Volumen I Beate Hildegardis Cause et cure 9783050056098, 9783050034959

Citation preview

Beate Hildegardis Cause et eure

Rarissima mediaevalia Opera latina Instituto Hugonis de Sancto Victore favente Rainer Berndt Ralf Μ. W. Stammberger Matthias M. Tischler ad fidem codicum examussim edenda curaverunt Volumen I

Beate Hildegardis Cause et eure edidit Laurence Moulinier recognovit Rainer Berndt

Akademie Verlag

Gedruckt mit Unterstützung der Geschwister Boehringer Ingelheim Stiftung für Geisteswissenschaften in Ingelheim am Rhein Einbandvignette: Amiens, Kathedrale. Sockelrelief am Portal: Monatsbild März

ISBN 3-05-003495-5 © Akademie Verlag GmbH, Berlin 2003 Das eingesetzte Papier ist alterungsbeständig nach DIN/ISO 9706. Alle Rechte, insbesondere die der Übersetzung in andere Sprachen, vorbehalten. Kein Teil dieses Buches darf ohne schriftliche Genehmigung des Verlages in irgendeiner Form - durch Photokopie, Mikroverfilmung oder irgendein anderes Verfahren - reproduziert oder in eine von Maschinen, insbesondere von Datenverarbeitungsmaschinen, verwendbare Sprache übertragen oder übersetzt werden. Einbandgestaltung: Jochen Baltzer Satz: Christiane Storeck mit TUSTEP (Hugo von Sankt Viktor-Institut) Gesamtherstellung: Hubert & Co., Göttingen Gedruckt in Deutschland

Remerciements Un livre se fait rarement tout seul et je tiens ä exprimer ma gratitude envers tous ceux qui, d'une maniere ou d'une autre, ont contribue ä la genese, ä l'elaboration ou ä l'achevement du present ouvrage. Mes remerciements vont en premier lieu ä Soeur Angela Carlevaris OSB de l'abbaye Ste Hildegarde d'Eibingen, qui a propose mon nom pour mener ä bien cette edition, et au Pere Rainer Berndt SJ, qui m'a fait l'honneur de me la confier; il s'est montre par la suite, malgre les difficultes liees ä la distance et une serie intempestive de cause et de cure venues entraver nos travaux, un maitre-d'oeuvre efficace et un collaborateur stimulant et enrichissant. A l'autre bout de la chaine, j'ai plaisir ä remercier les responsables du Akademie Verlag de Berlin, en particulier Μ. Manfred Karras, qui ont accueilli ce volume dans la collection Rarissima Mediaevalia, ainsi que la Geschwister Boehringer Ingelheim Stiftung für Geisteswissenschaften, notamment le Docteur Hermann Fröhlich, pour le soutien financier apporte ä cette edition. Mademoiselle Elaine Rudolphi a ete une precieuse collaboratrice, qui m'a aidee entre autres ä relire le manuscrit et ä proceder ä de nombreuses verifications bibliographiques; Madame Christiane Storeck a assure le traitement informatique des donnees et la mise en forme du livre, en mettant son assistance et ses competences au service de la composition du recueil. Pour la documentation qu'elle a mise ä ma disposition et la correspondence assidue dont elle m'a gratifiee, je tiens redire ma reconnaissance ä Sceur Angela Carlevaris. Ma gratitude va egalement ä Mesdames Monica Green, Irmgard Müller et Melitta Weiss-Adamson, ainsi qu'ä MM. Baudouin Van den Abeele, Charles Burnett, Peter Dronke, Matthias Grässlin, Reiner Hildebrandt, Gundolf Keil, Pierre Monat, Jose Carlos Santos Paz et Bernhard Schnell pour les renseignements ou les travaux qu'ils m'ont genereusement communiques. Μ. Regis Rech, de la Mediatheque Fra^ois Mitterrand de Poitiers, s'est toujours montre disponible pour me procurer des tirages de microfilms dans des temps souvent courts. Μ. Palle Ringsted, du Departement des manuscrits de la Kongelige Bibliotek de Copenhague, m'a permis de consulter dans les meilleurs delais le codex du Cause et cure alors que la bibliotheque etait en pleins travaux. M. Frangois Avril m'a prete ses lumieres ä propos de questions de codicologie ou de paleographie, et M. Pascal Collomb m'a fourni d'utiles precisions en matiere de liturgie. Le Pere Rainer Berndt, Madame Odile Redon et M. Matthias Grässlin m'ont aidee ä ameliorer mon texte en aeeeptant l'ingrate täche de le relire. L'enseignement et les encourage-

VI

ments de Madame Danielle Jacquart ont ete decisifs pour mes recherches, et M. Bruno Laurioux m'a donne maint conseil ou eclaircissement. Les membres du Hugo von Sankt Viktor-Institut, ainsi que les enseignants et le bibliothecaire de la Philosophisch-Theologische Hochschule Sankt Georgen ä Francfort, m'ont reserve un accueil chaleureux et d'excellentes conditions de travail. Je sais un gre immense, enfin, ä mon mari Piero Brogi, pour l'assistance technique et le soutien moral qu'il m'a prodigu£s tout au long de cette entreprise. Le projet d'une edition critique du Cause et cure n'aurait pu etre mene ä bien sans le concours de l'Institut für Grenzgebiet der Psychologie und Psychohygiene de Fribourg en Brisgau: que cette institution et son directeur, le regrette Professeur Johannes Mischo, trouvent ici l'expression de toute ma reconnaissance. Paris, juin 2002

L. M.

TABLE DES MATURES Remerciements

V

Sigles et abreviations

IX

INTRODUCTION

XI

I. Les manuscrits a) Un corpus ampute b) Un manuscrit aujourd'hui unique c) Le Fragment de Berlin

XI XII XIX XXVII

II. Histoire du texte a) Structure de l'oeuvre et liens avec la Physica b) Une oeuvre ou deux ? c) Les titres medievaux d) Auteur et datation de l'oeuvre

XXX XXX XLIII LI LVII

III. Les sources du Cause et cure a) Classiques latins, Peres de l'figlise et auteurs du Haut Moyen Äge b) Rapports avec la litterature salernitaine c) Le probleme de l'apport de la science arabe d) Le masque des rubriques

LXIII

IV. L'originalite du Cause et cure V. Principes d'edition a) L'edition precedente b) La presente edition

LXIII LXXVI LXXXVII XCVI CI CXII CXII CXIII

B E A T E H I L D E G A R D I S C A U S E ET C U R E ( CAPITULA )

(II) < III) fttw-n « j a w öuiai« ^ - J ^ V r n u a ή Ii.)««« * magiai oölifl tirtHtr.qtctloK j?fliö f u t C r f l i A ü tfr L / « Ää ο»»- twwa cftn&ff ΙχΒηοΛβτ-ΐ pM0i«-ftslia£>fira i- Stop j [ r fh irir'Ae-tott-· qma quoftklmewf VmÄ Φι habanöanroehoodim cW mitl mftljif-.meÄra dür utjlie fffiem tarn Vtmbt · n « fittilt Hw-fiöiuan! vmgap-tiamfi-uthiijptitk fesf}Dft/h(p.muto athxe mföUt tIFgjitüi } qm ßawa ö' ?aMioUtitfi-? fetiiu.i qw mtaTtscatec ( * » q& cefrigmc & r l teni pmaac muuta «tb *t*r ftte Τ fttjpte uuuT pUti tetrqm dk s ^ ^ m t Cafe-.; bafe «aoc-Ttamjxt» je^·» [iWAuir taimiö q-owl-talaliaa» ßruUuwituffli^ UOcM Ο,ιχ'^χζΐηη

