230 38 551KB
Persian Pages 12 Year 20210
توزیع جغرافیایی ترکان ایران 56 /
توزیع جغرافیایی ترکان ایران جلیل
یاری1
چکیده به گواهی اسناد تاریخی ،ترکان از گذشتههای دور در مناطق مختلف ایران سکونت داشتهاند .حاکمیت هزار سالۀ سلسلههای ترکتبار شاهد غیرقابل انکاری بر حضور تاریخی آنان در این سرزمین است .با این حال آمار دقیقی از نحوۀ توزیع جمعیت ترکان در نواحی مختلف ایران وجود ندارد .در این مقاله تالش میشود ابتدا با استفاده از طبقهبندی زبانشناختیِ لهجههای ترکی در ایران نحوۀ توزیع جغرافیایی جمعیت ترکان در مناطق مختلف کشور شناسایی شود .در مرحلۀ بعد با تحلیل محتوای نامهای جغرافیایی ،ابتدا نقشۀ پراکنش جاینامهای ترکی در پهنۀ ایران زمین ترسیم میگردد و سپس با تحلیل این اطالعات نحوۀ توزیع تاریخی جمعیت ترکان بازنمایی میشود. واژگان کلیدی :ترکان ،ایران ،جمعیت ،ترکی ،توپونیم ،جاینام.
1نویسنده و پژوهشگر جامعهشناسی[email protected] ،
/ 66فصلنامه آذربایجانپژوهی ،سال اول ،شماره دوم ،پاییز 9311
مقدمه به گواهی اسناد تاریخی ،ترکان از گذشتههای دور ساکن فالت ایران بودهاند .در کتاب «تاریخنامه طبری» (جلد اول ،ص )262که ترجمۀ کتاب «اخبار االمم و الملوک» محمد بن جریر طبری است و به سال 352 هجری قمری از عربی به فارسی برگردانده شده چنین آمده است« :و به یمن اندر ملکی بود او را آرایش خواندندی از فرزندان یعرب بن قحطان ،نامش الحرث بن شدّاد بود ...و به آذربیجان شد ،و آن زمینها همه به دست ترکان اندر بود .»...عالوه بر این ،حاکمیت هزار سالۀ سلسلههای ترکتبار غزنوی ،سلجوقی، خوارزمشاهی ،ایلخانی و تیموری ،آققویونلو ،قرهقویونلو ،صفوی ،افشار و قاجار گواه متقن و شاهد غیرقابل انکاری بر حضور تاریخی و تفوق سیاسی ترکان در این سرزمین است .اثرات این حضور پررنگ و این حاکمیت مقتدرانۀ سلسلههای ترکتبار ایرانی تا به امروز نیز پابرجا است .تشیع به عنوان مذهب رسمی ایران و مرزهای سیاسی قلمرو کشور مدیون اقدامات شاه اسماعیل صفوی و آقامحمدخان قاجار است .با دقت موشکافانه در هزارتوی تاریخ و ادبیات این سرزمین میتوان نشانههای فراوانی از حضور تاریخی ترکان در گسترۀ ایران پیدا کرد. ترکان ایران در طول تاریخ در شهرها با عنوان حاکمان سیاسی ،قوای نظامی و کارکنان دیوانی در مصدر امور بودند .آنان در بازارها به تجارت و بازرگانی اشتغال داشتند و در روستاها نیز به کشاورزی میپرداختند. در هر جای ایران که امکانات دامپروری مهیا بوده ایالت ترکتبار ،مراتع و مزارع آنجا را بالکل و یا بالنسبه در قبضه داشتهاند .این مدعیات نیازمند آزمون تجربی هستند و الزم است با روشهای عینی محک زده شوند .در مقالۀ حاضر تالش میشود ادعای حضور تاریخی ترکان در قلمرو جغرافیایی ایران با محک تجربی مورد آزمون قرار گیرد. جمعیت کنونی ترکان ایران یادگاری از حضور تاریخی نسلهای پیشین آنان در این سرزمین است .متأسفانه آمار دقیق و مشخصی از این جمعیت و نحوۀ توزیع جغرافیایی آنها در دست نیست .در سرشماریهای عمومی سؤالی از قومیت و زبان مادری پاسخگویان پرسیده نمیشود و نهادها و سازمانهای مسئول نیز اهتمامی در جهت محاسبه و برآورد جمعیت ترکان و دیگر اقوام ایرانی ندارند .در نتیجه مطالعۀ تجربی حضور ترکان در قلمرو ایران و نحوۀ توزیع جغرافیایی آنان (در طول تاریخ و در حال حاضر) با دشواریهایی مواجه است .