Extra limites: Continuatio 9788377173480

Citation preview

Extra limites Continuatio

Extra limites Continuatio

Redakcja Marcin Bohr i Milena Teska

Poznań–Wrocław 2020

LIMITES

CONTINUATIO Redakcja: dr Marcin Bohr Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego dr Milena Teska Wydział Archeologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Pracę do druku opiniował dr hab. Marek Olędzki, UŁ Opracowanie redakcyjne Magdalena Kozińska Korekta Elżbieta Winiarska-Grabosz Łamanie i przygotowanie do druku Teresa Alicja Chmura Projekt okładki Andrzej Michałowski Przygotowanie do druku okładki oraz ilustracji Paweł Wójcik

Publikację wydano z finansowym wsparciem: Wydziału Archeologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego

© Copyright by Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, Wrocław 2020

ISBN 978-83-7717-348-0

WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU PRZYRODNICZEGO WE WROCŁAWIU Redaktor naczelny – prof. dr hab. inż. Andrzej Kotecki ul. Sopocka 23, 50–344 Wrocław, tel. 71 328 12 77 e-mail: [email protected] 17,25. Ark. druk. 16,5 Nakład 300 + 18 egz. Ark. wyd. 17,25 Druk i oprawa: KURSOR Spółka z o.o. ul. Jana Długosza 2–6, 51-162 Wrocław

SPIS TREŚCI

Marcin Bohr, Milena Teska Extra limites. Otwarte seminaria archeologiczne poświęcone okresowi przedrzymskiemu, wpływów rzymskich i wędrówek ludów w Europie Środkowej – sześć lat doświadczeń arcin ***

7

Eduard Droberjar Vinařice-Gruppe In Böhmen. Zur kulturellen und sozialen Differenzierung der Barbaren im 5. Jahrhundert

15

Łukasz Różycki Śmierć antycznego miasta. Novae w okresie inwazji Słowian i Awarów na Bałkany [plakat]

43

Józef Bednarczyk, Adriana Romańska Cmentarzysko z grobami warstwowymi w Karczynie/Witowach, woj. kujawsko-pomorskie [plakat]

45

Bartłomiej Rogalski Okres wpływów rzymskich na dolnym Nadodrzu w świetle badań cmentarzyska w Czelinie, pow. Gryfino, stan. 23

47

Ondrej Šedo Římské zásahy do barbarika nad středním Dunajem

91

Vasile Iarmulschi A few consideration regarding the chronology of the settlements attributed to the Poieneşti-Lucaşeuca culture

151

Maciej Karwowski Osadnictwo kultury lateńskiej w austriackiej strefie naddunajskiej [plakat]

167

Mirosław Ciesielski Dzieje kultury przeworskiej w świetle starych i nowszych badań w Wielkopolsce wschodniej

169

Mateusz Wawrzyniak Cmentarzysko w Jordanowie na tle osadnictwa ludności kultury wielbarskiej w regionie międzyrzecko-świebodzińsko-sulechowskim

209

Joanna Markiewicz „Z chaosu ład się tworzy (…) gdy bezmiar tworzywa”. O strategiach osadniczych i kulturowych społeczności młodszoprzedrzymskich w dorzeczu Odry [plakat]

221

Jan Jílek, Monika Koróniová, Jiří Kmošek Roman Provincial Disc Openwork Fibula from Kasalice, Pardubice District

223

Henryk Machajewski Okres wędrówek ludów w Wielkopolsce

235

Mateusz Frankiewicz Zróżnicowanie wewnętrzne kultury przeworskiej w okresie przedrzymskim. Problemy, metody, rezultaty [plakat]

257

Emilia Smółka-Antkowiak Ostroga i jej miejsce w świecie środkowoeuropejskiego Barbaricum [plakat]

n

259

*** Z kuluarów spotkań „Extra Limites. Continuatio”

261

LIMITES

CONTINUATIO

EXTRA LIMITES Otwarte seminaria archeologiczne poświęcone okresowi przedrzymskiemu, wpływów rzymskich i wędrówek ludów w Europie Środkowej – sześć lat doświadczeń Tak, to już sześć lat! Od sześciu lat spotykamy się naprzemiennie w Poznaniu i we Wrocławiu, prawie co miesiąc. Łącznie do dziś, kiedy dostajecie Państwo do rąk niniejszy tom, mieliśmy przyjemność widzieć się już ponad 40 razy. Nieodmiennie naszym spotkaniom przyświeca idea otwartości na wszystkich przedstawicieli nauki, bez względu na ich doświadczenie badawcze, wiek czy „pozycję” w środowisku. Wciąż mamy wielką przyjemność zapraszać zarówno najwyższej klasy autorytety, gości zagranicznych, jak i najmłodsze pokolenie badaczy – doktorantów. Licznie jako słuchaczy gościmy na seminariach studentów wszystkich lat oraz gości spoza naszych rodzimych Instytutów (w międzyczasie nasza poznańska „połowa” stała się pierwszym w Polsce Wydziałem Archeologii). Ciągle interesują nas interkulturowe relacje, interdyscyplinarne badania oraz „interośrodkowa” wymiana poglądów. O nurtujących nas problemach rozmawiamy w sposób otwarty, nie trzymając się sztywno utartych ścieżek interpretacyjnych. Jest nam niezmiernie miło, że wciąż poszerza się grono naszych sympatyków. Wydaje nam się, że zbudowaliśmy liczącą się w środowisku naukowym markę, a nasze działania stały się także inspiracją dla innych. To dla nas powód do radości, ponieważ wszelkie inicjatywy przyczyniające się do rozwoju nauki i propagowania wiedzy zasługują na najwyższą pochwałę. Cieszy nas, że mamy co pewien czas okazję przeprowadzenia spotkania mającego charakter zbliżony do warsztatowego, w trakcie którego możemy spróbować dokonać analizy nowych materiałów źródłowych i poddać pod dyskusję możliwość ich interpretacji. W niniejszym tomie chcemy Państwu przybliżyć tematykę seminariów, które odbywały się w okresie od czerwca 2016 (spotkanie 17.) do czerwca 2018 roku

Extra limites. Con nua o

(spotkanie 29.). Pewnym uzupełnieniem jest tekst pióra doc. dr. hab. Eduarda Droberjara, będący ilustracją wystąpienia, które miało miejsce jeszcze w 2015 roku, ale z pewnych względów nie ukazało się w pierwszym tomie. Łącznie chcieliśmy przedstawić 8 tekstów zróżnicowanych objętościowo, poruszających różnorodną tematykę podejmowaną w trakcie naszych spotkań. Prezentując drugi tom Extra limites, tj. „Extra limites. Continuatio”, chcieliśmy jednocześnie podzielić się miłą wiadomością, że niejako z biegu kontynuując nasz projekt, podejmujemy prace nad tomem trzecim, który ukaże się w najbliższym możliwym terminie. Cykl spotkań kwalifikujących się do niniejszego tomu rozpoczęło spotkanie z dr. Łukaszem Różyckim z ówczesnego Instytutu Historii UAM, którego gościliśmy 3 czerwca 2016 roku we Wrocławiu z wykładem „Śmierć antycznego miasta. Novae w okresie inwazji Słowian i Awarów na Bałkany”. Prelegent zabrał nas w fascynującą podróż do nadlimesowego obozu i miasta nad Dunajem, przybliżył specyfikę prowadzonych badań archeologicznych i ich wyniki. Novae w świetle wykładu okazało się być świetnie funkcjonującym, prężnym organizmem, będącym między innymi w stanie wystawiać znaczące kontyngenty wojskowe, operujące na położonych daleko frontach. Wiele pytań i problemów badawczych poruszonych w trakcie dyskusji z konieczności musiało pozostać otwartymi. Nowy rok akademicki 2016/2017 rozpoczęliśmy, ponownie spotykając się we Wrocławiu. 21 października mieliśmy przyjemność gościć dr. Józefa Bednarczyka (oraz duchowo – także Adrianę Romańską) z ówczesnego Instytutu Prahistorii UAM z wykładem pt. „Cmentarzysko z grobami warstwowymi w Karczynie/Witowach, woj. kujawsko-pomorskie”. W ciekawy i porywający sposób publiczności zaprezentowano historię badań stanowiska i imponujące wyniki prac, część materiałową poszerzając o pogłębioną analizę zjawisk kulturowych, w tym ciekawych elementów, które wydają się nie mieć lokalnej genezy. Cieszy fakt, że wyniki prac częściowo zostały już opublikowane, kolejne zaś materiały czekają na rychłą publikację. 25 listopada 2016 roku był dniem, w którym gościliśmy w Poznaniu dr. Bartłomieja Rogalskiego z Muzeum Narodowego w Szczecinie z wystąpieniem pt. „Okres wpływów rzymskich na dolnym Nadodrzu w świetle badań cmentarzyska w Czelinie, pow. Gryfino, stan. 23”. Spotkanie to wpisuje się wyraźnie w cykl wystąpień traktujących o niesłychanie ważnej i ciekawej kulturowo, szeroko rozumianej strefie Nadodrza. Jest dla nas zaszczytem, że nasz projekt stał się ważnym forum do dyskusji nad tą problematyką. Stanowisko w Gryfinie zostało częściowo zniszczone w trakcie pozyskiwania piasku/żwiru, więc prowadzone prace mają przede wszystkim charakter ratowniczy. Jak dotychczas odkryto ponad 100 grobów związanych z grupą lubuską i datowanych w ramach faz A3-C1. W materiałach ruchomych czytelne są nawiązania do kręgu nadłabskiego oraz kultury przeworskiej, w mniejszym stopniu wielbarskiej. Duże wrażenie robią między innymi liczne i zróżnicowane elementy uzbrojenia oraz importy prowincjonalnorzymskie. Cmentarzysko wchodzi w skład mikroregionu osadniczego zlokalizowanego w okolicach dzisiejszej Cedyni, zaś jego

8

Extra limites

funkcjonowanie wiąże się najprawdopodobniej z istniejącą tu przeprawą przez Odrę. Badania stanowiska, według zapewnień naszego Prelegenta, mają być kontynuowane. Jubileuszowe, dwudzieste spotkanie w ramach naszego cyklu miało miejsce we Wrocławiu, 16 grudnia 2016 roku. Nasze zaproszenie przyjął dr Ondrej Šedo z Archeologickego ústavu AV ČR w Brnie. Niezwykle interesująca kwestia militarnej obecności rzymskich oddziałów wojskowych na terenie Barbaricum przybliżona została w wykładzie „Římské zásahy do barbarika nad středním Dunajem”. U części z nas, jako archeologów polskich, poruszana materia wywołała pozytywną „zazdrość”, biorąc pod uwagę, iż tak spektakularnych śladów obecności Rzymian na naszych ziemiach jeszcze nie mamy. Oczywiście czeskim i morawskim Kolegom gratulujemy wspaniałych znalezisk, trzymając jednocześnie kciuki, aby w dalszym ciągu kartowane przez nich punkciki oznaczające rzymskie obozy przesuwały się na północ. Wizyta Gościa z Brna stała się okazją do ożywionej dyskusji w kuluarach – po raz kolejny musimy podkreślić, że okoliczności kuluarowe stanowią miejsce narodzin wielu ciekawych, inspirowanych obecnością naszych Szanownych Gości koncepcji badawczych, mobilizują jednocześnie do podejmowania ściślejszej współpracy z Koleżankami i Kolegami z różnych ośrodków naukowych. W piątek 27 stycznia 2017 roku w Poznaniu spotkaliśmy się z dr. Vasilem Iarmulschim z Institut für Prähistorische Archäologie Freie Universität Berlin. Nasz Gość zaprezentował wykład pt.: „Besiedlungsgeschichte in der Ostkarpatischen Waldsteppe vom 2 bis 1 Jhr. v. Chr.”. Była to wyjątkowa okazja, aby spotkać się z badaczem dla wielu wciąż mało znanej formacji, jaką jest kultura Poienești-Lukaševka. W trakcie wykładu dr Iarmulschi potrafił naszkicować całokształt zjawisk kulturowych związanych z tym ugrupowaniem, zaś wszelkie wątpliwości i pytania zostały rozwiane podczas dyskusji. Przełom roku 2016 i 2017 w istocie był bardzo międzynarodowy! W piątek 24 marca 2017 roku we Wrocławiu gościliśmy dr. Macieja Karwowskiego z Institut für Urgeschichte und Historische Archäologie, Universität Wien, Prähistorische Abteilung oraz Naturhistorisches Museum Wien z wykładem: „Osadnictwo kultury lateńskiej w austriackiej strefie naddunajskiej”. Nasz Prelegent zaprezentował w bogato ilustrowanym wystąpieniu ciekawy obraz sytuacji osadniczej okresu lateńskiego w Dolnej Austrii. Uwagę słuchaczy zwrócił zwłaszcza fakt niewielkiej liczby znalezisk na badanych od dziesięcioleci i znanych z literatury umocnionych osiedlach wyżynnych. Fascynujące okazały się niezwykłe bogactwo, zróżnicowanie i liczba artefaktów odkrywanych na niepozornych osadach płaskich. Tradycyjnie już wystąpienie wywołało lawinę pytań, konieczne było przeniesienie dyskusji w kuluary. W piątek 21 kwietnia 2017 roku gościliśmy w Poznaniu mgr. Mirosława Ciesielskiego z wykładem: „Dzieje osadnictwa ludności kultury przeworskiej w Wielkopolsce wschodniej w świetle dawnych i nowszych badań”. Szanowny Prelegent nakreślił złożony obraz kulturowy wybranej strefy Wielkopolski, kładąc szczególny nacisk na jego transformacje u progu i na początku młodszego okresu przedrzymskiego. Dopływ materiałów, rzucających nowe światło na sytuację

9

Extra limites. Con nua o

kulturową tego regionu Polski, jest w dużej mierze efektem aktywności badawczej ośrodka konińskiego, z którym nasz Gość przez dłuższy czas pozostawał związany. Tradycyjnie już w piątek, 19 maja 2017 roku we Wrocławiu, spotkaliśmy się z kolejnym przedstawicielem młodszego pokolenia archeologów, mgr. Mateuszem Wawrzyniakiem z Instytutu Archeologii UAM, który wygłosił wykład: „Cmentarzysko w Jordanowie na tle osadnictwa ludności kultury wielbarskiej w regionie międzyrzecko-świebodzińsko-sulechowskim”. Zapraszając kolegę Wawrzyniaka, staraliśmy się pokazać, że kontynuujemy przyjętą od samego początku seminariów ideę otwartości na wszystkie pokolenia badaczy. Doświadczenie uczy nas, że ci najmłodsi jakością swoich badań nie ustępują swoim starszym, bardziej utytułowanym Kolegom, a co ważne – ich świeżość, ambicja i dociekliwość są źródłem nowatorskich interpretacji. Nasz wrocławski Prelegent przestawił wyniki badań prowadzonych na ciekawym stanowisku sepulkralnym, zarysowując jednocześnie szerszy kontekst kulturowo-geograficzny stanowiska. Uwagę zwracał wysoki poziom merytoryczny zaprezentowanego ujęcia tematu. W trakcie dyskusji, obok kwestii dotyczących analizy inwentarza i elementów obrządku pogrzebowego, istotne miejsce ponownie zajął problem kwalifikacji kulturowej stanowisk archeologicznych, zlokalizowanych w oddaleniu od centrów osadniczych. Po raz ostatni przed wakacjami spotkaliśmy się 2 czerwca 2017 roku w Poznaniu. Nasze zaproszenie przyjęła reprezentantka młodszego pokolenia badaczy mgr Joanna Markiewicz z Instytutu Archeologii UWr, która przedstawiła wykład: „Z chaosu ład się tworzy (…) gdy bezmiar tworzywa. O strategiach osadniczych i kulturowych społeczności młodszoprzedrzymskich w dorzeczu Odry”. W metodyczny i przemyślany sposób Prelegentka ukazała dynamiczny obraz tytułowej strefy osadniczej, niezwykle trudnej do jednoznacznego kulturowego definiowania, szczególnie w początkach młodszego okresu przedrzymskiego. Grunt do dyskusji był podatny, ponieważ część słuchaczy miała przyjemność prowadzić już studia zahaczające o poruszaną problematykę. W zgodnej opinii wszystkich wystąpienie było porywające i niezwykle inspirujące. W piątek 26 stycznia 2018 roku mieliśmy okazję spotkać się we Wrocławiu z dwóch powodów. Pierwszym z nich była prezentacja książki, będącej owocem naszych działań. Opublikowany wspólnymi siłami (i środkami) naszych Instytutów tom prezentuje problematykę poruszaną w trakcie seminariów na przestrzeni lat 2014–2016. Bardzo cieszymy się pozytywnymi opiniami, jakie książka zebrała na gorąco, a także tymi, które spływały do nas niemal po każdym kolejnym seminarium i spływają praktycznie do dzisiaj. Mamy świadomość, że ta inicjatywa publikacyjna jest bezprecedensowa, co mobilizuje nas do dalszych działań, rozwijania naszego wyjątkowego projektu oraz prac nad kolejnym tomem. Drugim powodem naszego spotkania była wizyta naszego Gościa z Czech. Dr Jan Jílek, Východočeské muzeum w Pardubicích, przybył do nas z wykładem: „Bronzové nádoby z doby římské ve středním Podunají – nastínění vývoje a nové nálezy”. Prelegent nakreślił złożoną problematykę napływu rzymskich naczyń brązowych

10

Extra limites

w szerszym kontekście chronologiczno-kulturowym. Prezentacja okraszona była bogatym materiałem ilustracyjnym, prezentującym także wyniki najnowszych badań i odkryć. Ważnym aspektem podkreślonym w trakcie wystąpienia był złożony problem wykorzystywania danych źródłowych, pozyskanych w trakcie poszukiwań detektorystycznych. W piątek 16 marca 2018 roku w Poznaniu mieliśmy gościliśmy prof. Henryka Machajewskiego z Instytutu Archeologii Uniwersytetu Gdańskiego z wykładem „Okres wędrówek ludów w Wielkopolsce”. Nasz Prelegent nakreślił skomplikowaną sytuację tego okresu, wskazując między innymi na istotne przemiany w repertuarze ceramicznym, świadczące o swego rodzaju jego recesji. Uwagi naszego Gościa nie umknęły liczne „obce” elementy kulturowe, widoczne zarówno w materiale ruchomym, w zakresie budownictwa czy sferze kultury symbolicznej. Bardzo zainteresowała nas koncepcja łącząca spadek liczby „wędrówkowych” pochówków z pojawieniem się trudno uchwytnych w terenie grobów „studniowych” i „plażowych”, mających analogie na innych obszarach kulturowych. W dyskusji i rozmowach kuluarowych wskazywano między innymi na konieczność pogłębionej refleksji nad chronologią materiałów ceramicznych, a także postulowano zwiększenie specjalistycznych analiz zabytków ruchomych. Poznańskie spotkanie było także okazją do ponownego zaprezentowania, tym razem w większości wielkopolskiej publiczności, naszej publikacji książkowej. W piątek 25 maja 2018 roku w Poznaniu przywitaliśmy mgr. Mateusza Frankiewicza z  Institut für Prähistorische Archäologie Freie Universität Berlin/The Excellence Cluster 264 Topoi z wykładem: „Zróżnicowanie wewnętrzne kultury przeworskiej w okresie przedrzymskim. Problemy, metody rezultaty”. Było to kolejne spotkanie z reprezentantem najmłodszego pokolenia badaczy. Prelegent w swoich badaniach posługuje się interesującą metodyką pracy, która ma między innymi za zadanie redukcję nazbyt rozbudowanych systemów typologicznych. Istotne znaczenie ma analiza stylistyki i zdobnictwa naczyń ceramicznych oraz zachowań związanych z kulturą symboliczną badanych społeczności. Prace, które były jeszcze na etapie wstępnym, już wtedy zapowiadały się obiecująco, a my z niecierpliwością oczekiwaliśmy na kolejną porcję wniosków. Obecnie prace te są już na ukończeniu i mają się wkrótce ukazać drukiem. O skali zainteresowania i oczekiwań po poznańskiej prelekcji świadczyła długotrwała dyskusja. W piątek 8 czerwca 2018 roku gościliśmy we Wrocławiu mgr Emilię SmółkęAntkowiak z Instytutu Archeologii UAM z wykładem „Ostroga i jej miejsce w świecie środkowoeuropejskiego Barbaricum”. Było to ostatnie w tym roku akademickim spotkanie przed wakacyjną przerwą, które „chronologicznie” możemy zakwalifikować do niniejszego tomu. Prelegentka zarysowała ciekawą problematykę, związaną z tak wydawałoby się niepozornym zabytkiem jak ostroga. Podkreślono silne zróżnicowanie w obrębie tej grupy zabytków, oprócz funkcji utylitarnej wskazywano na obserwowaną niejednokrotnie symboliczną wymowę obecności ostróg w kontekstach sepulkralnych. Bardzo interesujące jest zjawisko współwystępowania ostróg

11

Extra limites. Con nua o

z określonymi kategoriami zabytków w grobach. W dyskusji padło szereg cennych uwag, między innymi wskazujących na zawiłe meandry procesu poznawczego, bazującego na martwym źródle archeologicznym. Analizy prowadzone przez naszego Gościa są obecnie na etapie finalnym, a my mamy nadzieję, że wkrótce będziemy mogli zapoznać się z ich książkowym rezultatem. Gdybyśmy mieli podsumować te dwa kolejne lata funkcjonowania naszego projektu, to chcielibyśmy zwrócić Państwa uwagę na jego zróżnicowany tematycznie, geograficznie i chronologicznie charakter. Efektem takiego założenia jest liczny udział w seminariach gości z różnych zagranicznych jednostek badawczych i uczelni. Niezmiernie cieszy nas obecność na seminariach w roli prelegentów najmłodszego pokolenia badaczy, dla których, mamy nadzieję, nasze forum jest źródłem inspiracji i przemyśleń. Spotkania z nimi są z kolei bardzo motywujące dla nas oraz przedstawicieli starszego pokolenia, a ożywione dyskusje toczące się po wykładach są najlepszym tego świadectwem. Bardzo cieszy, że niejako na naszych oczach to najmłodsze pokolenie rozwija się, a jego naukowa kariera nabiera rozpędu. Spotkaniom towarzyszy uaktualniana na bieżąco strona internetowa www.extralimites.pl, pełniąca funkcję wirtualnej tablicy ogłoszeniowej, na której zamieszczamy informacje o nadchodzących seminariach. Archiwum projektu liczy już 40 wpisów, odpowiadających liczbie zrealizowanych spotkań. Zamieszczamy w nich krótkie prezentacje treści wykładów, refleksje i spostrzeżenia. Opisy uzupełniają zdjęcia z poszczególnych spotkań oraz zaproponowane przez Prelegentów krótkie listy pozycji bibliograficznych, nawiązujących do tematyki ich wystąpień. Ważną platformą wymiany informacji pomiędzy uczestnikami seminariów a ich organizatorami stał się profil projektu na Facebooku (https://www.facebook.com/pg/extralimites/ posts/?ref=page_internal). To w tym miejscu na bieżąco możemy zaobserwować największy ruch i zainteresowanie proponowanymi tematami, jednocześnie to ten kanał informacji pozwala nam ocenić charakter oczekiwań w stosunku do projektu. Jak wskazywaliśmy, istotnym elementem naszych spotkań jest możliwość dyskusji, zarówno tej oficjalnej, z udziałem publiczności, jak i kuluarowej. To właśnie w kuluarach rodzą się nowe pomysły i interpretacje. Jest to jednocześnie możliwość spotkania się najmłodszego pokolenia naukowców z „wielkimi nazwiskami” w nieco luźniejszej atmosferze i zainteresowania ich swoimi koncepcjami. Uważamy istnienie tych mniej sformalizowanych rozmów i dyskusji za niezmiernie cenne i inspirujące. Publiczność stanowiła i stanowi kadra naukowa naszych rodzimych jednostek, doktoranci, studenci, absolwenci i miłośnicy archeologii. Za każdym razem cieszy nas obecność Gości z innych instytucji naukowych i muzealnych, niekiedy bardzo odległych. Stały zespół sympatyków projektu przemierzających setki kilometrów, aby spotkać się z naszymi Prelegentami oraz z nami jako organizatorami, dodaje nam sił i dopinguje do dalszego działania. Jeszcze raz dziękujemy Wam za wytrwałość, konsekwencję i za to, że jesteście z nami!

12

Extra limites

Szanowni Państwo, Koleżanki i Koledzy, niniejszym składamy na Wasze ręce drugi tom Extra limites – „Extra limites. Continuatio”. Serdecznie dziękujemy Autorom, którzy podjęli się trudu spisania swoich wystąpień w formie artykułów. Mamy także nadzieję, że kolejni Prelegenci zechcą pójść w ich ślady, co stanowić będzie fundament pod następną, trzecią już publikację. Ogromnie ciesząc się z drugiego tomu, stanowiącego relację z naszej działalności, chcielibyśmy złożyć podziękowania Osobom, które umożliwiły nam jego wydanie drukiem. Wyrazy wdzięczności kierujemy do Dziekana Wydziału Archeologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Profesora Andrzeja Michałowskiego oraz Dyrektora Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego, Profesora Jerzego Piekalskiego. Lekturę niniejszego tomu polecamy Państwa łaskawej uwadze, licząc na serdeczne jego przyjęcie. Marcin Bohr Milena Teska Poznań–Wrocław, czerwiec 2020 r.

13

LIMITES

CONTINUATIO Eduard Droberjar Archeologický ústav SAV v Nitre Katedra archeologie Univerzity Hradec Králové

VINAŘICE GRUPPE IN BÖHMEN Zur kulturellen und sozialen Differenzierung der Barbaren im 5. Jahrhundert ABSTRAKT: Artykuł porusza problematykę chronologii, identyfikacji kulturowej i przestrzennej oraz społecznego zróżnicowania mieszkańców obszaru dzisiejszych Czech w V wieku. Oprócz grobów szkieletowych dostępne są teraz bogato wyposażone, ważne stanowiska osadowe. Możemy wyróżnić trzy główne strefy osadnicze (A, B, C), trzy stopnie chronologiczne (D2, D2/D3, D3) i trzy grupy społeczne mieszkańców (I, II, III) w grupie winarzyckiej. Nadłabski rdzeń grupy winarzyckiej był pod silnym wpływem kulturowym z południowo-zachodnich Niemiec (Alamanowie) i środkowego Dunaju (środkowonaddunajsko-wschodniogermański krąg kulturowy). Ludność grupy winarzyckiej utrzymywała także dalekosiężne kontakty, między innymi z obszarami śródziemnomorskimi. SŁOWA KLUCZOWE: V wiek, Czechy, grupa winarzycka, zróżnicowanie kulturowe i społeczne barbarzyńców.

EINFÜHRUNG Im Herzen des erlöschenden Barbarikums wurde am Anfang des 5. Jahrhunderts auf Basis der älteren Entwicklung der späten römischen Kaiserzeit eine eigenartige Gruppe von Denkmälern geboren, die in der Fachliteratur erstmals B. Svoboda definierte (1965, S. 78–126, 214–220), und der sie erst als Vinařicer Kultur (B. Svoboda 1939, S. 193) und später als Vinařice-Stufe der Völkerwanderungszeit benannte (Abb. 1). Gegenwärtig wird der Begriff Vinařice-Gruppe verwendet (K. Godłowski 1992, S. 34; J. Tejral 2006; J. Jiřík 2010, S. 288–298; 2007; E. Droberjar 2013a; 2013b,

Eduard Droberjar

S. 184–186; J. Jiřík, J. Vávra, M. Šmolíková, M. Kuchařík et al. 2015). Der Begriff stammt von der Fundstelle Vinařice in Mittelböhmen, wo schon seit den 70-ger Jahren des 19. Jahrhunderts Körpergräber gestört wurden (J. Smolík 1881).

Abb. 1. Vinařice-Gruppe (D) und frühen Reihengräberkulturen (A. Franken, B. Alamannen, C. Thüringer, E. Mi eldonauländischer-ostgermanischer Kulturkreis) des zweiten Dri el des 5. Jahrhunderts. Nach J. Tejral 2016

Die Hauptquelle für das Studium dieser Gruppe von der älteren Völkerwanderungszeit in Böhmen (Abb. 2) sind Gräber und Gräberfelder die sich im Prager Becken und ihrer Umgebung und in Nordwestböhmen befinden – Zonen A und B (E. Droberjar 2013a, Abb. 2). Wir wissen wenig von den Flachlandsiedlungen und von ihrer Struktur, auch wenn in den letzten Jahren Kenntnisse von neuen Grabungen zunehmen (z. B.M. Kuchařík, M. Bureš, I. Pleinerová, J. Jiřík 2008; J. Frolík, J. Jílek, J. Jiřík, K. Urbanová 2011). Zu wichtigen Quellen zählen auch die Metalldetektorfunde von Siedlungen, und das vor allem in der Zone C (Kolín und Nymburk Gebiete), die bedeutend die Kenntnisse über die Vinařice-Gruppe ergänzen (E. Droberjar 2013a, S. 288–289, Abb. 2). Eine spezielle Bedeutung haben Fun-

18

Vinařice-Gruppe in Böhmen...

de von Höhensiedlungen – aus Burgwällen, z. B. Závist (L. Jansová 1971), Tetín (B. Svoboda 1948, S. 184) oder Hostim (N. Profantová 2018, S. 256–257). Eine nicht vertretbare Rolle haben ebenfalls Horte und Einzelfunde goldener Münzen, die ein Beleg der Existenz von germanischen Eliten im 5. Jahrhundert in der VinařiceGruppe sind (J. Militký 2004, S. 214–219, Tab. 5; 2015, S. 56–61).

Abb. 2. Vinařice-Gruppe in Böhmen und die Hauptzonen (Zentren). 1. Bříza, 2. Holubice, 3. Kolín, 4. Kouřim, 5. Lhota/Burgwall Závist, 6. Litovice, 7. Měcholupy, 8. Nová Ves, 9. Praha-Dejvice/Podbaba, 10. Praha-Kobylisy, 11. Praha-Libeň, 12. Praha-Michle, 13. Praha-Rado n, 14. Praha-Ruzyně, 15. Praha-Veleslavín, 16. Praha-Zličín, 17. Slavhos ce, 18. Tuklaty, 19. Úherce, 20. Velké Chvalovice, 21. Vinařice, 22. Vlíněves, 23. Zbuzany

ZUR CHRONOLOGIE DER VINAŘICE GRUPPE Die Vinařice-Gruppe geht von der vorherigen Entwicklung der Besiedlung Böhmens während der späten römischen Kaiserzeit (Stufe C3) und der Übergangsstufe D1 aus (J. Jiřík 2012, S. 361–370; E. Droberjar 2013b, S. 144–145). Die Vinařice-Gruppe teilten K. Godłowski (1992, S. 34) und J. Tejral (2006) in zwei chronologische Stufen ein, das bedeutet D2 und D3. Neuestens teilt J. Jiřík (2012, S. 377, Tab. 1;

19

Eduard Droberjar

J. Vávra, J. Jiřík, M. Kuchařík, I. Jarošová, M. Víšková, P. Kubálek 2012, S. 3, Tab. 1) die Vinařice-Gruppe in drei Abschnitte. Die Stufe D2 teilte er in zwei Phasen – D2a (Horizont Untersiebenbrunn) und D2b, die Stufe D3 (Horizont Blučina-Tornai) lässt er bestehen. Die Phase D2b von Jiřík entspricht der Übergangsstufe D2/D3 (Attilazeitliche und nachattilazeitliche Phase/ Übergansphase) nach J. Tejral (2007, S. 86–96). Wir können also anhand der jetzigen Chronologie (E. Droberjar 2008, S. 237, Tab. 1; 2013b, S. 181, Fig. 96) diese auf Basis der wichtigsten Grabkomplexe und feinchronologischen Artefakte modifizieren.

Abb. 3. Vinařice-Gruppe (Stufe D2). 1. Vinařice (Typ Wiesbaden), 2. „Böhmen“ (Typ Oslip) 3. Te n (typ Miltenberg), 4. Bříza, 5. Praha-Vokovice, 6. Praha-Kobylisy Grab III. Nach J. Tejral 1985 (2), B. Svoboda 1948 (3), A. Wieczorek, P. Périn (Hrsg.) 2001 (4), R. Pleiner, A. Rybová et al. 1978 (6). Verschiedene Maßstäbe

20

Vinařice-Gruppe in Böhmen...

Stufe D2 (Phase D2a nach J. Jiřík, 410–440): Bříza, Kolín, Litovice, Vinařice (Abb. 3) Zu charakteristischen Fibeln gehören der Typ Wiesbaden (J. Werner 1981) aus  Vinařice (Abb. 3:1; Smolík 1881, Taf. II:1), Praha-Zličín, Gr. 168 (J. Vávra, J. Jiřík, M. Kuchařík, P. Kubálek 2008, S. 227–228, Abb. 15) und vom Hort aus Hřensko (J. Jiřík, V. Peša, P. Jenč 2008, S. 189–191, Abb. 7) und der Typ Miltenberg (M. Schulze-Dörrlamm 1986, S. 609–612, Abb. 17–18; J. Tejral 2015, S. 344–346, Abb. 31, Karte 6) aus Tetín (Abb. 3:3; B. Svoboda 1948, S. 184, Abb. 35:3) und neue Funde aus Milčice (Abb. 6:5) und Nová Ves. Übergansstufe D2/D3 (Phase D2b nach J. Jiřík, 430–460): Měcholupy, Úherce, Praha-Zličín, z. B. Gr. 101, 110, 135, 172 (Abb. 4 und 7) Für diese Übergangsstufe ist der geometrische Kerbschnitt im Nydam-Stil typisch und Fibeln aus reichem Frauengräbern von Měcholupy und Úherce (J. Tejral 1997, S. 349), nach V. Hilberg (2009, S. 169) kerbschnittverzierte Bügelfibeln Var. Úherce (Abb. 4:2–4). Am meisten charakteristisch sind Fibeln vom Typ Niederflorstadt-Wiesloch (Abb. 4:6–7) und Groß-Umstadt (Ab. 4:8), die wir von mehreren böhmischen Fundstellen kennen (H. W. Böhme 1989; J. Schuster 2016, S. 46, Abb. 55 + weitere Neufunde). Es tauchen auch Fibeln vom Typ Elstertrebnitz/Prag-Libeň (Abb. 4:1) im Frauengrab von Praha-Libeň auf (B. Svoboda 1965, Taf. XXXIII:2) und Fibeln vom Typ Prag (M. Schulze-Dörrlamm 1986, S. 600–605, Abb. 7–8; F. Tejral 2015, S. 339–343, Abb. 29, Karte 5) in Praha-Veleslavín, Gr. 7 (Abb. 4:5) und vom Burgwall Závist (K. Motyková, P. Drda, A. Rybová 1978, S. 182, Abb. 52:2). Vom Gräberfeld von Praha-Zličín stammen mehrere Fibeln die für diese Zeit charakteristisch sind, z. B. Fibeln vom Typ Niederflorstadt-Wiesloch von den Gr. 101 und 110 (J. Jiřík, J. Vávra, M. Šmolíková, M. Kuchařík et al. 2015, S. 160) oder Fibeln vom Typ Bulles-Lauriacum (J. Pinar 2012, S. 128, Fig. 4:3; J. Tejral 2015, S. 307–309) vom Grab Nr. 98 (J. Jiřík, J. Vávra, M. Šmolíková, M. Kuchařík et al. 2015, S. 160). Von den neuesten Siedlungsfunden stammen ostgermanische Fibeln vom Typ Bratei (Nová Ves, Tuklaty: Abb. 6:1), vom Typ Hácz-Bendekpuszta (Nová Ves: Abb. 6:3) und vom Typ Prša-Levice (Nová-Ves: Abb. 6:4), die auch für die Stufe D2/D3 charakteristisch sind. Stufe D3 (450–470/480): Praha-Kobylisy, Gr. IV; Praha-Zličín, z. B. Gr. 41, 144 und 151; Vinařice (Abb. 5) In der spätesten Stufe der Vinařice-Gruppe kommen Fibeln vom Typ Gursuf (Abb. 5:3–4), Variante Sikenica-Kiszombor Grab 88 (V. Hilberg 2009, S. 89–94, Abb. 5.2) aus Praha-Zličín Gr. 41 vor (Abb. 5:4; nach V. Ivanišević, M. Kazanski, A. Mastykova 2006, S. 16, Abb. 8:8 Typ Gursuf; nach J. Jiřík 2010, S. 297; 2012, S. 377, Tab. 1:2 Typ Bakodpuszta-Sokolnice-Gursuf ), weiter Fibeln vom Typ Krefeld (J. Tejral 1982, S. 107–108) und vom Typ Rathewitz (M. Schulze-Dörrlamm 1986, S. 612–617, Abb. 21–22) aus Vinařice (B. Svoboda 1965, Taf. XXIV:1,7) und aus Praha-Ruzyně, Obj. 618 (Abb. 5:5; M. Kuchařík, M. Bureš, I. Pleinerová, J. Jiřík 2008, S. 223, Abb.

21

Eduard Droberjar

16:7) und Fibeln vom Typ Krefeld aus  Praha-Zličín Gr. 144 (Abb. 5:1) und 151 (J. Jiřík, J. Vávra, M. Šmolíková, M. Kuchařík et al. 2015, S. 161) und aus Praha-Kobylisy Gr. IV (Abb. 5:2).

Abb. 4. Vinařice-Gruppe (Stufe D2/D3). 1. Praha-Libeň, 2, 3. Úherce, 4. Měcholupy, 5. Praha-Veleslavín Grab 7. (Typ Prag), 6, 7. Praha-Dejvice/Podbaba (Typ Niederflorstadt-Wiesloch), 8. Plaňany (Typ Groß-Umstadt), 9, 10. Měcholupy (Riemenendbeschlag und Riemenzunge). Nach J. Tejral 1997 (2, 9–10), R. Pleiner, A. Rybová et al. 1978 (4), J. Tejral 2015 (5), H.W. Böhme 1989 (6–8). Verschiedene Maßstäbe

22

Vinařice-Gruppe in Böhmen...

Abb. 5. Vinařice-Gruppe (Stufe D3). 1. Praha-Zličín Grab 144 (Typ Krefeld), 2. Praha-Kobylisy Grab IV, 3. Kšely (Typ Gursuf, Var. Bakodpuszta), 4. Praha-Zličín Grab 41 (Typ Gursuf, Var. Sikenica-Kiszombor Grab 88, 5. Praha-Ruzyně (Typ Rathewitz), 6. Praha-Zličín Grab 41, 7. Praha-Kobylisy Grab IV (Glasbecher vom Typ Kempston). Nach J. Jiřík, J. Vávra, M. Šmolíková, M. Kuchařík et al. 2015 (1), J. Filip 1949 (2), R. Pleiner, A. Rybová et al. 1978 (3), J. Jiřík, J. Vávra, M. Šmolíková, M. Kuchařík et al. 2015 (4), M. Kuchařík, M. Bureš, I. Pleinerová, J. Jiřík 2008 (5), J. Jiřík, J. Vávra, M. Šmolíková, M. Kuchařík et al. 2015 (6), R. Pleiner, A. Rybová et al. 1978 (7). Verschiedene Maßstäbe

KULTURELLE DIFFERENZIERUNG DER VINAŘICE GRUPPE Im zweiten Drittel des 5. Jahrhunderts, in der Blütezeit der Vinařice-Gruppe, bilden sich in den Gebieten Gallien, Alamannia, Thüringen, im Mitteldonauländischen Kulturkreis und auch in der Vinařicer Kulturgruppe (Abb. 1) Kerne der frühen Reihengräberkulturen (J. Tejral 2016, S. 117, Abb. 5). Im Rahmen der Vinařice-Gruppe (Abb. 2) können wir drei Hauptzonen, bzw. Zentren verfolgen (E. Droberjar 2013a, S. 283, Abb. 2).

23

Eduard Droberjar

Zone A: reiche Gräber in Nordwestböhmen: Bříza, Měcholupy, Úherce Zóne B: Praha-Zličín (reiches Gräberfeld) und eine Reihe weiterer Gräberfelder im Prager Gebiet Zóne C: Nová Ves – reiche Siedlungsfunde (vor allem ostgermanische usw.) und Fundstellen in Kolín- und Nymburk-Gebiet Welche Kulturströme und Einflüsse bildeten die Vinařice-Gruppe? Schon B. Svoboda (1965, S. 214–220) erkannte die elbgermanische Basis der Besiedlung der VinařiceGruppe, die unter starken Einflüssen aus Südwestdeutschlands (Alamannen) und dem Mitteldonaugebiet war (mitteldonauländisch-ostgermanischer Kulturkreis in der Auffassung von J. Tejral). H.W. Böhme (1988, S. 30, 35; 1989, S. 400) vermutete, dass die Vinařice-Gruppe Markomannen bildeten (böhmische Elbgermanen, wahrscheinlich Markomannen). D. Quast (1997, S. 174–176) hebt nahe Bindungen der Vinařice-Gruppe zu den Alamannen hervor. J. Jiřík (2010, S. 311–315) gibt die Vinařice-Gruppe in den Zusammenhang mit den Suevi des Jordanes. Wer die Schöpfer der Vinařice-Kulturgruppe waren ist nicht einfach zu bestimmen, soweit das überhaupt möglich ist. Ähnlich nicht einfach ist die ethnische Interpretation der Gruppe Přešťovice-Friedenhain, die ebenfalls eine elbgermanische Basis besitzt und sich südlich von der Vinařice-Gruppe befand. H. Fehr (2010, S. 214–218) stellte die kritischen Argumente der bisherigen Auffassung vor, die diese Gruppe für die ältesten Bajuwaren haltet („Männer aus Böhmen“). Das ältere Konzept des bajuwarischen Ursprungs ist in den letzten Jahren eingehenden Analysen der schriftlichen Quellen und archäologischen Materials unterzogen, der im Gegenpol zur Vinařice-Gruppe seltsamerweise arm an nichtkeramischen Artefakten ist. J. Haberstroh (2012, S. 129–130) denkt bei der Gruppe Přešťovice-Friedenhain an Iuthungen. J. Jiřík (2015, S. 122, Abb. 4) identifiziert diese Gruppe mit den Sueben des Hunimund und im Gebiet der Gruppe Přešťovice-Friedenhain rechnet er um die Mitte des 5. Jahrhunderts mit dem regio Suavorum. Nach P. Zavřel (2016, S. 860) ist die Gruppe Přešťovice-Friedenhain ein Ergebnis der Zusammenmischung der ursprünglichen älteren heimischen Bevölkerung mit dem neu ankommenden Volk aus Mitteldeutschland. Neuestens stellt sich R. Masanz (2017, S. 211–217) auf der Basis der detaillierten Analyse des Gräberfelds in Forchheim skeptisch zur bayerisch-böhmischen „Gruppe FriedenhainPřešťovice“ und konstatiert das es nicht möglich ist die Migration der „Männer aus Böhmen“ nach Bayern zu beweisen. Es ist interessant dass wir vereinzelte Keramikfunde des Přešťovice-Typus auch auf dem Gebiet der Vinařice-Gruppe finden (J. Jiřík 2015, S. 118, Abb. 3), und zwar am Beginn ihrer Entwicklung (Stufe D2), wann aus Südböhmen die „Gruppe Friedenhain-Přešťovice“ sukzessiv verschwindet. Die genaue Feststellung vom Ende des Gräberfelds von Přešťovice ist aber sehr schwierig (P. Zavřel 2016; R. Masanz 2017, S. 217). Neben der elbgermanischen Basis der Vinařice-Gruppe spielten fremde Barbarengruppen und ebenfalls Fernkontakte eine wichtige Rolle. Diese verfolgen wir zum Mittelmeergebiet (E. Droberjar, R. Knápek, im Druck), mit dem Main-Gebiet

24

Vinařice-Gruppe in Böhmen...

Abb. 6. Neue Fibelfunde und hunnischer Spiegel aus dem 5. Jahrhundert in Böhmen. 1. Tuklaty (Typ Bratei, Stufe D2/D3), 2. Nová Ves (Spiegel), 3, 4. Nová Ves (Typ Hács-Bendekpuszta und Typ Prša-Levice, Stufe D2/ D3), 5. Milčice (Typ Miltenberg, Stufe D2), 6. Kouřim (Fibel mit Scheinspiralkonstruk on, Stufe D3)

(J. Jiřík 2012, S. 370–376), zum ostgermanischen Gebiet (J. Jiřík 2007, S. 131–132; 2010, S. 277–282) und zum Mitteldonaugebiet (J. Tejral 2011, S. 245, 317–319; 2016, S. 108–109). Vom Mitteldonaugebiet kam die Murga-Keramik nach Böhmen, die in Holubice (Abb. 8:11) und am Burgwall Závist (Abb. 8:10) gefunden wurde. Zu neuen Metalldetektorfunden, die intensive Kontakte zum ostgermanischen Milieu und zum Donaugebiet bestätigen, gehören einige Fibeln aus der Zone C in Mittelböhmen: Typ Bratei (J. Tejral 2008, Abb. 8; 2015, S. 297–307, Karte 2) von den Siedlungen Nová Ves und Tuklaty (Abb. 6:1). Von der Fundstelle Nová Ves (Abb.

25

Eduard Droberjar

6:3–4) stammen Fibeln vom Typ Hácz-Bendekpuszta (J. Tejral 2008, Karte 4) und vom Typ Prša-Levice (V. Bierbrauer 2008, Abb. Abb. 17; J. Tejral 2008, Karte 6). Alle drei Typen sind für die Zeit um die Mitte des 5. Jahrhunderts charakteristisch, bzw. für die Übergangsstufe D2/D3 nach J. Tejral (2008, S. 262). Die Zone C der Vinařice-Gruppe wurde wahrscheinlich durch Einflüsse vom Donaugebiet intensiv getroffen und es bleibt die Frage offen ob dorthin größere Gruppen von Fremden mit Angehörigen der Eliten vom Donaugebiet durchgedrungen sind. Die Kontakte der Vinařice-Gruppe zum Norden und zu Skandinavien bezeugt eine Fibel mit Scheinspiralkonstruktion von der Fundstelle Kouřim (Abb. 6:6), die sich auch in der Zone C befindet. Identische Fibeln stammen von dem Gräberfeld in Czarnówko, Gr. 903A oder von der dänischen Fundstelle Dalshøj (J. Schuster 2015, S. 23, Abb. 5:1–2).

Abb. 7. Měcholupy (Bez. Louny), reich ausgesta etes Frauengrab. Nach J. Jiřík, J. Vávra, M. Šmolíková, M. Kuchařík et al. 2015

26

Vinařice-Gruppe in Böhmen...

Abb. 8. Die Keramik der Vinařice-Gruppe (1–6), spätere römische Keramik (7–9) und Murga-Keramik (10– 11) in Böhmen. 1, 2, 4. Vinařice, 3. Praha-Zličín Gr. 75, 5. Úherce, 6. Běsno, 7. Praha-Zličín Gr. 76, 8. Slavhos ce, 9. Praha-Kobylisy, 10. Lhota/Burgwall Závist, 11 Holubice. Nach E. Droberjar 2013b (1–2, 4–6, 8), J. Vávra, J. Jiřík, P. Kubálek, M. Kuchařík 2007 (3), J. Halama 2014 (7, 9), L. Jansová 1971 (10)

27

Eduard Droberjar

DIE BEZIEHUNGEN DER VINAŘICE GRUPPE ZUM HUNNENREICH Die Vinařice-Gruppe könnte in der Übergangsphase D2/D3 im Rahmen der hunnischen Stammesallianz eine wichtige Rolle gespielt haben. Starke Kultureinflüsse vom Donaugebiet, über die schon gesprochen wurde, sind durch einige Elemente durchdrungen, die eine direkte Beziehung zu den Hunnen im attilazeitlichen hunnischen Reich haben können. Am besten kann man das in der Zone C im Kolín-Gebiet verfolgen. Von der Siedlung in Nová Ves stammt ein hunnisches Metallspiegelbruchstück (Abb. 6:2; Analogien: in J. Werner 1956, Taf. 45:5 oder V. Bierbrauer 2008, Taf. 3:5) und vor allem einige weitere Artefakte, die die Anwesenheit der Eliten in Böhmen im zweiten Drittel des 5. Jahrhunderts belegen. Auf der genannten Fundstelle wurden silbervergoldete Gegenstände entdeckt, u. a. die Ortbandzwinge einer Goldgriffspatha mit abgebrochener Zwinge am Ende (Abb. 9:1). Ähnliche Artefakte befinden sich in den reichen Gräbern hauptsächlich im Rheingebiet und im Südwestdeutschland (Alamannia) in der 2. Hälfte des 5. Jahrhunderts (D. Quast 2010, Abb. 2). Nach der Querrillenverzierung ist am nächsten der Fund aus Hammelburg (Ch. Miks 2007, Taf. 288:A284), nach dem rillenverzierten Gittermuster finden wir ein Vergleichsstück in Komárno (Ch. Miks 2007, S. 424, Abb. 115:XXVI). Andere luxuriöse Funde wurden in der Siedlung von Velké Chvalovice gerettet. Es handelt sich um ein Bruchstück eines Goldhalsrings aus dichtgeflochtenem Golddraht mit Manschettenverschluss und ein Goldingot (E. Droberjar 2013a, S. 288– 289, Abb. 6:4–5). Nicht nur in der fruchtbaren Elbeebene, aber gleichfalls im hügeligen Gelände im Flussgebiet der Berounka, südwestlich vom reichen Prager Gebiet mit Gräberfeldern der Vinařice-Gruppe, können wir Spuren der Eliten verfolgen. Vom Burgwall Hostim publizierte N. Profantová (2018, S. 256–257, Abb. 2:1) einen silbervergoldeten lunulaförmigen Beschlag einer Spathascheide (Abb. 9:2). Von der nahen Fundstelle Korno stammt eine Bronzeschnalle die durch grünes Glas in cloisonné Technik durchgeführt war (N. Profantová 2018, S. 259–260, Abb. 5a:1, 5b:1). Derweile die Schnalle für den Typ Untersiebenbrunn charakteristisch ist und in die Stufe D2 gehört (M. Kazanski 1996, S. 116, Fig. 7 und 9A; J. Tejral 2014, Abb. 5:2–3, 6:5–6), kann man den Beschlag der Spathascheide erst in die Stufe D3 datieren (Ch. Miks 2007, S. 546, Taf. 280:A55).

28

Vinařice-Gruppe in Böhmen...

Abb. 9. Militaria aus dem 5. Jahrhundert in Böhmen. 1. Nová Ves (Ortbandzwinge der Goldgriffspatha), 2. Hos m (Beschlag aus Schwertscheide), 3. Bříza (Beschlag aus Schwertscheide oder aus Schwertriemenbügel), 4. Praha-Zličín Gr. 76 (Pfeilspitze), 5. Lhota/Burgwall Závist (Pfeilspitze), 6. Litovice Gr. 3 (Axt), 7. Vlíněves Gr. 195 (Kampfmesser oder Sax). Nach N. Profantová 2018 (2), A. Wieczorek, P. Périn eds. 2001 (3), J. Jiřík, J. Vávra, M. Šmolíková, M. Kuchařík et al. 2015 (4), L. Jansová 1971(5), I. Pleinerová 2006 (6), P. Limburský, J. Likovský, P. Velemínský, K. Fleková 2010 (7)

29

Eduard Droberjar

SOZIALE DIFFERENZIERUNG DER VINAŘICE GRUPPE Am besten ist es möglich die soziale Differenzierung der Gesellschaft auf Basis der Gräber und Gräberfelder untersuchen. In der Vinařice-Gruppe ist das aber ein großes Problem. Auch wenn von den Gräbern und Gräberfeldern viele wertvolle, aber auch herkömmliche Artefakte stammen, ist die Gesellschaftsstruktur nicht einfach zu ergründen. Markant kompliziert dieses das Problem des Grabraubs. Am größten Gräberfeld der Vinařice-Gruppe in Praha-Zličín waren fast alle Gräber bis auf wenige Ausnahmen beraubt (J. Jiřík, J. Vávra, M. Šmolíková, M. Kuchařík et al. 2013, S. 140–149). Eine ähnliche Erscheinung verfolgen wir auch bei weiteren Gräberfeldern Mittelböhmens (B. Svoboda 1965, S. 80; I. Pleinerová 2006, S. 489). Am meisten wurden im Rahmen der Gräberfelder die reichsten Gräber beraubt. Es zeugen davon die vier am tiefsten angelegten Kammergräber Nr. 11–12, 60–61 in Praha-Zličín (J. Jiřík et al. 2015, S. 144, 145). Nur im Grab Nr. 61 entgingen den Grabräubern in Folge der hast zwei Goldanhänger und eine Solidusfibel (Abb. 10:5). Über die Gesellschaftsstruktur können wir mit Rücksicht zum Grabraub, und so zum bruchstückhaften Zustand der Grabkomplexe, ein vorläufiges Schema einiger Gräber skizieren. Für jede Stufe der Vinařice-Gruppe ist es möglich drei vergleichbare soziale Kategorien auf Basis des Fundmaterials bilden, das bedeutet Sozialgruppe I (enthaltet Insignien, bzw. der Schmuck ist aus Gold, Bekleidungsbestandteile sind auch aus Gold oder silbervergoldet, Frauen- und Kindergräber haben Glas- oder Bernsteinperlen), Sozialgruppe II (enthaltet Insignien, bzw. der Schmuck ist aus Silber eventuell silbervergoldet, Bekleidungsbestandteile sind gleichfalls aus Silber oder silbervergoldet, Frauen- und Kindergräber haben Glas-, Bernstein-, eventuell Silberperlen), Sozialgruppe III (Abwesenheit von Schmuck, Bekleidungsbestandteile sind aus Bronze oder Eisen). In jeden von den drei chronologischen Stufen können wir alle drei Sozialgruppen feststellen. Die reichsten nicht beraubten Gräber der Sozialgruppe I finden wir auf isolierten Fundstellen (Bříza, Měcholupy, Úherce) und am größten Gräberfeld der Vinařice-Gruppe in Praha-Zličín. Auf diesen Fundstellen bestattete die Elite der Vinařice-Gruppe. Zu den reichsten Gräbern, außer dem Kriegergrab aus Bříza, gehören Frauen- und Kindergräber. Kriegergräber sind exzeptionell, da auch einzelne Waffen (z. B. Abb. 9:4–7) die in die Gräber kamen relativ wertvoll waren. Die Statistik des Vorkommens einzelner Sozialgruppen wir erst nach der komplexen Publikation des Gräberfelds in Praha-Zličín zu lösen möglich sein. Beispiele von gräbern nach der chronologie und den sozialen kategorien: Stufe D2: Sozialgruppe I: Bříza (Mann). Insignie/Schmuck: Goldhalsring und Goldanhänger, Waffen: Schwert, eiserne Pfeilspitzen, Bekleidung: silbervergoldene Gürtelschnallen, Gefäße: Bronzekessel, restliche Funde: Gürtelschnallen aus Silber, Silberringe, bronzenes Zaumzeug.

30

Vinařice-Gruppe in Böhmen...

Sozialgruppe II: Litovice, Gr. 17 (zwei Kinder). Insignie/Schmuck: Halsring aus Silber, restliche Funde: Glasperlen, Kamm. Sozialgruppe III: Vinařice, Gr. 2/1895 (?). Bekleidung: Gürtelschnalle aus Eisen, eiserner Taschenbeschlag, restliche Funde: Eisenmesser, Feuerschlag-Garnitur, Kamm. Stufe D2/D3: Sozialgruppe I: Praha-Zličín, Gr. 135 (Kind). Insignie/Schmuck: Goldfingerring, Goldperlen, Bekleidung: Goldfibeln, goldene Gürtelschnallen, restliche Funde: Bernsteinperle.

Abb. 10. Goldmünzen (Solidi) aus der 2. Häl e des 4. Jhs. und aus dem 5. Jahrhundert in Böhmen. 1. Milčice (Subaeratus, Valen nianus II., geprägt 378–383), 2. Nový Bydžov (Theodosius I., geprägt 379–383), 3. Praha-Rado n Grab 1 (Arcadius, geprägt 402–406), 4. Měcholupy Grab (Constan nus III., geprägt 408–411), 5. Praha-Zličín Grab 61 (Solidusfibel des Kaisers Honorius, geprägt 415–423), 6. Hradec Králové (Valen nianus III., geprägt 435), 7. Plaňany (barbarische Nachahmung, „Theodosius II.“, geprägt 408/450), 8. Semice (barbarische Nachahmung, „Valen nianus III.“, geprägt 425/455). Nach J. Militký 2015 (2–8)

31

Eduard Droberjar

Úherce (Frau). Insignie/Schmuck: goldene Halskette, silberne Haarringe, Bekleidung. silbervergoldene Fibeln, silberne Gürtelschnallen, Silberbeschläge, Gefäße: Glasschüssel, Keramikbecher, restliche Funde: Bernstein- und Glasperlen. Sozialgruppe II: Praha-Libeň (Frau). Insignie/Schmuck: silberner Halsring, silbervergoldener Armring, Bekleidung: silbervergoldene Fibeln, Silberbeschlag, restliche Funde: Bernsteinperle. Sozialgruppe III: Praha-Michle, Gr. aus J. 1889 (?). Bekleidung: Bronzefibel, Gefäße: ?, restliche Funde: ? Stufe D3: Sozialgruppe I: Praha-Zličín, Gr. 41 (Mädchen). Insignie/Schmuck: Goldanhänger, Bekleidung: silbervergoldene Fibeln, silbervergoldene Gürtelschnalle, Gefäße: Keramikkrug, restliche Funde: Glasperlen. Sozialgruppe II: Praha-Kobylisy, Gr. IV (?). Bekleidung: silbervergoldene Fibel, Gefäße: Glasbecher, restliche Funde: Silberperle, Feuerschlag-Garnitur. Sozialgruppe III: Praha-Veleslavín, Gr. 2 (Mann?). Waffen: eiserne Pfeilspitzen, Bekleidung: bronzene Gürtelschnalle, Gefäße: zwei Stücke, restliche Funde: Eisenmesser. Liste 1: Auswahl der wichtigsten Gräber und Gräberfelder der Vinařice-Gruppe 1 (1). Bříza (Bez. Litoměřice): reich ausgestattetes Männergrab Grabinventar: goldener Halsring, Schwert (unbeaufsichtigt), silberne Beschlag mit dreieckigen Zähnen (Abb. 9:3; wahrscheinlich aus Schwertscheide oder aus Schwertriemenbügel nach J. Tejral 2015, S. 337), 2 Pfeile (unbeaufsichtigt), goldene Anhänger (unbeaufsichtigt), 5 vergoldete Silberschnallen (2x mit Niello; Abb. 3:4), bronzene Trense, 4 langrechteckige Silberschnallen, 3 Silberringe, bronzener Kessel Lit.: B. Svoboda 1965, S. 238, Taf. XXI; W. Menghin, T. Springer, E. Wamers (Hrsg.) 1987, S. 538–539; A. Wieczorek, P. Périn (Hrsg.) 2001, S. 106–108; J. Jiřík, J. Vávra, M. Šmolíková, M. Kuchařík et al. 2013, S. 99. 2 (3). Kolín (Bez. Kolín): 13 Gräber Gr. 13 (Mann): bronzene Schnalle mit zoomorpher Verzierung, Zierscheibe und Nieten aus Gürtel Lit.: B. Svoboda 1965, S. 248–249, obr. 26–27, 33, 35:3–11; Taf. XXXVIII:1–3, 5. 3 (6). Litovice (Bez. Praha-West): 12 Gräber Gr. 17 (2x Kinder, 7–9 und 11–12 Jahre): silberner tordierter Halsring, Glasperlen, Knochenkamm Gr. 19 (Mann): silberne Gürtelgarnitur (eine Schnalle und 14 Beschläge), Glasperlen, drei eiserne Pfeilspitze

32

Vinařice-Gruppe in Böhmen...

Lit.: I. Pleinerová 2006. 4 (7). Měcholupy (Bez. Louny): reich ausgestattetes Frauengrab (Abb. 7) Grabinventar: silbervergoldenes kerbschnittverziertes Bügelfibelpaar vom Typ Úherce-Świlcza – Var. Úherce (Abb. 7:12; nach V. Hilberg 2009, S. 169, 517, Abb. 5.63), zwei Silberschnalle Abb. 7:4–5), silberner mehrteiliger Riemenendbeschlag (Abb. 7:8), drei silberne Riemenzunge (Abb. 7:3), eiserne Schnalle mit bronzenem Dorn, Armring aus Silber (Abb. 7:2), silberne Nadel (Abb. 7:13), Goldperle mit Almandinen (Abb. 7:10), Goldanhänger (Abb. 7:14), Perle aus Chalcedon (Abb. 7:1), silberner Löffel und Sieblöffel (Abb. 7:9), silberne Sonde mit Anhänger (Abb. 7:15), silbernes Gerät (flabellum oder calamistrum, Abb. 7:6), Eisenmesser mit silbernem Ortband (Abb. 7:7), Solidus (Abb. 7:11) des Kaisers Constantinus III. (geprägt 408– 411), Glasbecher (Abb. 7:16) Lit.: H. Preidel 1940; B. Svoboda, S. 253, Taf. XXIX–XXX; J. Jiřík, J. Vávra, M. Šmolíková, M. Kuchařík et al. 2013, S. 44. 5 (9). Praha-Dejvice, Podbaba (Praha 6): Gräberfeld (54 Gräber, zur VinařiceGruppe gehören nur wenige Gräber) Gr. VII (?): Fragment der silbernen Fibel vom Typ Niederflorstadt-Wiesloch Lit.: J.L. Píč 1892; B. Svoboda 1965, S. 261–268, Taf. XLIII–LI 6 (10). Praha-Kobylisy (Praha 8): Gräberfeld (11 Gräber) Gr. IV (?): silberne Fibel vom Typ Krefeld (Abb. 5:2), silberne Drahtperle, Glasbecher vom Typ Kempston (Abb. 5:7), Feuerstein Lit.: B. Svoboda 1939; 1965, S. 259–260, Taf. XXVII; W. Menghin, T. Springer, E. Wamers (Hrsg.) 1987, S. 537. 7 (11). Praha-Libeň (Praha 8): 4 Gräber, nur ein Grab erhalt Gr. (Frau): zwei silbervergoldene Fibeln vom Typ Elstertrebnitz/Praha-Libeň (Abb. 4:1), silberner Halsring, silberner Armring mit goldenen Enden, zwei silberne Beschläge mit Kerbschnitt, eine Perle aus Bernstein Lit.: B. Svoboda 1965, S. 260, Taf. XXXIII; W. Menghin, T. Springer, E. Wamers (Hrsg.) 1987, S. 538. 8 (12). Praha-Michle (Praha 4): 2–3 Gräber Gr. (1874?): silberne Fibel vom Typ Groß-Umstadt Gr. (1889): bronzene Fibel vom Typ Groß-Umstadt Lit.: B. Svoboda 1965, S. 261, Taf. XIX:1,3. 9 (13). Praha-Radotín (Praha 5): 2 + 4? Gräber Gr. 1 (?): goldene Schnalle, Solidus (Abb. 10:3) des Kaisers Arcadius (geprägt 402– 406), Glasbecher, bronzener Anhänger Lit.: B. Svoboda 1965, S. 271–272, Taf. XXXII:2–3, 6–7, 9–13–18.

33

Eduard Droberjar

10 (15). Praha-Veleslavín (Praha 6): 14 Gräber, zur Vinařice-Gruppe gehören nur wenige Gräber Gr. 2 (Mann?): bronzene Schnalle mit verziertem Dorn (rotes Glas oder Email), eiserne Pfeilspitze, Eisenmesser, zwei Keramik Gr. 7 (Frau): zwei Fibeln vom Typ Prag (eine silberne Fibel und zweite bronzene Fibel mit Silberdraht, Abb. 4:5), Halskette aus Glasperlen, Steinperle Lit.: B. Svoboda 1948, S. 161, Abb. 30:2,4; 1965, S. 268–269, Abb. 7, Taf. XXXV:1. 11 (16). Praha-Zličín (Praha 5): 173 Gräber Auswahl der wichtigsten Gräber und Funden: Gr. 11 (?, 15–30 Jahre), eines der tiefsten Gräber mit einem mächtigen Sarg: Glasperlen, Menschenhaar Gr. 12 (?), eines der tiefsten Gräber mit einem mächtigen Sarg: Glasperlen Gr. 32 (?, adult), Kammergrab mit den Pfosten in den Ecken: vier miniature Glasperlen, sonst völlig Grab ohne Knochen ausgeraubt Gr. 35 (Frau, 45–50 Jahre): Fragment der Silbernadel, Halskette aus Glasperlen, Silberne Polyeder-Perle, silberner Schließhaken, Kamm Gr. 41 (Mädchen, 9–12 Jahre): zwei silbervergoldene Fibeln vom Typ Gursuf, Var. Sikenica-Kiszombor Grab 88 (Abb. 5:4), drei Goldanhänger vom Typ Úherce, Goldfolie in cloisonné Technik, silberne vergoldete Schnalle mit zoomorpher Verzierung (Abb. 5:6), Glasperlen, eine halstattzeitliche Perle, Keramik Gr. 42 (?, 24–30 Jahre): zwei Goldfibeln vom Typ Zličín, eine Perle aus Chalcedon Gr. 60 (Frau, 35–40 Jahre), ein tiefes Grab wie das Grab Nr. 61, ursprünglich 3 m: total beraubt, ursprünglich reich ausgestattet Gr. 61 (?, 35–40 Jahre), tiefstes Grab (2,5 m): Solidusfibel (Abb. 10:5) des Kaisers Honorius (geprägt 415–423), zwei goldene Anhänger vom Typ Úherce Gr. 76 (Kind, cca 4–7 Jahre): argonische Terra Sigillata vom Typ Chenet 319 (Abb. 8:7) und Glasbecher in einer Nische, eiserne Pfeilspitze (Abb. 9:4) Gr. 98 (?): zwei silbervergoldene Fibeln vom Typ Bulles-Lauriacum, Halskette aus Glasperlen, eiserne Schnalle Gr. 101 (Kind, 3–4 Jahre): zwei silbervergoldene Fibeln vom Typ Niederflorstadt-Wiesloch, Halskette aus Glasperlen, Drehscheibenkeramik Gr. 108 (Kind/ wahrscheinlich ein Mädchen, asi 10 let): Fragment der Ringrüstung, eine Perle aus Bernstein, Kamm Gr. 110 (Frau, 40–50 Jahre): zwei silbervergoldene Fibeln vom Typ Niederflorstadt-Wiesloch Gr. 135 (Kind), unberaubtes Grab: zwei Goldfibeln vom Typ Zličín, zwei goldene Schuhschnalle, goldener Fingerring, fünf goldene Drahtperlen, eine Perle aus Bernstein Gr. 142 (Mann, 50–60 Jahre), eines der beiden vollständigsten Skelette: Knochenahle Gr. 144 (Junge, 5 Jahre): silbervergoldene Fibeln vom Typ Krefeld (Abb. 5:1)

34

Vinařice-Gruppe in Böhmen...

Gr. 151 (Frau, 40–50 Jahre): zwei silbervergoldene Fibeln vom Typ Krefeld Gr. 168 (Frau, 55+ Jahre): zwei Fibeln vom Typ Wiesbaden, bronzene Pinzette Gr. 172 (Frau, 20–24 Jahre), unberaubtes Grab: zwei silbervergoldene Fibeln mit Niello, sechs silberne Anhänger vom Typ Solonči, silberner Schließhaken Lit.: J. Vávra, J. Jiřík, M. Kuchařík, P. Kubálek 2008; J. Vávra, J. Jiřík, M. Kuchařík, I. Jarošová, M. Víšková, P. Kubálek 2012; J. Halama 2014, S. 395, Abb. 4:1, 5:1; J. Jiřík, J. Vávra, M. Šmolíková, M. Kuchařík et al. 2015; J. Vávra 2016. 12 (19). Úherce (Bez. Louny): reich ausgestattetes Frauengrab Grabinventar: silbervergoldenes kerbschnittverziertes Bügelfibelpaar vom Typ Úherce-Świlcza – Var. Úherce (Abb. 4:2–3; nach V. Hilberg 2009, S.  169, 517, Abb. 5.63), Silberschnalle, 10x Goldanhänger, Perlen aus Glas und Bernstein, 2x silberne Schließhaken, zwei Silberbeschläge, Glasschale und Keramikbecher (Abb. 8:5) Lit.: J. Smolík 1886; B. Svoboda 1965, S. 277, Taf. XXXI; W. Menghin, T. Springer, E. Wamers (Hrsg.) 1987, S. 537–538; J. Jiřík, J. Vávra, M. Šmolíková, M. Kuchařík et al. 2013, S. 43. 13 (21). Vinařice (Bez. Kladno): gestörte Gräber, nur zwei Gräber sind erhalten. Gr. 1/1894 (?): Keramik, eisene Schnalle, eiserner Gegenstand Gr. 2/1895 (?): eiserne Schnalle, Halskette, Kamm, eiserner Gürteltaschenbeschlag, Eisenmesser, Feuerzeug Lit.: J. Smolík 1881; B. Svoboda 1965, S. 278–279, Taf. XXIV–XXVI; W. Menghin, T. Springer, E. Wamers (Hrsg.) 1987, S. 536–537. 14 (22). Vlíněves (Bez. Mělník): 21 Gräber Gr. 195 (Mann): Kampfmesser oder Sax (Abb. 9:7) Lit.: P. Limburský, J. Likovský, P. Velemínský, K. Fleková 2010. 15 (23). Zbuzany (Bez. Praha-West): 35 Gräber Lit.: unpubl. (Ausgrabung von Herrn D. Stolz, 2005–2006). Liste 2: Auswahl der wichtigsten Siedlungen und Siedlungsfunde der Vinařice-Gruppe 1 (2). Holubice (Bez. Praha-West): Ausgrabung von Herrn V. Sakař (1977–1989) Fragment der Murga-Keramik (Abb. 8:11) und drei graue Fragmente der Drehscheibenkeramik, davon ein Fragment mit geglätteter Welle. Lit.: unpubl. 2 (4). Kouřim (Bez. Kolín): Metalldetektorfunde Bronzene Fibel mit Scheinspiralkonstruktion (Abb. 6:6). Lit.: unpubl.

35

Eduard Droberjar

3 (5). Lhota, Gemeinde Dolní Břežany (Bez. Praha-West): Burgwall Závist, Ausgrabungen – Siedlungsobjekte. Spätrömische und germanische Keramik, Glas- und Metallartefakte. – Fragmente der argonische und nordafrikanische Terra Sigillata (z.B. Typen Chenet 320 und 324, Drag. 45/Chenet 328b). Fragment der Murga-Keramik (Abb. 8:10). Fibel vom Typ Prag. Eiserne Pfeilspitze (Abb. 9:5). Lit.: L. Jansová 1971; J. Halama 2014, S. 338–395, 401, Abb. 1–2, 3:1. 4 (8). Nová Ves (Bez. Kolín): Metalldetektorfunde Fibel vom typ Miltenberg. Fibel vom Typ Bratei. Fibel vom Typ Hácz-Bendekpuszta (Abb. 6:3). Fibel vom Typ Prša-Levice (Abb. 6:4). Weitere Fibeln aus 5. Jahrhundert. Fragment des hunnischen Spiegels (Abb. 6:2). Fragment der silbernen vergoldeten Ortbandzwinge der Goldgriffspatha (Abb. 9:1), Schlußknopf fehlt. Lit.: E. Droberjar 2013a, S. 288–289. 5 (10). Praha-Kobylisy (Praha 8): neue Ausgrabung – Siedlungsobjekte, einschließlich der zweiten Grubenhütte (eine Weberei mit dem Webgewicht und dem Wirtel). Keramik. Kämme (Typen Thomas II und III). Lit.: J. Frolík, J. Jílek, J. Jiřík, K. Urbanová 2011. 6 (14). Praha-Ruzyně (Praha 6): neue Ausgrabung – Siedlungsobjekte, einschließlich der Grubenhütte. Keramik. – Fibel mit umgeschlagenem Fuß und Fibel vom Typ Rathewitz (Abb. 5:5). Lit.: M. Kuchařík, M. Bureš, I. Pleinerová, J. Jiřík 2008, S. 203, 205–223 7 (17). Slavhostice (Bez. Jičín): Lesefunde – Fragment der nordafrikanische Terra Sigillata (Abb. 8:8; Gruppe Hayes A). Nordafrikanische christliche Lampe vom Typ Hayes Ib/Atlante VIII. Lit.: J. Jiřík, J. Jílek 2009, S. 66; J. Halama 2014, S. 396, Abb. 5:3. 8 (18). Tuklaty (Bez. Kolín): Metalldetektorfunde Bronzene Fibel vom Typ Bratei (Abb. 6:1). Lit.: unpubl. 9 (20). Velké Chvalovice (Bez. Kolín): Metalldetektorfunde Fragment des Goldhalsringes. Goldener Ingot. Au polotovar Lit.: E. Droberjar 2013a, S. 288, 289, Abb. 6:4–5 Anm.: Folgenummern der Fundstellen in Klammern stimmen mit den Nummern auf der Karte (Abb. 2) überein.

36

Vinařice-Gruppe in Böhmen...

LITERATUR B 2008

V. Ethnos und Mobilität im 5. Jahrhundert aus archäologischer Sicht: Vom Kaukasus bis nach Niederösterreich, München.

B 1988

H.W. Zur Bedeutung des spätrömischen Militärdienstes für die Stammesbildung der Bajuwaren, [in:] H. Dannheimer, H. Dopsch (Hrsg.), Die Bajuwaren. Von Severin bis Tassilo 488–788, München, S. 23–37. Eine elbgermanische Bügelfibel des 5. Jahrhunderts aus Limetz-Villez (Yvelines, Frankreich), Archäologisches Korrespondenzblatt 19, S. 397–406.

1989 D 2008

E. Thüringische und langobardische Funde und Befunde  in Böhmen. Zum Problem der späten Phasen der Völkerwanderungszeit, [in:] J. Bemmann, M. Schmauder (Hrsg.), Kulturwandel in Mitteleuropa – Langobarden – Awaren – Slawen, Bonn, S. 231–248. 2013a Gold und Elite des 5. Jahrhunderts in Böhmen, [in:] M. Hardt, O. Heinrich-Tamaska (Hrsg.), Macht des Goldes, Gold der Macht. Herrschafts- und Jenseitsrepräsentation zwischen Antike und Frühmittelalter im mittleren Donauraum, Weinstadt, S. 139–152. 2013b The Migration Period, [in:] V. Salač (Hrsg.), The Prehistory of Bohemia 7. The Roman Iron Age and the Migration Period, Praha, S. 165–206.