ψϋ» attuw tmgmit^qw Κ auft-"0mS· fragil« ai WSnk& l l i u i » ßttTfetüi aWhstta f Mtmuft» uek»ßf ateiff u«at>pxü"·«? as ttusnruä panJuakr (pfitole coä multü pwmjta ualou-qä tamlw» qm fwonl w e » paiyrfitmi-.aA«» veto ή mftf «utno «au pissa-teatirnut urigamiqutit* ü ilßiei IM Φ ^ puntan; φηιπΛ ßnuum ' ö » h>m« m p a a i r B matiKfE • mm»

nxuabüi tplüä»tte· maliÄ? amac η»ί>ιϊι5ώΐΛ· Ι γηικ» iarn 1 » % t u f u « t . «,t t m y o « m tö «> £un$c 1 ßcü&tm^tttmtmi gir toWmic vutt « u a a f i t w

C

cod. K0BENHAVN, Kongelige Bibliotek, N y kgl. saml. 90b Fol., f. 83v

< V >

Ρ 481

5

io

15

20

25

I Cum homo sanus in corpore est, si oculos puros et perlucidos habet, cuiuscumque coloris sint, signum uite tenet; ita, si oculi eius hoc modo perlucidi sunt, quemadmodum Candida nubes est, per quam interdum uelut weitden nubes apparet, et iste uiuet nec cito morietur. Nam uisus anime in oculis hominis huius potens est, cum oculi ipsius puri et perlucidi sunt, quoniam anima in corpore eius potenter sedet, quatinus plura opera in ipso operetur. Oculi enim hominis fenestre anime sunt. Qui autem turbidos oculos habet, cum sanus est, ita quod oculi eius non sunt perlucidi, cuiuscumque coloris sint, signum mortis tenet; ita, si oculi eius hoc modo turbidi sunt, uelut aliqua nubes est, que superius ita spissa est, quod sub ea quasi weithden nubes considerari non potest, et iste cito infirmabitur et mors subsequetur. In uisu enim oculorum hominis istius anima potens non est, quia pauca opera ibi operabitur et quasi obnubilata sedet uelut homo, qui in opinione et in dubio est, quando sedem suam deserat et quando domum suam egrediatur. Homo etiam, cum sanus est, cuius color | in genis sub cute rubeus seu moderate rubeus est, ita quod color iste sub cute cernitur ut in pomo, quod perlucidum et purum est, signum uite habet, cum rubeus color in genis eius sub cute uidetur, ut in Candida nube euenit, per quam interdum weitden nubes apparet. Et iste uiuet nec cito morietur. Nam rubeus color, qui sub cute in genis hominis huius apparet, ut predictum est, igneum spiramen uite, scilicet anime, est, quia anima ignis est. Et ideo in genis ostenditur, quoniam anima in corpore illo secura sedet et cito exitura non est.

2 cum] resumit Ρ 18 color] K, calor cod.

3 sint] cod. K, fuit Ρ

9 sunt] hactenus

Ρ

11 ita] cod., item Κ

23 huius] om. Κ

5 weitden] glaucus?, cf. LEXER 1992, III, 747: weitin: weidfar, blau, bläulich a n i m e ] cf. LACTANTIUS De opificio,

VIII, 11; cf. BONIFATIUS Ad Danielem,

8 oculi ...

p. 3 3 0 1 0

5 weitden] cf. LSN, 1151, c. 1189B: ita quod cutis eius inde weydden erit (inde uarias maculas habet ed.)

8-9 oculi ... sunt] cf. CC, II, p. 170 27: fenestre anime oculi sunt

11-12 si ... sunt] cf. CC, II, p. 132 16: qui oculos habet similes nubi; cf. CC, III, p. 212 1 5 24 igneum ... anime] cf. CC, II, p. 76 7; cf. LDO, 14, 48 22: anima enim, que spiramen a Deo est

'g^

1462)

(463|

|464) 84ra

270 (465)

84rb'

84va

Cause et Cure

Cum autem homo sanus est, si tunc rubeus seu moderate rubeus color in genis eius super cutem iacet, ita quod nulla cutis sub eadem rubedine in genis considerari potest: signum mortis habet, cum rubedo in genis eius tarn fortiter pressa super cutem iacet, quod sub ea cutis uideri non ualet ut in rubeo pomo, sub cuius rubedine nulla cutis uidetur, sed tantum superius quedam rubedo; et iste cito infirmabitur, et mors subsequetur. Rubeus enim color iste in genis super cutem iacens igneum spiramen uite anime est, quoniam anima in homine illo uim suam extra corpus suum demonstrat et se in corpore debilem et incertam ostendit, uelut homo, qui interdum ad ianuam domus sue procedit, cum de ea egressurus est. I Uox quoque, que semper serena in aliquo homine fuit, et cum ille adhuc sanus atque in firmitate est, si tunc eadem uox in aliquam raucitatem mutatur, ita quod homo ille tunc raucus manet in consuetudine absque aliqua infirmitate, mortem significat uelut si Serena bucina, que claram uocem semper reddidit, aliquo modo corrumpitur, in raucitatem uertitur. Nam ubi uox in homine semper serena fuit, hoc inpetus scientie fecit, quoniam in sede sua diu manere debuit, unde et idem homo sapiens est; qui si absque infirmitate in inmobilem raucitatem uertitur, ibi anima preparat se ad iter hoc, quod corpus suum deserat; sed uox, que rauca, id est obumbrata, in homine sano semper fuit in consuetudine absque infirmitate illius, si tunc in serenitatem mutatur, ita quod homo ille postmodum serenam uocem in consuetudine habet absque alia infirmitate: mortem designat, uelut si inutilis bucina, que semper rauca fuit, aliquo modo in serenitatem cohercetur, serenam uocem conpulsa ad horam reddit, que tarnen cito cadit et silet. Vbi enim uox rauca in homine est absque infirmitate illius, ibi anima intra corpus illud plus in secreto quam in aperto extra idem corpus operatur, unde et idem homo astutus est. Sed si eadem uox absque infirmitate in stabilem serenitatem mutatur, ibi se anima cito exituram ostendit, cum se extra idem corpus aperte demonstrat, cum prius in eo silenter | operabatur. Sed et cum homo in lectum deiectus infirmatur, qualicumque infirmitate detineatur, si caro in facie sufflata est ut caro faciei dormientis hominis, cum de sompno surgit, et si oculi eius perlucidi sunt, ut cisterna, et aliquantum aquatiles, iste sine dubio de infirmitate non conualescet, sed 20 sed] cod., et Κ 1 2 - 1 4 uox ... mutatur] cf. CONSTANTINUS AFRICANUS Viaticus, III 4, f. 29v: raucitas est ex humiditate instrumentum vocis infundente ...

