Quechuanchikta liyir kushikushun. Alegrémonos leyendo nuestro quechua (Quechua de Sihuas, Áncash)

En Sihuas, parte importante de la zona andina de la Región Ancash, existen muchas comunidades que todavía mantienen vigo

142 23 4MB

Quechua; Spanish Pages 70 [72] Year 2017

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD PDF FILE

Table of contents :
Presentación ................................................... 5
Las vocales ..................................................... 6
Abecedario ...................................................... 7
Imataq imataq ............................................... 15
Q ................................................................... 16
Mallaqnashqa atoq ........................................ 17
K .................................................................... 22
Aywakoq jövin ............................................... 23
ä - ë - ï - ö - ü ................................................ 29
Jesús yurinqan (San Lucas 2.1-7) ................ 30
Ch .................................................................. 33
Michikoq wamra ............................................ 34
Sh .................................................................. 40
Roqu mishi .................................................... 41
4
Ćh .................................................................. 46
Ćhikimaqninchikta kuyananchikpaq Jesús
yaćhachikunqan (San Lucas 6.27-36) .......... 47
W ................................................................... 50
Don Martínshi ................................................ 51
Y .................................................................... 57
Interesädu chölu ............................................ 58
Jesústa Satanás waqtëta munanqan
(San Lucas 4.1-13) ........................................ 64
Recommend Papers

Quechuanchikta liyir kushikushun. Alegrémonos leyendo nuestro quechua (Quechua de Sihuas, Áncash)

  • 0 0 0
  • Like this paper and download? You can publish your own PDF file online for free in a few minutes! Sign Up
File loading please wait...
Citation preview

QUECHUANCHIKTA LIYIR KUSHIKUSHUN

QUECHUA DE SIHUAS ANCASH

69

QUECHUANCHIKTA LIYIR KUSHIKUSHUN Alegrémonos leyendo nuestro quechua

QUECHUA DE SIHUAS ANCASH

Instituto Lingüístico de Verano Lima, Perú 2017

© 2017, Instituto Lingüístico de Verano Calle Sinchi Roca 2630 Lince, Lima, Perú [email protected] Quechuanchikta liyir kushikushun Alegrémonos leyendo nuestro quechua En quechua de Sihuas Primera edición, junio del 2017 2,000 ejemplares Revisores: Diomides López Encarnación, Clever Encarnación Quispe, Tomás Lucero Estrada, Edilberto Simeón Bernuy Daniel Hintz y Diane Hintz Las ilustraciones en las páginas 30, 31 y 47 © 1996, David C. Cook Publishing Co. Los pasajes bíblicos son de © 2017, San Lucas Jesucristupaq qellqanqan Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú Nº 2017-07149 Impreso en: Ediciones Nova Print S.A.C. Av. Ignacio Merino 1546 Lince, Lima, Perú Julio del 2017 En este libro se emplea el alfabeto experimental autorizado por la Academia Regional del Quechua de Ancash, en su sesión realizada el 28 de marzo de 1992, registrada en el libro de Actas No. 01 de dicha organización, páginas 168-169. 2

CONTENIDO Presentación ................................................... 5 Las vocales ..................................................... 6 Abecedario ...................................................... 7 Imataq imataq ............................................... 15 Q ................................................................... 16 Mallaqnashqa atoq ........................................ 17 K .................................................................... 22 Aywakoq jövin ............................................... 23 ä - ë - ï - ö - ü ................................................ 29 Jesús yurinqan (San Lucas 2.1-7) ................ 30 Ch .................................................................. 33 Michikoq wamra ............................................ 34 Sh .................................................................. 40 Roqu mishi .................................................... 41

3

Ćh ..................................................................46 Ćhikimaqninchikta kuyananchikpaq Jesús yaćhachikunqan (San Lucas 6.27-36) ..........47 W ...................................................................50 Don Martínshi ................................................51 Y ....................................................................57 Interesädu chölu ............................................58 Jesústa Satanás waqtëta munanqan (San Lucas 4.1-13) ........................................64

