Liber de natura rerum: Teil 1 Text 9783110839036, 9783110037890

Citation preview

T H O M A S CAN T I M P RATENS IS, L I B E R D E NATURA R E R U M

THOMAS CANTIMPRATENSIS

LIBER DE NATURA RERUM

EDITIO PRINCEPS SECUNDUM CODICES

MANUSCRIPTOS

TEIL I: TEXT

WALTER DE GRUYTER · BERLIN · NEW YORK 1973

Gedruckt mit Unterstützung der Deutschen Forschungsgemeinschaft

ISBN 3 1 1 0 0 3 7 8 9 0 Library of Congress Catalog Card Number: 73-82786

© 1973 by Walter de Giuyter 8c Co., vormals G. J . Göschen'sche Verlagshandlung · J . Guttentag, Verlagsbuchhandlung · Georg Reimer · Karl J . Trübner · Veit Sc Comp., Berlin 30, Genthiner Straße 13. Printed in Germany Alle Rechte, insbesondere das der Übersetzung in fremde Sprachen, vorbehalten. Ohne ausdrückliche Genehmigung des Verlages ist es auch nicht gestattet, dieses Buch oder Teile daraus auf photomechanischem Wege (Photokopie, Mikrokopie, Xerokopie) zu vervielfältigen. Satz und Druck: Walter de Gruyter & Co., Berlin

VORWORT Mit der Textausgabe des L i b e r de n a t u r a r e r u m , wie sie hier vorgelegt wird, soll einem seit langem bestehenden Bedürfnis abgeholfen werden. Seit man nämlich im vorigen Jahrhundert darauf aufmerksam wurde, einen wie weitreichenden literarischen Einfluß dieses Buch ausgeübt hat, ist immer wieder die Forderung nach einer Ausgabe davon lautgeworden1. Und dies mit Recht: lassen sich doch seine Wirkungen in allen ihren Verzweigungen nur mit Sicherheit verfolgen und auseinanderhalten, wenn man die Quelle selbst mit der Genauigkeit kennt, wie es eine auf sicheren Grundlagen ruhende Ausgabe des Textes ermöglicht. Zu diesem Ziel will diese Ausgabe beitragen. Und da die Bedeutung des Liber de natura rerum als einer literarischen Quelle sicher noch weit mehr hervortreten wird, wenn man erst einmal darangehen wird, all die Schriften über die Natur der Dinge oder über die Dinge der Natur, die noch in den Handschriften des 13. bis 15. Jahrhunderts schlummern, näher zu untersuchen, so ist hiermit nun die Grundlage dafür geschaffen. Daß dieses Buch eine so weitgehende Wirkung ausüben konnte, liegt jedoch in seinen eigenen Qualitäten begründet, die allein schon eine Ausgabe rechtfertigen würden. Um seine Vorzüge zu erkennen, ist es allerdings notwendig, daß man sich von manchen neuerdings aufgekommenen Meinungen freihält und das Buch so nimmt, wie es von seinem Verfasser gemeint war. Denn wollte man eine Enzyklopädie darin sehen, wie es in der letzten Zeit bisweilen der Fall war, so würde man zweifellos enttäuscht und müßte vieles darin vermissen, was in eine Enzyklopädie hineingehörte und in anderen Enzyklopädien der Zeit auch enthalten ist2. Und wenn man glaubte, es hier vor allem mit einem naturwissenschaftlichen Werk zu tun zu haben, so wäre gewiß vieles zu bemängeln, was aus verdorbenen Vorlagen geschöpft oder auch gänzlich mißverstanden worden ist. Von diesen ihm wesensfremden Gesichtspunkten

1

2

Vgl. dazu etwa: V. Rose, Zeitschrift für deutsches Alterthum 18 ( = N. F. 6), 1875, S. 347. - H. Stadler: Albertus Magnus, De animalibus libri X X V I , Bd. 2 (1920), S. V. — K. Lindner, Quellen und Studien zur Geschichte der Jagd, Bd. VII, 1962, S. 19. Als Beispiel für eine Betrachtung von diesem Gesichtspunkt aus ließe sich nennen: P. Michaud-Quantin, Les petites encyclop6dies du XIII e siecle. Cahiers d'histoire mondiale I X 3, 1966, S. 588 —591. Keines der dort abgegebenen Urteile dürfte für einen wirklichen Kenner des Thomas Cantimpratensis annehmbar sein.

V

Vorwort

aus wird man daher nicht zu einer gerechten Beurteilung des Liber de natura rerum kommen können. Denn die Absichten unseres Thomas gingen eben von vorn herein in eine ganz andere Richtung. Wie er es selbst in der Vorrede mit aller Deutlichkeit sagt, wollte er mit der hier gebotenen 'Sammlung natürlicher Merkwürdigkeiten gleichsam ein Handbuch der Digression für den Prediger zur Erbauung der Gläubigen' liefern3. Zwar wissen wir über sein Leben nur wenig, doch ist es sicher, daß er nicht von ungefähr zu einer solchen Absicht kam. Ganz offensichtlich war der entscheidende Eindruck, den er schon in jungen Jahren empfing und der für sein Leben und Schaffen bestimmend wurde, die Begegnung mit Jakob von Vitry, der damals als Prediger weithin Aufsehen erregte und der besonders dadurch, daß er seine Predigten so mit Exempeln zu würzen verstand, seine Zuhörer zu fesseln wußte. Und wie Jakob sich zu diesem Zweck aus der Literatur allerlei Merkwürdigkeiten gesammelt hatte4, so setzte nun Thomas diese Arbeit in großem Maßstabe fort, um ein richtiges Handbuch für Prediger zu schaffen, das ihnen in übersichtlicher Form und Anordnung das nötige Material zur Verfügung stellen sollte, um daraus die mannigfaltigsten Exempel zu bilden, und das sie dadurch in den Stand setzen sollte, entsprechend ihren Möglichkeiten auch so etwas wie ein kleiner Jakob v. Vitry zu werden. Diesem Zweck dienen vor allem die den Hauptteil des Werkes ausmachenden Bücher (IV —IX) zur Tierkunde und etwa noch Buch III und XIII. Die anderen Teile dagegen sind mehr auf ein anderes Ziel ausgerichtet. Denn wie es nicht genügt, den Menschen nur zu predigen, sondern wie man ihnen auch helfen muß, mit den eigenen körperlichen und seelischen Nöten und mit den Einflüssen, denen das Leben hier auf der Erde nun einmal unterliegt, fertig zu werden, so enthalten die anderen Bücher das, was ein rechter Seelsorger damals von diesen Dingen wissen mußte: Angaben über den Menschen nach seinem leiblichen und seelischen Dasein, über Pflanzen und Steine, die seiner Gesundheit dienlich sind, über die Planeten, die die Geschicke des Erdenlebens vielfältig beeinflussen, und über vieles andere noch bis hin zu den Witterungserscheinungen und den Elementen, hier aufgefaßt als die Grundlagen für die Entfaltung des menschlichen Lebens überhaupt. Und auch die Nachträge tragen besonders diesem Gesichts-

3

Ich verwende hier die treffliche Formulierung von Valentin Rose (a. a. O. S. 337), die sich auf Zeile 91 — 96 des Prologs stützt. * Sie bilden in seiner Historia orientalis Kap. 84 —93 (ed. Duaci 1597, S. 165 — 223). VI

Vorwort

punkt Rechnung und geben vor allem Beiträge zur Heilkunde (in Buch I) und im übrigen nach Palladius nützliche "Winke für Ackerbau und Bodenkunde. Berücksichtigt man die Ziele, die Thomas bei der Abfassung seines Buches vorschwebten, so wird man zugeben müssen, daß er wirklich viel Material in knapper und meist treffender Form und im ganzen auch übersichtlich angeordnet hier zusammengebracht hat, daß es ihm also weitgehend gelungen ist, sein Ziel zu erreichen. Und so versteht man dann, daß dieses Werk zu seiner Zeit eine solche Verbreitung finden und noch bis in die nachfolgenden Jahrhunderte eine solche Wirkung ausüben konnte. Aus diesem Grunde ist seine Kenntnis auch heute noch von Bedeutung. Denn es wurden damals die Anschauungen der Menschen noch nicht durch irgendwelche 'Massenmedien' geprägt und bestimmt, wohl aber durch das, was ihnen ihre Prediger zu sagen wußten, und dies ganz besonders, wenn es sich um Prediger handelte, die ihre Hörer wirklich zu fesseln verstanden. So angesehen gestattet der Liber de natura rerum uns noch jetzt einen vorzüglichen Einblick in die Vorstellungen über die menschliche Umwelt und die Lebensbereiche der Natur, wie sie damals in den Seelen und Gemütern der Menschen lebten. Daß er darüber hinaus entgegen der ursprünglichen Absicht auch innerhalb der Naturwissenschaft eine gewisse Schlüsselstellung einnimmt, liegt daran, daß Albertus Magnus große Teile daraus einfach in seine naturwissenschaftlichen Werke übernommen hat. Da fallen nun allerdings all die Mißverständnisse und Irrtümer, die er unbesehen mit übernommen hat, erheblich ins Gewicht und gereichen der so herausgestrichenen Wissenschaftlichkeit des Albertus nicht gerade zum Vorteil, während sie bei den Intentionen des Thomas durchaus verzeihlich sind. — Soviel mag hier zur Einleitung genügen. Im übrigen liegt der Text ja nun vor, so daß jeder, der es will, ihn studieren und sich selbst sein Bild machen kann. Es bleibt nun noch über die Ausgabe des Textes einiges zu sagen. Die Hauptschwierigkeit für die Edition besteht darin, daß der Text in mehreren unterschiedlichen, auf den Verfasser selbst zurückgehenden Fassungen vorliegt5. Anscheinend hatte er die Arbeit zuerst für seine 6

Die aus dem Liber de natura rerum von andere? Seite zurechtgemachte Kompilation, die noch bis in neuere Zeit als 3. Fassung des Thomas-Textes ausgegeben wurde, bleibt dabei vollständig unberücksichtigt. Und da man nun 3 bzw. 4 Fassungen von des Thomas eigenem Buch unterscheiden muß, ist die Bezeichnung 'Thomas III' für diese Bearbeitung auch nicht mehr brauchbar. VII

Vorwort

eigenen Bedürfnisse begonnen, aber um des guten Zweckes willen ließ er dann andere, auch ehe das Werk vollendet war, an den Früchten seiner Arbeit teilnehmen. Die Veränderungen bestehen zwar vorwiegend in Erweiterungen und Zusätzen, die sich ohne Schwierigkeit als solche kennzeichnen lassen. Aber daneben sind auch sonst an zahllosen Stellen kleine Textänderungen vorgenommen und wirkliche oder vermeintliche Korrekturen angebracht worden. Hinzu kommt, daß der Umfang der Zusätze mehrmals die Herstellung eines neuen 'Exemplar' für die Weiterarbeit erforderlich machte und daß bei jeder solchen Abschrift Fehler und Lücken entstanden sind, die nicht bemerkt und behoben wurden. Dadurch bietet die Überlieferung ein ziemlich buntes Bild6. Und dies hat zur Folge, daß es keine Handschrift gibt, die man einfach der Ausgabe zugrunde legen könnte. Das gilt sogar für die Handschrift, die von Thomas selbst oder unter seinen Augen bearbeitet wurde und die den Fortgang der Arbeit über eine längere Strecke hin verfolgen läßt: den Harleianus 3717 des Britischen Museums. Denn auch in ihm gibt es Lücken und Fehler, die sich nur heilen lassen, wenn man auf die allererste Form des Textes zurückgreift. Und auf der anderen Seite fehlt ihm noch manches, was die letzte Fassung an Zusätzen und Änderungen bietet. So ist eine Ausgabe des Textes überhaupt nur möglich, wenn man die ganze Überlieferung überblickt. Doch wenn auch bei jeder wichtigeren Variante zu prüfen ist, ob es sich um einen Überlieferungsfehler handelt oder um eine gewollte Änderung, und im letzteren Falle, welchem Stadium der Bearbeitung die Änderung angehört, so wird man bei langjähriger Beschäftigung mit dem Text und seiner Überlieferung doch so weit mit Stil und Methode und mit den Intentionen des Autors vertraut, daß es in den meisten Fällen nicht schwer ist, eine Entscheidung zu treffen7. Und daher rührt dann die Überzeugung, daß die vorgelegte Ausgabe im wesentlichen dem entsprechen dürfte, was Thomas letzten Endes beabsichtigt hat. Dies im einzelnen mit den notwendigen Belegen

β

7

Zur Überlieferung des Textes s. vorläufig: H. Boese, Zur Textüberlieferung von Thomas Cantimpratensis' Liber de natura rerum. Arcbivum FF. Praed. X X X I X , 1969, S. 53 — 68 m. 2 Taf. Weitere Textkollationen haben seither die von mir dort gegebene Darstellung der Überlieferung in allen wesentlichen Punkten bestätigt und nur in wenigen Einzelheiten zu eitler anderen Auffassung geführt. Ich gebe zu, daß die angewandte Methode so nicht frei von subjektiven Elementen ist. Andererseits sehe ich aber nicht, wie bei der gegebenen Überlieferungslage eine nach absoluter Objektivität strebende (Computer-)Methode überhaupt zu brauchbaren Ergebnissen führen könnte.

VIII

Vorwort

darzustellen und zu begründen, muß der Einleitung vorbehalten bleiben; wie auch eine vollständige Beurteilung des Textes in dieser Hinsicht erst möglich sein wird, wenn die ausführlichen Apparate dazu vorliegen. Diese Einleitung, die außer der Untersuchung der Textüberlieferung auch die sprachlichen und stilistischen Eigentümlichkeiten des Thomas und sein Verhältnis zu den von ihm benutzten Quellen behandeln wird, soll ein zweiter Band zusammen mit dem Lesarten- und einem möglichst vollständigen Quellenapparat sowie den Indices bringen. Da hier zunächst nur der Text erscheint, sind für dessen Benutzung folgende Angaben notwendig: Über die ganze Breite des Satzspiegels geht der Text, der allen Fassungen gemeinsam ist. Darin sind nur die wenigen Textstücke, die der allerersten Fassung noch fehlen, oben in Haken ( r . . . "•) eingeschlossen, während die Satzteile, die überhaupt nur von dieser ersten Fassung geboten werden, in entsprechende Haken unten auf der Linie (i_ · · · _i) gesetzt sind. Von den späteren Zusätzen sind die, welche bis zum Abschluß der Bearbeitung in dem oben genannten Codex Harleianus hinzukamen, einfach eingerückt und durch einen einfachen Strich am linken Rand bezeichnet. Die noch danach hinzugekommenen Textteile sind weiter eingerückt und mit einem Doppelstrich versehen. Die gleiche Kennzeichnung gilt auch für alle die Stellen, w o verschiedene Fassungen nebeneinander gegeben werden: alles, was dort rechts von einem einfachen Strich steht, gehört der mittleren Bearbeitungsphase an; was rechts neben einem Doppelstrich steht, gehört dagegen zur letzten Bearbeitung. Kursiv gesetzt sind im Text die wörtlichen Bibelzitate. Die daneben — wie es sich in einem solchen theologischen Werk von selbst versteht — zahlreich vorhandenen weiteren Anspielungen auf Bibelstellen oder biblische Ausdrücke sind unbezeichnet geblieben, werden aber ebenso wie die sonstigen Zitate im Apparat angeführt werden. Gelegentlich sind dem handschriftlich überlieferten Text kleine Ergänzungen in spitzen Klammern ( ) eingefügt. W o auf diese Weise Lücken angezeigt sind < . . . . ) oder durch eine Crux t a u f e i n e Textverderbnis aufmerksam gemacht wird, soll dies nicht besagen, daß hier der Text des Thomas verstümmelt oder verdorben worden ist. In den meisten Fällen wurden diese Mängel schon von ihm aus den Quellen so in den Text übernommen, und die Zeichen sollen nur auf die Fehlerhaftigkeit des Textes hinweisen. Um nicht noch weitere Zeichen einzuführen, sind die Gewichtangaben in den Rezepten des 1. Buches (uncia, dramma), für die die Handschriften durchweg die damals gebräuchlichen Zeichen verwenden, hier durch die entsprechenIX

Vorwort

den Wortabkürzungen wiedergegeben. Die Orthographie entspricht im allgemeinen den Gepflogenheiten der Entstehungszeit des Buches; nur ist in den Dingen, in denen damals der Brauch schwankend war, hier eine gewisse Vereinheitlichung vorgenommen. Wo aber gelegentlich unterschiedliche Schreibweisen bewahrt sind, ist es in der Regel im Anschluß an den Codex Harleianus geschehen 8 . Die Interpunktion jedoch ist, um das Verständnis zu erleichtern, nach dem heutigen Brauch, aber möglichst sparsam eingerichtet. Der sprachliche Ausdruck des Thomas ist zwar im allgemeinen klar und verständlich; doch läßt sich nicht verschweigen, daß hin und wieder auch Stellen vorkommen, die auch dem mit dem Latein des 13. Jahrhunderts Vertrauten Rätsel aufgeben oder dem Verständnisse Schwierigkeiten bereiten. In den meisten Fällen ergibt sich da aber die Lösung, wenn man auf die vom Verfasser benutzten Quellen zurückgeht. Zu all den eben genannten Dingen werden dann Einleitung und Apparate ebenfalls die nötigen Aufschlüsse geben. Solange sie nicht vorliegen, möge der Leser die Ausgabe wie eine etwas verspätet erscheinende Inkunabelausgabe betrachten. Auch bei diesen Ausgaben, auf die wir für zahlreiche mittelalterliche Texte noch immer und wohl auch weiterhin angewiesen sind, muß man ja meist ohne alle Apparate auskommen, und doch läßt sich damit arbeiten und eine genügende Kenntnis der Texte erwerben. Dies dürfte für die vorliegende Ausgabe um so mehr gelten, als ihr Text nicht auf einer Handschrift allein oder auf ganz wenigen beruht, wie es im 15. Jahrhundert üblich war, sondern auf der Grundlage der ganzen vorhandenen Überlieferung bearbeitet ist 9 . Wann Einleitung und Apparate nachfolgen können, läßt sich in8

β

X

Die vielen unterschiedlichen Formen, unter denen besonders ausgefallenere und nicht allgemein geläufige Termini in den Handschriften erscheinen, können natürlich in einer Ausgabe, die nur den Text bringt, nicht in Erscheinung treten. — Bei einzelnen Angaben innerhalb der Rezepte des 1. Buches, die mir nicht bekannt und nicht nachweisbar waren, habe ich mich ganz an die besseren Handschriften halten müssen und kann nur hoffen, daß das so Gewonnene es Kundigeren ermöglicht, das Richtige herauszulesen. Zu den von mir im Archivum FF. Praed. 39, S. 54f. angeführten 44 Handschriften sind noch weitere 11 hinzugekommen, die ebenfalls den unbearbeiteten Text, jedoch weniger vollständig oder nur fragmentarisch enthalten. — Der Vollständigkeit halber gebe ich in einer A p p e n d i x (S. 431) noch die 3 Kapitel, die sich in dem sich an den Codex von Valenciennes anschließenden Uberlieferungszweig — in der Untersuchung über die Textüberlieferung S. 57 mit υ bezeichnet — finden, von denen ich nicht glaube, daß sie auf Thomas selbst zurückgehen. Aus diesem Grunde sind auch die sonstigen Einschübe dieser Gruppe im Text nicht berücksichtigt worden.

Vorwort

dessen noch nicht sicher versprechen. Denn dadurch, daß entgegen der ursprünglichen Verabredung diese Textausgabe erst noch die Mühlen der Wissenschaftsbürokratie durchlaufen mußte, ist ihr Erscheinen so verzögert worden, daß inzwischen längst neue Aufgaben übernommen, neue Verpflichtungen eingegangen werden mußten, die nun ein Druckfertigmachen des in langen Jahren gesammelten Materials nicht zulassen. Aber vielleicht kann das Erscheinen des Textes dazu beitragen, günstigere Voraussetzungen für die Vorbereitung des 2. Bandes zu schaffen. Zum Schluß möchte ich noch den Freunden des Thomas, die bei der Vorbereitung und Drucklegung der Ausgabe mit Rat und Tat geholfen haben, meinen Dank sagen. Zu danken habe ich ferner dem Centre De Wulf-Mansion in Löwen, das durch langfristige Leihgaben aus seiner Mikrofilmsammlung meine Arbeit sehr erleichtert hat. Der Deutschen Forschungsgemeinschaft verdanke ich eine Beihilfe, die es ermöglichte, die Thomas-Handschriften im British Museum in Muße zu studieren. Möge diese Ausgabe, die — wenn auch verspätet — dem Gedenken an den 700. Todestag des Thomas Cantimpratensis gewidmet sein soll, ihm viele neue Freunde gewinnen! Pfingsten 1973

H. Boese

XI

LIBER DE NATURA RERUM SECUNDUM DIVERSOS PHILOSOPHOS

INCIPIT PROLOGUS IN LIBRO DE NATURA RERUM

5

10

is

20

25

30

Naturas rerum in diversis auctorum scriptis late per orbem sparsas inveniens cum labore nimio et sollicitudine non parva annis ferme quindecim operam dedi, ut inspectis diversorum philosophorum et auctorum scriptis ea, que de naturis creaturarum et earum proprietatibus memorabilia et congrua moribus invenirem, in uno volumine et hoc in parvo brevissime compilarem. Hie igitur primo consideranda est anathomia humani corporis, I passiones et cura earum. Postea vero tractatus brevis et utilis de anima, cuius virtutem doctor incomparabilis Augustinus in libro De anima et spiritu plenius lucidiusque distinxit. Deinde cause et species monstruosorum hominum. Ac deinde de natura pecudum, volucrum ac beluarum marinarum, piscium quoque atque serpentium, vermium, arborum, herbarum, fluminum, lapidum, metallorum et humorum aeris; de septem etiam planetis et passionibus aeris, de cursu solis et lune et eorum defectibus; et ultimo de quatuor elementis. Proprietates ergo rerum per editiones varias aperte distinguens auctores dictorum singulis proprietatibus applicavi. Proinde isti sunt qui sequens opusculum eleganter illuminant: Primus omnium A r i s t o t i l e s est, qui non solum in hiis, verum etiam in omnibus ad philosophicam disciplinam pertinentibus eminentior cunctis effloruit. Secundus est P l i n i u s , qui et ipse antiquitate et auctoritate venerabilis inter harum rerum auctores copiosus magis enituit. Tertium autem S o l i n u m ponimus, qui et ipse eloquentia valde mirabilis in libro, quem de mirabilibus mundi edidit, plurima de rerum naturis diligens perscrutator inseruit. Quartus beatus A m b r o s i u s Mediolanensis presul est, qui de naturis bestiarum et volucrum in libro qui Exameron dicitur multa distinguit. Qui utique per omnia secutus est et modo scribendi et ordine magnum B a s i l i u m in libro, quem etiam Exameron Greco eloquio edidit. Cuius etiam sententias quasdam nostro operi oportunis locis dignissimum duximus inserendas, quas utique beatus Ambrosius brevitatis causa minime comprehendit. Quintus Y s i d o r u s episcopus est, qui in libro Ethymologiarum diffusus valde et utilis est. Sexto loco magistrum I a c o bum de Vitriaco quondam Aconensem episcopum, nunc vero Tusculanum presulem et Romane curie cardinalem, licet meritis potiorem, quasi etate ultimum ponimus, qui de naturis rerum et historiis, que in transmarinis partibus modernis temporibus evenerunt, eleganti sermone conscripsit et hunc librum voluit Orientalem historiam appellari. 1*

3

Prologus

35

40

45

so

55

60

L i b r u m vero r e r u m libellura admodum parvutn inveni, qui etiam de naturis rerum plurima comprehendit. Inveni etiam librum quendam suppresso auctoris nomine, quern modernis temporibus compilatum audivi; cuius sententias ubicumque reppereris, ex hoc cognosces, quod hoc nomen E x p e r i m e n t a t o r subsequentibus invenies prelibatum. I P a l l a d i u s in libro De agricultura eximius valde est. G a l i e n u s et P l a t e a r i u s preclari auctores in physica sunt, qui de natura humani corporis, arborum et herbarum virtutes medicine usui congruentes plane distingunt. Sed et P h y s i o l o g u m compendiosum satis et utilem locis diversis inserui; A d e l i n u m quoque philosophum, qui et si pauca, tamen bona valde conscripsit. Ceteri vero, quorum nomina plerumque inter alios posuimus, non tam auctores in rerum naturis sunt, quam pro scriptorum suorum oportunitatibus assertores. Interdum autem et vulgi opiniones non per omnia refutandas posuimus; ipsa enim antiquitas in talibus plerumque honoranda est, dum aperte non sit dissona veritati. Et notandum, quod sub Alexandro Magno quinquaginta volumina edita sunt ad mandatum illius, que P l i n i u s X X X V I I editionibus breviter comprehendit. Auctores vero tales suo libro prefixit — pretermisimus tamen multos ex illis et posuimus magis vulgatos atque precipuos: Lucillus, Piso, Theophrastus, Claudius Cesar, Diogenes, Dorotheus Atheniensis, Democritus, Apollodius qui de bestiis venenatis, Dyonisius medicus qui transtulit Magonem, Cato Censorinus, Marcus Varo, Heraclides, Orpheus, Pythagoras, Menander, Homerus, Nicander, Mucianus, Virgilius, Petronius, Diagoras, Andreas, Iuba rex, Metellus, Philometor rex, Tholomeus rex, Antigonus rex, Archelaus rex, Umbricius, Philemon, Alfius Flavus, Nigidius, Seneca et Cicero, Hyginus, Macculius, Hypocras. Hii sunt auctores secundum Plinium in natura rerum. Proinde moralitates et significantias rerum breviter in quibusdam per intervalla distinximus et ideo non continue, quia vitavimus prolixitatem.

Nunc igitur quantum hoc opus prosit et quantam utilitatem prestare possit hiis, qui verbo predicationis volunt insistere, ad plenum scire hominum estimo 65 neminem, nisi cui in profundioribus divina sapientia dederit intellectum. Dicit enim A r i s t o t i l e s De animalibus libro XI.: Sive sit nobilissimum sicut illud quod celeste est, sive ignobile sicut est creatura animalium, erit tamen causa magne dilectionis illis, qui id possunt cognoscere. Propter hoc igitur debemus considerare formas creaturarum et delectari in artifice qui fecit illas, quoniam 70 artificium operands manifestatur in operatione. Et propter hoc, ait, intendamus in naturis animalium vilium et non grave sit nobis, quoniam in omnibus rebus naturalibus est mirabile et res naturalis nobilis, quoniam non fuit ullum naturatum otiose creatum neque casualiter, sed propter aliquod complementum. Et ideo habet aliquod etiam reputatu vilissimum locum et ordinem nobilem. 75 Illud autem in hoc opere lector consideret, ut si naturas et mores animalium aut effectus herbarum aliter in occidente reppererit quam relatio philosophorum contineat, qui fere omnes in orientis partibus scriptitarunt, non statim incipiat 4

Prologue

quasi ficticium reputare quod scriptum est, immo prudenter advertat, quia aliter se habeat orientis pars mundi cum suis creatis quam occidentalis aut aquilo sive 80 meridies, cum oppositus sit dispositione nature occidens orienti, meridies aquiloni. Aliter enim machina mundialis stare non posset. Et ecce probatio: Oriens calidus et humidus est, occidens vero frigidus et humidus; meridies calidus et siccus est, aquilo vero frigidus et siccus. Nunc autem, si omnes quatuor plage unius qualitatis essent et calor solis orbem totaliter occuparet: unde illud quod 85 eius vehementie per contrarium obviaret? Semper enim nullo resistente cresceret, quoadusque in suis elementis mundum consumeret. Nunc ergo calori frigus, frigori calor, siccitas humiditati, humiditas siccitati opponitur, et mundus in suis plagis oppositorum qualitatum coequata lucta firmius stabilitur. Crede ergo, lector, quia et complexiones in animalibus et effectus in herbis secundum 90 qualitatem aeris variantur. Hiis ergo scriptis si quis Studium adhibuerit, ad argumenta fidei et correctiones morum integumentis mediis sufficientiam reperiet, ut interdum predicatore quasi e vestigio scripturarum apte digresso cessantibus eloquiis prophetarum ad evigilationem brutarum mentium oculata fide creaturarum adducat testes, 95 ut si quem sepius audita de scripturis et inculcata non movent, saltern nova in ore suo pigritantium aures demulceant. Hinc ergo ab ipso homine initium nobis sumendum est, qui inter mortalia mortalis quidem creatus, cunctis immortalis anime dignitate prelatus est. Liber ergo primus de anathomia humani corporis est; secundus de anima, tertius de too monstruosis hominibus orientis, quartus de animalibus quadrupedibus, quintus de avibus, sextus de monstris marinis, septimus de piscibus fluvialibus atque marinis, octavus de serpentibus, nonus de vermibus, decimus de arboribus communibus, undecimus de arboribus aromaticis, duodecimus de herbis aromaticis et medicinalibus, tertiusdecimus de fontibus, quartusdecimus de lapidibus preio5 tiosis et eorum sculpturis, quintusdecimus de septem metallis, sextusdecimus de septem regionibus et humoribus aeris, septimusdecimus de spera et septem planetis et eorum virtutibus, octavusdecimus de passionibus aeris, fulgure, tonitruo et consimilibus, nonusdecimus de quatuor elementis.

110

115

Vicesimum autem post finem laboris nostri, non tanquam ex nostra compilatione, sed tanquam necessarium ipsi operi precedenti addidimus, qui utique de ornatu celi et motu syderum atque planetarum ad intelligendam speram et eclipsim solis et lune evidentissime tractare videtur. Addidimus tarnen aliqua et quedam subtraximus atque nonnulla in eodem libro correximus.

5

Capitula libri I.

Incipiunt capitula primi libri de partibus humani corporis (1)

(2) De capite.

5

(3) De cerebro. 10

(4) De capillis. (5) De sompno. 15

(6) De oculis. 20

25

(7) De palpebris. (8) De auribus. 30

35

(9) De naso.

(10) De barba. 6

Incipiunt capitula libri de membris corporis humani Generaliter de membris corporis humani. De capite. Que signa in facie faciunt hominem cognoscibilem. De diversis infirmitatibus capitis et cura earum. Si dolor ex calida causa. Si ex frigida. Si ex inanitione. Si ex fumositatibus stomachi. Si pustule et rubor in facie. Si frenesis. Sed et in sequenti capitulo alia quere. De cerebro. Contra dolorem cerebri et capitis. Si ficus iuxta nares. Si vertiginem pateris. Si dolorem. Si colorem lividum in facie. Si puer immundum caput habet. De capillis et cura eorum, si fluxerint. Ut capilli spissi renascantur. Ut pili non cadant. De sompno. Cura eorum qui dormire non possunt. Ad sompnum provocandum. Si litargia infirmus laboraverit. Si dormire non potest infirmus. De oculis et infirmitatibus eorum et cura. Si dolor de sanguine. Si ex colera. Si lacrime involuntarie fluunt. Si caligaverint oculi. Si albugo oculis supervenerit. Si maculam in oculo habueris. Si oculi lacrimantur. Si oculus percussus fuerit aut lesus. Si subito rubuerint sanguine oculi et sanguinem fuderint. Si suriones fuerint in oculo. Collirium Augusti Cesaris. Item optimum contra ebitudinem oculorum. Si rubent oculi et dolent. Si punctiones oculorum sentis. De palpebris. De auribus et infirmitatibus earum et cura. Si impedimentum fit auditus in aure. Si tinnitus fuerit aurium. Si sanies vel fistula in aure fuerit. Si vehemens et subita fuerit obturatio. Si exulcerate sunt aures. Si dolorem et punctiones aurium sentis. Si obtusum habes auditum. Si vermis aurem intraverit. De naso et infirmitatibus eius et cura. Si de naribus fluxerit sanguis. Si coriza, hoc est fluxus reumatis, de naribus fluit. De barba.

Capitula libri I. (11) De ore.

(12) De dentibus.

(13) De lingua.

(14) De voce. (15) De uvula. (16) De epigloto. (17) De canna. (18) De gutture.

(19) De collo. (20) De humeris.

(21) De brachiis.

(22) De musculis. (23) De manibus.

(24) De digitis. (25) De unguibus.

De ore et infirmitatibus eius et cura. Si os fetidum habueris. Ut os bene oleat. Si vulnera sint in faucibus. Si cocturam faucium pateris. Si scissuras labiorum sentis. De dentibus et infirmitatibus eorum et cura. Si dolor dentium fuerit ex causa stomachi. Si ex vitio capitis. Si ex causa frigida. Si ex causa calida. Si de colera. Si vermis in dentibus. Si doles dentes. Ad firmandos dentes. Si puer mutat dentes et dolet. Si exasperantur gingive. Si caro super dentes creverit. De lingua et impedimentis eius et cura. Si eger obmutuerit. Si lingue puerorum subcreverit impedimentum. De voce, et quomodo clarificatur quando raucescit. De uvula et infirmitatibus eius et cura. Si uvulam doles ex instillatione humoris. Si ex sanguine. De epigloto. De canna. Si intro aliquid ceciderit. De gutture et infirmitatibus eius et cura. Si squinantiam habueris. Si rasuram gule senseris et vulnera habueris. Si cocturas faucium. Si ulcera in gutture. Si in gula os piscis heserit. De collo et infirmitatibus eius et cura. Si collum lesum vel distortum habueris. Si dolorem in collo. De humeris et infirmitatibus eorum et cura. Si humeros ex onere dolueris vel ex labore equitandi. De brachiis et incommodis eorum et cura. Contra paralysim brachii sensu carentis. Si brachia dolueris vel humeros. De musculis. De manibus et infirmitatibus earum et cura. Si verrucas habes in manibus. Si inflatas manus. Si antracem in manu. Si manus dolueris et riguerint. Si suriones te vexant in manibus. Si manus inflatas habueris. De digitis et infirmitatibus eorum et cura. Si digitos dolueris. Si digiti contrahi ceperint. De unguibus et incommodis earum. Si ungues putridas habes. Si ungues in manibus vel in pedibus frigere ceperint vel fetere. 7

Capitula libri I. (26) De ossibus. 85

(27) De medulla. (28) De cartilagine. (29) 90

(30) De venis. 95 (31) De nervis.

loo (32) De arteriis. (33) De cordis corporis humani. (34) De ligamentis. (35) De membranis. 105 (36) De carne.

