Türk Romanında Moda ve Toplumsal Değişim (1923-1940) [1 ed.] 9789750523144

Citation preview

�'''' .,

-

iletişim

ÇİLEM TERCÜMAN 1977 İstanbul doğumlu. Lisans eğitimini İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyau Bölümü'nde 1999'da tamamladı. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Yeni Türk Edebiyatı Ana Bilim Dalı'ndan 2004 yılında yüksek lisans, 20 1 1 yılında ise doktora derecesini aldı. Ahmet Rasim'in lstanbul'u (2008) ve lstanbul'un 1 00 Deyimi (2013) adlı kitaplann yazan ve halihazırda İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü'nde yardımcı doçent.

lletişim Yayınları 2571

•

Edebiyat Eleştirisi 60

ISBN-13: 978-975-05-2314-4 © 2018 lletişim Yayıncılık A.

Ş.

1. BASKI 2018, İstanbul

YAYINA HAZIRLAYAN Barış Özkul KAPAK Suat Aysu UYGULAMA Hüsnü Abbas DÜZELTi Emre Bayın BASKI Sena Ofset SERTiFiKA NO. 12064 Litros Yolu, 2. Matbaacılar Sitesi, B Blok, 6. Kat, No: 4NB 7-9-11 Topkapı, 34010, İstanbul, Tel: 212.613 38 46

CiLT Güven Mücellit SERTiFiKA NO. 11935 Mahmutbey Mahallesi, Devekaldırımı Caddesi, Gelincik Sokak, Güven lş Merkezi, No: 6, Bağcılar, İstanbul, Tel: 212.445 00 04

tletişim Yayınlan

SERTiFiKA NO. 10721

Binbirdirek Meydanı Sokak, lletişim Han 3, Fatih 34122 İstanbul Tel: 212.516 22 60-61-62

•

Faks: 212.516 12 58

e-mail: [email protected]

•

web:

www.iletisim.com.tr

ÇİLEM TERCÜMAN

Romanında Moda ve Toplumsal Değişim Türk

(1923-1940)

�,,,,,

._

.

iletişim

Babam Ali Tercüman'a...

İÇİNDEKİLER

Onsöz

11

.............................................................................................................................. ..............

BİRİNCİ BÖLÜM

Hayat ve Moda

17

................................ ...................................................................................

Erken modernleşme döneminde moda ...............................................................25

İKİNCİ BÖLÜM

Kadın Kılık Kıyafeti ve Moda

............................................................ ...............

35

Dekolte ...................................................................................................................................... 35 Kumaş ........................................................................................................................................44 Giysi .............................................................................................................................................48 Kürk .............................................................................................................................................52 Şal ve eşarp ............................................................................................................................56 İpek çorap ................................................................................................................................57 Ayakkabı ...................................................................................................................................59 Şapka ......................................................... .................................................................................61 Mücevher

.................................................................................................................................

64

Tuvalet .......................................................................................................................................65 Kaş ve kirpik ..........................................................................................................................77 Makyaj ................................................................................................ ........................................78

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

Erkek Kılık Kıyafeti ve Moda

87

..........................................................................

Erkekler ve moda ...............................................................................................................87 Erkek giyim kuşamı ..........................................................................................................96 Eril aksesuar modası .................................................................................................... 101

Monokl

Saston

...........................................................................................................

....................1O1 103

Yaka çiçeği . . .. .. . 104 Kol saati ............................................................................................................................ 105 ................................................................................................................................

....... ................ ............

Tuvalet .................. ... .... ............... ....

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

..

........

............................................ .........................

......... ...... .. ... ....... . . . . ............. . . . . . . .... .... .............. ..... . ...... 105

Modanın Şekillendirdiği Bedenler

111

Zayıflık modası .................................................................................................................. 111 Yanık deri modası ............................................................................................................ 117

BEŞİNCİ BÖLÜM

Semt, Mimari, Tefrişat ve Moda

..............................................................

123

Semt ......................................................................................................................................... 124 Ev mimarisi .......................................................................................................................... 135 Tefrişat ................................................................................................................................... 153 Şark veya eski Türk odası .......................................................................................... 168 Dans salonu ......................................................................................................................... 170 172

Amerikan bar

ALTINCI BÖLÜM

Eğlence ve Moda

.........................................................................................................

177

Eğlence mekanları .......................................................................................................... 179 Beyoğlu................................................................................................................................... 180 Tokatlıyan ............................................................................................................................. 182 Pera Palas ............................................................................................................................ 185 Gardenbar (Garden Petits-Champs) ................................................................... 186 Taksim Bahçesi ................................................................................................................. 190 Lebon ....................................................................................................................................... 192 Maksim Bar.......................................................................................................................... 192 Serkldoryan (Cerde d'Orient) ................................................................................. 193 Büyükada .............................................................................................................................. 195 Yat Kulübü ............................................................................................................................ 206 Splendid Otel ...................................................................................................................... 207

YEDİNCİ BÖLÜM

Eğlence Modası

............................................................................................................

209

Müzik........................................................................................................................................ 209 Dans ..........................................................................................................................................214 Kumar...................................................................................................................................... 234 Balo ........................................................................................................................................... 239 Çay ............................................................................................................................................. 261 Sigara, içki ve uyuşturucular ................................................................................ ... 270 Spor .............................................................................. ............................................................ 279 Tenezzüh ................... .... ........................................................................................................ 286

Sonsöz ......................................................................................................................................291 KAYNAKÇA ......................... .. . . . . . . . .. ......... ..................... .................................................. ........ ......... 295

Önsöz

Moda denince akla kılık kıyafet gelir. Halbuki moda, politik doktrinlerden ev dekorasyonuna, sanat akımlarından davranış biçimlerine kadar sosyal hayatın değişikliğe açık olan bütün cephelerinde var olabilen bir olgudur. Bu sebeple moda, gele­ neksel toplumlarda bugünkü manasıyla görülmezken modern toplumlarda en yaygın ve etkileyici haliyle ortaya çıkar; top­ lumsal değişimle birlikte hızını ve gücünü arttırarak mevcudi­ yetini devam ettirir. Üstelik bunu, fikri ve fiili seviyede aleyhi­ ne olan onca çaba ve girişime rağmen başarır. Çünkü çoğu de­ fa değişimin bizzat kaynağı veya tetikleyicisi olan moda, gün­ delik hayatın belirlenmesinde muhafazakar veya anti-kapitalist sosyologlardan, ekonomistlerden yahut ilahiyatçılardan, idari ve ananevi kurallardan daha etkindir. Son yıllarda aralarına ba­ zı modacıların da dahil olduğu aleyhtarlarının bireyin özgürlü­ ğünden kendi benliğiyle ilişkisine, kaybolan değerlerden çev­ re ve bütçe problemlerine kadar sayıp döktükleri sorunların ve yaptıkları uyarıların değil modayı bertaraf etmek hızını da­ hi kesemediği aşikardır. Bu durumu anlamlandırabilmek için modanın yenilik, farklılık ve güzellikle bezeyerek yahut yara­ tarak sundukları bir kenara bırakılmalı ve alamod şeylerde ifa­ desini bulanların ne olduğu üzerine düşünülmelidir. Nitekim 11

başat alanı olması sebebiyle kılık kıyafet üzerine yoğunlaşsa da her geçen gün biraz daha artan ilgili literatüre bakıldığın­ da modanın anlamı, doğuşu, kaynaklan; nesne, düşünce, ina­ nış veya yaşam pratiği olarak alamod şeylerin özellikleri, yayıl­ ma süreci, varoluşundaki etkenler, bireysel ve toplumsal haya­ ta etkileri, bireysel ve toplumsal hayat ile bağlan; idare, değer, inanç, ahlak ve adetlerle çatışması veya uzlaşması, avantajları veya dezavantajları; yaş, cinsiyet, ırk, sınıf, statü veya kimlik­ le ilgisi vb.nin farklı disiplinler çerçevesinde analiz edilip tartı­ şıldığı görülür. 1

20 10 yılında verdiğim doktora tezinin kitaplaştırılmış hali

olan bu çalışma, moda ve alamod şeylerde ifadesini bulan be­ ğeniler ve tercihler ile bunlar etrafında dile getirilen fikirler ve açılan tartışmaları derleyip değerlendirmeyi; böylece moda ol­ gusu bağlamında toplumsal değişimi tespit ve tasvir etmeyi

amaçlamaktadır. Çalışmanın ana kaynaklarını, 1923- 1940 yıl­ ları arasında neşredilmiş romanlar oluşturmaktadır. Edebiya­

tın dönemlere ayrılması konusunda bir fikir birliği olmadığı için farklı aynmlar söz konusudur ve bunlardan biri de Cum­ huriyet'in ilk yıllannı kuşatan 1923- 1940 arasındaki zaman di­ limidir. Ancak çalışma için, bu dönemin seçilmesinin tek sebe­ bi araştırmayı makul ve itibar edilen bir dönemle sınırlandır­ mak değildir. Söz konusu tarih aralığı, "Tanzimat reformları ve Meşrutiyet hareketlerinin yarattığı özgürleşme dinamikleri ve bu süreçlerin evrildiği Cumhuriyet modernleşmesi" şeklinde­ ki dönemeçlerin sıralandığı "erken modernleşme"2 döneminin son düzlüğünü kapsamaktadır. Dolayısıyla erken Cumhuriyet yılları, Türkçede, yaygın olarak Batılılaşma/asrileşme ile telaf­ fuz edilmeye başlanan3 moda ve ilgili gündemin hayatın için­ de belirginleşerek yaygınlaştığı dönem olarak kabul edilebilir. Türk romanı ilk telif örneğini yıllar önce vermiş olmasına ve Geniş bilgi için bkz. Nilay Ertürk, "Moda Kavramı, Moda Kuramları ve Gün­ cel Moda Eğilimi Çalışmaları" , Süleyman Demirel Üniversitesi, Güzel Sanat­ lar Fakültesi Hakemli Dergisi, ART-E , Mayıs 20 1 1 -07

2 3 12

Serpil Sancar, Türk Modernleşmesinin Cinsiyeti: Erkekler Devlet, Kadınlar Aile Kurar, iletişim Yayınları , lstanbul, 20 14, 3. basım, s. 81. Cem Hakko, Moda Olgusu, lstanbul, Vakko Yayınları, t . y . , s. 27

geçen sürede neşredilen romanlarla ilgili modayı temel mesele/ konu edinen herhangi bir edebiyat araştırması olmamasına rağ­

men çalışmanın başlangıç tarihi için 1923 yılının seçilmesinin sebebi budur. Ayrıca realist, eleştirel ve faydacı yapısıyla dünü ve günü yansıtan, değerlendiren, tartışan ve bunlar üzerinden bireyi, toplumu ve yannı kurgulamak isteyen erken Cumhuri­ yet romanının böylesi bir çalışma için en elverişli malzemeler­ den biri olduğu malumdur. Hayatın sürekliliğini esas alan bir yaklaşımla, çalışma için özel olarak hazırlanan bibliyografyadaki romanlar kronolojik sıra ile birinci baskılarından okunurken4 eserlerin vaka zaman­ larında tarih sınırlandırılması yapılmamış ve nitelik ve nice­ lik tartışmalarına bakılmaksızın roman adı altında basılan bü­ tün eserler çalışmaya dahil edilmiş; sadece konusu itibariyle il­ gisiz olan tarihi romanlar çalışma dışında bırakılmıştır. Ilgili okumalar ve çalışmanın çıkış noktasını oluşturan sorularla tes­ pit edilen malzemelerin büyük bir kısmı bazıları birbirini tek­ rar eden alamod şeylerle ilgilidir. Nitekim ana ve alt başlıklar bunlara bakılarak belirlenmiştir. Bununla birlikte çalışmanın,

1923- 1940 yıllan arasında neşredilen romanlardan hareketle

hazırlanan bir moda kataloğu niteliği taşımadığı belirtilmeli­ dir. Çalışmanın öncelikli amacı bu değildir. Ayrıca ana kaynak­ lan roman olan herhangi bir çalışmanın böyle bir iddiayı taşı­ ması zaten mümkün değildir. Zira her ne kadar realist özellik­ ler barındırsalar da romanlar, kurmaca eserlerdir ve barındır­ dıkları malzemeler dağınık, sistemsiz ve başka başka bağlam­ lara oturmuş vaziyettedir. Bu sebeple çalışmanın başlangıcında yapılan moda okumalarının yanı sıra malzemenin tespiti, tasni­

fi ve tasviri aşamalarında da tali kaynaklardan geniş ölçüde fay4

Araştırmanın başlangıcında Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Milli Kütüphane, Atatürk Kitaplığı katalogları ile Türkiye Bibliyografyası başta olmak üzere bel­ li başlı bibliyografik kaynaklar, sözlükler ve ansiklopediler taranarak yeni bir roman bibliyografyası oluşturuldu . Bu süreçte, romanların yayımlanma tarih­ leriyle ilgili problemler, yazar monografilerine yahut ilgili çalışmalara gidile­ rek çözülmeye çalışıldı. Ancak Aka Gündüz'ün Üç Kızın Hikayesi adlı eseri gi­ bi bazı romanların ilk baskılarına veya daha önceden yapılmış bibliyografya­ larda adı geçen birkaç romana ulaşmak mümkün olmadı. 13

dalanılmıştır. Böylece bir taraftan tespit edilen karmaşık malze­ meler bir yığın halinden çıkarılarak anlamlı bir bütünlüğe ka­ vuşturulmuş, diğer taraftan anlamlı kılınan malzeme, tarihsel süreçte bir toplumsal değişim enstrümanı olarak ele alınmıştır. Tez, kitaplaşma aşamasında yeniden gözden geçirilmiş ve birtakım değişiklikler yapılmıştır. Yeni bir literatür taraması yapılmış ve çalışma, tali kaynaklar bakımından mümkün mer­ tebe zenginleştirilmiştir. 5 Yeni kaynaklar, tespit edilen malze­

menin yeniden yorumlanmasına ve moda olgusunun daha sağ­ lıklı bir şekilde değerlendirilmesine imkan vermiş ve daha önce tezde kullanılmayan bazı malzemeler kitaba eklenirken metnin daha rahat okunabilmesi için tez çalışmalarında yaygın olarak kullanılan yöntem terk edilerek kendi içinde bir bütün oluştu­ ran bahisler ayrı bölümler halinde düzenlenmiştir. *

*

*

Bu çalışmanın önce tez daha sonra kitap olma aşamalarında pek çok kişinin katkısı oldu. Bu vesileyle burada onları da an­ mak isterim. Bilgisi ve tecrübesiyle bana nezaret eden hocam Kazım Ye­ tiş'ten tezime danışmanlık yaparken çok şey öğrendim. Tez jü­ rimde yer alan hocalarım M. Fatih Andı, A. Emel Kefeli ve Nuri Sağlam yapıcı eleştirileri ve tavsiyeleri ile çalışmamı en sağlıklı haliyle ortaya koymamda bana yol gösterdiler. Hocam Ali Şük­ rü Çoruk, jürimde yer almanın yanı sıra tezimin kitaplaştırılma aşamasında da bütün sorularımı sabırla cevapladı, kitapta ele alınan meseleleri benimle tartışarak yazım sürecindeki zorluk­ ları aşmamı sağladı. Hocam Hatice Tören, diğer çalışmalarımda olduğu gibi bu çalışmamada da desteğini hiç esirgemedi. Mes­ lektaşım ve dostlarım Fırat Karagülle ile Fatih Demir metinle­ re, talebem Hülya Tepedelen ise görsellere ulaşmamda yardım­ cı oldular. Editörüm ve dostum Barış Özkul, ilgisiyle beni hiç 5

14

Tezin kitaplaştırılma sürecinde basılı ve dijital kaynakları temel alan yeni bir moda literatürü taraması yaptım. Bununla birlikte tez döneminde olduğu gibi içinde bulunduğumuz zaman diliminde de Türkçe'de moda ile ilgili telif eser­ lerin eskiye nispetle arttığı ancak hala yabancı literatüre kıyasla zayıf olduğu; dolayısıyla daha ziyade çevirilerden faydalandığımı söylemeliyim.

yalnız bırakmadı ve büyük bir titizlikle tezimi kitap haline ge­ tirmemi sağladı. Hepsine müteşekkirim. Akademik çalışmaların, hele doktora tezi gibi uzun soluklu olanların zaman ve mekanla sınırlı kalmaması umulur. Kütüp­ haneden arta kalan vaktimin çoğu kitaplar arasında yahut bil­ gisayar başında geçerken inanç ve gururla beni destekleyen an­ nem Ayşe Tercüman, hayata veda eden ancak manevi himaye­ sini daima yanımda hissettiğim merhum babam Ali Tercüman ve ailemin öbür fertleri bu yükü benimle paylaştılar. Kadim dostlarım Elif Yıldırım ve Bahar Tanyaş'a hiç azalmayan des­ tekleri için teşekkür ederim. Yıllar içinde kardeşim haline gelen Halil Solak ve her türlü çalışmanın temel gereklerinden olan sabrı bana öğreten Şinasi, Süheyla ve Ömer Faruk'u da sevgiy­ le anmak isterim. Bana, hayatıma ve bu çalışmaya kattıkları de­ ğer, güven, keyif ve huzur için hepsine şükran borçluyum.

15

BİRİN C İ BÖLÜM

Hayat ve Moda

'"Moda· yalnız elbiseler. tuvaletler için değil. muhit. daire ve görünüş için de vardır."

"!. ]yanlış anlaşılan bir şey de modaydı... ..

Moda kelimesinin anlamı herkesin malumudur. Ancak bir olgu olarak modayı en derli toplu ve etkileyici biçimde anlatan her­ halde Baudrillard'ın "Modernlik bir kodsa moda da onun amb­ lemidir" ifadesidir. Zira bu kısacık cümle, modanın tarihine bir sınır çizerken moda olabilecekleri sınırlandıran çizgileri siler. Baudrillard'a göre olması veya olmaması gereken çizgiler, mo­ da ile birlikte ortaya çıkan önyargılardır ve bunlardan "birinci­ si modanın sınırlarını antropolojiye, hatta hayvan davranışları­ na kadar götürmek(. .. ) diğeriyse tam tersine güncel moda ala­ nını giysi ve dışsal göstergelerle sınırlandırmaktır. " 1 Hakikaten birtakım çalışmalar, modanın varlığını ve çeşitli görünümlerini yüzyıllar öncesine ve farklı sahalara götürürler.

Halbuki 19. yüzyıldan önce modern anlamda modadan bahset­

mek imkansızdır ve bir olgu olarak modayı anlayabilmek için kesin bir tarih verilemese bile yaklaşık olarak bir zaman belir­ lemek gerekir. Belki de bu yüzden yine birtakım çalışmalarda, bazı milletlerin soyluları arasında ve sınırlı ilişkiler çerçevesin­ de doğup gelişerek modern anlamda moda kavramına yer tajean Baudrillard, Simgesel Degiş Tokuş ve ôlüm, çev. Oğuz Adanır, Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, lstanbul, 2016, 4. basım, s. 1 57 17

nımayacak kadar yavaş ilerleyen2 geniş süreç, modanın birinci dönemi olarak kabul edilir. Ancak esas ve tartışmasız olan, mo­ danın 19 . yüzyıldan itibaren aristokrasinin ve zenginliğin teke­ linden çıkıp sosyalleşmeye/demokratikleşmeye başladığıdır. 3 Moda, "sosyal olarak inşa edilmiş" bir fikir, "kolektif bir et­ kinliktir" ve bir nesnenin moda olabilmesi için moda olarak bilinmesi ve geniş bir kesime yayılması gerekir. 4 Ayrıca özü değişim olan moda , hareketlidir; sürate ihtiyaç duyar. Moda­ ya bilinirliği, alanı ve sürati sağlayan sosyal ve teknik imkan­ lar ise en erken Fransız ihtilali ve Sanayi Devrimi'nin yarattığı yeni şartların olgunlaşarak geniş kitleleri etkilemeye başladı­ ğı 19 . yüzyıla tarihlendirilebilir. l 789'da Fransa'da yayımlana­ rak asırlardır süregelen toplumsal hiyerarşi ilkelerini yok sa­ yan insan ve Yurttaş Hakları Bildirisi, sınıflar arasındaki sınır­ ları biçimsel düzlemde olsa bile kaldırmış ve ilerleyen Sanayi Devrimi, hemen her alanda üretimi çoğaltıp iletişimi hızlandı­ rırken göçleri ve şehirleşmeyi arttırmıştır. llham kaynakların­ dan bireyleri etkileyen sosyolojik ve psikolojik enstrümanları­ na kadar modayı anlayabilmek veya modadan yola çıkarak çe­ şitli okumalar yapabilmek için bu süreç göz önünde bulundu­ rulmalıdır. Kabaca iki cephesi bulunan meselenin sosyal tarafını in­ sanların dinine, ırkına veya diline bakılmaksızın eşit ve özgür doğdukları temel prensibine dayanan insan ve Yurttaş Hakla­ rı Bildirisi oluşturur. l 789'da ilan edilmiş olmakla birlikte ka­ ğıt üzerinde kabulü yıllar alacak olan bildirinin temsil ettiği toplumsal hinterlandda Veblen'in sözünü ettiği sosyal mobili­ te ortaya çıkmış 5 ve geniş kitlelerin kapısı modaya açılmıştır. 2

Enis Batur, "Gelenek ve Gelecek Arasında Moda " , Gergedan, Mart 1 987, sayı 1 , s. 84.

3

M . Sema Üşenmez , Toplum ve Moda Etkileşimi, lstanbul, Mimar Sinan Üni­ versitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyoloji Anabilim Dalı , 1992, basılmamış doktora tezi, s. 20.

4

Yuniya Kawamura, Modaloji, çev. Şakir Özüdoğru , Ayrıntı Yayınları, lstanbul, 20 1 6 , s. 1 6- 1 7

5

Fatma Karabıyık Barbarosoğlu, Modernleşme Sürecinde Moda ve Zihniyet, iz Yayıncılık, lstanbul 2004 , 3. basım, s. 1 99.

18

Modanın demokratikleşmesi sınıflar arası geçişlilikle müm­ kün olmuştur. Öte yandan insan ve Yurttaş Hakları Bildirisi, sihirli bir değnek gibi dünyaya değerek bütün insanları fikirde ve fiilde eşitleseydi herhalde bu , Hüseyin Rahmi'nin Utanmaz Adam romanında , insanlar çıplak dolaşmaya başlasalar "moda­ nın iflas" 6 edeceğini düşünen Kene Şahap'ın öngörebildiği gi­ bi modanın sonu olurdu . Ama olmadı ve her ne kadar katı hi­ yerarşileri bütünüyle eritemese de moda , sosyal konum farklı­ lıklarını düzleştirmenin olanaklı, "sosyal dolaşıma izin veren" 7 "katmanlaşma sisteminin açık ve esnek" hale geldiği bir yapı­ ya kavuştu . 8 Sanayi Devrimi'nin ilerlemesiyle birlikte modanın varlığının bağlandığı bir diğer ihtiyacı karşılayacak olan üretim ve ileti­ şim teknolojileri de gelişmiştir. Bu gelişmeler, öncelikle mo­ danın başat alanı olan kılık kıyafete yansıdı. Hiyerarşik ve ge­ leneksel yapıdan uzaklaştıkça özgürleşen birey, üretimi artan ve ucuzlaşan ürünlerin çeşitlenmesiyle daha çok, daha sık ve daha kolay tercihlerde bulunmaya başladı . Moda , "gitgide ar­ tan bir yoğunlukla gündeme" 9 yerleşirken kılık kıyafet unsur­ larının moda yahut demode olması bireysel ve toplumsal ha­ yatın içinde bir mesele haline geldi. Sürecin demokratikleşme­ si ve devrimin endüstriyelleşmesi ile modernleşen toplumların şehirlerinde modem bir müessese olarak tesis edilen 10 moda , 19. yüzyıla kadar sokaktaki insan için neredeyse hiçbir şey ifa­ de etmezken artık geniş kitleler için ulaşılabilir ve anlamlı ol­ muştu . Bir sonuç veya sebep olarak yahut hem sonuç hem se­ bep olarak kılık kıyafet döngüsü hızını arttırıyordu . Ö ncele­ ri sadece üst sınıfa özgü kıyafetler tasarlanırken, 19. yüzyıl so­ nunda orta sınıfın da dahil olduğu bir pazar için giysiler tasar­ layan modacılar ortaya çıkmış; 20. yüzyılın ilk yansına gelindi6

Hüseyin Rahmi, Utanmaz Adam, Hilmi Kitaphanesi, İstanbul , 1 934, s. 4 70-4 7 1 .

7

Kawamura, a.g.e., s. 5 1 .

8

Kawamura , bir topluluğun yapısındaki akışkanlığı ifade e ttiğini söyledi­ ği modanın var olabilmesi için böylesi bir topluluğu şart koşar. Kawamura, a.g.e. , s. 43.

9

Enis Batur, "Gelenek ve Gelecek Arasında Moda" , s. 84.

10

Fatma Barbarosoğlu , Şov ve Mah rem, Profil Yayıncılık, İstanbul , 20 1 5 , s. 26. 19

ğinde ise çalışanları da giydirmeyi amaçlayan yaygın bir moda yaratma çabasının neticesinde moda, geniş kitlelerin vazgeçil­ mez tutkusu olmuştu. 1 1 Artık moda döngüsü, sezondan sezo­ na ufak tefek farklılıklarla yaklaşık olarak on yılda bir değişe­ cek kadar kısalmış; 1 2 Burhan Cahit'in Sevenler Yolu romanında Nazım Cemal'in söylediği gibi "yılın dört mevsiminde sekiz çe­ şit elbise" alınmaya, hevesle giyilen bir elbise iki ay sonra mo­ dası geçti diye çıkarılıp atılmaya başlanmıştı. 1 3 Modanın çok­ merkezli, çokbiçimli ve çoğulcu yapıya büründüğü ikinci (veya üçüncü) dönemin başlangıcı ise il. Dünya Savaşı ve/veya son­ rasına tarihlenir. 1 4 Bu süreçte , kılık kıyafet üzerinden modanın yaygınlaşması ve anlam kazanması ile kitlesel üretimin çoğalıp ucuzlaşması ve hızlanan iletişim sayesinde yeniliklerden haber11

Enis Batur, "Gelenek ve Gelecek Arasında Moda " , s . 86. Davis , başlangıç­ ta modacı ile tamamı zenginlerden oluşan ayrıcalıklı ilişkinin Birinci Dünya Savaşı yıllannda evrenselleştiğini; modacının "hala ağırlıkla burjuva olmak­ la birlikte , modaya yönelik daha geniş bir kitle ile ilişki kurmakta" olduğu­ nu, söyler. (Fred Davis, Moda, Kültür ve Kimlik, çev. Özden Arıkan, Yapı Kre­ di Yayınları , lstanbul, 1997, s. 1 55 .) Modada demokratikleşme olarak anılan bu durumun öncelikli sebeplerinden biri , 1 9 . yüzyıl sonu ile 20. yüzyıl başın­ da meydana gelen giysi üretimindeki teknolojik ilerlemelerdir. Ayrıca "okur­ yazarlığın yayılmasıyla birlikte yine aynı dönemde muazzam bir gelişme gös­ teren moda basını da, seri üretime uygun bir işlev üstlenerek haute coutu­ re'ün moda piyasasındaki hakimiyetini daha da azalttı. 20. yüzyıl ortalarında, yeni modaların ne kadar dayanacağının sınandığı toprak, hiç kuşkusuz hazır giyim (pret a parter) olmuştu artık. O zamana kadar giderek daha fazla sınıf­ tan moda bilinci gelişmiş tüketici, son derece gösterişsiz yollar da dahil çeşitli biçimlerde modanın yörüngesine girmeye başlamıştı. Zaten 1920'lere gelindi­ ğinde , en azından fazla seçici olmayan bir göz için tezgahtar bir kız , aristokrat bir hanım kadar şık giyinebiliyordu. Üstelik taklit ürünler ve giysi tasarımla­ nnın büyük bir hızla üretime geçirilebilmesi, yeni modanın birkaç haftayı aş­ kın süre küçük bir elit grupla sınırlı tutulmasını imkansız hale getirmişti; oy­ sa eskiden bütün bir sezon boyu, hatta yıllar boyunca modayı üstünde sergi­ leyen kesim onlar olurdu." (Fred Davis, a.g. e . , s. 1 56)

12

Fred Davis, a.g.e., s . 1 2 1 - 1 22.

13

Burhan Cahit Morkaya, Sevenler Yolu lnkilab Kitabevi, lstanbul, 1937, s . 72.

