142 23 4MB
Quechua; Spanish Pages 70 [72] Year 2017
QUECHUANCHIKTA LIYIR KUSHIKUSHUN
QUECHUA DE SIHUAS ANCASH
69
QUECHUANCHIKTA LIYIR KUSHIKUSHUN Alegrémonos leyendo nuestro quechua
QUECHUA DE SIHUAS ANCASH
Instituto Lingüístico de Verano Lima, Perú 2017
© 2017, Instituto Lingüístico de Verano Calle Sinchi Roca 2630 Lince, Lima, Perú [email protected] Quechuanchikta liyir kushikushun Alegrémonos leyendo nuestro quechua En quechua de Sihuas Primera edición, junio del 2017 2,000 ejemplares Revisores: Diomides López Encarnación, Clever Encarnación Quispe, Tomás Lucero Estrada, Edilberto Simeón Bernuy Daniel Hintz y Diane Hintz Las ilustraciones en las páginas 30, 31 y 47 © 1996, David C. Cook Publishing Co. Los pasajes bíblicos son de © 2017, San Lucas Jesucristupaq qellqanqan Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú Nº 2017-07149 Impreso en: Ediciones Nova Print S.A.C. Av. Ignacio Merino 1546 Lince, Lima, Perú Julio del 2017 En este libro se emplea el alfabeto experimental autorizado por la Academia Regional del Quechua de Ancash, en su sesión realizada el 28 de marzo de 1992, registrada en el libro de Actas No. 01 de dicha organización, páginas 168-169. 2
CONTENIDO Presentación ................................................... 5 Las vocales ..................................................... 6 Abecedario ...................................................... 7 Imataq imataq ............................................... 15 Q ................................................................... 16 Mallaqnashqa atoq ........................................ 17 K .................................................................... 22 Aywakoq jövin ............................................... 23 ä - ë - ï - ö - ü ................................................ 29 Jesús yurinqan (San Lucas 2.1-7) ................ 30 Ch .................................................................. 33 Michikoq wamra ............................................ 34 Sh .................................................................. 40 Roqu mishi .................................................... 41
3
Ćh ..................................................................46 Ćhikimaqninchikta kuyananchikpaq Jesús yaćhachikunqan (San Lucas 6.27-36) ..........47 W ...................................................................50 Don Martínshi ................................................51 Y ....................................................................57 Interesädu chölu ............................................58 Jesústa Satanás waqtëta munanqan (San Lucas 4.1-13) ........................................64
4
PRESENTACIÓN En Sihuas, parte importante de la zona andina de la Región Ancash, existen muchas comunidades que todavía mantienen vigorosa la lengua quechua; los diferentes ámbitos de convivencia de las comunidades son espacios del uso cotidiano de esta lengua ancestral que fluye en los labios de ancianos, jóvenes y niños en cada una de sus conversaciones. De esta manera, ella sigue siendo depositaria de los valiosos conocimientos de nuestra andinidad. La educación formal actual sostiene, en teoría, que los niños de las escuelas, deben iniciar su aprendizaje a partir de sus conocimientos previos. El conocimiento principal que los niños tienen es su cultura y su idioma. En consecuencia, el primer material escrito que enfrenten debe estar en la lengua que hablan y los contenidos deben tratar temas conocidos total o parcialmente por los educandos. Pero, esta concepción no es aplicada en la práctica educativa; los materiales escritos que hay en nuestras escuelas están en español y presentan contenidos ajenos a la experiencia de los niños. Es evidente, además, que existe un gran vacío bibliográfico en las escuelas. Los niños pocas veces encuentran el idioma que hablan en un material escrito. El texto que el Instituto Lingüístico de Verano ofrece pretende cubrir la falta de material escrito en quechua en las escuelas. El libro sigue una metodología apropiada para iniciar a los niños en el proceso de la lectura. Los autores han tejido cuidadosamente este libro para encandilar a los niños y no cabe duda que ese propósito se logrará. El libro es una compilación de adivinanzas y cuentos con los que ofrece lecciones sencillas: las adivinanzas están destinadas a desarrollar la capacidad inferencial en la lectura de los niños, los cuentos buscan un diálogo comprensivo con los conocimientos adquiridos a través de la oralidad, en los diálogos familiares, amicales y comunales de este pequeño mundo, todavía quechua. Espero que cuando los niños lean este libro se suban imaginariamente, junto a los autores, a un cóndor y sobrevuelen los cerros y las lagunas, divirtiéndose y recreando los temas presentados aquí, y que experimenten que leer es comprender, dialogar con el texto y construir nuevos significados. Finalmente, sugiero a los maestros de las escuelas que utilicen este material para que sus alumnos lean con comprensión. Asimismo, espero que los padres se interesen por la lectura y vean que las cosas que hacen o conocen tienen mucho valor y pueden ser utilizadas en la educación formal de sus hijos, y que esperen logros significativos en el aprendizaje de sus hijos.