DROBERJAR E., KNÁPEK R. im Druck Rich Elbe Germanic graves from 3rd to 5th century and the relations to the Mediterranean, [in:] P. de Vingo, Y. Marano, J. Pinar Gil (Hrsg.), Sepolture di prestigio nel bacino mediterraneo (IV–IX s.): definizione, immagini, utilizzo, Torino. FEHR H. 2010 Am Anfang war das Volk? Die Entstehung der bajuwarischen Identität als archäologisches und interdisziplinäres Problem, [in:] W. Pohl, M. Mehofer (Hrsg.), Archaeology of Identity – Archäologie der Identität, Wien, S. 211–231. FILIP J. 1949 Praha pravěká, Praha. FROLÍK J., JÍLEK J., JIŘÍK J., URBANOVÁ K. 2011 Sídliště vinařické skupiny z Prahy-Kobylis, [in:] E. Droberjar (Hrsg.), Archeologie barbarů 2010: Hroby a pohřebiště Germánů mezi Labem a Dunajem, Olomouc, S. 415–451. GODŁOWSKI K. 1992 Die Chronologie der jüngeren und späten Kaiserzeit in den Gebieten südlich der Sudeten und Karpaten, [in:] Probleme der relativen und absoluten Chronologie ab Latènezeit bis zum Frühmittelalter, Kraków, S. 23–54. HALAMA J. 2014 Pozdní argonská a severoafrická sigillata z  Čech – doklady místních germánských elit?, [in:] B. Komoróczy (Hrsg.), Sociální diferenciace barbarských komunit ve světle nových hrobových, sídlištních a sběrových nálezů (Archeologie barbarů 2011), Brno, S. 387–406. HABERSTROH J. 2012 Der Fall Friedenhain-Přešťovice – ein Beitrag zur Ethnogenese der Baiovaren, [in:] H. Fehr, I. Heitmeier (Hrsg.), Die Anfänge Bayerns. Von Raetien und Noricum zur frühmittelalterlichen Baiovaria, St. Ottilien, S. 125–147.

37

Eduard Droberjar

HILBERG V. 2009 Masurische Bügelfibeln. Studien zu den Fernbeziehungen der völkerwanderungszeitlichen Brandgräberfelder von Daumen und Kellaren, Neumünster. IVANIŠEVIĆ V., KAZANSKI M., MASTYKOVA A. 2006 Les nécropoles de Viminacium à ľepoque des grandes migrations, Paris. JANSOVÁ L. 1971 Hradiště nad Závistí v období pozdně římském a v době stěhování národů, Památky archeologické 62, S. 135–178. JIŘÍK J. 2007 Entstehung und Entwicklung der sogenannten Vinařice-Gruppe in Nordteil des Böhmischen Beckens, [in:] J. Tejral (Hrsg.), Barbaren im Wandel. Beiträge zur Kultur- und Identitätsumbildung in der Völkerwanderungszeit, Brno, S. 121–145. 2010 Bohemian Barbarians. Bohemia in Late Antiquity, [in:] F. Curta (Hrsg.), Neglected Barbarians, Turnhout, S. 365–319. 2012 Böhmen in der Spätantike und der Völkerwanderungszeit unter besonderer Berücksichtigung der Beziehungen zu Baiern und Thüringen, [in:] H. Fehr, I. Heitmeier (Hrsg.), Die Anfänge Bayerns. Von Raetien und Noricum zur frühmittelalterlichen Baiovaria, St. Ottilien, S. 359–402. 2015 Svébové mezi Arahariem a Hunimundem. K výpovědním možnostem archeologických pramenů pozdní doby římské a časné fáze doby stěhování národů na jihu a západě Čech, Praehistorica XXXII/2, S. 113–124. JIŘÍK J., PEŠA V., JENČ P. 2008 Ein Depot der älteren Völkerwanderungszeit im Elbdurchbruch bei Hřensko und sein kultureller Kontext, Arbeits- und Forschungsberichte zur sächsischen Bodendenkmalpflege 50, S. 185–209. JIŘÍK J., JÍLEK, J. 2009 Tři pozdně antické lampy z východních Čech (Brozany, Staré Čivice, Slavhostice), Východočeský sborník historický 16, S. 63–76. JIŘÍK J., VÁVRA J., ŠMOLÍKOVÁ M., KUCHAŘÍK M. . 2015 Hroby barbarů v Praze‐Zličíně. Svět živých a mrtvých doby stěhování národů, Praha. KAZANSKI M. 1996 Les tombes „princières“ de l´horizon Untersiebenbrunn, le problème de l´identification ethnique, [in:] L´identitè des populations archéologiques, Sophia Antipolis, S. 109–126. KUCHAŘÍK M., BUREŠ M., PLEINEROVÁ I., JIŘÍK J. 2008 Nové poznatky k osídlení západního okraje Prahy v 5. století, [in:] E. Droberjar, B. Komoróczy, D. Vachůtová (Hrsg.), Barbarská sídliště. Chronologické, ekonomické a historické aspekty jejich vývoje ve světle nových archeologických výzkumů (Archeologie barbarů 2007), Brno, S. 201–232. LIMBURSKÝ P., LIKOVSKÝ J., VELEMÍNSKÝ P., FLEKOVÁ K. 2010 Kostrové pohřebiště vinařické skupiny ve Vlíněvsi, okres Mělník. Stěhování národů – populační skupina a vykrádání hrobů, Památky archeologické 101, S. 111–168. MASANZ R. 2017 Völkerwanderungszeitliche Brandgräber aus Freystadt-Forchheim (Oberpfalz). Ein Beitrag zum Problem der „Gruppe Friedenhain-Přešťovice“, Kallmünz/Opf. MENGHIN W., SPRINGER T., WAMERS E. (H .) 1987 Germanen, Hunnen und Awaren. Schätze der Völkerwanderungszeit, Nürnberg.

38

Vinařice-Gruppe in Böhmen...

MIKS C . 2007 Studien zur römischen Schwertbewaffnung in der Kaiserzeit, Rahden/Westf. MILITKÝ J. 2004 Import zlatých římských a raně byzantských mincí do českých zemí v  době římské až raném středověku, Archeologie ve středních Čechách 8, S. 505–536. 2015 Solidus císaře Honoria z Prahy-Zličína. Svědectví mincí, [in:] J. Jiřík, J. Vávra, M. Šmolíková, M. Kuchařík et al., Hroby barbarů v Praze‐Zličíně. Svět živých a mrtvých doby stěhování národů, Praha, S. 51–61. MOTYKOVÁ K., DRDA P., RYBOVÁ A. 1978 Závist. Keltské hradiště ve středních Čechách, Praha. PÍČ J. L. 1982 Hroby s kostrami v Podbabě z doby stěhování národů, Památky archeologické 15, S. 633–656. PINAR J. 2012 Un gruppo poco studiato di fibule di epoca gota: produzione, circolazione, utenti, [in:] I. Baldini, A.L. Morelli (Hrsg.), Ornamenta 4: Luoghi, artigiani e modi di produzione nell´oreficeria antica, Bologna, S. 119–141. PLEINER R., RYBOVÁ A. . 1978 Pravěké dějiny Čech, Praha. PLEINEROVÁ I. 2006 Litovice (okr. Praha-západ): hroby vinařického stupně doby stěhování národů, [in:] E. Droberjar, M. Lutovský (Hrsg.), Archeologie barbarů 2005, Praha, S. 483–498. PREIDEL H. 1940 Ein völkerwanderungszeitliches germanisches Frauengrab aus Michelob, Kr. Saaz, IPEK: Jahrbuch für prähistorische und ethnographische Kunst 13, S. 108–125. PROFANTOVÁ N. 2018 Der Beschlag von einer Spathascheide und eine Cloisonné-Schnalle aus Mittelböhmen. Indizien für die Anwesenheit von Elitegruppen im 5. Jahrhundert?, [in:] D. Aparaschivei, G. Bilavschi (Hrsg.), Studia Romana et Mediaevalia Europaensia. Miscellanea in honorem annos LXXXV peragentis Professoris emeriti Dan Gh. Teodor oblata, Bucureşti – Brăila, S. 255–276. QUAST D. 1997 Vom Einzelgrab zum Friedhof. Beginn der Reihengräbersitte im 5. Jahrhundert, [in:] K. Fuchs (Hrsg.), Die Alamannen, Stuttgart, S. 171–190. 2010 Ortbandzwinge der Goldgriffspathen-Gruppe aus Topornica bei Zamość (woj. Lubelskie), [in:] A. Urbaniak, R. Prochowicz (Hrsg.), Terra Barbarica. Studia ofiarowane Magdalenie Mączyńskiej w 65. rocznicę urodzin, Łódź – Warszawa, S. 119–129. SCHULZE-DÖRRLAMM M. 1986 Romanisch oder Germanisch? Untersuchungen zu den Armbrust- und Bügelknopffibeln des 5. und 6. Jahrhunderts n. Chr. aus den Gebieten westlich des Rheins und südlich der Donau, Jahrbuch des Römisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz 33, S. 593–720. SCHUSTER J. 2015 Einwanderer aus Skandinavien – Das kleine Gräberfeld der Völkerwanderungszeit, [in:] J. Andrzejowski (Hrsg.), Czarnówko, Fpl. 5. Vor- und frühgeschichtliche Gräberfelder in Pommern, Teil 1, Lębork-Warszawa, S. 15–42. 2016 Masse – Klasse – Seltenheiten. Kaiserzeitliche und völkerwanderungszeitliche Detektorfunde der Jahre 2006–2014 aus Schleswig-Holstein, Schleswig.

39

Eduard Droberjar

SMOLÍK J. 1881 Hroby u Vinařic, Památky archeologické 11, 1878–1881, S. 23–28. 1886 Úherecký hrob, Památky archeologické 13, S. 321–326. SVOBODA B. 1939 Čechy v době stěhování národů. I. Pohřebiště v Praze-Kobylisích. Sborník Národního muzea, řada A-Historie I, S. 157–200. 1948 Čechy a římské Imperium, Praha. 1965 Čechy v době stěhování národů, Praha. TEJRAL J. 1982 Morava na sklonku antiky, Praha. 1985 Naše země a římské Podunají na počátku doby stěhování národů, Památky archeologické 76, S. 308–397. 1997 Neue Aspekte die frühvölkerwanderungszeitlichen Chronologie im Mitteldonauraum, [in:] J. Tejral, H. Friesinger, M. Kazanski (Hrsg.), Neue Beiträge zur Erforschung der Spätantike im mittleren Donau, Brno, S. 321–362. 2006 Vinařicer Kulturgruppe, [in:] Reallexikon der Germanischen Altertumskunde, Band 32, Berlin– New York, S. 414–423. 2007 Das Hunnenreich und die Identitätsfragen der barbarischen „gentes“ im Mitteldonauraum aus der Sicht der Archäologie, [in:] J. Tejral (Hrsg.), Barbaren im Wandel. Beiträge zur Kultur- und Identitätsumbildung in der Völkerwanderungszeit, Brno, S. 55–119. 2008 Ein Abriss der frühmerowingerzeitlichen Entwicklung im mittleren Donauraum bis zum Anfang des 6. Jahrhunderts, [in:] J. Bemmann, M. Schmauder (Hrsg.), Kulturwandel in Mitteleuropa. Langobarden – Awaren – Slawen, Bonn, S. 248–283. 2011 Einheimische und Fremde. Das norddanubische Gebiet zur Zeit der Völkerwanderung, Brno. 2014 Die frühvölkerwanderungszeitlichen Elitengräber und das Problem der Stilgruppe Untersiebenbrunn, [in:] H. Geisler (Hrsg.), Wandel durch Migration?, Büchenbach, S. 39–84. 2015 Zum Problem der Feinschmiedeproduktion im Mitteldonauraum während des 5. Jahrhunderts nach Chr., Památky archeologické 106, S. 291–362. 2016 Spätantik – merowingisch – frühmittelalterlich. Strittige Übergänge im mittleren Donauraum aus der Sicht der Archäologie, [in:] I. Bugarski, O. Heinrich-Tamáska, V. Ivanišević, D. Syrbe (Hrsg.), GrenzÜbergänge. Spätrömisch, frühchristlich, frühbyzantinisch als Kategorien der historisch-archäologischen Forschung an der mittleren Donau, Remshalden, S. 103–120. VÁVRA J. 2016 Interdisciplinary Research of the Migration Period Cemetery at Prague-Zličín, Czech Republic, IANSA: Interdisciplinaria Archaeologica – Natural Sciences in Archaeology 7, S. 3–10. VÁVRA J., JIŘÍK J., KUBÁLEK P., KUCHAŘÍK M. 2007 Pohřebiště z doby stěhování národů v Praze-Zličíně, ul. Hrozenkovská – Průběžná zpráva o metodice a výsledcích výzkumu, [in:] E. Droberjar, O. Chvojka (Hrsg.), Archeologie barbarů 2006, České Budějovice, S. 565–577. VÁVRA J., JIŘÍK J., KUCHAŘÍK M., KUBÁLEK P. 2008 Výzkum pohřebiště z doby stěhování národů v Praze-Zličíně v letech 2005–2008, Archaeologica Pragensia 19, S. 211–232. VÁVRA J., JIŘÍK J., KUCHAŘÍK M., JAROŠOVÁ I., VÍŠKOVÁ M., KUBÁLEK P. 2012 The Migration Period burial site in Prague-Zličín, Czech Republic. Preliminary report, Zeitschrift für Archäologie des Mittelalters 40, S. 1–25. WERNER J. 1956 Beiträge zur Archäologie des Attila-Reiches, München.

40

Vinařice-Gruppe in Böhmen...

1981

Zu einer elbgermanischen Fibel des 5. Jahrhunderts aus Gaukönigshofen, Ldkr. Würzburg. Ein Beitrag zu den Fibeln vom „Typ Wiesbaden“ und zur germanischen Punzornamentik, Bayerische Vorgeschichtsblätter 46, S. 227–254.

WIECZOREK A., PÉRIN, P. (H .) 2001 Das Gold der Barbarenfürsten. Schätze aus Prunkgräbern des 5. Jahrhunderts n. Chr. zwischen Kaukasus und Gallien, Stuttgart. ZAVŘEL P. 2016 Skupina Přešťovice-Friedenhain v jižních Čechách. Stav výzkumu a výhled, Archeologie ve středních Čechách 20, S. 845–867.

41

LIMITES

CONTINUATIO Bartłomiej Rogalski Muzeum Narodowe w Szczecinie

OKRES WPŁYWÓW RZYMSKICH NA DOLNYM NADODRZU W ŚWIETLE BADAŃ CMENTARZYSKA W CZELINIE, GM. MIESZKOWICE, POW. GRYFIŃSKI, STAN. 23 AZP 45 04/5 ABSTRACT: Investigations of the cemetery at Czelin, Gryfino district, site 23 (AZP 45-04/5) yielded 191 features dated from phase A3 of the late pre-Roman period to phase C1b of the Roman period. Cremation burials are in the majority. The collection of the weapons recovered includes nine swords (five single-edged, four double-edged), 29 heads of shafted weapons, 19 shield bosses, 14 shield grips, four spurs and two arrowheads. The most interesting weapons are the Vimose-Illerup sword, Pompeii gladius and decorated spearheads. The typology of the weapons refers to the Przeworsk culture, and the pottery vessels correspond to a tradition from the River Elbe area. Scandinavian influence is also noticeable in the weapons (a head of the Hval type) and tools, such as needle-shaped firesteels. This is typical situation in the lower River Oder region. KEYWORDS: Roman period, lower Oder River region, cemetery, weaponry.

Tytułowe cmentarzysko w Czelinie datowane jest na obecnym etapie badań na odcinek A3/B1-C1b okresu wpływów rzymskich (dalej: OWR). Materiały ze stanowiska były sukcesywnie publikowane (B. Rogalski 2013; 2014a; 2014b; 2014c; 2015a; 2015b; 2016a; 2016b; 2017; 2018a; 2018b; 2018c). Niniejsza praca stanowi natomiast okazję, by nieco szerzej omówić kilka szczególnie interesujących zagadnień, jakie nasuwają się przy analizie materiałów z Czelina. Miejscowość położona jest na obszarze gminy Mieszkowice w pow. gryfińskim, w woj. zachodniopomorskim (ryc. 1). W ramach miejscowości stanowisko oznaczono nr 23, w AZP natomiast numer 5 w arkuszu 45-04.

Bartłomiej Rogalski

Ryc. 1. Czelin, pow. gryfiński, stan. 23 (AZP 45-04/5). Lokalizacja stanowiska (rys. M. Przybytek)

Prezentowane cmentarzysko zajmuje m.in. obszar nieczynnej dzisiaj żwirowni o powierzchni około 90 arów (ryc. 2), zlokalizowanej około 120 metrów na zachód od zabudowań wsi. W tym miejscu rozpoczęto prace ratunkowe mające na celu wyeksplorowanie obiektów zlokalizowanych najbliżej wybierzyska (ryc. 3). Ta część stanowiska uległa zniszczeniu. Badania cmentarzyska w następnych sezonach pozwoliły odsłonić północny obszar nekropolii, obecnie użytkowany jako łąka. Przez środek stanowiska przechodzi droga utwardzona prowadząca z Czelina do Kłosowa. Cmentarzysko zajmuje płaski teren o rozpoznanej powierzchni około 2 ha. Południową granicę stanowiska wyznacza krawędź terasy nadzalewowej Odry o stromym nachyleniu. Zasięg północny i wschodni nie został (stan badań na 2019 r.) jeszcze rozpoznany. Kierując się na północ zgodnie z biegiem rzeki, wskazać można kolejne cmentarzyska ulokowane analogicznie jak nekropolia w Czelinie, tj. na skraju terasy nadzalewowej, przynajmniej do wysokości Cedyni: Stare Łysogórki, stan. 5 (B. Rogalski 2018c, s. 141, ryc. 1, tam dalsza literatura); Siekierki (stanowisko archiwalne1); Cedynia, stan. 15 (R. Wołągiewicz 1961, s. 135–138). Pytanie, czy tak specyficzna lokalizacja części cmentarzysk na dolnym Nadodrzu była wynikiem intencjonalnego wyboru, pozostaje otwarte z względu na niedostateczny stan rozpoznania regionu. Cmentarzysko w Czelinie odkryli przypadkowo w 2003 r. uczniowie SP w Czelinie – Dawid Gabrowski, Bartłomiej Gabrowski i Przemysław Mirkiewicz. Znaleźli oni na wspomnianej wyżej żwirowni elementy wyposażenia grobów 1

Archiwum prof. Henryka Machajewskiego, któremu serdecznie dziękuję za jego udostępnienie.

50

Okres wpływów rzymskich na dolnym Nadodrzu w świetle badań...

ciałopalnych, które przekazano do Działu Archeologii Muzeum Narodowego w Szczecinie (dalej: MNS). Badania wykopaliskowe przeprowadził w latach 2004– 2006 mgr Marcin Przybytek z ramienia tegoż muzeum, a wznowiono je w 2012 r. pod kierunkiem piszącego te słowa. Łącznie do chwili złożenia niniejszego tekstu (marzec 2019 r.) przebadano obszar 70,60 ara cmentarzyska, rejestrując dokładnie 200 obiektów archeologicznych, z czego 191 przypada na OWR (ryc. 1: 2). Wśród nich wskazać można następujące kategorie funkcjonalne obiektów: – 51 grobów popielnicowych, obsypanych stosem (ryc. 4–8; 17), – 7 grobów popielnicowych bez resztek stosu, – 33 groby jamowe, obsypane stosem (ryc. 9–11; 20), – 9 grobów jamowych bez resztek stosu (ryc. 12), – 1 grób szkieletowy (ryc. 16), – 8 grobów zniszczonych, – 19 palenisk (ryc. 13), – 23 bruki kamienne, – 5 bruków kamiennych wyróżniających się wymiarami, które uznano wstępnie za miejsca kremacji (ryc. 14, 15), – 2 skupiska ceramiki, – 1 obiekt nieokreślony, zniszczony w stopniu uniemożliwiającym identyfikację, – 19 jam, – 13 dołków posłupowych. Pozostałe obiekty związane są z ludnością KCS bądź datowane na nowożytność. Świadectwem osadnictwa neolitycznego są 3 groby szkieletowe wspomnianej ludności sznurowej (ryc. 22). Wiodącym typem obrządku na cmentarzysku z OWR jest pochówek popielnicowy obsypany stosem obok grobu jamowego – także z resztkami stosu. Groby „czyste” stanowią zdecydowaną mniejszość, przy czym ta forma obrządku w przypadku grobów jamowych nie wzbudza wątpliwości. Groby popielnicowe bez resztek stosu odkryto w pierwszych trzech sezonach badań (2004–2006). Były to to obiekty położone w bezpośrednim sąsiedztwie lub na wybierzysku żwirowni i bez wyjątku w znacznym stopniu zniszczone. Stąd identyfikacja formy pochówku może być mylna. Inhumacja reprezentowana jest przez pojedynczy obiekt, datowany zapinką na fazę A3 młodszego okresu przedrzymskiego (ryc. 16). Pozostałe obiekty OWR, niebędące grobami, uznać należy roboczo za związane funkcjonalnie ze strefą sepulkralną cmentarzyska. Na szczególną uwagę zasługują znacznych rozmiarów (do 5 m średnicy) podłużne bruki kamienne (ryc. 14, 15). Nie miały one wypełnisk. Pomiędzy kamieniami znaleziono pojedyncze okruchy kości ludzkich (skremowane), węgli drzewnych, pojedyncze krople brązu, w jednym tylko wypadku sprzączkę do pasa z brązu. Obiekty te zinterpretowano roboczo jako miejsca (wielokrotnej?) kremacji zwłok. Ta kategoria obiektów jest przedmiotem osobnych badań (B. Józefów 2008, tam dalsza literatura), także o charakterze polemicznym (D. Żychliński 2013).

51

Bartłomiej Rogalski

Ryc. 2. Czelin, pow. gryfiński, stan. 23. Plan zbiorczy stanowiska – sezon 2018 (rys. M. Przybytek, B. Rogalski)

52

Okres wpływów rzymskich na dolnym Nadodrzu w świetle badań...

Uwagę zwraca przy tym rozkład obiektów na powierzchni nekropolii (ryc. 2). Obok pojedynczych obiektów rejestrowanych co 10–15 metrów odsłonięto wyraźne ich skupiska. Analogiczne rozplanowanie pochówków wskazać można na odległym o około 10 km cmentarzysku Starych Łysogórkach, pow. gryfiński, stan. 5 (T. Hauptmann 2001, s. 256, ryc. 4). Tego typu organizacja przestrzeni sepulkralnej nie jest właściwa jedynie społecznościom dolnego Nadodrza. Podobne skupiska obiektów wskazać można na planach zbiorczych nekropolii kultury wielbarskiej w Jordanowie, pow. świebodziński, stan. 12 (P. Wawrzyniak 2002, s. 403, ryc. 2, s. 404) oraz w Kamienicy Szlacheckiej, pow. kartuski, stan. 3 (M. Tuszyńska 1998, s. 115). Gniazdowa lokalizacja obiektów na cmentarzyskach nie jest ponadto normą w regionie. Dla porównania plan zbiorczy cmentarzyska w Prądnie, pow. myśliborski prezentuje dużo większe nasycenie przestrzeni sepulkralnej pochówkami niż ma to miejsce w Czelinie czy Starych Łysogórkach (T. Hauptmann 2002, s. 128, Plan 3). Ewenementem w zakresie obrządku pogrzebowego cmentarzyska w Czelinie jest jedyny pochówek szkieletowy, jaki wystąpił wśród 200 obiektów ogółem (ryc. 16). Grób ten (ob. 47) zlokalizowany był na krawędzi wybierzyska nieczynnej żwirowni – jama grobowa została zniszczona poniżej miednicy szkieletu. Szkielet zorientowany na linii północ-południe, głową na północ (ryc. 16: 1; B. Rogalski 2013, s. 32, ryc. 12). Zmarły spoczywał na plecach, z ramionami ułożonymi wzdłuż tułowia, z dłońmi na biodrach; twarz zwrócona była na zachód. Jama grobowa, o zachowanych wymiarach 1,42 na 0,80 m i głębokości 0,50 m, otoczona była wieńcem kamiennym, niestety także częściowo zniszczonym. Na wysokości piersi jamę grobową przykryto brukiem kamiennym (ryc. 16: 1). Wyposażenie grobu było ubogie: na wysokości prawego obojczyka odsłonięto fibulę z brązu, a przy lewym biodrze niewielkie naczynie gliniane (ryc. 16: 2, 3). Zapinka, długości 4 cm, reprezentuje wariant Na w ujęciu Kostrzewskiego/Völlinga (1995, s. 199, 200). Naczynie wysokości 10 cm nawiązuje morfologią do waz o situlowatym profilu, co odróżnia je od ostroprofilowanej ceramiki o nadłabskiej proweniencji, jaka dominuje w Czelinie od fazy B1 (ryc. 23; B. Rogalski 2013, s. 15, 23, ryc. 3). Powierzchnia naczynia jest czarna, gładka, a domieszka w masie ceramicznej drobna. Naczynie to morfologią i cechami technologicznymi nawiązuje generalnie do ceramiki kultury przeworskiej (por. K. Godłowski 1977, s. 170; M. Meyer 2011, s. 64, przyp. 4). Szkielet, o średnio masywnej budowie i cechach charakterystycznych dla płci męskiej w wieku 25–35 lat, przetrwał w około 40%2 (I. Teul 2018). Poza partią poniżej miednicy brakuje również wielu kości ze szkieletu osiowego. Stan zachowania kości jest zły z licznymi śladami erozji i uszkodzeń. Wzrost zmarłego oszacowano na około 172–174 cm. Fenomen pojawienia się obrządku szkieletowego na Pomorzu omawiany był w literaturze. Generalnie przyjęto tu cezurę fazy B1 (H. Machajewski 1999, s. 243; 2

Analizę antropologiczną wykonała Pani prof. Iwona Teul, której bardzo serdecznie dziękuję.

53

Bartłomiej Rogalski

R. Wołągiewicz 1981, s. 205), względnie A3/B1 (P. Łuczkiewicz 2018, s. 33, ryc. 5). Genezę zjawiska wywodzi się natomiast z różnych środowisk: wielbarskiego, przeworskiego, skandynawskiego, tradycji celtyckiej z obszaru Kujaw, Śląska i Kotliny Czeskiej (A. Błażejewski 1998, s. 34; E. Doberjar 2011, s. 19; T. Hauptmann 2001, s. 257; A. Leube 2011, s. 101, 107; H. Machajewski 2010, s. 361; A. von Müller 1957, s. 5; U. Margos 2000; J. Schuster 2010, s. 326; M. Tuszyńska 1992; K. Walenta 1976, s. 19; R. Wołągiewicz 1981, s. 208). Na dolnym Nadodrzu adaptację nowego obrządku łączy się jednak zasadniczo z nurtem kultury przeworskiej (A. Leube 2011, s. 101, tam dalsza literatura). Analogie dla grobu szkieletowego z Czelina są na obszarze całego Pomorza wciąż nieliczne. Najwcześniejsze groby szkieletowe znane są z obszaru kultury oksywskiej na Pomorzu Gdańskim (P. Łuczkiewicz 2018, s. 33, ryc. 5). Na cmentarzysku w Pruszczu Gdańskim, pow. gdański, stan. 7 odkryto dwa pochówki szkieletowe datowane fibulami i klamrą zawiasowatą na fazę A2 (M. Pietrzak 1988, s. 53), jakkolwiek w literaturze funkcjonuje informacja o trzecim grobie szkieletowym z tego cmentarzyska datowanym zniszczoną zapinką na młodszy okres przedrzymski (Informator Archeologiczny. Badania 1985, Warszawa 1986, s. 107). Z nowszych badań wymienić należy cztery groby szkieletowe także datowane zapinkami na fazy A2–A3 z Różyn, pow. gdański (M. Tuszyńska, M. Stąporek 2005) oraz pochówek z Opalenia, pow. tczewski, stan. 1 z fazy A 2 – również w tym wypadku chronologię określono na podstawie fibul (M. Tuszyńska 2003, s. 303, 305, ryc. 2). Szkielety w trzech grobach z Różyn, jak i w grobie z Opalenia spoczywały na linii wschód-zachód, z głową na wschód, ciało w czwartym grobie z Różyn ułożono w układzie północny zachód – południowy wschód (M. Tuszyńska, M. Stąporek 2005, s. 354–355; M. Tuszyńska 2003, s. 303). Na fazy A3 względnie A3/B1 datowane są zapinkami M–O i w jednym przypadku ceramiką cztery groby szkieletowe z cmentarzyska w Pruszczu Gdańskim, pow. gdański, stan. 10, ob. 20, 127A, 305 i 495A (M. Pietrzak 1981, s. 109; 1997, s. 14, 26, 48–49, 70, 102, tabl. V: 20, s. 140, tabl. XLII: 127A: 4–5; s. 204, tabl. CVI: 305: 2; s. 246, tabl. CXLVIII: 495A). W pochówkach tych szkielety ułożone były na linii północ-południe (ob. 20, 127A i 305) lub północny zachód – południowy wschód (ob. 495A). W ob. 20, 127A i 495A zmarli spoczywali głową na północ, w ob. 305 natomiast na południe (M. Pietrzak 1997, s. 14, 48). Na obszarze Pomorza położonym bardziej na zachód wskazać można jeden pochówek szkieletowy, datowany zapinką wariantu Kostrzewski N na fazę A3 z cmentarzyska w Lubowidzu, pow. lęborski, stan. 1, grób 292 (R. Wołągiewicz s. 37, tabela 1, s. 34–35, 90, tabl. XXXIII: 292:1). Szkielet zorientowany był w tym przypadku na linii północny zachód – południowy wschód (R. Wołągiewicz 1995, s. 34). Zamykając listę najwcześniejszych grobów szkieletowych na Pomorzu, wspomnieć trzeba zespoły znane z archiwaliów i starszej literatury. Są to groby o wątpliwym datowaniu ze względu na skąpe informacje zawarte w źródłach. Wymienić należy tu grób szkieletowy z uzbrojeniem z Godzimierza, pow. szczecinecki o dyskusyjnej chronolo-

54

Okres wpływów rzymskich na dolnym Nadodrzu w świetle badań...

gii i lokalizacji oraz ewentualnie bliżej nieokreślony pochówek szkieletowy z Mierzymia, pow. koszaliński (B. Rogalski 2010, s. 53, 92, 350, 375, tam dalsza literatura). Zgoła inaczej przedstawia się sytuacja na zachód od Odry. Nadal najwcześniejszym, jak się wydaje, znanym dotąd grobem szkieletowym jest ob. 73 z cmentarzyska w Zinzow, Lkr. Ostvorpommern, stan. 20 (J. von Richthofen 1995, s. 122–132). Jest to zresztą, podobnie jak w przypadku Czelina, jedyny grób szkieletowy na tej nekropolii. Pochówek ten zorientowany był na linii północny zachód – południowy wschód z głową w kierunku południowym (J. von Richthofen 1995, s. 124). Niestety, w publikacji brak interpretacji obrządku szkieletowego pod kątem proweniencji kulturowej. Grób z Zinzow wyposażony był m.in. w dwie zapinki żelazne wariantu N według Kostrzewskiego z szerokim kabłąkiem (odmiana Nc według T. Völlinga) oraz zapinkę z brązu wariantu Almgren 19 (J. von Richthofen 1995, s. 140, ryc. 15: j, n, o, s. 147). Autor publikacji cmentarzyska w Zinzow datuje grób 73 na fazę B1 właśnie zapinką Almgren 19 (J. von Richthofen 1995, s. 131). Datowanie takie odpowiada zresztą ustaleniom T. Völlinga. Okaz z Zinzow przyporządkować należałoby jego późnej odmianie tych fibul, tj. Almgren 19IIa, datowanej faktycznie na fazę B1a (T. Völling 1995, s. 210, 214, 215). Pojawienie się grobów szkieletowych na dolnym Nadodrzu, po zachodniej stronie Odry i na Pomorzu Przednim, autorzy datują konsekwentnie najwcześniej od fazy B1a począwszy (J. Bemmann, H.-U. Voβ 2007, s. 2–5; A. Leube 2011, s. 99–101; A. von Müller 1957, s. 5). Przykładem jest pochówek nr 1 z Oderberg, Lkr. Barnim, stan. 7, wyposażony w fibule wariantu Almgren 68/69 (A. Leube 1975, s. 80, 81, tabl. 9: 1).

Ryc. 3. Czelin, pow. gryfiński, stan. 23. Badania w sezonie 2012. Prace ratownicze na krawędzi wybierzyska żwirowni mające na celu eksplorację najbardziej zagrożonych obiektów (fot. B. Rogalski)

55

Bartłomiej Rogalski

Ryc. 4. Czelin, pow. gryfiński, stan. 23. Obiekt 31, profil – przykład grobu popielnicowego obsypanego stosem (fot. M. Przybytek)

Ryc. 5. Czelin, pow. gryfiński, stan. 23. Obiekt 79, profil – przykład grobu popielnicowego obsypanego stosem, popielnica nakryta kamieniem (fot. B. Rogalski)

56

Okres wpływów rzymskich na dolnym Nadodrzu w świetle badań...

Przy obecnym stanie badań uznać należy zatem obiekt nr 47 z Czelina za najwcześniejszy grób szkieletowy na dolnym Nadodrzu i odkryty dotąd pochówek tzw. grupy lubuskiej w ogóle. Na cmentarzysku tejże grupy w pobliskich Starych Łysogórkach groby szkieletowe wystąpiły w liczbie dwóch, ob. 4 i 6, przy czym ich obecność uznano za syndrom wpływów obrzędowości kultury wielbarskiej (T. Hauptmann 2001, s. 257). Obiekt 6 nie posiadał wyposażenia, ob. 4 natomiast datowany jest uzbrojeniem już na fazę B1 (T. Hauptmann 2001, s. 263, 275, tabl. 2: Grab 4: c, d). Szkielet z ob. 4 spoczywał głową na północny wschód (T. Hauptmann 2001, s. 267). Na temat układu szkieletu w ob. 6 brak informacji (T. Hauptmann 2001, s. 268). Na fazę B1a datować należy bogaty grób szkieletowy z Golic, pow. gryfiński, odległy od Czelina o około 25 km, który dostarczył m.in. zapinki z brązu wariantu Almgren 67/68 oraz importowane naczynia E 18 i E 131 (J. Andrzejowski 1991, s. 77, nr 80). Grób szkieletowy z Glinnej, pow. gryfiński wyposażony w klamrę do pasa i nożyk sierpikowaty posiada niepewne datowanie z uwagi na szczątkowe informacje o samym obiekcie, jak i fragmentaryczny stan zachowania wyposażenia (Monatsblätter der Gesellschaft für pommersche Geschichte und Altertumskunde 21/1907, s. 138; B. Rogalski 2010, s. 82, 348, tam dalsza literatura; zbiory MNS nr inw. A7292). Także poza spekulacjami pozostaje grób szkieletowy z cmentarzyska w Żelisławcu, pow. gryfiński, ze względu na brak zespołu z tego grobu (czaszka – zbiory MNS nr inw. A 7298). Reasumując, podkreślić należy, że obrządek szkieletowy zdecydowanie ustępuje kremacji na cmentarzyskach rejestrowanych na obszarze kolana Odry (por. T. Hauptmann 2001, s. 257; A. von Müller 1957, s. 5, mapa 4). Brak jest wzmianek o grobach szkieletowych z cmentarzysk w Chojnej, pow. gryfiński (W. Hindenburg 1908); Cedyni, pow. gryfiński, stan. 153 (R. Wołągiewicz 1961) czy ostatnio badanego cmentarzyska grupy lubuskiej w Górzycy, pow. słubicki, stan. 20 (K. Socha, J. Sójkowska-Socha 2012). W badaniach nad OWR na dolnym Nadodrzu posiłkowano się dotąd przede wszystkim materiałami z publikowanych cmentarzysk w Starych Łysogórkach, pow. gryfiński, stan. 5 (T. Hauptmann 2001); osady i grobu pojedynczego w Cedyni, stan. 9 i 15 (R. Wołągiewicz 1961); cmentarzyska w Prądnie, pow. myśliborski (T. Hauptmann 2002) oraz archiwalnymi materiałami (grób popielnicowy) z Chojny (W. Hindenburg 1908). Jest to wciąż uboga pula materiałów porównawczych dla nowszych odkryć. Stan i historia badań nad OWR w regionie zostały omówione w literaturze w innym miejscu (B. Rogalski 2014a; 2017, s. 239–246). Cmentarzysko w Czelinie kulturowo wpisuje się w ramy tzw. grupy lubuskiej, jakkolwiek zasadność jej dalszego

3

Badania sondażowe tego cmentarzyska mające na celu weryfikację jego zasięgu i określenie obecnego stanu zachowania przeprowadziłem w sierpniu 2018 r. Prace te nie przyniosły żadnych wyników. Grób z 1958 r. uznać zatem należy za pochówek pojedynczy albo jedyny zachowany na zniszczonym cmentarzysku. Jest to równie prawdopodobna hipoteza wziąwszy pod uwagę okoliczności odkrycia (piaśnica) oraz widoczne dziś silne przeobrażenie terenu.

57

Bartłomiej Rogalski

wyróżniania jest wysoce problematyczna4. Analiza per analogiam materiałów z Czelina skłania zwłaszcza do radykalnego przesunięcia obszaru tej jednostki kulturowej na północny zachód, tj. na ziemię wkrzańską, co zresztą postulowano w literaturze (B. Rogalski 2017, s. 243–245). Na południu zasięg „grupy lubuskiej” ograniczyć należy do rz. Warty. Stanowiska położone dalej na południe wykazują własną dynamikę przemian kulturowych, wymagającą weryfikacji (por. G. Domański 2010, s. 242, 243). Zasięg wschodni omawianej grupy kulturowej na wschodzie wyznaczają zespoły tzw. skupiska pyrzyckiego (B. Rogalski 2014a; 2015b; 2017, s. 245). Stylistykę właściwą „grupie lubuskiej” najpełniej definiują na obecnym etapie badań materiały z cmentarzyska w Czelinie oraz osady w Świętem, pow. stargardzki, stan. 10 (A. Jaszewska, A. Leciejewska, H. Machajewski, P. Wolanin 2009). Na ich podstawie oraz nakreślonej wyżej korekty terytorialnej zaproponowano niedawno nową definicję („grupa czelińska”) jednostki kulturowej określanej dotąd jako „grupa lubuska” (B. Rogalski 2017, s. 264). Propozycja ta spotkała się z rezerwą badaczy (np. B. Kontny 2016, s. 292, przyp. 8), jakkolwiek kryteria definiowania „grupy lubuskiej” od samego początku określono jako robocze w związku z niewystarczającym stanem badań, w tym brakiem stanowiska eponimicznego (G. Domański 1996, s. 154; B. Rogalski 2014a, s. 12–18; R. Wołągiewicz 1981, s. 205 tam dalsza literatura)5. Głównym, obok treści kulturowej i zasięgu, zagadnieniem badawczym jest pytanie o chronologię wykształcenia się stylistyki OWR na dolnym Nadodrzu, czy szerzej – genezę „grupy lubuskiej” (B. Rogalski 2014a, s. 23, 24). Powszechnie przyjmuje się fazę B1 jako cezurę pojawienia się pierwszych zespołów z materiałami OWR (R. Wołągiewicz 1981, s. 206) na obszarze zajętym wcześniej przez społeczności kultury jastorfskiej (H. Machajewski 1999, s. 243). W literaturze niemieckiej panuje przy tym pogląd o ciągłości osadniczej, jaką odznaczały się tereny zaodrzańskie, w tym ziemia wkrzańska, od okresu przedrzymskiego (B. Rogalski 2017, s. 242, tam dalsza literatura). Z kolei na wschód od Odry wymiana modelu kulturowego wynikać miała z napływu ludności (G. Domański 1973, s. 130–133; 1978, s. 414, 423; 1989, s. 127; A. Leube, G. Domański, E. Schultze 2002, s. 297; por. też R. Wołągiewicz 1978, s. 383). Wyniki badań wspomnianej osady w Świętem, stan. 10 rzucają jednak nowe światło na dynamikę tych przemian, dowodząc, że stylistyka „grupy lubuskiej” także na wschód od Odry wykształciła się w rodzimym środowisku przedrzymskim (A. Jaszewska, A. Leciejewska, H. Machajewski, P. Wolanin 2009). Omówiony wyżej grób szkieletowy nr 47 z Czelina (ryc. 6: 3) potwierdzałby taką interpretację.

4

Wątpliwości dotyczące dalszego wydzielania w dotychczasowej postaci tzw. grupy lubuskiej w świetle wyników badań z Czelina i propozycję nowego zdefiniowania materiałów OWR na dolnym Nadodrzu przedstawiłem w innym miejscu (B. Rogalski 2017). 5 W latach 70. rozważano pomysł wprowadzenia do literatury terminu „grupa prądnowska”, przyjmując za stanowisko eponimiczne cmentarzysko w Prądnie, pow. myśliborski (niem. Rahmhütte, Kr. Soldin) jako rozpoznane w największym stopniu w regionie. Propozycja ta nie przyjęła się ze względu na istnienie już w literaturze polskiej materiałów typu prądnickiego i ewentualne nieporozumienia w przyszłości. Za informację bardzo dziękuję prof. dr. hab. Henrykowi Machajewskiemu.

58

Okres wpływów rzymskich na dolnym Nadodrzu w świetle badań...

Kolejnym zagadnieniem, które wynika z analizy materiałów z Czelina, jest wyjątkowa heterogeniczności kulturowa społeczeństw OWR na dolnym Nadodrzu. Tradycję regionu tworzyły głównie impulsy kulturowe z obszarów kultury przeworskiej i kręgu nadłabskiego, w mniejszym stopniu wpływy stylistyki wielbarskiej, a ponadto obecne są w lokalnych materiałach elementy skandynawskie i prowincjonalno-rzymskie (T. Hauptmann 2001, s. 256, 257; M. Machajewski, A. Leciejewska, P. Wolanin 2011; s. 270; A. von Müller 1957, s. 3–5; R. Wołągiewicz 1981, s. 206). Wymienione wyżej nurty kulturowe czytelne w materiałach z Czelina zostały kilkukrotnie skomentowane w literaturze (B. Rogalski 2013, s. 15–21; 2014a, s. 19–23; 2017, s. 246–260, tam dalsza literatura). Tutaj powtórzyć można jedynie, że podstawowym komponentem kulturowym jest nurt nadłabski manifestujący się zdecydowaną dominacją popielnicowego obrządku pogrzebowego (ryc. 4–8) oraz stricte nadłabską stylistyką ceramiki (ryc. 23). Na ogółem 109 pochówków odsłoniętych w Czelinie 58 grobów odznaczało się obrządkiem popielnicowym, który w literaturze traktującej o OWR w regionie uznaje się za charakterystyczny dla kręgu nadłabskiego (A. von Müller 1957, s. 3, 4; T. Hauptmann 2001, s. 256, 257; R. Wołągiewicz 1981, s. 206). Ceramika grobowa (popielnice) w większości typologicznie nawiązuje do naczyń podgrup A.1, A.2 (ryc. 23: 1, 3, 6) oraz A.4 (ryc. 23: 7), określanych zresztą przez Adraana von Müllera jako wazy nadłabskie (A. von Müller 1957, s. 6–8). Z kręgiem nadłabskim wiązać należy technikę zdobienia kółkiem zębatym (J. Schuster 2010, s. 214, ryc. 86; R. Wołągiewicz 1961, s. 127), które jest zdecydowanie najczęściej rejestrowanym typem zdobienia naczyń w Czelinie (ryc. 23: 1–4, 6, 7). Nadłabską stylistykę fibul reprezentują zapinki m.in. wariantów Almgren 10-14 (ryc. 19: 1, 2; por. T. Grasselt 1998) oraz Almgren 136 (ryc. 24: 3; por. O. Gupte 1998, s. 205, ryc. 1), omówione szerzej w dalszej partii tekstu. Osobne miejsce zajmuje unikalna para fibul z brązu z ob. 129 wariantu Almgren 101, w odmianie 101d według Astrid Böhme-Schönberger (ryc. 21: 1, 2; A. Böhme-Schönberger 1998, s. 177–182, ryc. 4: 15). Zapinki, jakkolwiek zachowane fragmentarycznie, mają ozdobne kabłąki z dwoma rzędami otworów na nity wzdłuż krawędzi (ryc. 21: 1, 2). Fibule tego wariantu występują w trzech skupiskach – na obszarze dolnej Łaby; nad limesem na wysokości Wormacji i Frankfurtu n. Menem oraz nad Jeziorem Nezyderskim (A. Böhme-Schönberger 1998, s. 176–181, ryc. 1–3; U. Fischer 1966, s. 232–236, ryc. 1, tam dalsza literatura), przy czym okazy przylimesowe wykonane są zazwyczaj z brązu, natomiast w środowisku nadłabskim spotyka się egzemplarze z metali szlachetnych (A. Böhme-Schönberger 1998, s. 176–181). Zapinki z Czelina posiadają odległą terytorialnie analogię, jaką jest fibula pochodząca z okolic Wormacji (U. Fischer 1966, s. 256, 257, ryc. 9: e; 10: 10). Obiekt 129, z którego pochodzi para zapinek Almgren 101, zasługuje na szerszy komentarz ze względu na interesujący inwentarz (ryc. 20, 21). Grób był pochówkiem ciałopalnym jamowym z resztkami stosu, lecz o formie bez analogii w Czelinie. Jama grobowa była prostokątna w rzucie poziomym i nieregularnie prostokątna w profilu (ryc. 20: 5). W wypełnisku znaleziono serię ceramiki odpowiadającą powszechnej w Czelinie stylistyce nadłabskiej (ryc. 20: 2–4) oraz tygiel odlewniczy z gliny (ryc. 20: 1).

59

Bartłomiej Rogalski

Na bogaty zespół zabytków z metalu, poza wymienionymi wyżej zapinkami, składa się para fibul z brązu najbliższych morfologicznie wariantowi Almgren 77 (ryc. 21: 3). Znaleziono ponadto wykonane z żelaza klucze typu A według Andrzeja Kokowskiego (1997, s. 14) oraz żelazną sprężynę zamka szkatułki (ryc. 21: 4, 5, 7); przęślik z gliny (ryc. 21: 9); żelazny nóż i nożyk sierpikowaty (ryc. 21: 8, 12), a także żelazną sprzączkę do pasa typu D według R. Madydy-Legutko (1986, s. 25, 26, tabl. 7) wraz z okuciami pasa (ryc. 21: 10, 11). W wypełnisku odsłonięto szczątki sześciennego przedmiotu z drewna sosnowego, o wymiarach około 40 na 25 cm, zapewne szkatułki. Forma obrządku w ob. 129 odpowiada długim grobom jamowym znanym z obszaru kultury przeworskiej (T. Dąbrowska 2014, s. 422, 423). Znalezione w Czelinie zapinki wariantów Almgren 77 i 78 (ryc. 21: 3; 24: 4, 5) oraz Almgren 110 (ryc. 24: 6 i 8) występują na rozległym obszarze północnych Niemiec i południowej Skandynawii (O. Almgren 1923, s. 56; T. Hauptmann 2001, s. 260; A. von Müller 1957, s. 24). Z nurtem przeworskim wiązać należy przede wszystkim tradycję deponowania uzbrojenia w zespołach z Czelina (B. Rogalski 2015a; 2016a; 2017, s. 243). Obecność uzbrojenia na dolnym Nadodrzu łączono w literaturze od dawna z wpływami kultury przeworskiej (R. Wołągiewicz 1978, s. 383). Uzbrojenie znalezione na cmentarzysku w Czelinie zostało omówione w literaturze (B. Rogalski 2015a; 2016a). Przypomnieć jedynie należy, że typologicznie odpowiada ono najbardziej kanonom kultury przeworskiej, zwłaszcza formy mieczy jednosiecznych, grotów i umb. Wśród imaczy z tradycją przeworską wiązać należy najliczniej reprezentowane egzemplarze typu Jahn 6 (ryc. 25: 7), jakkolwiek cztery okazy tożsame są z typami G1 i G2 według Norberta Zielinga, które badacz ten łączy z tradycją nadłabską (N. Zieling 1989, s. 185–189). Imacze typu Jahn 7 (ryc. 25: 5), w tym okazy z brązu, wykazują z kolei interesujące zróżnicowanie morfologiczne. Odpowiadają one formom F5 oraz F6 Zielinga, także o nadłabskiej proweniencji według tego autora (N. Zieling 1898, s. 183, 184). Typ imaczy Jahn 8 reprezentowany jest przez pojedynczy okaz (ryc. 25: 7). Umba tarcz nie wykazują tak dalece posuniętego zróżnicowania w ramach typów. Odpowiadają one formom Jahn 5–7 (ryc. 25: 9–11), powszechnym w kulturze przeworskiej (B. Rogalski 2016a, s. 166) oraz w jednym wypadku typowi Jahn 8/Ilkjær 5, o czym niżej. Groty oszczepów, jakie odkryto w Czelinie, zarówno w pochówkach popielnicowych, jak i jamowych (ryc. 11; 12) odznaczają się z kolei brakiem powtarzalności form, co powoduje trudności klasyfikacyjne (ryc. 25: 1–4; B. Rogalski 2015a, s. 19). Pełna analiza typologiczna grotów z Czelina możliwa będzie po zakończeniu badań, choć wstępnie można stwierdzić, że odpowiadają one typom grotów kultury przeworskiej (B. Rogalski 2016a, s. 164–166, ryc. 4, tam dalsza literatura). Na uwagę zasługują zwłaszcza trzy okazy ornamentowane o analogiach w kulturze przeworskiej. Grot oszczepu z zadziorami z ob. 40 (ryc. 11; 25: 1) odpowiada np. odmianie A.1 według typologii Piotra Kaczanowskiego ( 1995, s. 29, 70, tabl. XVI: 1). Dwa groty z Czelina, w tym wspomniany wyżej okaz grotu z zadziorami (ryc. 25: 1, 4), zdobione są na liściu wzorem okręgów, prawdopodobnie wypełnionych pierwotnie inkrustacją (B. Rogalski 2016a,

60

Okres wpływów rzymskich na dolnym Nadodrzu w świetle badań...

s. 164, ryc. 4: 1, 3). Ornament tego typu interpretowany jest w literaturze jako symbol solarny (B. Kontny 2006, s. 65). Zdobienie grotów w ten sposób znamy m.in. z cmentarzyska kultury przeworskiej w Nowym Mieście, pow. radomski (P. Kaczanowski 1988, s. 56, ryc. 2: 1). Geneza zwyczaju ornamentowania grotów oszczepów w Barbaricum łączona jest w literaturze z rozbieżnymi oddziaływaniami np. sarmackimi i skandynawskimi (K. Czarnecka, B. Kontny 2008, s. 37, 38; B. Kontny 2006, s. 65). Wspomniany wyżej A. von Müller jednoznacznie wiązał tę tradycję na dolnym Nadodrzu z wpływami kultury przeworskiej (A. von Müller 1957, s. 61; por. także M. i R. Wołągiewiczowie 1964, s. 61, tam dalsza literatura). Z tradycją kultury przeworskiej łączyć należy okaz miecza obosiecznego typu Lachmirowice-Apa znalezionego niestety bez kontekstu w warstwie (ryc. 25: 12; B. Rogalski 2016a, s. 161, 163, ryc. 3: 5). Kolekcja uzbrojenia z Czelina stanowi obecnie najszerszy katalog typów we wszystkich jego kategoriach, stąd jest dobrym materiałem porównawczym dla nowszych badań w regionie (B. Kontny 2016, s. 293). Z oddziaływaniem tradycji przeworskiej wiązać można stylistykę pary żelaznych ostróg kabłąkowych z ob. 41, o najbogatszym dotąd inwentarzu (ryc. 18: 6). Sam pochówek zostanie szerzej omówiony niżej wraz z wyposażeniem. Tutaj wspomnieć należy jedynie, że ostrogi kabłąkowe na dolnym Nadodrzu uważane są za element o wschodniej proweniencji (A. von Müller 1957, s. 69).

Ryc. 6. Czelin, pow. gryfiński, stan. 23. Obiekt 96, profil – przykład grobu popielnicowego obsypanego stosem, obok popielnicy przepalone przystawki (fot. B. Rogalski)

61

Bartłomiej Rogalski

Ryc. 7. Czelin, pow. gryfiński, stan. 23. Obiekt 104, profil – przykład grobu popielnicowego obsypanego stosem z uzbrojeniem (mieć jednosieczny) (fot. B. Rogalski)

Ryc. 8. Czelin, pow. gryfiński, stan. 23. Obiekt 154, profil – przykład grobu popielnicowego obsypanego stosem z uzbrojeniem (mieć obosieczny) (fot. B. Rogalski)

62

Okres wpływów rzymskich na dolnym Nadodrzu w świetle badań...

Ryc. 9. Czelin, pow. gryfiński, stan. 23. Obiekt 30, profil – przykład grobu jamowego obsypanego stosem (fot. M. Przybytek)

Nawiązania do stylistyki przeworskiej w ceramice wskazać można na obecnym etapie badań w jednym przypadku – popielnicy z ob. 80 o formie dwustożkowatej z wyraźnie zaznaczonym załomem brzuśca (ryc. 23: 2). Naczynie nie stanowi zresztą ewenementu na dolnym Nadodrzu, posiadając analogie w regionie (B. Rogalski 2013, s. 16; R. Wołągiewicz 1981, s. 208). Przykładem są fragmenty naczyń tej formy z osady w Cedyni, pow. gryfiński, stan. 9, zwłaszcza często przytaczany okaz o bogatym zdobieniu plastycznymi listwami (R. Wołągiewicz 1961, s. 115, ryc. 10, s. 122). Oddziaływania kultury przeworskiej na warsztat garncarski dolnego Nadodrza widoczne są także w zdobieniach ceramiki z Czelina. Dominuje, jak wspomniano, technika kółka zębatego charakterystyczna dla kręgu nadłabskiego (R. Wołągiewicz 1961, s. 141). Charakter przeworski noszą natomiast wykonane w ten sposób dookolne pasy ornamentacyjne ze zdublowanych meandrów tworzące w efekcie motyw powtarzającej się swastyki ze zdublowanych meandrów (ryc. 23: 1–3; B. Rogalski 2013, s. 16, tam dalsza literatura). Na płaszczyźnie obrządku pogrzebowego wpływów tradycji kultury przeworskiej upatrywać można w przypadku ob. 80, gdzie popielnicy towarzyszyły przynajmniej cztery częściowo przepalone przystawki nakrywające naczynie (por. K. Godłowski 1981, s. 110). Najmniej intensywne wydają się być na obecnym etapie rozpoznania cmentarzyska w Czelinie elementy wielbarskie. Jeden zaledwie grób zawierał naczynie odpo-

63

Bartłomiej Rogalski

wiadające morfologią misom typu XaA (ryc. 23: 5) według Ryszarda Wołągiewicza (1993, s. 17). Misy te rejestrowane są również na zachód od Odry i interpretowane jako dowód oddziaływania kultury wielbarskiej (J. Schuster 2007, s. 438, 450, ryc. 13). Analogie z regionu wskazać można wśród materiałów z cmentarzyska w Starych Łysogórkach (T. Hauptmann 2001, s. 259, 260, 278, tabl. 5: 19c). Nurt skandynawski odziaływań kulturowych widoczny jest w nielicznych typach uzbrojenia znalezionego w Czelinie. W pierwszej rzędzie umieścić należy miecz obosieczny typu Vimose-Illerup, niestety znaleziony bez kontekstu w warstwie. Został on poddany badaniom metaloznawczym, podobnie jak pozostałe miecze obosieczne z Czelina, a wyniki tych badań opublikowano (M. Biborski, P. Kaczanowski, J. Stępiński 2015). Tutaj przypomnieć należy jedynie, że jest to typ miecza datowany generalnie na fazę C1a OWR (M. Biborski, J. Ilkjær 2006, s. 217), a jedyną analogią na terenie dolnego Nadodrza jest okaz z Pasewalk (M. Biborski, J. Ilkjær 2006, s. 237, ryc. 147). Poza wspomnianym mieczem stylistykę uzbrojenia skandynawskiego reprezentuje umbo typu 5 według Jørgena Ilkjæra (Jahn 8) również pochodzące z warstwy (B. Rogalski 2015a, s. 22, ryc. 5: 16, s. 24; 2016a, s. 161, 162, ryc. 3: 7). Jest to dość często spotykany na dolnym Nadodrzu typ umb (A. Kokowski 1994, s. 364, ryc. 3). Sądzi się, że są to zbarbaryzowane naśladownictwa umb rzymskich (E. Schulze 1994, s. 358). Licznie rejestrowane są w okolicach Oslofjordu, rzadziej natomiast na wyspach duńskich i Nadłabiu (J. Ilkiær 2001, s. 298, ryc. 290; A. Kokowski 1994, s. 372, ryc. 2, s. 373). Kończąc wątek poświęcony uzbrojeniu o konotacjach skandynawskich, przypomnieć należy, że proweniencję taką przypisano ostatnio drugiemu poza opisanym wyżej okazowi grotu z zadziorami z Czelina (ryc. 25: 8). Egzemplarz ten skojarzony został z grotami skandynawskimi typu Hval (B. Kontny 2016, s. 293). Kontaktów ze społecznościami skandynawskimi dowodzą poza wymienionym wyżej uzbrojeniem także odkryte w Czelinie krzesiwa iglicowe, rejestrowane zazwyczaj w grobach z uzbrojeniem (T. Dąbrowska 1996; 1997, s. 97; L. Heidemann Lutz 2010, s. 223–225; J. Ilkjær 2007, s. 57, 59; H. Machajewski 2012b, s. 260; B. Rogalski 2013, s. 19, 26, ryc. 6: 5, 6). Nekropolia czelińska dostarczyła szeregu importów rzymskich, z których w pierwszym rzędzie wymienić należy gladius typu Pompeje z ob. 80 (B. Rogalski 2016a, s. 3, ryc. 3: 4), będący pierwszym w regionie okazem tego typu importowanej broni rzymskiej. Zakończenie trzpienia rękojeści w postaci zanitowanej blaszki pozwala datować miecz na odcinek B2–C1a OWR (M. Biborski, J. Ilkiær 2006, s. 161, ryc. 114). Stanowiska z importami broni rzymskiej są wciąż nieliczne na Pomorzu Zachodnim i Przednim (P. Kaczanowski 2006, s. 211; H.U. Voβ 2006a, s. 267). Stąd równie cennym zabytkiem jest drugi okaz rzymskiej broni importowanej z Czelina – obosieczny miecz typu Vimose-Illerup (B. Rogalski 2016a, s. 161–163, ryc. 3: 7). Miecz, pochodzący także z warstwy, posiada głownię wykonaną w technice dziwerowania oraz ślady inkrustacji miedzą (M. Biborski, P. Kaczanowski, P. Stępiński 2015, s. 137–139). Stan, w jakim się zachował, uniemożliwia sprecyzowanie podtypu (M. Biborski, J. Ilkjær 2006, s. 217–236). Miecze typu Vimose-Illerup występują

64

Okres wpływów rzymskich na dolnym Nadodrzu w świetle badań...

na Półwyspie Jutlandzkim i w okolicach Oslofjordu, natomiast na obszarze kultury przeworskiej analogię wskazać można na cmentarzyskach w Gaci, pow. przeworski i Lachmirowicach, pow. inowrocławski (M. Biborski, J. Ilkjær 2006, s. 237, ryc. 147). Geograficznie najbliższą analogię stanowi z kolei okaz miecza omawianego typu z Pasewalka (M. Biborski, J. Ilkjær 2006, s. 236; M. Biborski 1994, s. 122, ryc. 5a: 6). W kontekście zjawiska napływu importów rzymskich na dolne Nadodrze w nurcie tzw. fali czeskiej szerzej omówiony zostanie ob. 41 z Czelina – pochówek ciałopalny w situli z brązu o najokazalszym dotąd wyposażeniu (ryc. 17–19; B. Rogalski 2018a). Situla z brązu (ryc. 17: 2, 3; 18: 1) wykorzystana jako popielnica w tym grobie nawiązuje do typów 20, 21 według typologii Hansa Jürgena Eggersa (1951, tabl. 4: 21). Naczynie ma na powierzchni wyraźne ślady użytkowania, a żelazne atasze sprawiają wrażenie wtórnie dorobionych w zaimprowizowany sposób. Situla ma 22,8 cm wysokości przy 20,2 cm maksymalnej średnicy brzuśca. Wewnątrz wskazać można ślady lutowania zapewne uszczelniające miejsca przetarte od zewnątrz na załomie dna i brzuśca. Oryginalny kabłąk zastąpiono żelaznym prętem. Na Pomorzu Zachodnim i Przednim, a także na obszarze kultury przeworskiej situle Eggers 18–22 są rzadko spotykane (T. Dąbrowska 1988, s. 208, 209, mapa 25; H. Machajewski 2006, s. 88; J. Wielowiejski 1987, s. 26, ryc. 1). Pojawiają się one na obszarze północnoeuropejskiego Barbaricum w najstarszym horyzoncie napływu naczyń z brązu, tj. w fazach A2–A3 młodszego okresu przedrzymskiego (K. Godłowski 1977, s. 172; H. Machajewski 2007, s. 39; J. Wielowiejski 1985, s. 163, 164). Wśród nielicznych analogii z dolnego Nadodrza wymienić należy datowany na fazę A3 grób popielnicowy w situli Eggers 19 z Troszyna, pow. kamieński, stan. 10 (H. Machajewski 2006, s. 86–88; 2007, s. 38–40). Pochówek ten zawierał m.in. żelazny miecz obosieczny typu Kostrzewski III z żelazną pochwą typu Kostrzewski I, żelazny miecz jednosieczny typu II według Ryszarda i Marii D. Wołągiewiczów, umbo żelazne typu Jahn 8 oraz żelazny imacz typu D według Zielinga. Na fazę B1a OWR datować należy natomiast archiwalny grób szkieletowy z Golic, pow. gryfiński, wyposażony w situlę Eggers 18 oraz m.in. fibulę wariantu Almgren 67 (J. Schuster 2010, s. 228, ryc. 92, s. 326, 327). Na zachód od Odry nieliczne naczynia analogicznych typów Eggers 18-22 znane są z cmentarzyska w Netzeband, Lkr. Vorpommern-Greifswald, gdzie również użyto ich jako popielnic (H. Baumgartl 2009, s. 25, 26; H.-U. Voß 1998, s. 24), a także z cmentarzysk w Körchow oraz Wiebendorf, Lkr. Mecklenburg-Vorpommern (H.-U. Voß 1998, s. 64, 81). Obiekt 41 wyposażony był także we wspomnianą wyżej parę żelaznych ostróg kabłąkowych (ryc. 18: 6). Ostrogi mają wysokość 8,8 i 8,9 cm przy rozstawie kabłąka szerokości 10,0 oraz 10,3 cm. Szerokość kabłąków wynosi około 1 cm. Omawiane ostrogi trudno zidentyfikować typologicznie. Morfologicznie najbliższe są podgrupie F1 według systematyki Jerzego Ginalskiego, które datowane są jednak już na młodszy OWR (1991, s. 64, 65, ryc. 13, s. 66). Ostrogi są kategorią zabytków bardzo rzadko spotykaną na dolnym Nadodrzu (por. A. von Müller 1957, s. 53). Brak ich np. w ogóle w pochówkach na cmentarzyskach w Starych Łysogórkach, pow. gryfiński,

65

Bartłomiej Rogalski

stan. 5 oraz w Prądnie, pow. myśliborski (T. Hauptmann 2001; 2002). Z dalszych analogii wymienić można bogate cmentarzysko w Żalęcinie, pow. stargardzki, stan. 4, gdzie tylko jeden zespół wyposażony był w parę asymetrycznych ostróg kabłąkowych z brązu, stylistycznie bliskim kulturze wielbarskiej (P. Kaczanowski, R. Madyda-Legutko, G. Nawrolska 1982, s. 101, ryc. 21: 1, 2, s. 109, 110). Źródła archiwalne wymieniają ponadto grób z Mystek, pow. gorzowski zawierający poza naczyniem także parę ostróg nieznanej formy (archiwum prof. Henryka Machajewskiego). Brak bezpośrednich analogii dla omawianych ostróg z Czelina, ob. 41 również na obszarach położonych na zachód od Odry (A. Leube 1975, s. 39). Dwie żelazne ostrogi kabłąkowe odmienne typologicznie i później datowane znane są z Hochenselshof, Lkr. Uckermark (A. Leube 1975, s. 191, tabl. 5: 5, 6). Wobec przedstawionych powyżej trudności związanych z brakiem materiału porównawczego ostrogi z Czelina uznać można wstępnie za lokalny typ właściwy stanowisku, choć ich smukłe proporcje odpowiadają stylistyce starszego OWR (T. Liana 1970, s. 450). Situla w ob. 41 owinięta była jednosiecznym mieczem żelaznym typu B odmiany 1 według Marcina Biborskiego (ryc. 18:4), o wąskiej i prostej głowni, trzpieniu rękojeści jednostronnie łukowato wyodrębnionym, datowanej na fazę B1 OWR (M. Biborski 1978, s. 119, 121). Miecz nosi zdobienia na obu stronach nasady głowni. Długość miecza wynosi 65,6 cm, szerokość głowni od 3,4 cm przy rękojeści do 1,4 cm na sztychu. Miecz stylistycznie odpowiada zreferowanemu wyżej nurtowi tradycji kultury przeworskiej manifestującej się w uzbrojeniu z Czelina. Analogie wskazać można na cmentarzysku w Kamieńczyku, pow. wyszkowski, gdzie miecze te wystąpiły w zespołach datowanych na fazę B1 OWR (T. Dąbrowska 1997, s. 90, 181, tabl. LI, s. 285, tabl. CLV). W ob. 41 znaleziono także żelazne przynajmniej 6 klamerek pochwy omawianego miecza jednosiecznego (ryc. 18: 5). Wraz z fragmentami żelaznych okuć brzegu tarczy miecz wraz ze szczątkami pochwy tworzy niewielką serię uzbrojenia w ob. 41. Obiekt 41 dostarczył także interesującego zestawu fibul dokumentujących różne kierunki oddziaływań kulturowych na dolnym Nadodrzu w starszym OWR. W pierwszej kolejności wymienić należy unikalną prowincjonalnorzymską fibulę z brązu wariantu Almgren 236 (ryc. 19: 3). Zapinka ma 4,5 cm długości. Zgodnie z wewnętrznym podziałem tych fibul odpowiada ona odmianie 236c według Jochena Garbscha o prostej ramowatej formie pochewki z płaskim guzem (J. Garbsch 1965, s. 129). Forma ta jest uważana jest za wczesny odmianę tych fibul (E. Deschler-Erb 2013, s. 136; E. Kaszewska 1973, s. 44; K. Motyková-Šneidrová 1963, s. 119, tabl. 31: 1, 2). Fibule Almgren 236 pochodzą z warsztatów odlewniczych w Noricum i Panonii, choć najwcześniejsze egzemplarze niektórzy badacze wskazują w północnej Italii (C. Gugl 1995, s. 25; P. Łuczkiewicz 2009, s. 409; K. Motyková-Šneidrová 1965, s. 119). Na Pomorzu Zachodnim zapinki tego wariantu pojawiają się w nurcie fali czeskiej napływu importów rzymskich (J. Andrzejowski 1998a, s. 76; H. Machajewski 2012a, s. 206; R. Wołągiewicz 1970, s. 218–220), przypadającej na pierwszą po-

66

Okres wpływów rzymskich na dolnym Nadodrzu w świetle badań...

łowę I w. n.e. (K. Motyková-Šneidrová 1963, s. 8; R. Wołągiewicz 1970, s. 218–220; por. T. Liana 1970, s. 441). Okaz z Czelina jest jedynym egzemplarzem fibul wariantu Almgren 236 na dolnym Nadodrzu (J. Andrzejowski 1998a, s. 71, ryc. 1; P. Łuczkiewicz 2009, s. 409). Na sąsiednich obszarach Meklemburgii i Brandenburgii omawiane zapinki występują rzadko (A. von Müller 1957, s. 26, 96, mapa 23). Jedyna analogia (znalezisko pojedyncze) z Pomorza Zachodniego znana jest ze Świecianowa, pow. sławieński, niestety jako znalezisko luźne bez dalszych kontekstu (J. Andrzejowski 1998a, s. 71, ryc. 1; H.J. Eggers 1940, tabl. 6; H. Machajewski 2012d). Omawiana fibula Almgren 236 wystąpiła w Czelinie w grobie męskim. Na macierzystych obszarach norycko-panońsko-retyjskich zapinki te stanowią natomiast atrybut stroju kobiecego (E. DeschlerErb 2013, s. 136; E. Riha 1979, s. 76). W ob. 41 wystąpiła para fibul (jedna zdeformowana) z brązu wariantu Almgren 10-14 (ryc. 19: 1, 2). Lepiej zachowany okaz ma 3,7 cm długości. Fibule Almgren 10-14 występują na dolnym Nadłabiu (A. von Müller 1957, s. 20), zachodniej Meklemburgii, zdecydowanie rzadziej na dolnym Nadodrzu, zwłaszcza na wschód od Odry (E. Cosack 1979, s. 23, 24; T. Hauptmann 2002, s. 32; T. Voigt 1965, s. 202, ryc. 115, s. 209). Zapinkom tego wariantu znajdywanym na osiedlach prowincjonalnorzymskich (m.in. Augusta Raurica, obecnie Augst, Kanton Basel-Landschaft w Szwajcarii) również przypisuje się pochodzenie nadłabskie (E. Riha 1979, s. 62). Najbliższymi analogiami dla zapinek z Czelina są egzemplarze znalezione na cmentarzyskach w Górzycy, pow. słubicki oraz Prądnie, pow. myśliborski (T. Hauptmann 2002, s. 33). Wśród dalej położonych analogii zachodniopomorskich wskazać można zapinki tej formy z Lubowidza, pow. lęborski (R. Wołągiewicz 1995, s. 90, tabl. XXX: 294) oraz Warszkowa, pow. sławnieński (R. Wołągiewicz 1967, s. 218, 249, tabl. II: 3). Wewnętrzne zróżnicowanie morfologiczne fibul wariantu Almgren 10-14 omówiono w literaturze (T. Grasselt 1998, tam dalsza literatura). Okazy z Czelina posiadają graniasty, prawie kwadratowy przekrój dolnej partii kabłąka, spotykany u tego wariantu zapinek (E. Cosack 1979, s. 23). Chronologia zapinek Almgren 10-14 przypada na fazę B1 OWR (A. von Müller 1957, s, 20). Stanowią one, jak wspomniano, wcześniej dowód oddziaływań nadłabskich na społeczność użytkującą cmentarzysko w Czelinie. Ostatnią fibulą z ob. 41 w Czelinie jest okaz żelaznej zapinki nawiązującej do wariantu Almgren 75 (ryc. 19: 4; O. Almgren 1923, s. 40, 41). Zapinka ma długość 5 cm. Fibule wariantów Almgren 74-78 występują zarówno na obszarach nadłabskich, jak i w inwentarzach kultury przeworskiej (T. Dąbrowska 1998, s. 149, 150, tam dalsza literatura; A. von Müller 1957, s. 23), gdzie spotkać można ich lokalne odmiany morfologiczne (T. Dąbrowska 1997, s. 82; T. Liana 1970, s. 443). Chronologia wariantu Almgren 75 na dolnym Nadodrzu przypada na fazę B1 OWR (T. Hauptmann 2002, s. 35, tam dalsza literatura). Na Pomorzu Zachodnim zapinka omawianej formy wystąpiła w bogatym grobie z Sierosławia, pow. kamieński obok fibul Almgren 68, co potwierdza datowanie na fazę B1 OWR (H. Machajewski 2012c).