14

Fred Davis, a.g. e., s. 1 70. Davis, ilgili diğer çalışmalara paralel olarak kılık kıyafette "belli başlı moda 'devrimleri"'ni "I. Dünya Savaşı'nın ardından etek boylannın kısalması, Dior'un il. Dünya Savaşı sonrasındaki Yeni Görünüm'ü ve 1 960'larda kadınların pantolon giymeye başlaması" şeklinde sıralar. (Fred Davis, a.g.e., s. 1 4 1 ) Bugün gelinen noktada ise yine Davis'in i fadesiyle "han­ gi modanın in hangisinin out olduğunu takip etmek dikkatli bir moda tüketi­ cisi için bile gittikçe zorlaşmaktadır." (Fred Davis, a.g.e., s. 1 7 1 )

20

dar olma iç içe geçen süreçler olarak gelişmiş ve geçerli olduğu diğer modalan da harekete geçirmiştir. 1 5 *

*

*

Modanın 19. yüzyılda geçirdiği değişim veya modem anlam­ da modanın doğuşu , kısa sürede düşünce alemine yansır ve moda, başta iktisatçılar ve sosyologlar olmak üzere pek çok en­ telektüelin dikkatini çeker. Moda vasıtasıyla modem toplumu anlamaya çalışan incelemeler yapılır 1 6 ve bu incelemelerde , ge­ nellikle, toplumsal cinsiyete sahip olmayan modanın kadınla­ rın sosyal konumu ve kılık kıyafet ile ilişkilendirilip "durmak­ sızın değişen" "içeriksiz" "dışsal bir süs" , "entelektüel bir un­ sur barındırmayan" ve "irrasyonel" gibi sıfatlarla nitelendiril­ mesi modanın sosyal bir olgu olarak kabul edilmesinin uzun yıllar "abes" bulunmasına sebep olur. 1 7 Düşünce aleminde sistemleşen yaklaşım , gündelik hayatın içinde de yaygındır. Hüseyin Rahmi'nin Kokotlar Mektebi roma­ nındaki zarafet hocası Prenses Diçeski'nin "Şimdi herkes mo­ da , dans, spor ve birbirini aldatmakla meşgul. Kimsenin ciddi bir şey öğrenmeğe vakti yok. . . " 1 8 yollu tespiti, modanın genelin algısındaki yerini ifade eder. Moda, ciddi bir mesele veya uğraş değildir. Bu yüzden Mahmut Yesari'nin Bahçemde Bir Gül Aç­ tı romanında Rasih, "okumak zevki" veya "ev kadınlığı" olma­ yan Belma'yı spor ve moda haricinde hiçbir şeyin bulunmadı­ ğı "kör, ışıksız bir cihan"a benzetirken 1 9 Nur Tahsin'in Gözlerin Sırn romanında Fahri Celal, şiirle ilgilenmeyen Nazan'la " Öyle ya . . . Hanımefendiye yalnız modadan, tuvaletten bahsetmek la­ zım. Filan hanımefendi ne giymiş? Filan baloda hangi tuvalet 15

Altınay v e Yüceer'in ifadesiyle "Edward dönemi ile başlıyan v e iki dünya sava­ şı dönemini kapsayan 1 900 ve 1 939 yıllan arası" esasen bütün dünyada haya­ tın bütün cephelerinde yaşanan "sansasyonel bir değişim dönemidir." (Hüs­ niye Altınay-Halime Yüceer, Moda ve Tarihi, Ankara, y.y. , 1992, s. 1 00.)

16

Fred Davis, a.g.e., s. 1 5 .

17

Yuniya Kawamura, a.g.e., s. 28.

18

Hüseyin Rahmi , Kokotlar Mektebi Kütüphane-i Hilmi, lstanbul, 1 929, s. 1 94.

19

Mahmut Yesari, Bahçemde Bir Gül Açtı, Semih Lütfü Sühulet Kütüphanesi , lstanbul, 1 9 3 2 , s. 69. 21

birinci gelmiş? Mesela şu mecmua modaya ait olsaydı Nazan'ın elinden alamazdık," 20 sözleriyle eğlenir. Sanki ilgiler ve uğraş­ lar insanları başka başka iklimlerde yaşatmaktadır. Mebrure Sa­ mi'nin Leylaklar Altında romanında, "Beni hürriyetime, benliği­ me kavuşturacak bir iş" arıyorum diyen Nuran'a Feriha, yabancı bir dille konuşuyormuş gibi hayretle bakar. Biraz sonra "Ame­ rika'da yeni çıkan yün örme bluzlardan acayip acayip isimler­ le, bilmem kimin giydiği tül pijamanın biçiminden bir sürü ga­ rip hareketler, tariflerle" bahseden Feriha karşısında da "benim sevdiğim şeylerin hiçbirinden, ne kitaptan, ne resimden, ne ta­ biattan, ne de hayat dertlerinden anlamıyor," diye düşünen Nu­ ran, "adeta dilsizleşi [r] " 2 1 Belli ki Nuran, Efzayiş Suat'ın Aşk tan Sonra . . . romanında, Handan'a "Arzunu , isteğini, zamanın gidi­ şine göre değiştirip durdun. Yarınki modadan kendini nasıl ko­ ruyacaksın, hiç düşündün mü? " diye sorup "Dünya hercailikle dönmez, yavrum" 22 diyen Güzide veya Burhan Cahit'in Gurbet Yolcusu romanında, kibar aleminin kadınlarını tasvir ederken (. . . ) kadından anlayan bir erkek onu daima Havva gibi görme­ ğe muvaffak olan erkektir. Kadını moda gazetelerindeki kıya­ fe tle görüp aşık olan erkek acemi bir Donjuan'dan başka bir şey olmaz. Erkek gözü tam manasıyla bir erkek gözü röntgen gibidir. Gözlerini diktiği kadının dışını değil, içini görür. Kadı­ nı ruhuna, kabiliyetine kadar görebilen erkek gözleri en bah­ 23 tiyar gözlerdir.

sözleriyle modanın "dışsal bir süs" olduğunu işaret eden an­ latıcı ile aynı tarafta durmaktadır. Yolpalas Cinayeti romanın­ da Halide Edip; Burhan Cahit ve diğerlerinden birkaç adım ile­ ri gider. Sallabaşların evindeki bir eğlencede Nadire'yi gören Erkeklerin zihni istemeyerek onu salondaki boyalı, süslü ka­ dınlarla mukayese etti. Sağlam, sıhhatli ve basit. Yakası çene20

Nur Tahsin, Gözlerin Sırrı , Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, lstanbul, 1 93 1 , s. 4 1 -42 .

21

Mebrure Sami, Leylaklar Altında, ikbal Kitabevi, lstanbul 1 936, s. 1 4- 1 5 .

22

Efzayiş Suat, Aşktan Sonra . , lstanbul Halk Basımevi, lstanbul, 1939, s. 2 1 0.

23

Burhan Cahit, Gurbet Yolcusu, Kanaat Kütüphanesi, lstanbul, 1 934, s. 92.

22

..

sine kadar ilikli, kollan uzun siyah bir entari giyiyor, önünde beyaz bir önlük var. Suni olmayan güzel bir sarışın. En ziyade vakarı ve sükunu göze çarpıyor . . . Şimdi b u tabii kadının huzuru oradaki bayanları, canlı bir kadının önünde titreyerek, zemberek üstünde dönen, hasta bir 24

sanatkarın yarattığı, bir sürü moda kuklasına benzetmişti.

Modaya böylesi bir yaklaşım, düşünürlerin kaleminde yahut insanların zihninde veya dilinde egemen olmakla beraber cid­ di problemler ihtiva eder. Sokaktaki insan arasında bugün de varlığını sürdüren bu problemler, modayla ilgili bazı vakıalann modanın bir hususiyeti addedilmesinden doğmaktadır ve bun­ lardan ilki , değişkenlik meselesinin yanlış yahut eksik değer­ lendirilmesidir. Moda değişmez , alamod şeyler değişir. Alamod şeylerle ilgilenmek veya şeyleri öncelemek, bu farkın gözden kaçınlmasına sebep olur. Halbuki bir olgu olarak moda günde­ lik hayata dahil olduktan sonra alamod şeylerin değişiminden beslenerek güçlenmiş; alamod şeylerin her geçen gün biraz da­ ha kısalan ömrü , modanın ömrünü uzatmıştır. Egemen yaklaşımdaki bir diğer problem , modanın genellik­ le ve bazen sadece kadınlar ve kadın kılık kıyafeti ile ilişkilen­ dirilmesidir. Toplumsal rolleri veya statüleri dolayısıyla kadın­ ların erkeklerden daha fazla modayla ilgilendikleri bir gerçek­ tir; ancak bu durum, erkeklerin modayı takip etmedikleri an­ lamına gelmez. Modayı , kadın ile sınırlandırmak hususunda Crane, kuramsal olarak modayı ilk ele alan isimlerden Simmel'i işaret eder. Simmel, modayı "başka bir alanda kendini fark et­ tirme olanağına sahip olmayan kadınların fark edilme arzuları­ nı tatmin etmek için başvurdukları bir yol" olarak tanımlarken "kamusal alanda benlik sunumunun başlıca etkenlerinden bi­ ri olan giysilerin her iki cinsiyet için de önemli olduğu gerçeği­ ni" gözden kaçırmıştır. Bahsi geçen yılların erkek giyimi, önce­ ki asırların gösterişli tarzına karşılık sade bir görünüm arz et­ mekle birlikte modayı sürekli ve düzenli olarak değişirken top24

Halide Edip, Yolpalas Cinayeti , Muallim Ahmet Halit Kitap Evi , lstanbul , 1 9 3 7 , s. 24. 23

lumsal statüyü ifade eden; zevk ve para gerektiren; günün fark­ lı saatlerinde ve farklı faaliyetlerde kullanılan giysi ve aksesu­ arlardan oluşan bir alan olarak tanımlayan ve 19. yüzyılda er­ keklerin "modadan uzak durduklarını, sönük ve muhafazakar bir görünüşü yeğlediklerini" öne süren moda tarihçileri ise ya­ nılmaktadırlar. 2 5 Modanın kullanımı veya görünümleri ile ilgili pek çok örnek vermek mümkündür. Baudrillard'ın "kimlik ilkesi düzeyinde değerlendirilebilecek her şey moda tarafından etkilenmiştir" 26 tezi esas alınırsa, varlığı daimi, görünümleri geçici olan moda, gündelik hayatı oluşturan bütün unsurları ve pratikleri yarat­ ma, yönlendirme ve anlamlandırma kudretinde bir olgu olarak tanımlanabilir ki basit bir giysiden siyasi bir kanaate kadar ha­ yatı oluşturan bütün unsurlar modaya konu olabilir ve birey, daha önce hiç kullanmadığı bir rengi moda olduğu için tercih edebilir. Çünkü moda olan şey, değerlidir. Bu değer tartışabilir (nitekim sürekli ve başka başka argümanlarla başka başka cep­ helerde tartışılmaktadır) ancak modanın anlaşılabilmesi için atılması gereken ilk adımlardan biri birey ile moda arasında de­ ğer üzerinden kurulan ilişkinin anlaşılmasıdır. Günümüz dünyasında aynı maliyete sahip iki ürün arasın­ daki fiyat farkını, çoğu zaman moda tayin etmektedir. Hüseyin Rahmi'nin B i l lur Kalp romanında , Sema Hanım ile evlilik hazır­ lıkları yapan Muhlis Bey'in annesinin alınacak ev eşyalarından bahsederken "Zamana , modaya muvafık yenilerini tedarik et­ mek böyle vakitte kolay mı? " 27 diye sormasının sebebi budur. Tartışmasız şekilde ederi hesaplanabilecek maddi ürünleri dahi yüksek fiyatlarla satabilen modanın dayandığı şey "tamamı de­ ğişimin görece hızlı etkilerine açık olan belirli kültürel değer­ lerin kabulü"dür. 28 Baudrillard'ın "Modernlik bir kodsa moda da onun amblemidir," ifadesi asıl anlamını bu kabulde bulur. 25

Diana Crane, Moda ve Gündemleri: Giyimde Sınıf, Cinsiyet ve Kimlik, çev. Öz­ ge Çelik, lstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2003, s. 3 2 .

26

Jean Baudrillard, Simgesel Değiş Tokuş ve Ölüm , çev. Oğuz Adanır, 4 . baskı, Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi , lstanbul, 20 1 6 , s. 1 54.

27

Hüseyin Rahmi, Billur Kalp, Kütüphane-i Hilmi , lstanbul 1 926, s. 426.

28

Kawamura, a.g.e. ,

24

s.

21.

Dolayısıyla "moda modernlik çerçevesi içinde bir kopuş, ge­ lişme ve yenilik şeması olarak"29 ele alınırken şehir hayatı, ka­ pitalin el değiştirmesi/değiştirebilmesi, sınıflar arası geçişken­ lik, iletişim, ulaşım ve üretim teknolojilerini de kapsayan sınai gelişmelerin yanı sıra modanın özünü oluşturan değişim ve de­ ğişimin yarattığı "yeni" ile modemin bağı ve bunların anlamı veya anlamları mutlaka göz önünde bulundurulmalıdır. Zamana ve zamanın maddi manevi şartlarına göre sürek­ li değişen moda, her şeyden ilham alabilir veya doğabilir. Mo­ da , güçlü bir olgudur. O kadar ki yıllar boyunca inançları gere­ ği modadan uzak durarak moda aleyhtarlığı yapmış olan Müs­ lümanlar bile bugün İslami etiketiyle meşrulaştırılan modaları hevesle ve merakla takip etmektedirler. Elbette bütün dindar­ lar için aynı şey söylenemez. Ancak gelinen noktada moda ve Müslümanlar arasındaki birliktelik öylesine dikkat çekici bir hal almıştır ki yakın zamanlı pek çok araştırmaya konu olan bu durumu Barbarosoğlu , modanın hangi kavramla yan yana alı­ nırsa alınsın tahakkümünü dayatan bir olgu olmasıyla açıkla­ maktadır. 30

Erken modernleşme döneminde moda

19. yüzyılda, Fransız İhtilali ve Sanayi Devrimi'nin yarattığı ge­

lişmelerin ve yeni şartların az veya çok yansıdığı değişime açık toplumlarda toplumsal değişimin niteliği ve niceliği farklılaş­ makta ; önceleri belki yüzyıllar içinde görülebilecek farklılık­ lar, artık neredeyse onar yıllık dilimlerde görülmekteydi. Os­ manlı İmparatorluğu için de geçerli olan bu durumun özel ta­ rafı, çöken devleti kurtarabilmek ümidiyle, zamanın doğal akı­ şının çok üzerine çıkmış olan modernleşme yönündeki değişi29

jean Baudrillard, Simgesel Değiş Tokuş ve ôlüm, s. 1 56.

30

Barbarosoğlu , varılan noktayı günümüz Türkiyesi'nde "Tesellür modasının in'lerini ve oul'larını sıralayan haberler arlık çok şaşırncı gelmiyor. Böyle bir listede lslami ilkeler, oul olduğunda kolaylıkla lerk edilebilecek bir kurallar dizisi olarak sergilenebiliyor. Mesela , çorap giymek oul, başörtüsüyle aynı renkle far sürmek in."' sözleriyle tasvir eder. Fatma Barbarosoğlu , Şov ve Mah­ rem, Profil Yayıncılık, lstanbul , 20 1 5 , .s. 94. 25

me ayak uydurma çabasıdır. "Erken modernleşme döneminde Avrupa karşısında gerilemeyi bir 'uygarlık kaybı' olarak yaşa­ yan Osmanlı" , 31 modernleşmeyi Batılılaşmakla eşitlemiş ve yü­ zünü Batı'ya dönerek değişime sarılmıştı. Bu anlamda idari, as­ keri, ticari, sosyal ve kültürel alanlarda Batılılaşma hareketinin başlangıcı, önceki yıllara götürülebilmekle birlikte, sürecin be­ lirgin ve esaslı ilk adımı, Tanzimat Fermanı'nın ilanı olarak.ka­ bul edilir ve Batılılaşma hareketi bu tarihten itibaren ele alınır. Bir reform paketi olan Tanzimat Fermanı'nın ( 1 939) ilanı­ nın ardından, daha III. Selim devrinde Avrupalılaşmaya başla­ mış olan saray ve ricalin muhitlerindeki yenilikler, yavaş yavaş halkın arasına sokulur. 32 Tanzimat anlayışı doğrultusunda ye­ niden yapılanan kurumların yanı sıra Avrupa devletleriyle ar­ tan ekonomik ve siyasi ilişkiler, toplumu da etkileyerek Batılı­ laşma hareketini hızlandırır. Giyim kuşam ve yaşam şeklinin alafrangalaşması, müzik ve mimarideki yenilikler ve değişimler önceleri sadece yüzeyde kalsa bile Tanzimat döneminin en be­ lirgin özellikleridir. 33 1 856 tarihli Islahat Fermanı da Tanzimat Fermanı gibi askeri ve siyasi kararlar neticesinde ilan edilmiş olmakla birlikte sos­ yal ve kültürel hayatı ciddi surette etkiler. Padişahın gelenek­ ten ayrıldığını gösterircesine Topkapı Sarayı'ndan çıkıp Batılı tarzda inşa edilerek döşenmiş Dolmabahçe Sarayı'na taşınma­ sı, yabancı elçiliklerde verilen balolara katılması gibi hadise­ ler, dönemin şartlarında fevkalade önem taşır ve toplumun en üst tabakasından başlayarak aşağılara doğru kısa sürede yan­ kılanır. 34 Ayrıca süreli yayınlarda çıkan haher ve yazılar, Avru­ pa 'ya gidip gelenler, ilişkilerin sıklaştığı ve samimileştiği azın­ lıklar ve Levantenler, 1 850'lerden sonra lstanbul'a yerleşen -Batılılaşma serüvenine Osmanlı'dan önce başlamış- Mısır'ın 31

Serpil Sancar, Türk Modernleşmesinin Cinsiyeti: Erkekler Devlet, Kadınlar Aile Kurar, 3 . basım, İstanbul: lletişim Yayınlan, 20 1 4 , s. 8 1 -82.

32

Ahmet Hamdi Tanpınar, XIX. Asır Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul: Yapı Kredi Yayınlan, 2. basım, 2007, s. 1 28 .

33

llbeyi Özer, Osmanlı'dan Cumhuriyet'e Yaşam ve Moda, İstanbul: Truva Yayın­ ları, 2006, s. 24-25.

34

A.g.e., s . 26-27

26

kibar tabakası ve Kırım Harbi sırasında İstanbul'a gelen İn­ giliz ve Fransız askerleri toplumun yeni hayat tarzının belir­ lenmesinde mühim bir rol oynarlar . 35 Harbin sonunda im­ zalanan Paris Antlaşması ile Osmanlı İmparatorluğu , Avru­ pa devleti konumuna gelir. Bu kabul ve müttefiklik duygu­ su , toplum nezdinde Batılılaşma önündeki direnci kırar. Ba­ tı mimarisi ve çevre düzenlemesi örnek alınarak inşa ve deko­ re edilen köşkler, yalılar ve konaklar çoğalır; alışveriş ve eğ­ lence merkezi olarak Beyoğlu günden güne daha fazla ziyaret­ çiyi ağırlar. 36

11. Meşrutiyet ( 1 908) yıllarında, Batılı unsurların ve yaşam pratiklerinin Osmanlı'nın gündelik hayatına ithali yoğunla­ şır . 37 Çünkü 11. Meşrutiyet'e kadar yarı bilinçli bir arzu ola­ rak beliren Batılılaşma, artık bir zorunluluk addedilmekte ; ge­ çen zaman içinde düşüncelerini sistemli bir hale getiren taraf­ tarları, Batılılaşmayı toplumun en önemli meselelerinden bi­ ri olarak ileri sürmektedirler. 3 8 Ayrıca kısa bir süre sonra kon­ trolden çıktığına inanarak bizzat İ ttihatçıların nizam verme­ ye çalışacakları hürriyet ortamı fikrin fiile dökülmesine imkan vermiş; 39 1 920'lere gelindiğinde Batılı yaşam pratikleri ve mo­ dalar, İstanbul'un alt sınıfa mensup kesimlerinde bile kendini göstermeye başlamıştır.40

Dümeni Batı'ya dönük olan bu değişim hareketi, Cumhu­ riyet'in ilanının ardından en olgun ve siyasi biçimine kavu­ şurken değişimin memleketin en ücra köşelerine kadar yayıl­ ması için bilinçli ve programlı adımlar atılmaya başlanmış­ tır. İmparatorluğun Batılılaşmakla eşitlediği modernleşme fik­ ri, Cumhuriyet yıllarında iyice kuvvetlenmiştir. Sadece idare değil; birey ve toplum da modernleşmek durumundadır. İm35 36 37 38

A.g.e. , s. 28-30 . Ag.e. , s. 30-3 1 . A.g.e., s. 38. Akt. , a.g.e., s. 37

39

Yavuz Selim Karakışla, Eski Zamanlar Eski insanlar, lslanbul, Doğan Kilap, 20 1 5 , s. 65-66.

40

Elif Mahir Melinsoy, Mütareke Dönemi lstanbul'unda Moda ve Kadın, 19181923, lslanbul, Libra Kilapçılık ve Yayıncılık, 20 1 4 , s. 20. 27

paratorluk yıllarında idarenin çizdiği sınırlar içerisinde Batı­ lılaşan gündelik hayat, artık inkılaplarla desteklenmektedir. Öte yandan Cumhuriyet'in müsebbibi olduğu söylenen birçok "yeniliğin"/"değişikliğin" doğum tarihinin imparatorluk yılları olduğu tartışılmaz bir vakıadır. Mesela Sermet Muhtar'ın Kıvır­ cık Paşa romanında, paşanın ikinci hanımına "Saçları itina ile kabartılmış, tepesindeki topuzu dikkatle yapılmış , başı gayet muntazam sarılmış, beli korsalı, çarşafı son moda" 4 1 bir kıyafet ile salınırken tesadüf edilir. Yahut Cumhuriyet ile anılan balo­ lar esasen imparatorluk yıllarında başlamıştır. *

*

*

Fazlı Necip'in Külhani Edipler romanında Namık Kemal, "bir nutuk irat eder gibi" başladığı sözlerini "Moda değişiyor. Te­ rakki durmuyor, ilerliyor. Türkiye en müşkül adımı atmış, gar­ ba teveccüh etmiştir. Garp henüz bazılarına korkutucu bir şey gibi görünüyorsa da gençlik teceddütten korkmuyor," 42 diye tamamlar. Bir kurgu eserin içinde siyaset, matbuat ve edebiyat­ tan bahseden Namık Kemal'in sözünü ettiği Batı'ya " teveccüh" kısa zaman sonra bir "teceddüt" idealine dönüşecek; Batı, ken­ dini yabancı veya düşman addedenlere hala korkutucu görün­ mekle birlikte genç veya yetişkin kadın ve erkeklerden oluşan ve gittikçe genişleyen bir hayran, taklitçi veya takipçi kitlesine erişecektir. Karakışla, kılık kıyafet modası üzerinden durumu şöyle değerlendirir: Çağdaşlaşmayı Batılılaşma , Frenkleşme eğilimi olarak algıla­ yan Müslüman Osmanlı toplumunda yaşanan hızlı dönüşü­ mün en önemli dinamiğini moda meselesi oluşturuyordu. Os­ manlı İmparatorluğu kendi Doğulu geleneklerini terk ede­ rek hızla Batı'ya doğru yöneldikçe , Osmanlı toplumu da şekil­ sel ve yüzeysel olarak Batılılaşıyor, kafası Doğulu kalsa da , en azından dış görünümünü oluşturan kıyafetlerini Batılılaştır­ maya çalıyordu. Geleneksel giysiler 'demode', Batılı giysiler de 41

Sermet Muhtar, Kıvırcık Paşa, Akşam Kitaphanesi, İstanbul, 1933, s. 78.

42

Fazlı Necip, Külhani Edipler, Devlet Matbaası, İstanbul, 1930, s. 22-23.

28

'moda' oldukça, Batılı giysilerin modasını takip eden Osmanlı­ lar çağdaş, takip etmeyenler de mürteci olarak kabul edilir ha ­ le geldiler. 43

Ahlaki, iktisadi veya başka türden bir sebeple modayı takip etmeyenlerin dışlanması, aslında sınıf modasının hüküm sür­ düğü yılların tipik bir özelliğidir. Modanın bireyi kendini taki­ be ikna veya icbar etme mekanizmalarının birkaçını da ortaya koyan bu durumun Osmanlı toplumuna has olan tarafı ise mo­ da lafzından önce gelen Batı'dır ki bu da yine Karakışla'nın de­ ğerlendirmesinde sıralanan bir diğer problemin kılık kıyafet­ le ilgili yönüdür. Zira moda hayatın neredeyse bütün cephele­ rini kuşatır ve modernleşmenin Batılılaşma eğilimi olarak algı­ lanması problemin ciddiyetini arttırırken "şekilsel ve yüzeysel" Batılılaşma, değişim ve modernleşme taraftarlarını dahi zaman zaman isyana sürükleyecek denli büyük ve ciddi problemler manzumesinin doğmasına sebep olacaktır. Hüseyin Rahmi'nin Utanmaz Adam romanında Avnussalah, kaleme aldığı bir gaze­ te yazısında erken modernleşme dönemindeki moda tartışma­ larının öne çıkanlarından alaycı bir dille bahseder: Kadın vücutlarını baldırlarından diz kapaklarına kadar açan moda hazretlerinin bu soygunculuk cüreti ne raddeye varabi­ leceğini şimdiden tahmin müşküldür. Son asırda her istibda­ da karşı başkaldıran cinsi latif yalnız bu müstebitin çok mu­ ti bir esiridir. Moda isterse Havva kızlarına yazın taş kızgınlı­ ğında kürk giydirir. Tebaasını zemheride yalın kat tüller için­ de gezdirir. Sırık hamalları gibi enselerini tıraş ettirir, kaşları­ m yoldurtur, kulaklarını, dudaklarım galibardaya boyatır. So­ kağa dansözler kadar kısa roplar içinde çıkartır. On iki santim­ lik ökçe üzerinde yürütür. Boyunlarına kedilere yaraşacak tür­ lü boncuklar geçirtir. Zengin fakir onun bütün haraçgüzarları na-makul israfatı­ na karşı hemen cüzdanlarım açmak mecburiyetindedirler. Hiç kimse için istisna, insaf bilmez. Beğendiği renge hemen boyan43

Yavuz Selim Karakışla , Osman lı Hanımları ve Kadın Terzileri Akıl Fikir Yayınları, lstanbul, 20 1 4 , s. 86.

(1869-1923),

29

malı, emrettiği şekle derhal girmelidir. Bazen güzeli çirkin, çir­ kini gudubet yapar. Modanın biçimsizlik garabetlerine yavaş yavaş göz alışkan­ lığıyla tahammül edebiliyoruz. Asırlardan beri bu müstebitin medenileri ne gülünç kıyafetlere soktuğunu moda koleksiyon­ larını tetkikle anlayabilirsiniz. Bir arşın yerleri süpüren etek­ ler, kadınları balona çeviren malakoflar, sırt üstünde hamal se­ meri andıran tumürler, türlü çiçekler, tüylerle kabarmış leylek yuvası şapkalar. Biz şimdi bunları görünce tuhaflıklarına gül­ mekten kendimizi alamıyoruz. Fakat zamanlarında bu şekille­ ri beğenmeyenler bedii histen mahrum sayılırdı. Kuyruklarını sansara kaptırmış tepeli tavuklar gibi iki açık bacak üzerinde yürüyen bugünkü kadını bir iki asır sonra moda koleksiyonla­ rında seyredecek ihlafımız bu canbaz kıyafetinin önünde yanı kahkahaları koparacaktır. Baldırlarını çok sevdiğiniz bir kadının size heyecanlar ve­ ren bu güzel uzuvlarını kem nazarların içlerini çeke çeke sey­ rettiklerine razı mısınız ? Oh hayır değilsiniz . . Hiç değilsi­ niz, fakat kadın sizin değil modanın emirberidir. Moda kadı­ nı bazı bazı üzerinde umumun temaşa hakkı olan bir tablo gi­ bi bir heykel gibi bedii manzaralar sırasına geçiriyor . . Belki bir asır sürmeden elbise külfetinden tamamıyla tecerrütle Paris'in Lüksemburg müzesindeki (Salambo) heykeli gibi tabii üryan­ lıkla meydana çıkacak ve seyri zevçten başka herkes için de bedava olacak. Lügatlerde hiçbir ifade kuvveti kalmayan ha­ yasızlık kelimesi üzerindeki beyhude şamatalar tamamıyla su­ sacaktır . . Sıkılmak hissiyle malul kalan muhafazakarlara şu cevap ve­ rilecektir: Vücutlarımızda taşıdığımız her uzuv halikın eseridir. Bun­ dan ne size, ne bize kimseye bir hicap teveccüh etmez. Allah ayıp şey yaratır mı? Günaha giriyorsunuz. Bu küfürdür. istiğ­ far ediniz . . 44

44

30

Hüseyin Rahmi , Utanmaz Adam, Hilmi Kitaphanesi, İstanbul, 1 934, s. 250253.

Erken modernleşme döneminde "gösteriş karşıtı Osmanlı geleneğinin sona ermesi" 45 ile neticelenen bu gidişe karşı im­ paratorluk yıllarında başlayan muhalefet, moda modernleş­ me politikasının bir parçası kabul edildiği için erken modern­ leşme döneminin en itibar gördüğü cumhuriyet yıllarında da­ hi devam etmiş ve "modaya uymanın ekonomiyi zorlayan çeh­ resi 'modaya uyalım ama israftan kaçınalım' düsturuyla berta­ raf edilmeye çalışılmıştır. " 46 Zira moda yolunda yapılan har­ camalar, bilhassa Külhani Edipler romanında Namık Kemal'in " teceddütten korkmuyor" diye andığı gençler için tehlikeli so­ nuçlara sebep olabilmekteydi. Reşat Enis'in Gece Konuştu ro­ manında İstanbul sokaklarında gezinen anlatıcı, "Belki, şu sı­ vaları dökük, ufak pencereli bodur evin namuslu kızı, Beyoğ­ lu'nun en tanınmış terzisine diktirilen robunun hesabını gör­ mek için, arkasına takıp sürüklediği erkeğin koynunda, boyun­ dan büyük günaha giriyor. " 47 der. Bu denli ağır ve acı tablola­ ra yol açmamakla beraber yetişkinlerin de alamod şeyler için makul olmayan işlere giriştiklerine tesadüf edilir. Mesela Hali­ de Edip'in Tatarcık romanındaki Poyrazköy sakinlerinden "Ca­ libe Hanım beş senede bir kostüm ısmarlayabilmek için selam­ lığın kiremitlerini, limonluğun enkazını satar, hatta otuz yıldır biriktirdikleri cenaze paralarını verirler. En ihtiyarı bile sene­ de bir defa berbere gidebilmek, saçını boyatabilmek için san­ dıkta sepette ne varsa Bedesten'e yollamıştır. " 48 Yahut Kamil Yazgıç'ın Türk Yıldız Emine romanındaki Emine'nin anlattıkla­ rına bakılırsa kadınların birçoğu "parası olmasa bile sandık eş­ yasını satıp berberlere koşarak" saçlarını alamod biçimde tan­ zim ettirmektedir. 49 Modanın yol açtığı israf; birey, aile ve devlet için ciddi bir ekonomik problem kaynağıdır. Ayrıca bu israf, Ercüment Ek45

Elif mahir, s. 205 .