5

Κ 221

10

15

20

25

30

35

Κ 222

liber V

5

10

15

20

25

271

morietur. Nam quod caro faciei hominis huius inflata est, hoc de diuersis infirmis humoribus est, qui se in facie illius ostendunt; quod autem oculi eius perlucidi sunt, ut predictum est, hoc ideo est, quia anima ignem suum in eisdem oculis demonstrat; quod uero aliquantum aquatiles sunt, hoc ideo est, quia ignis anime flammas suas ad exitum producit, quia de eodem corpore cito exitura est. Qui autem faciem aliquantum inflatam habet ut dormiens homo, et si etiam oculi eius perlucidi sunt, sed tamen aquatiles non sunt, hie in magna angustia et in magno periculo mortem uix euadet; faciem enim infirmi huius mali humores inflant, sed oculi eius perlucidi ignem anime in se esse demonstrant, sed si aquatiles non sunt, ibi anima flammas suas ad exitum non producit, sed eas ad uitam reseruando subtrahit. Quod si oculi eius sunt perlucidi, sed aliquantum turbidi et multum aquatiles, cito conualescet et uiuet. Nam quod oculi infirmi huius perlucidi non sunt, hoc ideo est, quoniam anima ignem suum ad exitum in eos non misit; quod uero turbidi | sunt, hoc de superfluitate sanguinis est, qui se ibi ad uitam ostendit; et quod multum aquatiles sunt, hoc inde est, quia idem superfluus sanguis despumando se purgat et tabem de se ad uitam emittit. Homo etiam, qui semper in consuetudine sapiens et prudens fuit, cum sanus in corpore esset, si iste in infirmitate desipit ut homo, qui in mente sua exterritus est et in eadem insipientia permanserit, morietur et non uiuet. Quod enim iste in consuetudine sapiens et prudens fuit, hoc uelut de pennis rationalitatis anime erat; qui dum in infirmitate stabiliter desipit, anima pennas rationalitatis subtrahit et se ad exitum preparat. Qui autem semper sapiens et prudens de pennis rationalitatis anime fuit, cum sanus erat, si infirmus in lecto desipit, anima in rationalitatem

3 quia] cod., quod Κ 18 uitam] K, uita cod.

5 quia] cod., quod Κ

quia] cod., quod Κ

17 quia] cod., quod Κ

21 in] om. Κ

24 de pennis rationalitatis] cf. AUGUSTINUS Enarrationes Ps. LXXXIII, 7 13: exercet pennas in uirtutibus huius temporis 13 quod

... perlucidi] cf. CC, V, p. 269 3: si oculi eius hoc modo perlucidi sunt

23-24 quod ... erat] cf. Fragm. 363: anima ... cum rationalitate disponit ... cum brachiis uelut alis cum pennis uolat; Symphonia, p. 26: Ο uirtus sapientiae: tres alas habens; cf. CC, II, p. 60 10: rationalitas ei pro pilis et pro pennis est

24 de pennis rationalitatis] cf.

LVM, V 109: homo pennis rationalitatis uitalis est; cf. LOO, 14, 9 8 1 1 9 - 1 2 6 : pennula rationalitatis

(467)

84vb

{468)

{469}

Cause et Cure

272

(470) 85ra

(471)

14771

g5rb'

1473)

quasi de uita se subtrahit; et si tunc deinde in eadem infirmitate ad prioΚ 223 rem prudentiam in stabilitate repente redierit et illam ita tenuerit, anima pennas rationalitatis, quas prius ostendit, iterum nunc ad uitam demonstrat, et sie ille mortem uix euadet. Sed et ille, qui in consuetudine semper insipiens et inprudens fuit, cum 5 sanitatem in corpore habuit, in illo anima pennas irrationalitatis | ad perfectum non ostendit; et si in infirmitate sie intelligibilis et in eodem intellectu permanserit, cum in lecto infirmus decumbit, morietur et non uiuet, quoniam anima intellectum et uias, quas in alia uita habitura est, iam in exitu suo manifestat. Qui uero, cum sanus esset, semper insipiens 10 et inprudens fuit, quia anima in eo pennas rationalitatis ad plenum non expandit, et infirmus intelligibilis fit: anima ad intellectum et ad uias alterius uite se preparat; sed si deinde in ipsa infirmitate ad priorem insipientiam repente redierit et in illa sie permanserit, mortem uix euadet, quoniam anima ad consuetum locum et ad consuetum statum, quem pri- 15 us in eodem corpore habuit, se iterum reeipit, quia de illo nondum exibit. In quacumque enim infirmitate homo in lecto iaceat, si in uena in dextro brachio eius pulsum ordinate et temperate dat ut homo, qui halitum suum ordinate et temperate introrsum trahit et emittit, uiuet et non morietur. Nam quamuis magna infirmitas de ardentibus febribus humorum 20 in homine sit, anima tarnen ordinate modum spiraminis sui in se retinet, cum de corpore exitura non est, et ideo pulsus uene ordinatus et temperatus est, quia anima uenam ad exitum non mouet. Si autem uena in dextro brachio infirmantis | hominis festinat ut homo, qui iam properando suffocatur et nullo ictu cessat, hic moritur, quoniam 25 anima ad exitum cogitur; et tunc illa blande uenam mouet et se ab illa soluit, unde pulsus eius ad mortem tunc festinat. Sed si eadem uena inter hanc festinationem unum ictum aut duos ictus Κ 224 ordinate dederit, et iterum deinde festinat, ut prius festinauit, anima in 6 irrationalitatis] cod., rationalitatis Κ cod., quod Κ

11 quia] cod., quod Κ

eo] cod., ea Κ

16 quia]

25 properando] cod., praeparando Κ

17-273.15 in ... preparat] PHILARETUS De pulsibus, p. 23: lentus uero ex solo caloris defectu nasci solet. Rarus autem uires maxime deiectas significat; p. 24: inordinatus pulsus fit secundum rythmum

17-20 si ... morietur] cf. ISIDORUS Etymologiae, X I 1 , 118-120:

unde et in dextro pulsum inspicimus ... Pulsus vocatus, quod palpitet; cuius indicio aut infirmitatem legimus aut salutem ... Qui motus certa habent spatia ... si quando vero citatiores sunt ... aut leniores ... mortis signa sunt

28-29 ictum ... dederit] cf. PHIL-

ARETUS De pulsibus, p. 26: percussus qui a bis feriendo, id est bis pulsans dicrotus uocatur, et caprizanze hoc inter se differunt ... Dicrotus uero bis quidem una percussione pulsat, sed impari celeritate