110

115

120

8

De ossibus et incommodis eorum et cura. Si os manus aut pedis fractum, scissum vel attritum fuerit. Si os fractum et consolidatum et non recte coniunctum. Item de fractura ossium. De medulla. De cartilagine. De sanguine et de febre effimera. De cotidiana febre. De tertiana febre. De quartana febre. De continua febre. De venis. De nervis et infirmitatibus eorum et cura. Quomodo confortantur nervi. Si nervus perforatur in minutione. Si contractionem nervorum in tibia vel manu senseris. Si spasmum pateris. Item de dolore nervorum. De arteriis. De cordis. De ligamentis. De membranis. De carne et infirmitatibus eius et cura. Si apostema rumpere volueris. Contra antracem supra melius in capitulo De manibus. Si craneum fractum. Si cerebrum lesum. Si craneum ruptum fuerit, vulnere non aperto. Si craneum ruptum { n o n ) fuerit. Si corpus telo vulneretur. Si telum ossi inheserit. Si telum nobili membro inheserit. Intestinorum vulneratio vel lesio. Si casu venter hominis scissus fuerit. Si raunculus vulneri supervenerit. Si intumuerit vulnus. Si vulnus concavum effectum fuerit. Si novum vulnus nimis fluxerit sanguine. Si nimis celeriter sanatur vulnus. Si caro mortua creverit. Si vulnus fluit multo sanguine. Ut statim vulnus sanetur incisum. Signum mortis in vulnerato. Si glanduli creverint. Si glanduli in yliis. Contra sacrum ignem. Apostema flegmatis, colere nigre, sanguinis. Ut maturum fiat apostema. Si scrofula. Si cancer, Si fistula. Si scabies. Si impetigo. Si prurigo.

Capitula libri I. 125 (37) De corio.

(38) De dorso. 130 (39) De nucha. (40) De pectore.

(41) De mamillis. 135

(42) De corde.

mo (43) De epate.

(44) De feile. (45) De pulmone. 145 (46) De splene. (47) De ventre.

150

155

(48) De costis. (49) De intestinis. 160 (50) De stomacho. 165

(51) De ysophago.

De corio vel cute et incommodis eius et cura. Si cutem rugosam vel asperam vel scabiosam habueris. De dorso et infirmitatibus eius et cura. Si dorsum dolueris. De nucha. De pectore et infirmitatibus eius et cura. Si tussis adest. Si siccitas pectoris. Si incentivus ardor. Si siccitatem habes. Item nota de tussi. De mamillis et infirmitatibus earum et cura. Si doles et passionem habes in mamilla. Si cancrum in ea habes. De corde et infirmitatibus eius et cura. Contra dolorem cordis. Contra cardiacam passionem, id est defectum cordis, remediumprobatissimum. De epate et infirmitatibus eius et cura. Si ex calore patitur. Si ex qualitate humorum. Si calefactio epatis subito fuerit. De feile. De pulmone. De splene et passionibus eius et cura. De ventre et infirmitatibus eius et cura. Si lienteria, id est fluxus ventris, adest. Si dissenteria adest. Si tenasmon, id est difficultas egerendi, adest. Si ad radicem ventris ruptura, hoc est hernia, adest. Ad ventrem purgandum. Pauperum medicina. Ad inflationem ventris reprimendam. Ad inflationem corporis generaliter. Ad ventositatem. Ad fluxum ex sanguine. Modus quomodo purgatio generalis vel particularis debet fieri. De costis et infirmitatibus earum et cura. Si pleuresis, id est apostema costarum. De intestinis. De dolore eorum accipe in sequenti capitulo. De stomacho et infirmitatibus eius et cura. Si vomitus. Si singultus. Si torsiones. Ad confortationem stomachi. Ad dolorem eius. Ad inflationem et flegma stomachi. Ad suffocationem stomachi. Ad calefactionem eius. Ad omnia fere vitia eius. Si aliquod malum aut corruptum comederis. De ysophago. 9

Capitula libri I.

(52) De umbilico. (53) De adipe. 170 (54) De vesica.

(55) De matrice. 175

(56) De virga genitali. 180 (57) De renibus.

185 (58) De anchis que etiam dicuntur nates.

(59) De yliis. (60) De spondilibus. (61) De genibus. (62) De tibiis. (63) De pedibus.

(64) (65) (66) (67)

So" VO

De talis. De plantis pedum. De semine generationis De conceptione. De animatione. (69) De nativitate et 205 arte obstetricandi. (70) (71) 10

De umbilico. De adipe. De vesica et infirmitatibus eius et cura. Contra ydropisim. Contra calculum. Si urinam facere non potes. Si sanguinem cum urina emittis. De matrice et incommodis eius et cura. Si suffocationem matricis mulier patitur. Quomodo eisdem remediis menstrua provocantur. Contra lapsum matricis. Contra profluvium sanguinis. Contra defectum menstruorum. De virga genitali. Contra irrigidationem eius et contra luxuriam. Si ulcera vel vulnera in ea creverint. Si tumuerint testiculi. Contra pruriginem virge. De renibus et infirmitatibus eorum et cura. Si dolor in renibus. Item si dolor in renibus, coxis vel lumbis. De anchis que nates dicuntur et infirmitatibus earum et cura. Si scabiem ancharum. Si emorroides. Contra lapsum ani. Item contra emorroides. Item remedium emorroidarum. Item aliud. De yliis et passione yliaca et cura eius. De spondilibus. De genibus et incommodis eorum et cura. Si inflatur. Si leditur. De tibiis et passionibus earum et cura. De pedibus et infirmitatibus eorum et cura. Si pedem lesum habueris ex contorsione. Si arteticam pateris. Cura podagre. Cura artetice. Divisio quatuor passionum. Si nodus pedis disiungitur. De talis. De De De De De

plantis pedum. semine generationis. impregnatione mulieris. infusione anime rationalis et unde anima. virtute nascitiva.

De arte obstetricandi valde necessaria. Quot modis nascuntur pueri et quomodo educitur secundina.

Capitula libri I.

(72) De modo vivendi physice secundum Aristotilem. (73) De sex etatibus hominis, primo de infantia, (74) De pueritia. 215 (75) De adolescentia. (76) De robore. (77) De senectute. (78) De decrepita etate. (79) De morte. 210

220

Expliciunt capitula libri primi.

De ordine vivendi physice secundum Aristotilem, et vocatur tractatus Secretum secretorum. Epistola Aristotilis ad Alexandrum regem. De sex etatibus hominis, primo de infantia. De pueritia. De adolescentia. De robore. De senectute. De etate decrepita. De morte et quid sit mors. Et si subito ceciderit homo, quid faciendum sit.

Expliciunt capitula.

11

Incipiunt versus X X qui continent materiam librorum secundum numerum versuum. Membra prius morbosque simul curasque videbo. Inde quid est anima certa ratione docebo. Hinc dixi vultus hominum formeque patebunt. Quadrupedum species librum pro parte tenebunt. Hinc volucres videas varium quas scema beavit. Monstra maris que mira satis deus ipse creavit. Fluminis atque maris pisces post ista locantur. Serpentes varii vel queque nociva sequantur. Vermes reptantes nichilominus inde coapta. Silvarum ligna communibus usibus apta. Hinc etiam sequitur lignum redolens specierum, Herbarum virtus curis tutissima rerum, Flumina vel fontes pia quos natura beavit, Gemmarum virtus quas discolor irradiavit. Hinc alkimie septena metalla notantur, Aeris humores que septem regna vocantur; Inde planetarum cursus si scripta requiris, Quid tonitrus, fax, Stella cadens, quid ventus et ; Quatuor hinc elementa vide. Post fine patescit, Cur venit eclipsis, scandit sol, luna recrescit.

INCIPIT LIBER PRIMUS DE ANATHOMIA HUMANI CORPORIS

Primo generaliter. Partes corporis humani principaliter create sunt, ut dicit A r i s t o t i l e s , et posite secundum creationem et situm totius mundi. Unde Grece homo microcosmus quasi minor mundus dicitur. Hunc deus post ceteras creaturas die sexta plasmavit. Quapropter, ut dicit A r i s t o t i l e s , homo ab infantia primo ambulat super manus, postea adolescens erectus in pedes ambulat, postremo in etate decrepita iterum incurvatur ad terram, testis utique sibi, quia de terra assumptus est et in terram vadit. II. De capite. Caput hominis et eius testa, ut dicit A r i s t o t i l e s , ex duro osse creatum est, in qua sunt multe suture, in viris precipue. Una vero sutura est circumdans in capitibus mulierum. Et inventum fuit aliquando caput, in quo omnino sutura non fuit; et hoc etatis signum pregrandis. Secundum etates etiam induratur et inspissatur testa capitis. Capita infantium antequam loquantur nondum completa sunt, sicut postea dicemus, quando de embrione loquemur. Testa capitis continet tres cellulas, unam anterius, secundam in medio, tertiam posterius. In prima anterius formatur virtus fantastica vel ymaginaria; in secunda, que est in medio capitis, virtus intellectualis; in tertia, que est posterius, virtus memorialis: prima concipit, secunda discernit, tertia discussa et diiudicata custodia Unde visum est aliquando, ut homo vulneratus in anteriori parte capitis ymaginari non potuit; in posteriori vero parte capitis vulneratus memorie virtutem perdidit. Ingenium quidem per humiditatem viget, memoria per siccitatem. Itaque qui humidum habent cerebrum pollent ingenio, sed memoria fatiscunt. Qui vero siccum habent, hii memoria vigent, sed ingenio privati sunt. Cera enim que humida est facile sigilli impressione Signatur, sed humiditatis inconstantia facile deletur. Quod vero siccius est difficile formam recipit, sed acceptam semel non leviter amittet. Hec sunt signa virtutis aut vitii, que ponit A r i s t o t i l e s in libro De animalibus, quibus cognosci homo possit in facie. Falluntur tamen signa quandoque ex eo, quod anima se transfert ad actum contrarium et exercitio virtutis aut vitii in se consuetudinem quasi alteram naturam constituit. Igitur quando frons fuerit magna, significat ponderosum declinantem ad stultitiam. Quando fuerit parva, significat bonitatem motus; quando fuerit lata, parvitatem discretionis. Quando fuerit 13

1, 2, 27

Anatomia

rotunda, iracundiam significat. Sub fronte supercilia sunt. Que si fuerint recte quasi linee, significatur mollities et femineitas et flexibilitas. Quando fuerint arcualia usquequo coniunguntur ad conum nasi, significatur levis et subtilis et studiosus in omnibus operibus suis. Quando autem fuerit arcualitas declinans ad tympora usque ad gibbositatem genarum, significatur negligens et male dispositionis. Sub superciliis sunt oculi, et super eos palpebre, superius et inferius. Intra oculum vero est humiditas per quam videtur et dicitur pupilla. Quod vero sequitur est nigredo oculi. Partium oculi sunt anguli, et hii sunt aput conum nasi et gibbositatem genarum, et lacrimale superius et inferius. Cum ergo lacrimale et quod sequitur angulum oculi fuerit parvum subtile, significat dispositionis malitiam et consuetudinis et figure. Quando autem lacrimale fuerit multe carnis sicut oculus milvi, significat astutiam et formationem malam. Et post: Supercilia demissa significat invidum. Albedo oculi est fere consimilis in omnibus hominibus. Nigredo vero variatur. Nam forte erit magna valde et forte magne glaucitatis et forte fusca et forte declinabit ad rubedinem. Et cum fuerit huiusmodi dispositionis, significatur bona consuetudo et acuitas discretionis. Proinde aliqui oculorum erunt fusci, aliqui glauci, aliqui nigri; et aliquis parvus, aliquis magnus, aliquis mediocris, qui significat bonitatem discretionis intellectus et bone doctrine. Et forte erunt prominentes vel profundi vel mediocres. Profunditas significat acuitatem, prominentia perturbationem discretionis et malitiam; mediocritas vero significat bonitatem. Et forte erunt oculi multe clausure vel multe apertionis et pauci motus. Si sunt multe apertionis et pauce clausure significat multam mobilitatem et levitatem discretionis, non fixus in operationibus suis. Quando vero sunt mediocres, significat discretionem in omni tempore. Omne animal dure teste, ut dicit A r i s t o t i l e s , sunt sicut arbores, quoniam caput eius ex parte radicis est, et propter hoc accidit, ut sint eius membra superiora inferius et inferiora superius. Curatur capitis dolor hoc modo: Si sit ex calore solis in estate, lavetur aqua rosata et inungatur populione et sub umbra et vento sedeat et ferri calibe frontem infrigidet. Si ex frigida causa sit dolor, lavetur aqua calida diu et inungatur dyaltea et galangam comedat et diu masticet. Si ex inanitione sit dolor et ex labore, comedat sepe et aqua calida lavetur, comedat cotidie unam muscatam et gariophilos ad nares teneat dormiatque satis. Si ex fumositatibus stomachi, tunc accipienda sunt ilia que laxant. Si ex ventositatibus, comedendi sunt fructus iuniperi et anetum tritum bene. Contra pustulas et ruborem faciei accipiat frondes ramni, id est albe spine, et bene terat et accipiat succum eius et addat camphoram pulverizatam et commisceat; et inde ungat patientem, cum vadit dormitum. Et sciendum quod antequam hoc fiat, debet patiens purgari gera pigra 14

De capite

1, 2, 112

et pillulis aureis et post minuere de superiori vena capitali vel, si parva materia est, de vena mediana. Frenesis quandoque fit in capite et ex anteriori parte. Frenesis igitur est apostema natum in miningis cerebri de ebullitione colere vel sanguinis. Hanc solet aliquando comitari febris acuta; et illius curam vide in capitulo De sanguine et febribus. Eius vero frenesis que per se fit hec signa sunt: vigiliarum inconstantia, faciei citrinitas, lingue asperitas et sitis. Ante omnia nullo prohibente, id est si etas et valitudo permiserit, quod non sit nimis debilis, minuatur patiens de vena cephalica. Post triduum utatur syruppo facto de ninifare. Deinde purgetur cum decoctione tamarindorum et cassia fistula. Capite abraso fiat unctio de succo yposeline aquatice, salitri, minore parte apii, olei violacei et agresta, ita ut simul commixta et panno superfusa. Fronti fiat emplastrum de gummi Arabico et parum opii, semen papaveris, semen lactuce, semen iusquiami, et hec trita distempera cum lacte mulieris vel succo lactuce et facto emplastro fronti appone. Ad idem succus papaveris cum oleo roseaceo fronti linitus, agresta addita. Postea caput cooperiatur bene, ne capiatur a frigore. Ponendi sunt in loco obscuro in pavimento domus. Pulmone animalis magni corporis noviter abstracto caput involvatur. Catulus vel gallus a dorso fissus ad idem valet. Minutio facta de vena mediana frontis multum prodest. Sanguisuge summitati narium apposite ad idem. Odor rerum frigidarum ut rosarum et similium naribus applicentur. Dieta sit sicut in vera tertiana. Proinde de scotomia et maniaca passione videas in practicis medicorum libris.Non est nostre intentionis summatim cuncta prosequi, sed ilia tantum, que magis in egritudinibus membrorum generaliora sunt et sepius occurrere videbuntur. Fit autem oleum frigidum contra omne genus frenesis et contra calida vitia. Accipe folia hedere terrestris, corrigiolam, plantaginem, salatrum, et hec tere et infunde aque partem unam et olei partes tres, et post dimitte putrefieri; et putrefacta bulle usque ad consumptionem aque, et tunc cola et expone soli. Sed et istud remedium incomparabile Item aliud: Primo radatur est: Radatur prius caput et parum lacaput et succo radicis raphavetur aceto. Postea accipe radicem ni lavetur. Deinde iteres ramaximam raphani bene pistatam et tridicem terendo ipsam et bus noctibus semper recentem superponas super caput et per pone, et curabitur. totam noctem sie dimittas. Mane invenies quasi pelliculam super caput infirmi, et hac detracta lavabis le15

1, 2, 113

Anatomia

niter forti aceto caput egroti et sic per totum diem sine cataplasmate dimittes et secunda ac tertia nocte istud iterabis, et convalescet absque dubio. III. De cerebro. Cerebri creatio est frigida, sicut dicit A r i s t o t i l e s , et contrarium eius calor est cordis, quoniam non potest esse membrutn in aliqua complexione per se sine contrarietate alterius. Et ideo ingeniata est natura et posuit cerebrum in opposito cordis. Et propter hoc creatur caput prius in generatione post creationem cordis. Cerebrum est creatum ex terra et aqua, et ideo frigidum. Cerebrum dividitur secundum G a lien um in dextram et in sinistram partem. Habet enim mediam lineam, ut phisici dicunt, qua ventriculi medii differant. Cerebrum autem non est superfluitas neque est ex membris continuis, sed natura eius est natura eterna, id est coeva membris ceteris in corpore. Cerebrum magis privatum est a sanguine omnibus humoribus qui sunt in homine, quoniam nullus sanguis apparet in eo et propter hoc est subsiccum, aut quia sanguine caret, et ideo non est in eo parva vel magna vena. Cerebrum non habet sensum tactus, sicut nec sanguis neque aliqua superfluitas animalis. Volunt tamen nonnulli ex phisicis, quod cerebrum habet sensum destructionis, non alterationis, id est quando destruitur tunc sentit et non quando alteratur. Cerebrum non est in corporibus nisi ad conservationem nature. Homo maius cerebrum habet secundum magnitudinem corporis sui aliis animalibus. Et est cerebrum viri maius cerebro mulieris. Omnium cerebro medio, ut dicit P l i n i u s , insunt parva ossicula. Et ut dicit A r i s t o t i l e s , ipsum cerebrum hominis nec valde humidum nec valde siccum. Et circumdant ipsum due tele, quarum fortior ilia, que est prope testam. Hec sola recipit lesionem, alia vero nunquam. Cerebrum vero in duo dividitur, anterius et posterius. Posterius est diversum colore et visu ab anteriori. In medio cerebri est locus profundus et longus. Tela ultima que tenet cerebrum, ilia scilicet que prope testam est, participat venis in extremitatibus, in loco scilicet ubi os debile continet cerebrum, et hoc ab ilia parte, ubi collum coniungitur capiti. Omnia animalia, ut dicit Plinius, que cerebrum non habent, non dormiunt. Hec cura contra dolorem cerebri et capitis: Accipe absinthium, rutam et hederam terrestrem, et simul teras et addas mel et albumen ovorum, et capiti illinias et desuper pannum lineum ponas. Item papaveris semen teras et de ipso pulvere cum oleo et cera cerotum facias et in capite et in fronte ponas. Item plantaginis ius et bete et caulis crispi et lactuce, melle addito et oleo et aceto et parum de vino, simul misceas et ungas caput in die ter et totiens in nocte. Ad ficum iuxta nares aut in facie ubicumque fuerit: Herbe plantaginis succum contusum cum lana molli imponat, et per dies octo sanat. 16

Anatomia

1,4,26

Item ad purgandum caput: Accipe de vino unum sextarium — nota sextarium vini hie dicitur unus magnus haustus hominis —, plenum pugnum de farina triticea et tantum de savina, et mittas in ollam, ut ad ignem ferveat et sit mediocriter durum. Quod tamen sit molle, mitte in sacculo lineo et pones super caput. Item contra vertiginem capitis: Abrotanum tere et distempera cum aceto. Item contra dolorem capitis: Herbam sanguinariam in manibus frices, et continuo de naribus sanguinem emittes et levius habebis. Item ad colorem lividum in facie: Savinam tritam cum melle comedas. Item raphani succum cum dulci potu, antequam balneum intres, bibas. Item betonica in potu data colorem plumbeum emendat. Item aqua coctum apium bibatur et semen eius cum vino. Item si puer caput immundum habet: Sumas cinerem fraxini et ponas in vas infundasque super ipsam aquam et sinas per diem et noctem sic stare, lavesque ipsa aqua caput, et de ipso cinere postea super caput semines, et manu fortiter imprime.

IV. De capillis. Capilli capitis ex fumo calido et grosso, qui ex incentivis humoribus est, nascuntur. Rarescunt autem, ubi calor excedit nature. Cadunt propter abstinentiam cibi, propter infectos humores ut leprosis, et viris quidem sepe, sed in mulieribus et in spadonibus natis nunquam nec in ullo ante veneris usum, id est tempus quo venere uti potest, et hoc propter frigiditatem nature. A r i s t o t i l e s dicit in libro De anima, quod capilli sunt ex fumo calido et terreo et resoluto, et ideo non leduntur, cum inciduntur. In frigidis regionibus, ut dicit A r i s t o t i l e s , animalia vel homines stratos ac pendentes capillos habent albosque frequentius ac rigidos; in calidis vero nigros sepe ac crispantes per omne corpus. r O m n e animal multorum pilorum, ut dicit A r i s t o t i l e s , et omnis avis multarum plumarum est multi coitus"1. Nullum animal est multorum pilorum in capite preterquam homo, et hoc necessarium fuit ei propter humiditatem cerebri, ut scilicet custodiant a forti frigore illud et a calore nimio. In capite animalium cunctorum homini plurimus pilus. Infra cerebrum non calvescit homo aut infra verticem aut circa tympora aut circa aures. Dicit P l i n i u s , quod pili crescunt per aliquos dies etiam in defunctorum senum corporibus. Cura ad capillos fluentes: Herbe nasturcii succus illitus prodest. Item raphanum cum melle tritum capillos restituit. Collige de herba politrico fasciculos, mittes in aqua per tres dies et postea tundes et coques in oleo et caulibus et anxungia anserina, et hoc totum commiscebis indeque caput perunges, cum calidum fuerit, et capilli renascentur. Item agrimoniam tritam cum lacte caprino pones super caput, et valebit. Item ut capilli spissi renascantur: Nucis maioris cortice usto et in vino trito inunge. Item ut pili non cadant: Lini semen combures commiscebisque cum oleo et caput inunges. 17

1,5,1

Anatomia

V. De sompno. Sompnus nichil aliud est, ut dicit P l i n i u s , quam animi in medio se recessus. Aliam diffinitionem dat A r i s t o t i l e s in libro De sompno et vigilia: Sompnus est impotentia animalium virtutum cum intentione naturalium, id est nutritivarum et ceterarum. Pueri ante tertium annum vel quartum non sompniant. Fuerunt inventi homines qui nunquam sompniaverunt, ut dicit A r i s t o t i l e s ; et quidam non sompniaverunt nisi in senectute, et postmodum accidebat illis vel mors vel infirmitas. Stupor aliquando mentis est, ut dicit phisicus, quod sompnus oculis clausis. Si quis dormire non potest et insompnietate laborat, utatur hoc oleo: Ponat poma mandragore in oleo et putrefiant, et post bulliat et colet. Quidam addunt semina papaveris albi et folia et semen portulace et lactuce et semen iusquiami et herbam eius et umbilicum Veneris. Istud est oleum mandragoratum. Hoc inungantur tympora patientis et irons et vole manuum. Istud etiam valet contra desiccationem cerebri et etiam ethicis. Ad sompnum etiam provocandum fiat fomentatio pedibus ex aqua decoctionis herbe violarum, malve, mirtus, frondium lactuce et frondium papaveris aut semina earum admixtis rosis. Hoc idem et capiti fiat. Postea inungantur tympora et frons et plante pedum oleo roseaceo vel violaceo vel populeon, admixta agresta vel aceto. Frondes iusquiami et lactuce super tympora ad idem valet. Litargia est apostema flegmaticum cum febre, in puppi cerebri natum cum mentis oblivione. Dicitur enim litargia a lete quod est oblivio. Signa sunt hec: mentis oblivio, oculorum clausura et lippitudo, febris indeficiens. Vocatus patiens vix respondet; excitatus mox ad sompnum convertitur. Urina alba et spissa et livida. Hec est cura: Ponatur patiens in loco lucidissimo, facies frequenter aspergatur aqua frigida vel vino. Excitetur et trahatur per capillos, ut dolorem sentiat. Aliquis confabuletur ei et ludat cum eo. Interdum utatur syruppo acetoso vel oxizucara cum calida, purgetur cum decoctione agarici, polipodii, violarum, turbit, mirabolanorum kebuli. Abraso capite unctio fiat ex oleo laurino. Fiat cataplasma capiti ex pulvere sinapis, modico euforbii, temperatis hiis cum succo rute. Sternutamenta provocentur pulvere piperis iniecto naribus. Cibis utatur febricitantium. Item alia sequitur: Si quis dormire non potest, accipiat opium, id est papaveris semen, et spumam argenti et distemperet cum albugine ovi, et factum emplastrum ponat in fronte sua, et dormiet. Idem facit iusquiami et etiam folia eius in tymporibus ligata. Item lactuce semen solve cum aqua et dabis bibere. VI. De oculis. Oculi pars sunt corporis pretiosissima, ut dicit P l i n i u s , et que lucis usu vitam distinguit a morte.

Anatomia

1, 6,45

Prius in embrione effigiantur oculi, postea cor. Et inde est, quod tanta convenientia inter oculos et cor. Et quidem ratione actum est, ut dicit A r i s t o t i l e s , ut sensus visus esset contra cerebrum, quoniam natura sensus visus est frigida et humida, quoniam est aqua, et aqua est ex humiditatibus valde, et claritas eius est fixa remanens; et nullum membrum est in corpore frigidum et humidum nisi tantum cerebrum et oculus. Oculus quippe habet corpus, quod non habet aliud instrumentum sensuum, et illud corpus est frigidum et humidum ex humore continente cerebrum. Et quod ex eo exit res humida est et munda valde et transit per vias procedentes ex oculis ad telam continentem cerebrum. Sensus visus in anteriori parte capitis est, quoniam debet videre animal quod anterius est; et sensus visus est valde subtilis. r Obticus nervus est qui dirigitur a cerebro ad oculum, et hie inter omnes nervos corporis solus concavus est"1. Oculi in homine appropinquant sibi secundum magnitudinem ipsius plus quam in aliis animalibus. Ambobus oculis apertis una videndi via utrisque dirigitur nec unus aliquid videt, quod alter non videat. Visus secundum humorum malitiam, que in vidente est, inficit subiectam materiam adeo, ut si mulier menstruata continue speculum frequenter aspiciat, ipsum quasi quadam rubigine inficiat. Magna dubitatio obducit visum sicut morbus caducus, nec vident patentibus oculis. Titus Cesar solus naturam habuit, quod in tenebris nocte cum evigilaret velut clara luce videret; sed non mora obducebantur tenebris oculi, sicut in aliis fieri solet. Alii contuentur longinqua, alii nisi prope admota non cernunt. Omnium oculi solis iubare retunduntur. Habent et signa oculi moderationis, clementie, odii, misericordie, amoris, tristitie. Unde dicit P l i n i u s , quia in oculis animus habitat. Ex multis, id est membranis septem secundum C o n s t a n t i n u m constat oculus et tres habet humores, quorum unus vitreus, alius cristallinus, tertius aqueus. A r i s t o t i l e s dicit in libro De anima, quod oculus ideo rotundus est, ut minorem patiatur lesionem. Que enim forma est rotunda, tardius leditur. Huius medium, ut dicit P l i n i u s , cornea fenestravit pupilla. In oculis est adeo absoluta vis speculi, ut tam parva ilia pupilla totam ymaginem reddat hominis. Post viginti annos multis restitutus est visus. r Frigida apponenda sunt oculis, non calida, quia calor dissolvit"'. Oculorum dolor fit de sanguine, et tunc circa alba oculorum apparet sanguis et in angulis eorum vene turgide, et vene frontis tument. Flebotomie remedium in cervice valet et scariola trita cum albugine ovi et aqua rosea oculis superposita. Item aqua rosea cum albugine ovi panno subtili vel bombace ex hoc intincto et de nocte superposito. Si de colera dolor est, frontis dolor acutus adest, punctura oculorum, palpebrarum excoriatio. Cura eius: Psillium in aqua rosea vel pluviali infusum per diem et oculis appositum valet. Item lac mulieris masculum nutrientis cum aqua rosea oculis infusum. Dieta utriusque est: a vino omnino abstineat, vel si contingat, bene limphatum et darum et album sit. Ab ν

19

Anatomia

aere multum lucido caveat. Si lacrime involuntarie fluunt de oculis, aquosi humoris signat habundantiam. Purgetur caput cum paulino. Abluendi sunt oculi cum aqua decoctionis lenticularum vel aqua pluviali tepida; vel strictorium fiat de mastice et aloes. Caveat a fumo, igne et pulvere et vino. Ad caliginem oculorum tollendam adipe vulpis linies oculos, et mire caliginem tollit. Ad idem leporis fel cum melle mixtum. Item ad caliginem vel albuginem oculorum: Herbe celidonie succum cum sua radice teras cum vino veteri et melle, addito et pipere albo pulverizato, et inde inunge oculos, et perfectissime albuginem tollit. Item versus: Feniculus, verbena, rosa, celidonia, ruta: Ex istis fit aqua, que lumina reddit acuta. Ad maculam oculorum: Celidoniam viridem collige et succum in linteo exprime et stilla in oculos, et maculas tollit. Item accipe rubram testudinem et divide per longum et superpone. Ad oculos lacrimosos: Rute succus cum melle addito equis ponderibus immixtus. Liniti inde oculi nunquam dolent. Ad sanandum percussum oculum: Folia agrimonie, quam lappam vesanam vocant, et albumen ovi tere et pone deforis, et si pene eiectus fuerit, sanatur. Si subito rubuerit sanguine et postea sanguinem extra fuderit: Plantaginem herbam tunde et commisce albugini ovi et appone ligatam supra, et mox sanatur. Item menta commasticata et super oculos posita sanat. Si suriones comedunt oculos: Abrotanum et betonicam coquas in oleo et super non lotam lanam ponas et super oculos liges. Si diu doles in oculis, surionum molestiam scias. Item mirra cum croco pari portione ex vino tere, ut collirium facias et oculos inungas. Item subsequens compositio in commentariis Augusti Cesaris reperitur, qui ea libentissime utebatur et earn omnibus commendabat: Sume piperis albi asses II, croci II, balsami III, fellis vitulini II, mellis Attici II, vini veteris cyatos duos, feniculi succus cyatum unum; et ita compones: Piper et crocum subtilissime teras, deinde commisce vinum et succum feniculi per partes dimidias, et quicquid superfuerit iterum superfundas semper terendo pulveres, et paulatim superfunde liquores et diutissime fiat. Tunc bene tritum et levigatum ad modum collirii transpone in pixide cuprea vel ampulla vitrea. Cumque uti voles ex eo, experiaris diligenter, ne nimis acre sit, ita quod pati non possis sine magna lesione, et admixtionem facias leniorem plus apponendo de melle, et non nocebit. Item teste Karui et Avicenna pulvis fit, qui super omnia visum clarificat et reddit etiam diu amissum, digestionem confortans et corpus conservans. Recepta: Cynnamomi, cardamomi, zodearii, galange ana unc., pulegii unc. II, ysopi, calamenti, satureie, nepite, betonice, rute, radicis balamomii, origani, mente, salvie ana unc. I, et semen mirabo-

Anatomia

1, 8, 20

lanorum omnium, cymini, maratri, petrosillini, apii, carui, levistici, semen sinoni, ameos, anisi, siliris montani, zinziberis ana unc. I, et semen gariofili, nucis muscate, salgemme ana unc. I, et semen croci unc. et semen alcanne libram, semen spice nardi et celtice ana unc. I. Hunc potes cum omnibus cibis comedere vel in modum electuarii conficere. Item contra ruborem oculorum et contra dolorem et fluxum eorum: accipe primo et facias restrictorium ex pulverizato thure et farina ordeacea et albugine ovi, et fac emplastrum super totam frontem. Hoc facto accipe ovum et coque in igne fortissime, ita quod non effluat et valde durum sit. Postea deposita testa vitellum statim expone et loco vitelli pone gemmam salis, ita quod ex calore ovi liquefiat. Postea per pannum extorque fortiter et ovum et gemmam salis liquefactam, et illud quod expressum fuerit vice collirii pone in oculis. Item si punctiones oculorum sentis, accipe vitellum crudi ovi et micam panis et lac mulieris et simul tere, et primo posito linteo tenui vel stupa super oculos desuper pone ipsum emplastrum. VII. De palpebris. Palpebre, ut dicit A r i s t o t i l e s , create sunt propter salutem oculi, ut claudat oculum animal quando quiescere vult et non cadat in ipsum extrinsecus aliquid. Palpebre ergo sunt quasi sepes, que prohibent introitum in ortum. VIII. De auribus. Auris compositio est in homine foramen tortuosum interius, et dicitur a phisicis porta mentis, cuius finis molle quid, ad quod pervenit sonus omnis. Ab ipso redditur ad cerebrum, et non est via exitus a cerebro ad aurem. Exit a cerebro una vena vadens ad aurem dextram et alia ad sinistram, et motus aurium est super ipsas venas. Et omne animal habens aures habet eas mobiles preter hominem. Itaque in posteriori parte capitis instrumentum est auditus, et non sine ratione, quoniam pars ilia est plena aere et non est ibi caro neque cerebrum. Et dicimus quod instrumentum sensus auditus est aereum, et bene ordinavit natura instrumenta sensuum, que etiam posuit sensum auditus in medio capitis rotundi, quoniam auditus audit nec solum recte contra se, sed circumquaque. Et quidem sensus auditus et odoratus vie continue sunt cum aere extrinseco plene spiritu naturali habente transitum ad venas subtiles extensas a corde ad cerebrum. Auditus impedimentum ex febre aliquando vel ab apoplexia, et tunc difficilis cura; siccitate etiam fit vel lesione precedente. Capite purgato solutivis aggresso et viscoso humore, detur aliqua opiatarum ad cerebri confortationem. Succus raphani et sticados cum oleo laurino tepidus auribus infundatur. Item succus ceparum et alliorum, balsami gutta. Tinnitus aurium auditus est in contrarias qualitates. Ad hoc valet succus raphani cum lacte mulieris, ventosa sine scarificatione. Item acetum 21

1, 8, 21

Anatomia

simplex cum oleo tepidum. Caveant ab hiis que generant ventositatem. Ad saniem vel fistulam in aure ventosa valet, et debet tota includere aurem; et hoc sciendum, si pauca est materia. Si vero multa, corpus prius purgandum est. Rute succum exprime et auribus infunde sepius, et facit non-audientes audire. Similiter urina pueri masculi, qui virgo est. Item canapi viridis seminis succus idem facit. Ad exulceratas aures adeps gallinatius solutus et tepidus infusus multum prodest. Ad dolorem et punctiones aurium: Oleum roseum cum adipe anserino resoluto infunde, et prodest. Item sanguis et adeps anguille iniectus benefacit. Item salicis foliorum succus cum rosa liquida in putamine mali Punici calefactis et instillatis mire valet. Item cepe succus cum melle mixtus et instillatus valet contra obtusum auditum, dolores aurium sedat, prurulentas expurgat, vermes necat. Item ova formicarum cum succo barbe Iovis tepefacte auribus instillentur, et fideliter iuvat. Si vermis ingressus aurem fuerit, sume oleum et succum caparis et calamentum et instilla auribus, et eicit vermes. Item infunde succum foliorum persici arboris vel succum rute. IX. De naso. Nasus instrumentum est odoratus et, sicut dicit A r i s t o t i l e s , per ipsum est anhelitus et via sternutationis, quando ventus multiplicatur in cerebro. Via continua est odoratus cum aere extrinseco plena spiritu naturali habente transitum ad venas subtiles extensas a corde ad cerebrum. Narium passiones diverse sunt. Est fluxus sanguinis ex habundantia humoris et sanguinis in venis. Et tunc minuendum est de vena mediana. Pulvis naribus iniciatur de testis ovorum combustis. Item filtrum combustum. Stercus asininum forti aceto aspersum comburatur et pulvis naribus insuffletur. Item stercus porci calidum involutum panno ponatur ante nares et odor recipiatur. Succus herbe cum herba sanguinaria. Item sanguis qui egreditur combustus valet. Dieta sit: carnes assas comedas aceto infusas. A vino forti abstineant, coitu et labore. Coriza est constrictio narium ex humore a prora cerebri ad nares decurrente. Cuius signa sunt: frequens narium emunctio, olfactus impedimentum, narium opilatio. Si ex humoris impletura sit, quod cognoscitur per immoderatam narium emunctionem et capitis gravedinem, purgetur caput; deinde detur rubea trocicata eunti dormitum. Caput vaporetur cum sacculo pleno cymino et floribus pulegii. Sacculus quoque alius ponatur super caput plenus origano. Inunctio fiat capiti ex oleo nardino vel ex oleo, in quo resolutum est castorium. Laddanum simpliciter valet. Fomentum fiat pedibus ex aqua decoctionis palee ordei et foliorum lauri, pulegii, flecte alliorum, et bene totus cooperiatur patiens, ut sudet. Vel accipiatur aqua calida et iniciantur cineres candentes igne, ita quod caldarium ad tertiam partem plenum fiat cineribus. Et in ipsa aqua et cineribus ponat patiens pedes et tybias usque ad genua;

