de w%le'' P ł ud k e­ g% ' leźl ę p% p e w' + # %' + f %'#u. Dm%w k uw ż ł, że w łek m l # ' e # %' p%l k ej je # d em' , p%św ę ł wą e'e g ę ' l%bb%w ' e p wą p%l ką u p ń #w T ójp% % um e' (włą ' e R% ją). P ł ud k k%le b ł p ek%' ' , że P%l m%gą w w l ć ' ep%dległ%ść jed ' e wł ' m w łk em, w # m wł ś' e elu p%p %w d ł w%je Leg %' ' w%j'ę R% ją p% # %' e p ń #w e'# l' +. Sp% % % e'# ję p%łe eń #w p%l k eg% w #% ą ej ę w%j' e b ł ' e ł + ' e ekłe, gd ż d%# ł , d% ł%w' e, ż śm e . C% % um łe, ż%ł' e e w l ą w Leg %' + p e wk% R% j uw ż l u %f l ę p wód ów N %d%wej Dem%k j d dę +ów ' p wód ów, ' %d #ęp ów, ' jed'% #k , p e %d ł ę ' eb wem w e­ gul 'e # el ' ' w f b k + ' ul + w be ł d'e m% d%w ' e lud ". M + ł S%k%l' k , Czternaście lat, I' # #u# B d ' N j'%w ej H #% j P%l k , W w 1936, . 285. T lk% w p em ł%wej Ł%d w b #%bój + # + m ęd % g ' j m 'g ż%w ' m ' e p%l k ej p w ' %d%wej g ­ 'ęł% %k%ł% #e #u % ób. 25 J kk%lw ek Jó ef P ł ud k % w ę ej uw g p%św ę ł Zw ą k%w W lk C '­ 'ej d ł l'%ś „ # ele k ej", #% f% m l' e p% % # w ł ł%'k em PPS, de facto, wł p% % ł m e PPS-Op% j , jej f k# ' m p wód ą ż d% 1914 %ku (p p. ed.). 28 Z%b.: R%be # Bl%b um, The Politics ofAntisemitism in Fin-de-Siecle Warsaw, „J%u ­ ' l %f M%de ' H #% ", Ju'e 2001, V%l. 73, N%. 2, . 275-306.

28

p w ' %d%wej. Z d ug ej # %' e'de , dążą d% k ' k­ ep# j e'#e'# dl p%l k + p j , % e' l 'g ż%w ' e P ł ud­ k eg% p% # %' e u # k ej j k% p%l # ' e k%dl we, p # m j k% # g 'e m '%# w #w% ż mł%d + lud 27. Sp w k%mpl k%w ł ę je e b d ej, gd ż %b e # %' m%g­ ł p ek%'ują % gume'#%w ć ' e w ż %ś wł ' + ług w m g ' + % p%l ką ' ep%dległ%ść. 0 le P ł ud k d%p %w d ł d% p eję wł d %d ' em e k eg% d%wód #w w%j k%weg% w l #%p ­ d e 1918 %ku, de facto #w% ł ąd %d p%d # w bud%w ł m ę, % # le ' %d%w dem%k m%gl w k ć, że #% + w łk w P żu b ł klu %we dl u ' ' '%weg% p ń #w p e w ę k + l '­ #ów. K ed Dm%w k w ó ł d% P%l k p% # umf e w We lu, w elu uw ż ł%, że P ł ud k ' e %k ł wemu %p%'e'#%w ' leż'eg% ­ u'ku u ' ' . W l # + 1919-1920 %ku P ł ud k p ób%w ł %d#w% ć R e ­ p% p%l #ą Ob%jg N %dów j k% fede ję p ń #w p%l k eg%, uk ­ ń k eg%, l #ew k eg% b ł% u k eg%; w ł #eż %ju Uk ń ką Republ ką Lud%wą # m ' S m%' Pe#lu . W # m m m ­ e ' %d%w dem%k we l w m%żl w%ść u#w% e' „P%l k dl P%l ków” %p%w d l ę p e wk% ' e%dp%w ed l' m, + d ' em, w '#u %m ' Uk ' e. W%j' p%l k%- %w e k je e b d ej %dd l ł %d eb e #e dw %b% . Gd %dd ł p%l k e d%­ b w ł K jów, ' we# e'de +w l l p% u' ę P ł ud k eg% j k% ' el'eg% d%wód , jed' k p%#em, w e %dw %#u p%l k + w%j k, ęl p%d w ć w wą#pl w%ść d%l'%ś w%j k%we m ł­ k ekle k # k%w l jeg% k%mpe#e' je j k% ' el'eg% w%d . A gd % # #e ' e ud ł% mu ę %dw ó ć l% w%j' , e'de ukul p%pul ' m # b% k ej '#e we' j , ' 'ej j k% „ ud ' d W łą", b p%m' ej ć ud ł P ł ud k eg% w w ę #w e. W # k e 'eg% j%­ w ' p%k%ju k eg% ep e e'# '# N %d%wej Dem%k j S# ' ­ ł w G b k el%w% ś ekł ę ' e S%w e#ów M ń k , #%­ l B ł% u , b u' em%żl w ć wp %w d e' e w ż e w m %'ej

27 W ę ej ' #em # #ej kwe # %b.: J ' M%le'd , Piłsudczycy a Narodowi Demokraci 1908-1918, K ążk W ed , W w 1980.

p e P ł ud k eg% w j fede j'ej28. T% p% u' ę e G b k eg% P ł ud k u ' w ł d dę p w , k#ó ą # k w elu jeg% ż%ł' e %dd ł% ż e. j k uw ż ł ' e w kle p% # eg w He' M% ge'#+ u e­ ' % , w 1919 %ku k e ują me k ń ką m ją w P%l e, '# em ­ # m ( m%że ej # k w ' kwe # ż d%w k ) %dg w ł klu­ %wą %lę w „ %d ''ej kłó#' ” m ęd p ł ud k m ' %d%w m dem%k # m , #% %'ej w m + (' eż d%w k eg%) p%łe eń #w P%l k 29. Ob e w j #ej ę #% ' e d% e' ę w l #e #u e p ed­ m %#u. A'# em # m, k#ó # m óż' ę %d w eś' ej + f% m '­ # ż d%w k + e e'# me'#ów, że ' e je # w m e %' w Ż dów j k% w ' w ów el g jud # 'ej, le j k% ' ód ( g upę e#' 'ą) %bd %' %k eśl%' m e + m + k#e # ' m , ę #% uw ż ę '#eg l' kł d' k p%l k ej kul#u p%l # 'ej %k e u m ęd ­ w%je''eg%30. L 'e 'gl%ję 'e b d ' % # #' + dwó + dek d XX w eku # %'' % p ed # w ją p%l k ' j%' l m/p # %# m we w #k + jeg% p ej w + j k% ' e' w #' , k e'%f%b ' % głęb%k% p%w ą ' '# em # mem31. N ęś e w ągu % # #28 Z%b.: M e ł w Pu ń k , Rozmowa historyczna ze St. Grabskim, „Ze # H­ #% 'e” 1976, ' 3ó, . 38-49; #e'że. Jak straciliśmy Mińsk i federację z Białą Rusią, „Ze # H #% 'e" 1976, ' 36, . 50-59. 29 He' M% ge'#+ u, AU in a Life-Time, D%ubled , G de' C # (NY) 1922, . 358. 30 Ok eśle' e # k e uge uje ' p kł d: J %b K # , From Prejudice to Destruction: Anti-Semitism, 1700-1933, H v d U' ve # P e , C mb dge (MA) 1980, . 4. 31 N p kł d S+muel Alm%g p e, w m + jed'ej ' jb d ej k j' + '#e ­ p e# j #eg% p%glądu, że '# em # m w m ęd w%je''ej P%l e „b ł ' em l #%­ # l' ”. Z%b.: S+muel Alm%g, Nationaiism and Antisemitism in Modern Europę, 18151945> Pe g m%' P e , New Y% k 1990, . 107. J k p e S %## U , ' l ują # k e # '%w k%, „dl w elu lud ' em l # u mem je # #w e d ć, że P%l Ż d #% śm e #el' w %g%w e że ł ep # mu %dd el ją #e dw e g up je # ' em l # k # j k św #”. S %## U , Barricades and Banners..., d . #., . 217. Rów' eż d ' em E Me'del %+' w ele # d j' + p ' #em # #% u'ków p%l k%-ż d%w k + kł d , że P%l k b ł „ k j' e, b ć m%że w ę w ją#k%w% '# ­ em k m k jem”. E Me'del %+', Jewish Historiography on Polish Jewry, [w:] Jews in Independent Poland, 1918-1939, ed. A'#%' P%l%' k , E Me'del %+', Je T%m ew k , I' # #u#e f% P%l +-Jew + S#ud e , L%'d%' 1994, . 6-7. Kl ­ ' m p kł dem # k ej ' j je # p Cel S#%p' k ej Helle On the Edge of Destruction: Jews of Poland between the Two World W+ , C%lumb U' ve # P e , New Y% k 1977. W ę ej ' #e' #em # %b.: E Me'del %+', Jewish Historio-

% ' eg% ćw e ćw e # k e k j'e p% # e# P%l k j k% k ju p m ­ # w'eg% ' ep%+ m%w ' e '# em k eg% # ł ę d e, ' we# jeśl + e + w ąż gd eś d ją ę ł eć. N%w e p e uk ują % wój p% # w '# em k + w p%l k m p%łe eń #w e j k% p % e d ' m ' p%dleg ją k%'#e # j . W ele # + b d ń kup ę ' %l k ów p%l # ' + k%'­ k e#' + w d eń - # k + j k ew%lu j 1905 %ku, w b% d% % j­ k ej Dum , '# ż d%w k b%jk%# ek%'%m ' 1912 %ku I w%j' św #%w - w % p e # e' ' u ę d k l j '# em k + d ku ów ' # %jów32. C% jed' k d%ść k kują e, p%dejś e #% ' e % # ł% p e' e %'e ' b d ' P%l k m ęd w%je''ej. N e m , e j ' , wą#pl w%ś , że k ed w 1918 %ku P%l k ' gle ę „%d %­ d ł ” 'ów p%j w ł ' m p + Eu %p , '# em k ' j%' l m b ł p%w ż'ą łą ów'% w kul#u e, j k p%l # e; w #% e p%w ż­ ' ej ą ' we#, ' ż ęść p%l k + + #% ków g%#%w je # p ' ć33. graphy on Polish Jewry..., d . # M%ż' ów' eż u ' ć # k p%gląd pe f ' p p dek %gól' ej eg% # e'du, w ąż ę #eg% w Eu %p e Z +%d' ej Ame e Pół'% 'ej, b „uk w ć P%l kę j k% k j %f ' + +ł%pów", kł%'' + d% „b u# l'ej k e'%f%b ". B ' P% #e -S u , Poland in the Modern World: Beyond Martyrdom, J%+' W le & S%' , New Y% k 2014, . 3. P%głęb %'e %mów e' e % e'# l ują + p% # e#ów Eu %p W +%d' ej %b.: L W%lff, lnventing Eastern Europę: The Map of Civilization on the Mind of the Enlightenment, S# 'f% d U' ve # P e , S# 'f% d (CA) 1994. 32 S %## U , Barricades and Banners..., d . #.; T+e%d% e R. Week , From Assimilation to Antisemitism: The „Jewish Question" in Poland, 1850-1914, N% #+e ' Ill '% U' ve # P e , DeK lb 2006; J% +u D. Z mme m ', Polesjews, and the Politics..., d . #.; R%be # Bl%b um, The Politics of Antisemitism..., d . #.; S#ep+e' D. C% ', Polish-Jewish Relations hefore the First World War: The Case of the State Durna Elections in Warsaw, „G l-Ed: O' #+e H #% %f #+e Jew ' P%l 'd" 1989, V%l. 11. 33 H #% # d j' e p e w # w ją ek%m% um k%w ' '# em # m l # 20. jeg% b d ej d k l' m, ' p %w ' m ' mem m ' fe # j%m l # 30. N p kł d A'd ej C+%j'%w k p e: „W #em e kwe # ż d%w k ej w ­ p%w ed %m publ #ów e'de k + [w l # + 20. - p p. u#.] d lek% b ł% d% póź' ej eg% ek # em mu. W k w l %' głów' e ' ek%'%m ' e k%' e­ kwe' je # uk#u w%d%wej lud'%ś ż d%w k ej, j k ów' eż ' %d ęb' ' ­ %d%w%ś %w% + k#e #ej g up jej wew'ę# 'e w ę ". A'd ej C+%j'%w k , Koncepcje polityki narodowościowej rzqdów polskich w latach 1921-1939, Z kł d N %d%w m. O %l ń k +, W % ł w 1979, . 19. P%d%b'e gume'# ą p%d'%­ %'e w k ążk +: M łg% # D%m g l k , Antysemityzm dla inteligencji? Kwe-

Z pew'%ś ą jed' k ' e b ł #% ł +egem%' ' . A'# em k ' ­ j%' l m m ł l'ą k%'ku e' ję, k e %w 'ą p e d%l' + + ­ m # ' + l de ów p%l # ' + ' ele P ł ud k m, #w% %'ą p e l'e %b% % j l #ów, d k łów, l be łów um k%w ' + k%' e w # #ów, k#ó ę w%kół ' eg% kup l . A' l %l , j ką „kwe # ż d%w k " %deg ł w w d e' + g ud' %w + 1922 %ku, m%że ' e # lk% d%p%mó w ek%' # u%w ' u „+ #% w d e' %­ wej” '# em # mu w m ęd w%je''ej P%l e, le # kże d%ł%ż ć eg ełkę d% ' l '# em # mu j k% ej d ' m 'eg% j w ­ k p%l # 'eg% ' ż # # 'ej de%l%g wę p m # w'eg% e e'# me'#u. W d e' g ud' %we ' leż w ę p% # eg ć w k%'#ekś e ­ ekłej p edłuż ją ej ę w lk % w ję p ł%ś P%l k , w k#ó ej #% w l e kwe # '# em # mu %dg w ł %lę klu %wą. Z m% ­ d%w ' p e de'# N u#%w b ł 'g ż%w ' m # %'' k em P ł­ ud k eg% p%d el ł jeg% %b w #el ką w ję w pól'%# ' %d%wej. El g u N ew d%m k #w e d ł, że kule w # el%'e p e ' eg% 16 g ud' b ł # k ' p wdę w m e %'e w P ł ud k eg% łą 'kluw'ą w ję p%l k eg% ' %du („Jude%-P%l kę” j k p%g dą ' w ł ją w # k e p % e u), k#ó ą M łek ep e e'#%w ł. Sł%w N ew ­ d%m k eg%, j k je e %b m , +w l ł% w elu ' j%' l # ' + p%l # ków publ #ów. H #% bój #w N u#%w %dg w #em ' e # lk% klu %wą %lę w w l e m ęd p ł ud k m e'­ dek m , le, % w ż' ej e, w de%l%g ' m k%'fl k e % ' e' e w %b ż%'ej w pól'%# ' %du % m ej e m' ej %ś ' %d%w + w #ej w pól'% e.

stia żydowska w publicystyce Adolfa Nowaczyńskiego na łaniach „Myśli narodowej" i „Prosto z mostu" na tle porównawczym, Ż d%w k I' # #u# H #% ' ,W w 2004, . 44; R%m ' W p ń k , Świadomość polityczna w Drugiej Rzeczypospolitej, W d w' #w% Łód k e, Łódź 1989, . 424.

