Glosario médico kiĉwa de Inkawasi-Kañaris (Ferreñafe, Lambayeque)


128 98 16MB

Quechua; Spanish Pages [59] Year 2015

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD PDF FILE

Recommend Papers

Glosario médico kiĉwa de Inkawasi-Kañaris (Ferreñafe, Lambayeque)

  • 0 0 0
  • Like this paper and download? You can publish your own PDF file online for free in a few minutes! Sign Up
File loading please wait...
Citation preview

 

1

Presentación        

Oscar  Bernilla  Carlos*   Luz  Martínez  Santamaría**  

    El  ‘Glosario  Médico  Kiĉwa  de  Inkawasi-­‐‑Kañaris’  tiene  como  objetivo  brindar  al  personal   sanitario   que   trabaja   en   los   Centros   de   Salud   de   los   distritos   altoandinos   de   Lambayeque   una   guía   que   les   permita   comunicarse   de   manera   más   efectiva   con   la   población  kiĉwa-­‐‑hablante  que  acude  a  ellos.  El  glosario  incluye  además  de  vocablos   de   uso   frecuente   y   frases   útiles   en   el   marco   de   las   interacciones   terapéuticas,   una   introducción   a   los   modos   nativos   de   pensar   y   tratar   los   procesos   de   salud-­‐‑   enfermedad  así  como  a  las  nociones  corporales  sobre  las  que  éstos  se  sustentan.  De   este   modo,   se   pretende   que   el   personal   sanitario   se   familiarice   con   el   sistema   de   salud   local   y   pueda   comunicarse   con   la   población   en   su   propia   lengua   y   términos   culturales.       Este   Glosario   ha   sido   realizado   en   el   marco   de   las   Jornadas   de   Interculturalidad   llevadas   a   cabo   en   Inkawasi   en   septiembre   de   2014   por   la   Coordinadora   Interinstitucional  Madre-­‐‑Niño  del  distrito  Incahuasi,  en  el  proyecto  de  mejoramiento  de   los  servicios  de  promoción  y  prevención  integral  (salud  nutrición  y  estimulación)  de   la  madre-­‐‑niño  del  Gobierno  regional  de  Lambayeque.  Agradecemos  a  Pedro  Edgar   Carrasco,   coordinador   del   proyecto;   a   la   Municipalidad   distrital   de   Inkawasi   quien   preside  la  Coordinadora  Interinstitucional  Madre-­‐‑Niño  del  distrito  Incahuasi;  al  personal   sanitario  del  pueblo  de  Inkawasi  quienes  nos  permitieron  acercarnos  al  escenario  de   interacción   con   la   población,   el   Centro   de   Salud.   Agradecer   tambien   a   todos   los   inkawasinos  e  inkawasinas  que  nos  ayudaron  a  entender  mejor  el  sistema  de  salud   local   y   las   palabras   que   lo   describen,   especilamente   a   doña   Segunda   Manyay   Purihuamán,   Felicita   Calderón   Carlos   y   Natividad   Cajo.   Finalmente,   nuestro   más   profundo   agradecimiento   al   profesor   Gerald   Taylor   por   su   generosidad   y   ayuda.   Este   glosario   no   habría   sido   posible   sin   los   trabajos   realizados   sobre   esta   variante   dialectal  por  el  profesor  Taylor  y  especialmente  del  diccionario  que  publicó  en  1996   en   Aku   Quinde,   Cajamarca,   titulado   ‘El   Quchua   de   Ferreñafe’,   sobre   el   que   en   gran   parte  se  sustenta  este  glosario.      Docente  IE  10084  Virgen  de  las  Mercedes,  Inkawasi     Investigadora   programa   FPU-­‐‑Ministerio   de   Educación   de   España.   Departamento   de   Antropología   de  América.  Universidad  Complutense  de  Madrid *

**

2

 

Sistema  Gráfico,  Fonología  y  Morfología       CONSONANTES     Oclusivas  sordas   Oclusivas  sonoras   Nasales   Fricativas  sordas   Fricativas  sonora   Lateral   Vibrantes   Semiconsonantes   VOCALES    

labial   p   b* m   f*       w    

alveolar   palatal   retrofleja   t   ch   ĉ   d*     n   ñ     s   sh       ll**     l       r     rr     y     i  

e*

a  

velar   k   g*   j*        

uvular   q                

o*

u  

Tabla   extraída   de:   Taylor,   Gerald   1999.   Método   del   Quechua   Ferreñafano   para   Hispanoablantes.  Lima:  Ministerio  de  Eduación.   **   la   consonante   ll   que   Taylor   mantiene   como   zh,   no   se   incluye   siguiendo   la   tendencia   de   normalización  de  la  escritura  del  Kiĉwa  de  Inkawasi-­‐‑  Kañaris.     ∘ Las  consonantes  b,  d,  g,  f  y  j,  así  como  las  vocales  e  y  o  se  mantienen  para  las  palabras  provenientes   del  castellano  u  otros  sustratos  no-­‐‑quechuas  presentes  en  esta  variante  dialectal.  

   

Morfología   Pronombres  personales   yo   nuqa   tu   qam   el/ella   pay   nosotros   nuqanchik   nosotros  excl.   nuqakuna   ellos   paykuna  

    Sufijos  Pronominales   Primera  persona  del  singular   Segunda  persona  del  singular   Tercera  persona  del  singular   Plural  

-­‐‑ni   -­‐‑nki   -­‐‑n   -­‐‑nchik  /-­‐‑llapa  

  3

     Glosario  etnoanatómico   Castellano-­‐‑  Kiĉwa  

  Aliento  

 

 

 

 

Amígdalas     Ano       Axila        

A  

AMAY.  Se  utiliza  también  el  término  UPAY  para  referirse  al  aliento  de  vida  y  

la  sombra  de  las  personas.   AMUQLLU  

SIKI.  Se  refiere  a  toda  la  parte  posterior  o  base  de  personas  y  objetos.       LIKLACHU  

 

 

PAĈA QAPARI.  También  se  usa  para  referirse,  aunque  de  manera  poco  precisa,  al  

 

 

Brazo Boca      

 

Cabeza     Cabello      

 

SHAPRA

Barba Barriga Bazo  

   B  

páncreas. RIKRA.  Incluye  el  hombro.   SHIMI    

C      

UMA  

 

 

AQCHA    

 

 

4

Cadera     Calavera   Cara     Ceja     Cerebro   Cintura   Canilla   Codo       Columna     Conciencia  

 

                   

 

 

Corazón       Coronilla   Costilla   Cuello      

       

Dedo       Diente          

   

KADIRA    

UMAPA  TULLUN     QAQLLA     SEJA  

ÑUTQU  

SINTURA     PINKULLU     KUKĈI    

SURUTU  

 

YARPUY.   Componente  anímico  de  la  persona  que  puede  abandonar  el  cuerpo,  

generalmente  asociado  a  las  enfermedades  producidas  por  los  sirkakuna.     KURASUN     KURUNA    

KUSTILLA   KUNKA.  Se  refiere  también  a  la  parte  interna,  a  la  zona  de  la  garganta.    

  D  

DEDU       KIRU  

 

   

 

E  

Empeine   Encía   Entrañas  

ĈAKIPA  ANAN   KIRUPA  AYCHAN    

SHUNQU.   Se   asocia   a   la   interioridad   abdominal   y   se   vincula   a   los  

sentimientos.     MILLPUQ.   Se   utiliza   también   el   término   IQALIRA,   ambos   asociados   con   la   función  de  deglución  y  el  tránsito  del  bolo  alimenticio  al  estómago.      

Esófago   Espalda     Esternón   Estómago  

WAQTA  

LLULLU  QASQU   PAĈA  

   

   

F   Faringe    

 

   

Fosa  nasal       Frente       Frontal    

 

TURQUSHTU.   Se  utiliza  para  referirse  conjuntamente  a  la  faringe,  laringe  y  

tráquea.    

SINQAPA  UĈKUN     URKU  

URKUPA  TULLUN  

5

  6

  G   Ganglio       Genitales    

   

 

 

 

 

Glotis  

AMUQLLU    

 

PINQAY.   Vergüenzas,   eufemismo   utilizado   para   referirse   a   los   genitales  

femeninos  y  masculinos.     KAMPANITA  

 

 

 

H  

Hígado      

 

ÑATI     o   YANA   ÑATI   para   diferenciarlo   de   otras   vísceras   que   también   se  

 

 

   

     

denominan  ÑATI.     RIKRA.    Incluye  desde  el  hombro  hasta  la  muñeca.  

Brazo   Hueso  

Intestino     Intestino  grueso   Intestino  delgado  

TULLU  

CHUNCHULI

 

I  

RAKU  CHUNCHULI   LAÑU  CHUNCHULI  

 

L   Labio       Labio  superior   Labio  inferior   Lengua         Lomo          

SHIMI.  Se  utiliza  para  referirse  a  la  vez  a  los  labios  y  a  la  boca.   ANAQLAW  SHIMI     ĈAKILAW  SHIMI   QALLU  

APRI.  Parte  superior  de  la  espalda  y  lo  que  se  carga  en  ella.  

M   Mano     Mentón   Molar   Muñeca  

 

       

       

MAKI  

  ĈAQLI    

 

 

Músculo     Muslo      

   

del  cúbito  y  por  extensión  a  la  zona  donde  se  ubica.     AYCHA.  Literalmente  significa  carne.    