Anatomia

1, 12,6

et ponantur manus et brachia in aqua simul et optime cooperiatur caput, quod sub vestibus teneat, ita ut sudet. Hoc valet maxime in hyeme, quando frigus in causa est. Fiat aliud fomentum naribus ex vino decoctionis urtice vive, ysopi, pulegii, salvie, rosarum. Communis est cura, nisi quod in causa frigida purgatio facienda non est nec minutio. X. De barba. Barba in hominibus distinguit virilem sexum a feminis. Ex superfluitatibus nascitur. Barba magna in viris calidis, minor in frigidis. Menti et oris circuitum usque ad genas, partem colli usque ad aures occupat barba. Sunt femine que barbam habent superius, et hoc signum caloris in eis est. Spado barba caret, quod si vir barbatus testibus viduetur, cadent e barba pili et virili frustratus audacia femineus apparebit. XI. De ore. Os instrumentum est gustus. Per hoc omne animal vita vivens vegetationis suscipit incrementum. Inter omnia animalia secundum quantitatem corporis sui homo os parvüm habet. Cetera enim animantia hyatum amplum atque longum habent, econtra homo rotundum atque angustum. Et in hoc notatur parsimonie virtus, qua homo debet precellere omnes bestias atque repentia terre. Sed contra humana ora patent ingluvie et nescientia modum contra ipsam naturam rixantur hyantia. Sensus gustus et tactus continui sunt cum corde. Tres vero sensus residui in capite sunt, et sensus olfactus est in medio, et sensus visus est super olfactum, et in lateribus capitis sensus est auditus. Et sensus visus est in omnibus animalibus supra sensum auditus. Virtus gustativa maxime in palato oris consistit. Si os fetidum habueris, frequenter abluas cum aceto decoctionis frondium tapsi vel sape vel myrti, et utaris pulvere cinnamomi. Si de gingivis sit fetor, ablue frequenter predictis. Si de dentibus, ablue dentes cum sale et salvia et fac dentes radi ferro; et si dens aliquis putridus sit, eicies eum. Ut os bene oleat, gladiolum terat cum vino veteri et ex eo frequenter os lavet et diu in ore teneat, et fraglantiam ori prebebit. Ad vulnera faucium aperta resina terebintina inducta optime sanat. Ad cocturas faucium cui ardent, mel despumatum cum croco tere et inde fauces tangas aut gargarizes. Ad scissuras labiorum sepum caprinum, adipem anseris et resinam equis ponderibus accipe et permisce. Si vero invalescit, malum Grecum viride supersperge et post predictis utere. XII. De dentibus. Dentes in homine sunt utiles ad digerendum cibum. Comminuunt autem ore receptum cibum et ad interiora transmittunt. Dentes pre nimia soliditate fundati, ut Plinius dicit, comburi non possunt cum reliquo corpore, sed invicti manent et illesi ab igne; qui tarnen invictus ab igne tabe consumitur. Proinde dicit A m b r o s i u s in Exameron, quod omnia animalia que in aqua manent et sunt dentata dentes constipatos et acutos habent, ut cito inci23

1,12,7

Anatomia

dant et facile sine aliqua mora in ventrem transmittant, ne aquarum alluvione dentibus eorum esca posset auferri ac dilui. I Quidam pisces sunt, qui dentes habent in gutture. Denique non ruminant; solus piscis scaurus excipitur, qui ruminare perhibetur. Econtrario bos, ut dicit A r i s t o t i l e s , e t ovis et multa alia animalia ex una parte dentes habent nec utraque pars est armata dentibus, quia necesse non erat, quia ruminant et cum deliberatione masticant et cibos ad interiora transmittunt. Dentium tria sunt genera, ut dicit P l i n i u s : serrati, continui, exerti. Serrati pectinatim coeunt, ne contrario cursu atterantur, ut serpentibus, canibus, piscibus. Continui dentes sunt hominis, equi atque symie. Exerti dentes sunt aprorum, ypotami, elephantis. Cornua habentibus nulli serrati dentes sunt. Dentes maxillares nullum animal mutat. Homini novissimi dentes, qui gemini dicuntur, circa vicesimum annum gignuntur; multis circa octogesimum, sed quibus in iuventa non fuerunt nati. Deciderunt in senecta, sed mox renascuntur. Mucianus dicit, quod post centum et quatuor annos vidit in quadam muliere renasci predictos dentes. Canini dentes amissi non renascuntur. Masculi plures dentes habent quam femine, et in homine tantum et capra. Colores dentium sunt sicut colores ossium, quod patet in Ethiopibus. Omne animal agreste, ut dicit A r i s t o t i l e s , habens serram in dentibus ut canis comedit carnes; et omne animal habens dentes serrales haurit aquam lingua. Animalia autem que habent dentes equales ut bos sugendo trahit aquam in ventrem suum. Animalia que sunt multorum dentium sunt longe vite; ilia autem que sunt paucorum sunt brevis vite. Dolor dentium fit aliquando de causa stomachi. Humor enim ascendens de stomacho ad radices dentium fit causa doloris, et tunc dentes in inferiori dolent et fit gingivarum inferiorum tumor et nausia adest et fastidium. Fit etiam dolor dentium ex vitio capitis, humore a capite descendente; et tunc dentes superiores dolent, eo quod viciniores sint cerebro, et tunc solet maxilla tumescere. Sive ergo de stomacho sive de capite fiat, dupliciter fit: vel de calido humore vel de frigido. Si ex frigido dolor, est cum algore dentium sputaminum habundantia, et hoc frequentius accidit frigido tempore. Sive ergo de causa stomachi sive capitis et de frigido humore passio fuerit, purgandum est caput vel stomachus blanca vel pigra vel paulino. Fiat gargarisma ex vino decoctionis piretri vel castorii. Sacculus plenus tosto sale superponatur maxille. Si de vitio calidorum humorum dolor fiat et hoc de sanguine, gingive tumide sunt, et tunc minutio fiat de cephalica, si etas vel vires suppetunt vel scarificatio sub mento vel sanguisuge apponantur gingivis. Cumque eas removere volueris, sal in ea parte pone, et retrahent se. Os autem abluatur aceto decoctionis cum radicibus celsi. Si de colera fuerit dolor, purgatio fiat cum mirabolanorum decoctione vel cum dyaprunis. Succus solatri cum modico opii inunctus dolorem mitigat. Succus portulace idem facit. Dens quoque involvatur folio portulace. 24

Anatomia

1,13,29

Quando vermis in dentibus est, signa sunt: gingivarum pruritus, concavitas dentium. Et hec cura est: Succus absinthii et centauree minoris vel marrubii dentibus appositum et iniectum valet. Fiat fumigium de semine iusquiami vel porri. Si ista apponas, ne tangas alios denies. Si doles dentes, folia hedere tunsa cum aceto, inde os lava. Item thus et baccas lauri equis ponderibus tere et cum vino in ore tene. Item millefolii radicem commasticabis. Item herbe verbene radices in vino veteri decoctas habebis et inde fricabis dentes et vino os lavabis, et gravissimo dolori medebitur. Ad firmandos dentes enolam ieiunus mastica. Infanti dentes mutanti de porcino cerebro gingivas frica. Ad exasperationem gingivarum folia rosarum diligenter cum melle tere et inde gingivas frica. Si caro super dentes creverit, minue per flebotomum. XIII. De lingua. Lingua instrumentum est ori insitum, quo vox ad loquendum verba formatur. Lingua sentit illud, quod est commune totius corporis, ut est caliditas, frigus, durities, mollities; et hoc facit per omnes partes suas. Lingua erit lata vel stricta; mediocris tamen laudabilis est, ut dicit A r i s t o t i l e s , nam ipsa est convenientior bonitati motus. Hec aliquando absoluta, aliquando impedita est, et hoc accidit ex mala consuetudine vel ex mala dispositione, ut in blesis accidit.Muta vero est non ex sui vitio sepe, sed quia homo non audiens nequaquam loquendi usus addidicit. Muta raro fit ex sui vitio; quandocumque autem hoc fit, ex radice lingue et arteriis fit, que solvuntur paralysi aut alio vitio ex corruptione contracto. Lingua nimium spissa blesos reddit, nimis tenuis titubantes et sincopizantes. In omni genere animalium, ut dicit P h i l o s o p h u s , est homo infinitorum desideriorum; unde oportuit, ut infinita essent verba, per que indicarentur desideria diversa. Columba enim vel alia animalia uno gemitu vel balatu indicant desideria sua, quia non sunt multa. Lingua aliquando motum perdit, ut dicunt phisici, unde et sensum sermonis amittit. Cuius causa est ex defectione virtutis motive ex cerebro veniente vel ex nervo, per quem virtus ipsa transit, constipante apostemate vel qualibet alia re; vel propria vitia in ipsa lingue substantia sunt, sicut complexio mala ex calore, ex frigore, humiditate et siccitate. Aliquando etiam perditio lingue est ex perdita mente. Si eger aliquis loquelam subito perdiderit, pulegium cum aceto tepido tritum datum et in veteri linteolo ligatum et naribus appositum reddit loquelam. Idem folia cassiane faciunt. Notandum est de lingua, quod multi ab infantia per negligentiam et ignorantiam matrum perdiderunt usum loquendi. Solet enim pueris natis in modum nervi vel vene quiddam sub lingua crescere, ita ut linguam faciat adherere palato inferiori et puer non possit earn extra os extendere, et vagitus eius vix audiri potest. Cum ergo hoc advertit mater, statim faciat succidi impedimentum, et si timetur nimius sanguinis fluxus, ematitem lapidem fricet super cotem et cum aqua ilium pulverem bibat. 25

1, 14, 1

Anatomia

XIV. De voce. Vox est aer ictus, ut dicit P h i l o s o p h u s , sensibilis auditu quantum in ipso est. Omnis autem vox articulata est aut confusa: articulata hominum, confusa animalium. Articulata est, que scribi potest ut a, e; confusa, que scribi non potest ut gemitus infirmorum et voces volucrum aut bestiarum. Vox roboratur a quartodecimo anno, eadem in senecta exilior. Vox in homine magnam vultus habet partem totidemque sunt hee, quot in rerum natura mortales, et sua cuique sicut facies. Ad vocem emendandam et clarificandam piper album tritum in ore diu tene, salviamque frequenter sorbe et oleum gargariza. Porri etiam succum cum aqua calida gargariza. Quod si in balneo feceris, plus proficis. XV. De uvula. Uvula in palato oris est, quam folium dicunt phisici. Hec, ut dicit A r i s t o t i l e s , est ad vocem conveniens, dummodo quantitatem debitam non excedat. Hec quandoque tumet et suffocat animal. Aliqui nimium incommodum uvule sentientes earn vel radicitus exciderunt vel ex parte detruncaverunt. Nullum horum phisici faciendum iudicaverunt, dicentes inesse facienti periculum I iuxta illud: Uvulam incidere proximum est morti. Est etiam inhonestum homini carere membro, quod ei natura vel in iuvamen vite vel in sui perfectionem provida certe contulerat. Uvule passio duplex est. Fit autem aliquando ex stillatione plurimi humoris, et tunc super palatum dependet. Apparet autem alba et pannosa, et oris adest insipiditas, et facit titillationem loquele. Fit quoque de sanguine; et tunc vena cephalica minuenda est. Communiter autem uvula sic est exsiccanda: gargarismus fiat cum melle vel dyamoron cum calida aqua; et hoc in principio cause. Ad restrictionem vero fluxus gargarizent aquam frigidam vel de aceto decoctionis piretri, piperis, stafisagrie, vel de aceto decoctionis piperis et thuris. Thus quoque transglutiat. Item piper, mentam, raphanum ana pulveres fac et inice per fistulam. XVI. De epigloto. Epiglotus instrumentum est in modum folii vel uvule, unde iam dictum est. Hoc instrumentum est prope radicem lingue et cooperit duo instrumenta alternatim quidem ysophagum, unde nutrimentum cibi vel potus sumimus, et cannam per quam spiritum haurimus. Alternatim, inquam, ista cooperit, quia dum ysophagum claudit, canna aperta est; et dum cannam claudit, ysophagus aperitur. Utrumque autem simul operire non potest. XVII. De canna. Canna instrumentum est, per quod spiritus attrahitur et emittitur. Hec ab ipsa radice lingue ducitur usque ad pulmonem. Hanc cannam cooperit operimentum in parte superiori, ut non cadat in eo quicquam de cibo, et fit aliquando, cum cadit in eo aliquid, tussis in gutture, donee quod intro ceciderat eiciatur. Si autem remanet, inducit mortem et hanc aliquando subitam, 26

Anatomia

1,19, 9

vel inducit aliquando — et hoc frequentius — egritudinem cronicam. Optimum autem remedium est, ut, cum aliquid de cibo in cannam ceciderit, statim a iuxta sedente in colli medio pugno valide patiens feriatur. Canna autem inferius dividitur in duos ramos, quod magis patet in volatilibus: hee stricte sunt supra et ample infra, sicut competit vocibus et inspirationi. XVIII. De gutture. Guttur inest homini tantum et suibus. Guttur quoque habent et volucres. In gutture formantur voces, ad cuius supremam partem voces articulantur ad verba. Guttur eo loco os habet medio perforatum, quo caput collo coniungitur. Istud os maxime in viris sub mento apparet, in feminis vero aut raro quidem aut nunquam. Guttur cartilaginosum est. Nodis similes habet gradus, per quos vox eructuans habilitatur aut articulata postmodum formatur in verba. Vires guttur habet formandi tonos et notulas, et si non verba. Guttur spirandi vias habet, recipit quoque aereos spiritus, qui vitalem animam nutriunt. Squinantia est apostema in gutture nascens, cuius passio quocumque modo fiat, habet fieri ex sanguine, de colera vel de flegmate. Ante omnia nichil impediente minutio facienda est de vena, que est sub lingua, et, si virtus permiserit, de utroque brachio. Deinde danda est mulsa, syruppus roseaceus cum tipsana. Unctio foris fiat ex butiro vel cera et butiro et dyaltea liquefacta in patella. Item statim cum squinantiam senseris, folia porri superliga. De rasura gule et vulneribus faucium: Atramentum cum vino distemperatum gargariza et exspue. Item plantaginis succus arvine mixta deforis superpone, similiter et celidoniam arvine mixtam impone. Ad cocturas faucium mel despumatum cum croco gargariza. Idem succus plantaginis. Ad ulcera in gutture stercus caprinum vino conspersum foris ponatur. Dicitur et quod cancrum sanat. Si in gula spina vel os piscis heserit, spongiam marinam cum filo ligatam deglutiat et sic fortiter abstrahatur; vel accipe parvam anguillam que possit intrare os vivam et liga ei caput cum forti filo et tenens filum anguillam totam pone in os et os fortiter claude. Tunc anguilla cum cauda in ore circuiens foramen gule intrat et retrahens caudam, cum non possit descendere, impedimentum gule tollit et herentem spinam aduncatam emittit. XIX. De collo. Collo corpori caput coniungitur. Ex cartilaginosa came Collum creatur, et hoc interius magis. Multitudo venarum in collo est, per quas a corde usque ad quinque officia sensuum animus effundatur. Collum tantum prope in homine parum a suo loco reflectitur, in anterius quidem, dextra levaque, sed post se nequit. Animalium vero collum in posterius sicut in anterius ad libitum reflectuntur, preterquam leonis, lupi et hyene, qui rectis cervicibus rigent; avium vero omnium indifferenter. Si quis collum aliquo casu lesum vel subito distortum vel quasi distortum et contortum habuerit, verberentur plante pedum eius 27

1,19,10

Anatomia

assere, et convalescet patiens. Si dolorem in collo habueris vel in scapulis, melle prius despumato inunge et postea farinam fabarum et folia tunsa hedere confice cum melle et superpone. XX. De humeris. Humeros homo habet maiores respectu corporis aliis animalibus ad portandum et sustinendum onus. Humeri creati sunt ex ossibus fortibus, constituti et ad sustinendam lesionem, came in ea parte fortiori. Hiis insunt scapule, ossa lata tenuia, que et debite latitudini humerorum satisfacerent, carnem fulcientes in ambitu, et tenuitate moderata elegantiam pectoris non fedarent. Humeros si dolueris ex onere vel ex labore equitandi aut quacumque ex causa, gallinatio adipe ad ignem perunge. Sequenti nocte, si non cessaverit dolor, vino calido in dicto adipe resoluto humeros fove. Item dyaltea ad hoc valet. Si dolor non cessat, sanguinem sub scapulis extrahe cum flebotomo. Item rutam in aceto coctam superpone. Item lanam intinctam vino bullienti. XXI. De brachiis. Brachia ad anterius inflexa homo habet, que contra omnium fere animalium genera reflexa ad posterius habent. Brachia ex fortissimis ossibus procreantur. Pars anterior que manus continet duo ossa habet, unum maius et aliud minus. Posterior vero pars brachii, qua coniungitur humeris, unum tantum os habet validum et forte nimis. Brachia in iuvamentum laboris creata sunt fortia, ilexibilia, habilitata ad omnem actum. In hiis nervi fortes, vene multiplices, e quibus commodius secundum phisicos superfluus ac nocivus sanguis extrahitur. Contra paralysim brachii sensu carentis, sed motum habentis, ventosa sine scarificatione debet poni super humerum iuxta disgregationem, ut ad locum sanguis trahatur. Post debet poni versus cubitum, postea versus manum; et hoc successive debet fieri post aliquantam interpolationem. Sic ergo ventosa calefacit membra, et attrahet sanguinem et spiritus sensibiles, propter quod facit ad sensibilitatem membri. Si brachia dolueris vel humeros, in vino veteri vel in urina cum oleo bullienti lanam intinge et expressam fortiter calidam superpone. Ad idem valet quod supra dicitur de collo et humeris. XXII. De musculis. Musculi sex in homine sunt secundum quod plurimi asseverant: duo in manibus, duo in brachiis, duo in tibiis. Hiis quidem et quatuor addunt: cor et sui oppositum cerebrum et duos testiculos, ita ut in universo decern ponant. Ex hiis quatuor ultimis tres G a lien us posuit, sed quartum non quod est cerebrum. Videtur tamen secundum veridicam rationem impares musculos esse non posse, cum unumquodque membrum in corpore par sui habeat. Musculos autem dicimus quosdam ex istis, sine quibus vita esse non possit. Musculi vero brachiorum iuxta cubitum flexure brachii non recipiunt vulnera, 28

Anatomia

1, 23, 39

quod, si receperint, indubitata mors sequitur. Abscisionem vero brachiorum cum musculis vita sustinet, sed non vulnera in musculis. Idem in musculis tibiarum et manuum quidam autumant, sed non ita certum est sicut de musculis brachiorum. XXIII. De manibus. Manus in homine loco pedum anteriorum naturaliter create sunt, ut dicit A r i s t o t i l e s , quoniam homo maioris intellectus est omnibus animalibus et maioris ingenii, et ideo habet maius instrumentum motionibus et operationibus multis. Homo igitur est valde intelligens et ideo indiget multis instrumentis. Et ideo est ei data manus, que non est unum instrumentum, sed multa una. Natura dedit homini manum, ut possit uti ipsa diversis modis. Manus autem hominis est homini lancea, gladius et alia instrumenta, quoniam potest facere omnia ista. Et creatio manus est conveniens omnibus operationibus, quoniam extensa est divisa in multas partes. Manum etiam diffinit A r i s t o t i l e s in secundo libro De anima: Manus est Organum organorum, eo quod se regit et alia. Dextra, ut dicit P l i n i u s , in osculis appetitur, in fide porrigitur. Manus quidem ideo cava est, quia deus nostre oportunitatis providus in hac concavitate parari duxit vascula, ut anima sui corporis non ignara sitibunda intelligeret futuram necessitatem in concavitate manuum preparari, ut nichil ei esset superfluum et nichil dignitati nature deesset. Habes ergo, si nescis, innata tibi vascula, unde tibi satisfacias et nature. Unde Diogenes vasculo portato ad fontem, ut aquam hauriret, vidit puerum manibus impletis sorbere aquam, et confracto vasculo dixit: Nesciebam quod natura dedissetmichipoculum. Flos salicis cum aceto decoctus superpositus verrucam sanat in manibus, et hoc una nocte, vel penitus mortificat. Succus porri cum succo floris salicis idem facit. Contra inflationem manus vel digitorum medium ovi cum farina misceatur, et superpone. Si antracem in manu vel alio membro habueris, superpone vitellum ovi admixto in medietate sale. Securissimum autem est incidere radicitus antracem, si in loco est, ubi commode incidi potest. Ad idem valet herba que vocatur tremorse. Ad idem valet mel despumatum et ius apii cum farina. Ad idem tyriaca bibita et cataplasmata. Item accipe duo tantum aut tria folia de herba que vocatur minor consolida et trita pone super antracem, et curabitur. Si manus dolueris et riguerint, eas primo leniter frica, postea balnea eas in vino, ubi cocta sit salvia, et ex salvia frica eas diutissime et sepe. Iuvat in hoc et salvia cocta vel cruda. Item dyaltea inungas manus vel sepo hircino vel cervino. Item adeps gallinatius ad idem valet. Si suriones te vexant in manibus, sparge sulphur in igne super carbones, et per fumum sulphuris superpositis manibus necabuntur. Si manus inflatas habueris, herbam iusquiami contusam misce cum uncto veteri et superliga, et curaberis. Decoctio cum granis iuniperi valet ad tremorem manuum in paralysi. 29

1, 24,1

Anatomia

XXIV. De digitis. Digiti manui inserti sunt, ut habilitetur manus ad actum omnem. Digitorum vero nobilitas, ut dicit A r i s t o t i l e s , est conveniens ad recipiendum, retinendum et dandum, et maxime ad distinguendum. Pollex inter digitos est curtus et grossus propter operationes fortes; et non adiuvatur homo sine pollice per alios digitos. Vigor pollicis est equalis virtuti omnium digitorum, qui sunt in manu. Si digitos dolueris et obriguerint, idem facias quod de manibus diximus. Si autem digiti contrahi ceperint et revolvi in manu, primo cum adverteris, liga manum extentam cum digitis super astulam et fac fomentationes, quas de manibus premisimus, adiunctis in decoctione foliis cassiane et castorio. Castorium autem bibas cum vino. XXV. De unguibus. Unguium creatio est, ut cooperiant extremitates digitorum manus sive pedis. Ungues mediam habent creationem inter ossa et cartilaginem: cartilagine sunt duriores, ossibus teneriores. Membrum digito si amputaveris, unguem tamen in summitate refundet. Incisio unguium dolorem non habet nisi eo loco, quo carni coniungitur. Ungues mutant colorem in morte, similiter et in quibusdam infirmitatibus. Bestiarum ungues pro armis habentur: crudeles enim sunt et ad discerpendum habiles. Hominis vero ungues parvitate sua indicant lenitatem. Colores corporum sunt sicut colores unguium. Omnes aves habentes ungues aduncos non bibunt aquam, et hec causa, quia comedunt carnes, que humide sunt magis quam cibi aliarum avium. Omnes aves uncorum unguium sunt acutioris visus et altius volant, utpossintcibum a remotis contemplari; preda enim huiusmodi aves vivunt. Ad ungulas putridas sanandas agrimoniam siccam tere et pulverem super ungulas sparge; mox cessabit dolor, et ungula crescet. Item ponatur ruptorium super radicem unguis, sequenti die intinguatur filum in saliva et sit madidum et ponatur in pulvere realgal et circa unguem ponatur. Perforetur etiam unguis et pulvis distemperatus cum aceto instilletur, et renovabitur ungula circa quinque dies. Postea caseus liquefactus vetus ad ignem ponatur super unguem, et regenerabitur unguis purus. Si autem fuerit inflatio, ex pulvere ungatur de diapulione. Si ungues in manibus vel in pedibus frigere vel putire ceperint, alumen et sal equali mensura tere et commixta aceto in ungulis pone. Item quinquefolium herba tunsa cum anxungia veteri vulneribus unguium impone. Item nasturcium et agrimoniam siccam in pulverem redige et in loco unde unguis cecidit asperge; mox cedit dolor et unguis crescit. XXVI. De ossibus. Os primum est membrorum, ut dicit G a l i e n u s in Anathomia corporis humani: Primum, inquit, est os membrorum similium partium, quod creatum est durum, quoniam corporis est fundamentum et motuum sustentaculum. Et ipsum os in duritia secundum magis et minus diversificatur. 30

Anatomia

1, 27, 3

Sunt ergo ossa fulcimenta carnis fragilis et, sicut pali in pariete luteo parietem tenent, ne penitus obruatur, ita ossa corpus stipant, ne in unum sua mollitie iraprobe convolvatur. Ossa dura sunt interius concava, alba nimium ac durabilia. Caput unum habet os ut olle testa formatum; interius et exterius durum est, medio mollius, quod patet in testeis ossibus mortuorum, que antiquitate aruerunt. Inveniuntur enim in medio sui, si ea frangas, propemodum vacua. Brachia ossa habent convenientia sibi fortia ad operandum, humeri ad portandum, latera parva ossicula ad protegendum, pectus os latum et fistulosum ad roborandum. Crura habent spondilia ad sustinendum, genua usque ad pedes tibias ad ambulandum; manuum vero vel pedum digiti ossicula multa et fortia ad distinguendum. Ossa masculorum fortiora sunt ossibus feminarum nisi tantum in genere Amazonarum mulierum, ubi fortitudo et robur feminarum prefertur fortitudini virorum, ut venerabilis I a c o b u s Aconensis episcopus in Orientali prodit historia, ubi etiam dicit, quod ille feminarum populus fortissimus sit et Christiano nomini dicatus. Contra Sarracenos acerrime pugnat. Et quidem non est diu, quod ipsarum Amazonarum regina veniens a partibus orientis servitio se mancipavit templi et sepulchri dominici. Si os digiti aut pedis aut aliquod quodcumque os fuerit fractum aut scissum vel attritum, prius iungatur os ossi et fractura fracture. Postea circumpone folia viridia aquileie integra et fascia liga, et sanabitur infra quinque dies. Si folia non habes, radicem bene siccatam et tritam accipe, et idem facit. Similiter et herba crassula virtutem habet ad idem. Os non recte coniunctum et consolidatum solvitur balneatum diutius in forti et calido vino. Ad fracturam ossium et membrorum: accipe sal, oleum, saponem equali mensura et in testa super ignem calefaciendo desicca et siccatum tere, ut subtilissimus pulvis fiat. Postea ipsum pulverem in testa calefacies et pones super fracturam membri et superligabis astulas forratas filtro, ne ledatur patiens, et dimittas usque dum sanetur. Unges autem in circuitu ex unguento, quod fit ex butyro non salso et consolida herba. Item fimus caprinus recens super fracturam ponatur, et consolidat. G a l i e n u s : Os pueri consolidari possibile est, quod vix aut nunquam consolidatur in sene, quia deficiente humore naturali deficit et materia. Unde et conglutinatio sequi non potest. Constat homo ex ossibus CL et XLVI. Caput quinque commissuras habet. In facie sunt ossa IX, dentes XXXII, a collo usque in spinam dorsi ossa XII, coste XXX et IUI, cubitorum ossa IUI, manuum ambarum XXX et octo sive XL, lateris ossa duo, pectoris sex, coxarum ossa duo. Genu duo habet, tybie quatuor, pedes XXXIIII vel XL. XXVII. De medulla. Medulla est superfluitas sanguinis, ut dicit G a l i e n u s , in ossibus concavitatem habentibus, et illud significatur per hoc, quia omne animal habundans in sepo et pinguedine habundat et in medulla, quod maxime 31

1, 27, 4

Anatomia

patet in pueris, in quorum ossibus invenitur multus sanguis et non potest decoqui in medullam, quia calor non invalescit, qui posset decoctum sanguinem album facere et convertere in medullam. Est ergo medulla superfluitas sanguinis ossa nutrientis. Et hoc ostenditur in hoc, quod medulla est calida et humida, ossa vero sunt frigida et sicca. Proinde videtur quod medulla potius sit superfluitas ossis quam nutrimentum. Et hoc significatur per hoc, quod in ossibus animalium frigidorum multa reperitur medulla, quia calor ossium non potest in eis pinguedinem facere seu medullam consumere, propter quod leo non habet medullam, quoniam consumitur calore nimio naturali in ipso osse. Est ergo medulla iuvamentum ossium, ut ipsa fomentet et humectet et ut ipsa semper mollificet, ne frangantur. Motus etiam in animali desiccat ossa et arefacit nimium. Medulla in iuvenibus rubens est, alba in senibus, ut dicit Plinius. Medullam non habent aquatilia. XXVIII. De cartilagine. Cartilaginis creatio est, ut dicit A r i s t o t i l e s , propinqua creationi ossis, et non est in eis differentia nisi in mollitie et duritia. Et debemus scire, quod sicut os non consolidatur post abscisionem, ita nec cartilago. Videtur tamen consolidari os post fractionem vel abscisionem et fieri robustum ut ante, quod falsum est. Coniungitur enim et adheret os ossi et pars parti quibusdam ebullitionibus mediis, que defluunt ex medulla. Sed hoc nullo modo potest fieri, ut ossium fractio continuetur sicut in prima creatione et unum fiant partes ut prius. Cartilago, ut dicit G a l i e n u s , ad flectendum habilis iuvamentum est corpori, ut per ipsum facilior sit ossium commotio in pelliculis et in carnibus. Si enim molle cum duro superflue componeretur absque medio, accideret ei passio vehemens in percussione, coartatione seu constrictione ex casu ipsius super durum immediate. XXIX. De sanguine. Sanguis, ut dicit A u g u s t i n u s et omnes philosophi, sedes est anime. Sanguis enim est velut aqua, quo terra nostri corporis irrigatur, fecundatur et pascitur. Ex hoc enim vitales spiritus roborantur et caro ruinosa semper posita sub defectu reparationem suscipit et fomentum. Quod patet ex hoc, quod sanguine in came corrupto ac cursu naturali ac debita valitudine destructo per consequens corpus destrui necesse est. Quod ut sub exemplo ponamus, de diversitate febrium et cura earum compendiose et tamen utiliter disseramus. Mittimus tamen lectorem nostrum ad libros practicos phisicorum, nec sibi in ista abbreviatione quantum ad speciales curas egritudinum noverit satisfactum. Dicamus ergo primo de febre effimera. XXX. De febre effimera. Effimera febris quandoque ab extrinseco fit, ut aeris frigiditate vel caliditate; ab intrinseco frigiditatis extensu vel distemperantia caloris. Si ex frigore, pori corporis nimia frigiditate stringuntur et, cum consueta corporis fumositas ad exteriora 32

Anatomia

1, 31, 22

nequeat respirare, multiplicata interius calorem distemperat naturalem. Et hec signa: cutis lividitas et corrugatio et inspissatio eiusdem. Si de calore fuerit, nullum predictorum signum est, sed fades patientis accensa rubet et tota passionis querela circa caput fundata reperitur, urina apparet colorata, tenuis, nec tamen mali odoris. Si ergo ex calida causa est, unctio facienda est oleo rosaceo vel violaceo, lacte mulieris, agresta admixta, et aer infrigidandus est foliis salicis, gladiolis et consimilibus. Triasandali dandum est, oxi simplex et similia. Fomentum pedibus fiat ex aqua decoctionis malve, foliorum salicis, herbe viole. Si ex frigore fuerit, corpus fricetur diutius et balneum intret, ut provocetur sudor, et post bene cooperiatur. Si tempus fuerit hyemale, prune accense sint et fricetur corpus. Cibi utiles sunt caro hedulina, gallinacea vel minorum avium et elixa et in quantitate modica. Potus sit vinum album subtile, etiam modica quantitate et bene limphatum. Vinum generaliter precipio, quod accessionis tempore cuiuslibet febris vel parum vel nichil omnino detur patienti, nisi maxima et suprema necessitas incumbat debilitatis. Si vero ex amore vel tristitia vel ira vel aliqua tali causa effimera generetur, nullo modo utilius curari potest quam exhibitione rei, unde generatur. Interim omnibus utilia sunt frigidi syruppi, electuaria frigida et aeris coaptio. XXXI. De cotidiana febre. Cotidiana existit de flegmate extra vasa corrupto. Pueris et decrepitis et habentibus complexionem frigidam et humidam et pinguem habitudinem hec passio solet familiaris esse. Urinam habet pallidam in primordio et subpallidam et spissam. Sputaminum solet comitari habundantia. In accessionis initio labia et extrema livescunt, faciei tumor et oris insipiditas. Dandum est mel rosaceum omni mane cum calida aqua decoctionis apii, maratri, anisi, masticis, triduo in aqua dimissis. Et hoc faciendum, donee materia digeratur. Signum autem inspissatio urine, accessio prolixior et acutior et preanticipatior. Tunc stomatichon dandum est ad purgationem materie secundum possibilitatem patientis. Dieta competens sit, quia in hanc egritudinem morbo cronico sepius affliguntur. Post accessionem secure dentur carnes perdicum et pullorum, elixa tamen in congrua quantitate, vinum album limphatum cum aqua decoctionis seminis maratri, seminis anisi. Est et cotidiana que nota dicitur, que de flegmate infecto fit et salso. Urina apparet primo rufa vel subrufa, mediocriter spissa in substantia, rutilationi et rubori participans. Meridie vel post nonam invadit. Frigus minus est quam in vera cotidiana. Saliva salsa ori occurrit. Si estivale tempus est, nullo prohibente minutio fiat. Post diem tertium detur syruppus acetosus cum calida. Hyemali tempore non fiat minutio et detur oximel cum aqua decoctionis anisi, maratri, masticis. Digesta 33