بنابراین در شرایطی که اطالعات و آمار قابل اتکایی وجود ندارد پژوهشگر از شیوههای غیرمستقیم برای مطالعۀ توزیع جمعیت استفاده میکند. الف) لهجههای ترکی ایران یکی از شیوههای برآورد نحوۀ توزیع جمعیت ترکان در گسترۀ ایران زمین استفاده از طبقهبندیهای زبانشناختی است .با مطالعۀ زبانها ،لهجهها و گویشهای مختلف ترکی و تعیین و تدقیق سکونتگاههای آنها میتوان نیمرخی از نحوۀ پراکنش جمعیت ترکان ایران زمین را ترسیم کرد .به تبع این رویکرد ،زبان ترکی در ایران به زیرشاخههای زیر تقسیم می شود:
توزیع جغرافیایی ترکان ایران 56 /
.9ترکی آذربایجانی :حوزۀ نفوذ گویشوران این لهجۀ ترکی به طور غالب استانهای آذربایجان شرقی ،آذربایجان غربی ،اردبیل ،زنجان ،همدان ،قزوین ،البرز ،تهران ،کردستان و گیالن است. با این حال ترکان آذربایجانی در استانهای دیگر هم زندگی میکنند .به عنوان مثال در آزادشهر استان گلستان تعداد کثیری از ترکان آذربایجانی ساکن هستند. .2ترکی قشقایی (که خود زیرشاخهای از ترکی آذربایجانی است) :سکونتگاه اصلی قشقائیها استان فارس است اما در استانهای کهگیلویه و بویراحمد ،چهارمحال و بختیاری ،اصفهان ،یزد، قم ،مرکزی و بوشهر نیز زندگی میکنند. .3ترکمنی :استان گلستان و خراسان شمالی مسکن اصلی ترکمنهای ایران است. .4ترکی خراسانی :ترکان خراسان در استانهای خراسان شمالی ،خراسان رضوی و گلستان و سمنان زندگی میکنند. .5ترکی خَلَجی :خلجها عمدتاً در استان مرکزی و قم سکونت دارند. .6ترکی سُنقُری :گویشوران این لهجۀ ترکی ساکن استان کرمانشاه هستند. بر اساس این تقسیمبندی زبانشناختی میتوان ادعا کرد ترکان ایران زمین در حال حاضر در استانهای آذربایجان شرقی ،آذربایجان غربی ،اردبیل ،زنجان ،همدان ،قزوین ،البرز ،تهران ،فارس ،کردستان ،گلستان ،گیالن ،کهگیلویه و بویراحمد ،چهارمحال و بختیاری ،اصفهان ،یزد ،قم ،مرکزی ،بوشهر ،خراسان شمالی ،خراسان رضوی ،سمنان، مرکزی ،قم و کرمانشاه سکونت دارند .9با استفاده از این روش زبانشناختی حضور و سکونت جمعیت ترکان در اکثر استانهای کشور تأیید میگردد اما نحوۀ توزیع تاریخی جمعیت ترکان در مناطق مختلف ایران نامشخص باقی میماند .بنابراین پژوهشگر برای پاسخ به این مسئله از روش غیرمستقیم دیگری استفاده میکند. ب) جاینامشناسی نامهای جغرافیایی حاوی معانی تاریخی و فرهنگی هستند .این نامها (یعنی نام شهرها و روستاها ،کوهها، دشتها و رودخانهها و )...که با اصطالح توپونیم 2یا «جاینام» شناخته میشوند عالوه بر جغرافیا به تاریخ نیز اشاره دارند و هر کدام از آنها رد پایی از گذشته هستند .مطالعۀ علمی جاینامها 3و ریشهشناسی، 9جمعیت ترکان در استانهای دیگر نیز زندگی می کنند اما شناسایی دقیق آنها به دالیل مختلف از جمله تغییر زبان و فرهنگ دشوار گردیده است .به عنوان مثال طوایف مختلف ایل بیچاقچی که تبار ترکی دارند در سیرجان و نواحی اطراف (استان کرمان) زندگی میکنند .نسلهای کنونی ایل بچاقچی به زبان فارسی صحبت میکنند. 2
) است به مطالعۀ نام اماکن مسکونی و ) که شاخهای از علم نامشناسی ( یا 3جاینامشناسی ( ) نیز از شاخههای فرعی این رشتۀ علمی است. ) و نامکوهشناسی ( عوارض طبیعی میپردازد .همچنین نامآبشناسی ( ) نیز شامل مطالعۀ نام اجزاء فرعی مرتبط با یک واحد توپونومی است :نام جاده ،خیابان، عالوه بر این میکروتوپونومی ( کوچه ،میدان ،مسجد ،مزرعه ،باغ ،برکه ،نهر ،ییالق و قشالق و . ...