Mag. Leonel Alexander Menacho López Docente de la UNASAM
5
LAS VOCALES LAS VOCALES CORTAS:
LAS VOCALES LARGAS:
A a atoq
Ä ä äbas
E e eucaliptu
Ë ë ëra
I i ishkë
Ï ï hïgus
O o oqa
Ö ö ösi
U u ukush
Ü ü üsha
En el quechua de Sihuas hay vocales largas que se representan con dos puntos sobre la vocal (diéresis). Las vocales que llevan dos puntos se leen con más duración.
6
ABECEDARIO
A a atoq
Ä ä äbas
aywakun arash ama
äyapäkun täkun rurä
Atoqmi ashkallata mikun.
Shintipaqmi äbasta taytä murun.
B b bestia
C c costal
bolsa rabia Jacob
cabra Rebeca Isaac
Bestiäpa shutinmi Bayu.
Cosëchaćhömi gränuta winayan costalman. 7
Ch ch chipsha
Ćh ćh ćhaki
churanki achka
ćhakra anćhan
Nöpami achka chipshäkuna.
Ćhakillapami aywä ćhakraman.
D d dëdu
E e eucaliptu
dibuju kondur David
escuëla qepi Pepe
Makikipa dëdunmi shumaq.
Eucaliptućhömi pishqu cantan. 8
Ë ë ëra
F f fidyus
ëra puëdin shutë
flauta febrero afanakur
Ëraćhömi trïguta trillayan.
Fidyustami Manuel mikun.
I i ishkaq
Ï ï hïgus
irka kinsa rumi
espïritu pï
\
Ishkaq warmikunami puriykäyan.
Pablomi hïgusta yaćhan. 9
J j jirga
K k killa
jöra aja
kuru kikin ruranchik
Noqapami jirga qoñöchikun.
Killawanmi paqaspa purinchik.
L l lakatu
Ll ll lluychu
loqtu uklä Samuel
llullu illapa shushall
Lakatumi puñunan aparishqa.
Lluychumi alläpa shumaq.
10
M m mishi
N n nina
mama umanta qam
nanan anapa nin
Mishimi achka ukushta mikun.
Ninaqami imëkatapis waykan.
Ñ ñ ñätu
O o oqa
ñawin ñatin añañaw
ollqu qopin febrero
Ñäñupa senqanmi ñätu.
Ronaldomi oqata mikun.
11
Ö ö ösi
P p paćhka
ösi töru imanö
piruru upa sap
Shumaq ösëmi kapaman.
Paćhkami chushpita mikun.
Q q qepi
R r rupë
qamkuna allqa unaq
riman arun nir
Tiyä Panchami qepinta aparishqa.
Rupëmi allaqlla yarqamun. 12
rr cärru
S s sebuëlla
arröba cörrilla
sugakun asipan qampis
Martapa puka cärrunmi shamïkan.
Sebuëllatami qenćhäćhö mururä.
Sh sh shapra
T t tuku
shutun üsha allish
tuman qatipan qoyat
Juanpa shapranmi shumaq.
Tukumi paqaspalla rikan.
13
U u ukush
Ü ü üvas
upyan kullu llanu
ürapa shütan
Ukush mallaqnar sugakun.
Üvapitami vïnuta rurayan.
W w wallpa
Y y yunta
warmi aywan allaw
yurintaqku kayta pay
Wallpami runtuta waćhan.
Taytämi yuntanwan yapyan. 14
IMATAQ IMATAQ
¿Imataq imataq kä? Punćhöpa paćha unta kä. Paqaspa mallaqnä.
¿Imataq imataq kä? Kunkäta tipshipäyämaptin paćhäta aćhpipäyämaptin waqä.
Mamanqa alläpa qella. Uk täkunqanllaćhö täkun. Wawanqa alläpa vïva. Akatëkaćharpis pishipanku.
¿Imataq imataq kä? Uk yana qepinapa rurinćhö, achka ishkikuna qepiräyan.
15
Q qoćha
q
qanchis
qewa
qaqakuna
7 atoq
allqa
mallaqnashqa
noqami
achkaq
wawqë
puriykaqta
yarqur
churiyoq
shamunqa
wamrayoq
16
MALLAQNASHQA ATOQ
Unëshi uk mallaqnashqa atoq allqaćhö puriykänaq. Paćhan alläpa mallaqnaptinshi: “¿Imallataraq mikuskëman?” ninaq.
17
Uk qoćha kućhunpa aywëkarqa rikaskinaq uk atun trüchata chay qoćhaćhö.
Chayta rikëkurshi, munapaskinaq llaqwatyëparaq.
18
Chayqa plachaqllana qoćhaman saltëkunaq.
Yarqaskamuptinnashi mallaqnëwan paćhanpis qawyëkunaq. 19
Trüchanashi asikur niykamunaq: “¡Qewallatapis ashiy, asyaq atoq, noqata munapämanqëpitaqa!” nir.