1,31,23

Anatomia

vero materia, quod videtur ex urine inspissatione, acumine et prolixitate accessionis et inmutatione hore, purgatio fiat tempore estivali cum decoctione mirabolanorum citrinorum in aqua decoctionis violarum, prunorum numero XII, polipodion, hiis per noctem simul dimissis et per pannum rarum colatis, admixto syruppo. Estivali tempore vero purgatio fiat cum dyapruno laxativo ex aqua decoctionis violarum, prunorum, polipodii et agarici. Dieta sit ut supra in simplici cotidiana. Ad cotidianas febres plantaginis semen tritum et potui datum multum confert. Item herbe artemesie succum cum oleo rosaceo accipias et infirmum perungas; statim tollit febres. XXXII. De tertiana febre. Vera tertiana febris est, que de naturali colere specie corrupta generatur. Unde iuvenibus et gracilibus et colericis natura hec passio familiaris est. Urina rubea est aut subrubea cum claritate ruboris. Ante omnia, nullo prohibente ut viribus patientis et etate temporis, minutio fiat de vena brachii mediana. Debilibus namque vel senibus vel pueris et in diebus canicularibus vel tempore multum calido vel multum frigido minutio vitanda est. Minutione facta, exhibenda aliqua confortativa sunt: syruppus roseaceus cum frigida aqua, zucara roseacea, triasandali, mica panis in frigida aqua. Servato minutionis tempore triduo nichil interim purgatorium detur. Interim tamen detur syruppus acetosus, quousque videris materiam digestam. Meridie detur triasandali vel oxi simplex cum frigida. Materie digestio cognoscitur per urine inspissationem, prolixitate vel acumine accessionis. Si ventre constipatus fuerit, cum aqua decoctionis prunorum et violarum dandus est syruppus acetosus vel violaceus. Postea vero purgatio fiat cum syruppo cassie fistule, admixto reubarbaro. Multotiens autem affliguntur immoderata sid. Accipiatur ergo vas patulum et limpidum frigida aqua repletum et detur patienti usque ad satietatem multam. Postea autem patiens ponat digitum in os vel pennam cum plumis et provocet vomitum. Tali enim vomitu multi curati sunt. Cavendus est tamen vomitus illis, qui laborant asmate vel strictura pectoris vel pulmonis ulceratione. Dieta itaque tertiana febre laborantium sit: poma cocta et infrigidata, panis in aqua ablutus, gruellum de avena cum lacte amigdalino; potus typsanum vel lac amigdalinum. Poma granata dentur. Propter conservationem oris et appetitus dentur pruna Damascena excoriata et in frigida aqua posita: laxant enim. Si quandoque multa debilitate laborat infirmus, carnem elixam minorum avium comedat, in modica quantitate tamen; potus non mutetur. Efficacissimum experimentum contra tertianam illud est, quod in hora accessionis tertie, quando patiens incipit sentire frigus, cum ventosa minuat sub sinistra scapula, et postea bibat succum plantaginis parum plus quam capere potest testa ovi, et eodem die nichil comedat nisi panem et aquam 34

Anatomia

1, 33,16

bullitam et infrigidatam. Semel et modicam accessionem potest post hoc habere, sed non plus. Notandum autem quod post quartam accessionem et ante secundam nichil prodest istud experimentum, sed ingruente tertia accessione vel ad plus quarta; alias vix unquam fallit, nisi forte supra modum sit materia violenta. Est et tertiana nota, cuius frigus maius est, calor autem remissior. Urina citrina vel subcitrina, non multa velocitas pulsus nec multa sitis. Hec febris solet diutius immorari, eo quod indigesta sit materia. Ad frigoris mitigationem danda est rubea ante horam accessionis cum calida. Materia digesta, quod cognoscitur per urine inspissationem, purgari potest cum dyaprunis. Multo minus est talibus dandum in dietatione quam in vera tertiana. Ad febres cotidianas tertianas sive quartanas post secundam accessionem hoc experimentum valere dicitur: Accipe plantaginis radicis manipulum unum, absinthii radicis manipulum unum, persici radicis manipulum unum et teras simul et addas de vino tres haustos. Prima accessione unam partem bibat, sequenti die aliam partem, tertia die tertiam partem. Sic tamen reliquis bibas duobus diebus, si calorem aut torporem in membris senseris. Item poleium cum flore suo in aqua decoquas usque ad partem tertiam et sub hora accessionis propinabis, et ardorem febrium extinguit. Item rosmarinum herbam contusam in aqua calida dabis sub accessione. Item absinthium, agrimoniam et plantaginem teras cum vino et modico melle; ante accessionem ieiunus bibat per triduum. Item ad sitim tollendam et febres mitigandas corticem tremuli cum absinthio in aqua coquas et hanc ieiunus bibe. Idem facit pulegium coctum in aqua. XXXIII. De quartana febre. Quartana interpolata est putrida febris de melancolico humore extra vasa putrefacto generata. Urina in primordio cause apparet pallida vel subpallida cum lividitate participans et cum tenuitate essentie. Frigore maximo infestantur. Livor labiorum in accessione et in extremis manuum atque pedum apparet. Brumosa et acetosa adest ructatio. Splen consuevit tumescere. Circa primam horam noctis solet invadere. Primo accipiat patiens oximel simplex in mane cum calida; vel accipe oximel ita compositum: Accipias medium corticis squille cum cortice radicis maratri, seminis squinanti, apii, maratri, anisi, et per aliquot dies ista in forti aceto ponas. Postea diutius bullire facias, et postea cola. Huius aceti ponas duas partes et tertiam mellis despumati et bullias, usque dum reducatur ad tertiam partem. Et hoc oximel vocatur squilliticum compositum. Digesta igitur materia per tale oximel, quod cognoscitur ex urine inspissatione, accessionis acumine et prolixitate et preanticipatione, purgatio fiat hoc modo: In aqua decoctionis violarum, pruno35

Anatomia rum, sene, epithymi cuscute, anisi, apii, maratri, pulverem unius unc. mirabolanorum citrinorum et alteram Indorum per totam noctem dimitte; et in mane colato ei adde modicum zucari vel syruppi violacei dr., dr. II de pulvere lapidis lazuli, et propina patienti. Ad frigoris autem mitigationem ante horam accessionis dandum est mitridatum cum calida, admixto pulvere (lapidis) lazuli dr. I. Oleum iuniperinum ante accessionem cum calida. Unctio fiat spine cum arrogon, oleo laurino, admixto castorio. Dieta competens sit: caro gallinarum, perdicum, fasianorum, minorum avium, hedulina caro, olus, sparagus, borago, cicorea, cum novo sagimine vel lacte amigdalino conditum sit. Potus sit vinum subtile, bene limphatum cum aqua decoctionis maratri, seminis milonis. Experimentum ad quartanam: ante accessionem intret aquam frigidam patiens per horam et egressus intret lectum et bene cooperiatur. Deinde accipiat salviam et parum plus de allio et rutam simul tritam et ponat super omnes venas pulsatiles, ubicumque possunt reperiri, et super tympora et bibat fortissimum vinum calefactum, et ita quiescat. Item accipe XXX grana piperis ac manipulum rute. Hec trita ante accessionem dabis bibere, et fortiter deambulet et post in lecto coopertus sudet. Item abrotanum in oleo tritum et corpori illinitum prodest. Item grana hedere que muris inheret conquassata leniter pone in vino veteri per noctem et illud bibe. Item terimus piper nigrum et euforbium et aliquantulum de croco orientali et bullimus diu in oleo et non colamus, sed de ipso calido inungimus quartanarios partes remotas, scilicet brachia et huiusmodi, et totam spinam dorsi ad ignem ante horam accessionis. Aliud etiam fit oleum calidissimum ad idem, maxime contra quartanam ex melancolia in hyeme: Accipe tres partes castorii et quartam de spica nardi in duabus partibus communis olei vel olei muscelini et bullitum simul in vasculo super cinerem calidum vel ad lentum ignem, quia ad magnum ignem perdit virtutem. Hoc oleum valet contra frigiditatem stomachi, singultum et eructuositatem et rugitum intestinorum et dolorem iuncturarum et omnia frigida vitia et arteticam. Item flammula herba ponitur super pulsatilem infra quartam accessionem, ita ut vesica surgat in loco, ubi posita fuit herba flammula, et ipsam vesicam perfora auro vel festuca acuta et fac quatuor foramina; et post adhibeas curam sicut solet esse super cauterium, et curaberis. Quartana quoque que nota dicitur contingit aliquando ex colera adusta, et accidit ista maxime estivali tempore post acutam, et est urina coloratior et spissior quam in vera quartana. Cura eadem est et dieta secundum quod in vera quartana. XXXIV. De continua febre. Continua febris est que dicitur synocha. Prima ergo est simplex et ex solius sanguinis vitio generata.

Anatomia

1, 34, 45

Epigmasticus autem est ilia que interpretatur decrescens, quia in primordio sui decrescit, sicut videmus ignem de stipula, qui ex habilitate materie primo magnus ea consumpta statim deficit. Huius est urina rubea cum purpureitate coloris nigrescens. In primo multum fervoris est acumen cum maxima pulsus velocitate et siti non modica, genarum rubor et angustia magna. Hec a prima die incipit decrescere et finitur citissime. Unde beneficio medicine non videtur indigere. Ad doctrinam tarnen dicatur aliquid de ea. Primo ergo nullo prohibente minutio modica fiat et aliquid statim offeratur confortativum, ut syruppus roseaceus cum frigida vel saltern mica panis in frigida aqua infusa. Unctiones statim toti corpori ex oleo violaceo fiant, ut subito ilia caloris impetuositas mitigetur. Post diem tertiam minutionis, si tantum febris duraverit, venter febricitantis moveatur levi aliquo laxamento, ut est in aqua decoctionis violarum et prunorum abluto scrupulo optimi reubarbari. In hanc egritudinem, quia brevis est, necessaria est dieta tenuis ut poma cocta et lac amigdalinum, granata et typsanum. Secunda species acute febris est augmasticus, id est accrescens, qui a sui primordio accrescit. Calor enim lentus cum sibi repugnantem materiam inveniat, non potest sic subito exardescere, ideoque febris lenta incipit et graviter desinit, sicut videmus de igne accenso in viridibus lignis, qui primo repugnante viriditate materie quasi modicus et extinctus apparet, postmodum vero materia habiliori reddita reconvalescit et fortius ardet. Huius urina a primordio subrubea apparet vel rubea, quodam subalbore perfusa, valde in substantia perturbata. Venarum adest inflatura et extensio, oris comitatur dulcedo, pulsus in systole maior quam in dyastole reperitur. Primo minutio subveniat et in quantitate non modica, considerata tarnen virtute egroti, et confortativum aliquid detur. Interim offeratur syruppus acetosus vel oxizucara in mane cum calida usque ad materie digestionem, que cognoscitur in eo, quod urina secundum quasdam partes incipit clarescere et magis solito coloratur. Caloris distemperantia acutior solito reperitur. Tunc purgetur hoc modo: Violas ac pruna cum radicibus scariole, apii, admixto polipodio dr. IIII diutius bullias et cola, et in ea colatura tamarindi et cassia fistule dr. II ablue eorumque colaturam syruppo vel zucara admixto propina patienti. Quod si multa precesserit ventris constipatio, glistere est admovendum, adhibitis violis, malva, cantabro, manna, in aqua diutissime bullitis et colatis et in eorum colatura mellis modico et olei communis cum succo mercurialis admixto, per glistere inicias. Fiat autem ad sompni inductionem pedibus in sero fomentum ex aqua decoctionis violarum herbe, malve, mirtus. Videas remedia supra dicta in capitulo De sompno contra insompnietatem: frondium lactuce vel papaveris frondium aut semina earum, rosis siccis admixtis. Post quidem fomentum inunctio fiat in plantis pedum et in fronte ex oleo 37

,46

Anatomia

roseaceo vel violaceo vel populeon, admixto aceto vel agresta. Syruppus prescriptus in cura epigmastici in hac cura valde utilis est. Dieta vero omni modo sit eadem. Tertia species acute febris omothonus est, id est febris unius tenoris. Ex sanguine nec omnino habili ad succensionem necprorsus ex inobediente generatur, quemadmodum de igne accenso in lignis siccis apparet. Huius urina a primordio rubea vel subrubea, mediocriter in substantia perturbata, quadam purpureitate perfusa. Occurrit caloris distemperantia, tam in pulsus velocitate quam in fervore secundum cutem unius tenoris et habitudinis existens. Adolescentibus et verno tempore consuevit hec passio familiaris esse. Curationis autem et medele exhibitio omnino sit eadem quam scripsimus in cura augmastici, preter quod in eius purgatione polipodium non est admiscendum, cum huius febris natura ad flegmaticam materiam non declinet. Tertiana continua febris est ex colerica materia in uno solo loco intra vasa tamen corrupta generata. Huius signa sunt hec: Licet affligat continuo, de tertio tamen in tertium diem in horis colere consuevit magis infestare. Urina subrubea a primordio apparet vel rubea et spissa, quadam claritate vel rutilatione ruboris perfusa. Estivali tempore et in iuvene hec passio familiaris est. Ante omnia nullo prohibente utendum est minutione, dato confortativo statim secundum predictum modum in epigmastico. Cura vero sicut scripta est in vera tertiana, preter quod vomitus omnino negandus est. Si tamen constrictione ventris laboret, glistere in cura augmastici admovendum est. Fomentum ibidem expositum et hie utile est. Sicut de tertiana continua diximus, ita consideres de cotidiana continua et quartana continua, et diversifices curas secundum quod supra inveneris in febrium diversitate faciendum. Continua composita febris existit, que de una vel multiplici materia vel omnino intra vasa vel partim intra, partim extra, corrupta generatur. Huius urina flammea apparet, fulgida et tenuis, in superficie velut veterem colorem arsenicum habens. Pulsus velox est valde, sitis magna et denigratio lingue, ventris strictura, insompnietas et alienatio mentis ac frenesis, fervor cutis fere intolerabilis, dolor capitis vehemens. Nullo igitur prohibente facienda est minutio. Infra tempus minutionis, quousque materia digeratur, dandus est syruppus acetosus in mane cum calida. Cum autem secundum predictum modum videris materiam digestam, purgatione utendum est. Dentur mirabolanorum decoctio vel cassia fistula ut in cura vere tertiane, vel trifera Sarracenica, vel pulvis reubarbari admixto syruppo violaceo. Per totam noctem et in mane detinet. Glistere subveniat quod in augmastico inveneris. Propter insompnietatem unctio facienda est fronti ex oleo mandragorato vel rosaceo vel violaceo, populeon admixto. Domus aspergatur ut supra

Anatomia

1, 35, 35

vel, si potest sine lesione, ducendus est patiens ad fontem et aquosa loca, vel in ipsa domo suspendatur vas plenum aqua et per parvum foramen ab alto cadat aqua, ita quod patiens vas non videat, sed aquam cadentem. Frigida epithimata epati apponantur, ut sandali ana dr. V., rosarum unc. I., gummi Arabici dr. II. Hoc cum modico aceti vel agreste et oleo violaceo temperetur, et cataplasma circumdatur patienti. Dieta sit pulpa melonis Palestini et que scripta est in epigmastico. XXXV. De venis. Vene canales sunt, per quas sanguis per omnem compagem corporis deferatur. Hee arteriis assimilantur in aliquibus, ut dicit Galien u s , sed non habent motum dilatationis vel constrictionis sicut arterie; et hinc est, quod quiete nominantur. Harum due sunt principales, ut A r i s t o t i l e s dicit, ille scilicet que a corde procedunt, una magna, alia minor. Phisici tamen dicunt, quod ab epate ortum habent vene. Utraque istarum venarum est principium venarum diversarum secundum differentias suas. Hee due vene, ut dicit P l i n i u s , in prorsa et terga discurrunt, sparsaque ramorum serie per alias minores omnibus membris vitalem sanguinem rigant. Hee directe venarum vias transmittunt ad cerebrum, et ex hiis ad aures, ad oculos, ad nares, ad ipsum oris palatum, ut gustet. Hinc, ut G a l i e n u s dicit, de necessitate ad omne membrum instrumentale veniunt due vene pulsatiles, que superficialiter in quibusdam membris sentiuntur, ut circa iuncturas manuum et in tymporibus. Hee debilitatem cordis et validitatem, plerumque calefactionem etiam corporis ostendunt. Alie vero vene que non sunt pulsatiles deferunt duo genera sanguinis, quibus membra irrigantur ad conservationem nature et corporis nutrimentum. Hie per venas minutissimas derivatur sanguis, ut facilius recipiat alterationem et conversionem in membra, et iterum ut sanguis grossus retineatur ab eis et cohibeatur ab exitu. Exinde ascendunt vene per fistulosum pectoris medium usque ad verticem. A vertice descendunt per brachia tres irrigue sanguinis vene, una a capite et hec cephalica dicitur, alia ab epate et hec basilea id est fundamentalis dicitur; alia est a corde procedens, et hec media est inter duas et dicitur mediana vel cronica. Inde alie vene a venis principalibus cordis diriguntur ad renes, de renibus ad virgam hominis genitalem, ut concupiscentia cordis transmittatur ad renes et ibi augmentato calore luxurietur in virga. Notandum vero quod omnes corporis partium vene communicant venis que in virga descendunt, et sunt multe multiplicesque ille vene, que in virga concurrunt. Et inde fit, ut proles generata per virgam similitudinem plerumque membrorum omnium compacta suscipiat. Exinde vene a superioribus cordis ad ima, ad crura et ad pedes descendunt, ut nuntietur pedibus, quo gressum dirigant quo movetur animus digressuri. Si vene incisionem dolueris et brachium inflatum fuerit, optimum remedium eius est, ut, si sanguinem ipsius incise vene habueris, admixtum farine et calidum super ignem factum superpone. Si autem non habueris, accipias sanguinem de quacumque parte corporis ipsius patientis et ut dictum est superponas. Securissimum ergo est semper 39

1, 35, 36

Anatomia

reservare sanguinem minutionis usque in quartum diem. Sanguine multo fluente, ut dicit Y p o c r a s , mortalis singultus. X X X V I . De nervis. Nervis ossa ad invicem coniunguntur, ut dicunt phisici. Nervi oriuntur a cerebro, unde omnis sensus a nervis est. Statim enim quando leditur aliquod membrum, dolor cerebrum tangit. Ex origine enim duorum principalium nervorum due tele super cerebrum contexuntur. In locis omnium ossium est multitudo nervorum. Nervis non inest sanguis sicut venis. Nervi naturaliter finduntur in longum et non in latum. Vene coniunguntur post abscisionem, non nervi. Nullus nervus est in capite hominis, sed in manibus et in pedibus multi. Omne animal habens sanguinem habet nervum. Nervi magni et fortes extenduntur in brachiis, maioresque in cruribus ac fortiores. Questio autem non parva est, quomodo philosophi extensiones nervorum et venarum cognoscere potuerunt. Reor autem quod hoc modo: Cadaver humanum in fluminis impetu ligaverunt, donee tota cutis et caro deciderat. Remanserunt autem nervi atque vene, que tenacioris substantie sunt. Et ita dispositio atque extensio patuit in predictis. Nervi aliquando humore debito destituti cum maximo cruciatu hominis contrahuntur. Nervi, ut dicit G a l i e n u s , duram ac flexuosam habent substantiam et ad separandum difficilem. Iuvamentum eorum est deferre virtutes sensibiles et motivas a cerebro ad partes alias et corroborare totum corpus per quod incedunt. De hiis dicit P l i n i u s , quod nervi orsi a corde non consolidantur incisi; mirumque: in vulneratis summus dolor, presectis vero nervis nullus dolor est. Sine nervis quedam sunt animalia ut pisces; arteriis enim constant. Gariofilata bullita et vinum decoctionis sumptum miro modo confortat nervos. Odor etiam eius confortat. Salvia idem facit; fricata etiam confert multum. Dyacastorium ad idem. Si nervus perforata vena, cum minuis, lesus fuerit, periculum esse scias, quosdamque fuisse, qui ex tali infortunio perpetuo doluerunt. Si ergo acciderit, optimum remedium est sanguinem ipsius patientis calidum superligari. Si contractionem nervorum, ut sepius fieri solet, in tibia subito senseris, extende tibiam cum pede quantum potueris, ita ut talum magis extendas quam reliquam partem pedis, et statim sanaberis. Idem de manu facias. Unctio facta ex sepo cervi circa tibiam et circa femur multum valet. Si spasmum pateris, rutam frica ad nares. Item de quacumque causa nervos vel musculos dolueris, spica nardi, costum, piper, semen raphani equali mensura in pulverem redigas et dabis in balneo aut in calido loco cum vino veteri ieiuno stomacho. Item capita porrorum numero X X V cum capillis suis in oleo libr. I tarn diu decoquantur, quousque exsiccentur, et cola oleum ipsum et adice ceram libram I et de medulla cervina unc. VII, totumque in unum redigas et 40

Anatomia

1, 39,10

cum necesse fuerit inungas. Valet et arteticis idem. Item de dolore nervorum: Herbe malve radix pistata cum anxungia veteri et inde unctio facta valet. Si in nervis spasmum habueris, herba marrubii cum oleo rosaceo mixta perungas. Si nervus incisus fuerit, vermes terrenos tere cum anxungia veteri, et superponatur et sanat post triduum. Item si nervum in manibus aut pedibus contrahi senseris, facias quod de manibus et de digitis supra diximus. Prorsus incisus nervus non consolidatur. XXXVII. De arteriis. Arterie sunt organa concava in longitudinem extensa nervorum et in sui substantia ligamentalia habentia motiones diversas. Hee a corde originem ducunt. Ad hoc composite sunt arterie, ut dicit G a l i e n u s , ut per ipsas eventetur cor a suis fumis et respiret calor naturalis et spiritus distribuatur membris, que sunt post ipsum spiritum propter participationem et vivificationem quam suscipiunt. Hee inter nervos latent et sunt semite spiritus, ut dicit Plinius. Hiis innatant vene, id est sanguinis rivi. Arteriarum pulsus in cacumine maxime membrorum est evidens index fere omnium membrorum. In modulos certos legesque metricas ab Eropilo medicine vate miranda arte nimiam propter subtilitatem discretus arteriarum pulsus exponitur. Observat i o n enim cerebri aut languidi ictus gubernacula vite temperat. Precisis arteriis torpescit ea pars corporis tantum. Aves nec venas habent nec arterias, similiter nec serpentes. XXXVIII. De cordis corporis humani. Corde corporis humani, ut dicit G a l i e n u s , ab extremitatibus musculorum ducunt originem. Quarum substantia substantie nervorum similis est. Hee ad membra tendunt mobilia, que cum retrorsum retrahuntur, propter sui principii contractionem ea retrahunt quibus alligantur. Et quandoque laxant, quia eis accidit relaxatio ex eo, quod relaxantur sua principia, et ad suos redeunt situs. i_Quandoque etiam extendunt situsj sue extensionis, quam habent ex suis principiis egredientibus mensuram sue longitudinis consuete. X X X I X . De ligamentis membrorum. Ligamenta sunt nervis similia, ut dicit G a l i e n u s . Hec continuantur inter duo extrema ossium aut inter alia membra, ut annectant unum membrum alteri, ut firmiter cohereant. Origo ligamentorum ab ossibus est, unde et sensu carent sicut ossa. Iuvamentum ligamentorum est connexio et concatenatio iuncturarum et corroboratio nervorum. Hec ergo ligamenta nervis miscentur, et ex eis quasi una res efficitur, ne sit timor de resolutione virtutis eius. Conveniens quippe non erat, ut nervi ossibus continuarentur: ossa enim sunt solida et dura nimis, nervi vero subtiles et molles. Et ideo necesse fuit, ut medium quid esset, quod esset ossibus mollius et durius nervis. 41

1, 40,1

Anatomia

XL. De membranis. Membrane in modum idcirco facte sunt, ut ex ipsis ea que extrinsecus sunt humorem sensim recipiant, quo ne subito effusus exinaniret interna, neque densiore cute prohibente arida que extrinsecus habentur efficeret et totam hominis fabricam sitis necessitate turbaret. Exta hominis, ut dicit P l i n i u s , ab inferiore viscerum parte separantur membrana. Omnia quidem principalia viscera membranis propriis velut vaginis providens natura reclusit. XLI. De carne. Caro fragilis est, corruptioni prona, mollis et delicata. Melior dispositio carnis est, que nec macilenta nimium nec feda pinguedine. Probatio huius est debita moderata membrorum repletio. Pinguedo eius circa umbilicum et ylia cernitur. Probatio eius est, quando bene corpus sensificat, id est ut contrarietatis dolorem cito sentiat. Mortificationis vero nota est, quando punctionibus non movetur. Carnis iuvamentum est, ut dicit G a l i e n u s in Anathomia humani corporis, ut impleat rimas et connectat ramos. Que in suis complexionibus et caloribus diversis in diversis membris reperitur, sicut alba et mollis. Rufa seu rosea est caro in pulmone, rubicunda in corde, purpurea in epate, subnigra seu nigra in splene. Membra alia albificant materias quas convertunt sicut in mamillis lac et sicut in matrice ova vel semen. Si pinguedine corporis gravaris immodice, balneum calidum de aceto facias et ieiunus intres illud alternis diebus secundum quod expedire videris, et macer fies. Si vis rumpere quodlibet apostema, accipe nasturcium aquaticum et pista cum anxungia porcina et pone super locum, et rumpetur apostema. Idem facit nasturcium per se. Item accipe cepam cavatam et impone dyalteam et assa super carbones et assam pista et pone super apostema. Idem facit cepa assa et pistata per se vel cum anxungia porcina. De apostemate quod vocatur antrax vel carbunculus accipe superius in capitulo De manibus. De carne et medicinis et cura vulnerum in capite vel in membris aut in carne hominis: sciendum est autem, quod sicut varia et discreta sunt genera vulnerum eorumque medicaminum, ita quoque ipsorum vulnerum loca quasi fundamenta diversa consistunt, et hec quatuor ut craneum, caro, nervus et os. Sed ea que in carne fiunt per sicca, que in nervo per humida curare oportet. Vulneribus autem fracti cranei oleum non licet apponere, ne panniculi quibus cerebrum involvitur, dura scilicet et pia mater, aliquo modo ledantur, quoniam oleum putrefacit, et cavendum est, ne aliqua putredo a superioribus in inferiora labatur. Cerebrum enim tante dignitatis est, ut si quantumlibet levis infectio sibi accident, tota sua incolumitate privatur. Mors differri potest putrefacto cerebro usque ad centum dies. Si craneum ruptum fuerit vulnere non aperto, scindatur caro usque ad testam et fiat apertura in testa capitis et superponatur pannus sericus bis in die et desuper lineus usque ad quinque aut sex dies, 42

Anatomia

1,41,78

quousque consolidabitur testa. Consolidate) craneo et bene cooperto carpassina lana, balnietur infirmus et post balneum emplastro refrigerativo utatur ex absinthio trito et albugine ovi et aqua rosacea. Sequenti die apostolicon apponere convenit. Et notandum quod si dura vel pia mater usque ad puncturam acus lesa fuerit, hominem curari impossibile est. Si craneum ruptum non fuerit, secundum vulneris profunditatem cum penna subtilissimo panno vulnus bis in die, mane et vespere, repleatur, postea debitis unguentis curetur. Si caro telo vulneratur, temptari debet, si in profundum ierit et in locis mortalibus. Si in superficie fuerit, tota caro scindatur in longitudine et telum cum tenaculis abstrahatur; postea curetur predicto modo. Telum si ossi cohereat, commoveatur et commotione laxetur. Si vero moveri nequeat, usque ad os caro incidatur et os circa illud, ut evelli possit, terebro perforetur, et hoc maxime in scia fieri solet. Si telum alicui nobili membro insitum fuerit, cave, ne cum illud extrahere volueris, ea membra ledantur. Aliquando enim melius est, ut remaneat. Quidam homo inter stomachum et zirbum sagittam diuturno tempore portavit et nullum dolorem patiebatur. Alius quidam annis duodecim sagittam portavit in capite iuxta oculum infixam et nullatenus gravabatur. Hec sunt principalia membra, quorum vulnera mortem indicant: cerebrum, cor, epar, testiculi, pulmo, dyafragma et musculi brachiorum. Intestinum dicunt nonnulli mortis vulnus habere; invenitur tamen qualiter possit consolidari. Recepta: Colophonie unc. I, masticis, olibani ambarum I unc., boli, sanguinis draconis I unc., pilorum leporis et mellis et farine quod sufficit. Confice sic: Melle in fictili vase locato ad ignem bullire facias, sicque pilos et pulveres admisceas. Refrigeratum ergo accipias et inde pillulas facias. Comedat ergo vulneratus ex eis duas vel tres aut plures, si potest, et integras deglutiat. Si casu venter hominis scissus fuerit et intestina extra ceciderint, dummodo integra sint intestina, accipe statim porcum et resupinato vulnerato porcum a parte ventris apertum super ventrem vulnerati ponas, ut calida porci intestina calefaciant refrigerata intestina hominis et calefacta redeant ad locum suum; et tunc pellis ventris consuatur fortiter et curetur locus. Si ranunculus vulneri supervenerit, populeon unguentum apponas. Si intumuerit vulnus et propter vulnus constrictionem patiatur ventris, agrippa unguento utatur. Si vulnus putrefactum fuerit, hoc fungatur medicamine: Recepta. Olei lib. I, cere albe ambarum unc. II, picis unc. Ill, salvie, sasinbaii, lentisci, savine, aneti, rute, omnium manipulos sex. Herbas cum sevo diu contusas cum oleo coque et cola, deinde ceram adde, ad ultimum picem. Si vulnus concavum effectum fuerit, ad carnem creandam hoc unguentum appone: Eius recepta: Sevi colati lib. I, colophonie unc. VI, cere unc. IUI, olei 43

Anatomia filaltis duas, masticis, olibani, mirre, omnium unc. III. Ceram et sevum solve cum oleo et cola. Deinde pulverem terendorum admisce. Notandum autem quod vulnere facto et iam cessante fluxu sanguinis lava illud cum vino forti, postea inmittas oleum olive et lanam succidam oleo intinctam superpone et salviam vel millefolium contusam desuper. Inde si non sanatur vulnus, surae oleum, picem, ceram, hircinum sagimen et terebintum equali pondere, et simul in olla bullias. Ex hoc unguento vulnera sanes. Si nimis celeriter sanatur vulnus, sume vitrum pulverizatum et sal combustum et cum lardo superpone cicatrici, et renovabitur vulnus. Si caro mortua creverit, subtilem pannum cum cultello rade et illam rasuram impone. Item sume oleum, myrram, thus album, masticem, colofoniam, picem, auripigmentum equali pondere et fac pulverem et inice carni mortue, et adnichilabitur. Si vulnus fluxerit nimio sanguine, de testis ovorum cinerem facias et de albugine ovi ipsum distempera, et sanguinem sistit. Item rutam ex aceto contritam superpone, et sanguinem efficacissime cohibet. Item atramentum in aceto resolve et lanam inunctam de eodem superpone et ad nares cum pinnula ponas vel panem ex eo infusum. Emathitem lapidem cum aqua super cotem tere et ipsum pulverem cum aqua bibe. Item certissimum et indubitabile remedium vulneris est, ut, si vulnus in superficie carnis fuerit et non vitales penetraverit partes, statim antequam vel una gutta sanguinis fluat, invocato Christi nomine vulnus manu fortiter stringas et per horam sic teneas, atque postea manu soluta immediate herbam millefolium tritam aut salviam contusam superligari facias nec moveas ligamenta ante tertiam vel quartam diem. Si vero magnum fuerit vulnus, quintum vel sextum aut diem septimum expectabis. Soluto ergo ligamine, vulnus sanum invenies et vix reperies cicatricem. Item Democritus auctor est, quia si pulvis salvie fuerit aspersus in vulnere, mirifice sanat; et si precisa fuerit salvia et eius succum super vulnus imponis aut ipsam herbam contusam posueris, cum ammiratione sanabitur. Item folia ipsius salvie mastica et pone ad locum, statim sanat et claudit; nec solum precisuram sanat, verum etiam nervum incisum confirmat. Experimentum invenitur in Libro narrationum antiquarum, ut scias de plagato, si vivat an moriatur: Herbe consolide manipulum tere et dabis bibere succum cum vino. Quam potionem si vomuerit eger, scias eum moriturum, sin autem victurum. Si glanduli in cute creverint, cutis scindatur et non solum nodus, sed etiam sacculus exstirpetur. Si enim aliquid remanserit, fit causa alterius nodi. Incisa ergo cute usque pelliculam nodi, nodus cum sacculo extrahatur. Si vero aliquid remanserit, corrosivis utendum est. Si glanduli profundius in carne sub yliis creverint, de facili non curantur et sunt aliquando lepre materia. Incidendi ergo sunt cum magna

De carne

1,41,164

discretionis subtilitate, ne vene ledantur. Paulative autem curanda sunt horum vulnera, ut bene purgetur locus. Si in carne aut in membro aliquo sacrum ignem, id est infernalem nominatum, senseris, statim mente succum adiecto sulphure et aceto inunge, et mox sanatur. Si in ulcere sacer ignis advenerit, statim ubi senseris primo sume herbarum succos quas frigidas noveris cum ovorum albugine et oleo violaceo et superponas tarn diu, donec resideat. Postea herbam lingue bovis cum anxungia veteri tere et superpone, ut mortificetur caro; mortificatam excide et cura. Et notandum est, quod, si ignis sacer propter remedia non cessaverit, in suprema desperatione abscidendum est membrum, in quo grassatur ignis, et hoc a loco grassationis, si tarnen membrum est, quod abscidi potest sine discrimine corporis et vite. Fuerunt autem nonnulli periti in arte medicinali, qui in se sentientes ignem grassari statim absciderunt digitorum aut articulorum summitates, in quibus ignem senserunt, videntes ac scientes nimirum totam manum aut brachium posse consumi, antequam remedia subvenirent. Ne sentiatur dolor abscisionis, radices mandragore coquentur cum vino forti, et talis potio data infirmis, statim resolvuntur in sompnum et non sentiunt detrimentum. Remedium ignis sacri supremum esse dixerunt balneum ex aceto succi barbe Iovis et plantaginis, equis tarnen mensuris. In carne diversa nasci solent apostemata et ulcera atque pustule. Istorum quedam sunt de sanguine et dicuntur fleumones et sunt dura multum, dolentia atque calida. Quedam de flegmate sunt et dicuntur zime; sunt autem alba et mollia, ut, si digitum impresseris, quasi foramen facit. Quedam ex colera nigra et sunt dura valde, nigra et absque sensu, et vocantur ensipule. Hec inflammat quandoque sacer ignis, id est ille quem vulgus vocat infernalem, et hoc quandocumque accident, curanda sunt, sicut invenies superius in isto capitulo de sacro igne. Fleumones vero curandi sunt sie: Si recens est flegmon, farinam ordei pistatam cum succo plantaginis superpone vel iusquiami et similibus. Si autem sit vetus quod maturitate indiget, superpone semen lini, radicem altee vel succum apii et mel et butyrum equali pondere. Superpones cepe coctum super carbones, et mollia fient. Postea ferro incides et digitis infixis eicies saniem nec ullo modo parces dolenti. Postea vitellum ovi miscebis duabus partibus olei et intinetam stupam ex hoc impones usque ad tres dies. Deinde curentur medicamine. Curantur sie: Cataplasma facies de aceto et cinere, quo infundens lanam appones bis vel ter in die, si tarnen est estas. Zime cum maturata fuerint, ferro incidas et exprime saniem et cura, sicut de fleumonibus dictum est. Quecumque talium ante maturitatem incideris, multiplicabuntur eorum putrefactiones et elongantur ad sanandum et plaga ad curandum. Si scrophula nata fuerit, cyrurgia abstrahi non debet; solo potu 45

Anatomia liberator, sicut invenies in Iibris medicinalibus. Curatur autem attactu manus regis Francie, dummodo consecratus sit et inunctus. Cancer est durum apostema ex melancolia et accidit aliquando ex culpa humorum, aliquando ex culpa exteriori vulneris corrupti. Sanatur autem hoc unguento: Accipe radicem herbe lingue bovis unc. Ill, anxungie veteris unc. VI, cinnamomi unc. I, zinziberis unc. II, argenti vivi unc. II, bardane radicem unc. I, celidonie radicem unc. I, cere unc. IUI; resine quod sufficit. Radices istas primum tere et cum anxungia terendo misceantur. Deinde pulveres terendorum superasperge et sic argentum vivum in fictili vase pone et sic resinam; cumque liquata fuerint, ceram adde et usui reserva. Fistula nasci solet in concavis vulneribus vel in lateribus aut in anterioribus partibus ventris et inter scapulas. Cui hoc unguentum apponitur: Accipe calcem infectam unc. I, saponem, spataranticam unc. I, capitellum quod sufficit. Hec tria simul confice secundum vulneris quantitatem, et cum licinio fistule inseras et sic abstrahe et dimitte intus, donee mortificetur. Deinde vitellum ovi cum oleo ut supra dictum est impone. Quod si mala caro non fuerit mortificata et desiccata, adhibe cyrurgiam et incide rasorio per longum locum dolentem usque ad profunditatem et calido ferro rotundo locum cauteriza. Si os in loco fuerit, rade illud ferro optime. Si ex profunditate originem duxerit, impossibile est curari fistulam. Hoc quod de fistula diximus, de cancro facias, si aliter curare non potes. Si quis scabie vexatur, intret balneum et ungatur isto unguento: Accipe spumam nitri unc. VI, aceti fortis quod sufficit. Hec simul confice in mortariolo, et ex hoc inungas eum optime, et postea eum in balneum ponas iterum et inde exeuntem optime laves. Aliud unguentum: Accipe saiam unc. Ill, aceti optimi et olei communis quod sufficit; et hec omnia in vase fictili bullire facias. Isto ungas eum iuxta ignem per tres dies mane et vespere, et post tertium diem balnies eum et lavabis. Ad impetiginem et salsum flegma totum corpus inungatur oleo, quod fit de frumento sic: Frumentum ustuletur et inde comprimatur, et exibit oleum; vel ustuletur cum spica supra incudem, et quod inde fluit oleum est. Item ad pruriginem generaliter: Apium ceras et panem candidum infusum vino veteri in unum commisce et inde fac cataplasma et superpone membris. Item corticem medium sambuci cum aceto coque et calidum superpone. Item fimum caprinum recentem in aceto forti coque, quoadusque totum acetum consumatur. Postea siccetur et pulverizetur et commisceatur melli et cataplasmetur et tertio die solvatur. Item plantago cum aceto trita et imposita multum valet. Item artemesia tunsa cum anxungia veteri multum valet. Item accipe fimum gallinarum et pone in balneo, si corpus totum scabiosum habueris, et balnea diu in eodem, et sudabis postea.