Nariz   Nuca  

   

   

SINQA  

 

 

incluye  además  de  la  nuca  la  parte  superior  de  la  espalda.    

KUTA  KIRU  

MAKIPA   MUQUN.   Muqun   se   refiere   específicamente   a   la   apófisis   estiloide  

RAKU  ĈANKA    

N   QUQUTI.   Aunque   también   puede   utilizarse   el   término   MATANKA   que                      

  7

  Ojo       Ombligo       Omóplato   Oreja    

       

NAWI  

Paladar     Palma     Páncreas    

     

AQRU  

   

 

   

   

Pantorrillas     Párpado       Patillas       Pecho       Pene       Pestaña       Pezón       Pie       Piel       Pierna         Placenta         Planta  del  pie   Pulgar       Pulmón          

O    

MUNCHU    

   

RIKRAPA  MATIN  

   

RINRI  

  P  

MAKIPA  PAĈAN    

QAPARI.   Término    usado      para      referirse      específicamente      al    bazo    y    por  

extensión  también  al  páncreas.  El  páncreas  con  poca  precisión  es  igualmente   denominado  YURAQ  ÑATI  o  QARWA  ÑATI.   SHUTQUPA  PAĈAN   NAWIPA  TAPAN  

LLAPLLA.  Se  refiere  al  área  donde  se  ubican  las  patillas     QASQU    

 

   

SUNTI  

NAWIPA  SHAPRAN   CHUCHU   ĈAKI  

QARA  

 

ĈANKA    

 

 

 

MADRI  o  MAMAN     ĈAKIPA  PAĈAN   MAMA  DEDU    

SUQYAQ  ÑATI  o  PULMUN  

R   Riñón     Rodilla   Rótula  

     

RIÑUN  

QUNQURI  

QUNQURIPA  MATIN  

  S   Sangre     Seno       Sombra        

         

YAWAR   ÑUÑU    

 

 

SUMRA.   Sombra   de   las   personas,     generalmente     traducida     como     espíritu.  

Parte   del   cuerpo   que   puede   desligarse   y   causar   múltiples   patologías.   En   los   niños  se  denomina  PICHI.  

8

  Talón     Tendón       Testículo     Tobillo      

       

WICHU  

 

 

 

 

Útero     Uña      

 

   

T  

ANKU     RURU  

MUQU.   Como   en   el   caso   de   la   muñeca,   se   asocian   a   los   maleolos   lateral   y  

distal  del  peroné  y  la  tibia  y  por  extensión  a  la  zona  donde  se  ubican.      

WAWA  PAĈA  

U  

SILLU  

V   Vagina       Vejiga       Vena       Verruga       Vesícula  biliar  

RAKA  

PUKCHU     BINA     TIKTI  

AYAQ  

     

9

10

 

  11

 

12

          Kiĉwa  –Castellano     A  

AMAY  

  AMUQLLU    

   

ANKU  

 

 

       

       

ANAQLAW  SHIMI   APRI  

AYAQ  

AQCHA   AQRU  

AYCHA  

 

aliento       ganglio   labio  superior   tendón.  Se  asocia  a  la  parte  dura  de  la  carne.    lomo.  Parte  superior  de  la  espalda  donde  se  carga.    vesícula  biliar.  También  se  refiere  a  la  bilis.   cabello   paladar     músculo  o  carne       13

BINA  

 

 

 

vena  

B   CH  

CHUCHU  

 

  CHUNCHULI      

pezones   intestino    

Ĉ   ĈAKI  

 

 

ĈAKILAW  SHIMI   ĈAKIPA  ANAN   ĈANKA     ĈAQLI  

   

   

pie   labio  inferior   empeine   pierna     quijada  

 

D   DEDU    

 

 

 dedo  

  I   IGALIRA  

 

 

 

 

esófago.   Asociado   a   la   función   de   deglución.   También   puede   usarse                                                 MILLPUQ.    

K  

KADIRA  

  KAMPANITA     KIRU      

KIRUPA  AYCHAN   KUKĈI    

  KUNKA     KUTA  KIRU     KURASUN     KURUNA     KUSTILLA    

 

cadera   glotis   diente     encías     codo   cuello   molar   corazón   coronilla   costilla  

L   LIKLACHU      

 

axila   LAÑU  CHUNCHULI   intestino  delgado     14

LL   LLAPLLA  

 

 

LLULLU  QASQU  

 patillas    

esternón  

 

M   MADRI   MAKI  

   

   

MAKIPA  MUQUN   MAKIPA  PAĈAN   MAMA  DEDU     MATANKA       MILLPUQ  

 

  MUNCHU       MUQU    

       

placenta     mano     muñeca   palma  de  la  mano     pulgar   nuca.  Incluye  la  parte  superior  de  la  espalda   esófago   ombligo   tobillo  

N   NAWI  

   

 

 

ojo   NAWIPA  SHAPRAN   pestaña     NAWIPA  TAPAN   párpado  

Ñ   ÑATI  

ÑUÑU  

ÑUTQU  

     

     

hígado,  vísceras   seno   cerebro  

    P   PAĈA  

  PINQAY    

   

 

 

PINKULLU    

     

PUKCHU  

  PULMUN    

barriga     vergüenzas.   Eufeismo   utilizado   para   referirse   a   los   genitales   femeninos   y   masculinos.   canilla     vejiga     pulmón    

Q  

QALLU  

  QAPARI     QAQLLA    

     

lengua   bazo.  También  se  puede  referir  al  páncreas.   cara   15

QARA  

  QASQU     QUNQURI      

     

piel   pecho   rodilla   QUNQURIPA  MATIN     rótula   QUQUTI       nuca    

R   RAKA  

 

  RAKU  ĈANKA    

vagina     muslos   RAKU  CHUNCHULI   intestino  grueso   RIKRA       brazo   RIKRAPA  MATIN   omóplato   RINRI       oreja     RIÑUN       riñón   RURU       testículo    

S   SIKI  

SEJA   SILLU  

SINQA  

       

       

SINQAPA  UĈKUN   SINTURA   SUMRA  

 

   

   

 

 

SUNTI    

  SUQYAQ  ÑATI   SURUTU    

ano.  Se  refiere  a  toda  la  parte  posterior  o  base  de  personas  y  objetos.       ceja       uña     nariz     fosa  nasal   cintura     sombra.  Componente  anímico  de  las  personas  cuya  pérdida  es  causante  de     múltiples  patologías   pene     pulmón   columna    

SH   SHAPRA  

   

   

barba,  bigote   SHIMI   boca,  labio   ANAQLAW  SHIMI     labio  superior   ĈAKILAW  SHIMI   labio  inferior     SHUNQU       entrañas.  Se  asocia  a  la  interioridad  y  se  vincula  a  los  sentimientos.   SHUTQUPA  PAĈAN   pantorrillas  

 

T   TIKTI  

 

 

verruga   16

TULLU  

 

  TURQUSHTU    

hueso   conductos  respiratorios.  Se  refiere  a  la  laringe,  faringe  y  esófago.    

U  

UMA  

 

 

UMAPA  TULLUN   UPAY  

URKU  

   

   

URKUPA  TULLUN  

cabeza   cráneo     aliento  de  vida.  Sombra  de  la  persona.   frente   hueso  frontal  

  WAQTA  

 

  WAWA  PAĈA     WICHU      

espalda     útero   talón  

W  

  Y   YARPUY   YAWAR  

   

   

conciencia   sangre      

 

17

 

 

Glosario  General   Castellano-­‐‑  Kiĉwa   A   Abajo         Aborto         Abrir  (la  boca)   Acabar         Acequia         Acercarse       Acuclillarese     Acompañar       Aflojarse         Agacharse     Agarrar         Agravarse     Agrio       Agua         Aguaymanto     Aguja         Agujetas         Ahogarse       Ají         Al  contrario       Alejarse        

URA   YATAMA,  SHULLU,  ALBORTU    ANRIRAY   AKABAY   SEKYA  

 

 

SHIPCHAY,    QIMIKAY   SUYTURAY       YAPAY  

SARPIY  

PIRATAY   AYPAY    

PYURAKAY  

 

 

PUCHQU   YAKU      

SHIMPUL,  SIMPUN  (Physalis).   AWJA  

LLAQLLAY  (mialgia  diferida).   ĈUQAY   UCHU  

ASHWAN   ASHUY  

   

   

  18

 

Algodón         Aliento         Aliño       Almohada       Almuerzo       Amanecer       Amarillo         Ampolla         Anciano(a)       Animal       Animar         Anterior       Aprender       Apretado       Apurarse         Aquel;  aquello       Araña         Arañar         Arar         Árbol         Arco  iris       Arder       Ardor         Arisco         Arracacha         Arrastrar         Arriba         Arrojar       Arroz         Arrugado       Asado         Así       Áspero         Aumentar       Avergonzar     Avergonzarse     Ayer         Ayudar         Azul        

UTKU  

AMAY     ALIÑU    

   