2£

RADYKALNA PRAWICA, ZAMACH POLITYCZNY I UPADEK DEMOKRACJI Gd b śm w l p% 'e d pl ' 'e g ' e „+ #% P%l k ", w d e' g ud' %we 1922 %ku m%żem p%# k#%w ć j k% jed'% e # ć w #% ą ej ę w %k e e m ęd w%je'' m - j k #w e d +%ćb M k M %we - „eu %pej k ej w%j' e d%m%wej" m ęd le­ w ą p w ą34. K ed R e p% p%l # w m u 1921 %ku p jęł dem%k # 'ą k%' # #u ję, w Eu %p w dem%k ję d w ł ę b ćw #%w m pu'k e. J k ' p ł w p% +%d ą ej #eg% meg% %ku kl 'ej p Modern Democracies (W pół e 'e dem%k ­ je) J me B e, d w ć ę wów m%gł%, że Eu %p g%#%w je # u ' ć „dem%k ję '% m l'ą ' #u l'ą f% mę lud k + ądów"35. N e m 'ął jed' k ' we# %k, 'u # l be l'e, lew %we p% #ęp%we, k#ó e d%m '%w ł Eu %pę p% I w%j' e św #%wej, d w ł ę p e +%d ć d% %dw %#u, %f ją ę p ed w%j%w' ą d k l'ą p ­ w ą, ę #% w % %w 'ą ' wł% k m u +u f #%w k m, k#ó d%­ b ł wł d ę w R m e w %ku 1922. T umf dem%k j %k ł ę b ć p ejś %w . Ru +%m f #%w­ k m ud ł% ę % # #e ' e p ejąć wł d ę we Wł% e + w N em­ e + % , leż' e %d def ' j f mu, w H p ' P% #ug l . W w ęk %ś k jów Eu %p Ś %dk%wej ' k%'fl k e d k l'ej p ­ w d k l'ą lew ą ' jb d ej k% # l k%' e w # w' u#%k , k#ó w m ę p w ó e' p% ądku publ 'eg% #ł m l de­ m%k ję, p óbują %dep eć d k l m ów'% lewej, j k p wej # %' . D% k%ń l # 20. dem%k ję w g %'% ' Węg e + (1919), we Wł% e + (1922), w Bułg (1923), H p ' (1923), G e j (1926), ' L #w e (1926), w P% #ug l (1926) % Jug% ł w (1929)36. W %ku 34 M k M %we , Dark Continent: Europe's Twentieth Century, V '# ge, New Y% k 2000, . 27. 35 J me B e, Modern Democracies, M M ll ', New Y% k 1921. C #. : M k M %­ we , Dark Continent..., d . #., . 4. 30 W H p ' , j k w d%m%, ' # #u je dem%k # 'e p w ó %'% ' k ó#k%, p% m d% ł% d% w%j' d%m%wej p%'%w'eg% p %w d e' d k# #u . W ę ej ' #em # ł m ' ę dem%k j w Eu %p e m ęd w%je''ej %b.: K l J. Newm ', European Democracy hetween the Wars, Alle' & U'w ', L%'d%' 1971; J% ep+ R%#+-

33

1926, k#ó śm ł% m%ż' ' w ć eu %pej k m „ %k em p ew %#ów", m łek P ł ud k p ejął wł d ę w P%l e, p%w # mują d ł l­ '%ść ądu ' %d%w + dem%k #ów + %ju ' ków37. W l # + 30. N em , Au # , Rumu' , E #%' Ł%#w ów' eż p% u ł u # %­ je p l me'# 'e, p% % # w ją C e +% ł%w ję w %l jed 'eg% #emu dem%k # 'eg%, j k p e# w ł p% Eu %pą Z +%d' ą Sk 'd ' w ą38. M%me'#, w k#ó m d% ł% d% m e ek w P%l e m% d%w ' N u#%w , l ledw e dw m e ą e p% p eję u wł d w R ­ mep e f #ów, # kże j w' p%d w w elu u e #' ków g ud' %­ w + % u +ów dl Mu %l ' eg% m%gł b uge %w ć pew'e p%d%­ b eń #w% w d eń we Wł% e + w P%l e. P%d%b eń #w% #% k%le %d kwe # ę #% u'ków m ęd e'de ją we w e ' + l # + 20. f mem. B d ' ' uk%we p%św ę %'e u#% # m%w d k­ # #u e w P%l e ' e be p ' kup ł ę ' m +u m j%w m P ł ud k eg% 1926 %ku #w% %' m p%d jeg% p # %' #em eż m e ' j' m. Jed'% eś' e b d e ej p%w # m w l ę %d e# ­ k e#%w ' j k% „f #ów" j k ejk%lw ek p%l k ej p # , w ją#k em fu'k j%'ują + ' m g 'e e e'de j g up % ł m%w + d ug ej p%ł%w l #3O39. P ję e ęś p%l # 'eg% epe #u u Mu %l ' e­ g% p e p%l ką p w ę m ł% w%be #eg% ' #ąp ć d%p e % w %k e e p% 1926 %ku, w e k j ' p ep %w d %' p e P ł ud k eg% m +

+ ld, East Central Europę between the Two World Wars, U' ve # %f W + 'g#%' P e , Se ##le 1974; Hug+ Se#%'-W # %', Eastern Europę between the Wars, 19181941, C mb dge U' ve # P e , C mb dge 1945. 37 D% d ś ' jlep m #ud um m +u # 'u P ł ud k eg% je # k ążk J% ep+ R%#+ + ld Piłsudski's Coup d'Etat, C%lumb U' ve # P e , New Y% k 1966. 30 B d ' e p% ów' w e ' #em # %l f mu w ł m ' u ę dem%k j w ł%­ ' e' u ę u#% # mów %b.: S# 'le G. P 'e, A History of Fascism, 1914-1945U' ve # %f W %' ' P e , M d %' (WIJ 1995, wł . 129-146. 39 T mże, . 321. P %# S. W 'd p e: „P%l k f m, d ł ją ' %b eż + p%l­ k eg% ż p%l # 'eg%, b ł p%d w el%m w ględ m mp% #%w ' m, #u ­ ' m p %duk#em [...]. P%l k f m b ł p e w' dług ej p%l k ej # d j de ­ łów w%l'%ś , de l mu um k%w ' ". P %# S. W 'd , Fascism in Poland, [w:] Native Fascism in the Successor States, 1918-1945, ed. Pe#e F. Sug , ABC-Cl %, S '# B b (CA) 1971, . 97.

h£

# 'u40. W %d' e e' u d% l # 20. e'deków p% # eg ę ś j k% p ­ #ę d' % p w ą 'ą d% p l me'# mu dem%k j . Wł ­ ś' e #e' w e u'ek #łum , dl eg% bój p e de'# N u#%w ­ ę #% je # uk w ' j k% „f ' # k”, k#ó eg% %dw%ł ' e ę d% bój ej p em% d lek% w k ł% p% g ' e k ep#%w 'ej p e ' j%' l #ów p%l # k . P%d gd p%w e +' e u ' je ę, że wł% f ś ' e p%­ p e l '# em # mu ż d% póź' + l # 30., #% ' e' w ść d% Ż dów b ł ed'em e'de k eg% p %g mu p%l # 'eg% % e'de k ej w ­ j kul#u . Kwe # el j '# em # mu eu %pej k + u +ów ul# ' j%' l # ' +, p %#%f #%w k + f #%w k + m p # m ' eb g #el'e ' e' e. Dw p d gm # 'e u + f ­ #%w k e - wł% k ' em e k - p ' jm' ej u w + p% ą#ków ­ d k l' e óż' ł ę w p%dejś u d% Ż dów. Wł% f ś w k%ń u jed' k p jęl '# em # m wój, '# em k de%l%g b ł d' m eleme'#em w +%d' %eu %pej k + u +ów f #%w­ k +, # k + j k umuń k Żel ' Gw d węg e S# ł%k ż%w . W P%l e, ' ej ' ż we Wł% e +, j d%w # p%l # ' '# em ­ # m p%p ed ł p%p e dl p%l # k u#% # 'ej, ' e mów ą już % #%# l # 'ej. Skup e' e ' e#% e d ł ' + e eg%w + e'deków w e w d eń g ud' %w +, w p e w eń #w e d% fe­ p%l # k w %k eg% ebl %f j l'ej de%l%g , k#ó e # d j' e ' l %w l b d e, m%że d' % m e' ć ' ą % e'ę w ą ków m ęd u +em ' %d%w%dem%k # ' m w p% ą#k + II R e ­ p% p%l #ej f mem % '# em # mem, # kże p%mó ' m % um eć f m j k% j w k% p%' d' %d%we41. L #e #u ' #em # eu %pej k eg% f mu je # %b e ' %bf #uje w def ' je 110 Z%b.: A'#%' P% %' k , Roman Dmowski and Italian Fascism, [w:] Ideas into Politics: Aspects of European History, 1880 to 1950, ed. R%ge Bulle', H #mu# P%gge v%' S# 'dm '', A'#%' P% %' k , C %%m He m, L%'d%' 1984. 41 D% p kup %' + ' de%l%g N %d%wej Dem%k j ' leżą m ęd '' m : B%gum ł G %##, Nacjonalizm chrześcijański. Myśl społeczno-państwowa formacji narodowo-katolickiej w Drugiej Rzeczypospolitej, U' ve # , K ków 1991; Je Jedl k , Jakiej cywilizacji Polacy potrzebują. Studia z dziejów idei i wyobraźni XIX wieku, P ń #w%we W d w' #w% N uk%we, W w 1988; Ew M j, Związek

@ A.

# p%l%g e, ' k#ó + dłuż e %mów e' e ' e m #u m ej 42. N e je # ów' eż elem #ej k ążk k%' # u%w ' e ( p jm%w ' e) def ' j f mu, ' #ęp' e p wd ' e, ' %d%w dem%­ k f # m b l, ' e43. N #%m # klu %we dl m%jeg% % um e' f mu p jąłem ł%że' e R%ge G ff ' , że #%# „m # 'eg% jąd " #ej de%l%g #% „p l 'ge'e# ' , p%pul # ' ul# ' j%' l m" ' ej mów ą de , że w pól'%# ' %d%w je # uw kł ' w w lkę % p e# w ' e ł m dek de' j dege'e j (k#ó + egół%w + k#e óż' ę w leż'%ś %d d 'eg% u +u f #%w k eg%) % że w ę #w% w #ej b #w e p ' e e '%wą e ę ' %d%weg% %d %d e' +w ł 44. Te' p l 'ge'e# ' m # m%ż' ' leźć # kże w jąd e m%b l j'ej w j e'de k eg% ' j%' l mu. Klu %w óż' w ględem Wł% + p%leg ' # m, że w P%l e, p%d%b' e j k w Rumu' ' Węg e +, „k " ' %du ' d +%d ą „'%w p% ądek" %b ł ę ' em l w łą ' e w%kół jed'eg% p %blemu: kwe # ż d%w k ej.

Ludowo-Narodowy 1919-1928. Studium z dziejów myśli politycznej, W d w' #w% U' we #e#u M Cu e-Skł%d%w k ej, Lubl ' 2000; Wł%d m e M +, Obcy v polskim domu. Nacjonalistyczne koncepcje rozwiqzania problemu mniejszości narodowych, 1918-1939, W d w' #w% U' we #e#u M Cu e-Skł%d%w k ej, Lubl ' 1994: R%' ld M%d , The Interwar Polish Catholic Press on the Jewish Question, „A'' l %f #+e Ame ' A dem %f P%l # l 'd S% l S e' e" 1996, V%l. 548, N%. 1, . 169-190; M e ł w S%b k, Narodowa Demokracja wobec kwestii żydowskiej na ziemiach polskich przed I wojną światową, W d w' #w% Ak dem Ek%'%m 'ej m. O k L 'geg%, W % ł w 2007; R%m ' W p ń k , Narodowa Demokracja, 1893-1939. Ze studiów nad dziejami myśli nacjonalistycznej, Z kł d N %d%w m. O %l ń k +, W % ł w 1980; #e'że, Świadomość polityczna..., d . #.; Ad m Wą#% , Działalność Związku Ludowo-Narodowego wiatach 1919-1922, U' we #e# S e ń k , S e ' 1992. 1,2 jede' ' jb d ej wpł w%w + ( ' jb d ej k%mpl k%w ' +) %p ów # p%l%­ g ' +f mu #w% ł S# 'le G. P 'e w A History ofFascism..., d . #., . 7. q3 Z%b.: M k M %we , Dark Continent..., d . #., . 468. 44 R%ge G ff ', The Naturę ofFascism, R%u#ledge, L%'d%'-New Y% k 1991, . 26-38. G ff ' w wej ł ''ej def ' j %k eśl f m j k% „ %d j p%l # 'ej de%l%g , k#ó ej m # 'e jąd % w óż' + pe mu# j + je # p l 'ge'e# 'ą f% mą p%pul # eg% ul# ' j%' l mu". I d lej p e, że „ ed'em p l 'ge'e# 'eg% m #u p%l # 'eg% je # p ek%' ' e, że ' de ł ( lb% wł ś' e ę bl ż ) ep%k fu'd ­ me'# l' + m ', « p eł%muw lub «pu'k# w %#' w w d ej +".