/ 66فصلنامه آذربایجانپژوهی ،سال اول ،شماره دوم ،پاییز 9311
معناشناسی و طبقهبندی زبانشناختی آنها میتواند به شناخت هرچه بیشتر گذشته و حال کمک کند .این نامها همچون دانههای پراکندۀ تسبیح با نخی به نام تاریخ مشترک به هم وصل میشوند .جاینامهای مشابه و همتبار دارای گذشتۀ مشترکی هستند و با شناسایی واژههای همخانواده و همریشه میتوان واقعیات تاریخی را بازشناسی و جانمایی کرد. جاینام ها فی البداهه و فی الحال اختراع نشده اند بلکه هر یک تاریخ و شناسنامۀ خود را دارند .این نام ها یادگار اقوام تاریخی هستند و رنگ و بوی آنها را با خود حمل می کنند .بنابراین جاینام های موجود در یک قلمرو جغرافیایی سند معتبری بر حضور تاریخی اقوام خاص در آن منطقه است .یکی از کارکردهای مثبت جاینام شنا سی کشف نحوۀ سکونت اقوام تاریخی در یک بستر جغرافیایی است و با مطالعۀ جاینام ها می توان حضور تاریخی اقوام مختلف را بازنمایی کرد .به تبع این رویکرد نظری می توان ادعا کرد وجود جاینام های تُرکی در مناطق مختلف ایران نشانه ای از حضور ترکان در آن مناطق و نیز تفوق سیاسی ،فرهنگی و زبانی آنها در برهه هایی از تاریخ بوده است .به عبارت دیگر « جاینام ترکی» معرف « حضور تاریخی ترکان» است .مطالعۀ علمی جاینام ها مستلزم مراجعه به اسناد تاریخی (کتاب ها ،سفرنامه ها ،وقفنامه ها ،معاهده نامه ها ،اسناد ملکی و مالی ،نامه ها و زندگی نامه ها و ،)...کتب جغرافیایی ،نقشه ها ،سایت های اینترنتی ،اسناد اداری و اظهارات و نقل قول های ساکنان محلی و همسایگان آنها است .لکن در این پژوهش به دلیل محدودیت های زمانی و پرسنلی موجود صرفاً با مراجعه به گزارش سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 9335ابتدا نام 522شهر ،بخش، دهستان ،روستا و مزرعه که حاوی مشتقات مختلف واژۀ ترکی «قره» (قره ،قرا ،قراجه ،قرجه ،قره جه ،قراچه ،قرچه و قره چی) بودند انتخاب و تفکیک شد .در مرحلۀ بعد ضمن تحلیل محتوای جاینام ها، جداول آماری و نقشۀ توزیع جغرافیایی این نام ها به تفکیک اس تان ترسیم گردید .در مرحلۀ نهایی نیز جهت سنجش اعتبار تحقیق با استفاده از اطالعات «پایگاه ملی نام های جغرافیایی ایران» متعلق به « سازمان نقشه برداری کشور» جاینام های حاوی واژۀ ترکی «قره» پردازش و مقایسه گردید. در این پژوهش 522جاینام حاوی مشتقات واژۀ ترکی «قره» تحلیل شدهاند .این مشتقات عبارتند از :قره ( ،)456قرا ( ،)43قراجه ( ،)94قرجه ( ،)9قره جه ( ،)6قراچه ( ،)3قرچه ( )9و قره چی ( .)5بسیاری از جاینامها در بخشهای مختلف ایران تکرار شدهاند .به عنوان مثال در استانهای آذربایجان غربی ،اردبیل، خراسان رضوی ،قم ،کرمانشاه ،گلستان ،گیالن و لرستان روستایی به نام «قره سو» وجود دارد. از منظر معناشناسی جاینامهای مرتبط با واژۀ «قره» قابل طبقهبندی هستند .موصوفات مربوط به صفت «قره» به طور عمده شامل آب ،نبات ،جماد ،آبادی ،انسان ،حیوان و ...هستند .در جدول ( )9طبقات عمده و جاینامهای مرتبط به همراه تعداد آنها نمایش داده شده است.