46

Fatma Karabıyık Barbarosoğlu, Moda ve Zihniyet, s. 1 4 .

47

Reşat Enis, Gece Konuştu, Semih Lütfi Bilik v e Basım Evi, lslanbul, 1 9 3 5 , s. 1 8 .

48

Halide Edip, Tatarcık, Ahmet Hali t Kitabevi, lstanbul, 1939,

49

Kamil Yazgıç, Tü rk Yı ldızı Emine, Adapazarı Coşkun Basımevi, Adapazarı , 1 9 3 7 , s. 8.

s.

5.

31

rem'in Papeloğlu romanında , "Bir okka vesika ekmeğini vak­ tiyle alabilmek için, sabah namazından camii kapılarında, bek­ çi kulübelerinin önünde beklemeğe giden asker anaları [ nın] " 50 sefalet içinde yaşadığı savaş yıllarında vicdanları yaralamak­ tadır; alamod yaşam uğruna edilen masraf, hali vakti yerinde olanlar için dahi tahammül edilecek veya anlayışla karşılanacak eşiği geçmiştir. 20. asrın başında yükselen milliyetçilik duygu­ ları ile birleşecek bu itiraz , medeni olmakla Batılı olmayı bir­ birinden ayırmaya çalışan Türkçülerin ön ayak olmasıyla do­ ğan "milli moda" fikriyle nihayetlenecektir. Televizyon ve sos­ yal medyanın olmadığı, sinemanın ancak son yıllarına yetişti­ ği erken modernleşme döneminde eğitim, aile, çocuk terbiyesi, evlilik, sağlık, kadın hakları gibi konularla birlikte "çoğunlukla yeni moda akımlarının ilan edildiği bir araç" görevi gören, "da­ ha az para ile nasıl en son moda giyinebilecekleri hakkında tü­ yolar ver [ erek] " "gelir düzeyi daha düşük orta sınıf kadınları da modaya uymaya davet ed [ en] " 5 1 süreli yayınlarda bile moda düşkünlüğünün sağlığa, bütçeye ve hatta güzelliğe zarar verdi­ ğini savunan yazılara sıklıkla tesadüf edilmektedir. 52 Süreli yayınlarda bile yankısını bulan bütün bu eleştirilerin ortak noktası kılık kıyafettir. Kılık kıyafet hem modanın başat alanı hem bireyin kendini bulmada veya ifade etmede kullandı­ ğı en nitelikli simgeler sergisi olmakla birlikte erken modern­ leşme döneminin en güçlü dinamiğini oluşturan olgunun sade­ ce bir yönü yahut görünür yüzüdür. Dolayısıyla her matruş su­ ratta Müslüman görünüşünden uzaklaşan alamod ve müsrif bir erkek yahut her kısa saçta asırların kendine biçtiği toplumsal rolü birkaç makas darbesiyle kesmiş alamod ve müsrif bir ka­ dın değil Batılı ve/veya modem ve/veya medeni ve/veya asri ve/ veya yeni ve/veya alafranga ve/veya zengin ve/veya soylu ve/ve­ ya şehirli ve/veya eğitimli ve/veya zevkli ve/veya zarif. . . birey­ ler görülecektir. 50

Ercüment Ekrem, Papeloğlu, Suhulet Kütüphanesi , lstanbul, t.y. , s. 204.

51

A.g.e., s. 2 1 2.

52

32

Bkz. Elif Mahir Me tinsoy, Mütareke Dönemi lstanbul 'unda Moda ve Kadın, 1918-1923, Libra Kitapçılık ve Yayıncılık, İstanbul, 20 14, s . 203-2 1 2.

1 9 . asır, bir taraftan demokratik ve eşitlikçi fikirlerin yük­ seldiği diğer taraftan sınıflar arası geçişkenlik ve servet edin­ me imkanları ile bireyin farklı veya üstün olma arzusunun ve bu arzuya bağlı olarak kimlik ve kimlik göstergelerinin önemi­ nin arttığı bir asırdı. Böyle bir atmosferde sahneye çıkan moda, var olan veya uyarmaya çalıştığı kararsızlıkların yanı sıra görü­ nürdeki kimlikleri değiştirmeye ve bireyi bir benlik imgesin­ den vazgeçirip bir başkasını benimsetmeye" 53 uğraşmış; mev­ cut "yapıntılara (artifact) sürekli olarak yeni anlamlar yükle­ yerek toplumsal kimliklerin yeniden tanımlanmasına" 54 se­ bep olmuştur. Ana kategorileri cinsiyet, yaş ve sınıf olan kim­ liksel kararsızlıklar modada değişimin en önemli kaynakları­ dır ve bu kararsızlıklar edebiyatta çoğu zaman moda etrafın­ da "yeniliği" sorgulayan karakterlerin ortaya çıkmasıyla so­ nuçlanmıştır.

53

Fred Davis, Moda, Kültür ve Kimlik, s. 38-39.

54

Diana Crane, Moda ve Gündemleri: Giyimde Sınıf, Cinsiyet ve Kimlik, çev. Öz­ ge Çelik, Ayrıntı Yayınlan, Istanbul, 2003, s. 27. 33

İ KİN C İ BÖLÜM

Kad m Kıllk Kıyafeti ve Moda

Dekolte Erken modernleşme sürecinde kadın kılık kıyafetindeki değişi­ min en tartışmalı taraflarından biri, "açık giyim" anlamına ge­ len ve kapalılık algısına bağlı olarak ölçüsü farklılaşan "dekolte" modasıdır. Refik Ahmet'in Çıplaklar romanında üzüm ve incir ihracatı yapan Mehmet Halkatapar, bir incirin yırtılmış kabu­ ğuna bakarak "Bu , dünyanın en güzel incirinin yırtılmış kabu­ ğu insana kadın elbiselerindeki omuz başlarım ve kollan kapa­ yıp da ikisi ortasını açık bırakan modayı hatırlatır," 1 diye düşü­ nür. Burada göğüs dekoltesinin faili olarak anılan moda, sokak­ taki insanından gazete yazarına kadar pek çok kişi tarafından tenkit edilmesine , aileden idareye kadar pek çok cihetten ko­ yulan kurallarla engellenmeye çalışılmasına rağmen, zaman za­ man hızını keser gibi olsa da önlenemeyerek bazen kollan, ba­ zen sırtı, bazen bacağı açacaktır. Zira dekolteyi icat edip hayata sokan, kadının kılık kıyafetinde etkili olan aile, toplum ve ida­ reden daha çok sözünü dinleten ve pratiği tayin eden modadır. Hüseyin Rahmi'nin Tutuşmuş Gönüller romanının kahraman­ ları N evhayal, Şaheser, Lemiye ve Nigar, N evhayal'in evinde Refik Ahmet Sevengil, Çıplaklar, lstanbul, y.y. , 1 936, s. 75-76. 35

toplanmışlardır. Bir aralık yanlarına Nevhayal'in annesi Nazıma Hanım gelir. Kadın odaya girmeden evvel kızlar, pencereden bir delikanlıyı izlemektedirler ve kadının odada kalması üzerine fı­ sıldaşmaya başlarlar. Rahatsız olan Nazıma Hanım, ne konuş­ tuklarını sorar. Kızlardan biri, kadının şüphelerini dağıtabilmek için yeni aldığı kumaştan bahsettiklerini, söyler. Söz yeni ku­ maşlara, oradan yeni modalara geçer ve Nazıma Hanım, kızının ve arkadaşlarının kıyafetleri dolayısıyla zamane modalarını ten­ kit ederken değişkenliğin, etekler üzerindeki etkilerini sıralar: Al sana düttürü Leyla yeni moda elbise. Bir zamanlar kundak­ lanır gibi döne döne bir top kumaşın içine sarıldılar. Bir za­ manlar etekleri uzattılar süpür süpür yerlerde sürüdüler. So­ kakların mundar tozlarını havaya kaldırdılar. Sonra kısalttılar. Kısalttılar, diz kapaklarını geçti. Eteklerden her gün böyle bir iki parmak eksile eksile bu açıklığın en sonu nereye varacağı­ 2 nı düşünerek utanmaya başladım.

Nazıma Hanım'ın bahsettiği sezonluk değişiklikler, neticeyi değiştirmez. Netice , kadın kıyafetinin her geçen yıl biraz daha dekolte olmasıdır. Nevhayal'in Gülhane Parkı'nda sevgilisi Sü­ ha Pertev'le buluştuğu zaman üzerindeki kıyafet, çarşafına rağ­ men dekoltedir. Genç kadının körpecik vücudu , tesettürden ziyade tezyin için büründüğü ve hemen eski zaman muhadderelerinin yüzlerine tutundukları peçeler kadar ince ipek çarşafı altından her hare­ ketiyle letafetini dışarı veriyor. Billur kollar bileklere ve süt be­ yaz göğüs gerdandan bir karış aşağı vasat-ı hattına kadar apa­ çık. Şimdiki hanımlar cedlerinin yüzlerini kapamak hususun­ da ettikleri ihtimamı vücutlarının en mahrem aksamı için gös­ termiyorlar. Zannolunur ki Türk kadınının asırlardan beri giz­ lemekten en ziyade sıkıldığı uzuvları göğüs, kollar ve bacakla­ rıdır. Çünkü ilk hürriyette kanlı katiller ile beraber mahbesle­ 3 rinden dışarı en evvel fırlayanlar bunlar oldu . 2 3 36

Hüseyin Rahmi, Tutuşmuş Gönüller, Kütüphanc-i Hilmi, lstanbul , 1926, s. 45. A.g.e. , s . 3 1 8-3 1 9 .

Tasvirini, devrin kadınlanyla ilgili genel bir değerlendirmey­ le bitiren anlatıcının andığı "hürriyet" il. Meşrutiyet'tir ve o yıllarda çarşaf gibi, dekolteyle beraber düşünülmesi dahi ga­ rip gelen peçeler de incelmiştir. lskender Fahrettin'in Hint Yıl­ dızı romanında Seyyit Ali, romana adını veren Prenses Yogo­ da'yla ilk karşılaşmasında kadının taktığı peçeden bahsederken "Peçe deyince on sene evvel lstanbul'da moda olan ince peçele­ ri hatırlamayınız ! " 4 diyerek, bir dönem ince kumaşlardan ma­ mul peçelerin moda olduğunu haber verir. Bu şekilde şartları zorlayarak tesettüre riayet etmenin bir mecburiyet olduğu yıl­ larda dahi dekolteyi biçim biçim, bölge bölge kadın kıyafeti­ ne sokan moda ile bazen gülünç tablolar meydana gelir. Şukü­ fe N ihal'in Yalnız Dönüyorum romanında Yıldız , katıldığı Pe­ ra Palas'taki baloyu ve balodaki kadınları anlatırken Cumhuri­ yet'in ilk yıllarına devrolan bu hale dikkat çeker: "Gülünç tara­ fı; elbiseler dekolte olduğu halde başlar hala açılmamıştı; saçlar uzunlu , kısalı, renk renk tüllerle örtülmüş, alarus sarılmıştı. 5 "

Çarşafı ve peçeyi dahi dekolte yapan moda, devrin şartlarıyla birlikte kendine tabi olanın da sınırlarını zorlar. Bazı kadınlar, dekoltenin her türlüsünden hazzeder ve bunları zevkle kulla­ nırlar. Bazı kadınlar ise esasında dekolteye hazır değillerdir ve çoğu defa bilinçsizce, sadece moda olduğu için dekolte giyinir­ ler. Bahçemde Bir Gül Açtı romanında Hürrem Hakkı Bey, Ra­ sih, Belma ve Ferhunde sandalla denize açılırlar. Mayolarını gi­ yinmek için sandallarını erkeklerinkinden uzağa çeken ve bir­ birlerine bornozlarını siper ederek soyunan kızların çekingen­ liğine şaşıran Hürrem Hakkı Bey'e Rasih, şu açıklamayı yapar: - (. . . ) Bu kızların serbest halleri, hep sinemalardan, tercü­ me romanlardan, hikayelerden kapma, yapmacıklardır. Onlar aile kızlarıdır. Göründükleri gibi değillerdir. Filhakika flört­ leri vardır, birkaç erkekle kur yaparlar. Lakin bütün bunlara rağmen masum hicap hisleri vardır. Yırtık değillerdir. Siz zan-

4

lskender Fahrettin, Hini Yı ldızı, $irket-i Mürettibiye Matbaası, lstanbul, 1932, s. 75.

5

Şuküfe Nihal, Yalnız Dönüyorum, Kenan Basımevi, lstanbul, 1 938, s. 1 22. 37

nettiniz ki onlar, yanınızda soyunup dökünecekler, denize at­ layacaklar, bornoza sarılmayı, örtünmeyi ihmal edecekler. Ha­ yır ! .. Belki mayoları fazla dekoltedir. Lakin bugün fazla kapalı giyinmek, fazla örtünmek birtakım şırfıntı, sürtük kadınların baş vurdukları bir hile haline gelmiştir. Mesela sinema artisti Maryon Davis, bizim eski elifi şalvarla denize girse , bu kızca­ ğızlar, kayyum Hasan Efendi gibi elifi şalvarı bacaklarına çe­ 6 ker, denize öyle girerler.

Rasih , her dekolte giyenin , aslında dekoltenin getirdiği açık­ lığa hazır olmadığını söylerken modanın hangi kanallarla ha­ yata dahil ve ne denli etkili olduğunu da ifade eder. Dekol­ te kıyafetler tartışılırken kadınlarla birlikte modanın da ten­ kit edilmesinin sebebi budur. Diğer taraftan dekolte giyinen her kadının, Belma ve Ferhunde gibi olmadığı söylenmelidir. Selami lzzet'in Küçük Hanımın Kısmeti romanında Belma , ev­ lenmeye karar verir. Bu ani karara şaşıran annesine " Kocaya varan bir kız hürriyete kavuşmuştur. " diyerek hürriyetine ka­ vuşunca "nasıl çaylara , balolara gideceğini; nasıl şık tuvalet­ ler yapacağını; dekolte giyineceğini; kaşlarını yolup sahte kaş resmedeceğini" 7 anlatır. Burada , Belma'yı hürriyetine kavuş­ turacak olan evlilik, dekolteyle birlikte genel olarak modanın yetişkin veya evli kadınların hakkı görülmesi meselesiyle bağ­ lantılıdır. Çünkü geçen asırlarda bireyler çocuklar ve yetişkin­ ler olarak ayrılmaktadırlar ve çocukluktan yetişkinliğe geçiş­ te kılık kıyafetin farklılaşması güçlü bir simge değeri taşımak­ tadır. Dekolte giyinmeye hevesli olan Belma'nın , annesi Mü­ rüvvet Hanım tarafından engellenmesinin sebebi budur. Genç kız , doğum gününün ve nişan merasiminin birlikte kutlana­ cağı davet için diktirilen elbisesine bakarak "bele kadar apa­ çık" olmasını istediği tuvaletini annesinin dekolte yaptırması­ na mani oluşunu düşünür:

6

Mahmut Yesari, Bahçemde Bir Gül Açtı, Semih Lütfü Sühulet Kütüphanesi, İs­ tanbul, 1932, s. 1 77- 1 78.

7

Selami İzzet, Küçük Hanımın Kısmeti, Semih Lütfi Sühulet Kütüphanesi, İstan­ bul , t.y. , s. 1 8 - 1 9 .

38

Genç kızlar bu kadar açık elbise giymezlermiş ! Ne dar kafalılık bu ! Halbuki Greta Garbo, filimde daha genç kızken belinden aşağı kadar dekolte giymişti . Eğer yakışık almasaydı giyer 8 miydi?

Tıpkı Bahçemde Bir Gül Açtı romanındaki Maryon Davis gibi burada da bir artistin, Greta Garbo'nun adı geçer. Ancak arada fark vardır. Belma ve Ferhunde, Maryon Davis'i taklit eder ve masum hicap hislerine rağmen dekolte giyinirler. Halbuki Sela­ mi lzzet'in Belma'sı için dekolte , arzu edilen bir kıyafet özelliği­ dir. Mesele salt taklitten öteye gitmiş ve dekolte genç kızın ide­ alindeki giyim tarzının bir parçası olmuştur. Greta Garbo'nun dekolte giyiyor olması, Belma için genç kızların da dekolte gi­ yebileceği yolundaki fikrini ispat etme vesilesidir. Sonunda ar­ zusuna yenilen Belma, tuvaleti üzerinde değişiklik yapar ve el­ bisenin sırtını beline kadar açar. Ancak Belma'nın nişanlısı Hi­ dayet de Mürüvvet Hanım gibi düşünmektedir. Akşam genç çift salona girerken arkada kalan Hidayet, Belma'nın sırtını be­ line kadar çırılçıplak bırakan dekoltesini görür. Ö ne geçti Belma'nın iki bileğini yakaladı: - Elbisenizin arkasını yırttınız mı? llk defa şahit olduğu erkek kıskançlığı ile afalladı: - Hayır, diye kekeledi, moda böyle. - Ne dediniz ? . Moda mı? Genç kızların modası çıplak gezmek mi? (. .. ) ablasının kolundaki eşarba gözü ilişti. Hemen çekip al­ dı. Belma'nın omuzlarına koydu: - Bunu omzunuzdan atmayını z . Anlıyor musunuz ? Bu 9 eşarp omuzlarınızda duracak!

Çekingen yahut hevesli, bilinçli yahut bilinçsiz, fikirleri ve hisleri her ne şekilde ve yönde olursa olsun modanın cazibesiy­ le her gün biraz daha dekolte giyinen kadınların karşısına bir8 9

A.g.e. , s. 2 1 -22. A.g.e. , s . 30. 39

takım engeller çıkar. İmparatorluk yıllarında bu engellerin ba­ şında idarenin koyduğu kurallar gelir. Cumhuriyet'le birlikte bu kurallar, bertaraf edilecek olsa da her iki dönemde de dekol­ te giyinen kadınlar aile ve toplumun dini ve ahlaki değerleri ve adetleriyle çatışırlar. Belma'nın Mürüvvet Hanım ve Hidayet'le dekolte yüzünden yaşadığı kavgalar, belki de bu çatışmaların en zararsız atlatılanlarıdır. Hüseyin Rahmi'nin Muhabbet Tılsı­ mı romanında Cazim Bey'i okura tanıtan anlatıcı, onun "namus sahifesinde , tesettür bahsinde hiç bid'atlere tahammül etmez ve şaka götürmez mutaassıp bir eski Türk" olduğunu söyler ve baştan aşağı dekolte giyinmiş aileden birkaç genç hanımın so­ kağa çıkarken harem kapısında Cazim Bey'le karşılaşması üze­ rine yaşananları nakleder: Cazim, hanımları harem avlusuna çevirerek yüzlerine hay­ kırmış: - Eğer muradınız hakikaten erkekten kaçmak ise büyük analarınızın tesettür usulün e , an'anesine avdet ediniz. Yok eğer sokağa büsbütün çıplak çıkmağa özeniyor iseniz işte o da böyle olur. . . Hiddet ve şiddetle hanımların çarşaflarını, peçelerini, ço­ raplarını parça parça etmiş. Soygunları birer birer dışarı iterek: - Haydi bakalım, utanmayınız , çıkınız . Yirminci asrın son moda örneğini aleme gösteriniz. Moda, her şey dünyada bir te­ kerrürden ibarettir. Çünkü siz, cennetten de böyle kovulmuş­ tunuz. Çünkü her şeyin aslına rücuu ezeli bir kanundur. 0 Felsefesiyle bar bar bağırmıştı. 1

Mürüvvet Hanım'ın, Hidayet ve Cazim Beylerin verdikle­ ri tepkiler, karşılarındaki kadınlar üzerinde�i yaptırım güçle­ ri dolayısıyla bir sonuca ulaşır. Halbuki Mahmut Yesari'nin Su Sinekleri romanının kahramanlarından Sabbek'in arkadaşlarıy­ la tatile gideceği Bostancı'daki kamp için diktirdiği "kretondan köylü biçimi esvap"ı gören genç kızın büyükannesi, elbisenin dekoltesi hususunda torununu uyaramaz bile. Sabbek, odadan 10

40

Hüseyin Rahmi, Muhabbet Tılsımı, Kütüphane-i Hilmi, lstanbul, 1 928, s . 289290.

çıktıktan sonra kızına döner ve "Biçimini nasıl buldun? Kollar çıplak, boyun, ense meydanda. Cebrail buzağısı gibi. Süphane men tahayyere. " 1 1 diye söylenir sadece. Sabbek, büyükannesini duymaz. Duysa da aldırış etmeyecektir. Dekolte hususunda olumsuz tepkiye maruz kalanlar, konu­ şurlarsa veya konuşabilirlerse, Küçük Hanımın Kısmeti 'nde Bel­ ma'nın Hidayet'e karşı kekeleyerek söyledikleri gibi, savunma­ larını moda ile yaparlar. Zeyno'nun Oğlu romanında, İzmirli bü­ yük bir memur olan Süleyman Bey, Zeyno'nun evinde düzenle­ nen toplantılarda, kolları açık esvap giymemesi için eşini uyarır. Kadın, tartışmaya mahal bırakmayacak bir tavırla "Sen hiç mo­ da gazetesi görmedin mi? Çay esvaplarının hep kolları açık," 1 2 diyerek Süleyman Bey'i susturur. Yani dekolte meselesi, moda­ da düğümlenmektedir ve pek çok erkek bunun farkındadır. Hü­ seyin Rahmi'nin Tebessüm-i Elem romanında Mehmet Kenan'ın "eski kafa"lı 1 3 olarak nitelendirdiği Yağlıkçı Hasan Efendi, Ke­ nan'la zihniyet konusunda yaptığı bir tartışmanın ardından deli­ kanlının çıkıp gitmesi üzerine kendi kendine mırıldanmaya baş­ lar ve monoloğunun bir yerinde "Hayvanat tüyler, yünler, kıl­ lar ile mestur! Ah. Ah. Şimdiki yeni moda kadınların fistanları, çarşafları mestüriyyet değil, birer dar kılıf, vücutlara geçirilmiş birer nevi eldiven. Etekler adeta birer köstek, pa-bend-i şekavet olmuş bu moda üserası sekerek yürüyorlar. Bunun adı serbest­ i telebbüs . . . " 1 4 sözleriyle meselenin bu noktasına parmak basar. Yağlıkçı Hasan Efendi, haklıdır. Dekoltede sının moda be­ lirler. Hüseyin Rahmi'nin Kokotlar Mektebi romanında, Şişli'de zengin erkeklerin alem yapıp çalışan kızları metres tuttukla­ rı Kokotlar Mektebi'nde kızlara kokotluk dersi veren Prenses Diçeski, " Kadın ropları daha ne kadar kısalacaktır? " sorusu­ na "Bu , modacıların cesaretlerine bağlıdır, " 1 5 diye cevap verir. 11

Mahmut Yesari, Su Sinekleri, Semih Lütfü Suhulet Kütüphanesi , lstanbul, 1932, s. 92.

12

Halide Edip, Zeyno'nun Oğlu, s . 1 9 7

13

Hüseyin Rahmi, Tebessüm-i Elem, Kütüphane-i Hilmi, lstanbul, 1 339,

14

A.g.e. , s. 37-38.

15

Hüseyin Rahmi, Kokotlar Mektebi, Kütüphane-i Hilmi , lstanbul, 1 9 29, s. 1 80- 1 8 1 .

s.

25.

41

Sermet Muhtar'ın Harp Zengininin Gelini romanının "alaf­ ranga gelini" Suat Hanım'ın da evde dekolte dolaşması, Cevdet Efendi ailesinin diğer kadınları tarafından yadırganmaktadır: - Ne diyordum, memşada çorabımı paklıyorum. Karının, üzerime doğru , zıp zıp bir gelişi var ki sormayın. Kolları, göğ­ sü , bacakları çırçıplak; az daha anadan doğma çıkacakmış. Ortanca hanım, durmadan başını sallayarak, tasdik edi­ yordu : - Kadının ar damarı noksan vesselam. Gelin değil, sözüm ona sultan Beyazıt dudusu . Hele nedir o arkasına giydiği? Ha­ niya bir zamanlar Beni zoksok'lar gelmişti; tıpkı onların kı­ yafeti . Bedriye de yetişti: - Anne , o son moda; ona kombolozon diyorlar. - Ne karın ağrısı ise ne, orası bana lazım değil; fakat bu kadar senelik karı kocayız. Şunu bir defa giy de efendinin yanı­ na çık deseler, önüme de bin altın saysalar, vallahi yapamam, 6 yerlere geçerim. 1

Evlerinin içinde, hemcinslerinin hatta eşlerinin yanında bi­ le kapalı giyinmeye özen gösteren büyük ve ortanca hanımla­ rın Suat'ın son moda kombinezonuyla evde rahatça dolaşma­ sını "ar damarı noksan"lığına bağlamaları doğaldır. Ancak za­ man , dekolte aleyhindeki tenkitleri azaltır ve Bahçemde Bir Gül Açtı'da Rasih'in "bugün fazla kapalı giyinmek, fazla örtünmek birtakım şırfıntı, sürtük kadınların başvurdukları bir hile ha­ line gelmiştir, " 1 7 sözlerinde ifadesini bulan bir noktaya kadar ilerler. 193 2 yılında neşredilen romanın vaka tarihi , Cumhu­ riyet'in ilk yıllarıdır. Rasih, yeni rejimin paradigmasıyla büyü­ müş bir gençtir. 19. asırdan itibaren başlayan Batılılaşma ve as­ rileşme hareketi doğrultusunda değişen kılık kıyafet, Cumhu­ riyet ve onun yaratmaya çalıştığı yeni kadın örtülerinden sıyrıl­ mıştır. Peki, istenilen "sadece" bu mudur? 16

Sermet Muhtar, Harp Zengininin Gelini,

17

Mahmut Yesari , Bahçemde Bir Gül Açtı, s . 1 77- 1 78.

42

s.

20-2 1 .

Şimdiki kadın vücutlarının açık tarafları mestur kısımlarından fazla .. Kollar, koltuk altları, yarıdan ziyade göğüs .. Dizlerden biraz yukarı bacaklar. Bütün gözlere serili. Zannedersiniz ki karşınızda modaya tabiyen giyinmiş bir kadın değil hemen parende atmağa hazır bir cambaz kızı var. Her harekette bu çıplaklığın pergarı biraz daha açılıyor. Binae­ naleyh eskiden varolan teşhir-i beden hicabı da yavaş yavaş or­ tadan kalkıyor. Henüz biraz sıkılma var. lnkar etmeyelim. Fa­ kat salonlarda büsbütün soyunmaya utananlar cascavlak ol­ mak için şimdi ormanlara gidiyorlar. Maymunlara kostüm giy­ diren medeniler kendileri soyunuyorlar. Medeniyetin ince es­ 18 rarı belki hayvanlarla bu kıyafet mübadelesindedir.

Kokotlar Mektebi'nde anlatıcının dekolteyle ilgili fikirlerini bağladığı alaycı hüküm, kılık kıyafetin ardındaki zihniyet çar­ pıklığının ve 1 929 yılında neşredilen romanın bu satırları ya­ zılana kadar süren medeniyet tartışmalarının tezahürüdür. Hü­ seyin Rahmi'nin alaycı tavrına karşılık bazı romanlarda mesele ciddiyetle ele alınır. Efzayiş Suat'ın Aşktan Sonra . . . romanında Ef. . , çocukluk arkadaşı lclal'den bahisle örtünme meselesi üze­ rinde durur. lclal bekardır. Ve erkek gözü değmeyen bu yalnız hayatı koruyabilmek için, o zannediyordu ki mutlaka ananelerin koyduğu eski usule, ka­ dını örtbas eden hanımca bir kıyafete sığınmak lazımdı. Fakat hiçbirimiz onun bu geri fikrine iştirak etmiyorduk. Asırlardan beri kafi derecede örtbas olmuştuk. Şimdi artık saç­ lardan başlayarak çoraplara varıncaya kadar üzerimizdekile­ ri birer birer atarken, eski taassuptan intikamımızı almış olu­ yorduk. Ve bizim bu soyunma hareketinde, lclal'i de beraber soymak, onu da bu koyu muhafazakarlığının üst üste yığılı yü­ 19 künden kurtarmak istiyorduk.

Cumhuriyet'in ilanının ardından örtülerinden sıynlan kadın­ ların durumu, dekolteden farklıdır elbette. Kadınların çarşaflan18 19

A.g.e. , s. 242-243 . Efzayiş Sual, Aşktan Sonra .

.

. , s.