Z bój #w% p%l # 'e b ł% me#%dą, k#ó %deg ł #%#'ą %lę w # u m ęd p w ą lew ą, # kże w ł m ' u ę dem%k ­ j w łej Eu %p e. W l # + ' #ępują + p% 1 w%j' e św #%wej w ­ ź' e w % ł ę #%#l w%ść bój #w p%l # ' +, p%j w ł ę #eż '%we, ' ep%k%ją e # e'd w e k j + %p ' publ 'ej ' #e w d ­ e' . F 'kl ' L. F% d %p w ł „k% m 'e l # 20." j k% „ e­ wu '%w% e 'eg% #e % mu”45. Z bój #w p%l # 'eg% j k% b %' uż w ł ów'% d k l' lew ( wł ' + ś ), j k p ­ w ; jej ' j ę # m %f m p d l ś dem%k # 'e w b ' p%l # . W w elu p p dk + m +%w e d ł ł m, j k N ew ­ d%m k , lb% b ł ęś ą m łej g up „ek # em # 'ej". A' +­ #ów %bw ' '% % bój #w m ęd '' m + p ń k eg% p em e Edu d D #% (1921) % e k eg% m ' # f ' ' ów Al% R ś' (1923), b%ś' k k%mu' # b ł jug% ł%w ń k eg% m ' # p w wew'ę# ' + M l% d D śk%v (1921). Z k%le m%#' m +%­ w e p w %w # el ł f ń k eg% m ' # p w wew'ę# ' + He kk eg% R # vu% eg% (1922). W# m m m e bój #wem j k% p%l # 'ą b %' ą w % w ęk m #%p' u p% ług w ł ę w ęk e lep ej % g ' %w 'e #e % # 'e g up ' j%' l #ów. W 1924 %ku wł% k p l me'­ # # d e'' k G %m% M ##e%## % # ł m% d%w ' p e f #%w k e C 'e K% ule, +%ć ku # m + ' e ' leż ł d% # ­ p%weg% epe #u u p%l # 'eg% d ł ' w p ń #w e f #%w k m. B d ej # p%we w # m w ględ e b ł IRA (I l 'd k A m Repu­ bl k ń k ) m ed%ń k%-bułg k 1MR0 (Wew'ę# ' M ed%ń­ k Og ' j Rew%lu j' ), p wd we „ m e p%d em'e", k#ó e w w + k j +, le # kże p% + g ' m , % pę# w ł k mp ' e #e % u ' e' w ś . D% + ' jb d ej p %m 'e'#' + %f ' leżel l 'd k p em e M + el C%ll ' (1922) % p em e Bułg Alek'd S# mb%l j k (1923)- N e ł w' „b ł #e % ", j k ' #ąp ł p% ' eud 'ej ew%lu j k%mu' # 'ej Bel Ku' ' Węg e +, p ­ ' ó ł # ą e %f śm e #el' +, p m ' we# p% jeg% w g e' u p %m 'e'#' węg e Ż d w ąż ' jd%w l ę ' el%w' ku g up “5 F 'kl ' L. F% d, Political Murder: From Tyrannicide to Terrorism, H v d U' ve # P e , C mb dge (MA) 1985, . 256.

p w %w + w %d ju P ebud %' + M d ów46. D% b ć m%że ' jb d ej ' e ł w'ej e m%# w%w ' + p%l # ' e bój #w d%­ ł% jed' k w Republ e We m k ej, gd e w l # + 1919-1924 w ­ m + + g 'ęł% % ' jm' ej dwu' #u w b #' + l de ów p%l # ­ ' +, # kże w ele m' ej ek p%'%w ' + p% # 'g ż%w ' + w d ł l'%ść publ 'ą. W ęk %ść # + p ób p%djęł p w %we, ul# ' j%' l # 'e '# em k e g up b ł + ż%ł' e ł%'­ ków p m l # ' + F e k% p ów. C ęść ' jb d ej + ' eb' + ­ m +ów % # ł pl '%w ' k%% d '%w ' p e # j'ą p w %­ wą O g ' ję C%' ul, %dp%w ed l'ą m ęd '' m ' e ł w'e bój #w% ' em e k%-ż d%w k eg% p%l # k , d pl%m # p em ­ ł%w W l#+e R #+e' u w e w u 1922 %ku. N pe w u# %k , p%m m% w ź'eg% w % #u l b m ­ +ów p%l # ' + w l # + 20. ( k # l%g%w ' + p e F 'kl ' L. F% d ), # ud'% w k ć j k k%lw ek w pól' m '%w' k dl w d ­ eń p% % u # k óż' +, j k d%b e pl '%w ' k%% d '%w ­ ' k mp ' #e % u IRA pew'e p p dk%we bój #w% R # v%u eg% w F 'l 'd , d%k%' 'e p e ' e ów'%w ż%'eg% p + 'e #%k #ę. D% ' em l w #k + # + bój #w, #% d%k%' ' + p e m%#' e d ł ją + „f ' # ków", m łe k%' p %w 'e #%­ w e' w %d ju O g ' j C%' ul, d%b e % g ' %w 'e „ m e" p%d em'e w %d ju IMRO IRA, d% ł% jed' k w k%'#ek­ ś e, k#ó m%ż' %k eśl ć j k% „kul#u ę ' e' w ś ". N we# b%w em #e dw e % # #' e % g ' je, +%ć m ł % w #e ele ep # # ­ 'e, f k# ' e #% %w ł p em% p ede w #k m w%be %d ków ( w p p dku IRA - w półw ' w ów), k#ó m el ek%m% b ć w '' d d wł 'eg% ' %du. W N em e + k mp ' #e % u ów­ ' eż b ł w m e %' ' em l w łą ' e we w %gów wew'ę# ' + ( ek%m +) d j ów. N e leż' e %d #eg%, d ł l m%#' e, w m ł + g up + j k% ęść w ęk + %g ' j #e % # ' +, m +%w w m ęd w%j' u %b l #% w #m% fe e p%w e +' + % k żeń % p ­ ek d dę, k#ó e jed' ęść p%łe eń #w k e %w ł p e wk% 146 P ul A. H ' b 'k, In Defense ofChristian Hangary: Religion, Nationalism, andAntisemitism, 1890-1944. C% 'ell U' ve # P e , I#+ (NY) 2006, . 88.

___38

d ug ej. M%że ' j ł b ej b ł% #% w d% 'e w p p dku bój #w d%­ k%' w ' + p e ' + #ów ( +%ć w H p ' d% +%d ł% d% ' + w # k e ' j%' l # 'eg% k%'fl k#u m ęd H p ' m K # l%ńk m ), le #% ew de'#'e w I l 'd , Bułg ' Węg e +. T kże w N em e + we m k + bój #w p%l %w ł p%łe­ eń #w% w be p e ede' %wej k l . 0 le ' ek#ó e, j k w p p dku R #+e' u , m%b l %w ł w%le'' ków dem%k j , % # le ''e, j k bój #w% M ##+ E be ge , k #%l k eg% p%l # k g' # u­ # k# #u we l k eg%, p%#k ł ę jed ' e „ż l wą uw gą" e # %' ' em e k + med ów głów'eg% 'u #u47. N we# d% bój #w R # v%u eg% w #% u'k%w% p%k%j'ej F 'l 'd d% ł% p%ś ód % k ­ żeń % d dę, j k e w uw l w%be ądu ' j%' l ś w w ą ku p% #ęp%w ' em m ' # w # k e f ń k%- %w e k ej w%j' % K ­ el ę. Z #eg% #eż w ględu % um e' e bój #w N u#%w m%że p%mó u +w ć w ą ek m ęd d ku m ' e' w ś p em% ą p%l # 'ą ' e # lk% w m ęd w%je''ej Eu %p e. A' #%m w d eń g ud' %w + 1922 %ku m%że ' m ów' eż p%mó % um eć ''ą w ż'ą e +ę + #% m ęd w%je''ej Eu %p , ' b e ją ą d ś % w ęk eg% ' e' , m '%w e k u +%ść dem%k j . 0 le p e w ęk %ść XX w eku ' uk%w uk l ej # uk#u l' + w j ś' eń % kł du u # %jów dem%k # ' +, #% %be ' e b d e ż p%l # 'eg% lep ej d% # eg ją w gę #ud ów ' d w d e' m , k m m%me'# m k # ' m , w k#ó + leg # m j # b l'%ść u # %jów dem%k # ' + d% ' ją głęb%­ k eg% w # ą u. W %k e + k u k# w'%ść # #eg e k ó#k%­ #e m '%we #% %w 'e p e p%jed ' + k#% ów p%l # ' + m%gą de d%w ć % ' e' u bądź p e# w ' u u # %jów dem%­ k # ' +48. W g ud' u 1922 %ku dw klu %we m%me'# g % ł p e# w ­ ' u dem%k j . W d' u 11 g ud' , w kulm ' j' m m%me' e ­ m e ek, p eję e wł d p e p w ę w ł% w p%w e# u. Z k%­ le 16 g ud' , już p% m% d%w ' u p e de'# , w ele w k w ł%, “7 F 'kl ' L F% d, Political Murder d . #., . 265. G %v '' C p% , Defending Democracy: Reactions to Extremism in Interwar Eu­ ropę, J%+' H%pk ' U' ve # P e , B l# m% e 2005, . 229.

że #% lew m%że d%k%' ć p ew %#u, b emś ć ę ' e'dek +. O # #e ' e jed' k w %b dwu # + k %w + m%me'# + de ­ je d ł ' (lub ' e + ' ) k%'k e#' + l de ów p%l # ' + %k ł ę klu %we dl p e# w ' dem%k j p l me'# 'ej. A' l p% egól' + de j p%dję# + p e p%l k e el # w g ud­ ' u 1922 %ku m%że w ę p%mó ' m % um eć ' e # lk% % # #e 'ą klę kę m ęd w%je''ej p%l k ej dem%k j w m ju %ku 1926, le # kże - % m%że ów' e w ż'e - % p% ' ć '' k , k#ó e p% w l ją dem%k j%m m e ć ę w w ' em u %' m p e p%l # ' + ek # em #ów.

ŹRÓDŁA I STRUKTURA KSIĄŻKI N ' ej k ążk %p e ę p ede w #k m ' # kuł + p %­ w +, el j +, w p%m' e' + ( ów'% publ k%w ' +, j k ' e­ publ k%w ' +), b % u + w b% +, w #ąp e' + p l me'­ # ' + d%kume'# +, # kże p%uf' + p% # + p%l j' +. T% p ede w #k m p ę u ' łem głów' m ' ęd em dl % u­ m e' d ku w' + w lk, j k e uk # ł#%w ł m ęd w%je''ą kul#u ę p%l ką. L # 20. 30. #% ' jw ęk + wpł wów g e# ' k # ł# p%ję %weg% u' we um ż e p%l k eg% p%łe eń #w , gd ż jed'ej # %' m' ej e' e ' lf be# mu % ' ł% d% #ęp­ '%ść p dl e %k ej publ '%ś , d ug ej - że med um #% ' e k%'ku %w ł% #elew ją, ' we# d em49. J k p%k ł #eż B ' P% #e -S u , #ek # p %we m%gą uj w' ć w ę ej ' ż # lk% m śl '­ #el ge' j , gd ż ,,[p]%w '' śm [...] d% # eg ć w #ek # + '#el ge' j jej m g ' +e#e %ge' '%ś ą e w #%ś p%łe 'ej, e ­ w #%ś jej j '% %k eśl%' m w j m św # , jej d ku m wę %d ęb' m de%l%g m "50. K% # łem ów' eż e g %m M9 R d % b ł% % w ś e w m ęd w%je''ej P%l e d% #ęp'e, le łuż ł% p ede w #k m % w e. Z%b.: D N łę , Nie szablq, lecz piórem. Batalie publicy­ styczne II Rzeczypospolitej, I' # #u# B d ń L #e k + P%l k ej Ak dem N uk, W w 1993, . 6. B d ej % bud%w 'e %mów e' e %l p w ż u p%l # ­ ' m m ęd w%je''ej P%l k %b.: A'd ej P k%w k , Prasa drugiej Rzeczypospo­ litej, 1918-1939, I' # #u# B d ń L #e k + P%l k ej Ak dem N uk, W w 1971. 50 B ' P% #e -S u , Gdy nacjonalizm zaczqł nienawidzić..., d . #., . 15-16.

d %' + p e p%l ję p% #ów w #ąp eń publ ' +, j k #eż p%­ l# ' + ul%#ek b % u , b w jść p% # d j'e uję e de%weg% w m u p%l k ej p%l # k bl ż ć ę d% p% %mu p%l # k ul 'ej. N j % ul ' + m e k + ów' eż %p e ę w dużej m e­ e ' p e. C+%ć M ' #e #w% Sp w Wew'ę# ' + p %w d ł% d% +%d e' e w p w e jść w W w e p% w b% e N u#%w pew'e g %m d ł% w w d + ' % ' m św dk m , w glą­ d ' #%, że m #e ł #e % # ł ' %'e w e II w%j' św ­ #%wej51. W ź' def # p% #ów m e ek d% # eg l' w #%ku + w l' + kwe e'd w ' k ' jp wd%p%d%b' ej ów' eż #eg%, że w w ką p%l ję b eg w d eń w j' e p e ó ł. M m% # + p %blemów, # kże k j'ej # %'' %ś p%l k ej p , #% u'k%­ w% %b ek# w'e %d#w% e' e p eb egu m e ek je # m%żl we d ę­ k e # w e' u óż' + el j p %w + # + m + w d eń52. S p l# g e# peł' l % w ś e w%d%w d e'' k e, #em p ed # w ele '#el ge' j , jed' k w # k e w d eń g ud' %w + + uw g kup ł ę p ede w #k m ' el j%'%w ' u jść, k#ó + e'ę p% łuż ł ul e W w . W e ul# e + el je - p% pew' m p ef l# %w ' u - p% w l ją %d#w% ć d ł ' e#% kę w kł + w w ków w # k e ' jw ż' ej + w d eń # m m m b d ej bl ż ć ę d% p% %mu p%l # k m %wej, ' ż ud ł% ę #% w elu d%# + %w m b d %m + #% p%l k eg% m ęd ­ w%j' , ę #% kup %' m p ede w #k m ' p %g m + p%l # ­ ' +% fe e %f j l'ej de%l%g . Ab % um eć p ' w d eń g ud' 1922 %ku, k%' e ­ 'e je # w p e w ej k%lej'%ś u +w e' e ' #u ęż u u#ów p%d' e %' + p e wk% p e de'#%w w # k e jeg% k ó#k eg% # ­ g%d' ' p%l # ' m św e ' ku. Z #eg% wł ś' e p%w%du k ążk ' e %d w e edl + %'%l%g w d eń, le ' ę %d + #% p %#e #ów, m e ek w e e bój #w , w # ą ją +W wą m ęd 9 16 g ud' 1922 %ku. D%p e % p%#em m%żl w je # ' l 51 W e w%j' ' e' u uległ% %k%ł% 90 p % e'# b % ów m ' #e #w . 52 P%l k p %k e u m ęd w%je''eg% b ł k j' e up # j' %' . G e# w j w­ ' p% ób jm%w ł k%'k e#'e # '%w k de%l%g ' e ' e pe j l' e dąż ł d% p%l # 'ej „%b ek# w'%ś ". Z%b.: A'd ej P k%w k , Prasa drugiej Rzeczy­ pospolitej..., d . #.

głęb + ź ódeł ' e' w ś , k#ó d ł % %b e ' ć ' ul + p%l­ k ej #%l , # kże ' e% ek w 'eg% wpł wu p em% ' % wój dem%k j w P%l e ' p ł%ść k ju. W bó N u#%w ' p e de'# b ł p óbą %deg ' %ł%wej, em k%' # uk# w'ej %l w p%l k ej p%l # e p e m' ej %ś ' %d%we. W efek e gw ł­ #%w'e %d u e' e p e de'# p e p w ę w k%ń u jeg% m% ­ d%w ' e g' l %w ł w u e' e m' ej %ś , wł Ż dów, p% ' w ' %d%wej w pól'%# p%l # 'ej p e dużą gł%ś'ą ęść elek#% #u. T% b u# l'e %d u e' e m ł% głęb%k e, em p%w e +' e ' ed% # eg 'e k%' ekwe' je. 0 le b%w em p w d%ść bk% %d k ł pew'%ść eb e % # #e ' e u ' ł bój ę p e de'# jed'eg% e w% +, #% lew ' e p%# f ł m e ć ę d e'' k m p%l # k m , k#ó p%dżeg l d% bój #w ' e p%­ #ęp l uż '# em k ej p %p g 'd w p%l # e. W ę p e w' e, p # e lew %we e'# %we ęł ę b ć ' b # bl k + k%j eń „Ż d m ”. 1 +% ż bój #w% N u#%w m%gł% p e k ó#k #w ć pew e' kł%p%# dl p w , #% m ł% głęb%k wpł w ' % ­ wój ' j%' l # 'eg% d ku u w P%l e; p%m g #eż w j ś' ć ' d­ w j' w % # '# em # mu w %k e e m ęd w%je'' m.