liber V

5

10

15

20

25

273

festinatione ilia angustias ad exitum se habere ostendit, et idcirco uenam illam festinanter mouet. Sed unum ictum aut duos ordinate demonstrat, quoniam in homine illo uite recordatur et ad uitam presentem se retorquet, et ita homo ille non moritur, sed uiuet. Sed in dextro brachio pulsus uene precipue considerandus est, quia hec signa, que uitam et mortem pretendunt, in dextro brachio precipue notari possunt, quoniam maxima uirtus in dextra est, et ipsa semper operatur; in sinistra uero quasi torpor est, et in ipsa nichil operatur. In inflexione quoque dextri brachii et inflexione dextri cruris, scilicet sub genu, pulsus uene discerni ueraciter potest, quia ibi fortitudo anime est. Nam anima iuncturas menbrorum in potestate sua fortiter tenet, et cum corpus exitura est, easdem iuncturas soluit, et ideo pulsus earundem uenarum procellas ad mortem in se ostendit; si uero anima exitura non est, quamuis corpus hominis multum doleat, pulsus uenarum earundem iunctarum | quietus et ordinatus est, quoniam anima ad exitum se non preparat. Quicquid homo bibat, siue uinum, siue ceruisiam, siue medonem, siue aquam, quelibet urina qualitatem siue sanitatis seu infirmitatis hominis ostendit, de quocumque potu procedat, nec urina ista melior ilia est, quia omnes urine de fece sunt, quamuis potus iste pretiosior illo sit. Homo autem, qui urinam retinere non potest, illi stomachus frigidus est et uesica, et ideo potus in eis ad perfectum coqui non poterit; et antequam in eis coquatur, ut tepida aqua effluit, uelut si aqua ad ignem ponatur et de illo calescere inceperit, superius effluat, antequam ferueat; sicut etiam et infantibus est, qui urinam retinere non possunt, quoniam nec stomachus nec uesica eorum perfectum calorem habent, sed frigiditatem.

5 quia] cod., quod Κ cod., quod Κ om. Κ

7 sinistra] cod., sinistro Κ

12 earundem] cod., eorundem Κ

8 brachii] K, brachi cod. 16 bibat] cod., bibet Κ

10 quia] 17 hominis]

18 quia] cod., quod Κ

4-5 sed ... est] cf. ISIDORUS Etymologiae, X I 1 , 118: unde et in dextro pulsum inspicimus 10ibi ... est] cf. ISIDORUS Etymologiae, X I I , 118: sinistra plus sanguinem habet, dextra plus spiritum

13-15 si ... preparat] cf. PHILARETUS De pulsibus, p. 23: pulsus arteria-

rum primum ... maxime uim caliditatis, frigiditatisque in spiritibus indicant. Perpenditur pulsus ... quadrifaria, iuxta nempe magnitudinem, celeritatem, uehementiam et secundum crebritatem

16 medonem] cf. WEIS, II, p. 1 5 7

17-18 urina ... ostendit] cf.

ISIDORUS Etymologiae, X I 1 1 , 1 3 8 : urina ... cuius indicio et salus et aegritudo futura monstratur 20 homo ... retinere] cf. CC, II, p. 140 20

85va (474)

|475|

2

1476}

85vb

86ra

74

Cause et Cure

Sed si homo frigidus et paralisim habens est, cum in lecto in infirmitate decumbit, huius urina alba est, ut ebullitio noui musti, et spissa, ut uinum Κ 225 est de motu, cum ducitur. Nam quia frigus et paralysis in eo semper in motu sunt, ideo urina eius ut ebullitio musti alba et spissa est, cum infirmatur. Nam de frigore alba est, quoniam calor aut ruborem aut alium 5 colorem urine infert, et spissa est, quia humores in eodem homine destructi sunt | nec rectum iter habent, quemadmodum cum aqua in procellis inundat et inspissatur; et si moriturus est, tunc spissitudo urine eius ad fundum cadit, quoniam humores in eodem homine se separant et se ad mortem preparant, et eadem urina superius pura remanet, quia tabo a 10 sanguine separata est; et tabo superior est, et sanguis ad fundum cadit atque inter superiorem puritatem et inferiorem spissitudinem est ipsa ut infrigidata aqua, que cito congelabitur, et est etiam ut iam cadens nix, quod a se ab inuicem bene discerni possunt, quod flecma est, quod sicut recens glacies infrigidatur, et quod sicut nix exsoluitur uel siccatur, quon- 15 iam a sanguine et ab humoribus separatur. Et hec signa mortis sunt, uelut etiam montuose et uarie ac nigre et grisee nubes tempestatem sepe designant. Quod si nec puritas nec spissitudo nec ut iam recens et inperfecta congelatio nec ut iam cadens nix qualitatis eiusdem urine a se singillatim separata sunt, ut predictum est, sed si inuicem sibi intermixta sunt, ita 20 quod singillatim discerni non possunt, uiuet et conualescet; uelut magne tempestates non erunt, cum equales nubes in celo equaliter apparent. Nam tabo et sanguis ac flecma in eodem homine simul coniuncta sunt, et ideo homo ille tunc non moritur, sed si in eadem urina modica puritas superius apparuerit et | nullum signum quasi iam cadens nix, tunc idem 25 homo multum dolet et uix mortem euadet, quoniam tabo a sanguine et a flecmate ad plenum separari non potest, quod modica puritas superior est, cum nulli plocke inferius uidentur. Et sic homo ille uiuet. 3 quia] cod., quod Κ 6 quia] cod., quod Κ 10 quia] cod., quod Κ qualitates Κ 27 superior] K, superius cod.

19 qualitatis] cod.,

5 nam ... ruborem] cf. De minis et earundem significationibus liber, p. 413: sciendum est in urina duo esse consideranda, colorem et substantiam. In substantia vero tria attenduntur, tenuitas scilicet pinguedo et inter utrumque mediocritas. Similiter et circa colorem duo sunt consideranda, albus scilicet et rubeus color, quorum unus ut albus ex frigiditate, alius vero ut rubeus ex caliditate contingit 13 ut ... nix] cf. THEOPHILUS De urinis, p. 46: sunt candidorum enim lotiorum alia crystallea, alia niuea ... Glacies enim christallusue et nix et calx et aqua, alborem quidem pre se ferunt 28 plocke] floccius, flocus, lanugo, cf. LEXER 1992, III, 409: flocke 26 tabo] cf. Fragm. 61: et tabo effluit

liber V

Κ 226

5

ίο

15

20

25

2 75

Qui autem acutas et fortes febres habet, huius urina de ardore feruentis sanguinis rubea et spissa est, quia propter rubentem feruorem sanguinis humores iacent, uelut in dormitione slnt, nec officia sua exercent; et ideo gefeime eorundem humorum ad fundum descendit et sanguinea est, quoniam in rubore et in feruore suo motus est. Et hec acuta febris nec appetitum nec gustum ciborum sentit, quia humores officia sua non implent. Sed si aliquis homo hanc acutam febrem habet, cupidus in cibis est, et si modum suum in comedendo excedit, febris hec tanto plus furit, quoniam humores in officiis suis non sunt. Quod si potum requirit et si multum bibit, ex hoc non leditur, quia si non biberet, exsiccaretur. Et si pridem ardentis conplexionis erat, uinum in hac peste bibitum ipsum ledit, unde tunc aquam bibat. Si uero, antequam infirmaretur, frigide conplexionis fuit, tunc si in hac infirmitate uinum bibit, ipsum non ledit. Et si moriturus est, urina eius uaria liniamenta in se ostendit, quasi findatur uelut glacies, que in solutione finditur; et has uarietates humores | faciunt, quia se ad mortem illius separant, et quia in ipsis uarietatibus uias morti preparant; ac superius modice pura est, quoniam a tabe et a sanguine separata est; sed a fundo usque ad puritatem illam spissa est urina, quoniam humores ad mortem in descensu iacent nichil operantes. Quod si nec liniamenta nec puritas nec spissitudo in eadem urina a se singillatim separata sunt, ita ut separatim uideri possint, sed si ita intermixta sunt, quod discerni non possunt, uiuet et conualescet, quemadmodum multe periculose tempestates non oriuntur, cum nubes in celo equaliter apparent. Nam tabo et sanguis et humores se ab inuicem non separant, sed ad uitam sibi coniuncta sunt. Sed si in eadem urina quedam uarietates uidentur, sed non per totam urinam, humores aliquantum separari incipiunt, sed ad plenum hoc perficere non possunt. Et si in eadem urina