4

PRESENTACIÓN En Sihuas, parte importante de la zona andina de la Región Ancash, existen muchas comunidades que todavía mantienen vigorosa la lengua quechua; los diferentes ámbitos de convivencia de las comunidades son espacios del uso cotidiano de esta lengua ancestral que fluye en los labios de ancianos, jóvenes y niños en cada una de sus conversaciones. De esta manera, ella sigue siendo depositaria de los valiosos conocimientos de nuestra andinidad. La educación formal actual sostiene, en teoría, que los niños de las escuelas, deben iniciar su aprendizaje a partir de sus conocimientos previos. El conocimiento principal que los niños tienen es su cultura y su idioma. En consecuencia, el primer material escrito que enfrenten debe estar en la lengua que hablan y los contenidos deben tratar temas conocidos total o parcialmente por los educandos. Pero, esta concepción no es aplicada en la práctica educativa; los materiales escritos que hay en nuestras escuelas están en español y presentan contenidos ajenos a la experiencia de los niños. Es evidente, además, que existe un gran vacío bibliográfico en las escuelas. Los niños pocas veces encuentran el idioma que hablan en un material escrito. El texto que el Instituto Lingüístico de Verano ofrece pretende cubrir la falta de material escrito en quechua en las escuelas. El libro sigue una metodología apropiada para iniciar a los niños en el proceso de la lectura. Los autores han tejido cuidadosamente este libro para encandilar a los niños y no cabe duda que ese propósito se logrará. El libro es una compilación de adivinanzas y cuentos con los que ofrece lecciones sencillas: las adivinanzas están destinadas a desarrollar la capacidad inferencial en la lectura de los niños, los cuentos buscan un diálogo comprensivo con los conocimientos adquiridos a través de la oralidad, en los diálogos familiares, amicales y comunales de este pequeño mundo, todavía quechua. Espero que cuando los niños lean este libro se suban imaginariamente, junto a los autores, a un cóndor y sobrevuelen los cerros y las lagunas, divirtiéndose y recreando los temas presentados aquí, y que experimenten que leer es comprender, dialogar con el texto y construir nuevos significados. Finalmente, sugiero a los maestros de las escuelas que utilicen este material para que sus alumnos lean con comprensión. Asimismo, espero que los padres se interesen por la lectura y vean que las cosas que hacen o conocen tienen mucho valor y pueden ser utilizadas en la educación formal de sus hijos, y que esperen logros significativos en el aprendizaje de sus hijos.

Mag. Leonel Alexander Menacho López Docente de la UNASAM

5

LAS VOCALES LAS VOCALES CORTAS:

LAS VOCALES LARGAS:

A a atoq

Ä ä äbas

E e eucaliptu

Ë ë ëra

I i ishkë

Ï ï hïgus

O o oqa

Ö ö ösi

U u ukush

Ü ü üsha

En el quechua de Sihuas hay vocales largas que se representan con dos puntos sobre la vocal (diéresis). Las vocales que llevan dos puntos se leen con más duración.

6

ABECEDARIO

A a atoq

Ä ä äbas

aywakun arash ama

äyapäkun täkun rurä

Atoqmi ashkallata mikun.

Shintipaqmi äbasta taytä murun.

B b bestia

C c costal

bolsa rabia Jacob

cabra Rebeca Isaac

Bestiäpa shutinmi Bayu.

Cosëchaćhömi gränuta winayan costalman. 7

Ch ch chipsha

Ćh ćh ćhaki

churanki achka

ćhakra anćhan

Nöpami achka chipshäkuna.

Ćhakillapami aywä ćhakraman.

D d dëdu

E e eucaliptu

dibuju kondur David

escuëla qepi Pepe

Makikipa dëdunmi shumaq.

Eucaliptućhömi pishqu cantan. 8

Ë ë ëra

F f fidyus

ëra puëdin shutë

flauta febrero afanakur

Ëraćhömi trïguta trillayan.

Fidyustami Manuel mikun.

I i ishkaq

Ï ï hïgus

irka kinsa rumi

espïritu pï

\

Ishkaq warmikunami puriykäyan.

Pablomi hïgusta yaćhan. 9

J j jirga

K k killa

jöra aja

kuru kikin ruranchik

Noqapami jirga qoñöchikun.

Killawanmi paqaspa purinchik.

L l lakatu

Ll ll lluychu

loqtu uklä Samuel

llullu illapa shushall

Lakatumi puñunan aparishqa.

Lluychumi alläpa shumaq.

10

M m mishi

N n nina

mama umanta qam

nanan anapa nin

Mishimi achka ukushta mikun.

Ninaqami imëkatapis waykan.

Ñ ñ ñätu

O o oqa

ñawin ñatin añañaw

ollqu qopin febrero

Ñäñupa senqanmi ñätu.

Ronaldomi oqata mikun.

11

Ö ö ösi

P p paćhka

ösi töru imanö

piruru upa sap

Shumaq ösëmi kapaman.

Paćhkami chushpita mikun.

Q q qepi

R r rupë

qamkuna allqa unaq

riman arun nir

Tiyä Panchami qepinta aparishqa.

Rupëmi allaqlla yarqamun. 12

rr cärru

S s sebuëlla

arröba cörrilla

sugakun asipan qampis

Martapa puka cärrunmi shamïkan.

Sebuëllatami qenćhäćhö mururä.

Sh sh shapra

T t tuku

shutun üsha allish

tuman qatipan qoyat

Juanpa shapranmi shumaq.

Tukumi paqaspalla rikan.

13

U u ukush

Ü ü üvas

upyan kullu llanu

ürapa shütan

Ukush mallaqnar sugakun.

Üvapitami vïnuta rurayan.

W w wallpa

Y y yunta

warmi aywan allaw

yurintaqku kayta pay

Wallpami runtuta waćhan.

Taytämi yuntanwan yapyan. 14

IMATAQ IMATAQ

¿Imataq imataq kä? Punćhöpa paćha unta kä. Paqaspa mallaqnä.

¿Imataq imataq kä? Kunkäta tipshipäyämaptin paćhäta aćhpipäyämaptin waqä.

Mamanqa alläpa qella. Uk täkunqanllaćhö täkun. Wawanqa alläpa vïva. Akatëkaćharpis pishipanku.

¿Imataq imataq kä? Uk yana qepinapa rurinćhö, achka ishkikuna qepiräyan.

