Euskal gramatika. Lehen urratsak I-II (gai aurkibidea)

Citation preview

EUSKAL GRAMATIKA. LEHEN URRATSAK. (GAI AURKIBIDEA)

GRAMATIKA BATZORDEA EUSKALTZAINDIA

1988

EUSKALTZAINDIA GRAMATIKA BATZORDEA

EUSKAL GRAMATIKA LEHEN URRATSAK (GAI AURKIBIDEA)

1988

GRAMATIKA BATZORDEA Burua: Patxi Altuna Buruordea: Pello Salaburu Idazkaria: Patxi Goenaga Idazkariordea: Maria Pilar Lasarte Kideak: Lino Akesolo Miren Azkarate Piarres Charriton Andolin Eguzkitza Jean Haritschelhar Alan King Jose M. Larrarte Jose Antonio Mujika Beñat Oyhar9abal Karrnele Rotaetxe

Aurkibidea Sarrera

9

Eglu I

11

Eglu (eraskina)

73

Eglu II

85

SARRERA

Aspalditik zeukan agindua Gramatika Satzordeak orain arte argira eman dituen hiru Iiburuetan agertzen diren gaien aurkibidea eginen zuela, nekeza egiten baita, sarri anitzetan, liburuak nola dauden taxutuak kontuan harturik, bila gabiltzan gauzak besterik gabe aurkitzea. Horra, bada, zergatik behar ziren aurkibide hauek atera. Jakina; honelako lan bat egin hasi bezain laster konturatu gara orain arte idatzitako orrialde multzoan ez direla kontraesanak falta. Halakoak liburu gehienetan gertatzen baldin badira ere, guk nahiko genituzkeenak baino gehiago ageri dira, agian, gure kasuan. Ortografikoak ere barne, hasteko: hondarkia eta ondarkia (h-duna eta h gabea) ageri dira orrialde berean. Ez da esan beharrik hitz hau beti hrekin idatzi behar dela. Saina ortografiazko arazo xumeez gain badira bestelakoak ere, azalpenei eta dagozkienak. Gure liburuki hauek behin behinekoak direnez gero, ez gaitu arazo honek sobera kezkatzen oraingoz. Hain zuzen ere, bagenekien aldez aurretik horrelakoak sortuko zitzaizkigukeela eta halaxe suertatu da. Egunen batean, egun hori ere hurbilago dago orain hasi ginenean baino, guzti hau berriz ere idatziko behar denez gero, izango da astia, zalantzarik ez, kontraesan guzti hauek behar den bezala konpontzeko. Itzul gaitezen orain ondoren aurkituko dituzun orrialdeetara. Argitaratu diren hiru liburuen (Euskal Gramatika. Lehen Urratsak 1; Euskal Gramatika. Lehen Urratsak 1(Eraskina) eta Euskal Gramatika. Lehen Urratsak 11) gaien aurkibidea duzu eskuartean. Ordenaturik eman ditugu, Iiburu bakoitzaren gaiak bata bestearengandik bereiziz. Ohi den bezala, laburdurak ere maiz ageri dira. Horrela, "31 h." bezalako zerbait irakurtzen denean "31 eta hurrengoak" irakurri behar da. Halaber, noizbehinka aurkituko duzun puntu lodikote horrek "ikus" adierazi nahi duo Honelakoetan egiten den bezala erreferentzia nagusiak letra beltzez nabarmendu ditugu. Oharrak ere, behar izan denean, aipatzen dira: "161 oh.", 9

Ez da gauza gehiago esan beharrik. Lehenbiziko Iiburuari dagokionez, eta irakurle bezala ongi konturatu zarenez, 279 eta 282 orrialdeak trukaturik daude eta gauza bera suertatzen da 426 eta 427 orrialdeen artean. Aurkibide honetan arazoa konpontzen saiatu gara: beraz, hemen 279 bezala ematen dena, benetan 282 bezala aurkitzen da liburuan eta alderantziz.