„PRECZ Z ŻYDAMI!”

RM %ż' b ł% ę p%d ew ć, że pl '%w 'e ' 9 g ud' 1922 %ku w b% p e w eg% p e de'# R e p% p%l #ej P%l k ej U U LI w w%ł ją k%'# %we je p%l # 'e ' p ę e, ' e w d je ę jed­ ' k, że k#%k%lw ek mógł wów p ew d eć k lę p em% w ­ w%ł 'ej ' ul + W w . W w l j b ł% ud ł ż p ę u k 'd d #ów, w ęk %ść #% u'k%w% m ł% ' ' %p ' publ 'ej. Jed'eg% p%ś ód ' + m ł% w b ć Zg %m d e' e N %d%we, l p%łą %'e b p l me'#u, w k#ó + d l p% ł%w e e' #%­ # ' #u óż' + p # p%l # ' +. J kb ' e w # ł% #ej k%mpl k j , Zg %m d e' e N %d%we m ł% gł% %w ć # k dług%, ż jede' k 'd d #ów u k be w ględ'ą w ęk %ść gł% ów, % #w ł% duże p%le dl mp %w %w ' + ukł dów kulu %w + % m ' %ju m ęd p%d el%' m ' e # ł m w p%gląd + p l me'# # m 1. Jed' k m m% p% % 'eg% + % u p eb eg ' j­ w ż' ej ej l ' p%d łów p%l # ' + w # + w b% + jej m­ b%l 'e ' e' e pew'e p% % # w ł dl w ęk %ś P%l ków % w #e. P% jed'ej # %' e p%l # 'eg% pek# um ' jd%w ł ę ' j%' ­ l # ' p w , we ' '# em k ej de%l%g e'de k ej w p ­ %w 'ej p e R%m ' Dm%w k eg%. C+%ć #e +' ' e e b % ą %bó N %d%wej Dem%k j kł d ł ę # e + % %b' + p # (Zw ą ku Lud%w%-N %d%weg%, S# %'' #w C+ eś j ń k%-N %1 P% k żdej #u e gł% %w ' gł% ów.

el m '%w '

b ł k 'd d #

' jm' ej

ą l

bą

d%weg% C+ eś j ń k%-N % l%weg% S# %'' #w P 2), w u'ął w pól'eg% k 'd d # - M u eg% Z m% k eg%. Łą ' e ' j%' l ­ # ' p w k%'# %l%w ł %k%ł% 40 p % e'# m ej w Zg %m d e­ ' u N %d%w m. P% d ug ej # %' e pek# um ' jd%w ł ę p # e lew : P%l­ k P # S% j l # ' , d k l' p # +ł%p k PSL „W w%le­ ' e" m'ó #w% m' ej + # %'' #w, k#ó e łą ' e d p%'%w ł m' ej w ę ej 25 p % e'# m m 'd #ów ( +%ć d%b ł p%' d 30 p %­ e'# gł% ów w gł% %w ' u p%w e +' m). W #k e %'e p%p e ł m łk Jó ef P ł ud k eg%, b%j%w' k % ' ep%dległ%ść d w'e­ g% % j l #ę, k#ó bud%w ł p%l k e w%j k% ąd ł k jem p e p%p ed' e #e l # j k% ' ep% +%d ą w b% u N el' k P ń­ #w 3. C+ m # ' l de , p e w elu uw ż ' + #ek# p%l­ k ej ' ep%dległ%ś , e ł ę ów' eż p%p em Bl%ku M' ej %ś N %d%w + (luź'eg% %ju u ug up%w ń ż d%w k +, ' em e k +, uk ń k + b ł% u k +), # kże e'# %wej p # +ł%p k ej PSL „P #", ' w 'ej # k %d p e w eg%, m # 'eg% p%l k eg% k ól - +ł%p . T% wł ś' e Bl%k % „P #" d p%'%w ł gł% m p%# eb­ ' m j k ejk%lw ek m%żl wej k% l j d% % # #e 'eg% w ę #w . P%w e +' e % ek w '%, że w p # + gł% m k% l j p%k%' w p e de' k m w ś gu p w ę. N ' e ł # d eń p ed w b% m P ł ud k , p wd%p%d%b' e jed ' ł%w ek d%l' jed'% ć p%d el%'e p # e e'# %we le­ w %we, %gł% ł, że ' e p jm e jeg% w b% u ' p e de'# . Jeg% k #eg% 'e w %f ' e ę w ś gu d ł% p%#ęż' % p # %m lew %w m, k#ó e w #ej #u j %k ł ę ' e d%l'e d% w # w e­ ' w pól'eg% k 'd d # . Sp%d ew '% ę, że Bl%k M' ej %ś N 2 C+%ć + eś j ń dem%k m el em pójść wł 'ą d %gą, w p% ą#k + l # 20. p%w e +' e # k#%w '% + j k% p% % # ją + p%d ku #elą w + ' %d%w%dem%k # ' + ku 'ów. Omów e' e óż' m ęd # m # em p # m %b. % d ł 3. 3 Od 22 l #%p d 1918 %ku, ' m% dek e#u % ' jw ż ej wł d ep e e'# j'ej Republ k P%l k ej, Jó ef P ł ud k peł' ł fu'k ję T m %weg% N el' k P ń­ #w . 20 lu#eg% 1919 %ku Sejm U # w%d w p jął u +w łę w p w e p%w e­ e' Jó ef%w P ł ud k emu d l eg% p w%w ' u ędu N el' k P ń #w (# k w ' m ł k%' # #u j ), k#ó egul%w ł k%mpe#e' je u # %j%we N el­ ' k jeg% #% u'ek d% Sejmu (p p. ed.).

%d%w +, w p +' ę# p% ' w p wą '# em # mu p ­ w , %dd gł% ' k 'd d #ów lew , le ' k# ' e mógł b ć pew' , j k gł% ują +ł%p „P # ”. W eś' ej ' e uleg ł% wą#pl w%ś , że „P #" gł% %w łb ' P ł ud k eg%, jed' k p% jeg% e g' j w #­ k e %p je # ł ę m%żl we. W e p g%#%w ń d% w b% ów e'­ de j %b ł , % m%gł , b ku ć p #'eg% l de +ł%p k eg% W '­ e'#eg% W #% d% p ejś ' w%ją # %'ę. W ed ą , że d% w b% u jej k 'd d # (k#%k%lw ek m łb ' m b ć) lew p%# eb%w ł p%­ p m' ej %ś , e'de j w ź' e p%w ed ł , że ' e k ep­ #uje ' k%g% w b 'eg% p e „Ż dów” (#% ' p w półp Bl%ku M' ej %ś N %d%w +) j k% p w%w #eg% p e de'# P%l k . D%k# ' p%l k ej w ęk %ś , j k ' w '% #% p%dejś e, m ł w ­ m śle %d # ć +ł%pów %d gł% %w ' ' #eg% meg% k 'd d # , % m' ej %ś . K ąż ł łu + , że p% # w %' w %bl u #eg% %d ju '# żu, p%łą %'eg% %fe # m w półp , „P #” p%d el ł ę we­ w'ę# ' e ' e p%dejm e de j ż d% w b% ów. O # #e ' e jed' k #% wł ś' e gł% +ł%pów m ł % # g'ąć % w b% e Z m% k eg% lub k#ó eg%ś k 'd d #ów lew . W d' u w b% ów p '%w ł ' p ę# #m% fe , #u ję % # ­ ł je e k%' e '%ść w b% u p e de'# w ż p ę u % %b' + gł%­ %w ' +. P % edu # w ł p%' d % em g%d '. J k% że g e# w d%m%ś ą % w ' k + m ł ę uk ć d%p e % ' #ęp'eg% '­ k , w e % em 9 g ud' #łum, w k#ó m ' leźl ę głów' e #ude'­ g m' j l ś , eb ł ę p ed gm +em Sejmu, b % ek w ć ' w ę ę. Według + #% k J 'u P jew k eg%, k#ó j k% mł%d +ł%p k ów' eż # m p% edł, %g %m' w ęk %ść g %m d %' + % ek w ł w ę #w + b eg% Z m% k eg%. O # #e ' e jed' k +ł%p u ' l , że ' e m%gą p%w e ć weg% l% u „+ b emu", p% l ­ ' + m 'ew + % kul %w + m + ' j + w bó Zg %m d e­ ' N %d%weg% p dł ' G b el N u#%w , k#ó u k ł gł% lew , „P # ” m' ej %ś ' %d%w +. N u#%w , w w%d ą ę l #ew k ej %d ' l +e k ej, b ł bud%w' m + d %elek# %w' , 'ż ' e em % ł g%d' m u p% %b e­ ' u. W ęk %ść ż pęd ł w S w j . Opuś ł P%l kę w mł%d m w eku w ó ł d%p e % w %ku 1919, p% u ją p e # ż%wą p% dę ' p%l #e +' e w Zu +u, b we e' %'e w św e e um eję#'%ś %d-

G b el N u#%w C f %we

, pe w

p e de'# R e

p% p%l #ej P%l k ej. N %d%we A + wum

d ć w łużb e '%wemu p ń #wu. Z% # ł m ' # em %bó# publ ' +. Z p wą ' e w kłeg% # k#u %gł d , j k e p e e'#%w ł, będą ł%'k em p%l k ej deleg j ' k%'fe e' j ge'ew k ej w e w u 1922 %ku, % # ł p e P ł ud k eg% w b ' ' # '%w k% m ' ­ # p w g ' ' +. C+%ć według w elk + el j e ł ę u'k em w #k +, k#ó ' m p %w l , dl w ęk %ś P%­ l ków b ł p% # ą '%' m%wą. Wś ód # +, k#ó g% ' l , k ł ' #%m # epu# ję #e +'%k # um k%w 'eg% l be ł , m ją eg% ' ew elu w %gów p% b w %'eg% be p%ś ed' + p%w ą ń k#ó ą­ k%lw ek p%ś ód m %w + p # lew 4. W półp %w' w l uw gę ' jeg% d% #%j'ą p% # wę p%łą %'ą e ' 'ą d% ą % %b #e­ g% epł ; e ł ę %p ' ą Eu %pej k „w ' jlep m ł%w #eg% ' e' u"5.

„NIE CHCEMY TEGO PREZYDENTA!” Op ' % N u#%w u j k% k 'd d e um k%w ' m ' e m ­ ł jed' k w elk eg% ' e' dl mł%d eż eb 'ej p%d Sejmem. K ed %gł% %'% jeg% w ę #w%, P jew k u ł ł %k k „P e N u#%w em!" „P e w b ń em Ż dów!" # kże „P e W #% em!"6. P jew k , p%d%b' e j k %g %m' w ęk %ść P%l ków, włą ' e p%l ją, w%j k em w ęk %ś ą w%le'' ków '%weg% p e de'# , ' e d w ł %b e jed' k p w e k l g' ewu, j k m ł w # ą 'ąć W wą w k%lej' + d' +. P% ' w w '­ k , ęść mł%d + lud % e ł ę d% d%mów, w elu ' + jed' k p% % # ł% k ąż ł% w%kół Sejmu. N #ęp'eg% d' „G e# W w­ k ", %ł%we p m% N %d%wej Dem%k j , w e'#u j # ' p%-

14 S# ' ł w T+ugu##, Przyczynek do historii pierwszego Zgromadzenia Narodowego, [w:] Gabriel Narutowicz we wspomnieniach współczesnych polityków, ed. K ­ m e S#emb %w , W d w' #w% Sejm%we, W w 1992, . 54. 5 Z%b.: S# ' ł w C , Fragmenty, [w:] Gabrjel Narutowicz pierwszy Prezydent Rzeczy­ pospolitej. Księga pamiętkowa, K%m #e# U e' P e w eg% P e de'# R e ­ p% p%l #ej śp. G b jel N u#%w ,W w 1925, . 236-239; Jó ef P ł ud k , Wspomnienia o Gabrielu Narutowiczu, [w:] Pisma zbiorowe, #. 6, ed. K m e Św # l k , I' # #u# Jó ef P ł ud k eg%, W w 1937, . 42. 8 J 'u P jew k , Gabriel Narutowicz. Pierwszy prezydent..., d . #., . 141-142.