Escritor: Ilustrador:
Próspero Colonia M., Leopoldo Rodríguez B., Timoteo Trejo R. Antonio Lirio Loli
20
TAREA: Mallaqnashqa atoq Cuadernïkikunaman kay tapukïkunata qellqaskir respundiyë. 1. Kay cuentućhö ¿pikunataq kaykäyan? 2. ¿Imatashi ashiran atoq? 3. Qoćhaćhö ¿imatataq rikaran? 4. ¿Imanötaq kay cuentu ushan? ¿Atoq kushishqaku llakishqaku karan? 5. ¿Trucha kushishqaku manchakashqaku karan?
_________________________________________ 1. 2. 3. 4. 5.
¿Quiénes son los personajes de este cuento? ¿Qué buscaba el zorro? ¿Qué vio en el lago? Cuando terminó el cuento, ¿el zorro estaba feliz o triste? ¿La trucha estaba feliz o asustada?
21
K
k
kuru
kuchi
kaynö
ukush
uk
kanaq
tuku
nimanchik
kaćhanaq
aka
pachak
kutikunaq
makin
uchuk
kushikur
ishkë
waräninchik
kinsa
markäpa
llapanchik
22
killa
AYWAKOQ JÖVIN
Uk runashi ishkë churiyoq kanaq. Chayshi qepa kaq churin yarpaćhakur rimanaq: “¿Imanirtaq kayllaćhö mana maypapis yarqukur arur kaykä?” nir.
23
Chaynö yarpaćhakuskirshi taytanta ninaq: “Taytë, herenciäta kanöra rakipëkamë, uklä markapa aywakur munanqänö kakunäpaq” nir.
Chaynö niptinshi taytan makyëkunaq paypaq kaq herenciata.
Chayta ćhaskiskirshi chay jövinqa uklä largu markapa aywakunaq.
24
Chay markaćhöshi llutalla mana allikunata rurar llapan qellëninta ushaskinaq. Qellënin ushakaskiptinnashi mikunanpaq manana imapis kanaqnaku. Chayshi yarpaćhakunaq arïta ashinanpaq. Chaynö arïta ashirshi uk runaman ćhänaq. Chay runashi ćhaskinaq kuchinkunata michinanpaq.
Waran waran kuchikunata michikurshi mallaqnänaq. Chaynö alläpa mallaqnarshi chay kuchikunapa mikunantapis mikïtana munanaq.
25
Chayshi yarpaćhakunaq kaynö nir: “Taytäpa minkëninkunaqa kanörapisćha paćhan unta mikur kaykäyan, kayćhö noqa mallaqnëpita wañïkaptë”.
“Kaynö kanqäpa rantinqa taytä kaqpa kutikushaq. Ćhaykurqa kaynömi nishaq: ‘Taytë, perdonëkamëri. Llapan makyamanqëkitami llutalla rurashkä. Ama churikitanöqa ćhaskimëku, sinöqa minkënikitanöllana ćhaskiskamë’ ” nir.
26
Chaynö yarpaćhakuskirnashi kutikunaq taytan kaqpa. Churin shamïkaqta rikaskirshi taytan aywanaq tinkupaqnin.
Yarpanqannö churin niptinshi aröseqninkunata kaćhanaq allishnin kaq ratëkunatawan sapatuta paypaq apayämunanpaq.
Chaypitashi chöra uk wiralla mallwa töruta pishtachinaq. Taytanshi churin kutimunqanta kushikur fiestata ruranaq. Adaptado de una historia bíblica. Ilustrador: Jhonel Rosales Córdova.
27
TAREA: Aywakoq jövin Cuadernïkikunaman kay tapukïkunata qellqaskir respundiyë. 1. Qepakaq churin ¿imanirqantaq taytanta? 2. ¿Maypataq aywakurqan jövin llapan herencianwan? 3. Kapoqyoq runapa churin kaykar ¿imanirtaq kuchita michir purirqan? 4. ¿Imanirtaq yarpaćhakurqan taytanman kutikunanpaq? 5. ¿Imanö nirtaq taytanman ćharqan? 6. Churin kutiptin ¿taytan ćhaskirqanku o manaku? 7. ¿Imanirtaq taytan fiestata rurachirqan? 8. ¿Imanö kaytataq yaćhakurqan aywakoq jövin?