67

Bartłomiej Rogalski

Z bliższych terytorialnie analogii wskazać można zapinki wariantów Almgren 74-75 wykonane z żelaza i brązu z cmentarzyska w Prądnie, pow. myśliborski (T. Hauptmann 2002, s. 35). Na cmentarzysku w Starych Łysogórkach, pow. gryfiński, stan. 5 tylko w jednym zespole odkryto dwie fibule z brązu wariantu Almgren 74, a w dwóch innych pojedyncze zapinki Almgren 77 i 78 (T. Hauptmann 2001, s. 260). Fibule wariantów Almgren 74-75 odkryto ponadto na cmentarzysku grupy gustowskiej na wzgórzu Młynówka w Wolinie, pow. kamieński (H. Machajewski 2000, s. 243). W materiałach grupy gustowskiej najpowszechniej spotykane są starsze warianty zapinek silnie profilowanych (Almgren 68-74); warianty młodsze (np. w Barth Lkr. Vorpommern-Rügen) są natomiast mniej licznie reprezentowane (A. Leube 2011, s. 103, tam dalsza literatura). Jako analogie zaodrzańskie przytoczyć można okaz fibuli wariantu Almgren 77-81 na cmentarzysku w Hohenwutzen, Lkr. Märkisch-Oderland (A. Leube 1975, s. 21, 194, tabl. 8: 11). W wyposażeniu ob. 41 z Czelina znalazł się także pojedynczy okaz okucia rogu do picia z brązu (ryc. 18: 2). Obiekt ten zawierał również ogniwko zaopatrzone w dwa okucia rzemieni tegoż rogu (ryc. 18: 3; por. J. Andrzejowski 1991, s. 60, ryc. 14; J. Schuster 2010, tabl. 54). Okaz okucia końca rogu ma wysokość 2,3 cm i średnicę 1,9 cm. Typologicznie okucie klasyfikuje się do tzw. okuć guzowatych typu B2 według Jacka Andrzejowskiego (J. Andrzejowski 1991, s. 17–18, ryc. 2). Analogicznych okuć dostarczyły dwa inne groby (po dwa w zespole), a jeden egzemplarz wystąpił w warstwie. Okucia rogów do picia datowane z faz B1–B2 OWR nie są często spotykane na Pomorzu Zachodnim (J. Schuster 2010, s. 171–172, ryc. 70). Okazy omawianego typu B2 występują natomiast w fazach B1–B2 OWR na rozległym obszarze środkowoeuropejskiego Barbaricum, przy czym ich skupiska wskazać można na Słowacji i w Gotlandii (J. Andrzejowski 1991, s. 18, 19, ryc. 4). Na dolnym Nadodrzu brak na razie analogii. Okucia typu Andrzejowski B1 znane są natomiast z grobu w Lekowie, pow. świdwiński (H. Machajewski 2012b) oraz z Żelisławca, pow. gryfiński, gdzie okucie tego typu znaleziono luzem (J. Andrzejowski 1991, s. 99). Poza wymienionymi wyżej zabytkami wydzielonymi ob. 41 dostarczył ponad 20 innych okuć i fragmentów nieokreślonych przedmiotów z brązu i żelaza. Część z nich interpretować możemy jako elementy garnituru pasa (ryc. 19: 6). Z tymże pasem łączyć należy żelazną klamrę do pasa typu 1 w odmianie, a według Renaty Madydy-Legutko (ryc. 19: 5; R. Madyda-Legutko 1990, s. 160–165, ryc. 2.), typowej dla terenów nadłabskich, Szlezwiku, Meklemburgii oraz Nadodrza, ale obecny także w inwentarzach kultury wielbarskiej i przeworskiej (R. Madyda-Legutko 1990, s. 160). Analogiczne klamry znane są z cmentarzysk w Neubrandenburgu, Lkr. Mecklenburgische Seeplatte i Wusterhusen, Lkr. Vorpommern-Greifswald (A. Leube 1978, s. 17, ryc. 9; I. Nilius 1958, ryc. 1). Z dalszych terytorialnie przykładów wymienić można okaz z cmentarzyska kultury przeworskiej w Nadkolu, pow. węgrowski, stan. 2 (J. Andrzejowski 1998b, s. 22, 171, tabl. XX: 6). Z garniturem pasa wiązać należy trzy okucia końca rzemieni z brązu o długości 3,5 cm (ryc. 19: 7–9). Morfologicznie najbliższe są

68

Okres wpływów rzymskich na dolnym Nadodrzu w świetle badań...

typowi 1 według R. Madydy-Legutko (2011, s. 223, tabl. III: 6–9). Podobne okucie znane jest z Wrietzen, Lkr. Märkisch-Oderland (A. Leube 1975, s. 194, tabl. 8: 10). Ostatnim elementem wyposażenia ob. 41 są dwa narzędzia – brzytwa żelazna o długości 10,3 cm i szerokości maksymalnej 3,4 cm (ryc. 18: 7). Jest to kolejny okaz tego typu brzytwy w Czelinie, a analogie znane są m.in. z cmentarzysk w Prądnie i Starych Łysogórach (T. Hauptmann 2001, s. 274, tabl. 1: f, h; 2002, s. 274, tabl. 1: f, h). Chronologia brzytew tej formy przypada na fazy B1 i B2 OWR (T. Liana 1970, s. 449). Drugim narzędziem z ob. 41 jest czworoboczna kamienna osełka długości 22,5 cm oraz szerokość 5 cm (ryc. 18: 8). Osełka o analogicznej formie została wcześniej znaleziona na cmentarzysku w Czelinie, także w grobie z uzbrojeniem. Tradycja pochówków ciałopalnych w importowanych naczyniach z brązu występuje w całym północnoeuropejskim Barbaricum, choć na terenach nadłabskich rejestruje się szczególną koncentrację pochówków tego typu (H. Baumgartl 2009, s. 203–205, ryc. 1a, szczególnie ryc. 5a – mapa występowania pochówków w situlach typu Eggers 18-29 w Barbaricum; F. Laux 1995, s. 81–95; 2003, s. 45, 46). Ten kierunek proweniencji przypisać należy zapewne omawianej obrzędowości w Czelinie. Na obecnym etapie badań zasadne wydaje się robocze zdefiniowanie na dolnym Nadodrzu horyzontu grobów typu Czelin-Troszyn, tj. bogato wyposażonych pochówków płaskich w naczyniach z brązu datowanych na fazę B1, względnie A3/B1 (Troszyn). Horyzont ten zgodny jest z dynamiką przemian społecznych w północnoeuropejskim Barbaricum zaprezentowaną przez Hansa-Ulricha Voßa na podstawie materiałów z cmentarzyska w Hagenow, Lkr. Ludwigslust-Parchim (H.-U. Voß 2006b). Według tego badacza pojawienie się bogato wyposażonych m.in. w naczynia z brązu grobów szkieletowych i ciałopalnych na terenach nadłabskich rozpatrywać należy jako zjawisko analogiczne z horyzontem grobów "typu Lubieszewo" na Pomorzu Zachodnim. W nawiązaniu do przedstawionego wyżej ob. 41 z Czelina uwagę zwracają pochówki ciałopalne w naczyniach z brązu na cmentarzysku w Hagenow łączone z elitą wojskową użytkującej nekropolię (H.-U. Voß 2006b, s. 35, 36). Wyposażenie grobów ciałopalnych z Czelina i Troszyna w uzbrojenie potwierdzałoby ten wniosek, a pośrednio brak broni w grobach o obrządku szkieletowym z Golic i Sierosławia.

69

Bartłomiej Rogalski

Ryc. 10. Czelin, pow. gryfiński, stan. 23. Obiekt 36, profil – przykład grobu jamowego obsypanego stosem (fot. M. Przybytek)

Ryc. 11. Czelin, pow. gryfiński, stan. 23. Obiekt 40, rzut poziomy – przykład grobu jamowego obsypanego stosem z uzbrojeniem (grot oszczepu z zadziorami) (fot. M. Przybytek)

70

Okres wpływów rzymskich na dolnym Nadodrzu w świetle badań...

Ryc. 12. Czelin, pow. gryfiński, stan. 23. Obiekt 126, rzut poziomy – przykład grobu jamowego obsypanego stosem z uzbrojeniem (grot oszczepu) (fot. B. Rogalski)

Ryc. 13. Czelin, pow. gryfiński, stan. 23. Obiekt 90, rzut poziomy – przykład paleniska (fot. B. Rogalski)

71

Bartłomiej Rogalski

Ryc. 14. Czelin, pow. gryfiński, stan. 23. Obiekt 191 w trakcie eksploracji – przykład bruku kamiennego o znacznych rozmiarach (miejsce kremacji?) (fot. B. Rogalski)

Ryc. 15. Czelin, pow. gryfiński, stan. 23. Obiekt 191 w trakcie eksploracji do podrysu – przykład bruku kamiennego o znacznych rozmiarach (miejsce kremacji?) (fot. B. Rogalski)

72

Okres wpływów rzymskich na dolnym Nadodrzu w świetle badań...

Ryc. 16. Czelin, pow. gryfiński, stan. 23. Obiekt 47, jedyny grób szkieletowy na cmentarzysku datowany na OWR. 1: rzut poziomy; 2: fibula z brązu; 3: naczynie z wyposażenia (rys. I. Sukiennicka, A. Ryś)

73

Bartłomiej Rogalski

Ryc. 17. Czelin, pow. gryfiński, stan. 23. Obiekt 47, pochówek popielnicowy w naczyniu z brązu. 1–4: etapy eksploracji; 5: rzut poziomy; 6: podrys, lokalizacja zabytków; 7: profil obiektu (fot. M. Przybytek; rys. 1. Sukiennicka, A. Ryś)

74

Okres wpływów rzymskich na dolnym Nadodrzu w świetle badań...

Ryc. 18. Czelin, pow. gryfiński, stan. 23. Obiekt 47, wyposażenie grobu: 1: situla ; 2: okucie końca rogu do picia; 3: ogniwko z okuciami końców rzemieni; 4: jednosieczny miecz; 5: okucia pochwy miecza jednosiecznego; 6: para ostróg kabłąkowych; 7: brzytwa; 8: osełka (rys. I. Sukiennicka, A. Ryś)

75

Bartłomiej Rogalski

Ryc. 19. Czelin, pow. gryfiński, stan. 23. Obiekt 47, wyposażenie grobu: 1–4: zapinki; 5: klamra do pasa; 6: okucie pasa; 7–9: okucia końca pasa (rys. I. Sukiennicka, A. Ryś)

76

Okres wpływów rzymskich na dolnym Nadodrzu w świetle badań...

Ryc. 20. Czelin, pow. gryfiński, stan. 23. Obiekt 129. 1: tygiel odlewniczy; 2–4: ceramika; 5: rzut poziomy i profil (rys. I. Sukiennicka, A. Ryś)

77

Bartłomiej Rogalski

Ryc. 21. Czelin, pow. gryfiński, stan. 23. Obiekt 129. 1–3: fibule; 4–5: klucze; 6: sprzączka do pasa; 7: sprężyna zamka szkatułki; 8: nożyk sierpikowaty; 9: przęślik; 10–11: okucia pasa; 12: nóż (rys. I. Sukiennicka, A. Ryś)

78

Okres wpływów rzymskich na dolnym Nadodrzu w świetle badań...

Ryc. 22. Czelin, pow. gryfiński, stan. 23. Obiekt 132, przykład grobu szkieletowego KCSz na stanowisku (fot. B. Rogalski)

79

Bartłomiej Rogalski

Ryc. 23. Czelin, pow. gryfiński, stan. 23. Ceramika znaleziona na cmentarzysku. 1: ob. 1; 2: ob. 84; 3: ob. 65; 4: ob. 34; 5: ob. 56; 6: 80; 7: ob. 77; 8: 47 (rys. A. Ryś, I. Sukiennicka)

80

Ryc. 24. Czelin, pow. gryfiński, stan. 23. Przykłady zapinek z cmentarzyska: 1 i 2: ob. 10/I; 3: warstwa; 4 i 5: ob. 56; 6: ob. 27; 7: ob. 84; 8: ob. 171; 9: ob. 177 (rys. A. Ryś, I. Sukiennicka)

Okres wpływów rzymskich na dolnym Nadodrzu w świetle badań...

81

Bartłomiej Rogalski

Ryc. 25. Czelin, pow. gryfiński, stan. 23. Przykłady uzbrojenia z cmentarzyska. 1: ob. 40; 2: ob. 13; 3 i 11: ob. 9; 4 i 5: ob. 31; 6 i 10: ob. 42; 7: ob. 4; 8 i 12: w-wa; 9: ob. 3 (rys. A. Ryś, I. Sukiennicka)

82

Okres wpływów rzymskich na dolnym Nadodrzu w świetle badań...

LITERATURA A 1923

O. Studien über die nordeuropäische Fibelformen der ersten nachchristlichen Jahrhunderte mit Berücksichtigung der provinzialrömischen und südrussischen Formen, Leipzig.

A 1991

J. Okucia rogów do picia z młodszego okresu przedrzymskiego i okresu wpływów rzymskich w Europie Środkowej i Północnej (próba klasyfikacji i analizy chronologiczno-terytorialnej), Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne, t. 6, s. 7–120. 1998a Importy rzymskie z cmentarzyska w Sobiejuchach Biskupich, woj. siedleckie, [w:] J. Kolendo (red.) Corpus der römischen Funde im europäischen Barbaricum, Nowe znaleziska importów rzymskich z ziem Polski, t. 1, Warszawa, s. 71–77. 1998b Nadkole. A cemetery of the Przeworsk Culture in Eastern Poland, Monumenta Archaeologica Barbarica, t. 5, Kraków. B 2009

H. Bestattungen in römischen Importgefäßen in der Germania Magna während der römischen Kaiserzeit, Wien, 2009 (http://othes.univie.ac.at/7410/1/2009-10-20_0247359.pdf dostęp 23.03.2019 r.).

B 1978

M. Miecze z okresu wpływów rzymskich na obszarze kultury przeworskiej, Materiały Archeologiczne, t. 8, s. 53–165. Römische Schwerter mit Verzierung in Form von Figürlichen Darstellungen und symbolischen Zeichen, [w:] C. v. Carnap-Bornheim (red.) Beitrage zu römischer und barbarischer Bewaffnung in den ersten vier nachchristlichen Jahrhunderten, Lublin–Marburg, s. 109–135.

1994

B 2006

M., I J. Illerup Ådal 11. Die Schwerter, Moesgård.

B 2015

M., K P., S J. Badania metalograficzne mieczy z cmentarzyska z okresu rzymskiego w Czelinie, woj. zachodniopomorskie, Materiały Zachodniopomorskie, Nowa seria, t. 10 (2013), s. 133–157.

B -S A. 1998 Die Fibeln Almgren 101, [w:] J. Kunow (red.) 100 Jahre Fibelformen nach Oscar Almgren. Internationale Arbeitstagung 25.–28. Mai 1997 Kleinmachnow, Land Brandenburg, Wünsdorf, s. 175–185. C 1979

E. Die Fibeln der Älteren Römischen Kaiserzeit in der Germania libera (Dänemark, DDR, BRD, Niederlande, CSSR), Gottinger Schriften zur Vor- und Frühgeschichte, t. 19, Neumünster.

C 2008

K., K B. Simply ornament or something more? Marks of undetermined function found on Barbarian lanceand spearheads [w:] László Kocsis (red.) The Enemies of Rome. Proceedings of the 15th International Roman Military Equipment Conference, Budapest 2005, Journal of Roman Military Equipments Studies, vol. 16, s. 31–56.

D 1988 1996

T. Wczesne fazy kultury przeworskiej. Chronologia, zasięg, powiązania, Warszawa. Krzesiwa typu skandynawskiego z Kamieńczyka, woj. Ostrołęka, [w:] W. Nowakowski (red.) Concordia. Studia ofiarowane Jerzemu Okuliczowi-Kozarynowi w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin, Warszawa, s. 45–49.

83

Bartłomiej Rogalski

1997 1998

2014

Kamieńczyk. Ein Graberfeld der Przeworsk Kultur in Ostmasowien, Monumenta Archaeologica Barbarica, t. 3, Kraków Die kräftig profilierten Fibeln Almgren Gruppe IV, Fig. 74–84 (Trompetenfibeln) – mit einem Ausblick auf die östlichen Formen, [w:] J. Künow (red.) 100 Jahre Fibelformen nach Oscar Almgren. Internationale Arbeitstagung 25.–28. Mai 1997 Kleinmachnow, Land Brandenburg, Wünsdorf, s. 149–156. Kilka uwag o planigrafii cmentarzysk ludności kultury przeworskiej, [w:] R. Madyda-Legutko, J. Rodzińska-Nowak (red.) Honoratissimum assensus genus est armis laudare, Kraków, s. 219–225.

D 2013

-E E. Fibeln aus Augsburg-Oberhausen, [w:] G. Grabherr (red.) Verwandte in der Fremde? Fibeln und Bestandteile der Bekleidung als Mittel zur Rekonstruktion von interregionalem Austausch und zur Abgrenzung von Gruppen vom Ausgreifen Roms während des 1. Punischen Kriegs bis zum Ende des Weströmischen Reiches, Innsbruck, s. 128–152.

D 2011

E. Eine Bemerkungen zur Körperbestattung bei den böhmischen Sueben in der älteren römischen Kaiserzeit, [w:] E. Doberjar E. (red.) Archeologie Barbarů 2010: hroby a pohřebiště Germánů mezi Labem a Dunajem. (Studia Archaeologica Suebica, t. 1), Olomunc, s. 13–22.

D 1973 1978 1989

G. Zagadnienie tak zwanej kultury burgundzkiej, Przegląd Archeologiczny, t. 21, s. 123–163. Die Frage der sog. Burgundischer Kultur, Ethnologisch-Archäologische Zeitschrift, t. 19, s. 413–444. Kultura luboszycka a kultura wielbarska, [w:] J. Gurba, A. Kokowski (red.), Kultura wielbarska w młodszym okresie rzymskim, t. 2, Lublin, s. 127–142. Okres przedrzymski i wpływów rzymskich we wschodnim Nadodrzu, [w:] L. Leciejewicz, E. Gringhmuth-Dallmer (red.), Człowiek a środowisko w środkowym i dolnym Nadodrzu. Badania nad osadnictwem pra- i wczesnodziejowym, Wrocław, s. 151–160. Zróżnicowanie obrządku pogrzebowego kultury luboszyckiej, [w:] A. Urbaniak, R. Prochowicz, I. Jakubczyk, M. Levada, J. Schuster (red.) Terra Barbarica. Studia ofiarowane Magdalenie Maczyńskiej w 65. rocznicę urodzin, Monumenta Archaeologica Barbarica, Series Gemina, t. 2, Łódź–Warszawa, s. 239–250.

1996

2010

E 1940 1951

H.J. Das römische Einfuhrgut im Pommern, Baltische Studien, t. 42, s. 1–35. Der römischen Import im Freien Germanien, Atlas der Urgeschichte, Band t. 1, Hamburg.

F 1966

U. Zu den Fibeln Almgren 101, Jahresschrift für mitteldeutsche Vorgeschichte, t. 50, s. 229–262.

G 1965

J. Die norisch-pannonische Frauentracht im 1. und 2. Jahrhundert, Münchner Beiträge für Vor- und Frühgeschichte, t. 11, München.

G 1991

J. Ostrogi kabłąkowe kultury przeworskiej. Klasyfikacja typologiczna, Przegląd Archeologiczny, t. 38, s. 53–84.

G 1977 1981

K. Okres lateński w Europie, Archeologia pierwotna i wczesnośredniowieczna, 4, Kraków. Kultura przeworska, [w:] J. Wielowiejski (red.) Prahistoria ziem polskich, t. 5. Późny okres lateński i okres wpływów rzymskich, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk, s. 57–135.

G 1998

T. Die Fibelformen Almgren I, 10-14-Geschichte und Stand der Forschung, [w:] J. Künow (red.) 100 Jahre Fibelformen nach Oscar Almgren. Internationale Arbeitstagung 25.–28. Mai 1997 Kleinmachnow, Land Brandenburg, Wünsdorf, s. 29–38.

84

Okres wpływów rzymskich na dolnym Nadodrzu w świetle badań...

G C. 1995 Die römischen Fibeln aus Virunum, Klagenfurt. G O. 1998 Die knieförmig gebogenen Fibeln der älteren römischen Kaiserzeit – Forschungsgeschichte und Forschungsstand, [w:] J. Künow (red.) 100 Jahre Fibelformen nach Oscar Almgren. Internationale Arbeitstagung 25.–28. Mai 1997 Kleinmachnow, Land Brandenburg, Wünsdorf, s. 203–212. H 2001

2002

T. Das kaiserzeitliche Gräberfeld von Alt Lietzegöricke (Stare Łysogórki, woj. Szczecin), [w:] M. Meyer (red.). TRANS ALBIM FLUVIUM, Forschungen zur vorrömischen, kaiserzeitlichen und mittelalterlichen Archäologie, Festschrift für Achim Leube zum 65. Geburtstag, Rahden/Westf., s. 251–284. Das germanische Gräberfeld von Prądno, Kr. Myślibórz (ehem. Rahmhütte, Kr. Soldin), Poznań.

H 2010

L L. Die Insel in der Mitte. Bornholm im 2.–4. Jahrhundert. Regionale und vergleichende Untersuchungen der jüngerkaiserzeitlichen Grabfunde, Berliner Archaeologische Forschungen, t. 9, Rahden/Westf.

H 1908

W. Über einen Fund von Mäanderurnen bei Königsberg in der Neumark, Zeitschrift für Ethnologie. Organ der Berliner Gesellschaft für Anthropologie, Ethnologie und Urgeschichte, t. 40, s. 772–775.

I J. 2001 Illerup Ådal, 9. Die Schilde, Moesgard. 2007 Illerup Ådal. Czarodziejskie zwierciadło archeologii, Warszawa. J M. 1916 Die Bewaffnung der Germanen, Wurzburg. 1921 Der Reitersporn. Seine Entstehung und früheste Entwicklung, Leipzig. J 2009

A., L A., M H., W P. Osada z okresu przedrzymskigo i okresu wpływów rzymskich, [w:] A. Jaszewska, A. Leciejewska, H. Machajewski, E. Pawlak, P. Stachowiak, P. Wolanin (red.), Opracowanie wyników ratowniczych badań archeologicznych na stanowisku nr 10 w Świętem, gm. Stargard Szczeciński, woj. zachodniopomorskie, Zielona Góra–Poznań, s. 10–156, praca w maszynopisie złożona w Dziale Archeologii Muzeum Narodowego w Szczecinie.

J 2008

B. Typologia obiektów kremacji w okresie rzymskim na przykładach wybranych z terenów prowincji rzymskich i Barbaricum, [w:] M. Olędzki, J. Skowron (red.) Kultura przeworska. Odkrycie, interpretacje, hipotezy, t. 2, s. 211–242.

K 1982

, R. M -L , E. N Birytualne cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich we wsi Żalęcino, woj. Szczecin (Badania 1976, 1978, 1979), Materiały Zachodniopomorskie, t. 26 (1980), s. 61–114.

K 1988

P. Chronologia inkrustowanych grotów broni drzewcowej z okresu wpływów rzymskich, [w:] M. Gedl (red.) Scripta Archaeologica. Varia, t. 231, Warszawa–Kraków, s. 51–77. Klasyfikacja grotów broni drzewcowej kultury przeworskiej z okresu rzymskiego, Kraków. Aus den Forschungen an der territorialen Differenzierung des Zustroms römischer Waffenimporte im Barbaricum, [w:] C. Carnap-Bornheim (red.) Beitrage zu römischer und barbarischer Bewaffnung in den ersten vier nachchristlichen Jahrhunderten, Lublin-Marburg, s. 207–222.

1995 2006

85

Bartłomiej Rogalski

K 1973

E. Niektóre importy z wczesnego okresu rzymskiego między Prosną a Pilicą, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna, t. 20, 39–80.

K 2011

H. Zu den Grabfunden der frührömischen Kaiserzeit als Ausdruck germanischen Siedlungsverhältnisse in Mecklenburg-Vorpommern, [w:] W. Budesheim (red.) Festschrift 20 Jahre Freie lauenburgische Akademie, Wentorf b. Hamburg, s. 87–140.

K 1994

A. Bemerkungen zu Schildbuckeln des Typs Jahn 8 (Ilkiær 5 a-5b), [w:] C. Carnap-Bornheim (red.) Beitrage zu römischer und barbarischer Bewaffnung in den ersten vier nachchristlichen Jahrhunderten, Lublin-Marburg, s. 369–376. Schlossbeschläge und Schlüssel in Barbaricum in der römischen Kaiserzeit und der frühen Völkerwanderungszeit. Klassifizierung, Verbreitung, Chronologie. Lublin.

1997 K 2006 2016

B. Ludzie z żelaza. Wojownicy z okresu wpływów rzymskich na ziemiach polskich, Z Otchłani Wieków, t. 61, Nr 1–2, s. 60–75. Miejsce ofiarne w Lubanowie na tle podobnych stanowisk z europejskiego Barbaricum / A sacrificial site in Lubanowo in comparision with similiar sites from the European Barbaricum, [w:] T. Nowakiewicz (red.) Starożytne miejsce ofiarne w jeziorze w Lubanowie (d. Herrn-See) na Pomorzu Zachodnim / Ancient Sacrificial Place in the Lake in Lubanowo (former Herrn-See) in West Pomerania, Warszawa, s. 285–302.

F. L , 1995 Metallene Urnen und römisches Tafelgeschirr, [w:] R. Busch (red.) Rom und Niederelbe, Neumunster, s. 81–95. 2003 Das älterkaiserzeitlische Grab von Hagenow 1841 – Überlegungen zur Person des hier bestatten Toten, [w:] W. Budesheim, H. Keiling (red.) Zur Geschichte und Archäologie der Germanen zwischen Rhein und Oder um die Zeitenwende, Wentorf b. Hamburg, s. 44–48. L A., D G., S E. 2002 Die römische Kaiserzeit im Odergebiet, [w:] L. Leciejewicz, E. Gringhmuth-Dallmer (red.) Forschungen zu Mensch und Umwelt im Odergebiet in ur- und frühgeschichtlicher Zeit, Mainz/Rhein, s. 295–303. L A. 1975 Die römische Kaiserzeit im Oder-Spree Gebiet, Veröffentlichungen des Museums für Frühgeschichte Potsdam, t. 9, Potsdam. 1978 Neubrandenburg, ein germanischer Bestattungsplatz des 1. Jahrhunderts u. Z., Berlin. 2011 Die „Gustower Gruppe“ der frühen römischen Kaiserzeit. Forschungsgechichte und Forschungsstand, [w:] G. Domański (red.) Nadodrze w Starożytności. Konferencja Grabice, 23–30 czerwca 2004 r., Zielona Góra, s. 91–115. L T. 1970 Chronologia względna kultury przeworskiej we wczesnym okresie rzymskim, Wiadomości Archeologiczne, t. 35/4, z. 4., s. 429–491. Ł 2009 2018

P. Norisch-pannonische Dopelknopffibeln im Osten des Barbaricums, Ethnologisch-Archäeologische Zeitschrift, 50, s. 409–426. Fragen zur Oksywie-Kultur. Oder: Über die Katze von Cheshire, die langsam verschwindet, bis nichts mehr als ein Grinsen übrigbleibt, [w:] A. Michałowski, J. Schuster (red.) (red.) Kulturkonzepte und konzipierte Kulturen. Aussagemöglichkeiten und Grenzen einer systematischen Erfassung archäologischer Funde des eisenzeitlichen Mittel- und Nordeuropass. Internationales Colloquium

86

Okres wpływów rzymskich na dolnym Nadodrzu w świetle badań...

anlässlich des 100. Jahrestages des Erscheinens des Fundkataloges von Erich Blume im Jahr 1915, Puszczykowo 2015, Kolloquien zur Vor- und Frühgeschichte, t. 23, Bonn, s. 27–50. M 2011

H., L A., W P. Osada ludności z okresu przedrzymskiego i wczesnorzymskiego w Świętym, gmina Stargard Szczeciński, stan. 10, [w:] M. Fudziński, H. Paner (red.) XVII Sesja Pomorzoznawcza, t. 1, Gdańsk, s. 267–296.

M 1999

H. Zur Erforschung von kulturellem und siedlungsgeschichtlichem Wandel in Westpommern von 1. Jh. v. u. Z. bis zum 5./6. Jh. u. Z., Ethnographisch-Archäologische Zeitschrift, t. 40, s. 241–262. 2000 Cmentarzysko ludności grupy gustowskiej na wzgórzu Młynówka w Wolinie, woj. zachodniopomorskie, [w:] T. Bochnak, R. Madyda-Legutko (red.) Superiores Barbarii. Księga ku czci Profesora Kazimierza Godłowskiego, Kraków, s. 241–253. 2006 Cmentarzysko ludności kultury jastorfskiej z fazy marianowickiej oraz grób z młodszego okresu przedrzymskiego w Troszynie, pow. Kamień Pomorski, stan. 10, [w:] W. Nowakowski, J. Borkowski, A. Cieśliński, A. Kasprzak (red.) Goci i ich sąsiedzi na Pomorzu. Materiały z konferencji „Goci na Pomorzu Środkowym” Koszalin 28–29 października 2005 r., Koszalin, s. 83–105. 2007 Grób wojownika z młodszego okresu przedrzymskiego z Troszyna, powiat Kamień Pomorski, stan. 10, [w:] M. Bogacki, M. Franz, Z. Pilarczyk (red.) Wojskowość ludów Morza Bałtyckiego. Wojskowość ludów Morza Bałtyckiego. Mare Integrans. Studia nad dziejami wybrzeży Morza Bałtyckiego. Materiały z 2 Międzynarodowej Sesji Naukowej Dziejów Ludów Morza Bałtyckiego. Wolin 4-6 sierpnia 2006, Wolin, s. 28-43. 2010 Wczesnorzymski pochówek z Troszyna, pow. Kamień Pomorski, [w] A. Urbaniak, R. Prochowicz, I. Jakubczyk, M. Levada, J. Schuster (red.)Terra Barbarica. Studia ofiarowane Magdalenie Mączyńskiej w 65. rocznicę urodzin, Monumenta Archaeologica Barbarica, Seria Gemina, t. 2, Łódź–Warszawa, s. 357–366. 2012a Wprowadzenie do problematyki kulturowej zabytków z okresu wpływów rzymskich i wczesnej fazy okresu wędrówek ludów, [w:] K. Kowalski, D. Kozłowska-Skoczka (red.) Zaginione – Ocalone. Szczecińska kolekcja starożytności pomorskich. Okres przedrzymski – okres wędrówek ludów. Katalog zabytków, Szczecin, s. 203–222. 2012b Lekowo, gm. Świdwin, pow. Świdwiński, woj. zachodniopomorskie (niem. Leckow, Kreis Belgard). Wyposażenie grobu, [w:] K. Kowalski, D. Kozłowska-Skoczka (red.) Zaginione-Ocalone. Szczecińska kolekcja starożytności pomorskich. Okres przedrzymski – okres wędrówek ludów – katalog zabytków, Szczecin, s. 259–260. 2012c Wyposażenie grobu. Sierosław, gm. Wolin, pow. kamieński, woj. zachodniopomorskie, [w:] K. Kowalski, D. Kozłowska-Skoczka (red.) Zaginione – Ocalone. Szczecińska kolekcja starożytności pomorskich. Okres przedrzymski – okres wędrówek ludów. Katalog zabytków, Szczecin, s. 278. 2012d Zapinka. Święcianowo, gm. Malechowo, pow. sławieński, woj. zachodniopomorskie (niem. Wiesenthal, Kreis Schlawe), [w:] K. Kowalski, D. Kozłowska-Skoczka (red.) Zaginione – Ocalone. Szczecińska kolekcja starożytności pomorskich. Okres przedrzymski – okres wędrówek ludów. Katalog zabytków, Szczecin, s. 292. M 1986 1990 2011 M 2000

-L R. Die Gürtelschnallen der Römischen Kaiserzeit im mitteleuropäischen Barbaricum, BAR International 360, Oxford. Gürtelhaken der frührömischen Kaiserzeit im Gebiet des mitteleuropäischen Barbaricum, Przegląd Archeologiczny, t. 37, s. 157–180. Studia nad zróżnicowaniem metalowych części pasów w kulturze przeworskiej. Okucia końca pasa, Kraków. U. Uwagi na temat genezy obrządku szkieletowego na Pomorzu na przełomie młodszego okresu przedrzymskiego i okresu wpływów rzymskich, [w:] R. Madyda-Legutko, K. Godłowski, T. Bochnak (red.) Superiores barbari. Księga ku czci Profesora Kazimierza Godłowskiego, Kraków, s. 255–269.

87

Bartłomiej Rogalski

M M. 2011 Migration und Adoption. Ein differenziertes Modell zur Erklärung der La-Tène-Zeitlichen Przeworsk-Funde in Deutschland, [w:] G. Domański (red.) Nadodrze w Starożytności. Konferencja Grabice, 23–30 czerwca 2004 roku, Zielona Góra, s. 61–74. M 1963 1965

-Š K. Die Anfänge der römischen Kaiserzeit in Böhmen, Fontes Archaeologici Pragenses, t. 6. Zur Chronologie der ältesten römischen Kaiserzeit in Böhmen, Berliner Jahrbuch für Vor- und Frühgeschichte, t. 5, s. 103–174.

M 1957

A. Formenkreise der älteren römischen Kaiserzeit im Raum zwischen Havelseenplatte und Ostsee, [w:] O.F. Gandert (red.) Berliner Beitrage zur Vor- Und Frühgeschichte für das Ehemals Staatliche Museum für Berlin und den Staatlichen Vertrauensmann für die kulturgeschichtlichen Bodenaltertümer des Landes Berlin, B. t. 1, Berlin.

N I. 1958 Ein kaiserzeitlisches Brandgrubengrab aus Wusterhusen, Kr. Wolgast, Ausgrabungen und Funde, t. 3, s. 81–84. P 1967

I. K otázce účelu závěsných jehlicových bodců z doby řimsé, Archeologické Rozhledy, t. 19, s. 355– 367.

R E. 1979 Die römischen Fibeln aus Augst und Kaiseraugst, Forschungen in Augst, t. 3, Augst. R 2010 2013

B. Młodszy okres przedrzymski na Pomorzu Zachodnim i Przednim (III–I w. p.n.e.), Szczecin. Badania cmentarzyska w Czelinie, gm. Mieszkowice, pow. gryfiński, stan. 23. Zarys problematyki grupy lubuskiej, [w:] A. Chludziński (red.) Nadodrzańskie spotkania z historią. Polsko-niemiecka konferencja naukowa, Czelin, gm. Mieszkowice, 2 marca 2013, Pruszcz Gdański, 2013, s. 11–33. 2014a Stan badań nad grupą lubuską, [w:] A. Chludziński (red.) Nadodrzańskie spotkania z historią. II polsko-niemiecka konferencja naukowa, Mieszkowice 25 kwietnia 2014 r., Pruszcz Gdański, s. 11–26. 2014b Główne kierunki badań nad okresem wpływów rzymskich w rejonie kolana Odry, Rocznik Chojeński, t. 6, s. 7–28. 2014c Fragmenty drewnianej płyty tarczy z grobu popielnicowego nr 82 z cmentarzyska grupy lubuskiej w Czelinie, pow. gryfiński, stan. 23, [w:] R. Madyda-Legutko, J. Rodzińska-Nowak (red.) Honoratissimum Assensus Genus est Armis Laudare. Studia dedykowane Profesorowi Piotrowi Kaczanowskiemu z okazji siedemdziesiątej rocznicy urodzin, Kraków, s. 247–253. 2015a Uzbrojenie w okresie wpływów rzymskich na dolnym Nadodrzu na przykładzie cmentarzyska w Czelinie, gm. Mieszkowice, stan. 23, [w:] A. Chludziński (red.) III Nadodrzańskie spotkania z historią 2015, Pruszcz Gdański, s. 11–35. 2015b The Roman Period in Lower Oder region, Recherches Archaéologiques, t. 7, s. 11–116. 2016a Die Bewaffnung der Römischen Kaiserzeit im unteren Odertal am Beispiel des Graberfeldes von Czelin (Zellin), Gem. Mieszkowice, Fndst 23, Ethnographisch-Archäologische Zeitschrift, t. 55 (2014), 157–187. 2016b Importy rzymskie na dolnym Nadodrzu w świetle badań cmentarzyska w Czelinie, gm. Mieszkowice, stan. 23, [w:] A. Chludziński (red.) IV Nadodrzańskie spotkania z historią 2016, Pruszcz Gdański–Mieszkowice, s. 11–34. 2017 Dolne Nadodorze w okresie wpływów rzymskich – wpływy i nurty kulturowe, [w:] M. Fudziński, W. Świętosławski, W. Chudziak (red.), Pradoliny pomorskich rzek. Kontakty kulturowe i handlowe społeczeństw w pradziejach i wczesnym średniowieczu, Gdańsk, s. 239–272.

88

Okres wpływów rzymskich na dolnym Nadodrzu w świetle badań...

2018a

Groby elit z wczesnego okresu rzymskiego na dolnym Nadodrzu na przykładzie cmentarzyska w Czelinie, gm. Mieszkowice, stan. 23, [w:] A. Chludziński (red.) VI Nadodrzańskie spotkania z historią 2018 / 6. Treffen mit der Geschichte an der Oder, Pruszcz Gdański, s. 11–29, 2018b Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich w Czelinie, gm. Mieszkowice, pow. Gryfino, [w:] E. Trawicka (red.), XX Sesja Pomorzoznawcza, Gdańsk, s. 111–124. 2018c Badania weryfikacyjne cmentarzyska z okresu wpływów rzymskich w Starych Łysogórkach, gm. Mieszkowice, pow. Gryfino, stan. 5 (AZP 43-03/7) w roku 2014, [w:] E. Trawicka (red.), XX Sesja Pomorzoznawcza, Gdańsk, s. 141–143. R 1998

E. Ostrogi krzesowate z ziem polskich, [w:] J. Ilkiær, A. Kokowski (red.) 20 lat archeologii w Masłomęczu, t. 1, Lublin, s. 165–188.

S 1994

E. Die halbkugeligen germanischen Schildbuckel der jüngeren römischen Kaiserzeit, [w:] C. Carnap-Bornheim (red.) Beitrage zu römischer und barbarischer Bewaffnung in den ersten vier nachchristlichen Jahrhunderten, Lublin-Marburg, s. 357–367.

S 2007

J. Wpływy wielbarskie na zachód od Odry, [w:] M. Fudziński, H. Paner (red.) Nowe materiały i interpretacje. Stan dyskusji na temat kultury wielbarskiej, Gdańsk, s. 433–456. Lübsow. Älterkaiserzeitliche Fürstengräber im nördlichen Mitteleuropa, Bonner Beitrage zur Vorund Frühgeschichtlichen Archäologie, t. 12, Bonn.

2010

T I. 2018 Analiza antropologiczna ciałopalnych szczątków ludzkich z Czelina z pochówkami szkieletowymi, Szczecin – praca w maszynopisie. T 1998

M. Cmentarzysko płaskie kultury wielbarskiej z późnego okresu rzymskiego w Kamienicy Szlacheckiej, gmina Stężyca, woj. Gdańskie, stanowisko 3, [w:] M. Dworaczyk, P. Krajewski, E. Wilgocki (red.), Acta Archaeologica Pomoranica, t. 1, Szczecin, s. 113–120.

U 2012

J. Funde von einem germanischen Gräberfeld bei Malchin, Lkr. Mecklenburg-Seenplatte, Archäologische Berichte aus Mecklenburg-Vorpommern, t. 19, s. 76–94.

V T. 1965 Zur Neugliederung der eingliederiegen Armbrustfibeln mit breitem Fuβteil (Almgren Gruppe I, 10–14), Bodendenkmalpflege in Mecklenburg 1964, s. 175–225. V H.-U. 1998 Bundesländer Mecklenburg-Vorpommern, Corpus der römischen Funde im europäischen Barbaricum. Deutschland, t. 3, Bonn. 2006a Römische Waffen in Mecklenburg-Vorpommern – Bilanz der Materialaufnahme fur das Corpus römischer Funde, [w:] C. Carnap-Bornheim (red.) Beitrage zu römischer und barbarischer Bewaffnung in den ersten vier nachchristlichen Jahrhunderten, Lublin-Marburg, s. 261–270. 2006b Hagenow in Mecklenburg – ein frühkaiserzeitlicher Bestattungplatz und Aspekte der römischgermanischen Beziehungen, Bericht der Römisch-Germanischen Kommission, t. 86, s. 19–59. V 1995

T. Studien zu Fibelformen der jüngeren vorrömischen Eisenzeit und ältesten römischen Kaiserzeit. Bericht der Römisch – Germanischen Kommission / 1994, Berlin, s. 147–282.

W 2002

P. Przyczynek do rozplanowania cmentarzysk ludności kultury wielbarskiej w Polsce – badania stanowiska 12 w Jordanowie, pow. świebodziński, województwo lubuskie, [w:] J. Wrzesiński (red.) Popiół i kość. Funeralia legnickie, t. 4, Sobótka–Wrocław, s. 401–407.

89

Bartłomiej Rogalski

W 1985 1987 1991

J. Die spätkeltischen und römischen Bronzegefäße in Polen, Bericht der Römisch-Germanischen Kommission, t. 66, Mainz/Rhein, s. 123–320. Die Bronzeeimer mit Delphinattaschen in Mitteleuropa im Lichte der archäologischen und metallurgischen Untersuchung, Zeitschrift für Archäologie, t. 21, s. 25–45. Produkcja i pochodzenie rzymskich naczyń „brązowych”, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, t. 39, Nr 3, s. 279–316.

W 1964

M. R. Uzbrojenie ludności Pomorza Zachodniego u progu naszej ery, Materiały Zachodniopomorskie, t. 9, s. 9–166.

W 1961

R. Osada i grób z okresu rzymskiego w Cedyni nad Odrą, Materiały Zachodniopomorskie, t. 6, s. 97–158. Cmentarzysko z okresu późnolateńskiego i rzymskiego w Warszkowie, pow. Sławno, Materiały Zachodniopomorskie, t. 11 (1965), s.179–280. Napływ importów rzymskich na północ od środkowego Dunaju, Archeologia Polski, t. 15, s. 207– 252. Achim Leube, Die römische Kaiserzeit im Oder-Spree-Gebiet, Veröffentlischungen des Museums für Ur- Und Frühgeschichte, t. 9, Potsdam, 1975, s. 227; w tym 16 rycin, 32 tablice, 4 tabele, 8 map oraz 1 kartogram, Materiały Zachodniopomorskie, t. 21 (1975), s. 379–384. Grupa lubuska, [w:] J. Wielowiejski (red.) Prahistoria ziem polskich, t. V. Późny okres lateński i okres wpływów rzymskich, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk, s. 205–209. Ceramika kultury wielbarskiej między Bałtykiem a Morzem Czarnym, Szczecin. Lubowidz. Ein birituelles Gräberfeld der Wielbark-Kultur aus der Zeit vom Ende des 1. Jhs. v. Chr. bis zum Anfang des 3. Jhs. n.Chr., Monumenta Archaeologica Barbarica, t. 1, Kraków. Lubieszewo. Materiały do studiów nad kulturą społeczności Pomorza Zachodniego w okresie od IV w. p.n.e. do I. w. n.e., Szczecin.

1967 1970 1978

1981 1993 1995 1997 Z 1989

R. Studien zu germanischen Schilden der Spätlatène – und der römischen Kaiserzeit im freien Germanien, BAR International Series 505, Oxford.

Ż 2013

D. The Absence of Cremation Sites within Cemeteries of the Przeworsk and Wielbark Cultures in the Roman Period in Great Poland, Sociology and Anthropology, t. 1(2), s. 111–117.

90

LIMITES

CONTINUATIO Ondrej Šedo Archeologický ústav AV ČR Brno

ŘÍMSKÉ ZÁSAHY DO BARBARIKA NAD SEVERNÍM DUNAJEM ABSTRACT: Beginnings of Roman interventions upon the territory northward from the middle Danube river are traditionally connected with the period around the turn of the era when this river became a part of the Imperial border. Roman activities, even the indirect ones, however were significant already during the Laten period. Roseldorf in Lower Austria, Němčice na Hané in Moravia and Nowa Cwrekwia in Upper Silesia were places to where celtic warriors returned, those who did mercenary services in the mediterranean states, usually on the Roman enemy side. Another indirect impact or Rome held his significance during the whole of the Roman period (diplomacy, personal contacts, luxury goods trade), eventhough some cases had not been recorded either in ancient literary sources or by means of archaeological findings. As an example we can take salt, a comodity probably imported for the Danubian barbarians from Roman provinces. Direct Roman interest in the Danubian territory already during the Laten period has been confirmed by surprising discoveries at the Bratislava castle. Architecturally imposing buildings made by Roman technical procedures have been found here. The extensive site originated here probably already before the first half of the first century BC. An interest in another site, Devin, around the end of the Laten period has been confirmed by findings of numerous coins and imported items. For the Augustan period we have got Roman military activities confirmed in Devin (barracks for military units, a tower), in Engelhatstetten (an extensive temporary camp) and in Mušov (the camp Mušov-Neurissen I with a building of the wood-clay construction which should have served as military baths). The last mentioned site shows signs of an unfinished camp, there should have been built a hiberna here for a stay of a big military unit. Military events in the time of the Marcomannic wars refer to numerous temporary camps of various dimensions (from 1 ha to more than 40 ha). The most distant camps from the Danube are situated in Jevíčko in northern Moravia, in Olomouc and in Hulín – Pravčice in the foreground of the Moravian gate. Another camp obviously used Roman army during winter months between the years 179 and 180 in Trenčín in

Ondrej Šedo

western Slovakia. The military camp of Iža (the ancient Kelemantia) was built on the northern bank of the Danube. It finished due to a barbarian attack near the end of the Marcomannic wars. At the same time a system of Roman fortifications existed also on the Burgstall hill in Mušov in southern Moravia where two walled Roman buildings were found. The masonry buildings in other sites (e.g. Stupava, Devin, a newly established camp in Iža) are witnesses of permanent Roman interest in the territory northward from the Danube. Some of the sites (first-of-all Cífer-Pác, Podunajské Biskupice and Veľký Kýr in Slovakia, Oberleiserberg in Lower Austria) with Roman walled buildings served as residences of the autochthon elites. They were a part of material support which should have increased local governors´ interest in cooperation with the Roman empire. The Romans made three attempts on annexation of the above-danubian barbaricum (in the year 6 AD, in the time of the marcomannic wars and during the government of the emperor Valentinianus I). But each time they failed. KEYWORDS: Middle Danube region, Imperium Romanum, barbarians, Roman army, Roman temporary camps, Roman architecture.

ÚVOD Předmětem našeho zájmu z hlediska prostoru bude území na jihu vymezené řekou Dunaj, v úseku mezi rakouským regionem Waldviertel a ohbím veletoku u maďarského Vacova, kde se řeka obrací k jihu. Ze západu pak bude probíhat hranice sledovaného prostoru po výšinách oddělujících českou kotlinu od Pomoraví. Nebudeme se tedy věnovat místům v české kotlině, a akceptujeme zatímní představu, že jak za tažení proti Marobudovi, tak i v době markomanských válek Římané (nebo přesněji řečeno římští vojáci) na území Čech nevstoupili. Na severu sledovanou oblast vymezují horské terény přerušené Moravskou branou, a Karpaty, až k místům na východě Slovenska. Alespoň okrajově budou sledované kontakty římského světa s populacemi, které žily v prostoru Velké evropské nížiny, jakkoliv zatím pro skutečné zásahy Říma do tohoto prostoru nemáme doklady. S  ohledem na současné geografické členění se budeme obírat především Pomoravím a naddunajskou částí Dolního Rakouska, která v době římské přímo souvisela s moravským územím. Z hlediska geomorfologie k oběma regionům náleží také slovenské Záhoří, ležící mezi karpatským hřebenem a dolním tokem řeky Moravy. Na východní straně Karpat leží jihozápadní Slovensko, další prostor s četnými lokalitami. Na východním okraji celé oblasti, v prostoru jižních výběžků hor středního Slovenska, probíhala hranice vymezující podle představ starověkých geografů Germánii z východní strany. Území východního Slovenska, které už náleželo k Sarmatii, budeme věnovat pozornost pouze okrajově. Je vzdálené od římských hranic na středním Dunaji, je však nutno evidovat stopy římského působení, které mohlo přicházet jak od jihozápadu, z Pannonie, tak i od východu, z římské Dácie.

94

Římské zásahy do barbarika nad severním Dunajem

Z hlediska času, jemuž se chceme věnovat, je nutno, s ohledem na charakter zásahů, vymezit dvě zcela různé etapy. První předcházely tažení keltských kmenů ve starší části laténského období, při kterých se posunovaly k jihu, až do Itálie, na Balkán, do Řecka a až do Malé Asie (nově přehled D. Repka 2019). K nepřímým a nezáměrným zásahům Říma do poměrů v oblasti ležící na sever od středního Dunaje došlo v době etablování římské moci na Apeninském poloostrově, kdy na nové poměry některé keltské skupiny reagovaly odchodem do severněji ležících končin. Poněkud jinou podobu měly další střety s Římem, jejichž důsledky se projevily až v naddunajském prostoru. Keltové se v druhé etapě angažovali, jako žoldnéři, v celé mediteránní oblasti, kde se bojů obvykle účastnili na straně římských nepřátel. Pak se vraceli do střední Evropy nejen s povědomím o jiném civilizačním okruhu, ale také vybaveni platbami za prokázané služby. Do střední Evropy si přinášeli mince a také kořist, která zřejmě zahrnovala nejen drahé kovy a jiné výrobky, ale zřejmě také hospodářská zvířata. Začátek nepřímých zásahů Říma do námi sledovaného prostoru lze spojovat s působením keltských žoldnéřů už za 1. punské války (264–241 před Kr.) a odpovídající akce provázené návraty bojovníků lze spojovat s obdobím 2. punské války (218–201 před Kr.). Intencionální, s  mocenskými, politickými a vojenskými zájmy Impéria spojené římské aktivity nejsou pak spojeny až s dobou, kdy se Dunaj se stal hraniční řekou. Docházelo k nim už v době laténské, jak to dokládají nedávné nálezy z Bratislavského hradu. A před nástupem germánských kmenů do středoevropského prostoru došlo i k první válečné výpravě, která se dotkla kmenů nejméně v prostoru dnešního Slovenska. Byla jí výprava Marca Vinicia (J. Dobiáš 1964, s. 70–72). O přímou, a zřejmě trvalou kontrolu naddunajských území se pokusili Římané pouze potřikrát. Za výpravy roku 6, v době expedic podniknutých za vlády Marca Aurelia v průběhu markomanských válek, a za výpravy, kterou roku 375 ukončila smrt císaře Valentiniana I. v Brigetiu, u břehu řeky Dunaj. O jiných taženích, včetně už zmíněné akce Marca Vinicia a neúspěšné výpravy císaře Domitiana proti Markomanů roku 89, nemáme jasné informace, a zmínky o bojích s kmeny na Dunaji nedovolují určit, zda došlo pouze k vytlačení barbarů za hranice, anebo i římská vojska překročila hranice. Je nutno připomenout, že zasahování týkající se Říma se odehrávalo také v opačném směru. Domácí obyvatelstvo a jeho elity měly svoje vlastní zájmy, někdy jim vyhovovala spolupráce s Římany, jindy představovali latentní hrozbu anebo proti nim vedli váleční akce. Území ovládaní Římem a i vlastní Itálie byly vystaveny barbarským útokům, a v některých dobových situacích se zapojovali bojovníci barbarských kmenů do vnitřních válek v římském světě (například v době nastolení vlády flaviovské dynastie), popřípadě bojovali za římské zájmy proti jiným skupinám barbarů (král pohřbený v Mušově). Tyto projevy samostatného jednání místních elit poznáváme nepřímo, na základě římských kroků. A vlastně po celou dobu římskou zajišťování klidu vyžadovalo, aby Římané vykonávali politickou kontrolu barbarika, udržovali diplomatické vztahy, udržovali spojení s vládnoucími dynastiemi a podporovali prostřednictvím peněz a hmotných statků místní elity. Oslabovali sílu protivníků, když

95

Ondrej Šedo

využívali služeb cizích válečníků a zařezovali je do služeb v římském světě, za římskou hranicí kontrolovali a schvalovali přesuny kmenů anebo jejich částem umožňovali přesídlení na své území. A všechny tyto komunikace nezůstávaly bez důsledků, které se projevovaly v námi sledované oblasti.

ZDROJE POZNÁVÁNÍ Pro sledování středoevropského barbarika, se zaměřením na jeho jižní část, mají zvláštní význam antické písemné prameny. V poslední době byly představeny ve dvou moderně koncipovaných edicích (D. Bartoňková, I. Radová 2010; P. Valachovič 1998). Nerozvíjelo se ale odpovídající, historické bádání, a jediným dílem, které sumarizuje poznatky o období mezi laténem a začátkem středověku je kniha Josefa Dobiáše Dějiny československého území před nástupem Slovanů (J. Dobiáš 1964). Dílo vydané v šedesátých letech 20. století přitom bylo připraveno v podobě rukopisu už dlouho předtím, a zaznamenává stav poznání, které bylo aktuální už téměř před sedmi desetiletími. Pouze v některých tematických okruzích došlo k analýzám, které posunují znalosti na novou úroveň. Týká se to především úspěšného bádání vycházejícího z přístupů archeologie pro dobu začátků germánského osídlení v české kotlině, kdy došlo k významným změnám v celkovém obraze doby starší doby římské (například V. Salač 2008, s. 26–32, 114–126), inovativní změny se ale týkají poměrů v české kotlině a pouze zprostředkovaně mají význam pro námi sledovanou oblast. Při této příležitosti ne vhodné upozornit, že Vladimír Salač upozorňoval opakovaně na chybnou tendenci uplatňovanou v archeologické práci, kdy naše bádání zaměřené na problematiku doby římské svoje závěry programově a přímočaře spojuje s výsledky historického poznávání, přičemž takový postup je nutno označit za metodicky vadný (V. Salač 2006; 2008, s. 31, 32). Vlastní archeologické poznávání problematiky doby římské, se zaměřením na studium dokladů o římské přítomnosti v Podunají a na někdejším československém území, začalo být pěstováno na profesionální úrovni v meziválečném období. V jeho závěru byla „římská problematika“ pro území jižního Slovenska shrnuta v díle Vojtěcha Ondroucha Limes Romanus na Slovensku (V. Ondrouch 1938). Díla věnovaná problematice římských aktivit v  naddunajské oblasti s  ambicemi nastolení syntézy z  pozic historie a archeologie v  současnosti chybí, publikační výstupy zůstávají v úrovni tematicky anebo geograficky zaměřených prací. V širších souvislostech byly dosažené výsledky představeny pouze v rámci přehledů, které měly oslovit nejen odborníky, ale i širší zainteresovanou veřejnost (například H. Friesinger et al. 2002; S. Jilek 2009; M. Kandler, H. Vetters 1989; B. Komoróczy, M. Vlach 2018; M. Musilová, V. Turčan 2012; B. Novotný 1995). Nepodařilo se připravit ani monografie, které by v plném záběru sledovaly vybranou problematiku anebo konkrétní lokalitu, s uvedením všech nálezů a nálezových situací zaznamenaných v průběhu výzkumů; zatím jedinou výjimku představuje dílo Kristiána Elscheka vydané roku 2017 (Brati-

96

Římské zásahy do barbarika nad severním Dunajem

slava-Dúbravka: Germanischer Fürstensitz mit römischen Bauten und die germanische Besiedlung. Nitra). Zprávy zaznamenané v antických písemných pramenech jsou svědectvím o setrvalém zájmu středomořského a římského světa o události, které se odehrávaly v barbariku. Jimi představený obraz se významným způsobem podařilo doplnit a zpřesnit prostřednictvím archeologické analýzy zaměřené na problematiku nástupu germánského osídlení v české kotlině, s významem pro poznání poměrů i v námi sledovaném prostoru. Ukázalo se, že Markomané přicházející do této oblasti podle zpráv antických autorů začátkem kolem přelomu 2. a 1. decénia před zlomem letopočtu představovali až druhou vlnu germánských osadníků, a pouze doplnili příbuzné obyvatelstvo žijící tam už nejméně od padesátých nebo čtyřicátých let před Kr. Už tehdy došlo k vystřídání Keltů novým obyvatelstvem. Nově se podařilo identifikovat i nositele této vlny – kmen Kvádů (V. Salač 2018), kteří se později přesunuli až na Slovensko, kde setrvali v těsném sousedství římského impéria po zbytek doby římské. V minulosti byly získány informace o římském zásahu do naddunajského barbarika při výzkumech u archeologických lokalit s doklady římských stavebních aktivit. Další sumu dat od počátku devadesátých let 20. století přineslo v Rakousku, na jihozápadním Slovensku a na Moravě studium krátkodobých vojenských táborů římských vojsk. Stejné aktivity římských vojsk pak potvrzují stopy jejich přítomnosti zachované v podobě nálezů z okruhu militarií, které se nalézají ve výplních barbarských sídlištních objektů, a zmínit lze také zánikové, katastrofické horizonty identifikované na sídlištích domácího obyvatelstva. Předmětem našeho zájmu v tomto textu nejsou artefakty z okruhu zboží distribuovaného zřejmě v rámci obchodních vztahů, s vědomím, že pak mohou zůstávat nepovšimnuté dary předávané reprezentanty Říma místním elitám, a i výrobky nebo další komodity, například hospodářská zvířata, směřující v  podobě darů Římanů k elitám a i řadovým příslušníkům komunit. Zatím nebyla rozpracovaná metodika umožňující identifikovat kořist získanou při vpádech do provincií, na druhé straně se podařilo najít místa, kde byly na barbarském území domácím obyvatelstvem zpracovávané kovové předměty získané z ploch krátkodobých táborů opuštěných římskými vojsky (I. Cheben, M. Ruttkay 2010). Představení problematiky s upřednostněním času není možné, proto náš výklad nebude homogenní. Postavení a využití jednotlivých areálů se v průběhu doby měnilo, nelze proto připravit sumář vycházející z přehledu aktuálně nastolovaných interpretací. Jistou pozornost je nutno věnovat alespoň minimalistickému popisu míst a reálií, a jejich vyhodnocení. Přednost přitom má v našem textu uvedení skutečností, které anticipují další, zatím neřešené problémy. Množství informací a materiálů k zvolenému tématu je dnes mimořádně velké, v literatuře jsou ale přístupné jen jisté bloky údajů odpovídající v  některých případech sdělením z  doby prvních objevů. Na daném rozměru sdělení není možné podrobně uvádět všechny odkazy na odbornou literaturu, zmiňovány jsou proto práce s  významem pro poznání aktuálně platného stavu poznání.

97

Ondrej Šedo

VZDÁLENÉ KONTAKTY A PRVNÍ INTERAKCE OSOB POCHÁZEJÍCÍCH ZE ZEMÍ SEVERNĚ OD STŘEDNÍHO DUNAJE S ŘÍMSKÝM IMPÉRIEM KONTAKTY NEPŘÍMÉ A Z HLEDISKA ŘÍMANŮ NEZÁMĚRNÉ První, starobylé hmotné projevy komunikací lidí z míst na sever od středního Dunaje s prostorem kontrolovaným římským impériem má archeologické bádání k dispozici už delší dobu. Už půlstoletí je známý dobře definovatelný a jasně interpretovaný artefakt – aes grave, litá měděná mince pocházející z laténského objektu zkoumaného roku 1961 v Nitře na jižním Slovensku. Náleží k typu platidel zhotovovaných v Římě v době, kdy tam začínali zavádět svůj vlastní mincovní systém s odpovídajícími mincemi. Blok litého kovu ve tvaru kruhu o průměru 6,2 cm a úctyhodné váze (239,41 g) měl náležet k emisím z let 235–220 před Kr. Eva Kolníková (1980, s. 11, 45, 46, obr. 1) jeho přesun z Itálie na místo nálezu na jižním Slovensku dává do souvislosti s odchodem některých příslušníků keltských kmenů z Apeninského poloostrova k severovýchodu. Mohlo k tomu dojít například v době následující po bitvě u Telamonu (225 před Kr.), kdy se Římanům jednoznačně podařilo zastavit nápor Keltů. Později, když došlo k porážce Hannibalových vojsk ve druhé punské válce (218 až 201 před Kr.), Keltové velmi rychle ztráceli své pozice v celé Předalpské Gallii, a řešení svých problémů mohli vidět v hledání jiných končin, kam by mohli hledat nová sídla. Jinou dobovou situaci představují nálezy získané v Němčících na Hané. Bylo zde identifikované neopevněné (?) mocenské a industriální centrum moravských Keltů v  předopidálním období. Významnou část nálezů představují mince zhotovované na místě a další ražby pocházející z různých míst keltské střední Evropy. Překvapením jsou platidla pocházející ze značně vzdálených míst ve Středomoří. Významná část z celkem 1176 zpracovaných mincí získaných v tomto areálu (E. Kolníková 2012) nemá představovat doklady dálkových obchodních kontaktů. Reprezentují totiž jiné typy manipulací s penězi, jichž se účastnili lidé, kteří pobývali na této moravské lokalitě (M. Čižmář, E. Kolníková 2006; M. Čižmář, E. Kolníková, H.Ch. Noeske 2010). Při výčtu zdrojových oblastí Eva Kolníková (2012, s. 58–67) uvádí 1. prostor mezi Černým mořem, Středozemním mořem a východním pobřežím Adriatiku (s Thrákií, Illyrikem a Makedonií), 2. Sicílii a Apeninský poloostrov (s Římem, Etrurií a s oblastí „Graecia Magna“ na jihu Itálie), 3. severní Afriku (Kartágo, Egypt) a konečně 4. severozápadní pobřeží Středozemního moře (prostor označovaný jako „Gallia Graeca“ s Massalií). Takové mince, s největším podílem ražeb z období zahrnujícího léta 330 až 100 před Kr., se měly dostat do rukou Keltů, kteří se jako žoldnéři účastnili bojů ve Středomoří, a později se vraceli do středoevropského prostoru (M. Čižmář, E. Kolníková, H.Ch. Noeske 2008, s. 682–686). Obvykle drobné nominály mincí získaných v průběhu služby se pak staly součástí nálezového fondu na středoevropské lokalitě. Hans Christian Noeske (M. Čižmář, E. Kolníková, H. Ch. Noeske 2008, s. 687, 688, Abb. 13) rekonstruoval i hlavní trasy, jimiž se měly tyto mince, spolu se svými nositeli, dostat do moravského prostoru (obr. 1); k těmto přesunům mělo dojít po 2. punské válce (264–241 před Kr.), anebo po 6. syrské válce (170–168 před Kr.), ve které se

98

Římské zásahy do barbarika nad severním Dunajem

střetli egyptští Ptolemaiovci a  Seleukovci ovládající Sýrii. Tato válka přitom představovala pouze satelitním konflikt jiného, významnějšího válečného střetu, který je označovaný jako 3. makedonská válka. Ta byla ukončena bitvou u Pydny (168 před Kr.), kde Římané vedení Luciem Aemiliem Paulem rozhodným způsobem porazili vojsko krále Persea z antigonovské dynastie. Otevřeli si tak cestu k proměně makedonského a řeckého území na provincie a stali se navíc jednoznačnými hegemony, kteří od té doby plně kontrolovali situaci ve východním Středomoří.

Obr. 1. Města a státy emitující mince dopravené do prostoru sídliště v Němčicích na Hané při návratu keltských válečníků – žoldnéřů, kteří se účastnili 2. punské a 6. syrské války ve Středomoří (Podle: Čižmář, Kolníková, Noeske 2008, Abb. 13)

Do té doby představovali námezdní vojáci běžnou součást vojsk antického světa, a mimořádně často se v nich objevovali bojovníci pocházející z keltského prostředí. Jako příklad můžeme použít Plútarchův životopis epirského krále Pyrrhy, text s přehledem událostí za léta 274–272 před Kr. V textu věnovaném krátkém období dvou let, které uplynuly mezi návratem krále z Itálie a šarvátkou v ulicích města Argos, při které zemřel, antický autor zmiňuje (Pyrrhos s. 26–32) oddíly gallských žoldnéřů celkem 11 krát; ti jsou přitom účastníky bojů za tažení proti Makedonii a poté proti Spartě, a objevují se jak na straně epirského krále, tak i v řadách jeho protivníků.

99

Ondrej Šedo

Obdobné závěry lze odvodit ze studia mincí shromážděných při výzkumu lokality Nowa Cerekwia v  Horním Slezsku, s  podobným spektrem mincovních nálezů (M. Rudnicki 2014, s. 47). Všechny tyto nálezy Marcin Rudnicki (2014, s. 49–51, Pl. 10: 9, 10, 11) zahrnuje do počtu předmětů, které si keltští žoldnéři přinesli z doby svého působení ve Středomoří. Navíc připomíná, že podle nálezů mincí na przeworských a jastorfských lokalitách se podobných akcí účastnili i osoby pocházející z germánského prostředí. Pro identifikaci kontaktů osob pobývajících v Nowe Cereekwii s prostorem, kam ve Středomoří směřovala agrese římské republiky, můžeme vybrat několik mincí pocházející ze Středomoří (obr. 2). První byla ražena za  vlády syrakuského tyrana Hierona I (274–216 před Kr.), další v řeckém městě Kroton v Bruttiu (300–250 před Kr.), a poslední je drobné platidlo Mamertinů z Messany (212–200 před Kr.). Dobře zapadají do obrazu dobové situace, kdy Římané na Sicílii, sekundárním bojišti druhé punské války (mezi lety 218–201 před Kr.) sváděli boje s vojenskými jednotkami Kartaginců a na ostrově museli dobývat jednotlivá města. Ve stejném období v nejjižnější části Itálie, v Bruttiu, se nalézalo území, které využívala Hannibalova vojska, přičemž v prostoru mysu Lakinion, v blízkosti města Kroton, setrvávala podle Polybia (XV 1, 11) síly kartaginského vojevůdce v obklíčení předtím, než se stáhla na africkou půdu. Další lokalitou s totožným nálezovým spektrem je Roseldorf v Dolním Rakousku (V. Holzer 2009). Tam kromě mincí zajímavý doklad kontaktů s mediteránním prostředím představují kosti importovaných dobytčat vyznačujících se velkým vzrůstem; nalezly se zde dokonce i kosti osla (V. Holzer 2010, s. 8). Všechna naleziště, Němčice na Hané a Nowa Cerekwia, a také Roseldorf jsou umístěny pokaždé v jiném geografickém prostředí, a současně se nalézají na linii s poledníkovým průběhem. To vyvolává dojem jakýchsi „etapových stanic“, které kromě jiného plnily úlohu shromaždišť lidí nabízejících svoje služby jako žoldnéři. Mince indikují aktivní podíl lidí z tohoto prostředí na událostech, které probíhaly v průběhu let, kdy se římská republika stala dominantní silou v  celém Středomoří, jak to definoval řecký historik Polybios ve svém díle, kde zachycuje období let 264–144 před Kr.

INTERAKCE BARBARŮ A ŘÍMANŮ, PROBLÉM NEPŘÍMÝCH ZÁSAHŮ ŘÍMA VYBRANÉ PŘÍKLADY Z PRŮBĚHU DOBY ŘÍMSKÉ Nálezy z pásu území v severním předpolí polských pohraničních reprezentované lapidárně situací v  Nowe Cerekwiji ukazují, že i extrémně vzdálené, severní enklávy keltského osídlení náležely k okruhu „monetárních civilizací“, plynule navazujících na oblast státních útvarů v jižněji položených částech Evropy. Věnovali jsme této etapě, s latentními projevy zásahů, zvýšenou pozornost, k obdobným interakcím totiž docházelo i v průběhu doby římské, kdy keltské osídlení ve středovýchodní Evropě vystřídalo obyvatelstvo germánské. I tehdy zůstaly tyto vzdálené barbary osídlené oblasti vůči římskému impériu setrvale v  nezměněném postavení. Předpokládáme

100

Římské zásahy do barbarika nad severním Dunajem

Obr. 2. Messana a Syrakusy na Sicílii a Kroton v Bru u, města, která v průběhu 2. punské války (218–201 před Kr.) razila mince přinesené keltskými žoldnéři do prostoru sídliště v Nowe Cerekwii v Horním Slezsku

zatím, že platí dosavadní stav poznání, a v budoucnu nebude prokázán přímý mocenský a vojenský zásah římského impéria i do české kotliny a do dnešního polského území. Oboustranná komunikace obou světů ale existovala. Především v rovině personálních kontaktů je těžko doložitelná, latentní. Přitom stojí nejen na začátku interakcí barbarského a římského světa, existuje ale až do konce doby římské. Mnohem intenzivnější kontakty musíme očekávat v zóně poblíž limitu, kde například roku 175 po Kr. při výčtu mírových podmínek podle Cassia Diona (např. 71, 11) byla zaznamenaná regulace práv barbarů, kteří navštěvovali římská tržiště. Jiný příklad archeologicky zatím nezaznamenaného působení představují skupiny lidí z římského původu, kteří se ocitli v držení autochtonů za markomanských válek. Ke změně jejich postavení došlo po právní úpravě regulující výkup zajatců s podporou římského státu. Paradoxně došlo k zhoršení situace – zvýšil se zájem barbarů o držení cizích osob, protože nově představovali zaručený zdroj peněz (M. Olszta-Bloch 2001). Zatím však archeologické projevy přítomnosti velkých skupin zajatců nebyly zaznamenané. Přitom roku 175, jak uvádí Cassius Dio (71, 13), měli Kvádi s Markomany předat Římanům 100 000 takových jedinců.

101

Ondrej Šedo

Kromě záměrných zásahů do naddunajského prostoru (prostřednictvím vojenských akcí, politickým a diplomatickým jednáním, prosazování hospodářských zájmů) se v životě barbarských populací v nepřímé podobě projevovaly důsledky válečných a loupežných akcí směřujících do římských provincií, popřípadě až do Itálie. Četné zprávy je zaznamenávají především pro dobu první ofenzívy barbarů v začátku markomanských válek. Pokud došlo k útokům na opevněná města, nepochybně nebyla uchráněna před devastací a pleněním nechráněná sídla. Inventář, který přesouvali útočníci jako kořit k severu, by mělo být možné rozeznat v nálezových fondech. Odpovídající analýzy připravil Dénés Gabler, který se zaměřil na nálezy terry sigillaty (D. Gabler 1994; 2017). Náročnost takového studia a nadměrně velkou škálu možných však ukazují analýzy vybraných ploch v prostoru municipia Flavia Solva v někdejší římské provincii Noricum (Ch. Hinker 2014). Pro typ vztahů, které jsme označili jako latentní, můžeme uvést i další příklady. Personální kontakty, jakkoliv se z hlediska existujících (literárních) dokladů mohou zdát pouze sporadickými, reprezentuje obecně známá zpráva Plinia Staršího (Nat. Hist. XXXVII, 45) o zvláštní výpravě vedené Římanem z  jezdeckého stavu, který v době panování císaře Nerona (54-68 po Kr.) podnikl cestu k severu a přivezl tak velké množství jantaru, že postačovalo na výzdobu všech propriet gladiátorských her po dobu jednoho dne (například J. Kolendo 1981). Zatím ale zůstávají nedostatečně vytěžené další zprávy. Mezi ně náleží především zkomolená, a těžko interpretovatelná zmínka o poselstvu kmene Lugiů k Římanům v době Domitianovy vlády. Událost byla zaznamenaná Cassiem Dionem (LIVII 6, 3), a bývá kladena do roku 92 (J. Dobiáš 1964, s. 174), co konvenuje s chronologií dáckých válek, kterou používá při studiu problematiky římských konfliktů s Dáky a Germány nad Dunajem Karl Strobel (1989). Z jeho závěrů ale vyplývá, že v té době, kdy je poselstvo zmiňované v nějakém vztahu s Moesií, neměl být císař přítomen v této provincii. Lze očekávat, že tam zástupci Lugiů pouze překročili hranice a poté museli směřovat do Itálie. Jednání diplomatické mise s císařem by se pak odehrávala v hlavním městě. To by znamenalo, že Dionova zpráva může představovat první doklad o pobytu osob reprezentujících obyvatele dnešního Polska v  Římě. Zda doprovod přidělený poselstvu při návratu, jednotka zahrnující 100 jezdců, posly doprovodila až do míst s osídlením kmene Lugiů, zůstává otevřenou otázkou. Vzájemných komunikací mezi představiteli barbarských kmenů s reprezentanty římského impéria muselo být mnoho, a k  uzavírání různých závazných smluvních vztahů nedocházelo pouze tehdy, kdy je máme doložené údaji antických zpravodajů, například roku 175 při přerušení bojů na Dunaji za vlády Marca Aurelia, anebo později, roku 180, kdy byl uzavřený Commodův mír. V přílimitním pásmu lze očekávat, že každý nástup nového vrcholného představitele jedné nebo druhé strany byl doprovázen diplomatickým jednáním a protokolárním aktem obnovujícím do té doby existující vztahy a závazky. Z hlediska barbarských elit bylo důležité, aby souhlas Říma posílil jejich pozici na domácí politické scéně, a římská strana si formálně závazným

102

Římské zásahy do barbarika nad severním Dunajem

jednáním v intencích mezinárodního práva zajišťovala prostor pro kontrolu poměrů území za hranicemi. Snižovaly se tak nároky na vojenské ochranu vlastních zájmů. Stopu diplomatických aktivit pak v archeologických nálezech představují některé cenné předměty římské provenience ukládané s odstupem času do hrobů příslušníků vládnoucích dynastií. Dobrým příkladem můžou zřejmě představovat četné cenné artefakty pocházející z inventáře královského hrobu z Mušova (J. Peška, J. Tejral 2002). Vzájemné kontakty někdy probíhaly i na nejvyšší úrovni. Můžeme se domnívat, že událost reprezentovaná mincí s kruhopisem „Rex Quadis datus“ raženou mezi lety 140–144 (E. Kolníková 1980, s. 60, obr. 25, 26), se odehrála v Římě, při formálně náležitém jednání, kdy osobně Antoninus Pius předal insignie moci představiteli kmene Kvádů; jiným řešením by byla intronizace realizovaná někde v Podunají (anebo na kvádském území), vykonaná kompetentním zástupcem císařské moci. Můžeme se právem domnívat, že známá mince není připomínkou zcela výjimečné události, zobrazená slavnost reprezentuje normativní a opakovaně realizovaný akt dodržovaný v  rámci pravidel mezinárodních vztahů. Mechanizmus takových intronizací lze ilustrovat na příkladu popsaném v Tacitových Annales (II 56). Roku 18 v Arménii, v hlavním městě Artaxatě, Germanicus v zastoupení císaře Tiberia, dekoroval královskými insigniemi (zřejmě diadémem) pretendenta na vládu, Vonóna. Ten byl až poté množstvím shromážděných lidí pozdravený jako nový král. Odborné bádání zatím nebralo v potaz skutečnost, že se na území germánských kmenů žijících v blízkosti středního Dunaje nenalézaly použitelné zdroje soli, a musela být v  plném rozsahu dovážená. Ze severu anebo severozápadu, tedy z  krajin ležících v Germánii, do úvahy přichází Dacie s výskytem nerostu v Sedmihradsku, po jistou část doby římské kontrolovanými Římany, a další zdroje byly dostupné prostřednictvím podunajských provincií. Pro srovnání můžeme odkázat na výpočty provedené Vladimírem Salačem pro českou kotlinu v období pozdního laténu (V. Salač 2012). Mělo zde žít kolem 200  000 obyvatel a v  každém z 250 dnů s  vhodným počasím bylo nutno na toto území dopravit 550 kg, co za celý rok představovalo 200 tun soli. Frekvence germánského osídlení v naddunajské oblasti v některých částech doby římské nejméně odpovídala poměrům v laténu, a do prostoru obývaného tamními germánskými kmeny bylo nutno dopravit násobky této komodity odpovídající stovkám tun. Je možné, že odpovídající zdroje ležely na římském území. Pokud dovoz vycházel z římského území, v některých dobových situacích mohl významným způsobem podvazovat samostatné rozhodování barbarských kmenů, Na rozdíl od jiných komodit – importů, které náležely ke věcem zbytným, nebylo lze dovoz soli dlouhodobě přerušit, aniž by došlo k ohrožení zdravotního stavu lidské populace; a sůl měla význam i pro zachování dobrého zdravotního stavu domácích zvířat. Pro domněnku, že existoval dovoz z jihu, máme k dispozici indicii, i když z jiného období. Rafelstettenský celní tarif pro začátek 10. století zaznamenává po několikrát transporty soli, a to na vozech i na lodích, které na území Velké Moravy z prostoru směřovaly z Franské říše (L. Havlík, D. Bartoňková, K. Haderka, J. Ludvíkovský, J. Vašica, R. Večerka 1971, s. 117, 118).