ób %p w ł w d e' , j k e ł be p%ś ed' % p% w b% e: „N w eść, ż p e de'#em m % # ć N u#%w [...], k#ó u k ł w ęk %ść d ęk gł% %m ż dów, N em ów '' + «m' ej %ś ' %d%w +» - p e mł%d eż w d%b ł ę jede' k k ż w %ł%­ w - N e + em # k eg% p e de'# ! N e ' m g%! P e ż d m! Ok k #e' p ele ł p e ul e W w ż w %ł%w% u#w% ł ę w elk p% +ód"7. Według „G e# W w k ej" mł%d eż p%d Sejmu uf% m%­ w ł jed ' e %ł% m u, ' ul + d%łą ł% d% ' ej m'ó #w% '' + w w ków. P% +ód p e edł N%w m Św #em Alej m Uj d%w k m p%d m e k ' e ge'e ł Jó ef H lle , b łeg% % g ­ ' #% d%wód # k w 'ej Błęk #'ej A m , ł%ż%'ej p%l k + u +%dź ów, em g '#ów jeń ów w%je'' +, k#ó ' leźl ę we F ' j. B ł ' ' ' j%' l # ' + p%glądów e'de k + m­ p # , Błęk #' A m , g%d' e e #ą de%w m w b% m H l­ le , m ł ' k%' e l 'e '# em k e „ek e "8. J k% że H lle b ł jed ' m + b w b #' m ge'e łem % p w %w + mp # +, e'de # k#%w l g% w elką #e' ją, wł że ' ew ele w eś­ ' ej w #ąp ł w%j k , b wejść d% p%l # k 9. Zg%d' e % ek w ­ ' m % # ł w b ' ' d'eg% m ej k eg% W w d w ł ę p%w%l peł' ć % ek w ' łeg% %b% u p%l k ej p w , 7 Manifestacje z powodu rezultatu wyborów, „G e# W w k ", 10 g ud' 1922. (We w #k + # # + p emów eń, %de w p ' %d%w%dem%k # 'ej +%w '% % g ' l'ą f% mę p %w' ł%w „Ż d" óż' + jeg% f% m - p p. ed.). 8 Op ' # b ł p%w e +' ' we# H lle w w + p m ę#' k + p ' je, że Ż d egól' e b l ę jeg% ż%ł' e , ' we# jeśl %d u % k że' % w pół­ ud ł w p%g %m + w uw 'e w #% u'ku d% jeg% %dd łów. Jó ef H lle , Pa­ miętniki. Z wyborem dokumentów i zdjęć, Ve # , L%'d ' 1964, . 209-210. 9 P w ' ' jw ż + ebl + p%l k eg% w%j k ep e e'#%w ' b ł ł b%, % w dużej m e e - % m w #% p m ę# ć - w ' k ł% d ł ń P ł ud­ k eg%. C% w ę ej, p%' ew ż ' %d%w dem%k p e w l ę w l e b %j'ej % ' ep%dległ%ść, ż de' + p wód ów ' e m ł d%św d e' w%j k%weg%. Jed ' m %p ó H lle ' ą m ge'e łem % p w %w + p%gląd + b ł Jó ef D%wbó -Muś' k , k#ó jed' k # ł w ele e weg% p%l # 'eg% k p ­ # łu p% # m, j k w e w%j' p%l k%- %w e k ej %dmów ł p ję w ż'eg% # '%w k d%wód eg% ż d% śm e p% % # ł ' ub% u ów'% w%j k , j k p%l # k .

de pe k% p%żąd ją eg% wł 'eg% + m # 'eg% d%wód w%j k%weg%. H lle %b ł, % mógł, b ' e w eść # + % ek w ń. Ze weg% b lk%'u w gł% ł pł%m e''e p emów e' e d% #łumu. „W d' u d ­ ej m P%l kę #ą, % k#ó ą w l l ś e, p%' ew e '%” - g m ł. „Od u + w je # w k ź' k em, ż %bu e' e ' %du, k#ó eg% je #e­ ś e e ' k em, %ś' e w b e , j k f l "10. „G e# W w k ” % b d ej bulw %w d e'' k e'de k „G e# P% '' 2 G %­ e” m ł ę w elk + +w #ów, b u ' ć H lle „w%d em” #ej f l g' ewu. „W u ją b ł +w l - d%'% ł „G e# W w­ k " - gd u '% ę d% ąk H lle , ł%w '% je", p%w e# e w peł' ł %k k „N e + ż je ' wód !”11. S uk ' e „w%d ” ' e w ' k ł% b ' jm' ej p p dku. P%l k e w b% %db ł ę w ' e­ ł kw # ł p% f #%w k m m u ' R m, p w %we g e# w P%l e peł'e b ł +w #ów ' d Mu %l ' m jeg% u +em. N e p p dk em w ę w elu ' %d%w + dem%k #ów m ł% ' d eję, że ud ę w k% # ć w bó N u#%w w % em Mu %l ' eg% p ejąć wł d ę. Sp%d m e k ' H lle #łum p%dąż ł w # %'ę w pól'ej ed b „G e# P% ''ej 2 G % e” „G e# W w k ej". Według #ej % # #­ ' ej „g %mk e %k k ”, ' j ęś ej b m ą e „p e ż d m ”, w peł­ ' ł ul e12. Dem%' # '#ów p w # ł A'#%' S d ew , w d w „G e# P% ''ej 2 G % e” p% eł N %d%wej Dem%k j . W w m p emów e' u włą ł w b% w e ą ' ję + #% 'ą % ż ­ d%w k + w łk + ' e p%dw że' w%l ' %du p%l k eg%13. Z ­ k%ń ł w #ąp e' e +ę#ą d% d l + p %#e #ów ' #ęp'eg% d' . Tłum ę % edł, w # m m m e jed' k '' g up p ób%w ł

10 11 12 13

Manifestacje z powodu rezultatu wyborów, d . #. T mże. T mże. S d ew %d'% ł ę d% w b% ów d% Dum 1912 %ku. Ż d%w w b% d%ł ­ l p ef% %w ć w ' + k 'd d # p%l k + % j l #ów Euge' u J g ełłę, p%m ­ m% p e wu ' %d%w + dem%k #ów, k#ó d%b l w ęk %ść ' eż d%w k + gł% ów w W w e. „W %ku 1912- m ż d ' u l P%l e ' ej k eg% J g ełłę j k% p% ł d% dum % j k ej. D ś p% u'ęl ę d lej - ' u l P%l e p. N u#%­ w ' p e de'# ". Z%b.: # mże.

p %#e #%w ć p%d gm +em M ' #e #w Sp w Z g ' ' +, gd e p %w ł N u#%w , le % # ł % pęd %' p e p%l ję14. C+%ć #e' w bu + g' ewu źle w óż ł, w ąż ' e b ł% w d%m%, j k b eg p jmą p %#e # w k%lej' + d' +. Gw ł#%w'e dem%' # je p%l # 'e już ę d ł wW w e w e ' + l # 20. N we# # k d%św d e' we#e ' p%l k ej p%l # k j k Jó ef P ł ud k ' e # k­ #%w l p% ą#k%w% p %#e #ów b # p%w ż' e15. N e #e# , w +­ w + ew de'#' e b kuje p% #ów p%l j' + d' be p%ś ed' % p% w b% e N u#%w , % m%że w ' k ć f k#u, że w w k p%l j bk% p e # ł p '%w ć ' d w d e' m lb%, % ów' e p wd%p%d%b'e, p ób%w ł uk ć wą ' ek%mpe#e' ję, # kże (j k %b m ) ' ej w'ą w półp ę dem%' # '# m . O # #' e wp p%l j' + p w% d ń, d #%w 'e ' 7 g ud' 1922 %ku (dw d' p ed w b% m ), w e ją jed' k k lk '#e e ują + p% # eżeń. jed'% ' + %m w , w l m # ' m #%' e, m%żl we e k je lew ' w bó p w %weg% k 'd d # . A' ł%wem ' e w p%m ' jed' k % m%żl wej e k j ' %d%w + dem%k #ów ' w bó k 'd d # le­ w - p%l j d w ł ę ' e uw ż ć, b # k ewe'#u l'%ść m%gł ę k%ń ć p%w ż' ej m k# m p em% 16. K ed #em W w kł dł ę p ć '% ą 9 g ud' , ' k# w d e ' e p%d ew ł ę, % p ' % ą ' jbl ż e d' . P p w %w '#e p e#%w ł w ' k w b% ów j k% ' ep w%­ m% 'e be %g ódek w w ł d% 'u. C+%ć j d%w #e ' p ś k e­ %w '% p ede w #k m p%d d e em „P # ”, %bu e' e e'de j w ' jw ęk m #%p' u k e %w ł% ę ku m' ej %ś %m ' %d%w m, # k ' p wdę Ż d%m. Ogól' #%' w ' ł # kuł S# ' ł w S# %ń k eg% w „R e p% p%l #ej”, p%d ' e % # jem' m # #ułem Ich Prezydent17. 0 le d ej emu #el' k%w m%że ę %' w d w ć ' e % um ł , % # le mp # e'de j %d u w ed el , że w p%­ m ' ' p e S# %ń k eg% „%' ” #% m' ej %ś ' %d%we, wł Ż d . C #el' k m%d el' e m ł %b e p e w # w ć „ +” w%be

1M x 18 17

T mże. Jó ef P ł ud k , Wspomnienia..., d . #., . 56. K%m # R ądu ' M #% S#%łe 'e W wę [d lej: KRMSW] 297/IV, #. 4/547. S# ' ł w S# %ń k , Ich Prezydent, „R e p% p%l # ", 10 g ud' 1922.

„' ”, w ę „p wd w +” P%l ków, według S# %ń k eg% N u#%w % # ł b%w em „' u %' " p%l k ej w ęk %ś p e Ż dów, N em­ ów Uk ń ów. M ł% #% „w #w ć # ' e , k#ó m w ęk­ %ść p%l k mu w l ć”18. „Ku e W w k ”, p w %w g e# ' e w ą ' %f j l' e e'de ją, w e ł k%le , że l de j%' #ów I k G u'b um będ e #e W #% „w%d ł '% "19. Ję k #% %w ' p e p ę b ł w m%w' d # ' . W # kule ' p e w ej # %' e „G e# W w k " gł% ł , że „ ąd w ęk %ś p%l k ej % # ł p e w %­ j e gł% %w ' e w p elu + + m% d%w ' ”20. A# k pe %' l'e ' '%weg% p e de'# f% muł%w '% # k, b p %w ł d% %p%w eś % ż d%w k ej d%m ' j ' d P%l ką. Według „G e# W w k ej" N u#%w łą k e ę wd ę ł „f ' ' je e ż d%w k ej”, ' ­ #%m # w ' w M ' #e #w e Sp w Z g ' ' + - p %fe % %w S m%'%w A ke' emu, p%l k%-ż d%w k emu + #% k%w , k#ó ku %bu e' u e'de j % # ł p e P ł ud k eg% m '%w ' p e w­ m p%l k m mb d% em p L d e N %dów21. Według „G e­ # P% ''ej 2 G % e" N u#%w wS w j „ %b ł dużą k e ę f ' ' %wą", % m% w %b e m ł% b ć już p%dej 'e. C% g% , jeg% b%g #w% p w ł%, że egól' e '#e e %w ł% ę ' m „ '%' ­ m%we m% #w%" św #%weg% Ż d% #w 22. N j l' ej + b jed' k # kuł%w '% ' ję % p%l k m %p% e w%be „ż d%w k eg% p ew %#u" %b e#' % # #e 'eg% w ę #w P%l ków w #ej d ej%wej b #w e. N we# b%w em jeśl ' %d%w + de­ m%k #ów m%# w%w ł # + p ed Ż d m , ' e m%ż' b ł% # k eg% w że' %d' eść p% lek#u e + p , k#ó w d w ł ę b %lu#­ ' e pew' % # #e 'eg% p%l k eg% w ę #w . W # kule p e w­ ej # %' , # #uł%w ' m Zwycięstwo nad Polskq, „G e# P% '' 2 G % e" #w e d ł , że „w lk % P%l kę, % p w N %du P%l k eg% # w d lej, w w l e #ej N ód P%l k mu b ć w ę ą"23. I'' 18 18 20 21 22 23

T mże. Złowróżbne zwycięstwo, „Ku e W w k ", 10 g ud' 1922. Wybór Prezydenta Rzeczypospolitej, „G e# W w k ", 10 g ud' Gabryel Narutowicz, „G e# W w k ", 10 g ud' 1922. Narutowicz-Zamoyski, „G e# P% '' 2 G % e", 10 g ud' 1922. Zwycięstwo nad Polską, „G e# P% '' 2 G % e", 10 g ud' 1922.

1922.

u LTł

# kuł p e # eg ł, że W w „ ęk w ę u %'ą p%łe eń #wu [p e Ż dów - p p. u#.] p%dejm e w p%k%ju, g%d'%ś ą, le m em w # w ' ż d% k%ń p %w d ć będ em w lkę"24. Je e '' w w ł jed' k, b P%l k b ł „w%l' %d ż dów", % d% w w%le' ' %du „ p%d wpł wów ż d%w k%-m %ń k +" 25. W #k e p w %we g e# ' w%ł w ł #eż d% % # + p %#e #ów p e wk% '%w% w b 'emu p e de'#%w , uge ują , że +%ć Ż d w g l w elką b #wę, #% P%l w ężą w łej w%j' e. W głęb #ej e#% k w b m ew ją e + %weg% „p l 'ge'e# 'eg% m #u" %d­ %d e' ' %du p%p e % e' e k%'f %'# ję ł m dek ­ de' j , k#ó według R%ge G ff ' je # kul#u %wą e e' ją u +ów f #%w k +26. N e uleg wą#pl w%ś , że ' główk p w %w + g e# de l' e wp w ł ę w e' u , k#ó m e'de # l ' eu # '' e %d l #: wł e' P%l k p e Ż dów. 0 le w eś' ej jed' k b ł %' d%ść mgl # b k%w ł% gume'#ów ' jeg% p%#w e d e' e, % # le #e w #k% w p%w d '% %#w e wp % # łą %'% k%'k e#­ ' m % # g' ę em p%l # ' m. C ł ' j p k%w # m ł ę #ej jed'ej kwe # - w b% u „ż d%w k eg% p e de'# ". L ' f %'­ #u ' e d ł%b ęw # ć j ś' ej. P% jed'ej # %' e # l Ż d + „p%ple ' ”, k#ó w b l N u#%w , p% d ug ej ś „p wd w " P%l , p óbują # w ć %pó ż d%w k emu p k%w . T k #eż b m ł p ek e'de k + p wód ów p l me'# ' +, k#ó + w #ąp e' p w %we d e'' k k ę#' e p ed uk%w ­ w ł . W pe j l' m k%mu' k e p%dp ' m p e k e %w' #w% w #k + # e + p # p w %w +, w # m # k e ' k%m #%ś , j k S# ' ł w G b k , W%j e + K% f '# , Jul u Zd '%w k , S# ' ł w Głąb ń k , Jó ef C+ ń k , S# ' ł w S# %ń k % Edw d Dub '%w , %bó e'de k %gł ł: „N ód P%l k mu %d uć %d uje # k w bó p e w eg% p e de'# R e p% p%l #ej [p e m' ej %ś ' %d%we - p p. u#.] [...] j k% ężką ' ew gę w ąd %'ą p%k%­ le' %m, k#ó e % ' ep%dległ%ść w l ł [...]. G up C+ eś j ń k eg% 2,1 Wielki wiec, „G e# P% '' 2 G % e”, 10 g ud' 1922. 25 Rodacy, „G e# P% '' 2 G % e", 10 g ud' 1922. 26 R%ge G ff ', The Naturę of Fascism, d . #., . 35.