Anatomia

1, 44,7

XLII. De corio. Corium aut pellis animalis superextenditur membris omnibus, ut multiplex membrorum compacta congeries una continuatione ligetur. Corium hominis tenue est, adversitates sustinere non valens, quippe quod pilorum fomentationibus destitutum, nisi tantum in aliqua sui parte rarissimis, contra frigus aliquo obvio non munitur. Cutis diversificatur, sicut dicit Galienus, in raritate et spissitudine. Ubi enim magis rara, et pilosa magis et aspera; ubi magis spissa, magis lenis et plana. Siccior magis aspera est, et humida magis mollis. Cutis alba est naturaliter in hominibus in omnibus fere partibus orbis, nisi in illis partibus quas fervidi solis radii recte contradescendentes adurunt. Remissius enim sol descendens calefacit obliquus quam si perpendiculariter descendens adurat. Adustiores igitur mundi partes habitabilis nostre Ethiopiam dicunt; unde T h e o d o l u s : Ethiopum terras etc. In hiis igitur partibus Ethiopes sunt, qui fusca cute nigrescunt. Unde si accidentalis eorum nigredo vel naturalis sit, prudenter discutienti relinquimus. Scimus autem, quod ex uno patre Adam geniti sumus. Unde autem hec nigredo irrepserit, si est naturalis, ambigimus. Si rugosam et rudem cutem habueris, abluas membra cum aqua decoctionis feniculi. Lac asine ad idem valet et maxime ad candorem. Si cutem asperam et rugosam habueris, accipe aquam feniculi et inde te frices, et subtiliabitur. Saliva ieiuna ad idem valet. Item aqua que in initio Maii mensis ceciderit, multum ad idem valet, maxime si balneum inde accipias. Valet etiam idem scabiosis et ad multas alias egritudines et ad clarificandum pectus maxime. XLIII. De dorso. Dorsum initium habet a collo usque ad exitum superfluitatum. Spina que continuat ipsum dorsum a superiori sui parte ad partem inferiorem ex multis ossibus constat, et ipsa omnia in medio perforata recipiuntque utriusque lateris costas in una extremitate connexas sibi iunctura forti. Sunt ipsa ossa dorsi secundum numerum costarum, et per medium ipsorum ossium perforatorum nucha descendit a summo verticis in modum funis. Potest autem ipsum dorsum precipue sustinere labores; sed cum ad senium homo pervenerit, incurvatur. Si dorsum dolueris, accipe vinum vetus et butyrum non salsum et maxime, si habere potueris, illud quod in Maio mense factum est, et simul bullias; et postea intinctam lanam dorso superponas. Hoc idem ad humeros valet, ad collum et scapulas et renes. XLIV. De nucha. Nucha a quibusdam putabatur esse medulla; sed falsum est, quia A r i s t o t i l e s dicit, quod non est medulla. Et hoc patet ex eo, quod habet in se quandam duritiem, quam medulla non habet. Nucha iuvamentum est corporis humani. Eius proprium est transire per spinam dorsi ad modum corde. Iuvat autem retentionem spondilium et spine et omnium que ex ipsis oriuntur. Descendit autem a cerebro, ut G a l i e n u s dicit, sensificans et movens membra caput sequentia, et hec sunt simplicia hominis membra. In quorum 47

1, 44, 8

Anatomia

unoquoque membro infuse sunt virtutes ad sui regimen, custodiam et tutelam, et sunt due rei necessarie: motiva de loco ad locum, maturativa et digestiva. Motivam dividunt in tria phisici: appetitivam que trahit rem necessariam ad locum, expulsivam que expellit non necessariam a loco, retentivam que retinet quod necesse est. XLV. De pectore. Pectus hominis pars est delicata et que minus potest sine detrimento sui sustinere labores, tum propter cor quod in eo situm est, tum propter internorum spiritualia que sedem quodammodo in illo habere videntur. In medio pectoris os amplum et latum ac fistulosum situm est, cui coste innectuntur ac nervi. Sub quo etiam vene principales oriuntur ramificantque se ad membra diversa compagis, et velut propagines vinearum ab uno capite in extrema contendunt, sic ab uno pectore ad corpus multiplex diffunduntur. Homo est lati pectoris, ut dicit A r i s t o t i l e s , alia animalia stricti. Ergo tu, ο homo, extende pectus! desiderium tuum, anima fidelis, amplifica: talem locum creator tuus inhabitare dignabitur, nec erit ulla in templis gloria, que mundificato pectoris loco possit equiperari. Tussis est offendiculum pectoris. Est tussis sicca que nichil emittit, et hec sitim patitur. Dandum est dyadragantüm, butyrum mane et vespere cum aqua decoctionis capillorum Veneris, gummi, succi liquiriscie. Idem facit triasandali, et hoc in meridie. Dieta huius: carnes pullorum elixe et minorum avium. Potus sit aqua predicta vel lac amigdalinum vel vinum album subtile bene limphatum. Si de frigido humore tussis sit, sputaminum habundantia adest. Frigida apposita nocent, calida prosunt. Detur paulinum vel pillule auree. Eunti dormitum detur aurea cum vino decoctionis ysopi, yreos, liquiriscie et ficuum. Contra siccitatem pectoris quere optimum remedium in libro De arboribus aromaticis in capitulo De thure. Si carbunculus, id est quidam incentivus ardor, qui in pectore vel in stomacho iacet, bibe cyatos quinque aque salse, et mitigabitur. Item cymas, id est suprema folia, absinthii coques in aqua et cum vino mixto bibe. Item piperis grana quinque aut tria masticet. Item cynnamomum masticet. Item rutam cum aceto ieiunus bibe. Si siccitatem pectoris habes, accipe liquirisciam, dragagantum, ysopum et radicem feniculi et bullias in aqua ad consumptionem tertie partis, et bibe aquam. Hec et tussim sedat et pectus clarificat. Nota ut, si tussim habes, noli aquam miscere vino in potu, quia magis sepe provocat, sed aquam per se bibas et vinum per se optime defecatum, darum et tenue ac album. Item accipe dyalteam et ad ignem pectus ungas. XLVI. De mamillis. Mamille creantur ex molli carne vacua et sunt instrumenta lactis in feminis, ut dicit Aristotiles. Lac humiditas est separata in animalibus post impregnationem. Lac mulierum nigrarum melius est quam albarum; 48

Anatomia

1,47, 29

in capris vero contrarium. Lactis seminisque humiditas ex unius fontis origine derivatur, ut Beda dicit et phisici. Quandoque etiam lac erumpit in masculis, ut dicit A r i s t o t i l e s , sed non apparet propter spissitudinem creationis eius. Dixerunt tamen quidam, quod aliquando a masculis lac decurrat. Mamme vel mamille dicuntur virginum, ubera vero illarum que pepererunt, et dicuntur ubera ab ubertate lactis. Nullum animal habet mammas in suo anteriori preterquam homo. Ad mamillarum dolorem et varias passiones marrubium album cum arvina veteri contusum superpone. Ad cancrum mamillarum fimus ovium recens et calidus superpositus purgat et claudit. Item agrimonia cum arvina veteri bis in die superponatur, et purgat. Postea ipsam herbam contusam oleo superpone, et claudit. Item Y p o c r a s dixit, quod mel et butyrum mixtum claudit efficaciter. XLVII. De corde. Cor principium est vite, ut dicit A r i s t o t i l e s , et est principium omnis motus et omnis sensus in corde. Sensus autem et motus non sunt in anteriori parte cordis; et dicimus quod sensus sunt continui cum corde, scilicet sensus tactus et gustus; tres vero sensus residui in capite sunt: olfactus est in medio et visus est super olfactum, et in lateribus capitis auditus est. Cor lucerna est corporis, ut dicit P h i l o s o p h u s . Pulmo non est positus ubi cor est. Et anhelitus est per pulmonem propter principium quod est in corde; et anhelitus aeris primum vadit ad interius cordis. Et notandum quod natura posuit cor in medio corporis, et merito, ut quod nobilius est ordinetur in loco nobiliori. Sanguis non venit ad cor a loco alio, quoniam fons est cor et principium sanguinis, et ideo virtus eius expanditur ad omnia membra corporis. Est autem cor principium motuum rerum delectabilium. Cor apparet in corpore embrionis in initio creationis sue et videtur moveri inter alia membra, quoniam ipsum est principium animalis habentis sanguinem. Non potest aliquis dicere, quod epar sit principium corporis neque principium sanguinis, quoniam non est positum in loco convenienti principio. In corde principium est venarum et prima virtus creans sanguinem. Et locus qui vicinatur cordi et pulmoni est valde calidus et multi sanguinis. Non est membrum, in quo sit sanguis multus qui fixus maneat, nisi in corde. Sanguis vero, qui est in medio cordis ventriculo, est clarus, subtilis et tenuis. Cor habet tres ventriculos; dexter ventriculus parvus est, medius mediocris, sinister exiguus. Cor suppositum est pulmoni, et est super pectus in omnibus habentibus pectus. Pars acuta cordis versa est ad anterius. In homine autem declinat cor ad mamillam sinistram. In hoc vero quod cor sub pulmone ponitur ratio et causa est, quia pulmo mollis est et ideo quasi flabellum efficitur cordis, ne cor excessu caloris proprii consumatur. Cor in omnibus animalibus positum est in medio pectoris nisi in homine tantum. Sed tantum in homine declinat ad sinistrum latus, ut sit sinistre partis situs equalis infrigidationi partis dextre. Nisi enim esset cor declivum ad partem sinistram, pars sinistra esset frigidior parte dextra. 4

49

1, 47, 30

Anatomia

Est autem cor hominis magnum secundum quantitatem corporis, nec est longum, sed declinat ad rotunditatem. Generatur autem cor ex carne spissa et dura, et in ventriculis eius sunt vene, et dextrum eius declinat ad pulmonem, sinistrum vero eius applicatur vene maiori et intestino mediocri. In corde animalis magni corporis tres quidem ventriculi sunt. In corde animalis parvi corporis sunt duo. A corde sunt duo principia venarum, scilicet vena magna et vena minor, et utraque istarum venarum est principium venarum diversarum secundum differentiae. Quoddam cor in hominibus est magnum, quoddam parvum, quoddam durum, quoddam molle. Corda animalium carentium sensu sunt dura; corda vero habendum sensum, ut sunt corda hominum, sunt mollia. Animal vero habens magnum cor respectu corporis est timidum, habens autem mediocre est audax; et hec ratio quod cor in animali magnum timorosum est, quoniam calor cordis non potest ita implere magnum et diffusum cor sicut mediocre, et ideo debiliter vivificatur sanguis qui in corde est, et propter hoc manet cor magnum frigidius; et causa timoris utique est frigus. Videmus horum exemplum de parvo igne, qui citius calefacit parvam domum quam magnam. Corda magna sunt in leporibus, cervis, asinis, muribus et in animali quod dicitur celethi, respectu corporum suorum; sunt tamen magis bestiis ceteris timorosa. Cor inter omnia membra interiora solummodo non potest pati dolorem neque infirmitatem. Et hoc iustum est, quia quando corrumpitur principium, in nullo iuvant membra residua, que omnia recipiunt virtutem ab ipso, quia non est ipsum ab eis. Et signum super hoc est, quod in mortuis corporibus non apparuit unquam dolor in corde vel infirmitas; in aliis vero membris apparent vulnera et corruptiones et apostemata et lapides. Verumtamen potuisset cor sicut epar vel reliqua membra corrumpi, si vita mansisset in corpore. Sed hec causa, quod non corrumpitur cor, quia non exspectat tempus ut corrumpatur, immo corruptione imminente et non perveniente usque ad cor mors corruptionem preambulat et cor eripit a lesura. Plinius dicit exuri non posse corda illorum, qui morbo cardiaco obierunt. Negantur et illorum corda posse cremari, qui veneficiis perierunt. Unde Vitellus hoc accepto indicio Pisonem redarguit, veneno interemisse Germanicum Cesarem; quo contra se Piso defendit, quod illud non veneni, sed morbi cardiaci causa fuisset. Hirto corde gigni homines quosdam P l i n i u s auctor est eosque esse fortiores. Corda augeri in hominibus omni anno ad pondus duarum dragmarum Egyptii putaverunt et usque ad quinquagesimum crescere, et ab eo usque ad centesimum detrahi tantumdem, paucosque ultra centesimum vivere cum sensuum integritate, et hoc ex imminutione et defectu cordis. Ad radicem unde cor dependet, membrum parvum est, ut dicit G a l i e n u s , quod pro fundamento ipsius ponitur, simile cartilagini, ut cordi basis firma et fixa sit. Elevata est pars ipsius superior, ut elongetur ab appodiatione super ossa pectinis et ut facilius descendat calor spiritualis ad elevationem virtutum mentalium et proveniant mores boni et elongate sint a depressione, que causa est timoris, tristitie et avaritie, quoniam virtutes sive vitia operatur situs cordis ante, retro, dex50

Anatomia

1, 48,13

trorsum, sinistrorsum, sursum, deorsum, et recessus a suis sitibus naturalibus, a quo accidit deformitas in exterioribus cum deformitate mentis. Caro cordis fortis et solida, sicca et dura est, ut sit difficile passibilis. Species enim villorum fortium in eo contexte sunt plurime diversitatis. Que enim positio est fornacis ad ignem, eadem est positio cordis ad calorem; et sicut fornacis compositio exigitur esse ex rebus solidis lapideis indissolubilibusque coram igne, ita et cordis compositio ex duris et compactis et non liquabilibus esse exigitur propter calorem fortem quem continet, quoniam aliter stare non posset in facie multitudinis sui caloris. Signum super hoc est, quoniam confortatur maxime apud sui dissolutionem et remollitionem ex substantiis duris lapideis, sicut sunt coralli, margarite, iacincti, saphiri, et similibus sicut simile a suo simili et compar a compari. Cor positum est, ut dicit G a l i e n u s , in pannicula spissa vel potius in pellicula spissa et solida valde, tantum habens in spissitudinem quantum pellis extrinseca in homine, ut sit cordi clipeus et tutamen. Contra dolorem cordis conficitur hie pulvis de speciebus subiectis: Accipe reuponticum, spicam, granomastic, cynnamomum, costum, piper, aloen, mirram, piretrum, baccas lauri, et inde confice pulverem. Item accipe tyriacam dyatesseron. Recepta eius ista est: Aristologie, gentiane, baccarum lauri, mirre ana, id est equali pondere, fac electuarium cum melle despumato, et valet. Item dyamargariton multum valet et dyamacis maxime ad defectum cordis. Ad cardiacam passionem, que proprie est defectus cordis, hoc remedium optimum adhibeas: Recepta: Accipe spice, zinziberis longi et nigri, cynnamomi, gariofili, piretri ana dragmas unc. V, masticis, rosarum, salgemme, maratri, carpobalsami, petrosilini, spice celtice ana dr. I, saxifrage, xilobalsami, grana solis, carvi Macedonici, semen brusci, cardamomi, macis, galange, semen sparagi, hermodactili ana dragmas Π, diagridii unc. Ill, turbit dragmas X X , polipodii unc. Ill, zucare quod sufficit, ambre dragmas Π. XLVIII. De epate. Epar est ex parte dextra, splen est ex parte sinistra, et hoc in omnibus animalibus epar habentibus; quod si mutatur hie situs, hoc quidem, ut dicit A r i s t o t i l e s , erit mirabile. Est autem epar dulce, et in eo est natura lenitatis et benigne dispositionis. Epar homo rotundum habet sicut taurus. Dicit Clemens quod epar in dextro latere iacet ad efficaciam digestionis ciborum atque in sanguinem mutandorum, et ministratur eius opere sanguis omnibus membris. Epar multis subiacet passionibus. Aliquando enim in calore distemperatur, et hoc fit vitio exteriorum ut exercitio et similibus. Quando autem hec sola causa est, tunc adest lassitudo membrorum omnium, et summum remedium quies est. Aliquando etiam fit a causa intrinseca, et hoc dupliciter: aut ex distemperantia qualitatis sine humore aut cum humore. Sola namque caliditas excedens in epate ipsum dis4*

51

1,48,14

Anatomia temperat. Si de sola qualitate fiat sine humore, adest fervor sine gravedine circa dextrum ypocondrion, urina rubea vel subrubea et tenuis. Si autem cum humore fit, adest dextri ypocondrii fervor cum gravedine et puncture graves, proprii coloris in citrinum mutatio, urina rubea spissa circa superiora; alba oculorum citrina fiunt, et tunc dicitur yctericia. De quacumque ergo causa fuerit, ne sanguis calore ebulliens putrefiat et generet febrem, nisi sit impedimentum, minutio fiat de vena mediana brachii. Subsequenter detur mulsa syruppi roseacei cum aqua simplici, et detur triasandali. Si constipatus sit patiens, laxetur cum zucara violacea, ungatur circa epar cum dyapopuleon vel oleo roseaceo. Succus agreste multum prodest. Emplastrum fit optimum ex farina ordei et succo plantaginis, positum super epar usque ad ypocondrion dextrum. Dieta sit: scariola, carnes minorum animalium elixe, ptisana, far et similia; vinum vel omnino nesciant vel detur subtile, album, limphatum. Si autem ex frigida causa sit dolor, palliditas est totius corporis, maxime faciei et labiorum, gravedo ut supra. Detur interdum pigra simplex vel dyagalanga vel dyamargariton. Unctio fiat ex oleo laurino. Fiat emplastrum ex storace, ladano. Purgatio facienda non est. Dieta: petrosilinum, borago, carnes elixe, vinum clarum rubeum temperatum. Modice exerceantur post cibum. Caveant a coitu et ab hiis que indigestionem faciunt et a potu aque frigide et a frigore exteriori. Ad calef actionem epatis subitam valet emplastrum ex farina ordeacea et succo plantaginis superpositum regioni epatis. Ad dolorem epatis centaurea bibatur in vino cocta. Item farina ordeacea in vino et aqua equis mensuris cocta quasi pultes in sacculo missa et super epar posita prodest, prius tamen vino et oleo uncta parte dextra. Item yctericia sanatur, si camisia patientis in propria urina intingatur et ilia quousque desiccetur patiens induatur. Hoc idem facit piscis qui teuca dicitur, si exenteratus et incisus regioni epatis superponatur. Item hedera terrestris tunsa et aceto optimo mixta pannoque inducta et calida lateri superposita iuvat. Item pulvis epaticis et peripleumaticis: Recipit aloes IUI unc., costi, reupontici ana unc. IUI, absinthii, lupini ana unc. V.

XLIX. De feile. Fei epati oppositum est. Fei est calidum et siccum et igneum et est domus colere citrine, ut dicit Galienus. Et posuit deus ipsum annexum epati, adiuvans epar super decoctionem cibi. Et posuit deus dominium colere citrine in verticem capitis propter sui levitatem et subtilitatem et eius altitudinem et elevationem. Ex accidentibus eius est inconstantia et furor et subtilitas et acumen sensus et sollertia et audacia et elatio et desiderium coitus et memoria et velocitas responsionis. Et totum corpus consequitur ex feile calorem et sicci52

Anatomia

1, 50, 24

tatem. Nonnulli homines sunt, sed pauci, ut dicit P l i n i u s , qui feile carent; quorum valitudo firma et vita longior est. Quidam homines, ut dicit Ar i s t o t i l e s , habent fel positum super epar, et hos credimus naturaliter crudeliores ex fellis vicinitate. Alii autem homines sunt qui non habent positum super epar, sed a remoto magis loco; et hii benigniores naturaliter estimantur. Valet tamen multum consuetudo in homine, ut alteretur in eo natura vel ad bonum vel ad malum. Unde quidam antiquorum philosophorum dixisse fertur cuidam philosopho qui percunctabatur ab eo, cuius complexionis esset et dispositionis secundum naturam, at ille in arte phisica peritissimus respondit: Nullum, inquit, vidi secundum dispositionem nature te quidem crudeliorem, et nullum vidi secundum exercitationem virtutis in moribus benigniorem. Et cum nullum viderim secundum naturam te peius dispositum ad sapientiam, nullum quoque vidi per assiduitatem studendi in penetrandis subtilibus perspicaciorem. Per hoc ergo patet, quod consuetudo est quasi altera natura. Socratem dixit Plinius eiusdem vultus semper fuisse, nec magis hilaris aut turbati; et hoc creditur per exercitationem virtutis. Vide ergo, quantum valeat exercitatio in bonis, et quantum noceat consuetudo in malis. A r i s t o t i l e s autem auctor est, quod omne animal feile carens diu vivit, sicut elephas, cervus, camelus et delphin. L. De pulmone. Pulmo est instrumentum motus qui est in corde, ut dicit A r i s t o t i l e s , spiraminis officina, attrahens ac reddens animam. Idcirco fistulosus ac spongiosus est, ut dicit Plinius. Pulmo enim attrahendo amplificatur, emittendo minoratur. Et quidem pulsus cordis non accidit, nisi quia homo semper sperat et timet. Pulmo habetur ab omni animali quod ambulat et trahit aerem in refrigerationem caloris, qui est circa cor. Animal vero carens sanguine vel aquoso humore non indiget eo, quia infrigeratur spiritu naturali. Et notandum quod omne animal sibi simile generans habet pulmonem sanguineum magnum propter calorem nature. Ovans vero animal sicut avis parvum habet pulmonem et siccum; et ideo omnia istiusmodi animalia non sitiunt et abstinent a potu multo tempore propter paucitatem caloris in corpore. Ista ergo infrigidantur motu pulmonis, quoniam eius magni motus adducunt multum aeris. Et accidit, ut sit magnitudo istorum animalium minor aliorum animalium, quoniam calor naturalis est causa crementi, et multitudo sanguinis est signum caloris. Calor autem rectificat corpus animalium, et propter hoc fit homo tantum recti corporis plus aliis animalibus, et hoc ideo quia homo habet plus sanguinis secundum quantitatem corporis, et sanguis, ut dictum est, causa est caloris, id est ignee virtutis que ascendit semper, et ideo rectus fit homo et erectus ad celum. Pulmo habet sanguinis plus quam alia membra, et fit ex carne vacua, inflata et molli. Verumtamen sicut dictum est, non est membrum, in quo sit sanguis multus qui fixus maneat, nisi in corde. Pulmo autem licet fixum sanguinem nequaquam habeat, tamen multum habet de sanguine. Pulmone marini piscis si fricetur lignum, ardere videbitur sicut oleum, ut dicit Plinius. Unde etiam ex pulmonibus quorundam piscium marinorum oleum clarissimum fieri consuetum est. 53

1, 50, 25

Anatomia

Omne animal carens pulmone caret voce, sed non convertitur, ut dicit A r i s t o t i les. Dicit P l i n i u s , quod quanto hie minor corporibus, tanto velocitas maior. LI. De splene. Splen homo habet, ut dicit A r i s t o t i l e s , strictum et longum sicut porcus. Splen in sinistro latere iacet. Hie trahit ad se et purgat quodammodo sordes sanguinis et hoc magis in hiis qui quartanarii extiterunt quam in hominibus reliquis. Dolet plerumque et gravat hominem, nisi sinistre manus aut brachii vene minutione cautius relevetur. Tamarindi fructus sunt mirti. Horum decoctio contra opilationem splenis et epatis valet. || Usus celidonie per quadraginta dies sanat spleneticas passiones. Sedes melancolie, ut dicit G a l i e n u s , i n splene est aut dominatur in visu, et per eum accidit taciturnitas et cogitatio et gravitas et fletus et tarditas et timor et sollicitudo et pusillanimitas. Splen peculiare cursus impedimentum est, ut dicit P l i n i u s ; unde vena splenis minuitur in cursoribus. Hoc exempto per vulnus vivere animalia tradunt. Sunt qui putent adimi simul risum homini, intemperantiamque eius constare splenis magnitudine. Splenis dolor multis de causis fit. Aliquando ex feculentia humoris calidi vel frigidi. Generalia signa spleneticorum sunt: sinistri ypocondrii tumor et durities, corporis decoloratio, urina semper tenuis. Si vero ex colera fiat dolor, punctura dextri ypocondrii adest, fervor et sitis, urina coloratior est. Purgatione facta secundum artem demonstratam in phisica, spongia marina oleo infusa violaceo et agresta frequenter spleni apponatur. Fiat minutio de vena que est inter auricularem et anularem, vel sanguisuge super splen ponantur. Caro detur elixa minorum animalium, vinum album subtile limphatum, interdum triasandali; ultima cura adhibeatur cauterium. Quando autem splenetica passio est ex feculentia humoris frigidi, ex oleo laurino unctio fiat, butyro quidem admixto. Ventose superposite sine scarificatione post unguentum multum valent. Ab omnibus indigestionem generantibus caveant, et digestivis et diureticis utantur. Cortex raphani in vino coctus solvit splen. Quod si fiat porcello per tres dies, sine splene invenitur. Vinum servatum in vase de tamarisco multum valet. Succus plantaginis potatus ad idem. Ad illos curandos qui sunt splenetici accipe marrubii fasciculos tres, resinam ex pino; cum tribus sextariis vini in vase ad tertiam partem coquantur, et illud bibe ieiunus per triduum. Item mediana cortex salicis plena manu collecta in olla cum vino ad tertiam partem coquantur, et expressum da ad bibendum ut prius. Item succus hedere cum vino ad idem. Item centaurea maior in vino cocta et bibita et herba cataplasmata super splen valet. LH. De ventre. Venter quasi saccus est, in quo interiora cuncta dependent. Omne animal habens sanguinem et quatuor pedes habet ventres quatuor, ut dicit A r i s t o t i l e s : venter primus recipit cibum crudum, venter secundus recipit di54

Anatomia

1,52,46

gestum, venter tertius sumptum cibum in meliori digestione deducit, venter quartus recipit cibum bene digestum et emittit. Proprie tamen venter ea pars dicitur corporis, que cuncta universaliter interiora sua diffusione circumdat. Hie crassitudine sua aliquando tantam enormitatem excedit, ut mortem inferat nutrienti. Omnia que vicinantur ventri sunt parva, ut non prohibeant tumorem ventris propter cibum animalis. Omnia animalia conveniunt in hoc, quod ventrem habeant, per quem recipiant nutrimentum, et unum membrum, per quod susceptum eiciant. Et omnis venter recipiens superfluitates humidas, id est urinam, recipit superfluitates siccas; sed non convertitur. Omne enim quod habet vesicam habet et ventrem, sed non convertitur: aves enim habent ventrem, sed non habent vesicam; et in hiis avibus idem venter recipit superfluitatem temperati humidi et sicci, et per unum exitum eicit siccum et humidum pariter temperatum. Sic solvitur questio, quare aves non mingunt. Notandum autem, quod A r i s t o t i l e s dicit homines esse similes cani in ventre superior! et similes porco in ventre inferiori. Minus sollertes sunt quibus avidissimus venter est, ut dicit Plinius. Insatiabilia animalia sunt quibus a ventre protinus recto intestino cibi transeunt, ut mergi, lupi et pellicanus. Lienteria fluxus ventris est cum lenitate intestinorum. Cuius causa triplex: nimia repletio humorum, et tunc humor admixtus apparet in egestione. Qui aliquando est colericus, et tunc est citrina egestio, spumosa, et cum ardore emittitur. Si flegmaticus, alba est egestio et liquida. Si de humore est, mel rosarum frequenter dandum est cum aqua calida decoctionis masticis. Solet secundo fieri ex ulceratione intestinorum et stomachi; et tunc adest ardor intestinorum et emissio carnium et sanguinis. Hie valet tyriaca cum succo mente vel vino ante et retro inuncta. Caseus detur recens in sartagine frixus cum melle. Et primum omnium fiat glistere mundificativum de vino vel melle. Solet tertio modo fieri de virtutis defectu, et tunc humorose non sunt egestiones, sed adest debilitatio et defectus appetitus. Istis valent confortativa sicut dyamargariton et similia, panis calidus et rubeo vino infusus et comestus et etiam cataplasmatus. Hie nulla purgatio fiat, nec etiam per glistere. Dieta universalis risi et similia, farina siliginis in aqua pluviali cocta, frumentum coctum cum vitello ovorum. Carnes dentur asse, perfuse vel aqua rosacea vel aceto vel agresta vel elixe in aceto. Dissinteria est sanguinolenta egestio cum emissione carnium intestinorum. Secundum differentias lienterie predicte ista fit; unde et secundum easdem differentias cura variatur. Contra dissinteriam valet istud: Decoquantur ova in aqua, ita quod dura sint. Post spoliata testa stringantur inter manus et ponantur in aceto, et post super carbones assentur, et hoc bis, ter vel quater fiat; et dentur ad comedendum, nisi febres habeant, quia tunc non sunt danda. Maxille et ossa capitis de lucio in pulverem redacta et combusta et cum aceto ipse pulvis distem55

Anatomia peratus multum valet sumptus. Creta pellificum trita et mixta succo citoniorum pomorum et bullita confert multum. Sacculus plenus tano, pulvere scilicet corticis quercini, bullitus in aqua pluviali et positus super ventrem restringit leniter. Tenasmon est difficultas egerendi. Optimum remedium et sine lesura nature est glistere factum, sicut supra diximus in lienteria. Valet multum zucara violacea, serum caprinum cum reubarbaro, suppositorium factum cum sale et melle, olus factum de malvis et herba violarum pingue ex carnibus. Cassia fistula ad idem. Ad radicem ventris inter ylia et virgam genitalem locus est, ubi hernia id est ruptura pellis interioris fieri solet, et per illam rupturam cadunt intestina in folliculum testiculorum, et est dolor maximus et tortura crudelis. Hec fieri solet quandoque ex una parte, quandoque ex utraque parte virge genitalis. Aliquando etiam ita generaliter fit, ut inclusa penitus virga genitali ultra earn pellis enormiter extendatur; et tunc nullum valet remedium. In primis vero duobus generibus rupture plura remedia sunt. Ad rupturam igitur sine lesione sanandam hoc valet, ut super rupturam pulvinaria parva et mollia fortiter ligentur, ne descendant intestina; et tunc potiones dentur. Ad rupturam sanandam recepta: Radix sigilli Salomonis, radix herbe sancte Marie, periunca et graminis folia cum radicibus. Ista simul terantur et cum succo dentur ad bibendum per XXX dies, et sanabitur. Cavendum est non solum hiis qui ruptura laborant, sed et omnibus hominibus, ne in lecto iacentes crura sua ultra quam commodum nature patitur vehementer extendant. Si homo de novo ruptus est, suspendatur per pedes et reponantur bene viscera, et tunc ligetur locus competentibus fasciis fortiter, et deponatur patiens supinus super lectum molliter stratum, ita quod pedes et renes altius iaceant reliquo corpore. Tunc superponatur loco emplastrum tale: Corium arietis decoquatur in aqua usque ad dissolutionem et postea teratur bene cum radicibus minoris et maioris consolide et aliis herbis, que consolidative virtutis sunt. Utatur autem patiens interim cibis laxativis et non inflativis. Et notandum quod patiens debet iacere immotus et supinus per XXX dies, et tunc convalescet. Extrema cura est, quando nulla alia prodest, ut pellis forinseca ad radicem ventris ubi ruptura est incidatur et reconsuatur filo forti et per emplastra sanetur. Inventus est tamen qui sine ulla incisione locum rupture a f oris consuebat et ut supra dictum est curabat locum potionibus et emplastris. Ad ventrem purgandum medium corticem de sambuco contunde et succum expressum in testa ad solem desicca, et cum ceperit indurescere succus, facies pillulas et permittes indurescere, et cum necesse fuerit, eis utere et senties nullum periculum. Non excedes numerum quinque pillularum, nisi prius forte digestivum sumpseris. Sumes autem pillulas