_________________________________________ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.
¿Qué dijo el hijo menor a su padre? ¿A dónde fue el joven con toda su herencia? ¿Por qué, siendo hijo de un rico, trabajó cuidando cerdos? ¿Por qué se puso a pensar en regresar a donde su padre? ¿Con qué idea llegó a donde su padre? Cuando el hijo regresó, ¿su padre lo recibió o no? ¿Por qué el padre mandó celebrar una fiesta? ¿Qué lección aprendió ese joven? 28
ä-ë-ï-ö-ü
näni
töru
äbas
alläpa
ëra
puëdin
hïgus
pï
ösi
mayćhötaq
üsha
shütan
wasinćhö
aywä
ćhämur
chaynö
ürapa
atunyëkarna
qontëkan
yarqïta
lïsu
yapë
29
JESÚS YURINQAN San Lucas 2.1-7
© 1996 David C. Cook
1
Chay wichanmi Augusto César willakachirqan mandakunqan nacionkunaćhö llapan runakuna censakuyänanpaq. 2 Chay punta kaq censakï wichanqa Cirenio shutiyoq runami Siria provinciaćhö mandakoq kaykarqan. 3 Llapan runakunami unë castankunapa markankunaman aywayarqan shutinkunata apuntacheq. 4 Unë castan rey David Belénćhö yurishqa kaptinmi Josépis Galilea provincia Nazaretpita Judea provincia Belénman censakoq aywarqan. 30
© 1996 David C. Cook
5
Warmin kananpaq parlashqana karninmi Maríatapis censakoq pusharqan. Chaypunkuna Maríapaqa killan paqtashqanami kaykarqan qeshyakunanpaq. 6 Belénćhö kaykäyaptinnami Maríapa höranna kaptin paćhan aćhkuskirqan. 7 Chayćhönami qećhpa kaq wawanta qeshyakuskirqan. Qorpakuna pachäkuyänan cuartu untana kaptinmi inćhaskirnami animalkuna mikukuyänan kaqman © 1996 David C. Cook
31
TAREA: Jesús yurinqan (San Lucas 2.1-7) Cuadernïkikunaman kay tapukïkunata qellqaskir respundiyë. 1. ¿Pikunataq kay historiaćhö kayan? 2. Joséwan María ¿maypataq aywayarqan? 3. ¿Imaqtaq aywayarqan chayman? 4. ¿Pitaq yurirqan Belénćhö? 5. ¿Imamantaq churayarqan puñunanpaq?
_________________________________________ 1. 2. 3. 4. 5.
¿Quiénes son los personajes de esta historia? ¿A dónde iban José y María? ¿Por qué iban allá? ¿Quién nació en Belén? ¿En qué lo pusieron para que durmiera?
32
Ch
chaka
ch
chukllä
choqllu
churarqan
achka
chunka
pachapita
churin
rupachirqan
chimpanman
pichqa
chaynö
noqanchik
chaychika
ucha
33
MICHIKOQ WAMRA
Achik achikllanashi wamranta maman rikćhachinaq yanukuyänanpaq.
Chaypitanashi llapanta ćhächikuskir mamanwan mikuyänaq. Mikuskirnashi yallkunta ashiskir millqapinta qepikunaq.
34
Niykurshi üshakunata qenćhanpita qarqunaq qatikunanpaq. Üshankunata qatikuskirshi michikoq aywanaq.
Irkaman pishipashqa ćhaykachirqashi samëkunaq.
Chayćhö michikïkaptinshi ashkallanta atoq apaskinaq.
35
Chayshi wamraqa ashkallanpaq alläpa waqanaq.
Chaynö waqëkaptinnashi uk üshan waćhaskinaq.
Chaypitaqa oqshata qoriykaptinshi alläpa tamya qallëkunaq. Chaypitanashi üshankunata qatikunaq, llullu ashkallanta marqakuskir.
36
Wasinman ćhänaq shutïkarshi oqshan aparishqa, ashkallan marqashqa. Wasinman ćhaykurshi mamanta waqapänaq: “¡Mamë, ashkallanchitami atoq apakushqa!” nir.
Chayta wiyarnashi taytan ninaq: “Apashqatanaqa imatanasha rurashun, hïja. Yapëćhöqa shumaqri michikunki” nir. 37
Chaynö niptinnashi chöra ratëninta mödakuskir kushishqa aywanaq tullpanman mashakoq.
Escritor: Ilustrador:
Amador Tucto Ramírez Jhonel Rosales Córdova
38
TAREA: Michikoq wamra Cuadernïkikunaman kay tapukïkunata qellqaskir respundiyë. 1. ¿Pikunataq kayan kay cuentućhö? 2. ¿Imapaqtaq chay wamra millkapanta (fiambrinta) ruranaq? 3. ¿Maypataq qatinaq wamra üshankunata? 4. Wamra samëkaptin ¿imatataq atoq ruranaq? 5. Chay wamra ¿imanötaq kakunaq? 6. Atoq ashkallanta mikunqanta wamra willaptin taytan ¿imaninaqtaq? 7. ¿Kay cuentu imanötaq ushan? ¿Wamra kushishqaku o manchakashqaku kanaq?
_________________________________________ 1. 2. 3. 4. 5. 6.
¿Quiénes son los personajes de este cuento? ¿Para qué preparó la niña un fiambre? ¿Por dónde fue la niña con las ovejas? ¿Qué hizo el zorro cuando la niña estaba descansando? ¿Cómo se sintió la niña? ¿Qué dijo el padre cuando la niña le contó que el zorro había comido su ovejita? 7. Cuando termina el cuento, ¿la niña estaba contenta o asustada? 39
Sh
shimi
sh
mishi
pillpash
shapran
kushishqa
shoqashaq
akshu (papa)
shinti
üsha
shärin
runashi
shamun
aparikushqa
40
ROQU MISHI
Uk warmipashi mishin kanaq.