Zw ą ku Jed'%ś N %d%wej ' e m%gą w ąć ' ę %dp%w ed l'%­ ś b eg p w p ń #w%w + w # k m # ' e e głęb%k% ' e­ d %w m %dmów ą w elk eg% p%p R ąd%m p%w%ł ' m p e p e de'# ' u %'eg% p e %b e ' %d%w%ś - Ż dów, N em ów Uk ń ów"27. P p% ł%w e p w j w' e p%d el l w ę %p ' ę, że N u­ #%w , w ę „ + p e de'#", p p e ę#uje be p w'ą u u p ję wł d ' d ' %dem. „P%l ką w ęk %ść" p%d #ępem p% b w %'% łu ' e jej ' leż' + ądów ' d k jem. C+%ć jed' k w ' k w ­ b% ów % wś e ł w elu lud , #% dem%' # je 10 g ud' ' e b ł w le # k „ p%'# ' 'e", j k póź' ej m ł % ' + p ć e'de k p . „G e# P% '' 2 G % e" „G e# W w k " +ę ł w w ków d% %k w ' weg% ' e d%w%le' w ' ku w ­ b% ów, ' we# uge %w ł pu'k# g %m d e' ę dem%' # '­ #ów. T%w #w% R% w%ju P em łu, R em % ł H 'dlu „R% wój" (p%w e +' e ' 'e p% p % #u j k% „R% wój") ów' eż %deg ł% w ż'ą %lę w % g ' %w ' u #ude' k eg% g' ewu28. M m% p%d­ ' % łej ' w % f k#u, że jeg% ł%'k m b l p ede w #k m #ude' , „R% wój" jm%w ł ę ' em l w łą ' e e e' em '­ # em # mu. P %duk%w ł ul%#k „l #e #u ę", le jeg% ł%'k%­ w e ' jlep ej %d' jd w l ę w 'ż%w ' u ul ' + p %#e #ów b u Ż dów29. K d p # e'de k + p e' k ł ów'% p w %wą p ę (k#ó­ ' e # lk% p%d ł g' ew %p ' publ 'ej, le - j k w p%m' ­ '% - publ k%w ł ów' eż %gł% e' % pu'k# + b ó ek p% e­ gól' + dem%' # j ), j k p%m' ej e, w p%m g ją e % g ' je p w %we. „G e# P% '' 2 G % e" „G e# W w k " ' le­ ż ł d% e'deków l%j l' + w%be p wód u +u, R%m ' Dm%w­ k eg%. A'#%' S d ew , w d w p e w eg% d e'' ków, b ł p% łem Zw ą ku Lud%w%-N %d%weg%, ' jw ęk ej e'de k + p ­ # . Z gmu'# W lew k , k#ó p %w d ł d ugą g e#, b ł bl k m 27 Oświadczenie Chrz. Zw. Jedn. Nar., „G e# W w k ", 10 g ud' 1922. 28 Ew M j, Zwiqzek Ludowo-Narodowy..., d . #., . 52. 29 S egół%we %mów e' e #ej kwe # %b.: S m%' Rud' k , Towarzystwo Rozwoju Handlu Przemyślu i Rzemiosła, [w:] Gospodarka, ludzie, władza. Studia historyczne, ed. A'#%' Mą k, M + ł K%p ń k , K up k S-k , W w 1998, . 316-333.

= LO

p j elem Dm%w k eg% ł%'k em ś łeg% k e %w' #w e'de j . „R e p% p%l #ą" k%le p% d ł ed g%w ł S# ' ł w S# %ń k , l de p% eł ''ej p # e'de k ej, S# %'' #w C+ eś j ń k%-N %d%weg%. „Ku e W w k " publ k%w ł ' #%m # w #e # kuł jed'eg% e # + p% łów ZLN, Wł d ł w R b k eg%. C %ł%w d ł e „R% w%ju”, j k T deu Mś ł w D m%w k K%' d l k , b l p% ł m ' Sejm ep e e'#ują m , %dp%w ed' %, C+ eś j ń k%-N %d%we S# %'' #w% P ZLN. Ge'e ł H lle b ł k%­ le p% łem l # C+ eś j ń k eg% Zw ą ku Jed'%ś N %d%wej. N w #k + f %'# + w lk % „p%l ką w ęk %ść” 'g ż%w ł ę # kże k ąd K m e Lu#% ł w k , p% eł ' Sejm, pł%d' u#% „G e# P% ''ej 2 G % e", ' # +' %' mów ul ' ekł '# em ­ # . P%d um%wują , k%mu' k # p%m ęd k e %w' #wem p l me'­ # ' m e eg%w m e'dek m m%gł k ąż ć ' e w kle bk% p%m% ą w elu óż' + k ' łów, # kże e k%'# k#ów % %b # + ' # #u j%' l' +. N jw ęk dem%' # j , j k e %db ł ę 10 g ud' , ęł ę '% w le 3 M j . Tłum ł%ż%' głów' e e #ude'#ów je e p%m e %w ł p%d m e k ' e ge'e ł H lle p Alej + Uj ­ d%w k +. T m em ge'e ł p%w # ł %k k „N e + ż je H lle , p e de'# P%l k "30. G% p%d w gł% ł d% p %#e #ują + p emó­ w e' e w w ją e d% b%jk%#u p%łe 'eg% Ż dów pel%w ł, b %be ' %d u + #%l „' e b ł ł%m ' m %g' em"31. P% # m jed' k ge'e ł ' e ł%ż ł k%'k e#' + %b e#' ' ' e gł% ł p% #ul #ów. B ć m%że d%ść k%' e w # w' ej p% b w %' w %b ź' H lle ' e b ł g%#%w w ąć ' eb e %l w%d , ' k#ó eg% ek ł p w %w mł%d eż. Alb%, j k w elu '' + ' %d%w + dem%k #ów, ' ł p% # eg ć ' + ę ' ul + j k% g %że' e. T k ' ej, jeg% m%w mu ł w p ść d%ść bl d%, k% % - w p e w eń #w e d% p%­ p ed' ej - ' e % # ł p ed uk%w ' p e p ę32. 30 Demonstracje uliczne Chjeny, „Ku e P% '' ”, 11 g ud' 1922. 31 Warszawa po wyborze prezydenta, „G e# P% '' 2 G % e", 11 g ud' 1922. 32 T mże. W w + p m ę#' k + H lle #w e d , że ' e m ł ' w pól'eg% # m dem%' # j m że f ł w e % k ż '% g% % w gł% e' e '# em k eg% p e­ mów e' . Jeg% we j w d eń ' e p%#w e d jed' k ' p lew %w , ' p w %w . Jó ef H lle , Pamiętniki..., d . #., . 234.

33 Warszawa po wyborze prezydenta, d . #. P e de'# elek# w p %w d ł ę p ­ # me'#u w +%#elu p e' ó ł ę d% w ll w p%bl żu P ku Ł e'k%w k eg%. 3q W ęk %ść p ń #w ' e m ł je e w P%l e mb d. 35 Migawki sejmowe, „Ku e P% ' ń k ”, 12 g ud' 1922. 36 Winowajcy, „Gł% ”, 30 g ud' 1922, . 761.

55__ _

Sp%d m e k ' H lle dem%' # ' p% l p%d Sejm, gd e k 'd%w l „H ńb ” % „P e ' m”. E'de k p% eł k ąd N%­ w k%w k w gł% ł p emów e' e, w k#ó m #w e d ł, że „ łe ł% w P%l e je # w 'ą ż dów + l%k j W #% ", w ę w p%m' 'eg% już +ł%p k eg% l de „P # ”. N #ęp' e dem%' # ' p e l N%­ w m Św #em K k%w k m P edm eś em d% H%#elu Eu %pej k e­ g%, gd e m e k ł N u#%w 33. M j ją wł% ką m ję d pl%m # 'ą, k el „N e + ż je Mu %l ' !” % „p e Ż d m ”34. P%d wł% ką m ją # kże póź' ej #eg% d' g %m d l ę dem%' # ' , j k ' p ł „Ku e P% ' ń k ”: „N e ' p óż'% m ' fe #%w '% g% ą % p ed p%­ el #wem wł% k m ' eść Mu %l ' eg%. [...] N ód mu p emów ć śl dem Wł% + [...]. N d edł % # #' eg% w elk eg% w łku - ' ­ ej m%że b ć póź'%"35. Te epłe u u d% Mu %l ' eg% m%gą w d w ć ę ' e % d ­ w 'e, b% N %d%w Dem%k j (w ąż) %f j l' e # ł ' # '%­ w ku p%p dl dem%k j p l me'# 'ej, p%d gd wł% f ś ' e p%p e l (je e) '# em # mu. W e w #%ś jed­ ' kf #%w k e mp # e p %#e #ują + k w ł p%w ż' % ł m w u +u ' %d%w%dem%k # ' m: m ęd # m , k#ó p% % # l we ' #em%w p l me'# 'emu, j k p%l # # ej d # w %d ­ ju S# ' ł w G b k eg% S# ' ł w Głąb ń k eg%, mł%d m d ł m , k#ó póź' ej m el %b ć b d ej %#w e u#% # 'ą, em ' we# #%# l # 'ą ś eżkę. P% m ' ę u m j wł% k ej k ó#k m %b +%d e w%kół H%#elu Eu­ %pej k eg% p %#e #ują p e l ' pl Te # l' , gd e w łu + l p emów eń d ł „R% w%ju” - Il k eg% Opę +%w k eg%. Tłum ę % edł, le k%lej' w e ął ę już % g%d ' e 16.00 p%d e­ d bą „R% w%ju” p ul Żu w ej 2. Ob%k #ude'#ów g %m d ł% ę# m egól' e w elu we#e 'ów m ge'e łów H lle D%wb% -Muś' k eg%, ' ' + %dp%w ed' % j k% + lle d%wb% ; %b dw #e ś %d%w k b ł ' 'e p w %w + p%glądów36.

D% #łumu p emów l # m em p% eł + eś j ń k%-' %d%w T deu Mś ł w D m%w k e'de k du +%w' , k ąd K m e Lu#% ł w k 37. D m%w k w ł%ż ł #u ję p%l # 'ą ele u +u ' j%' l # 'eg%. P% ł%w e „P # ", j k #w e d ł, b l „p e że­ ' ” p %#e # m w W w e m el bł g ć N u#%w % e g' ję. Gd b ś p e de'# %k ł ę ' eug ę# , „P #" m ł d%łą ć d% p ­ w %weg% b%jk%#u jeg% p ęże' . D m%w k w w ł #eż #ude'­ #ów d% „w # w ' w m ' fe # j + je e jede' d eń" „u ąd e­ ' eu %pej k ej m ' fe # j ". N k%' e %b e ł „ ł #w ć p% #ul # k dem k e w p w e ż d%w k ej", % m ł% ' ć wp %w d e' e numerus clausus ' u' we #e# +, p%#em p% p e ' e ud ł ę ' p%#k ' e p% łów e'de j 38. P% w e u %gł% %'% e %lu ję, k#ó b ł p óbą w # kuł%w ' żąd ń g %m d %'ej mł%d eż jej l de ów. Ję k e %lu j je # ' # le w m%w' , że w #% #%w ć ją w ł%ś :

Lud p%l k k #%l k , w # ąś' ę# d% głęb ' e ł + 'ą el'%ś ą ż dów p %w d %' + p e ' + p%l k + p%l # ków, k#ó wb ew w ęk %ś gł% ów p%l k + %śm el l ę ' u ć ' %d%w p%l k e­ mu weg% k 'd d # , żąd : 1. %d p. G b el N u#%w , b ' e­ w że' ' %du ' e p%#w e d ł w%ją g%dą p ęgą g%d'%ś %f %w 'ej mu ' e p jm%w ł; 2. żąd %d p% łów p #%w ów p %­ w d %' + p e W #% ' + ' eb'e l k , b p% mę ku u ' l wój błąd w ó l e gub'ej d %g ; 3. żąd %d p% łów ' %d%w + de d%w 'ej be w ględ'ej w lk % e' m ż dów w P%l e, ż d% upeł'eg% w w%le' k ju p%d + + ' eb'eg% j m .39

W #% uw ż ć, że % , % m%że w ż' ej m%żl we d% %dkup e' # j m%gą b ć p%d #' ' we# g % ć ' e w #%

% w #e b e e ę #u# j łe '#e' je Ż dów e, że w ł%że' u u ' je ę + w ' ' e­ . W #% N u#%w w św e#le #ej gume'­ ' g %źb , m' ej %ś %m ' %d%w m jed' k - w gląd #% # k, j kb e wej #%# m ł b ć

37 Wł d ł w P%bóg-M l '%w k , Najnowsza historia polityczna Polski..., d . . 600. 38 Winowajcy, d . #. 39 Wiec w Rozwoju, [w:] Gabrjel Narutowicz pierwszy Prezydent..., d . #., . 302.

#.,

' e d%l'e d% %deg ' j kk%lw ek k%' # uk# w'ej %l w p%l k ej w pól'% e p%l # 'ej p% b w %'e m%żl w%ś m ' p% %bu p%­ #ęp%w ' . Jed 'ą me#%dą p% d e' %b e ' m je # w w ą ku # m „w lk de d%w ' be w ględ' " d% u, ż P%l k % # ­ ' e „w w%l%' ”. P% %gł% e' u e %lu j %dśp ew ' u p # %# ' + + m'ów w %d ju Roty g up dem%' # '#ów w p% ż%' + we fl g ' %d%­ we „ w # m e ' #k m " ęł %pu ć ed bę „R% w%ju"40. P e w ęk %ść u p%w# ł epe #u ' ' już dem%' # ­ j p% '' +. Z'ów p%d'% %'% %k k „P e Ż d m ” p%d m ją wł% ką H%#elem Eu %pej k m. P%d M ' #e #wem Sp w Z g ' ­ ' +, gd e w ąż p %w ł N u#%w , d e'' k „R e p% p%l ­ #ej", ' ej k M łk%w k , w gł% ł m%wę, w k#ó ej #w e d ł, że S ­ m%' A ke' m % # ć '%w m p em e em41. Tłum p e' ó ł ę wów ' dw e ' jw ęk e #e e W w , ul ę M łk%w ką Aleje Je % %l m k e, b ją lud ' p%#k ' + p% d %d e. C+%ć lew %w „Ku e P% '' " %d'%#%w ł, że b # b ł #e', „k#% %dw ż ł ę ' e u + l ć k pelu p ed «p% +%dem»”, ' e uleg ł% wą#pl w%ś , że dem%' # ' kup l ę ' Ż d + że #% # m' ej­ %ść ' jb d ej u e p ł %d ' p ś . T k ' p wdę b # b ł k żd Ż d ( lb% ł%w ek Ż d u ' ' ), k#ó m ł ' e ęś e % # ć uw ż%' m p e dem%' # '#ów. N ś %dku ul # m w '% # mw je, p że ów ż d%w k + w u '% w g%'ów b #%. P%­ l j ' e '#e we' %w ł 42. P% # + „ek e +", j k ' w ł je p , dem%' # ' p%w ó l d% wej b w ed b e „R% w%ju". C+%ć % g ' %w 'e p %#e # k%ń ł ę w e % em, d% k%ń p em% b ł% d lek%, ' # ój w #%l w ąż p '%w ł ł%w e ­ . Według Be ' d S 'ge w m eś e p%j w l ę j ś „p%dej­ ' % %b' " p%w% m wó k m ' #%w p% +%d ą e e pląd %w ' + klepów ż d%w k +43. O w ś e % # m, k#% b ł, k#% ' e b ł Ż dem, % # #e ' e % # g l leją p% ul + qo Demonstracje uliczne Chjeny, d . #. .-'rc’;r»J,-1>. • t potudide.