  AYWA         ALASONSI  MIKUNA           YURQAY   QARWA   PUSHUL.  YAWAR  PUNUSHA:  Ampolla  de  sangre.     RUKU   KURU,  ANIMAL.  WASIKURU:  Animal  doméstico.     ANIMACHIY      NAWPA   YAĈAKUY     APIRTAW   UTQAY   WAK   TULUY   AĈPIY         YAPUY   QIRU   ARKU,  INAP,  INAPU   LUMYAY   RAWRAQ   UTIQ   SIÑURA,  RAKAĈA  (Arracacia  xanthorriza).   AYSAĈAY           ANAQ,  WICHAN           QUTUY   ARRUS       CHAPU       KANKA           KAYNU   SAQA   ACHKACHAY   PINQAY   PINQAKUY           QUYA.  QAYNA  UKDYA:  antes  de  ayer.   YANAPAY   ASUL        

  19

 

B   Baile  en  ronda     Base       Batallar         Besar         Bien         Blanco         Blando         Bolsa             Bonito         Borracho         Bostezar         Brazo       Brillante         Brillar         Buche         Burro          

TAKI,  KASHUA   SIKI  

BATALLAY   MUCHAY   ALLIN    

YURAQ  

 

 

PLANDU  

SHIPU.  Distocia  del  parto  en  que  la  membrana  amniótica  no  se  rompe  y  

el  bebe  queda  ‘embolsado’.   NASQUY   BINSIDU,  MAĈASHA   ANNIPAKUY   RIKRA   LIPYA,  LLIPYA   TILYAY   USHKU   BURRU  

  C   Cabecear       Cada       Cadaver       Caerse       Calabaza       Caldo       Caliente       Callarse       Camino       Carbón     Cargar           Carne       Carnero       Caro       Carrizo       Carro     Casa         Cascabel       Caserío      

                                       

WAQRAY  

      KADA         AYA         RATAY           CHIPCHI  (Cucurbita  ficifolia)  .  PURU  (Lagenaria  siceraria  y  vulgaris).     KALDU           QUÑUQ         UYARAY         NAN         KILLMISHA,  KILMUSHA         RIKRAKUY,  específicamente  cargar  en  el  hombro.  APRIY:    cargar  en  la   espalda  o  en  un  PULLU.         AYCHA         KARNERU         KARU           SHUKCHA         KARRU           WASI         KASKABIL,  SHILYA         KASERIYU             20

Caspa         Catre       Ceniza         Cercanía         Cerdo         Cerro         Chancado       Ciego         Cien         Clara  (de  huevo)     Cocina         Cocinar           Coito           Cojo           Colar         Colgar           Collar         Color         Comer         Comezón       ¿Cómo?         ¿Cómo  está?     Compadre       Compañero       Completar         Comprar         Conocer         Contar         Correr         Cortar         Coser         Costumbre       Cosquillear       Costa         Crecer           Crudo       ¿Cuánto(s)?       Cuatro         Cubrir         Cuchara         Cuchillo          

ISKU  

  PARA     UĈPA    

SHIPCHA   KUCHI    

SIRKA,  QAQA SIQTILLA   SIGU  

  SYEN    

         

         

   

   

    RUNTUPA  YURAQNIN         KUSNA.  TULLPA:  piedras  del  fogón.       YANUY     AMPI.YUQUY:  coito  masculino.       WIKUS  ĈAKIYJUN,  KOJU       SHULSHUY,  SHUYSHUY             WARKUY         WALLQA         KOLUR;  RIKĈAQ         MIKUY  .  UĈUY:    comer  alimentos  crocantes.     SHIQSHI         IMANU           IMANUTAQ     KUMPARI         YAPA           INTIRAY         RANTIY             RIQSIY       YUPAY           KALLPAY         PITIY           SIRAY   KUSTUMRI     CHILKIY               YUNKA             WINAY;  ATUNYAY.  MALTA:  medio  crecido.   ĈAWA           MICHKA           KWATRU         QATAY       KUCHARA         WILTUSH       21

   

 

 

Cuento     Cuidar     Culebra     Culpa     Culpar     Cuñado     Curar      

             

             

Dañar         Dar         Decaído         Decir         Defecar       Degustar       Dejar         Delgado           Delirar         Demasiado       Dentista         Derecha           Dermatitis       Derramar       Derretirse       Desaparecer       Desigual         Despacio         Detener         Desabrido       Desarticular       Desayunar       Descascarar       Descansar       Desigual         Desmenuzar     Desnudo         Despertarse           Despiojar       Desteñido      

KWENTU   KWIDAY  

KULEBRA   UCHA  

 

KULPAY     KUÑÁW  

ALLICHAY    

DAÑAY  

             

             

         

  D  

       

    QUY       ĈAMI         NIY       ISMAKUY;  JWIRAKUY;  KAMPUKUY.  PISHIY:  defecar  en  los  bebés.   MALLIY           DIJAY           LAÑU       MUSQUPAKUY       ALLIPLA,  ASHLAQA   KIRERU         ALLILAW   LLILLI.  AQAY:  dermatitis  por  contacto.       IĈAY           CHULLUY       CHINKAY   CHULLA           ALLIMANTA           ARKAY   LAMPAQ           KIPTAY         KAĈIKUY             ILLUY           SAMAY               WIKUS         LLAMPUCHIY         LIRI           RIKĈAKUY,  KAWSARAY:  también  revivir  o  salir  de  un  estado  de     inconciencia.       LISUY;  USAY         SUQU           22

Destorcer       Desvestirse       Día         Diarrea         Diligente         Dinero         Dislocar         Doler         Dolor         ¿Dónde?       Dos       Dulce         Duro            

PASKAY  

Él;  ella         Embarazada     Emblanquecido     Emborracharse     Empapar         Emparejar     Empeño         Empujar         En  vano         Encender         Encontrar       Enfermo         Enloquecer       Enloquecerse     Enojarse       Ensuciar         Entender         Enterrar         Entonces         Entrar           Entreverar         Envejecer       Envidiar         Envolver         Erguido         Espeso        

PAY  

               

    LUSHTIY     DIYA         PASAY       DILJENTI       QILLAY         QIWIY         NANAY       NANAY;  WIKYAY:  dolor  punzante.     MAYPI.  MAYMAN:  ¿hacia  dónde?  MAYMANTA:  ¿de  dónde?   ISHKAY       ÑUKÑU         PUĈYA,  ĈINYA          

E    

 

 

RURIYJUN,  MANA  ALLINCHU  

 

 

QISHAQ,  MALUKU.  QISHAY:  estar  enfermo.    

 

SHURA  

MAĈAY   WIJAY     IĈKAY    

IMPIÑU   KUMSAY   YANQA  

KACHKAY   TARIY    

                 

                     

 

 

       

 

    LUKYAY,  YARUYAY         PIÑAKUY           ATULLAY         INTRAKAY         PAMPAY           CHAYQA           YAYKUY         INTRIBIRAY       RUKUYAY,  BYIJAYAY:  envejecer  sólo  en  los  objetos.       ĈIQNIY           LIYAY,  SHIPUY           SHAQ         SANKU         23

 

YARUYACHIY    

 

Espina         Escalofríos       Escapar         Escoger         Escupir         Ese,  eso         Esperar         Estaca         Este,  esto         Estiércol         Estornudar       Estrecho         Estrella         Esquilar         Eucalipto          

KASHA    

  QASACHIKUY     SAFAY       AKRAY     TUQAPAY     CHAY         YARAY     TAKARPU     KAY         ISMAY       AQCHIYKUY       KIĈKI       QULLAR     RUTUY     ALKANFUR      

Familia       Fastidiado       Feo(a)           Fiambre       Fierro         Fideo         Flaco         Flácido         Fracturarse       Fustán        

AYLLU    

                             

 

       

 

 

 

F   KWASHA   FYERU      

FYAMRI  

 

   

   

               

FYERRU,  JYIRRU   FIDEU    

GARRA   AWILA    

PAKIKAY   JUSTAN  

         

     

 

     

  G   Gangoso       Gargaras     Garúa       Gatear       Gato     Golpear     Gordo     Gracias       Grasa       Grisáceo       Grueso      

                     

WIQRA    

  MUQCHIKUY     PARAMU     LLUQAY        MISHI       MAQAY,  WIPYAY   KUNTU;  WIRA     PAYJI       UNTU         QUYU       RAKU      

 

 

     

       

         

 

24

 

Gusano        

ÑUSHI;  KIRSI:  gusano  de  la  carne.  