Akanta sugapuskiptinshi warmiqa mishinpa rinrinta roquskapunaq.
Chaynashi manaraq warmi rikaptin mishiqa warmi yanukunqanman imatapis rakćhakunata winanaq “Paytapis qosan maqachun” nir.
41
Mikï hörashi warmitaqa qosan alläpa ollqutupaq, chay rakćhakunata mikïćhö tarir: “¿Chaynötaku yanukunki qella?” nir.
Chayshi warmiqa qosan maqananta mancharqa alläpa shumaqlla yanukoq, yakutapis shunshuskirraq.
Chayshi mishiqa itarëkaq rakćhakunata yanukunqan manka rurinman mana chay warmi rikaptin.
42
Chaynashi runaqa manana warminta awantar alli maqaskir aywakunaq “Alläpa qellami kanki” nir.
Aywakïkarnashi ishpanarnin yaykunaq uk raqraman. Chayćhönashi mishintaqa rikëkunaq achka mishikunapa ćhawpinćhö patronninkuna supëta willapar, unćhurëkaqta “Noqaqami duëñöta maqanachikurä” nir.
Chayshi chayta wiyëkur alläpa kushikïkuyänaq llapan mishikuna.
43
Chaynashi runaqa chayta rikëkur wiyëkur, kutikunaq warmillanman amistaq “Chay mishimi warmëwan maqanachimarqan mana uchayoqta” nir.
Escritor: Próspero Colonia Macedo Ilustradora: Rosa Morales Figueroa
44
TAREA: Roqu mishi Cuadernïkikunaman kay tapukïkunata qellqaskir respundiyë. 1. ¿Mayqan runakunataq kaykäyan kay cuentućhö? 2. Chay warmi mishinpa rinrinta ¿imapaqtaq kuchunaq? 3. Rinrin nanaptin ¿imanöshi yarpanaq mishi? 4. Mikïninta mikur chay runa ¿kushishqaku kaq piñashqaku kaq? 5. Raqraman yaykïkar chay runa ¿imatashi rikanaq? 6. Mishikuna ¿imatashi niykäyänaq? 7. Chay runa warminman kutiykur ¿imatataq ruranaq? 8. Warminta shoqaptin ¿imanöshi ninaq? 9. Noqanchik mana alli päsar ¿perdonanakushunmankush?
_________________________________________ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.
¿Quiénes son los personajes de este cuento? ¿Para qué la mujer cortó la oreja de su gato? ¿Qué pensó el gato cuando sintió el dolor en su oreja? Cuando comió la comida, ¿el hombre estuvo feliz o enojado? Cuando fue a una quebrada, ¿qué vio el hombre? ¿Qué dijeron los gatos? Cuando el hombre regresó a donde su esposa, ¿qué hizo? Cuando la acarició, ¿qué le habrá dicho su esposa? Cuando tenemos un malentendido, ¿debemos perdonarnos? 45
Ćh ćh
ćhaki
paćhka
aćha
ćhapsa
kućhpakar
ćhupan
kućhunćhö
ćhapsipäkur
maćhë
ćhaskir
allićhi
ćhakra
ućhku
ćhapan
mućhka
ćhukru
waćhku
46
ĆHIKIMAQNINCHIKTA KUYANANCHIKPAQ JESÚS YAĆHACHIKUNQAN San Lucas 6.27-36
© 1996 David C. Cook
27
“Wiyëkämaqkuna, shumaq intiendikuyë. Ćhikiyäshoqnikikunata kuyayanki. Mana alli rikäshoqnikikunatapis alli shonqïkikunawan rikäyanki. 28 Rimayäshoqnikikunapaq allillata parlayanki. 47
Ćhikiyäshur contrashoqnikikunapaqpis Tayta Dios yanapänanpaq mañakuyanki. 29 Laqyëkuyäshuptikiqa ukaq qaqllëkikunatana kamapëkuyanki. Punchïkikunata qećhuyäshuptikiqa chumpëkikunatapis orqupïkuyanki. 30
Imatapis mañakuyäshuptikiqa qarëkuyanki. Chaynö imëkikunata qećhuyäshurniki apakuyaptinqa ama ‘Kutiykachimë’ niyankiku. 31 Runa masikikuna qamkunapaq allita rurananta munayanqëkinö qamkunapis runa masikikunapaq allillata rurayanki”. 32
“Kuyanakuyanqallëkiwan kuyanakuyarqa ¿ima allitataq rurëkäyanki? Uchasapa runakunapis kuyanakuyanqallanwanqa kuyanakuyanmi. 33 Alli kaqkunallawan alli kawarqa ¿ima allitataq rurëkäyanki? Uchasapa runakunapis chaynöllaqa kawayanmi. 34 Gänayänëki rëku imatapis mañarqa ¿ima allitataq rurëkäyanki? Uchasapa runakunapis gänayänan rëkullaqa imatapis mañayanmi”. 35
“Qamkunaqa ćhikiyäshoqnikikunata kuyayë. Paykunapaq allikunallata rurayë. Imatapis mañëkur ama yarpäyëku pägayäshunëkitaraqqa. Chaynö alli kawayanqëkipitami Tayta Dios alläpa shumaq premiuta qoyäshunki. Payqa mana agracikoqkunata y uchasapakunatapis kuyapanmi. Chaymi qamkunapis kuyapäkoq karqa poderösu Tayta Diospa wamranna kaykäyanki. 36 Tayta Dios kuyapäkoq kanqannö qamkunapis kuyapäkoq kayë”. 48