2 quia] cod., quod Κ 4 sanguinea] cod., sanguineus Κ 6 quia] cod., quod Κ 10 quia] cod., quod Κ 16 quia] cod., quod Κ quia] cod., quod Κ 18 separata] K, separatus cod. 21 possint] cod., possunt Κ 27 perficere non] cod., non perficere Κ 16-18 se ... puritatem] cf. Regimen sanitatis Salernitanum, v. 2298, p. 66: inferius fundum, regio que quarta vocatur,/si simul humores tenet in se forte globatos 23-276.1 cum ... est] cf. T H E O P H I L U S De urinis, p. 72: quecumque autem contenta ad summam usque urine superficiem peruenerunt ... nubes uocauere, quia circa hasce res prudentes fuerunt; cf. p. 81: nunc uero et tertie quoque contentorum speciei, que ad supremam lotii regionem peruenerit, et nubecula uocatur, seu nebula 19-24 quod si ... apparent] cf. CC, V, p. 274 18: quod si nec puritas ... equaliter apparent

86rb

Cause et Cure

276

{477) 86va

86vb

superius modica puritas est, tabo ab humoribus separari incipit, et si tunc subtus nulla uarietatis liniamenta discerni possunt, humores ab inuicem se non separant, et ideo homo ille uiuet. Sed tantum quedam spissitudo inseparata ibi apparet, quia humores ab inuicem separati non sunt; tunc Κ 227 homo ille multum dolet et mortem uix euadet. 5 Et quidam homines sunt, qui nec dolorem stomachi nec dolorem lateris patiuntur, sed qui alios malos humores in se habent. Hii, cum morituri sunt, interius arescunt, quia repentinus | stupor repentirie pestis, uidelicet maioris conplexionis, in eis arripit, et idcirco in semetipsis arescunt. Et horum urina rectum colorem, cum in urinali excipitur, habet, quia prius 10 sani fuerunt; sed cum eadem urina suscepta fuerit, item relinquatur in urinali, usque dum infrigidetur. Et si homo ille moriturus est, ipsa urina, cum infrigidata fuerit, mox pallescit, quoniam idem homo per ariditatem interius frigidus est, et circa finem pura est, quoniam tabo ab humoribus et a sanguine separatur, et superius erit, uelut modico puluere aspersa sit, 15 quia humores hominis exterriti sunt, et uelut puluerem de se emittunt, cum ad mortem se preparant, quemadmodum puluis dispergitur, cum tangitur. Et hoc signum mortis est. Quod si eadem urina non pallescit et circa finem pura non est, et si etiam superius non erit, uelut modico puluere aspersa sit, sed si equalis 20 est, uiuet et conualescet, quemadmodum grandes tempestates non fiunt, cum equales nubes in celo equaliter apparent, quoniam tabo et sanguis et ceteri humores, qui in eodem homine sunt, ad mortem nondum ab inuicem separantur. Et si eadem urina aliquantum rubea est et circa finem pura ac superius 25 in medio uelut pretiosum uinum, quod quasi modicum sagiminis superius natare in se ostendit, procul dubio homo ille multum dolet et mortem uix euadet. Nam in infirmitate hac rubea urina ostendit, quod sanitas eiusdem hominis finienda non est, quia eadem sanitas infirmitatem eiusdem hominis calore pertransit et incalescere | incipit; et ita urina hec rubea 30 efficitur. Sed quod circa finem pura est, tabem ab humoribus et a sanguine separari demonstrat, et quod superius uelut bonum uinum in medio inunctum est, quasi modicum sagiminis supernatet, dolorem iecoris

3 tantum] cod., tarnen Κ quod Κ

4 quia] cod., quod Κ

14 tabo] cod., tabe Κ

8 quia] cod., quod Κ

16 quia] cod., quod Κ

10 quia] cod.,

20 si] cod., n o n Κ

29 quia]

cod., quod Κ 9-10 e t . . . excipitur] cf. De urinis et earundem significationibus Uber, p. 417: urina nigra et multa in non febrienti veniens si in urinali mota

liber V

Κ 228

5

io

15

20

25

2 77

indicat, quod de superflua pinguedine dolet. Vnde etiam signum, id est spumam, eiusdem pinguedinis eicit. Et sic magnam irifirmitatem et periculum eadem urina quidem ostendit, sed tamen rubor eius uitam quasi uix herentem ostendit. Homo, qui cottidianas febres habet, si urina eius spissa est et si etiam colorem habet similem colorem uini, cito conualescet. Nam cottidiane febres de iniusta conmotione humorum nascuntur, unde et urina hominis illius spissa est, quia humores iniuste moti sunt; et etiam eedem febres ab iniusta digestione oriuntur, cum aut egestio iniuste dura aut iniuste solubilis est; et ideo urina eiusdem hominis quasi colorem uini, quod mutatum est, ostendit. Si autem urina hec pura et lucida est secundum aquam, morietur, quoniam sanguis eiusdem hominis in frigus uersus est, et ideo ceteri humores simul confluunt, uelut lac coagulatur, quia calorem et sanguinem non habent; unde etiam eadem urina pura et lucida est, quoniam cum humoribus mixta non est, quia illi officia sua non exercent. Quod si urina hec aliquantum pallida et spissa est et aliquantum aquosa, homo ille multum dolet et mortem uix euadet. | Nam quia idem homo frigus intra se habet, urina eius pallida et aliquantum aquosa est, et quia etiam humores in eo uelut procella quasi ad mortem inundant, eadem urina spissa est, et ideo etiam idem homo diu dolet, sed tamen ad mortem non perueniet. Qui autem tertianas febres habet, si urina eius, cum iam excipitur, sanguinea est, et si de rubedine sanguinis non mutatur, sed si ita rubea permanet et si etiam spissa sit, non moritur, sed diu languet. Humores enim in homine illo in feruentem ardorem uersi sunt, et ideo urina eius sanguinea est et propter fortitudinem eiusdem ardoris in rubore illo durat. Et quia idem humores in homine illo feruent, digestio eius recta et naturalis esse non potest, unde et succus eiusdem urine aliquantum conmiscetur, et ideo est spissa. Sed idem homo ob hanc infirmitatem diu languet, sed non

6 colorem] cod., colori Κ habet Κ cod., sed Κ

8 quia] cod., quod Κ

15 quia] cod., quod Κ

13 quia] cod., quod Κ

17 quia] cod., quod Κ

14 habent] cod.,

18 quia] cod., quod Κ

23 et]

24 sit] cod., fit Κ

16-21 si ... perueniet] cf. THEOPHILUS De urinis, p. 42: lotium tenue, insuper et candidum ... remissionem morbi ad huiusmodi humorem significat t e m ... r u b e a est] cf. CONSTANTINUS AFRICANUS Viaticus,

bre ... urina eorum ruffa vel ignea subtilis 8 quia ... sunt] cf. LDO, I 3, 1 36-38; I 3, 1 5 1 ; I 3, 1 7 2