De ventre

1, 52,132

istas cum aqua calida. Hec pauperum medicina dicitur. Febricitanti una tantum pillula danda est, et alleviabitur. Ad duritiem ventris molliendam ex raphano trito et sapone cataplasma factum super umbilicum ligetur. Ad inflationem ventris reprimendam apii et feniculi radices cum ruta in aqua cocte bibantur. Item anetum, puleium siccum, apium viride cum aqua ad tertiam partem coquatur et addito vino bibatur. Item malvas cum radicibus ad quantitatem ponderis quinque librarum mitte in ollam et addes duas libras olei coquesque lento igne et agitabis frequenter cum spatula. Et postquam bene coctum fuerit, tundat in mortariolo et calidum ponat super ventrem pannoque liget, ita ut occupet totum ventrem, et sedabit inflationem ac ventrem mollificabit. Item puleium tritum umbilico superponatur. Item plantago tunsa imponatur. Ad inflationem corporis generaliter accipe succum ebuli et radicis equali mensura et coque ad magnam spissitudinem, et inde inungas te. Ad ventositatem ventris cyminum tritum quantum tribus digitis levare poteris in vino et cum aqua calida accipiatur. Item anisum comedas mane et vespere et immediate post cibum. Ad stringendum fluxum ventris, qui ex sanguine: arnoglossam coctam ieiunus bibat et comedat, mox restringit. Item herbam plantaginis cum lenticula coctam comedes, et mox stringit. Item herbam Proserpinacem tundes et succum usque ad quatuor cyatos bibes cum aceto tantum mane et vespere. Item ematitem lapidem tere super cotem et ipsum cum aqua bibe. De radice ventris et ruptura: Ad rupturam intestinorum accipe leporinum stercus et melli mixtum in magnitudine fabe sepius accipe, et teneram ac recentem rupturam mire consolidat. Idem facit pilus leporinus cum melle tritus et acceptus cum succo consolide minoris. Item vetonice pulvis cum aqua tepida bibatur. Item consolida minor bibatur cum vino et aqua stomacho ieiuno. Modus quomodo purgatio generalis et particularis debet fieri. Primo quomodo preparandi sunt qui accipiunt medicinam: Cum volueris accipere medicinam laxativam, prius per aliquot dies duos vel tres manducabis cibos solubiles valde, decoctos cum iusso carnium pinguium porcorum, olera de malvis facta cum iusso pinguissimo carnium. Comedat carnes pingues porcinas tritas et colatas bis et confectas cum cymino et modico pipere. Si volueris acuere medicinam, cum scamonia acuatur per X vel XV dies antequam detur, ut scamonia incorporetur optime speciebus. Prius etiam fricetur scamonia inter manus cum oleo rosaceo vel violaceo vel cum syruppo rosaceo vel violaceo, et sie misceatur medicine addito parum masticis. Mastix enim prohibet, ne adhereat villis stomachi scamonia, quod sepe est causa dissinterie. 57

1, 52,133

Anatomia Sic enim aufertur scamonie malitia. Non est autem subtiliter pulverizanda scamonia, ne cito adhereat villis stomachi et dissinteriam faciat, sed aliquantulum grossa dimittatur, ut morara in stomacho faciendo humores in remotis partibus possit dissolvere. De dieta eorum qui medicinam acceperunt: Postquam medicina cessaverit, signum autem est quando amplius non ducit et nullus dolor vel torsio sentitur in stomacho vel in ventre, tunc detur ius galline vel piscium vel amigdalarum, secundum quod tempus exigit. Datur autem hoc, ut stomachus mundificetur vel intestina, si quid de medicina in eis remanserit. Post ieiunet per horam, et tunc detur solum membrum galline paratum cum cymino, vel dentur pisces vel amigdale. Detur vinum valde aquaticum, et parum bibat parumque manducet, ne febris sequatur effimera. Secundo die vel in tertio eat ad balneum et parum intus moretur. Caveat autem a frigore et labore per tres dies et utatur cibis bonos humores generantibus. Qualiter cognoscat medicus cito, cuius digestionis sit egrotus: Quando aliquis medicus non tarn cito potest cognoscere, si dure aut facilis digestionis sit, debet habere levem prius medicinam, sicut est parum de benedicta. Si cito digestionem facit, non tam acuenda est medicina. Si non cito digerit, acuenda est magis. Qualiter elleboro aliquis purgandus sit: Accipias elleborum album et pone in aqua cum frumento, et illud frumentum comedant galline. Post septem vero dies occidantur galline et coquantur in aqua et dentur ad comedendum et ius ad sorbendum. Satis sine molestia ducit. Qualiter scamonia aliquis purgandus sit: Si detur scamonia, colerico in pondere unius denarii detur, flegmatico in pondere duorum, melancolico in pondere trium. Colerici quidem de scamonia parum debent accipere; nam si multum acciperent, cum calidiores et fortiores sint aliis, scamonia eos magis calefaceret et potius parvam humiditatem consumeret quam humores nocivos purgaret. Et quanto quis tenuior, tanto minus repentina indiget purgatione; et quanto quis carnosior, tanto melius potest ferre repentinam medicinam, quia humorum multa est humiditas. Quam discrete agere debet medicus quando aliquem purgat: Pauca materia egritudinis pauca solvitur medicina, nisi sit forte compacta; et tunc prius debet digeri et postea purgari. Multa autem materia multa indiget medicina et fortiori, tamen non tota simul evacuanda est, sed per intervalla et paulatim, maxime si sit in remotis locis. Nam, ut Galienus dicit, secundum multum et repente evacuare fallax est et omnino nature inimicum. De modo dandi medicinam: Medicina dissolutiva alia datur dura, alia distemperata. Dura datur in sero, ut sompnus sequatur

58

De ventre

1, 52, 218

earn, cum materia quam purgare debemus fuerit in remotis partibus a stomacho, ut in podagricis; et hoc ideo, ut moram stomacho faciendo a naturali calore calefiat et fumus ab ea resolvatur, quousque ad remotas partes, in quibus est causa, leviter pervenire possit. Semper dormire debet, quia in sompnis naturalis calor augetur et medicinam adiuvat, unde ipsa melius purgat. Danda est cum vino, ut cum virtute vini ad remotas partes penetret. Distemperata vero datur medicina, cum materiam, que est in stomacho vel in parti bus vicinis sicut in intestinis et in epate, purgare intendimus, et quandoque cum calido vino, quandoque cum frigida aqua. Cum calido vino ut in sanis et fortibus, cum frigida aqua ut in egris et debilibus, quia vis medicine per aquam dissolvitur. Notandum autem quod potionati non debent assellare cum conatu vel vi: ex hoc enim leduntur intestina. Quando potionati assellare non possunt: Contingit ut potionati assellare non possunt vel debilitate medicine vel pro paucitate eiusdem, vel suscipientis nimia frigiditate (et tunc angustia maxima sequitur), vel propter nimiam humoris resolutionem medicinam extinguentis ut in flegmaticis, in quibus cum flegma incipit resolvi, extinguit medicinam sicut cera carbonem. Cum hoc evenerit, ducatur patiens ad balnea vel iuxta magnum ignem statuatur et ungatur calidis unguentis pectus et ventrem et renes, et tegulam aut securim calidam stomacho superpone, ut calor naturalis confortetur et virtus medicine excitetur. Quod si nec sic assellaverit, succurrendum est clisteribus mollificativis, que fiunt de cantabro, polipodio, malva, agarico, tritis et in aqua coctis; et cola et adde parum olei et misce et inice subtus. Aliquando autem vomitu provocatur medicina cum oleo et aqua tepida digitisque vel penna missis in ore. Qui si dolores vel torsiones non senserit, non est curandum, tarnen ne scamonia alicui membro adhereat, aquam calidam multam potui damus. Quod si non duxerit medicina quantum debet, corpus sit in motu et deambulet, non tarnen cum impetu, quia per sudorem posset virtus medicine exalare. Quod si non valet et stomachus non sit indignatus, detur amplius de medicina. Contingit autem ex habilitate humorum ad expulsionem nimis preparatorum, ut medicina sepe excedat modum in ducendo. Ex tali nimietate dissinteria sequitur, quod est magnum periculum, si perseverat; scitur autem per sanguinolentam egestionem. Ne ergo sequatur, stringimus fluxum sic: Accipe linteamen lineum et in calidissima aqua pone ac madefactum statim torquendo exprime et sic quanto plus calidum sustinere potes super ventrem pone. Hoc idem cum linteamen refriguerit, repetas, quoadusque vis medicine cum sudoribus evanescat. Ne ergo se59

1, 52, 219

Anatomia

quatur dissinteria, fluxum stringamus cum aqua, ubi decoquantur gummi Arabicum, amigdale vel cerusa vel pulvis nove tegule vel dyacondrion, vel rosatam cum decoctione gummi et ceterorum demus. Ponatur in urnam aqua plenam, prius considerans, ut modice sit tepida. Debilitas solet invadere potionatos post duas vel tres sellas, quod est signum bonos humores cum malis purgari. Hiis statim damus ad bibendum vinum, in quo temperata sit mica panis assi, et predictis constrictivis constringas. Quomodo purgatio exercenda est per vomitum. Vomitus potentissimus est in estate, quia tunc leves et calidi humores solent habundare. Est vomitus bonus sanis ad custodiendam sanitatem, egris etiam ad expellendam egritudinem. Si sanis datur vomitus, post cibum detur, ut humor superfluus cibo inviscatus per vomitum expellatur. Si egris datur, ante cibum detur. Colerici precedenti nocte, flegmatici vel melancolici per duos dies aut tres hoc modo preparantur ante vomitum: uti autem debent cibo sorbili, ut stomachus lubricus fiat, sicut ovis sorbilibus, iure piscium, galline et consimilibus. Sciendum est autem prius, si de facili vomant. Detur ergo aqua pinguis vel nimis salsa calida. Non est autem dandus vomitus patientibus in spiritualibus vel asmaticis vel strictum pectus habentibus, quia nimis angustiantur et timenda est eorum suffocatio. Fit quandoque nimius vomitus vel quantitate medicine vel humorum habilitate. Qui ut restringatur, ponuntur pedes vomentis in aqua frigida, et demus bibere decoctionem gummi, sanguinis draconis, boli; vel panem assum in vino vel aqua pone, et inde bibat et panem etiam assum ante os et nares ponat. Singultus provenit sepe vomentibus. Vinum ergo, in quo coctum sit zinziber, bibat et etiam comedat vel castorium cum succo mente vel electuaria confortativa. Si ad spasmum deveniat singultus, mortale est. Lavetur tamen caput cum aqua, in qua cocta sint malve, viole, rose, ordeum. ΟΠ. De costis. Coste in homine create sunt ad servationem et custodiam internorum. Venter enim tenui pelle circumdatus de facili lederetur, nisi costarum protectione tueretur extrinsecus. Coste homini inserte sunt octo utrisque lateribus. Nonnulli vero homines sunt, qui decern habent utroque in latere. Fortiores in dextro latere quam in sinistro sicut et in membris reliquis. Animalia cornigera tredecim costas habent; serpentes vero triginta, et hoc propter distentionem longi corporis. Pleuresis est apostema sub costis natum. Cuius signa: dolor, punctura, tussis, febris acuta. Quando de reumate fit, sternutatio adest, narium emunctio. De quacumque causa fuerit, in primordio minutio facienda est in opposito brachio. Infra spatium quatuor dierum ut mul60

Anatomia

1, 55,11

tum detur syruppus roseus vel violaceus vel tipsana. Quod si de calido humore fuerit et constipatio assit, glistere faciendum est cum aqua marina. LIV. De intestinis. Intestina, ut dicit Clemens papa, instrumenta sunt humano corpori et vite omni necessaria. Et nunc ergo vide, quanta eorum ratio polleat, que ideo in longis nexibus circulorum modo ordinata sunt, ut susceptas digestiones ciborum paulatim egerant, quo neque ad subitum inania efficiant loca et hiis qui superadditi fuerant non impediantur cibis. Super stomachum nullum intestinum est, sed ysophagus, ut dicit A r i s t o t i l e s , q u i applicatur cum canna et est os stomachi. A stomacho descendit intestinum parvum, strictum, longum et macilentum.

Intestinum quoddam exceptis aliis maioribus de stomacho descendit, et istud intestinum vocatur ieiunum, et hoc ideo quia semper ieiunum est a corpulentiis ciborum: solum enim humorem trahit de stomacho; corpulentia vero ciborum in secessum vadit et per feces emittitur. In isto ergo intestino quinque vene figuntur et vocantur miseraice a miserando, quia compatiuntur omnibus membris. Hee vene protenduntur usque ad epar trahuntque humorem de intestino predicto et trahunt ad epar et decoquitur ab epate. Cuius aquositas ad renes defertur et de renibus ad vesicam. Eius vero pars purior in sanguinem decoquitur, qui membris omnibus nutrimentum amministrat. Cuius sanguinis pars purior per venam que protenditur ab epate ad cor deducitur, et inde generantur duo vapores: calor naturalis et spiritus. Qui spiritus in corde dicitur vitalis, in epate naturalis, in cerebro animalis. Spiritus autem iste medium est et quasi vinculum coniungens animam et corpus, que nullo modo coniungi possent sine medio, cum sit anima incorporea et corpus terrestre.

LV. De stomacho. Stomachus est membrum convenientissimum humano corpori. Hie enim mediante ysophago crudos recipit eibos et decoctos in meliori digestione deducit, ut dicit Aristotiles. Villos in modum brevioris lane habet intrinsecus, ut eibi recepti horum caloribus foveantur et digerantur et ne etiam, si sine villis stomachus esset, cibi raso stomacho prius quam necesse esset citius laberentur. Intestinum quoddam . — corpus terrestre.

Stomachi passiones diverse sunt. Est enim dolor, singultus, vomitus, torsiones et similia. Fit autem ex frigida causa et ex calida. Ex quacumque autem fuerit materia, utendum est divisivis, utpote syruppo acetoso, oximelle cum aqua decoctionis feniculi, masticis et anisi. Post utendum est 61

Anatomia

purgativis, utpote pillulis de pigra vel paulino. Post unctio fiat ex oleo laurino. Contra singultum aliquid timorosum et anxium inopinate et subito infirmo nuntiandum est. Contra vomitum generaliter valet rosata cum succo violarum data. Idem facit athanasia cum aqua pluviali vel succo plantaginis. Contra torsiones ventris vel stomachi valet tegula terrea bene calefacta et perfusa vino vel anxungia et aspersa sale, et tunc involuta panno ponatur super stomachum. Prius tamen ponatur herba absinthii inter tegulam et stomachum. Item ad confortationem stomachi valet emplastrum factum de absinthio, menta et vino. Idem facit panis calidus vino perfusus et superpositus. Item vetus vinum in argenteo vase calefactum stomachum confortat. Item agrimonie fasciculum cum radicibus in tribus sextariis vini optimi usque ad unum sextarium coque et illud sume per triduum. Ad dolorem stomachi semen feniculi, apii, absinthii et petrosillii equis ponderibus tunde, et resoluta cera atque butyro non salso commisce pulveres et postea super pannum lineum extende et supersperge de predictis pulveribus et commisce, ac deinde tepef actum ad ignem stomacho super pone. Ad inflationem et flegma stomachi cyminum in aceto uno die et nocte positum et ad solem vel in testa siccatum quantum capere poteris tribus digitis per tres dies cotidie masticabis extractoque succo proicies de ore quod est residuum. Ad suffocationem stomachi herbam lingue cervi cum melle tundas et in modum emplastri stomacho superpone et per triduum semper renova. Ad calefactionem stomachi lanam succidam in oleo frixam superpone. Item herbam febrefugiam, abrotanum, rutam, lauri baccas aut folia, feniculi ac lini semina quantum una tenere contusa poteris simul in oleo frixa et bene cocta superpone. Ad omnia fere vitia stomachi succus centauree quantum testa ovi capere potest cum tribus cyatis aque calide stomacho ieiuno bibatur per triduum. Ad stomachum quem vomitus vel flegma gravat radicem feniculi, abrotanum, rutam et piperis grana triginta in olla ad consumptionem duarum partium in forti vino coque, et ex hoc bibe. Item accipe gingiber, galangam, gariofilos, zodearium equali pondere et ex pulveribus eorum et herba salvie et petrosillii salsam facias. Si aliquid mali aut corruptum comederis, statim bibe aquam tepidam et penna plumacea leniter ori et gutturi iniecta vome quod comedisti; vel sume sal armoniacum et admisce aque

Anatomia

1, 59,17

tepide, aut ad nucis magnitudinem avellane ori imponas ipsum sal sine aqua, efficacissime vomitum fades. Hoc idem facias semper, si periculum de nimio potu senseris. LVI. De ysophago. Ysophagus est os stomachi, ut dicit A r i s t o t i l e s , et applicatur cum canna mediante tela, que continet ipsum, et sequitur radicem lingue et vadit ad parietem interius et inde ad ventrem. Per hunc ergo recipit homo cibum et potum et deducuntur ad os stomachi, ut ibi decoquantur et transmittantur ad intestina. LVII. De umbilico. Umbilicus medium est propemodum corporis humani. Per hunc dependet puer in matris utero et sibi cibum attrahit in nutrimentum sui. Neque enim per os attrahit sanguinis alimentum, sed mediante umbilico de visceribus matris. LVIII. De adipe. Adipem dicit G a l i e n u s nec non et A r i s t o t i l e s partem esse animalis necessariam. Cuius generatio est ex eo quod relinquitur de nutrimento caloris innati et coagulatur propter ipsius imbecillitatem, cum consumi non possit, et est substantie aeree multum, ad quod convertit se natura et transfert in usum necessarium corporis, et recipit ab eo iuvamentum multiplex. Et hoc est notum in zirbo et pinguedine renum, et est circa membra naturaliter frigida et que indigent calore nimio propter nimiam humiditatem, que solet in eis dominari. Hac de causa circumdata est in animalibus pinguedo adipis, et hoc precipue in locis distantibus a principio et fonte caloris, quod est cor, et magis in illis qui de complexione frigidi sunt et humidi. LIX. De vesica. Vesica est ultimum interiorum membrorum in corpore, que dependet a viis procedentibus a renibus ad radicem virge, ut dicit A r i s t o tiles; et est tela vestita, que similis est capillis. Vesica est exitus superfluitatis humide et non sicce. In hac decolatur potus et superflua humiditas mediis intestinis decocteque humiditates superflue secundum dispositionem nature. In colore sepius digestio urinaria monstrat, quo incommodo vel convalescentia corpus hominis validum vel elevatur in prosperis vel tabescens deprimitur in adversis. Vesica carent omnia volatilia, et ideo non urinant. Hanc omnis bestia quadrupes habet. In muliere, ut dicit P l i n i u s , geminos sinus ab utroque latere habet, funebris quotiens spiritum versa includit. Ydropisis est morbus qui ab aquoso humore vocabulum trahit. Est autem humor subcutaneus de vitio vesice natus, ventre enormiter turgente et membris. Est autem in ydropicis defectus virtutis digestive in epate. Fit autem ex calore vel ex frigiditate. Quando ex calore, urina est rubea, venter inflatus et quandoque crura, manus et brachia, et facies macilenta. Hec incurabilis, postquam confirmata est. Ante confirmationem vero, ut dicit A v i c e n n a , solo haustu plantaginis cura63

1, 59,18

Anatomia

tur. Haustus autem dicitur quantum ovum anserinum capit. Hie haustus continuatur diebus novem. Infirmus cavebit ab omni carne et pisce salso et ab omni pisce marino et limoso et ab avibus fluvialibus et carnibus grossioribus. Non comedat inflativa. Vespere parum aut nichil comedat. Non bibat sine cibo. Cura iterum certissima dicitur, si semper luna existente nova minueris sanguinem in vena. Accipies autem consolidam minorem, herbam scilicet que in pratis mediocriter siccis crescere solet, et est herba parva ad terram depressa, florem habens album et parvum: hanc, inquam, herbam cum radicibus sumes — semper enim hyeme et estate viridis manet in terra —, bullies autem earn in olla cum aqua usque ad consumptionem duarum partium; et hanc ydropicus bibet mane et vespere calidam, mane ante eibum, vespere post cibum quando dormitum vadit. Nullum vinum bibet, quin sit optime mixtum cum aqua ista. Caveat autem a potu quantum pati potest. Nullum vinum bibat, nisi sit valde defecatum. Proinde ydropisis, que ex causa frigida est, huiusmodi signa sunt: urina alba est, et totum corpus inflatum ex molli inflatione, cui si digitum impresseris, caro cedit. Dieta istorum sit calida et digestibilis et diuretica: pulli gallinarum, agnina caro, et condiantur cum petrosilino, cymino et pipere. Vinum sit album et subtile, panis mundus et bene coctus, olus diureticum. Similiter ydropisis frigide cura hec efficacissima est: Ambrosiana herba est admodum longa cum longissimis et tenuibus radicibus, odorifera. Hec optime lota ponatur in vino per noctem unam, et olla bene obstruatur; et hoc vinum solummodo bibat. Certum est, quod per sudorem eiciet infirmitatem et tumorem membrorum. Dieta ut supra. Cura et remedia contra calculum: Si lapis fuerit in ore vel in collo vesice, cum algaria depellendus est inferius, et ita poterit morari per annos plurimos sine lesione. Lapide autem existente in renibus, nunquam incidendus est propter lesionem musculorum. Frequens usus centinodie frangit lapidem. Idem saxifraga. Lapis invenitur in capite galli annosi, qui tritus et mixtus betonice lapidem mirabiliter frangit. Si calculum tribus annis vel longinquiori tempore homo portaverit, tanquam incurabilem moneo dimitti. Sola enim tunc adhibenda est chyrurgia, maxime et specialiter si fuerit in vesica. Dieta horum est: comedat sparagum, bruscum, petrosillinum, maratrum, cressones, cretanos, ius cicerum aneto vel petrosillino conditum. Vinum temperetur aqua predictarum decoctionum. Mediocriter exercitentur. Ab omnibus duris et indigestibilibus caveant. Potio muscata minor in mense semel ad quantitatem castanee in vino tepido et non forti sumpta ad calculum non confirmatum multum valet. Si calculum in vesica habueris, accipe hircum quatuor annorum album colore et tene eum in domo et da ei per XV dies comedere herbam centinodiam et saxi64

Anatomia

1, 60,12

fragam, petrosillinum, bruscum et folia hedere, maratrum, cretanos et anetum. Post XV vero dies liga eum in aliquo loco, ubi nichil comedat vel bibat penitus per tres dies et per tres noctes. Quarto die fac eum lingere sal bene tritum, et lingat inde quantum voluerit; et postea da ei bibere vinum purissimum. Post potionem vero urinam quam primo proiecerit hircus proicias, reliquam vero diligenter observes et colligas usque ad septimam diem; et da ei sepe salem comedere et vinum bibere, ponasque eum in dolio, ut commodius possit urina servari. Hanc potionem urine da calculoso cum succo artemesie mane ieiuno bibere et in vespere quando dormitum pergit. Ut autem videre et probare possis effectum rei, cotem pone in tali urina et crastina die fractum et dissolutum invenies. Dabis autem patienti sic bibere urinam predictam, ut nesciat quid bibat propter abhominationem. Item sanguis hirci desiccatus super ferventem tegulam et postea pulverizatus bibitusque cum succo calido saxifrage vel cum aqua calida multum valet. Idem facit sanguis leporis. Item lapilli inventi in ventre galline et pulverizati idem faciunt. Item ius in quo agni pedes cocti sunt occulta virtute iuvat, si ieiunus biberit. Ad iuvandum illos qui urinam facere non possunt malvam et allium decoquas ad tertiam partem cum vino forti et da bibere, et statim solvit. Accipe herbam que dicitur sancti Iohannis (dicitur etiam ypericon vel dicitur herba perforata) et hanc cum vino coquas et bibe, statimque sanaberis. Ad illos qui urinam cum tormento faciunt: urinam capre tepefactam et, ne fastidiat, mixtam cum vino bibat, et sanabitur. Item gladiolum herbam cum aceto coquas et ieiuno stomacho cum aqua calida cyatum cotidie dabis bibere. Ad eos qui sanguinem cum urina emittunt: allia Septem cum foliis suis coque in aqua ad tertiam partem et ex hoc calido bibe haustum unum post quartam diem. Hoc autem facies tribus diebus. Item accipe lapidem ematitem et tere super cotem cum aqua et ilium pulverem bibe cum ipsa aqua, et curaberis. LX. De matrice. Matrix est etiam genitale membrum in feminis sicut virga in masculis. Matrix tamen proprie dicitur, que invectum per portam vulve fetum suo sinu recipit tempore debito pariendum. Omnia autem membra in maribus et feminis sunt similia preter matricem femine et virgam viri, ut dicit A r i s t o tiles. Situs matricis est super intestinum. Sicut de virga diximus, ita de matrice: in matrice multe vene concurrunt ad luxum generationis. Radix eius ab umbilico est, sicut radix virge a renibus. Unde et umbilicus luxurie locus est in feminis, sicut in viris renes. Multa de virga genitali et matrice scribenda dimittimus propter verecundiam illorum, qui de illis legere vel audire non curant. Post completionem membrorum in humana statura de generatione hominis et nativitate disserimus. Contingit perpaucis et tamen aliquibus prodigiosa monstruositas, qui duplicem sexum 5

65

1, 60,13

Anatomia

habent; quod et bestiis accidit aliquando. Unde Plinius dicit, quod Nero curru vehebatur in quo subacta erant hermofrodita animalia; plane visenda res:terrarum principem insidere portentis. Matricis suffocationem mulieres multotiens patiuntur. Unde propter cordis a matrice depressionem fistulis cordis clausis denegatur calor naturalis, et hoc causa debilitatis. Cuius causa est menstruorum retentio et coitus abstinentia. Menstruis enim retentis inflatur matrix; unde occupans maiorem locum comprimit cor et spiritualia. Sperma etiam retentum in venenosam qualitatem mutatur. Hec maxime mulieribus viduis accidere solet passio; de hac quandoque cadunt sicut de cardiaca passione. Ante omnia sternutatio provocetur de pulvere piperis per fistulam naribus iniecto. Facies aspergatur aqua frigida vel violacea, vel mixto infusionis aque rosee. Fumigium fiat naribus de fetidis et abhominabilibus herbis vel de cornu caprino super carbones posito vel ex lana vel ex propriis capillis patientis. Bumbax infusus oleo muscelino tepide superponatur vel infusus in trifera. Detur dyamargariton vel dyanthos: solent etiam talibus menstrua provocari. Solent quoque mulieres laborare de lapsu matricis, et hoc ex laxatione nervorum, unde matrix a proprio loco in inferiora et extra aliquando labitur. Cuius causa est humiditas superflua. Fiat ergo ex pice liquata super carbones fumigium per embotum. Fumigium quoque fiat de stercore bovino vel de pulvere galle boli, mastice, et de hiis partes intromittantur. Fomenta et omnis cura, que de lapsu ani adhibetur, hie quoque adhibeatur, et quere earn inferius in tertio capitulo De anchis. Item odorificentur per nares omnia que habent bonum odorem, ut per odores revocetur matrix superius et fugiat abhominabilia ab inferius. Solent etiam mulieres profluvio sanguinis laborare, et hoc propter nimiam sanguinis habundantiam, qui nequaquam potest in venis retineri. Crurium et pedum adest inflatio. Crepant etiam aliquando vene, et tunc maior fluxus fit. Si de sanguinis impletura fuerit, minutio fiat de vena mediana brachii vel interioris partis tali; pes autem ponendus est in aqua calida. Detur athanasia, dyachodion cum aqua pluviali. Nulla purgatio facienda est nisi minutio. Dieta sit sicut in lienteria superius in capitulo De ventre. Solent etiam mulieres laborare ex defectu menstruorum, naturaliter aliquando et quandoque accidentaliter. Naturaliter quidem, ut ante pubertatem et in ultimo senio; et tunc nullum est vitium et nulla indigent medicina. Accidentaliter, ut ex sanguinis grossitie aut meatuum constrictione; et tunc gravedo corporis et maxime partium inferiorum, corporis discoloratio, dolor partis sinistri lateris. Primo omnium videatur in retentione menstruorum, ne hec fiat propter impregnationem, quia tunc nullum remedium adhibendum est, ne, si menstrua provocata fuerint, aborsus fiat conceptus. Si autem retentio menstruorum 66

Anatomia

1, 61, 32

fiat ex causa dicta absque impregnatione, ante omnia nullo prohibente minutio fiat per intervalla de vena interioris partis tali secundum modum predictum, et frequenter fiat de tibiis scarificatio. Detur etiam emagogum vel trifera maior vel pigra cum vino vel aqua decoctionis cymini, salvie, artemesie, calamenti, pulegii, foliorum lauri. Ex hac eadem aqua fiat fomentum ter in die. Vinum detur decoctionis castorii, calamenti, pulegii vel salvie, rute, savine, artemesie. Et notandum quod remedia ad provocanda menstrua valent illis temporibus tantum, quando tempus menstrui excedit. Aliis vero temporibus nullo modo adhibenda sunt. LXI. De virga genitali. Virga masculi generationis instrumentum est. Cuius radices sunt, ut dicit A r i s t o t i l e s , a renibus prodeuntes. Et notandum quod omnes corporis et partium vene venis virge communicant, ut supra dictum est de venis. Virga est exitus superfluitatis humide et cursus spermatis, creatus ex cartilagine et came. In libidine cartilago apparet, qua tunc tumescit commoto vitali spiritu ex concupiscentia mediis cogitationibus ex ymaginatione rerum delectantium. Commovetur etiam aliquando ex solis humoribus superfluis vel ex humoribus commotis incentivisque ciborum vel potuum. Contra irrigidationem virge et contra luxuriam super renes ventosas pone et extrahe sanguinem. Membra genitalia in succo rute lota sepius infrigidantur. Succus iusquiami ad idem. Absinthium et acetum ad idem. Camphora per nares castrat odore mares. Folia agni casti ad idem. Mulier luxuriosa betonicam et solsequium cum aceto bibat. Si genitalia balneantur in succo aquileie et herba cataplasmetur, valet contra luxuriam, et hoc maxime in pueris. Cicendule vermes sunt, que quindecim diebus ante solstitium estivale volant et quindecim postea et solent lucere de nocte. De hiis vermibus si quis tres comederit, libido in eo penitus extinguetur, certissimum est. Si ulcera vel vulnera in virga genitali habueris, prius vino lava et postea supersperge pulverem de aloe herba. Mirra ad idem valet. Omnia que supra dicta sunt in capitulo De carne de vulneribus valent ad vulnera veretri. Ad tumorem testiculorum accipe fabas et teras in pulverem et proice in olla cum urina pueri masculi et, cum bene coxeris, addes mel, et inde facies cataplasma. Item radices cicute coctas sub cinere in panno contundes et addes acetum, et hoc cataplasma prodest. Item caniculate herbe semen cum vino teras et cataplasma facito, et auferet testiculis omnem dolorem et tumorem et fervorem. Valet etiam idem ad podagram et inflationem et ad dolores mamillarum. Ad pruriginem virge genitalis tollendam: salvia et ruta in vino cocta et exinde fomentata genitalia utriusque sexus libidinem tollit. 5*

67

1, 62,1

Anatomia

LXII. De renibus. Renes hominis sicut renes vacce sunt, sicut dicit A r i s t o tiles. Dexter ren est altius situs sinistro rene, et pinguedo dextri minor est quam sinistri. In renibus luxurie locus est viris. A corde enim vena transit ad epar, per quam res apprehensa et intellecta descendens concupiscitur ab epate et amatur: epar enim sedes amoris est. Ab epate enim ilia quam diximus vena descendens ad renes rem apprehensam et intellectam a corde, amatam ab epate, transducit ad renes, in quibus mediante cogitatu concupiscentia amoris ignitur, et accensis renibus ardor multiplicatur ad virgam; sicque fluxu ad renes universaliter descendente, sanguis, per quem apprehensiva ac intellectiva amoris virtus in venis ministratur, occultius semen elicit per meatum. Dolor renum aliquando fit ex distemperantia calidi humoris, et tunc febris fit; aliquando ex sanguine, et tunc urina colorata est et spissa. In hoc ergo dolore ante omnia minutio fiat de vena, que est ab interiori parte tali; scarificatio fiat circa clunes vel circa lumbos. Si vero de colera fiat dolor renum, in principio purgatio fiat cum decoctione mirabolanorum citrinorum. Interdum triasandali detur ad caloris repressionem. Glistere fiat cum aqua decoctionis malve et olei violacei. Unctio fiat ex oleo violaceo vel agresta circa renes, vel de aceto vel populeon. Ipsa eadem cura prodest dolori renum ex sanguine. Dieta sit portulaca, scariola, cicorea, bleta, ova mollia, vinum album lymphatum et subtile. Si est dolor ex frigida causa, tunc renum adest frigiditas et dolor gravativus. Detur ante omnia benedicta simplex, iustinum, electuarium ducis, filoantropos. Fiat glistere de benedicta resoluta. Unctio fiat ex oleo laurino. Ultima cura cauterium. Si dolorem renum aut coxarum aut lumborum habueris, accipe vetonice dragmas duas et tunde et sic cum sero lactis potum da, et mirifice prodest. Item artemesiam tundes cum anxungia addito aceto et cataplasmabis super renes. Idem facit herba simphoniaca tunsa et cataplasmata, ubicumque in renibus vel genibus aut tibiis dolueris. Idem facit senecionis herba tunsa et cum sale imposita. Idem et agrimonia cum anxungia. Item lana succida tincta in oleo, liquata pice et sulphure, addito vino et aceto, calidissime imposita. Bis in die ponantur, et sanant efficacissime. LXIII. De anchis. Anchas homo habet loco caudarum. Omne enim animal quadrupes, ut ait A r i s t o t i l e s , caudam habet. Hominibus autem transit in anchas, quod aliis bestiis transit in caudas. Et eadem ratio est, quod simia et ursus non habent caudam, quoniam habent anchas ut homo. Provida natura posuit caudam ad coopertionem exitus digestialis. Hoc ergo faciunt anche in homine quod cauda in quadrupedibus. Contra scabiem ancharum ponitur ventosa in ultimo spondili super anchas et sanguis extrahitur. Idem valet in eodem loco contra luxuriam debilitando renes. Idem valet contra emorroides. Vocantur autem 68