Hirugarren Iiburuari dagokionez, berriz, azalpenak laburtzearren TZE ematen dugu edozein izenen ordezkaritzan (adib. hartze, ikuste, jate...); eta orobat -TZEN, -TZEKO, -TZEAN eta gainerako guztiekin. Ber gisan, -TUedozein partizipioren sinbolotzat hartzen da (hartu, ikusi, jan, e.a.). Era berean gainerakoak ere: -TUKO, -TUTA, -TURIK, -TUZ... Adizki jokatuekin ere antzeko arazoak ditugu: forma perifrastikoak seinalatzeko, osagarri ez jokatua -TZEN, -TU eta abarren ondoan bi laguntzaile ezarriko ditugu, bata trantsitiboa eta intrantsitiboa bestea, beti ere hirugarren pertsona singularreko formetan. Hortaz, -TZEN DA, DU jarri dugu jaten dut, etortzen zaie... bezalakoen ordez. Aspektu markarik gabeko formak adierazteko laguntzailea bakarrik aipatzearekin aski dugu: DAITEKE, DEZAKE ikus ditzakegu edo joan naiteke bezalakoak adierazteko. Azkenik, forma trinkoak seinalatzeko, ETORRI-ren hirugarren pertsona singularreko forma ematen dugu: beraz, DATORKE-k nagoke, dakarkete.a. esan nahi duo Gramatika Batzordeak laugarren Iiburuarekin lanean segitzen duen bitartean, hemen eskaintzen dugun material guzti hau baliagarri izango delako esperantzarekin kaleratzen dugu.

GRAMATIKA BATZORDEA

10

EGLUI

ECLU-I. Caí Aurkíbídea

A adlatibo atzizkia: Parisa 373 galde marka: dea? 31,502 mugatzailea: mendia: • artikulua -a- (deklinabide singularrean) 356 abantzu 497 aberats (instrumentalarekin) 267 ablatiboa 323,347,403,505; • leku-denborazko kasuak frakzioak (hamarretik zazpi.. .) 200 "(liburuetatik erdiak.. .) 201 multzoak (zazpietatik hoberena .. .) 213 orduak 195 superlatiboa (liburuetarik politena) 281 -tikan 367 aboro: • haboro absolutua 38,322,330,331 adberbioak (asko luzatu ...) 495 " (bi ordu iraun...) 454 eta partitiboa 407 forma 328 genitiboaren ordez (gabonak aurretik...) 420 predikatu osagarriak (Ura ardo bihurtu zen ...) adberbioak 38 h., 453-505; • aditzondoak ablatiboarekin sortuak 406 partitiboarekin sortuak 413 partizipioak (irekirik, -ta) 254 adbersatiboak 437 adibidez 386,431,491 adierazpen perpausak 29 adin (Adin gara ...) 269 adina (konparaziozkoa) 142

-a:

257

13

EGLU-I. Gai Aurkibidea

adina 199 aditza 20,37,43 aditz izena 266 aditzlagunak 453,505; • adberbioak aditzondoak 461-505 aditzaren ondoko bestelako hitzak 499 asko, gutí sintagma adberbial bezala 224, 230 bakunak 462 beste hitzak aditzondo gisa erabiliak 464 definizioa 453 denbora aditzondoak 472 eratorriak 462 eritzi adberbioak 498 esaera adberbialak 468 eta aditzlagunak 453 eta izenondoak (predikatu osagarriak) 264, 333 harridura perpausetan 35 konposatuak 463 leku aditzondoak 478 maila aditzondoak 493 modu aditzondoak 483 perpausaren osagarriaren egitura 41 posposizio adberbializatuak 359 sai1kapen formala 461-469 sai1kapen semantikoa 469-498 zenbateko aditzondoak 493 adjetiboa 41,55,241-312,453 izen bereziekin 58, 65 zenbakaitzak (haíze ízígarrí bat...) 175, 182 adlatiboa 322,347,373,505; • leku-denborazko kasuak eratorritako aditzak (etxeratu ...) 375 orduak (hamarretatík bostetara) 195 -ra arte 395,400 -rako 390 14