توزیع جغرافیایی ترکان ایران 56 /
جاینام (تعداد) طبقه قره سو ( ،)1قره چای ( ،)3قره چشمه ( ،)4قره گل ( ،)91قراگل ( ،)4قره بالغ ( ،)32قره آب بوالغ ( )9و قره کهریز ( )5و ... قره باغ ( ،)5قره آغاج ( ،)29قره آغاچ ( ،)9قره آقاچ ( ،)4قره آقاچلی ( ،)9قره آقاشلی (،)9 نبات قره قاج ( ،)9قره قاچ ( ،)3قره چمن ( ،)2قره تکان ( )2و قره تیکان ( ،)9قره کوشن ( )9و ... قره داغ ( ،)3قره تپه ( ،)39قره قیه ( ،)91قره جه قیه ( ،)9قره جاقیه ( ،)9قره داش ( ،)3قره جماد دره ( )93و قره درق ( )6و ... آبادی قره کند ( ،)5قراکند ( )2و قره قشالق ( )91و ... قره خان ( ،)99قره محمد ( )5و قره ولی ( ،)4قره بابا ( ،)3قره حاجی ( )3قره سعید ( ،)9قره انسان اوغالن ( ،)9قره قیز ( )9و ... قره قوچ ( ،)5قره تولکی ( )2قره قوزی ( ،)2قره قوش ( ،)2ایالن قره ( ،)9قره قویون ( )9و حیوان ... جدول ( :)9طبقات معنایی جاینامهای حاوی مشتقات واژۀ «قره»
به منظور نمایش نحوۀ توزیع جغرافیایی جاینامهای ترکی این اسامی برحسب استان تفکیک شدهاند .تعداد 522جاینام به تفکیک 39استان کشور در جدول ( )2فهرست شده است .همانگونه که مشاهده میشود آذربایجان شرقی با دارا بودن 911جاینام حاوی مشتقات واژۀ ترکی «قره» در صدر جدول واقع شده است. استانهای آذربایجان غربی ،اردبیل ،زنجان ،گلستان ،خراسان رضوی ،خراسان شمالی ،کردستان و فارس نیز در ردههای بعدی قرار گرفتهاند .بنابراین میتوان با احتیاط مدعی شد از منظر تاریخی ترکان ایران در این استانها حضور بیشتری داشتهاند. اما هفت استان بوشهر ،تهران ،چهارمحال و بختیاری ،سمنان ،سیستان و بلوچستان ،قم ،کهگیلویه و بویراحمد و یزد تنها دارای یک جاینام حاوی مشتقات «قره» هستند .همچنین در بین 39استان کشور تنها سه استان ایالم ،خراسان جنوبی و هرمزگان فاقد جاینامی با مشتقات واژۀ «قره» هستند .لذا سکونت تاریخی ترکان در این استانها کمتر بوده است. با تبدیل ارقام موجود در جدول ( )2به نقشۀ جغرافیایی تصویر نسبتاً شفافی از توزیع جاینامهای ترکی به دست میآید .بر اساس نقشۀ توزیع جغرافیایی نشان داده شده در شکل ( )9کثرت جاینامهای ترکی و به تبع آن سکونت تاریخی ترکان در بخش اعظم مناطق جغرافیایی ایران مشهود است .به نظر میرسد ترکان در مناطق شمال غربی ،شمال شرقی ،غرب و جنوب ایران تمرکز بیشتری داشتهاند و حضور آنها تنها در مناطق گرم و خشک و مناطق کویری کمرنگ بوده است.
/ 07فصلنامه آذربایجانپژوهی ،سال اول ،شماره دوم ،پاییز 9311
استان
آذربایجان شرقی ()106
آذربایجان غربی ()88
نام محل آغکند قره خضر ،بایقرارود ،بایقراکوه ،تازه کند قراجه قیه ،توپقره ،شور قره کند، قراتلو ،قراجه ( ،)2قراجه اربط ،قراجه فیض اله ،قراجه قیه ( ،)2قراجه لو ،قراجه محمد ،قراجه ملک ،قراجه میدان داغی ،قراغیل ،قراین ،قرجه قیه پناهی ،قره آغاج ( ،)2قره آغاج رود ،قره آغاج کوشک ،قره آوری ،قره ایگیتی (اسکانلوی علیا) ،قره بابا ( ،)2قره برقع ،قره بالغ ( ،)7قره بالغ (قلعه زیر) ،قره بورون ،قره پاچانلو ،قره تپه ( ،)3قره تپه (قشالق قره تپه) ،قره تیکانلو ،قره جه قیا ،قره جه قیه ،قره چال، قره چای حاج علی ،قره چای نقشی ،قره چپق ،قره چمن ،قره چناق ،قره چی احمدآباد (مرزآباد) ،قره چی معدن ،قره حاجی سفلی ،قره حاجی علیا ،قره حاجیلو، قره خضر ،قره داش ،قره درق ،قره درق سفلی ،قره درق علیا ( ،)2قره درق