Anatomia

1, 64,12

emorroides quandoque vene, que inflantur aliquando in ano in modum fabarum. Hee vene inflate quandoque emittunt sanguinem, et tunc difficilis cura est. Cum autem tantummodo inflate sunt, debet fieri subfumigatio super laterem ferventem de aceto; et tunc debet patiens supersedere masse, que facta est de herba millefolii trita et pistata cum hircino vel cervino sepone, ita ut ilia massa intret anum supersedentis. Valet etiam absinthium tritum cum oleo communi et tepidum superpositum. Contra lapsum ani fiat fumigium super lapidem molarem calidum vel super carbones lentisci. De pice liquata vaporatio fiat circa anum, ex sacculo tamen in aqua pluviali bullito. Ad emorroides ani curandas que fluunt sanguine accipe manipulum herbe columbine et manipulum ellebori, manipulum celidonie et duos tanacete silvatice et duos ex radice ebuli et duos albi marrubii et unum millefolii, et hec simul coquantur diu in vino in olla, que habet strictum orificium. Postea depositam ollam ponet in terra usque ad superficiem orificii et sedendo aptabit anum ad orificium olle et circumponet lineam vestem, ne fumus possit exire, sed totaliter intret anum, et desiccabit emorroides. Caveat autem, ne fumus tangat alias partes corporis, quia esset periculum. Cum autem refrigescere ceperit olla, accipias tegulas candentes et proicies in olla, ut herbe caleant et excitetur fumus. Item dabis lac vaccinum patienti ad bibendum cotidie per novem dies et nichil aliud gustet nisi lac tantum, et non sentiet emorroides omnibus diebus vite sue. Bibat autem illud frequenter in die et in nocte et optime sine fame et periculo vivet novem diebus sine alio cibo. Item remedium emorroidarum, quod iuvat maxime ad horam in illis, que non fluunt sanguine: Accipe millefolium et fricca inter manus fortiter, ita quod succus exeat, et sic cum succo appone ano, unde quandoque fistula in ano provenire potest. Cum divertis in itinere ad requisita nature, caveto unde anum detergas. Quedam enim herbe excitant vesicam in loco ubi fricantur et fistulam generant. LXIV. De yliis. Ylia loca sunt a regione splenis et epatis super spondilia. Ylia in muliere fetum suscipiunt, digestumque sanguinem in pinguedinem communiter in viris et feminis convertunt. Ylia sepius vexantur excessu ciborum et maxime in hiis que fumositates generant; horum passio vehemens et dicitur yliaca passio. Hec passio non habet cursum in venis nisi per vias urinales, ut dicit C o n s t a n t i n u s , et ideo videri in urina negatur, nisi forte accidentaliter fiat, utpote si ex dolore vehementi accendatur patiens et per hoc inflammetur vel alteretur urina. Remedium contra colicam vel yliacam passionem est loco dolenti sacculus cum tritico in vino decoctus et superpositus vel tegula ignita et aspersa vino et sale et involuta panno et superposita. Valet et vellus ovinum depositum de ove et non lotum ac superpositum. Potus sit 69

1, 64,13

Anatomia

vinum temperatum cum aqua decoctionis feniculi, seminis apii, radicum maratri et apii et scariole. Dicunt vetule, quod cingulum de corio lupi verissime solvit colicam et yliacam passionem et preservat. Glistere valet multum ad idem. Notandum preterea, quod yliaca passio frequenter causari habet ex calculo arenoso, et tunc sumendum est electuarium filoantropos. Centinodia herba comesta vel succus eius bibitus multum valet. LXV. De spondilibus. Spondilia sunt fulcimenta renum et continent locum ab anchis usque ad genua. Vestiuntur ossa spondilium multa carne, et hoc ut grossities superior responderet inferioribus, et statum debitum habens in plantis pedum velut in basibus, columpne in tibiis spondilia quasi grossiora capitella sustentent, ut tota machina corporis convenienter ac firmiter in inferioribus fulciatur. LXVI. De genibus. Genua ossicula parva habent interius, quibus ad robur ligaminis spondilia tibiis coniunguntur. Sub hiis autem sunt nervi fortissimi, duo autem principales, qui a renibus per spondilia et de spondiliis mediis genibus per tibias usque in calcaneum certa protentione ducuntur. De genibus sive cruribus certum est, quod tam a superiori quam inferiori spatio trium unciarum vel supra nodum pedis eadem mensura mortiferi vulneris locus est. Ibi enim est quedam medulla, qua extracta statim mors sequitur. LXVII. De tibiis. Tibie locum tenent in homine a genibus usque ad pedes et possunt dici columpne super bases pedum. Hiis sustentatur totum edificium corporis. Et ideo necesse fuit, ut fulciretur natura ossium fortiori. Duo in eis ossa sunt, unum validum nimis, aliud minus validum. Os maius tibia dicitur et est ad hoc naturaliter roboratum, ut infortunii casus frequenter excipiat. Aliud vero quod minus est, carnem et musculos in tibiis sustinet et dirigitur usque ad talos. Si tibiam vel aliud membrum fistulatum habueris, lava membrum fistulatum cum aqua decoctionis enule et superpone radicem bene pistatam cum uncto veteri, et curabitur infra novem dies. LXVIII. De pedibus. Pedes sunt velut bases in fulcimento plantarum solide roborati, qui quinque digitos in anterioribus non excedentes, certa distinctione habilitantur ad gressus. In hiis digitis ungues sunt cornei, quibus eorum extremitas in offensione gressuum protegatur. Hii ungues breves sunt quidem et lenes, non acuti ut volucrum. Quibus intelligitur humanorum affectuum benignitas, lenis ac sinceris habitudo. Quedam animalia habent quinque digitos in pedibus posterioribus, ut sit motus levior ac velocior. Quedam vero animalia sunt, que habent quinque digitos in pedibus anterioribus et quatuor in posterioribus sicut leo, canis et lupus; et hoc secundum A r i s t o t i l e m . 70

Anatomia

1,70,7

Si pedem vel manum lesam habueris ex contorsione, fac bullire mel iniecto sale, et inde facto emplastro curabitur. Si in pedibus vel manibus aut aliis quibuslibet membris arteticam passionem vel paralysim habueris, optimum emplastrum est superpositum loco dolenti de calce viva, cymino, tartaro, olibano, baccis lauri, synapi et melle crudo factum. Hoc idem valet contra emigraneam, sciaticam et colicam et yliacam passionem. Contra arteticam tapsus barbastus in vino rubeo et forti decoctus et loco frequenter supercataplasmatus multum valet. Cura efficacissima podagre: Herba que vocatur sigillum beate Marie distemperata cum optimo moreto et inde fiat emplastrum et involvatur totus pes vel tibia circumducto corio. Calciamenta in pedibus ex pelle canis arteticam sanant. Contra arteticam probatissimum: Accipe cantarides et pulverem piperis et sparge super ceram calidam et sic pone super locum dolentem per unam noctem, et mane invenies vesicam. Tunc impones setam extrahens aquam, et curaberis. Nota autem divisionem artetice quadruplicem: artetica proprie vocatur gutta que tenetur in articulis. Sciatica passio vocatur a scia, scie; cyragra a manibus, podagra a pedibus. Si pedis nodus disiungitur tam a crure quam a calcaneo, pes ab aliquo abstrahatur, et nodum ex utraque parte manibus comprime. Postea ligetur et curetur ut cetera lesa membra. Si pedem vel membrum aliquod ingelatum habueris ex frigore nimio, in aquam primo frigidam pone, et paulatim redibit ad se, manibusque interim confricabis. Quod si in aqua calida membrum posueris congelatum, statim resolutum a iunctura cadet; et ut hoc habeas pro constant!, istud in ovo congelato experiaris. Quod si in aqua calida posueris, statim rumpetur ovum; si autem in frigida, manebit illesum. LXIX. De talis. Talos creavit dominus in posteriori parte pedis, ut equaretur parti pedis anterioris, quatinus per hoc firmaretur status et gressus hominis et tota corporis fabrica per hoc quasi per basim firmissimam fundaretur et non retrorsum caderet, talorum fulcimento subnixus. Cetere autem animalium creature talorum adiutoriis non indigebant, quia in facie prostrate sunt et non eriguntur ad celos. Symia tarnen, ut dicit A r i s t o t i l e s , talos habet, et ideo stare potest et ambulare ut homo, licet modice. LXX. De plantis pedum. Plante pedum late sunt quorundam hominum strata planitie, quorundam cavate de medio, et harum situs elegantior et firmior iudicatur. Plantarum cutis dura, spissa usibusque succrescens cotidie, et hoc fit, ut raro in hominibus atteratur, in hiis maxime qui usum eundi nudis pedibus diutius habuerunt. Cutis tamen ilia plantarum, que tenuis et subtilis admodum est, ad eundum fortior et habilior iudicatur. Unde remedium est illis qui continue nudipedes vadunt, ut sepius pedes lavent et atterant lateribus plantas, ut sub71

1,70, 8

Anatomia

tilietur cutis et non duritia vel grossitie nimia dissecetur. Et hoc mirum de plantis natura demonstrat, quod ubi nec ferrum vel es duraret attritione continua, cutis ibidem omni evo perseveret indempnis. LXXI. De semine generationis. Homo inter omnia animalia precipue est multi seminis et propter hoc multi coitus, ut dicit Aristotiles. Omne masculinum eicit semen in feminam, femina vero in suam matricem. Vir generat usque ad septuagesimum annum secundum A r i s t o t i l e m ; alii vero dicunt quod usque ad nonagesimum. Mulier vero concipit usque ad quinquagesimum. Homines pingues raro generant, et hec causa quia habent corpora minus temperata; et accidit in mulieribus, quoniam superfluum quod est in corporibus pinguibus digeritur et transit in pinguedinem. Unde quedam arbores sunt, que non fructificant propter predictas causas sicut salix et nux Romana. Spermata masculi et femine diversarum intentionum sunt, ut dicit Galienus. Intentio enim spermatis masculi est informare ad similitudinem eius a quo separatum est, nisi aliud prohibeat. Intentio spermatis mulieris est incipere formam secundum similitudinem eius, a quo separatum est. A spermate enim masculi est spiritus artifex, id est anima vegetabilis, similis illi que est in plantis, et forma. A spermate mulieris est fundamentum generationis et materia. Caro vero et adeps ad replenda loca membrorum vacua ex solo sanguine generantur. Sed caro ex sanguine generatur spisso, quam caliditas et siccitas coagulant; adeps vero ex eius aquositate et unctuositate, quam frigiditas coagulat, ideo caliditas earn dissolvit. Ex sanguine caro renascitur generata post perditionem suam. Et id quod generatum est ex sanguine, in quo adhuc virtus existit spermatis, si tollatur, iterum nasci potest sicut dentes in etate pueritie. Iterumque complexioni sanguinis vicina non indigent multitudine conversionis sanguinis ad sui nutrimentum, immo in sui occurso statim in ea convertitur. Quorum vero materia est sperma et sunt a complexione sanguinis remota, necesse est, ut multis conversionibus sanguis in eorum nutrimentum secundum ordinem convertatur. Tria genera hominum sunt, qui generare non possunt: infirmi, senes et iuvenes. Infirmi propter debilitatem; senes, quia natura non potest in eis digerere sanguinem seminalem; pueri propter crementum, quoniam sperma transit in crementum. Semen per septem dies, ut A r i s t o t i l e s dicit, si manserit in muliere, impregnabitur mulier. LXXII. De impregnatione mulieris. Igitur si in muliere nulla sit causa sterilitatis veniatque sperma conveniens geniture, clauditur matrix, ita ut nec acus, sicut dicit Y p o c r a s , possit ingeri, postquam facta est conceptio. Est autem sperma conveniens geniture, quod non nimis sit calidum vel frigidum vel siccum vel humidum. Si autem modum excedat in una istarum qualitatum, conveniens sperma non est nec aptum ullatenus geniture. Proinde dicunt quidam solum virile semen sufficere ad conceptum nec necessarium semen femineum. Mentiuntur plane qui hoc dicunt. Proinde notandum, quod nulla femina animalium 72

Anatomia

1, 73, 3

recipit coitum post impregnationem nisi mulier. Equa enim et alia animalia postquam impregnate fuerint, coitum fugiunt. Et in hoc multum culpanda est humana natura. Mulieres post impregnationem gravantur, et videtur super earum oculos quedam obscuritas, et apparet in quibusdam cito post decern dies et in quibusdam tardius. I o h a n n e s philosophus in libro florum philosophic conceptionem et nativitatem hominis ita distinguit: At quia, inquit, conceptione menstruum solet cessare, merito queritur, unde contingat hoc. Et respondemus: certum est, quod omnis mulier frigida est. Calidissima quippe mulier frigidissimo viro frigidior est. Cibum ergo bene non potest digerere, remanentque superfluitates, que per singulos menses purgantur, ipseque purgationes vocantur menstrua. Conceptione vero facta geminatur calor ex fetu, unde melius cibus digeritur nec tante superfluitates oriuntur. Iterum quia ex sanguine matris nutritur fetus, non indiget purgatione. Inde est quod, cum cetera animalia ex quo nata sunt gradiuntur, homo vero non graditur, quia ex sanguine menstruo nutritur. Spermate igitur in matrice locato oreque eiusdem clauso, si in dextra parte matricis remaneat, masculus efficitur, quia epar est in dextra parte matrici vicinum, et ideo meliori et calidiori sanguine fetus nutritur, qui est proprius masculorum. Si autem in parte matricis sinistra sperma resederit, femina efficitur, quia a fonte caloris, id est ab epate, ille locus separatur. Si vero non bene in dextra parte, sed aliquantulum versus sinstram partem, plus tamen versus dextram locatum fuerit semen, vir effeminatus generatur. Si vero in sinistra parte ita quod aliquantulum versus dextram semen disponitur, mulier virilis efficitur, que viragines dicuntur. Igitur concepto fetu incipit virtus digestiva operari, que calore matris semen inspissat, circumduciturque semen folliculo quodam, qui provenit ex siccitate; et iste folliculus custodit semen, ne alique superfluitates illi se commiscentes ipsum corrumpant. Hie folliculus vocatur secundina et crescit cum puero et cum puero de matrice exit. Septimo igitur die a die conceptionis, sicut dicit M a c r o b i u s , gutte sanguinis in superficie folliculi incipiunt apparere. Vicesimo primo die ille gutte sanguinee miscentur semini. Septimo autem die post vicesimum primum diem ipsum quasi media specie inter carnem et sanguinem coagulatur. Exinde incipit virtus formativa, et formatur embrio. Cuius partes ille, que sunt frigide et sicce, in osseam substantiam, que vero frigide et humide in flegmaticam ut est pulmo, que vero calide et sicce in colericam ut est cor, que vero calide et humide in sanguineam ut est epar, modo mirabili dividuntur. Deinde sequitur virtus concavativa, que manus digitosque distinguit, que nares auresque perforat, deducit et ad instar fistularum flexibilium venas cavat, quibus sanguis deferatur per membra et partes singulas corporis. LXXIII. De infusione anime rationalis et unde anima. Formatis igitur membris infunditur anima divino munere, et tunc incipit fumus humidus per arterias et venas discurrere motumque et vitam conferre. Hie motus septuagesimo die 73

1, 73, 4

Anatomia

a die conceptionis incipit. Quod autem anima datur solo dei munere, videtur evidentissime A r i s t o t i l e s dicere in libro De animalibus, ubi ait: Intellectus rationis, id est anima rationalis, intrat corpus embryonis extrinsecus et ipse solus est divinus, quoniam operatio eius non habet communicationem cum operatione aliquo modo corporali. Hiis ergo patet, quia anima solo dei munere datur et non, sicut dicunt heretici, anima ab anima gignitur ut corpus a corpore. Et beatus A u g u s t i n u s in questionibus de infusione anime dicit: Anima, inquit, a deo infundendo creatur et creata infunditur. Et notandum, quod in embryone oculi sunt valde magni, sicut dicit A r i s t o t i l e s , et hoc propter humiditatem nimiam. Et ideo non complentur nisi tarde, donee desiccetur humiditas in embryone. Eadem ratio est in capite, quod etiam valde magnum est in embryone respectu corporis, unde locus sincipitis in capite, hoc est in anteriori parte capitis super frontem, humidus est valde etiam post nativitatem pueri per longum tempus; et non fit durus aut consolidatus locus ille in capite, nisi postquam invaluerit puer, et non potest loqui, donee indurescat locus ille in puero. Et hoc totum propter humiditatem cerebri. Post hec sequitur virtus pascitiva in puero animato, que usque ad mortem extenditur in omni animante habente vitam. Merito autem queritur, ut dicit I o h a n n e s i n libro florum philosophic, quomodo puer pascitur in matris utero. Dicimus quod quedam vena, quam nervum vocat Iohannes, de matrice mulieris extenditur usque ad umbilicum pueri, per quem puer sanguinem a matris epate descendentem attrahit. Et virtute eiusdem sanguinis quasi alimento nutritur puer et crescit in robur debitum. At quia puer medio epate sanguinem digestum recipit, non indiget egestione superfluitatum. Mentiuntur ergo qui dicunt puerum per os in matris utero capere alimentum. Non per os enim, sed per umbilicum cibum nature attrahit de visceribus matris. Vivit ergo puer sanguine menstruato, ut omnes philosophi dicunt, sed ipso sanguine optime et purissime digesto, mediante scilicet dulciori ac iocundiori parte corporis, hoc est epate. Si enim nullo medio vel non optimo medio sanguis menstruatus transiret ad puerum, potius ilium sua malignitate occideret quam nutriret. Quod patet in aliquibus hominibus sic natis, ut habeant maculas in facie vel parte aliqua corporis sui. Hoc enim fit ex sanguine menstruato, qui aliquando nimium habundans cadit super puerum in matris utero, et nisi esset folliculus secundine medius inter sanguinem cadentem et puerum, ipsum in nudo contactum penetrando occideret. Restat tamen ex hoc macula in puero, que nunquam etiam cute excoriata poterit deleri. LXXIV. De virtute nascitiva. Nunc sequitur virtus nascitiva, cuius termini sunt mensis septimus et mensis nonus. Habet enim questionem, quare mensis septimus potius quam octavus, et quare etiam ante mensem septimum secundum nature ordinem non nascatur, ut possit permanere in vita. Ad hoc respondent phisici, quod ante septimum mensem non est tantus motus in puero, quod, si nascatur, vivere possit. In septimo vero est vite motus sufficiens. Unde puer se 74

Anatomia

1, 76, 7

movens in matris utero, si debiles nervös, quibus matrici iungitur, movendo fregerit, ydoneus vite nascitur. In octavo autem mense nasci quidem potest, sed non vivere, quia in septimo mense ita debilitatus fuit motibus naturalibus, ut, si nascatur, vivere nequaquam possit. Octavo autem mense et in omni parte eius refocillatur et reparatur a labore commotionis, quo attenuatus erat in septimo. Et sic nono mense iterum moveri incipiens rumpit nervös predictos et liber nascitur. At quia in calido et humido nutritus est in matris utero, nascens et ad dissimile prodiens contrarietatem sentit vocemque eiulationis emittit plorans. Et ideo prima vox hominis vox doloris. Infans in nascendo nullam vocem emittit, antequam totus emergat. Itaque notandum est, quod alique mulieres protrahunt partum usque post novem menses diebus tribus aut quatuor. Dicit enim Ivo Carnotensis in libro epistolarum suarum, quod naturaliter puer potest exspectare in matris utero mensibus novem et diebus tribus aut quatuor; preoccupare vero potest diebus multis. Hoc etiam in partu notandum, quod si puer veniat ad portam ante nativitatem ita dispositus, ut in latus vel dorsum iaceat vel pedes preponat infra et caput superius, tunc difficulter et cum labore et periculo matris et sui nascitur. Sed possunt obstetrices huic periculo occurrere, ille tamen que perite sunt. Sed heu! pauce inveniuntur, et ideo multi pueri abortiuntur et non possunt nasci ad vitam, et per hoc non renascuntur ad gloriam. Et ideo plangit P l i n i u s : Feminis, inquit, sepe abortum facientibus quantum in parte hac multo infeliciores quam fere sumus! Cum ergo puer male dispositus est in partu, debet obstetrix per portam manu leniter intromissa puerum intra secundinam ad iustum modum vertere, scilicet ut caput inferius disponatur ad partum. LXXV. De partu et arte obstetricandi. Hinc sequitur de partu et arte obstetricandi in libro Cleopatre, que se vocari voluit medicam reginarum. Precepit autem ipsa eadem C l e o p a t r a filie sue, ad quam librum scripsit, ut nulli tam singularem rem facile credat. Primo ergo dicendum est, que sunt impedimenta partus. Observandum est quidem in partu, ne sit pariens verecunda vel multum timida aut iracunda aut corpus habeat parvulum vel nimis gracile aut multum pingue, aut imbecillis matrix vel orificium angustum aut contortum aut utraque parte clausum aut ubi in vicinitate emorroide sunt aut collectiones humorum, aut infans grande caput habeat aut corpus excedens in quantitate aut mortuus aut gibbosus aut contra naturam positus. LXXVI. Quot modis nascuntur pueri. Generaliter quatuor modis nascuntur pueri: in capite, in pedibus, in devexo iacens aut duplicatus. Specialia autem plurima sunt. Si in capite ad partum descenderit reliquas partes in latere habente, inmissa manu obstetrix puerum componat, manibus scilicet lateribus iunctis, ut in orificium rectus descendat. Quando iunctis pedibus descenderit, nunquam eum obstetrix adducat sicut descendere cepit; inmissa manu eum teneat et sic adducat, ne puer brachia manusque divaricet et lateribus matris infigat. Si grande 75

1, 76, 8

Anatomia

caput habuerit, ut exire non possit, inmissa manu obstetrix adducat tenens caput eius adiuvante ipsa pariente conatu suo. Si contra naturam positus sit, pariens in lecto iaceat, caput altius teneat, et obstetrix inmissa manu secundum naturam eum componat et sic adducat. Lectus autem parientis sit durius stratus. Si manum profert, iubemus, ut nunquam eum obstetrix adducat — plus enim inclinatio inter orificium obduratur. Nam ipse potest manum amittere et vitio obstetricis vitiosus esse. Iubemus ergo, ut humero eius digitis infixis retrorsum revocetur, et componat manum eius iunctis lateribus et apprehenso capite paulatim adducat. Quod si brevissimum caput habuerit, caput eius ad orificium componat et sic per manus adducat. Si pedes profert reliquo corpore in aliqua parte inclinato, sicut diximus, obstetrix inmissa manu eum componat et adducat. Si unum pedem eiecerit, nunquam adducat nec conetur. Sed primum digitis ad inguina infantis inflixis sursum eum revocet et post inmissa manu pedem alterum corrigat et, si fieri potest, manum eius lateribus iungat et apprehensis pedibus foras adducat. Si pedes in diversis partibus fixerit, manu inmissa obstetrix iungat et ad orificium componat et adducat. Si caput conversum et contortum habuerit, inmissa manu obstetrix corrigat et humeris apprehensum leniter adducat, ne matrix ipsa sequatur vel ledatur. Si genua ostendat, retrorsum repellatur et correctis pedibus adducatur. Si nates ad orificium veniant, obstetrix inmissis digitis leniter eum in latus convertat et integro scemate componat, id est ut caput infantis ad orificium veniat, et sic adducat. Si plures pariens in utero habuerit et simul se contulerint ad orificium, unus ab obstetrice retrorsum repellatur aut in latere, si commode fieri potest, et sic unus post alium sigillatim adducatur. Hec omnia fiant sine quassatione matricis et cum moderatione lenitatis, et ipse locus orificii cum oleo calido vel succo fenugreci et lini seminis et malve cocte perfundatur. Igitur mulieres de facili quiescunt post partum, ut dicit A r i s t o t i les, que masculos pepererunt, difficulter vero que feminas. Hec ideo libro nostro diligenter adiunximus propter periculum abortivorum et ignorantiam obstetricum. Et optamus, ut omnes illi, qui debent consulere animabus sub libero arbitrio positis, hiis etiam quam maxime per hanc artem consulerent, qui ex suo iudicio et potestate arbitrii sibi subvenire minime possunt, ut tenebras possint evadere sempiternas. Suademus ergo et volumus, ut discretiores aliquas convocent obstetrices et eas secretius instruant atque per eas et alie commodius instruantur. Sciendum autem est, ut, si obstetrix gnara scientie obstetricandi inventa non fuerit, ante omnia de quacumque causa fuerit difficultas in partu, sternutatio fiat de pipere molito et naribus per fistulam iniecto. compresso fortius ore et naribus per manus. Ungula equi subfumigata partum accelerat et secundinam educit, ut dicit liber K y r a n n i d a r u m . Hoc idem valet etiam ad educendam secundinam post partum. Succus rute bibitus ad idem valet, castorio precipue admixto. Ad idem succus porri. Ad idem vinum vel aqua decoctionis diptamni vel castorii pecu76

Anatomia

1, 77, 39

liare remedium est. Detur dyamargariton et zucara rosacea ad confortationem puerpere. LXXVII. De ordine vivendi phisice secundum Aristotilem, et vocatur tractatus Secretum secretorum. Hinc sequitur ordo vivendi phisice secundum A r i s t o t i l e m , quern qui servaverit, multas valde et magnas egritudines vitare poterit et habere vitam incolumem, auxiliante et previa misericordia conditoris. Scribit enim venerabilis Iohannes Hispalensis Tharesie Hispaniarum regine libellum brevem de observatione diete vel custodia corporis et dicit se excerpsisse de libro Aristotilis Alexandro Magno edito, qui Arabice vocatur Cyralacerar quod Latine potest dici Secretum secretorum. Et dicit idem Iohannes Hispalensis se accepisse a quodam philosopho, qui imperatoris cuiusdam iussu hunc librum quesitum diutius invenit in ara maxima et sollempnissima Iovis, ubi reponi solebant secretius edita philosophorum; invenit autem hunc librum litteris aureis scriptum. Hunc ergo librum predictus venerabilis Iohannes Hispalensis de Arabico transtulit in Latinum, et nos eundem causa abbreviationis excerpsimus. Epistola Aristotilis ad Alexandrum Magnum. Alexandro regi A r i s t o t i l e s . Cum sit corpus corruptibile eique accidat corruptio ex positione colerum atque humorum, qui in eo sunt, visum est michi in presenti opere tibi scribere quedam utilia et omnino necessaria ex secretis artis medicine, quibus contentus eris. Si autem hoc perspexeris exemplar et iuxta hunc pretiosum ordinem fueris conversatus, medico non indigebis, exceptis accidentiis que omnino vitari non possunt. Oportet te, Alexander, cum a sompno surrexeris, modicum ambulare et membra equaliter extendere et caput pectere, quia extensio corroborat corpus et pectio extrahit vapores ad caput ascendentes tempore dormitionis a stomacho; et lavari in aqua frigida in estate, quia hoc stringit et retinet calorem corporis. Et hoc erit quasi excitatio voluntatis ad comedendum. Deinde indue mundas vestes et honestas et non sordidas, quia ex hoc animus letatur et confortatur et dilatatur virtus splendoris in te. Deinde confricabis dentes cum corticibus arborum amaris calidi et sicci saporis. Nam mundat dentes et os et liquefacit flegma et disserit linguam, clarificat locutionem, et comedendi excitat desiderium. Deinde subfumigationibus subfumigaberis presenti tempori congruis, quia hoc valde proficuum est: aperit enim clausuras cerebri et grossiora reddit collum et brachia et pinguem facit ac clarificat faciem et quinque sensus corroborat et vetat atque tardare facit canitiem. Post hec utere unguentis optimis atque odoriferis tempori tamen congruis, quia non nisi odoratu anima reficitur et omnis odor suavissimus est eibus eius. Et cum confortata et refecta fuerit, corroborabitur corpus et gaudebit cor et curret sanguis in venis ex letitia anime, que dilatata est. Post hec accipies ex genere aloes, id est electuario ligni, quod in libris medicinalibus invenitur, vel ex ramod, id est reubarbaro, quatuor argenteos, quia hoc valde proficit: subtrahit enim flegma ab ore stomachi et excitat calorem 77

1,77, 40

Anatomia

corporis et fugat ventos et bonum reddit oris saporem. Deinde sede cum amicis, et hoc cum sapientibus, et loquere de hiis que rationem habere videntur. Cumque voluntas comedendi iuxta horam consuetudinis affuerit, utere modico corporis labore, movendo scilicet corpus vel equitando vel eundo vel simile quid agendo, quia hoc proficuum est. Nam frangit ventositatis ventos, aptat corpus et corroborat atque alleviat et calorem stomachi incendit et stringit compages et liquefacit residuos ac superfluos humores et flegma, et descendit cibus super stomachum accensum, id est calidum, et animum excitatum. Ponantur ante te cibaria, et comede ex hiis, quos elegeris iuxta desiderium tuum cum pane equaliter fermentato vel levato, qui erit perfecte fermentatus, et prepone ex eis que debes preponere, et postpone ea que oportet postponi. Verbi gratia: si comederit homo in prandio uno pulmentum molle molliens ventrem et aliud retinens secutum fuerit, levius facit digestum. Si veto retinens ante comederit, postea molle, confundit utrumque. Similiter si iunxerit homo in una comestione plura pulmenta et mollia, que cito digeri possunt, oportet ut precedat aliud retinens in profundo stomachi, quia profunditas stomachi calidior et fortior est ad molendum, eo quod sunt in eo partes carnis que commixta et vicina est epati, ex cuius calore cibi coquuntur. Et debes erigere manum, id est cessare a comestione, donee adhuc voluntas et desiderium remanserit comedendi, quia superfluitate cibi angustiatur pectus et animus et remanet cibus in fundo stomachi. Similiter detrahe animum tuum a potatione aque super cibum, donee cibi in consumptionem veniant, quia potatio aque super cibum infrigidat stomachum et extinguit ignem voluntatis et confundit cibum et generat impedimentum, si multum bibitur, quo nichil corpori deterius erit. Quod si non potest fieri quin aqua bibatur et necesse fuerit propter tempus seu propter nimium calorem stomachi aut ciborum, aqua bibatur modica et bene frigida. Et cum refectus fueris, incede super stramenta subtilia atque molliora. Deinde dormi temperate et dormi una hora super latus dextrum, deinde revertere ad sinistrum et super eum perfice dormitionem. Et scias quod dormitio ante prandium macilentum reddit corpus et excitat humiditatem eius; post refectionem autem dormitio reficit et implet. Et cave, ne iterum comedas, donee certissime cognoveris stomachum esse vacuum atque purgatum a primo eibo; et hoc cognosces per desiderium, id est cum comedendi habere ceperis voluntatem, et per subtilitatem salive ad os decurrentis. Quia si quis cibum sumpserit absque corporis necessitate, id est sine comedendi desiderio, inveniet cibus calorem naturalem veluti gelidum. Si veto cum desiderio sumpserit eum, inveniet calorem stomachi velut ignem accensum. Et cum ceperis habere desiderium comedendi, debes statim comedere, quia nisi cito comederis, statim implebitur stomachus pessimis humoribus, quos subtrahit de superfluitatibus corporis, et conturbabit cerebrum vapore pessimo. Et cum postea affuerit cibus, fit tepidus et non prodest corpori. Quatuor equidem anni tempora sunt, que sic distinguntur: A medio Martii usque ad medium Iunii ver habeatur, a medio autem Iunii usque ad medium Septembris estas computetur, a medio autem Septembris usque ad medium De78

Epistola Aristotelis

85

90

95

loo

105

no

lis

120

125

1, 77,125

cembris autumpnus numeretur; a medio siquidem Decembris usque ad medium Martii, ubi ver incipit, hiems finitur. Debes ergo sollicite custodire quatuor anni tempora, quia ver est tempus calidum et humidum, temperatum, aeri simile, et excitatur in eo sanguis; et prodest in eo omne quod fuerit equalis complexionis, id est temperatum, ut sunt pulli gallinarum et coturnices et ova non superflua, sed usque ad sex, et lactuce agrestes et lac caprarum. Nullum etiam tempus illo melius est nec utilius ad minutionem, et prodest in eo motus corporis, solutio ventris, usus balnei ac sudoris et potiones et species ad digerendum, id est purgatoria. Et quicquid erroris medicine ex incuria videlicet vel digestione seu minutione acciderit, hoc tempus habilitate sua restaurat. Hinc sequitur estivum tempus, calidum scilicet et siccum, in quo excitatur colera rubea. Et oportet in eo cavere ab omni quod fuerit calide et sicce complexionis, quo excitatur colera rubea; ab esu quoque et potatione et a nimia saturitate, ne extinguatur calor. Et comedatur in eo quicquid frigidum fuerit, ut carnes vituli cum aceto et cucurbite et pulli saginati ex farina ordeacea, ex fructu qui acri saporis est et mala acria et mala granata similiter acria. Qui autem matrimonio copulati sunt, copulam parce petant. Et abstineatur ab omni minutione, nisi necessitas fuerit. Et motus corporis sive balnea habeantur parce. Sequitur autumpnus, tempus frigidum ac siccum, in quo colera nigra consurgit. Oportet, ut in eo sumatur quicquid ex cibis fuerit calide humideque complexionis, ut sunt pulli et agni, uve quoque dulces, vetus vinum atque subtile etc. Abstineatur ab omni quod generat coleram nigram. Motus corporis plus expedit quam in estate. Balnea quoque et purgatoria licite sumi possunt. Post hec sequitur hiemale tempus frigidum atque humidum, in quo conversationem redire oportet ad cibos et medicinas calidas, ut sunt pulli columbarum et arietina caro et assature et universa pigmenta calida, ficus quoque et nuces et vinum rubeum optimum. Et sumantur electuaria calida. Abstineatur autem a solutione ventris atque minutione sanguinis, nisi magna necessitas coegerit. Et tunc oportet mutari aerem, id est calefieri, et uti fricatione corporis cum unguentis optimis; nec impedit in hoc tempore motus corporis cum unguentis calidis. Cave ergo, ο Alexander, et custodi hoc pretiosum exemplum. Omni autem custodia calorem nature serva, qui quamdiu in homine perseveraverit temperatus, et humiditas mensuram non excedat — reficitur enim ex eadem calor naturalis —, tunc vita et salus indubitanter creditur permanere. Nam duobus modis homo inveteratur ac deficit, uno scilicet naturali ac debito, qui ex siccitate provenit in homine et vincens ipsum corpus destruit; et alio accidentali ex infirmitatibus et curis pessimis. Impinguat ergo corpus et humectat quies et securitas et esus ciborum dulcium et potatio lactis dulcis et calidi, potatio vini dulcis, et dormitio post comestionem in locis humidis et frigidis, et ingressus balneorum aquarum dulcium et sedere in illis modicum, ne accipiat balneum ex humiditate corporis, sed magis corpus ex humiditate balnei recipiat; et odorificentur herbe 79