15

Q qoćha

q

qanchis

qewa

qaqakuna

7 atoq

allqa

mallaqnashqa

noqami

achkaq

wawqë

puriykaqta

yarqur

churiyoq

shamunqa

wamrayoq

16

MALLAQNASHQA ATOQ

Unëshi uk mallaqnashqa atoq allqaćhö puriykänaq. Paćhan alläpa mallaqnaptinshi: “¿Imallataraq mikuskëman?” ninaq.

17

Uk qoćha kućhunpa aywëkarqa rikaskinaq uk atun trüchata chay qoćhaćhö.

Chayta rikëkurshi, munapaskinaq llaqwatyëparaq.

18

Chayqa plachaqllana qoćhaman saltëkunaq.

Yarqaskamuptinnashi mallaqnëwan paćhanpis qawyëkunaq. 19

Trüchanashi asikur niykamunaq: “¡Qewallatapis ashiy, asyaq atoq, noqata munapämanqëpitaqa!” nir.

Escritor: Ilustrador:

Próspero Colonia M., Leopoldo Rodríguez B., Timoteo Trejo R. Antonio Lirio Loli

20

TAREA: Mallaqnashqa atoq Cuadernïkikunaman kay tapukïkunata qellqaskir respundiyë. 1. Kay cuentućhö ¿pikunataq kaykäyan? 2. ¿Imatashi ashiran atoq? 3. Qoćhaćhö ¿imatataq rikaran? 4. ¿Imanötaq kay cuentu ushan? ¿Atoq kushishqaku llakishqaku karan? 5. ¿Trucha kushishqaku manchakashqaku karan?

_________________________________________ 1. 2. 3. 4. 5.

¿Quiénes son los personajes de este cuento? ¿Qué buscaba el zorro? ¿Qué vio en el lago? Cuando terminó el cuento, ¿el zorro estaba feliz o triste? ¿La trucha estaba feliz o asustada?

21

K

k

kuru

kuchi

kaynö

ukush

uk

kanaq

tuku

nimanchik

kaćhanaq

aka

pachak

kutikunaq

makin

uchuk

kushikur

ishkë

waräninchik

kinsa

markäpa

llapanchik

22

killa

AYWAKOQ JÖVIN

Uk runashi ishkë churiyoq kanaq. Chayshi qepa kaq churin yarpaćhakur rimanaq: “¿Imanirtaq kayllaćhö mana maypapis yarqukur arur kaykä?” nir.

23

Chaynö yarpaćhakuskirshi taytanta ninaq: “Taytë, herenciäta kanöra rakipëkamë, uklä markapa aywakur munanqänö kakunäpaq” nir.

Chaynö niptinshi taytan makyëkunaq paypaq kaq herenciata.

Chayta ćhaskiskirshi chay jövinqa uklä largu markapa aywakunaq.

24

Chay markaćhöshi llutalla mana allikunata rurar llapan qellëninta ushaskinaq. Qellënin ushakaskiptinnashi mikunanpaq manana imapis kanaqnaku. Chayshi yarpaćhakunaq arïta ashinanpaq. Chaynö arïta ashirshi uk runaman ćhänaq. Chay runashi ćhaskinaq kuchinkunata michinanpaq.

Waran waran kuchikunata michikurshi mallaqnänaq. Chaynö alläpa mallaqnarshi chay kuchikunapa mikunantapis mikïtana munanaq.

25

Chayshi yarpaćhakunaq kaynö nir: “Taytäpa minkëninkunaqa kanörapisćha paćhan unta mikur kaykäyan, kayćhö noqa mallaqnëpita wañïkaptë”.

“Kaynö kanqäpa rantinqa taytä kaqpa kutikushaq. Ćhaykurqa kaynömi nishaq: ‘Taytë, perdonëkamëri. Llapan makyamanqëkitami llutalla rurashkä. Ama churikitanöqa ćhaskimëku, sinöqa minkënikitanöllana ćhaskiskamë’ ” nir.

26

Chaynö yarpaćhakuskirnashi kutikunaq taytan kaqpa. Churin shamïkaqta rikaskirshi taytan aywanaq tinkupaqnin.

Yarpanqannö churin niptinshi aröseqninkunata kaćhanaq allishnin kaq ratëkunatawan sapatuta paypaq apayämunanpaq.

Chaypitashi chöra uk wiralla mallwa töruta pishtachinaq. Taytanshi churin kutimunqanta kushikur fiestata ruranaq. Adaptado de una historia bíblica. Ilustrador: Jhonel Rosales Córdova.

27

TAREA: Aywakoq jövin Cuadernïkikunaman kay tapukïkunata qellqaskir respundiyë. 1. Qepakaq churin ¿imanirqantaq taytanta? 2. ¿Maypataq aywakurqan jövin llapan herencianwan? 3. Kapoqyoq runapa churin kaykar ¿imanirtaq kuchita michir purirqan? 4. ¿Imanirtaq yarpaćhakurqan taytanman kutikunanpaq? 5. ¿Imanö nirtaq taytanman ćharqan? 6. Churin kutiptin ¿taytan ćhaskirqanku o manaku? 7. ¿Imanirtaq taytan fiestata rurachirqan? 8. ¿Imanö kaytataq yaćhakurqan aywakoq jövin?