103

Ondrej Šedo

Obchod tehdy, stejně jako v  době římské, probíhal mezi politickými útvary, mezi nimiž docházelo ke vzájemným konfliktům. Jako ukázku dalších nezodpovězených otázek můžeme představit výsledky podrobných analýz, které realizoval Eduard Droberjar při zpracování předmětů z neželezných kovů získaných při výzkumu pohřebišť Dobřichov-Pičhora a Dobřichov-Třebická (J. Frána 1999; E. Droberjar, J. Frána 2004). Na nekropole v  poloze Pičhora byly nejvýznamnější, mimořádně bohaté pohřby ukládány v době existence Marobudovy říše. Materiálová analýza, zaměřená na několik stovek předmětů římské i barbarské provenience, sledovala rovněž četné spony vyrobené ze slitin mědi. Jednoznačně mezi nimi dominovaly kusy vyrobené z mosazi, tedy z materiálu s obsahem zinku. Tento kov dokázali z kalamínových rud získávat pouze Římané, a odpovídající technologie germánské kmeny neovládaly. Na obou zmíněných českých lokalitách byl opakovaně doložený vysoký podíl zinku (16–26%), z čehož plyne, že při výrobě nebyla slitina pouze doplněna šrotem z římských mosazných produktů, a v celých ¾ případů se dokonce jiné slitiny mědi než se zinkem neobjevovaly. Otevřená je otázka, jakým způsobem a za jakých ekonomických podmínek se exkluzivní kov z římských hutí dostával do míst, kde bylo realizované lití takových spon, a jak hotové produkty putovaly dál, k cílovým uživatelům. V tomto příspěvku se, jak bylo zmíněno už v  úvodu, programově nevěnujeme obchodu a ani artefaktům náležejícím do kategorie importů. Takové řešení je nastoleno záměrně. Moderní studie se s  problematikou obchodu a směny vypořádávají i v okruhu střední Evropy (např. V. Salač 2013), pro naše potřeby ale nemáme k dispozici dostatečné opory pro rozlišení aktivit osob provozujících obchod v době římské na barbarské straně hranic, a není jasné, jakým způsobem svoje zboží distribuovali ti, kdo působili jako obchodníci přicházející z prostoru ovládaného Římem. Důležitější je ale deficit metodiky, která by dovolovala vést dělicí čáru mezi zbožím distribuovaným obchodem a materiály, které se do barbarika dostávaly jako římská hmotná podpora určená barbarským elitám. Ty mohly zajišťovat i distribuci předmětů menší hodnoty (například keramika) k řadovým členům tamních komunit. Je to zřejmě zvláštní tematický okruh s vlastním významem, jak to lze ilustrovat na základě studia věnovaného prostoru Británie. Pro tuto oblast byl analyzovaný zvláštní aspekt „darů“ poskytovaných v penězích. Ty cíleně směřovaly do světa barbarů, prvoplánově v rámci podpory osob spolupracujících s Římany; současně ale Římané sledovali jiné cíle – nákup luxusních římských produktů autochtony za hranicemi vedl k posílení některých výrobních sektorů v provinciích, a v konečném důsledku se tímto cíleným zásahem generoval ekonomický růst v provincii, a zvyšovaly se daňové příjmy státu (A. Wilson 1996, 1997).

104

Římské zásahy do barbarika nad severním Dunajem

BRATISLAVA A DEVÍN V DOBĚ ZÁNIKU ŘÍMSKÉ REPUBLIKY, ZÁSAH ŘÍMSKÉHO IMPÉRIA DO SVĚTA KELTŮ NA DUNAJI PŘED NÁSTUPEM GERMÁNŮ Dvě geografické dominanty ležící přímo u toku Dunaji, návrší s Bratislavským hradem a Děvín, představují nejjižnější výběžky Karpat (obr. 3). Nalézají se současně v sousedství komunikačně významných komunikací v Bratislavské bráně, které umožňovaly postup podél Dunaje, od východu k západu, a v případě Děvína, po překročení dunajského veletoku, pokračovaly vhodné trasy vycházející z adriatické oblasti dál k severu, v linii „jantarové stezky“. Zcela nečekané objevy v Bratislavě v posledních letech nastolily zcela nový obraz působení Římanů na severním břehu Dunaje. Konvolut informací zcela vybočuje z okruhu starších konceptů sledujících začátky působení Říma, a to do té míry, že za hmotnými doklady se zatím nepodařilo rozeznat odpovídající dějinné události, a ani identifikovat ty skupiny místních komunit, které byly účastny při genesi objektů a nálezů zaznamenaných archeologických při výzkumech. Starší úroveň poznání vycházela z výzkumných akcí v prostoru středověkého města Bratislavy, kde se nalézalo oppidum připisované kmeni Bójů, a bylo jasné, že využíváno bylo také hradní návrší, které mělo plnit funkci akropole. Některé objevy, především četné nálezy lidských koster v prostoru oppida byly spojované s historickými událostmi, při kterých v důsledku útoku dáckého krále Burebisty mělo dojít k destrukcím tak velkého rozsahu, že starověké zpravodajství zaznamenalo zpustošenou zemi označovanou jako „deserta Boiorum“ – „bojská poušť“ (Strabon, Geographica 7, 5, 2). Mimořádné postavení bratislavského oppida indikovaly především nálezy četných keltských mincí a mincovních depotů. Dominovala platidla z okruhu tzv. biateků, stříbrných platidel se jmény vůdčích posobností z okruhu vládců nebo osob pověřených ražbou (J. Šedivý, T. Štefanovičová 2012). Hradní návrší při velkoplošných záchranných výzkumech v  minulém desetiletí vydalo zcela nové svědectví. Na několika různých místech byly zaznamenány stavby, které byly vybudované s použitím antických stavebních technik – zdi z kamenů spojovaných maltou a opatřené kvalitní omítkou (někdy s barevnou výzdobou vykazující prvky 2. pompejském stylu), broušené maltové podlahy s povrchovou úpravou a meandrovými vzory sestavenými z  linií vytvářených drobnými úlomky kamenů, kamenické články (base sloupů nebo opracované kamenné dveřní rámy), stavby opatřené peristyly. Odkryté půdorysy v některých případech dovolují rekonstrukci stavení o dvou podlažích (obr. 4). Opakovaně se objevovaly zlomky amfor, a představen byl rovněž objekt, který sloužil jako specializovaný sklad amfor na víno. Nálezy dovolují poukázat na dálkový obchod s  mediteránní oblastí, na němž se podíleli obyvatelé areálu. Objevily se rovněž exkluzivní produkty ze Středomoří, například skleněný pohár. K ilustraci bohatství, které bylo k  dispozici zdejší komunitě, může sloužit malý mincovní „poklad“, jenž snad byl kdysi uložený ve skleněné nádobce. Zahrnoval především mince – biateky, které v tomto případě byly raženy ne z obligátního mincovního kovu bratislavských emisí, ze stříbra, ale ze zlata.

105

Ondrej Šedo

Počet zděných objektů zjištěných v prostoru Bratislavského hradu byl přitom velký, podle dostupných informací se zdá, že odpovídající zástavba zabírala celou plochu vrcholové části návrší a překryla úrovně se staršími horizonty opidálního osídlení. Jistý problém představuje určení doby vzniku a trvání tohoto areálu. Obecně jsou objevy antických architektur kladeny do pozdnělaténského období. Uváděna, především s ohledem na mince, je doba kolem poloviny 1. století před Kr. nebo i krátce předtím, některé údaje v publikačních výstupech by dovolovaly zvažovat pozdější existenci anebo přežívání až do doby odpovídající ranému augustovskému období. Další podrobné analýzy by měly vést k upřesnění údajů o čase vzniku a o trvání antických staveb, a významné bude rovněž datování a interpretace katastrofického horizontu, jenž je provázený nálezy lidských kosterních pozůstatků (M. Horňák, V. Kvietková, A. Žitňan, B. Lesák, M. Musilová, B. Resutík 2015; M. Musilová 2011; 2012; M. Musilová, E. Kolníková 2009; A. Vrtel 2011).

Obr. 3. Bra slava – hrad s budovami vystavěnými an ckými stavebními technologiemi a Devín s četnými nálezy z mediteránního prostředí v laténských kontextech

106

Římské zásahy do barbarika nad severním Dunajem

Neobvyklé nálezy zahrnující rovněž prvky zděné architektury se však při výzkumech v minulých desetiletích objevovaly také v níže položených částech oppida, na plochách později překrytých středověkým městem. Zůstávaly ale bez jasné interpretace (R. Čambal 2014, s. 32; B. Novotný 1986, s. 40, 41; A. Vallašek 1972). Četnost budov vystavených antickými stavebními technikami a tyto objevy svědčí o tom, že v Bratislavě neexistoval pouze malý okrsek využívaný jedinou vůdčí osobností, ale větší komunita. Poukázat lze na poměry známé z  výzkumů na rakouském Magdalensbergu ve východních Alpách, kde se nalézala kolonie římských kupců. V  Bratislavě však bude nutno nově definovat, jaké bylo postavení osob, pro které měly k dispozici prostředky a kontakty nutné pro to, aby pro ně byl architekty a řemeslníky vyslanými z  římského prostředí vystavěn rozsáhlý komplex. Zatím, v  rámci dostupných informací, budeme předpokládat, že k  realizaci takového záměru došlo kolem poloviny 1. století před Obr. 4. Kresebná rekonstrukce jedné ze staveb vybudovaných Kr., a pak jako vhodné řešení an ckou stavební technikou v prostoru akropoly oppida kmemůžeme navrhnout, že objek- ne Bójů v Bra slavě (Podle: Musilová, Minaroviech 2014) ty využívali příslušníci skupiny kontrolující hospodářský a politický život v prostoru u středního Dunaje, a současně zajišťující kontakty s římským územím v Popádí a v prostoru římské kolonie Aquileie, která představovala východisko jantarové stezky. Takové lidé se mohli se opřít o mocenskou a i hmotnou podporu osob vykonávajících v  zastoupení C. Iulia Caesara jeho prokonzulské pravomoci v Illyriku, ve východní části území, které mu senát svěřil do správy roku 58 před Kr. A není vyloučeno, že někteří obyvatelé oppida se díky

107

Ondrej Šedo

vlivu svých ochránců domohli i římského (nebo alespoň latinského) občanství. Stali by se tak reprezentanty římského impéria ve značně vzdálených místech. Konečně deklaraci intenzivních vazeb na vzdálené prostředí jsou také nápisy uvádějící keltská jména na mincích typu Biatec zhotovované v latince. Motivy vedoucí k nastolení jejich výsadního postavení ze strany Římanů lze pak spatřovat v tom, že zajišťovali římské zájmy v oblasti, která ležela v zádech přímých sousedů římského území v provincii Illyricum. V době, kdy probíhaly boje v Gallii, nesmělo docházet na dalších místech svěřených do správy C. Iuliu Caesarovi k eskalaci napětí. Řešení konfliktů by si vyžádalo nasazení vojenské síly, a tím by se komplikovalo Caesarovo postavení v Římě – senátní opozice by mohla poukazovat na to, že situaci ve svých provinciích nezvládá, a našlo by se tak zdůvodnění, aby mu odpovídající pravomoci byly odebrány. Lze se domnívat, že stavební činnost a obchodní kontakty, jak jsou prezentované nálezy v prostoru oppida v Bratislavě, náleží do sféry civilních aktivit místních obyvatel anebo osob vycházejících z římského světa, které se v barbariku etablovaly. Odpovídající aktivity byly realizovatelné pouze tehdy, pokud se mohli opřít o podporu z římské strany. Ta tímto způsobem zajišťovala prosazování vlastních zájmů při zajišťování svých politických cílů. Takové záměry mohli při zahraničních vztazích prosazovat pouze osoby s kompetencemi, které získali jako legáti muže vybaveného prokonzulskou mocí. Pouze v konkrétní situaci a ve svěřeném prostoru zajišťovali, aby došlo k naplnění zájmů římského impéria nevojenskou cestou.

DEVÍN V ZÁVĚRU LATÉNSKÉHO OBDOBÍ V  Devíně, exponovaném místě se skálou čnějící nad soutokem Dunaje a Moravy, se objevilo laténské osídlení až ve stupni LT D1, a ukončil ho horizont se spálenými objekty datovaný sponami A 18a, typu Jezerine nebo mincemi typu Karlstein a Kapos. Obdoby stejného zájmu římského světa, jaké jsou známé z hradního návrší v Bratislavě, zde nejsou zřejmé, v nálezových horizontech se kromě laténské uplatňuje rovněž dácká keramika, a pozornost si zaslouží četné norické mince. Lze očekávat, že na západ od jižního konce Karpat se uplatňoval výrazný vliv Norického království, které představovalo tradičního spojence Římanů (K. Harmadyová 2009, s. 551, 552, 555; 2012). Toto místo v sousedství pozdější římské dunajské hranice bylo využito i v době augustovské, a v dalším v průběhu doby římské, jak se o tom v dalším textu na několika místech zmíníme.

ZÁSAHY ŘÍMANŮ ZA DUNAJ V DOBĚ VLÁDY CÍSAŘE AUGUSTA Zájmový prostor Římanů v době augustovské nepředstavovalo pouze území pozdější provincie Pannonia, s hranicí na Dunaji. Válečné akce od bojů Octaviana v Illyriku v letech 35–33 před Kr. až po Tiberiovo potlačení protiřímské vzpoury roku 9 po Kr.

108

Římské zásahy do barbarika nad severním Dunajem

se odehrávaly především v jižní části Illyrika (M. Šašel Kos 2011). Není vyloučeno, že západněji položený koridor „jantarové cesty“ ve východním předpolí Alpy byl už tehdy plně pod římskou kontrolou, nejméně prostřednictvím Norického království, a v krajině zahrnující část Dolního Rakouska a jižní Moravy až do nástupu početnějších germánských skupin existovalo mocenské vakuum, kde se uplatňovaly alespoň latentním nároky Říma. Proto zásahy římského impéria v  končinách na sever od Dunaje nenarážely na odpor. V současnosti však už známe také hmotné stopy přítomnosti římských vojsk z doby na přelomu letopočtu, byly zjištěny na Devíně na Slovensku, v Engelhartstetten v Rakousku a Mušově na Moravě (obr. 5).

Obr. 5. Lokality s doklady římských vojenských akcí doby augustovské. Mušov – hiberna (tábor budovaný pro zimní pobyt vojska); Engelhartste en – castra aes va (krátkodobý tábor v poli); Devín – turris (věž s kamennou podezdívkou) a contubernia (baráky reprezentované částmi podlah)

109

Ondrej Šedo

DEVÍN V  době prosazování mocenské kontroly Římanů ve středoevropském prostoru je možné zaznamenat mimořádný zájem o výšinu v Devíně. Dokládají to četné mince, mezi nimiž je zastoupený rovněž Augustův aureus. V nálezových kontextech se uplatňuje široká škála keramiky italské provenience, zahrnující především amfory, terru sigillatu a lampy. Zaznamenány však zde byly také přímé doklady přítomnosti Římanů v době augustovské, v podobě staveb zřízených vojenskými jednotkami. Podařilo se prozkoumat torsa interpretovaná jako baráky pro mužstvo. Reprezentují je plochy s hliněnými podlahami, na nichž ležely kromě keramiky z doby augustovské i další soudobé předměty. Zastoupené jsou i zlomky amfor těch typů, které jsou známé z  táborů z doby římského záboru území mezi řekami Rýn a Labe. Podařilo se najít také železný kolík stanu, pobývala zde tedy jednotka vystrojená na válečnou expedici. U jedné z ploch s podlahami byla navíc odkryta konstrukce sestavená z nasucho kladených kamenů, s kvadratickým půdorysem. Vytvářela podestu pro několikapatrovou dřevěnou věž. Tyto objevy jsou v odborné literatuře někdy spojované s aktivitami Římanů za výpravy proti Markomanům roku 6 po Kr. (K. Harmadyová 2009, 552–555).

MUŠOV NEURISSEN K problematice Mušova jako prostoru se zvláštním postavením v interakcích barbarského a římského světa se ještě vrátíme, teď se budeme věnovat informacím o první etapě římského zásahu v tomto místě. Od doby záchranného výzkumu v trati Neurissen v Mušově v letech 1993–1994 až do současnosti zůstala otevřena otázka časového zařazení skupiny objektů náležejících k táboru označenému jako Mušov-Neurissen I. Zaznamenané byly prvky opevnění (úsek příkopu a valu, kůlové jámy pro dřevěné opory věží, kůlové jámy vytvářející půdorys dvouprůjezdné brány). K zástavbě náležel půdorys dřevozemní stavby s apsidou a studna, přičemž oba objekty představovaly součást areálu s funkcí vojenských lázní (obr. 6). Stavba měla sloužit jako vojenské lázně. Z průběhu opevnění bylo jasné, že se podařilo sledovat pouze zlomek plochy tábora, pás široký nanejvýš 80 m, přiléhající k hraně kvartérní říční terasy. Zařazení do doby augustovské bylo možné opřít pouze o nečetné nálezy (především dvě spony typu Aucissa a kování vojenského opasku). Na plochách vojenských táborů známých u  prostoru mezi řekami Rýn a Labe zástavba sestává z množství budov vyplňujících důsledně celou opevněnou plochu, při výzkumu v Mušově-Neurissen je ale zástavba pouze sporadická, rozhodující část tábora zůstala prázdná. Lze to vysvětlit tak, že zdejší tábor zůstal nedostavěný, v důsledku nečekaného odchodu Římanů. Toto zjištění dobře odpovídá znalostem o dobové situaci za Tiberiova tažení proti králi Markomanů, Marobudovi roku 6 po Kr.

110

Římské zásahy do barbarika nad severním Dunajem

V  důsledku povstání panonských kmenů musela být celá akce zrušena (M. Bálek, O. Šedo 1996). Domníváme se, že tábor Mušov-Neurissen I podle prvotních plánů měl zřejmě sloužit jako zimní tábor (castra hiberna) pro pobyt velké jednotky, která by setrvala v  barbariku v  mezi válečnými sezónami let 6 a 7 po Kr. K naplnění takového záměru ale nedošlo. Uvedené řešení ale bylo v odborné diskusi odmítnuto (především B. Komoróczy 2006). Výzkumy na svazích Burgstallu v  Mušově realizované v  posledních dvou decéniích (B. Komoróczy 2008) přinesly objevy objektů kompatibilních s  tím, co reprezentuje tábor označený v devadesátých letech 20. století jako Mušov-Neurissen I; zatím byly zaznamenané na úpatích jižních stahů Burgstallu, na plochách navazujících na prostor označovaný jako Mušov-Neurissen. NáObr. 6. Stavba s apsidou – budova vojenských lázní s dřeleží k  nim zřejmě dvojitý příkop, vohlinitou konstrukcí v prostoru tábora označovaného jako věže v  linii valu, brána, a navíc Mušov-Neurissen I z doby augustovské; v jejím sousedství i dřevohlinité budovy, vojenská je šedou barvou vyznačena studna nemocnice – valetudinarium, a konečně příznaky další budovy definované na základě analýzy magnetometrických měření jako ústřední budova tábora – principia (S. Groh, H. Sedlmayer 2015). Jejich jednoznačné časové zařazení a interpretace je ale v rukách objevitelů.

ENGELHARTSTETTEN Do nového světla se dostala tématika augustovských vojenských akcí směřujících do naddunajského prostoru po výzkumech zaměřených na poznání polních táborů římské armády v rakouském Weinviertelu. V Engelhartstetten, pouze 5 km na sever od toku Dunaje u Carnunta, byl identifikovaný tábor v Engelhartstetten. Měl přibližně čtvercový půdorys o délce stran 687 x 693 m, a svou rozlohou (46,57 ha) se zařa-

111

Ondrej Šedo

dil k největším krátkodobým táborům zkoumaným severně od Dunaje. Velký počet dobře datovatelných nálezů zahrnujících i četná militaria dovolil jeho nepochybné datování do doby augustovské (S. Groh, H. Sedlmayer 2015, s. 14–65, 185–190). Podle svědectví Velleia Patercula (II, 110) mělo být východiskem Tiberiovy výpravy roku 6 právě Carnuntum, a tak v táboře Engelhartstetten lze vidět indicii tras vybraných Římany pro postup do krajiny severně od Dunaje. Důležité je zjištění, že Mušov už není jediným, osamoceným bodem dokládajícím zásah římských armád na sever od římského Illyrika. Není přitom důležité, zda všechny tři lokality, Devín, Mušov a Engelhardstetten souvisí s Tiberiovou vojenskou výpravou. Je jasné, že v  době kolem zlomu letopočtu římská vojska operovala na sever od Dunaje. Získání dokladů pro jinou válečnou akci by bylo konečně cennější než nálezy odpovídající akci roku 6. V jiném světle se teď jeví odborné texty, podle nichž se ve skutečnosti výprava neuskutečnila (například P. Kehne 2006, P. Kehne, V. Salač 2009; V. Salač 2006; 2009). Současně se do budoucna otevřel nový prostor pro řešení problémů spojených s poznáváním politického uspořádání naddunajského prostoru v době nástupu germánských kmenů do této oblasti, kde byly v minulosti k dispozici především písemné prameny (V. Salač 2016). Bude možné využít nové archeologické nálezy dokládající úvodní etapu průniku Germánů, jejíž počátky jsou spojeny s nálezy przeworského, ale překvapivě také archaického západogermánského materiálu na Moravě, ještě v průběhu doby laténské a na samotném počátku doby římské (například P. Horálková 1999; M. Kalábek 2000; T. Zeman 2017).

KRÁTKODOBÉ TÁBORY ZAŘAZOVANÉ V ODBORNÉ LITERATUŘE DO DOBY MARKOMANSKÝCH VÁLEK Krátkodobé tábory náleží do zvláštní kategorie archeologických objektů, které byly v  prostoru nad Dunajem identifikované relativně nedávno. Pozornost jim byla věnována až od devadesátých let minulého století, kdy se je podařilo identifikovat na jižním Slovensku, na slovenském Záhoří a na Moravě, krátce poté, co byly zaznamenané v Dolním Rakousku (obr. 7). Ve všech zemích úspěchy dosažené v této úvodní etapě byly spojené s rozvojem letecké fotografie. Později k jejich poznávání přispěly záchranné výzkumy a také moderní typy prospekce se širokou škálou metod (vlastní archeologické postupy, přírodovědné disciplíny, podpora GIS). V poslední době byly publikované přehledy umožňující sledovat danou problematiku, a to jak na západ od Karpat, tak i východně od tohoto horstva (například M. Bálek, O. Šedo 1998; M. Daňhel et al. 2009; S. Groh, H. Sedlmayer 2015; B. Komoróczy, M. Vlach, C.M. Hüssen, L. Lisá, Z. Lenďáková, S. Groh 2014; B. Komoróczy, M. Vlach, J. Rajtár, R. Ölvecky, C.M. Hüssen 2018; B. Komoróczy, M. Vlach, C.M. Hüssen 2018; J. Rajtár 1997; 2008; 2014; J. Rajtár, C.M. Hüssen 2017). Vypovídací hodnota krátkodobých táborů zatím zdaleka nebyla dostatečně využita. Každý z nich totiž představuje doklad mimořádně krátké lidské aktivity – jejich tr-

112

Římské zásahy do barbarika nad severním Dunajem

vání nepřesahovalo jedinou (letní) válečnou sezónu, vojenské jednotky v nich setrvaly ne víc než několik měsíců, a v některých případech areály sloužily pouze jedinou noc. V pozadí jejich zřízení stojí pokaždé projekt válečné akce vypracovaný a schválený v okruhu císaře jako osoby stojící ve vrcholovém postavení v římské mocenské hierarchie. Na akce byly vyčleněny zúčtovatelné finanční prostředky, předem byly vyřešeny otázky personálního a logistického zajištění, došlo k shromáždění konkrétních vojenských sborů. Na místě samém archeologie nalézá produkty práce osob – důstojníků určujících místo pro tábor, ti se opírali o vojenské architekty a jim přidělené měřiče. Data získaná archeologickým výzkumem tak mají mnoho společného s informacemi, které nám poskytují antické písemné prameny referující o historických událostech, navíc máme dokonalou informaci o prostoru, kde se lidé využívající tábor pohybovali.

Obr. 7. Krátkodobé tábory a areály s doklady déle trvajícího pobytu římských vojsk: Iža – Leányvár, Mušov – Burgstall a tábor umístěný v místě označovaném jako Laugaricio, někde v prostoru dnešního Trenčína (Podle: Rajtár, Hüssen 2017, Abb. 1, upraveno. Tábor v Plank am Kamp leží mimo výřez)

113

Ondrej Šedo

Archeologický obraz táborů v naddunajském prostoru je do jisté míry uniformní. Máme k dispozici příkop probíhající po obvodě, a zvláštní význam mají vrstvy zaznamenané v jeho výplni. Standardním je hrotitý profil. V některých případech byly vstupy do areálů upraveny do podoby prostého přerušení v průběhu příkopu. Bývá tomu tak především u těch, které zabíraly malé plochy. Nejčastější je proluka doplněná krátkým předsunutým příkopem (titulum), s významem zábrany znemožňující přímý útok proti nejzranitelnějšímu bodu opevnění. Bylo však překvapivě identifikováno i jiné řešení, v podobě dovnitř vstupujícího krátkého oblouku, který nesl označení clavicula. Toto řešení je přitom jednoznačně datované do doby markomanských válek u pěti brán tábora v rakouském Ruhhofu, pouze šestá má vjezd s titulem. Konvenční povrchové sběry uskutečňované na plochách táborů identifikovaných v  začátcích poznávání nepřinášely výsledky, co mělo svoje důvody – krátký pobyt a zvláštní výbava užívaná ve vojsku, kde tradiční položky zaznamenávané archeologií, tedy keramické zlomky, nebyly zastoupeny na lokalitách v takových počtech, aby se je podařilo najít. Výsledky začaly přinášet až soukromé akce detektorářů v době, kdy archeologie ještě nehodlala akceptovat tento typ činnosti ve vlastní režii. Dnes je jasné, že na plochách táborů byly anebo i v současnosti jsou k nalezení drobné kovové předmětu, jejich četnost hlavně na „vysbíraných“ lokalitách je ale malá. Chybí příznaky staveb, podařilo se pouze zaznamenat potravinářské pece (Charvátská Nová Ves, Přibice, a také Jevíčko). Stejné pece mohou být indicií krátkého pobytu vojenské jednotky nebo jednotek i v prostoru Mušova (na plochách v trati Mušov-Neurissen). Tábory budeme sledovat ve dvou různých geografických oblastech, které rozděluje linie Karpat. Na západ od tohoto horstva, v dolním Rakousku, na Moravě a na slovenském Záhorí lze v jejich umístění identifikovat linie vyznačující trasy postupu vojsk směrem k severu. Odlišné velikosti jednotlivých táborů, od 1 hektaru až po největší, zhruba čtyřicetihektarové (obr. 8), dokládají přítomnost různě velkých vojenských jednotek, které se zřejmě v tomto prostoru účastnily různých válečných kampaní. Severně od Carnunta, u řeky Moravy, se nalézá tábor v Závodě a v Suchohradu. Na druhé straně této řeky je situovaný areál zařazovaný do kategorie krátkodobých táborů v Bernhardsthalu. Na rakouském území k linii vycházející od Vindobony náleží tábor v Kollnbrunnu, a dále, už v Podyjí, se nalézá velký tábor v Charvátské Nové Vsi. Ještě dál k severu byla položená skupina táborů v Mušově-Na pískách, oddělená od severněji ležícího Burgstallu v  Mušově pouze tokem řeky Dyje. Na přístupech k Mušovu od jihozápadu, na jižním (pravém) břehu Dyje, byl položený tábor v už zmíněném Ruhhofu. Od Mušova dál k severu leží tábor v Ivani, a pak je známá trojice táborů v sousedních Přibicích. V linii směřující stejným směrem se objevil tábor v Modřicích, na jižním okraji Brna, a další se nedávno podařilo zjistit v  Brně – Vojtově ulici. (Je známý díky pohotovým informacím objevitele, které jsou dostupné na internetu – V. Kolařík a kol. 2018). Z jeho postavení na předělu plochého terénu Vídeňské pánve a strmě stoupajících návrší v předpolí Českého masivu je jasné, že měl zvláštní postavení – ležel na obvodu staré kulturní krajiny, a navíc kontroloval přechod přes

114

Římské zásahy do barbarika nad severním Dunajem

řeku Svratku. Komunikace vedoucí dál k severozápadu směřovaly do české kotliny. Ze západního okraje sídelního území je pak uváděný tábor v  Plank am Kamp na předělu mezi rakouskými regiony Weinviertel a Waldvietl.

Obr. 8. Areály krátkodobých táborů římského vojska západně od Karpat. Na brázku nejsou představené tábory v Modřicích, Brně – Vojtově ulici, Jevíčku, v Plank am Kamp, Poysdorfu, a konečně v Bernhardshalu - v těchto případech byly dokumentovány pouze krátké linie příkopů (Podle: Groh, Sedlmayer 2014, Abb. 108, upraveno; Rajtár, Hüssen 2017, Abb. 4, výběr)

115

Ondrej Šedo

Další tábory nalézáme v polohách významných pro kontrolu severní části území, které bylo v moravském prostoru intenzivně osídlované v průběhu celého pravěku, a i v  době římské. V  severovýchodní východní části takového území byl objevený tábor v Hulíně-Pravčicích. Měl zjevně kontrolovat jižní přístupy k Moravské bráně, a lze připomenout, že od římského tábora se hranice polského území u Bohumína nalézá pouze 87 km severovýchodním směrem. Další tábor, v Olomouci-Neředíně, leží 160 km od vtoku Moravy do Dunaje. Zcela zvláštní je postavení nedávno identifikovaného tábora v Jevíčku, ve východisku tras historických cest spojujících až do středověku Moravu s východním okrajem české kotliny. V členitém terénu, s doklady germánského osídlení a s  pohřebištěm z  doby římské, byl zjištěn úsek příkopu s charakteristickými znaky pro opevnění římského tábora, a jeho časové postavení do doby markomanských válek podporují také drobné nálezy zahrnující i terru sigillatu; zachycena byla navíc i pec na přípravu pokrmů. Pobyt Římanů v  Jevíčku a výběr polohy má význam pro určení jejich záměrů – tábor se nalézal se v místě, které je od okraje české kotliny u Litomyšle vzdálený 30 km směrem k severozápadu. K překonání horského terénu by římská vojska potřebovaly pouze dva denní pochody (Na tomto místě je nutno připomenout, že hranice polského územím v Kladsku, u Międzylesia, leží pouze 50 km na sever od Jevíčka). Významné je rovněž, že barbarská složka nálezů zaznamenaná při výzkumu germánského pohřebiště zahrnuje výrazné prvky hmotné kultury nositelů archeologických kultur z Velké evropské nížiny (E. Droberjar, Z. Jarůšková 2017). Na východ od Karpat, v prostoru s dominancí kmene Kvádů, se podařilo identifikovat zhruba stejný počet táborů, opět s rozdílnými plošnými výměrami (obr. 9). Část z  nich byla situovaná přímo u dunajského toku. Výrazné uskupení se nalézá u ústí řeky Žitavy, v katastrech obcí Virt a Radvaň nad Dunajom. Mezi třemi známými areály je i jeden z největších, jaké byly v Podunají při dosavadních výzkumech zachyceny, s plochou zhruba 40 ha. Zajímavé je, že v blízkosti těchto táborů, v katastru Radvane nad Dunajom, byly zjištěny i žárové hroby v jámách kruhových půdorysů, které podle inventáře jednoznačně náležely římským vojákům. Je s podivem, proč nebyli mrtví přesunuti na římský břeh řeky a pohřbeni na provinciální půdě. Další skupina táborů byla zjištěna v sousedství tábora v  Iži, poblíž prostoru, kde se v době markomanských válek nalézal tábor s dřevohliněnou zástavbou, a později došlo k výstavbě zděného tábora. Zde jsou na plochách provázejících tok řeky umístěny plošně menší krátkodobé tábory, pouze jeden z tamní pětice má poněkud větší rozlohu. Areály u Dunaje vykazují jasnou vazbu na místa, kde římská vojska musela překonávat vodní tok. Měly zjevně poskytovat ochranu oddílům v době přesunů. Někde u řeky Hron protékající v poledníkovém směru přes jižní část Slovenska pak pobýval za válek Marcus Aurelius, a připomenul to v závěru první knihy svých Hovorů k sobě (1, 17). Na obvodu Pannonské pánve, v prostoru prvních výběžků Karpat, pak byly zaznamenané tábory ve Vráblích (55 km na sever od limitu). A v terénu s podobnou geomorfologií, na okraji kopcovitého terénu, se nalézá Trenčín, kde by bylo možné

116

Římské zásahy do barbarika nad severním Dunajem

očekávat další tábor; část jeho posádky nechala vytesat za svého pobytu na tomto místě nápis na oslavu císařů Marca Aurelia a Commoda. Trenčín se nalézá v místě vzdáleném 130 km od dunajského roku (O této lokalitě se ještě v dalším textu zmíníme).

Obr. 9. Krátkodobé tábory v prostoru na východ od Karpat (Podle: Rajtár 2014, upraveno a doplněno; Rajtár, Hüssen 2017, Abb. 4, výběr)

117

Ondrej Šedo

V případě Trenčína je jasné, že tamní pobyt Římanů byl spojený se záměrem kontrolovat po delší čas barbarské území. Další tábory v prostoru východně od Karpat, Mužla, Hviezdoslavovo, a především Chotín a Cífer-Pác se dvěma areály se objevují v místech s kumulací sídlišť domácího obyvatelstva. V posledně jmenovaném případě, v Cíferu-Pácu v čase, kdy Římané vyklidili jeden z areálů, pracovala dílna, v níž byly zpracovávané pro potřeby barbarů kovové předměty sebrané v místech prázdného ležení. Výrobní objekt pak zřejmě zanikl při úpravě prostoru pro tábor, který byl zřizovaný pro další jednotku (I. Cheben, M. Ruttkay 2010). Na plochách táborů se nesetkáváme pouze s nálezy předmětů z okruhu militarií a s předměty svázanými s životem bojovníků. V Hulíně-Pravčicích, u dna příkopu u brány typu titulum, byla nalezena kostra psa, z výplně příkopu probíhajícího po obvodu byly vyzvednuty zvířecí kosti, mimořádně velké fragmenty nádob a také dětská kostra uložená na ploše pokryté lasturami. Kostru psa a dítěte, a zřejmě i další nálezy, lze zařadit do okruhu tzv. depozit. Na místo byla ukládána záměrně, v době existence tábora nebo v začátcích ukládání výplně po jeho opuštění. V Ruhhofu jasná depozita představují dvě celé, kamenem (nalezeným v sousedství) rozbité nádoby germánské provenience, které byly umístěné v  příkopu claviculy. V  jejich blízkosti ležel blok z římského šupinového pancíře a železný kroužek. V areálech buďto vojáci z tábořících jednotek anebo po jejich odchodu lidé z okolí přinášeli zvláštní oběti, uzavírající etapu jejich existence, anebo očišťující krajinu od negativního vlivu římského zásahu. Kromě vojenských a politických dějin tak můžeme ve zmíněných případech sledovat tábory jako místa s významem pro realizaci zvláštních, neoficiálních, ale obecně sdílených rituálů. Stefan Groh a Helga Sedlmayer zajímavým způsobem (v podobě modelu) interpretovali strategii, kterou užívaly v naddunajském prostoru římské jednotky postupující do vnitra barbarika. Sledovali uzlové body, kam dospěly na své cestě jednotlivé útvary, a kde ve společném táboře došlo ke spojování jednotek do nového úderného tělesa, určeného k postupu proti nepřátelům. Na místě zůstala malá jednotka, která využívala pouze zmenšenou plochu, jakou byla schopna účinně bránit (S. Groh, H. Sedlmayer 2015, s. 214, 215, Abb. 137). Tyto závěry jsou významné pro poznání vojenských dějin (a v budoucnu archeologií definovaných dějin) prvních století našeho letopočtu. Navržené řešení našlo oporu v konkrétních situacích dokumentovaných v terénu. Doloženy jsou etapy zmenšování areálu (prvotního), velkého tábora v  Mušově – Na pískách I, v  jehož prostoru byly postupně zřizovány vždy o něco menší areály, odpovídající celkem čtyřem fázím přestaveb (B. Komoróczy, M. Vlach, C.M. Hüssen 2018, s. 307–308, Abb. 4).

118

Římské zásahy do barbarika nad severním Dunajem

AREÁLY S PŘÍZNAKY DELŠÍHO POBYTU ŘÍMSKÝCH VOJSK Z DOBY MARKOMANSKÝCH VÁLEK Iža – Leányvár, nejstarší fáze tábora Některé z  areálů s  doklady římských aktivit byly využity po delší čas, popřípadě opakovaně. Zvláštní postavení mají Iža u Komárna a Mušov, a vlastně také zatím neobjevený tábor v  Trenčíně, pro jehož existenci máme zatím oporu pouze v  písemných pramenech. První ze zmíněných lokalit, Leányvár v  Iži na Slovensku (obr. 10) se nalézá přímo u dunajského toku (K. Kuzmová, J. Rajtár 1985; 2010; J. Rajtár 1992; 2000), naproti stálému táboru legií v  Brigetiu. Pro prostor s  táborem na slovenské straně je známé i antické označení – Kelemantia. Uvádí ho Klaudius Ptolemaios v Geographike Hyphegesis. Z  opevnění prvního tábora vystavěného na tomto místě ještě v době markomanských válek je známá dvojice příkopů vymezujících plochu víc jak 3 ha. Zástavbu v prokopaných částech tvořily Obr. 10. Iža – Leányvár. Areál římského tábora u břehu Dunaje. baráky pro mužstvo, jejichž Žlutou barvou jsou podbarvené plochy s půdorysy budov z nepálených cihel a příkopy dřevozemního tábora z doby markostěny byly vystavěné z  hlině- manských válek (Podle: h p://archeol.sav.sk/keleman a/drených nepálených cihel. Příč- vozemkel.html) ky vymezují jednotlivé místnosti sloužící k pobytu vojáků, v některých případech se zbytky vnitřního vybavení a s otopnými zařízeními. Pevnost měla zjevně trvat déle, k jejímu zničení ale došlo už v roku 179, kdy měla zaniknout za útoku barbarů, jak to dokládá katastrofický horizont.

119

Ondrej Šedo

Později, v době následující po markomanských válkách, na přibližně stejném půdorysu vybudovali Římané stálý kastel s  příkopy, kamennou hradební zdí, věžemi a bránami, a se zděnou zástavbou, kde se nalézala také budova velitele a vojenské lázně. K významné přestavbě došlo ve 4. století, za vlády konstantinovské dynastie, a poslední přestavby zřejmě proběhly v průběhu posledního ofenzivního tažení Římanů do naddunajského barbarika, za vlády císaře Valentiniana I. Tento císař v nedalekém Brigetiu roku 375 zemřel v průběhu jednání s vyslanci Kvádů, postižený mozkovou příhodou. Pevnost v závěru své existence byla pozměněna, zvýšily se pasivní obranné prvky (bastiony ve třech nárožích, došlo k zazdění brány obrácené k severu, k nepříteli). Později, v době stěhování národů využili areál barbaři, z okruhu skupin označovaných v dobových pramenech jako foederati, spojenci Římanů; z kontextů datovaných do tohoto období pochází i zlomek hunského kotle (K. Kuzmová, J. Rajtár 1986; 2010; J. Rajtár 1992; 2000).

Mušov – Burgstall, objekty spojované s dobou markomanských válek Neobvyklé postavení mezi lokalitami doby římské na Moravě a v celém naddunajském prostoru má výrazné návrší Burgstall v Mušově. Římané zde kromě vrcholových poloh využili také svahy a zvýšený terén zasahující do blízkosti údolní nivy u soutoku řek Dyje, Svratky a Jihlavy. Místo se nalézá 80 km severně od římského limitu. Dlouhodobé výzkumy zde proběhly už v meziválečném období (A. Gnirs 1931). Výsledky dalších, které zde od poloviny sedmdesátých let 20. století vedl Jaroslav Tejral a později Balázs Komoróczy, byly v poslední době několikrát resumované (B. Komoróczy, M. Vlach 2018, s. 231–255, především s. 253–255; J. Tejral 2014). Podle závěrů badatelů, kteří se věnovali studiu problematiky tohoto místa, se zde nalézal římský opevněný areál zřízený v době markomanských válek. Poskytoval prostor pro pobyt vojenských jednotek, a také plnil funkci zázemí pro logistickou podporu bojových operací. Bylo zde dokonce možné poskytovat péči zraněným vojákům v budově valetudinaria, které je objeviteli také spojované s dobou markomanských válek. Val na výšině doplňovaly zevnitř a zvenku nepálené cihly. Jejich použití dokládá, že stavitelé počítali s delším využitím celého areálu – konstrukce překonávala svou kvalitou opevňovací prvky běžných krátkodobých táborů. Tuto obrannou linii doplňovaly místy až tři paralelní příkopy. V úseku, kde opevnění probíhalo v nižších částech k jihu obrácených svahů, byly v jeho linii zaznamenány rovněž věže s nosnými prvky – svislými trámy, které byly upevněné v kůlových jámách. Stejnou technologií byla na jižních svazích vystavena brána, a k ní je řazena obdobná, umístěná na konci stejné táborové komunikace. (Tato brána a také na ní navazující opevnění je ale autorem tohoto textu interpretována jinak – viz odpovídající informace v následujícím odstavci). V opevněném areálu se měly pobývat osoby, jimž bylo svěřeno vedení válečných operací v této části barbarika. Tomu odpovídala zástavba na vnitřní ploše. Ve vrcholové části návrší se nalézala zděná budova a v jejím sousedství další zděná budova s funkcí láz-

120

Římské zásahy do barbarika nad severním Dunajem

ní. Šest malých, jednoduchých staveb s půdorysy vyznačenými kůlovými jámami se nalézalo v tzv. dílenském prostoru, kde mělo docházet k opravám výzbroje a výstroje vojáků, objekty tedy sloužily jako fabricae známé v stálých vojenských táborech. Na nižších úrovních svahů bylo v rámci areálu situované valetudinarium – vojenská nemocnice s dřevohliněnou konstrukcí, další budova, stavba s apsidou, byla vystavena stejnou technologií, a měla podle některých názorů sloužit jako residenční objekt. (Je to ta stejná stavba, o níž jsme se zmínili v našem textu věnovaném době augustovské, spolu s dalšími prvky, které povařujeme za součásti tábora Mušov-Neurissen I). Zdejší komplex vojenských zařízení měl sloužit jako ústředí římské správy v případě, že by došlo k realizaci záměru Marca Aurelia zřídit na sever od Dunaje provincii. Výsostné postavení Mušova jako správního střediska provincie Marcomannia definované už v minulosti (B. Komoróczy 2009) je přitom potvrzované i nejnovějších pracích (B. Komoróczy, M. Vlach 2019). Poznatky o návrší Burgstall a o plochách v jeho sousedství, především na svazích spadajících k jihu, jak byly uvedené v předešlém testu, vycházejí z výsledků systematických a také rozsáhlých záchranných výzkumů realizovaných pod vedením už výše zmíněných badatelů, Jaroslava Tejrala a Balázse Komoróczyho. Ti představují lokalitu jako homogenní areál, který využívala římská vojska v průběhu markomanských válek. Zmnožení obranných linií v některých úsecích obranné linie podle nich dokládalo snahu o zvýšení obranného potenciálu tohoto areálu. Množství drobných nálezů, především militarií, potvrzovalo intenzivní využití ploch římským vojskem. Z toho plynulo, že nálezy barbarského původu, které se objevují na stejných místech, náleží až do doby, kdy po uzavření Commodova míru roku 180 Římané místo vyklidili. Do jediného celku jsou jimi zahrnované i plochy zkoumané při záchranném výzkumu, který byl v letech 1993–1994 realizovaný v trati Neurissen (Miroslav Bálek, Ondrej Šedo), na terase na jihovýchodním okraji terénu přiléhajícího k vrchu Burgstall, a také navazující objekty na jižních svazích návrší zjištěné v nedávných letech. Ze situací dokumentovaných autory zmíněného záchranného výzkumu v trati Neurissen ale odvodit poněkud jiné závěry, s platností pro plochy zkoumané za této akce, tak i pro další část areálu zahrnujícího Burgstall a jeho okolí (obr. 11). Část objevů, které považujeme za doklady krátce trvajícího pobytu Římanů už v době augustovské, jsme už v předešlém textu zmínili. Kromě toho se na stejných plochách podařilo zaznamenat další doklady o přítomnosti římských vojsk (především příkopy, pece na přípravu potravin), a ty už je možné spojovat s dobou markomanských válek. Zaznamenané byly pouze kratší úseky dalších příkopů, dovolují ale konstatovat, že zřejmě nedoplňují obranný systém zaznamenaný ve vrcholových částech Burgstallu. V  jednom z těchto příkopů (Mušov-Neurissen IV) byly objeveny lidské kostry (32 jedinců), se stopami smrtelných ran. Podle drobných nálezů mrtví náleželi k barbarské komunitě s hmotnou kulturou odpovídající společenstvím pocházejícím z  prostoru na sever od hor ležících mezi Českou republikou a Polskem.

121

Ondrej Šedo

Obr. 11. Schéma nejvýznamnějších obranných linií v prostoru návrší Burgstall a v jeho okolí. Vyznačený je příkop Pasohlávky I (Pa I), val provázený příkopy ve vrcholových částech návrší Burgstall (MB I) náležející do doby markomanských válek a také zděné stavby, tzv. velitelská budova (A) a budova lázní (B); ze stejného období je základové zdivo (C) na terase v tra Neurissen. V navazujících plochách byl zkoumaný příkop a brána tábora označovaného jako Mušov – Neuriseen I, který lze klást do doby augustovské. Známý je západně od něj položený zdvojený příkop vymezující plochu se stavbou s apsidou (E), s valetudinariem (F), a konečně s příznaky principií (G). (Podklady: především Groh, Sedlmayer 2015; Komoróczy, Vlach 2018)

122

Římské zásahy do barbarika nad severním Dunajem

Kumulace nálezů z  doby římské byla zjištěna v místě U propustku, na okraji plochy s názvem Neurissen. Kumulovala se zde jak keramika římského původu, tak i barbarská keramika a další drobné předměty. Artefakty zde leží ve vrstvách spolu se stavební sutí pocházející z destrukcí římských staveb. Po uložení takových vrstev na stejném místě ještě jednou s  použitím malty stavěli Římané, podařilo se totiž odkrýt krátký úsek základového zdiva. Je zjevné, že barbaři nepřišli na místo až po definitivním odchodu římských vojsk, na místě mohli v blíže neznámé dobové situaci existovat současně obě entity, barbaři a Římané, a možné je i to, že na místě příslušníci domácích komunit a Římané objevili několikrát. V průběhu záchranné akce byl navíc zjištěný příkop označovaný jako Pasohlávky I. Tento příkop je dlouhý víc jak 2 km a vymezuje z krajiny kolem Burgstallu areál o rozloze 4 km2. Jaké bylo jeho časové postavení a funkční vztah k nálezům uvnitř jím vymezené plochy, v prostoru na Burgstallu a v jeho nejbližším okolí, není plně objasněno. Za m nelokalizovaný tábor v prostoru dnešního Trenčína Zvláštní postavení zaujímá tábor v Trenčíně na západním Slovensku, jeho hmotné stopy se však zatím při terénním průzkumu nepodařilo lokalizovat. Známý je pouze nepřímo, na nápisech o něm však existuje podvakrát písemná zmínka pro dobu markomanských válek, a jméno místa (Leukaristos) už o něco dříve zmínil Klaudios Ptolemaios v popisu Velké Germánie. Nápis na skále v Trenčíně zmiňuje Laugaricio, místo, kde v zimě mezi lety 179 a 180 pobývaly jednotky, které vedl Marcus Valerius Maximianus, tehdy v postavení legáta velícího legii se stálým sídlem v Aquincu (dnešní Budapešť). Místo označené jako Leugaricio, s informací, že tam římské jednotky přezimovaly, se objevuje na nápisu ze Zamy v Alžíru, věnovaný stejné osobě (T. Nešporová 2005; T. Nešporová, J. Rajtár 2000; H.G. Pflaum 1956; L.V. Prikryl 1980). Oba nápisy se vztahují zjevně k  jediné události, která se odehrála v  závěru válek, v čase, kdy měly být naplněný záměry na připojení naddunajského prostoru k římskému impériu. Vzhledem k tomu, že vojsko pobývající v poli v zimním období bylo nutno chránit před nepohodu, musel velitel pro vojáky zajistit nejméně přístřešky nad stany, anebo alespoň jednoduché stavby; ubytování v nějakém typu objektů v obsazených osadách domácího obyvatelstva by zřejmě nepostačovalo pro větší jednotku. V tom případě zimní tábor v Trenčíně musel být vybavený vhodnou zástavbou tak, aby vyhovoval nárokům kladeným na zimní tábor, castra hiberna. Lokality s římskými zděnými stavbami Informace významné pro poznání areálů se zděnými římskými stavbami jsou značně nesourodé, a to jak těch, které leží na západ od Karpat, tak i těch, které byly objeveny východně od tohoto horstva (obr. 12). Problematické je v některých případech jejich datování, především v případech, kde jsou k dispozici indicie opakovaného využití stejných míst. Nedaří se vždy jasně určit, jaké funkce plnily v době římské.

123

Ondrej Šedo

Obr. 12. Areály s římskými zděnými stavbami zkoumané v prostoru naddunajského barbarika, a vybrané lokality s nálezy římských cihel (Olomouc, S llfried, Ražňany)

Stupava Využitý byl výběžek pahorku (s místním názvem Kopec), který se zvedá nad plochý terén v západním předpolí Karpat. Od Dunaje ho dělí vzdálenost 12 km. Část nálezů patří do průběhu 1. poloviny 2. století po Kr., kdy zde existovalo sídliště barbarského obyvatelstva. V druhé polovině tohoto století zde začaly římské stavební aktivity, přičemž až do 4. století, kdy zde nálezy končí, probíhaly přestavby a změny stavebních dispozic. Při výzkumu se podařilo rozeznat nejméně tři stavební etapy oddělené planýrkami starších konstrukcí. Z kamene byly u části budov postaveny pouze základy, a nadzemní zdivo bylo zhotoveno s  použitím dřeva a hlíny, s  vápennou omítkou.

124

Římské zásahy do barbarika nad severním Dunajem

Pro nejstarší etapu je v areálu doložená i stavba s konstrukcí fixovanou v základovém žlábku. V poslední, 3. etapě vznikaly solidní zděné budovy, mezi nimi i budova lázní s podpodlažním topením. V okolí byly doloženy sídlištní objekty barbarů z doby, kdy existoval zděný areál, známé jsou i stopy výrobních činností. Dokumentovaná byla například dílna na zpracování kovů, mezi nimi se podařilo identifikovat také zlato (V. Turčan 2007; 2009; 2012).

DEVÍN V PRŮBĚHU A KONCEM DOBY ŘÍMSKÉ Zájem Římanů o výšinu v Devíně nebyl omezený na dobu laténskou a na období vlády císaře Augusta, trval i v průběhu doby římské, a je doložený také pro období pozdní antiky (K. Harmadyová 2012b; V. Plachá, K. Pieta 1986). Do průběhu doby římské náleží půdorys „stavby II“. Tvoří jej několik místností na ploše 8,5 x 13 m, přičemž stěna jedné z nich vybíhá do apsidy s podlahou se zbytky kamenného dláždění. Cihly a i drobné nálezy z kulturních vrstev mají poskytovat oporu pro datování začáteční fáze výstavby do 2. století, další stavební materiál nalezený v sutinách, podle kolků na cihlách, náleží do století 4. Do závěru doby římské pak náleží útržky destruovaných zděných staveb nebo staveb se zděnými prvky nalezené na obvodu hradní výšiny. U dvou těchto staveb se zachovala pouze torsa zaznamenaná při výzkumech na svazích obrácených k severu. U další malý prostor vymezovalo kamenné zdivo s lůžky po zapuštěných svislých dřevěných trámech. Vykazuje znaky charakteristické pro stavby budované v místech hrobů prvních křesťanských mučedníků, které bývají označované jako cellae memoriae. Tento objekt může souviset s aktivitami z pozdněantického období, kdy ve východním předhůří Alp vznikly četné církevní stavby. Bývají často umístěny ve výšinných polohách, jak je reprezentuje areálu s kostely na Hemmabergu v Korutanech. Výběr nepřístupných míst odpovídal neklidným dobám stěhování národů (například F. Glaser 1997; 1999). Devín by představoval nejseverněji položený bod s doklady pozdněantických stavebních aktivit, které jsou dobře známé z jižněji položených míst.

S llfried Tato lokalita je zařazovaná do počtu míst využívaných římským vojskem, i když chybí jasné stopy opevnění a nebylo zde doloženo římské opevnění anebo zděné stavby. Opakovaně se však objevují římské cihly a další předměty římské provenience. Využitý byl terén zvedající se nad pravý, západní břeh řeky Moravy (B. Lang 2011; E. Lauermann 2018, s. 27–31). Četné nálezy předmětů římského původu na plochách s doklady barbarského osídlení dovolují za současného stavu poznání doložit rovněž pobyt římských vojsk v prostoru „Alter Mühlgraben“, a to jak v druhé po-

125

Ondrej Šedo

lovině 2. století, tak i ve století 4. Opakuji se zde především militaria, včetně částí pancířů, a součástí nálezového fondu jsou rovněž importy provinciální keramiky, zahrnující také terru sigillatu.

Bra slava-Dúbravka Lokalita v  Bratislavě-Dúbravce (K. Elschek 2000; 2017) se nalézá pouze 4 km od Dunaje, v blízkosti soutoku s Moravou v Devíne. Od dunajského toku jí ale odděluje výrazný vrch Devínska Kobyla s nadmořskou výškou 514 m. Naleziště je situované do prostoru severních svahů tohoto vrchu. Využita byla nevelká pramenná pánev v nadmořské výšce 200 m, přičemž navazující rovinaté území v předpolí vrchu, provázející levý břeh řeky Moravy, se nalézá ve výšce 150 m nad mořem. V první fázi vyžití místa, v 1.–2. století, se zda nalézalo germánské sídliště; jeho význam podtrhuje skutečnost, že v jeho areálu se kromě jiného nalézaly i železářské pece. Ve druhé fázi došlo k výstavbě zděného budovy s mohutnými zdmi z kamenů spojovaných maltou, s půdorysnou dispozicí lázní (obr. 13). Takové objekty bývaly v provinciích zařazované do areálů usedlostí typu villa rustica.

Obr. 13. Základové zdivo zděné stavby v Bra slavě-Dúbravce, s dispozicí římských lázní (Podle: Elschek 2000)

126

Římské zásahy do barbarika nad severním Dunajem

Objekt s rozměry 11 x 13 m byl opatřený 3 apsidami. Na rozdíl od normativních zařízení zde ale nedošlo k zřízení podpodlažního vytápění a nebylo zajištěno, aby mohla být připravována teplá voda nutná pro provoz římských lázní. Stavba je datovaná do první poloviny 3. století; při výstavbě byly použity cihly vyráběné v civilních dílnách v Pannonii. Objekt náležel k usedlosti s funkcí knížecího sídla, kde se nalézala také další, halová stavba se střechou pokrytou římskou keramickou krytinou (rozměry 14 x 16 m). K  zániku sídla došlo v neklidných časech kolem poloviny 3. století. Ve 4. století, v rámci 3. fáze využití místa, byla obnovena osada s četnými objekty domácího obyvatelstva. V jejím areálu kromě běžných germánských chat ležela také další nadzemní stavba spojující germánskou stavební dispozici s římskými stavebními technikami; její stavebníci využili materiál sebraný z destruované budovy s půdorysem lázní a ze zaniklé halové stavby.

Niederleis V blízkosti Oberleiserbergu se v rovinaté krajině podařilo najít stopy půdorysů několika římských staveb, jsou však známé pouze z výkopů malých rozměrů. Zvažované je datování do 2. století. Časové zařazení se opírá o kolky na cihlách (především legio X Gemina Pia Fidelis). Dosavadní výkopy zatím nedovolují rekonstruovat půdorysné dispozice a určit funkci tohoto areálu (K. Genser 1986, s. 696). Na plochách v okolí se rozprostíralo barbarské sídliště, s nálezy z průběhu doby římské, a také z mladší doby římské. Zastoupena je zde keramika zhotovená na hrnčířském kruhu, a objevuje se rovněž pozdní provinciální keramika, například mortarium se zelenou glazurou na vnitřním povrchu (E. Siegmeth 1990, s. 312–314). Místo bylo zjevně využívané po delší dobu.

Veľký Kýr (v minulos uváděno také jako Milanovce) Do průběhu doby římské v slovenské části barbarika náleží zbytky římských zděných staveb zaznamenané při výzkumu ve Velkém Kýru, v krajině ležící 50 km severně od Dunaje. V plochém terénu pouze nepatrně zvýšeném oproti inundaci, u jednoho z ramen řeky Nitry, byl odkrytý půdorys zděných stavebních konstrukcí rozložených po obvodu ústředního nádvoří (obr. 14). V interiéru se místy zachovaly maltové podlahy. Dokumentované zde byly rovněž půdorysy dalších budov s dřevohlinitou konstrukcí. Mezi cihlami část představují kusy opatřené kolky užívanými v cihelnách ve 2. století; měly pocházet ze zatím nenalezené stavby z  tohoto období, která snad ležela někde v okolí. Vlastní stavební konstrukce a drobné nálezy zaznamenané v průběhu výzkumných prací pocházejí z mladší části doby římské, a jsou kladeny do 4. století (T. Kolník 1986, s. 411–415; B. Novotný 1995, s. 129, 130). V blízkosti prostoru s římskými stavbami bylo zkoumáno velké sídliště barbarského obyvatelstva v Branči (T. Kolník, V. Varsik, J. Vladár 2007).

127

Ondrej Šedo

Obr. 14. Veľký Kýr (Milanovce). Ústření část areálu s římským základovým zdivem a půdorysy dalších nadzemních staveb s dřevohlinitou kontrukcí (Podle: Kolník 1986, upraveno)

Cífer-Pác Na západním Slovensku, v předpolí Karpat, byl v  plochém terénu umístěný areál, v jehož ústřední části se podařilo odkrýt kvadratickou plochu o stranách 60 x 70 m vymezenou ohrazením (obr. 15). V zástavbě uzavřeného areálu byly identifikované zděné základy větší budovy a další půdorysy jednoprostorových nadzemních staveb s dřevohlinitou konstrukcí, se základovými žlábky. V několika případech po obvodu těchto půdorysů probíhaly řady kůlových jam vyznačující vertikální podpěry portiků. V areálu i mimo něj se nalézaly zahloubené chaty s dispozicemi, jaké jsou běžné u objektů germánského obyvatelstva. Dva zahloubené objekty zabíraly mimořádně velké plochy, a byly zřejmě překryté římskou keramickou krytinou (tegulae). Stavební konstrukce vybudovaná podle pravidel užívaných domácím obyvatelstvem tedy byla doplněna materiálem charakteristickým pro mediteránní civilizaci. Podle četných nálezů keramických závaží se předpokládá, že tyto stavby sloužily jako tkalcovny. Mimo ohrazení se objevily základy další, poněkud menší zděné stavby. Ta byla původně vybavena jednoduchým typem podpodlažního topení tak, jak tomu bylo i u zděného objektu umístěného uvnitř vymezené plochy. V průběhu výzkumných prací byly nalézány zlomky stavební keramiky s kolky pozdněantických cihelen působících v provinciálním prostředí.

128

Římské zásahy do barbarika nad severním Dunajem

Podařilo se identifikovat nejméně tři stavební fáze spojené s přestavbami. Na lokalitě byly zaznamenané výrobní objekty, kromě už zmíněných tkalcoven například hrnčířské pece, a také studny. Areál, datovaný do druhé třetiny 4. století, sloužil místní elitě jako rezidence. Příslušnost zdejších obyvatel k vrstvě pohřbívající v tzv. knížecích hrobech dokládá honosná stříbrná spona (T. Kolník 2000; T. Kolník, V. Varsik 2013).

Obr. 15. Cífer-Pác. Prostor se základy zděných budov (vyznačeno červenými plochami), dřevohlinité stavby se základovými žlábky a zahloubené objekty vybudované v intencích germánských stavebních technik v okruhu dvorce místní nobility

Oberleiserberg (v katastru obce Ernstbrunn) V prostoru Weinviertelu, na místě vzdáleném 26 km od Dunaje se nalézá výrazné návrší s nadmořskou výškou 457 m, jehož svahy klesají k ploché krajině, místy až k niveletě ve výšce 250 metrů nad mořem. Vrcholové plató o rozměrech 360 x 250 m bylo intenzivně využito germánským obyvatelstvem až ve 2. polovině 4. století. Na okraji plošiny byl umístěný dvorec místní nobility zabírající kvadratickou plochu (obr. 16). Významná byla stavba s kamennými základy poblíž hrany provázející okraj plochého terénu. Ve druhé stavební fázi, k polovině 5. století, došlo k rozšíření

129

Ondrej Šedo

stávajícího půdorysu a k doplnění průčelí o prvky pozdněantické palácové architektury. Na druhé straně ohrazeného areálu se nalézaly monumentální stavby vstupního areálu doplněné portiky. Další zástavba na ploše zahrnovala i dřevohlinitou architekturu. Mimo plochy vymíněné ohrazením se nalézala druhá stavba se zděnými základy. Z návrší pocházejí i doklady řemeslné výroby, například zahloubená chata, v níž se ve 2. polovině 5. století zpracovávaly drahé kovy. Některé objekty vybudované s použitím římských stavebních technologií byly vybaveny jednoduchými typy podpodlažního topení. Nalezeny byly cihly a také keramická krytina. Dvorec a vrcholová část návrší byly opevněny nebo ohrazeny, zjištěn byl val, příkop a palisáda (A. Stuppner 2002, s. 483–486).

Obr. 16. Oberleiserberg u Ernstbrunnu. Dvorec umístěný ve vrcholové čás návrší a vymezený ohrazením, s objekty pozdněan ckého období. Červeným pod skem je zvýrazněná plocha zděných staveb I a II, šedým půdorysy dřevohlinitých staveb (Podle: A. Stuppner, na adrese: h ps://sciencev1.orf.at/urban/60745. html, upraveno)

130

Římské zásahy do barbarika nad severním Dunajem

Podunajské Biskupice Nově byla zaznamenaná skupina staveb vybudovaných v intencích římského stavitelství v  Podunajských Biskupicích. Lokalita leží v  západní části Žitného ostrova, v  inundačním území poblíž míst, kde se od hlavního toku Dunaje odděluje malý Dunaj. V  prostoru barbarského sídliště byl umístěný areál zabírající plochu 90 x 70 m, vymezený plotem indikovaným třemi liniemi menších kůlových jam. Po obvodu volného prostranství se rozkládaly kvadratické stavby vyznačené základovými žlábky pro založení dřevohlinitých konstrukcí, s hloubkou 40 cm (obr. 17). Zaznamenáno bylo celkem 7 budov, z  nichž některé provázely portiky. Část dosahovala větších rozměrů, největší půdorys (stavba III) měl délku (s portikem) 26 a šířku 15 m. Doložená je i stavba s oporami uloženými v 9 kůlových jámách, interpretovaná jako špýchar. Zaznamenané byly nejméně 2 stavební fáze, jak je dokládají starší půdorysy narušené při výstavbě nového objektu. Nalezena byla barbarská v rukách vyráběná keramika, i keramika zhotovovaná s použitím hrnčířského kruhu, a zastoupený jsou rovněž importované výrobky, včetně zlomků glazovaných mortarií. Objevily se zde zlomky římských cihel, přesleny, kostěný hřeben a také jantarová perla. Mince dovolují datovat existenci dvorce do 3. třetiny 4. století, s komparací s 3. sídlištní fází areálu v Bratislavě-Dúbravce, nebo v Cíferu-Páci, přičemž u zmíněných lokalit měly tamní zděné budovy doplňovat už existující zástavbu až v průběhu dalšího užívání ploch; situace zaznamenaná v Podunajských Biskupicích by měla odpovídat začáteční etapě existence sídel budovaných v  závěru doby římské Římany pro domácí elitu, v 3. třetině 4. století; má být současný s 3. sídlištní fází dvorce areálu v Bratislavě-Dúbravce, která měla trvání od 2. poloviny 4. století, tedy ve stupních C3/D1, D 1, s vyklizením na přelomu 4. a 5. století, a odpovídá dvorci v Cíferu-Páci z 2. třetiny 4. století (E. Hrnčiarik, M. Horňák 2018, datování s. 136).

Fels am Wagram Z tohoto místa jsou uváděny příznaky příkopu (120 x 160 m, s prolukami v severní a jižní straně) a zdivo, při jehož výstavě byly použity římské cihly. Na základě kolků (dux Uriscinus) bývá existence areálu kladena do let 350–400 (H. Stiglitz 1965; H. Zabehlicky 1989). Lokalita náleží do kategorie míst s různými možnostmi intepretací, bývá zmiňovaná při výčtech krátkodobých táborů, a také v souvislosti s pozdními aktivitami Římanů v  průběhu mladší doby římské. Kromě obvykle uváděných interpretací by bylo možné uvažovat ve Fels am Wagram i o existenci hrazeného dvorce.

131

Ondrej Šedo

Obr. 17. Podunajské Biskupice. Usedlost ze závěru doby římské, s nadzemními stavbami (Podle: Hrnčiarik, Horňák 2018)

NÁLEZY ŘÍMSKÝCH CIHEL V MÍSTECH, KDE SE NEPODAŘILO IDENTIFIKOVAT ANTICKÉ ZDĚNÉ STAVBY Římské cihly se často objevují na lokalitách, kde se zatím nepodařilo zaznamenat jakékoliv doklady římských stavebních aktivit. Zatím nelze rozhodnout, zda představují stopu po nenalezených zděných stavbách Římanů, které ležely někde v blízkém okolí, anebo byly přineseny ze vzdálených míst, popřípadě pocházejí z  (římských) objektů vybudovaných z dřeva a hlíny, ale s keramickou krytinu. V prostoru západního Slovenska byly odpovídající nálezy vyhodnoceny Erikem Hrnčiarikem, který za-

132

Římské zásahy do barbarika nad severním Dunajem

znamenal 19 takových lokalit (E. Hrnčiarik 2012, s. 204–216, Karte 90, Tabelle 68). Konstatuje, že stavební keramika se objevovala nejen na místech s objekty vystavěnými Římany, ale také jako krytina objektů vystavených v  intencích stavebních postupů autochtonního obyvatelstva (například některé stavby v areálu dvorce s římskými stavbami v Cíferu-Páci, s odkazem na T. Kolník 1975, s. 9). Konstatuje, že na plochách germánských sídlišť mají zlomky cihel, rozptýlené anebo zaznamenané ve výplních jednotlivých objektů, představovat doklad druhotného využití kusů a zlomků získaných při rozebírání zaniklých římských staveb, a měly sloužit autochtonnímu obyvatelstvu jako pomůcky při přípravě jídel nebo při zpracování kovů, a výjimečně byly, opět v  sekundární funkci, vkládány do vyzdívky pecí. Konečně, zatím pouze v jednom případě, byly cihly odkryty v situaci, kde tvořily součást obkladu hrobové jámy, přičemž mrtvého provázel inventář odpovídající hmotné kultuře domácího, germánského obyvatelstva (Stupava). Na slovenském Záhoří, západně od Karpat, v  nálezových kontextech některých barbarských sídlišť, se objevují mimořádně velké počty zlomků cihel. Odpovídající lokality provázejí levý, východní břeh řeky Moravy, s nejvýraznější kumulací v  Zohoru. Byly zjištěny při systematických průzkumech a výkopech Kristiána Elscheka. V případech, kdy je doprovázejí železné hřeby, je možné zvažovat, že stavební materiál nebyl přepravovaný na velké vzdálenosti a pochází z dosud neznámé lokality s římskými stavbami, kterou je nutno hledat v této části Pomoraví (K. Elschek 1997, s. 227; 2012). V moravském prostoru chybí úplný přehled nálezů římských cihel. Zlomky, které jsou nalézané v širším prostoru v okolí Mušova, se objevují v prostorách sídlišť domácího obyvatelstva anebo v zahloubených objektech, kam se měly dostat poté, co došlo k destrukcím staveb na vrcholu Burgstallu. Cihly, nebo spíše zlomky cihel, byly zaznamenané při výzkumech nejvýznamnějších velkomoravských hradišť, které se nalézají v blízkosti toku řeky Moravy, především ve Starém Městě u Uherského Hradiště. Velké množství zlomků cihel, včetně kusů označených kolky, bylo zřejmě součástí zdiva staveb vybudovaných v 9. století, a po jejich zániku spolu s dalším stavebním materiálem se staly součástí středověkých architektur. Jakkoliv byly odpovídající nálezy z  těchto míst prezentované už před půlstoletím, a jejich publikaci provázely i přírodovědné analýzy (V. Hochmanová-Vávrová 1957), stále zůstává část nálezového fondu neznámá, a neřešená zůstává otázka, zda cihly byly získávány z  ruin neznámé římské stavby někde na Moravě, anebo dopraveny na místo z území provincií. Podobně je tomu i v případě dalších velkomoravských hradišť. Další kusy jsou známé z Mikulčic; antická stavební keramika se zde měla dostat do kontextů z doby velkomoravské spolu s dalšími drobnými předměty antického původu přinášenými v  9. století z  půdy někdejších provincií (J. Musil 2000, s. 93). Podobně je to i v případě Břeclavi – Pohanska nebo Nejdku, s nálezy v obdobném nálezovém prostředí (E. Droberjar 2002, s. 39). Při výzkumech v prostoru tábora v Olomouci-Neředíně byly také zaznamenány zlomky cihel. Objevily se ale v situaci bez vazby na příkopy indikující římský krátko-

133

Ondrej Šedo

dobý tábor. Pocházejí totiž z výplně zahloubeného objektu č. 1535, z hliníku s barbarským keramickým inventářem ze starší i mladší doby římské (M. Kalábek 2015, s. 340; M. Kalábek, J. Peška, H. Svobodová-Svitavská, Z. Vaněček 2017, s. 175, obr. 15; J. Peška, F. Šrámek 2004, s. 131). Kolekce se je představena na obrázku doprovázejícím sdělení Římané v Olomouci (Archeologické nálezy. Dostupné z: http://rimanevolomouci). Není nutno očekávat, že se objeví římská zděná stavba, z jejich sutin by byly zlomky vyzvednuty místním obyvatelstvem, cihly mohly mít funkci krytiny dřevohliněné budovy anebo sloužit v konstrukcích otopného zařízení v objektu vybudovaném v mladší části doby římské (Archeologické nálezy. Dostupné z: http:// rimanevolomouci.cz/cz/stranka/olomouc-neredin.html#prettyPhoto[ad]/1/). Zvláštní pozornost si zaslouží cihly nalezené na východním Slovensku, které vodopisně náleží k povodí řeky Tisy. Se středním Podunajím je tento region propojený pouze volně – obě oblasti představují součást Karpatské kotliny. Kromě nečetných zlomků cihel z Krásna a Šebastovců je nutno zmínit objevy v Ražňanech. Tato lokalita leží pouhých 25 km od hřebene Karpat, kudy probíhá hranice mezi Slovenskem a Polskem; na severní, polské straně hor se nalézají města Nowy Sąnc a Krosno. Lokalita je vzdálená až 205 km od vacovského ohbí Dunaje, který leží v  úseku mezi římskými tábory Brigetio a Aquinkum. Cihly byly vyrobeny z místních materiálů, nepředstavují tedy produkci cihelen pracujících na římském území. Měly být použity k  pokrytí střech zatím nenalezených zděných staveb, anebo staveb s  dřevohlinitou konstrukcí. Náleží do 4. století. Je zvažováno, že podněty k jejich výrobě vycházely z pontické oblasti, z okruhu s osídlením kultury čerňachovské (E. Hrnčiarik 2012, s. 255, 258; A. Karabinoš 2010; A. Karabinoš, M. Vizdal 2010). Pokud bychom akceptovali domněnku o podnětech přicházejících ale z východu, výrobci cihel a i ti, pro které byly vystavěny zatím neodkryté stavby, by se měli do prostoru severovýchodního Slovenska přesunovat po severních předpolích karpatského oblouku, a až poté směřovali k jihu, přes karpatské průsmyky do míst ležících u severního okraje Karpatské kotliny. Řemeslníci, kteří zvládali výrobu stavební keramiky, v každém případě přicházeli do prostředí, kde taková produkce byla žádaná a využívaná. Nálezy v  Ražňanech se objevují v oblasti s bohatými knížecími hroby z mladší doby římské, které byly nalezeny v Otrovanech (3. třetina 3. století) a Cejkově (začátek 4. století), s exkluzivními nálezy zahrnujícími i produkty z drahých kovů (E. Krekovič 2000). Stavební keramika je však spojovaná s  mladším nálezovým komplexem, s  nositeli tzv. severokarpatské skupiny, kteří se v tomto regionu etablovali v pozdní době římské. Odpovídající sociální skupina, která mohla využívat odpovídající civilizační vymoženosti, jako byly budovy s keramickou krytinou, může být reprezentovaná osobou pohřbenou v komorovém hrobě s dřevěným sarkofágem odkrytým roku 2006 v Popradě – Matejovcích, ve východním předhůří Vysokých Tater. Hrob je kladen do konce 4. nebo začátku 5. století. Předměty uložené v hrobě spolu s náročně upraveným dřevěným sarkofágem a hrobovou komorou dokládají, že pohřbený byl životním stylem a pohřebními rituály úzce spjatý se světem, ve kterém se uplatňovala pozdněantická civilizace (N. Lau, K. Pieta 2014).