Haba         Hablar       Hacer         Hambriento       Harapiento       Harina         Hermano(a)     Hermoso         Herida         Herir         Herirse         Hervir         Hijo(a)       Hilo       Hinchado       Hincharse     Hoja       Hormiga         Huaico         Hueco         Huérfano       Huevo         Humano         Humo         Huso        

ABAS  

  H  

  RIMAY     RURAY  

            MALLAQPAQ           SIRI         MAĈKA           UKNIN;  IRMANU           SHUMAQ         CHUQRI,  LISYA.  SIPRA:  herida  resultante  remoción  de  la  piel.       CHUQRIY;  LISYAY           CHUQRIKAY       TIMPUY           WAMBRA.  KULAKA:  primogénito;  SHULKA,  SHULLKA:  último  hijo.     ILU           SAKSA         SAKSAY            RAPRA;  YURA       SANKARU           ULQAY,  BARRANKU         UĈKU           WAKCHA         RUNTU         RUNA           QUNTAY         SHUKSHU            

  I   Igualmente       Igual       Interior         Ir           Irritación         Izquierdo(a)    

CHAYNULLA      

Jalar    

CHUTAY  

   

  CHAYLLA           RURI            RIY           LLILLI.  AQAY:  dermatitis  por  contacto   ICHUQ          

  J  

 

  25

 

 

 

Jalca         Jorobado        

SHALLQA   KURKU  

   

   

     

   

  L   Ladearse         Ladera         Lado         Ladrar         Ladrón         Lactar         Lágrima         Lamentarse       Lamer       Lana         Lanzar         Larguísimo       Lavar         Lejos         Legaña         Leña         Levantar       Levantarse       Liendre         Limpiar         Limpio       Lista         Llamar         Llanura       Lleno         Llevar         Llorar         Llover         Llovizna         Lluvia         Loco         Luxación         Luxarse          

QINTIY  

Madurar        

QARWAY  

KINRAN   QICHQA  

KANIKUY       SUWAKUQ  

CHUCHUY       WAQAY     LLAKIY  

LLAQWAY   MILLWA  

               

         

           

   

   

     

    SITAY       WIKAPA         PAQAY.  CHULLPUKUY:  lavarse  la  cara.   LARGU         WIQTI         YAMTA           ALSAY       SHARIY         ISKI           PICHAY         CHUYA       SHUYU       QAYAY       PAMPA         UNTA         APAY         WAQAY             TAMYA  ISHKIY         ĈIRAP         TAMYA         LUKU,  YARU         ĈUQASHA             QIWIKAY        

M    

 

  26

 

   

Machucar       Maíz         Mal  agüero       Malcriado       Malo         Malogrado       Malograr         Maltratar         Mañana         Marido         Marrón     Más         Masticar         Mazamorra       Medianamente     Medio       Menor         Meter         Mentira       Mentir         Menudo         Mes         Mesa         Mezclar         Mimar         Mirar         Mitad         Moco         Mocoso         Mojado         Mojar         Mojarse       Moler         Montón         Morder         Morir         Moso         Mote         Mover       Moverse         Mucho        

PIQTUY  

      SARA           TAPYA         MARRAJU         SAQRA           DAÑAKASHA             MALUGRAY       QISCHAY         ALLAQ  .  ALLAQ  UKDIYA:  pasado  mañana.     QUSA         CHUMPI         MAS         AQTUY       MURRA         AMSALA         ĈAWPI         UCHKULA           YAKAY       LLULLA         LLULLAKUY           LLAMPU       MES         MISA             PIĈUY         NASQUY         CHAPAY         LAMITAR         MOKU         LIQYA         NUYU         NUYUCHIY   NUYUY       MAĈKAY           QUTU         KANIY         WANUY         MOSU           MUTI         KUYUCHIY   KUYUY       ACHKA           27

   

Muerto         Mujer         Multicolor    

 

WANUQ,  AYA     WARMI  

 

SHAYRI,  MURU  

     

     

 

N   Narrar         Nauseas         Negro         Nieto         Niña         Niño         No       Noche         Nombre         Nosotros         Nuera         Nuevamente     Nuevo              

WILLAY,  PARLAY  

      MILLANAY         YANA           WILLKA         CHINA  (hija).         CHULU    (hijo).         MANA.  AMA:  ¡no!,  prohibición.  YUSI:  no  sé.     TUTA     SHUTI           NUQAKUNA  (excluye  al  oyente),  NUQANCHIK  (incluye  al  oyente).   LLUNCHUY         QASHAN         MUSHUQ        

O   Oca     Ocho       Oír     Ojalá     Olluco     Olvidar     Orina     Orinar     Oveja    

                 

                 

UQA(Oxalis  tuberosa).  

 

OCHU    

 

    UYAY         PAQTAQ         ULLUKU  (Ullucus  tuberosus).   QUNQAY           CHUSHU,  ĈUSYA,  WACHI       CHUSHUY,  ĈUSYAKUY,  WACHIKUY     UYSHA          

   

   

 

 

  P   Padre       Pagar       Palmotear     Palpitar       Pan       Pantalón       Pantorrilla   Pañal      

               

PAPA  

 

    PAGRAY         TAQLLAY         RAPYAY         TANTA  ,  PAN         PANTALUN       SHUTQU         MANTILLA.   RURIRU:   prenda   de   tela   suave   que   se   coloca   dentro   de   la   28

  Papilla       Papa       Parecido         Pareja       Parir       Partir       Pastilla     Patear       Pedazo       Pedir       Pegar       Peinar     Pelado       Pelearse       Pellizcar       Pensar       Pepa     Perezoso       Perseguir     Pesar       Pescado       Pequeño       Picante       Picotear       Piedra       Piojo       Pisar       Placenta       Poco       Pocos       Pobre       Pollo       Polvo       Poncho       Poner       Posterior       Pozo       Preguntar     Prestar       Primero      

                                                                                 

MANTILLA    para  evitar  la  irritación  en  la  piel  de  los  bebés.       API    

      AKSHU  (Solanum  tuberosum).   YUPAY     MASA         WAMBRAKUY,  QISHAY         PARTIY           PASTILLA   MATQAY         PIDASU,  PITILA         MAÑAY         MAQAY         ÑAQSAY         LUSHPI         KUMSANAKUY,  MAQANAKUY       TISPIY         YARPUY     MURI         QILLA           QATIY         LLASHAY           PESKÁW         TAKSHA,  PAĈAS         RAWRAY           TINKAY           RUMI         LISU,  USA         SARUY         MAMAYNIN.  MAMAN  KEDATIN:  retención  placentaria.   ASHLA,  IMALA,  PISHI       ISHKAYLA         POBRI         PISHQU           POLBU,  ALLPA         PONCHU           ĈURAY         IKI             QUĈA         TAPUY         MAKYAKUY,  PRISTAY       NAWPAQ         29

   

Probar      

     

KAMAY  

 

 

Q   ¿Qué?       ¡Qué  asco!     ¿Qué  dices?     ¡Qué  frío!         ¡Qué  susto!     Quebrado       ¿Quién?         Quieto      

IMA,  AW,  SIÑÚ,  SIÑAW     ATATÁY  

      IMANINKI     ALALÁW     ACHAKAYJI     PAKI       PI   QASI      

             

 

 

   

                         

 

 

                   

               

           

  R   Rajar       Rasguño       Ratón       Recoger       Redondo       Reducir       Reír       Remedar     Remedio       Renacuajo   Reñir       Repartir       Resbalarse     Reseco     Reunir       Reventar       Rincón       Robar     Rojo       Ropa       Roto       Rozar       Rumiar      

                                               

CHIQTAY,  PARTIY   AĈPI  

    UKCHA       PALLAY     KURPA       PUCHUY     ASIKUY                 YAĈAPAY     RIMEDYU       ULTU         ANYAY     RIPARTIY     SUĈKAY   ĈAQYA     TANTAY       PAĈYAY     KUCHU     DAÑUY,  SUWAY   CHUPIKA     RAĈAPA     LLIKI         TUKCHIY     KAĈUY    

         

 

   

  S   Saber    

 

 

YAĈAy    

 

    30

 

 

Sabroso         Sacar         Saciarse       Sacudir         Sandalia         Sal         Salir         Saliva         Sangre         Sarnoso         Secar         Seco         Sediento         Seguir         Seis         Sembrar         Señor         Señora         Señorita         Ser       Servir         Sí         Siete         Silbar         ¡Silencio!       Sin  embargo     Soga         Sol         Sollozar         Sombra         Sombrero       Soñar         Sordo         Subir       Sucio       Sudar         Sudor         Suegro         Superficie       Susto              

MISHKI   URQUY  

TIQLLAY   ĈASPIY  

LLANQI   KAĈI  

 

           

             

       

YARQUY,  YUQSHIY     TUQAY     YAWAR  

              SISU           CHAKICHIY           CHAKI         YAKUNA           SIGIY     SEYIS,  SEYSI   TARPUY           TAYTA  (padre,  tío,  abuelo)     MAMA  (madre,  tía,  abuela)     SHIPASH     KAY  (ser,  estar;  haber,  existir)   RAKIY             AJARI  ,  ARÍ     SYETI         SHUKAKUY           UPALLALA         NATAQ         WASKA         RUPAY           YUPAKUY         LLANTU   SOMBRU         MUSQUY           UPA         IQAY    LIQWA,  SUSYU,  TIQTI   ĈIĈAPYAY           ĈIĈAP,  UMPI           SWEGRU         ANA     MANCHAKUR,  enfermedad  producida  por  un  sobresalto  que  ocasiona  la     pérdida  de  alguna  de  sus  entidades  anímicas. 31

 

   

Tantear       Tanto       Techo       Tejer       Temblar     Temer       Temprano     Teñir       Tierra         Tienda       Tío  (a)     Todo       Todo(s)     Torcido       Toser       Trabajar       Trabajo       Tragar       Trampa       Tres     Trigo       Tropezar       Trueno     Tumbar      

                                               

T   TANTYAY  

  WICHKA             QATA         AWAY           CHUKCHUKUY     MANCHAY     TEMPRANU     TULLPUY             PACHA,  ALLPA   TAMPU       TIYU,  TIYA             LIMPU           TUKUY           QINQU  ,  WIQRU         QUSUKUY         TRABAJAY.  MINKA:  trabajo  común  y  recíproco.   TRABAJU         WALLQAY         TRAMPA         KIMSA           TRIGU         TRUMSAY         KUNYA     WIPYAKUY        

U   Un(a),  uno(as)   Unir        

UK  

  TINKIY  

   

   

  V   Vaca         Varón         Vender         Vencer         Vencerse         Venir         Ver         Vergüenzas      