وسطی، قره دیو ،قره زکی ،قره سفر ،قره سقال ،قره صفرلو (دول باغی) ،قره صوفی ،قره طورق ،قره غورت (قره عورت) ،قره قانلو ،قره قشالق ( ،)3قره قوچ (قره قوچ سفلی)، قره قوچ مین باشی (قره قوچ علیا) ،قره قوزی (نصرت آباد) ،قره قیشه ،قره قیه (،)5 قره قیه شکرلو ،قره کانلو ،قره کلک ،قره کند ( ،)2قره کند خطب (قره کهنه موسوی) ،قره کوشن ،قره گل ( ،)2قره گنای سفلی ،قره گنای علیا ،قره گنای وسطی ،قره گنبد سفلی ،قره گنبد علیا ،قره گوزلو ،قره گونی ( ،)2قره نازسفلی ،قره نازعلیا ،قره وانلو ،قره ولی ،قشالق قراخانلو (کهلی قره خانلو) ،قشالق قره باغلو، قشالق قره داغلو و گللرقره صوفی (گللر) ایستگاه راه اهن قره تپه ،ایالن قره سفلی ،ایالن قره علیا (تازه کند ایالن قره)، حصارقره تپه ،قراجلو ( ،)2قراگوز حاجی بابا ،قراگوز سلیم اقا ،قرالر حاج قاسم ،قرالر طسوجی ،قرالر کوه ،قرالر لطف اهلل ،قرالر آقا تقی ،قرالی ،قراولخانه ،قرایی ،قره آغاج ( ،)4قره آغاج علیا ،قره آغل ،قره اوغالن ،قره ایاق ،قره بابا ،قره باغ ،قره براز ،قره بالغ ( ،)4قره بالغ سفلی ،قره بالغ علیا ،قره بوغاز ،قره پاپاق ،قره تپه ( ،)4قره تولکی سفلی ،قره تولکی علیا ،قره جالو ،قره جلو ،قره جه وران سفلی ،قره جه وران علیا ،قره چالن ،قره چی بالغ ،قره حسنلو ،قره حسنلو خواجه پاشا ،قره خاج ،قره خان ،قره خضر ،قره خوجالو ،قره داش ،قره داغ ( ،)2قره داغلی (عیسی کندی) ،قره زاغ ،قره زمین ،قره سقال ،قره سقل ،قره سو ،قره شعبان ،قره ضیاءالدین ،قره عمر، قره قاچ ،قره قشالق ( ،)2قره قصاب ،قره قوزلو ،قره قوش سفلی ،قره قوش علیا، قره قویون ،قره قویون جنوبی ،قره قویونلو ( ،)2قره قیز ،قره قیه ( ،)2قره کلیسا، قره کند ،قره کهریز ( ،)2قره گل ( ،)2قره گوز ایل ،قره ناز و گاوداری قره نی
توزیع جغرافیایی ترکان ایران 61 /
اردبیل ()56
زنجان ()00
گلستان ()88
خراسان رضوی
تازه کند قره بالغ ،قراجه آغل ،قره آغاج ( ،)2قره آغاج باال ،قره آغاج پایین ،قره آغاج پشته ،قره باغالر ،قره بالغ ،قره تپه ( ،)2قره تپه سبالن ،قره تکان ،قره تکانلو، قره چناق ،قره چی سفلی ،قره چی علیا ،قره حسنلو ،قره خان بیگلو ،قره خان لو، قره داغلو ،قره سقال سفلی ،قره سقال علیا ،قره سو ،قره شیران ،قره قاسملو ،قره قاشلو ،قره قباق سفلی ،قره قباق علیا (اژدربیگلو) ،قره قشالق ( ،)2قره قوچ (حجت آباد) ،قره قیه ،قره گسک ،قره گل ( ،)2قره لر ،قره لو ،قره ملهم ،قره ولی ،قره ولی لو ،قره یاتاق ،قشالق امیرخانلو قره سقل ،قشالق تک قویی قره پیران ،قشالق تکقویی قره پیران حضرتقلی ،قشالق دمیرچلوی قره قشالق حاج ابیل ،قشالق دمیرچلوی قره قشالق حاج مجید ،قشالق قراوغلی ایبی ،قشالق قراوغلی جبار، قشالق قره تپه تماق علی ،قشالق قره تپه ملک لر ،قشالق قره تکانلو امراهلل، قشالق قره جالو حاجی ایمان ،قشالق قره جالوحاجی صادق ،قشالق قره دره اسم خان آزادخان ،قشالق قره دره اسم خان اسد ،قشالق قره دره اسم خان حاج سعداله، قشالق قره دره اسمخان تهراج ،قشالق قره دره اسمخان خان کیشی ،قشالق قره دره اسمخان صفرکندی ،قشالق قره دره حاجی علیش ،قشالق قره دره عزیز رستم، قشالق قره دره کهل قشالق فرصت ،قشالق قره دره کهلوقشالق حاجی شاهوردی ،قشالق قره سقال ،قشالق قره قیه ،قشالق قره ککیل ایاز ،قشالق قره ککیل حاجی محمود و قشالق قره ککیل حاجی مطلب توپ قره ،قراقیه ،قراگل ،قره آغاج ( ،)2قره آغاج سفلی ،قره آغاج علیا ،قره آقاجلو، قره اوغالنلو ،قره آیی ،قره باطالق ،قره بالغ ( ،)2قره بوته ( ،)2قره بوالغ ،قره پشتلو ،قره تپه ( ،)3قره چریان ،قره حصارلو ،قره داش ،قره داغ ،قره درق ،قره دره، قره دوراخلو سفلی ،قره زکی ،قره سعید ،قره قشالق ،قره کهریز ،قره کول ،قره گل ( ،)2قره گنی ،قره محمد ( ،)2قره ناس ،قره ولی و مزرعه قره بالغ اجن قره خوجه ،امان قره جه ،تمر قره قوزی ،حاجی قره ،زابلی محله قره شور ،قراول تپه ،قراول حاجی تاجی ،قراوالن ،قره آغاچ ،قره آقاچلی ،قره آقاشلی ،قره بالغ ،قره تپه ( ،)2قره تپه شیخ ،قره جه ،قره چشمه ،قره داغلی ،قره دام یک ،قره دانگ ،قره سعید، قره سو ،قره شور ،قره قاچ ،قره قاشلی ،قره قول تپه ،قره کسلخه ،قره کیله ،قره گل تخته وسط ،قره گل شرقی ،قره گل غربی ،قره گل کله ،قره ماخر ،قره محمد تپه ،قره یسر باال ،قره یسر پایین ،قلعه قره جلر و گینک لیک قره صحنه باباقره ،بندقرا ،چاق قره ،چاه شماره 9قره حوض (جبله نو) ،عباس خان قره گل، قارا چشمه ،قراچه ،قره آقاچ ،قره باشلو ،قره باغ ،قره بیک ،قره تکان ،قره تیکان
/ 07فصلنامه آذربایجانپژوهی ،سال اول ،شماره دوم ،پاییز 9311
(شهید اسالم توکلی) ،قره جقه ،قره جنگل ،قره چای ،قره چه ،قره خان ،قره داش، ()96 قره سنگی (قلعه سنگی) ،قره سو ،قره شاهوردی (احمدآباد) ،قره قلی ،قره قویونلو، قره قیطان ،قره کوسه ،قره گل ،قره محمد و معدن گچ قره قوچی رباط قره بیل ،علی آباد قره چای ،قراجه ،قراجه رباط ،قره آقاج ،قره آقاج باال ،قره خراسان آقاج پایین ،قره باشلو ،قره باطر ،قره باغ (قزل لر) ،قره پارچق ،قره جقه ،قره جنگل علیا ،قره چاه ،قره چای ،قره چشمه ،قره چشمه پایین ،قره چه رباط ،قره خان بندی، شمالی قره قانلو ( ،)2قره کانلو ،قره گل ،قره لر ،قره مصلی ،قره نوده ،قلعه بیگ قره چشمه ()98 و مزرعه قره میدان کوچک تازه آباد قراگل ،حسن قره ،سراب قره خان ،قراتوره ،قراجلو ،قراچی قران ،قراطوره، کردستان قراغل ،قراگل ،قره بغره ،قره بالغ ( ،)2قره بالغ پنجه ،قره بالغ خان ،قره بالغ میانکوه ،قره پالچوق ،قره چر ،قره دربند ،قره دره ،قره قایه ،قره گل ،قره گویز ،قره ()96 محمدلو ،قره ناو و قزانقره باغات قراول ،بنکوی قره لو ،تلخاب قره خانی ،توگه قره بس ،قره باغ ،قره بالغ، فارس قره چمن ،قره حسینی ،قره دره ،قره قیه ،قره کنار ،قره گزلو ،قره گل سفلی ،قره ()16 گل علیا ،معدن شن و ماسه قره آقاج چشمه قره ،شهرک زراعی قره بالغ ،قره بالغ اعظم ،قره بالغ شیخ مراد ،قره بناس، کرمانشاه قره تپه ،قره تپه ،قره حسن ،قره ژاله مهرعلی ،قره سو ،قره قاج ،قره گوزلو سفلی، ()16 قره گوزلو علیا ،قره ولی و قره ویس حصار قره باغی ،قراتلو ،قراقیه ،قراکند ،قراکند ،قراگل ،قرایلر ،قره آغاج ،قره بالغ همدان ()19 ( ،)2قره تگینی و قره دای قراچه قیا ،قره آغاج ،قره باغ ،قره بالغ ،قره چم ،قره داش ،قره داش پرچیک ،قره قزوین ()19 دولو ،قره قباد ،قره قورتان ،قره کرسلو و قلعه قره داش مرکزی ()10
حسن آباد قره دربند ،عباس آباد قره آغاج ،قراقیه ،قره بنیاد ،قره جاقیه ،قره چای، قره داش ،قره کهریز ( )2و قشالق قره زاغه
اصفهان ( )0چاله قرا ،قره بلطاق ،قره تپه و قره قاچ خوزستان ()0 لرستان ()0 مازندران ()0
قره خان سفلی ،قره خان علیا ،قره ویسی و مرغداری قراچه قره خان ،قره دین ،قره سو و قره ملک قراخیل ،قراکال ،قره تپه و قره طغان