_________________________________________ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

¿Qué dijo el hijo menor a su padre? ¿A dónde fue el joven con toda su herencia? ¿Por qué, siendo hijo de un rico, trabajó cuidando cerdos? ¿Por qué se puso a pensar en regresar a donde su padre? ¿Con qué idea llegó a donde su padre? Cuando el hijo regresó, ¿su padre lo recibió o no? ¿Por qué el padre mandó celebrar una fiesta? ¿Qué lección aprendió ese joven? 28

ä-ë-ï-ö-ü

näni

töru

äbas

alläpa

ëra

puëdin

hïgus



ösi

mayćhötaq

üsha

shütan

wasinćhö

aywä

ćhämur

chaynö

ürapa

atunyëkarna

qontëkan

yarqïta

lïsu

yapë

29

JESÚS YURINQAN San Lucas 2.1-7

© 1996 David C. Cook

1

Chay wichanmi Augusto César willakachirqan mandakunqan nacionkunaćhö llapan runakuna censakuyänanpaq. 2 Chay punta kaq censakï wichanqa Cirenio shutiyoq runami Siria provinciaćhö mandakoq kaykarqan. 3 Llapan runakunami unë castankunapa markankunaman aywayarqan shutinkunata apuntacheq. 4 Unë castan rey David Belénćhö yurishqa kaptinmi Josépis Galilea provincia Nazaretpita Judea provincia Belénman censakoq aywarqan. 30

© 1996 David C. Cook

5

Warmin kananpaq parlashqana karninmi Maríatapis censakoq pusharqan. Chaypunkuna Maríapaqa killan paqtashqanami kaykarqan qeshyakunanpaq. 6 Belénćhö kaykäyaptinnami Maríapa höranna kaptin paćhan aćhkuskirqan. 7 Chayćhönami qećhpa kaq wawanta qeshyakuskirqan. Qorpakuna pachäkuyänan cuartu untana kaptinmi inćhaskirnami animalkuna mikukuyänan kaqman © 1996 David C. Cook

31

TAREA: Jesús yurinqan (San Lucas 2.1-7) Cuadernïkikunaman kay tapukïkunata qellqaskir respundiyë. 1. ¿Pikunataq kay historiaćhö kayan? 2. Joséwan María ¿maypataq aywayarqan? 3. ¿Imaqtaq aywayarqan chayman? 4. ¿Pitaq yurirqan Belénćhö? 5. ¿Imamantaq churayarqan puñunanpaq?

_________________________________________ 1. 2. 3. 4. 5.

¿Quiénes son los personajes de esta historia? ¿A dónde iban José y María? ¿Por qué iban allá? ¿Quién nació en Belén? ¿En qué lo pusieron para que durmiera?

32

Ch

chaka

ch

chukllä

choqllu

churarqan

achka

chunka

pachapita

churin

rupachirqan

chimpanman

pichqa

chaynö

noqanchik

chaychika

ucha

33

MICHIKOQ WAMRA

Achik achikllanashi wamranta maman rikćhachinaq yanukuyänanpaq.

Chaypitanashi llapanta ćhächikuskir mamanwan mikuyänaq. Mikuskirnashi yallkunta ashiskir millqapinta qepikunaq.

34

Niykurshi üshakunata qenćhanpita qarqunaq qatikunanpaq. Üshankunata qatikuskirshi michikoq aywanaq.

Irkaman pishipashqa ćhaykachirqashi samëkunaq.

Chayćhö michikïkaptinshi ashkallanta atoq apaskinaq.

35

Chayshi wamraqa ashkallanpaq alläpa waqanaq.

Chaynö waqëkaptinnashi uk üshan waćhaskinaq.

Chaypitaqa oqshata qoriykaptinshi alläpa tamya qallëkunaq. Chaypitanashi üshankunata qatikunaq, llullu ashkallanta marqakuskir.

36

Wasinman ćhänaq shutïkarshi oqshan aparishqa, ashkallan marqashqa. Wasinman ćhaykurshi mamanta waqapänaq: “¡Mamë, ashkallanchitami atoq apakushqa!” nir.

Chayta wiyarnashi taytan ninaq: “Apashqatanaqa imatanasha rurashun, hïja. Yapëćhöqa shumaqri michikunki” nir. 37

Chaynö niptinnashi chöra ratëninta mödakuskir kushishqa aywanaq tullpanman mashakoq.

Escritor: Ilustrador:

Amador Tucto Ramírez Jhonel Rosales Córdova

38

TAREA: Michikoq wamra Cuadernïkikunaman kay tapukïkunata qellqaskir respundiyë. 1. ¿Pikunataq kayan kay cuentućhö? 2. ¿Imapaqtaq chay wamra millkapanta (fiambrinta) ruranaq? 3. ¿Maypataq qatinaq wamra üshankunata? 4. Wamra samëkaptin ¿imatataq atoq ruranaq? 5. Chay wamra ¿imanötaq kakunaq? 6. Atoq ashkallanta mikunqanta wamra willaptin taytan ¿imaninaqtaq? 7. ¿Kay cuentu imanötaq ushan? ¿Wamra kushishqaku o manchakashqaku kanaq?