BAKA  

  ULLQU  

    RANTICHIY     BINSIY       BENSIKAY     SHAMUY     RIKAY       PINQAY      

                   

 

   

32

 

   

Vergonzoso       Verde       Vestirse         Vez         Viejo         Viento             Visitar         Vivir         Vomitar        

Yo     Yunsa     Yunta  

           

PINQAYSIKI     CHIQYAQ  

   

   

 

RAĈAPATA  YAKAKUY     KUTI    

      BYEJU               WAYRA;  WAYRICHIY:  enfermedad  causada  por  el  viento  provocado  por   el  difunto.       WATUKUY         KAWSAY               GUMTAY        

  Y  

NUQA   UNSHA   YUNTA  

 

 

 

Z   Zapallo         Zorro                    

SAPALLU  (Cucurbita)   SORRU  

 

 

Kiĉwa-­‐‑Castellano     ABAS  

    ACHACHÁW       ACHKA         ACHKACHAY     ACHAKAYJI     AĈKAY       AĈPI       AĈPIY       AKABAY      

A  

haba   ¡ay!,  expresión  de  dolor  por  contacto  con  algo  caliente.     mucho   aumentar     ¡qué  susto!       ogresa  causante  de  varias  enfermedades  de  los  niños.     rasguño,  raspadura  de  leña,  escarbadura   arañar,  raspar   acabar,  terminar       33

AKÁW  

    AKRAY       AKSHU       ALALÁW       ALIÑU       ALKANFUR       ALSAY       ALSAKU-­‐‑         ALLAQ       ALLPA       ALLIN             ALLICHAY       ALLIMANTA       ALLIPLA         ALLILAW       AMA       AMARAY       AMAY       AMPI       AMSALA       AMRAY       ANA       ANAQ         ANIMAL         ANIMACHIY       ANKALLAY       ANNIPAKUY       ANRIRAY       ANTIBU               ANTIBUYAY     ANUKU         ANYAY       AÑU       APAY       API         APRIY-­‐‑       APRIKUY         AJARI        

¡qué  lástima!   escoger   papa,  patata  (Solanum  tuberosum)   ¡qué  frío!   aliño,  aderezo  que  se  aplica  a  la  sopa  cuando  ya  está  cocida.     alcanfor,  eucalipto     recoger,  levantar   levantar  al  recién  nacido   mañana,  cualquier  día  próximo  en  el  futuro       tierra,  residuos  de  tierra   bien,  sano,  buen  estado.     MANA  ALLIN:  malo,  delicado  de  salud,  malogrado   curar   despacio     bastante   derecha     ¡no!,  prohibición.  Negación  de  un  acto  potencial.     emitir  calor  fuerte,  afiebrado   aliento   coito   medianamente   poner  y  retener  algo  en  la  boca   superficie;  sobre   arriba;  la  parte  superior     animal     animar,  convencer   inclinarse  hacia  atrás   bostezar   abrir  la  boca   antiguo,   gentil,   antepasado.   Entidad   potencialmente   patógena   que   habita   en   los   cerros.   YAKU   ANTIBU:   antiguo   de   agua.   ĈAKI   ANTIBU:   antiguo  seco.   enfermarse  por  el  encuentro  con  el  ANTIBU.   falda  tradicional  de  la  mujer   reñir   año   llevar,  conducir   papilla   cargar  en  la  espalda  algo  o  a  alguien  en  un  PULLU     cargarse    con  algo   sí     34

AQAY  

    irritación  provocada  por  roce  con  textiles.  Dermatitis  de  contacto.   AQCHIYKUY       estornudar   AQTU       comida  masticada     AQTUY       masticar   AQU       arena     ARÍ       sí     ARKAY       detener,  atajar   ARKU       arco  iris,  agente  patogénico.     ARRUS       arroz   ASINTAY       tornarse  crónico;  tornarse  sofocante   ASIKUY                 reír     ASUL       azul   ASYAQ       apestoso   ASYAY       apestar,  percibir  el  olor  del  difunto     ASHLA         poco;  mejor  de  salud   ASHLAQA       demasiado,  excesivamente   ASHUY       alejarse   ASHWAN       al  contrario       ATATÁY           ¡qué  asco!,  ¡qué  reprobable!,  ¡qué  ordinario!       ATUN       grande     ATUNYAY         crecer   ATULLAY       ensuciar,  embarrar   AW                                    ¿qué?       AWAY         tejer   AWIY       mecer,  revolver   AWILA       flácido   AWJA       aguja     AYA       cadáver,  espíritu  de  difunto  causante  de  enfermedades   AYAQ         picante,  amargo,  hiel   AYCHA       carne   AYKA         algunos   AYLLU       familia,  pariente     AYBAY       agarrar,  cazar,  coger   AYSAĈAY       arrastrar     AYWA       almohada      

B  

BAKA  

  BATALLAY     BAYA     BINSIY    

       

vaca     batallar,  padecer,  esforzarse,  resistir   ¡toma!  coge   vencer     35

BENSIKAY     BINSIDU     BURRU  

BYEJU        

     

BYIJACHAY    

         

vencido,  cansado,  perder  la  resistencia,  morir   borracho     burro     viejo   envejecer    

CH   CHAKI  

    CHAKICHIY       CHAPAY       CHAPU       CHARIY       CHAY         CHAYNU         CHAYNULLA       CHAYQA         CHAYLLA         CHAYRAQ       CHILKIY       CHINA       CHINKAY     CHIPCHI       CHIQTAY       CHIQYAQ      

CHUCHUCHIY      

CHUKCHUKUY     CHULU      

  CHULLA         CHULLUY     CHUMPI     CHUPIKA       CHUPU       CHUQRI       CHUQRIY       CHUQRIKAY     CHUSHU       CHUSHUKUY     CHUTAY       CHUYA            

seco   secar;  dejar  de  producir  leche     mirar,  vigilar   arrugado     coger,  cuajar   ese,  eso     así   igualmente,  del  mismo  modo   entonces   igual,  suficiente   reciente   cosquillear     niña,  hija,  muchacha     desaparecer,  ocultarse  por  el  cerro     calabaza  (Cucurbita)   rajar   verde     lactar,  hacer  mamar   temblar,  tiritar     niño,  hijo,  muchacho     desigual   derretirse   marrón     rojo     grano  o  apostema   herida     herir   herirse   orina   orinar   jalar     preparado  de  agua  y  maíz  para  realizar  el  ritual  del  QASACHIY.  

36

Ĉ    

  ĈAMI     ĈAQYA     ĈASPIY     ĈAWA     ĈAWPI     ĈAY     ĈIĈAP     ĈIĈAPYAY     ĈINYA     ĈIQNIY     ĈIRAP     ĈUPA     ĈUQAY     ĈUQASHA       ĈURAY     ĈUSYA     ĈUSYAKUY      

                                     

decaído     seco,  duro   sacudir   crudo;  inmaduro     medio   llegar,  madurar,  cocinarse   sudor     sudar   duro     envidiar,  odiar     llovizna,  fenómeno  meteorológico  entendido  como  agente  patógeno.   cola;  raíz       ahogarse,  asfixiarse;  golpearse  alguna  extremidad   luxación     poner,  guardar;  ofrendar     orina   orinar    

D   DAÑAY  

    DAÑAKASHA       DAÑUY     DAS       DIJAY         DIRICHU       DIJUR       DILJENTI       DIYA        

dañar,  malograr   malogrado         robar   partícula  emotiva  que  expresa  un  sentido  de  rapidez.   dejar   derecho,  recto     exacto,  bien,  conforme         diligente,  empeñoso   día    

FYAMRI  

fiambre     fierro,  metal   fideo   feo,  fea,  patologia  defenido  por  mialgia  y  malestar  general.  

FYERRU   FYDEU  

FYERU    

       

       

F  

  GANAY   GARRA  

G          

ganarle   flaco  

 

  37

GUMTAY  

 

   

vomitar  

I   ICHUQ    

  IĈAY       IĈKAY     IKI     ILU       ILLAQ     ILLAQLLA       ILLUY     IMA     IMANINKI    

                    IMA  DIYATAQ     IMURASTAQ       IMANANIĈ     IMANU         IMANUTAQ     IMANU  IMANUPI     IMPIÑU  

  IMPURTAY   INAP       INKUNAY     INTIRAY     INTRAKAY  

              INTRAMENTI    

INTRIBIRAKUY     IPUY  

  IQAY     IQACHI       IRMANU     ISKI     ISKU     ISMAY     ISMAKUY     ISMU     ISHKAY   ISHKANTIN     ISHKAYLA     ITAY    

                         

izquierdo(a)   derramar,  desparramar   emparejar,  aplanar,  limpiar     posterior         hilo   de  manera  desordenada  o  apurada     vivir  con  desesperación   descascarar     ¿qué?   ¿qué  dices?   ¿cuándo?;  ¿en  qué  fecha?   ¿qué    hora  es?  ¿a  qué  hora?     no  sé  lo  que  me  pasa   ¿cómo?     ¿cómo  está?     de  vez  en  cuando     empeño     comportarse     arco  iris,  también  se  conoce  como  ARKU.  Mirárlo  sin  el  sombrero     puesto  es  causante  de  enfermedad.     enconarse,  infectarse   completar   entender,  comprender   enteramente   entreverar   tener  hipo     subir,  asomarse,  germinar  la  semilla  sembrada     deglutir   hermano     liendre     caspa   estiércol   defecar   podrido       dos   los  dos  juntos   pocos,  algunos   introducir   38