توزیع جغرافیایی ترکان ایران 68 /
البرز ()8
قره تپه ،قره ترپاق و قره قباد
گیالن ()8
قراخان محله ،قره داشت و قره سوی
کرمان ()9
قره تپه (موتورپمپ حسین آباد) و قره تپه عشایری
بوشهر ()1
قراول خانه
تهران ()1
مزرعه قره گل
چهارمحال و بختیاری ()1 سمنان ()1
قرا قوش چاه قره سقر
سیستان و بلوچستان
قره یاغی
()1 قم ()1
قره سو
کهگیلویه و بویراحمد
سر کمر قره خون
()1 یزد ()1
قرچه
ایالم ()0 خراسان جنوبی ()0 هرمزگان ()0 جدول ( :)2جاینامهای حاوی مشتقات واژۀ ترکی «قره» به تفکیک استان
/ 07فصلنامه آذربایجانپژوهی ،سال اول ،شماره دوم ،پاییز 9311
شکل ( :)9نقشۀ توزیع جغرافیایی جاینامهای حاوی مشتقات واژۀ ترکی «قره»
در ادامه ،جهت سنجش اعتبار تحقیق و ارزیابی صحت مدعاهای مطرح شده به اطالعات «پایگاه ملی نام های جغرافیایی ایران» مراجعه می گردد .در فرآیند اعتبارسنجی ،آمار مربوط به عارضه های جغرافیایی حاوی واژۀ «قره» استخراج ،طبقهبندی و مقایسه گردید .همانطور که در جدول ( )3نشان داده شده است اطالعات استخراج شده تا حد زیادی با آمارهای « سرشماری عمومی نفوس و مسکن» همپوشانی دارند .با این حال در آمارهای مربوط به «پایگاه ملی نام های جغرافیایی ایران» تعداد جاینام های ترکی در استان های همدان ،فارس ،اصفه ان ،تهران و قم قابل توجه است.
توزیع جغرافیایی ترکان ایران 66 / 1
استان
الف
آذربایجان شرقی
911
ب
9
535
الف
ب
استان قم
9
94
لرستان چهارمحال و بختیاری بوشهر گیالن کرمان مازندران هرمزگان البرز ایالم یزد خراسان جنوبی خوزستان کهگیلویه و بویراحمد سیستان و بلوچستان
4 9 9 3 2 4 1 3 1 9 1 4 9 9
92 99 91 1 6 6 5 3 3 3 2 2 2 9
333 33 آذربایجان غربی 927 61 اردبیل 922 91 مرکزی 913 41 زنجان 917 23 خراسان شمالی 13 33 گلستان 37 92 همدان 73 25 کردستان 71 95 فارس 64 92 قزوین 61 95 کرمانشاه 59 4 اصفهان 33 21 خراسان رضوی 21 9 سمنان 94 9 تهران 699 جمع جدول ( :)3جاینامهای حاوی واژۀ «قره» و مشتقات آن به تفکیک استان
9001
نتیجه در این مقاله پژوهشگر برای ترسیم نقشۀ توزیع جغرافیایی جمعیت ترکان ایران به سبب فقدان آمار دقیق و اطالعات شفاف ،به ناچار از شیوههای بدیل (تحلیل لهجههای ترکی و تحلیل جاینامها) استفاده کرده است .این شیوهها دارای محدودیتها و ایرادات خاص خود هستند ،با این حال نیمرخ نسبتاً شفافی از وضعیت سکونت ترکان در بخش اعظم ایران ترسیم مینمایند .توزیع تاریخی جمعیت با دقت نسبتاً قابل قبولی نشان داده شده است 3اما توزیع جغرافیایی جمعیت کنونی به سبب تشدید روندهای مهاجرت در دهههای اخیر با نقص و خطا مواجه است.4 در اینجا الزم است به محدودیتهای پژوهش دربارۀ جاینامها پرداخته شود تا پژوهشگران بعدی با اطالع از دشواریها 1نام شهرها و روستاهای حاوی مشتقات واژۀ ترکی «قره» مستخرج از «سرشماری عمومی نفوس و مسکن» سال 9335 2عارضههای جغرافیایی حاوی واژۀ ترکی «قره» مستخرج از «پایگاه ملی نامهای جغرافیایی ایران» 3تغییر عمدی نامهای جغرافیایی یکی از موانع دسترسی به نامهای تاریخی مناطق جغرافیایی است. 4به عنوان مثال ،جمعیت ترکزبان و ترکتبار زیادی در سه استان تهران ،البرز و قم سکونت دارند .اما برآورد این جمعیت با استفاده از اطالعات تحلیل شده در این پژوهش ناممکن است و این یکی دیگر از محدودیتهای پژوهش حاضر محسوب میشود.