_________________________________________ 1. 2. 3. 4. 5. 6.

¿Quiénes son los personajes de este cuento? ¿Para qué preparó la niña un fiambre? ¿Por dónde fue la niña con las ovejas? ¿Qué hizo el zorro cuando la niña estaba descansando? ¿Cómo se sintió la niña? ¿Qué dijo el padre cuando la niña le contó que el zorro había comido su ovejita? 7. Cuando termina el cuento, ¿la niña estaba contenta o asustada? 39

Sh

shimi

sh

mishi

pillpash

shapran

kushishqa

shoqashaq

akshu (papa)

shinti

üsha

shärin

runashi

shamun

aparikushqa

40

ROQU MISHI

Uk warmipashi mishin kanaq.

Akanta sugapuskiptinshi warmiqa mishinpa rinrinta roquskapunaq.

Chaynashi manaraq warmi rikaptin mishiqa warmi yanukunqanman imatapis rakćhakunata winanaq “Paytapis qosan maqachun” nir.

41

Mikï hörashi warmitaqa qosan alläpa ollqutupaq, chay rakćhakunata mikïćhö tarir: “¿Chaynötaku yanukunki qella?” nir.

Chayshi warmiqa qosan maqananta mancharqa alläpa shumaqlla yanukoq, yakutapis shunshuskirraq.

Chayshi mishiqa itarëkaq rakćhakunata yanukunqan manka rurinman mana chay warmi rikaptin.

42

Chaynashi runaqa manana warminta awantar alli maqaskir aywakunaq “Alläpa qellami kanki” nir.

Aywakïkarnashi ishpanarnin yaykunaq uk raqraman. Chayćhönashi mishintaqa rikëkunaq achka mishikunapa ćhawpinćhö patronninkuna supëta willapar, unćhurëkaqta “Noqaqami duëñöta maqanachikurä” nir.

Chayshi chayta wiyëkur alläpa kushikïkuyänaq llapan mishikuna.

43

Chaynashi runaqa chayta rikëkur wiyëkur, kutikunaq warmillanman amistaq “Chay mishimi warmëwan maqanachimarqan mana uchayoqta” nir.

Escritor: Próspero Colonia Macedo Ilustradora: Rosa Morales Figueroa

44

TAREA: Roqu mishi Cuadernïkikunaman kay tapukïkunata qellqaskir respundiyë. 1. ¿Mayqan runakunataq kaykäyan kay cuentućhö? 2. Chay warmi mishinpa rinrinta ¿imapaqtaq kuchunaq? 3. Rinrin nanaptin ¿imanöshi yarpanaq mishi? 4. Mikïninta mikur chay runa ¿kushishqaku kaq piñashqaku kaq? 5. Raqraman yaykïkar chay runa ¿imatashi rikanaq? 6. Mishikuna ¿imatashi niykäyänaq? 7. Chay runa warminman kutiykur ¿imatataq ruranaq? 8. Warminta shoqaptin ¿imanöshi ninaq? 9. Noqanchik mana alli päsar ¿perdonanakushunmankush?

_________________________________________ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

¿Quiénes son los personajes de este cuento? ¿Para qué la mujer cortó la oreja de su gato? ¿Qué pensó el gato cuando sintió el dolor en su oreja? Cuando comió la comida, ¿el hombre estuvo feliz o enojado? Cuando fue a una quebrada, ¿qué vio el hombre? ¿Qué dijeron los gatos? Cuando el hombre regresó a donde su esposa, ¿qué hizo? Cuando la acarició, ¿qué le habrá dicho su esposa? Cuando tenemos un malentendido, ¿debemos perdonarnos? 45

Ćh ćh

ćhaki

paćhka

aćha

ćhapsa

kućhpakar

ćhupan

kućhunćhö

ćhapsipäkur

maćhë

ćhaskir

allićhi

ćhakra

ućhku

ćhapan

mućhka

ćhukru

waćhku

46

ĆHIKIMAQNINCHIKTA KUYANANCHIKPAQ JESÚS YAĆHACHIKUNQAN San Lucas 6.27-36

© 1996 David C. Cook

27

“Wiyëkämaqkuna, shumaq intiendikuyë. Ćhikiyäshoqnikikunata kuyayanki. Mana alli rikäshoqnikikunatapis alli shonqïkikunawan rikäyanki. 28 Rimayäshoqnikikunapaq allillata parlayanki. 47

Ćhikiyäshur contrashoqnikikunapaqpis Tayta Dios yanapänanpaq mañakuyanki. 29 Laqyëkuyäshuptikiqa ukaq qaqllëkikunatana kamapëkuyanki. Punchïkikunata qećhuyäshuptikiqa chumpëkikunatapis orqupïkuyanki. 30

Imatapis mañakuyäshuptikiqa qarëkuyanki. Chaynö imëkikunata qećhuyäshurniki apakuyaptinqa ama ‘Kutiykachimë’ niyankiku. 31 Runa masikikuna qamkunapaq allita rurananta munayanqëkinö qamkunapis runa masikikunapaq allillata rurayanki”. 32