ITAKUCHIY     ITI  

 

       

JENTIL  MARKA   JINTI  

  JUSTAN     JYIRRU     JWIRAKUY         KACHKAY    

       

  KAĈAY       KAĈI       KAĈIKUY       KAĈUY       KADA       KADARRATU     KALDU         KALLPAY       KAMAY       KAMCHA       KAMPUKUY       KANAN       KANIY       KANIKUY           KANKA         KARKA       KARNERU       KARU         KARRU         KASERIYU         KASPAY       KASUY       KASHA         KABAL       KABALLU         KAWSAY       KAWSARAY     KAY      

hacer  vomitar   bebe  

J   enfermedad  producida  por  el  gentil     dícese  del  bebé  que  ya  sonríe   fustán,  enagua   fierros  objetos  de  hierro  en  general     defecar  

K   encender   enviar,  soltar,  liberar   sal     desayunar   rumiar     cada   a  cada  rato,  constantemente     caldo   correr   tocar;  probar,  degustar   maíz  tostado   defecar   ahora,  hoy   morder   ladrar     asado   excremento  de  animal   carnero   caro   carro   caserío     quemar  ligeramente,  chamuscar   hacer  caso,  obedecer   espina;  alguien  hipersensible   muy,  mucho,  excesivamente   caballo   vivir,  revivir,  dar  a  luz   despertarse,  revivir   ser,  estar;  haber,  existir   39

KAY    

  KAYNU     KIĈAY     KIĈKI     KIMSA       KINRAN     KIRERU     KIPTAY     KIRSI     KILLA     KILMISHA     KITAY     KOJU     KOLUR     KUCHARA     KUCHI     KUCHU     KUCHUY     KUĈI     KUĈU     KULAKA     KULEBRA     KULPAY       KUMPARI     KUMSAY    

                                                 

KUNA  

                             

KUMSANAKUY    

  KUNTU       KUNYA       KUÑÁW     KUÑADA       KUPAY     KURKU     KURPA       KURU     KUSA     KUSNA     KUSTUMRI   KUSHKUY     KUTAY    

este,  esto     así   abrir   estrecho,  angosto   tres   ladera   dentista   desprender     gusano  de  la  carne   luna   carbón   quitar     cojo   color   cuchara   cerdo   rincón   cortar   pulga   gemelos  o  cualquier  par  de  objetos  iguales  o  pegados   primogénito   culebra   culpar   compadre   empujar   pelearse   mensaje,  instrucción   gordo   trueno,  el  susto  producido  por  el  trueno  es  causante  de  malformaciones   congénitas  como  el  labio  leporino.   cuñado   cuñada   frotar,  sobar,  masajear   jorobado   redondo   animal     muy  bueno  o  bonito   cocina   costumbre,  obligación,  regla     moverse  bruscamente     moler   40

KUTI    

KUYUY   KWASHA   KWATRU   KWENTU   KWIDAY  

           

           

 

vez   moverse   triste,  preocupado   cuatro   cuento   cuidar,  custodiar  

L  

LAMITAR  

  LAMPAQ       LANYAY     LAÑU     LARGU     LEYIY       LIKA       LIMPYA-­‐‑     LIMPU     LIPYA     LIQI       LIQWA       LIQYA     LIRI       LISU     LISUY     LISYA     LISYAY     LITALLA     LIYAY     LUKU     LUKYAY     LUMYAY     LUPIY     LUQYA     LUQYAY     LUSHPI    

                                                        LUSHTIKUY      

mitad   desabrido,  insípido   gemir,  zumbar,  hacer  bulla   delgado,  estrecho   largo,  lejano   leer,  estudiar   patología  ocular  caracterizada  por  el  crecimiento  de  tejidos  anómalos  en   el  ojo   limpiar   todo,  totalmente     brillante   recocido,  acuoso   sucio   mocoso   desnudo,  descubierto,  trasquilado   piojo   despiojar   herida   herir   que  no  está  firme  sobre  sus  pies;  inestable   envolver,  liar   loco,  que  vive  una  vida  desordenada   enloquecerse   arder,  llamear   rebanar,  raspar     ancho,  grande     sonidos  causados  por  espasmos  y  distensión  abdominal     pelado,  imberbe,  sin  vegetación     desnudarse,  desvestirse  

LL   LLAKIY  

   

lamentarse,  tener  pena   41

LLAMPU  

  LLAMPUY     LLANQI     LLANTU       LLAQLLA     LLAQLLAY       LLAQWAY     LLASHAY       LLIKI       LLIKLLA           LLILLI       LLILLIY       LLULLA     LLULLAKU       LLUNCHUY     LLUQAY        

                                   

menudo,  fino   desmenuzar   sandalia,  ojota   sombra  física  de  los  objetos   agujetas,  mialgia  diferida   sufrir  de  agujetas,  sufrir  de  mialgia  diferida   lamer   pesar,  pesado   roto   prenda   femenina     que   consiste   generalmente   en   un   trozo   de   tela           rectangular   que   se   ase   alrededor   del   cuello   y   cubriéndo     la   espalda.   Puede  tener  cosidas  cintas  de  colores  prologándose  por  el  anuko  o  falda.   irritación,  dematitis   irritarse  la  piel   mentira,  mentiroso   mentir   nuera   gatear    

M   MAĈAY  

    MAĈKA       MAĈKAY       MAKYAKUY     MALTA       MALUGRAY     MALUKU       MALLAQ         MALLIY       MAMA       MAMAN        

emborracharse   harina     moler     prestar   medio  crecido   malograr   mal  de  salud   hambriento   probar,  degustar,  saborear   señora,  madre,  tía,  abuela     placenta   MAMAN  KEDATIN   retención  placentaria   MANA       no   MANCHAY       temer   MANCHAKUY   susto,  enfermedad  producida  por  un  sobresalto  que  ocasiona  la    pérdida       de  una  de  las  entidades  anímicas  de  la  persona.   MANTILLA       pañal     MAÑAY       pedir   MAQAY       golpear   MARKA       espíritu  errante  potencialmente  patógeno  y  la  enfermedad  que  produce.   MARRAJU       malcriado   42

MAS  

    MASA       MASHA       MASHWA       MATQAY       MAY       MAYPI       MAYMAN         MAYMANTA       MAYDIATAQ     MAYNUTAQ     MAYQAN       MES       MESA       MICHKA       MIKUY       MILLANAY     MILLWA       MINKA       MISHI       MISHKI       MITULA       MOKU       MOSU         MUCHAY       MUNAY       MUQCHIKUY     MUQLU       MURI       MURRA       MUSHUQ       MUSQUY       MUSQUPAKUY     MUSYAY       MUTI       MUTKIY        

más   pareja,  compañero/a,  miembro  de  una  yunta   yerno     tubérculo  andino  (Tropaeolum  tuberosum)   patear   lugar,  indica  lejanía   ¿dónde?   ¿hacia  dónde?     ¿de  dónde?   ¿cuándo?   ¿a  cuánto?   ¿cuál  (entre  varios)?   mes   mesa     ¿cuánto(s)?     comer   nauseas   lana   trabajo  común  y  recíproco   gato   sabroso,  plácido   tupido  o  suave     moco   joven  no  casado   besar   querer,  desear   enjuagar  la  boca     crecimiento  anormal  de  un  hueso  o  de  un  árbol     pepa   mazamorra   nuevo   soñar     delirar   insultar   mote   olfatear  

N   NAN  

NANAY   NAQA  

           

camino   dolor;  doler   hace  rato   43

NASQUY  

  NASQUY     NATAQ     NAWPA     NAWPAQ     NIY     NINA     NUQA    

                NUQAKUNA     NUQANCHIK       NUYU       NWEBI        

mimar,  acariciar   bello     sin  embargo,  más  bien   anterior   primero   decir   fuego   yo   nosotros  (excluye  al  oyente)   nosotros  (incluye  al  oyente)   mojado   nueve  

Ñ   ÑAPÑU  

  ÑAQSAY     ÑITIY     ÑUKÑU     ÑUSHI      

         

suave,  blando   peinar   aplastar   dulce   gusano  

O   OCHU  

   

ocho  

 

P   PACHA  

  PAĈAS     PAĈYAY     PAGRAY     PAKAY     PAKI     PAKIKAY     PALLAY     PAMPA     PAMPAY       PAN     PANTALUN   PANTAY     PAPA     PAQAY     PAQTAQ    

                               

tierra     pequeño,  niño,  chiquillo,  crío     reventar   pagar   esconder   quebrado   fracturarse   recolectar,  cosechar   llanura,  terreno  llano   enterrar,  tapar,  ocultar   pan   pantalón   equivocarse   padre  o  abuelo   lavar     ojalá,  quizás   44

PARA  

  PARAMU     PARLU     PARTIY     PARTIY     PASAY     PASKAY     PASQA     PAY     PAYJI     PESKÁW     PI     PICHAY     PICHAY           PIĈUY     PIDASU     PIKI       PIN     PINQAKU-­‐‑     PINQAKUY  