134

Římské zásahy do barbarika nad severním Dunajem

„Dlouhé valy“ probíhající v naddunajském prostoru Nálezy cihel a staveb v naddunajském prostoru datované do závěru doby římské jsou nejméně v  části evidovaných případů příznakem stavebních aktivit, které představovaly součást rozsáhlého programu podpory poskytované Římany reprezentantům kmenů sídlících v sousedství provincií. Měli být zainteresováni na spolupráci s Římem. Je však nutno počítat i s vojenským zajišťováním římských zájmů. V prostoru mezi Dunajem a Tisou, kam jsou umisťována sídla Sarmatů, byly koncem doby římské zahájeny stavební práce v  místech pevností, které reprezentuje areál Göd – Bócsújtelep, kde ataky místního obyvatelstva znemožnili, aby Římané pokračovali v realizaci stavebních prací (Zs. Mráv 2005). K obraně proti útokům válečníků přicházejících z východu měly být vybudované systémy valů probíhajících v poledníkovém směru ve východní části Maďarska, a dosahující až k  Dunaji v  současném Srbsku. V  severovýchodním Maďarsku jsou pak známá obdobná liniová opevnění s rovnoběžkovým průběhem. Tato obranná zařízení jsou v odborné literatuře označovaná jako limes Sarmatiae; na jeho výstavbě a i na obraně se měli podílet kromě domácího obyvatelstva rovněž Římané (E. Istvanovits 2000; S. Soproni 1996; S. Soproni, É. Garam, P. Patay 2003; S. Štulić 2016). V navazujícím prostoru, na středním Slovensku, u východní hranice oblasti osídlené Kvády, byly zaznamenané další linie valů. Zde probíhaly v poledníkovém směru. Jedna z nich byla sledovaná v krajině západně od Hrona, a dosahovala délky kolem 60 km. Další linie (popřípadě dvě linie) jsou známé z prostoru západně od řeky Ipel. Někdy bývá toto opevnění označované jako „kvádský limes“ (J. Beljak, G. Nevidzánsky, O. Ožďáni, V. Tittonová 2012, D. Hovorka, I. Túny 2011; T. Kolník 1978; 1999; T. Kolník, P. Roth 1984). Valy byly dokumentované už v 19. století, v době začátků archeologického bádání na Slovensku. Zaujaly svou neobvyklou strukturou, ve které se místy projevovaly stopy vypálení, které dosahovalo takové intenzity, že došlo až vytvoření sklovité struktury (tzv. spečené valy). Zatím ale stále chybí jednoznačné opory pro časové zařazení těchto útvarů, a podle nových studií stejné obranné linie mohly vznikat i v jiných obdobích, například ve středověku (J. Beljak, N. Pažinová 2012).

Závěr Současná pramenní základna použitelná pro archeologické řešení problémů spojených s poznáváním římského zásahu do nadduanajského prostoru je stále omezená, navíc větší část informací získaných při práci v terénu není k dispozici v podobě publikačních výstupů. Navzdory tomu je možné v blízké době očekávat posun vědění na úroveň, kdy náš obor při studiu doby římské bude schopen představovat minulou skutečnost v rozsahu a souvislostech, jak to zatím umožňuje pouze historického bádání. Máme možnost, s použitími archeologických pramenů, poznávat „velké“ dějiny,

135

Ondrej Šedo

sledovat jednání významných osobností, a také anonymních osob, jejichž konkrétní aktivity zanechaly hmotnou stopu. Lze očekávat, že předmětem zájmu se stane každodenní život řadových členů malých komunit. To neznamená, že by zájem o takové badatelské cíle představoval vyšší úroveň poznání, doplní pouze existující okruhy, jako je bádání věnované práci s chronologickými systémy a s typologií artefaktů. Stále bude zapotřebí analýza předmětů a interpretace nálezových situací. Samozřejmě nelze neočekávat nové objevy v terénu, které dovolí studovat zcela nečekaná témata. Jako příklad precedent může sloužit identifikace polních táborů římské armády v devadesátých letech, anebo nedávné objevy římské architektury z 1. století před Kr. v prostoru Bratislavského hradu. Na základě studia písemných pramenů byl zájem římského impéria o podunajskou oblast spojovaný s dobou kolem zlomu letopočtu, a současně s počátkem doby římské, jak jí chápalo archeologické bádání. Nově je nutné sledovat římské zásahy do naddunajského prostoru už v průběhu doby laténské, a to nejen v závěrečné fázi jejího trvání. Do bohaté a kulturně vyspělé mediteránní oblasti se přemisťovaly keltské kmeny, část z nich se po konfliktech s Římany vracela zpátky. Zvláštní postavení měli keltští žoldnéři, kteří sloužili v armádách středomořských států a angažovali se v mnoha konfliktech provázejících mocenský nástup Římanů po první punské válce. Jak je na základě analýz části badatelů dovozováno, někteří z nich posléze přicházeli i do končin ležících na sever od středního Dunaje, a nabyté bohatství, například v podobě mincí, kovů nebo zvířat se uplatnily v domácí ekonomice. Střediska jako je Roseldorf v rakouském Weiviertelu, Němčice na Hané na Moravě a Nowa Cerekwia v Horním Slezsku reprezentují místa spojená s působením lidí, kteří měli k dispozici artefakty dokládající jejich působení ve Středomoří. Jako ilustraci vzdáleností, které při návratu překonávali, lze uvést situaci za 2. punské války (218–201 před Kr.) – Syrakusy na Sicílii, kde byly raženy některé mince a místem jejich nálezu v Nowe Cerekwii v Horním Slezsku dělí vzdálenost 1460 km. Významný je navíc poznatek Marcina Rudnickeho, že mince z tak vzdálených končin se objevují také na územích obývaných nositeli archeologických kultur, jejichž nositelé měli být Germáni. To by mělo být indicií o účasti osob tohoto původy ve stejných podnicích. Antičtí autoři je přitom nemuseli od Keltů ve svých zprávách odlišovat – konečně řecky píšící historici a geografové označení Keltoi běžné, i v průběhu doby římské, užívali pro všechny barbary obývající severněji položené části Evropy, současníci událostí tedy nemuseli identifikovat rozdíly v etnicitě aktérů. Přímý zásah Římanů do krajiny na sever od Dunaje je explicitně doložený v Bratislavě, především na hradním návrší. Pro velkou skupinu osob zde stavitelé a řemeslníci pocházející z římského světa vystavěli budovy s použitím antických stavebních technologií, které byly běžné v době krize a zániku římské republiky, popřípadě v začátcích principátu. Lze uvažovat o tom, že četné budovy zde začaly vznikat už koncem 1. poloviny 1. století před zlomem letopočtu. Ti, kdo využívali tento komplex, museli mít vedoucí postavení v místní societě a měli navíc šanci využít hospodářskou a politickou podporu reprezentantů římské moci.

136

Římské zásahy do barbarika nad severním Dunajem

Římské impérium v  té době plně kontrolovalo a ovládalo pouze okrajové části adriatické oblasti v prostoru tehdejší provincie Illyricum. Je pravděpodobné, že rozsáhlá stavební akce na vzdáleném místě u Dunaje souvisela s očekáváním reprezentantů římské moci, kteří potřebovali podporu místního obyvatelstva a jeho elit pro zajištění svých záměrů ve zvláštní dobové situaci. K takové mocenské konstelaci mohlo dojít v letech Caesarova prokonzulátu mezi lety 58–50 před Kr., kdy jeho osobní účast na bojích v Gallii vyžadovala, aby další spravované oblasti, tedy Gallia Cisalpina a Illyricum nebyly vystaveny útokům. Problémy by posilovaly námitky vycházející z řad jeho odpůrců v senátu, kteří by dostali do rukou argumenty pro zpochybnění jeho postavení a mohli by naléhat, aby zbyl zbaven kompetencí a velitelského postavení. Proto bylo vhodné získávat spojence i v dalekém předpolí svěřených území. Rozsah stavebních aktivit v Bratislavě a vysoká úroveň budov nastolují otázku, zda nenáleželi jejich uživatelé, anebo alespoň jejich část, ke komunitě osob pocházejících z římského prostředí, kteří by na místě zajišťovali zájmy římského impéria. Tak tomu bylo například v Magdalensbergu, kde se nalézala čtvrť římských obchodníků. Lze ale nastolit i jiné, jakkoliv pouze hypotetické řešení – spojenci Římanů mohli být osoby kontrolující dlouhodobě obchodní kontakty s římským územím, jimž bylo uděleno, s podporou prokonzula a jeho zástupců římské občanstvím, a sami se tak stávali nositeli římských zájmů. Na tomto místě lze poznamenat, že k repríze takové mocenské konstelace došlo i později, za Octavianových bojů v Illyriku. Samotné tažení trvalo pouze krátce, proběhlo v  letech 35 až 33 před Kr., kontakty ale mohly přetrvávat i později. To by vysvětlovalo některé stopy římského působení v  Bratislavě, které bývají kladené do posledních decénií před zlomem letopočtu. Římská přítomnost na severním břehu Dunaje v  době Augustově byla po objevech v Mušově-Neurissen předmětem stále neuzavřené odborné diskuse. Poté, co kromě Mušova je vojenská aktivita zjevně doložena i na dalších lokalitách, jako je Devín a Engelhartstetten, máme z naší zájmové oblasti k dispozici doklady o existenci tří typů různých vojenských zařízení. Působení Římanů se projevuje na místě s opevněním a stavbami pro posádku v prostoru strategické polohy (Devín), známý je areál krátkodobého tábora velké vojenské jednotky pobývající v  poli (Engelhartstetten), a existoval areál, který měl sloužit jako castra hiberna, zimní tábor určený pro pobyt velké vojenské jednotky v mezidobí mezi dvěma válečnými sezónami, v zimě mezi lety 6 a 7 po Kr.; původní záměr se ale Římanům nepodařilo naplnit. Je jasné, že tři zmíněné lokality nemusí být výsledkem jediné římské aktivity, působení římského vojska v území ležícím na sever od Dunaje je ale zřejmá. Otevřená zůstává otázka, zda do Tiberiovy výpravy roku 6 nepředstavoval rakouský Weilviertel a Morava „zemi nikoho“, krajinu, na kterou se už po delší čas vztahovaly nároky Impéria. Až po stažení vojsk začínajících tažení do Polabí v české kotlině a po uzavření míru s Marobudem se otevřel prostor pro nástup germánských skupin. K jihu směřovaly skupiny doprovázející Marobuda a Katvaldu po jejich vyhnání z území Markomanů roku 18 respektive 19; někdy v té době, možná i v souvislosti s oslabením římské moci v důsledku bitvy v Teutoburském lese, se v naddunajském

137

Ondrej Šedo

prostoru etabloval kmen Kvádů. Je pravděpodobné, že obsazení nového území nerealizovali „via facti“, ale jejich jednání proběhlo s  formálním souhlasem Římanů – konečně jejich králi Vanniovi byla svěřena moc nad těmi bojovníky z okruhu někdejších markomanských vládců, kteří nebyli přijati na římskou půdu. Vannius tedy pobýval v přidunajském prostoru se svými lidmi o něco dříve a Římané o starší stav mohli opírat svoje návrhy na to, aby akceptoval jimi vpuzené skupiny germánských válečníků. Z  táborů náležejících do kategorie krátkodobých zatím pouze Engelhartstetten je datovaný zcela nepochybně do doby augustovské. Četné další známé tábory, které jsou obvykle kladené do doby markomanských válek, představují svědectví významné pro poznání strategických, taktických a také politických cílů římského impéria při válečných operacích v naddunajském prostoru. Archeologie už dnes nabízí nové informace o dějinách tohoto konfliktu, tábory jsou totiž prostředkem pro ukotvení římských aktivit v geografickém prostoru. Historické zprávy takovou orientaci vlastně vůbec neposkytovaly, jejich sdělení uváděla nanejvýš informaci o kmeni, na jehož území se nějaké události odehrávaly. Přitom vymezení kmenových území neznáme, dokonce nevíme, kudy vlastně vedlo rozhraní mezi Kvády a Markomany (Nevíme navíc, jak to bylo například v době markomanských válek s prostorem české kotliny, kterou kolem zlomu letopočtu nepochybně zaujali a ovládali Markomani, v dobách válek Marca Aurelia ale tento kmen vystupuje ve zprávách antických zpravodajů společenství působící a pobývající přímo v podunajském prostoru.). Za nálezovými situacemi a za artefakty, které dovolují studium polních táborů, lze současně poznávat aktivity osob, které v římském vojsku vykonávaly konkrétní profese (architekti, měřiči, řemeslníci). Lze určovat velikosti jednotek působících v poli, a do jisté míry lze sledovat i směry a způsob jejich pohybu v krajině. Nově bude možné posoudit reálný poměr sil obou stran konfliktu, Římanů, a také barbarů, a to jak těch, co žili v blízkosti hranic, tak nově přicházejících ze severu, ze vzdálenějších oblastí barbarika. Překvapivé je zjištění, že se v prostorách táborů dochovaly stopy rituálních praktik doprovázené záměrným ukládáním předmětů, zvířecích těl nebo jejich částí (tzv. depozita). Zvláštní okruh poznávání představuje identifikace přímých zásahů římského vojska do sídelních struktur domácího obyvatelstva, a zjevně se podaří rozeznat i nepřímé působení, v podobě vyklízení a pak nového obsazování sídlištních areálů, kdy domácí obyvatelstvo reagovalo na hrozby v neklidných časech. Tábor v Jevíčku, nejvíc vzdálený od Dunaje (zhruba 155 km od dunajského toku u Vindobony) se nalézá u přechodů k české kotlině, a od sudetského rozvodí a polské hranice u Międzylesia ho dělí pouhých 50 km. Kontrolována byla jižní strana Moravské brány, tedy nástupní prostory komunikačních tras směřujících do Poodří. Tábor v Hulíně/Pravčicích, vzdálený 135 km od Dunaje mezi Carnuntem a Devínem leží 35 km od rozhraní Pomoravím a v Moravské bráně v blízkosti Hranic na Moravě, a pouze 55 km k  severovýchodu od něj probíhá hranice mezi Českou republikou a Polskem u Bohumína, poblíž vtoku Opavy do Odry. Nejvíc k  severu vysunuté římské krátkodobé tábory na Moravě (Jevíčko, Olomouc-Neředín, Hulín/Pravčice)

138

Římské zásahy do barbarika nad severním Dunajem

byly zřízeny v kulturní krajině na samotném obvodu přidunajského prostoru, za horami pak už leželo území dnešního Polska s obyvatelstvem reprezentovaným jinými archeologickými kulturami a s jinými dějinami kontaktů s Impériem. V místech zvláštního významu vznikaly zděné budovy, podle zatímních poznatků v době markomanských válek (Mušov – podle současného stavu sdělení uváděných v odborné literatuře), a další takové areály byly budované po válkách (Stupava, možná Devín – stavba II). Jejich někdejší funkce stále není možné jednoznačně stanovit. Upřednostňujeme domněnku, že plnily funkce při naplňování protokolu vzájemných kontaktů zástupců obou světů, římského a barbarského. V případě dalších areálů lze ad hoc uzavřít, že sloužily v úloze privátních sídel vybudovaných Římany pro místní elity. To platí především pro dvorec v  Bratislavě-Dúbravce s  delší dobou užívání. Na tomto místě, a i jinde (Veľký Kýr / Milanovce, Cífer-Pác, Oberleiserberg) jsou pak, v  závěru doby římské, popřípadě až v  době stěhování národů, identifikované další stavební a sídlištní aktivity, s prvky římské, a také domácí architektury. Tato sídla jsou projevem eminentního zájmu římské strany na podpoře prořímských vůdčích osobností. Vznikaly v rámci subvencí, které měly zajistit zvýšení jejich prestiže v domácích komunitách, a samozřejmě v zájmu zvýšení římského vlivu v příhraničních oblastech. V závěru pozdněantického období už ale nemuseli být iniciátory a nositeli aktivit provázených stavitelskými počiny pouze Římané. V případech cihel v Ražňanech můžeme spatřovat naplnění samostatného záměrů představitelů barbarského prostředí, kteří využívali výdobytky antického světa vycházející z pontické oblasti a nositelé dovedností a také cílové sociální skupiny se přesunovali k  západu přes krajinu na sever od karpatského oblouku. S obdobím mladší doby římské (nebo dokonce pozdní doby římské) lze snad spojovat také nálezy zlomků cihel v Olomouci-Neředíně, vzdáleném 160 km od Dunaje u Vindobony. Pro obě posledně jmenované lokality jsou v úloze indicií stavebních aktivit k dispozici pouze zlomky cihel, místa, kde stály budovy, se zatím nepodařilo stanovit. Není vyloučeno, že zlomky nepocházejí ze zděných, ale z dřevohlinitých konstrukcí a stavební keramika sloužila pouze v úloze střešní krytiny anebo se uplatnila při zřizování otopných zařízení. V současnosti je jasné, že zásahy Říma do naddunajského prostoru se neomezovaly pouze na dobu čtyř století mezi zlomem letopočtu a koncem doby římské. Kromě vzdáleného, nepřímého působení v průběhu doby laténské je nejméně pro Bratislavu doložený politicky motivovaná podpora místních elit vrcholnými reprezentanty římského impéria. Pokud došlo k tomu, že byli vybaveni římským občanstvím, stávalo by se území, kde se uplatňoval jejich vliv, součástí Římany kontrolovaných oblastí, jakkoliv tento stav mohl mít pouze krátké trvání. Jasnější je situace v průběhu doby krátce po zlomu letopočtu, kdy je prostřednictvím archeologických nálezů doložena přítomnost římských vojsk v prostoru jižního Pomoraví. Tábor Mušov-Neurissen I a zřejmě také Děvín měly být místy, kde hodlali Římané zřídit opěrné body s  cílem zajistit trvalou kontrolu území ležících v  naddunajském prostoru. Stejné ambice, opět neúspěšně, měly být Římany naplňované

139

Ondrej Šedo

i v průběhu markomanských válek. Tehdy vznikl tábor v Iži-Leányváru (u starověkého sádla se jménem Kelemantia). Zřizovány byly četné polní tábory, a vojáci pod vedením M. Valeria Maximiana pobývali v zimě mezi lety 179–180 někde v blízkosti Trenčína, v místě, které neslo název Laugaritio). Stavební akce realizované Římany v průběhu 4. století v barbariku v místech, kde se nalézala sídla místní nobility, představují doklady zájmu o zajištění podpory domácích elit a představovaly součást snah o kontrolu území v  blízkosti limitu. Vyvrcholením takových snah se stalo válečné tažení, které řídil osobně císař Valentinianus. Římské armády tehdy operovaly nejen v prostoru Pannonie, ale také na sever od římských hranic. I tento pokus Římanů o nastolení jednoznačné mocenské převahy skončil bez úspěchu. Smrt císaře v závěru válečné sezóny roku 375 v  Brigetiu, v  táboře stojícím přímo u dunajského břehu, se stala symbolickým završením období, ve kterém se v této části světa uplatňovala římská dominance.

LITERATURA B M., Š O. 1996 Das frühkaiserzeitliche Lager bei Mušov – Zeugnis eines augusteischen Feldzugs ins Marchgebiet? Germania 74, s. 399–414. B 2010

D., R I. Antické písemné prameny k dějinám střední Evropy. Praha, Koniasch Latin Press.

B J., N G., O O., T V. 2012 Osídlenie juhu stredného Slovenska v dobe rímskej, [in:] G. Březinová, V. Varsik (ed.): Archeológia na prahu histórie. K životnému jubileu Karola Pietu. Nitra, Archeologický ústav Slovenskej akadémie vied. B J., P N. 2012 Das Geheimnis der Frühmittelalterlichen Wälle in Zvolener Tallkessel (Slowakei), [in:] A. Liska, J. Szatmári (Szerkesztette): Sötét idök rejtélyei. 6.–11. századi régészeti emlélek a Kárpat-medencében és környékén. A 2011-ben Békéscsábán megrendezett konferencián elhangozott elöadások. Békéscsaba: Békés Megyei Múzeum Igaz gatósága, s. 297–324. Č 2014

R. Archeologický výskum Bratislavského hradu v rokoch 1958 až 1966 s dôrazom na neskoro dobu laténsku, [in:] Musilová M., Barta P., Herucová A. (zost.): Bratislavský hrad: dejiny, výskum, obnova. Bratislava: Mestský ústav ochrany pamiatok v Bratislave, Slovenské národné muzeum – Historické muzeum, s. 31–43.

Č 2006

M., K E. Němčice – obchodní a industriální centrum doby laténské na Moravě. Archeologické rozhledy 58, s. 261–283.

Č 2008

M., K E., N H.-CH. Němčice-Víceměřice, ein neues Handels- und Industriezentrum der Latènezeit in Mähren. Germania 86, s. 655–700.

140

Římské zásahy do barbarika nad severním Dunajem

D 2009

M., K M., K S., P A., P M. Krátkodobý tábor u Hulína a Pravčic. Ročenka 2008 – Archeologické centrum Olomouc, s. 184–208.

D 1964

J. Dějiny československého území před nástupem Slovanů. Praha, Academia.

D 1999

2002

E. Dobřichov-Pičhora. Ein Brandgräberfeld aus der älteren römischen Kaiserzeit in Böhmen. (Ein Beitrag zur Kenntnis des Marbod-Reichs). Fontes Archaeologici Pragenses 23. Praha, Národní muzeum. Encyklopedie římské a germánské archeologie v Čechách a na Moravě. Praha, LIBRI.

D 2004

E., F J. Antická mosaz v českých nálezech časné doby římské. Archeologie ve středních Čechách, 8, s. 441– 462.

D 2017

E., J Z. Barbaři v pohybu. Jevíčko a Malá Haná v době římské. Katalog výstavy 3.12.2017–31.03.2018. Boskovice, Muzeum regionu Boskovicka.

E 1997

K. Römisch-germanische Villae Rusticae im Limesvorland von Carnuntum? Ergebnisse systematischer Grabung und Prospektion, [in:] W. Groenman-Van Waateringe, B.L. van Beek, W-J.H. Willems, S.L. Wynia (ed.): Roman Frontier Studies 1995. Proceedings of the XVIth International Congress of Roman Frontier Studies. Oxbow Monograph 91. Oxford, Oxbow Books Limited, s. 225–232. Rímsko – germánska vidiecka usadlosť s  kúpeľom v  Bratislave-Dúbravke. Pamiatky a múzeá, s. 27–29. Römische Baumaterial, Dachziegeln und Ziegeln von Záhorie-Gebiet und aus Zohor (Westslowakei). Zborník Slovenského národného múzea 106 – Archeológia 22. Bratislava, Slovenské národné muzeum, s. 259–265. Bratislava-Dúbravka: Germanischer Fürstensitz mit römischen Bauten und die germanische Besiedlung. Archaeologica Slovaca Monographiae, Studia Instituti Archaeologici Academiae Scientiarum Slovacae 29. Nitram Archeologický ústav Slovenskej akadémie vied.

2000 2012

2017

F J. 1999 Metalanalysen der germanischen und römischen Gegenstände aus Dobřichov-Pičhora, [in:] E. Droberjar: Dobřichov-Pičhora. Ein Brandgräberfeld aus der älteren römischen Kaiserzeit in Böhmen. (Ein Beitrag zur Kenntnis des Marbod-Reichs). Fontes Archaeologici Pragenses 23. Praha, Národní muzeum, s. 185–194. F 2002

H. . ( .) Der römische Limes in Österreich. Führer zu den archäologischen Denkmälern. 2., revi. Ed. Wien, Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften.

G 1994

D. Über die Aussagekraft der Terra Sigillata-Funde bezüglich der Zerstörung in den Provinzen, [in:] H. Friesinger, J. Tejral, A. Stuppner (ed.): Markomannenkriege – Ursachen und Wirkungen. Spisy Archeologického ústavu Akademie věd české Republiky Brno 1. Brno, Archeologický ústav Akademie věd České republiky Brno, s. 355–369. Die archäologischen Evidenzen der markomannisch-sarmatischen Kriege (166–180 n. Chr.) in den Donauprovinzen. Študijné zvesti Archeologického ústavu Slovenskej akadémie vied 61, s. 21–40.

2017 G 1986

K. Der österreichische Donaulimes in der Römerzeit. Wien: Verlag der Ősterreichischen Akademie der Wissenschaften.

141

Ondrej Šedo

G 1996 1997 1999

F. Frühchristliche Denkmäler in Kärnten. Ein Führer. Klagenfurt, Universitätsverl. Carinthia. Frühes Christentum im Alpenraum: Eine archäologische Entdeckungsreise. Regensburg, Pustet, Graz, Wien, Köln, Verlag Styria. Hemmaberg, [in:] F. Beck, D. Geuenich, H. Steuer (ed.): Reallexikon der germanischen Altertumskunde 14: Harfe und Leier – Hudane – Hǫᵭyn. Berlin–New York, De Gruyter, s. 374–377.

G A. 1931 Římská stanice na Mušově. Zprávy Státního archeologického ústavu II/III 1929–1930, s. 9–29, 109–111. G S., S H. 2015 Expeditiones barbaricae: Forschungen zu den römischen Feldlagern von Engelhartstetten, Kollnbrunn und Ruhhof, Niederösterreich. Archäologischen Forschungen in Niederösterreich, Neuere Folge, Band 2. Kremms, Landessammlungen Niederösterreich und Donau-Universität Krems. H 2008

K. Devín, [in:] K. Harmadyová, J. Rajtár, Schmidtová, D.J. Breeze, S. Jilek, A. Thiel (ed.) Frontiers of the Roman Empire – Slovakia, Grenzen des römischen Reiches – Hranice rímskej ríše – Slovensko. Nitra, Archeologický ústav Sloveskej akadémie vied, Múzeum mesta Bratislavy. 2009 Die ersten Spuren der Römer auf der Burg Devín [in:] V. Salač, J. Bemmann (ed.), Mitteleuropa zur Zeit Marbods. Praha–Bonn, s. 551–555. 2012a Oblasť Devína v době laténskej, [in:] J. Šedivý, T. Štefanovičová (ed.) Dejiny Bratislavy 1. Brezalaupurc – na križovatke kultúr. Bratislava, Slovart, Občianske združenie Historia Posoniensis, s. 191–196. 2012b Devín v dobe rímskej, [in:] J. Šedivý, T. Štefanovičová (ed.): Dejiny Bratislavy 1. Brezalaupurc – na križovatke kultúr. Bratislava, Slovart, Občianske združenie Historia Posoniensis, s. 271–275. H L., B D., H K., L J., V , J. V R. ( .) 1971 Magnae Moraviae fontes historici IV: Leges – textus iuridici. Supplementa. Brno, Univerzita J.E. Purkyně. H 2014

C . Ein Brandhotizont aus der Zeit der Markomannenkriege im südostnorischen Munizipium Flavia Slova. Zentraleuroipäische Archäologie 4. Wien, Östrerreichisches Archäologisches Institut; Phoibos.

H 1957

-V V. Nálezy římských cihel ze Starého Města u Uherského Hradiště. Sborník prací Filozofické fakulty brněnské univerzity, Řada archeologicko-klasická E3, s. 23–36.

H 2009

V. Roseldorf – Interdisziplinäre Forschungen zur größten keltischen Zentralsiedlung Österreichs. Forschungen im Verbund, Schriftenreihe 102. Wien. Besonderheiten der Kultbezirke von Roseldorf/Niederösterreich. Archäologie Österreichs, Heft 21/1, s. 4–12.

2010 H 1999

P. Pozdně laténské sídliště ve Vyškově s nálezy germánské keramiky. Archeologické rozhledy 51, s. 474–491.

H 2015

M., K V., Ž A., L B., M M., R B. Archeologický výzkum Bratislavského hradu 2008–2014. Archaeological Excavation on the Bratislava Castle 2008–2014. Bratislava: Kancelária Národnej rady Slovenskej republiky. Dostupné z: http://www.bratislava-hrad.sk/files/a/x6rc/zb1v/archeologicky-vyskum-bratislavskeho-hradu-2008-2014.pdf (19.2.2019).

142

Římské zásahy do barbarika nad severním Dunajem

H 2011

D., T I. Slovenský “čínsky múr“: mýty a pokus o realitu. Mineralogia Slovaca 43, s. 49–56.

H 2012

E. Roman Building ceramics in the barbarian enviroment in Slovakia. Zborník Slovenského národného múzea 106, Archeológia, 22, s. 253–258.

H 2018

E., H M. Dunajský limes a odkaz rímskej antiky na ľavom brehu Dunaja. Zborník príspevkov z konferencie Bratislavského samosprávneho kraja: Dni európskeho dedičstva 2018. Bratislava: Bratislavský samosprávny kraj v spolupráci s Académiou Istropolitanou Novou, s. 130–137.

C I., R M. 2010: Römische Militärausrüstungsgegenstände aus dem germanischen Grubenhaus in Cífer. Slovenská archeológia 58, s. 309–336. I 2002

E., K V. The History and perspectives of the research of the Csörsz Ditch (Limes Sarmatiae), [in:] P. Freeman – Dā´irat al-āthār al-´āmmah (ed.): Limes XVIII. Proceedings of the 18th international Congress of Oxford, Archaeopress, s. 625–628.

J S. 2009 The Danube Limes: A Roman River Frontier – Der Donaulimes: Ein römische Flusgrenze, [in:] D. Breeze, S. Jilek, A. Thiel: Frontiers of the Roman Empire – Grenzen des Römischen Reiches. Warsaw: Hussar Books. K 2000 2015

M. Germánské pohřebiště z přelomu letopočtu v Dolanech (okr. Olomouc). Pravěk Nová řada 9/1999, s. 391–403. Germánska keramika z příkopu římského tábora v Olomouci-Neředíně. Zborník sloveského národného múzea 109, Archeológia, 25. Bratislava, Slovenské národné muzeum, s. 339–346.

K 2017

M., P J., S -S H., V Z. Dosavadní výsledky výzkumu krátkodobého tábora v  Olomouci-Neředíně, [in:] Na hranicích impéria. Extra fines imperii. Jaroslavu Tejralovi k 80. narozeninám. Brno, Masarykova univerzita, Archeologický ústav Akademie věd České republiky Brno, v. v. i., s. 165–189.

K 1989

M., V , H. ( .) Der römische Limes in Österreich. Ein Führer. Wien, Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, s. 282–287.

K 2010

A. Perspektívy nových objavov z  doby rímskej na východním Slovensku so zreteľom na lokalitu Ražňany-Farské. Z minulosti Spiša 18, s. 147–153.

K 2010

A., V M. Archeologický výskum polykultúrnej lokality v Ražňanoch (okres Sabinov) v roku 2009. Annales historici Presoviensis 9. Prešov, s. 141–162.

K P. 2006 Vojenské podmanění Marobudovy říše plánované na rok 6 po Kr. Augustem a Tiberiem: Válka bez boje. Archeologické rozhledy, 58, s. 447-461. K P., S V. 2009 König Marbod, [in:] 2000 Jahre Varusschlacht. Imperium – Konflikt – Mythos. Herausgegeben vom LWL – Römermuseum (Museum und Park Kalkriese), Landesverband Lippe, s. 114–122.

143

Ondrej Šedo

K 2018

V. . Římané v  Brně. ARCHAIA BRNO/zapsaný ústav. Zápisníček. 6.1.2018. (Dostupné z: http:// www.archaiabrno.org/home_cs/?acc=zapisnicek&blog_archive_date=201801).

K 1981

J. A la recherche de l‘ambre baltique: L‘expedition d‘un chevalier romain sous Neron. Studia antiqua. Varsovie, Éditions de l´Université de Varsovie.

K T. 1975 Cífer/Pác. Stanica z mladšej doby rímskej. III. Medzinárodný kongres slovanskej archeológie, Bratislava, 7.–14. september 1975 (Hefte zum 3. Internationalen Kongresses der Slavischen Archeologie). Nitra, s. 1–24. 1978 Zisťovací výskum tzv. spečeného valu v Žemberovciach, Archeologické výskumy a nálezy na Slovensku v roku 1977, s. 139–141. 1986 Römische Stationen im slowakischen Abschnitt des nordpannonischen Limesvorlandes, Archeologické rozhledy, 38, s. 411–434, 467–472. 1999 Gab es ein Limes Quadorum? Langwälle in der Germanen beiderseits des spätantiken Limes (Sűdslowakei), [in:] Th. Fischer, G. Precht, J. Tejral (ed.): Germanen beiderseits des spätantiken Limes. Internationales Symposium 10.: Grundprobleme der frühgeschichtlichen Entwicklung im nördlichen Mitteldonaugebiet, Xanten 2–6.12.1997. Spisy Archeologického ústavu Archeologického ústavu Akademie věd České republiky 14. Brno, Archeologický ústav, s. 163–177. 2000 Cífer-Pác – záhada na pokračovanie. Pamiatky a múzeá, 3, s. 41–44. K T., R P. 1984 Zisťovací výskum tzv. dlhého valu v Novom Tekove, [in:] Archeologické výskumy a nálezy na Slovensku 1983. Nitra, Archeologický ústav Slovenskej akadémie vied, s. 129–122. K T., V V., V J. 2007 Branč: Germánska osada z 2. až 4. storočia. Nitra, Archeologický ústav Slovenskej akadémie vied v Nitre. K 1980 2012

E. Rímske mince na Slovensku. Bratislava, Tatran. Němčice Ein Macht-, Industrie- und Handelszentrum der Latènezeit in Mähren und Siedlungen am ihren Rande. Kommentierter Fundkatalog. Spisy Archeologického ústavu Akademie věd České republiky 43. Brno, Archeologický ústav Akademie věd České republiky Brno.

K 2006

B. K otázce existence římského vojenského tábora na počátku 1. st. po Kr. u Mušova (Kat. Pasohlávky, Jihomoravský kraj). Kritické poznámky z pohledu římsko-provinciální archeologie, [in:] E. Droberjar, M. Lutovský (ed.) Archeologie barbarů 2005. Sborník příspěvků z I. protohistorické konference „Pozdně keltské, germánské a časně slovanské osídlení“, Kounice, 20.–22. září 2005. Praha, s. 155–205. Hradisko (Burgstall) u Mušova ve světle výzkumů v  letech 1994–2007, [in:] E. Droberjar, B. Komoróczy, D. Vachůtová (ed.): Barbarská sídliště. Chronologické, ekonomické a historické aspekty jejich vývoje ve světle nových archeologických výzkumů. Spisy Archeologického ústavu Akademie věd ČR 37. Brno, Archeologický ústav Akademie věd ČR Brno, s. 391–438. Marcomannia. Der Militärschlag gegen die Markomannen und Quaden – ain archäologischer Survey, [in:] Varusschlacht im Osnabrücker Land GmbH – Museum und Park Kalkriese (ed.), 2000 Jahre Varusschlacht: Konflikt. Stuttgart, s. 114–125.

2008

2009

K 2018

B., V M. Příběhy civilizace a barbarství: Pod nadvládou Říma. Brno, Archeologický ústav Akademie věd České republiky Brno, v. v. i.

144

Římské zásahy do barbarika nad severním Dunajem

K 2018

B., V M., H C.M. Die römischer Truppen im Kerngebiet der Markomannen, [in:] C.-S. Sommer, S. Matešić (ed.): Limes XXIII. Proceedings of the 23rd International Congress of Roman Frontier Studies Ingolstadt 2015. Beiträge zum Welterbe Limes, Sondrerband 4/1. Mainz, In Kommission, Nünnerich Verlag, s. 305–313.

K 2014

B., V M., H C.M., L L., L Z., G S. Projekt interdisciplinárního výzkumu římských krátkodobých táborů ve středním Podunají, [in:] B. Komoróczy (ed.): Sociální diferenciace barbarských komunit ve světle nových hrobových, sídlištních a sběrových nálezů. (Archeologie barbarů 2011). Spisy Archeologického ústavu Akademie věd České republiky Brno, 44, s. 341–370.

K 2018

B., V M., R J., Ö R., H C.M. Temporäre Lager aus der Zeit der Markolannenkriege entlang der militärischen Vorlarschroute an march und Thaya, [in:] C.-S. Sommer, S. Matešić (ed.): Limes XXIII. Proceedings of the 23rd International Congress of Roman Frontier Studies Ingolstadt 2015. Beiträge zum Welterbe Limes, Sondrerband 4/1. Mainz, In Kommission, Nünnerich Verlag, s. 296–304.

K 2000

E. Kniežacie hroby. Pamiatky a múzeá, 3, s. 48–51.

K 1986 2010

K., R J. Anfänge des Römerlagers in Iža. Archeologické rozhledy 38, s. 358–377, 459–462. Rímsky kastel v Iži – hraničná pevnosť na Dunaji: Príspevok k 30. výročiu archeologického výskumu (1979-2008), [in:] K. Kuzmová, J. Rajtár (zost.): Rímsky kastel v Iži. Výskum 1979–2008. Zborník príspevkov k  3. výročiu archeologického výskumu. Archaeologica Slovaca Monographiae, Communicationes Instituti archaeologici Nitriensis Academiae Scientiarum Slovacae, 12. Nitra, s. 11–32.

L B. 2011 Die römischen Funde aus Stillfreid an der March (NÖ). Die Forschung von Fritz Felgenhauer. Diplomarbeit am Institut für Ur- und Frühgeschichte der Universität Wien. Wien. L N., P K. 2014 Das Grab von Poprad-Matejovce in der Slowakei – Anlage, Konstruktion und Ausstattung eines frühvölkerwanderungszeitlichen Kammergrabes, [in:] A. Abegg-Wigg, N. Lau (Hrsg): Kammergräber in Barbaricum. Zu Einflüssen und Übergangsphänomenen von den vorrömischen Eisenzeit bis in die Völkerwanderungszeit. Internationale Tagung Schleswig 25.–27. November 2010. Schriften des Archäologischen Landesmuseums, Ergänzungsreihe, Band 9. Neumünster / Hamburg, Wachholz Velag, s. 343–364. L 2018 2017

E. Die dunklen Jahrhunderte des Weinviertels: Von Germanen, Hunnen und Awaren bis zu den frühen Babenbergern. Schleinbach, Edition Winkler-Hermaden. Zum Forschungsstand der Römischen Kaiserzeit und Völkerwanderungszeit im norddanubischen Niederösterreich, Jaroslav Tejral zum 80. Geburtstag.

M Z . 2005 Quadian policy of Valentinian I and the newer – finished late Roman fortress at Göd-Bócsútelep, [in:] Z. Visy (ed.): Limes XIX. Proceedings of thee XIXth International Congress of Roman Frontier Studies held in Pécs, Hungary, September 2003). Pécz, University of Pécs, s. 773–784. M J. 2000 Römische Wehranlagen und Baumaterial nördlich der mittleren Donau, [in:] Bouzek J., Friesinger H., Pieta K., Komoroczy B. (ed.): Gentes, Reges und Rom. Spisy Archeologického ústavu Akademie věd České republiky Brno, Archeologický ustav Akademie věd České republiky Brno, s. 87–94.

145

Ondrej Šedo

M 2011

2012

M. Bratislauer Burg – Arx Boiorum im Lichte der neuesten archäologischen Funde. Archäologische Forschung – Winterreithalle. ANODOS. Studies of the Ancient World 10/2010. Trnava, Trnavská univerzita, s. 187–205. Antické sklo z Bratislavského hradu – Zimná jazdiareň, [in:] Březinová G., Varsik V. (ed.): Archeológia na prahu histórie. K životnému jubileu Karola Pietu. Archaeologica Slovaca Monographiae, XIV. Nitra, s. 363–374.

M 2009

M., K E. Bratislavský hrad odrýva tajomstvá Keltov. Historická revue, 20, s. 58–61.

M 2014

M., M J. Hypotetická rekonštrukcia rímskej stavby I a skladu amfor v Zimnej jazdiarni na Bratislavskom hrade. [in:] M. Musilová, P. Baxa, A. Rehucová (ed.): Bratislavský hrad, dejiny, výskum a obnova. Bratislava: Mestský ústav ochrany pamiatok v Bratislave, Slovenské národné muzeum – Historické muzeum, s. 73–96.

M 2010

M., T V. . Rímske pamiatky na strednom Dunaji. Od Vindobony po Aquincum. Bratislava, Nadácia pre záchranu kultúrneho dedičstva. Römische Denkmäler an der mittleren Donau. Von Vindobona bis Aquincum. Bratislava.

2012 N 2005

T. Poznámky k  súčasnému stavu rímskeho nápisu v  Trenčíne. Zborník Slovenského národného múzea 99, Archeológia, 15, s. 55–62.

N 2000

T., R J. Laugaricio: Trenčín a okolie v rímskej době. Pamiatky a múzeá, 3, s. 30–33.

N 1986

B. Bratislava praveká, [in:] E. Horváth (ed.): Najstaršie dějiny Bratislavy. Referáty zo sympózia 28.– 30. októbra 1986. Bratislava, s. 33–50. Slovom a mečom. Slovensko v rímskej době. Bratislava, Tatran.

1995

O -B M. 2001 Wojny markomańskie i jeńcy rzymscy w Barbaricum Środkowoeuropejskim. Próba korelacji obecności jeńców w środowisku barbarzyńskim z napływem rzymskich monet na teren Europy Środkowej w świetle wykupu rzymskich jeńców z niewoli barbarzyńskiej. Acta Universitatis Nicolai Copernici – Archeologia, 28, s. 3–18. O 1938

V. Limes Romanus na Slovensku. Bratislava, Učená společnost Šafaříkova. Österreichischen Akademie der Wissenschaften.

P J., Š F. 2004 Krátkodobý polní tábor z doby římské v Olomouci-Neředíně. Ročenka 2003, Archeologické centrum Olomouc. Olomouc, s. 127–136. J., T J. ( .) P 2002 Das germanische Königsgrab von Mušov in Mähren. Monographien des Römisch-Germanischen Zentralmuseums 55. Mainz, Verlag des Römisch-Germanischen Zentralmuseums. P 1956

H.G. Sur les guerres du Danube à l‘époque de Marc Aurèle, d‘ après une inscription récemment découverte de Diana Veteranorum en Numidie. Comptes-rendus des séances de l‘Académie des inscriptions et belles-lettres 100/1, s. 19–23.

146

Římské zásahy do barbarika nad severním Dunajem

P 2011

V., H J. Ranostredoveký Devín. Bratislava, Elán.

P 1986

V., P K. Römerzeitliche Besiedlung von Bratislava – Devín. Archeologické rozhledy 38, s. 73–78.

P 1980

L.V. Leukaristos (Laugaricio) v diele Klaudia Ptolemaia, [in:] Laugaricio, Trenčín, s. 27–35.

R J. 1992 Das Holz-Erde-Lager aus der Zeit der Markomannenkriege in Iža, [in:] K. Godłowski (ed.): Probleme der relativen und absoluten Chronologie ab Latènezeit bis Frühmittelalter. Kraków, Secesja s. 149–170. 1997 Temporäre römische Militärlager in der Slowakei, [in:] Roman Frontier Studies 1995: Proceedings of the XVIth International Congress of Roman Frontier Studies. Oxford 1997, s. 473–477. 2000 Kastel v Iži – hraničná pevnost na Dunaji. Pamiatky a múzeá, 3, s. 34–38. 2008 Die Waagstasse in der Slowakei: eine Vormarschroute der Römer während der Markomannenkriege? [in:] H.-S. Kühlborn et al., Rom auf dem Weg nach Germanien: Geostratedie, Vormarstrassen und Logistik. Internationales Kolloquium in Delbrück – Anreppen vom 4. bis 6. November 2005. Mainz, Verlag Philipp von Zabern, s. 169–185. 2014 Stpĺp Marca Aurelia a archeologické dolady o rímských svýpravách proti Kvádom, [in:] V. Turčan (ed.): Stĺp Marca Aurelia a stredné Poduenajsko, Zborník Sloevnského národného múzea, Archeológia, Supúplementum, 8. Bratislava, Slovenské národné muzeum, s. 107–140. R J., H C.M. 2017 Römische Feldlager aus der Zeit der Markomannenkriege in der Slowakei, [in:] N. Hodgson, P. Bidwell, J. Schachtmann (ed.): Roman Frontier Studies 2009. Proccedings of the XXI International Congress of Roman Fronstier Studies (Limes Congress) held at Newcastle upon Tyne in August 2009. Oxford: Archaeopress Publishing LTD, s. 537–544. R 2014

M. Nowa Cerekwia. A celtic Centre for Craft and Commerce of interregional Importance North of the Carpathians, [in:] S. Berecki (ed.): Iron Age Crafts and Craftsmen in the Carpathian Basin. Preceedings of the International Colloquium from Târgan Mureş 10–13 October 2013. Târgan Mureş: Editura Mega, s. 33–70. Římané v  Olomouci – Archeologické nálezy. Dostupné z: http://rimanevolomouci.cz/cz/stranka/olomouc-neredin.html#prettyPhoto[ad]/1/. S V. 2006 2000 let od římského vojenského tažení proti Marobudovi. Naše nejstarší historické výročí a metodologické problémy studia starší doby římské. Archeologické rozhledy 58, s. 462–483. 2008 (ed.) Archeologie pravěkých Čech 8: Doba římská a stěhování národů. Praha, Archeologický ústav Akademie věd České republiky. 2009 2000 Jahre seit dem römischen Feldzug gegen Marbod und methodische Probleme der Erforschung der älteren römischen Kaiserzeit in Böhmen und Mitteleuropa, [in:] V. Salač, J. Bemmann (ed.): Mitteleuropa zur Zeit Marbods. Praha–Bonn, s. 107–131. 2012 Sůl nad zlato. K zásobování Čech solí v době laténské, [in:] G. Březinová, V. Varsik (ed.): Archeológia na prahu histórie. K životnému jubileu Karola Pietu. Nitra: Archeologický ústav Slovenskej akadémie vied, Nitra, s. 389–398. 2013 Bohemia as a model territory for research on transport and trade in Prehistory, [in:] T. Kerig, A. Zimmermann (ed.): Economic archaeology: from structure to performance in European archaeology. Universitätsforschungen zur prähistorischen Archäologie 237. Bonn: Dr. Rudolf Habelt GmbH, s. 265−283. 2016 Kvádové v nejstarších dějinách Čech a střední Evropy. Archeologické rozhledy 68, s. 477–531.

147

Ondrej Šedo

S 2009

J. ( .) Dějiny Olomouce 1. Olomouc.

S 1990

E. Niederleis. Fondberichte aus Österreich 27, 1989. Wien, Verlag Ferdinad berger & Söhne Ges.m.b.H, s. 312–314.

S 1996

S. Limes Sarmatiae. Archeológiai Értesítő 96, s. 43–52.

S 2003

S., G É., P P. Sarmatisches Wallsystem im Karpatenbecken. Régészeti Füzetek Ser. II. No. 23. Budapest, Magyar Nemzeti Muzeum.

S 1965

H. Wagram am Wagram, [in:] L. Franz (ed.): Lexikon der ur- und frühgeschichtlichen Fundstätten Österreichs, s. 113.

S 1989

K. Die Donaukriege Domitians. Antiquitas, Reihe 1, 38. Bonn, Habelt.

S 2002

A. Oberleiserberg, [in:] H. Beck, D. Geunich, H. Steuer (ed.): Reallexikon der germanischen Altertumskunde 21. (Naualie – Østbold). Berlin–New York, Walter de Gruyter, s. 483–486. Der Oberleiserberg bei Ernstbrunn – eine Höhensiedlung des 4. und 5. Jahrhunderts, [in:] H. Steuer, V. Bierbrauer (ed.): Höhensiedlungen zwischen Antike und Mittelalter von den Ardennen bis zur Adria, Reallexikon der Germanischen Altertumskunde. Ergänzungsband 58, de Gruyter, Berlin, s. 427–456. Römer und Germanen am norisch-pannonischen Limes. [in:] V. Gassner, A. Pülz (ed.): Der römische Limes in Österreich. Führer zu den archäologischen Denkmälern. Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien, s. 120–123.

2008

2015

Š K M. 2011 The Roman conquest of Dalmatia and Pannonia under Augustus – some of the latest research results, [in:] G. Moosbauer, R. Wiegels (ed.): Fines imperii – impérium sine fine? Römische Okkupation und Grenzpolitik im frühen Principat. Beiträge zum Kongress „Fines imperii – imperium sine fine?“ im Osnabrück vom 14. bis 18. September 2009. Osnabrücker Forschungen zu Altertum und Antike-Rezeption 14. Rahnen/Westf.: Verlag Marie Leidorf GmbH, s. 107–117. Š J., Š T. ( .) 2012 Dejiny Bratislavy 1. Od počiatkov do prelomu 12. a 13. storočia. Brezalaupurc – na križovatke kultúr. Bratislava, Slovart, Občianske združenie Historia Posoniensis. Š S. 2016 Protection of historical Landscape in Serbia: The case of the Roman trenches. MA Thesis in Cultural heritagee Studies, Academic Research, Policy, Managemnent. Budapest, Central European University. T J. 2014 Reevaluated but still enigmatic – the Roman site at »Burgstall« (okr. Brno-venkov/CZ), [in:] C. Nickel, M. Scholz, M. Röder, M. (ed.): Honesta Missione. Festschrift für Barbara Pferdehirt. Monographien des Römisch-Germanischen Zentralmuseums 100. Mainz, Römisch-Germanisches Zentralmuseum, s. 221–248. T 2007

V. An Attempt at a Three-Dimensional Reconstruction of a Roman Building Complex in Stupava (A Preliminary Report), Anodos, Supplementum, 4. Trnava, s. 119–124.

148

Římské zásahy do barbarika nad severním Dunajem

2009

2012

Zázemie rímskej stanice v Stupave, [in:] M. Karwowski, E. Droeberjar (ed.): Archeologia barbarzyńców 2008. Powiązania i kontakty w świecie barbarzyńskim. Collectio Archaeologica Ressowiensis 13. Rzeszów, s. 229–236. Ein Baukomplex der römischen Kaiserzeit in Stupava. Ein Konzept der Bauentwicklung, [in:] G. Březinová, V. Varsik (ed.): Archeológia na prahu histórie: K  životnému jubileu Karola Pietu. Archaeologica Slovaca Monographiae, Communicationes Instituti Archaeologici Academiae Scientiarun Slovacae 14. Nitra, s. 419–427.

V 1998

P. Pramene k dějinám Slovenska a Slovákov I: Územie Slovenska před príchodom Slovanov. Bratislava, Národné literárne centrum.

V 1972

A. Výsledky výskumu Academie Istropolitany. Archeologické rozhledy 24, s. 148–154.

V V., K T. 2013 Cífer-Pác – Neue Erkenntnisse zur spätantiken quadischen Elitenresidenz, [in:] M. Hardt, O. Heinrich-Tamáska (ed.): Macht des Goldes, Gold der Macht: Herrschaft- und Jenseitsrepräsentation zwischen Antike und Frühmittelalter im mittleren Donauraum. Weinstadt: Verlag Bernhard Albert Greiner, s. 71–90. V A. 2011 Neskorolaténsky objekt 115/09 na nádvorí Bratislavského hradu, [in:] E. Droberjar (ed.): Archeologie barbarů 2010. Hroby a pohřebiště Germánů mezi Labem a Dunajem. Olomouc: Univerzita Palackého v Olomouci, s. 265–277. W A. 1996–1997 Roman penetration in Strathclyde south of the Antonine Wall. Part 2: Romanization. Glasgow Archaeological Journal 20, s. 1–40. Z 1989

H. Fels am Wagram, [in:] M. Kandler und H. Vetters (ed.): Der römische Limes in Österreich. Ein Führer, Wien, s. 231, 232.

Z T. 2012 Střední Pomoraví v  době římské. Svědectví povrchové prospekce. Olomouc, Univerzita Palackého v Olomouci.

Tento text byl připravený s informační a technickou podporou Mgr. Radky Knápek.

149

LIMITES

CONTINUATIO Vasile Iarmulschi Ins tut für Prähistorische Archäologie Freie Universität Berlin

A FEW CONSIDERATION REGARDING THE CHRONOLOGY OF THE SETTLEMENTS ATTRIBUTED TO THE POIENEŞTI LUCAŞEUCA CULTURE ABSTRACT: This article consists of an analysis of the chronology and periodization of the settlements the Poieneşti-Lucaşeuca culture. Three phases can be identified from the associations of artefacts recovered in settlements. They may be synchronized with LT C1b/end of LT C2 (phase I), LT D1/ part of LT D2a (phase II) and end of LT D2a/middle of LT D2b. In terms of absolute chronology they correspond to the end of the third century to the last quarter of the first century BC. KEYWORDS: Poieneşti-Lucaşeuca culture, settlements, chronology, periodization.

Out of the multitude of phenomena that have defined the evolution of the East Carpathian space over time, the period of the 3rd–1st century BC is undoubtedly of particular importance, especially because of the cultural and ethnic changes due to the penetration of “allogeneous” populations into the Carpathian-Dniester area. According to the written sources, the period is characterized by the advent to the region of certain populations known as the Bastarnae, with their three offshoots – the Peucini, the Sidoni and the Atmoni (Pseudo-Skymnos v. 797, Strabo, II, 5, 30, VII, 3, 15, Titus Livius, XL57, 2, Polybius, XXVI, 9, 1 etc.), the Sciri and the Galatians (Titus Livius, XL57, 2, Olbian decree in honour of Protogenes). As a result of these processes, by the end of the 3rd century BC, a new archaeological phenomenon, known in the specialty literature as the Poieneşti-Lucaşeuca archaeological culture, was formed in the central and northern areas of the Eastern Carpathian region (Fig. 1). One of the most difficult issues raised by the settlements of the Poieneşti-Lucaşeuca culture is their chronology. Since the chronological framing of the respective

Vasile Iarmulschi

culture, proposed by us, was based, in particular, on the analysis of the funeral discoveries (V. Iarmulschi 2013; 2016), in this article we set out to analyze the chronology of the settlements of this culture.

Fig. 1. Se lements of the Poieneş -Lucaşeuca culture noted in the text 1. Borniş (jud. Neamţ, România); 2. Boroseş (jud. Iaşi, România); 3. Botoşana (jud. Suceava, România); 4. Brăneş – Marginea de Vest (r-n Orhei, Rep. Moldova); 5. Dolheş i Mari (jud. Suceava, România); 6. Ghelăieş (jud. Neamţ, România); 7. Gorošovo (reg. Ternopol, Ucraina); 8. Kruglik (reg. Cernăuţi, Ucraina); 9. Lozna (jud. Botoşani, România); 10. Lucaşeuca II (r-n Orhei, Rep. Moldova); 11. Lunca Ciurei (jud. Iaşi, România); 12. Orheiul Vechi (r-n Orhei, Rep. Moldova); 13. Roşiori Dulceş (jud. Neamţ, România); 14. Ulmu (r-n Ialoveni, Rep. Moldova)

The chronological framing of habitation sites has been carried out, in particular, on the basis of amphoric material. Taking into account the dating of Hellenistic amphorae, M. Babeş delimited two chronologically different groups of settlements: 1. Sites where Rhodian production pottery (dated between 210-146 BC) was discov-

154

A few considera on regarding the chronology of the se lements a ributed...

ered; 2. Settlements without such materials (M. Babeș 1985, 203; 1993, 146). Thus, the author above argued that in habitation sites containing Rhodian amphorae there were identified archaeological materials that seem to fall within the same chronological limits as the Greek pottery, while in settlements of the second group items of later dating were discovered, as well as some forms of more evolved pottery (M. Babeș 1985, 203). Based on these finds, M. Babeș expressed the view that early habitation in the settlements of Poieneşti-Lucaşeuca type should be placed by the beginning of the 2nd century or around 200 BC (M. Babeș 1993, 153; 2001, 522), and the final date in the 30s–20s of the 1st century BC (M. Babeș 1993, 154).We believe that more precision is possible both in the periodization and dating of the functioning of some habitation sites. The ceramics materials from the settlements were subjected to a correspondence analysis1 with the aim of obtaining a chronological periodization of the sites. This analysis considered only the morphological aspects of the pottery served as the variables taken into account. Basically, we must start from the finding that the highlighted pottery types were used not only in a certain chronological phase but in several, because the duration of pottery use was influenced by their functionality – coarse pottery, for exemple, could be used for a longer period than find pottery (cups, jugs etc.) (M. Meyer 2008, s. 71). Because of absent dendrochronological and/or C142 data for both habitation and funerary sites of Poieneşti-Lucaşeuca type, the results obtained via the correlation analysis are to be checked through the information provided by chronologically relevant items (dress accessories, ornaments, amphoric material, etc.). Owing to the limited number of published data on archaeological complexes3 and scarce database, respectively, only 99 complexes4 from 20 settlements could be included in the combinatory diagram. For the same reason, our correlation analysis was not concerning the abundance/frequency, as required in the case of habitation sites (M. Meyer 2008), but one of absence/presence. As mentioned, 99 complexes from 20 settlements and 31 pottery types (including decoration types) (Fig. 2) were included in the combinatory diagram. Based on pottery types association, we have delimited three main groups of features which we believe to correspond to three evolution stages of Poieneşti-Lucaşeuca settlements (Fig. 3–4). 1 The chronology and periodization of the settlements was drafted aided by the PAleotological Statistics software, developed by Ø. Hammer, D. Harper and P. Ryan http://palaeo-electronica.org/2001_1/past/ issue1_01.htm. 2 It should to mention that until now we have C14 Dates only for complex no. 26 from Ivancea. These analyses were made by Prof. Goslar (University from Poznan). Because vestiges from this complex have not yet been processed and analyzed, in this paper I will not discuss about C14 Dates. 3 It is unfortunate that pottery material is difficult to find and only partially in museums and other relevant institutions, because the last 3–4 decades deposits have been managed chaotically most of the time. 4 It should be mentioned that in the correspondence analysis we have introduced only the complexes in which at least 10 fragments of types of vessels.

155

Vasile Iarmulschi

Fig. 2. Types of po ery selected for correspondence analysis

156

A few considera on regarding the chronology of the se lements a ributed...

Fig. 3. The associa on of the complexes the types that contain the po ery

157

Fig. 4. Periodiza on of the se lements of the Poieneş -Lucaşeuca culture

Vasile Iarmulschi

158

A few considera on regarding the chronology of the se lements a ributed...

The first group comprises 14 complexes, the second group is represented in the chronological table by 75 archaeological structures and the last group includes 10 complexes (Fig. 3). In group I features, most of type III coarse jugs and type I fine jugs are found. Also, in this stage, type I.1-2 fine dishes and II type II.1-2, III.1-3 coarse pots, type I–II coarse dishes and type II coarse bowls start being used (Fig. 3). In the second evolution stage of Poieneşti-Lucaşeuca settlements, the dishes (type I), discs, cups and strainers made of coarse paste, pots (type I) and fine bowls (type I) start being used. By the end of the period, dishes (type III) and pots (type II) made of fine paste and coarse paste cups start being used. Furthermore, in this phase continue to be used fine dishes of type I.1-2, coarse pots of type II.1-2, III.1-3, coarse dishes and bowls (Fig. 3). Coarse fabric patella and type IV fine pots are specific to the last group (III). Also, type I.2, II.1 coarse pots, strainers, coarse paste cups and type IV fine dishes continue to be used in the period as well (Fig. 3). Next, using data provided by chronologically relevant items (amphoric material, dress accessories, ornaments, etc.) originating from some of the complexes included in the correlation analysis, we shall attempt to establish the absolute chronology of the obtained groups. A saprolite bracelet fragment was discovered in half-hut no. 3 at Gorošovo, included in the first group (C.П. Пачкова 1983, 17, Fig. 12/7) (Fig. 5/1). Such ornaments, frequently encountered in the Celtic world, usually date to LT B2b–LT C1 (J. Bujna 1982, 331; I. Németi 1989, 108)5. Therefore, we assume that the first functioning phase of the Poieneşti-Lucaşeuca culture settlements may be synchronized with phases of LT C1b – end of LT C2, which in absolute chronology correspond to the end of the 3rd century – first half of the 2nd century BC. In the case of group II, there is more data available for absolute chronological classification. The find in ”house no. 1“ at Borniş of a Rhodian amphora handle fragment with eponym Xenophanes (R. Popovici 1981–1982, 155, Fig. 2). is worthy of mention in this context (Fig. 5/2). According to latest research in the field, the magistrate worked in 189 BC (G. Finkielszteijn 2001, Table 19). A fragment of a Rhodian amphorae handle with eponym Aristeidas II (M. Babeș 1993, 72-73, Taf. 16/6) was found in the complex A/SI in the site at Borosești (M. Babeș 1993, 73) (Fig. 5/3). The activity of this magistrate was dated to 168–166 BC (G. Finkielsztejn 2001, Table 19).In house no. 4 at Lucașeuca II (M.A. Романовская 1962, 298) a Rhodian amphorae handle with the name of producer Agathokles was discovered (Fig. 5/4). According to the research in the domain, his activity was framed between 183–161 BC (G. Finkielsztejn 2001, Table 19). Since the fragment

5

In the same context, we should specify that the saprolite bracelet fragment was found in half-hut no. 8 of the same settlement (C.П. Пачкова 1983, 17, Fig. 12/9) included in group II, which corresponds in our view to LT D1 – early LT D2a.

159

Vasile Iarmulschi

was reused as a polishing tool for ceramics, one should agree that an end of use of the amphora long time ago. Taking into account the discrepancy in dating related to the distance between the production centre and the place of discovery, it is possible to date most of the Rhodian amphorae discovered in these complexes between the second and third quarters of the 2nd century BC. An iron spur fragment was found in H. 4 in the site at Lunca Ciurei, included in the second group (S. Teodor 1987, 91, Fig. 25/5) (Fig. 5/5). In the Przework culture environment, such specimens are specific to phase A2 (P. Łuczkiewicz 2006, 146–148), which in absolute terms corresponds to the last quarter of the 2nd century – first half of the 1st century BC. A similar to variant K of Kostrzewki (Fig. 5/6), comes from H. 3 at Kruglik (C.П. Пачкова 1977, Fig. 3/11), items that in the environment of synchronous cultures from the north of Central Europe – Jastorf, Przework and Oksywie – are dated to LT D1 (M. Meyer 2001, 172–173; 2008, 47). Consequently, we believe that this chronological group should be synchronized with end of LT D1/part of LT D2a, which in absolute terms corresponds to 150– 70/60 BC. Regarding the absolute chronology of the last group of complexes (III), we underline that in these complexes items with definite chronological dating are practically completely absent. In this regard, we may only mention the fragment of a bronze bracelet found in house no. 1 at Roşiori Dulceşti (G.D. Hânceanu 2016, 47, pl. XIV/4) (Fig. 5/7). Such items in the Poieneşti-Lucaşeuca culture environment dated to the end of LT D2a – the beginning of LT D2b. It is somehow captivating that two Greek amphorae fragments were discovered in the same complex: 1. A fragment of Sinopian handle; 2. Rhodian amphora foot reused as spindle weight (G.D. Hânceanu 2016, 44–45, pl. X/1; XX/5) (Fig. 5/7). The handle fragment displayed the eponym Pithohristos Apollovido (G.D. Hânceanu 2016, 44–45, pl. XX/6)6, active between 253–252 BC (Y. Garlan 2004, 83, Table IV). Since the bracelet fragment was discovered at the bottom of the complex, just nearby the hearth (G.D. Hânceanu 2016, 41)7, we believe that in this case we deal with several phases of filling/inhabitancy of the half-hut. Accordingly, it is not excluded that the house actually functioned between the second and third quarters of the 1st century BC, the Greek amphorae fragments being brought there subsequent to forced population of the . Thus, based on the dating of the bracelet from Roşiori Dulceşti, we synchronize the IIIth phase of evolution of Poieneşti-Lucaşeuca settlements with the end of LT D2a and the middle of LT D2b, which in absolute terms corresponds to 70/60– 30/20s of the 1st century BC. 6

We mention that in this site was attested a level characteristic of the Getic culture (5th–4th century BC) (G.D. Hânceanu 2019, 85). 7 Regretfully, there is no specific information on the place where the Greek amphora fragments were found.

160

A few considera on regarding the chronology of the se lements a ributed...

Fig. 5. The finds with the chronological relevance found in the complexes

We shall further attempt to establish the chronological limits for the functioning period of certain habitation sites taking into account the results obtained through the correlation analysis. One of the earliest settlements seems to be the site at Gorošovo (C.П. Пачкова 1983), which, as evidenced by the discoveries there (saprolite bracelets, type II hearth grids, etc.), functioned between the end of the 3rd century – second half of the 2nd century BC (Fig. 6).

161

Vasile Iarmulschi

The settlement at Botoșana (S. Teodor 1980) was probably inhabited, as shown in the combinatory diagram, between the end of the 3rd century and second half of the 1st century BC. Within the same chronological limits we date the site at Lozna Hlibicioc (S. Teodor 1992) (Fig. 6). Among the earliest settlements of Poieneşti-Lucaşeuca type may also be considered the site at Lunca Ciurei (S. Teodor 1987), where we believe that inhabitancy lasted, between the end of the 3rd century and first half of the 1st century BC (Fig. 18). At Borosești (M. Babeș 1993, 183–184), inhabitancy most probably endured over the second quarter of the 2nd cenFig. 6. The absolute chronology of the se lements of the Poie- tury and mid 1st century BC. neş -Lucaşeuca culture Within the same chronological limits we date the settlements at Brănești-Marginea de Vest (M. Meyer et al. 2016, 310–330), Dolheștii Mari (M. Andronic 1994) and Ghelăiești (M. Babeș 1969; 1993, 199, 200) (Fig. 6). The site at Orheiul Vechi (G.H. Postică, O. Munteanu 1999) was founded, in our opinion, by mid 2nd century, dwelled until the second half of the 1st century BC (Fig. 6). Considering that some settlements of Poieneşti-Lucaşeuca type in the centre of the Eastern Carpathian space, such as Orheiul Vechi, Roşiori Dulceşti and Ulmu, functioned until the last quarter of the 1st century BC (Fig. 6), we are reserved regarding the well-established view in the academic literature according to which in its last phase, respectively LT D2a, the Poieneşti-Lucaşeuca culture area was restricted to the mid Dniester river area (M. Babeș 1993, 154; M. Babeș, R. Coman 2005, 144). By the end of this chapter, we would like underline that in terms of relative chronology, the settlements attributed to the Poieneşti-Lucaşeuca culture chronological overlap Getic sites and very likely extend over three chronological phases. They may be synchronized with LT C1b/end of LT C2 (phase I), LT D1/part of LT D2a (phase II) and end of LT D2a/middle of LT D2b (phase III) after J. Waldhauser (1987) and S. Rieckhoff (1995) of the Celtic culture from Central Europe, the phases a–d of the

162

A few considera on regarding the chronology of the se lements a ributed...

recent Pre-Roman Iron Age after R. Hachmann (1960), or stages A1, A2, A2/A3 and, partially, A3 of the Przeworsk culture after T. Dąbrowska (1988) (Fig. 7). Taking into consideration the currently available data, we believe that the settlements’ chronological limits as well as of the entire culture, frame between the end of the 3rd century – the 30s/20s of the 1st century BC. Thereafter, the lower chronological limit of habitation sites is, in our view, full consistent with several written sources (Pseudo-Skymnos 745–749; the Olbian decree in honour of Protogenes), which report the presence of the Bastarnae tribes in the north of the Lower Danube during the last quarter of the 3rd century BC (N. Conovici 1992, 13–14; O. Munteanu, V. Iarmulschi 2005, 19; 2016, 491). The end of inhabitancy of this culture settlements may be related to the unsuccessful attempt of these populations to move south of the Danube (Dio Cassius LI, 24, 3–4), events occurring in 29–28 BC (M. Babeș 1993, 169–170; V. Iarmulschi 2016, 492).

Fig. 7. The compara ve chronological table of the Late pre-Roman Iron Age in Central and South Eastern Europe

163

Vasile Iarmulschi

LITERATURE A 1994

M. Aşezarea din sec. II–I î.H. de la Dolheştii Mari-Suceava. Memoria Antiquitatis XIX, 235–242.

B M. 1969 Noi date privind arheologia şi istoria bastarnilor. O ,,fibulă pomeraniană” descoperită la Ghelăieşti. SCIV 20/2, 195–218. 1970 Dacii şi bastarnii. Memoria Antiquitatis II, 215–236. 1982 Zum Siedlungswesen der Geto-Daker in der Zeit vor der römischen Eroberung [in:] (D. Papenfuss, V.M. Strocka) (eds.) Palast und Hütte. Beiträge zum Bauen und Wohnen im Altertum von Archäologen, Vor- und Frühgeschichtlern. Tagungsbeiträge eines Symposiums der Alexander von Humboldt-Stiftung, Bonn-Bad Godesberg veranstaltet vom 25.–30. November 1979 in Berlin, Mainz, 461–472. 1985 Date arheologice şi istorice privind partea de nord-est a Daciei în ultimele secole î.e.n. SCIV. 36/3, 183–214. 1993 Die Poieneşti-Lukaševka-Kultur. Ein Beitrag zur Kulturgeschichte in Raum östlich der Karpaten in der letzten Jahrhunderten vor Christi Geburt, Bonn 1993. 2001 Babeş, Spaţiul carpato-dunărean în secolele III–II a. Chr. [in:] M. Petrescu-Dîmboviţa, Al. Vulpe (eds.) Istoria Românilor, vol. I. Moştenierea timpurilor îndepărtate, Bucureşti, 501–531. B M., G I. 2001 Civilizaţia geto-dacă din a doua jumătate a secolului II-lea a. Chr. până la începutul sec. II p. Chr. [in:] M. Petrescu-Dîmboviţa, Al. Vulpe (eds.) Istoria Românilor, vol. I. Moştenierea timpurilor îndepărtate, Bucureşti, 725–795. B M., C R. 2005 O nouă „fibulă pomeraniană” în România. ArhMold XXVIII, 139–147. B 2001 1982

J. Jastorf und Latène. Kultureller Austausch und seine Auswirkungen auf soziopolitische Entwicklungen in der vorrömischen Eisenzeit. Intern. Arch., 66, Rahden/Westf.Bujna J. Speigelung der Sozialstruktur auf latènezeitlichen Gräberfeldern im Karpatenbecken. PamArch. LXXIII, 312–431.

C 1992

N. Noi date arheologice privind începuturile culturii Poieneşti-Lukasevka şi prezenţa bastarnilor în Dobrogea. SCIV 43/1, 3–14.

D 1988 2001

T. Wczesne fazy kultury przeworskiej, Kraków. Finkielsztejn G. Chronologie détaillée et révisée des éponymes amphoriques rhodins de 270 à 108 av. J.-C. Premier bilan. BAR, Intern. ser., Oxford 2001.

G 2004

Y. Les timbres céramiques sinopeens sur amphoreset sur tuiles trouvés à Sinope Présentation et catalogue. Varia Anatolica XIV, Paris.

H R. 1960–1961 Die Chronologie der jüngeren vorrömischen Eisenzeit. Studien zum Stand der Forschung in nördlich Mitteleuropa und in Skandinavien. Bericht RGK 41, 1–276. H 2016

G.D. Vestigii dacice şi bastarne dintr-o locuinţă a sitului de la Roşiori-Dulceşti. Acta Musei Tutovensis XII/2. Historica et archaelogica in honorem Ion Ioniţă octogenri, 40–71.

164

A few considera on regarding the chronology of the se lements a ributed...

J 1997

C.K, N K.H. Burial Data and Correspondence Analysis [in:] C.K. Jensen, K.H. Nielsen (eds.) Burial and Society. The Chronological and Social Analysis of Arcaheological Burial Data, Aarhus, 29–61.

I 2013 2016

V. Unele consideraţii privind cronologia culturii Poieneşti-Lucaşeuca. Tyragetia s.n. VII/1, 29–52. A few consideration regarding the chronology of the Poieneşti-Lucaşeuca culture. Prähistorische Zeitschrift 91/2, 471–494.

Ł 2006

P. Uzbrojenie ludności ziem Polski w młodszym okresie przedrzymskim, Lublin.

M M. 2001 Regionale Ausprägungen der Fibel Var. K nach Kostrzewski [in:] M. Meyer (red.) Trans Albim Fluvium. Feschr. Achim Leube. Stud. Honoraria 10, Rahden/Westf., 161–175. 2008 Mardorf 23, Lkr. Marburg-Biedenkopf. Archäologische Studien zur Besiedlung des deutschen Mittelgebirgsraumes in den Jahrhunderten um Christi Geburt (Rahden/Westf 2008). M. M 2016

, O. M , V. I , B. R , F. H Aşezarea de tip Poieneşti-Lucaşeuca de la Brăneşti-Marginea de Vest (r. Orhei, Republica Moldova) (cercetările din anii 2014–2015) [in:] L. Sîrbu, N. Telnov, L. Ciobanu, Gh. Sîrbu, M. Kaşuba (eds.) Culturi, procese şi contexte în arheologie – volum omagial Oleg Leviţki la 60 ani (Chişinău 2016), 310–331.

M 1995

O. Autohtonii în spaţiul pruto-nistrean în sec. II a. Chr.–I. p. Chr. Rezumatul tezei de doctorat, Cluj Napoca. 2004 Lanţul slăbiciunilor sau unde au dispărut geţii [in:] T. Arnăutu, O. Munteanu, S. Musteaţă (ed.) Studia in Honorem Gh. Postică (Chişinău 2004), 141–152.

M 2005 2017

O., I V. Cultura Poieneşti-Lucaşeuca: repere cronologice. Analele ANTIM 6, 16–20. Pottery from the Poieneşti-Lucaşeuca Culture Settlement of Orheiul Vechi, Republic of Moldova [in:] A. Michałowski, M. Teska, P. Niedzielski, M. Żołkiewski (eds.) Settlements Pottery of the pre-Roman Iron Age in Central European Barbaricum – new research perspectives, Poznań, 67–97.

N 1989

I. Necropola Latène de la Pişcolt, jud. Satu Mare (II). Thraco-Dacica X/1–2, 75–114.

P 1982

H. Münzen und Gräbern Mitteleuropas aus der Zeit zwischen 300 und 50 v.Chr. Geburt. Bayer. Vorgeschbl 47, 27–222.

P R. 1981–1982 Descoperirile din sec. III-II î.e.n. de la Borniş-Neamţ. Cercetări Istorice, 12–13, 153–158. P 1999

G ., M O. Aşezarea de tip Poieneşti-Lucaşeuca de la Orheiul Vechi. CAANT, vol. III, Bucureşti, 457–494.