“Kuyanakuyanqallëkiwan kuyanakuyarqa ¿ima allitataq rurëkäyanki? Uchasapa runakunapis kuyanakuyanqallanwanqa kuyanakuyanmi. 33 Alli kaqkunallawan alli kawarqa ¿ima allitataq rurëkäyanki? Uchasapa runakunapis chaynöllaqa kawayanmi. 34 Gänayänëki rëku imatapis mañarqa ¿ima allitataq rurëkäyanki? Uchasapa runakunapis gänayänan rëkullaqa imatapis mañayanmi”. 35

“Qamkunaqa ćhikiyäshoqnikikunata kuyayë. Paykunapaq allikunallata rurayë. Imatapis mañëkur ama yarpäyëku pägayäshunëkitaraqqa. Chaynö alli kawayanqëkipitami Tayta Dios alläpa shumaq premiuta qoyäshunki. Payqa mana agracikoqkunata y uchasapakunatapis kuyapanmi. Chaymi qamkunapis kuyapäkoq karqa poderösu Tayta Diospa wamranna kaykäyanki. 36 Tayta Dios kuyapäkoq kanqannö qamkunapis kuyapäkoq kayë”. 48

TAREA: Ćhikimaqninchikta kuyananchikpaq Jesús yaćhachikunqan (San Lucas 6.27-36) Cuadernïkikunaman kay tapukïkunata qellqaskir respundiyë. 1. ¿Pitaq kayta yaćhachimanchik? 2. Ćhikimaqninchikta ¿imanöshi rurashunman? (liyiy v. 27) 3. ¿Imanöshi kachishunman rimamaqninchikta? (liyiy v. 28) 4. Contrashoqnikikunapaq ¿imanöshi Tayta Diosman mañakushunman? (liyiy v. 28) 5. Chay versïculu 31ta qellqayë. 6. ¿Tayta Dios uchasapakunatapis kuyanku? (liyiy v. 35) 7. ¿Tayta Dios kuyamanqanchiknö kuyanakushunmankush? (liyiy v. 36)

_________________________________________ 1. 2. 3. 4.

¿Quién da estas enseñanzas? ¿Cómo debemos tratar a los que nos odian? (versículo 27) ¿Cómo debemos tratar a los que nos maldicen? (versículo 28) ¿Qué debemos pedir a Dios para los que están contra nosotros? (versículo 28) 5. Escribe aquí el versículo 31. 6. ¿Ama Dios a los que son grandes pecadores? (versículo 35) 7. ¿Debemos amar como Dios ama? (versículo 36)

49

W

warmi

w

wawa

wamra

wakcha

kawakoq

alalaw

wiyakur

aywanaq

achachaw

waqar

awanćhö

aw

waqrar

ñawi

warminwan

Para escribir el mismo sonido en castellano, se usa la hu como en Huaraz y Huayllabamba.

50

DON MARTÍNSHI Don Martínshi markanćhö alläpa respetashqa runa kanaq. Payqa shumaqshi kawakoq warminwan wamrankunawanpis.

Chaypitashi mana alli yanasakunawan tinkukänaq. Chaynö kaykanqanćhöqa washkuta upyëta qallëkamunaq. Chaynö kakïta gustëkunaq. Chayshi warminpis wamrankunapis mana pipis muroq kaptin mallaqnäkuyänaq. Chayna mana imapis mikuyänanpaq kaptin warminqa mikïta ashikur qallëkamunaq. 51

Don Martínqa yanasankunawan waran waran fiestakunaćhö kakoq alläpa kushishqa, wamrankunatapis manana cäsur. Shutinpis kanaq “Martín Chöluna”. Chaynö waran waran upyakuptin warminqa aywanaq ayllumoq. Mana ayllumuptinqa wasinman mallaqnashqa ćhaykur, warminta maqaq, wamrankunatapis manchakächir:

“¿Maytaq? ¡Sas imatapis qaramë mikunäpaq!” nir.

52

Ukpunnashi maćhashqa yanasankunawan maqanakuyänaq. Chayćhöqa umantapis pakiskiyänaq. Mana qellëninpis kanaqku. Chayshi warminqa qellëta mañapakuskir ampichikunaq hospitalćhö. Chayman castankuna aywarshi niyänaq: “Yapëtaq upyëkankiman” nir. Chaymanqa manashi mayqan washku upyaq. Masinpis watukaq aywayänaqku. Allishyaskirnashi hospitalpita yarqakamunaq. Chaypita uk ishkëpunllatanashi chay mana alli yanasakunawan yapë washku upïta 53

qallëkunaq. Chayshi wamrankuna mana imapis mikuyänanpaq kapuyaptin nänipa aywëkur runakuna päsaqta mañakuyaq. Peru chay runaqa sïguinaqllashi washkuta upur. Ukpunnashi payqa yanasankunata dëjëkur wasinpa aywakunaq. Chayshi yanasankunaqa “Martïchu saco largo warmi mandanan” nir ashlliyänaq. Payqa mana chaynö ashllishqa kayta munarshi yapë kutiykunaq chay yanasankunaman “Martïchuqa ollqu chölućha shë” nir. 54