                                            PINQAY  SIKI       PINQAY         PIÑAKU-­‐‑         PIQTUY       PIRATAY       PIRYAY       PISPA       PISHI       PISHIY       PISHQU       PITIY       PITILA       PLANDU       POBRI       POLBU       PONCHU         PUCHQU       PUCHUY       PUĈYA      

catre     garúa     conversación,  agenda  de  una  reunión     rajar   repartir,  medir     tener  diarrea   destorcer   moco     él,  ella   gracias   pescado   ¿quién?     limpiar,  barrer   acción    curativa    que    consiste    en    limpiar    a      la    persona     enferma    con diferentes  elementos  como  cuy,  maíz,  comida  o  en  una  mesa  chamánica   para    librarlo  de  su  padecimiento.     mezclar   pedazo   nigua     onomatopeya  del  ruido  de  pedo   avergonzarse     patología  producida  por  comer  con  vergüenza  y  similar  al  CHUKAKI     vergonzoso   vergüenzas,  genitales   enojarse   machucar,  masajear  la  cabeza   agacharse   dar  un  salto,  hacer  un  movimiento  brusco,  repentino   piel  reseca  por  el  frío,  sarnoso,    presencia  de  granos     poco,  insuficiente   defecar  en  los  bebés   pollo,  gallina     cortar  o  romper  en  pedazos;  interrumpir     pedazo;  poco   blando   pobre   polvo   poncho   agrio   reducir     duro,  crudo   45

PUKAY  

  PUKĈIY     PUSHUL     PYURAKAY    

       

    QARAY     QARWA     QARWAY     QASACHIY    

            QASACHIKUY     QASAY         QASI       QASPAY       QASHAN       QATA       QATAY       QATIY       QAWAY       QAYAY       QAYĈAKUY     QICHQA       QILLA       QILLA  TANTAY  

  QIMIY     QINQU     QINTIY     QIRU     QISCHAY     QISHAY     QISHAQ     QIWIY     QIWIKAY     QUY     QUĈA     QULLAR     QUNQAY       QUNTAY    

 

Q  

QAJITU  

QILLAY    

soplar   agachar,  inclinar,  invertir  (algo),  poner  boca  abajo   ampolla,  vegiga   agravarse,  desmejorar,  empeorar      

                             

labio   leporino,   patología   causada   por   el   susto   del   rayo   durante   el   embarazo.   dar  de  comer   amarillo,  dorado   madurar   ceremonia  ritual  que  consiste  en  asperjar  la  chuya   tener  escalofríos     hacer  frío,  tener  frío   tranquilo,  quieto   chamuscar   nuevamente,  otra  vez   techo   cubrir   seguir,  perseguir,  arrear   brotar,  germinar   llamar   gritar     lado,  costado   perezoso     enfermedad  producida  por  dormir  en  medio  del  camino   plata,  dinero   arrimar,  acercar   torcido,  serpentino           inclinarse  por  un  lado   árbol,  palo,  madera   maltratar   estar  enfermo   enfermo   zafar,  dislocar     dislocarse,  luxarse   dar   pozo,  estanque,  lagunita  de  poca  profundidad   estrella   olvidar   humo   46

QUÑUQ  

  QUSA     QUSUKUY     QUSHA       QUTU     QUTUY     QUYA     QUYU      

               

RAĈAPA  

                                                       

  RAKIY     RAKU     RANTIY       RANTICHIY     RAPRA     RAPYAY     RATAY       RAWRAY     RAWRAQ     RIY       RIGLA     RIKAYTA     RIKAY     RIKĈAKUY     RIKĈAQ     RIKRA     RIKRAY     RIMAY     RIMEDYU       RIPARTIY     RIQCHAQ     RIQSIY     RIY     RUKU     RUMI     RUNA     RUNTU    

caliente,  abrigado   marido   toser   nido   montón   botar,  tirar   ayer   grisáceo  

R  

ropa   servir           grueso   comprar     vender   hoja   palpitar   caerse   picar,  picante     ardor     irse,  viaja     regla,  menstruación     patología  posparto  caracterizado  por  decaimiento,  dolor  y  fiebre.   ver     despertar   color   brazo,  ala,  rama  de  árbol   cargar  en  el  hombro     hablar   remedio,  medicina   repartir   tipo,  variedad,  diversidad   conocer   ir   anciano(a)   piedra   ser  humano   huevo   RUNTUPA  QARWAN     yema  de  huevo   RUNTUPA  YURAQNIN     clara  de  huevo     RUPA       fiebre;  ardor,  sensación  de  quemazón   47

RUPAY  

  RUPAY       RURAY     RURI     RURIYJUN     RUTUY    

           

hacer  calor,  quemarse   sol   hacer   interior,  fondo     embarazada   esquilar,  cortar  el  cabello    

S  

SAFAY  

    SAKA       SAKSA       SAKSAY       SALAY       SAMAY       SANI       SANKARU       SANKU       SAPALLU       SAPĈA       SAQA       SAQRA         SARA       SARPIY       SARUY       SEKYA         SEYIS,  SEYSI       SIGIY       SIGU       SIKI       SIKIPAY       SIMILLA       SINKU       SINKU       SIÑÁW       SIÑURA       SIPRA           SIQTILLA       SIRAY       SIRI       SIRKA      

escapar   cuy     hinchado   hincharse     mojar,  derramar  líquido   descansar   moreno   hormiga     espeso   zapallo  (Cucurbita)   descuidado,  negligente     áspero   malo   maíz     aflojarse   pisar   acequia   seis   seguir;  hacer  sortilegio     ciego   base  de  personas  y  objetos,  trasero     retroceder   semilla     cinco   ceremonia  ritual  fúnebre.  También  conocido  como  PISHQA   contestación  de  cortesía  a  una  persona  de  edad   arracacha  (Arracacia  xanthorriza)     herida  que  implica  la  remoción  de  la  piel  dejándo  al  descubierto  la     carne.     medio  molido,  chancado     coser   harapiento   cerro,   serranía,   altura;   entidad   con   agencia   causante   de   múltiples   48

    SISU       SITAY     SOMBRU     SORRU     SUĈKAY     SUQU       SUSYU     SUWAKUQ     SUWAY     SUYTURAY     SWEGRU     SYEN     SYETI      

                             

SHACHINAKUY   SHALLQA  

    SHAMA       SHAMUY       SHARIY       SHAWINTU     SHAY       SHAYRI       SHIKWAY       SHILYA       SHIMPUL       SHIMPA       SHIPASH       SHIPCHA       SHIPCHAY       SHIPU           SHIPUY       SHIQSHI       SHUKAKUY         SHUKCHA       SHUKSHU       SHULKA       SHULSHUY        

enfermedades,  fuente  de  toda  vida  en  cuyo  interior  se  replica  el  mundo   humano.     sarnoso,  áspero   lanzar   sombrero   zorro   resbalarse   desteñido   sucio,  suciedad,  excremento     ladrón   robar   acuclillarse     suegro   cien   siete  

SH   resistir   jalca,  puna     granos  en  la  boca   venir   levantarse   guayaba  (Psidium  guajava)   de  pie   polícromo,  multicolor   rociar,  esparcir     cascabel,  sonaja   aguaymanto  (Physalis)   trenza   moza   cercanía     acercarse   bulto,   bolsa.   Distocia   del   parto   en   que   la   membrana   amniótica   no   se   rompe  quedándo  el  niño  ‘embolsado’  por  la  misma.     envolver   comezón   silbar   carrizo   huso   último  hijo     colar     49

SHULLU    

    SHUMAQ       SHUNQU      

aborto   hermoso   entrañas,  interioridad  asociada  a  los  sentimientos.   SHUNQU  RUMILLA     patología   posparto   que   consiste   en   un   endurecimiento   o   aparición   de       una  masa  en  la  cavidad  abdominal.     SHUQUY       chupar     SHURA       emblanquecido  y  arrugado  por  acción  del  frío   SHUTI         nombre   SHUTIY       llamarse   SHUTQU       pantorrilla,  incluye  la  pierna  desde  la  rilla  hasta  el  tobillo.   SHUYTU       erguido     SHUYU       lista,  raya    

T   TAKAY  

  TAKARPU     TAKI     TAKSHA     TAMPU       TAMYA     TANKA     TANTA     TANTAY       TANTYAY     TAPUY     TAPYA     TAQLLAY     TARIY     TARPUY      

                             

TARPU  MIKUY     TAY  

  TAYTA     TEMPRANU   TIKRAY     TILYA     TILYAY     TIMPUY       TINKAY       TINKIY     TIQLLAY     TIQTI    

                     

golpear,  tacar   estaca   baile  en  ronda     pequeño   tienda   lluvia   viga   pan,  bizcocho   reunir,  juntar   tantear,  sospechar,  darse  cuenta   preguntar   mal  agüero   palmotear   encontrar;  descubrir   sembrar   productos  agrícolas   estar  sentado,  residir   señor,  padre,  tío,  abuelo     temprano   invertir,  cambiar,  transformar,  regresar   reflejo   brillar   hervir   picar,  picotear   unir   saciarse   sucio   50

TISPIY  

  TIYU     TIYA     TRAMPA     TRABAJAY     TRABAJU     TRIGU     TRUMSAY     TRUPA     TUKCHIY     TUKTU     TUKUY     TUKUY       TULUY     TULLPA     TULLPUY     TUQAPAY     TUQAY       TUTA    

                                     

UCHA  

                                       