1 4- 1 5 . 43

nı çıkarmalarının veya başlarını açmalarının dekolte ile kanştı­ nlması, devrin genel sıkıntılarından biridir. Yakup Kadri'nin An­ kara romanında Neşet Sabit, Selma Hanım ve Hakkı Bey'in ver­ dikleri bir davetten çıkarken oradaki dekolte hanımları anımsa­ yarak Türk kadınlarının "çarşaf ve peçelerini işe gitmek, çalış­ mak için daha kolaylık olur diye çıkarıp at"malan gerektiğini düşünür. 20 Nitekim Hakkı Bey'le sürdürdüğü hayatından hoşnut olmayan Selma Hanım, bir gün eşine çalışmak istediğini söyle­ yerek "Bizi, yalnız süsleyip dans ettirmek için mi açtınız?"2 1 di­ ye sorar. Hakikaten hayatın pek çok cephesinde olduğu gibi kı­ lık kıyafet hususunda da elde edilen serbesti, dekolte modasının işine yaramış gibidir. Politik ve toplumsal hadiselerin kılık kıya­ feti getirdiği noktada , modanın şartları kullanma becerisi dev­ reye girmiştir. Moda, bütün yasaklara rağmen yıllar önce kılık kıyafete soktuğu dekolteyi artık daha rahat sergilemekte; hatta makul karşılandığı yılların sınırlarını dahi cüretkar bir biçimde zorlamaktadır. Dekolte eskisi gibi ağır tenkitlere maruz kalmaz. Tabii bu, dekoltenin tartışmasız kabulü demek değildir. Peyami Safa'nın Mahşer romanında anlatıcı, Muazzez'i tanıtırken onun "Modaya rağmen uzunca yakalan, uzunca etekleri ve koyu renk­ leri sev [diğini ] "22 söyler. Muazzez'in kılık kıyafet tercihi, Peyami Safa'nın muhafazakar moda anlayışına uygundur.

Kumaş Geç Osmanlı ve erken Cumhuriyet'e özgü kılık kıyafette ku­ maşların cinsleri, desenleri ve renkleri son derece önemlidir. Çünkü vücudu saran ve ilk dikkati çeken kumaştır. İmparator­ luk yıllarında, kadınların kıyafetleriyle ilgili ilan edilen tembih­ namelerde sınırlandırılmaya çalışılan23 renkleri bireysel ve top20

Yakup Kadri, Ankara, s. 1 1 6.

21

A.g.e. , s. 1 3 1 .

22

Peyami Safa, Mahşer, Orhaniye Matbaası, İstanbul, 1 924, s. 1 08.

23

idarenin kadınların kılık kıyafetlerine, hatta kumaşların renk ve cinslerine kadar yaptığı müdahaleler devrin tanıklarının hatıralarına da konu olmuştur. Mesela Balıkhane Nazırı Ali Rıza Bey, bu hususta şu sözleri kaleme alır: "Ka­ dınlarımızın vakit vakit tuvaletleriyle uğraşmak bizde pek eski bir adet oldu-

44

lumsal anlamlar yığını olarak kabul edebiliriz. Dönemin yeni modası, kadın kıyafetlerini dekolte şekle sokarken kumaşları inceltir ve esnetir, renkleri de çeşitlendirir. Hüseyin Rahmi'nin Billur Kalp romanında Saim lzzet'in, mahalle kahvesinde arka­ daşlarıyla yarenlik ederken kumaşlarla ilgili "Şimdiki jarseler, krepler, o püften ipincecik kumaşlar, körpe kadın vücutları­ nın kuytularına öyle sokuluyorlar ki bu fanteziye dokumalar­ da hassas bir zampara ruhu bulunduğuna insanın hükmedece­ ği geliyor"24 demesi boşuna değildir. Ü stelik Saim lzzet'in sıra­ ladığı fanteziye konu olan kumaşlar, sadece güzel ve moda ol­ dukları için tercih edilen, aslında dayanıksız kumaşlardır. Tu tuşmuş Gönüller'deki Nazıma Hanım , kızlardan birinin şarlot adında yeni bir kumaş aldığını söylemesi üzerine zamane mo­ daları aleyhinde başladığı sözlerine , kumaşların çeşitliliği ve dayanıksızlığıyla ilgili eleştirilerini de ekler: ­

- A kızım şimdiki kumaşların türlü türlü adlan var. Bellenir

şey değil. Bizim gençliğimizde yanardöner, mantin, gron, kaş­ mir dö kos , saten dö Liyon daha bilmem neler vardı. Bunlar ol­ dukça cefaya dayanırlardı. Şimdikiler püften şeyler, sade fante­ ziye . Düzcesi parayı sokağa atmak . 2 5 . .

Devrin kumaş modasına bakıldığında iki cins göze çarpar. Bunlardan ilki hemen her romanda tesadüf edilen ipektir.2 6 Muhabbet Tı lsımı'ndaki Cazim Bey'in, harem kapısında yakala­ yarak öfkeyle kıyafetlerini parçaladığı kadınların çarşafları "in­ ce ipek"tir.2 7 Esat Mahmut'un Ölünceye Kadar romanında Bedğu ve bu da yaradılışlanna göre layıksız bir müdahale demek olacağı teveh­ hümüyle onların bu baptaki şikayetlerine hak verilmesi lüzumu hatıra gelir ise de tesettürün süret-i meşrfiası ihlal edildikte adab-ı şeriyyenin ve terbiye­ i umümiyyenin muhafazası da bittabi hükümete ait olacağından lüzumu ha­ linde ber-vech-i muharrer müdahale edilmiş olduğuna hükmedilmek zaruri görünüyor. " Balıkhane Nazırı Ali Rıza Bey, Eslıi Zamanlarda lstanbul Hayatı, Haz. Ali Şükrü Çoruk, 2.baskı , Kitabevi, İstanbul , 200 1 , s . 1 08- 1 09. 24

Hüseyin Rahmi, Billur Kalp, Kütüphane-i Hilmi, İstanbul, 1 926, s. 30.

25

Hüseyin Rahmi, Tutuşmuş Gönüller, s. 44-46.

26

ipeğin moda oluşu 1 9 20'li yıllardır. Hüsniye Altınay-Halime Yüceer, Moda ve Tarihi, Ankara, y.y. , 1 992, s. 1 1 8.

27

Hüseyin Rahmi, Muhabbet Tılsımı , s. 289-290. 45

ri Nejat ile dostu Ziya'nın tatil için gittikleri Büyükada'da cad­ deleri dolduran kızların üzerindeki pijamalar2 8 ve Hayrettin Zi­ ya'nın Aşınmış Vicdanlar romanında Refik'in, Güzin'i baştan çı­ kartabilmesine aracı olan Sacide'ye , son moda şapkalarla birlik­ te hediye ettiği kumaşlar da ipektir. 29 Hasılı çarşaflı yıllardan şapkalı yıllara kadar uzanan bir zaman diliminde, şehir merke­ zinden sayfiyeye kadar yayılan geniş bir alanda ipeğin, en göz­ de kumaş olduğu, söylenebilir. lnce ve yumuşak bir kumaş olan ipekle dikilen giysi, vücu­ dun üzerinden akarmışçasına her kıvrımını zarafetle vurgular. Gündelik hayatta tercih edilmeyecek kadar narindir. Bugün ar­ tık frapan kabul edilerek daha ziyade özel günlerde giyilen kı­ yafetlere yahut tuvaletlere mahsus bir kumaş olarak kalması­ na rağmen o yıllarda yaz aylarında dahi kadınlar, kıyafetlerin­ de ince ipeği tercih ederler. 30 Bununla birlikte Kemal Ahmet'in Sokakta Harp Var! romanının anlatıcı kahramanı muharrir Ne­ şet, Fazilet Hanım'ın hususi evinde tanıdığı Leyla ile modadan bahsederken genç kadın, o "sene kumaşlar [ ın ] " " tam ipek ola­ rak kullanıl [ mayacağını ] " söyler. 3 1 Yani bazı yıllar kumaşın saflığı derece değiştirir; ama esasta herhangi bir değişim olmaz . "Değişik renkte boya kullanılarak kumaş üzerine desen ve zemin basma işlemi" ve "bu işleme uğratılan (ipekli, yünlü vb. kumaş) " 3 2 şeklinde tarif edilen emprimeler, ipek gibi hemen her romanda karşılaşılan bir diğer kumaş cinsidir. Mesela Aş k ­ tan Sonra romanında Serap'ın hatıra defterinde, senenin en son modası olan beyaz ve kırmızı emprimeler33 anılır. Romanlarda emprimelere sıkça tesadüf edilişinin sebebi, önceleri daha çok düz kumaşlardan dikilen kıyafetler dantel ve toka gibi garnitür­ lerle süslenirken sonraları kendinden desenli kumaşların iti­ bar görmeye başlaması ile ilişkilendirilebilir. Su Sinekleri roma28

Esat Mahmut, ôlünceye Kadar, inkılap Kitabevi, İstanbul, 3. basım, 1 943, s. 37.

29

Hayrettin Ziya, Aşınmış Vicdanlar, y.y . , 1 938, s. 1 75 .

30

Baha Vefa Karatay, Son Tango (Siyah Gözler), Başarı Basımevi, İstanbul, 1939, s. 50.

31

Kemal Ahmet, Sokakta Harp Var!, Nümune Matbaası , İstanbul, 1932, s . 49.

32

Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2005, s. 64 1 .

33

Efzayiş Suat, Aşktan Sonra . . . ,

46

s.

206.

nında Sabbek, yeni diktirdiği kretondan köylü biçimi esvabını büyükannesine gösterir. Yaşlı kadın "dallı güllü basma" dediği kumaşla eskiden "şilte yüzü" yapıldığını anlatırken odaya ge­ len Sabbek'in annesi Nebiye Hanım, "bu basmalar"ın "döşeme­ lik, perdelik" için kullanıldığını söyler. Tahkir edildiğini düşü­ nen Sabbek, hiddetinden morarır. Ona göre kostümü, desenle­ ri "orijinal" "kretondan, köylü biçimi, en son moda bir 'tuva­ let"' tir. 34 Genç kıza hakaret gibi gelen benzetmeler onu sinir­ lendirir; ancak kıyafetinin güzelliğine dair olan fikrini değiştir­ mez. Zaman ve moda değişmiştir. Büyükannesi ve annesi bil­ mese de Sabbek, bunu bilir. Cumhuriyet'le beraber iyice özgürleşen moda , kumaşlarda daha ziyade açık renkleri tercih etmektedir. Sulara Giden Köp­ rü'de Adnan'ın Mahmure için diktirdiği son moda roblar, "hem de koyu değil, açık renk [ lidir] " . 3 5 Dahası renklerin tonları bir solukta sayılamayacak kadar çeşitlenmiştir. Sabbek'in desenleri dolayısıyla bahsi geçen kreton esvabını , genç kız, tek başına ta­ sarlamamıştır. Arkadaşlarıyla birlikte seçim yapmışlardır ve se­ çim günü, "Evvela kumaş, renk üzerinde karar verelim. Biçim, kumaşa göre değişir" diyen Dürdane, mavide fikir birliğine va­ rılması üzerine saymaya başlar: "Fakat nasıl mavi? Maviden maviye fark var. 'Blue de sakxe' , 'Blue indigo', 'Blue de prusse', 'Blue mineral', 'Bleu de roi' , 'Blue acier', 'Blue gendarme' , 'Blue d'azur' , 'Blue de safre', 'Blue de smalt' , 'Blue d'email' , 'Blue d'em­ pois' , 'Verse de cobalt' , 'Blue ehasseur' , 'Blue foncee' , 'Blue ci­ el' , 'Blue victoria' , 'Blue turqoise', 'Blue hindu', 'Violet blue' " 36 . .

Evet, renkler çeşitlenmiştir; ancak kıyafeti oluşturan giysi ve aksesuarlarda genelde tek renk hakimdir. Henüz zıt renkler­ den yapılan kombinasyonların moda olmadığı yıllarda, bilhas­ sa tuvaletlerde ayakkabılar bile giysi ile aynı renkte özel olarak yaptırılmaktadır. Yakup Kadri'nin Sodom ve Gomore romanında Leyla, evinde düzenlediği davet için diktirdiği tuvaletin rengin­ de ayakkabılar ısmarlar. Alelacele yapılan ayakkabılar, genç kı34

Mahmul Yesari, Su Sinekleri, s. 90-9 1 .

35

Halil Fahri Ozansoy, Sulara Giden Köprü,

36

Mahmul Yesari, Su Sinekleri, s. 70-8 1 .

s.

1 74- 1 75 .

47

zın ayaklarını sıkmasına ve ona bütün gece boyunca ıstırap ver­ mesine rağmen Leyla onları çıkarmaz. Asorti, candan tatlıdır.

Giysi Devrin moda kadın giysileri, vokabülerinin neredeyse tamamı­ nı Fransızca kelimelerin oluşturduğu zengin bir gardırop teşkil eder. Bu gardırobun dekoltesi, kumaşları ve rengiyle birlikte en dikkate değer yeniliği ise giysilerin vücudu düz ve ince göste­ ren modelleridir. Ö nceki yıllarda idealize edilen kum saati bi­ çiminden uzaklaşılmış, düz hatlı zayıf vücutlar moda olmuş­ tur. Kıyafetlerin modelleri de elbette buna uygundur. Kabaca giysinin şekli, dış hatları olarak tanımlanabilecek olan siluette­ ki en büyük değişim, Birinci Dünya Savaşı sonrası modem gi­ yime geçişte yaşanmış37 ve " 1 9 20'ler ve 30'larda üretilen kadın kıyafetleri, savaş kıyafetlerinin ağırbaşlı, işlevsel ve 'basit' tar­ zından esinlenerek geliştirilmiştir. " 3 8 Kadın gardırobunun çeşit zenginliğinin önemli bir sebebi modanın yarattığı gereklilikler­ di. lster çalışmak ister eğlenmek için olsun kadın, artık çok da­ ha fazla dışarı çıkmakta ve modayı gün gün takip eden mon­ den kadınların, gün içinde katıldıkları her toplantı veya gittik­ leri her yer için ayrı bir kıyafet giymeleri; bilhassa "varlıklı ka­ dınlardan, hala kıyafetlerini günde birkaç kez değiştirmeleri" beklenmektedir. 39 Pantolon giymenin henüz erkeğin tekelinde olduğu yıllarda, kadın giysilerinin çoğu tek parça roplardır40 ve bunlar, günlük 37

N ilay Ertürk, "Moda Kavramı, Moda Kuramları ve Güncel Moda Eğilimi Ça­ lışmaları" , Süleyman Demirel Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi Hakemli Dergisi, ART-E, Mayıs 20 1 1 -07, s. 1 5 .

38

Caryn Franklin vd. , Moda: Geçmişten Günümüze Giyim Kuşam ve Stil Rehberi, çev. Duygu Özen, Kaknüs Yayınları, İstanbul, 20 1 3 , s. 249.

39

Caryn Franklin vd. , Moda: Geçmişten Günümüze Giyim Kuşam ve Stil Rehberi, çev. Duygu Özen, İstanbul: Kaknüs Yayınları , 20 1 3 , s. 228.

40

Aka Gündüz'ün Aşkın Temizi romanında tıbbiye talebesi Erden , kuzeni Gü­ ner'e lstanbul'dan "Kenarları, kıvrımları kreme yakın tirşe dantellerle işlen­ miş açık kül rengi krepdöşin bir blüz. Altında lacivert bir markizet eteklik. " getirir. (Aka Gündüz , Aşkın Temizi, Tan Matbaası, lstanbul, 1 937, s. 48-49.) Romanda bu kıyafetlerin moda olduğu söylenir; ancak genelde modanın ib-

48

1 830

1 8 05

1850

1810

1 928

1810

1 93 0

sade kıyafetlerdir. Gidilen yerler özelleştikçe veya günün saat­ leri ilerledikçe giysilerin dekoltesi ve süsü artar. Mesela Üç ls­ tanbul romanında Belkıs'ın çayda giydiği apremidisi, modeli Vi­ yana' dan getirtilen boncuk işlemeli bir elbisedir. 41 Devrin mo­ da eğlencesi balolar dolayısıyla sıkça karşılaşılan ve Burhan Ca­ hit'in Ayten romanında Hicran'ın Eliza'nın Avrupa' dan getirdiği tuvaletlerden bahisle "garnitürsüz, sade tuvaletlerin bizde o ka­ dar meraklısı yoktur. Ama herhalde birkaç kişi yapınca diğerle­ ri de peşinden gelecekler. " 42 diyerek sadeleştiklerinden bahset­ tiği tuvaletler giysilerin en gösterişlileridir. Abiyelerin üstleri­ ne giyilen, "gövdeyi omuzların üstünden çepeçevre saracak bi­ çimde yapılmış olan bir tür üst giysisi" 43 olan frapan kapların bir tasvirini, yine Hicran yapar. Eliza'nın Avrupa'dan getirdiği ve Hicran'ın mevsim sergisindeki defilede kullandığı kap "gü­ vez kadife, içi beyaz ipekli yakaları ve etekleri tilki kürkü çev­ rilmiş çok şık" 44 bir parçadır. Hicran'ın tuvalet örneğiyle bahsettiği sadeleşme, kadın kılık kıyafetinin geneline yansımıştır. Yakup Kadri'nin Sodom ve Go­ more romanında anlatıcı, Azize Hanım'ın, sevdalısı genç Fran­ sız bahriyelisinin zevkine uymak için kılık kıyafetini soktuğu tarzı anlatırken bunu vurgular. Aynca, mahalli ve Şarkkari ta­ birleri ile yapılan tasvir, tersten okunduğu zaman devrin kadın modasını anlamak bakımdan önemlidir. (. .. ) öyle mahalli bir kadın olmaya , o kadar Şarkkari bir tarza girmeğe başladı ki , kendisini görenler adeta tanımakta müş­ kilat çekiyordu . Yüzünü, yürürken iki taraftan iki tayyare ka­ nadı gibi açılan uzun tüllerle örtüyordu . Pelerininin uçları ka­ lın püsküllü etekleri saçaklı bir nevi çarşaf icat etti. Bu giyin­ ce, nakli güç bir eşya haline intikal ediyordu. Mesela bir araresi , tek parça roplan işaret etmektedir. Benzer şekilde etek blüz gibi iki par­ ça olarak kullanılan ve aynı kumaştan takım olarak dikilen tayyörlere de tek parça roplara nispetle çok daha az rastlanır. 41

Mithat Cemal, Üç lstanbul, s. 3 1 4.

42

Burhan Cahil, Ayten, s. 54.

43

Türkçe Sözlük,

44

Burhan Cahit, Ayten,

50

s.

1 065. s.

60.

baya binerken her tarafından kapılara takılıyor; bir erkeğin ya­ nına yaklaştı mı derhal saçaklarının, püsküllerinin bir tane­ si onun düğmelerinden birine dolaşıyordu . Devrin kadınlarını pratik ve düzgün bir şekle sokan yeni modanın hemen hiçbir icabına uymak istemiyordu. Mesela bütün hanımlar saçlarını keserken bu uzatmağa çalışıyor ve onu , evinde bulunduğu za­ 45 manlarda dalga dalga ensesinden aşağıya doğru bırakıyordu.

Burada, kadın kılık kıyafetinde izlenen sadeleşme temayülü­ nün sebepleri hatırlanmalıdır. Harp yıllarında çalışmak zorun­ da kalan kadının, eskisi gibi külfetli kıyafetlere ayıracak para­ sı ve vakti yoktur. Ayrıca giysileri , dışarıda çalışırken rahat ha­ reket etmesine müsaade etmeli; daha önemlisi kadınlığını giz­ lemelidir. 46 Mesela eskiye göre boylan her gün biraz daha kı­ salan ve kesimleri darlaşan etekler, eskinin boyu yerlere ka­ dar uzanan, kat kat ve kabarık eteklerine nispetle daha kul­ lanışlıdır. Ancak bu sadelikteki nispet unsuru eskidir ve hala kıyafetler çeşitli garnitürlerle süslenmektedir. Hatta , süslerin de modası değişmektedir. Bunun bir örneğini Kamil Yazgıç'ın Türk Yıldızı Emine romanında Emine , kadınların dedikoduyu ne denli sevdiklerinden bahsederken "Filanın düğününde bir­ çok noksanlar görülmüş, gelin elbisesinin üzerindeki limon çi­ çekleri modaya uygun değilmiş, şimdi gelinler kamelya çiçeği takıyorlarmış, " 47 diyerek verir. Ö te yandan bazı giysiler, her­ hangi bir süs kullanılmadan yahut sade modellerle dahi göste­ rişli olabilmektedir. Çok dar bir sınıfın içinde kalan ve kadın­ ların her fırsatta statülerini sergilemelerine imkan veren kürk modası, bunun örneğidir. 45

Yakup Kadri, Sodom ve Gomore, Hamit Matbaası, İstanbul, 1 928, s. 286-287.

46

Bilhassa erkek gibi görünerek var olma çabası, "olabildiğince oğlana" benze­ me modasıyla neticelenir. "Bukleler makaslara feda ediliyor, saçlar 'a la gar­ son' (oğlan biçimi) kestiriliyordu. Etek boylan dize kadar yükselmişti. Kadın, bacaklarını yüzyıllardır ilk kez hareket ve aksiyon için sergiliyor, buna karşı­ lık göğüs ve bel hatlarını yok eden düz kesimli elbiseler giyiyordu. Bu dönem­ de düz göğüslü ve kalçasız, hem dişiye hem erkeğe benzeyen yeni yetme okul çocukları gibi gözükmeye çalıştılar. " Çağla Ormanlar, "Giyim Kuşam Moda­ ları: Püsküllü Bela'dan Şapka'ya 1 923-40" , s. 48-49.

47

Kamil Yazgıç, Türk Yıldızı Emine, Adapazarı Coşkun Basımevi, 1 93 7 , s. 14. 51

Kürk Tüyleri yumuşak ve güzel hayvanların postlarından kumaşlar­ la kaplanarak hazırlanan kürkler; cinslerine, boy ve biçimleri­ ne göre aldıkları isimlerle asırlarca, kadın-erkek, kibar ve zen­ gin Türklerin kıymetli ve anlamlı kıyafetlerinden biri olmuş­ tur. 48 imparatorluk protokolünde dahi yer alan kürkü, sokakta tesettüre mutlak surette riayet edilen yıllarda dışarlık olarak sa­ dece erkekler giyebilirken 20. asrın başına gelindiğinde bu pa­ halı üstlüğün kullanımı, neredeyse tamamen kadınlara bırakı­ lır. 49 Ayten'de Hicran'ın, Ermin, Mavi Tilki, Lutr gibi en iyi cinsleri binlerce liraya te­ min edilen bu kürkler üzerine Beyoğlu piyasasında çok büyük işler yapıldı. Herkes birbirinden pahalı ve güzel kürk sahibi ol­ maya çalışıyordu. Bu heves bütün bir kış bizim zengin ve mo­ dayı takip eden sınıfı heyecandan kırdı, geçirdi. so

sözleriyle bahse ttiği kürk modası , lstanbul'un zengin sınıfı­ nın hemen hemen bütün fertlerini kıymetli kürklere bürün48

Kürk, il. Mahmut'un kıyafet inkılabından önce devletin "azamet, şevket ve servetini temsil eden bir üstlük" olarak kabul edilmekte ; padişah tarafından taltif edileceklere yahut padişahın huzuruna çıkacak yabancı elçilere ve ma­ iyetindekilere münasip bir kürk verilmektedir. Reşat Ekrem Koçu , Türk Gi­ yim, Kuşam ve Süslenme Sözlüğü, Sümerbank Yayınları, Ankara, 1967, s. 165.

49

A.g.e. ,

s . 1 65- 1 66. Kadınlar arasında kürk kullanımı öylesine yaygınlaşmıştır ki Ahmet Haşim dahi konuya dair bir yazı kaleme alır ve kürk modası ile ilgi­ li şunları söyler:

"Nereden geldiği ve nasıl başladığı meçhul bir kürk modası , lstanbul'un hemen bütün kadın tabakalarına yayıldı. Bu moda, dedelerimizin ve ninelerimizin bildiğimiz kürkünü çevirip sırta geçirmek ve kurt veya goril gibi, iri cüsseli bir hayvana benzemek tu­ haflığından ibarettir. Bu moda, o kadar yayılmış ki, şimdi kastor mantosu olmayan hanımın, hiç olmazsa kedi veya fare derisinden bir kürkü olması gerekiyor. Tırnaklarını uzatıp sivrilten ve vücudunu baştan başa tüylü göstermek is­ teyen kadın, belli ki insandan başka bir hayvana benzemek için uğraşıyor. Kadınlarda bu insan şeklinden uzaklaşma meylinin sebepleri ne olsa gerek?" (Ahmet Haşim, Bize Göre, Gurebahdne-i Laklakan, Frankfurt Seyahatnamesi, Ed. Mehmet Kaplan, MEB Devlet Kitapları, lstanbul, 1 969, s. 8-9.) 50 52

Burhan Cahit, Ayten, s. 53.

0

M A S R A F L I K

B i R R

K

M O D A

Bo "'.. .ut.t•n•w• \ııatlıa t..r ..,... kih'k �· •tıMlttcd,f , 80 MH,. bclu flıll•l)"t• M ..C.

SoM• ı Yab.ıı .. bordirii tri lılfld. .-...ı, •lk J"lfİlf tHfİtMM W,. t91JÖr• ıc.a.,. .... tifN •"Jôul w, .. aud• .wııa w.. "" ..ate - 0...11.,, .,. Pt-8 fM il• ....ıaİf bir t&JJlr. Çek JHIWr .-.o• .ı.. '*''•""'""' ,u..... '- hk lcirlt..dlr.- DU..ktnıw wa.da dik ı• blı Wr •..- 0.I -.n NS. IJl-•lfth'.

dürmüştür. Öyle ki M i that Cemal Kun tay'ın

Üç ls tan bu l

roma­

nında Adnan'ı n dostu Moiz'in evindeki an trede duran mermer masanın üstü , evde çeşitli toplantılar düzenlendiği zamanlar­ da "Viso n , Zibline , Hermine kadın kürkleriyle " 5 1 dolmaktadır. " Sa nsargi l l e rd e n , k ü r k ü ç o k beğe n i l e n b i r m e m e l i t ü r ü , mink" yani vison\ın Türkçesi vizondu r . Zibline ise samur de51

M i that Cema l , 0( lsıarılıul,

s.

357 53

mektir. Diğerleri gibi Fransızca bir kelime olan hermine ise ermin yani "Sansargillerden , yazın esmer kırmızı , kışın be­ yaz renkli kürkü değerli, etçil hayvan"ın adıdır. Bunlara Hic­ ran'ın saydığı mavi tilki ve lutru , Aka Gündüz'ün Giderayak ro­ manındaki Melike'nin astragan mantosunu, 5 2 Sodom ve Gomo­

re'de Leyla'nın, "kendisine bir tekir kedi hali veren küçük sin­ cap kürkü"nü, 53 yine Üç lstanbul 'da Moiz'in eşi Raşel'in düzen­ lediği bir eğlencedeki misafir hanımlardan birinin elbisesinin yakasını süsleyen kastoru 54 ve son olarak Harp Zengininin Ge­ lini 'ndeki Cevdet Efendi'nin hanımının "beyaz tilki boalar"ı 55 eklenirse dönemin moda olan pahalı kürk cinsleri hemen he­ men tamamıyla sıralanmış olur. Eskisinden farklı bir şekilde, artık çoğu defa Fransızca isim­ leriyle anılan kürklerdeki asıl büyük değişiklik, biçimlerinde­ dir. Eskiden post, giyeni sıcak tutmak için giysinin içinde ka­ lır ve dışına sadece süs için konulurken artık tamamıyla dışa çıkmış, astarlı kısımlar giysinin içinde kalmıştır. Bununla bir­ likte kürkün, garnitür olarak kullanılmasına devam edilmekte­ dir. Hicran'ın terzihanesinde düzenlediği defilenin özel parça­ larından biri olan kapın yakalan ve etekleri, tilki kürküyle çev­ rilmiştir. 5 6 Benzer şekilde kapalı mekanlarda giyilen giysilerde de kürkten , harç olarak yararlanılır. Üç lstanbul 'daki Moiz'in eşi Raşel'in verdiği bir çay partisinde , konuklardan bir hanımın yakasında kastor57 bulunmaktadır. Bu şekilde üstlük ve harç olarak kullanılan kürklerden, akse­ suarlar da yapılır. Billur Kalp romanında Sema Hanım , babasını ve servetini kaybetmiş; annesiyle birlikte dışarıya parayla el işi yapmaktadır. Sema Hanım, ticaret evlerinin bekleme yerlerin­ de genç, güzel ve bazen çok şık giyinmiş kadınlara rastlar: "Pa­ halı kumaşlardan paltoları, mantoları, çarşafları, serin havalar52

Aka Gündüz, Giderayak, Kanaat Kitabevi, lstanbul, 1 939,

53

Yakup Kadri, Sodom ve Gomore, s. 69.

54

Mithat Cemal, Üç lstanbul,

55

Sermet Muhtar, Harp Zengininin Gelini,

56

Burhan Cahit, Ayten,

57

Mithat Cemal, Üç lstanbul,

54

s.

s.

412.

60. s.

412.

s.

287

s.