EGLU-I. Gai Aurkibidea

adlatibo bukatuzkoa 323,393,347 ados 260 AezkoA 61 agerian 359 agi denean, agidanean 365,498 agi denez 498 agian 365,471,498 aginduak 33; • aginte perpausak aginte perpausak 29,32 -ago 262, 282 h., 475 -ago eta ...-ago (zaharrago eta txarrago) 287 -ago baino ...-ago (polita baino politago) 288 -agoko (ederragoko ...) 243,304 agur 511 agur t'erdi 193 ahaidegoa 126,281 ahal den ...-en 282 ahalbait 282 ahalge, ahalke 261,420 ahalik (eta) ...-en 282, 467 ahalke: • ahalge ahantzi, ahaztu 344, 427, 429 ahoz behera 432 aidean 491 aiher 260 ai! 507, 509, 510 ai- (ailedi.. ,) 513 -ail (gorrail...) 274 aise 284, 490 aita 59, 125 aitaren 509,511 aitatxi 59 aitona 311 aitzi 440 15

EGLU-I. Gai Aurkibidea

aitzin-gibel 355 aitzinean 443 aitzitik 406 -ak (sinkretismoa) 327-328,341; • ergatiboa, plurala -ak gatik 434 akort 260 akusatiboa 330; • objetua al: esklamazioetan (Itoko al haiz!) 513 galde marka 31,501-502,504 ala: Ala ]ainkoaf... 35 juntagailua 32 alajaina 510 alargunTSA 72 aldantenean 358,359 alde: interjekzioa 511 leku adberbioak 481 posposizioa 329,419,440,445 zenbakaitza 174 alde bat 492 alde egin 340 aldean 358,440,443 alderdi politikoen izenak 62-63 alderen alde 419 aldian-aldian 362,476 aldian baino aldian ...-ago 287 aldian behin 476 aldiaren luzea 454 aldien adieraztasuna 218 aldiz (= bider) 218,431,477 alegia 143 alfer 465 alferríkako 413 alokutiboa 72,75-76, 117-118 anta 59,125,509,511 16

EGLU-I. Gai Aurkibidea

amabitxi 59 amatxo 59 amets egin 427 amona 311 andana bat 235 andere 307, 310 andereño 307 andre: • andere -ango (eguneango...) 302, 367 anitz 23,158,180,228,275,276,466,496 anitzez 284 anizkun 214 -antz (gorriantz...) 274 antza 498 antzean 440,445 antzera 419, 440 apal466 apika 498 aposizioa 306-312 bera (han berean/bertan) 150, 479 leku-denborazkoetan (hor goian, bart arratsean) 470,477,483 mailakatzaileekin (neska bat oso polita) 298-300 partizipioa (haur bat ongi ikasia) 251 apur(txo) bat 234, 284, 497 -ar (donostiar.. .) 244-245 arabera,arauera 374,419,440 arauaz 440 ardura 374,473 arduratu 429 are ...-ago 289 areago 291 arean 404, 498 arestian 361 17

ECLU-I. Caí Aurkíbídea

argi 465-466 ArgiA 62 ari 202,340,362-364 arian-arian 365 arin 466,474,490 arra-arran 362 Arrano BeltzA 63 arrano pola! 511 arras 225,275,457,493 arren 436-437,511 arront/arrunt 225-226,230,275,457,493 arte 195,335,394,395,440,445 artean: denbora adberbioa (= bítartean) 361 denborazko posposizioa (= arte) 394, 475 lekuzko posposizioa 349,358,359,440 arteino 394, 398 artera 440 arteraino 394, 398 artetik 440 artikulua 57 h., 75, 130-137, 158, 173-183 absolutuarekin (-a, -ak) 331 aditzondoetan (zabal-zabala .. .) 467 -ago(a) 283 arte-rekin (azken eguna arte.. .) 401 artikulurik ez (baso bat ur...) 186 " (-tzat) 446 " (Ura ardo bihurtu zen .. .) 257-264 atributoa 333 bat-ekin (bata) 163 beste-rekin 240 -egi(a) 294 ergatiboarekin (-ak, -ek) 336 franko-rekin 232 gauerdi(a) 194 18