  UCHKULA     UCHU     UĈKU       UĈKUY     UĈPA     UĈUY     UK     UKNIN       UKCHA       ULQAY     ULTU       ULLQU     ULLUKU     UNAQ       UNAY     UNSHA     UNTA     UNTU       UPA    

pellizcar   tío     tía     trampa   trabajar     trabajo   trigo   tropezar   muchos   rozar   flor   fingir,  transformarse  en   todo,  todos   araña   piedras  del  fogón   teñir   escupir   saliva   noche     U   culpa,  pecado   menor,  más  pequeño     ají   hueco,  silo   hacer  hueco,  carearse  el  diente     ceniza   comer  alimentos  crocantes   un,  uno(s),  una(s)   hermano/a   ratón   huaico   renacuajo   varón   olluco  (Ullucus  tuberosus)   arriba;  día     un  largo  período  de  tiempo;  antiguamente   yunsa,  árbol  de  carnavales   lleno   grasa,  manteca   sordo   51

UPALLALA     UPAY  

  UPYAY     UQA     UQLLAKUY   URA     URQUY     USA     USAY       USUNKAY     USURAY     UTIQ     UTKU     UTQAY     UYAY     UYARAY     UYSHA        

                                 

W  

WACHI  

  WACHIKUY     WAĈKU     WAK     WAKCHA     WAKIN     WALLQA     WALLQAY     WAMPUY     WAMBRA    

                    WAMBRAKUY  

WAMBRAYJUN   WANKUY  

  WANU     WANUY     WANUQ     WAQAY       WAQRAY     WARKUY     WARMI     WASI     WASIKURU  

¡silencio!   energía  vital,  aliento,  sombra   beber   oca  (Oxalis  tuberosa)   tener  cerca  de  sí,  contra  su  pecho   abajo     sacar   piojo   despiojar   sufrir  parestesia   tumbarse   arisco   algodón   apurarse,  avanzar   oír,  escuchar   callarse   oveja  

                   

orina   orinar   faja   aquel;  aquello         huérfano   parte  de  un  conjunto   collar   tragar   flotar,  rebalsar   niño,  niña   dar  a  luz   condición  de  tener  un  hijo  o  hija       envolver  completamente  un  objeto,  fajar  al  bebe   estiércol,  abono   morir   muerto   llorar;  lágrima     cabecear   colgar   mujer   casa   animales  domésticos   52

WASKA  

 

  WASQAKUY     WASQAPAY     WASHA       WATAY       WATUKUY       WAYRA       WAYRICHIY     WERTA       WICHAN       WICHKA       WIJAY       WIKAPA       WIKUS      

WIKUS  ĈAKIYJUN     WIKYAY  

  WILTUSH     WILLAY     WILLKA     WINAY     WINTUY     WIPYAY     WIPYAKUY     WIQRA       WIQRU     WIQTI     WIRA     WIRU     WISHIY    

                           

soga   acción  de  los  chamanes  cuando  ponen  sus  ‘mesas’.     enfermar  o  actuar  por  efecto  de  la  acción  chamánica   el  lado  oculto  de  algo,  a  espaldas  de   atar,  amarrar   visitar   viento.  Fenómeno  al  que  se  le  atribuye  una  activa  acción  patogénica.   enfermedad  causada  por  el  viento  provocado  por  el  difunto.       chacra   arriba   tanto   empapar     exageradamente  largo  o  alto   desigual,  desnivelado,  torcido       cojo   dolor  punzante     cuchillo  de  cocina   contar,  narrar   nieto   crecer   levantar  algo  entre  dos   azotar   tumbar,  derribar   gangoso,  ronco   torcido   legaña   gordo;  gordura   tallo  del  maíz,  caña   trasvasar      

Y   YAĈAY  

  YAĈAY     YAĈAKU     YAĈAPAY     YAKAY     YAKU     YAKUNAY     YAMTA       YANA    

                  YANA  MERKA    

saber,  sabiduría,  habilidad   saber,  tener  habilidad     aprender   remedar   meter,  introducir   agua       estar  sediento       leña   negro     paño  del  embarazo,  manchas  en  la  piel  durante  el  embarazo     53

YANAPAY     YANQA  

  YANUY     YAPA     YAPAY     YAPUY     YARAY     YARPUY       YARQUY     YARU     YARUYAY     YATAMA     YAWAR    

                         

YAWAR  PUNUSHA   YAYKUY  

  YERBA       YUNKA       YUNTAY     YUPAY     YUPAKUY     YUPAY       YUQSHIY     YUQU     YURA     YURAQ     YURQAYAY     YUSI        

                         

ayudar   en  vano   cocinar   compañero     acompañar   arar   esperar     pensar,  acordarse,  recordar   salir     loco   enloquecerse   aborto   sangre     ampolla  o  vejiga  de  sangre   entrar   magia  amorosa,  guayanche   costa     uncir  el  yugo   contar     gemir  gritando  y  llorando   parecido  a     salir   coito  (del  hombre)   hojas     blanco   amanecer;  aclarar   no  sé  

                      54

         

  ¡Entre!   Yaykamuy       Espere  al  doctor   Doctorata  yaray     Tome  asiento  señora/señor   Samakuy,  mamitay/taytituy         Ya  regreso   Rishaq  shamuq       Es  la  primera  vez  que  viene?   Primero  beschu  shamushayki     Si,  es  la  primera  vez   Ari,  primera  besmi       Es  la  segunda  vez   Uk  kuti  shamushana  kani     Cómo  está?   Imanutaq  kanki     Estoy  enfermo   Qishaq  kani    

          4.  Frases  Útiles  

55

Qué  le  duele?   Imaykitaq  nanayan       Me  duele  el  paladar   Aqruy  nanayan.       Cómo  es  el  dolor?   Imanutaq  nanayan       Te  ha  dolido  antes?   Chay  nanaywanqa  primera  beschu,  chaywan  qishashaykina  karan       Desde  cuando  te  duele?   Maydiyamantataq  nanachikuyanki     Desde  ayer  mis  muelas  duelen  de  manera  punzante   quyamantapacha  kiruy  wikyayan       Desde  hace  tres  días   Qayna  ukdiyamantapacha       Tiene  naúseas?   Gumtayankichu       Tiene  mareos?   Umayki  pirunkayanchu       Le  zumba  el  oído?   Rinriyki  uuun  niyanchu?     Cree  que  está  embarazada?   Ruriyjun  kani  nir  yarpunkichu     No  sé   Yosi/Mana  yachayanichu       Ha  vómitado?   Gumtashaykichu     Tiene  diarrea?   Pasayankichu   56

  Cuántas  veces  ha  ido  al  baño?   Michka  kutitaq  bañoman  rishayki     Tiene  tos?   Qusukuyankichu     Puede  respirar  bien?   Allintachu  amanki     Le  duele  al  orinar?   Ĉusyakurqa  nanachikunkichu     Qué  ha  comido?   Imatataq  mikushayki     Tiene  sed?   Yakunayankichu     Si,  tengo  sed   Arí,  yakunayani       No,  no  tengo  sed   Mana,  mana  yakunayanichu         Tiene  o  ha  tenido  fiebre?   Rupawanchu    kanki   Rupawanchu  karayki     Tiene  frío?   Qasayankichu     Abríguese  bien   Ama  qasayman  yuqshinkichu     Siéntese  en  la  camilla   Kamiyapi  tay!     Acuéstese  en  la  camilla   Kamiyapi  usuray     57

Mire  al  frente   Defrente  chapakuy       Abra  la  boca  para  examinarlo   Anriray  shimiykita  rikanaypaq     Sostenga  esto   Kayta  aypay     Quítese  la  camisa   Kamisaykita  urquy     Esta  muy  rígido,  relájese   Kusa  tyesu  kanki,  kaĉakamuy     Levántese   Shariy       Ve  bien?   Allinchu  rikakunki     Tiene  los  ojos  legañosos?     Wiqtiyjunchu  nawiyki       Ha  hecho  vacunar  a  su  hijo?   Wamraykita  bakunachishaykichu       Si,  lo  he  vacunado   Arí,  bakunachisha  kani     Voy  a  lactar  a  mi  hijo   Wamrayta  chuchuchiq  rishaq       Ya  no  tengo  leche  [materna],  por  eso  a  mi  hijo  le  hago  mamar  en  el  biberón.   Manana  lichiyqa  kanchu,  chay  wamrayta  mamadirata  chuchuchini.       No  se  mueva  mucho   Ama  kuyuychu     Se  hirió?   Chuqrikaraykichu   58

Su  herida  se  puede  abrir   Chuqriykita  kiĉakanman       No  se  toque  la  herida   Aman  chuqriykita  tukchiychu     Se  puede  infectar   Inkunanman       La  herida  se  ha  infectado   Chuqri  inkunasha     Traiga  orina  en  este  frasco   Ĉusyaniykita  kay  fraskupi  apamunki     Traiga  esputo   Qusukushaykita  apamuy     Venga  en  ayunas   Ama  imatapis  mikurchu  shamunki     Vamos  a  sacar  una  muestra  de  sangre   Yawarniykita  urquyanillapa       Le  vamos  a  colocar  una  ampolla   Ampollata  ĉurashuyanillapa       Tómese  esta  medicina   Kay  remediuta  upyay       Lávese  las  manos   Makiykita  paqay     No  llore   Ama  waqaychu     No  beba  alcohol   Ama  tragutapis  sirbisatapis  upyaychu     Regrese  la  próxima  semana   Shamuq  simanapi  tikramunk  

 

59