226.

da boyunlarında samur 'boa'ları, ellerinde manşonları, adeta bir artist zevkiyle süslenmiş 'elegan' kadınlar, bir hafta için beş altı liralık iş alıp gidiyorlardı. " 58 Sema Hanım'ın dikkatini çeken elegan kadınların ellerinde­ ki manşon, "elleri soğuktan korumak için kullanılan astarlan­ mış" el kürkü; boyunlarındaki "boa" ise "kadınların boyunları­ na aldıkları yılan biçiminde dar ve uzun" boyun kürküdür. Ka­ lın üstlüklerden ayrı olarak bir atkı gibi boyna sarılır ve bazıla­ rında süs olarak hayvanın kafası bırakılır. Hüseyin Rahmi'nin Tutuşmuş Gönüller romanının kahramanı olan genç kızların ah­ babı ve onlarla erkekler arasında aracılık yapan Fındıkçı Seher " ( . . . ) mayıs sonuna doğru Bit Pazarında düşürerek yok pahası­ na satın aldığı samur taklidi bir boayı mevsimle muvaffakati­ ne bakmaz hevesini alıncaya kadar kullanır. Temmuz gelir hala Fındıkçı Seher'in boynunda iki boncuk gözüyle size bakan, siv­ ri yüzünü uzatmış sansar kafalı bir kürk atkı görürsünüz. " 59 Küçücük bütçesine rağmen modayı, hem de kürk modası­ nı takibe heveslenen Fındıkçı Seher, ancak mayıs sonuna doğ­ ru alabildiği samur taklidi bir boa ile yetinmek zorundadır ve çok geç elde ettiği atkısını temmuza kadar boynundan çıkart­ maz. Bir statü göstergesi olarak kürkün değeri öylesine büyük­ tür ki Seher gibi temmuza kadar olmasa bile Halide Edip Adı­ var'ın Zeyno'nun Oğlu romanında Mesture Hanım'ın da sıcak bir bahar gününde dünya modasına ayak uydurabilmek için "omuzlarına uzun tüylü mükellef samurlar koymuş ve bu zen­ gin kürkler arasında" 60 dolandığını görürüz . 61 58

Hüseyin Rahmi , Billur Kalp, s. 430-43 1 .

59

Hüseyin Rahmi, Tutuşmuş Gönüller, s. 69.

60

Halide Edip, Zeyno'nun Oğlu, s. 27

61

Kürkün Mütareke yıllarındaki hızlı burjuvalaşma sürecinin bir yansıması ol­ duğunu vurgulayan Metinsoy, boyutları küçük kürk ürünlerinin yaygınlaş­ masıyla orta sınıf kadınların da kürk kullanma arzularını tatmin edebildiği­ ni ve popüler dergilerin bunu teşvik ettiğini, söyler. "Yaşanan bu hızlı deği­ şimi ortaya koyan ve görselliği ön plana çıkaran bir kadın dergisi olan Süs dergisi kadınların kürk kullanımını destekliyor ve 'bütçeleri son moda muci­ binde yekpare zengin kürkler almaya müsait olmayanlara mahsus kürk ter­ tibatı' olarak kürk gamitürlerinin nerelerde ve nasıl kullanıldığını sınıf atla­ maya hevesli kadın okuyucularıyla paylaşıyordu. Çoğunlukla Rusya gibi so55

Şal ve eşarp En güzelleri lran ve Hindistan'da dokunan, kıymetli bir yünlü kumaşa verilen Farsça şal62 adı, sonraları "kadınların omuzları­ nı örtmek için kullandıkları geniş atkı"ların da ismi olur ve bu tarz şallarla, romanlarda moda aksesuarlardan biri olarak kar­ şılaşırız. Ancak alamod şallar, Burhan Cahit'in Sevenler Yolu romanında Nermin Melih Hanım'ın "uçları yerlere sürünen" 6 3 şalı gibi renkleri, biçimleri ve desenleriyle eski şallardan daha gösterişlidir. Benzer şekilde Burhan Cahit'in Bir Çatı Altında ro­ manında Lerzan ve ahbabı Sabiha'nın, bir mağazanın vitrinin­ de görüp hayranlıkla seyretmekten kendilerini alamadıkları şal da göz alıcı bir parçadır: - Ne güzel şal. . Şimdi o kadar da moda ki ! ( . . . ) Beyaz tuvalet giydirilmiş bir manken üzerinde muhte­ şem bir tavus kuyruğu gibi serpilen şal cidden güzel bir şey­ di . Tatlı yeşil ve ateşi al çiçeklerle işlenmiş uzun ipek saçak­ lı şal mankenin üzerine öyle gelişigüzel konmuştu ki zarafet­ ten, elbiseden anlayan hiçbir kadın bu pürhayat renklerin al­ tındaki beyaz tuvalet gibi şaşaalı görünmek arzusundan ken­ 64 dini menedemezdi .

" Çok şık, fevkalade" sözleriyle nitelenen şalın tasvirine dik­ kat edildiğinde devrin moda kumaşlarının cinsleri , desenleri ve renkleri hakkında yapılan tespitler hatırlanacaktır. Öyleyse moda bir aksesuar olarak kadınların omuzlarını süsleyen şalın kumaşı, desenleri ve renklerinin de dönemin modasına uygun olduğu söylenebilir. Eşarbı ise geleneksel başörtüsünden ayıran kullanım şekğuk iklimli ülkelerde kullanılan kürk ürünler mütareke yıllarıyla birlikte ar­ tık Türk kadınlarının da hava koşulları göz önüne alınmaksızın kullanmaları gerek bir meta haline getirilmişti. " Elif Mahir Metinsoy, Mütareke Dönemi ls­ tanbul 'unda Moda ve Kadın, 1 918-1 923, Libra Kitapçılık ve Yayıncılık, lstan­ bul, 20 1 4 , s. 6 5 . 62

Reşat Ekrem Koçu , Türk Giyim, Kuşam ve Süslenme Sözlüğü, s. 2 1 1 .

63

Burhan Cahil, Sevenler Yolu, s. 269.

64

Burhan Cahil, Bir Çatı Altında, ikbal Kitaphanesi, lstanbul, 1932, s. 2 1 1.

56

lidir. Romanlarda iki faklı kullanım şekline rastlanan eşarbın öncelikle tesettürün bir parçası olarak ama alamod yani "ala­ rus" biçimde başa sarıldığı , görülür. Sodom ve Gomore roma­ nında Macor Vil'in yalısında verdiği baloya katılan Nermin'in başında "o seneki Rus modasına göre bir hamam tülbendi tar­ zında sımsıkı, kıskıvrak bağlanmış açık kurşuni baş sargısı" 65 vardır. Bolşevik lhtilali'nin ardından imparatorluk toprakları­ na sığınan Rusların başlattığı bu biçim , "alarus" adıyla bilin­ mektedir. Eşarbın ikinci kullanımı ise boyunda yahut omuzda taşın­ masıdır. Selami lzzet'in Küçük Hanımın Kısmeti romanında Bel­ ma'nın nişanlısı Hidayet, genç kızın sırtı beline kadar açık tuva­ letinin dekoltesini ablasının omzundan çekip aldığı eşarpla ört­ meye çalışır. 66 Nişan merasiminde yaşanan bu hadiseye bakılır­ sa, abiye kıyafetlerle de kullanıldığı anlaşılan eşarpların kumaş­ larının cinsleri ve desenleri , şallar gibi devrin modasına uygun­ dur. Burhan Cahit'in Hicran'ının terzihanesinde çiçekli eşarp­ lar satılmakta, Avrupa'dan düzine düzine ipekli başörtüleri ge­ tirtilmektedir. 67

İ pek çorap Alamod giyim kuşamın vazgeçilmez parçalarından biri olan ipek çorap, şeffaf oluşu dolayısıyla bilhassa erkekler tarafından bazen şiddete varan tepkilerle karşılanır. Hüseyin Rahmi'nin Muhabbet Tılsımı romanında Cazim Bey, hane halkından ala­ mod giyinmiş birkaç genç kadını sokağa çıkarken harem ka­ pısında yakalar, onları avluya geri sokar ve giysilerini parçalar. Cazim Bey'i bu denli öfkelendiren tesettüre mugayir kılığın ta­ mamlayıcısı " tene şefafet veren mevhum çoraplar [ dır] " 68 Her gün bir parça daha kısalan eteklerin altında bacakları örtmek yerine bilakis onları daha güzel ve göz alıcı yapan ipek 65

Yakup Kadri , Sodom ve Gomore,

66

Selami lzzet, Küçük Hanımın Kısmeti,

67

Burhan Cahil, Ayten, s. 29.

68

Hüseyin Rahmi , Muhabbet Tılsımı,

s.

105.

s.

s.

30.

289-290. 57

çorap, 69 aynı zamanda dayanıksız ve pahalıdır ve zaten sürekli yenilenen yapısı nedeniyle eleştirilen modanın bütçelere getir­ diği yükü ağırlaştırmaktadır. Tutuşmuş Gönüller romanında bu defa bir kadın, ipek çorabın aleyhinde laflar eder. Nevhayal'in annesi Nazıma Hanım, kızının ve arkadaşlarının kılık kıyafet­ lerinden bahisle kullandıkları giysi ve aksesuarları eleştirirken son moda kıyafet ve aksesuarların çirkin, açık saçık, dahası ef­ ten püften, pahalı ve dayanıksız olduğunu söyler: - (. .. ) Ortada para yok diyorlar. Allah birdir inanmam. Ö k­ çesi kısa, çorabı kalın bana bir genç kadın gösteriniz sokak­ ta. O bir karış ökçeli narin ayakkabılar, o yaşmak gibi ince çoraplar erkeklerimize yani kocalara , babalara kaça mal olu­ yor? Ve kaçar gün dayanıyor? Ahlaksızlar, kötüler müstes­ na olmak üzere içimizden kaç kadın bu süsü fanteziyeleri­ ni kendi alınlarının teriyle kazandıkları paralardan tedarik edebiliyorlar? 70

Dünyayla birlikte 1 930'lu yıllarda Türkiye' de de tekstil sana­ yii ciddi bir sıkıntı içine girmiş, 1 939 yılında naylon çorapla­ rın üretilip piyasaya sürülmesine kadar ipek çorap, kimi zaman karaborsaya düşecek kadar kıymetlenmiştir. 71 Ancak Nazıma 69

Ekim 1 938 tarihli Foto Magazin dergisinde neşredilen "Bir Kadın Çorabının İ lik Uzunluğu " başlıklı yazıda, piyasaya çıktığı günden itibaren genç kız­ lar ve kadınlar arasında vazgeçilmez bir eşya olan ipek çorabın mazhar oldu­ ğu itibar, etek boylarıyla ilişkilendirilir: " Hiç şüphesiz roplann, eteklerin kı­ salması da çorabın bir moda eşyası olmasına yardım etmiştir. Öyle ya ! Hangi 'cins-i latif kısa etekle, yünden örülmüş kalın çoraplar içinde bacaklarını gös­ termek ister? Kalın yün çorapların kucakladığı bacaklar, ipek çorapların sar­ dığı ve örttüğü kadar güzel, göz alıcı, gönül gıcıklayıcı gözükür mü?" (Feza Kürkçüoğlu, " İpek Çoraplar" , NTV Tarih, Sayı 9, Ekim 2009, s. 86.)

70

Hüseyin Rahmi, Tutuşmuş Gönüller, s.

71

İpek çorabın "resmi bir felaket" haline geldiğini söyleyen Ormanlar, sürekli pamuklu ve yünlü çorap giymeye teşvik edilmelerine rağmen kadınlan ipek çoraptan vazgeçmediklerinden bahseder. İpek çorap öylesine çok sevilmekte­ dir ki karaborsadan ipek çorap alamayan kadınlar, ilginç hilelere başvururlar. "Karaborsadan ipek çorap alamayacak duruma gelen kadınlar, çıplak bacak­ larının arkasına ipek çorabın dikişlerini taklit eden çizgiler çekerek, 'o' var­ mışçasına davrandılar. Ya da gençler arasında ve sayfiyelerde başlayan çorap­ sız gezme modasının zorunlu takipçisi oldular. Ayak bileklerinin üzerine kı­ vırdıkları 'şoşet' çoraplar ve popülaritesi artan pantolonlar gibi geçici çözüm-

58

p

45-46.

Hanım ve Cazim Bey örneklerinde görülen ipek çorap aleyh­ tarlığı kadınları durduramamış, onları saf ipek olmasa dahi ka­ rışık ipekli çoraplar giymekten alıkoyamamıştır. Ayrıca kadın­ ların ipek yahut ipekli çorap giymek arzulan ve bu hususta­ ki fedakarlıkları , şık erkekler tarafından da takdir edilmekte­ dir. Bahçemde Bir Gül Açtı romanında Hürrem Hakkı Bey, mi­ safir kaldığı kardeşinin köşkünde olup bitenleri evin hizmetçisi Emine'den harfiyen öğrenmekte , buna karşılık genç kıza bolca bahşiş vermektedir. Durumu fark eden yeğeni Rasih'in amcası­ nı uyarırken Emine'nin bahşişlerle ipekli çorap aldığını söyle­ mesi üzerine Hürrem Hakkı Bey kahkahayla "Bravo , Emine'ye . . Ne janti kız ! " 7 2 der. Bu şekilde, ahlak ve israf tartışmalarının ortasına o turan ipek çorabın farklı renklerde üretildiği ve bu renklerinin de za­ manla modalaştığı yahut demodeleştiği söylenmelidir. Mesela l 920'lerde pastel veya ten rengi çoraplar modayken bronzlaş­ mayla birlikte güneş yanığı rengi çoraplar moda olur. 73 Su Si ­ nekleri romanında Sabbek ve Nuran, bir mağazada alışveriş et­ mektedirler. Sabbek , kendine çorap alacaktır. Nuran'ın "Ne renk çorap alacaksın Sabiş? " diye sorması üzerine " Okr, yahut bal renginde . Güneşten yanmış ten rengi hissini veriyor. Pek moda ! " 74 cevabını verir.

Ayakkabı Etek boylarının kısalmasıyla ayakların ortaya çıkması çoraplar gibi ayakkabılara gösterilen özeni de arttırır. 75 Alamod kadm­ lann ayaklannda en sık tesadüf edilen ökçeli konçsuz ayakkaler Amerika'da savaştan az önce keşfedilerek 1 939'da piyasaya çıkarılan 'nay­ lon'un yayışılı ile rafa kalktı." Çağla Ormanlar, "Giyim Kuşam Modaları: Püs­ küllü Bela'dan Şapka'ya 1 923-40 " , s. 56-57. 72

Mahmul Yesari, Bahçemde Bir Gül Açtı, s. 1 69.

73

Caryn Franklin vd. , Moda: Geçmişten Günümüze Giyim Kuşam ve Stil rehberi, çev. Duygu Özen, lslanbul: Kaknüs Yayınlan, 20 1 3 , s. 240.

74

Mahmul Yesari, Su Sinekleri, s. 5 7 .

75

Caryn Franklin vd. , Moda: Geçmişten Günümüze Giyim Kuşam ve Stil Rehberi, çev. Duygu Özen, Kaknüs Yayınlan, lslanbul, 20 1 3 , s. 228. 59

bılar olan iskarpinlerdir ve ilk kullanılmaya başlandığı yıllarda yüksek ve ince ökçelileri modadır. Va-Nü'nun Ebenin Hatıratı romanının kahramanı N . N . , es­ ki hastalarından biri ile karşılaştığını; ancak kadın yanına gelip adını söyleyene kadar onu tanımadığını anlatır. Bununla bir­ likte "Paris'in en efemine, ender efemine kadın modası üzerine giyinmiş" "yüksek topuklan üzerinde sekerek" 76 yürüyen ka­ dın, herkes gibi Ebe Hanım'ın da daha yanına gelmeden dikka­ tini çekmiştir. Şık ve zarif, feminen ve modaya uygun giyinen kadınla­ rın tercih ettiği iskarpinlerin bazılarının üstleri atmalıdır. Aka Gündüz'ün Yayla Kızı romanında Petek'i evlatlık olarak evine alan Nuri Ağa , eşini ve küçük kızı Belediye Bahçesi'nde düzen­ lenecek olan 'garden parti'ye götürecektir. Nuri Ağa'nın eşi Ne­ fise Hanım, eğlenceye giderken atmalı iskarpinlerini giyer. 77 İskarpinlerin üstlerini süsleyen atmalar, birden fazla da olabilir ve bazen madeni tokalarla birlikte kullanılır. Aka Gündüz'ün Giderayak romanında Vurgun Haydamak'a aşık olan Perihan Soydangel, yazara bir mektupla beraber fotoğraflarını yollamış­ tır. Fotoğraflan inceleyen Vurgun, genç kızın üçer atmalı ve yanlarında madeni tokalar olan iskarpinlerine bakarken "Belli ki son modaya bağlı bir kız" diye düşünür. 78 İskarpinler, umumiyetle deri ve süettir. Halide Edip'in Ta­ tarcı k romanında Zehra , iskelede yolcu karşılamaya geldiği bir gün "uzun ökçeli beyaz podüsüet iskarpinler" 79 giymektedir. Her mevsim giyilebilen iskarpinler kadar, sadece kış ve­ ya yaz aylarında giyilen diğer ayakkabılar da modaya tabidir. Mesela Harp Zengininin Gelini 'nde büyük hanımın 18 düğme­ li botlan,80 bir dönemin en moda ayakkabı modellerindendir. Yahut Halit Fahri Ozansoy'un Sulara Giden Köprü romanında Mahmure'nin "yeşil ince kayışları altından pembe etli bir mey76

Va-Nü, Ebenin Hatıratı ,

s.

60.

77

Aka Gündüz, Yayla Kızı, inkılap Kitapevi, İstanbul, 1 940, s. 88.

78

Aka Gündüz , Giderayak,

79

Halide E----'.·.� -4#·$> - ,_. �,_,.,. � .ı...-..- . ·..,. .oh.,. .; , .r,s.. � yük bir ayıp, hatta günah kabul \ o\ • . J , J'. ; , ,.,......, ,,.J 4l wt t* �� , ..., - Jr o \;( edilmiştir. Ancak saçlar, telle­ ri arasında taşıdığı bunca değer .İ· / ve anlama rağmen kendini mo­ ,,;, _,..,.o J l.t:f �_. _,,. , _, _f t.W •'ı s . -r, .f', CdJ,. -.- .ı.� .,� •-"' .ı�'k!. \O',,.\fJ( �\oo . � dadan kurtaramaz. Kadının tu­ �-: �;_ , . ,.. . �':�·: : ·:� :::#:;��:.;.� :::.�:':�}; .,., •ı:: ·-·....t­ .ı. �i! � .. kt valetindeki en büyük değişim, ıJ, � dolayısıyla en büyük tartışma , kısa saç modasıyla yaşanır. Birinci Dünya Savaşı'nda beliren ve 1 920'lerin başında dünya çapında kabul görmeye başlayan kısa saç modası, Paris moda­ larını günü gününe takip etmek isteyen kadınlar arasında hız­ la yaygınlaşırken 1 1 0 kadının dış görünüşünü temelden değiştir­ mesi dolayısıyla büyük bir kısmını erkeklerin oluşturduğu ka­ labalık bir düşman kitlesi edinir ve kısa saç, pratikliği veya ka­ dın özgürlüğünün simgesi olma özelliği düşünülmeden da­ ha ziyade Paris modalarının taklidi olarak ele alınarak güzel­ lik bahsinde tartışılmaya başlanır. 1 1 1 Pek çok kadın için mo­ da olmaktan başka bir şey ifade etmeyen kısa saç, buna karşı­ lık "bazı kadın hakları savunucuları için özgürleşmenin" sim­ gesidir 1 1 2 ve etrafında yapılan moda ve estetik temalı ilk tartış­ malar Osmanlı Müslüman kadınındaki değişimin sorgulanma­ sının kapısını aralar. 1 1 3 Tartışmaların şiddeti yükseldikçe ala­ mod görünme kaygısına, özgürlüğünü ilan etme arzusuna ya­ hut çalışma hayatının şartlarına uyum sağlayabilmek için pra...

...

�

, ...

.

... ...

,,

.. ...

•

. ..... . ...

,._

....

•

>

• ..

.�ıı ..

#

...

....

..

..

,.• •

.. . .

..

.

...

_,. ......

.... ,,, ••,,

..

1 10 Elif Mahir Metinsoy, Mütareke Dônemi lstanbul'unda Moda ve Kadın, 1 9 1 81 923, Libra Kitapçılık ve Yayıncılık, İstanbul, 2014, s. 107. l l l A.g.e. , s. 1 14- l l S. 1 1 2 Devrin birçok modacısı, "garçonne modasının özgürleşmiş bir kadını simgele­ diğini savunuyordu. " Elif Mahir Metinsoy, Mütareke Dönemi lstanbul'unda Mo­ da ve Kadın, 1 91 8- 1 923, Libra Kitapçılık ve Yayıncılık, İstanbul, 20 14, s. l l S . 1 1 3 Elif Mahir Metinsoy, Mütareke Dönemi lsıanbul'unda Moda ve Kadın, 1 9 1 81 923, Libra Kitapçılık ve Yayıncılık, İstanbul, 2014, s. l l S . 66

tik olma telaşına rağmen saç kestirmek cesaret isteyen bir iş ha­ line gelir. 1 1 4 Ancak geçen günler sokaklarda cesur kadınların sayısını arttırmaktadır. Yakup Kadri'nin Sodom ve Gomore romanında Azize Hanım, Fransız bahriyelisi aşığına kendini beğendirebilmek için "ma­ halli" ve "şarkkari" giysiler giyinmeye ve "bütün hanımlar saç­ larını keserken" saçlarını uzatmaya başlar. 1 1 5 Anlatıcı , Azize Hanım'ın tarzını mahalli ve şarkkari olarak tabir ederken dö­ nemin anlayışını ifade etmektedir. Çünkü mahalli ve şarkkari eski kadın, Ercüment Ekrem'in Beyaz Şemsiyeli romanındaki Rana'nın dostu Cafer Paşa'nın üçüncü haremi Rafia Hanım gi­ bi "baldırlarının büküm yerlerine kadar inen lepiska saçları" ile tanıyanların hayranlığını celp eden kadındır. 1 1 6 Halbuki Hüse­ yin Rahmi'nin Kokotlar Mektebi romanında , mektep müdire­ si Ulviye Melek farklı düşünmektedir. Nevvare'nin "Moda ma­ kasının bile henüz düşürmeğe kıyamadığı ve başı bir altın taç gibi süsleyen gür saçlar [ ını] " 1 1 7 mektebe getirildiği gün keser. Genç kızı mektebe getiren yaşlı kadının telaşla "Hanım ya bu kesik saç modası geçerse? " diye sorması üzerine şunları söyler: - Geçmez . Bu moda değil tekamüldür. Medeniyetin kati hükmü budur. Saç uzunluğunun hakikaten akıl kısalığından ileri geldiğini nihayet son nesil kadınlar idrak ettiler. Ben bu ---- ---- -

1 1 4 Metinsoy çalışmasında, kısa saç konusunda farklı fikirler serdeden yazılardan bahseder. Mesela Resimli Ay'da neşredilen "Kesmeli mi, Kesmemeli mi?" baş­ lıklı makalenin "yazarına göre gerçekte kısa saç modasının arkasındaki neden bu saç biçiminin pratik olmasıydı. Kadınların yeni hayat biçimleri eskiden ol­ duğu gibi uzun saatler boyunca saçları ve giyim tarzlarıyla uğraşmalarına izin vermeyecek kadar yoğundu. Eski uzun saç tuvaletleri ve gösterişli elbiseler ise kadınların daha çok bir asalak gibi yaşadığı ve ekmeğini kazanmak için çalış­ mak durumunda olmadığı dönemlere özgüydü. " Pek çok benzeri sıralanabile­ cek bu makalenin iddialarının aksine dergilerde kısa saçın çirkin ve cinsel kim­ liği kaybettiren bir biçim olduğunu savunan yazılar da yer almakta; bununla birlikte saçlarını kesmeye cesaret edemeyen kadınlara da yine dergiler sunduk­ ları tekniklerle saçlarını kesmeden kısa saç modasını takip etmenin yollarını öğ­ retmekteydi. (Elif Mahir Metinsoy, Mütareke Dönemi lstanbul'unda Moda ve Ka­ d ın 1918- 1 923, Libra Kitapçılık ve Yayıncılık, lstanbul, 20 14, s. 107, 1 09- 1 1 1 .) ,

1 1 5 Yakup Kadri, Sodom ve Gomore, s. 286-287 1 16 Ercüment Ekrem Talu, Beyaz Şemsiyeli, Kanaat Kitabevi, İstanbul, 1939, s. 2 1 3 . 1 1 7 Hüseyin Rahmi , Kokotlar Mektebi, s. 1 59. 67

güzel başı eski zaman manzarasıyla bırakır mıyım hiç? Uzun saç simayı on sene fazla yaşlandırıyor. O eski tavus kuyruklu, balon vücutlu kadınları artık tarihi filmlerde görüp güleceğiz. Yakın bir istikbalde kadınlar büsbütün erkek gibi giyinecek­ ler. Medeni duygu iki cinsi şeklen birbirine yaklaştırıyor. Er­ kek yüzünün tüylerini kazıdı. Kadın saçlarını kırptı . Fazla kıl daima vahşete alamettir .

118

Başka kadınlar da Ulviye Melek'in fikrini paylaşmaktadırlar. Aşktan Sonra . . . romanında Ef. . ve arkadaşlannın arasında geçen uzun kadınlık tartışmasının medeniyetle bağlarından biri, saç­ larla örülmüştür. Mevzuu , Şuküfe'nin "klal'in henüz kesmeye kıyamadığı uzun saçlannı diline dolama [ sıyla ] " başlar. - lclal, (. .. ) , ensende taşıdığın bu koca topuzla, biliyor mu­ sun kimlere benziyorsun? . lhtiyar süfrajetlere. Onlar, çok şü­ kür, harple beraber tarihe karıştı. Seni de galiba pek yakında, müzelik antika diye herkes parmakla gösterecek.

Bekar bir muallim olan lclal, yalnız hayatını koruyabilmek için "mutlaka ananelerin koyduğu eski usule, kadını örtbas eden hanımca bir kıyafete sığınmak" gerektiğini düşünmekte­ dir 1 1 9 ve uzun saçlar, bu korunaklı kıyafetin bir tamamlayıcısı­ dır. Şuküfe, kıyafet felsefesinin en mühim noktalarını anlattı­ ğı sözlerine devam ederken herkesin dikkatini çeker. Çünkü , Herkesin söyleyecek bir sözü , dinletecek bir hikayesi vardı. Saç meselesi dünya kadar eski , dünya kadar uzundu . Havva anamızın günah işlediği günden beri bize intikal eden bir mi­ rastı. Moda ile hiç ilişiği olmadığı halde, saçlarını ancak hareke­ tinde serbest bulunmak için, kökünden kırptıran Güzide de, tabii bu münakaşaya yabancı kalamamıştı. Ve ona içtimai bir süs vermek düşüncesiyle: - Zavallı eski zaman hanımları ! diye hepimizi birden sustur­ muştu . Tepeden tırnağa kadar esir olarak yaşamışlar. Hangisi1 1 8 A.g.e. ,

s.

1 79 - 1 80.

1 1 9 Efzayiş Suat, Aşktan Sonra 68

...

, s.

1 3- 1 5 .

ni söyleyeyim? Bilmem. Başlan ağırlaştıran topuzlan mı, yoksa ayaklara dolanan etekleri mi? Hepsi birer yük, birer engelmiş. Tevekkeli değil, biçare analanmız babalanmıza karşı kafalan­ nı hiç dik tutamamışlar. Sanki bütün bunlar yetmiyormuş gibi, bir de üstelik torbalar dolusu kıtıklar, bir sürü taraklar, firkete­ ler, daha bilmem neler taşımışlar. Ya bizim de bu işkenceye kat­ lanmamız lazım geleydi, acaba halimiz nice olurdu? Ve eliyle alagarson başını ensesine kadar sıvadıktan sonra,

Güzide geniş bir nefes almıştı. 1 20

Hakikaten uzun saçın kullanımı zor, bakımı zahmetlidir. Dolayısıyla kısa saçlar, bilhassa aktif olarak hayatın içinde yer alan kadınlar tarafından tercih edilmektedir. Bununla birlikte uzun saçların da hatırası çoktur ve Bedia, lclal'e yapılan "haksız hücumları unutturmak isteyen sıcak, heyecanlı bir sesle" söze karışarak "Vaktiyle erkek gözünden ilk kaçırılan şey saçlardı. Çünkü erkek gönlünü ilk bağlayan zincir onlardı. Buna iman ettikleri için, eski zaman gelinlik kızları, bir yandan cihaz dü­ zerler, bir yandan da örgülerini büyütürlerdi. Dolaplarda ipek­ li esvaplar renk renk harelenirken, omuzlar üstünde de saçlar adeta hasretle dalgalanırdı. " 1 2 1 der. Uzun saçlarla ilgili Bedia'nın söyledikleri, tersten okundu­ ğunda yeni devrin istediği kadını tarif eder. Saç , kadınlığın en belirgin, ayırıcı ve gösterişli simgesidir. Buna karşılık tıpkı uzun saçları şiirlere, şarkılara konu ya da malzeme yapan şair­ ler gibi saçların kesilmesine sebep olanlar da yine erkeklerdir. Hem kesik saçların ve boyalı dudaklann suçunu , yalnız saçını kesen ve dudağını boyayan kadınlar mı üzerlerine alacaklardı?

(...)

Hayır. Eğer suç, eğer günah varsa, suç ortaklarımız, hiç şüp­ hesiz erkeklerdi . Hatta bu suçun müsebbibi de yine onlardı, onların icat ettikleri harpti. Çünkü her şey olduğu gibi , bu­ günkü moda da harbin bir neticesi idi. Arkasında bize bıraktı­ ğı bir yadigar, daha doğrusu bir illetti. 1 20 A.g.e. ,

s.

1 9-20.

121 A.g.e. ,

s.