ECLU-I. Caí Aurkíbídea

gutiak 230 instrumentalarekin 431 leku-denborazko kasuetan 352 mailakatzaileekin (oso gizon petrala ...) 297 oro-rekin 237-238 partitiboarekin konparatuta 412 partizipioekin 252 superlatiboarekin (beranduena ...) 475 urteak eta datak (1813(a) ...) 196 zenbakiak izendatzean (bata, bia ...) 203-204 zer-ekin (Zer gizona! .. .) 34 artio 394 aski 228,234,235,277,411,427,494,496 asko: aditzondo gisa 496 maila adberbio gisa 228, 276-277, 296, 494 zenbatzaile gisa 23, 158, 222-227, 230, 231, 411 askoa(k) 228 askotan 354,361 askoz 284,431 aspaldi, aspaldian 472, 474 astebete: • bete astegunak 60, 64 asto 269 at440 atertu 340 -ats (gorrats ...) 274 atzean 358,443 atzekoz aurrera 491, 492 atzera 473 -au: artikulu hurbila (etxeau) 144 diptongozko bukaera (lau) 197,202; • diptongo bukaerak aukera galderak: • galderak aukeratu 132 19

ECLU-I. Caí Aurkíbídea

aunitz 228; • anitz aupa 509 aurka 440 aurre 174 aurrean 358,419,443 aurren 280 aurrena 475 aurrenik 212, 467 aurretik 420 aurtemein 473 aurten 460,464 ausaz 498 azentua 271 azkar 474,490 azken 138,211,280 azkena 475 azkeneko 211 azkenekorik 212 azkenengo 211 azkenik 212 AzkoitiA 60-61 AzpeitiA 60-61, 64 azpian 358,359,419,443

B ba 503 ba-: baiezko marka 36,47,502 baldintzazkoa 501 bada 505 badaezpada 492,498 bai 34,503,512 bai horixe 145 bai-ez galderak: • galderak 20

EGLU-I. Gai Aurkibidea

baietz 504 baiezko 504 baiezko perpausak 35,410 baieztu 504 baina 22,509,511 baino 283,285 bainoago 292 baita- (baitan etab.) 70,349,420 baitako 368 baitan 355; • baitabaitango (baithango) 368 baitare 501 baitarik 352; • baitabaitezpada 492 bakarrak 227 bakoitz 101,103,121,214 bakun 214 bakunak: aditzondoak 462 izenak 71 izenondoak 249 baldinba! 512 baldintzak 94,95,371,410 baliatu 429 balio 335 bana 215 h. banaka 217,489 banazka 217 bantzut 511 bapatean 168,361,468,476 bapatera 168 barik 441 barna: • barrena barnean 443 barra barra 227 21

EGLU-I. Gai Aurkibidea

barrena, barna 441,482 barrenean 441 . barru 335,441,443,445 bart arratsean 470,477 BasaburuA 61 ' baserri izenak 62 baso bat ur 183 bat 158,162-187 aposizioa (neska bat oso poIita) 298 eta -en bat 92-93; • -en bat komunztadura 206 zenbakiekin (hamabi(ren) bat.. .) 191 bat batean: • bapatean bat edo bat 92,167 bat edo beste 103, 168 bat edoren bat 92 bat ere 98-99; • batere bat etorri 169 bata 163,170,198 bata beste 110 batak eta besteak 104 bataz beste 432 batbedera 101, 121 batean 164 batek badaki 168 batekoa 165,205 baten bat 92, 167, 168,423 baten batzu 168,423 batera 169,427 batera edo bestera 492 batere 94,98-99,278,466,497 batez ere 169,468,492 batik bat (batipat) 468 BatikanoA 60 22

EGLU-I. Gai Aurkibidea

batzu 99,104,168,169,220 batzuak 171 batzuk 172 batzutan 361 bedera 215 bederazka 217 bederen 499 bederik 499 begibakar 270 begiondoko 369 begira 509 begiratu 344 beha 421,444 beharrik 511 beharbada 471,498 behartsu 267 behatu 344 behazak honi! 512 behean 355,359 beheiti 345,355,441 beheitian 355 behera 355,374,441,445,482 beherako (= diarrea) 377 behiala 463 behin 218,473,476 behin batean 477 behin-behinean 477 behin-betiko 477 behin-edo-behin 473, 476 behin ere 477 behindanik behin 477 behingo baten 477 behinik behin (behinipehin) 81, 85, 468, 499 behintzat 81,85,498,499 23