R 1995

S. Süddeutschland im Spannungsfeld von Kelten, Germanen und Römern. Studien zur Chronologie der Spätlatènezeit im südlichen Mitteleuropa. Trierer Zeitschrift Beiheft, 19, Trier.

T 1980 1987 1992

S. Aşezarea din epoca Latène de la Botoşana. SCIV 31/2, 181–227. Cercetările arheologice de la Ciurea. ArhMold XI, 65–102. Cercetările arheologice de la Lozna-Hlibicioc, jud. Botoşani. ArhMold XV, 45–69.

165

Vasile Iarmulschi

W 1987

J. Keltische Gräberfelder in Böhmen. Dobra Voda und Letky sowie Radovesice, Stránce und Tuchomysl, BerRGK 68, 25–179.

П 1983

С.П. Археологические исследования многослойного поселения у с. Горошова Тернопольской области. В сб.: (Ред. А.Т. Смиленко) Археологические памятники Среднего Поднестровья, Киев, 4–55.

Р 1962

M.A. Селище Лукашевка II. CA 3, 293–298.

Т 1991

M.E. Новые данные к исследованию памятников типа Поянешть-Лукашевка по материалам Старого Орхеe. В сб.: (Ред. П.П. Бырня) Археологические исследования в Старом Орхее, Кишинев, 44–53.

166

LIMITES

CONTINUATIO Mirosław Ciesielski Brandenburgisches Landesamt für Denkmalpflege und Archäologisches Landesmuseum Berlin

DZIEJE KULTURY PRZEWORSKIEJ W ŚWIETLE STARYCH I NOWSZYCH BADAŃ W WIELKOPOLSCE WSCHODNIEJ ABSTRACT: Das im Artikel dargestellte Siedlungsbild der Przeworsk Kultur kam mit Hilfe von Forschungsergebnissen der letzten Jahre zustande und erlaubt es, einen neuen Blick auf den Siedlungswandel in den östlichen Gebieten Großpolens zu werfen. Diese waren verhältnismäßig dicht bevölkert und weisen keine Entwicklungseinbrüche der Przeworsk Kultur vom III/II v. Ch. bis V–VI Jh. auf. In den untersuchten Gebieten können mehrere Siedlungsanhäufungen unterschieden werden. Die hohe Siedlungsanzahl aus der Vorrömischenzeit fällt in Richtung der Altrömischenzeit etwas ab und steigt in der Spätrömischerzeit wieder an. Die wichtigste Beobachtung bleibt, dass die Besiedlung bis in die Völkerwanderungsperiode überdauerte, was bis dato in Frage gestellt wurde. SCHLÜSSELWÖRTER: Przeworsk Kultur, vorrömische Eisenzeit, römische Kaiserzeit, Völkerwanderungszeit, vorgeschichtliche Besiedlung.

I. Tytułowe dzieje osadnictwa kultury przeworskiej w Wielkopolsce wschodniej to rozległa tematyka obejmująca szeroki przedział czasowy. Nie da się więc w krótkim artykule poruszyć wszystkich zagadnień, co będzie się wiązać z pewną skrótowością omówienia czy wręcz pominięciem wielu z nich. W artykule do skartowania stanowisk wykorzystano mapę hydrograficzną Polski w skali 1:50000 w wersji z 20071 roku, dzięki której można najlepiej zobrazować zależności rozwoju osadnictwa od układów wodnych i dostępu do nich. Uwidaczniają się również możliwości wykorzy1

Rastrowa Mapa Podziału Hydrograficznego Polski opracowana przez Zakład Hydrografii i Morfologii Koryt Rzecznych Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej w Warszawie w układzie współrzędnych PUWG-92.

Mirosław Ciesielski

stania wszelkiego rodzajów cieków wodnych jako szklaków komunikacyjnych (w tym handlowych). Stanowiska archeologiczne zostały wiernie przeniesione na podkład „wodny” z map Archeologicznego Zdjęcia Polski (AZP). Wielkopolska wschodnia rozumiana jest tu jako obszar ograniczony od zachodu dolnym biegiem Prosny i dalej ku północy dolnym biegiem Wrześnicy i dorzeczem Meszny. Od północy zamyka go bariera jezior Pojezierza Gnieźnieńskiego2, a następnie bieg Noteci, by na wysokości jej źródeł odbić na południe w kierunku załomu rzeki Ner. Dalej granica obszaru naszego zainteresowania biegnie łukiem w kierunku zbiornika Jeziorsko na Warcie, skąd przebiega równoleżnikowym pasem leśno-bagiennym aż do Prosny, oddzielając go od obszaru kaliskiego (Wielkopolski południowo-wschodniej). Osią tego obszaru są Dolina Konińska i Kotlina Kolska (jej północna część będąca Pradoliną Bzury-Neru). Od południa obszar obejmuje Wysoczyznę Turecką, Równinę Rychwalską (jej północną część) i Kotlinę Kolską. Od północy – Równinę Wrzesińską (jej wschodnią część) i południowe fragmenty Pojezierzy: Gnieźnieńskiego i Kujawskiego, od wschodu zaś Wysoczyznę Kłodawską.

II. Mapa 1 (patrz CD, tam też wszystkie mapy z odniesień w tekście) przedstawia ok. 3000 stanowisk kultury przeworskiej (KP) zlokalizowanych na wyżej określonym obszarze. Pochodzą one przede wszystkim z badań powierzchniowych prowadzonych w ramach AZP, jak również z badań wykopaliskowych i archiwaliów. Obszar ten, pomimo że w przeszłości często przywoływany w literaturze i wskazywany jako zasobny w „bogate” stanowiska, leżał raczej na uboczu archeologicznych zainteresowań czy projektów badawczych (por. A. Michałowski 2008, s. 100). W okresie do II wojny światowej prowadzone były badania na kilku stanowiskach, a pewna ich liczba pochodzi z przypadkowych znalezisk. W latach 50.–70. XX wieku Uniwersytet Poznański (UAM) prowadził tutaj badania powierzchniowe i sondażowe, jednak były one skupione przede wszystkim w dolinie Warty. Tak zwana Ekspedycja Kujawska z Katedry Archeologii UAM prowadziła badania powierzchniowe na obszarze na północ od Konina w kierunku Jeziora Gopło. Prowadzone prace związane były z badaniami nad tzw. grupą kruszańską kultury przeworskiej i przebiegającym ku niej „szlakiem bursztynowym” prowadzącym dalej z Kujaw nad Bałtyk (A. Cofta-Broniewska 1979, s. 140, 141, 150, 151). W latach 60. XX wieku IHKM PAN prowadził badania w okolicach Konina w związku z inwestycjami powstającej kopalni węgla brunatnego i elektrowni (Z. Bukowski, K. Dąbrowski, E. Kihl-Byczko, A. Wentowska 1965; Z. Bukowski, K. Dąbrowski, A. Wentowska 1968). W części wschodniej prowadzone były nieliczne prace archeologiczne przez Uniwersytet Łódzki. W latach 80. XX wieku intensywne prace archeologiczne prowadzili archeolodzy 2

Podział na regiony fizycznogeograficzne wg J. Kondrackiego 2014.

172

Dzieje kultury przeworskiej w świetle starych i nowszych badań w Wielkopolsce...

z Muzeum Okręgowego w Koninie (MOK), z tym że większość nie miała dużego zakresu badawczego (Gorczyca 2016, s. 30–32). Samo centrum interesującego nas terenu pozostawało poza obszarem zainteresowania i badań (pomijając akcję AZP). Na początek przedstawimy pokrótce najważniejsze z badanych obiektów osadniczych w połączeniu z mapą interaktywną (mapa 2). Pierwszym znanym stanowiskiem, które pojawiło się w literaturze jeszcze w XIX wieku, było cmentarzysko w „Kwiatkowie” (S. Tymieniecki 1881, s. 1–6, tabl. XIII; 1906, s. 81–88, tabl. I–V). Nazwa dzisiaj myląca z powodu położenia stanowiska poza granicami tejże miejscowości, po wschodniej stronie doliny Warty; Kwiatków leży po zachodniej stronie. Cmentarzysko należy umiejscowić we wsi Gaj (zgodnie z opisem S. Tymienieckiego 1906, s. 81), naszym zdaniem na stanowisku 2 (o tym dalej). Następne stanowisko pojawiające się w literaturze to badane przez Z. Zakrzewskiego (1923, s. 91–99, tabl. IV) na początku lat 20. XX wieku cmentarzysko kultury przeworskiej w Ciążeńskich Holendrach stan. 1 (znane z literatury jako Ciążeń3). Stanowisko to było ponownie eksplorowane na początku lat 80. XX wieku przez MOK. Odkryto tutaj między innymi groby warstwowe, ale najprawdopodobniej mamy tutaj również do czynienia z warstwą ciałopalenia, jak i obiektami rowkowymi (G. Teske 1983, s. 152; M. Ciesielski 2014, s. 215–216). Łęg Piekarski to przede wszystkim stanowisko 1, gdzie przed II wojną światową rozpoczęto badania cmentarzyska m.in. z bogato wyposażonymi grobami książęcymi (samo odkrycie miało miejsce w połowie XIX wieku). Badania kontynuował po wojnie K. Jażdżewski z łódzkiego ośrodka badawczego (Z. Durczewski 1936, s. 13; K. Jażdżewski 1976, s. 136, 137; 1977, s. 142, 143; 1978, s. 127–128; L. Leciejewicz 1957, s. 102–112; A. Kietlińska 1961; K. Czarnecka 1999–2001, s. 209–218). Niedaleko od tego stanowiska znajduje się powszechnie znane cmentarzysko w „Spycimierzu”. Problem w tym, że nie leży ono w tej miejscowości, tylko na gruntach wsi Józefów gm. Dobra (Z. Durczewski 1936, s. 12, 13). Odkryte przed II wojną światową groby, a opracowane w latach 60. XX wieku z zachowanych nie w pełni materiałów zamykają się w przedziale czasowym od przełomu WOR/POR po OWL (A. Kietlińska, T. Dąbrowska 1963, s. 143–254). Zaspy Miłkowskie stan. 1 to teren, gdzie przed II wojną światową badania rozpoczął J. Kostrzewski (1939, s. 293–302), a kontynuował pod koniec lat 80. XX wieku G. Teske. Poza grobami popielnicowymi z okresu B2/C1 po C2 mamy tutaj najprawdopodobniej do czynienia również z grobami warstwowymi (A. Błażejewski 2007, s. 122). Konin stan. 8, cmentarzysko badane w 1942 roku przez niemiecką badaczkę E. Schlicht (1944, s. 118–120), z których to badań dokumentacja niestety zaginęła w zawierusze wojennej. Ocalały materiał opracował po wojnie B. Kostrzewski (1947,

3

Prowadzi to często w lit. do wskazywania tutaj 2 cmentarzysk (np. H. Machajewski 1997), co mija się ze stanem faktycznym. Przy aktualnym stanie wiedzy w miejscowości Ciążeń nie ma cmentarzyska kultury przeworskiej (patrz Ciesielski 2015, s. 215).

173

Mirosław Ciesielski

s. 192–294). Wielokrotnie prowadzone były tutaj również badania przez UAM. Były to badania Z. Pieczyńskiego i H. Kočki-Krenz z lat 60. i 70. XX wieku (Pieczyński 1967, s. 54–67; Kočka-Krenz 1974, s. 244–246). W 1967 roku prowadziło tu badania MOK, a w 2013 r. były one kontynuowane przez prywatną firmę w ramach inwestycji przeprawy (budowy mostu) przez rzekę Wartę (A. Nowak 1968, s. 163; Gmyrek 2006). Cmentarzysko to swymi początkami sięga młodszego okresu przedrzymskiego (przypuszczalnie fazy A1) i trwa najprawdopodobniej po okres wędrówki ludów. Niestety, nigdy do końca nieprzebadane, a na dodatek niszczone systematycznie przez tzw. poszukiwaczy skarbów, dla których było rajem z niezliczoną ilością znalezisk z rabowanych grobów. Ostatnie badania były ograniczone tylko do obszaru inwestycji, a samo cmentarzysko jest dalej penetrowane, szkoda jednak, że nie przez archeologów. Rzężawy stan. 1 było regularnie niszczone w połowie XX wieku i w międzyczasie wielokrotnie badane (H. Wiklak 1959, s. 8–10; S. Jasnosz 1966, s. 237–265). Interesujące cmentarzysko kultury przeworskiej z MOPR-POR, ale nie tylko, ponieważ odkryto tutaj także groby kloszowe kultury pomorskiej (Z. Pieczyński 1964), które chorologicznie zazębiają się z grobami młodszoprzedrzymskimi KP. Widać to dokładnie na planie – tam gdzie kończy się zasięg grobów „pomorskich“, zaczynają się „przeworskie” (ryc. 1). Materiały ze stanowiska nigdy nie zostały opracowane łącznie, a szkoda, bo jest to ciekawe zestawienie, jeżeli chodzi o kwestie ewentualnej ciągłości między tymi kulturami. Warto byłoby na to stanowisko wrócić z badaniami, o ile oczywiście jeszcze istnieje (nieustanne eksploatowanie piaśnicy). W latach 60. XX wieku MOK (jeszcze jako Muzeum Zagłębia Konińskiego) przeprowadziło badania na cmentarzysku KP w Koninie stan. 23, które znajdowało się na obszarze nowo powstających bloków mieszkalnych. Materiał wydatowano na okres rzymski (A. Nowak 1968, s. 163, 164). Zapowiednia stan. 5, cmentarzysko badane w latach 80. XX wieku funkcjonujące (na przebadanym terenie) od fazy B1b WOR po fazę C2 POR (M. Ciesielski 1983, s. 74; 1984, s. 138; 1985, s. 114; 2008, s. 259–298; 2014, s. 211–223; J. Kapustka 1986 s. 113). Wola Piekarska stan. 2, osada produkcyjna ceramiki toczonej na kole garncarskim tzw. siwej, położona w pobliżu zbiornika „Jeziorsko” na Warcie (M. Ciesielski, T. Łaszkiewicz 1984, 112, 113; A. Jaszewska, T. Łaszkiewicz 1994, s. 263–280). Takich stanowisk w obrębie zbiornika Jeziorsko jest więcej, jak chociażby w Tądowie Dolnym czy Górnym, ale są one poza obszarem naszych zainteresowań. W przeciwieństwie do wyżej wymienionych stanowisk w Woli Piekarskiej nie udało się znaleźć pieca czy pieców służących do wypału ceramiki „siwej”. Stanowisko datowane na fazy C2 POR po D OWL. Stawki stan. 1 – cmentarzysko, które swymi początkami sięga prawdopodobnie fazy A1 MOPR, a użytkowanie (przebadanej części) kończy się w fazie C2 POR (M. Ciesielski 1984, s. 109; 1985, s. 109, 110; 2012, s. 159–165; 2019, s. 243, 246; w redakcji; J. Kapustka 1989, s. 20; 1990, s. 25).

174

Dzieje kultury przeworskiej w świetle starych i nowszych badań w Wielkopolsce...

Ryc. 1. Plan grobów na cmentarzysku w Rzężawach (za Jasnosz 1966, oprac. B. Ciesielska)

Rozpoczęte na początku XXI wieku badania archeologiczne na trasie przebiegu inwestycji budowy autostrady A2 doprowadziły do „rewolucji“, jeżeli chodzi o spojrzenie na osadnictwo KP regionu. I tak, Sługocinek stan. 1/13 to duża osada z WOR i początków POR ze znaleziskami dymarek, wapiennika, pochówków zwierząt (A. Krzyszowski 2001; 2005, s. 193, 194, 196, 197, T. Makiewicz 2003, s. 153; 2004, s. 161). Osiecza stan. 11, osada z MOPR i POR, mamy tu do czynienia m.in. ze studniami (w tym jedna z plecioną z brzozy dodatkową cembrowiną), kilkoma wapiennikami, paleniskami i szkieletami złożonych zwierząt (B. Panczenko 2000). Znajdujące się obok stanowisko 19 w Osieczy to jedno z pierwszych cmentarzysk badanych na trasie inwestycji „autostradowej” w Wielkopolsce wschodniej (odcinek na terenie b. woj. konińskiego), na którym wystąpiły też znaleziska palenisk i półziemianek z osady trwającej w MOPR i WOR (J. Marcinkiewicz 2001).

175

Mirosław Ciesielski

Kuny stan. 104 z osadą datowaną na fazę C2 POR i fazę D OWL i trzema grobami również z POR/OWL (B. Rogalski 2002; 2006, s. 139–170). Kuny stan. 4 to cmentarzysko, które najprawdopodobniej zostało przebadane w całości (J. Skowron 2008, s. 11–210). Początki założenia cmentarza sięgają fazy A1 MOPR, a koniec przypada na fazę E OWL. Do tej strefy osadniczej powrócimy jeszcze poniżej. Daniszew stan. 1, 18, 195 to ogromna osada z niezliczoną ilością obiektów (m.in. mieszkalnych i produkcyjnych) datowana od MOPR po POR (T. Makiewicz 2003, s. 153; A. Michałowski 2003, s. 277–285; J. Nowakowski 2005; A. Wójcik 2006). Natrafiono tu na ziemianki, piece, studnie, bruki kamienne, depozyty zwierzęce i najprawdopodobniej na potężny „ołtarz” kamienny. Z materiałem „przeworskim” z MOPR i POR-OWL mamy również do czynienia na stanowisku 21 w Daniszewie, gdzie odkryto m.in. studnie, paleniska i piec, a także pochówki zwierzęce (D. Żychliński 2000; 2009, s. 135–156). W Ruszkowie I stan. 27 zarejestrowano cmentarzysko funkcjonujące od fazy A2a MOPR po B2a WOR (H. Machajewski, B. Rogalski 2016), natomiast na stanowisku 25 w Ruszkowie I badano osadę z MOPR i WOR (R. Pietrzak 2000). Janów stan. 21 to odkryty grób z fazy A1 MOPR, oraz osada od WOR po fazę D OWL (J. Bednarczyk 2011, s. 215–226). Gaj stan. 26 naszym zdaniem jest właśnie tym archiwalnym cmentarzyskiem S. Tymienieckiego z „Kwiatkowa”. W trakcie współczesnych badań w ramach inwestycji autostradowej odsłonięto 2 groby, jeden przeworski z MOPR i jeden łużycki (B. Rogalski 2005; 2007, s. 57–61). „Kwiatków” Tymienieckiego, na którym znajdowały się również groby KP i KŁ, był według jego relacji mniej więcej w tym samym miejscu (S. Tymieniecki 1906, s. 81) i badania „autostradowe” najwyraźniej uchwyciły skraj tego cmentarzyska. Niestety, inwestycja objęła zaledwie jego fragment i należałoby przeprowadzić dalszą prospekcję terenową w celu potwierdzenia naszych przypuszczeń. Cichmiana stan. 2 to badania wyprzedzające budowę autostrady A2 nad Nerem, gdzie natrafiono na grób i osadę z MOPR i osadę z POR (J. Bednarczyk, A. Romańska, A. Sujecka 2010, s. 405–512). Zasób wiedzy na temat KP na tym obszarze poszerzyły również badania na trasie inwestycji budowy gazociągu z Płocka w kierunku Ostrowa Wielkopolskiego z początku XXI wieku. Należy tutaj wymienić stanowisko 1 w Bądkowie, w Kościelcu stanowiska 5, 14 i 20 w Cichmianie, na których stwierdzono materiał charakterystyczny dla schyłkowej fazy KP, m.in. ceramikę późnoantyczną datowaną na V–VI wiek (T. Makiewicz, A. Sobucki 2001, s. 2-5; T. Makiewicz 2005; 4 Badane jako Kuny stan. 4. 5 T. Makiewicz w trakcie badań na A2 połączył je w jedno stanowisko (2003 s. 149, 153), nie znalazło to odzwierciedlenia w urzędzie konserwatorskim, gdzie nadal zadokumentowane są na kartach AZP 3 stanowiska. 6 W trakcie badań na trasie autostrady A2 połączone ze stan. 47 w Rzuchowie, brak aktualizacji w rejestrze kart AZP. W przypadku tożsamości z archiwalnym „Kwiatkowem” celowość tego zabiegu chyba zbędna. Stanowisko archiwalne w rejestrze AZP 59-44, 3.

176

Dzieje kultury przeworskiej w świetle starych i nowszych badań w Wielkopolsce...

D. Żychliński, P. Pachulski 2007, s. 5–7, 9). Z budową gazociągu związane są też badania w Marcjanowie stan. 2, gdzie natrafiono na cmentarzysko z WOR i początku POR (M. Żółkiewski 2001; 2008, s. 243–258). Kawnice stan. 25 to jedne z ostatnich badań po 2010 r., związanych z inwestycjami energetycznymi. Są to wprawdzie obszarowo nieduże badania, ale z zaskakującymi wynikami (P. Wesołowska 2010a). Także Osiek Wielki stan. 5 (M. Dziób 2012) czy Gółkowo stan. 12 (P. Wesołowska 2010b), gdzie na niewielkim obszarze mamy do czynienia z dużą liczbą obiektów, a także z ceramiką późnoantyczną (P. Wesołowska 2012, s. 99–117). Kwiatków stan. 11/20 badane w trakcie inwestycji poszerzania odkrywki „Koźmin” Kopalni Węgla Brunatnego Adamów w latach 2012–2015, gdzie odsłonięto ogromną obszarowo osadę funkcjonującą w ramach chronologicznych od fazy A1 MOPR po OWL włącznie (S. Rzepecki, K. Kot, M. Piotrowska 2016; S. Rzepecki 2016). Ostatnie badania z lat 2013–2014 to prace w Liścu Małym na stanowisku 2, gdzie badano osadę z okresu rzymskiego (K. Schellner 2014) i w Boguszycach stan. 2 z osadą z MOPR i WOR (G. Teske 2013). Oczywiście powyższe zestawienie stanowisk badanych wykopaliskowo nie wyczerpuje pełnej ich listy, jak chociażby badanego cmentarzyska w Sobótce gm. Dąbie funkcjonującego od WOR po wczesne fazy POR (G. Rycel 1983). III. Pisząc o początkach rozwoju osadnictwa KP w Wielkopolsce wschodniej, należałoby zacząć od krótkiego omówienia tematyki kultury jastorfskiej7, która w ostatnim czasie wiązana jest z problematyką początków samej kultury przeworskiej. Jej (KJ) inicjacyjna rola w powstaniu KP jest ostatnimi laty często w literaturze przedmiotu 7

Kultura jastorfska, której obszar macierzysty znajduje się w północnych Niemczech, w Danii (również Skandynawia) zaczyna ok. V w. p.n.e. ekspandować na południe, a także wschód i zachód. Przyczyną tego były najprawdopodobniej zmiany klimatyczne zapoczątkowane w VIII w p.n.e., które doprowadziły do kryzysu w rozwoju kulturowym wielu obszarów. Nastąpił spadek temperatury, podniósł się poziom wód, co w efekcie musiało doprowadzić do spadku produkcji rolnej i co za tym idzie znacznego zmniejszenia zasobów żywności. W konsekwencji nastąpiły ruchy migracyjne nadwyżek ludnościowych społeczeństw z prosperity okresu brązu w kierunku południowym na teren środkowych i południowych Niemiec, stykając się tam z kompleksem kultur pól popielnicowych znajdujących się w tym czasie w pewnej stagnacji i które zaczęły ulegać powolnej „jastorfizacji” (czy inaczej mówiąc germanizacji, m.in. Chattowie czy Cheruskowie). Proces ten na obszarze dolnego Renu miałby trwać nawet po okres wędrówek ludów (H. Kuhn 1959, s. 37–40; zobacz też krytykę W. Meid 1983, s. 200). Ludność jastorfska zaczyna przeć również w kierunku wschodnim, co objawia się pojawieniem jastorfskich grup kulturowych nad Odrą. Grupy znane nam pod nazwą Bastarnów zaczynają podążać w kierunku Morza Czarnego. Dlaczego tam? Widocznie wiedzieli o sprzyjającym tam klimacie, panującym dobrobycie i bogactwie. W przeciwnym przypadku nie miałoby to sensu, tym bardziej że ruch w kierunku wschodnim jest na terenie Niemiec utrudniony, ze względu na brak rzek o przebiegu równoleżnikowym. Dlatego też ruch migracyjny „jastorfu” szedł przede wszystkim na południe i przebiegał, wydaje się, w pokojowy sposób (prawdopodobnie również tak następowała akulturacja miejscowej ludności), gdyż brak archeologicznych śladów agresji (Buck 1988, s. 344).

177

Mirosław Ciesielski

podnoszona (ostatnio M. Grygiel, H. Machajewski, A. Michałowski, Z. Woźniak 2014 tam dalsza literatura, por. też M. Ciesielski 2018; 2019). Stanowisk KJ na omawianym obszarze do ostatnich lat nie rejestrowano. Jeszcze w 2014 roku stanowiska „jastorfskie” nie były notowane na publikowanych mapach (ryc. 2; żółte punkty) (H. Machajewski 2014, fig. 20; M. Grygiel 2014, fig. 9). Czarne punkty (ryc. 2) wskazują nowe stanowiska z MOPR, na których pojawiły się materiały z elementami KJ (M. Ciesielski 2018, s. 280, 281, Abb. 6, 7). I tak Osiecza stan. 21, Konin stan. 66, Kuny stan. 4 (cmentarzysko), dalej Daniszew stan. 1, Kwiatkowo stan. 11 i stanowiska w dolinie Neru: Cichmiana stan. 2, Rzuchów stan. 24, Kozanki Podleśne stan. 1, gdzie wraz z materiałem wczesnoprzeworskim wystąpiła ceramika o charakterze „jastorfskim” (J. Bednarczyk, A. Romańska, A. Sujecka 2010, s. 460, 461). Do zestawu artefaktów które są charakterystyczne dla kultury jastorfskiej (głównie na obszarze Holsztynu i Szlezwiku, a także zachodniej Meklemburgii czy Jutlandii), należą szpile holsztyńskie. Na terenie Polski mamy stwierdzonych 5 takich znalezisk (ryc. 3), z czego szpila z Tomaszech (Prochowicz 2006) odbiega dość znacznie od systematyki szpil holsztyńskich i prawdopodobnie dotarła do Polski z północy. Nas interesują przede wszystkim 2 szpile: znalezisko z ostatnich lat z Konina stan. 66 (M. Ciesielski 2018, s. 275–285) i odkryta w końcu XIX wieku szpila z Łuszczewa stan. 1 (B. Erzepki 1890, s. 53, 54). Pozostałe dwie szpile pochodzą również z Wielkopolski, a konkretnie z Sobiejuch i Żółwina.

Ryc. 2. Stanowiska kultury jastorfskiej w Wielkopolsce wschodniej (za Ciesielski 2018)

Charakterystyczny dla szpil holsztyńskich jest ich zanik w garniturach grobowych KJ w momencie pojawienia się w tych zestawach zapinek o charakterze lateńskim. Wprawdzie pojawiają się one wspólnie w wyposażeniu grobowym na obszarze Holsztynu, ale są to nieliczne przypadki (H. Hingst 1986, s. 35). Ich zanik wyznacza nie-

178

Dzieje kultury przeworskiej w świetle starych i nowszych badań w Wielkopolsce...

jako terminus ante quem, kiedy musiały dotrzeć na obszar Wielkopolski. Najmłodsza ze szpil pochodzi z Konina, który to typ jest datowany na Lt C1, pozostałe pojawiają się w Lt B i C1. Zatem należy przyjąć, że dotarły do Wielkopolski prawdopodobnie w trakcie Lt C1 lub na początku Lt C2. Grupy ludności jastorfskiej, które zaczęły przemierzać teren Polski, szły przede wszystkim szlakiem Noteci (Michałowski 2006, s. 196, 197) w kierunku Kujaw. I – jak zdają się wskazywać znaleziska wcześniej wspomnianych szpil – wzdłuż jezior „konińskich” do Warty8 (dogodny szlak zob. M. Ciesielski, K. Gorczyca 2015, s. 61–64) i dalej w kierunku ujścia rzeki Ner do Warty (ryc. 3). Następnie doliną Neru w dorzecze Bzury (przebieg szlaku bastarnańskiego, tutaj patrz M. Teska 2014), skąd do Wisły i Bugu, zaś dalej na południe do „ziemi obiecanej”. Drugim inicjacyjnym elementem odgrywającym decydującą rolę w genezie KP jest kultura lateńska i jej nosiciele Keltowie. Coraz więcej faktów wskazuje na ich fizyczną obecność nie tylko na Śląsku czy w Małopolsce, ale również w Wielkopolsce (M. Olędzki, L. Ziąbka, A. Kędzierski 2014). Docierali tu z południa, najpewniej wykorzystując dogodne uwarunkowania naturalne. Akweny wodne, rzeki i ich dorzecza sprzyjały powstawaniu szlaków handlowych (i nie tylko), między innymi tzw. szlaku bursztynowego. Jego przebieg najczęściej prowadzony jest wzdłuż Prosny i dalej wzdłuż doliny Meszny/Strugi na Kujawy (J. Wielowiejski 1980, s. 112), ale też „drogami” od Kalisza w kierunku przepraw przez Wartę w okolicach Konina (jak to widziała A. Cofta-Broniewska 1979, s. 134–141) i stąd dalej na Kujawy. Możliwa jest też trasa wzdłuż rynny Grójeckiej (ryc. 3) – obecnie kanały, a wcześniej szereg rzek i rzeczek, którymi można było przemieszczać się na północ (M. Ciesielski, K. Gorczyca 2015, s. 63). W młodszym okresie przedrzymskim rzeka Bawół – lewy dopływ Warty – stanowiła (w naszym mniemaniu) także ważną część funkcjonującego „szlaku bursztynowego”. Jeszcze jedną ważną z punktu widzenia komunikacji i licznego nad nią osadnictwa KP była rzeka Swędrnia przebiegająca równoleżnikowo wraz ze swoim dopływem Żabianką od Kalisza w kierunku górnego biegu Warty, którą można było dalej poruszać się w kierunku rzek: Ner i Bzura (J. Wielowiejski 1980, s. 196). Możliwy był również przebieg szlaku komunikacyjnego wzdłuż górnego biegu Warty (B. Abramek 1988, s. 99), na co wskazują liczne zgrupowania stanowisk, jak i bogate znaleziska grobowe (E. Kaszewska 1985, s.11; B. Abramek 1994, s. 49; M. Ciesielski 2019, s. 242). Zdają się też o tym świadczyć znaleziska celtyckich pierścieni brodawkowatych wzdłuż tej trasy (ryc. 3). Są to artefakty ze Stawek stan. 1 i pobliskich okolic Piekar (M. Ciesielski 2012, s. 160, 161; 2019, s. 243), z Konopnicy (B. Abramek 1982, s. 173, ryc. 3/b), Kwiatkowa stan. 11 (S. Rzepecki, K. Kot, 8

W świetle badań archeologicznych należy raczej wykluczyć szlak wzdłuż Warty od strony Poznania, gdyż brak jest znalezisk „jastorfskich” na omawianym terenie na zachód od Konina. Znalezisko naszyjnika koronowego z Wólki stan. 1 (Staw) należy raczej łączyć z późniejszym okresem (Ciesielski 2019, s. 239). Trzeba wspomnieć, że w trakcie badań ratunkowych na cmentarzysku kultury łużyckiej w Ciężeniu w 2010 r. pomiędzy grobami łużyckimi została znaleziona misa z pogrubionym brzegiem, facetowanym od wewnątrz (I. Jagielska 2010, s. 5, Tabl. IV,1), która może być wiązana ewentualnie z KJ, ale nie można wykluczyć proweniencji „pomorskiej”.

179

Mirosław Ciesielski

M. Piotrowska 2016, s. 116, ryc. 67; M. Ciesielski 2019, s. 243, 244, tabl. III), Konina stan. 71 (znalezisko luźne z osady datowanej na MOPR, vide M. Ciesielski 2012), bądź złota moneta celtycka, 1/3 setera z Konina stan. 66 (M. Rudnicki 2011). Nie brak również innych znalezisk czy to militariów, czy ceramiki celtyckiej z omawianego regionu (M. Ciesielski, 2019, s. 242–246).

Ryc. 3. Znaleziska artefaktów metalowych kultury jastorfskiej i lateńskiej wraz z przebiegiem przypuszczalnych szlaków handlowych w Wielkopolsce wschodniej (oprac. B. Ciesielska)

IV. Dorzecze rzeki Bawół to liczne skupisko stanowisk kultury przeworskiej, szczególnie w jej środkowym biegu (mapa 3). W MOPR centralnie wzdłuż doliny rzeki widoczne są „duże” osady otoczone na przedstawionej mapie „chmurą” czarnych punktów będących śladami czy punktami osadniczymi, co można interpretować jako obszar rolniczy bądź strefę działalności gospodarczej (hodowla zwierząt, pozyskiwanie surowców lub myśliwstwo) widocznego skupiska (mapa 3a). O prężności osadniczej mogą też świadczyć widoczne na mapie prawdopodobne duże cmentarzyska, co wszystko razem zdaje się wskazywać na możliwość przebiegu tędy ważnego szlaku komunikacyjnego (odnogi bursztynowego). Z rejonu Kalisza Swędrnią do Bawołu (na zbiegu obu rzek widoczne są liczne stanowiska KP) i dalej w dół jego biegu docieramy do

180

Dzieje kultury przeworskiej w świetle starych i nowszych badań w Wielkopolsce...

Warty i Konina, a stąd na Kujawy. Jednak, co jest symptomatyczne, we wczesnym okresie rzymskim większość tych stanowisk zanika. Skupisko nad środkowym Bawołem, tak wyraźnie czytelne we wcześniejszym okresie, wydaje się przeżywać poważny kryzys i ogranicza się do znikomej liczby zarejestrowanych stanowisk (mapa 3b). Przyczyną mogła być zmiana przebiegu trasy „szlaku bursztynowego”, który mógł się przesunąć bardziej na wschód, np. w dolinę rzeki Powy. Musimy zdawać sobie sprawę z tego, że nie były to stałe trakty i często z takich czy innych powodów mogły ulegać przekształceniom. Jednak nie można wykluczyć zupełnie innego scenariusza. Być może w końcowej fazie MOPR miała tutaj miejsce podobna sytuacja jak na Dolnym Śląsku (S. Pazada 1980, s. 39; K. Godłowski 1981, 121). Stało się „coś” takiego, co spowodowało odpływ części ludności ze swoich dotychczasowych siedzib. Przypuszczenia, że ludność ze Śląska napłynęła do Wielkopolski, a stąd dalej na Kujawy i Mazowsze (Niewęgłowski 1972, s. 171) nie znajdują potwierdzenia na omawianym obszarze w świetle przedstawionych map osadnictwa „przeworskiego” (podobne spojrzenie dla strefy kaliskiej, patrz Baranowski 1988, s. 35). Nie wskazuje też na to mapa osadnictwa z tego okresu dla całej południowej strefy Wielkopolski wschodniej; w następnym okresie (szczególnie dotyczy to fazy B1 WOR) widzimy wręcz odwrotną sytuację – zanik stanowisk KP (mapa 4), co należy raczej wiązać ze zmniejszeniem się populacji mieszkańców. Łączy się to z odpływem, a nie napływem jakichś grup ludzkich. I najprawdopodobniej jakaś znacząca część ludności wywędrowała stąd m.in. na północ i wschód Polski (T. Dąbrowska 2008, s. 113). Nastąpiło to przypuszczalnie w fazie A2/A3 MOPR i nie można wykluczyć, że także w kierunku zachodnim poprzez tereny nadłabskie aż na obszary Nadrenii – do tego tematu wrócimy w dalszej części wywodu (M. Meyer 2005, s. 204, 205; 2008, s. 187–193). Żeby potwierdzić hipotezę migracji, na mapie 3c zaznaczono stanowiska datowane ogólnie na okres rzymski, a więc jakaś ich część może obejmować również jego wczesne fazy. Nie zmienia to jednak, jak widać, obrazu osadnictwa KP w WOR nad Bawołem, o którym wspomniano wyżej. Jeszcze gorzej wygląda sytuacja w późnym okresie rzymskim i okresie wędrówek ludów, tych stanowisk w dolinie rzeki Bawół na obecnym etapie badań po prostu brak (mapa 3d). Zdaje się to wskazywać na powolny zanik w następnych dziesięcioleciach (po okresie „prosperity” w MOPR) skupiska osadniczego KP nad Bawołem. Oczywiście, mamy tu jeszcze znaczną liczbę stanowisk określonych tylko jako przynależnych do ludności „przeworskiej”. Jakaś ich część może więc być związana z każdym okresem czasowym trwania KP, a tym samym zmienić przedstawiony powyżej obraz i o tym należy wspomnieć (mapa 3). Niestety, na tym obszarze nie były prowadzone żadne badania wykopaliskowe, więc jest to obszar pod tym względem dziewiczy. Prowadzone były tutaj jedynie badania powierzchniowe w ramach AZP, ale za to w przeciągu kilku sezonów badawczych – można założyć, że zostały wykonane b. dokładnie i wiarygodnie9. Wydaje się, że brak 9

Badania prowadzili archeolodzy z Muzeum Okręgowego w Koninie najpierw w 1982 r., powtórnie w 1988 r., a po raz trzeci zespół badawczy pod kierunkiem J. Bednarczyka w 1989 roku.

181

Mirosław Ciesielski

innych badań nie zakłóca przedstawionego trendu ogólnego rozwoju i zaniku tego skupiska osadniczego. Jego trwanie w następnych stuleciach było co najwyżej „wegetatywne”. Pełne wyjaśnienie sytuacji osadnictwa tego terenu mogą przynieść tylko przyszłe badania.

V. Na obszarze dolnej Prosny wraz z przyległymi do jej ujścia obszarami nadwarciańskimi daje się wydzielić kilka skupisk osadniczych. Pierwsze ślady osadnictwa KP pojawiają się w MOPR (mapa 5), jak np. cmentarzysko na stanowisku 2 w Lisewie znane już od lat 30. XX wieku, a badane powtórnie wraz z następnym cmentarzyskiem na stanowisku 1 w latach 80. przez MOK (Gorczyca 1984a; b, s. 71). W trakcie tych badań stwierdzono znaczne zniszczenie stanowiska, pozyskano materiał tylko z 3 grobów. Innymi odkrytymi na początku lat 20. XX wieku są cmentarzyska w Ciemierowie Kolonii stan. 4 i Lisewie stan. 16 (Krukowski 1923, s. 79, 80). W WOR dostrzegamy podobne zjawisko jak nad Bawołem, czyli zmniejszenia liczby notowanych na ten okres stanowisk (mapa 6). Na przełomie faz B1/B2 WOR pojawiają się nowe stanowiska, jak np. cmentarzysko w Zapowiedni (M. Ciesielski 1982; 1983; 1984; 2012). Na jego obszarze odkryto m.in. grób w czworokątnej obstawie z dużych głazów kamiennych, co jest pewnym ewenementem na terenie Wielkopolski. W środku czworokąta była ustawiona stela z kamienia tej samej wielkości co w obstawie, a tuż obok umiejscowiony był grób oznaczony nr 66 (ryc. 4). W popielnicy znajdowały się szczątki mężczyzny w wieku 25–30 lat wraz ze szczątkami dziecka w wieku 5–8 lat. Trudno powiedzieć, czy było to jego dziecko (syn?), z którym w tragicznych okolicznościach zginął, czy może złożono je w ofierze, czego również nie można wykluczyć. Grób datowany jest na fazę B2, a na jego wyposażenie składały się m.in. miecz, 2 groty, zapinka 8. serii Almgrena oraz okucie ogólnie traktowane jako element mocujący skrzyni drewnianej. Brak tu jednak innych typowych części skrzyń jak okucia zamka czy klucza, więc może jest to np. zawieszka pochwy do miecza? (ryc. 5). Przypuszcza się że był to jeden z ostatnich grobów na cmentarzu przed zmianą sposobu chowania zmarłych. Na przełomie B2/C1 obszar użytkowania cmentarzyska został prawdopodobnie intencjonalnie zasypany piaskiem o miąższości ok. 10–20 cm i na tym podłożu zaczęto stosować nową formę obrządku pogrzebowego w formie grobów warstwowych czy wręcz warstwy ciałopalenia (M. Ciesielski 2015, s. 213–214). Na przebadanym obszarze w niektórych miejscach stwierdzono aż 7 takich warstw (M. Ciesielski 2015, s. 214, ryc. 4, 5)10. Warstwy ciałopalenia zawie10 Badania były prowadzone na drodze leśnej i jej obrzeżach i większość wyższych nawarstwień została zniszczona przez użytkowaną drogę, zachowując się częściowo na przylegających wydmach porośniętych drzewami. W pasie drogi zachowała się tylko szczątkowo pierwsza z warstw ciałopalenia, natomiast pod nią zalegały już groby z wcześniejszej fazy użytkowania.

182

Dzieje kultury przeworskiej w świetle starych i nowszych badań w Wielkopolsce...

rały bardzo drobne ilości kości, które w trakcie eksploracji rozsypywały się, uniemożliwiając wypreparowanie, oprócz nich znajdowały się fragmenty ceramiki i znacznie przepalonych metali. W każdej następnej warstwie podobnie „rozlasowujące” się b. drobne kości, ceramika, metale i skupiska lepiej zachowanych kości. W niektórych warstwach ciałopalenia mamy jednak również groby popielnicowe, co jest bardzo charakterystyczne. Popielnice są wstawiane czy wręcz wkopywane w środek widocznej warstwy ciałopalenia. Wygląda to tak, jakby przy nowym modelu grzebania nie zapomniano o „starym” lub może było to związane z jakąś specyfiką religijno-funeralną? Pytanie oczywiście, skąd pojawił się nagle ten nowy obrządek, powodując, jak wspomniano, intencjonalne zasypanie starszych grobów warstwą piasku, coś jakby forma ochrony wcześniejszej strefy sacrum. Groby warstwowe, które pojawiły się również na stanowiskach w dolinie Baryczy w bezpośredniej bliskości doliny Prosny, były badane przez A. Błażejewskiego, wywodzącego pojawienie się nowej formy obrządku ze strefy reńsko-wezerskiej – co jest prawdopodobne (A. Błażejewski 2007, M. Ciesielski 2014, s. 221). Z doliny Baryczy, z biegiem Prosny do Warty i do cmentarzyska w Zapowiedni jest już bliska droga, również dalej nad Wartą w kierunku wschodnim pojawiają się następne cmentarzyska „warstwowe” w Ciążeńskich Holendrach stan. 1, Koninie stan. 8 czy w Zaspach Miłkowskich stan. 1 w okolicy zbiornika Jeziorsko na Warcie. Pojawiają się także na cmentarzysku w Karczynie/Witowych na Kujawach (J. Bednarczyk 2015, s. 11). W związku z powyższym cofniemy się do poruszanego wcześniej tematu odpływu ludności w MOPR. Na mapie opublikowanej przez M. Meyera (2007, s. 332, Abb. 227) tyczącej się dyspersji elementów KP na terenie Niemiec są one widoczne m.in. między Renem a Wezerą i jej dopływami (ryc. 6). Pierwsze grupy ludności „przeworskiej” docierają tu w Lt D1 (Meyer 2012, s. 59 i n., Abb. 4), gdzie wciskają się jeszcze w lateński (celtycki) kompleks osadniczy, na którym to terenie dojdzie w początkach WOR do wykształcenia się systemu kulturowego tzw. German reńsko-wezerskich (Meyer 2012, s. 71; 2013, s. 37, 38, Abb. 7). Pojawienie się tam stanowisk z materiałem „przeworskim” można wiązać z ludnością, która wywędrowała w MOPR z obszaru Dolnego Śląska i Wielkopolski (?) (K. Godłowski 1978; 1985, s. 35–37). Z tego terenu (Nadrenii) przy końcu fazy B2 WOR pojawiają się elementy reńsko-wezerskie w Polsce (A. Błażejewski 2007, s. 142, 143). Nasza hipoteza związana z tym zjawiskiem nad Baryczą, a potem dalej w głębi Wielkopolski łączy się z tą właśnie ludnością. Możemy założyć, że mamy do czynienia z ludnością (jej potomkami) powracającą na macierzyste ziemie, które opuściła kilkadziesiąt lat wcześniej z bliżej dla nas nieokreślonych powodów. Ponowne zasiedlenie tych samych, wcześniej opuszczonych terenów jest czytelne również w innych rejonach Śląska (K. Godłowski 1985, s. 128–130), oczywiście niekoniecznie ludnością z dalekiego zachodu. A. Błażejewski zakłada możliwość powrotu ludności na dawne siedliska śląskie z rejonu Kotliny Czeskiej (2017, s. 22). Nie byłby to żaden ewenement, gdyż o takich powrotach różnych ludów informacji nie brakuje. Koncepcję tę wspierać może też fakt, iż obszary nadreńskie, w znacznej część już zromanizowane, odznaczały się w tym czasie dużą gęstością zasiedlenia (D.M. Kyritz 2014, s. 253–

183

Mirosław Ciesielski

256, tam dalsza literatura), co mogło być jednym z motywów chęci wywędrowania przy pogarszającym się klimacie, a w efekcie pogarszającej się sytuacji gospodarczej. Jest to też okres zawirowań wojennych (m.in. wojny markomańskie), które odbywały się wprawdzie wzdłuż limesu naddunajskiego, jednak miały swoje reperkusje wzdłuż całej granicy z Barbaricum, także nad Renem (W. Eck 2013, s. 26, 27, Tab. 2; M. Olędzki 2016, s. 405, 406; A. Błażejewski 2007, s. 126, 150). W takim przypadku mielibyśmy do czynienia z ludnością już w części zromanizowaną (Błażejewski 2007, s. 148, 149). Byłoby to już kolejne pokolenie mieszkające bezpośrednio przy limesie, które w związku z zawieruchą wojenną postanowiło powrócić do spokojniejszej „ojczyzny ojców”. W POR brak jest na tym terenie większej liczby stanowisk. Poza już wspomnianą wyżej Zapowiednią stan. 5 (trwa do C2) mamy tutaj dużą osadę w Barańcu na stan. 1 oraz kilka punktów w dolinie Warty (mapa 7). Jednak duże zalesienie tego obszaru może mieć wpływ na wypaczenie obrazu osadnictwa tego regionu w każdym wspomnianym okresie, oraz jego braku w OWL.

Ryc. 4. Zapowiednia stan. 5. Grób 66 w obstawie kamiennej (rys. i oprac. B. M. Ciesielscy)

184

Dzieje kultury przeworskiej w świetle starych i nowszych badań w Wielkopolsce...

Ryc. 5. Zapowiednia stan. 5. Wyposażenie grobu 66 (rys. M. Ciesielski, oprac. B. Ciesielska)

Ryc. 6. Stanowiska z elementami ludności kultury przeworskiej na obszarze Niemiec (za Meyer 2013) z trasą hipotetycznego powrotu tejże ludności na obszar macierzysty (rys. i oprac. B. Ciesielska)

185

Mirosław Ciesielski

VI. W dorzeczu Meszny i dolnej Wrześnicy zarejestrowano stanowiska KP skupiające się przy ujściu tych rzek do Warty i wzdłuż doliny Meszny, co może być również związane z jakąś odnogą „szlaku bursztynowego” przebiegającą tutaj ze względu na dobre połączenie w kierunku Kujaw (Wielowiejski 1980, 112, mapa 2). W MOPR osadnictwo sięga aż po granice omawianego obszaru (mapa 8), jednak w WOR mamy do czynienia z wyraźnym cofnięciem się osadnictwa aż w pobliże doliny Warty. Na północ od doliny powstaje pustka osadnicza, która jest niewątpliwie związana z napływem czy naporem ludności kultury wielbarskiej (Machajewski 1997, s. 98). Osadnictwo tej ostatniej zaczyna pojawiać się na terenach, gdzie wcześniej mieliśmy do czynienia z KP (mapa 9). Osadnictwo wielbarskie wbija się klinem w omawiany obszar od północnego zachodu, barierą od północy zdaje się być pas jezior Pojezierza Gnieznieńskiego. W fazie C1 POR sytuacja ponownie się zmienia, osadnictwo KP wraca na swoje wcześniejsze terytoria, z którego wycofuje się osadnictwo KW (mapa 10). Niestety, nie jesteśmy w stanie powiedzieć, czy te zmiany osadnicze przebiegały pokojowo, czy były związane z zatargami wojennymi. Nie można jednak wykluczyć koegzystencji obu modeli kulturowych w końcowej fazie osadnictwa „wielbarskiego” na tym terenie (por. Machajewski 2008, s. 120, 121). Z tego okresu pochodzi badana w 2010 roku osada w Gółkowie, której trwanie potwierdzone jest także w fazie D OWL. Na tym terenie znajduje się też archiwalne stanowisko 1 w Unii, na którym zostały odkryte w połowie lat 50. XX wieku groby szkieletowe z ceramiką toczoną na kole datowane na POR (W. Śmigielski 1959, s. 269). Należy także wspomnieć o prawdopodobnym bagiennym miejscu ofiarnym w Słowikowie stan. 1 odkrytym w latach 30. XX wieku (T. Makiewicz 1990; 1992 tam dalsza literatura).

VII. W okresie trwania KP obszarem o gęstym zasiedleniu było międzyrzecze lewobrzeżnych dopływów Warty, Powy i leżących na zachód od niej bezimiennych cieków wodnych (mapa 11). To również obszar dogodnych szlaków wodnych, gdzie wzdłuż Powy mógł przebiegać „szlak bursztynowy” wiodący w okolice Konina (dogodne przeprawy przez Wartę) i dalej prowadzić na Kujawy (J. Wielowiejski 1980, s. 122). Osadnictwo trwa tutaj niezmiennie od początków KP aż po OWL. Znamienne dla tego obszaru jest cmentarzysko na stanowisku 8 w Koninie, które funkcjonuje przez cały okres trwania KP z różnymi formami pochówków jak np. groby warstwowe czy prawdopodobny pochówek w studni (M. Ciesielski 2014, s. 217–219). W MOPR jest ono widoczne głównie w dolinie Warty w okolicy Osieczy gm. Rzgów i wzdłuż Powy, chociaż nie są to liczne stanowiska. Na stanowisku 5 w Osieczy znajduje się cmentarzysko z MOPR/ POR, natomiast na stanowisku 12 w tejże miejscowości cmentarzysko z MOPR

186

Dzieje kultury przeworskiej w świetle starych i nowszych badań w Wielkopolsce...

(M. Kostrzewska 1966, s. 270; E. Naumowicz 1962, s. 372). Z cmentarzyskiem z tego samego okresu mamy do czynienia w Barczygłowie stan. 2, znanym z przypadkowych odkryć. Cmentarzysko z MOPR-OR znane jest również z Modły Królewskiej stan. 1 (badania MOK 1977 i 1982), a na stanowisku 4 z tejże miejscowości znajduje się osada datowana na MOPR-WOR. Na stanowisku 11 w Osieczy odkryto osadę z MOPR i POR, gdzie znaleziono piece wapiennicze, studnię wydrążoną w pniu drzewa z dodatkową konstrukcją plecionkowo-koszową, a także konstrukcję drewniano-kamienną interpretowaną jako chłodnia (J. Bednarczyk, B. Panczenko 2001). Następną osadę w Osieczy rozkopano na stanowisku 19, gdzie natrafiono na paleniska, ziemianki i groby? (J. Marcinkiewicz 2001). Z okresu wędrówek ludów mamy osadę z Osieczy stan. 21, której początki sięgają MOPR (J. Skowron 2001; D. Żychliński 2014, s. 201–220). Należy również wspomnieć o znalezieniu monety Hadriana z 1. połowy II wieku w Kucharach Kościelnych stan. 12. Ogólnie należy stwierdzić, że poza krótkotrwałym osłabieniem osadnictwa w WOR wydaje się ono funkcjonować dość stabilnie przez cały czas trwania kultury przeworskiej.

VIII. Sytuacja osadnicza między Wartą w okolicach Konina a Notecią w rejonie jez. Gopło na omawianym obszarze charakteryzuje się znacznym skupieniem osadnictwa w dolinie Warty, zagęszczenie widoczne jest również na trasie przypuszczalnego „szlaku bursztynowego” w kierunku Kujaw. Na północ od Konina mamy dość znaczny teren pustki osadniczej, ale jest on spowodowany działalnością Kopalni Węgla Brunatnego począwszy od lat 60. XX wieku i braku nadzoru archeologicznego przez długie lata. W latach 50–60. były wprawdzie przeprowadzone badania powierzchniowe i ratownicze, ale miały one charakter dorywczy i nie były w stanie nadążyć za intensywnymi procesami powstawania nowej infrastruktury przemysłowej. Rozwój kopalni i ogrom zniszczeń w trakcie prac wydobywczych węgla brunatnego przy braku nadzoru archeologicznego i niewielkim zakresem ratowniczych badań wykopaliskowych „zaowocowały” niepowetowaną stratą, którą dzisiaj widzimy w postaci niewielkiej liczby lub całkowitym braku stanowisk archeologicznych (mapa 12). W MOPR wyróżnia się skupisko stanowisk wokół jez. Skulskiego z cmentarzyskiem w Lisewie stan. 4, rozrastające się w następnym okresie. Osadnictwo jest tu jednak zaznaczone w południowej części doliny jeziora i po jego zachodniej stronie, rozciągając się na połączone z nim jez. Skulska Wieś. Trwa ono nieprzerwanie przez WOR-POR, zaznaczając się 2 stanowiskami również w OWL (mapy 13–16). Z bogatym osadnictwem KP mamy do czynienia w Rynnie Grójeckiej po Noteć i wzdłuż niej i jej dopływów: od Kanału Ślesińskiego po jez. Lubotyń. Niestety, brak dla nich szczegółowych ustaleń chronologicznych (mapa 12). Na obszarze tym (Warta/Noteć) stwierdzono funkcjonowanie KP aż po okres OWL, o czym świadczą badania w Kawnicach na stanowisku 12 (A. Cofta-Broniewska 1979, katalog poz. 697) i 25

187

Mirosław Ciesielski

(Wesołowska 2010), gdzie odkryto 3 budynki słupowe, półziemianki, wędzarnię i piece. Znaleziska luźne z tego terenu świadczą również o trwaniu tutaj osadnictwa „przeworskiego” w OWL, jak choćby unikalna zapinka kuszowata z gąsienicowatym kabłąkiem (ryc. 7) znaleziona pomiędzy stanowiskami: 16 (osada), 38 (osada) i 39 (cmentarzysko) w Myśliborzu oraz 1 w Golinie11. Jest to piąty egzemplarz tego typu zapinki na terenie KP i trzeci z terenu Wielkopolski (A. Krzyszowski, J. Schuster 20, s. 132– 133). W typologii utworzonej przez M. Tuszyńską (1988) dla zapinek gąsieniRyc. 7. Zapinka „gąsienicowata” z Goliny koło Kocowatych z obszaru KW nasza zapinka nina (fot. M. Ciesielski, oprac. B. Ciesielska). mieści się w serii II wariant 2 z charakterystyczną tarczką na główce i kabłąkiem odmiany A (M. Tuszyńska 1988, s. 179–180), w naszym okazie z dodatkową kwadratową „płytką” umieszczoną na największej wypukłości kabłąka. Z wcześniejszych okresów mamy tutaj osadę z MOPR/WOR na stanowisku 66 w Koninie (M. Ciesielski 2018) i cmentarzyska: w Kolnie stan. 12 (K. Gorczyca 1981) i Koninie stan. 23 z WOR (Ł. A. Nowakowie 1970, 55). Bogato przedstawia się również osadnictwo w okresie rzymskim na zachód od Konina, co najpewniej związane jest z dogodnymi przeprawami przez Wartę i przebiegającym przez Konin szlakiem bursztynowym (mapa 17). IX. Teren dawnych koryt Warty, które dzisiaj stanowią samodzielne rzeki zasilające Wartę (Teleszyna, Ulga i Kiełbaska), jest obszarem bardzo gęstego osadnictwa KP (mapa 18), jak okolice Koła z wielką osadą w Daniszewie (stanowiska 1, 18 i 19) czy cmentarzysko w Ruszkowie I stan. 27. Na tym terenie znajduje się osada w Kwiatkowie stan. 11/20 znana z dużej liczby odkrytych studni o różnorodnych konstrukcjach i trwająca nieprzerwanie od A1 MOPR po OWL włącznie (S. Rzepecki 2016). W POR funkcjonowało cmentarzysko na stanowisku 1 w Straszkowie odkrytym w latach 30. XX wieku (R. Jamka 1939/1948, s. 203). Również na tym obszarze nie zauważa się wahań w rozwoju osadnictwa „przeworskiego”, rozwija się ono tutaj przez cały okres 11

Dziękuję w tym miejscu kierownikowi Działu Archeologicznego MOK mgr. K. Gorczycy za udostępnienie i możliwość jej sfotografowania oraz znalazcy zapinki J. Jakosinowi za szczegółowe informacje o miejscu znalezienia.

188

Dzieje kultury przeworskiej w świetle starych i nowszych badań w Wielkopolsce...

trwania KP po VI w. n.e. Świadczą o tym znaleziska ceramiki późnoantycznej z Daniszewa stan. 21 (D. Żychliński 2009, s. 152) czy Beznazwie stan. 9 (T. Makiewicz 2003, s. 153), a także w Kościelcu na stanowiskach: 5 i 14 (D. Żychliński, P. Pachulski 2007, s. 7, 10). Do tej strefy osadnictwa KP należy przypisać omówione wyżej, intrygujące niewielkie zgrupowanie stanowisk w okolicy miejscowości Kuny, które trwa od początków MOPR po koniec OWL.

X. Prawobrzeżne dopływy Warty: Rgilewka i Wiercica to również obszar gęstego zasiedlenia w okresie trwania KP. W dorzeczu Rgilewki (mapa 19) mamy całe spektrum stanowisk począwszy od MOPR, jak np. osady w Lubońku na stan. 21 i 35 czy cmentarzysko na stanowisku 11 w Borysławicach Zamkowych, poprzez okres rzymski gdzie można wymienić cmentarzysko na stanowisku 1 w Okoleńcu (wystąpiły tu przede wszystkim groby kultury pomorskiej, także kloszowe) (J. Rybarski 1985) czy w Borysławicach Kościelnych stan. 1, aż po OWL. Na osadach w Borkach stan. 8 i Osieku Wielkim stan. 5 odkryto bieguny żaren rotacyjnych (ryc. 8). Na tym ostatnim wystąpiły także budynki naziemne i skupisko licznych palenisk (Dziób 2012; 2012a). Z Bylic stan. 1 pochodzi skarb monet rzymskich z III wieku n.e. Nie można nie wspomnieć o archiwalnym cmentarzysku w Arkuszewie stan. 1 (M. Rawita-Witanowski 1904, s. 179–181). Jednak znaczna część stanowisk nie jest chronologicznie przypisana do żadnego okresu, tylko ogólnikowo jako KP. Szczególnie jest to widoczne w przypadku skupisk nad dopływami Rgilewki: Tralarką i Strugą Dąbrowicką. Nie zauważamy w tej strefie zaburzeń w trwaniu osadnictwa „przeworskiego”, jednak czytelne jest osłabienie osadnictwa w WOR oraz jego brak w OWL (przy aktualnym stanie wiedzy).

Ryc. 8. Kamienie żarnowe ze stan. 5 w Osieku Wielkim i stan. 8 w Borkach (za Dziób 2012, oprac. B. Ciesielska)

189

Mirosław Ciesielski

Trochę inaczej przedstawia się sytuacja w strefie osadnictwa nad Wiercicą, gdyż liczne tu stanowiska znane z badań powierzchniowych nie są ściśle określone chronologicznie, tylko jako przynależne do KP (mapa 20), co nie daje możliwości interpretacji przebiegu osadnictwa w poszczególnych okresach. XI. Obszar dorzecza Neru (mapa 21), którym przemieszczali się prawdopodobnie Bastarnowie, a w późniejszych okresach szlak handlowy w kierunku Wisły i Mazowsza, to osadnictwo „przeworskie” reprezentowane licznymi stanowiskami. Szczególnie widoczne jest to w dorzeczu Bzury z dużym zagęszczeniem importów rzymskich (Wielowiwjski 1985; J. Skowron 2006, s. 81, 82; L. Tyszler 2014) stanowiącą z Nerem pradolinę będącą dogodną drogą dla wszelkiego rodzaju „wędrówek”. Osadnictwo „przeworskie” rozwijało się tutaj od fazy A1 MOPR (Cichmiana stan. 2) po OWL, gdzie również stwierdzono występowanie ceramiki późnoantycznej z V–VI wieku (Cichmiana stan. 20). Licznie występują tu stanowiska z okresu rzymskiego, jak np. cmentarzysko z Sobótki (G. Rycel 1983) czy stanowiska badane w ramach inwestycji autostradowej A2 jak Chełmno stan. 5 i Kozanki Podleśne stan. 2 z POR (J. Bednarczyk, A. Romańska, A. Sujecka 2010, s. 461) bądź stan. 2 w miejscowości Gaj, często cytowane w literaturze jako cmentarzysko „Kwiatków” (o czym wyżej).

XII. Na terenie pomiędzy południkowym biegiem Warty a środkowym biegiem rzeki Teleszyny i górnej Swędrni już od MOPR rozwija się prężnie osadnictwo „przeworskie” (mapa 22). Tutaj znajduje się również źródło rzeki Swędrni, dzięki której funkcjonuje bardzo dobre połączenie z obszarem kaliskim, gdzie funkcjonowało bogato rozwinięte osadnictwo „przeworskie”. Na tym terenie znajduje się wspomniane stanowisko z grobami kultury pomorskiej i młodszoprzedrzymskimi KP w Rzężawach. W okolicach zbiornika Jeziorsko na Warcie, pomimo prowadzonych na szeroką skalę badań powierzchniowych (zlokalizowano dużą liczbę stanowisk), a potem wykopaliskowych związanych z budową zbiornika w latach 70. 80. XX wieku nie udało się zlokalizować wszystkich stanowisk. Na początku XXI wieku po spuszczeniu wody ze zbiornika odkryto przypadkowo m.in. cmentarzysko KP w Miłkowicach stan. 37, które można datować na okres B2b po C2 okresu rzymskiego12. Wskazuje to, jak zawodne są nasze metody poszukiwawcze. Zawsze możliwe jest uzupełnienie bazy danych o nowe stanowiska archeologiczne przy ponownej penetracji określonego obszaru. 12 Podziękowania dla kierownika Działu Archeologicznego MOK, mgr. K. Gorczycy za udostępnienie materiału do oglądu.

190

Dzieje kultury przeworskiej w świetle starych i nowszych badań w Wielkopolsce...

Niewielkie skupisko osadnicze wokół Łęgu Piekarskiego jest zadziwiająco małe w porównaniu z wyżej wymienionymi, biorąc pod uwagę odkryte tu obiekty z grobami „książęcymi”. Usadowione jest ono w międzyrzeczu Warty i jej niewielkiego dopływu Siekiernik (mapa 23). Znajduje się tu cmentarzysko z kurhanami typu lubieszewskiego o bogatym wyposażeniu, które zdawałyby się wskazywać, że powinniśmy mieć do czynienia z bogatą w stanowiska strefą osadniczą. W rzeczywistości jest to niewielkie zgrupowanie stanowisk, związanych najprawdopodobniej z przeprawą przez Wartę na trasie szlaku handlowego, wokół którego widzimy pustkę osadniczą (mapa 25). Może więc była to tylko faktoria handlowa z zamożnym rodem kupieckim (niekoniecznie miejscowego pochodzenia), a nie, jak się zakłada, siedziba bogatej dynastii plemiennej (K. Jażdżewski, G. Rycel 1981, s. 37–39). Idea interpretowania owych grobów jako pochówków kupców jest dość stara, przypomniana przez Z. Błaszczyka (1975, s. 258, tam wcześniejsza literatura) pokazuje, jak trudna jest interpretacja tego typu znalezisk. Być może tak też należy traktować stanowiska z kurhanami typu lubieszewskiego, gdyż są one podobnie jak Łęg Piekarski usytuowane w tak samo ważnych punktach komunikacyjnych szlaku „bursztynowego”. Nie znaczy to, że takie „faktorie” handlowe nie pełniły również funkcji organizacyjnych w grupach plemiennych czy politycznych centrów związanych z kontaktami z państwem rzymskim. W wyżej opisanym przypadku trudno się jednak doszukiwać w Łęgu Piekarskim dynastii plemiennej, chociaż widoczna pustka wokół może być wynikiem stanu badań. Na tym obszarze znajduje się cmentarzysko w Stawkach stan. 1 warte zwrócenia uwagi ze względu na odkryte tutaj konstrukcje kamienne (ryc. 9). Niestety, na skutek płytkiego zalegania pod warstwą orną uległo ono częściowemu zniszczeniu, szczególnie jeśli chodzi o wspomniane układy kamienne. Na stanowisku mamy również osadnictwo kultury pucharów lejkowatych i kultury łużyckiej, jednak stratygrafia wskazuje na przynależność kamiennych konstrukcji do czasów trwania KP, również materiał ceramiczny przy nich znaleziony jest „przeworski”. Chronologicznie czas trwania cmentarzyska zamyka się między fazą A1 MOPR a fazą C2 POR. Trudno rozstrzygnąć, jakie było przeznaczenie owych konstrukcji, być może konstrukcja z półokrągłą „ścianą” była swego rodzaju świątynią? Inna widoczna konstrukcja to ewidentnie zarys ścian jakiegoś założenia, którego środek wyłożony był brukiem, niestety w znacznej części zniszczony (ryc. 10). Należy przyjąć hipotezę o ich nieokreślonej funkcji sepulkralno-sakralnej, część natomiast pełniła najprawdopodobniej rolę bruków nad grobami. O wysokiej randze tego obszaru stanowią także funkcjonujące tutaj w POR (mapa 24) osady produkcyjne ceramiki toczonej na kole tzw. siwej, jak wspomniana wyżej Wola Piekarska czy stanowisko 1 w Łyszkowicach (T. Łaszkiewicz 1988, s. 5, 6). Jest to teren bogato nasycony stanowiskami od MOPR po końcowe fazy funkcjonowania „przeworskiego” systemu kulturowego w V w n.e. (mapy 25-26).

191

Mirosław Ciesielski

Ryc. 9. Stawki stan. 1. Rozplanowanie obiektów i konstrukcji kamiennych (rys. M. Ciesielski, oprac. B. Ciesielska)

Ryc. 10. Stawki stan. 1. Konstrukcje kamienne (część) z widocznymi zarysem „ścian” i bruku (oprac. B. Ciesielska)

PODSUMOWANIE Przedstawiony powyżej obraz osadnictwa „przeworskiego” zawdzięczamy w dużej mierze akcji w ramach inwestycji „autostrada A2”, która dała rewelacyjne wyniki i pozwoliła na nowo spojrzeć na przemiany osadnicze kultury przeworskiej tytułowego obszaru, szczególnie w jego schyłkowym okresie. W porównaniu z mapami osadniczymi przedstawionymi przez K. Godłowskiego (1985, mapa 9) czy H. Machajewskiego (1986, mapa 6), na których omawiany teren jest prawie pusty w POR i OWL, następuje diametralna zmiana w spojrzeniu na przebiegające tu procesy osadnicze.

192

Dzieje kultury przeworskiej w świetle starych i nowszych badań w Wielkopolsce...

Jest to obszar stosunkowo gęsto zaludniony, niewykazujący szczególnego załamania w rozwoju przez cały okres funkcjonowania ludności KP, najprawdopodobniej aż po przełom V/VI w. n.e. (mapy 27–29). Obiektywnego obrazu ówczesnych stref osadniczych nie da się niestety odtworzyć, a to, co próbujemy pokazać, jest tylko arbitralnym spojrzeniem. Na omawianym obszarze możemy wydzielić wiele skupisk osadniczych, poczynając od zwracającego szczególną uwagę niewielkiego zgrupowania stanowisk w okolicy Kun, które jest otoczone wyraźną i znaczącą pustką osadniczą (mapa 1). Mamy tutaj m.in. cmentarzysko w Kunach stan. 4, osadę Kuny stan. 10 oraz osady w Beznazwa stan. 1 i 9, na których wystąpiła ceramika V–VI wieczna tzw. późnoantyczna (T. Makiewicz 2006, s. 474, 475). Jest ono o tyle „tajemnicze”, że trwa od fazy A1 MOPR aż po VI w. n.e. w wyraźnym odosobnieniu przez kilkaset lat, tak jak byśmy mieli do czynienia z jakąś obcą (odmienną?) ludnością żyjącą z dala od innych ugrupowań ludzkich, materiałem kulturowym nieodbiegającym jednak od reszty osadnictwa KP. Trudno tutaj mówić o ewentualnych lukach w badaniach, gdyż przez ten teren przebiega autostrada, podczas której to inwestycji prowadzono dokładną prospekcję terenową, nie wspominając o wcześniejszych badaniach w ramach AZP. Wydzielone skupiska osadnicze dla MOPR najbogaciej prezentują się w omawianej szczegółowo dolinie środkowego Bawołu, dolnej Wrześnicy i dorzecza Meszny, dolinie Warty poniżej jej załomu w Kole i nad Nerem, a także w dolinie Warty w okolicach Konina oraz dorzecza Rgilewki. Pozostałe wydzielone skupiska KP nie są (przy aktualnym stanie badań) tak liczne w odkryte stanowiska. Diametralnie sytuacja zmienia się w przypadku stanowisk datowanych na wczesny okres rzymski. Liczba stanowisk bogatego osadnictwa w MOPR wydaje się ewidentnie zmniejszać w skupiskach nad Bawołem, dolną Prosną/Wartą, Wrześnicą z Meszną, Rigilewką, ale także częściowo poniżej Koła. Trudno oprzeć się wrażeniu, że mamy do czynienia z odpływem (lub przemieszczaniem się) jakieś części ludności (por. Machajewski 2008, s. 199), co mogło być związane z wahnięciami klimatycznymi, które przekładały się na usytuowanie osadnictwa i gospodarkę. Na osłabienie osadnictwa KP w WOR zwracał już uwagę T. Makiewicz (2003, s. 154), a temat przemian osadniczych w okresie rzymskim w Wielkopolsce trafnie skomentował H. Machajewski (2008, s. 199). Być może wzmiankowane w literaturze osłabienie osadnictwa w WOR było związane po części z naporem ludności reprezentującej wielbarski model kulturowy. W POR, a może raczej już od fazy B2 WOR, dla większej części skupisk sytuacja zaczyna się poprawiać i tych stanowisk przybywa. Zauważa się to szczególnie w dolinie Warty, praktycznie na jej całym odcinku. Pojawia się np. niewielkie skupisko z gęstym zasiedleniem w okolicach Goliny i trwa w głąb OWL. Przechodząc do okresu wędrówki ludów, w którym to stanowisk KP na tym terenie miało nie być, dostrzegamy, jak daleko zwiększył się zasób naszej wiedzy nad tym okresem (mapa 27). Najwięcej nowych stanowisk widzimy w dolinie Warty w okolicach Koła, ale mamy je także i na pozostałym terenie. Nie są to jakieś oszałamiające wielkości, ale znaczące dla całego obrazu sytuacji osadniczej. Problem w niewielkiej

193

Mirosław Ciesielski

liczby znajdowanych stanowisk z tego okresu może wiązać się z zejściem osadnictwa nisko w doliny rzek i dzisiaj mogą one znajdować się, jeżeli nie pod wodą, to w zabagnionych przez lata dnach dolin rzecznych, pokrytych dziś torfami lub łąkami. Przykładem takich stanowisk jest osada z Kun, a z innych sąsiednich obszarów np. Otalążka gm. Grójec, których powstanie i zanik w związku ze zmianami klimatu został omówiony przez E. Stupnicką, T. Baranowskiego i W. Bendera (2006, s. 100–102, 105, 106, 112, 113, tam dalsza literatura). Na omawianym obszarze mamy zarejestrowanych 3000 stanowisk o różnej wartości badawczej, a z tego przebadanych w jakieś części wykopaliskowo jest może około stu kilkudziesięciu. Dlatego wydaje się bezzasadne rozbijanie dziejów osadnictwa KP na poszczególne wydzielane fazy chronologiczne, tj. od A1 po E. Robił to K. Godłowski (1985) czy dla północnej części tego obszaru H. Machajewski (1986; 1997), ale w naszym mniemaniu zabieg ten przy nielicznej liczbie pewnie datowanych stanowisk nie oddaje rzeczywistości rozwoju tego osadnictwa. Dla zobrazowania mapa 28 przedstawia liczbę znanych stanowisk, które ogólnie datowane są na okres rzymski. Jest to ogromna baza do dalszych badań, w których można by ustalić precyzyjniejsze ramy chronologiczne. Równie duże zagęszczenie stanowisk mamy dla punktów, na których znajdowana była ceramika określana jako „przeworska” bez dokładniejszego datowania (mapa 29), co nie daje nam żadnych podstaw do wyciągania dalszych wniosków i tu też należy oczekiwać poprawy sytuacji i ewentualnych dalszych badań korekcyjnych w zakresie AZP. W szerszym przedziale chronologicznym, w tym przypadku MOPR-WOR-POR-OWL, daje się zauważyć pewne zachodzące zmiany. Ma to na pewno także swoje mankamenty, gdyż można założyć, że dopiero w tych krótszych przedziałach czasowych dynamika rozwoju osadnictwa jest bardziej czytelna. Jednak dla takiego obrazu należałoby mieć do dyspozycji bazę punktów osadniczych dobrze datowanych w liczbie co najmniej 50% wszystkich zarejestrowanych stanowisk. W takim przedstawieniu jak wyżej naszym zdaniem dają się zauważać trendy w rozwoju osadnictwa KP, czy to pod postacią prawdopodobnego odpływu jakieś części ludności na przełomie MOPR/WOR, czy powolnym odzyskiwaniu terenu pod osadnictwo i jego dalszego rozwoju, począwszy od fazy B2 WOR, a szczególnie w POR. Naturalnie osady zmieniały swoje położenie, co było związane z ówczesną gospodarką, zagospodarowaniem pól i zmieniających się warunków naturalnych. Trudno zakładać, że trwały one przez kilkaset lat funkcjonowania KP niezmiennie w jednym miejscu, chociaż i takich nie brakuje (vide Kwiatków, Daniszew, także cmentarzyska w Kunach czy Koninie). Nie wpływa to jednak na ogólny obraz osadnictwa tego terenu. Jest ono stabilne i silnie na tym terenie zakotwiczone. Zwraca uwagę, co nie jest niczym nowym, wyraźne „uzależnienie” od cieków wodnych (także tych mniejszych), nad którymi było ono usytuowane, bądź to na terasach nadzalewowych lub dennych. Należy nadmienić, że dzięki badaniom pod wszelkiego rodzaju inwestycje zwiększyła się znacznie baza badanych osad. Nierównomierność przebadanych osad (a szczególnie braku opracowań) w stosunku do badanych cmentarzysk jest ogólnie znana i to nie tylko w przypadku KP. Osady zajmowały pośledniejsze

194

Dzieje kultury przeworskiej w świetle starych i nowszych badań w Wielkopolsce...

miejsce w zainteresowaniach badawczych (por. Michałowski 2003, s. 83) ze względu na mniejszą atrakcyjność znajdowanych artefaktów w stosunku do badanych cmentarzysk. Przybór materiałów z badanych osad, szczególnie tych szerokopłaszyznowych jak Daniszew, Sługocinek czy Kwiatków, znacznie podnosi wartość uzyskiwanych rezultatów badań nad rozwojem kultury przeworskiej, ale i te przebadane w mniejszym zakresie wnoszą często dużą bazę danych do stanu wiedzy nad rozwojem osadnictwa. Warunkiem jest jednak publikacja materiałów z przeprowadzonych badań, co również ulega poprawie, ale nie jest do końca zadowalające. Niewątpliwie w przyszłości nadal należy skupić uwagę na intensywnych badaniach dotyczących początków KP i stosunkowo nagłego pojawienia się tego sytemu kulturowego13. W grę wchodzą tutaj także badania nad schyłkiem kultury pomorskiej i jej udziału w powstającym nowym zlatenizowanym tworem w postaci KP (por. A. Michałowski, M. Teska 2013; także M. Ciesielski 2019). Wyjaśnienia wymagają krzyżujące się w fazie A1 jak i A2 interakcje pomiędzy różnymi prądami kulturowymi: lateńskim (celtyckim), pomorskim (w nadal słabo czytelnej zlatenizowanej formie) i jastorfskim (T. Dąbrowska 1988, s. 228, 229). Powiązane jest to również z dalszymi badaniami nad chronologią względną MOPR, na co wskazywał m.in. A. Michałowski (2008, s. 94, przypis 1), a w przypadku następnych okresów H. Machajewski (2008, s. 119). Należy brać pod uwagę, że omawiany obszar należy obok Dolnego Śląska do tych, na których doszło do wykształcenia się kultury przeworskiej. W naszym mniemaniu przekształcenia kulturowe następują w stosunkowo krótkim czasie i na znacznym obszarze równocześnie (vide przypis 13). Także końcowe fazy KP wymagają nowego spojrzenia na przebiegające ówcześnie procesy (ostatnio trafne uwagi A. Michałowskiego 2015, s. 27–30). Tezy o wyludnieniu obszaru KP (K. Godłowski 1985, s. 114, 115; M. Mączyńska 1999, s. 25, 32) nie da się dłużej podtrzymać, ale do pełnego wyjaśnienia procesów kulturowych zachodzących w OWL potrzeba jeszcze wielu badań, przede wszystkim tych interdyscyplinarnych, tutaj zarówno ze strony nauk biologicznych, jak i fizycznych (zwłaszcza związanych z badaniami nieinwazyjnymi). Jednak już aktualne znaleziska (szczególnie tzw. cera13 W tym miejscu zrobię małą wycieczkę w czasy współczesne... Proszę sobie przypomnieć czasy PRL-u. W latach 90. w momencie, kiedy zaczął się przełom, w przeciągu lat 10 (plus-minus pięć lat) nastąpiła totalna zmiana kultury. Przez około 15 lat, gdy spojrzymy na przełom XX i XXI wieku, zanikły praktycznie wszystkie elementy kulturowe PRL-u, nie ma produktów ani firm produkujących wcześniej całą gamę najróżniejszych wytworów. Wszystko gdzieś odpłynęło, a pojawił się nowy twór kulturowy, nowe wyroby, i technologie. Jest to całkowicie nowa jakość kulturowa. Archeolog za 2–3 tysiące lat (oczywiście, jeżeli będą wtedy jeszcze archeolodzy) nie mając do dyspozycji źródeł pisanych, a badając okres przełomu XX i XXI wieku dziejów ziem polskich, dojdzie do stwierdzenia, że istniejąca wcześniej „kultura małych fiatów” (może być z przydomkiem polskich) została nagle i gwałtownie zastąpiona przez „kulturę aut zachodnich”. Po prostu jedna kultura zniknęła, a druga się pojawiła i to w bardzo krótkim czasie. Czyli te procesy kulturowe następują bardzo gwałtownie i bardzo szybko. Nie jesteśmy w stanie odczytać wyników z tych materiałów, które mamy do dyspozycji: co się stało? dlaczego się stało? i jak się stało? Wystarczył jeden impuls, by kultura PRL-u, która w latach 80. była już skostniałą i tak źle funkcjonującą strukturą, że praktycznie wszystko się „waliło”, przestała istnieć. A w momencie, kiedy ten „impuls” się pojawił, doszło do rozpadu i powstania czegoś, co jest całkowicie nowym „tworem”. Ale czy doszło do wymiany ludności?