2 1 -23. 69

( . . . ) Harp sonu devri . Dünya kuruldu kurulalı , medeni, ka­ mil, kültür sahibi insanların en buhranlı , en çılgın devri . Artık bundan sonra uzun saçlarla dolaşmak, örgüler ve to­ puzlarla hayat mücadelesine atılmak, ne saçma bir şey olacak­ tı . Bizler de cenge girmiş, savaşa katılmıştık. Harpte erkeklerin

yerini almış, sulhta onlarla işbölümüne girişmiştik. 1 22

Sözün dümeni , tekrar Güzide'nin işaret ettiği yöne kırılmış­ tır. Yaşanan yeni bir devirdir ve yeni devirde , eskiye benzeme­ yen yeni şartlar hüküm sürmektedir. Kadın, artık hayatın için­ de , erkeğin yanındadır. Onun, uzun saçların örgülerine ve to­ puzlarına ayıracak vakti de sabrı da yoktur. Ayrıca modayı adım adım takip eden salon hayatının beğenileri de kısa saçtan yanadır. Hikmet Şevki'nin Aşk Mahkumu romanında , tahsil için gittiği Paris'ten dönen Celal Nazmi, lncila'ya " Kızım lncila . . uzun saç sana yakışır mı? Bence uzun saç, mazideki ananele­ re , kafes hayatına, çarşaf modasına bağlanan muhafazakarların taşıdıkları ve ayrılamadıkları bir alamet. . Fakat sen . . sen salon hayatına girmek. . . için çırpınan bir genç kızsın . . Bu saçlar, se­ nin bu yollarda yürümene mani olur . . ayaklarına dolanır. " 1 23 sözleriyle nasihat etmektedir. Uzun saçları muhafazakarlı­ ğın bir alameti olarak gören Celal Nazmi'nin endişesi, kadının ayaklarına dolanarak salon hayatına girmesini engelleyecek ol­ masıdır. Yeni devir veya yeni şartlar, delikanlıyı ilgilendirmez. Zaten bir moda yaygınlaştıktan sonra, ona gönül verenler tara­ fından çok da sorgulanmaz ve çoğu defa arkasında anlamlı bir toplumsal sebep aranmaz. Sermet Muhtar'ın Harp Zengininin Gelini romanında, Cevdet Efendi'nin oğlu "Lütfi, süse düşmeğe , cebinde ayna, tarak, la­ vanta taşımağa başladığı günden beri başkalaşmıştı. " , "Evvelce hiç yapmazken, şimdi sebepli sebepsiz, mahalledeki kızların ba­ yağılığından dem vuruyor, hangi kızdan bahis açılsa derhal: Bı­ rakın şu arsızın lafını ! diyerek bir kulp buluveriyor" kendisine münasip görülen kızlar için "Bırak öyle örgülü saçlıyı ! İstemem 1 22 A.g.e. , s. 24-26. 1 23 Hikmet Şevki , Aşk Mahkümu, Semih Lütfi Erciyas Sühulet Kitabevi , İstanbul, 1 938, s. 26-27 70

o biçim mahalle kızını ! . . nakaratını tekrarlıyordu. " 1 24 Lütfi, ma­ halle kızlarını neden bayağı bulduğunu açıklamaz. Ancak baya­ ğı olduğunu düşündüğü kızlan, "örgülü saçlı" diye anması anla­ şılabilir. O, haminnesi ve annesine göre "tango bir kız" aramak­ tadır ve sonunda tango bir kızla, yani Suat'la evlendirilir. Anla­ tıcı, Lütfi'nin örgülü saçlar aleyhindeki tutumunun başlangıcını süse düşkünlük göstermesine bağlar. Yani Lütfi, işin sadece mo­ da ve estetik kısmıyla ilgilidir. Diğerleri gibi, hatta Celal Nazmi kadar bile mesele üzerine düşünmez Lütfi. Halbuki pek çokları için asıl mesele, kısa veya uzun saçın simgeledikleridir. Server Bedi'nin Dizlerine Kapansam romanında Handan'ın evi terk etmesi üzerine babası Atıf Bey, kızına ait son günle­ ri hatırlamaya çalışır. Aslında bir aydan beri kansı da kendi­ si de Handan'da bir değişiklik olduğunun farkındadırlar. Atıf Bey, bilhassa Handan'ın saçlarını uzatmaya karar vermiş olma­ sı üzerinde durur. 1 25 Hisar'da bütün kızlar saçlarını kestirdik­ ten sonra babasından zorla müsaade alabilen ve sevinçle saçla­ rını kestiren Handan, "moda falan dinlemeyerek saçlarını" tek­ rar uzatmaya başlamış; Atıf Bey ve kansı, Handan'ın kararına bir anlam verememişlerdir. Bu mesele , şimdi Atıf Bey'i düşün­ dürmektedir. Muammayı Handan'ın arkadaşı Nebile aydınla­ tır ve Celile Hanım'a, kızının aşık olduğu delikanlının kısa saç sevmediğini, söyler. - Faruk asri kızlardan hoşlanmıyormuş .. 'Onlarda kalp yok­ tur' diyor, eski zaman kızları gibi . . Nasıl söyleyeyim, vefalı , muhabbetine sadık, masum, temiz kızları seviyormuş . Uzun saçtan da hoşlanıyormuş. Ben anlatamıyorum size. Belki eksik, belki yanlış söylüyorum. Fakat böyle bir şey işte . . . - A Tam A tıfın istediği damat, desene? . .

- Evet, Handan'ın anlattığına göre muhafazakar bir genç . . 1 26 .

Süse ve eğlenceye düşkünlüğü haricinde herhangi bir özelli­ ği verilmeyen ve silik bir karakter olarak çizilen Lütfi bir yana, 1 24 Sermet Muhtar, Harp Zengininin Gelini, s. 42-43 . 1 25 Server Bedi, Dizlerine Kapansam, Kanaat Kitabevi , lstanbul, 1 93 7 , s. 10. 1 26 A.g.e. , s. 22-24. 71

Celal Nazmi ile Faruk başka bir yana konulmalıdır. Celal Naz­ mi ve Faruk'un saçın boyuyla bağ kurdukları "muhafazakar­ lık" , meseleye yaklaşımları noktasında onları , Lütfi' den fark­ lı adamlar yapar. Celal Nazmi , uzun saçı muhafazakarlığın ala­ meti saydığı için sevgilisi lncila'nın saçlarını elleriyle keser. Fa­ ruk ise kalpleri olmadığını düşündüğü 'asri' kızlara benzeme­ mesi için sevgilisinden saçlarını, ona sürekli söylediği "Dizleri­ ne Kapansam" isimli şarkıdaki kadın gibi uzatmasını ister. Aşk­ tan Sonra. . 'nın kahramanları olan genç kadınlar da müspet ve­ ya menfl bir tarzda saç meselesinin bir tarafını muhafazakarlı­ ğa bağlamaktadırlar. Yaklaşımlar ve dolayısıyla neticeler başka başka da olsa bü­ tün bunlardan, saç boyunun ve kısa saç modasının ehemmiyeti anlaşır. Hatta bazıları için saça verilen ehemmiyet, eğlence mal­ zemesi olmuştur. Reşat Enis'in Gonk Vurdu romanında Ömer'in gittiği kahvede yeni bir plak çalmaktadır. .

Aman yarabbi, bu kadınlann modalanndan illal lah . .

( ) . . .

Saçı uzun olanın Aklı kısa olurdu . . Zavallı kadınlann Bu beynine vurdu. Kestiler saçlannı Erkek ler hapı yuttu Çatınca kaşlannı

Bey caddeyi tuttu

Tıpkı oğlana döndüler Hah hah hah hah Erkek gibi öğündüler Hah hah hah hah Dudu kuşuna döndüler Hah hah hah hah Ondan da çabuk döndüler Hah hah hah hah

( ) . ..

72

. 1 27

Zavallı kadınlar yahu ! . . Allah kadını kadın, erkeği erkek olarak halk etmiştir .. Değil saçlannızı, başlannızı kesseniz nafi le . . . . . .

Kısa saç modası vasıtasıyla kadını aşağılayan bu sözler, za­ hirdeki değişimin esasa etki etmeyeceğini ifade etmesi bakı­ mından kısa saç modasına çeşitli anlamlar yükleyerek beğenen erkekleri de dolaylı olarak horlamaktadır. Ayrıca, burada alay edilen erkekleşme gayreti; lslam'daki kadının kadına, erkeğin erkeğe benzemesi gerektiği , tersinin günah sayıldığı inancını akla getirir ki kısa saç modasının çarptığı setlerden biri de bu­ dur. Yayla Kızı romanında Petek'in evlatlık olduğu ailenin ha­ nımı Nefise Hanım, 'garden parti'ye gitmek için hazırlanırken örgülü saçı kesmek günah olduğu için saçlarını toplayıp şapka­ sını üstüne geçireceğini, söyler. 1 28 Benzer şekilde , Ankara ro­ manında Selma Hanım'ın ev sahibi Ö mer Efendi'nin annesin­ den dinlediği mahalle dedikodularından biri bu yoldadır: "Ge­ çen gün imamın kızı tutturmuş, ille saçlarımı İstanbul modası kestirecem diye ( . . . ) Babası 'Hele bir kes, kafanı da kör bıçakla ben keserim' demiş . " 1 29 Memduh Şevket'in Ayaşlı ve Kiracı ları romanında anlatıcı kahraman, kendisi gibi Ayaşlı lbrahim Efendi'nin kiracısı olan Şoför Fuat'ın annesiyle sohbet ederken yaşlı kadın, zamane in­ sanlarını eleştirmeye başlat: - (. .. ) şimdiki zaman adamlarında da akıl kaldı mı? Ben şu kadın aklımda kendimi onlara değişmem. Bir kadınların kıya­ fetlerine baksınlar. - Ne var ya , kadınların kıyafetleri fena mı? dedim. - lyi mi? dedi , ben hiç birini beğenmiyorum. Zurafa kadınlar gibi hepsi saçlarını kesmişler. Bizim zamanımızda zurafa kadınlar saçlarını keserlerdi. Saç kadının ziynetidir. Ben ona şaşmıyorum: Birtakım benim gibi kocakarılar da saçlarını ke­

siyorlar (. . . )

127 Reşat Enis, Gonk Vurdu, Semih Lütfi Sühulet Kütüphanesi, İstanbul, 1933, s. 43-44. 1 28 Aka Gündüz, Yayla Kızı, s. 88. 1 29 Yakup Kadri , Ankara, s. 3 7 . 73

Benim kızlara o kadar söyledim: 'Şu saçlarınızı ben ölünce­ ye kadar olsun kesmeyin' dedim. Dinletemedim. O canım saç­ ları görseydiniz ! Oturdum, hep ağladım. Amma güzel oluyor­ lar mı? Hepsi maskaraya dönüyorlar. Ben hiçbirini beğenmi­ yorum! Allahın bildiğini kuldan ne saklayayım. Bana sorarsanız , ben artık kadın kalmadı, diyorum. Niçin mi? Şimdiki kadınla­ rın hepsi birer erkek Fatma ! Sokak bunlar için, kalem bunlar için, tiyatro , sinema bunların. Gitmedikleri neresi var? Amma kabahat kimde? Gene erkeklerde. Bizim zamanımızda bir ka­ dın dar çarşafla sokağa çıksa, polisler çarşafını yırtarlardı. Bir kadın, bir erkek, bir arabaya binemezlerdi. Şimdi istersen omzuna al da gezdir, polisler başını bile çe­ virmiyor. Böyle de polis olur mu ? Bunları hep o hürriyet yap­ tı. Bilmem siz de hürriyetçi misiniz? 1 30

Yaşlı kadının hükümleri şahsidir elbette. Ancak neslinin ge­ nel fikrini ve beğenilerini vermesi bakımından gerçeğe son de­ rece yakındır. Bir zamanlar kadının ziyneti kabul edilen saç­ lar, bazı sevici kadınlar tarafından kesilir, bu yüzden zaten pek ender tesadüf edilen kısa saçlı kadınların, sevici olduğu düşü­ nülürdü . Halbuki artık parmakla gösterilenler uzun saçlılar­ dır. Va-Nü'nun Hayatımın Erkeği romanının kahramanı Ner­ min; küçük yaşında girdiği yatılı mektepten mezun olduktan sonra Bursa yakınlarında bir çiftlikte katibe olarak çalışmaya başlayan, hayatını hep toplumdan uzakta geçirmiş genç bir ka­ dındır. Çiftlikten ayrılarak Bursa'da bir otele yerleştikten son­ ra belki de gerçek anlamıyla ilk defa cemiyet içine çıkınca uzun saçlarıyla "herkesin arasında istisnai bir manzara teşkil ed [ er] " ve " lyi bir berbere giderek saçlarını kestir [ ir] " 1 3 1 Refik Halit'in Yezidin Kızı romanında, anlatıcı kahraman Hikmet Ali, Zeli'nin saçlarını tasvir ederken "Ağda renkli saçlarını iki kol örmüş, başına dolamış ve bunları alnının üstünde toplamıştı. Bu , biraz Bizans ve biraz da on beşinci asır kuaförlerini hatırlatan baş tu1 30 M . Ş . , Ayaşlı ve Kiracı/an, s. 1 5- 1 8 . 1 3 1 Va-Nü, Hayatımın Erkeği, inkılap Kitapevi , İstanbul, 1 939, s. l l 8. 74

valeti, ondüle, alagarson, kole saçlı ve renk renk elbiseli öbür kadınlar arasında onu modern dünyadan ayırıyor, uzaklaştırı­ yor, bir tablo veya bir tahayyül sandırıyordu , " 1 32 der. Nermin ve Zeli'nin ortak noktası, uzun saçları ve uzun saç­ ları dolayısıyla farklı bir tablo teşkil etmeleridir. Bazı kadınlar, kısa saç modasının yaygınlığından istifade ederek iyice belir­ gin hale gelen bu farklılığı, dikkat çekme vasıtası olarak kulla­ nırlar. Mahmut Yesari'nin Aşk Yanşı romanında Feriha ile aşığı Hikmet Raci'nin arasında geçen bir kıskançlık hadisesine sebep olan genç kızın saçları " tabii kesik" , yani olağan düzene uygun bir biçimde kısadır. 1 33 Bu öylesine doğaldır ki romanın ilerle­ yen sayfalarında Hikmet, başka bir kadın için "Zarafette her­ kesten ayrılmış olmak için saçlarını kestirmemiş" 1 34 diyecektir. Artık kadınlar, neredeyse sadece farklı yahut mahalli bir görün­ tüye sahip olmak için saçlarını uzatmaktadır. Müfide Ferit'in Pervaneler romanı, yabancı bir medeniyetin eğitim ve kültürüyle yetişenlerin hikayelerini anlatır. Romanın merkezinde bulunan Amerikan kolejinde okuyan Türk kızları, okulun telkinleri ve terbiyesi doğrultusunda "ait oldukları mil­ lete ve onun değerlerine bigane" bir hayat sürmektedirler. Le­ man saçlarını, Amerikalı sevgilisi jack'in "modaya uyarak kes­ memesini kendisinden müteaddit defalar rica et [ mesi ] " sebe­ biyle uzun bırakmıştır. Bir gün kızlar, mektepte, "forum" için toplanırlar ve müdire "iki dakikalık hazırlıksız nutuk için" Le­ man'ı kaldırarak ona kesik saçlar hakkındaki fikrini sorar. Ak­ lı fikri aşığı jack'te olan kız , delikanlının saçlarla ilgili sözleri­ ni tekrar eder: - Kadının en güzel, en büyüleyici cazibesi saçındadır, onu kesmekle kadınlığının en güzel bir kısmını imha etmiş olur. Talebeler, hayret içinde donakaldılar. . Mektebin ruhuna , fikrine bundan büyük darbe ve gaf olamazdı. Müdire, talebe­ lerin saçlarını bükmelerine , kıvırmalarına, ne isterlerse yap1 3 2 Refik Halit Karakayış, Yezidin Kızı, Eşşebab Matbaası, Halep, 1 938, s. 47. 133 Mahmut Yesari, Aşk Yarışı, Kanaat Kütüphanesi, İstanbul, 1 934, s. 23. 1 34 A.g.e. , s. 29. 75

malanna, hatta kapıda bekleyen ecnebi zabitlerle gezmeğe git­ melerine ve Desmoulins'i baştan çıkarmalarına bile razı olur­ du. Fakat bu söze tahammül edemezdi. Kadının saçı mektep­ te methedilsin ! . Fakat bu , kadını küçültmekti, aşk esiresi yap­ 35 maktı ! Aman ya Rabbi ! . . 1

Müdire hiddetle ayağa kalkar ve "mektepte otuz senedir duy­ madığı" bir şeyi kendisine işittiren Leman'ı azarlar. Kız , " Fik­ rim bu ise; riyakar bir cevap mı vereyim? " diyerek kendini sa­ vunmak ister; ancak müdire , yıldırımlar saçan bakışlarıyla "Fikrinizi değiştiriniz ! " der ve bir başka talebeye, Haykanoş'a sözü verir. Haykanoş, "Kadın, kadın olmak için saça mı muh­ taçtır? Saçı, zekası ve ilmidir; vazifesi , insan olmak, erkeğe üs­ tün olmaktır" sözleriyle başladığı nutkunu alkışlar arasında ta­ mamlar. 1 3 6 Burada , Leman'ın sevgilisinin Amerikalı oluşuna dikkati çekmek ve Sodom ve Gomore romanında Azize Hamm'ın ken­ dini beğendirebilmek için saçlarım uzattığı aşığının Fransız ol­ duğunu , hatırlatmak gerekir. Bu aynılık, oryantalizmin yarattı­ ğı atmosferde Batılı erkeğin zihnindeki Şarklı kadını akla geti­ rir. Dolayısıyla Leman ve Azize Hamm'ın özel durumları bir ke­ nara bırakılırsa, medeniyet noktainazarından Türk kadınının , Batı nezdinde de büyük bir değişim geçirdiği, düşünülebilir. Efzayiş Suat'ın Güzide karakterinde görülen alagarson yahut Burhan Cahit'in Köy Hekimi romanının genç hekimi Suat Na­ ci'nin şık ve zarif İstanbullu sevgilisi Leyla'nın "keskin bir kır­ langıç gagası gibi şakaklarından yanaklarına inen" dömigar­ son 1 37 gibi modeller üzerine kestirilen saçlar, çeşitli renk ve bi­ çimlere sokulur. Mahmut Yesari'nin Dağ Rüzgarlan romanın­ da Şekip'in katıldığı balonun salonunda "Siyahla sarının en in­ ce farklarına kadar bütün değişikliklerini taşıyan kimi maşa­ lanmış, permanantlı, kıvır kıvır, kimi ütülenmiş hissini veren düz yatık, pırıl pırıl saçlı" kadınlar ve genç kızlar dolanmakta1 3 5 Müfide Ferit, Pervaneler, Matbaa-i Amire , lstanbul, 1 340,

s.

1 28- 1 29.

1 36 A.g.e. , s. 1 29. 137 Burhan Cahil, Köy Hekimi, ikbal Kitaphanesi, lstanbul, 1932, s. 1 34. 76

dır. 1 38 Çünkü kısa saçların renk ve biçimleri de modaya tabidir ve doğal kalmamalıdır. Refik Ahmet'in Çıplaklar romanındaki bir toplantının misafirleri, poker masasından kalkarak saç mo­ dası üzerine bir bahse başlarlar: - Bu sene kırmızıya çalan san saçlar moda. - Şükriye de saçlarım boyatmış ! - Ne diyorsunuz, ben o harikulade rengi sahici sanmıştım. - Ne gezer! Hem şimdiye kadar o saçlar kaç boyaya boyandı ! 1 39

Kaş ve kirpik Dönemin modası , Hüseyin Rahmi'nin Kokotlar Mektebi roma­ nında Ulviye Melek'in kısa saçlarla ilgili söylediği "Fazla kıl da­ ima vahşete alamettir." 1 40 sözlerine hak verircesine kaşları da incecik bir şekle sokar. Erkeklerde dahi görünen kaş alma; da­ ğınık, kalın yahut birleşik kaşlara sahip kadınlar arasında yay­ gın bir uygulamayken artık moda olan , normalden ince kaş­ lardır. Bu yolda, kusursuz bir görüntü için kaşların tıraş edi­ lip sahte kaş resmedilmesine bile rastlanır. Mesela Selami Iz­ zet'in Küçük Hanımın Kısmeti romanında Belma'nın aniden ver­ diği evlilik kararının ardında yatan sebeplerden biri olan koca­ ya varıp hürriyetini elde ettikten sonra "kaşlarını yolup sahte kaş resme [ tme ] " 141 arzusudur. Genç kızların yapmasına müsa­ ade edilmeyen sahte kaşlar, esasında evli veya yetişkin kadın­ larda da çok hoş karşılanmaz. Sevenler Yolu romanında Ner­ min Hanım'ın eşi Ahmet Melih Bey ve ahbaplarının, kadınlarla ilgili bir sohbetinde "kaşlarına jilet vurup yenisini yap [ an] "an kadınlar hakkında "Bunu bir artist için, hatta bir sokak kadı­ nı için doğru bulurum ama ne yazık ki bazı evli kadınlar da yapıyorlar. " 1 42 denir. 1 38 Mahmut Yesari, Dag Rüzgılrlan, inkılap Kitabevi, İstanbul, t.y. , s. 1 4 . 1 39 Refik Ahmet Sevengil, Çıplaklar,

s.

111.

140 Hüseyin Rahmi , Kokotlar Mektebi, s . 1 79- 1 80. 1 4 1 Selami izzet, Küçük Hanımın Kısmeti, 1 4 2 Burhan Cahil, Sevenler Yolu,

s.

s.

19.

109- 1 1 0. 77

Başta ve kaşta kısalan yahut eksilen kıllara karşılık kirpikler, takma kirpiklerle daha dolgun ve uzun bir hale getirilmeye ça­ lışılır. Mahmut Yesari'nin Dağ Rüzgarlan romanında Şekip, ka­ tıldığı baloda kadınlan seyrederken " Kaşlar alınarak, saçlar bo­ yanarak, sürmeler, hatta takma kirpiklerle renkleri, manaları değişmiş süzük yüzlerde, eski aşina çizgileri arayıp bulmak im­ kansız gibiydi. " 1 43 diye düşünür.

M akyaj Kadınlar asırlardır düzgünler, allıklar ve sürmelerle yüzleri­ ni boyadıkları için makyajın modayı ilgilendiren tarafının ar­ tık kılık kıyafetin tamamlayıcısı bir gereksinim addedilmek­ le birlikte esas olarak kullanılan malzemelerin yoğunlukla­ rı ve renkleri olduğu , söylenebilir. Bununla birlikte , kadının makyaj lı bir şekilde sokakta rahatça dolaşabilmesi ve moda­ nın kadını daima makyajlı görmek istemesi, saç kadar olmasa da makyajı da bir zihniyet meselesi yapmıştır. Halide Edip'in Zeyno'nun Oğlu'nda Mesture Hanım, "snop" tabir ettiği kadın­ ların inadına fena giyindikleri gibi yüzlerini de boyamadıkla­ rını ve yalnızca aptal damadının bu kadınların muasır olduğu­ nu düşündüğünü , söyler. 1 44 Halbuki yüzlerini boyamayan ka­ dınlara , Mesture Hanım'ın aptal damadından daha fazla kıy­ met verip hürmet edenler vardır. Sabahattin Ali'nin içimizdeki Şeytan romanında Ömer ve Macide'nin , ahbaplarıyla çıktıkla­ rı bir otomobil gezisine katılan kızlar, anlatıcı tarafından "mü­ nevver hanımlara yakışır bir şekilde boyasız" 1 45 sözleriyle nite­ lendirilir. Yani sadece muasır değil, münevver kadınlar da bo­ yasızdır. Diğer taraftan Sevenler Yolu romanındaki Ahmet Me­ lih Bey ve arkadaşları gibi bazı erkekler, "şöyle belli belirsiz bir yaldız l a ] " kadınların hakkı olduğu fikriyle ruhsat vermek­ tedirler. "Şöyle belli belirsiz bir yaldız" ile kastedileni ise Ko­ kotlar Mektebi romanında anlatıcı kahraman, kendisini ziya143 Mahmut Yesari, Dağ Rüzgdrlan, s. 14. 1 44 Halide Edip, Zeyno'nun Oğlu, s. 409-4 10. 1 4 5 Sabahattin Ali, içimizdeki Şeytan, s. 256. 78

rete gelen Ulviye Melek ve yanındaki kızların makyajlarından bahsederken açıklar: Üçünün de çehrelerinde zerre kadar makyaj olmamasını dik­ kate şayan gördüm. Hilkatin verdiği güzelliği suni boyalarla bozmak tabiatsızlığına kalkışmamışlar. Bu, bedii bir terbiyeye delalet eder. Bu duygu sosyetenin yüksek sınıflarına mensup en monden kadınlarda bile nadir bulunur. Unlanmış, kireçlenmiş simaların kaşlarını , kirpiklerini isle­ yip yanakları ala, dudakları galibardaya boyadıktan sonra gü­ zelleştiklerine kanaat getiren hoppalann zevksizliklerine gü­ lünür. İnsan böyle güzel değil ancak bir moda karikatürü ola­ bilir. Istampada ifrata varılan hele o zavallı dudaklar beşere­ si soyulmuş kızıl yaralara dönüyor. Böylelerine latif değil iğ­ renç demekten çekinmeyeceğim. Bu mülemma dudaklara te­ mas edecek temiz erkek ağızlan cüretlerinin cezası olarak ka­ na bulaşmışa benzemezler mi? Velev boya ile şekli olsun ya­ ra öpülür mü? Sahne haricinde makyaj iğfalkar bir nevi sahtekarlıktır. Düzgün belli olmamak şartıyla kadın çehreleri için mubah bir süs olabilir. Bu bellilikten sıkılmamayı da kadınlığın büyük bir şuursuzluğu sayanın. Boyanmanın cins-i latif için mübremiye­ tini kabule zaruret varsa bunu pek ince bir sanat haline getir­ mek icap eder. Çok itinalarla bellisiz yapmaya uğraşmalıdır. Bazı rahatsızlık arızalarıyla vakitsiz solan genç kadın çehreleri­ nin bu suniyetten istianeye ihtiyaçları kabul olunabilir. Bunun mesağ derecesi de gayet ihtiyatkar bir maharetle yüze pek in­ ce bir astar geçerek renksizliği tahfife çalışmaktan ibaret olma­ lıdır. Yoksa bir çehrenin boyası ne kadar koyu olursa o dere­ 46

ce güzelleşeceği zannına düşmek acınacak bir zevksizliktir. 1

Ahmet Melih Bey ve arkadaşlarının birkaç cümle ile temas ettikleri makyaj meselesini derinleştiren anlatıcı, sözlerini Ah­ met Melih Bey ve arkadaşları gibi belli belirsiz boyanma hakkı­ nı kadınlara tanıyarak noktalar. Aslında erkeklerin hemen he­ men hepsi makyaj meselesine Mesture Hanım gibi güzellik açı146 Hüseyin Rahmi , Kokotlar Mektebi, s. 23-25. 79

sından bakmakta ve yaklaşık olarak böyle düşünmektedir. Bu­ na karşılık boya ve boyanmayı hem güzellik hem hürriyet hem de eşitlik gibi cephelerden ele alanlar da vardır ve ilgili fikirle­ rini uzun uzun anlatanlar, Efzayiş Suat'ın Aşktan Sonra . . roma­ nının kahramanlarıdır. Genç kadınlar; kıyafet, saç ve makyajı bir bütün olarak değerlendirirler. Dolayısıyla yeni devirle bir­ likte kılık kıyafeti oluşturan bu üç unsurun radikal bir biçimde değiştiğine, değişmesi gerektiğine inanırlar. lclal'in uzun saç­ ları üzerine başlayan tartışmaya Bedia, uzun saçları bir şiir ya­ hut masal ögesi gibi anan sözlerle katılır. Ancak tam manasıyla devrin kadını olan Handan, Bedia'nın sözlerine tahammül ede­ meyerek onu susturur: .

Uzun saçların modası geçmiş , boyalı dudakların devri başla­ mıştı. Her şey zamanında gerekti. Handan'ın sabrı tükenmişti. Kıvırcık saçları isyanla kabar­ mıştı. Ve yumruğunu hınçla masaya vurarak; - Of yeter artık ! diye bağırmıştı. Bu ömrü geçmiş şeyler uğ­ runda, niçin boş yere nefes tüketiyoruz? bilmem. Bedia , sen hep böyle yaparsın. Bizi hep hülyalarla, masallarla avutmak is­ tersin. Ne yalan söyleyeyim, ben evvel zamanın o ağdalı şiirle­ rinden bir haz duymadığım gibi külfetli adetlerini de mizacı­ ma uygun bulmam. Zaten bugünkü günde hülya, şiir, para et­ miyor. Canlı, kuvvetli olmak lazım. Spor yapamasak, boya da mı kullanamayız? - Elbette Handan'ın hakkı var ! Elbette boya bizi müşkilat­

tan kurtaracak yegane çaredir ! 1 47

Handan'a hak veren, Şuküfe'dir. Şuküfe için boya ve boyan­ mak genç , sağlıklı ve güzel görünmenin ilk enstrümanıdır. Genç kadın, farklı sebeplerle boya kullanmayan Güzide ve lc­ lal'e rağmen, bütün bakışları üzerine toplar ve ciddi bir tavırla boya ve boyanmanın önemini anlatır: - Asıl dikkat edilecek nokta , (. .. ) , kendinizi olduğunuz gi­ bi değil, olmak istediğiniz gibi göstermektir. Eğer gözden düş14 7 Efzayiş Suat, Aşlıtan Sonra . . . , 80

s.