TAREA: Ćhikimaqninchikta kuyananchikpaq Jesús yaćhachikunqan (San Lucas 6.27-36) Cuadernïkikunaman kay tapukïkunata qellqaskir respundiyë. 1. ¿Pitaq kayta yaćhachimanchik? 2. Ćhikimaqninchikta ¿imanöshi rurashunman? (liyiy v. 27) 3. ¿Imanöshi kachishunman rimamaqninchikta? (liyiy v. 28) 4. Contrashoqnikikunapaq ¿imanöshi Tayta Diosman mañakushunman? (liyiy v. 28) 5. Chay versïculu 31ta qellqayë. 6. ¿Tayta Dios uchasapakunatapis kuyanku? (liyiy v. 35) 7. ¿Tayta Dios kuyamanqanchiknö kuyanakushunmankush? (liyiy v. 36)
_________________________________________ 1. 2. 3. 4.
¿Quién da estas enseñanzas? ¿Cómo debemos tratar a los que nos odian? (versículo 27) ¿Cómo debemos tratar a los que nos maldicen? (versículo 28) ¿Qué debemos pedir a Dios para los que están contra nosotros? (versículo 28) 5. Escribe aquí el versículo 31. 6. ¿Ama Dios a los que son grandes pecadores? (versículo 35) 7. ¿Debemos amar como Dios ama? (versículo 36)
49
W
warmi
w
wawa
wamra
wakcha
kawakoq
alalaw
wiyakur
aywanaq
achachaw
waqar
awanćhö
aw
waqrar
ñawi
warminwan
Para escribir el mismo sonido en castellano, se usa la hu como en Huaraz y Huayllabamba.
50
DON MARTÍNSHI Don Martínshi markanćhö alläpa respetashqa runa kanaq. Payqa shumaqshi kawakoq warminwan wamrankunawanpis.
Chaypitashi mana alli yanasakunawan tinkukänaq. Chaynö kaykanqanćhöqa washkuta upyëta qallëkamunaq. Chaynö kakïta gustëkunaq. Chayshi warminpis wamrankunapis mana pipis muroq kaptin mallaqnäkuyänaq. Chayna mana imapis mikuyänanpaq kaptin warminqa mikïta ashikur qallëkamunaq. 51
Don Martínqa yanasankunawan waran waran fiestakunaćhö kakoq alläpa kushishqa, wamrankunatapis manana cäsur. Shutinpis kanaq “Martín Chöluna”. Chaynö waran waran upyakuptin warminqa aywanaq ayllumoq. Mana ayllumuptinqa wasinman mallaqnashqa ćhaykur, warminta maqaq, wamrankunatapis manchakächir:
“¿Maytaq? ¡Sas imatapis qaramë mikunäpaq!” nir.
52
Ukpunnashi maćhashqa yanasankunawan maqanakuyänaq. Chayćhöqa umantapis pakiskiyänaq. Mana qellëninpis kanaqku. Chayshi warminqa qellëta mañapakuskir ampichikunaq hospitalćhö. Chayman castankuna aywarshi niyänaq: “Yapëtaq upyëkankiman” nir. Chaymanqa manashi mayqan washku upyaq. Masinpis watukaq aywayänaqku. Allishyaskirnashi hospitalpita yarqakamunaq. Chaypita uk ishkëpunllatanashi chay mana alli yanasakunawan yapë washku upïta 53
qallëkunaq. Chayshi wamrankuna mana imapis mikuyänanpaq kapuyaptin nänipa aywëkur runakuna päsaqta mañakuyaq. Peru chay runaqa sïguinaqllashi washkuta upur. Ukpunnashi payqa yanasankunata dëjëkur wasinpa aywakunaq. Chayshi yanasankunaqa “Martïchu saco largo warmi mandanan” nir ashlliyänaq. Payqa mana chaynö ashllishqa kayta munarshi yapë kutiykunaq chay yanasankunaman “Martïchuqa ollqu chölućha shë” nir. 54
Chaynö mana wiyakur upyar kaykanqanćhöshi, uk punćhö wasinpa maćhashqa kutiykanqanćhöqa chakapita eqëkunaq wañut. Chayshi wamrakuna alläpa waqar mana pipis shoqashqa wakcha quëdaskiyänaq. Mamanshi churanaq uk rïcutukoq runaman sirveqnin kayänanpaq. Payqa alläpashi manduta ruracheq mana kallpankuna kaykaptinpis. Paqtataq qampis, yanasa, don Martínnö kankiman. Escritor: Ilustrador:
Eduardo Mendoza Díaz Jorge Figueroa Rodríguez
55
TAREA: Don Martínshi Cuadernïkikunaman kay tapukïkunata qellqaskir respundiyë. 1. Kay cuentućhö ¿pikunataq kaykäyan? 2. ¿Pitaq kanaq Martín? 3. Mana alli runakunawan tinkukaskir ¿imataq päsanaq castankunawan? 4. Masinkuna ¿imanöshi qayayaq Martínta? 5. Upyaq churakar ¿imanötaq ruraq castanta? 6. Umanta pakiskiptin ¿masinkuna rikaq aywayänaqku? 7. Upyar puriptin ¿imataq faltäpoq wamrankunata? 8. Kay cuentu ushananćhö ¿imataq päsanaq Martínta? 9. ¿Castankuna kushikuyänaqku? ¿O waqarku këdayänaq?