22-278.2 qui au-

VII 3, f. 89r: d e tertiana fe-

{478)

87ra

(479)

Cause et Cure

278

87rb

{480)

{4811 87va

moritur, quia humores in eo ab inuicem se non separant. Et cum eadem Κ 229 urina in urinale nouiter excepta est et rubea est, si tunc deinde aliquantum in palorem mutatur, et si etiam in ea uaria liniamenta ut uenule apparent, scilicet rubee et aquose ac turbide: signum mortis est, et morietur. Nam urina, que propter ardorem et calorem eiusdem hominis rubea 5 est, si in pallorem uertitur, uires fortitudinis caloris ad plenum non habet, quoniam idem homo interius infrigidatus est; et tunc etiam | uaria liniamenta diuersi coloris in urina ilia apparent, quia humores in eodem homine ab inuicem separantur, qui diuersos colores secundum officia sua habent; scilicet rubri, quoniam calor et sanguis a frigiditate separantur, 10 aquosi autem, quia tabo et sanguis de sanguine et de calore secedit, turbidi uero, quoniam melancolia et similes humores ab inuicem separantur. Quod si eadem urina uaria liniamenta a diuersis humoribus habet, sed si in ea rubea liniamenta non uidentur, sanguis et calor eius adhuc conmixti sunt et non separati; unde etiam adhuc uitam ostendit; sed homo ille 15 multum dolet et mortem uix euadet. Qui uero quartanas febres habet, si urina eius spissa est et rubea et si uaria liniamenta in ea apparent ut uene, homo ille dolet, ita quod aridus sit, sed tamen uiuet. Nam si urina hominis huius spissa est, digestio eius ad urinam se conmiscet, et ideo ilia inspissatur; et si rubea est, calor 20 adhuc in sanguine manet nec se a sanguine separat. Si autem uaria liniamenta habet, diuersi humores adhuc sibi coherent; et ita homo ille de infirmitatibus istis quidem arescit, sed tamen, quia solutio humorum in eo nondum est, uiuere poterit. Si autem urina fuerit alba ut uenenum et similis coagulato lacti et si in 25 medio sui est similis nubi, que purpurea et alba atque turbida est, signum mortis | est, et morietur. Urina enim alba ut uenenum et similis coagulato lacti ostendit, quod naturalis calor ab eodem homine recessit, quapropter et urina eius alba est; et ideo etiam uenenosa, que in humoribus illis Κ 230 fuerunt, coagulantur, quia rectum colorem non habent; et etiam in medio 30

1 quia] cod., quod Κ cod., quod Κ quod Κ

3 palorem] cod., pallorem Κ

10 rubri] cod., rubei Κ

19 sit] cod., fit Κ

5 eiusdem] cod., eisdem Κ

frigiditate] cod., frigidate Κ

23 quia] cod., quod Κ

30 quia] cod., quod Κ

8 quia]

11 quia] cod., colorem]

cod., calorem Κ 17-18 si1 ...liniamenta] cf. WENTZLAU 1923, p. 27: urina rubea et spissa et turbata 27-29 urina ... est] cf. THEOPHILUS De urinis, p. 65: sedimentum album, continuum et inequale uirtutem deiectam significat

27-28 similis ... lacti] cf. THEOPHILUS De urinis,

p. 46: summa namque albedine remissus existit lacteus, ita vocatus quod similis est lacti

liber V

5

10

15

20

25

K 231 30

279

sui est ut nubes, que purpurea et alba et turbida apparet, quoniam melancolia in medio humorum quasi in fortitudine eorum est; scilicet purpurea, quia colorem suum quasi in uulnus uertit, cum iam soluitur; et alba, quoniam ab inuicem diffluit, uenenum eius apparet et quod in fortitudine eius deficiat, demonstrat; et turbida, quoniam malum et naturalem fumum, quem prius in se habuit, nunc emittit. Quod eadem urina similis est nubi, que purpurea et alba et turbida est, ut prefatum est, et si tunc etiam circa finem suum aliquantum pura est, ita quod per omnia spissa non est, homo ille multum dolet et mortem uix euadet; sed tamen citius conualescet quam ille, cuius urina rubea est. Nam urina purpurea melancoliam uulneratam demonstrat, et alba earn iam in defectu esse ostendit, et turbida ilia fumum suum ad defectum emittentem manifestat; sed circa finem suum puritas, ita quod in medio et non per omnia spissa est, declarat humores hominis illius ad plenum adhuc a se inuicem separatos non esse, cum circa finem eiusdem urine puritas est et in medio eius spissitudo, quoniam idem humores adhuc sibi coherent. Et ita homo ille mortem euadet et | sanitatem citius recipiet quam homo iste, cuius urina rubea est, quoniam ille interius magnum ardorem habet, de quo cito solui non poterit. Sed notandum est, quod aqua fluminum secundum temperiem aeris mutatur. Cum enim magnus uentus est, procelle in undis et in terrore oriuntur. Et cum sol in feruore suo ardet, aque feruent et spumam habent. In tranquillo autem et temperato aere aque lenes sunt et quiete ac pulcre. Sic etiam in urina hominis est. Nam cum periculosa infirmitas ut magnus uentus in homine surgit, ita quod anima illius a corpore soluatur, magne etiam procelle in urina eius multiplicantur. Cum autem nimius feruor humorum in homine est ut ardens sol, tunc etiam urina in homine secundum calorem et ardorem in eo apparet. Cum enim homo in recto et in tranquillo modo corporis sui est, tunc etiam urina eius secundum rectam temperiem demonstratur.

3 quia] cod., quod Κ

12 ilia] cod., illam Κ

17 recipiet] cod., recipiat Κ

1 ut nubes] cf. THEOPHILUS De minis, p. 73: nigredo contentorum semper quidem mala, sed in nebula minus prauum; cf. p. 74: Hippocrates quoque infit, nubecule in lotio suspense albe quidem bone, nigre uero male sunt

10-12nam ... manifestat] cf. AL-

PHANUS De quattuor humoribus, p. 16: de colera nigra et eius cura. Si melancolia super habundauerit ex qua multe passiones oriuntur ut splenetica, maniaca, artetica, quartana, urina erit tenuis et alba

17-18 cuius ... habet] cf. THEOPHILUS De urinis, p. 74-75:

rubea uero hypostasis ... et exactum significat coctionis officium

87vb

! 482}

28ο

(483)

88ra

(484)