22-23 .

meğe razı değilseniz, yaşınızı belli etmeyeceksiniz. Bunun için de boya kullanacaksınız. lhmale gelemezseniz , yorgun durma­ yacak, hasta olmayacaksınız . Bunun için de yine boya kulla­ nacaksınız . Zamana uymak istiyorsanız, daimi bir bahar için­ de neşe saçacaksınız. Bunun için de hep boya kullanacaksınız. lster istemez boya. Görüyorsunuz ya, tabiatın bizden her gün biraz daha kıstığı gençlik nimetini boya ile telafi etmekten baş­ 48 ka çare yoktur. " 1

Ef. .'e göre kadınların pek çoğu böyle düşünmektedir. lşte ekserimiz az çok böyle düşünüyorduk. Ne yapalım, biz de harp sonu kadınları idik. Genç kalmak, güzel olmak heve­ si bizde de uyanmıştı . Beğenilmek, herkesin bakışlarım topla­ mak, peşimizden koşturmak, bunu kim istemezdi? Hangi ka­ dın kendini bu zevkten mahrum eder, bu tabii ihtiyaçtan üs­ tün görürdü? Hem kesik saçların ve boyalı dudakların suçunu , yalnız sa­ çını kesen ve dudağını boyayan kadınlar mı üzerlerine alacak­ lardı? Bugün yanaklara sürülen, yarın kirpiklere takılan o eğre­ ti güzelliğin nikabı altında yalnız kadınlar mı hicap duyacak­ lardı? Dar eteklerin ve çıplak omuzların tahrik ettiği arzulardan yalnız kadınlar mı mesul tutulacaklar? Bu arzuların günahını yalnız onlar mı çekeceklerdi? Hayır. Eğer suç , eğer günah varsa, suç ortaklarımız , hiç şüp­ hesiz erkeklerdi. Hatta bu suçun müsebbibi de yine onlardı , onların icat ettikleri harpti. Çünkü her şey olduğu gibi, bu­ günkü moda da harbin bir neticesi idi. Arkasında bize bıraktı­ ğı bir yadigar, daha doğrusu bir illetti. Bütün dünya kadınlan, hudutları aşan hissi bir ittifakla , bu yadigarı benimsemiştik. Hepimiz aynı illet kasırgasına tutul­ muş, aynı akıntıya kapılmış sürüklenmiştik. Belki bilmeyerek, belki farkına varmayarak, coşkun zaferleri, kanlı kavgaları, kı­ yafet ve hareketlerimizle ifade etmeye koyulmuştuk. Kurtulu148 A.g.e. ,

s.

23-24. 81

şun tatlı ümidini, ölümün acı feryadını, kalemle, makasla, fır­ ça ile, tüpler dolusu renkle benliğimiz üzerinde boyamış işle­ miştik. Heyecanımızı söyletmek ihtiyacını duymuştuk. Exp­ ressionisme'in en had devrinde yaşıyorduk. Harp sonu devri. Dünya kuruldu kurulalı, medeni, kamil, kültür sahibi insanla­ nn en buhranlı, en çılgın devri.

(. . .)

Sonra , üzüntü ile sararan yanaklarımıza , açlık ve sefaletle solan dudaklarımıza biraz renk vermeli idi. Erkeklere kuvve­ timizi ispat etmek mevcudiyeti vardı. Fakat her şeyden evvel, benliğimizi sezdiğimiz günden beri, içimizde bir çıra gibi ya­ nıp tutuşan alevi söndürmemek lazımdı . İşte bunun için bo­ 49 yanmıştık. 1

Genç kalmak, güzel görünmek ve beğenilmek arzularının tatmini için kadınlar boyalara sarılır. Üstelik eskiden daha zi­ yade evlerin içindeyken yapılan; dışarıda peçelerle , yaşmaklar­ la yahut şemsiyeler siper edilerek kapatıldığı için bu denli göze çarpmayan makyaj artık tam tersine görülmek ve beğenilmek için yapılmaktadır. Bu bakımdan, Ayaşlı ve Kiracılan romanın­ daki Şoför Fuat'ın annesinin, zamane 'tazeleri' için söyledikle­ ri dikkat çekicidir: - Hepsi düzgün, boya güzeli . Ben genç oldum, ihtiyar ol­ dum, bu yaşa kadar rastık nedir, düzgün nedir bilmem. Bir ca­ hillik edip süs yapacak olsak, eve gelince hemen yüzümüzü , gözümüzü yıkardık ki babamız görüp de bize darılmasın diye . Bir kere sevaptır diye sürme çekmiştim, babam rahmetli gör­ müş, nur içinde yatsın , hemen anneme söylemiş: 'Bir daha o kılıkta karşıma çıkmasın' demiş. Bir daha kimin haddine düş­ 50 müş. Şimdikilerde o korku, o saygı da yok. 1

Moda her ne kadar, kadınlan erkeklerin kıyafetlerini kullan­ maya teşvik etse de toplumsal normlar, "karşı cinsin kimliği­ ni çok bariz biçimde kendine maletme çabalarını engeller" ve 1 49 A.g.e. , s . 24-26. 1 50 M.Ş., Ayaşlı ve Kiracılan, s. 1 6- 1 7 82

"kadınların erkek giyim ögelerini kullanmalarına simgesel bir niteliğin, çelişkinin, uyumun, ironinin, abartının, vb. eşlik et­ mesi gerekir; böylece gözlemciye, karşı cinsiyete ait sureti gö­ ründüğü gibi kabul etmemesi gerektiği yolunda mesaj verilmiş olur." 1 5 1 Genelde tuvalet, özelde ise makyajda tercih edilen renk­ leri bu bağlamda okumak gerekir. Böylece kadın kılık kıyafe­ tine yerleşen maskulen veya sade tarza rağmen devrin alamod ruj ve pudra renklerinin yoğunluğu ve koyuluğu , bilhassa kır­ mızı rujun yaygınlığı anlam kazanır. Zira Batı'da bile 1 9 1 0'lu yıllarda kırmızı ruj süren kadınların büyük ihtimalle fahişe ol­ duğu düşünülürken 1 52 1 930'lara gelindiğinde "dudaklar kıpkır­ mızı boyan [maktadır] " 1 53 ve bu durum, geleneksel olanla çatış­ manın veya değişimin bir başka simgesi olarak değerlendirile­ bilir. Renkler, geleneksel anlamda belli psikolojik ve ahlaki an­ lamlar taşır ve moda gibi özgür bir alanda dahi renk kendisi­ ne yüklenen anlama boyun eğmek durumunda kalmakta, yani önceden belirlenmiş belli kültürel anlamlan dolaylı bir şekilde yansıtmaktadır. Buna göre " tu tku , saldırganlık simgesi olarak kabul edil [ en ] " kırmızı 1 54 ile "değerler dünyası karşı karşıya ge­ lirken, dış görünümle ilgili bir şey olan 'şıklığın' renkler altında ezilip gittiği görülmektedir. " 1 55 Mahmut Yesari'nin ôlünün Gözleri romanında, lstanbul'da bir tekkenin odalarında yaşayan yoksul insanların hayadan an­ latılır. Zengin sanılan Kevser Hanım, komşuları tarafından hoş tutulmakta, bilhassa Neriman'ın ailesi, kızlarını evlatlık alır ve 1 5 1 Fred Davis, Moda, Kültür ve Kimlik, s. 55. 152 Linda Watson, Modaya Yôn Verenler, çev. Güneş Ayas, Güncel Yayıncılık, İs­ tanbul, 2007, s. 9. 153 Hüsniye Altınay-Halime Yüceer, Moda ve Tarihi, Ankara, y.y. , 1992, s. 1 23. 1 54 jean Baudrillard, Nesneler Sistemi, çev. Oğuz Adanır, Aslı Karamollaoğlu, Bo­ ğaziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul, 2014, 3. basım, s. 39-40. 1 5 5 llgili dipnotta Baudrillard, "Gözler kolaylıkla 'çarpıcı' renklere takılıp kalabil­ mektedir. Örneğin kırmızı elbise giyen biri, çıplak birinden daha dikkat çeki­ ci olup, iç dünyadan yoksun salt bir nesneye benzemektedir. Bir nesne olarak kadın giysilerinin özellikle canlı renklere meyletmesiyle toplumsal statü ara­ sında belli bir ilişki vardır. " der. Jean Baudrillard, Nesneler Sistemi, çev. Oğuz Adanır, Aslı Karamollaoğlu , Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, lstanbul, 20 14, 3. basım, s . 40. 83

mirasını ona bırakır ümidiyle kadının her türlü hizmetine koş­ maktadır. Kevser Hanım'ın akrabaları da yaşlı kadınının zengin olduğunu zannettikleri için son zamanlarında sık sık tekkeye gelmeye başlamışlardır. Bu akrabalardan Şişlili Mihriban, Neri­ man'ların odasına buyur edildiği bir gün N eriman'ı süzüp onun ne kadar güzel olduğunu , biraz bakımla mesela "dudaklara, bi­ raz karmen, azıcık ıstampa" ile çok daha güzel olacağını düşü­ nür. 1 56 Burada adı geçen "karmen" , karmen kırmızısı rujdur ve farklı tonlarıyla kırmızı ruj öylesine modadır ki romanlarda sıklıkla geçmektedir. Mesela Halide Edip'in Tatarcık romanın­ da Zehra'nın, "Yüzü avuç içi kadar küçük, daima en koyu 'Ra­ şel' pudra ile şairane bir şekilde sarartılmış [ tır] . Erguvan renk­ li dudak boyasını, ağzını olduğundan çok fazla küçük göstere­ cek bir sanatla kullanır. Bunun için iki koyu firuze taşı gibi ma­ vi gözleri, uzun siyah kirpikleri arasında ağzından daha büyük­ müş hissini verir" 1 57 sözleriyle anlatılan makyajının en belir­ gin tarafı, kızıl dudaklarıdır. Llle'nin misafiri Miss Barkley, is­ kelede rastladığı Zehra'dan "Orada yeşil gözlü , kızıl dudaklı bir vamp vardı. Ama Holivut'tan yeni gelmiş gibi bir mahlüktu . " 1 5 8 diye bahsederek kızın kim olduğunu sorar. Yakup Kadri'nin Ankara romanında Selma Hanım da danslı , briçli çaya giderken dudaklarını yakut rengi bir rujla boyar. 1 59 Bugün dahi ekseriye tle ruj la aynı renkte kullanılan oj e­ nin de alamod renkleri kırmızı ve tonlarıdır. Aka Gündüz'ün Tank-Tango romanında Bihter'in , oda hizmetçisi Nazik Tey­ ze'ye memleketinde kadınların kına sürüp sürmediğini sorma­ sı üzerine kadın "Kına sürülmez hanımım, kına yakılır. Eski­ den yakarlardı. Ama şimdi hepsi tango oldu . Kına yakmıyor­ lar da tangolar gibi cila sürüyorlar" 1 60 cevabını verir. Hakika­ ten Ankara'da Selma Hanım ve Hakkı Bey'in evinde verilen 1 56 Mahmut Yesari, Ôlünün Gôzleri, Semih Lütfi Sühulet Kütüphanesi, İstanbul, 1 933, s. 79. 157 Halide Edip, Tatarcık, s. 57-58. 1 58 A g e , s. 67 1 59 Yakup Kadri, Ankara, s. 89. 1 60 Aka Gündüz, Tank-Tango, Resimli Ay Matbaası T . l. Şirketi, İstanbul, 1 940, 2. .

.

.

basım, s. 208. 84

bir davette kadınların hepsinin "dudakları ve tırnaklan kızıla boyanmış [ tır] " 1 61 Aynı şekilde Tatarcık'ın mekanı olan Poyraz Köyü'nün kadınlarının da tırnaklan "kıpkızıldır" 1 62 Makyajla ilgili son olarak pudra renklerinden bahsetmek ge­ rekir. Tatarcık'ta Zehra'nın makyajı anlatılırken kızın pudray­ la yüzünü sararttığı söylenmişti. Çünkü pudralar, artık sadece pürüzsüz bir ten için değil; ten rengini farklılaştırmak için de kullanılmaktadır. Nitekim aynı romanda Sungur Balta'nın ah­ baplarından Bayan Fitnat, esmer olmasına rağmen koyu renk pudra ile "modaya uymak için tenini güneşte yaktığı hissini ha­ sıl eder. " 1 63

1 6 1 Yakup Kadri , Anka ra , s. 1 1 2. 1 62 Halide Edip, Tatarcık, s . 3-5. 1 63 A.g. e. , s . 140. 85

Ü Ç ÜN C Ü BÖLÜM

Erkek Kılık Kıyafeti ve Moda

Erkekler ve moda Erkeklerin, kadınlar kadar modayla meşgul olmamaları hemen hemen bütün çalışmalarda erkeklerin modayla bağının yok sa­ yılmasına yahut zayıflatılarak önemsizleştirilmesine sebep ol­ muştur. Halbuki alamod giyinen, giyinmeyi arzu eden yahut alamod giyinmenin zenginlik, asrilik, mondenlik veya medeni­ lik yolunda güçlü bir araç olduğunu düşünen erkekler, sanıl­ dığından çok daha fazladır. Her şey bir yana erkekler, kılık kı­ yafe tin "karşı cinslerin birbirlerini cezbetmelerinde" oynadığı role 1 binaen hiç olmazsa kadınlar dolayısıyla modayla ilgilen­ mektedirler. Mahmut Yesari'nin Çoban Yıldızı romanında Ce­ mil Kazım, Hüseyin Bahattin Paşa'nın kızı Sadiye'ye aşıktır; an­ cak onunla evlenmeye , hatta ona evlenme teklif etmeye dahi cesaret edemez. Çünkü Sadiye , zengindir ve onun seçeceği ko­ ca " temiz, şık giyinerek, beyninin içinden ziyade dışarısını süs­ leyen kalıp, şekil erkeklerden biri [ dir] " Cemil Kazım ise "hiç modasını değiştirmediği sade elbisesi, kısa kesilmiş saçları, ekM. Sema Üşenmez , Toplum ve Moda Etkileşimi, İstanbul: Mimar Sinan Üni­ versitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyoloji Anabilim Dalı, 1992, basılmamış doktora tezi, s. 1 38. 87

seriya tentürdiyot, mürekkep lekeleri çıkmayan tuvaletsiz elle­ riyle intihap hakkını ilk günden kaybetmişti [r] " 2 ve ümitsizli­ ğinin farkındadır. Gönüllü veya gönülsüz giysi tercihi bireyin kendi yaşamı­ nı kavrama yollarından biridir ve bilhassa erkeklerin giysile­ rinden toplumsal konumlarını nasıl yorumladıkları okunabilir. Erken Cumhuriyet dönemi romanında erkekler, modayla sade­ ce kendileri için değil; başta eşleri olmak üzere aile fertleri do­ layısıyla da ilgilenirler. Bu durum, erkeğin modayla bağını, ka­ dınının modayla ilişkisinden farklılaştırmakta ve çok daha il­ ginç bir hale getirmektedir. 19. yüzyılın başında "eril kimliği ve cinsiyetin ifadesine iliş­ kin egemen kültürel normları desteklemiş " 3 olan moda , er­ kek kıyafetinin esas formunu sabitlediği için zaman içinde hasıl olan değişimler, kadınınkine göre daha yumuşak ve be­ lirsizdir. 4 Kadın kılık kıyafeti ve modaları bağlamında izle­ nen ve daha ziyade ahlak, sosyal rol gibi meselelerde yoğunla­ şan tartışmalar, erkek kılık kıyafe ti ve modası söz konusu ol­ duğunda erkeğin, kılık kıyafe te ve modaya karşı, tavrı, ilgi­ si yahut ilgisizliği , özeni yahut özensizliği gibi noktalarda an­ lam kazanır. Halide Edip'in Zeyno'nun Oğlu romanında Mesture Hanım , "snop" tabir ettiği ve inadına fena giyinerek yüzlerini boyama­ yan kadınlardan bahsederken "erkekler arasında da bu nevi ukalalar" olduğunu söyler. Mesture Hanım'a göre monden ha­ yatın gerekliliklerini uygulamayan bu nevi erkekler mevkisiz ve parasız kalmaya mahkümdurlar. 5 Oysa Mazlüme , annesiyle aynı fikirde değildir. Babasının annesi ve kendisini, görevi icabı bulunduğu Diyarbakır'a çağırmasından bahsedilirken aile dos­ tu Asım Bey'e "Vallahi doktor hiç yeni bir şey olmuyor, dans, briç , poker, dedikodu , yine dans, poker filan, bir de eli mani2 3

Mahmut Yesari, Çoban Yıldızı, Orhaniye Matbaası, lstanbul, 1 925, s. 1 5 . Diana Crane , Moda ve Gündemleri: Giyimde Sınıf, Cinsiyet ve Kimlik, Çev. Öz­ ge Çelik, Ayrıntı Yayınları, lstanbul, 2003, s. 223 .

4

Çünkü pantolon vb. kıyafetlerin sebep olduğu tartışmalar önceki yıllarda ya­ şanmış ve bitmiştir.

5

Halide Edip, Zeyno'nun Oğlu, s. 409-4 10.

88

kürlü , yüzü pudralı cici beyler" sözleriyle lstanbul'da yaşanan "yapmacık hayattan" şikayet eder. - Allah Allah, erkek oldum diye herkes tırnaklarını hamal gibi mi tutsu n ! Ben anlıyorum, bir Anadolu subayı modası çık­ tı , bizim sivil gençler gözden düştü . Halbuki bu cahil kız gör­ se, subaylar daha şık, hem yüzleri pudralı . . . " 6

sözleriyle Mazlüme'yi usandıran cici beylerin savunmasını Mesture Hanım yapar. Ancak annesi ne söylerse söylesin Maz­ lüme'nin fikri değişmeyecektir. Aka Gündüz'ün Çapkın Kız ro­ manında Çapkın Kız da Mazlüme ile aynı kanaattedir ve dostu Cicim Ali'ye hitaben yazdığı mektupta "Eğer öyle süzgün göz­ lü , briyantinli, Lövantino bir mahluk olsaydın, ölüm Allah ben seninle ahbap olmazdım. " 7 diyerek böyle erkeklerle samimi bir ilişki dahi kuramayacağını söyler. Mesture Hanım'ın beğenip kızına karşı savunduğu , Mazlü­ me ve Çapkın Kız'ın ise çevrelerinde görmeye dahi tahammül edemedikleri cici beylerden birinin ayrıntılı tasvirine, yine bir kadının kaleminde tesadüf edilir. Selahattin Enis'in Zil.niyeler romanının kahramanı Fitnat Hanım, ruznamesinde , Ada'daki günlerini anlatırken Prenses Leman Adile'nin, kendisinden on yaş küçük olan sekizinci kocası Ferdi Bey'den bahseder: Buna bir koca değil, dükkan camekanına konulmuş bir man­ ken demek daha doğru olabilir. Saçları briyantinden panl pa­ rıl. . . Kaşlarında ve yüzündeki bütün ince kıllar birer birer hu­ susi bir itina ile alınmış. Yaka ve gömleklerini Paris'ten getir­ tiyor; elbisesini Butter'de yaptırıyormuş . . . Bıyıklan tamamıy­ la tıraşlı. Yüzünün pudrasını, gözlerinin sürmesini ve dudak­ larının hafif boyasını, iddia edebilirim ki bir gün bile ihmal et­ miyor. Ta Ada'dan Beyoğlu'na maniküre inmekten üşenmi­ yor. Yanınızdan geçerken, sürdüğü keskin kokulu lavantalar­ la, insanda gayri ihtiyari bir berber çırağı vehmini hasıl edi-

6 7

A.g.e. , s. 33. Aka Gündüz, Çapkın Kız, Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi , İstanbul, 1930, s. 4. 89

yor. Hulasa, bir insan ki yalnız elbiseden, boyadan ve lavanta­ dan mürekkep. 8

Belli ki Fitnat Hanım da Mazlüme ve Çapkın Kız gibi dü­ şünmekte ve Ferdi Bey'in halinden hazzetmemektedir. Halbuki Ferdi Bey, kılık kıyafeti için emek vermekte, vakit ve para har­ camaktadır. Tutuşmuş Gönüller romanında Lemiye'nin dostu Behçet Hilmi Bey de "son moda şık" tır ve anlatıcı, "Kıyafeten, fikren asri bir delikanlıydı" diye andığı genç adamın kılık kıya­ fetinden bahsederken "Lavantalarının, pomatalarının, pudrala­ rının, ipek eldiven ve çoraplarının, rugan iskarpinlerinin, her kostümünün renk ve biçimiyle ahenktar bahalı kravatlarının, bilezik saatlerinin, altın, gümüş bastonlarının mesarifi oynak bir kadının tuvalet sarfiyatından bir çekirdek aşağı kalmazdı," 9 diyerek meselenin para boyutunu vurgular. Ferdi ve Behçet Hilmi gibi "son moda şık" ve "manken" gibi dolaşmanın diğer gerekleri ise kılık kıyafet hususunda bilgili ve modadan haber­ dar olmaktır elbette . Böyle erkekler, her mevsim değişen ve ye­ nilenen modelleri adım adım takip ederler ve Ankara romanın­ da bahsi geçen Noel ve Yılbaşı balolarına hazırlanan erkekler gibi şartları zorlayarak şıklıkta birbirleriyle yarışırlar: llk yıllar, bir kuyruklu ceketle bir silindir şapka kafi sananlar, şimdi , klak ve makferlan peşinde koşuşuyorlardı. Yazık ki, bu arti k l lerin bir kısmını stoklan tükenmiş olduğu için bulmak

kabil olmuyor ve Beyoğlu'nun belli başlı mağazaları vasıtasıyla Avrupa'ya ısmarlamak lazım geliyordu . 1 0

Kadın kılık kıyafetinde olduğu gibi erkek kılık kıyafetinde de modanın merkezi , Beyoğlu ve Avrupa'dır. Bu yüzden mo­ daya düşkün erkeklerin Avrupa seyahatlerinden alışveriş yap­ madan dönmeleri neredeyse imkansızdır. Hatta kimi zaman alışveriş hususundaki hevesleri, kılık kıyafet modasının akla ilk getirdiği kadınlardan bile ileri seviyededir. Burhan Cahit'in 8 9 10 90

Sel:ıhattin Enis, Zdniyeler, Orhaniye Matbaası, İstanbul, 1 342, s. 1 38. Hüseyin Rahmi, Tutuşmuş Gönüller, s. 1 16- 1 1 7. Yakup Kadri, Ankara, s. 92.

Yaprak Aşısı romanında Ayşe Hanım, eşi Necmi Bey'in, Avru­ pa'da kendisini devamlı büyük moda mağazalarına sürükleme­ sinden şikayet eder. 1 1 Necmi Bey, Avrupa'nın giysi piyasasını şehir şehir bilmektedir. Nis'ten daha ucuz bir şehir olduğunu düşündüğü Paris'te, karısından evvel uyanarak hazırlanır; çün­ kü kendisine elbise bakmak istemektedir. 1 2 Bazıları ise sade­ ce hazır giyim mağazalarından alışveriş etmekle kalmaz ve An­ kara romanında ata binmek için "Almanya'da iken yaptırttığı spor esvaplarını" 1 3 giyen Nazif Bey gibi kendilerine özel kos­ tümler diktirirler. lstanbul'da ise moda dergileri ve gazeteleri, erkeklerin reh­ berliğini yapar. Tatarcık romanında anlatıcı, Sungur Balta'nın yatının güvertesinde bulunan erkeklerin "yat yarışı kıyafetleri­ ni moda gazetelerinden kopya etmiş" 14 olduklarını söyler; öy­ le ki beyler, moda gazetelerinin reklamı gibidirler. Çoban Yıl­ dızı romanında Sadiye'nin kızı Nigar'ı baştan çıkaran Faik de "daima en son gelen moda gazetelerinin zi-hayat bir reklamı gibi" dir. 1 5 Moda gazetelerinden kopya edilen kostümler, Be­ yoğlu'ndaki terzihanelerde dikilir. Eşkıya ininde romanında Nefi Bey ve Hikmet, Cadde-i Kebir'de terzihanesi bulunan Ter­ zizade Osman Zeki Bey'e telgraf çekerek kendilerine kıyafet ıs­ marlarlar. Telgraftaki "Ölçülerimiz defterinizde kayıtlıdır" 1 6 ibaresinden, erkeklerin de kadınlar gibi devam ettikleri bir ter­ zihaneleri olduğu anlaşılır. Diğer taraftan Nefi Bey'in, "Birer dilenci kıyafetiyle girdiğimiz paravananın arkasından mükem­ mel, a la mode birer 'centilmen' olarak çıktık" 1 7 demesi terzile­ rinin, onlara modaya uygun kıyafetler diktiğini anlatmaktadır. Buraya kadar sıralanan malzemeler, farklı açılardan değer­ lendirilebilir. Avrupa, Beyoğlu , gazete ve dergi gibi modanın 11

Burhan Cahit , Yaprak Aşısı, Kenan Basımevi ve Klişe Fabrikası , lstanbul , 1 939, s. 101 .

12 13 14 15 16 17

A.g.e. , s. 96. Yakup Kadri, Ankara,

s.

42.

Halide Edip, Tatarcık, s. 62. Mahmut Yesari, Çoban Yıldızı, s . 367. Hüseyin Rahmi, Eşkıya ininde,

s.

388.

A.g.e. , s. 394. 91

anahtar kelimelerinin tespit edilebileceği satırlardan aynı za­ manda pomatasından manikürüne erkek tuvaletini; ipek eldi­ venlerinden yat yarışına özel diktirilen kostümlerine aksesuar­ ları ve giysileriyle erkek gardırobunun parçalarını ve çeşitlili­ ğini okumak da mümkündür. Erkeğin kılık kıyafet hususun­ da gösterdiği heves ve harcadığı emeğin kadınlar tarafından ne şekilde karşılandığı; bu durumun Mazlüme, Çapkın Kız ve Fit­ nat Hanım gibi bazı kadınlara itici gelirken Mesture Hanım gi­ biler tarafından beğenilip takdir edildiği de örneklerden çıka­ rılabilecek bir başka sonuçtur. Anlaşılan kadınlar hayatta dur­ dukları yere göre böyle erkekler karşısında ikiye ayrılırlar. Kı­ lık kıyafet ve moda sadece bir zevk meselesi değildir. Nitekim erkeklerin meseleye yaklaşımları da onların kendileri ve çevre­ leriyle kurdukları ilişkinin bir neticesidir ve çoğu defa erkekler bunun farkındadırlar. Yakup Kadri'nin Hüküm Gecesi romanında Ahmet Kerim , aşık olduğu Samiye Hanım'ı takip ettiği bir gün, modadan anla­ mayan ve pek de işinin ehli olmayan terzisinin elinden çıkmış kıyafetinden dolayı kendisini son derece rahatsız ve çirkin his­ seder. Bu his, kabaca kadınların, erkeklere yaklaşımına bağla­ nabilir; çünkü kadın erkek ilişkilerinde karşı tarafın gözü belki de her şeyden önce gelmektedir. Ancak hakikat, bu kadar sathi ve basit değildir. Kılık kıyafetine özen gösteren erkekler, üzer­ lerinde taşıdıkları her parçadan etkilenir ve onlardan sadece kadınlara karşı değil, kendilerine ve hayata karşı da güç alırlar. Çünkü sessiz göstergelerden oluşan kılık kıyafet dilinin her bi­ rimi "statü belirleyici, kişileri birbirinden ayırt edici, diğer in­ sanların onlara nasıl davranmaları gerektiğinin mesajını göste­ ren işaret ya da işaret taşıyıcıları olarak [ işlev görmektedir] " 1 8 ve 19. yüzyıl ile 20. yüzyılın başında "bir toplumsal sınıfla öz­ deşleşme , erkeklerin kimliklerini ve toplumsal çevredeki ilişki­ lerini algılama biçimlerini etkileyen başlıca etmendir. " 1 9 Üç ls­ tanbul romanında Adnan, bir zamanlar Mermer Yalı'nın vekil18 19 92

Gülcan Ercivan, Cemal Meydan, "Modanın Dili " , s. 77 Diana Crane, Moda ve Gündemleri: Giyimde Sınıf, Cinsiyet ve Kimlik, çev. Öz­ ge Çelik, Ayrıntı Yayınları, lstanbul, 2003 , s. 256.

harcı Salih'le aynı terziye giderken20 zengin olduktan sonra Be­ yoğlu'nda meşhur bir terziye devam etmeye başlar: Adnan, Beyoğlu'ndaki bu meşhur terziyi az daha öpecekti. Bu zamana kadar kendini dümdüz sanıyordu ; meğer beli varmış ! Meğer ceketin iki yakası da insanın yanağını iki taraftan aşağı­ ya çeken iki muzip değilmiş ! Fakat biraz mahzundu : Her ceketin başka bir kravatı oldu­ ğunu meşrutiyetin ilanından sonra öğreniyordu . Terzi 'Kravat görünmemelidir' deyince Adnan, göğsünden utandı. Yeşil bo­ yunbağını boynundan çıkarırken eski tarih hocasının bir par­ çasından daha kurtuldu ; rahat nefes aldı. Aynadaki adamdan ayrılamıyordu . Eski elbisesinin kabuğundan kurtulan adam sevimli hışıltı ile giydiği ipek astarlı ceketin içinde yürürken gövdesi hiçbir yere değmeyerek yuvarlanıyordu . Pantolon bo­ ru gibi durmuyor, bir uzviyetin asabi çizgileriyle sarkıyordu . Ve bu pantolonun üstünde vücudu çiçek sepeti gibi hafif hafif uçuyor, görünmeyen kravatın tepesinde çehresi matlaşıyordu . Terziden çıktığı zaman nikbindi. 2 1

Ahmet Kerim'in kötümserliğine karşılık Adnan, yeni terzi­ sinden çıkarken nikbindir. Etkileyici bir şekilde satırlara yan­ sıyan nikbinlik, altı birkaç defa çizilecek denli önemlidir. Ad­ nan'ın eski yeşil kravatıyla birlikte , artık ardında bırakmış ol­ masına rağmen onu hala mahzun edebilen eski hayatından, unutmak istediği mazisinden bir parça daha kopmuştur. Çün­ kü iyi dikilmiş kıyafetler ve uygun seçilip doğru kullanılan ak­ sesuarlar, onun sadece endamını ortaya çıkarıp görünüşüne güzellik katmamış ; genç adamın ruh halini de düzeltmiştir. Kendini/kimliğini kıyafetiyle tanımlayan Adnan, kadın veya er­ kek herhangi birinin gözüne ne şekilde görüneceğini düşün­ meksizin, nikbindir. Bu , erkeğin moda ile bağındaki terazinin bir kefesinde kendiyle kurduğu ilişkinin ifadesidir. Diğer kefe­ de ise çevre ile kurulan ilişki vardır ve erkek, çevreyle kurduğu ilişkide tek başına değildir. 20 21

Mithat Cemal , Üç lstanbul,

A.g. e. ,

s.

s.