_________________________________________ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.
¿Quiénes son los personajes de este cuento? ¿Quién era don Martín? ¿Qué pasó con su familia después que se encontró con malos amigos? ¿Cómo llamaron sus amigos a don Martín? ¿Cómo trató a su familia después de tomar? Cuando se rompió la cabeza, ¿sus amigos vinieron a visitarlo? ¿Qué les faltaba a sus hijos cuando él tomaba? Al fin, ¿qué le pasó a don Martín? ¿Su familia se quedó feliz o se quedó llorando?
56
Y
yanta
y
yaku
yawar
yurinqa
waylläyu
yupanki
musyayan
yanasa
puriykar
yana
waranqanyoq
yaku
witiykachimoq
yächikunki
aywayänaq
chay kay
57
INTERESÄDU CHÖLU Uk wakcha runashi apallan täkunaq wasinćhö. Yanukunanpaq mana yantan kapuptinshi muntipa aywanaq yantanta ashikoq.
Wankuskirnashi aparikuskir lasaq wasinpa kutikamunaq.
Nänipa kutiykämunqanćhöqa yantan aparishqa ishkiskinaq. Chayshi waskan kunkanpa urkaskinaq. Mana pipis orquptinqa qoryar itaräkunaq. 58
Chaymanshi uk chölu ćhänaq chay nänipa. Paytaqashi sëñasllapa chay awkish rugakunaq: “Waskäta kunkäpita orqaskapamë” nir. Chay ćhöluqa mana cäsurllashi päsakunaq. Chaypita ćhörallanashi uk wamra chay nänillapa ćhänaq pishquta undïllar. Payqa chay awkishta wañïkaqtana rikaskirqa manapis chay awkish rugakïkaptin aywëkurshi chay urkarëkaq waskanta orquskapunaq.
Chayshi chay awkishqa alläpa kushikunaq wañunanpaq kaqta salvanqanta. 59
Alläpa kushikurnashi chay wamrata uk atun rumita rikachinaq tikrananpaq. Chayshi chay rikachinqan rumita tikrëkurqa alläpa shumaq chipipeqraq örukunatawan achka qellëkunata tariskinaq. Chayshi wamraqa kushishqa llapan tarinqanta millqakuskir shukarëkar nänipa chayllalla aywanaq. Chaynö aywëkanqanćhöqa chay ñawpa aywaq kaq chöluta charipaskinaq. Wamraqashi chöluta willanaq chay awkishta yanapanqanpita uk rumita rikaskachiptin chay qopinćhö qellëkunata tarinqanta. 60
Chayshi chay jövinqa chayllalla awkishman aywanaq: “Kananmi chay runapa yantanta wasinyoqpis churaskapushaq noqatapis rikachimänanpaq” nir. Ćhaskachirnashi chay awkishta alli tukushqa yanapar yantanta wasinyoq apapunaq. Ćhaskachipurnashi awkishtaqa ninaq: “Kananqa noqatapis rikachimë uk rumita yanapanqaqpita, näqa chay wamrata rikachinqëkitanö” nir.
61
Chayshi chay awkishqa rikëkachinaq uk rumita: “Taqëta tikrë” nir. Chay chöluqa sas kushishqa tikrëkurqa chay rumićhöqa lagartijakunatawan kurukunallata tariskinaq.
Qampis, ama chay jövinnö interesädu kankiku.
Escritor: Ilustrador:
Eduardo Mendoza Díaz Jorge Figueroa Rodríguez
62
TAREA: Interesädu chölu Cuadernïkikunaman kay tapukïkunata qellqaskir respundiyë. 1. Kay cuentućhö kinsa runakuna ¿pikunataq kayan? 2. Chay awkish runa ¿maypataq yantakoq aywanaq? 3. ¿Imanaskinaqtaq kutiykanqanćhö? 4. ¿Chöluqa yanapanaqkush? 5. ¿Wamraqa yanapanaqkush? 6. ¿Awkish runaqa kushikunaqkush wamra salvanqanpita? 7. Chay wamra ¿imatataq tarinaq awkish rikachinqan rumi qopinćhö? 8. Chay chöluqa kurukunata tariskir awkish rikachinqan rumi qopinćhö ¿kushikunaqku manchakänaqku? 9. ¿Noqanchik yanapashunmankush mana aypa kaqkunata?