EGLU-I. Gai Aurkibidea

beldur 225,226,261,420 benaz 491 bene-benetan 491,492 benetan 365, 491 benturaz 498 ber 148-149 ber- (bera, berau ...) 147, 152, 156 bera 82-83, 118, 147-155; • berberanduraino 397, 399 beransko 272 beraren 116 berariaz 491 berau: • berberaz 156, 505 berba egin 340 berbera 155 berbertan 155 berdin 149,260,457,494,496 berdintasuna 294 bere (izenordaina) 101, 114-116 be(re) (partikula) 500; • ere bere burua: • burua (bihurkaria) bereak eta bi/bost 192 berean 477, 479 berehala 463 berehalakoan 361,474 bereon 479 berez 156 bertatik bertara 406 bero 261,268 berori 75, 77; • berberoriek 77 berretan 361 berri (= albiste) 67 24

EGLU-I. Gai Aurkibidea

berriki 473 berrindartuak (berbera ...) 155 be.niro 473,488,490 berriz 464,473,491 bertan 151,361,470,477,479-480,483 bertan behera 480 bertantxe 146,361,480 bertatik bertara 480 berton 137, 477, 479 bestalde 441 beste: konparaziozkoa 142 nolakotzailea 103-105, 168,221,239,240,431 beste behin 476 besteak beste 105 bestela 33,463,487 bete: elgarren bete zeuden 421 instrumentalarekin 431 kolkoa bete diru, baso(a) bete esne etab. 185 urtebete, astebete etab. 186, 199 beti eta ...-ago 286 betidaino 395, 399 betidanik 474 betiko/betirako 382-383 betiro 474 bezain 142,295; • berdintasuna bezala 450,487 bezanbat 142 bi 163, 187, 192, 202 h. bia 165; • biga bida: • biga bidali 132 bidanazka 217 bide: = bi: • biga bide izatea 260 25

EGLU-I. Gai Aurkibidea

partikula 501-502 bide batez 169,492 bider 215,218,469,477 biderkatzaileak 214 bidez 441 biga (bida, bide, bia) 161-162, 187, 203 biga bostetan 192 bigarren etab.: • -garren bigarren objetoa 342; • objetua: zeharkakoa bigarreneko, bigarrengo 211 bigarrenekorik 211 bigarrenik 212 bihurkariak: • izenordainak bihurtu 132,256,257,448 bikain 466 bikoitz 214 bikun 214 bila 421,444 bilakatu 256,448 bildur: • beldur bina 216 binaka 217 binazka 217 birden 211 birritan 218,361 bitan 218 bitartean 361,441 bitartez 419,438,441 bixi 271 bizidunak eta bizigabeak 57,70,213-214,348,355,367,372,374, 388,393-394,404,420,424,443 biziki 226,275,284,299,457,490,493 bizirik 264, 490 BizkaiA 60-61,64 26

EGLU-I. Gai Aurkibidea

bizkar (posposizioa) 439, 441 bizkarretik 441 bizpahiru 190 bizpahirulau 190 blai-blai 274 bokatiboa 84, 86, 334 bortz 160, 192 bospasei 190 bost 160, 192 bostehun, bortzehun 161 burko 369 buru (baita- ren ordezkari) 349-350 burua (bihurkaria) 105 buruan (posposizioa) 358, 438, 441 buruko 369 bururen buru 419 buruz: bere buruz 441 ikasi, jakin 432 posposizioa 345,438,439 bustidura: - palatalizazioa

D -da: --ta dagoen dagoenean 366 dagoeneko 386,475 -daino 394-395 -dainoko 403 -dako: --tako -danik 395,405,460 -daniko (aspaldidaniko) 407 -dano 394-395 data 196,211,219

27

ECLU-I. Cai Aurkibidea

datiboa 38, 322, 342, 390 h. aditzondoak 459 Biak ari gara hiruei 202 ekin, eutsi etab. 339 hil zitzaion 127 deabrua 511 debru 269 DeiA 62 deino 395 deíturak 308 dek1inabidea 20,202,315-451 dek1inagaia 324,326 dena(k) 158, 236 denbora 138,333,354,360,375,394 h., 426,430 denbora adítzondoak 469-471,472 denda