248.

290-29 1 . 93

Alamod erkekler, Harp Zengininin Gelini romanında Cevdet Efendi'nin oğlu Lütfi gibi kendilerine eş olarak alamod kadın­ lar isterler. Süse düşkünlük göstermeye başladıktan sonra ha­ minnesi ve annesinin onun için görücü gittiği kızları "istemem o biçim mahalle kızını ! " diye reddeden Lütfi'nin "Aklı fikri o guguruklu başlı , tango kılıklı karılarda [ dır] " 22 Lütfi'ye ken­ di gibi, hatta kendinden bile daha fazla kılık kıyafetine ve mo­ daya düşkün olan Suat bulunur ve iki genç evlendirilir. Böyle­ ce eş seçiminde öncelikli bir kriter olarak karşılaşılan alamod­ luk, esasen erkeklerin moda ile bağını kadınlarınkinden fark­ lılaştıran çok önemli bir yönü işaret etmektedir. Kadınlar, eş­ lerini seçerken onların kılık kıyafetine bakarlar; ancak bu da­ ha ziyade kendi zevkleri içindir (yahut romanlarda daha ziyade bundan bahsedilir) . Erkeklerde ise etrafa karşı alamod bir eşe sahip olmak arzusu kuvvetlidir. Çünkü erkekler, eşlerinden ve onların kılık kıyafetlerinden kendilerine pay çıkarmaktadırlar. Beğenilme arzularını, sadece kendilerine edilen iltifatlar tatmin etmeye yetmez. Belki de eşlerini kendilerinin bir parçası kabul ettiklerinden, Ankara romanındaki Hakkı Bey gibi eşlerine edi­ len iltifatlardan da kendilerine büyük bir hisse çıkararak mem­ nuniyet duyarlar. Hakkı Bey kendi monden muvaffakiyetleri kadar karısınınkiy­ le de iftihar etmektedir. Onu, her kadından daha güzel, daha süslü ve daha itibarda görmek yegane emelidir. Eski Milli Mü­ cadelecilerden bazıları gibi Hakkı Bey için de kıyafet değişi­ minden sonra milli dava adeta böyle bir mondenlik iddiası şek­ line girmişti. Bir Avrupalı gibi giyinip süslenmek, bir Avrupa­ lı gibi dans etmek, Bir Avrupalı gibi yaşayıp eğlenmek ve he­ le bu iddiada Avrupalılar nezdinde, Avrupalılar arasında mu­ vaffak olmak bunlara büyük bir zafer kazanmak kadar ehem­ miyetli görünüyordu . Bu yeni Türk muhitine yeni girmiş bazı ecnebiler, Hakkı Bey'e 'Bu Almancayı Berlin'de mi öğrendiniz?' veya Selma Ha­ nım'a 'Hiç şüphesiz Paris'ten giyiniyorsunuz? Değil mi?' di22 94

Sermet Muhtar, Harp Zengininin Gelini,

s.

42-43 .

ye sordukları vakit, Türklerce, sanki, medeniyet yolunda ge­ niş bir adım atılmış gibi oluyor; eşte dostta bir düğün demek­ tir gidiyordu . Lakin, bazen, bu muvaffakiyetlerin gene Türkler arasında bir nevi rekabet, bir nevi kıskançlık hisleri de uyan­ dırdığı oluyordu . O vakit, bütün aileler arasında bir giyim ku­ şam yarışıdır başlıyordu. 23

Burada, dönemin etkisi de büyüktür elbette. Bu dönem, kı­ lık kıyafetin en büyük değişimi geçirdiği yıllardır ve kadın kı­ lık kıyafetinde etkileyici, hatta sarsıcı olarak nitelendirilebile­ cek bir değişim yaşanmaktadır. Dahası nispeten sade kalan er­ kek kıyafetinin yanında kadınların giysileri , aksesuarları veya mücevherleri daha zengin ve gösterişlidir. Lütfi , bu yüzden ma­ hallenin kızlarına burun kıvırmakta, Hakkı Bey bundan dolayı Selma Hanım'ın giyim kuşamının beğenilmesinden, Selma Ha­ nım'dan bile daha fazla gurur duymaktadır. Çünkü şehirli aile­ lerin gelişmesiyle birlikte bir erkeğin karısı ve kızları çoğu defa bir unvana yahut yüksek sosyal statünün temeli olan herhangi bir şeye sahip olmadıkları halde giyimleriyle ailenin, özellikle de ekmeği kazanan erkeğin statü iddiasını duyurdukları bir ifa­ de aracı kabul edilir. 24 Bu öyle güçlü ve yaygın bir kabuldür ki eğitimsiz ve taşralı erkekler bile sınıflar arasındaki geçişte ve­ ya sınıfla bütünleşmede aile kadınlarının esas rolü oynadıkla­ rını bilirler. 23 24

Yakup Kadri, Ankara, s. 89-90. Erkeğin moda ile kurduğu ilişkinin bu cephesi pek çok bakımdan dikkat çeki­ ci, anlamlı ve önemlidir. Başlangıcından itibaren moda üzerine kalem oynat­ mış isimlere de gönderme yaparak Davis, durumu şu şekilde özetler: "Modem çağda erkeklerin kısıtlanmış kıyafet kodu ile kadınların incelikli kıyafet ko­ du arasındaki etkileşimin sistem ölçeğinde bir eşzamanlı özelliği, bunlardan ilkinin kendini ifade etme yollan büyük ölçüde sınırlandırılmışken, ikincisi­ nin zengin bir simgesel dağarcığı koruması ve moda aracılığıyla daha da ge­ nişletmesidir. Bell'in ( 1947) ve ondan önce başkalarının (Simmel 1 904; Veb­ len 1899) belirttiği gibi, kentli burjuva ailesinin gelişmesiyle birlikte bir erke­ ğin kansı ve kızlan, kendileri çoğu zaman unvana ya da yüksek sosyal statü­ nün temeli olan başka bir şeye sahip olmadıktan halde -dünyada 'önemli ko­ numlar'da değillerdi, politikaya ve yönetime katılmaktan alıkonmuşlardı-, gi­ yimi, dekorasyonu ve başka tüketim faaliyetlerini ailenin, özel olarak da ek­ meği kazanan erkeğin statü iddialarını duyurmak üzere bir ifade aracı olarak kullanılmaktaydılar. " Fred Davis, Moda, Kültür ve Kimlik, s. 52. 95

Server Bedi'nin Cumbadan Rumbaya romanında Tahsin Bey, Cemile'ye Taksim'de bir apartman tutup kızı orada yaşatmak is­ ter. Cemile'yi çok beğenmekle birlikte aslında genç kızda gön­ lü veya gözü yoktur. Tahsin Bey'in istediği, yeni girdiği sosyete hayatında kendisinin vitrini olacak güzel bir evde yaşayan güzel bir kadındır. O, pahalı ve alamod kübik apartmanını yine pahalı ve alamod eşyalarla doldurur. Sosyete hayatının gereklerini öğ­ renmesi için hoca tuttuğu Cemile'yi , "Ben seni Beyoğlu'nun en kibar madamalanndan daha süslü görmek isterim. " diyerek şık ve alamod kıyafetlerle giydirir. 2 5 Artık Tahsin Bey, yeni ve zen­ gin ahbaplarını ağırlamaya yahut onların davetlerine katılmaya hazırdır. Çünkü Tahsin Bey'in moda ile kurduğu ilişkinin düğü­ mü , yeni girdiği dünyaya hazır olmak isteğiyle atılmıştır.

Erkek giyim kuşamı Bu kitapta ele alınan romanların tarihlerine bakıldığında, Tan­ zimat'ın ilanını takip eden yıllarda giyilmeye başlanan ceket ve pantolonların artık alelade erkek kıyafetleri arasına girdiği dö­ nemlere denk geldiği görülür. Dolayısıyla bu giysilere dair tartış­ malar eskide kalmıştır. Erkek modası, kadın kıyafetinde yaşanan zihniyet, medeniyet, ahlak tartışmaları gibi engellere takılmadan ceket yakalan veya pantolon paçalarıyla oynamakta, aksesuarla­ rın renklerini ve biçimlerini her mevsim yenilemektedir. Burhan Cahit'in Yalı Çapkını romanının genç kahramanı "Fa­ zıl Azmi, o senenin modası dar pantolonla, küçük yakalı kostü­ mü , ceket kolundan dalga dalga sarkmış ipek mendili, elinde gül ağacından saplı siyah ve ipek şemsiyesi, parmağında gözü pır­ lantalı altın yılan yüzüğü, yastık gibi kalın boyunbağının üzerin­ de elma biçimi elmaslı iğnesi ile tam manasıyla birinci sınıf şık bir genç olarak" 26 tasvir edilir. Boyunbağı ipek, bembeyaz göm­ leği kolalı, pantolonu ütülüdür. 27 Yani Fazıl Azmi'nin kılık kıya­ fetinin verilen bütün özellikleri 19. yüzyıl sonu, 20. yüzyıl başı 25 26 27 96

Server Bedi, Cumbadan Rumbaya,

s.

72.

Burhan Cahil, Yalı Çapkını, Akşam Kitaphanesi, İstanbul, 1933 ,

A.g.e.,

s.

31.

s.

8.

erkek modasına uygundur. Burada kolalı gömleğe, küçük yaka­ lı cekete ve ütülü pantolona dikkati çekmek gerekir. Pantolonun ütülenmesinden farklı olarak ütü izi taşımaya başlaması 1 900'le­ rin başına denk gelir. 28 Tutuşmuş Gönüller romanında Nevha­ yal'in sevgilisi Süha Pertev'in, bir buluşma esnasında giydiği kos­ tümünün de "ütüsü taze"dir. 29 Çünkü giyildikçe kaybolan izleri belirginleştirebilmek için pantolonlar devamlı ütülenmektedir. Aynı romanda Şaheser'in , "Taralı saçları, kırpık bıyıklan, pa­ çaları dar kısa pantolonları, ipek çorapları, şık iskarpinleriyle" 30 andığı gençlerin kıyafetleri , biçim olarak bir başka pantolon modasına misaldir. 1 920'lerde pantolonlar darlaşmış ve boyla­ n kısalmıştır. Dolayısıyla ortaya çıkan çorapların şık ve ipekten örülenleri tercih edilir olmuştur. 3 1 Bir zaman sonra paçalar bol­ laşacak; Ankara romanında , Selma Hanım ve eşi Hakkı Bey'in evlerinde verdikleri bir davette bulunan bütün erkeklerin kos­ tümleri "bol paçalı ve dar belli" 32 olacaktır. Üç lstanbul roma­ nında Adnan'ın, Beyoğlu'ndaki yeni terzisinde diktirdiği kostü28 29 30 31 32

A.g. e. , s. 1 00. Hüseyin Rahmi, Tutuşmuş Gönüller, s. 3 1 8-3 19.

A.g.e. , s. 42. Hüsniye Altınay - Halime Yüceer, Moda v e Tarihi, s . 1 04. Yakup Kadri, Ankara, s. l 1 2. 97

mü de genç adamın belini ortaya çıkanr. 33 Erkek kostümlerin­ de kadınlarınki gibi hadan belirginleştiren moda, artık ceketle­ rin biçimlerini bele oturan bir şekilde çizmektedir. Savaş sonra­ sı yıllarda sporun önemsenmesi ve atletik yapının beğenilir ol­ masıyla çizgiler iyice belirginleşecek, herkesin atletik bir vücu­ da sahip olması mümkün olmadığı için geometrik hatlarla ta­ sarlanan ceketlerin omuzlan kare ve yüksek görünsün diye vat­ kalarla, göğüsleri ise telalarla desteklenecektir. 34 Böylece Niya­ zi Durusoy'un Bağlar Arasından romanında Necla'nın arkada­ şı Berin'in bahsettiği yepyeni türeyen kalkık omuzlu 35 gençler, ortalıkta dolanmaya başlayacaktır. Esat Mahmut'un ôlünceye Kadar romanında Bedri Nejat'ın dostu Ziya çapkın bir adamdır. Bedri Nejat, Ziya ve onun gibi­ lere kızarak "Beyoğlu'nun bilmem hangi berberlerine suratınızı kazıtır, bilmem hangi terzisinde terazi kefesi gibi omuzlan çı­ kık elbiseler yaptırır, atarsınız kendinizi sokağa" 36 diye söyle­ nir. Ancak spor merakının artması veya daha doğru bir deyişle sporun moda oluşunun giyim tarzına yansımasının en belirgin örneği, romanlarda sıkça karşılaşılan golf pantolonlardır. Spor­ tif amaçlarla geliştirilmiş olan golf pantolon, çeşitli değişikler­ le modaya uygun hale getirilmiş ve Birinci Dünya savaşından sonra gündelik yaşama dahil edilmiştir. 37 Su Sinekleri romanı­ nın kahramanı genç kızlar sohbet ederlerken Fatma, karşılaştı­ ğı Ekrem isimli delikanlıdan şu şekilde bahseder: Öyle şık öyle şık ki tarif edemem . Tam şık sporcu . Ayakla­ rında çift dikişli, kalın tabanlı Amerikan iskarpini , damalı spor çorabı . Sırtında açık devetüyü renginde golf esvabı . Ba­ şında aynı kumaştan kasket . Yelek yok. Altın sarısı benekli , şanjanlı , koyu şarabi boyunbagı . Şıklığında , zarafetinde öy33 34

Mithat Cemal, Üç lstanbul, s. 290-29 1 . Çağla Ormanlar, "Giyim Kuşam Modalan: Püsküllü Bela'dan Şapka'ya 1923-

40" , s. 53. 35 36 37 98

Niyazi Durusoy, Bağlar Arasından, Ahmet Halit Kitap Evi, İstanbul, 1936, s. 100. Esat Mahmut, Ôlünceye Kadar, s. 47. Caryn Franklin vd. , Moda: Geçmişten Günümüze Giyim Kuşam ve Stil Rehberi, çev. Duygu Özen, Kaknüs Yayınlan, İstanbul, 20 1 3 , s. 226.

le bir hususiyet, bir başkalık, bir incelik gördüm ki ağzımın suları aktı. 3 8

Ekrem'in golf pantolonlu kostümü , gençlere has değildir. Refik Ahmet'in Açlık romanının yetişkin kahramanı Ahmet Turgut da "lngiliz malı domuz derisinden yapılmış sağlam, sa­ n, büyük kunduraları, kuvvetli ve muntazama çizgili baldırla­ rını meydana çıkaran spor çorapları, boz renkli golf pantolonu üstünde göğsünü boynuna kadar, kollarını bileklerine kadar örten, tatlı bal rengi, fevkalade şık yün örme yan yelek, yarı ce­ ket biçimi elbisesi" 39 ile ortalıkta dolanır. Hatta Reşat Nuri'nin Eski Hastalık romanında Züleyha'nın eski bir diplomat olan ih­ tiyar dayısı Şevket Bey dahi Efes ve Bergama harabelerini gezer­ ken "yeni zamanların modasına uyarak golf pantolon, çift göz­ lük ve kasketle" 40 dolaşmaktadır. ihtiyar diplomata dahi golf pantolon giydiren bu uzun soluk­ lu moda, Ekrem ve Ahmet Turgut'un kostümlerinin tasvirinde­ ki gibi kalın tabanlı Amerikan veya İngiliz ayakkabıları, şık spor çorapları ve kasketleri de beraberinde getirir. Bu kostüm, her ne kadar sporcu kostümü yahut spor yapmaya has bir kostüm gibi düşünülse de aslında rahatlığı dolayısıyla sair zamanlarda ve şe­ hir merkezinde de giyilmektedir. Burhan Cahit'in Gurbet Yolcu­ su romanında Leyla Hanım'ın aşığı Suat Bey'le yakınlaşmaları an­ latılırken Şişli'de birbirleriyle karşılaşmalarından bahsedilir. Suat Bey, son derece şık bir "golf kıyafeti" giymektedir. Leyla Hanım kendisine "Oyuna mı Suat Bey?" diye sorunca "Hayır hanımefen­ di, yalnız yürüyeceğim," cevabını verir. 41 Erkeklerin bu favori kı­ yafeti, kadınlar tarafından da çok beğenilir. Su Sinekleri'nde Ek­ rem'in kostümünü arkadaşlarına tarif ettikten sonra sözünü, "ağ­ zımın sulan aktı" diyerek bitiren Fatma gibi Sadri Ertem'in Düş­ künler romanında anlatıcı, Fahamet'ten bahsederken onun, "golf pantolon giymeyen" "delikanlılardan hoşlanma"dığını söyler. 42 38 39 40 41 42

Mahmut Yesari, Su Sinekleri, s. 193- 1 94. Refik Ahmet Sevengil, Açlık, Vakit Matbaası, İstanbul, 1937, s. 7-8. Reşat Nuri, Eski Hastalık,

s.

218.

Burhan Cahit, Gurbet Yolcusu ,

s.

80.

Sadri Ertem, Düşkünler, s. 103. 99

Cumhuriyet'in ilk yıllarında, kullanımındaki rahatlık dola­ yısıyla tercih edilen bir diğer erkek giysisi, ipek gömlektir. Ar­ tık kumaşlar yumuşamış, erkekler, kolalı gömlek ve yakalardan kurtulmuştur. Yumuşak kumaşların şıklığı ve zarifliği dolayısıy­ la en çok tercih edileni ise ipektir. Böylece eskinin modası sert kolalı gömlekler, yerini yumuşak bir kumaş olan ipekten ma­ mullere bırakmıştır. 43 Mesela Sevenler Yolu romanında Ahmet Melih Bey'in üzerinde, beyaz ipek bir gömlek44 görülürken An­ kara'da Nazif Bey'in ahbabı Murat Bey'in renk renk ipek göm­ leklerinden45 bahsedilir. Başta ipek olmak üzere gömlek kumaş­ larının yumuşamasıyla birlikte yakalar da açılır. Erkekler eski sert ve dik yakalan kullanmayı bırakmış, bilakis gömlek düğme­ lerini açarak gezmektedirler. 46 Ôlünceye Kadar romanında Bed­ ri Nejat ile dostu Ziya'nın tatil için gittikleri Büyükada'da "de­ rilerini bir timsah gibi karartan" delikanlılar, "çıplak vücutları­ nın üzerine giydikleri ipek gömleklerin bütün düğmelerini çö­ züyor ve öyle dolaşı"yorlardır çünkü "senenin modası" budur. 47 *

*

*

Spor veya klasik, her ne tarzda olursa olsun erkek kıyafetle­ rine hakim olan modanın belirgin özelliklerinden biri giysi ve aksesuarların asortisidir ve Bahçemde Bir Gül Açtı romanında Hürrem Hakkı ile kardeşi Nevres Vacit arasında geçen bir diya­ log bu hususiyeti verir: - Sipariş ettiğim kumaşlar gelmiş. Nevres Vacit'in kolları yanına sarkıverdi : - Yine mi esvap yaptırıyorsun? Ah bu senin şifa bulmaz il­ letin ! Bir gardırop dolusu kostümün var. Birçoğunu giymeye vakit bulamıyorsun. 43 44 45 46

Çağla Ormanlar, "Giyim Kuşam Modaları: Püsküllü Bela'dan Şapka'ya 1 92340" , s. 45. Burhan Cahit, Sevenler Yolu, s. 48. Yakup Kadri, Ankara. 90. Çağla Ormanlar, "Giyim Kuşam Modaları: Püsküllü Bela'dan Şapka'ya 1 923-

40" , s. 45. 47 1 00

Esat Mahmut, ôlünceye Kadar,

s.

86.

- Rica ederim, devam etme. Sen, bu hususta kompetan de­ ğilsin, her işi ehline bırak. - Ah, ne de büyük ihtisaslann var. Sinir vallahi, Hürrem. Senin bir kostüm yaptırman, herkese benzemiyor ki. Kostüme uyacak iskarpin, boyunbağı, bin türlü aksesuar da maiyetinde. 48 - Elbette. Asorti olacak.

Nevres Vacit'in şifa bulmaz bir illet addettiği kardeşinin gi­ yim kuşam düşkünlüğü , modayla şekillenirken her kostüm, kendine uygun aksesuar ihtiyacını doğurmaktadır. Kadın kı­ lık kıyafetinde asortiyi esas alan moda, erkek giyim kuşamın­ da da aynı yolda yürür. Giysi ve aksesuarların her biri, renk ve biçim olarak birbirine uymalıdır. Bunun için golf panto­ lonla kasket takılır, her cekete ayrı bir kravat seçilir yahut giy­ si ve aksesuarlarda renkler aynı olmasa bile yakın tonlar kulla­ nılır. Ankara romanında Hakkı Bey, Ankara'ya gelen bir Alman grubunun mümessilleriyle olan randevusuna yetişmeye çalış­ maktadır. Selma Hanım, kravat seçerken eşine "lki gözüm, ne renk kravat bağlayacaksın? Bakayım çoraplarına, işte , kravatı­ nın rengi buna yakın bir şey olmalıdır. " diyerek yardımcı olur­ ken, Hakkı Bey'in ayakkabılarını çıkarmasını istediği hizmetçi­ yi "Aman, Nazan, bir türlü öğrenemedin gitti. O eline aldıkla­ rın gece iskarpinleridir," 49 sözleriyle azarlar. Anlaşılan odur ki sadece giysiler arasında uyuma bağlı kalınmaz , aynı zamanda kıyafetler ve aksesuarlar, günün belli saatlerine yahut gidilecek yerlere göre seçilir.

Eril aksesuar modası Monokl

Harp Zengininin Gelini 'nde Cevdet Efendi, gözlükçüden ken­ disine , modaya uygun bir camekan seçmesini ister ve "or­ tağınınkinin tıpkı eşi , vapur dumanı, altın kenarlı ve altın 48 49

Mahmut Yesari, Bahçemde Bir Gül Açtı,

s.

145.

Yakup Kadri, Ankara, s. 86. 1 01

zincirli" 50 bir çerçeve satın alır. Bu şekilde numaralı camlarla kullanılan gözlük çerçevelerinin moda eliyle aksesuara dönüş­ mesi, yüzyıl başına kadar götürebilir. Ama Fazlı Necip'in Kül­ hani Edipler romanında "siyah kordelaya bağlı, bir tek gözlük" için "Memlekette tek gözlük pek fevkalade bir şeydi, " 5 1 deme­ sine bakılırsa monokllerin durumu bambaşkadır. Hakikaten "Tek gözde kaş ile yanak arasına sıkıştırılan, çer­ çevesiz ve tek camlı gözlük" 5 2 olarak tarif edilen monokller, iktisat etmek için üretilmelerine rağmen alamod bir erkek ak­ sesuarı olarak yaygınlaşmıştır. Bazı erkekler ihtiyaçları olma­ dığı halde , sadece moda olduğu için monokl takarlar. Hüse­ yin Rahmi'nin Tutuşmuş Gönüller romanında evinden kaça­ rak Behçet Hilmi'ye metres olan Lcmiyc'nin aşığı Necati ve arkadaşları , çiftin peşine düşerler. Bir ipucu üzerine gittikle­ ri apartmanda soruşturma yapan Faik ve Fehime, kendilerine kiralık bir daireyi gezdiren ihtiyar hizmetçiden laf alabilmek için apartmanda Türk aile olup olmadığını öğrenmeye çalışır­ ken Faik, "Uzunca boylu , etine dolgun, pembe yanaklı , kum­ ral, bazen tek gözlük takar," 53 sözleriyle Behçet Hilmi'yi tarif eder. Son moda şık olan Behçet Hilmi'nin "bazen" tek gözlük takmasından aslında delikanlının bir görme problemi olmadı­ ğı anlaşılır. Diğer taraftan gerçekten gözlerinde problem olan erkeklerin de kılık kıyafetine düşkün olanlarının monokllü tercih ettiklerini söylemek gerekir. Mahmut Yesari'nin Bah­ çemde Bir Gül Açtı romanında Belma , Ferhunde'ye yıllar sonra karşılaştığı Hürrem Hakkı Bey için "Ne şık adam , Ferhunde . Monoklünü taktı, beni , tepeden tırnağa kadar bir süzdü , la­ kin, gayet elegan bir tavırla . " 54 der. Benzer şekilde Tatarcık ro­ manında Sungur Balta'nın eşi Suzan'ın isim gecesinin konuk­ larından "Beyoğlu meclislerinde , kumar alemlerinde kıyafeti, tavrı en çok taklit edi [ len ] " ve "Bilhassa garplılaşmak tabiri50 51 52 53 54 1 02

Sennet Muhtar, Harp Zengininin Gelini, s. 267. Fazlı Necip, Külhani Edipler, Devlet Matbaası , lstanbul, 1930,

Türkçe Sözlük,

1407. Hüseyin Rahmi, Tutuşmuş Gönüller, s. 220. Mahmut Yesari, Bahçemde Bir Gül Açtı, s. 1 2. s.

s.

87

ne 'levantinleşmek' manasını veren harp zengini hanımlar ara­ sında çok moda bir ömekti" 55 sözleriyle tanıtılan Talat da mo­ nokl kullanmaktadır. 5 6 Bu çerçevede Hüseyin Rahmi'nin C e­ hennemlik romanında , Hasan Ferruh Efendi'nin doktorların­ dan Alimyan'ın kimse tarafından tedavi edilemeyen "kübera­ dan bir zatın" baş ağrısını kesmesi ile meşhur ve "mesleğinin zümre-i bahtiyaranı meyanına dahil" olduktan sonraki değişi­ mi "sakalını sivriltti. Monokl taktı. jilesini, bonjurunu moda­ ya uydurdu" 57 sözleriyle anlatılırken monoklün vurgulanma­ sı, anlamlıdır. Genç yaşlı, ihtiyacı olan olmayan şık erkeklerin keyifle kul­ landıkları monokller, Fazlı Necib'in Külhanı Edip le r'inde oldu­ ğu gibi genellikle siyah bir kurdeleyle cekete bağlanır ve kur­ delenin kalınlığı, kullananın zevkine göre değişir. Mesela Ya­ kup Kadri'nin Hüküm Gecesi romanında Ahmet Kerim'in de­ vam ettiği Ömer Bey'in salonundaki misafirlerden Hasip Bey, "her akşam tek gözlüğünün siyah kurdelesini bir parça daha kalınlaştır [ maktadır] " . 58

Baston Tıpkı monokl gibi kullanmayı gerektirecek herhangi bir se­ bep olmadığı durumlarda bile bazı karakterlerin şıklık uğruna ellerinden düşürmedikleri bir başka aksesuar, bastondur. Hali­ de Edip'in Zeyno'nun Oğlu romanında Zeyno'nun evindeki kos­ tümlü baloya gelen misafirleri kapıda karşılayan "Hasan Bey'in Kastamonulu neferi Durmuş erkeklerin paltolarını, bastonları­ nı alı [r] " . 59 Beylerin sırtlarında palto, ellerinde ise vazgeçeme­ dikleri aksesuarları yani bastonları vardır. Bastonlar, sahibinin zenginliğini de gösteren kıymetli akse­ suarlardır. Mithat Cemal Kuntay'ın Üç lstanbul romanında kö55

Halide Edip, Tatarcık, s. 2 18-2 1 9 .

56

A.g.e. , s. 223

57

Hüseyin Rahmi, Cehennemlik, Kütüphane-i Hilmi, lstanbul, 1 340, s. 56.

.

58

Yakup Kadri, Hüküm Gecesi, s. 228.

59

Halide Edip, Zeyno'nun Oğlu,

s.

338. 1 03

�•

.A>>' ı ıJ..:..,.'�) ..,;.l • f.,,.,• .,...,.,. ;.:.; '(·,,:• -1-J,_,;.,.,, ..,.,. .>:J.,,,.a

-•>1.. 1-.�• V-- '> ....

.Uı,.µJ,,u... -,,JI>

..,..

,f,./""" ....... ._ ... ... ... ,, 1- .. ,,....

,,.,,,, .......·�·""· ·fl>Ü

:�; JI,..���:

,

.ı,,, .. "",..,. ,....,. ..... � ... ... ....... ...... ..... .1.. ;.. ,.,... . � ,. . -1 .. . .

,,, ,,,(, •·•r .�•'•· ·r',-•

_;;;;�

"J;" �1[�j ,��-'�it� :;::-�:':; �;

,;.::;:,�.;"

J-·--·f·

_.., , ,,, ,.••- - ..wı.... ... , .>-> -' r . .J�,. ,·.,...-.. "'" -'" '• ·- ...... ... .. _ , , ,.. __. ... ·•>-."' · .. >. / , • •• •. .. ,., , J>; �· �. ,,. .. � ... ,... ... .... . . .ı.. _.-,. . ".�.. •_ ... ..ı,,.,ı ,..ı.. . . 't·,.,�,... ı •• ı ........ . .

• ;, ı .. �� fV,,,.,,>,...,,.._,,,. .ı F • 4,. ' �"r"_ ..,... A·•·-