_________________________________________ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.
¿Quiénes son los tres personajes de este cuento? ¿A dónde iba el viejito a buscar leña? ¿Qué pasó cuando estaba regresando? ¿El cholo le ayudó? ¿El niño le ayudó? ¿Estuvo feliz el viejito porque el niño le salvó la vida? ¿Qué encontró el niño debajo de la piedra que el viejito le mostró? Cuando el cholo encontró culebras debajo de la piedra que el viejito le mostró, ¿estaba feliz o asustado? 9. ¿Debemos ayudar a los que necesitan ayuda?
63
JESÚSTA SATANÁS WAQTËTA MUNANQAN San Lucas 4.1-13
1
Jesús bautizakuskir Espïritu Santupa munëninćhö kaptinmi Jordán mayupita chunyaq irkaman Espïritu Santu pusharqan. 2 Chayćhö ćhusku chunkapunnami (40) diablu waqtëta munarqan. Chaypunkuna mana ni imatapis mikurmi Jesús mallaqnäkurqan.
64
3
Chayćhönami diablu nirqan: “Diospa Churin karqa mä kay rumita tantaman tikrachiy”. 4
Chaynö niptinnami Jesús nirqan: “Tayta Diospa palabranćhömi qellqashqa kaykan: ‘Manami tantata mikurllaku runa kawan, sinöqa Tayta Dios ninqankunata cäsukurmi’ ” nir.
65
5
Chaypitanami altu irkaman yaykuskachir diablu maychay nacionkunata saslla rikaskachirqan. 6 Niykurmi nirqan: “Llapan rikëkanqëki nacionkunata y chayćhö kaykaq riquëzakunata qamtami qarashëki. Chaykunata ćhaskishqa karmi munanqä kaqta pitapis qoykushaq. 7 Qonqurikïkur adoramaptikiqa llapan rikëkanqëkitami qoykushëki” nir. 8
Jesúsnami nirqan: “¡Kaypita witiy, Satanás! Tayta Diospa palabranćhömi qellqashqa kaykan: ‘Tayta Diosllatami adorayanki. Payllatami sirviyanki’ nir”.
66
9
Chaypitanami Jerusalénman diablu apaskir templu ananćhöna Jesústa rikaskachirqan. Niykurmi nirqan: “Diospa Churin karqa mä kaypita pachaman eqaskiy. 10 Diospa palabranćhömi qellqashqa kaykan: ‘Angelninkunatami Tayta Dios kaćhamunqa imapitapis cuïdashunëkipaq. 11 Rumićhö ćhakikita mana takakunëkipaqmi makinkunawan aćhkuyäshunki’ ”. 12
Jesúsnami nirqan: “Chaynöllami Tayta Diospa palabranćhö nin: ‘Tayta Diosta ama tientankiku’ nir”. 13
Jesústa chaynö waqtëta mana puëdirmi uk tiempupaq yarparëkar diablu witikuskirqan. 67
TAREA: Jesústa Satanás waqtëta munanqan (San Lucas 4.1-13) Cuadernïkikunaman kay tapukïkunata qellqaskir respundiyë. 1. Ćhusku chunkapun ¿pitaq Jesústa waqtarqan chunyaqćhö? 2. Satanás ¿imanirqantaq Jesústa versïculu kinsaćhö? 3. Jesús ¿imanötaq versïculu ćhuskućhö nin? 4. Satanás ¿imatataq munarqan? (liyiy v. 7) 5. Jesús Satanásta adoraptinqa ¿imatashi nirqan qarananpaq? (liyiy v. 6) 6. Jesús ¿imanirqantaq versïculu pusaqćhö (8)? 7. ¿Maymantaq aparqan Satanás Jesústa? (liyiy v. 9) 8. Satanásmi nirqan, “Diospa Churin karqa mä kaypita pachaman eqaskiy”. Chaypita Jesús ¿imanirqantaq? (v. 12) 9. Satanásqa Jesústa uchaman ishkichirqanku?
_________________________________________ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.
¿Quién tentó a Jesús durante cuarenta días en el desierto? ¿Qué le dijo el diablo a Jesús en el versículo 3? ¿Qué responde Jesús en el versículo 4? Viendo el versículo 7, ¿qué quería el diablo? En el versículo 6, ¿qué prometió el diablo dar a Jesús si lo adoraba? ¿Qué respondió Jesús en el versículo 8? ¿A dónde llevó el diablo a Jesús en el versículo 9? Cuando el diablo le dijo: “Tírate de aquí, si eres el hijo de Dios”, ¿qué respondió Jesús? (v. 12) 9. ¿El diablo hizo caer a Jesús en pecado? 68
69
69