Chaynö mana wiyakur upyar kaykanqanćhöshi, uk punćhö wasinpa maćhashqa kutiykanqanćhöqa chakapita eqëkunaq wañut. Chayshi wamrakuna alläpa waqar mana pipis shoqashqa wakcha quëdaskiyänaq. Mamanshi churanaq uk rïcutukoq runaman sirveqnin kayänanpaq. Payqa alläpashi manduta ruracheq mana kallpankuna kaykaptinpis. Paqtataq qampis, yanasa, don Martínnö kankiman. Escritor: Ilustrador:

Eduardo Mendoza Díaz Jorge Figueroa Rodríguez

55

TAREA: Don Martínshi Cuadernïkikunaman kay tapukïkunata qellqaskir respundiyë. 1. Kay cuentućhö ¿pikunataq kaykäyan? 2. ¿Pitaq kanaq Martín? 3. Mana alli runakunawan tinkukaskir ¿imataq päsanaq castankunawan? 4. Masinkuna ¿imanöshi qayayaq Martínta? 5. Upyaq churakar ¿imanötaq ruraq castanta? 6. Umanta pakiskiptin ¿masinkuna rikaq aywayänaqku? 7. Upyar puriptin ¿imataq faltäpoq wamrankunata? 8. Kay cuentu ushananćhö ¿imataq päsanaq Martínta? 9. ¿Castankuna kushikuyänaqku? ¿O waqarku këdayänaq?

_________________________________________ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

¿Quiénes son los personajes de este cuento? ¿Quién era don Martín? ¿Qué pasó con su familia después que se encontró con malos amigos? ¿Cómo llamaron sus amigos a don Martín? ¿Cómo trató a su familia después de tomar? Cuando se rompió la cabeza, ¿sus amigos vinieron a visitarlo? ¿Qué les faltaba a sus hijos cuando él tomaba? Al fin, ¿qué le pasó a don Martín? ¿Su familia se quedó feliz o se quedó llorando?

56

Y

yanta

y

yaku

yawar

yurinqa

waylläyu

yupanki

musyayan

yanasa

puriykar

yana

waranqanyoq

yaku

witiykachimoq

yächikunki

aywayänaq

chay kay

57

INTERESÄDU CHÖLU Uk wakcha runashi apallan täkunaq wasinćhö. Yanukunanpaq mana yantan kapuptinshi muntipa aywanaq yantanta ashikoq.

Wankuskirnashi aparikuskir lasaq wasinpa kutikamunaq.

Nänipa kutiykämunqanćhöqa yantan aparishqa ishkiskinaq. Chayshi waskan kunkanpa urkaskinaq. Mana pipis orquptinqa qoryar itaräkunaq. 58

Chaymanshi uk chölu ćhänaq chay nänipa. Paytaqashi sëñasllapa chay awkish rugakunaq: “Waskäta kunkäpita orqaskapamë” nir. Chay ćhöluqa mana cäsurllashi päsakunaq. Chaypita ćhörallanashi uk wamra chay nänillapa ćhänaq pishquta undïllar. Payqa chay awkishta wañïkaqtana rikaskirqa manapis chay awkish rugakïkaptin aywëkurshi chay urkarëkaq waskanta orquskapunaq.

Chayshi chay awkishqa alläpa kushikunaq wañunanpaq kaqta salvanqanta. 59

Alläpa kushikurnashi chay wamrata uk atun rumita rikachinaq tikrananpaq. Chayshi chay rikachinqan rumita tikrëkurqa alläpa shumaq chipipeqraq örukunatawan achka qellëkunata tariskinaq. Chayshi wamraqa kushishqa llapan tarinqanta millqakuskir shukarëkar nänipa chayllalla aywanaq. Chaynö aywëkanqanćhöqa chay ñawpa aywaq kaq chöluta charipaskinaq. Wamraqashi chöluta willanaq chay awkishta yanapanqanpita uk rumita rikaskachiptin chay qopinćhö qellëkunata tarinqanta. 60

Chayshi chay jövinqa chayllalla awkishman aywanaq: “Kananmi chay runapa yantanta wasinyoqpis churaskapushaq noqatapis rikachimänanpaq” nir. Ćhaskachirnashi chay awkishta alli tukushqa yanapar yantanta wasinyoq apapunaq. Ćhaskachipurnashi awkishtaqa ninaq: “Kananqa noqatapis rikachimë uk rumita yanapanqaqpita, näqa chay wamrata rikachinqëkitanö” nir.

61

Chayshi chay awkishqa rikëkachinaq uk rumita: “Taqëta tikrë” nir. Chay chöluqa sas kushishqa tikrëkurqa chay rumićhöqa lagartijakunatawan kurukunallata tariskinaq.

Qampis, ama chay jövinnö interesädu kankiku.