195

Mirosław Ciesielski

miki pseudoantycznej – Makiewicz 2006) zdają się wskazywać, że trwanie kultury przeworskiej na omawianym obszarze należy przedłużyć w głąb VI wieku (por. B. Abramek 2015 dla sąsiedniego obszaru górnej Warty). Na sam koniec jeszcze krótkie odniesienie do nagminnie używanego dla kultury przeworskiej terminu „germańska” czy „germański”, co oczywiście odnosi się do ogólnej dyskusji na temat etniczności KP. Nie rozwijając tematu o wyższości autochtonistów nad allochtonistami lub odwrotnie, należy stwierdzić, że brak dzisiaj jednoznacznych dowodów dla określenia etniczności ludności z obszaru innych nauk (przede wszystkim biologicznych zajmujących się badaniami DNA) poza archeologią, której warsztat naukowy nie pozwala na tak daleko posunięte tezy. Terminy takie jak np. „germańska kultura przeworska” można zdaniem autora rozpatrywać wyłącznie w takim sensie jak dzisiaj używane są terminy „europejska” czy „europejski” niemające żadnego oddźwięku etnicznego. Raczej jako pewnego rodzaju synonim łączący w sobie różne systemy kulturowe i etniczne w Barbaricum określanym przez Rzymian jako Germania i stąd tylko „germański model kulturowy”.

LITERATURA A 1982 1988 1994 2015

B. Cmentarzysko ciałopalne kultury przeworskiej w Konopnicy stan. 7, woj. Sieradz Sprawozdania Archeologiczne, t. XXXIV, 171–182. Kultura przeworska nad górną Wartą, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna, 32, s. 87–107. Grupa osad kultury przeworskiej znad południkowego odcinka Warty datowanych od III–II w. p.n.e. do V–VI w. n.e., Sieradzki Rocznik Muzealny Tom 9, s. 49–68. Schyłkowa faza kultury przeworskiej nad górną Wartą [w:] E. Droberjar, L. Tyszler (red.) Superiores et Inferiores Barbari. Archeologia Barbarzyńców 2014. Procesy integracji środkowoeuropejskiego Barbaricum. Polska–Czechy–Morawy–Słowacja. Łódź-Wieluń, s. 299–314.

B 1985

T. Kaliskie skupisko osadnicze kultury przeworskiej (przemiany zasiedlenia), Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna, 13, 31–44.

B 2011

J. Cmentarzysko z młodszego okresu przedrzymskiego i osada z okresu wpływów rzymskich [w:] J. Bednarczyk (red.) Janów, stanowisko 21, osada wielokulturowa. Archeologiczne badania ratownicze na trasie autostrady A2. Via Archaeologica Posnaniensis. Źródła archeologiczne z badań wykopaliskowych na trasach dróg i autostrad, Tom 2, s. 215–227. Poznań.

B 2015

J., R A. Karczyn/Witowy stan. 21/22. Birytualne cmentarzysko kultury przeworskiej z Kujaw. Poznań–Inowrocław.

B 2010

J., R A., S A. Kultura przeworska. [w:] J. Bednarczyk/J. Kabaciński/A. Kośko (red.) Osadnictwo Kotliny Kolskiej. Via Archaeologica Posnaniensis 1. Poznań, s. 405–512.

196

Dzieje kultury przeworskiej w świetle starych i nowszych badań w Wielkopolsce...

B 2001

J., P B. Sprawozdanie z archeologicznych badań ratowniczych na stanowisku 11 w Osieczy, gm. Rzgów, pow. Konin, w 2000 roku. (archiwum WUOZ w Poznaniu Delegatura w Koninie).

B 1975

Z. Rozwój społeczno-gospodarczy Polski Środkowej w okresie rzymskim, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna 22, s. 255–268.

B 2007 2017

A. Kultura przeworska a reńsko-wezerska strefa kulturowa. Studia Archeologiczne XXXIX. Wrocław. Kultura przeworska a nadłabski krąg kulturowy w okresie rzymskim. Przegląd problematyki [w:] M. Bohr, M. Teska (red.) Extra Limites, Poznań–Wrocław, s. 17–34.

B D.-W.R. 1988 Die früheisenzeitlichen Stämme zwischen Germanen und Kelten auf dem Territorium der DDR, [w:] F. Horst, F. Schlette (red.) Frühe Völker in Mitteleuropa. XII. Tagung der Fachgruppe Ur- und Frühgeschichte vom 8. bis 10. November 1983 in Meiningen. Tagung Fachgruppe Ur- u. Frühgesch. Dt. Historiker-Ges. 12, Berlin, s. 343–352. B 1965

Z., D K., K -B E., W A. Sprawozdanie z badań archeologicznych przeprowadzonych na obszarze Konińskiego Zagłębia Węglowego. Maszynopis w archiwum Muzeum Okręgowego w Koninie. 

B 1968

Z., D K., W A. Badania archeologiczne na obszarze Konińskiego Zagłębia Węglowego w 1965 roku. Sprawozdania Archeologiczne XIX, s. 356–360. IHKM PAN. Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Wydawnictwo PAN. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk. 

C 1983

M. Zapowiednia, gm. Pyzdry, woj. konińskie. Stanowisko 5. Informator Archeologiczny. Badania. Rok 1982. Warszawa, s. 74. Stawki. Informator Archeologiczny, Badania 1983, s. 109. Zapowiednia, gm. Pyzdry, woj. konińskie. Stanowisko 5. Informator Archeologiczny. Badania. Rok 1983. Warszawa, s. 138. Stawki. Informator Archeologiczny, Badania 1984, s. 109, 110. Zapowiednia, gm. Pyzdry, woj. konińskie. Stanowisko 5. Informator Archeologiczny. Badania 1984. Warszawa, s. 114. Sprawozdanie z prac archeologicznych na cmentarzysku kultury przeworskiej w Zapowiedni (stanowisko 5), gm. Pyzdry, woj. wielkopolskie – pierwszy sezon badań, [w:] J. Skowron, M. Olędzki (red.) Kultura przeworska. Odkrycia, interpretacje, hipotezy, tom 2. Łódź, s. 259–298. Grób ludności kultury przeworskiej z elementami celtyckimi ze Stawek, gm. Dobra, [w:] A. Jaszewska (red.) Z najdawniejszych dziejów. Grzegorzowi Domańskiemu na pięćdziesięciolecie pracy naukowej. Zielona Góra, 159–166. Z problematyki kultury przeworskiej w Wielkopolsce wschodniej – referat wygłoszony 20.09.2013 roku w trakcie I Kongresu Archeologii Polskiej w Warszawie. Cmentarzyska „warstwowe” kultury przeworskiej w Wielkopolsce wschodniej, [w:] E. Droberjar, L. Tyszler (red.) Superiores et Inferiores Barbari. Archeologia Barbarzyńców 2014. Procesy integracji środkowoeuropejskiego Barbaricum. Polska–Czechy–Morawy–Słowacja. Łódź–Wieluń, s. 211–223. Grób Kelta (?) z Gniewowa, stan. 6, woj. poznańskie. Pytania o latenizację ziem polskich, [w:] A. Michałowski, M. Teska, M. Żółkiewski (red.) Viator per devia scientiae itinera. Studia nad problematyką okresów przedrzymskiego, rzymskiego, wędrówek ludów i wczesnego średniowiecza. Professori Thaddeo Makiewicz septuagenario amici et socii, Poznań, 85–96.

1984 1984a 1985 1985a 2008

2012

2013 2015

2015a

197

Mirosław Ciesielski

2017

Pottery from the earliest phases of the Przeworsk culture from site 3 in Gniewowo [w:] A. Michałowski, M. Teska, P. Niedzielski, M. Żółkiewski (red.), Settlements Pottery of the preRoman Iron Age in Central European Barbaricum – new research perspectives. Poznań, 117–124. 2018 Fund einer Holsteiner Nadel aus Konin-Grojec. Fragen zur Problematik der Jastorf-Kultur in Großpolen, [w:] H. Wendling, M. Augstein, J. Fries-Knoblach, K. Ludwig, R. Schumann, C. Tappert, P. Trebsche, J. Wiethold (red.), Übergangswelten – Todesriten. Forschungen zur Bestattungskultur der europäischen Eisenzeit. Beiträge zur internationalen Tagung der AG Eisenzeit in Hallein 2015 und zur Sitzung der AG Eisenzeit während des 8. Deutschen Archäologiekongresses in Berlin 2014, Langenweißbach, s. 275–285. 2019 Obce elementy kulturowe z Wielkopolski wschodniej we wczesnych fazach kultury przeworskiej, [w:] K. Kot-Legieć, A. Michałowski, M. Olędzki, M. Piotrowska (red.) Kultura przeworska. Procesy przemian i kontakty zewnętrzne, Łódź, s. 231–250. W redakcji Grave pottery from Stawki, site 1, Dobra commune, from the younger Pre-Roman Period. C 2015

M., G K. Stosunki wodne pomiędzy rzeką Wartą a Jeziorami: Gosławickim i Pątnowskim i ich wpływ na przemiany osadnictwa regionu w przeszłości. Zarys problematyki. [w:] A. Jaszewska, A. Michalak (red.), Woda – żywioł ujarzmiony i nieujarzmiony. VII Polsko-Niemieckie Spotkania Archeologiczne Janowiec, 24–25 maja 2012, s. 55–76. Zielona Góra.

C -B A. 1979 Grupa kruszańska kultury przeworskiej. Poznań. C 2001

K. Materiały z cmentarzyska płaskiego w Łęgu Piekarskim, woj. wielkopolskie w zbiorach PMA. Wiadomości Archeologiczne 55 (1999–2001), s. 209–218.

D 1988 1994

T. Wczesne fazy kultury przeworskiej. Chronologia – zasięg – powiązania, Warszawa. Wpływy jastorfskie na kulturę przeworska w młodszym okresie przedrzymskim, [w:] J. Gurba, A. Kokowski (red.) Kultura przeworska I. Lublin, 71–87. Młodszy okres przedrzymski na Mazowszu i zachodnim Podlasiu. Zarys kulturowo-chronologiczny, Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne, t. VII, Warszawa.

2008 D 2005

T., W Z. Problem genezy kultur przeworskiej i oksywskiej, [w:] P. Kaczanowski, M. Parczewski (red.), Archeologia o początkach Słowian. Kraków, 87–102.

D 1900

W. Korony bronzowe przedhistoryczne znalezione na obszarze ziem dawnej Polski. Kraków.

D M. 2012 Sprawozdanie z ratowniczych badań archeologicznych przeprowadzonych na stanowisku Osiek Wielki nr 5, gm. Osiek Mały, pow. kolski, woj. wielkopolskie w pasie budowanej linii gazociągu w.c. DN 700 relacji Gustorzyn-Odolanów. Koło (archiwum WUOZ w Poznaniu Delegatura w Koninie). 2012a Sprawozdanie z ratowniczych badań archeologicznych przeprowadzonych na stanowisku Borki nr 8, gm. Osiek Mały, pow. kolski, woj. wielkopolskie w pasie budowanej linii gazociągu w.c. DN 700 relacji Gustorzyn-Odolanów. Koło. (archiwum WUOZ w Poznaniu Delegatura w Koninie). D 1936

Z. Groby książęce i cmentarzyska ciałopalne z okresu rzymskiego w pow. tureckim. Z Otchłani Wieków 11, s. 10, 11.

E W. 2013 Roms Germanenpolitik vom 1. bis 3. Jahrhundert n. Chr.: Von der Dominanz zur Schwäche, [w:] Westgermanische Bodenfunde. Akten des Kolloquiums anlässlich des 100. Geburtstages von Rafael von Uslar am 5. und 6. Dezember 2008, hg. G. Rasbach, Bonn, 21–30.

198

Dzieje kultury przeworskiej w świetle starych i nowszych badań w Wielkopolsce...

E 1890

B. Przedhistoryczne bronzy z Łuszczewa, [w:] W. Jażdżewski, B. Erzepki (red.), Zapiski Archeologiczne Poznańskie, 1, 53–54.

G 2006

G. Sprawozdanie z ratowniczych prac wykopaliskowych na stan. 8 w Koninie. Budowa przeprawy przez rzekę Wartę – nowy przebieg drogi krajowej Nr 25. Kalisz (archiwum WUOZ w Poznaniu Delegatura w Koninie).

G 1981

K. Kolno stan. 12, gm. Golina, woj. konińskie. Sprawozdanie z badań (maszynopis w Archiwum Muzeum Okręgowego w Koninie). Sprawozdanie z badań w Lisewie; gm. Pyzdry, woj. konińskie, Stanowisko 1 (maszynopis w Archiwum Muzeum Okręgowego w Koninie). Lisewo, gm. Pyzdry, woj. konińskie, Stanowisko 2. Informator Archeologiczny. Badania. Rok 1984. Warszawa, s. 71. Zarys dziejów Działu Archeologicznego, Konińskie Zeszyty Muzealne, 11, s. 28–72.

1984 1985 2016 G 1981 1985

G 2014 2015

K. Kultura przeworska, [w:] J. Wielowiejski (red.) Prahistoria ziem polskich, Tom 5. Późny okres lateński i okres rzymski. Wrocław, s. 57–135. Przemiany kulturowe i osadnicze w południowej i środkowej Polsce w młodszym okresie przedrzymskim i w okresie rzymskim. Prace Komisji Archeologicznej PAN – Oddział w Krakowie, tom 23. Wrocław. M. The Jastorf Culture on the Polish Lowland, [w:] Z. Woźniak, M. Grygiel, H. Machajewski, A. Michałowski (red.), The Jastorf Culture in Poland, Oxford, 23–46. Kultura jastorfska na Niżu Polskim. Próba określenia chronologii, zasięgu i powiązań, Wiadomości Archeologiczne, t. XLVI, 127–181.

H 1986

H. Urnenfriedhöfe der vorrömischen Eisenzeit aus dem östlichen Holstein und Schwansen. Neumünster. Urnenfriedhöfe Schleswig-Holsteins, 9.

J 2010

I. Sprawozdanie z nadzoru archeologicznego (pozwolenie nr 51/2009/C) przeprowadzonego podczas budowy sieci kanalizacji sanitarnej w Ciążeniu, gm. Lądek, pow. Słupca, woj. wielkopolskie. Pyzdry (archiwum WUOZ w Poznaniu Delegatura w Koninie).

J 1966

S. Cmentarzysko kultury grobów jamowych w Rzężawach, pow. Turek, FAP, vol. XVII, 237–265.

J R. 1939–1948 Ceramika siwa w świetle zespołów grobowych odkrytych na obszarze Polski środkowej, zachodniej i południowo-zachodniej. Wiadomości Archeologiczne, Tom 16, s. 203. J 1977

K. Sprawozdanie z badań na stanowisku 1 w Łęgu Piekarskim w latach 1975–1977 (maszynopis w Archiwum Muzeum Okręgowego w Koninie).

J 1981

K., R G. Habent sua fata tumuli! Z Otchłani Wieków, 47 (1–2), s. 30–48.

K 1986

J. Zapowiednia, gm. Pyzdry, woj. konińskie. Stanowisko 5. Informator Archeologiczny. Badania 1985. Warszawa, s. 113.

199

Mirosław Ciesielski

K 1988

E. Charakterystyka osadnictwa kultury przeworskiej w Polsce Środkowej. Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna, 32 (1985), s. 5–18.

K 1961

A. Łęg Piekarski, distr. de Turek, InvArch. V.

K 1963

A., D T. Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich we wsi Spicymierz, pow. Turek. Materiały Starożytne, Tom 9, s. 143–254.

K -K H. 1974 Sprawozdanie z badań wykopaliskowych na cmentarzysku z okresu wpływów rzymskich i wczesnego średniowiecza w Koninie, stan. B. Fontes Archaeologici Posnanienses, Vol. XXIV. Poznań, s. 244–246. K 2014

Geografia regionalna Polski. Warszawa.

K 1965

M. Wykaz nabytków Muzeum Archeologicznego w Poznaniu w latach 1961–1963. Fontes Archaeologici Posnanienses, Vol. 16, s. 239–250

K 1939

B. Cmentarzysko z późnego okresu rzymskiego w Zaspach w powiecie tureckim, Przegląd Archeologiczny, Tom VI, z. 2–3 (Rok 1938), s. 293–301. Cmentarzysko z okresu rzymskiego w Koninie (woj. poznańskie). Przegląd Archeologiczny, Tom VII, zesz. 2. Poznań, s. 192–294.

1947

K K. 2016 Ceramika z okresów przedrzymskiego, rzymskiego i wędrówek ludów, [w:] Rzepecki S. (red.), Wielokulturowy kompleks osadniczy ze stanowiska Kwiatków 11/20, gm. Brudzew. Strefy A1 i A2. Spatium Archaeologicum, vol. 9. Łódź, 141–274. K K., P M. 2016 Zabytki pozaceramiczne z okresów przedrzymskiego, rzymskiego i wędrówek ludów, [w:] Rzepecki S. (red.), Wielokulturowy kompleks osadniczy ze stanowiska Kwiatków 11/20, gm. Brudzew. Strefy A1 i A2. Spatium Archaeologicum, vol. 9. Łódź, 275–286. K 1923

S. Sprawozdanie z działalności Państwowego Konserwatora Przedhistorycznych na okręg kielecki w R. 1922, Wiadomości Archeologiczne, Tom VIII, z. 1, s. 64–83.

K 2001

A. Wyniki badań wykopaliskowych na stanowisku archeologicznym w Sługocinku, stan. 13, gm. Golina (sezon 2000), (archiwum WUOZ w Poznaniu Delegatura w Koninie). Wyniki dwóch sezonów badań wykopaliskowych w Sługocinku (stan. 1 i 13), w pow. konińskim. Fontes Archaeologici Posnanienses, Vol. 41, s. 191–209.

2005

K H. 1959 Vor- und frühgermanische Ortsnamen in Norddeutschland und den Niederlanden, [w:] Westfälische Forschungen 12, s. 5–44. K D.M. 2014 Haffen-Mehr – Die Kontaktzone am niederrheinischen Limesgebiet. Inaugural-Dissertation zur Erlangung der Doktorwürde der Philosophischen Fakultät der Rheinischen Friedrich-Wilhelms-Universität zu Bonn, Bonn.

200

Dzieje kultury przeworskiej w świetle starych i nowszych badań w Wielkopolsce...

L 1957

L. Nowy grób z importami rzymskimi w Łęgu Piekarskim, pow. Turek, Archeologia, t. 7, z. 1 (1955), s. 102–112.

Ł 1985

T. Wola Piekarska, gm. Dobra, woj. konińskie, stanowisko 2. Informator Archeologiczny. Badania 1984, s. 112, 113. Nadwarciańskie wytwórnie ceramiki siwej. Sprawozdania nr 103 za lata 1984–1985. Wydział Historii i Nauk Społecznych, Poznań, s. 5–7.

1988 M 1986

1997 2008 2014

H. Stan badań nad młodszym okresem przedrzymskim i okresem rzymskim w Wielkopolsce, [w:] K. Godłowski, R. Madyda-Legutko (red.), Stan i potrzeby badań nad młodszym okresem przedrzymskim i okresem wpływów rzymskich w Polsce. Kraków. s. 269–298. Z badań nad kulturą przeworską w Wielkopolsce północnej. Kultura przeworska tom 3, Lublin, s. 97–116. Nowe kierunki badań nad społecznościami Wielkopolski z okresu od I w. n.e. do V/VI w. n.e., [w:] H. Machajewski (red.), Wielkopolska w dziejach. Archeologia o regionie. Poznań, s. 107–125. The Jastorf Culture in Northwest Poland, [w:] Z. Woźniak, M. Grygiel, H. Machajewski, A. Michałowski (red.), The Jastorf Culture in Poland. BAR Internat. Series 2579, Oxford s. 47–60.

M 2016

H., R B. Cmentarzysko ludności kultury przeworskiej w Ruszkowie Pierwszym, stan. 27, pow. kolski, woj. Wielkopolskie. Prace Archeologiczne nr 2. Zielona Góra.

M 1990

T. Ein unbekannter Mooropferplatz aus der römischen Kaiserzeit in Słowikowo, woj. Konin (Grosspolen), Offa, Band 47, s. 133–139. Nieznane bagienne miejsce ofiarne z okresu rzymskiego na terenie Wielkopolski, Folia Archaeologica, Tom 16, s. 151–161. Badania ratownicze Centrum Badań Archeologicznych w Poznaniu na trasach autostrad A1 i A2 w latach 1997–1999, [w:] Z. Bukowski (red.), Zeszyty Ośrodka Ratowniczych Badań Archeologicznych. Seria B. Materiały Archeologiczne. Raport 96–99. Wstępne wyniki konserwatorskich badań archeologicznych w strefie budowy autostrad w Polsce za lata 1996–1999, Warszawa, s. 82–99. Osada ludności kultury przeworskiej w Cichmianie, gm. Dąbie, stan. 20 (archiwum WUOZ w Poznaniu Delegatura w Koninie.). Archeologiczne badania ratownicze Centrum Badań Archeologicznych w Poznaniu na trasach autostrad Al i A2 w 2000 roku, [w:] Z. Bukowski (red.), Raport 2000. Wstępne wyniki konserwatorskich badań archeologicznych w strefie budowy autostrad w Polsce za rok 2000, Zeszyty Ośrodka Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego, seria B: Materiały Archeologiczne, Warszawa, s. 140–158. Badania Instytutu Prahistorii UAM na trasie autostrady A2 w latach 2001–2002, [w:] Z. Bukowski (red.), Raport 2001–2002. Wstępne wyniki konserwatorskich badań archeologicznych w strefie budowy autostrad w Polsce za lata 2001–2002, Zeszyty Ośrodka Ochrony Dziedzictwa Archeologicznego, seria B: Materiały Archeologiczne, Warszawa, s. 156–164. O tak zwanej ceramice pseudośredniowiecznej, Archaeologia Historica Polona, t. 15/2, s. 169–186. Die entdeckung einer neuem kategorie der Keramik aus der Völkerwanderungszeit in Großpolen, [w:] W. Rüdiger Teegen, R. Cordie, O. Dörrer, S. Rieckhoff-Hesse, H. Steuer (red.), Studien zur Lebenswelt der Eisenzeit: Festschrift für Rosemarie Müller. Reallexikon der Germanischen Altertumskunde, Ergänzungsband, 53, Berlin–New York, s. 473–485.

1992 2001

2001a 2003

2004

2005 2006

M 2001

J. Sprawozdanie z archeologicznych badań ratowniczych na stanowisku A2-359, Osiecza, St. 19, gm. Rzgów, pow. Turek, woj. wielkopolskie (archiwum WUOZ w Poznaniu Delegatura w Koninie).

201

Mirosław Ciesielski

M 1999

M. Schyłkowa faza kultury przeworskiej [w:] A Kokowski (red.) Kultura przeworska, Tom 4, Lublin, s. 25–53.

M W. 1986 Hans Kuhns „Nordwestblock“ – Hypothese. Zur Problematik der „Völker zwischen Germanen und Kelten“, [w:] Heinrich Beck (red.) Germanenprobleme in heutiger Sicht. 2. (Reallexikon der Germanischen Altertumskunde Ergänzungsbände 1), Berlin–New York, s. 183–212. M M. 2005 Migration und Adaption. Ein differenziertes Modell zur Erklärung der latènezeitlichen Przeworsk-Funde in Deutschland. Alt-Thüringen 38, s. 203–212.2007 Neues aus dem Osten. Funde der Przeworsk-Kultur zwischen Rhein und Oder, [w:] G. Uelsberg (red.) Krieg und Frieden. Kelten-Römer-Germanen, Bonn, s. 332–335. 2008 Mardorf 23, Ldkr. Marburg-Biedenkopf. Archäologische Studien zur Besiedlung des deutschen Mittelgebirgsraumes in den Jahrhunderten um Christi Geburt. Berliner archäologische Forschungen. Band 5/1,2. Rahden. 2009 Elbgermanen im Westen? Zu den Elementen des Großromstedter Horizonts zwischen Rhein und Werra [w:] V. Salač, J. Bemmann (red.) Mitteleuropa zur Zeit Marbods. Tagung Roztoky u Křivoklátu 4.–8.12.2006, Anlässlich des 2000jährigen Jubiläums des römischen Feldzuges gegen Marbod 19. Internationales Symposium Grundprobleme der frühgeschichtlichen Entwicklung im mittleren Donauraum, Praha-Berlin, s. 445–451. 2012/2013 Frühe`Germanen`in Hessen, Berichte der Kommission für Archäologische Landesforschung in Hessen, Band 12, s. 57–78. 2013 Rhein-Weser-Germanen: Bemerkungen zur Genese und Interpretation, [w:] G. Rasbach (red.) Westgermanische Bodenfunde. Akten des Kolloquiums anlässlich des 100. Geburtstages von Rafael von Uslar am 5. und 6. Dezember 2008. Kolloquien zur Vor- und Frühgeschichte, Band 18 Bonn, s. 31–38. M 2003 2003a

2004 2006 2008 2015

A. Powiat wrzesiński w okresie przedrzymskim, wpływów rzymskich i wędrówek ludów, [w:] Archeologia powiatu wrzesińskiego. Poznań-Września, 63–87. Archeologiczne badania ratownicze na wielokulturowym stanowisku nr 19 (A2-409) w Daniszewie, gm. Kościelec, pow. Koło, woj. wielkopolskie. Komunikat z badań, Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne Tom 6, s. 277–285. Łyżki gliniane z okresu przedrzymskiego z terenów Europy środkowej, [w:] H. Machajewski (red.), Kultura jastorfska na Nizinie Wielkopolsko-Kujawskiej. Poznań, 123–160. Kultura jastorfska w Wielkopolsce północnej, [w:] H. Machajewski, J. Rola (red.), Pradolina Noteci na tle pradziejowych i wczesnośredniowiecznych szlaków handlowych. Poznań, 183–199. Okres przedrzymski w Wielkopolsce, [w:] H. Machajewski (red.), Wielkopolska w dziejach. Archeologia o regionie. Poznań, 87–105. Przed, po czy pomiędzy? Czasy wielkiej wędrówki ludów w Wielkopolsce. Studia nad dawną Polską, tom 4. Gniezno.

M 2013

A., T M. Tradycja i nowe prądy w badaniach nad młodszym okresem przedrzymskim w Wielkopolsce, Folia Praehistorica Posnaniensia T. XVIII, 197–216.

N 1951

A. Cmentarzyska z późnego okresu lateńskiego w Gledzianówku i w Brzozówce w Polsce środkowej. Wiadomości Archeologiczne, tom XVIII, z. 1–2, 85–136.

N 1963

E. Wykaz nabytków Muzeum Archeologicznego w Poznaniu w latach 1959–1960. Fontes Archaeologici Posnanienses, Vol. 13 (1962) s. 364–385.

202

Dzieje kultury przeworskiej w świetle starych i nowszych badań w Wielkopolsce...

N 1972

A. Mazowsze na przełomie er. Wrocław.

N 1968

A. Badania archeologiczne w Koninie w 1967 r. (maszynopis w Archiwum Muzeum Okręgowego w Koninie).

N 2000

J. Sprawozdanie z ratowniczych badań wykopaliskowych w Daniszewie st. 1 A2/408. Część zachodnia stanowiska (archiwum WUOZ w Poznaniu Delegatura w Koninie).

O 2016

M. Markomanowie i Kwadowie w systemie „państw” klientelnych Imperium Romanum, [w:] T. Domański (red.) Międzynarodowe studia polityczne i kulturowe wobec wyzwań współczesności, Łódź, s. 399–414.

O 2014

M., Z L., K A. Celtowie w międzyrzeczu Prosny i Warty u schyłku epoki La Tène. Celtica. Studia z dziejów Celtów, tom II, 42–50, 87–92.

P 2000

B. Sprawozdanie z archeologicznych badań ratowniczych na stanowisku 11 w Osieczy, gm. Rzgów, pow. Konin w 2000 r. (archiwum WUOZ w Poznaniu Delegatura w Koninie).

P S. 1980 Studia nad rozwojem i zróżnicowaniem lokalnym kultury przeworskiej na Dolnym Śląsku. Studia Archeologiczne 10, Wrocław. P 1964 1967 P 2000 P 2006

Z. Cmentarzysko z środkowego okresu lateńskiego w Rzężawach w pow. tureckim, Przegląd Archeologiczny, Tom 16 (1963) s. 149–153. Cmentarzysko z okresu wędrówek ludów i z wczesnego średniowiecza z Konina. Fontes Archaeologici Posnanienses Vol. XVIII. Poznań, s. 54–66. Sprawozdanie z ratowniczych badań wykopaliskowych na trasie autostrady A2. Ruszków I, stan. 25, nr AUT 420 (archiwum WUOZ w Poznaniu Delegatura w Koninie). R.J. Szpila holsztyńska ze stanowiska 4 w Tomaszach, pow. ostrołęcki. Wiadomości Archeologiczne 58, 384–387.

R -W M. 1904 Wykopaliska w Arkuszewie z epoki żelaza, zw. „la Tène”. Światowit 5, 179–181. R 2002 2003 2005 2007 2008

B. Sprawozdanie z ratowniczych badań archeologicznych na stan. A2-397 (Kuny 4) w sezonie 2002 (archiwum WUOZ w Poznaniu Delegatura w Koninie). Sprawozdanie z ratowniczych badań archeologicznych na stan. A2-397 (Kuny 4) w sezonie 2003 (archiwum WUOZ w Poznaniu Delegatura w Koninie). Sprawozdanie z interwencyjnych badań wykopaliskowych na stanowisku Rzuchów 47/Gaj 2, gm. Dąbie, pow. Koło (archiwum WUOZ w Poznaniu Delegatura w Koninie). Grób ludności kultury przeworskiej z młodszego okresu przedrzymskiego z Rzuchowa/Gaju, pow. Koło, stan. 47/2. Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne 8, s. 57–61. Sprawozdanie z ratowniczych badań archeologicznych na osadzie z młodszego okresu wpływów rzymskich i okresu wędrówek ludów w Kunach, pow. Turek, woj. wielkopolskie, stan. 4, [w:]

203

Mirosław Ciesielski

Olędzki M., Skowron J. (red.), Kultura przeworska. Odkrycia, interpretacje, hipotezy. Tom 1, Łódź, s. 179–230. R 2011

M. Nieznana moneta celtyckich Bojów z Grójca (część miasta Konina). Wiadomości Numizmatyczne, R. LV, z. 1–2 (191–192), 99–132.

R 1985

J. Sprawozdanie z badań archeologicznych sondażowo-ratunkowych na cmentarzysku ciałopalnym w Okoleńcu gmina Kłodawa woj. konińskie (maszynopis w Archiwum Muzeum Okręgowego w Koninie). Okoleniec, gm. Kłodawa, woj. konińskie, Stanowisko l. Informator Archeologiczny. Badania 1985. Warszawa, s.81.

1986 R 2016

S., K K., P M. Pod prąd czasu. Kwiatków i okolica w pradziejach. Łódź.

S 2014

K. Sprawozdanie z stacjonarnych badań wykopaliskowych w Liścu Małym, gm. Stare Miasto, st. 2, woj. wielkopolskie, AZP 58-40/29, Konin (maszynopis w Archiwum Muzeum Okręgowego w Koninie).

S 1944

E. Grabsteine auf eine ostgermanischen Gräberfeld bei Konin. Posener Jahrbuch für Vorgeschichte. Posen, s. 118–120.

S 2001

J. Ratownicze badania wykopaliskowe w Osieczy, stan. 21, gm. Rzgów, woj. wielkopolskie (wg numeracji bieżącej A2-361), (archiwum WUOZ w Poznaniu Delegatura w Koninie). Kultura przeworska w rejonie środkowej i dolnej Bzury. Monografia osadnictwa, Poznań. Cmentarzysko ludności kultury przeworskiej w Kunach na stanowisku 4, w Wielkopolsce wschodniej, [w:] J. Skowron, M. Olędzki (red.), Kultura przeworska. Odkrycia, interpretacje, hipotezy. Tom 2. Łódź, 11–210.

2006 2008

S 2006

E., B T., B W. Wpływ czynników klimatycznych na procesy osadnicze w dolinach rzek środkowej Polski w okresie rzymskim i we wczesnym średniowieczu, Archeologia Polski, Tom LI, z. 1–2.

T M. 2014 Na „basterneńskim szlaku...” Elementy kultury jastorfskiej z dorzecza Bzury, [w:] L. Tyszler, A. Marciniak-Kajzer, M. Olędzki (red.) Brzeziny. Dzieje miasta i regionu. Brzeziny-Łódź, s. 159– 176. T G. 1983 Ciążeńskie Holendry, gm. Lądek, woj. konińskie, Stanowiska 1 i 2. Informator Archeologiczny. Badania 1982. Warszawa, s. 152–153. 2013 Sprawozdanie z badań osady kultury przeworskiej z okresu rzymskiego w Boguszycach stan. 2 (archiwum WUOZ w Poznaniu Delegatura w Koninie). T 1988 T 1881 1906

M. O zapinkach z gąsienicowatym kabłąkiem w obrębie kultury wielbarskiej [w:] J. Gurba, A Kokowski (red.) Kultura wielbarska w młodszym okresie rzymskim. Tom 1, Lublin, s. 177–187. Żalnik w Kwiatkowie. Pamiętnik Fizjograficzny 1, s. 393–398. Zabytki przedhistoryczne z nad Neru i Warty, a zwłaszcza cmentarzysko w Kwiatkowie. Materyały antropologiczno-archeologiczne i etnograficzne, tom 8, s. 77–87.

204

Dzieje kultury przeworskiej w świetle starych i nowszych badań w Wielkopolsce...

T 2014

L. Importowane rzymskie naczynia metalowe i wykwintne ceramiczne w dorzeczach Neru i Bzury [w:] L. Tyszler, A. Marciniak-Kajzer, M. Olędzki (red.) Brzeziny. Dzieje miasta i regionu. Brzeziny-Łódź, s. 195–220.

W 1980 1988

J. Główny szlak bursztynowy w czasach Cesarstwa Rzymskiego. Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk. Specyfika Polski Środkowej w świetle odkryć rzymskich importów przemysłowych, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi, Seria Archeologiczna 32 (1985), s. 5–18.

W 2010a

M. Kawnice, stan. 25 (48) słup 29, gm. Golina [w:] H. Klunder, P. Pawlak, Sprawozdanie z prac archeologicznych w związku z projektowaną linią 400kV Kromlice-Pątnów, s. 79–107 (archiwum WUOZ w Poznaniu Delegatura w Koninie). 2010b Gółkowo, stan. 12 (31), słup 72, gm. Słupca Golina [w:] H. Klunder, P. Pawlak, Sprawozdanie z prac archeologicznych w związku z projektowaną linią 400kV Kromlice-Pątnów, s. 28–74 (archiwum WUOZ w Poznaniu Delegatura w Koninie). 2012 Osada ludności kultury przeworskiej z późnego okresu rzymskiego w Gółkowie, stan. 12, gm. Słupca, pow. słupecki, woj. wielkopolskie, Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne Tom 13, s. 99–117. W 1978

2014

Z. Kulturelle Beziehungen zwischen den Gebieten Polens und der DDR während der Latène- und der frühen römischen Kaiserzeit, Arbeits- und Forschungsberichte zur sächsischen Bodendenkmalpflege, t. 22 (1977), 269–287. The Middle of the 1st Millennium. The Role of Celts and Jastorf Culture in Cultural and Ethnic Changes in the Lands of Poland in the Latter Half of the 1st Millennium BC, [w:] Z. Woźniak, M. Grygiel, H. Machajewski, A. Michałowski (red.), The Jastorf Culture in Poland. BAR Internat. Series 2579 (Oxford 2014), 5–22.

W 2006

A. Sprawozdanie z badań archeologicznych w 2006 roku. Daniszew st.1 (408 autostrady), gm. Kościelec, pow. kolski. Łódź (archiwum WUOZ w Poznaniu Delegatura w Koninie).

W 2014

Z., G M., M H., M A. The Jastorf Culture in Poland. BAR Internat. Series 2579. Oxford.

Z 1923 Ż 2001

2014

Ż 2000 2009

Cmentarzysko z kulturą rzymską w Ciążeniu, w pow. słupeckim. Przegląd Archeologiczny 2, s. 91–99. Sprawozdanie z ratowniczych badań wykopaliskowych cmentarzyska z okresu wpływów rzymskich w Marcjanowie gm. Kawęczyn, stan. 2. Poznań (archiwum WUOZ w Poznaniu Delegatura w Koninie). Kilka uwag o pochówkach dzieci na przykładzie grobów z cmentarzyska kultury przeworskiej w Marcjanowie, pow. Turek, stanowisko 2 [w:] J. Skowron, M. Olędzki (red.) Kultura przeworska. Odkrycia, interpretacje, hipotezy, tom 2. Łódź, D. Sprawozdanie z archeologicznych badań ratowniczych na stanowisku 21 w Daniszewie (A2-411), pow. Koło, woj. wielkopolskie, Poznań (archiwum WUOZ w Poznaniu Delegatura w Koninie). Osada ludności kultury przeworskiej z okresu wędrówek ludów na stanowisku 21 w Daniszewie, pow. Koło, Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne Tom 10, s. 135–156.

205

Mirosław Ciesielski

2014 2015

Relikty osadnictwa ludności kultury przeworskiej z okresu wędrówek ludów na stanowisku 21 w Osieczy, pow. koniński, Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne Tom 15, s. 201–219. Osada z Beznazwy – kolejne osiedle ludności kultury przeworskiej z okresu wędrówek ludów w Wielkopolsce, [w:] A. Michałowski, M. Teska, M. Żółkiewski (red.), Viator per devia scientiae itinera. Studia nad problematyką okresów przedrzymskiego, rzymskiego, wędrówek ludów i wczesnego średniowiecza. Professori Thaddeo Makiewicz septuagenario amici et socii. Poznań.

Żychliński D., P P. 2007 Sprawozdanie z rozpoznawczych badań powierzchniowo-sondażowych na trasie gazociągu DN 500 relacji Odolanów-Włocławek w gminie Kościelec (po trasie gazociągu od układu ZZw nr 502b1 w Kościelcu do układuZZw nr 503AC), Poznań (archiwum WUOZ w Poznaniu Delegatura w Koninie).

Spis map (CD) 1. Stanowiska kultury przeworskiej na obszarze Wielkopolski wschodniej (za Ciesielski 2013 z uzupełnieniami) 2. Wybrane stanowiska kultury przeworskiej z badań archeologicznych. Mapa interaktywna (B. M. Ciesielscy) 3. Stanowiska KP w dorzeczu rzeki Bawół w poszczególnych okresach: MOPR, WOR, POR-OWL 4. Sytuacja osadnicza w MOPR (a) i WOR (b) w południowej strefie Wielkopolski wsch. 5. Sytuacja osadnicza na obszarze dolnej Prosny i przyległej doliny Warty w MOPR 6. Sytuacja osadnicza na obszarze dolnej Prosny i przyległej doliny Warty w WOR 7. Sytuacja osadnicza na obszarze dolnej Prosny i przyległej doliny Warty w POR 8. Sytuacja osadnicza KP w dorzeczu Meszny, prawobrzeżnego dopływu Warty w MOPR 9. Sytuacja osadnicza KP w dorzeczu Meszny, prawobrzeżnego dopływu Warty w WOR 10. Sytuacja osadnicza KP w dorzeczu Meszny, prawobrzeżnego dopływu Warty w POR 11. Sytuacja osadnicza KP w dorzeczach lewobrzeżnych dopływów Warty na zachód od Konina 12. Sytuacja osadnicza KP na obszarze między Wartą a Notecią 13. Sytuacja osadnicza KP nad Jeziorem Skulskim w MOPR 14. Sytuacja osadnicza KP nad Jeziorem Skulskim w WOR 15. Sytuacja osadnicza KP nad Jeziorem Skulskim w POR 16. Sytuacja osadnicza KP nad Jeziorem Skulskim w OWL 17. Sytuacja osadnicza KP między Wartą a Notecią w OR 18. Sytuacja osadnicza KP w dorzeczach Teleszyny (dolny bieg) i Kiełbaski 19. Sytuacja osadnicza KP w dorzeczu Rgilewki 20. Sytuacja osadnicza KP w dorzeczu Wiercicy 21. Sytuacja osadnicza KP w dorzeczu Neru 22. Osadnictwo KP na obszarze między południkowym biegiem Warty a środkowym biegiem Teleszyny w MOPR 23. Osadnictwo KP na obszarze między południkowym biegiem Warty a środkowym biegiem Teleszyny w WOR

206

Dzieje kultury przeworskiej w świetle starych i nowszych badań w Wielkopolsce...

24. Osadnictwo KP na obszarze między południkowym biegiem Warty a środkowym biegiem Teleszyny w PO 25. Osadnictwo KP na obszarze między południkowym biegiem Warty a środkowym biegiem Teleszyny w ogólnie pojętym okresie rzymskim 26. Osadnictwo KP na obszarze między południkowym biegiem Warty a środkowym biegiem Teleszyny w OWL 27. Stanowiska kultury przeworskiej na obszarze Wielkopolski wschodniej w OWL 28. Stanowiska kultury przeworskiej na obszarze Wielkopolski wschodniej w OR 29. Stanowiska kultury przeworskiej na obszarze Wielkopolski wschodniej bez określenia chronologicznego

207

LIMITES

CONTINUATIO Mateusz Wawrzyniak Instytut Archeologii UAM

CMENTARZYSKO W JORDANOWIE NA TLE OSADNICTWA LUDNOŚCI KULTURY WIELBARSKIEJ W REGIONIE MIĘDZYRZECKO ŚWIEBODZIŃSKO SULECHOWSKIM ABSTRAKT: Odkrycie u schyłku XX wieku i następnie wieloletnie badania archeologiczne wielkiego cmentarzyska ludności kultury wielbarskiej w Jordanowie koło Świebodzina stanowiły swoisty przełom – dotąd uważano, że zasięg osadnictwa ludności kultury wielbarskiej w Wielkopolsce południowo-zachodniej wyznaczała biegnąca południkowo linia jezior zbąszyńskich. Przedstawione poniżej wyniki najnowszych prac wykopaliskowych rzucają nowe światło na problem osadnictwa społeczności wielbarskich na pograniczu Wielkopolski, Dolnego Śląska oraz ziemi lubuskiej, być może migrujących stąd dalej, ku obszarom międzyrzecza Łaby, Odry i Nysy Łużyckiej. SŁOWA KLUCZOWE: kultura wielbarska, region międzyrzecko-świebodzińsko-sulechowski, ziemia lubuska, cmentarzysko jordanowskie, ekspansja, migracja.

Do początków lat 90. minionego stulecia uważano, że zasięg osadnictwa ludności kultury wielbarskiej w Wielkopolsce na kierunku południowo-zachodnim wyznaczała biegnąca południkowo linia jezior zbąszyńskich (np. R. Wołągiewicz 1981, s. 85, ryc. 3, tab. 1; K. Godłowski 1985, mapa 5). Przy jego określaniu posiłkowano się głównie wynikami przedwojennych badań cmentarzysk z tego okresu przeprowadzanych przez starożytników i archeologów niemieckich, m.in. w Babimoście (dawniej Bomst), gm. loco, Brójcach (dawniej Brätz), gm. Trzciel i Świętym Wojciechu-Wojciechowie (dawniej Georgsdorf), gm. Międzyrzecz (A. Gałęzowska 2007, poz. kat. 1, 4 i 99, tam dalsza literatura). Niestety, w większości przypadków była to wiedza szczątkowa, oparta na rozproszonych podczas działań wojennych w 1945 roku zbiorach muzealnych, cząstkowo zachowanej dokumentacji polowej i nielicz-

Mateusz Wawrzyniak

nych, z reguły lakonicznych w swej treści publikacjach. Ponownie odsłonięte w latach 1978–1979 cmentarzysko w Trzcielu, gm. loco (IA 1979, s. 71, 72; IA 1980, s. 73, 74) czyniło jednak nadzieję na kolejne odkrycia, chociaż lokalizacja trzcieleckiej nekropoli nadal potwierdzała granicę zasięgu kultury wielbarskiej na linii jezior zbąszyńskich. Dopiero przypadkowe odkrycie w 1997 r. (P. Wawrzyniak 2000) i w jego następstwie wieloletnie badania wielkiego cmentarzyska birytualnego społeczności wielbarskiej w Jordanowie, gm. Świebodzin spowodowały wyraźne przesunięcie tej granicy za linię wzmiankowanych jezior, w pobliże terenów nadodrzańskich, pośrednio potwierdzając przy tym rezultaty wcześniejszych badań powierzchniowych zrealizowanych w obrębie Niecki Międzyrzeckiej, gdzie zarejestrowano stanowiska z ceramiką ludności kultury wielbarskiej przybyłej tutaj, jak sądził ich odkrywca, we wczesnych fazach późnego okresu rzymskiego (J. Lewczuk 1998, s. 132). Region, w którego centralnym punkcie zlokalizowano wspomnianą wyżej jordanowską nekropolę, opiera się na osi wyznaczonej przez trzy niewielkie, lecz o bogatej przeszłości miasta – Międzyrzecz, Świebodzin i Sulechów, położone na styku dwóch historycznych krain, tj. Wielkopolski i Dolnego Śląska. Jego powierzchnia wynosi około 1000–1200 km2. W sensie fizjograficznym są to wschodnie partie Pojezierza Lubuskiego, ściślej – pogranicze mezoregionów Pojezierza Łagowskiego i Bruzdy Zbąszyńskiej, znajdujące się w strefie oddziaływania zlewni rzeki Obry i jej dopływów. Krajobraz tych terenów cechuje się stosunkowo wysokimi, morenowymi wzniesieniami, znaczną lesistością oraz rozległymi dolinami wypełnionymi przez polodowcowe jeziora i oczka wodne. Jego cechy przyrodnicze zdecydowanie różnią się od położonego dalej na wschód Pojezierza Wielkopolskiego (J. Kondracki 1980, s. 293). Dostępność do źródeł wody i lekkich, łatwych w uprawie gleb uczyniła je niezwykle atrakcyjnymi dla pradziejowych społeczności. Niezbywalnym atutem owego regionu osadniczego, tutaj roboczo nazwanego międzyrzecko-świebodzińsko-sulechowskim, była również bliskość wielkiego, wodnego szlaku komunikacyjnego – Odry i dogodnych przez nie przejść. Do niemal końca lat 90. XX wieku, wyjąwszy oczywiście badania Instytutu Historii Kultury Materialnej Polskiej Akademii Nauk na grodzie międzyrzeckim i niemieckie na wzmiankowanym wyżej cmentarzysku w Brójcach, badań archeologicznych na większą skalę w omawianym regionie nie prowadzono. Czynnikiem, który spowodował ich szczególne nasilenie w początkach następnego stulecia, stały się wielkie inwestycje, przede wszystkim drogowe, w tym budowa obwodnic Sulechowa i Międzyrzecza, drogi ekspresowej S3 na odcinku Sulechów–Międzyrzecz i autostrady A2 na odcinku II, między Świeckiem a Nowym Tomyślem (A. Jaszewska 2010, s. 221). Rezultaty tych badań znacząco powiększyły zasób wiedzy o najstarszych społecznościach ludzkich w regionie, a dla studiów nad kulturą wielbarską mają kapitalne znaczenie, zwłaszcza że liczba stanowisk ze śladami osadnictwa tejże kultury uległa wręcz potrojeniu (ryc. 1).

212

Cmentarzysko w Jordanowie na tle osadnictwa ludności kultury wielbarskiej...

Ryc. 1. Lokalizacja stanowisk ludności kultury wielbarskiej w woj. lubuskim. Zieloną obwódką zaznaczono zasięg regionu międzyrzecko-sulechowsko-świebodzińskiego: 1. Babimost; 2. Brójce; 3. Gościkowo, stan. 5; 4. Jordanowo, stan. 7/12; 5. Jordanowo, stan. 20; 6. Kalsk, stan. 4; 7. Myszęcin; stan. 19; 8. Sulechów, stan. 10, 14, 29; 9. Szarcz, stan. 2; 10. Święty Wojciech; 11. Trzciel, stan. 52; 1. Wityń, stan. 8; 13. Górzyca, stan. 20; 14. Gorzów Wlkp.; 15. Kłodawa; 16. Kamień Mały; 17. Mościce; 18. Gralewo. Krzyżykiem zaznaczono cmentarzysko, kropką – osadę (oprac. M. Wawrzyniak, P. Wawrzyniak)

213

Mateusz Wawrzyniak

Badania „autostradowe” poprzedziły jednak wielosezonowe prace wykopaliskowe na cmentarzysku jordanowskim, ujętym w rejestrach konserwatorskich jako stanowisko Jordanowo 12 (AZP 53-14/47), zlokalizowanym kilkaset metrów na wschód od najbliższych zabudowań wsi, po południowej stronie rzeki Paklica, lewego dopływu Obry (ryc. 2). Były one prowadzone w dwóch etapach, w latach 1998–2004 (z przerwą w 2002 r.) z funduszy konserwatorskich i 2007–2008 (ryc. 3), wtedy już z powodu planowanej budowy odcinka drogi ekspresowej S3 Sulechów–Międzyrzecz, ze środków finansowych Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad (GDDKiA). W ich trakcie na powierzchni około 0,5 ha zarejestrowano w kilku koncentracjach bądź rozlokowanych pojedynczo ponad 170 grobów ciałopalnych i szkieletowych, w ponad 20% wieloosobowych (w skrajnym przypadku odnotowano w jednej z jam grobowych pochówek 5 osobników), stosunkowo bogato wyposażonych, w kilku przypadkach oznaczonych stelami oraz towarzyszące im cenotaf i ustryna(?); całość o chronologii od rozwiniętej fazy B2 po fazę C1a, a może nawet C1b późnego okresu wpływów rzymskich (P. Wawrzyniak 2002, 2007, 2010, P. Wawrzyniak, B. Gruszka 2010), (ryc. 4). Ponadto na sąsiadującym bezpośrednio od strony północnej stanowisku Jordanowo 7 natrafiono w 2008 roku na pozostałości kilku grobów tejże kultury, które, jak się wydaje, wyznaczyły maksymalny zasięg cmentarzyska na kierunku północnym (P. Osypiński 2010, s. 217). Wielkość nekropoli, która prawdopodobnie oscylowała w granicach 2–2,5 ha, postawiła ją w rzędzie założeń bardzo dużych, porównywalnych z największymi w ówczesnej Wielkopolsce. Niestety, dewastacja, jakiej doznała w początkach lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku, uniemożliwiła przebadanie jej przypuszczalnej części centralnej i zachodniej, pochłoniętej przez wielką, nielegalną w myśl przepisów konserwatorskich żwirownię. W świetle uzyskanych informacji oszacowano, że zniszczono wówczas od 200 do nawet 400 grobów. Po zakończeniu wykopalisk w 2008 roku przebadany teren po dawnym cmentarzysku udostępniono drogowcom, którzy poprowadzili przezeń dwupasmową nitkę drogi ekspresowej S3. Ze stanowiska ocalały jedynie jego wschodni skraj i niewielki fragment w partii południowo-zachodniej, porośnięty kilkudziesięcioletnim, rzadkim zagajnikiem sosnowym. Jest to ostatnie miejsce, gdzie mogły zachować się jeszcze groby i z tego tytułu powinno zostać objęte szczególną ochroną konserwatorską, a w przyszłości ewentualnymi badaniami archeologicznymi. W okolicach Jordanowa ujawniono jeszcze jedno miejsce z pochówkami ludności kultury wielbarskiej. Na stanowisku Jordanowo 20 (AZP 54-14/19), położonym około 2 kilometrów na południe od centrum wsi, odkryto w latach 2004–2006 cztery groby ciałopalne, które na podstawie wydobytych z ich wypełnisk fragmentów naczyń ceramicznych przypisano fazom B2–C2 okresu wpływów rzymskich (B. Rogalski 2009, s. 99). Uznano, iż miały one związek z funkcjonującą w tym miejscu niewielką, sezonową osadą będącą przykładem „gospodarczej eksploatacji mikroregionu Jordanowa o charakterze permanentnym (sieć osad sezonowych), gdzie część populacji przebywała przez dłuższy czas, stąd przypadki zgonów poświadczone pochówkami” (B. Rogalski 2009, s. 100).

214

Cmentarzysko w Jordanowie na tle osadnictwa ludności kultury wielbarskiej...

Ryc. 2. Lokalizacja stanowisk Jordanowo 7, 12 oraz stanowiska Gościkowo 5 (oprac. H. Augustyniak, P. Wawrzyniak)

Ryc. 3. Prace badawcze na stanowisku Jordanowo 12. Stan na koniec października 2008 r. (fot. P. Wawrzyniak)

215

Mateusz Wawrzyniak

Ryc. 4. Plan zbiorczy grobów na cmentarzysku ludności kultury wielbarskiej w Jordanowie. Stan na koniec 2004 r.: 1. grób szkieletowy, 2. grób popielnicowy, 3. grób jamowy, 4. grób obsypany stosem pogrzebowym, 5. grób domniemany, 6. grób odkryty w „dzikiej” piaśnicy w 1997 r., 7. grób ze stelą kamienną, 8. obiekty „kamienne” związane z cmentarzyskiem) (rys. J. Kędelska za: Wawrzyniak P. 2007, ryc. 3)

Mimo wstępnych ustaleń nie ma natomiast pewności, czy osada z późnego okresu rzymskiego – o statusie niewątpliwie stałym – odsłonięta w latach 2007–2008 na stanowisku Gościkowo 5 (AZP 53-14/34), ulokowanym z kolei na drugim brzegu Paklicy, dokładnie naprzeciw cmentarzyska jordanowskiego, była użytkowana przez społeczność wielbarską. Autorzy opracowania ocenili wydobyte tam materiały jako zdecydowanie późnorzymskie, z faz C1–C3/D i uznali, że osadę zamieszkiwała ludność kultury luboszyckiej (H. Machajewski, T. Skorupka 2010, s. 34–42). Ustalenia te stoją jednak w sprzeczności z informacjami podanymi przez M. Sipa (2007, s. 3), B. Rogalskiego (2009, s. 991) i P. Osypińskiego (2010, s. 217), którzy wyraźnie zaakcentowali jej „wielbarski” charakter. Tym niemniej wielkość odkrytego założenia, prawdopodobnie owalnicy o powierzchni około 0,5 ha z kilkoma zaledwie obiektami mieszkalnymi w typie ziemianek i kilkudziesięcioma innymi obiektami, najczęściej

1

Tutaj błędnie przypisanej stanowisku Gościkowo 19, na dodatek umiejscowionym w powiecie międzyrzeckim (sic!).

216

Cmentarzysko w Jordanowie na tle osadnictwa ludności kultury wielbarskiej...

bliżej nieokreślonymi funkcjonalnie jamami, stanęła w jaskrawej opozycji w stosunku do ogromu nekropoli. Sądzimy zatem, że „macierzysta” dla niej osada lub zespół osad nadal czekają na swoich szczęśliwych odkrywców. Badania na obwodnicy sulechowskiej, obiegającej miasto od południowego wschodu, przyniosły ujawnienie na dwóch zlokalizowanych obok siebie stanowiskach (Sulechów, stan. 14; AZP 59-15/12 i 29; AZP 59-15/45) relikty stosunkowo dużej osady ludności kultury wielbarskiej z kilkudziesięcioma obiektami o charakterze mieszkalnym i gospodarczym datowanej na schyłek fazy B–C1 późnego okresu wpływów rzymskich. Między innymi wyróżniono tutaj pozostałości dużego, trójczłonowego założenia naziemnego o konstrukcji słupowej i powierzchni około 70 m2. Szczególną uwagę przykuł także bogaty, jak na standardy osady, zestaw naczyń, w tym okaz dzbana nawiązującego do wyrobów z szeroko pojętego Nadłabia (2 egzemplarze naczyń o podobnej proweniencji znaleziono również w jednym z grobów na cmentarzysku w Jordanowie), pokrytego niezwykle efektownym „sieciowym” ornamentem delikatnie rytych linii tworzących układ nachodzących na siebie trójkątów zwisających i stojących (P. Wawrzyniak, A. Jaszewska 2011, s. 417–423). Śladów osadnictwa wielbarskiego dopatrzono się na stanowisku Sulechów 10 (AZP 59-15/43), (A. Jaszewska, P. Wawrzyniak 2013, s. 27–32), a także na stanowisku nr 4 w Kalsku (AZP 58-15/19), miejscowości oddalonej o kilka kilometrów na północny wschód od Sulechowa (A. Leciejewska, B. Gruszka, P. Wolanin 2010, s. 43–54). Obecnie owo zgrupowanie stanowisk wyznacza zasięg kultury wielbarskiej na kierunku południowo-zachodnim w Polsce (A. Jaszewska 2010, s. 230; A. Jaszewska, P. Wawrzyniak 2011, s. 423). Oprócz odkryć grobów na stanowisku Jordanowo 20 inwestycja związana z budową autostrady A2 na odcinku Nowy Tomyśl–Świecko przyniosła odkrycie jeszcze jednego pochówku ludności kultury wielbarskiej, tym razem w miejscowości Myszęcin, gm. Szczaniec na stanowisku nr 19 (AZP 54-15/28), który odniesiono do fazy B2/C1 okresu wpływów rzymskich (Skorupka 2013, s. 164)2. Warto przypomnieć, że Myszęcin graniczy z Brójcami i miejsce znalezienia pochówku w stosunku do domniemanej lokalizacji cmentarzyska brójeckiego dzieli odległość raptem około 2,5–3 kilometrów. Późną jesienią 2012 roku w trakcie pełnienia nadzoru na budową nitki gazociągu relacji Wierzbno, gm. Przytoczna–Sątopy, gm. Nowy Tomyśl odkryto na stanowisku nr 2 (AZP 50-17/2) w miejscowości Szarcz, gm. Pszczew następną osadę ludności kultury wielbarskiej, także z faz B2–C1b późnego okresu wpływów rzymskich (H. Augustyniak, P. Wawrzyniak 2015, s. 229–233). Powyższego obrazu dopełniły znaleziska poczynione przez detektorystów w latach 2013–2015 w miejscowościach Wityń, gm. Świebodzin na stanowisku nr 8 (AZP 55-14/18), prawdopodobnie cmentarzysku i w Brójcach na stanowiskach „A” i „C”, które wstępnie przypisano osadnictwu ludności kultury wielbarskiej. Odkrycia 2

Ponadto na złożu wtórnym znaleziono dwie zapinki brązowe typu A II 41.

217

Mateusz Wawrzyniak

detektorystów pozwoliły także na określenie w miarę dokładnej lokalizacji cmentarzyska w Brójcach, badanego w latach 30.–40. ubiegłego wieku przez nauczyciela P. Krügera i pastora Widdela (P. Wawrzyniak P., M. Wawrzyniak, w druku). *** Dokonany przegląd wyraźnie wskazał na intensywną penetrację regionu międzyrzecko-świebodzińsko-sulechowskiego przez ugrupowania społeczności kultury wielbarskiej w młodszych fazach późnego okresu wpływów rzymskich. Zapewne dalsze odkrycia i badania terenowe pozwolą na wydzielenie w obrębie tego wyraźnie zarysowującego się makroregionu osadniczego mniejszych jednostek, w przypadku Jordanowa wskazanego już zresztą w literaturze przedmiotu (B. Rogalski 2010, s. 99, 100). Wyniki badań wykopaliskowych na cmentarzysku jordanowskim czy też osadach w rejonie Sulechowa wyznaczyły także nowy kierunek ekspansji grup ludności kultury wielbarskiej z terenów Wielkopolski południowo-zachodniej ku obszarom międzyrzecza Łaby, Odry i Nysy Łużyckiej. Problem ten zasygnalizował J. Schuster, omawiając stosunki kulturowe na przełomie II i III w. n.e. na terenach między środkową Łabą a Odrą (J. Schuster 2011, s. 151, 152). Jeszcze śmielszą propozycję przedstawiła B. Durejko, wprowadzając w nawiązaniu do strefy C wyróżnionej przez R. Wołągiewicza (1981, s. 85) podstrefę C1, która obejmowałaby ziemię lubuską z dwoma wyraźnymi zgrupowaniami stanowisk zlokalizowanymi wzdłuż dolnego biegu Warty oraz w rejonie nadobrzańskim i stanowiła punkt wyjścia do dalszej wędrówki ludności kultury wielbarskiej na tereny zaodrzańskie (B. Durejko 2014, s. 131, 133). Jak się wydaje, ostatnie odkrycia w rejonie Świebodzina i Sulechowa do pewnego stopnia potwierdzają powyższe hipotezy. Utwierdzają także piszącego te słowa w przekonaniu o konieczności dalszych badań terenowych i poszukiwań śladów osadnictwa „wielbarskiego” w regionie międzyrzecko-świebodzińsko-sulechowskim i dalej – na szeroko pojętych obszarach ziemi lubuskiej, tym bardziej iż coraz wyraźnie zarysowujący się południowo-zachodni kierunek migracji społeczności wielbarskich w literaturze przedmiotu tak naprawdę nadal nie jest dostrzegany i brany pod uwagę.

LITERATURA A 2015

H., W P. Nowe dane do osadnictwa w okresie wpływów rzymskich w północno-zachodniej Wielkopolsce. Wyniki badań archeologicznych przeprowadzonych na trasie gazociągu Wierzbno – Sątopy (odcinek lubuski), [w:] A. Michałowski, M. Teska, M. Żółkiewski (red.), Viator per devia scientiae itinera. Studia nad problematyką okresów przedrzymskiego, rzymskiego, wędrówek ludów i wczesnego średniowiecza, Poznań, s. 229–243.

D 2014

B. Kultura wielbarska na ziemi lubuskiej, maszynopis pracy magisterskiej w archiwum Instytutu Archeologii UAM, Poznań.

218

Cmentarzysko w Jordanowie na tle osadnictwa ludności kultury wielbarskiej...

G 2007

A. Obrządek pogrzebowy kultury wielbarskiej w Wielkopolsce, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Archaeologica, t. 25, s. 155–234.

G 1985

K. Przemiany kulturowe i osadnicze w południowej i środkowej Polsce w młodszym okresie przedrzymskim i w okresie rzymskim, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź.

I 1979 1980

A Trzciel, woj. gorzowskie, stanowisko 4, Informator Archeologiczny. Badania rok 1978, s. 71–72. Trzciel, woj. gorzowskie, stanowisko 4, Informator Archeologiczny. Badania rok 1979, s. 73–74.

J 2010

A. Badania archeologiczne na wybranych inwestycjach drogowych w województwie lubuskim, Z Otchłani Wieków, R. 65, nr 1–4, s. 221–232.

J 2013

A., W P. Ślady osadnictwa kultury wielbarskiej na stanowisku 10 w Sulechowie, [w:] B. Gruszka, A. Jaszewska, S. Kałagate (red.), Obwodnica Sulechowa, woj. lubuskie. Badania archeologiczne na stanowiskach 10, 25, 26, 27, 28, t. 1, Zielona Góra, s. 27–32.

K 1980

J. Geografia fizyczna Polski, Warszawa.

L 2010

A., G B., W P. Opracowanie wyników ratowniczych badań archeologicznych na stanowisku nr 4 AZP 58-15/19. Nr kat. 142 (na trasie drogi ekspresowej S3), maszynopis w archiwum Pracowni Archeologiczno-Konserwatorskiej mgr Alina Jaszewska w Zielonej Górze, Zielona Góra.

L 1998

J. Stan badań nad okresem lateńskim i wpływów rzymskich na terenie województwa zielonogórskiego, Archeologia Środkowego Nadodrza, t. I, s. 121–146.

M 2010

H., S T. Osadnictwo wielokulturowe na stan. 5 w Gościkowie, gm. Świebodzin, maszynopis w archiwum Lubuskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Zielonej Górze, cz. 1, Poznań.

O 2010

P. W cieniu „Paradisus Matris Dei” – zapomniane dziedzictwo, Z Otchłani Wieków, R. 65, Nr 1–4, s. 211–220.

R 2009

B. Groby z młodszego okresu przedrzymskiego i okresu wpływów rzymskich na stanowisku 20 w Jordanowie, pow. Świebodzin, Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne, t. X, s. 87–101.

S 2011

J. Wielbark – Przeworsk – Luboszyce. Z badań nad stosunkami kulturowymi na przełomie II/III wieku środkową Łabą a Odrą, [w:] G. Domański (red.), Nadodrze w starożytności. Konferencja Grabice, 23–30 czerwca 2004 roku, Zielona Góra, s. 141–161.

S M. 2007 Sprawozdanie z ratunkowych badań wykopaliskowych w Gościkowie, gm. Świebodzin, st. 5, woj. lubuskie, maszynopis w archiwum Lubuskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Zielonej Górze, Poznań.

219

Mateusz Wawrzyniak

S 2013

T. Elementy osadnictwa kultury przeworskiej z młodszego okresu przedrzymskiego i wpływów rzymskich oraz grób ludności kultury wielbarskiej w Myszęcinie, stan. 19, [w:] E. Pawlak, P. Pawlak (red.), Myszęcin, stanowisko 19, woj. lubuskie. Od młodszej epoki kamienia po XX wiek, Zielona Góra, s. 161–168.

W 2000

P. Cmentarzysko ludności kultury wielbarskiej w Jordanowie, gm. Świebodzin, było woj. zielonogórskie. Komunikat z badań, Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 5, s. 7–13. Cmentarzysko ludności kultury wielbarskiej w Jordanowie, gm. Świebodzin, woj. lubuskie. Wstępne wyniki badań z lat 1998–2000, Archeologia Środkowego Nadodrza, t. II, s. 45–64. Wstępne wyniki badań cmentarzyska birytualnego ludności kultury wielbarskiej w Jordanowie, gm. Świebodzin, woj. lubuskie, [w:] M. Fudziński, H. Paner (red.), Nowe materiały i interpretacje. Stan dyskusji na temat kultury wielbarskiej, Gdańsk, s. 527–553. Jordanowo – gocka nekropolia sprzed 2000 lat, Z Otchłani Wieków, r. 65, nr 1–4, s. 75–80.

2002 2007

2010 W 2010

P., G B. Wyniki badań na stanowisku Jordanowo nr 12 (AZP 53-14/47), gm. Świebodzin, pow. świebodziński, woj. lubuskie w roku 2008. Cmentarzysko ludności kultury wielbarskiej. Materiały wczesnośredniowieczne, maszynopis w archiwum Pracowni Archeologiczno-Konserwatorskiej mgr Alina Jaszewska w Zielonej Górze, Poznań.

W 2011

P., J A. Wstępne wyniki badań archeologicznych przeprowadzonych w 2005 r. na obwodnicy Sulechowa, pow. zielonogórski, woj. lubuskie, Raport 2005–2006, Warszawa, s. 411–435.

W P., W M. w druku Nowe dane do lokalizacji cmentarzyska ludności kultury wielbarskiej w Brójcach, gm. Trzciel, pow. międzyrzecki, woj. lubuskie. Komunikat, Wielkopolskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 19. W 1981

R. Kultura wielbarska – problemy interpretacji etnicznej, [w:] T. Malinowski (red.), Problemy kultury wielbarskiej, Słupsk, s. 79–106.

220

LIMITES

CONTINUATIO Jan Jílek Východočeské muzeum w Pardubicích, Ústav archeologie a muzeologie, Masarykova univerzita Brno Monika Koróniová Ústav archeologie a muzeologie, Masarykova univerzita Brno Jiří Kmošek Fakulta chemicko-technologická, Univerzita Pardubice

ROMAN PROVINCIAL DISC OPENWORK FIBULA FROM KASALICE, PARDUBICE DISTRICT ABSTRACT: A new find of Roman provincial disc openwork fibula enlarges a relatively low number of this type fibulae in Bohemia. Based on the comparative analysis, the brooch can be dated between the second half of the 2nd century to the first half of the 3rd century. The ornamentation corresponds with the openwork fittings which are mainly known from Roman military contexts. KEYWORDS: Roman provincial openwork disc fibula, eastern Bohemia, kantharos and wine tendrils, the Roman Period, import.

During 2014, J. Černík found a tinned fibula made of tin brass (Fig. 2). The brooch was deposited in a forest litter about 15 to 20 cm below the surface. The find was uncovered in Stará Ohrada (land register reference number 336/16), the cadastral area of Kasalice, Pardubice District (Fig. 1). The artefact was passed to the collections of the East Bohemia Museum in the beginning of 2019. The main purpose of the text is to inform about the newly acquired artefact and suggest its basic evaluation and interpretation.

Jan Jílek, Monika Koróniová, Jiří Kmošek

Fig. 1. Kasalice, Pardubice District, 1–2 loca on of the discovery site (a er h ps://geoportal.cuzk.cz/geoprohlizec/; 1:50 000 ČÚZK© und AÚ AV ČR, Praha, v.v.i.)

226

Roman Provincial Disc Openwork Fibula from Kasalice, Pardubice District

DESCRIPTION The plate fibula made of tin brass with a tinned plate, which is partially damaged. The plate has an openwork decoration of a floral ornament protruding from a schematized container. There is a triangular area under the container. The spring and the high catch plate are completely preserved. The pin is missing. Dimensions: length 4,3 cm, ex 0042/2019, inv. number AR012045 (Fig. 2).