R

u'k

p % e u. Od lewej gó 'ej # %' , g%d' e

w %'% p %ku #% K m e N ew d%m k eg% p%l j '#

u +em w k

ówek eg

, p ed # ­

Rud' k eg%, p e e Z +ę# K %l K% ł%w k eg%, El g u # egą eg% bój , .św #’, 20 # ' 1923

N ew d%m k eg% ł%w ek #e' p eg%w ł dl N em ów - jed' k k%'# w w d b ł „be d' ” ' e mógł g% e #%w ć47. L # p% % u l% %w% d%b ' + k 'd l ' + ' ep w dł%­ w%ś , w k#ó + ' j ęś ej be p%ś ed' % u e #' l Ż d , 'e m ł k%ń . J k ś ż d%w k #ude'# ' P%l #e +' e W w k ej % # ł ' p kł d ł p ' k%mu' # ' m ul%#k m p %p g '­ d%w m . N ew d%m k uw ż ł, że ' leż ł% g% # el ć ' m ej u, le jeg% p eł%ż%' , %#m # D lew k (' e b ł Ż dem), de d%­ w ł % k%'f k e ul%#ek pu e' u w w %#%w w%l'%. W w%j ku b k%w ł% #eż p ó p p e u. N ej k H% w # , k%mu' # w %k e­ g% ebl , % # ł ' j k ś % d %' w w ę e' u w C # del , le k ed p e' e %'% g% d% %b% u jeń ów, d%ł ł u e ! K#ó eg%ś u N ew d%m k d% # ł d% %d # ' f %w ' '%#e , k#ó­ %k ł ę b ć l #ą k%mu' # ' + ge'#ów w w%j ku p%l k m. Od f %w ł g%, le %k ł% ę, że '%#e % # ł %d' le %' p e w w d ż #e m e ą e w eś' ej b ł już be uż #e ' . Teg% %d ju b ' l'e 'egd%# , jed' d ugą, kł d ł ę ' w w%d N ew d%m k eg%. „K#% #% w #k% %dp%w d ?” - p # ł e#% ­ ' e, bl ż ją ę d% k%ń p emów e' . Odp%w edź b ł p % # : „P ł ud k "48. N u#%w , j k% ' #ęp P ł ud k eg%, m ł ąd ć „m ękką ęką". C l # ką, j k je # p%# eb' „ ł%d ej%m, p k %m, b 'd ­ #%m, p e' ew e %m g % publ 'eg%, +ł%p #wu, k#ó e ę w ­ k ę %d pł e' p%d #ków, ż d% #wu, p k%w %m, d j %m # 'u [...] w #k m w %g%m P%l k ". Dl #eg% P ł ud k w b ł wł ś' e N u#%w . „D l ąg je # w d%m ” - %gł% ł N ew d%m k ­ m lkł49. S e e m e ' p %ku #% Rud' k %dp ł, że p% w łu­ e m' ej % p ' + bój #w P e ­ + ' u w j ś' eń „w e je de'# , ' żel w ed ł p ed#em"50. Według wł ' + e ' ń N ew d%m k b ł g%#ów b ć P ł ud­ k eg%, ' we# w b ł m ej e. Pl '%w ł # el ć M łk

4,7 S# ' ł w K jeń k , Proces Eligjusza Niewiadomskiego..., d . 418 T mże. 449 T mże. 50 T mże, . 56.

#., . 22-25.

195.

' %#w u w # w p%św ę %'ej W we ów # ' ł ­ w%w k +, 6 g ud' . D%p e % # m#eg% 'k d%w ed ł ę jed' k, że P ł ud k ' e będ e ę ub eg ł % p e de'#u ę. N ew d%m­ k % um ł wów , że b j ją P ł ud k eg% p% # m, j k #e' wł ś' e %dd ł wł d ę, „ m # w m% ' ć deę ' %d%wą d łb jej % " '#e p e#%w '% b jeg% ' j k% b %d' lub ­ l%' . M m% #% b ł p ek%' ' - p % % %, j k ę %k ł% - że P ł­ ud k m m% %d u e' p e de'#u „będ e jm%w ł w b #'e # '%w k% w P ń #w e, że będ e ąż ł ' jeg% l% + że +w ­ lą, gd b d% ł% d% % p w # '%w ej, # ' e ' ele b%jówek, ' ele # el ów, ' ele pułków m egul 'ej w w l e p e­ wk% ' %d%w ”. De j P ł ud k eg% % e g' j p e de'#u wpęd ł N ew d%m k eg% w # ' „męk g% ”51. S# p ­ wód N %d%wej Dem%k j m el póź' ej w ż ć ż l, że N ew ­ d%m k b ł N u#%w m # d%p %w d ć d% k%ń wój p e ­ w%#' pl '52. W k żd m e w ą ek m ęd P ł ud k m ek%mą ż d%w k d%m ' ją ' d P%l ką, p%d%b' e j k p%w%d #%ją e pl 'em ­ b m łk , % # ł u # l%'e. Adw%k # P + l k + ł jed' k w ed eć d%kł d' ej, w j k p% ób #e m%# w m e' ł ę % # #e ­ ' e w pl ' bój #w N u#%w , p # ł % k ż%'eg%, j k d% edł d% #ej de j 53. W p% ów' ' u d% f l p k ' #em # P ł ud k eg% Ż ­ dów w w%j ku %św d e' e ' #em # N u#%w b ł% d%ść k ó#­ ke w ę łe. T k ' p wdę N ew d%m k p%w#ó ł ' em l ł%w% w ł%w% d%k# 'ę p%l k ej w ęk %ś # k, j k w kł d ł ją p p ­ w %w głów'eg% 'u #u. Z bój #w%, j k #w e d ł, b ł%

jedf' m] ep %dów w lk % ' ód, w lk % p%l k%ść P%l k , j k% # k , mój ' b %' ę m, p em w m eb e [...]. W e ę, że j k% ł%w ek, j k% p %fe % , j k% mąż, j k% %j e N u#%w b ł d%b m, l +e#' m, g%d' m ł%w ek em [...] dl m' e #' ł jed' k ' e j k% ł%w ek, le j k% mb%l #u j p%l # 'ej [...]. B ł mb%lem + ńb . Tę + ńbę m%je # ł # ł %ł ż wej P%l k [...]. P e 51 T mże, . 13. 52 S# ' ł w K% k , Pamiętnik..., d . #., . 496. 53 S# ' ł w K jeń k , Proces Eligjusza Niewiadomskiego..., d .

#., . 56.

m%je ę e p emów ł ' e p # j' lż%' g%d'%ść ' %du.54

ekł%ść, # lk% um e' e

e­

Ośw d e' e N ew d%m k eg% w d e ' e d w ł% ę %d óż' ć %d u#ów # w ' + p e de'#%w p e p ę. P%ję # ke j k „w lk % p%l k%ść P%l k ” „+ ńb ", j ką w bó N u#%w %k ł ek%m% ' ód, b ł ' k em f m%w m p w %wej p . Ne m b %lu#' e ż d'ej wą#pl w%ś , że ję k N ew d%m k eg% je # p k­ # ' e de'# ' ję k em „G e# P% ''ej 2 G % e”, „G e# W w k ej” „M śl N %d%wej". Jeg% ' % # ł d%k%' ' w %b %' e d%k# ' p%l k ej w ęk %ś , def ' %w 'ej p%pul ­ %w 'ej p e #e wł ś' e g e# . N ew d%m k k e'#%w ł #e ' # %je #eż w uw g + k%ń %w +, k#ó e w j%w% m ł p w% w gł% ć p ed w %k em. O d ł w%­ je d ł ' w e m k%'#ekś e p%l # ' m w ł ' d eję, że będą m ł dług%f l%we k%' ekwe' je.

N e uj w' m k u + . P e w' e, uj w' m pew'ą ' d eję, że e + m% + # łów d% ęg'ą ' jd l + ką#ków em p%l k ej, pu­ k ją d% w #k + + # d% w #k + e , # f ą ' we# d% %b% u p e w' ków, d% # + uw ed %' +, ' eśw d%m + k%mu łużą, d% # + l +e#' + mł%d + e , bud ą + um e' , wą#pl w%ś łużą d%b ej p w e, bud ą + uj'%ść. Re #ę %b .55 Ze w ględu ' w #k e #e m%%b ąż ją e #w e d e' , j k ów­ ' eż publ ' + k#e bój #w , % # #e ' w %k ' gd ' e bu­ d ł wą#pl w%ś . N ew d%m k % # ł g%d' e p ew d w ' m k ' ' śm e ć p e % # el ' e ( +%ć jede' # e + ęd ów gł% ł d ' e %d ęb'e p%w%dów f% m l' + %p#%w ł k ą d%­ ż w%#' eg% w ę e' ). Z ' eg% pu'k#u w d e' '#e e ują e je # jed' k #%, j k N ew d%m k eg% % ąd ł% p%łe eń #w%, wł e'de k p w . Gd # ę d ś jeg% # d , w d je ę d%ść % w #e - b ­ # +ują %d m% l'ej % e' jeg% p ek%' ń - że gume'# j N e5q T mże, . 59. 55 T mże, . 88.

56 P # k Ple k%#, Niewiadomski - zabić prezydenta, d . #., . 109. 57 M u (J #e ', Eligiusz Niewiadomski w oświetleniu psychiatry, R%l , W 1923.

w

c“ LST

w d%m k eg% b ł ' e kł d' ' ep ek%'ują . Zwł jeg% + %# ' w wód k%j ą P ł ud k eg% ż d%w k m p k em, k#ó m uj'%w ć P%l kę, kł ' d% p%w ż' + wą#pl w%ś . J k # f' e #w e d ł p %ku #% Rud' k , 'egd%# ' + d%­ w%dów %p ują + ł b%ś b k ' ewą#pl w e ' ed% k%' łeg% p #u p ń #w N ew d%m k w p %w d ł %gól'e łk%w e be p%d # w'e w' % k . N p%d # w e jed'eg% ' jb d ej b u ­ d l' + p kł dów # ud' ' ż d%w k + m ' #ek p e II Odd ł - p %ku #% #w e d ł, że % k ż%' ' e b # p ek%­ 'ują % d%w ódł p%m% P ł ud k eg% w #w% e' u p e „Ż dów" „Jude%-P%l k ". Be wą#p e' El g u N ew d%m k m ł kł%''%ść d% „ m%­ w%l , up #%ś , gw ł#%w'%ś %k w ' ' e +ę lud %m, k#ó m ślą ' ej"56. P% pekul j m w p e w 1923 %ku uk ł ę k ążk ' l ują d %w e p + 'e N ew d%m k eg%, w e­ ją #e ę, j k%b e p ł %' ' + %f e' ę57. C+%ć jed' k p p w %w p% ą#k%w% ' w ł N ew d%m k eg% „ leń em", #% jeg% e ' ' ' p % e e p jęł ' e m e ' e ż l w e. P%m m% w ź' e p '% ' + %bu ją + #w e d eń p emów e' N e­ w d%m k eg% ' p % e e wł ś w e p%m%gł ' %d%w m dem%k ­ #%m p%dw ż ć u# , że b ł +% p + ' e. C+%ć # ud'% w #% uw e ć, N ew d%m k ął ę m e' ć w pe ep j p%łe 'ej „ leń " w „ l +e#'ą du ę". J k% p e w publ ' e b %' ł N ew d%m k eg%, % ' e je # ' e­ p%d 'ką, jeg% dw%k # S# ' ł w K jeń k . P%dję e ę %l %b %ń­ p e w%d%weg% dw%k # ' e k kuje. Ab jed' k w w ą ć ę e w% + %b%w ą ków, ' e mu ł w peł' u#%ż m ć ę e # ­ '%w k em % k ż%'eg%; mógł b %' ć ł%w ek , u ' ją jeg% ' błęd'e. O %bl w l ' %b %' K jeń k eg% ługuje ' bl ż e %mów e' e. W uw g + k%ń %w + %b %ń #w e d ł m '%w e, że N u#%w #%

b ed' , ' e ęśl w %f ' ew ed ż ' %du, d% k#ó eg% # k ' ed w'%, b% w 1920 %ku p b ł - ' ew ed ' eśw d%m%ś #eg%, j k d w ' pl%# %k%l '%ś p p dk%w% w u'ął g% ' p e w­ e m ej e w P%l e N e b ł% # k eg% 'u w P%l e, le #eż P%l­ k ' e b ł ' gd w # k + w u'k + w ją#k%w +, w j k + ją w ­ d ł N ew d%m k . P%l k ' gd # k ' e b ł p e %b %ść +ł%' ę# . N ew d%m k w d ł, że m ' k żd m p%lu je #eśm w k%leje' , %dł w d ' . I %#% # ged 'u jeg% # ged jeg% głęb%k% k% + ją eg%, b%leją eg% e [...]. W w% m p emów e' u p. N ew ­ d%m k p%w ed ł, że w d ł, ż + ą %b ć P%l k Jude%-P%l kę że ąd #w p% #emu p%m śle w u'k % w%ju % % #u [...]. T% # kże ługuje ' % w że' e p % e' e 'u N ew d%m k eg%.58

P # ' d%# ą e d %w p + 'eg% N ew d%m k eg% ' gd ­ pew'e ' e % # 'ą % # g' ę#e def ' # w' e, ' #%m # K jeń k , jede' ' jlep + w w k + p w' ków, pew'%ś ą ' e b ł w #em ' leń em. C% w ę ej, mu ł b ć łk%w e św d%­ m , że jeg% ł%w d%# ą d% k j%wej %p ' publ 'ej w # w ą ' w 'k jeg% epu# ję. A jed' k w #%w 'ej w żej m%w e w gł% ł w ele #e wł ś w e ' e d% %d óż' e' %d p%glądów N ew d%m k e­ g%. P% p e w e, K jeń k ' k eśl ł w e u'ek N u#%w j k% %f ­ wł 'ej g'% ' j : gd b p e de'# lep ej % um ł ' ód, ' gd 'e k ep#%w łb w b% u d%k%' 'eg% w # k + %k%l '%ś +. „Obw ' ją %f ę", K jeń k p ek%' w ł, że w # k ej #u j %ś p% p % #u mu ł% ę # ć N u#%w %w . T m m m w del k #' p% ób %d uw ł p w #w% %d N ew d%m k eg% uk w ł bój­ #w% j k% p pu l' e ' #u l'ą k%' ekwe' ję p ję p e N u#%w p e de'#u „ ż d%w k + ąk". D ug #e K jeń k eg% je # ' we# b d ej d k l' : „P%l k ' ­ gd ' e b ł w # k m # ' e, j k d ś”. P m ę# jm , że dw%k # w gł ­ ł #ę %p ' ę ledw e #e l # p% %d k ' u ' ep%dległ%ś . Jeg% d ' em ' ep%dległ P%l k b ł m' ej ' ep%dległ ' ż p%d ąd ­ m % j km, p u km u # k m . Te' ' d w j' gume'# kł%' ł p %ku #% Rud' k eg% d% p # ' , dw%k #%w ' e 58 S# ' ł w K jeń k , Proces Eligjusza Niewiadomskiego..., d .