Escritor: Ilustrador:

Eduardo Mendoza Díaz Jorge Figueroa Rodríguez

62

TAREA: Interesädu chölu Cuadernïkikunaman kay tapukïkunata qellqaskir respundiyë. 1. Kay cuentućhö kinsa runakuna ¿pikunataq kayan? 2. Chay awkish runa ¿maypataq yantakoq aywanaq? 3. ¿Imanaskinaqtaq kutiykanqanćhö? 4. ¿Chöluqa yanapanaqkush? 5. ¿Wamraqa yanapanaqkush? 6. ¿Awkish runaqa kushikunaqkush wamra salvanqanpita? 7. Chay wamra ¿imatataq tarinaq awkish rikachinqan rumi qopinćhö? 8. Chay chöluqa kurukunata tariskir awkish rikachinqan rumi qopinćhö ¿kushikunaqku manchakänaqku? 9. ¿Noqanchik yanapashunmankush mana aypa kaqkunata?

_________________________________________ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

¿Quiénes son los tres personajes de este cuento? ¿A dónde iba el viejito a buscar leña? ¿Qué pasó cuando estaba regresando? ¿El cholo le ayudó? ¿El niño le ayudó? ¿Estuvo feliz el viejito porque el niño le salvó la vida? ¿Qué encontró el niño debajo de la piedra que el viejito le mostró? Cuando el cholo encontró culebras debajo de la piedra que el viejito le mostró, ¿estaba feliz o asustado? 9. ¿Debemos ayudar a los que necesitan ayuda?

63

JESÚSTA SATANÁS WAQTËTA MUNANQAN San Lucas 4.1-13

1

Jesús bautizakuskir Espïritu Santupa munëninćhö kaptinmi Jordán mayupita chunyaq irkaman Espïritu Santu pusharqan. 2 Chayćhö ćhusku chunkapunnami (40) diablu waqtëta munarqan. Chaypunkuna mana ni imatapis mikurmi Jesús mallaqnäkurqan.

64

3

Chayćhönami diablu nirqan: “Diospa Churin karqa mä kay rumita tantaman tikrachiy”. 4

Chaynö niptinnami Jesús nirqan: “Tayta Diospa palabranćhömi qellqashqa kaykan: ‘Manami tantata mikurllaku runa kawan, sinöqa Tayta Dios ninqankunata cäsukurmi’ ” nir.

65

5

Chaypitanami altu irkaman yaykuskachir diablu maychay nacionkunata saslla rikaskachirqan. 6 Niykurmi nirqan: “Llapan rikëkanqëki nacionkunata y chayćhö kaykaq riquëzakunata qamtami qarashëki. Chaykunata ćhaskishqa karmi munanqä kaqta pitapis qoykushaq. 7 Qonqurikïkur adoramaptikiqa llapan rikëkanqëkitami qoykushëki” nir. 8

Jesúsnami nirqan: “¡Kaypita witiy, Satanás! Tayta Diospa palabranćhömi qellqashqa kaykan: ‘Tayta Diosllatami adorayanki. Payllatami sirviyanki’ nir”.

66

9

Chaypitanami Jerusalénman diablu apaskir templu ananćhöna Jesústa rikaskachirqan. Niykurmi nirqan: “Diospa Churin karqa mä kaypita pachaman eqaskiy. 10 Diospa palabranćhömi qellqashqa kaykan: ‘Angelninkunatami Tayta Dios kaćhamunqa imapitapis cuïdashunëkipaq. 11 Rumićhö ćhakikita mana takakunëkipaqmi makinkunawan aćhkuyäshunki’ ”. 12

Jesúsnami nirqan: “Chaynöllami Tayta Diospa palabranćhö nin: ‘Tayta Diosta ama tientankiku’ nir”. 13

Jesústa chaynö waqtëta mana puëdirmi uk tiempupaq yarparëkar diablu witikuskirqan. 67

TAREA: Jesústa Satanás waqtëta munanqan (San Lucas 4.1-13) Cuadernïkikunaman kay tapukïkunata qellqaskir respundiyë. 1. Ćhusku chunkapun ¿pitaq Jesústa waqtarqan chunyaqćhö? 2. Satanás ¿imanirqantaq Jesústa versïculu kinsaćhö? 3. Jesús ¿imanötaq versïculu ćhuskućhö nin? 4. Satanás ¿imatataq munarqan? (liyiy v. 7) 5. Jesús Satanásta adoraptinqa ¿imatashi nirqan qarananpaq? (liyiy v. 6) 6. Jesús ¿imanirqantaq versïculu pusaqćhö (8)? 7. ¿Maymantaq aparqan Satanás Jesústa? (liyiy v. 9) 8. Satanásmi nirqan, “Diospa Churin karqa mä kaypita pachaman eqaskiy”. Chaypita Jesús ¿imanirqantaq? (v. 12) 9. Satanásqa Jesústa uchaman ishkichirqanku?

_________________________________________ 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

¿Quién tentó a Jesús durante cuarenta días en el desierto? ¿Qué le dijo el diablo a Jesús en el versículo 3? ¿Qué responde Jesús en el versículo 4? Viendo el versículo 7, ¿qué quería el diablo? En el versículo 6, ¿qué prometió el diablo dar a Jesús si lo adoraba? ¿Qué respondió Jesús en el versículo 8? ¿A dónde llevó el diablo a Jesús en el versículo 9? Cuando el diablo le dijo: “Tírate de aquí, si eres el hijo de Dios”, ¿qué respondió Jesús? (v. 12) 9. ¿El diablo hizo caer a Jesús en pecado? 68

69

69