Fig. 2. Kasalice, Pardubice District, disc openwork fibula (drawing: R. Brzicová, photo: L. Vojtěchovský)

227

Jan Jílek, Monika Koróniová, Jiří Kmošek

FIND CONTEXT The discovery of the disc openwork fibula is interesting for its position, which is located in the slopping terrain at an altitude of approximately 260 m above the Bukovka stream (Fig. 1). The distance between the current flow of the stream and the fibula find spot is 147 m. However, there is no activity documented in the cadastral area of Kasalice during the Roman Period. The manner of finding and the current state of knowledge about the micro-region do not allow for very detailed interpretation. Hypothetically, the fibula may represent an isolated finding – a lost object. Thanks to the detector prospection, the number of such finds not only from the Roman Period has been increasing. For example, the published fibula type A 238b from Doubrava (P. Horník, J. Jílek 2017, pp. 132–133) may be used as a substantial comparison. There also are other unpublished pieces in the collection of the East Bohemia Museum in Pardubice. Knowing the nature of these isolated findings will be the task for further research, focusing on the relationship to the landscape and lines of cultural communication.

ANALYSIS Based on its shape, the described object is closely related to disc openwork fibulae type Jobst 31 variant D (Jobst 1975, pp. 116-119, 211, Taf. 47:337). The decoration on the disc in a shape of vessel, possibly a kantharos, from which floral – wine tendrils are growing immediately catches the attention (Fig. 2). The shape of the vessel corresponds with type I known from Roman mosaics in the area of present-day Portugal. The datation of this decoration type is between the 2nd and 4th century (F. Limão 2011, pp. 577, Fig. 32). The depicted motif can be interpreted as a tree of life (W. Jobst 1975, pp. 119) or more likely a climbing grapevine growing from a typical drinking vessel (M. Vujović 2003, pp. 223). The decorative element is particularly popular in the Imperial Period when it mainly appears in mosaics (S.E. Waywell 1979, pp. 295, 297, Pl. 45:6, 47:18; Ö Dalgiç 2015, pp. 22, Fig. 7; F. Limão 2011), lamps (K. Goethert 1997, pp. 65, Abb. 33) and bronze, lead artefacts (A. Radnóti 1965, pp. 218–230; R. Stupperich 2006, pp. 94–96, Abb. 98–100; Z. Bene, E. Istvánovits, V. Kulcsár 2016, p. 743, Fig. 1:6). In the crafts and arts, the individual tendrils are often accompanied by grapes, figural, and zoomorphic decoration. The decor is repeatedly associated with Dionysiac cult, and interpreted as one of the symbols for rebirth of nature and life. The depiction of kantharos/krater in mosaics is also perceived as an apotropaic symbol, which brings good luck. The motif of a vessel with wine tendrils then often appears in early Christian art in the late antiquity (A. Belis 2016, pp. 57). In this period, however, its symbolism underwent significant development (F. Limão 2011, pp. 580, 581).

228

Roman Provincial Disc Openwork Fibula from Kasalice, Pardubice District

Fig. 3. Fibulae with kantharos mo ve: 1 – Töging an der Inn (a er Matejka 2000), 2 – Mangolding (grave n. 12, a er Fischer 1990), 3 – Enns (a er Jobst 1975), 4 – Carnuntum (a er Gschwantler – Winter 1991), 5 – Xanten (a er Boelicke 2002), 6 – Vlaardingen (a er Heeren – van der Feijst 2017), 7 – Sisak (a er Patek 1942) and balteus fi ngs: 8 – Straubing (a er Oldenstein 1976), 9 – Belgrade City Museum (a er Vujović 2003), 10 – Museo di Udine, 11 – Gurina, 12 – Aquincum, 13 – Bad Deutsch Altenburg, 14 – Oderzo, 15, 16 – Zugmantel (10-16, a er Buora 1996)

229

Jan Jílek, Monika Koróniová, Jiří Kmošek

Paralles to the brooch from Kasalice come mainly from the territory of the Roman provinces. The closest shape is the piece from the locality of Töging an der Inn (Fig. 3:1, H. Matejka 2000, pp. 135, Abb. 77:1), which was obtained by detector prospection as well. The site is a Roman-provincial settlement dated to the 2nd–3rd century. Futher analogies are no longer completely identical and differ by the absence of a circular disc, although the motif and workmanship are the same. These examples include brooches from Mangolding (Fig. 3:2, grave n. 12) (T. Fischer 1990, pp. 253, Taf. 128:C1), Enns (Fig. 3:3, W. Jobst 1975, pp. 211, Taf. 47:337), Sisak1 (Fig. 3:7, E. Patek 1942, pp. 124, 218, Taf. XVIII:25). Disc openwork fibulae are mainly dated to the 2nd half of the 2nd century or the 1st half of the 3rd century whereas their finish in the 2nd half of the 3rd century can´t be completely excluded. The statement derives from their absence in earlier sites dated to the 1st century (E. Patek 1942, pp. 124) and reversely it is supported by their presence in settlement contexts dated to the above mentioned period (Ettlinger 1973, p. 129). However, finds from funeral contexts can be used for dating as well. A similar brooch type Petković 22/B was part of the grave assemblage G1/189 in Viminacium which was dated on the basis of grave goods and the coin of Antoninus Pius to the 2nd half of the 2nd century (S. Petković 2010, pp. 178, Tab. XXXI:11). A slightly later grave number 12 from Mangolding was dated to the beginning of the 3rd century mainly due to the presence of fragments of terra sigillata (master Primitivus I – Bernhard Gruppe IIc)2. An important category of artifacts, which can help us with datation and stylistic analysis, is a group of openwork military fittings of belts and baltei (Fig. 3:8, 10–16). One of the remarkable findings is the fitting of a balteus from the collections of Belgrade City Museum (Fig. 3:9). Its shape and decor is almost identical to the brooch from Kasalice. Unfortunately, the fitting lacks closer finding circumstances and thus it is generally dated to the Severan period (M. Vujović 2003, p. 223, Pl. 1:7; 2013, p. 39, Fig. V:5). Morphological and decorative style of openwork fittings of belts and baltei from the 2nd half of the 2nd century and the 1st half of the 3rd century is significantly similar to disc openwork fibulae. The style which is typical for its tendrils, peltasts, figural motives, and inscriptions was popular mainly in the late Antonine and Severan periods (cf. J. Oldenstein 1976, pp. 198, 269, Taf. 65:836; Ch. BoubePiccot 1980, pp. 156, Pl. 5:200; 1994, pp. 67, Pl. 5:53; M. Buora 1996, pp. 192, Tav. 1:1-7; S. James 2004, pp. 80, Fig. 38:99; T. Fischer 2012, pp. 122). The question of wearing discussed fibulae is still open. However, they seem to have been popular among the Roman army which is mainly based on their occurrence in the area of Roman Limes as well as in scenes and inscriptions related to military and triumphant themes (S. Heeren, L. van der Feijst 2017, pp. 160, 162, Fig. 4.118).

1 2

In this case, the decor is accompanied with a birds depiction. Special thanks for the consultation to J. Halama (Vlastivědné muzeum in Šumperk).

230

Roman Provincial Disc Openwork Fibula from Kasalice, Pardubice District

It seems that the motif from Kasalice is not in contradiction with the above stated statement. The decor might have had apotropaic meaning as in the mosaics. However, this explanation does not allow us to strictly distinguish whether the brooch belongs to the military or civilian context, since apotropaic symbolism was popular in both spheres. If barbarians in our case comprehended Dionysiac and protective symbolism of the decoration cannot be firmly demonstrated. There is not too much evidence of the production of disc openwork fibulae. Sparse evidence of fabrication of akin types are known from Carnuntum where the lead model of the type Jobst 31 brooch (Fig. 3:4) and the semi product of an openwork brooch 59a3 type (S. Heeren, L. van der Feijst 2017, Fig. 4.117:a3) in the shape of kantharos (K. Gschwantler, H. Winter 1991, pp. 122, 125, 137, 138) come from.

CHEMICAL COMPOSITION ANALYSIS The item was analysed using energy dispersive X-ray fluorescence analysis (ED-XRF). Micro-samples of metal material were taken from the analysed item by drilling off using an HSS spiral drill with a TiN surface finish and a drill diameter of 0.8 mm. Elemental analyses were carried out using the electron scanning microscope Tescan Mira3 LMU with the EDS analyser Bruker Quantax 200, and the data was evaluated in the Bruker Esprit software. The measurement of the specimen took place in the high vacuum regime with an accelerating voltage of 20 kV, the detection of backscattered electrons and a data accumulation period of 300 s. The outcome of the analysis is the average of three independent measurements. The analyses were carried out by Jiří Kmošek at the Department of Chemical Technology, Faculty of Restoration, University of Pardubice, Czech Republic. Chemical composition of base material of the artefact and its plating are given in the (Table 1). Table 1. Kasalice, Pardubice District, result of ED-XRF analysis of artefacts base material and its pla ng, weight %.

Cu

Zn

Sn

Pb

Fe

Suma

72,74

4,68

6,27

15,93

0,39

100,00

40,13

0,50

54,14

2,95

2,27

100,00

The results of the analyses showed that the object was made from quaternary alloy of leaded tin brass with high lead content (15,9%) which corresponds to category 22 by J. Riederer (1999, p. 200). Due to the high amount of these alloying elements is the melting point of this alloy relatively low and lead is also significantly improving fluidity of material during casting. The analysis was also confirmed use of tin to produce silvery surface of the object. Tinning is common technology of surface treatment of provincial copper alloy objects in the context of this period (J. Bayley, S. Butcher 2004, p. 43), consisting in immersion of an object in a molten tin bath.

231

Jan Jílek, Monika Koróniová, Jiří Kmošek

Similar chemical composition of used alloy in combination with tinning is visible on provincial inscribed brooch of Hod Hill derivate form from the British Isles (brooch No. 158; J. Bayley, S. Butcher 2004, p. 81), a group of disc brooches with applied repoussé plates (brooches No. 374, 375 and 376; J. Bayley, S. Butcher 2004, p. 131) and especially on example of typologically similar openwork brooch (brooch No. 356; J. Bayley, S. Butcher 2004, p. 125) but with lower zinc content.

CONCLUSION The Roman provincial disc openwork fibula from Kasalice represents the first published case similar to the type Jobst 31, variant D in eastern Bohemia. The brooch is interesting for its motif of kantharos and wine tendrils connected to Dionysiac cult. This type of an ornament regularly appears in the Roman environment, for example in mosaics. Technologically the artefact belongs to the group 22 according to J. Riederer (1999) which is characteristic for its higher content of lead. The discovery site of the artefact outside the Roman Period settlement and in the sloping terrain suggests the interpretation of an isolated object, possibly lost. Based on a comparative analysis, the finding can be dated to the 2nd half of the 2nd century or the 1st half of the 3rd century, and thus falls into the IV phase of Late AntonineSeveran inflow of products to eastern Bohemia (J. Jílek 2013). Disc openwork fibulae are not very frequent in barbaric sites in Bohemia, Moravia, and Slovakia (cf. E. Droberjar 2016, pp. 834, obr. 5; Kubín 2002; E. Hrnčiarik 2013; J. Frýzl 2016). On the other hand, the situation is, to a certain extent, caused by the unpublished new findings obtained mainly by detector prospection.

LITERATURE B J., B S. 2004 Roman Brooches in Britain, A Technological and Typological Study based on the Richborough Collection, London. B A. 2016 Roman Mosaics in the J. Paul Getty Museum, Los Angeles. B Z., I E., K V. 2016 Some characteristic types of Roman imports in Sarmatian Barbaricum in the Carpathian Basin (caskets decorated with metal mounts, bronze vessels, mirrors), [in:] H.U. Voss, N.M. Scheessel (eds.): Archäologie zwischen Römern und Barbaren, Zur Datierung und Verbreitung römischer Metallarbeiten des 2. und 3. Jahrhunderts n. Ch. im Reich und im Barbaricum – ausgewählte Beispiele (Gefässe, Fibeln, Bestandteile militärischer Ausrüstung, Kleingerät, Münzen). Teil II. Kolloquien zur Vor- und Frühgeschichte Bd. 22/2, Frankfurt a. M. – Bonn, pp. 744–759. B 2002

U. Die Fibeln aus dem Areal der Colonia Ulpia Traiana, Xantener Berichte Bd. 10, Mainz.

232

Roman Provincial Disc Openwork Fibula from Kasalice, Pardubice District

B -P C . 1980 Les Bronzes Antiques du Maroc III, Les Chars et Ľattelage, Études et travaux ď archéologie marocaine VIII, Rabat. 1994 Les Bronzes Antiques du Maroc IV, Ľ Équipement militaire et Ľ Armement, Paris. B M. 1996 Fibule e altri elementi in bronzo dell‘abbigliamento del periodo antonino-severiano in Aquileia e nell‘area medio-danubiana, Memorie storiche forogiuliesi LXXV/1995, p. 191–199. D Ö. 2015 The Triumph of Dionysos in Constantinople, A Late Fifth-Century Mosaic in Context, Dumbarton Oaks Papers 69, p. 15–47. D 2016

E. Poznámky k nálezům římských spon na území Čech, Archeologie ve středních Čechách 20, p. 827– 844.

E 1973

E. Die römischen Fibeln in der Schweiz, Bern.

F 1990

T. Das Umland des römischen Regensburg, Münchner Beiträge zur Vor- und Frühgeschichte 42, München. Die Armee der Caesaren. Archäologie und Geschichte, Regensburg.

2012

F J. 2016 Římsko-provinciální spony z oblasti severně od středního Dunaje a jejich význam v tehdejší živé kultuře, Rukopis disertační práce uložený na Katedře archeologie, FF, Západočeské university v Plzni, Plzeň. G 1997

K. Römische Lampen und Leuchter, Auswahlkatalog des Rheinischen Landesmuseums Trier, Schriftenreihe des Rheinischen Landesmuseums Trier Nr. 14. Trier.

G 1991

K., W H. Bronzewerkstätten in der Austria Romana – Ein Forschungsprojekt, Römisches Österreich 17/18 (1989–1990), p. 107–142.

H 2017

S., F L. Prehistorische, Romeinse en middeleeuwse fibulae uit de Lage Landen, Beschrijving, analyse en interpretatie van een archeologische vondstcategorie, Amersfoort.

H 2017

P., J J. Noricko-panonské spony s křidélky na lučíku ve východních Čechách a na českomoravském pomezí, Archeologie východních Čech 11 (2016), p. 129–139.

H 2013

E. Römisches Kulturgut in der Slowakei. Herstellung, Funktion, und Export römischer Manufakturerzeugnisse aus den Provinzen in der Slowakei, Universitätsforschungen zur Prähistorischen Archäologie 222, Bonn.

J S. 2004 The Excavations at Dura-Europos conducted by Yale University and the French Academy of Inscriptions and Letters 1928 to 1937, Final Report VII, The Arms and Armour and other MilitaryEquipment, London.

233

Jan Jílek, Monika Koróniová, Jiří Kmošek

J J. 2013 Doba římská ve východních a severovýchodních Čechách, Sledování vzájemných interakcí germánské a římské společnosti v době římské (Nepublikovaná disertace uložená na ÚAM, FF MU), Brno. J W. 1975 Die römischen Fibeln aus Lauriacum, Forschungen in Lauriacum, 10/1975, Linz. L F. 2011 The Vase’s Representation (Cantharus, Crater) on the Roman Mosaic in Portugal: A Significant Formal and Iconographic Path from Classic Antiquity to Late Antiquity, [in]: M. Şahin (ed.): 11th International Colloquium on ancient mosaics October 16th–20th, 2009, Bursa Turkey Mosaics of Turkey and Parallel Developments in the Rest of the Ancient and Medieval World: Questions of Iconography, Style and Technique from the Beginnings of Mosaic until the Late Byzantine Era, Istanbul, p. 565–583. M 2000

H. Töging an der Inn (Lkr. Altöttig), Bayerische Vorgeschichtsblätter Beiheft 13, p. 135.

O 1976

J. Zur Ausrüstung römischer Auxiliareinheiten. Studien zu Beschlägen und Zierat an der Ausrüstung der römischen Auxiliareinheiten des obergermanisch-raetischen Limesgebiet aus dem zweiten und dritten Jahrhubdert n. Chr, Bericht der Römisch-Germanischen Kommission 57, p. 49–284.

P E. 1942 Verbreitung und Herkunft der römischen Fibeltypen in Pannonien, Dissertationes Pannonicae ser. II/19, Budapest. P 2010

S. Rimske fibule u Srbiji od I do V veka n. e, Archeološki institut posebna izdanja kn. 60, Beograd.

R 1965

A. Eine ovale Bronzeplatte aus Regensburg, Bayerische Vorgeschichtsblätter 30, p. 188–244.

R 1999

J. Ergebnisse der Atomabsorptionsspektralanalyse zur Materialauswahl in der Antike, [in]: Voss H.U., Hammer P., Lutz, Römische und germanische Bunt- und Edelmetallfunde in Vergleich. Archäometallurgische Untersuchungen ausgehend von elbegermanischen Körpergräbern, Ber. RGK 79/1998, p. 200–203.

S 2006

R. Ovalplatten, [in:] R. Petrovszky et al. (eds.): Geraubt und im Rhein versunken, Der Barbarenschatz, Speyer, pp. 94–96.

V 2003

M., Late Roman belt phalerae from the territory of Serbia, Memorijal Dragoslava Srejovića, Zbornik radova 2, Rad Dragoslava Srejovića na istraživanju antičke arheologije, Kragujevac, p. 211–223.

V 2013

M. Roman weapons and military equipment from Singidunum, Vesnik, 40, p. 29–48.

W 1979

S.E. Roman Mosaics in Greece, American Journal of Archaeology, 83/3, p. 293–321.

234

LIMITES

CONTINUATIO Henryk Machajewski Instytut Archeologii i Etnologii Uniwersytetu Gdańskiego

ZE STUDIÓW NAD WCZESNYM OKRESEM WĘDRÓWEK LUDÓW W WIELKOPOLSCE* ABSTRAKT: Die frühe Völkerwanderungszeit in Großpolen, die den Zeitraum von der Mitte des 4. Jh. bis zur Mitte des 6. Jh. (C3/D bis Anfang Phase E nach J. Tejral) umfasst, gehört zu den bemerkenswertesten Phasen der Geschichte der einheimischen barbarischen Gemeinschaften. Großpolen ist zu dieser Zeit von einer deutlichen Uneinheitlichkeit hinsichtlich der archäologischen Kulturen geprägt. Seine südlichen und südöstlichen Teile gehören zum geschlossenen Gebiet der Przeworsk-Kultur, die übrigen Regionen weisen westeuropäische und skandinavische Einflüsse auf. Die archäologischen Hinterlassenschaften der frühen Völkerwanderungszeit können in mindestens zwei Gruppen mit unterschiedlichen kulturellen bzw. geografischen Verbindungen gegliedert werden. Eine Art chronologische „Grenze“ zwischen beiden markieren die Horte von Siedlikowo, Wtórek (?), Koźminek und Zagorzyń. Beide Gruppen umfassen auch handgefertigte und scheibengedrehte Keramik, die von unlängst untersuchten Fundplätzen stammen. Zusammenfassend lässt sich sagen, dass Großpolen, obwohl es am Ende des 5. Jh. und am Beginn des 6. Jh. kein dichtes Besiedlungsnetz mehr aufweist, immer noch zu jenen Gebieten gehört, die für barbarische Gemeinschaften, die von der ehemaligen Limeszone nach Norden bzw. von der Ostsee nach Süden sowie aus dem Osten in das merowingische Gebiet zogen, von Interesse waren. SCHLÜSSELWÖRTER: Grosspolen, VÖlkerwanderungszeit, Kulturelen, Chronologie

Wczesny okres wędrówek ludów w Wielkopolsce, ujmowany jako czas od połowy IV wieku do połowy VI wieku, to jest faza C3/D – początek fazy E w ujęciu J. Tejrala (1988, s. 295), to jeden z bardziej frapujących odcinków w dziejach miejscowej społeczności barbarzyńskiej. Znamionowały je przemiany kulturowe i osadnicze inspirowane * Prezentowany tekst jest skróconą wersją przygotowywanego szerszego artykułu o Wielkopolsce w okresie wędrówek ludów.

Henryk Machajewski

w szerokim zakresie konsekwencjami wydarzeń mających miejsce w różnych częściach barbarzyńskiej Europy oraz sąsiadującym z nim od południa Imperium Rzymskim (M. Mączyńska 2017, s. 26–30). W Wielkopolsce efektem tych wydarzeń było przenikanie tutaj różnych społeczności, traktujących ów teren jako jedynie pośredniczący w wędrówkach, rzadziej stanowiący ich cel. Jednocześnie sukcesywnemu rozpraszaniu ulegało miejscowe osadnictwo związane z ludnością kultury przeworskiej, skupionej w Wielkopolsce południowej i centralnej, oraz z kulturami o nie zawsze możliwej do wyjaśnienia przynależności rozwijające się w Wielkopolsce północnej, zwłaszcza w pradolinie Wełny i Noteci (K. Godłowski 1985, s. 112–125; 1992, s. 69, Karte 7; H. Machajewski 1986, s. 286–289; M. Mączyńska 1999, s. 25–53). Osadnictwo przeworskie funkcjonowało zasadniczo do schyłku fazy D1 lub początku fazy D2, tylko w dorzeczu środkowej Prosny i górnej Warty przetrwało ono nieco dłużej, być może do 2. połowy V w. lub nawet początku VI wieku (por. M. Mączyńska 1999, s. 30, 31; B. Abramek 2015, s. 300–312). Te dynamiczne przemiany kulturowo-osadnicze charakteryzował jednocześnie proces przejmowania przez miejscowe społeczności nieznanych tutaj wcześniej różnych technik wykonywania ceramiki naczyniowej za pomocą koła garncarskiego, adaptowania na wytworach metalowych pierwowzorów obcych stylów zdobniczych czy upowszechniania się nowych zachowań w sferze obrządku pogrzebowego. W jakim zakresie owe wydarzenia pozostawały w związku z procesem deponowania skarbów na terenie Wielkopolski, gdyby za ich wykładnie przyjąć skarb z Koźminka z fazy D1, skarby ze Siedlikowa, Wtórka i Zagórzyna pochodzące fazy D2, wiązane z tradycją Europy Południowej i Południowo-Wschodniej, oraz skarb z Wapna ukryty na początku VI w. sygnalizujący wpływy skandynawskie, pozostaje pytaniem ciągle bez jasnej odpowiedzi (por. M. Mączyńska 1999, s. 29, 30; H. Machajewski 1992, s. 92, nr 12; L. Ziąbka 2017, s. 101, 102). Katalog tych skarbów dopełniają drobne znaleziska różnych detali stroju, niektóre wywodzone z Europy Południowo-Zachodniej (np. Piwonice, Przywóz, Dobre, Nowa Wieś) (M. Mączyńska 1999, s. 29–31; J. Schuster 2018, s. 183, Fig. 10), inne ze świata huńskiego (np. Podłoziny) (P. Kaczanowski, J. Rodzińska-Nowak 2015, s. 214). Czy były to zatem czasy pokojowego współistnienia społeczności miejscowej z obcą, czy raczej czas gwałtownych między nimi konfliktów poprzedzające proces formowania się tutaj osadnictwa wczesnych Słowian? (por. St. Kurnatowski 2008, s. 77–81). Antycypując dalsze refleksje o dziejach Wielkopolski we wczesnej fazie okresu wędrówek ludów, zauważa się, że obszar ten był niejednolity w ujęciu kultury archeologicznej. Ta odmienność, sygnalizowana tutaj owymi kulturami przynajmniej już od młodszego okresu przedrzymskiego, rysowała się głównie wzdłuż linii wyznaczonej miejscowością Nowy Tomyśl na południowym zachodzie; zaś Poznaniem, Gnieznem i Mogilnem – na północnym wschodzie. Część południową cechowała wyraźna zwartość i jednolitość kultury, zasadniczo przeworskiej, natomiast północna podlegała częstszym reorganizacjom osadniczym i kulturowym, gdyż była wyznaczona dziejami kultury jastorfskiej, później wielbarskiej, wzbogacanej tradycjami kręgu nadłabskiego, południowo-zachodnioeuropejskiego i skandynawskiego.

238

Ze studiów nad wczesnym okresem wędrówek ludów w Wielkopolsce

Szereg cech źródeł archeologicznych spotykanych w Wielkopolsce we wczesnych etapach okresu wędrówek ludów (faza C3/D1 – faza E) znajduje odniesienie w ich systematyce opracowanej przez Kazimierza Godłowskiego (1970, s. 24–27, Pl. IV; 1992, s. 1992, s. 38–52, Abb. 22–23) i Jarosława Tejrala (1987; 1988). Brak w tej systematyce możliwości jednak ustalenia wyraźnego miejsca dla elementów o tradycji północnej powoduje konieczność uzupełnienia owych systematyk znakomitą pracą Anny Bitner-Wróblewskiej porządkującą materiały o tradycji związanej z basenem Morza Bałtyckiego w okresie wędrówek ludów (por. A. Bitner-Wróblewska 2001, s. 200, Pl. 1). Odczuwa się tym samym potrzebę wypracowania dla Wielkopolski nowszego ujęcia chronologii cech kulturowych pochodzących z wczesnej fazy okresu wędrówek ludów (por. H. Machajewski 2008, s. 121, ryc. 12). W grupie wytworów kulturowych z Wielkopolski łączonych z wczesną fazą okresu wędrówek ludów wstępnie wydzielić można przynajmniej dwa ich ugrupowania – wcześniejsze i późniejsze. Miejscem pochodzenia wytworów z wcześniejszego ugrupowania były przede wszystkim osady, cmentarzyska i skarby, z późniejszego – osady i skarby. Obydwa ugrupowania dopełniały drobne luźne znaleziska. Brak, jak dotychczas, cmentarzysk łączonych z późniejszym ugrupowaniem jest niewątpliwie zjawiskiem pozornym, wynikającym z zakresu przeobrażenia zwyczajów pogrzebowych, jak i z trudności w ich datowaniu. W Wielkopolsce dobrym przykładem ilustrującym ową uwagę są rozbieżności w interpretacji rozległego cmentarzyska w Wilanowie, gmina Kamieniec, stan. 12, ujmowane jako nekropola z przełomu starożytności i wczesnego średniowiecza (A. Krzyszowski 2010, s. 168, ryc. 3), innym razem jako cmentarzyska z grobami typu „Alt – Käbelisch” (Z. Kurnatowska 2008, s. 312). Do wcześniejszej grupy znalezisk zalicza się późne zapinki typu A158, łączone z tradycją społeczności „przeworskiej”, w Wielkopolsce spotykane w postaci wariantu Skoroszów, Ojców, Olsztyn-Opatów, Opatów w ujęciu I. Jakubczyka (2013–2014, s. 181, Taf. V: 4, s. 194, Taf. XVIII: 5, s. 200, Taf. XXIV: 2, s. 204, Taf. XXVIII: 1) datowane od fazy C3/D1 po rozwinięte etapy fazy D1, a także sprzączki z pogrubioną przednią ramą, w tym okazy grupy H35 (R. Madyda-Legutko 1986, Taf. 20), okucia końca pasa grupy VI, typu 11, 12 według R. Madydy-Legutko (2011, s. 260–263, tabl. XL–XLII). Incydentalnie spotykano zapinki typu Raupenfibel, z guzkiem na końcu kabłąka oraz z łopatkowatą nóżką (por. J. Schuster 2013, s. 220, ryc. 4), wywodzone z kręgu dolnonadłabskiego i basenu Morza Bałtyckiego, a także fibule z blachowatą półkolistą główką typu Suran oraz fibule grupy 62 wg M. Schultze (1977, s. 48, Taf. 5: 67) nawiązujące do okazów pochodzących z kręgu Europy Południowo-Wschodniej. Zestaw ten uzupełniają grzebienie typu dzwonowatego o nawiązaniach południowych i południowo-wschodnioeuropejskich (E. Cnotliwy 2010). Natomiast późniejszą grupę znalezisk tworzą zapinki typu Ramersdorf (J. Schuster 2015, s. 19, ryc. 2), zapinki grupy West Heslerton/Weimar/Brunnhem w ujęciu J. Schustera (2015, s. 21, ryc. 4), zapinki z ażurowymi tarczkami na główce (J. Kostrzewski 1955, s. 265, ryc. 792), zapinki płytowate reliefowane typu A2 wg Sjøfelda (1993, s. 33–39), wszystkie niewątpliwie o tradycji skandynawskiej,

239

Henryk Machajewski

a także zapinki trójpalczaste z ornamentem spiralnym (J. Kostrzewski 1955, s. 265, ryc. 791), spotykane w basenie Morza Bałtyckiego, ale o pierwowzorach zapewne z rejonu środkowego Dunaju. Południowo-wschodni kierunek inspiracji sygnalizuje także sprzączka typu AH 52 (R. Madyda-Legutko 1986, s. 71, Taf. 22. Por. M. Mączyńska 1999, s. 29). Do tej grupy znalezisk włączyć należy także puchar szklany z Kalisza-Piwonic, nawiązujący do typu E 238 (M. Mączyńska 1999, s. 49, ryc. 10: 9; T. Stawiarska 1999 s. 308–309). Tę grupę znalezisk dopełniają kolejne elementy o tradycji skandynawskiej, pochodzące ze skarbu w Wapnie (złote ogniwka łańcucha?, 4 złote brakteaty) i ze znaleziska bagiennego w Radosiewie (złoty naszyjnik odm. A) (H. Machajewski 1992, s. 92, nr 8, 12), a także zapinki łączone z tradycją wczesnomerowińską (np. Tarnowo, gmina Oborniki, Nowa Wieś, gmina Czarnków. Por. J. Schuster 2018, s. 177, Fig. 3). Wstępnie wcześniejszą grupę znalezisk można datować od fazy C3/D1 po rozwiniętą fazę D2, natomiast późniejszą od przełomu fazy D2 i D3 po fazę E (por. K. Godłowski 1985, s. 112–125, mapa 9 i 10; J. Tejral 1988; M. Mączyńska 1999, s. 25–32; J. Schuster 2018, s. 183, Fig. 10). Niewątpliwie, swoistą „granicę” chronologiczną między tymi ugrupowaniami mogły wyznaczać skarby z Siedlikowa, Wtórku (?), Koźminka i Zagórzyna z fazy D1 i D2, o tradycji ogólnie południowej, oraz z Wapna z fazy E (początek VI w.) o tradycji skandynawskiej. Obydwie grupy znalezisk dopełniają zbiory ceramiki naczyniowej ręcznie lepionej i warsztatowej wykonanej za pomocą koła garncarskiego (naczynia obtaczane lub wykonane na kole). Próba szczegółowego datowania tej ceramiki, z uwagi na zbyt wąski zakres jej współwystępowania z różnymi elementami tzw. datującymi, natrafia ciągle na trudności. Można zasygnalizować, że w Wielkopolsce ceramika warsztatowa pojawiła się w fazie B2/C1, natomiast w fazie C2 i w C3/D nastąpiło jej upowszechnienie. Ceramikę wykonaną na kole reprezentowały okazy o fakturze „gładkiej” i nieco później pojawiające się „szorstkiej”, dalej naczynia zasobowe datowane zasadniczo na fazę C3/D oraz ceramika wykonana za pomocą koła o fakturze „szorstkiej” i „gruzełkowatej” nazywana „pseudośredniowieczną”, pochodząca z fazy C3/D i D (G. Domański 2005, s. 253–266; H. Machajewski, R. Pietrzak 2008, s. 233–237; D. Żychliński 2008, s. 400–414). Wydzielone grupy ceramiki warsztatowej wykazują nawiązania do podobnych grup spotykanych na Dolnym Śląsku i w Turyngii, w węższym zakresie w Małopolsce i Polsce Środkowej. W Wielkopolsce ceramika warsztatowa wystąpiła niemal na wszystkich osadach funkcjonujących w fazie C1a–D2. Na wielu z nich zwłaszcza tam, gdzie znajdowały się piece garncarskie, częstotliwość jej występowania była znacząca, na pozostałych sięgała jedynie kilkunastu procent całego zbioru ceramiki naczyniowej. Stąd też najliczniej była ona spotykana w Wielkopolsce południowo-wschodniej. Spostrzeżenie to potwierdzają wyniki analizy dynamiki rozwoju umiejętności wykonywania tej ceramiki ujmowane poprzez badania nad okresem jej użytkowania, produkcji, a także nad okresem jej produkcji z przeznaczeniem na zbyt (G. Domański 2010, s. 36).

240

Ze studiów nad wczesnym okresem wędrówek ludów w Wielkopolsce

Natomiast ceramikę ręcznie lepioną z wczesnej fazy okresu wędrówek ludów, w nawiązaniu do ceramiki z fazy C1b–C2, znamionuje szereg nowych cech technicznych i formalnych. Obrazują to badania przeprowadzone na jej zbiorach pochodzących z szeroko płaszczyznowo rozpoznanych osad w Poznaniu-Nowym Mieście, stan. 41 i stan. 226, Wilanowie, powiat Grodzisk Wlkp., Kunach, pow. Turek, stan. 4 oraz Gieczu, pow. Środa Wlkp., stan. 21–22 (B. Rogalski 2004, s. 179–241; H. Machajewski, R. Pietrzak 2008, s. 225–251; D. Żychliński 2008, s. 383–452; A. Krzyszowski 2010, s. 183–190; P. Pawlak 2017). Wspominając o cechach technicznych, zauważa się tworzenie naczyń o grubości ścianek zazwyczaj od 0,4 do 0,9 cm, wyjątkowo powyżej 0,9 cm, o fakturach zagładzanych i gładkich, wyjątkowo szorstkich, stosowanie domieszek w postaci tłucznia o grubej, rzadziej średniej granulacji. Z cech formalnych uwagę zwraca formowanie wylewów o krawędziach zaokrąglonych, niekiedy z nieznacznym „okapem”, formowanie brzuśców o łagodnych załomach, zazwyczaj o największej wydętości umieszczonej w połowie lub w górnej jego części. Odnotowuje się tendencje do formowania den z nieznacznie wyodrębnioną stopką lub wręcz zaokrąglonych. Próba klasyfikacji typologicznej form naczyń ręcznie lepionej pochodzących z szeroko płaszczyznowo rozpoznanych stanowisk na terenie Wielkopolski, spotykanych na stanowiskach założonych w młodszym i późnym okresie rzymskim, funkcjonujących po wczesną fazę okresu wędrówek ludów, sprowadza się do następujących uwag. Ich datowanie, w szerokim ujęciu jest określane na fazę C2 i D, z próbą jej uszczegółowienia tylko w przypadku niektórych naczyń (por. B. Rogalski 2004, s. 181–183; H. Machajewski, R. Pietrzak 2008, s. 227–233; D. Żychliński 2008, s. 390–397). Wydzielono sześć grup naczyń. Grupa A – naczynia garnkowe, z podziałem na typ A1: o brzuścu baniastym i cylindrycznej szyjce (ryc. 1: 1–2); typ A2: o brzuścu esowatym z największym R3 umieszczonym powyżej ½ wysokości naczynia i cylindrycznej szyjce (ryc. 1: 3); o brzuścu baniastym, cylindrycznej szyjce, z brzegiem pogrubionym od zewnątrz (ryc. 1: 4); typ A4: o brzuścu ostrym załomie brzuśca, w górnej części wklęsłym, dolnej wypukłym, z brzegiem łukowato wygiętym na zewnątrz (ryc. 1: 5–9). Grupa B – naczynia wazowate, z podziałem na typ B1: z brzuścem baniastym i brzegiem cylindrycznym (ryc. 2: 1–3); typ B2: z brzuścem profilowanym, brzegiem pogrubionym od zewnątrz (ryc. 2: 4–5). Grupa C – naczynia misowate, z podziałem na typ C1: z brzegiem diagonalnie wygiętym (ryc. 3: 1–2); typ C2: z brzegiem esowato wygiętym na zewnątrz (ryc. 3: 3); typ C3: z brzuścem dwustożkowatym, brzegiem wygiętym skośnie na zewnątrz (ryc. 3: 4–9); typ C4: o ostrym załomie brzuśca z wklęsłą linią profilu w części górnej i wypukłą w części dolnej (ryc. 3: 7–9); typ C5: o brzuścu baniastym i nieznacznie wyodrębnionym brzegu (ryc. 3: 10–13).

241

Henryk Machajewski

Grupa D – naczynia donicowate, z podziałem na typ D1: z brzegiem diagonalnie wygiętym (ryc. 4: 1–4); typ D2: z brzegiem zagiętym do wewnątrz (ryc. 4: 5–9). Grupa E – naczynia kształtu „tulipanowatego” (ryc. 5: 1–4). Grupa F – naczynia dzbanowate (ryc. 5: 5). Naczynia grupy A należą do szeroko rozpowszechnionych w kulturze przeworskiej od fazy C2 po fazę D (K. Godłowski 1992, s. 90 Abb. 23: 9–10; H. Machajewski, R. Pietrzak 2008, s. 227–229; I. Marchelak 2008, s. 174–176, Fig. 11, 12), przy czym naczynia typu A4 reprezentują, jak się zdaje, okazy częściej spotykane we wczesnej fazie okresu wędrówek ludów (H. Machajewski 2003, s. 284, tab. 2: 5). Z kolei wśród naczyń grupy B, reprezentujących tradycje naczyń typowych jeszcze dla fazy C1b–C2, okazami charakterystycznymi jedynie dla fazy D mogą okazać się naczynia wazowate typu B1 (por. K. Godłowski 1992, s. 90, Abb. 23: 7). Z grupy naczyń misowatych, typologicznie bardzo zróżnicowanej, z wyłączeniem typu C4 (ryc. 3: 7–9) spotykanym już w fazie C2 (H. Machajewski, R. Pietrzak 2008, s. 229), pozostałe wydzielone typu tej grupy naczyń reprezentują okazy spotykane zazwyczaj we wczesnej fazie okresu wędrówek ludów (K. Godłowski 1977, s. 106, tabl. XXX: 9; St. Pazda 1994, s. 36, ryc. 23: 12; H. Machajewski 1997, s. 116, ryc. 10: 3, 4). Wreszcie naczynia grupy D pojawiające się w młodszym okresie rzymskim, spotykane następnie w fazie C2, liczne we wczesnej fazie okresu wędrówek ludów, kiedy pojawiły się różne odmiany zwłaszcza typu D2 (K. Godłowski 1992, s. 90, Abb. 23: 8; H. Machajewski 1997, s. 116, ryc. 10: 10, 11, 13). Natomiast naczynia grupy E, jeżeli słuszna jest teza o podobieństwie w ogóle okazów „tulipanowatych” do naczyń szklanych, to niewykluczone, że ceramiczne naczynia z Wielkopolski mogą przypominać szklane okazy typu 47 wg Barkoczi (por. J. Tejral 1988, s. 295), pochodzące z wczesnej fazy okresu wędrówek ludów (por. H. Machajewski, R. Pietrzak 2008, s. 229–232). Ostatnią grupę naczyń tworzą naczynia dzbanowate, w Wielkopolsce spotykane sporadycznie (ryc. 5: 5). Ich pojawienie się w tej części Polski, przypadające zapewne na rozwinięte etapy fazy D, mogło być efektem naśladowania klasycznych dzbanów wykonywanych na kole, w Wielkopolsce pojawiających się w fazie C2 i w fazie D (H. Dobrzańska 1980, s. 122– 128; M. Mączyńska 1999, s. 53, ryc. 15: 7; D. Żychliński 2008, s. 448, tabl. XXIX: 4). Wspomniany zbiór ceramiki ręcznie lepionej, tak w ujęciu techniki jej wykonania, jak i cech formalnych, wstępnie podzielić można przynajmniej na dwa podzbiory. Pierwszy z nich tworzyły okazy typu A1, A2, A3, dalej typu B2, C4, grupy D. Z kolei drugi podzbiór stanowiły naczynia typu A4, B1, C1, C2, C3, C5, grupy E i F. Pierwszy podzbiór nawiązuje wyraźnie jeszcze do wcześniejszej późnorzymskiej ceramiki. Natomiast drugi sygnalizuje już pojawienie się cech typowych tylko dla wczesnej fazy okresu wędrówek ludów. Owe dwa podzbiory są zdecydowanie odmienne wobec ceramiki wczesnośredniowiecznej, zwłaszcza z fazy A–A/B. Trudno zatem zgodzić się z propozycją wydzielania ceramiki „przejściowej”, wyznaczonej na przykładzie stanowiska 12 w Wilanowie, gmina Kamieniec, mającej być użytkowaną między schyłkiem starożytności a początkiem wczesnego średniowiecza (por. A. Krzyszowski 2010, s. 188, 189).

242

Ze studiów nad wczesnym okresem wędrówek ludów w Wielkopolsce

Ryc. 1. Grupa A – naczynia garnkowate; wybór naczyń z osady w Kunach, pow. Turek (1, 4), w Poznaniu-Nowym Mieście, stan. 41 (5), w Poznaniu-Nowym Mieście, stan. 226 (2, 6, 7, 8, 9), w Gieczu, pow. Środa Wlkp. (3)

243

Henryk Machajewski

Ryc. 2. Grupa B – naczynia wazowate; wybór naczyń z osady w Poznaniu-Nowym Mieście, stan. 41 (1, 2, 4, 5, 6), w Gieczu, pow. Środa Wlkp. (3)

244

Ze studiów nad wczesnym okresem wędrówek ludów w Wielkopolsce

Ryc. 3. Grupa C – naczynia misowate; wybór naczyń z osady w Poznaniu-Nowym Mieście, stan. 226 (1, 2, 3, 7, 8), w Poznaniu-Nowym Mieście, stan. 41 (5, 6, 9, 10, 11, 12), w Kunach, pow. Turek (13), w Gieczu, pow. Środa Wlkp. (4)

245

Henryk Machajewski

Ryc. 4. Grupa D – naczynia donicowate; wybór naczyń z osady w Poznaniu-Nowym Mieście, stan. 41 (1, 2, 6, 7, 8), w Poznaniu-Nowym Mieście, stan. 226 (4, 5, 9), w Gieczu, pow. Środa Wlkp. (3)

246

Ze studiów nad wczesnym okresem wędrówek ludów w Wielkopolsce

Ryc. 5. Grupa E – naczynia kształtu „tulipanowatego”; wybór z osady w Poznaniu-Nowym Mieście, stan. 226 (1, 2, 3, 4); Grupa F – naczynia dzbanowate; wybór z osady w Poznaniu-Nowym Mieście, stan. 41 (5)

Osadnictwo Wielkopolski w okresie wczesnej fazy okresu wędrówek ludów, jak już wspomniano, odzwierciedla przynajmniej dwie odmiennie struktury po dawnych kulturach. Wyznaczona linia, łącząca Nowy Tomyśl, Poznań, Gniezno, Mogilno, orientacyjnie rozdziela zwarty układ osadnictwa kultury przeworskiej rozwijający się na południe od niej i bardziej zróżnicowany kulturowo, a jednocześnie jej rozproszony układ stanowiący pozostałość po tradycji kultur kręgu nadłabskiego, pomorskiego i skandynawskiego, funkcjonujący na północ i północny zachód od linii położenia tych miejscowości. Obraz ten, co należy zaznaczyć, był możliwy do nakreślenia w konsekwencji prowadzonych w ostatnim czasie rozległych prac terenowych realizowanych w różnych częściach Wielkopolski (por. H. Machajewski 2010, s. 33–45). Brak jednak tego typu badań w Wielkopolsce północnej wymusza konieczność posługiwania się jedynie dawniejszymi informacjami, co w sytuacji zmiany stanu badań może spowodować konieczność wprowadzenia stosownych korekt. Zauważa się jednocześnie, że podstawy do datowania owych śladów po dawnym osadnictwie zazwyczaj wyznacza się na podstawie chronologii ceramiki naczyniowej ręcznie lepionej i ceramiki warsztatowej, co w efekcie powoduje przyjmowanie niekiedy dość szerokich ram chronologicznych, zazwyczaj obejmujących fazę C1a–D. Istnieje

247

Henryk Machajewski

zatem, na podstawie wyników nowych studiów nad chronologią ceramiki naczyniowej, potrzeba przeprowadzenie szczegółowej weryfikacji chronologicznej wszystkich dotychczas odkrytych śladów po dawnym osadnictwie. Osadnictwo ludności kultury przeworskiej w Wielkopolsce tworzyło kilka wyraźnych jej skupień położonych w dorzeczu Prosny, Neru i górnej Warty, a dalej w dorzeczu środkowej Warty, „połączonych” siecią bardzo rozproszonego osadnictwa gromadzącego się przede wszystkim wzdłuż cieków wodnych i rynien jeziornych. Skupienia nad Prosną, Nerem i górną Wartą stanowią, jak się zdaje, zachodni i północno-zachodni fragment rozległego gniazda osadnictwa przeworskiego rozpościerającego się od Kujaw na północy po Polskę Środkową, zachodnią Małopolskę i Śląsk na południu (por. K. Godłowski 1985, mapa 6, 9; M. Mączyńska 1999, s. 38–39, mapa 1, 3; H. Machajewski, w druku). Wśród powtarzających się elementów zabudowy osad kultury przeworskiej w Wielkopolsce z okresu wędrówek ludów, stanowiących pozostałość po mieszkalnych budynkach wziemnych (ziemianki) i naziemnych oraz po obiektach produkcyjnych i gospodarczych, ze względu na ich cechy konstrukcyjne i powierzchnię użytkową wydziela się kilka ich grup; (A) budynki wziemne pozbawione konstrukcji słupowych lub z konstrukcjami słupowymi posadowionymi przy jamie ziemiankowej bądź w pewnej od niej odległości, lub z konstrukcjami słupowymi wyznaczającymi jednocześnie wielorzędowe podcienia, albo ze ścianami wykonanymi w konstrukcji plecionkowej; (B) budynki naziemne z podziałem na domy długie, zazwyczaj 3–5 razy większe od szerokości, zwykle powyżej 50 m2, lub domy krótkie o powierzchni zazwyczaj od 15 do 40 m2 o konstrukcji wielonawowej; (C) spichlerze o powierzchni zazwyczaj nieprzekraczającej 30 m2; (D) studnie; (E) łaźnie; (F) paleniska; (G) piece. Wiele cech konstrukcyjnych, spotykanych zwłaszcza wśród budynków naziemnych, wskazuje na ich podobieństwa do obiektów spotykanych we wschodniej Brandenburgii, na Łużycach, a także na Jutlandii i w Meklemburgii (por. H.-J. Nüsse 2014; H. Machajewski, w druku). W Wielkopolsce zauważa się kilka odmiennych sposobów organizowania zabudowy osad. Wspólnym ich rysem był podział zajmowanej przestrzeni na część mieszkalną i gospodarczo-produkcyjną. Część mieszkalną wyznaczały zagrody, część gospodarczo-produkcyjną skupiska palenisk, pieców dymarskich garncarskich, wapienniczych, studni i różnego rodzaju jam gospodarczych. Wśród dotychczas ujawnionych sposobów zabudowy zauważa się przynajmniej trzy koncepcje ich przestrzennej organizacji. Pierwszą z nich były osady z placem centralnym, drugą rzędowa (kratowa), trzecią gniazdowa (por. W. Łosiński 1982, s. 139–143; Z. Kobyliński 1988, s. 63). Najczęściej spotykane były osady zbudowane wokół placu centralnego o wymiarach 30 m x 40 m. Plac wyznaczały budynki wziemne i sporadycznie lokowane obok nich budynki naziemne. Niekiedy ów plac wyznaczało kilka obiektów naziemnych w postaci długich i krótkich budynków oraz spichlerzy (np. Konarzewo, stan. 5; Poznań-Nowe Miasto, stan. 40). W Wielkopolsce najczęściej spotykano je w dorzeczu środkowej Warty. Natomiast osady w układzie rzędowym,

248

Ze studiów nad wczesnym okresem wędrówek ludów w Wielkopolsce

a więc z obiektami rozmieszczonymi w dwóch lub trzech niemal równoległych liniach, oddalonych od siebie od około kilku do kilkunastu metrów, spotyka się na pograniczu Wielkopolski południowo-wschodniej i Polski Środkowej (np. Olewin i Toporów, pow. Wieluń) (A. Michałowski 2003, s. 228, ryc. 62, s. 250, ryc. 97). Sieć osadniczą dopełniały cmentarzyska w swojej różnorodności cech obrządku pogrzebowego, związanego z kremacją zwłok, incydentalnie z ich inhumowaniem, sygnalizujące wyjątkowo głębokie przemiany dokonujące się w sferze kultury duchowej. Dotyczyły one sposobów przygotowywania zwłok celem złożenia ich do grobu, organizacji ceremonii pogrzebowych czy organizacji cmentarzysk. Na gruncie taksonomii archeologicznej, jak już wspomniano, cmentarzyska reprezentowały społeczność kultury przeworskiej i kręgu nadłabskiego. W dziejach społeczności zwłaszcza kultury przeworskiej zauważa się, że już od wczesnej fazy okresu wędrówek ludów następowało sukcesywne obniżanie się liczebności pochówków. W Wielkopolsce około połowy V wieku pojawiła się jeszcze nieliczna grupa niewielkich cmentarzysk, krótko użytkowanych (np. Oszczywilk, pow. Kalisz), względnie pojedyncze pochówki społeczności łączonych z różnymi kręgami kulturowymi barbarzyńskiej Europy (por. M. Mączyńska 1999, s. 30). Cmentarzyska w Wielkopolsce funkcjonujące we wczesnej fazie okresu wędrówek ludów powstawały na kilku etapach okresu wpływów rzymskich (ryc. 6). Terenem, gdzie odnotowuje się wyjątkową różnorodność etapów ich zakładania, obejmujących czas od młodszego okresu przedrzymskiego aż schyłek późnego okresu rzymskiego, była Wielkopolska południowo-wschodnia. Zwyczaje pogrzebowe na omawianym terenie we wczesnej fazie okresu wędrówek ludów były efektem wyobrażeń nawiązujących nie tylko do wielkopolskich tradycji późnorzymskich, lecz także z różnych terenów Barbaricum (K. Godłowski 1981, s. 116–118). Już wtedy zaczęto odchodzić od budowania grobów popielnicowych na rzecz pochówków jamowych, lub nadal budowano groby popielnicowe, w których popielnice gliniane zastąpiono pojemnikami wykonanymi z różnych surowców organicznych. Zubożeniu uległo wyposażenie grobów, zapewne przy kierowaniu się zasadą pars pro toto. Ujawniały się zatem nowe formy obiektów sepulkralnych, wśród których nie wszystkie uznaje się za groby właściwe. Była to konsekwencja złożonego procesu organizacji ceremonii pogrzebowych związanych z kremacją i procesem składania do grobu szczątków zmarłego oraz elementów jego wyposażenia. Niektóre z tych obiektów, użytkowane jedno- lub wielorazowo (np. obiekty rowkowe, paleniska, ustryny), spełniały określoną funkcję tylko na pewnym etapie procesu kremacji, po czym przepalone szczątki przenoszono i gromadzono w jednym miejscu lub rozproszano w miejscach będących grobem sensu stricto (np. obiekty warstwowe). Inną kategorią grobu ciałopalnego było bustum, a więc pochówek ciałopalny ze stosem, powstały w miejscu kremacji (por. A. Błażejewski 2007, s. 26–30). Niewykluczone, że zasygnalizowane tutaj cechy obrządku pogrzebowego mogły być jedną z przyczyn tak trudnego i złożonego niekiedy procesu wyodrębniania pochówków ewidentnie

249

Henryk Machajewski

pochodzących z wczesnej fazy okresu wędrówek ludów. W Wielkopolsce znakomitym tego przykładem jest cmentarzysko w Wilanowie, powiat Grodzisk Wlkp. (por. A. Krzyszowski 2010, s. 165–210).

Ryc. 6. Wielkopolska; udział różnych nurtów kulturowych w procesie przemian kulturowo-osadniczych. Liczba słupków w obrębie poszczególnych kultur odzwierciedla etapy przemian osadniczych, natomiast w ich obrębie poziome kreski przedstawiają okres sukcesywnego rozpraszania się osadnictwa (oprac. H. Machajewski 2008, s. 121, ryc. 12)

Złożoność cech obrządku pogrzebowego z wczesnej fazy okresu wędrówek ludów obrazuje kilka ostatnio odkrytych cmentarzysk (np. Obłaczkowo, pow. Września, stanowisko 7; Konarzewo, pow. Poznań, stanowisko 5; Baborowo, pow. Szamotuły, stanowisko 22; Wilanowo, pow. Grodzisk Wlkp., stanowisko 12). Pierwsze dwa z nich wystąpiły w obrębie zabudowy osad. W Obłaczkowie odkryto kamienną komorę, o wymiarach 5,4 x 5,2 m, głębokości 1,26 m, pełniącą funkcję zapewne grobu zbiorowego. Wewnątrz znajdowały się przepalone szczątki przynajmniej 17 osobników, łącznie z różnymi elementami ich wyposażeń (zapinki?, metalowe okucia?, 97 paciorków szklanych, przybory toaletowe, bryłki szkła – naczynie?, drobne narzędzia pracy i liczne fragmenty ceramiki naczyniowej). Trudno stwierdzić, czy był to obiekt użytkowany przez dłuższy czas, czy jednorazowo ukryto tam zwłoki wszystkich osobników. Ową komorę datuje się od schyłku fazy C2 po fazę C3/D (por. P. Pawlak 2013, s. 267 – 270). Niewykluczone, że ideę podobnego pochówku odzwierciedla znalezisko z Konarzewa, gdzie przepalone szczątki kilkudziesięciu osobników ukryto w studni. Elementy ich wyposażeń były podobne do znalezionych

250

Ze studiów nad wczesnym okresem wędrówek ludów w Wielkopolsce

w Obłaczkowie. Obiekt ten datuje się na początkowe etapy wczesnej fazy okresu wędrówek ludów (T. Makiewicz et al. 2008, s. 299–355). Organizacja pochówków z Obłaczkowa i Konarzewa, na Niżu Polskim, jak dotychczas odosobniona, przypomina jednak zwyczaje spotykane na terenie Czech i Turyngii. Natomiast zupełnie odmienna była organizacja cmentarzyska w Baborowie, położonego poza osadą, funkcjonującego w fazie C2–C3/D. Odkryto tam 13 (?) grobów szkieletowych i 5 grobów ciałopalnych. Część z nich nakrywała warstwa ciałopalenia ze szczątkami stosu i różnymi elementami wyposażenia, usypana nad współczesnymi z nią częścią grobów z fazy C3/D (R. Pietrzak 2013, s. 29–97). Większość elementów wyposażenia grobów, a także sposób ułożenia zwłok w grobach przypomina zwyczaje spotykane w środkowonadłabskiej grupie niemberskiej oraz na Dolnym Śląsku, a nawet w kulturze czernichowskiej (A. Leube 1986, s. 371, Abb. 90). Współwystępowanie na jednym cmentarzysku warstwy ciałopalenia i grobów indywidualnych znajduje analogie w wielu regionach barbarzyńskiej Europy we wczesnej fazie okresu wędrówek ludów. Wreszcie cmentarzysko w Wilanowie, funkcjonujące w fazie C2–C3/D, reprezentujące klasyczne późne zachowania funeralne społeczności kultury przeworskiej, tworzyły groby ciałopalne jamowe z często zachowanymi drewnianymi dranicami pierwotnie wbijanymi lub ułożonymi poziomo w jamie grobowej. Pochówki, po których zachowały się nieliczne szczątki kostne, były wyjątkowo ubogo wyposażone (A. Krzyszowski 2010, s. 174–180). Zagadnienie skarbów w Wielkopolsce z wczesnej fazy okresu wędrówek ludów, podobnie jak na pozostałych terenach Barbaricum, wywołuje wiele dyskusji; czy jest to przejaw procesu ukrywania wartości stricte ekonomicznych, czy są to depozyty o charakterze kultowych, czy wreszcie substytuty wyposażeń grobowych (por. K. Godłowski 1979, s. 77–79; M. Mączyńska 1999, s. 29–32; H. Machajewski 2012, s. 220–222). Około połowy V wieku (schyłek fazy D2 lub przełom fazy D2 i D3) w Wielkopolsce nastąpiło wyraźne rozproszenie sieci osadniczej. Zaniechano użytkowania niemal wszystkich cmentarzysk. Trudno, z wyłączeniem terenu międzyrzecza środkowej Prosny, dolnego Neru i górnej Warty, jest w sposób przekonywujący udokumentować na pozostałym obszarze Wielkopolski funkcjonowanie osad. Jednak to właśnie w tej części Wielkopolski, w Oszczywilku, pow. Kalisz, znajdowało się niewielkie cmentarzysko inhumacyjne. Elementy wyposażenia tych grobów (m.in. zapinki, szpile, naczynia ceramiczne wykonane na kole) przypominały wyroby pochodzenia skandynawskiego (detale stroju), ale także środkowonaddunajskiego (ceramika). Ostatnio w okolicy tego cmentarzyska, obecnie identyfikowanego z miejscowością Janków Drugi, odkryto jeszcze zapinkę płytową trójpalczastą z 2. połowy V w. lub nawet początku VI w. przypominającą ozdoby o tradycji gepidzkiej spotykane w Europie Południowej (S. Miłek 2017, s. 115). Z tych samych terenów pochodzi sprzączka typu AH 52 wg Madydy-Legutko odkryta w Zagórzynie, pow. Kalisz (R. Madyda-Legutko 1986, s. 174, nr 805). W tym samym czasie do Wielkopolski

251

Henryk Machajewski

północnej i środkowej napływa szereg elementów o tradycji skandynawskiej (np. zapinki typu Ramersdorf, zapinki z ażurowymi tarczkami na główce, zapinki płytowe reliefowane) (M. Rudnicki 2014, s. 283–290). Z Wielkopolski północnej pochodzi także skandynawski naszyjnik (Radosiew, powiat czarnkowsko-trzcianecki) oraz wielce frapujący skarb z elementami skandynawskimi (Wapno, powiat Wągrowiec) (M. Kara 1994, s. 73–110). Wreszcie ujawniane są tutaj ostatnio wczesnomerowińskie detale stroju (Nowa Wieś, powiat czarnkowsko-trzcianecki) (J. Schuster 2018, s.173–189). Podsumowując, Wielkopolska, jakkolwiek pozbawiona u schyłku V w. i na początku VI w. gęstej sieci osadniczej, to jednak znajdowała się w strefie stałego zainteresowania wielu ugrupowań kulturowych przemierzających Barbariucm w różnych kierunkach (H. Machajewski 2008, s. 121, ryc. 12). Jeżeli ich szlak prowadzący z rejonu dawnego limesu w kierunku na północ był dotychczas niemal zawsze szeroko dokumentowany, to w ostatnim czasie coraz wyraźniej jest potwierdzany ich szlak prowadzący także z basenu Morza Bałtyckiego na południe oraz ze wschodu na zachód w rejon wczesnomerowińskiego kręgu kulturowego (J. Schuster 2015; J. Schuster 2018, s. 173–189). Zatem w związku z ustaloną chronologią śladów po owych wędrówkach, które najpóźniejsze prawdopodobnie pochodzą z połowy VI w. lub czasów jeszcze późniejszych, niezależnie od przyjmowanej wersji wydarzeń wiązanych z procesem formowania się wczesnośredniowiecznego oblicza kulturowego (kohabitacja czy dyskontynuacja), to nowego spojrzenia wymaga przede wszystkim zagadnienie datowania w Wielkopolsce osadnictwa wczesnośredniowiecznego (por. Z. Hilczerówna 1967; M. Dulinicz 2001; E. Pawlak, P. Pawlak 2018, s. 43–79. Por. J. Herrmann 1984, s. 5–15, Abb. 1 i 4). Szereg zasygnalizowanych w tym artykule kwestii będzie szerzej omówiona w przygotowywanej rozprawie o Wielkopolsce w okresie wędrówek ludów. Niemniej już teraz należy zauważyć, że rozwój badań terenowych, dobry stan publikacji tych wyników, formułowanie nowych ujęć systematyzujących chronologię i chorologię źródeł archeologicznych, szerokie możliwości wykorzystywania nowych badań nad przyrodniczymi śladami przemian osadniczych, a także postęp badań nad interpretacją źródeł pisanych zmuszają do zastanowienia, czy istnieją podstawy do stworzenia nowszej narracji o dziejach społeczności wielkopolskich na przełomie starożytności i wczesnego średniowiecza. LITERATURA A 2015

B. Schyłkowa faza kultury przeworskiej nad górną Wartą, [w:] L. Tyszler, E. Droberjar (red.), Archerologia Barbarzyńców 2014. Procesy integracji środkowoeuropejskiego Barbaricum. Polska–Czechy– Morawy–Słowacja, Łódź-Wieluń, s. 299–314.

B -W A. 2001 From Samland to Rogaland. East-West connections in the Baltic basin during the Early Migration Period, Warszawa.

252

Ze studiów nad wczesnym okresem wędrówek ludów w Wielkopolsce

B 2007

A. Kultura przeworska a reńsko-wezerska strefa kulturowa, Wrocław.

C 2010

E. Grzebienie dzwonowatego typu w Europie, Acta Archaeologica Pomoranica, t. IV, Szczecin.

D 1980

H. Zagadnienie datowania ceramiki toczonej w kulturze przeworskiej, Archeologia Polski, t. XXIV, s. 87–152.

D 2005

G. Ceramika z okresu wędrówek ludów na Śląsku, [w:] P. Kaczanowski, M. Parczewski (red.), Archeologia i początkach Słowian, Kraków, s. 253–266). Zagadnienie datowania ceramiki wykonanej na kole garncarskim w okresie wpływów rzymskich na obszarze kultury przeworskiej, [w:] H. Machajewski, B. Jurkiewicz (red.) Ceramika rzemieślnicza jako źródło do badań nad zróżnicowaniem garncarstwa kultury przeworskiej, Pułtusk, s. 35–47.

2010

D 2001

M. Kształtowanie się Słowiańszczyzny Północno-Zachodniej, Warszawa.

G 1970

K. The Chronology of the Late Roman and Early Migration Periods in Central Europe, Prace Archeologiczne 11, Kraków. 1977 Materiały do poznania kultury przeworskiej na Górnym Śląsku (część I), Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne, t. 4, s. 7–238. 1979 Okres wędrówek ludów na Pomorzu, Pomorania Antiqua, t. X, s. 65–129. 1981 Kultura przeworska, [w:] Prahistoria ziem polskich, t. V, późny okres lateński i okres rzymski, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk, s. 57–135. 1985 Przemiany kulturowe i osadnicze w południowej i środkowej Polsce w młodszym okresie przedrzymskim i w okresie rzymskim, Wrocław–Warszawa–Kraków-Gdańsk–Łódź. 1992a Germanische Wanderungen im 3. Jh. v.Chr. 6. Jh. n.Chr. und ihre Widerspiegelung in den historischen und archäologischen Quellen, Peregrinatio Gothica III, Oslo, s. 53–75. 1992b Die Przeworsk – Kultur, [w:] G. Neumann H. Seemann (red.) Beiträge Verständnis der Germania des Tacitus, Teil II, Bericht über die Kolloqien der Kommission für die Altertumskunde Nord – und Mitteleuropas im Jahre 1986 und 1987, Göttingen, s. 9–90. H 1984

J. Germanen und Slawen in Mitteleuropa, Berlin.

H 1967

Z. Dorzecze górnej i środkowej Obry od VI do początków XI wieku, Wrocław–Warszawa–Kraków.

J I. 2013–2014 Die eingliederingen Fibeln der Almgren VI. Gruppe in der Przeworsk – Kultur – Fibel des Typs A 158, Recherches Archéologiques, Nr 5–6, s. 113–218. K 2015

P., R -N J. Hunowie na ziemiach polskich, [w:] E.A. Thompson (red.), Hunowie, Warszawa, s. 208–217.

K M. 1994 Skandynawski skarb złotych przedmiotów z przełomu starożytności i wczesnego średniowiecza z miejscowości Wapno, woj. pilskie, Przegląd Archeologiczny, t. 42, s. 73–110. K 1988

Z . Struktury osadnicze na ziemiach polskich u schyłku starożytności i w początkach wczesnego średniowiecza, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź.

253

Henryk Machajewski

K 1955

J. Wielkopolska w pradziejach, Warszawa, Wrocław.

K 2010

A. Rytualne paleniska czy obiekty grobowe (?) z przełomu okresu „późnorzymskiego” w wczesnych faz wczesnego średniowiecza w Wilanowie (stan. 12), gmina Kamieniec, woj. wielkopolskie, Slavia Antiqua, t. LI, s. 165–203.

K 2008

Z. Początki i rozwój państwa, [w:] M. Kobusiewicz (red.), Pradzieje Wielkopolski. Od epoki kamienia do średniowiecza, Poznań, s. 297–395.

K 2008

S. Jak powstawała Wielkopolska, {w:] M. Kobusiewicz (red.), Pradzieje Wielkopolski. Od epoki kamienia do średniowiecza, Poznań, s. 49–91.

L A. 1986 Die Burgunden bis zum Untergang ihres Reiches an der oberen Rhone im Jahre 534, [w:] B. Krüger (red.), Die Germanen. Geschichte und Kultur der germanischen Stämme in Mitteleuropa, Bd. II, Berlin, s. 361–379. Ł 1982

W. Osadnictwo plemienne Pomorza (VI–X wiek), Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź.

M 1986

H. Stan badań nad młodszym okresem przedrzymskim i okresem rzymskim w Wielkopolsce, [w:] K. Godłowski, R. Madyda-Legutko (red.), Stan i potrzeby badań nad młodszym okresem przedrzymskim i okresem wpływów rzymskich w Polsce, Kraków, s. 269–298. 1982 Skandynawskie elementy kulturowe na Pomorzu Zachodnim z okresu wędrówek ludów (2. połowa IV w. – początek VI w.), Przegląd Archeologiczny, t. 40, s. 71–96. 1997 Z badań nad kulturą przeworską w Wielkopolsce północnej, [w:] J. Gurba, A. Kokowski (red.), Kultura przeworska, t. III, Lublin, s. 97–116. 2003 Metalowe okucie końca pasa z osady kultury przeworskiej w Poznaniu – Nowym Mieście, [w:] A. Bursche, R. Ciołek (red.), Antyk i barbarzyńcy. Księga dedykowana Profesorowi Jerzemu Kolendo w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, Warszawa, s. 277–284. 2008 Nowe kierunki badań nad społecznościami Wielkopolski z okresu od I w. n.e. do V/VI w. n.e., H. Machajewski (red.), Wielkopolska w dziejach. Archeologia o regionie, Poznań, s. 107–125. 2010 Archeologia o Wielkopolsce u schyłku starożytności – osiągnięcia i porażki, [w:] M. Przybył, M. Winiarska-Kabacińska (red.), Archeologia wobec wyzwań współczesności, Poznań, s. 33–45. 2012 Wprowadzenie do problematyki kulturowej zabytków z okresu wpływów rzymskich i wczesnej fazy okresu wędrówek ludów (I–V/VI wiek), [w:] K. Kowalski, D. Kozłowska-Skoczka (red.), Zaginione – ocalone. Szczecińska kolekcja starożytności pomorskich, Szczecin, s. 203–222. w druku Settlements, A. Bursche, J. Hines, A. Zapolska (red.), The Migration Period between the Oder and the Vistula, Boston. M 2008

H., P R. Ze studiów nad ceramiką naczyniową kultury przeworskiej z późnego okresu rzymskiego i wczesnej fazy okresu wędrówek ludów w Wielkopolsce, [w:] A. Błażejewski (red.), Ceramika warsztatowa w środkowoeuropejskim Barbaricum, Wrocław, s. 225–251.

M 1987

-L R. Die Gürtelschnallen der Römischen Kaiserzeit und der frühen Völkerwanderungszeit im mitteleuropäischen Barbaricum, BAR, International Series 360, Oxford. Studia nad zróżnicowaniem metalowych części pasów w kulturze przeworskiej. Okucia końców pasa, Kraków.

2011

254

Ze studiów nad wczesnym okresem wędrówek ludów w Wielkopolsce

M 2008

T., K W., K M., M D., M E., P M. ( .) Studnia – cmentarzysko z okresu wędrówek ludów w obrębie kompleksu osadniczego w Konarzewie (stan. 5), pow. Poznań Ziemski. Nowy typ cmentarzyska kultury przeworskiej, [w:] J. Skowron, M. Olędzki (red.), Kultura przeworska. Odkrycia – interpretacje – hipotezy, t. II, s. 299–355.

M 2008

I. Bizoręda, site 12. The end of a myth. A settlement of the Early Migration Period, [w:] B. Niezabitowska-Wiśniewska, M. Juściński, P. Łuczkiewicz, S. Sadowski (red.), The Turbulent Epoche. New materials from the Late Roman Period and the Migration Period, II, Lublin, s. 161–187.

M 1999 2017

M. Schyłkowa faza kultury przeworskiej, [w:] A. Kokowski (red.), Kultura przeworska, t. IV, s. 25–53. Ziemie w dorzeczu Odry i Wisły w III i IV w. po Chr., [w:] A. Bursche, K. Kowalski, B. Rogalski (red.), Barbarzyńskie tsunami. Okres wędrówek ludów w dorzeczu Odry i Wisły, Warszawa – Szczecin, s. 33–39.

M 2003

A. Osady kultury przeworskiej z terenów ziem polskich, Poznań.

M S. 2017 Brązowa zapinka płytowa odkryta w Jankowie Drugim (powiat kaliski, woj. wielkopolskie), [w:] A. Bursche, K. Kowalski, B. Rogalski (red.), Barbarzyńskie tsunami. Okres wędrówek ludów w dorzeczu Odry i Wisły, Warszawa–Szczecin, s. 115. N H.-J. 2014 Haus, Gehöft und Siedlung im Norden und Westen der Germania magna, Berliner Archäologische Forschungen, 13, Berlin. P 2018

E., P P. Najdawniejsze siedziby Słowian w Wielkopolsce na podstawie wybranych źródeł archeologicznych, [w:] H. Machajewski (red.), Archeologia dawnego osadnictwa Wielkopolski, Poznań, s. 43–79.

P 2013

P. „Byłem we wnętrzu, wszystko obejrzałem”. Obłaczkowo – od neolitycznych osadników po średniowieczną wieś, Fontes Archaeologici Posnanienses, vol. 49, s. 231–327. w opracowaniu Osada z późnego okresu rzymskiego i wczesnej fazy okresu wędrówek ludów w Poznaniu-Nowym Mieście, stan. 41, Poznań P S. 1994 Brzeski rejon starożytnej metalurgii żelaza (IV–V w. n.e.), Studia Archeologiczne, t. 35, s. 5–181. P 2013

R. Cmentarzysko ludności z późnego okresu wpływów rzymskich w Baborowie, gm. Szamotuły, stan. 22 (Nr GAZ 162), Archeologia ziemi szamotulskiej, t. 1, s. 29–97.

R 2006

-N J. Jakuszowice, stanowisko 2. Ceramika z osady kultury przeworskiej z młodszego i późnego okresu wpływów rzymskich i wczesnej fazy okresu wędrówek ludów, Kraków.

R 2004

B. Sprawozdanie z ratowniczych badań archeologicznych na osadzie z młodszego okresu wpływów rzymskich i okresu wędrówek ludów w Kunach, pow. Turek, woj. wielkopolskie, stan. 4, [w:] M. Olędzki, J. Skowron (red.), Kultura przeworska. Odkrycia – interpretacje – hipotezy, Łódź, s. 179–230.

255

Henryk Machajewski

R 2014

M. Dwa znaleziska skandynawskich zapinek płytkowych z terenów północnej Polski, Wiadomości Archeologiczne, t. LXV, s. 283–290.

S 1977

M. Die spätkaiserzeitlichen Armbrustfibeln mit festern Nadelhalter (Gruppe Almgren VI,2), Bonn.

S 2013

J. Z drugiej strony Bałtyku. Północnoeuropejska zapinka z V wieku znaleziona w Wielkopolsce, Wiadomości Archeologiczne, t. LXIV, s. 217–225. Przybysze ze Skandynawii – małe cmentarzysko z okresu wędrówek ludów, [w:] J. Andrzejowski (red.), Czarnówko, stan. 5. Cmentarzyska z późnej starożytności na Pomorzu, część 1, Monumenta Archaeologica Barbarica, series Gemina, Tomus V, Lębork–Warszawa, s. 15–42. A Merovingian lady in the East? A high quality 6th century brooch from Northwest Poland, Fontes Archaeologici Posnanienses, vol. 54, s. 173–189.

2015

2018 S 1993

T. The Skandinavian Relief Brooches of the Migration Oeriod. An Attempt at a New Clasification, Norske oldfunn XV, Oslo.

S 1999

T. Naczynia szklane okresu rzymskiego z terenu Polski, Warszawa.

T J. 1987 Zur Chronologie und Deutung der südöstlichen Kulturelemente in der frühen Völkerwanderungszeit Mitteleuropas, Anzeiger des Germanischen Nationalmuseums, s. 11–46. 1988 Zur Chronologie der frühen Völkerwanderungszeit im mittleren Donauraum, Archaeologia Austriaca, 72, s. 223–304. Z L. 2017 Skarb odkryty we Wtórku (pow. ostrowski, woj. wielkopolskie), [w:] A. Bursche, K. Kowalski, B. Rogalski (red.), Barbarzyńskie tsunami. Okres wędrówek ludów w dorzeczu Odry i Wisły, Warszawa–Szczecin, s. 101–102. Ż 2008

D. Ceramika naczyniowa z okresu wędrówek ludów z osady ludności kultury przeworskiej w Gieczu, pow. Środa Wielkopolska, stan. 21–22, [w:] J. Skowron, M. Olędzki (red.), Kultura przeworska. Odkrycia – interpretacje – hipotezy, tom II, Łódź, s. 383–452.

256

LIMITES

CONTINUATIO

Z KULUARÓW SPOTKAŃ „EXTRA LIMITES. CONTINUATIO”

Z kuluarów spotkań "Extra limites. Con nua o"

262

Z kuluarów spotkań "Extra limites. Con nua o"

263

Z kuluarów spotkań "Extra limites. Con nua o"

264

Z kuluarów spotkań "Extra limites. Con nua o"

265

Z kuluarów spotkań "Extra limites. Con nua o"

266