#., . 82-83.

d ł ę l p u ję k%w 59. N e d ł ę. j k #łum ł K jeń k , w e b% ów P%l m el p ' jm' ej „ de ł %j ' ", k#ó m m%gl ę p%k ep ć, %be ' e ś %k #% g% „ # 'ą p%g dą". N ew ­ d%m k , d ' em dw%k # , %d uw ł #e' w # d w „m l %' m " '' + P%l ków. W lk „ ew'ę# ' m w %g em" b ł ' we# m' ej #%#' ' ż # p e w „wew'ę# 'emu w %g%w , k#ó % dł ę wś ód ' "60. We e, K jeń k w peł' k ep#%w ł #e ę N ew d%m k eg%, że P%l k je # m e' ' w „jude%-P%l kę że ąd #w p% #emu p%m śl'e w u'k % w%ju % % #u"61. C% w ę ej, +% ż #e' „f k#" ' e u p w edl w ł d ł ' N ew d%m k eg% w e' e p w' m, pew'%ś ą m ł wpł w ' m% l' % ąd, j k p%łe eń #w% m ł% w d ć' bój . N ew d%m k w #ąp ł b%w em p e wk% u#e'# 'emu g %że' u p%+ ńb e' u P%l k . C ' ą #%, ' ewą#pl ­ w e ł m ł p w%. Ale wł ś' e w k%'fl k e m ęd p w edl w%ś ą w e' e p w' m p w edl w%ś ą w e' e m% l' m m ł leżeć „# ged 'u jeg% # ged jeg% głęb%k% k% + ją eg%, b%leją eg% e "62. J k %b m , #ę wł ś' e l ' ę '#e p e# j'ą m%# w j bój #w N u#%w już wk ó# e m ł p%djąć p w %w p . D eń p% %gł% e' u w %ku „G e# W w k " p ed uk%w ł peł' #ek # p e w ej, + %# 'ej m%w N ew d%m k eg% ' #em # p%w ą ń m ęd P ł ud k m ż d%w k m p k em p e wk% P%l­ e. J k p m ę# m , wś ód '' + % k żeń, k#ó e m%ż' u ' ć w ­ łą ' e b u d l'e, bój % k ż ł P ł ud k eg%, że w jed'% # e k%'# w w du w%j k%weg% # ud' '% ż d%w k e ek e# k . Z ­ me %'% ów' eż % # #' e ł%w % k ż%'eg%, w k#ó + w ł łk%w # b k k u + wój '. P%d%b' e p%# k#%w '% uw ­ g %b %ń , k#ó w peł' p%p e ł św #%p%gląd N ew d%m k eg%; ' #%m # w p%w ed Rud' k eg% P + l k eg% k ó#k% p%d­ um%w '%63. 59 60 01 02 03

T mże, . 84. T mże, . 86-87. T mże, . 83. T mże, . 82. Sprawa E. Niewiadomskiego, „G e# W w k ”, 1 # ' 1923. P %w ' j%' l' p e'de k ów' eż d uk%w ł peł' #ek # mów N ew d%m k eg%, ' we#

B ć m%że w ę k #e p%p e p w %w + g e# dl b u d l­ ' + #e N ew d%m k eg% ' e p%w ''% ' k k w ć? O le b%w em d% # łf ł w + d%w%dów, % # le u# ' e b ł ' '%we, ' 'ew k ł p% d ku p%l # ' u +u e'de k eg%. W d' + p%p ed ją + w b% p e de' k e k ąd K m e Lu#% ł w­ k w '%w 'ej „M śl N %d%wej" # '%w % #w e d ł w k, że P ł ud k je # „' ęd em m ęd ' %d%weg% ż d% #w dl w lk N %dem P%l k m"64. W k%me'# u d% p % e u ' ł m + „G e# W w k ej" p%­ w # m '% ę jed' k p ed +w le' em N ew d%m k eg% - #% m ł% p jść d%p e % póź' ej. B %' %'% jed' k jeg% 'u w p% ób w% l%w ' , p% ęś %b w p ed e' u ą65. P ek jed' k # k b łp% # :

K ew. P wu # ł% ę d%ść, ' we# p% u u p w'emu p%łe eń­ #w kul#u l'eg%. P% u u #emu d ł w m % k ż%' , d%m g ­ ją ę śm e . D m # jed' k, #łem ż ' %d%weg% w ą 'e, ' e g 'ą m #we w + w +. Z p ują ę %'e w um ł + w pół­ e '%ś , ż ją w + % m śl ' + w %b ź' p e +%d ą ' p%­ k%le' w lege'd e [...]. Sąd %' je # ' ód, w k#ó eg% ł%' e ł dw f k# śm e , według p w # k %b e ów'e, j k ką# ude e' ów' ką#%w %db . N d % %b #%ś m p epł w f l ż ,k ją g %b , le gd b k%'fl k#u # k # g 'eg%, m śl ż l w ' %­ d%w ' e w ąg'ęł ż w%#'eg% w' % ku, ' d m% ł b ' uk + #% [...]. Ż e ' e ' f ' łu, g %bów p% ' ę '%we ż e.66

m%wę p %ku #% Rud' k eg%, +%ć P + l k eg% już ' e. Z%b. 'p.: Proces Eli­ giusza Niewiadomskiego, „Ku e P% ' ń k ”, 3 # ' 1923. Sprawa E. Niewiadomskiego, d . #., . 1-3; K m e Lu#% ł w k , Zmora, d . #., . 5. 65 M m% ł g%d'%ś p%l k ej e' u # kuł ' dm e ' e +w lą e N ew d%m­ k eg% p% bój #w e N u#%w b ł k%'f k%w 'e. Ad%lf N%w ń k % # ł e #%w ' % d %' w w ę e' u m%k%#%w k m # kuł Testament ' ł ­ m + „M śl N %d%wej” (6 # ' 1923), według P%l k ej Age' j Teleg f ­ 'ej „w ź'e %k w ' e p %b # w%be b %d' p%peł' %'ej ' ' jw ż ej % %b e w p ń #w e”. Z%b.: Aresztowanie A. Nowaczyńskiego, „G e# W w k ”, 4 # ' 1923. 66 Uwagi, „G e# W w k ", 1 # ' 1923.

„Ż w%#' w' % ek" p% % # w %'% w %b ź' , le k żd #el' k „G ­ e# W w k ej" %d u +w # ł p ek . N ew d%m k +%d ł ' %d%wej e' d% k óle #w „lege'd", e śm e jeg% N u­ #%w pł 'ęł j ' ' uk : P%l ką ' e m%ż' ąd ć wb ew w%l p%l k ej w ęk %ś . Au#% k e %d' e e' e d% „ką# ude e' ką# %db " d%# ł% #em ów'% w %ku śm e w k%' 'eg% ' N ew d%m k m, będą eg% k%' ekwe' ją jeg% b %d' , j k ów' eż śm e N u#%w będą ej ku#k em e k j ' %du ' p%gw ł ' e jeg% p%d # w%w + p w.

„SZLACHETNA DUSZA” Je e p ed eg eku ją, k#ó m ł d%peł' ć p % e u p ek # ł ­ ' m% de w mę e'' k , N ew d%m k eg% p%w%l ' %'% p w%w #eg% e ' k de N %d%wej Dem%k j . 4 # ' 1923 %ku „G e# W w k " w peł' u ' ł p%gląd N ew d%m k eg% w%je: C% #% p w e p ń #w p%m%że, gd #w e d m w p% %b e 'wek# ­ w , że N ew d%m k ' p % e e mów ł ku # #%, % p ł d e'' k ' %d%we? N jw ż' ej je # f k#, że % p ł #e d e'' k , #% m śl uje ł %gół p%l k . D e'' k #e ą w em gł% u p%w e +'e­ g%, ' e ą % g ' m k%' p jek 'eg% l%k lu. N ew d%m k p e ł 'ek ' ' + %gól' e w p ób%w ' + w ąg'ął % p ­ l w ' ewł ś w w' % ek [...]. N em' ej ł m d% d m ą , k#ó­ m + p e ł 'ek f k# ' + #eg% błęd'eg% w' % ku ' e + ą w d eć % um eć [...]. I #%#' e k ' bój #w% ś. p. N u#%w ­ E. N ew d%m k w m%w e w%jej p%w#ó ł w ele # + p%glądów, k#ó e w el%k %#' e w ż ł p ' %d%w . P%w#ó ł je w %k%­ l '%ś +, k#ó e w # ą 'ęł 'e w m łeg% p%łe eń #w , k#ó e %b ł w że' e ' e %k m św e e p m ę# 'e będą w %dległej p%#%m'%ś .67 I'' m ł%w „G e# W w d%m k eg% ą #%ż me 87 Prawda i dykteryjki, „G

e# W

w k " #w e d ł %d#ąd, że p%gląd N e­ jej p%gląd m % , % w ż' ej e, # k e w k ", 4 #

'

1923.

CM C3 CM

m% je # ów' eż # '%w k% „p%l k eg% ' %du". P%d%b' e „um ­ k%w ' " ' %d%w dem%k # Wł d ł w R b k b ł p ek%' ' , że p%gląd N ew d%m k eg% p%d el „d e ęć m l %'ów P%l ków"68. N we# jeg% ' ' e b ł już „' elud k m m +em", le ledw e „% p l w m ' ewł ś w m" #% %w ' em p w%m% ' + g%d­ ' + p% +w ł d69. We e, „G e# W w k " w p wd e ' e wp % #, le k­ ep#%w ł N ew d%m k eg% j k% weg% e ' k . „N d w j'e", „d m # 'e" „# g 'e", b uż ć ulub %' + p m %#' ków łej p p w %wej, %k%l '%ś #%w ą e p % e %w bój­ ' d w ł jeg% p ek %w ęż , k#ó - ż w %'% # ką ' d eję będ e e %'%w ł w P%l e ' św e e „w %dległej p%#%m'%ś ". I'­ ' m ł%w , +%ć p w w ąż %dżeg' w ł ę %d k#u bój #w , k ep#%w ł N ew d%m k eg% j k% weg% ep e e'# '# b ł wd ę ' mb%'ę, j ką p % e pew' ł ' p%# eb gł% e' jej ew 'gel 70. Tę mą # ' f% m ję m%ż' d% # e wś ód e'de k + '#elek­ #u l #ów b d ej ub#el' + k%me'# #% ów. Ad%lf N%w ń k, „w #u% m śl " u +u ' %d%w%dem%k # 'eg%, k#ó w d' + #uż p% m +u ' w ł N ew d%m k eg% „ leń em", d k l' e m e' ł d ' e j k eś # # g%d' e póź' ej71. Te już, #w e d ł, ' k# ' e śm łb uż w ć w #% u'ku d% N ew d%m k eg% ep #e#ów „ ­ le' e , f ' # k ' ep% # l' ". W #k%, % mów ł N ew d%m­ k ' p % e e, „b ł% wł ś' e p ęk'e, # k # g ' e p ęk'e, w ' % łe, # k l +e#'e w k żd m ł%w e, w k żdej m śl "72. W d w ł% ę, że p e ł%d %' m p% +w ł%m N%w ń k eg% dl bój ' e będ e k%ń : Tw d du , b%+ #e k du ! [...] C ł%w ek #eg% j k ł , + k#e u k %ś b%+ #e k eg% w ' ­ + w u'k + wp % # ' eb w łeg%, w%be k#ó eg% w p ' łej 88 Wł d ł w R b k , Rząd zemsty, „M śl N %d%w ", 13 # 83 Prawda i dykteryjki, d . #. 70 T mże. 71 Wł d ł w R b k , Rząd zemsty, d . #., . 7. 72 Ad%lf N%w ń k , Testament, d . #.

'

1923, . 6.

w elk%ś du 'ej m w p% lew p% p w ude ją ę w p e p%w ed m %b e: je #eśm [m% l'e - p p. u#.) k ł . [...] I d ś [...] ż l b e e ' e #eg% % p dł %f ą p p dku, ' e #eg% p e+%d' -p e de'# , k#ó m u u %w% P%l k ' e b ł wł ś w e ' em w ą ' , ' e #eg%, k#ó # ł ę # lk% jed' m mb%lów # # ' 'eg% m g ' ę św # + eś j ń k eg% ż d% #wem, le ż l [...] N ew d%m k eg%.73 N%w ń k w ł #eż p%w#ó ' e ' d eję N ew d%m k eg%, że ­ bój #w% %dm e' p%l # ' k j%b P%l k p w , że w%le'' P ł ud k eg% % um eją pew'e eleme'# m śl ' %d%w%dem%k # 'ej. N%w ń k egól' e l ł ' #%, że ' we# P ł ud k eg%, k#ó ( % w elk%du ' e p ' ł) ów' eż m ł „ l +e#'ą du ę", p% u ą ł%w N ew d%m k eg% % „ # ' # 'ej %l Sem #ów". W # m m ej u N%w ń k uj w' ł #eż, % uw ż głów'ą l ' ę p%d łu m ęd w%le'' k m P ł ud k eg% N %d%wej Dem%k ­ j - +%d % b k % um e' # + p e w + dl '# em # mu d ug +. Sł%w N ew d%m k eg% m ł %#w% ć p ł ud k%m % ' #e' wł ś' e p %blem. N%w ń k p ł: Tu ' e # le +%d % m' ej %ś ' %d%we, k#ó m w + em g%d , + m%' p%k%ju d ją m j k ' jw ę ej p%d ' m d +em p ń #w%w m #% w #k m N em %m Uk ń %m B ł% u '%m w #k m. Tu +%d % #ę jed'ą m' ej %ść ' %d%wą, dem%' lud k%ś , % #ę '# + #%w ką m' ej %ść jed'ą #.j % ę ż d%#w , k#ó eg% dem%' mem d ś w lkę ' śm e ć ż e #% Eu %­ p ł św # ł . Ob #e w k ' #e # me'#u N ew d%m k eg% w ł ę w p m ęć P ł ud k eg% w # + w #k + % w P ł ud k e­ g% w e ą.74 N e # eb p p%m ' ć, że ' d eje N%w ń k eg% w ą 'e ­ +łą k%'we ją P ł ud k eg% ' ew 'gel ę '# em # mu N ew ­ d%m k eg% % # ł p%g eb 'e. P w %w „w #u% m śl " bk% # f ł ' #%m # d% e #u, jeg% # kuł % # ł k%'f k%w ' p e 73 T mże. 7