88rb

Cause et Cure

Urina autem infirmi ad considerationem sospitatis aut infirmitatis suscipienda est, cum ille post dormitionem euigilat, quia urina eius tunc recte temperata et colorata est secundum qualitatem eiusdem infirmi. Nam cum homo dormit, in quiete sine ulla motione est, et ideo humores et sudor, qui in eo sunt, ad qualitatem suam currunt, secundum quod tunc 5 homo se interius habet. Si autem infirmus dormire non potest, tunc ad considerationem qualitatis eius urina ipsius suscipiatur, quam | in nocte emittit, uel quam circa crepusculum diei eicit, quia temperies noctis uel temperies, que circa ortum diei est, humores, qui in illo sunt, qualitatem, que in ipso est, aliquantum conposuit. 10 Terra autem et limus inmobiles sunt, ita quod ab aura moueri non possunt; sed aliquantum odorem emittunt, cum aut pluuia iam descendit aut cum iam in proximo pluuia descendere debet; et sic fit in egestione hominis. Nam in egestione perfecta signa uitam et mortem pre significantia cognosci non possunt, quia egestio hominis ut terra inmobilis est. Sed 15 tamen in fetore eius uita aut mors hominis aliquantum discerni potest, sed tamen cum difficultate et raro. Attamen si egestio secundum consuetudinem suam multum fetet, ut semper fetere solet, non est signum mortis, quia calida putredo in fetore illo apparet. Si autem eadem egestio non multum fetet et si idem fetor, quem tunc habet, alienus est a consuetu- 20 dinali fetore: signum mortis est, quia calor in putredine ilia deficit et quoniam in alienum modum uersus est, cum etiam humores in eodem homine euersi sunt. Quod si etiam ipsa egestio nigra et arida est, signum mortis est, quia melancolia eandem digestionem in nigredinem et in ariditatem euertit, ubi humores eiusdem hominis ad mortem se prepara- 25 uerunt. Si autem egestio nigra et arida est et tamen secundum rectam Κ 232 consuetudinem fetet, homo ille uix euadere potest mortem, quamuis | melancolia in nigredinem et in ariditatem egestionis hominis defectum I autem] K, aut cod. 19 quia] cod., quod Κ

2 quia] cod., quod Κ

8 quia] cod., quod Κ

20 quern] cod., quam Κ

15 quia] cod., quod Κ

21 quia] cod., quod Κ

24 quia] cod.,

quod Κ I I terra ... sunt] cf. HERRADIS Hortus, II, p. 17: situs est in terrenis, motus in supremis 15-23 sed ... sunt] cf. THEOPHILUS De urinis, p. 91: grauiter olens urina et uellicans humorum putredinem significat. Lotium tetri odoris, mordax et urens, tabem denunciat 23-24 quod si ... mortis est] cf. Regimen sanitatis Salernitanum, v. 2240, p. 64: si liuens, uiride, nigrum de morte figurat

28-281.2melancolia ... uersus] cf. GARIOPONTUS

Passionarius, 112, f. lOr: dicta est, quod fel in nigredinem uertatur 12-13 cum ... debet] cf. LSN, VIII17, c. 1344D: cum pluvia de aere descensura

liber V

5

10

15

20

25 Κ 233

30

281

suum ostendat, cum idem homo interius aliquantum in nigredinem et in ariditatem per melancoliam uersus rectum tamen colorem in fetore eiusdem putredinis declaret. Si uero alienum fetorem a consuetudinali fetore habet, mortale est signum, quoniam rectus calor hominis in defectum putredinis illius subtractus est. Non autem est utile nec homini frequenter in aqua balneare, nisi macer et aridus sit, qui facile infrigidatur et facile incalescit, quia tenues carnes habet; et iste in aqua balneet, ut aliquantum calorem corpori suo adhibeat et ut corpus suum humectet. Illi uero, qui pingues carnes habent, balnea aquarum obsunt, quia interius calidi et humidi sunt, et ideo, si corporibus suis maiorem calorem et humiditatem addunt, corpus eorum ledunt, nisi forte rarissime balneis in aqua utantur, ut lutum tantum abluant et cito exeant. Aque uero, que bone sunt ad potandum, bone sunt ad balnea. Sed modice calefiant, et ita homo in eis diu sedere potest, si uult, quoniam infirmitatem homini non inferunt sed bonum et pulcrum colorem ei dant. Sed aque, que male sunt ad potandum, male sunt etiam ad balnea. Quod si necesse fuerit, ut aliquis balnea in istis accipiat, fortiter coquantur, ut liuor, qui in eis est, per coctionem minuatur, et breui hora homo in eis sedeat, quoniam sane non sunt. Sed et aque pluuiarum aliquantum acres et acute sunt, | quia nubes et aer pluuiam de diuersis fluminibus bonis et malis et de humore terre sursum trahunt, et ideo sane non sunt. Et aque iste per aerem uelut lexiua per cinerem descendunt, unde etiam acres et acute efficiuntur; et si calefiunt, ita quod homo balnea in eis accipere uult, acumine suo cutem eius transeunt et eum aliquantum ledunt. Aque quoque niuium aliquantum turbide sunt, et si quis homo balnea in ipsis accipit, malos liuores et scabiem inde sibi forte attrahit, quoniam aque niuium de squamis elementorum et frigoris et de sorde terre sunt. Aque cisternarum ad balnea aliquantum leniores et utiliores sunt aquis pluuiarum et niuium, quia aliquantum purificate sunt. Si qui in estate in fluentibus fluminibus balnea accipiunt, inde non leduntur, quia flumina ita calore solis et aeris temperata sunt, quod nec nimis calida nec nimis frigida, sed temperata sunt. Sed tamen noxios et malos humores non multum conpescunt nec etiam ipsi mali humores per ea crescunt.

2 colorem] cod., calorem Κ 7 quia] cod., quod Κ 9 habent] cod., habet Κ 10 quia] cod., quod Κ 20 quia] cod., quod Κ 26 accipit] cod., accepit Κ 29 quia] cod., quod Κ 30 quia] cod., quod Κ 13 aque ... ad balnea] cf. CC, I, p. 49 24

24-28 aque ... sunt] cf. CC, I, p. 54 1

(4851

88va

282 (486)

88vb

{487)

Cause et Cure

Quidam etiam inextinguibiles ignes in aere sunt, qui de diuersis operibus hominum incenduntur, quoniam, qui illis ad gloriam esse debebant, ex malis operibus eorum ipsis ad penales ignes fiunt et ita in aliqua loca Ρ 482 terrarum descendunt. Et ibi congregantur, ubi etiam aliqua flumina oriuntur et effluunt, que calorem et ardorem ex eisdem ignibus contrahunt, 5 ita quod etiam iudicio dei quedam anime in ipsis ignibus et in ipsis aquis | examinantur. Sed quidam riuuli ex eisdem aquis aliquando in diuersas terras inter homines fluunt, qui semper calidi sunt, quia de inextinguibilibus ignibus exeunt. Sed et quedam partes terrarum sunt, super quas deus diuina ultione aliquando ignis descendit, ut scriptum est: »Pluit su- 10 per eos carbones ignis, et spiritus procellarum pars calicis eorum.« Et terra et montes et lapides, quos ignis ille tetigit, in igne semper ardebunt usque ad nouissimum diem; atque in illis locis, qui sic ardent, riuuli interdum oriuntur, qui de eodem igne semper calidi sunt et calidi fluunt. Sed et homines interdum arte sua ad eadem loca aliquando quosdam 15 riuulos ducebant, ut ex eis calefierent, qui per eadem loca fluentes et ardorem ibi accipientes deinde calidi effluebant. Et aque iste homines illos, qui balneis in eis utuntur, interdum non ledunt, sed eis sanitatem conferunt, quia calor earum iniustum ardorem, qui in illis est, conpescit et malos humores in eis consumit. 20 Homini, qui macer et aridus est, assum balneum, scilicet ignitis lapidibus calefactum, non ualet, quia per illud plus aridum se facit. Illi autem, Κ 234 qui pingues carnes habet, assum balneum bonum et utile est, quoniam

1 quidam] resumit Ρ quod Κ

2 debebant] Ρ Κ, debebat cod.