/ 06فصلنامه آذربایجانپژوهی ،سال اول ،شماره دوم ،پاییز 9311
نقشۀ راه مناسبی را برای نیل به اهداف خود ترسیم نمایند .بزرگترین محدودیت این شیوۀ تحلیل ،تغییر جاینامها در گذر ایام است .بسیاری از نامهای جغرافیایی در طول تاریخ تغییر شکل یافتهاند و این تغییرات دالیل مختلفی داشته است: تغییر زبان ساکنان منطقه ،تغییر نحوۀ تلفظ کلمه ،جنگ و تصرف سرزمین توسط فاتحان ،تغییر مذهب ،تغییر ایدئولوژی مسلط ،تغییر حکومت و محو نامهای مرتبط با حکومتهای پیشین و . ...در یکصد سال اخیر حاکمان سیاسی و فرهنگی در نتیجۀ سلطۀ افکار پارسگرایانه و باستانگرایی و آریاگرایی بسیاری از اسامی جغرافیایی را به عمد تغییر دادهاند« .قره داغ» به «ارسباران»« ،قره عینی» به «سیه چشمه»« ،سراسکند» به «هشترود»« ،سووق بوالق» به «مهاباد» و «سایین قاال» به «شاهین دژ» تغییر نام یافتهاند .دولتها با برنامهریزی دقیق در راستای فارسیسازی واژهها و پیرایش کلمات غیرفارسی تالش کردهاند .به عنوان مثال در دورۀ پهلوی هیئت وزیران در جلسه مورخ 9355/92/23تغییر نام نود و هفت جزیره از جزایر دریاچۀ رضائیه (اورمیه) را تصویب کرده است .مطابق این مصوبه نام جزیره شماره 6از «قره آدا» به «سیاوش» ،نام جزیره شماره 79از «قلیچ یاقلی قره» به «شمشیران» و نام جزیره شماره 73از «یاستی یاقلی قره» به «سیاه سنگ» تغییر یافته است .عالوه براین به دنبال تحوالت سیاسی و انقالب اسالمی سال 9357نام بسیاری از محالت ،خیابانها و کویها نیز عوض شدهاند .مثالً نام خیابان «قره آغاج» در «آذرشهر» (توفارقان) به خیابان «شهید بهشتی» تبدیل شده است و خیابان «قره آغاج» تبریز نیز «قدس» نام گرفته است .همچنین برخی روستاهای قدیمی به شهرها ملحق شدهاند و نام آنها دیگر در اسناد مربوط به سرشماریهای رسمی قید نمیشود. بعضی از این محالت هنوز هم نام قدیمی خود را در افواه عامه حفظ کردهاند .همانند محلۀ «قراملک» تبریز که فی الحال به همان نام معروف است .از آنجا که در اسناد رسمی معموالً نام فارسی مکانهای جغرافیایی قید میشود و اسم قدیمی و ترکی درج نمیگردد پژوهشگران در جمعآوری اطالعات واقعی و تاریخی با مشکالت فراوانی مواجه میشوند. در انتها باید اذعان کرد وجود نامهای ترکی شهرها و روستاها ،کوهها ،رودها و دشتهای متعدد در اقصی نقاط ایران یادگاری از حضور تاریخی ترکان در این قلمرو است .تهیۀ فهرست بلندباالی نامهای ترکی نیازمند صرف زمان زیاد و مستلزم کار گروهی است .پژوهشگر در این پژوهش صرفاً با انتخاب واژۀ ترکی «قره» و تهیۀ لیست نامهای مرتبط با آن کار مطالعاتی را شروع کرده است .امید است پژوهشگران عالقهمند با بذل توجه بیشتر این مسیر را به انتها برسانند.
منابع: پایگاه ملی نامهای جغرافیایی ایران متعلق به «سازمان نقشهبرداری کشور» . سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ،9335درگاه ملی آمار، محمد بن محمد بلعمی ( )9373تاریخنامه طبری ،محمد روشن ،جلد اول ،تهران ،انتشارات سروش.
.