15 sed] om. Ρ

19 quia] cod., quod Κ

7 sed] cod. K, et Ρ 20 consumit] hactenus Ρ

8 quia] cod., 22 quia]

cod., quod Κ 10-11 cf. Gn 19

24;

Ps 10

7

1 - 7 q u i d a m ... e x a m i n a n t u r ] cf. GREGORIUS MAGNUS Dialogi,

Enchiridion, 69, c. 265

IV 30, 2; cf. AUGUSTINUS

1 inextinguibiles ignes] cf. Liber de ordine creaturarum, XIV 55,

p. 190: igne comburi inextinguibile; cf. HONORIUS Elucidarium, III 13, p. 447: quid est infernus uel ubi? [ . . . ] Inferior autem locus spiritualis, ubi ignis inexstinguibilis 1-7 quidam ... examinantur] cf. Solutiones, c. 1052A: ignis quoque purgatorius, in quo salvandae animae vivunt et puniuntur, de igne gehennae accensus non est

1 inextin-

guibiles ignes] cf. Ε p. CIXR 24: cum inexstinguibili caritatis igne; Ep. CXIIIR 148 : inexstinguibilis uite ignis in uobis ardeat; cf. LVM, V 1071SS; cf. III 1396SS; cf. ILL 1445; VI 207: Sanctus Spiritus uere ignis inextinguibilis; cf. CC, I, p. 49 19

liber V

283

humores, qui in ipso superflui sunt, per illud conpescit et minuit. Sed et illi, qui uirgithdich est, balnea cum ignitis lapidibus prosunt, quia humores, qui in ipso semper insurgunt, per assum balneum | aliquantum conprimuntur. Sed de balneo aquarum insurgere et salire in iniustum 5 modum aliquantum incipiunt, quoniam caro et sanguis ac uene illorum, qui uergithdich sunt, in instabilitatem diffunduntur, id est zeulezint. Lapides autem ignem et diuersos humores in se habent. Et si in ignem ponuntur, humiditas in eis perfecte auferri non potest, et ideo non est sanabile assum balneum cum eis facere, sed multo salubrius est cum la10 teribus, quia ipsi cocti et aridi sunt, ita quod humores, qui in eis erant, per coctionem ignis in ipsis consumpti et ablati sunt. Vnde qui asso balneo lauari uult, illud la teribus faciat; quod si lateres habere non potest, tunc grizsteine accipiat, quia illi suauiorem ignem et suauiores humores in se habent quam alii lapides; sed wackun non accipiat, quia illi fortem ignem 15 in se habent et quia diuersis humoribus in aqua repleti sunt. Qui griseos oculos habet, interdum leuis, interdum preceps aut ualde lasciuus aut tardus aut in moribus suis incompositus est, sed tamen omnia que facit probiter perficit.

2 quia] cod., quod Κ

6 uergithdich] cod., uirgichdich Κ

13 quia] cod., quod Κ

14 quia] cod., quod Κ

2 uirgithdich] cf. Summarium

Heinrici,

II, p. 7: paraliticus firgihtiger

diffunduntur, cf. LEXER 1992, III, 1092: zer-vliezen Heinrici,

10 quia] cod., quod Κ

15 quia] cod., quod Κ

II, p. 87; cf. HILDEBRANDT 1998c, p. 24

6 zeulezint] id est

13 grizsteine] cf.

Summarium

14 wackun] silices, cf. LEXER 1992, III,

625: Feldstein, nackt aus d e m Boden hervorstehender Steinblock; cf. GRIMM 1854-1960, vol. 13, c. 204-207 2-4 illi ... conprimuntur] cf. Fragm. 90-93: Et sie aliquando humores viscerum cum ictu paralisis, id est gith, in homine superhabundant. Tunc h o m o iste cum ignitis lapidibus balneum accipiat

2 uirgithdich] cf. LSN, IV 17, c. 1261D: et qui uirgichtiget est, uel

apoplexiam habet, id est hanc pestem, quae medietatem corporis apprehendit, ita quod se mouere non potest

6-7 lapides ... habent] cf. LSN, IV praef., c. 1247C: omnis lapis

ignem et humiditatem in se habet; cf. I praef., c. 1125B: lapis, cum humiditatem habeat, calorem etiam habet; cf. Ep. XVR 20: Lapides de igne et aqua sicut ossa fudi 12-15 quod ... sunt] cf. LSN, IV 26, c. 1266B: ad medicamenta non multum valent, ut marmor, grizstein, calckstein, duckstein, wacken, et similes, quia nimia humiditas aut nimia siccitas in eis est

14 wackun] cf. LSN, IV 25, c. 1266A; cf. Fragm. 1 3 2 - 1 3 3 : iste

wackun, qui in aquis reperiuntur

16-284.12 qui ... angustiatur] cf. CC, IV, p. 245 26

89ra

(488)

284

(489)

(490) 89rb

|491}

1492)

Cause et Cure

Qui igneos oculos habet, qui similes sunt nigre nubi iuxta solem site, iste prudens et acutus ingenio ac iracundus est. Qui oculos habet similes nubi, ubi yris apparet, hic aliquantum instabilis est, uidelicet interdum tristis, interdum letus, sed tarnen in moribus suis honestus est. 5 Qui oculos habet similes turbide nubi | nec ad plenum ignee nec ad plenum turbide, sed aliquantum glauca est, iste instabilis et leuis in moribus suis est et astutus, sed tarnen capax in operibus, ita quod queque opera nescit, facile capit et retinet. Κ 235 Qui nigros seu turbilentos oculos habet, ut aliquando nubes est, iste 10 prudens ac bonis consiliis consentiens est, sed tarnen ad queque opera sua angustiatur. Si quis cerasa comedit, statim satis de uino bibat, ut succus earum per uinum superetur, et ita ille de eodem succo non leditur.

7 sed] que add. Κ

13 cerasa] Κ, ceresa cod.

bibat] cod., hibat Κ

uiqütti jptmmrssCv Wttiico atf η ai yicnütgu«tf α» ρίαιΰ ÄIÄ :ü uiftivg« ^ctuw mmmftu xaeS β aUqnm orfaum e tßc rnftamiwi AUqntü mnpuir qrii au« t ßtogb itu» mtnoiiinfiit«ciHalhir-ß tnc^at uwfitRuacrwiftp oj}A ac umtflftz-quiita$itbiHtfi (Unr twOirfiuütοφιτ ι rentwr Jnsn. ω tnifeuulibiKötffiw&uü Aöeih ^toutttgttfftutttrintttttW «βΛ» seutew Uipiis» aw igm vÄ^urAimn uutH» cfbiftopur Cebion«« uiftliw-ftniinjuctn ι*«» artww 3(Uni acmnttw «fr poiuinf^bumiöitad m w j f i f *»tn aöqiKtp flta anguthat»^" ttfipottfbτtfoü GmatnlC ΛίΚΓ Qf'tqmi ctrcQ r*r «raf»ö boUutf cü«8 ftte ß muto ßtubu 4