1, 77,126

Anatomia

odorifere vel quicquid boni odoris fuerit; unicuique tamen congruit temperatum, et hoc maxime in estate, ut sunt rose ac viole. Exerceatur autem vomitus semel in unoquoque mense et maxime in estate, quia vomitus lavat stomachum et purgat eum ab humoribus pessimis ac putridis. Et cum pauci fuerint humores in stomacho, confortabitur calor ad digerendum, et implebitur corpus et rigabitur humiditate et pinguedine et eo melius atque utilius, si cum hac dispositione contingatur ei habere gaudium et letitiam rationalem, spem quoque et fiduciam suam implere, libros delectabiles audire et legere, cantus delectabiles audire et cum dilectissimis conversari. Econtrario siccat corpus ac debilitat comedere nimis modicum, ultra mensuram plurimum laborare, frequenter ad solem stare, extra mensuram ambulare, dormire ante prandium et hoc lecto durissimo, balneare in aquis sulphureis, et cibos salsos et acetosos, frigidos siccosque comedere et multum vinum ac corruptum bibere, multum quoque digerere et sanguinem multum minuere, et in venerem mensuram excedere, mentem sollicitare, metuere et cogitationes pessimas ac tristes frequenter habere: hec omnia debilitant corpus et siccant. — Explicit epistola Aristotilis. LXXVIII. Sequitur de Septem etatibus hominis, et primo de prima etate, que est infantia. Infans natus omnium animalium nascentium debilitatem excedit, et hoc, ut dictum est, quia de sanguine menstruo nutritus est. Currit pullus ovum egrediens, capit cibum et matrem sequitur; sic et quadrupedum fetus. Sed ut utamur voce domini deambulantis in paradiso ad auram post meridiem: Tu, inquit, Adam ubi es ? ubi tu et filii tui ? Et heu quidem, qui in tantas et tales miserias talesque erumpnas per te deiecti sumus! A r i s t o t i l e s : Dentes puerorum incipiunt oriri septimo mense, et hoc magis lacte calido. Pueri non possunt vigilare, et quanto plus crescunt, tanto magis possunt. Infantia dicitur etas, in qua non loquitur puer: infans enim quasi non fans. Hec etas se extendit, usque dum loqui possit. Hec ceteris etatibus purior, quia nec ore contrahit corruptelam. LXXIX. Secunda etas pueritia. Pueritie etas est a tempore, quo loqui incipit puer. Notandum autem quod pueri, qui tardius ire incipiunt, maturius loquuntur. Non loquitur autem, donee fonticulus ille qui est in occipite capitis super frontem desiccetur et testa capitis contrahatur in solidum. Proinde, ut dicit A r i s t o t i l e s , virtutem discernendi vel ratiocinandi solus homo habet, et hoc patet in puero: habet enim puer signum et semen virtutis sequentis, quatinus primo non differat in discernendis rebus anima pueri et anima animalis. Sed natura graditur paulatim ante animam et animum et informat sensus secundum species ostensas foris et intus anime per memoriam representatas et impressas fortiter. In quinque annis, ut dicit A r i s t o t i l e s , crescit puer medietatem stature sue, in residuo autem evi sui reliquam medietatem. Hec etas puerilis extenditur usque ad quintumdecimum annum. Et dicitur puer a puritate, que 80

Anatomia

1, 83,6

in paucissimis pueris manet usque ad statutum puerilis terminum evi: malitia enim superexcrescit naturam in talibus. LXXX. Tertia etas adolescentia. Adolescentia etas tertia est, que a quartodecimo anno incipit. Hinc habilis homo fit ad generationem, et seminalem in eo virtutem natura confortat. Quartodecimo anno pauci generare videntur, sextodecimo anno plurimi, et heu: hinc frena laxantur luxurie et libido dominata corporibus exhaurit virtutes naturales in miseris et tam cita fatigatione debilitat, ut, cum robur corporis animique habere deberent, iam membris omnibus dissoluti, effeminati potius dicendi sunt quam secundum vocabulum viri virtutis. Unde consultum esset cuique prudenti connubia fluxumque libidinis differre usque ad annos viginti duos. Tunc enim perfecte membrorum nervi et ossium ligamenta in homine confortantur cessatque in longitudinem statura corporis crescere. Hec etas currit usque ad tricesimum quintum annum, et inde incipit robur. LXXXI. Quarta etas robur. Robur etas quarta est, et hec a tricesimo quinto anno incipit. Hinc enim perfecte stature robur in latitudine et longitudine accipit homo. Hinc paululum in homine libidine moderata ad alia naturalis fortitudinis exercitia membra disponit et, dum fortem fortis imitatur, viribus preferre se gestiens offendit in emulos, et sic ortis contentionibus et rixis ista etas iracundie ac superbie subiacet vitiis, odiisque ac seditionibus agitatur. Hec etas currit usque ad quinquagesimum annum, et inde incipit senium. LXXXII. Quinta etas senectus. Senectus etas quinta est, et hec incipit a quinquagesimo anno. Senectus, ut dicit A r i s t o t i l e s , non est nisi paucitas sanguinis; unde illi qui parum habent de sanguine cito senescunt. Hinc homo decrescere incipit secundum P l i n i u m , tam viribus quam corpore. Hec etas subiacet vitio cupiditatis, et hec ratio, ut, qui se viderit ad occasum tendere per declivum etatis et roboris, filiis qui post ipsum sunt vite necessaria aggregando prevideat et sue simul post modicum decrepite senectuti. Et notandum quod omnia vitia minuuntur in homine senectutis tempore procedente, exceptis cupiditate et tenacitate. Tunc enim et luxuria refrigescit et gule estus minuitur, superbia cadit. Sed ilia duo nunc primum regnare videntur in sene, etiam si ante contrariis pulsaretur. Hec etas currit secundum modernos usque ad septuagesimum annum, secundum antiquos vero usque ad octogesimum annum. LXXXIII. Sexta etas decrepita. Decrepita etas sexta est, et hec incipit a septuagesimo anno. Decrepita autem dicitur, quia ex tunc minoratur homo et decrescit vigore sensus et ingenii, sicut paulo ante ab anno quinquagesimo usque ad septuagesimum viribus et corpore decreverat. Est autem etas ista subdita tenacitati et avaritie; et hec ratio, quia laborare se ulterius posse desperans ea, que iam in futuris necessitatibus aggregavit, quasi cotidie minoranda et non re6

81

1,83,7

Anatomia

cumulanda conservat. Unde dicit in psalmo: Anni, inquit, nostri sicut aranea meditabuntur: et quid? hoc scilicet, quod dies annorum nostrorum in septuaginta annis, supple et quod non sunt dies lucri, sed dies dispendii. Quare subiungit: Si autem in potentatibus octoginta anni et amplius eorum labor et dolor, quasi diceret: et tunc non erit tempus lucri, sed otii. Hec etas currit usque ad mortem, et ultra non protenditur vita mortalis, sed ilia exspectatur ultima resurgentium, que sine ulla necessitate sempiterna vigebit. LXXXIV. Septima mors. Mors quidem privatio vite est sicut et tenebre privatio lucis. Vita calida et humida est, mors vero frigida et sicca. Unde sicut videmus, quod calor igneus nutrit se in humido unctuoso, sic calor vivificans vitam. Et sicut calor igneus extinguitur nunc per suffocationem, nunc per exalationem, aliquando etiam propter defectum humidi unctuosi, sic calor vivificus in animante mortali. Et notandum, quod Aristotiles dicit difficillimum inter vitam et eius privationem medium invenire. Si hominem videris subito in cadendo vel in claudendo aut evertendo oculos ad subitaneam mortem disponi, aurem ei statim incide cultello vel perfora, sicut solet fieri ovibus. Si vero locus vel tempus est, illi venam minuas medianam. Talis enim accidit mors frequenter ex repletione subita in ascensione humorum, qui congregantur circa cor et animal suffocant improvise. Mors terminus est omnium animantium habentium spiritum vite, sive in reptilibus que vegetabilem tantum spiritum habent, sive in hominibus qui rationalem animam super vegetabilem acceperunt. Sed vegetabilis transit cum corpore; rationalis vero iussu creatoris sive ad penam sive ad gloriam pro vite meritis a malis seu bonis ministris angelis fertur. Neque enim secundum hereticos quosdam mori dicenda est anima rationalis, que secundum Aristotilem sola divina est, id est a deo creata: Inspiravit enim deus in faciem hominis spiraculum vite et factus est in animam viventem. Spiritus quidem vite fuit non ille, quem animalibus dedit: hie est enim temporalis. Sed spiritum vite singulariter dictum fuit, ut ilium intelligamus, qui non habet terminum mortis. EXPLICIT LIBER I. DE ANATHOMIA HUMANI CORPORIS

82

I N C I P I T L I B E R II. D E A N I M A E T EIUS V I R T U T I B U S N A T U R A L I B U S SECUNDUM BEATUM AUGUSTINUM

I. Anima simplex est et incomposita, ut dicit beatus A u g u s t i n u s . Neque duas animas dicimus in uno homine, unam animalem qua animetur corpus et inmixta sit sanguini, et alteram spiritualem, que rationem ministret. Sed dicimus unam et eandem esse animam in homine, que et corpus sua societate vivificet et semet ipsam sua ratione disponat, habens in se libertatem arbitrii, ut in sua substantia eligat cogitatione quod vult. Et quidem solum hominem habere credimus animam substantivam, que exuta corpore vivit et sensus suos atque ingenia vivaciter tenet nec cum corpore moritur neque post modicum intervallum, quia substantialiter vivit. Animalium vero non substantive sunt, sed cum came carnis vivacitate nascuntur et cum carnis interitu finiuntur; et ideo nec ratione reguntur, sed ad omnia nature incitamenta ducuntur. Proinde animas hominum non esse ab initio inter ceteras intellectuales naturas nec simul creatas, sicut Origenes finxit, neque cum corporibus per coitum seminantur, sicut aliqui Latinorum presumptores affirmant, quasi nature consequentia serviente; sed dicimus corpus tantum per coniugii copulam seminari, creationem vero anime solum creatorem omnium nosse, dei vero iudicio coagulari in vulva et compingi atque formari, ac formato iam corpore animam creari et infundi, ut vivat homo in utero ex anima constans et corpore et egrediatur vivus ex utero, plenus humana substantia. Itaque duabus substantiis constat homo: anima tantum et carne, anima cum ratione sua et carne cum sensibus suis. Quos tamen sensus absque anime societate non movet caro; anima vero et sine carne rationale suum tenet. Non est tertius in substantia hominis spiritus; sed spiritus ipsa est anima: pro spiritual! natura vel pro eo quod spirat in corpore spiritus appellatur. Anima vero ex eo vocatur, quod ad vivendum vel vivificandum animet corpus. Hec A u g u s t i n u s dicit in libro De diffinitionibus recte fidei. II. Item in libro De anima et spiritu ista sequuntur: Animus est substantia quedam rationis particeps, regendo corpori accommodata. Animus sapientia illustratus et suum principium respicit et se ipsum cognoscit et quam sit indecorum, ut extra se querat quod in se ipso possit invenire, intelligit. Corporeis vero passionibus consopitus et per sensibiles formas extra se abductus oblitus est quid fuit. Cum vero ab hac distractione per puram intelligentiam ascendens 6*

83

2, 2 , 7

De anima

in unum se colligit, rationalis dicitur. Ratio siquidem est animi aspectus, quo per se verum intuetur. Ratiocinatio est rationis inquisitio. Quare illa opus est ad videndum, ista ad inquirendum. III. Animus invisibilis est. Neque enim aliter invisibilia cernere valeret. Visibilia per corpus videt, invisibilia per se; et in eo se videt, quod invisibilem se esse videt. Yidetur tarnen in corpore per corpus — sicut sensus in littera manet et per litteram videtur — aliquis corporis dominator, rector, habitator. Videt se per se: per se ipsum semet ipsum videt. Non querit auxilium corporalium oculorum, immo vero ab omnibus corporeis sensibus tanquam impedientibus et perstrepentibus abstrahlt se ad se, ut videat se in se, ut noverit se apud se. Et cum vult cognoscere deum, elevat se super mentis aciem. Non enim tale aliquid deus est qualis est animus; non tarnen videri nisi animo potest nec ita videri ut animus potest. Incommutabilis quidem Veritas est, sine defectu substantie. Non talis est animus, sed deficit et proficit, novit et ignorat, meminit, obliviscitur; modo vult, modo non vult. Ipse siquidem est eius patria et habitatio, ad cuius similitudinem factus est. Quisquis ergo se talem reddi desiderat, qualis a deo factus est, id est similem deo, redeat ad se et stet in se et sic intra semet ipsum apud semet ipsum querat et videat, unde constet homo et ex qua parte sui sit factus ad ymaginem dei. IV. Ex duabus substantiis constat homo. Constat anima tantum et carne, anima cum ratione, carne cum sensibus suis. Quos tarnen sensus non movet caro absque anime societate; anima vero rationale suum tenet feum carne. Est siquidem rationalis, concupiscibilis, irascibilis. Per rationabilitatem habilis est illuminari ad aliquid cognoscendum infra se et supra se et in se et iuxta se. Cognoscit siquidem deum supra se, se in se, angelum iuxta se, et quiequid celi ambitu continetur infra se. Per concupiscibilitatem et irascibilitatem habilis est affici ad aliquid appetendum vel fugiendum, amandum vel odiendum. Et ideo de rationabilitate omnis sensus anime oritur et de aliis omnis affectus. Affectus autem quadripartitus est, dum de eo quod amamus iam gaudemus vel gaudendum speramus et de eo quod odimus iam dolemus vel dolendum metuimus; et ob hoc de concupiscibilitate gaudium et spes, de irascibilitate dolor et metus oriuntur. Qui quidem quatuor affectus anime omnium sunt vitiorum atque virtutum quasi quedam prineipia et frationis materia. Affectus siquidem omni operi nomen imponit. Et quoniam virtus est habitus mentis bene composite, componendi et instituendi atque ordinandi sunt animi affectus ad id quod debent et quomodo debent, ut in virtutes proficere possint; alioquin in vitia facile defluent. Sensus unus est in anima et quod ipsa, et cum corpus non sit, corporeus dicitur. Cum intus non sit nisi unus, verumtamen propter varia exercitia variatur et varie nuncupatur. Dicitur namque sensus, ymaginatio, ratio, intellectus, intelligentia. Et hec omnia in anima nichil aliud sunt quam ipsa. Alie et alie inter 84

De anima

2, 6,15

se proprietates sunt propter varia exercitia, sed una essentia rationalis et una anima. Proprietates quidem diverse sunt, sed essentia una. Secundum exercitium multa sunt, secundum essentiam vero unum in anima et quod ipsa. Sicut mundus iste visibilis quinquepartita quadam distinctione est ordinatus, terra scilicet, aqua, aere, firmamento, ipso quoque supremo celo quod empyreum vocant: sie anime in mundo sui corporis peregrinanti quinque progressus sunt ad sapientiam, sensus scilicet, ymaginatio, ratio, intellectus et intelligentia. Quinque etenim progressionibus rationabilitas exercetur ad sapientiam et quatuor affectibus ad caritatem, quatinus istis novem progressionibus in semet ipsa proficiens anima sensu et affectu quasi interius in quibusdam pedibus quod spiritu vivit spiritu ambulat usque ad cherubim et seraphim, id est usque ad plenitudinem seiende et regnum caritatis, habeatque per exercitium virtutes, quarum facultates habet per naturam. Et hos progressus nominibus et ordinibus angelorum comparare prudenti lectori relinquo. Facile siquidem est ei, si sciat aptare sensum, qui primus nuntius anime est, angelis qui nuntii vocantur, ymaginationem archangelis, odium mundi virtutibus, odium sui potestatibus, rationem prineipatibus, amorem proximi dominationibus, intellectum thronis, intelligentiam cherubim, amorem dei seraphim. V. Anima ad similitudinem totius sapientie facta omnium in se similitudinem gerit; unde a philosopho diffinita est omnium similitudo. Habet quidem in se vires, quibus omnia apprehendit sive investigat, et omnibus similis existit, cum sit una similis terre per sensum, aque per ymaginationem, aeri per rationem, firmamento per intellectum, celorum celo per intelligentiam; similis lapidibus per essentiam, arboribus per vitam, animalibus per sensum et ymaginationem, hominibus per rationem, angelis per intellectum, deo per intelligentiam. Et sicut deus ab omnibus est capabilis et participabilis, sie anima omnium capax est. VI. Anima ex eo dicta est, quod ad vivendum animet corpus, hoc est vivificet. Spiritus ipsa est anima pro spirituali natura, vel pro eo quod spiret in corpore appellatus est spiritus. Anima et spiritus idem sunt in homine, quamvis anima aliud notet, aliud spiritus. Spiritus namque ad substantiam dicitur et anima ad vivificationem. Eadem est essentia, sed proprietas diversa. Nam unus et idem spiritus ad se ipsum dicitur spiritus, et ad corpus anima. Spiritus est, in quantum est ratione predicta substantia rationalis, anima in quantum est vita corporis, de qua dictum est: Qui perdiderit attimam suatn, salvam faciei earn·, quod est dicere: quisquis propter deum hanc vitam, que nunc corporis vivificatione ex anima temporaliter mortalis constat, libenter despexerit, in futuro eandem corporis, non solum anime, vitam eternam et immortalem reeipiet. Humana anima, quia in corpore habet esse et extra corpus, anima pariter et spiritus vocari potest. Non due anime, sensualis et rationalis, altera qua homo vivat et altera qua, ut quidam putant, sapiat; sed una eademque anima et in semet ipsa vivit per intellectum et corpori vitam prebet per sensum. Duplex est 85

2, 6,16

De anima

quidem vita anime, alia quidem qua vivit in carne, et alia qua vivit in deo. Duo siquidem in homine sunt sensus, unus interior et alius exterior, et uterque bonum suum habet in quo reficitur. Sensus interior reficitur in contemplatione divinitatis, sensus exterior in contemplatione humanitatis. Propterea enim deus homo factus est, ut totum hominem in se beatificaret et tota conversio hominis esset ad ipsum et tota dilectio esset in illo, cum a sensu carnis videretur per carnem et a sensu mentis per divinitatis contemplationem. Hoc erat totum bonum hominis, ut, sive ingrederetur sive egrederetur, pascua in factore suo inveniret, pascua foris in carne salvatoris, pascua intus in divinitate creatoris. VII. Spiritus multis modis dicitur. Dicitur namque spiritus deus et aer iste et flatus aeris, qui a corde receptus et inde per totum corpus emissus mortalium vitam necessario continet. Iste tarnen spiritus in re anima dici non potest, quia aeris varietate dissolvitur. Dicitur spiritus anima sive hominis sive pecoris. Dicitur spiritus mens rationalis, ubi est quidam tanquam oculus anime, ad quem pertinet ymago et cognitio dei. Oculus anime est mens ab omni labe corporis pura, mentis aspectus est ratio, intellectus visio est. Tria hec omni anime necessaria sunt, id est ut sanos oculos habeat, ut aspiciat, ut videat. Sanos oculos habet, cum a mortalium cupiditatibus est purgata atque remota. Aspicit, cum in dei lumine contemplationis oculos figit; videt, cum in contemplatione conspicit quanta sunt gaudia, quanta letitia, quanta serenitas et quanta iocunditas. Sanitas facit illam securam, aspectus rectam, visio beatam. Cum enim ab omni fece fuerit libera, maculis diluta, tunc se denique in se ipsa libentissime tenet et nichil sibi metuit aut ulla culpa sua quicquam angitur. Et tunc ingenti quadam et incredibili fiducia pergit in deum, id est in ipsam contemplationis veritatem. Aspectum siquidem rectum sequitur ipsa visio dei, qui est finis aspectus. Sic anima prius sanatur, sanata introducitur, introducta reficitur. Spiritus etiam est quedam vis anime mente inferior, ubi corporalium rerum similitudines exprimuntur. Nec ipse spiritus corpus est, sed corpori similis. Que enim spiritu videntur non sunt corporalia, sed corporibus similia. Facies siquidem hominis et nobis forinsecus est nota et in memoria habet ymaginem suam, incorporalem quidem, sed corpori similem. Mundi quoque istius mirabilis pulchritudo et nobis foris presto est, et in memoria nostra habet ymaginem suam, incorporalem quidem, sed corpori similem, ad quam recurrimus, cum clausis oculis earn cogitamus. Quod enim ad corporis sensum aliquod corpus in loco, hoc est ad animi aciem similitudo corporis in memoria; et que est intentio voluntatis ad corpus visum visionemque copulandam, hec est eadem intentio voluntatis ad copulandam ymaginem corporis, que est in memoria, et visionem cogitantis. Ille spiritus dicitur factus ad ymaginem et similitudinem dei, in quo est cognitio veritatis et amor virtutis. Ymago siquidem est in cognitione, similitudo in dilectione: ymago quia rationalis, similitudo quia spiritualis; heret siquidem veritati, nulla interposita substantia. Rationale nostrum, in quo ratiocinamur, intelligimus et sapimus, spiritum dicimus. Hunc autem spiritum apostolus men86

De anima

2, 8, 39

tem vocat, ubi ait: Renovamini spiritu mentis vestre, id est mente; nichil aliud enim est spiritus mentis quam mens, sicut corpus carnis non est aliud quam caro. VIII. Sensus ea vis anime est, que rerum corporearum corporeas percipit formas presentes. Ymaginatio ea vis anime est, que rerum corporearum corporeas recipit formas, sed absentes. Sensus namque formas in materia percipit, ymaginatio extra materiam. Et ea vis, que exterius formata est, sensus dicitur; eadem usque ad intimum transducta, ymaginatio vocatur. Ymaginatio namque de sensu oritur, et secundum eius diversitates ipsius quoque variationes. Multa videt anima carnalibus oculis, multa etiam fantastica ymaginatione concipit, et ubique quasi distenditur, movetur, erigitur et fluctuare videtur, non a se egrediens, sed in semet ipsa tanquam in magno percurrens spatio pervagatur. Non exit ad illa, sed tractatibus suis illa sibi representat. Habet siquidem in se quasi quandam latitudinem, longitudinem et altitudinem. Nam per caritatem omnes sibi fideles et precipue deum complectitur; per meditationem rerum universa, que a principio mundi usque ad finem deus propter nostram salutem operatus est, meditatur; per contemplationem que sursum sunt celestia contemplatur. Ratio ea vis est anime, que rerum corporearum naturas, formas, differentiae, propria et accidentia percipit, omnia incorporea, sed non extra corpora nisi ratione subsistentia. Abstrahitur enim a corporibus que funduntur in corporibus non actione, sed consideratione. Natura nempe ipsius corporis, secundum quam omne corpus corpus est, nullum utique corpus est. Intellectus ea vis anime est, que invisibilia percipit sicuti angelos, demones, animas et omnem spiritum creatum. Intelligentia ea vis anime est, que immediate supponitur deo: cernit siquidem ipsum summum, verum et vere incommutabilem. Sic anima sensu percipit corpora, ymaginatione corporum similitudines, ratione corporum naturas, intellectu spiritum creatum, intelligentia spiritum increatum. Et quicquid sensus percipit, ymaginatio representat, cogitatio format, ingenium investigat, ratio iudicat, memoria servat, intelligentia comprehendit et ad meditationem sive contemplationem adducit. Ingenium ea vis anime est sive intentio, qua se extendit anima et exercet ad incognitorum cognitionem. Ingenium ergo exquirit ignota, ratio discernit inventa, memoria recondit iudicata et offert adhuc iudicanda. Sic fit ascensus ab inferioribus ad superiora, et ima a summis dependent. Est itaque in ratione quiddam ad superna et celestia intendens, et id dicitur sapientia; et est quiddam ad transitoria et caduca respiciens, et id vocatur prudentia. Hec duo ex ratione sunt et in ratione consistunt. Et dividit se ratio in duo, sursum et deorsum: sursum in sapientiam, deorsum in prudentiam. 87

2, 8,40

De anima

Sensus iuvatur exterius, quia oculus carnis, quamvis ex natura habeat facultatem videndi, nunquam tarnen per se consequitur visionem nec auris auditum nisi beneficio exterioris lucis et soni. Ymaginatio iuvatur interius, quia ex sensibilibus concipitur. Ratio iuvatur interius, quia spiritus rationalis ex dono creatoris habilis ad cognoscendum verum et diligendum bonum, nisi radio interioris lucis fuerit perfusus et calore succensus, nunquam consequetur sapientie seu caritatis affectum. Intellectus et intelligentia iuvantur superius, quia deus et ignis et lux est. Lux ergo splendorem emittens ex se, quem retinet in se, illuminat intelligentiam ad cognitionem veritatis; ignis vero calorem de se emittens, sed non amittens, inflammat affectum ad amorem virtutis. Et sicut solem non videt oculus nisi in lumine solis, sie verum ac divinum lumen non poterit intelligentia videre nisi in ipsius lumine: Domine, inquit propheta, in lumine tuo vtdebimus lumen. Cum enim mortale hoc induerit immortalitatem et corruptibile hoc induerit incorruptionem, tunc mente pariter et corpore spirituales effecti secundum modulum nostrum per mentis illuminationem omnia sciemus, et per corporis incorruptibilis Ievitatem ubique esse poterimus. Volabimus mente per contemplationem, volabimus corpore per incorruptionem. Discernemus mente, discernemus corpore, cum sensus nostri corporei vertentur in rationem, ratio in intellectum, intellectus in intelligentiam, intelligentia in deum mutabitur. Quedam ergo sunt infra rationem, quedam iuxta rationem, quedam supra rationem. Infra rationem sunt que sensu pereipimus sicut dura et mollia, calida et frigida, Candida et nigra. Iuxta rationem et pervia rationi que ratione pereipimus sicut commoda et incommoda, vera et falsa, iusta et iniusta, ratio siquidem est quidam animi motus, sensum mentis acuens veraque de falsis distinguens. Supra rationem sunt que nec sensus docet nec ratio persuadet, sed aut divina revelatione comprehenduntur aut scripturarum auetoritate creduntur, sicut deum in una substantia trinum et in tribus personis substantialiter unum. Deus siquidem est rerum universitas ita quod nulla singularum, et ideo motibus rationis non subiacet, quia ratio non est nisi de re aliqua. IX. Anima est spiritus intellectualis, rationalis, semper vivens, semper in motu, bone maleque voluntatis capax. Secundum benignitatem sui creatoris atque secundum operis sui effectum variis nuneupatur nominibus. Dicitur enim anima dum vegetat, spiritus dum contemplatur, sensus dum sentit, animus dum sapit; dum intelligit mens, dum discernit ratio, dum recordatur memoria, dum vult voluntas. Ista tarnen non differunt in substantia quemadmodum in nominibus, quoniam omnia ista una anima est: proprietates quidem diverse, sed essentia una. In spiritu tarnen et anima potest esse differentia, quoniam omnis anima spiritus est, sed non omnis spiritus anima. Anime duplices actiones sunt. Alio namque consilio erigitur ad deum atque alio inclinatur ad carnem. Inclinatur autem sie: cum sit subtilis et invisibilis, videri non potest, sed per potentias suas se extendit et ostendit. Per concupiscibilitatem namque appetit, per irascibilitatem contempnit, per rationabilitatem 88

De anima

2,10, 26

inter utrumque discernit. Tota anime essentia in hiis potentiis suis consistit. Nec per partes dividitur, cum sit simplex et individua; et si aliquando partes habere dicitur, ratione potius similitudinis quam veritate compositionis intelligendum est. Simplex substantia est anima, nec aliud nec minus est ratio in substantia quam anima. Sed una eademque substantia secundum diversas potentias diversa sortitur vocabula. Has potentias habet, antequam corpori misceatur: naturales siquidem sunt ei nec aliud sunt quam ipsa. Tota namque anime substantia in hiis tribus plena perfectaque consistit, id est in rationabilitate, concupiscentia et irascibilitate, quasi quadam sua trinitate. Et tota hec trinitas anime quedam anime est unitas et ipsa anima. Deus est omnia sua, et anima quedam sua. Habet siquidem anima naturalia, et ipsa omnia est: potentie namque eius atque vires idem sunt quod ipsa. Habet accidentia, et ipsa non est: sue vires est, sue virtutes non est. Non enim est sua prudentia, sua temperantia, sua iustitia. Potentie anime sunt rationabilitas, concupiscibilitas et irascibilitas; vires sunt sensus, ymaginatio, ratio, memoria, intellectus et intelligentia. Potentie autem possunt dici vires, et vires potentie. X. Quibusdam affectibus et quadam amicitia anima corpori coniungitur, secundum quam amicitiam nemo carnem suam odio habet. Sociata namque illi, licet eius societate pregravetur, ineffabili tarnen conditione diligit illud. Amat carcerem suum, et ideo libera esse non potest. Doloribus eius vehementer afficitur: formidat interitum que mori non potest, timet defectum que per naturam deficere non potest. Oculorum speculatione depascitur, sonoris delectatur auditibus, suavissimis iocundatur odoribus, larga epulatione reficitur. Et licet hiis rebus nullatenus ipsa utatur, gravi tamen merore affligitur, si subtrahantur. Hinc etiam nonnunquam subripiunt vitia contraria rationi, dum anima dilecto corpori indulgens remittendo locum noscitur prebere peccato. Per sensus quoque progreditur anima ad corpus movendum et vivificandum. Novem quoque foramina sunt in humano corpore, quibus secundum naturalem contemperantiam influit et effluit omne, quo idem corpus vegetatur et regitur. Sunt etiam quedam utriusque similia, corporis scilicet supremum et spiritus infimum, in quibus sine naturarum confusione, personali tamen unione facile coniungi possunt: similia enim gaudent similibus. Sed anima que vere est spiritus et caro que vere est corpus in suis extremitatibus facile et convenienter uniuntur, id est fantastico anime, quod corpus non est sed simile corpori, et sensualitate carnis, que fere spiritus est, quia sine anima fieri non potest. Sicut enim supremum anime, id est intelligentia sive mens, ymaginem et similitudinem sui gerit superioris, id est dei, unde et eius susceptiva esse potuit et ad unionem personalem etiam quando ipse voluit absque ulla demutatione nature fuit •(...): sic supremum carnis, id est sensualitas, anime gerens similitudinem, ad personalem unionem eius essentiam suscipere potest. Nec illud mirum est, cum etiam in sensu et memoria pecudis quedam est funitio rationalitatis et in appetitu voluntatis et in hiis que refugit reprobationis. Spiritus namque corporeus qui 89

2, 10, 27

De anima

vere est corpus et sensu naturali inter multa discernit et vi concupiscibilitatis eligit et natura irascibilitatis reprobat. Habet siquidem corporea vita quosdam gradus incrementorum, quibus ad ymaginem summe vite proficit. Primus etenim gradus corporee vite est sensificatio, secundus per sensum Ingrediens ymaginatio, tertius per ymaginationem conceptorum memoria, quartus secundum sensuum passiones quedam sine discretione intelligence Providentia, in qua quidem quasi rationis ymago est et nulla ratio. In hiis omnibus corporea vita spiritualem vitam imitatur: primum in eo quod sentit, secundum in eo quod sensum concipit, tertio in eo quod concepta retinet, quarto in eo quod sive in ymaginatis sive in sensibus secundum quandam rationis similitudinem sive ad appetendum sive ad fugiendum se inflectit. Convenientissima autem media sunt carnis et anime: sensualitas carnis, que maxime ignis est, et fantasticum spiritus, quod igneus vigor dicitur. Unde et quidam de animabus loquens ait: Igneus est illis vigor et celestis origo. Mira societas carnis et anime, spiritus vite et limi terre. Sic enim scriptum est: Fecit deus hotninem de limo terre et inspiravit in faciem eius spiraculum vite, dans ei sensum et intellectum, ut per sensum lutum sibi sociatum vivifkaret et per intellectum regeret; et ut per intellectum intus ingrederetur et contemplaretur sapientiam dei, et per sensum foris egrederetur et contemplaretur opera sapientie. Intellectu intus illustravit, sensu foris decoravit, ut in utroque refectionem inveniret, intus ad felicitatem, foris ad iocunditatem. Sed quia bona exteriora diu stare non possunt, iussus est homo ab exterioribus ad interiora redire, ab interioribus ad superiora ascendere. Tante siquidem dignitatis est humana conditio, ut nullum bonum preter summum ei sufficere possit. Plenum fuit miraculo, quod tam diversa et tarn divisa ab invicem ad invicem potuerunt coniungi. Nec minus mirabile fuit, quod limo nostro se ipsum deus coniunxit, ut sibi invicem unirentur deus et limus, tanta sublimitas et tanta vilitas: nichil deo sublimius, nichil limo vilius. Mirabilis fuit coniunctio prima, mirabilis secunda; nec minus mirabilis erit tertia, cum homo et angelus unus erit spiritus. Eodem namque bono bonus est homo quo bonus est angelus, eodemque bono uterque beatus, si tarnen ambo id ipsum eadem voluntate, eodem spiritu cupiunt. Si enim tam disparem naturam carnis et anime ad unam federationem atque amicitiam deus coniungere potuit, nequaquam erit ei impossibile rationalem spiritum, qui usque ad consortium terreni corporis humiliatus est, cum eodem corpore glorificato, ut sit ei glorie quod fuit sarcine, ad consortium beatorum spirituum qui in sua puritate perstiterunt exaltare atque ad sue glorie sublimare participationem. A d hoc siquidem sola caritate, nulla necessitate ilium creavit altissimus, ut sue beatitudinis faceret participem. Si ergo tantum gaudium et tanta letitia est vita ista temporalis, que constat ex presentia spiritus in corpore corruptibili: quanta letitia et quantum gaudium erit in vita eterna, que constat ex presentia divinitatis in spiritu rationali. Subiciatur ergo corpus animo, animus 90

De anima

2, 11, 40

deo, et unus spiritus erit cum eo. Ita tarnen, si in humilitate permanserit, et gratiam sui creatoris, per quam exaltatus glorificandus est, agnoverit. XI. Ex carne et anima constat homo, et utraque bonum suum habet, in quo gaudet et exultat. Bonum anime est deus cum affluentia dulcedinis sue. Bonum carnis est mundus cum habundantia iocunditatis sue. Sed mundus iste exterior est, deus autem interior: nichil enim eo interius, nichil eo presentius. Interior est omni re, quia in ipso sunt omnia; exterior est omni re, quia ipse est super omnia. Ab hoc ergo mundo ad deum revertentes et quasi ab imo sursum ascendentes per nosmet ipsos transire debemus. Ascendere enim ad deum hoc est intrare ad semet ipsum, et non solum ad se intrare, sed ineffabili quodam modo in intimis se ipsum transire. Qui enim interius intrans et intrinsecus penetrans se ipsum transcendit, ille veraciter ad deum ascendit. Ab huius ergo mundi distractionibus cor nostrum colligamus et ad interna gaudia revocemus. Et si cor nostrum semper tenere non possumus, saltem ab illicitis cogitationibus et vanis restringamus, ut aliquando in divine contemplationis lumine figere valeamus. Hec est enim requies cordis nostri, cum in dei amorem desiderium figitur. Hec est enim vita cordis nostri, cum deum suum contemplatur et ipsa sua contemplatione suaviter reficitur. Et dulce est illi semper ad considerandum, quod ad amandum et laudandum semper est suave. Nichil enim ad beatam vitam prestantius videtur quam velut clausis carnalibus sensibus extra carnem mundumque effectum quempiam intra semet ipsum convert! alienumque effectum a mortalium cupiditatibus sibi et soli deo loqui. Cum anima sit incorporea, per subtiliorem naturam corporis sui, id est per ignem et aerem, que in ipso quoque mundo precellentia sunt corpora et ideo magis spiritui similiora vel sublimiora, corpus amministrat. Ista siquidem priora excipiunt nutus anime vivificantis, eo quod incorporee nature sunt propinquiora quam humor et terra, ut ad eorum proximum ministerium tota moles amministretur. Nullus sine hiis duobus vel in corpore sensus est vel ab anima spontaneus corporis motus. Ignis et aer, quia levia sunt, movent terram et aquam que gravia sunt. Quapropter corpora etiam post anime abscessum moveri videmus, quia ignis et aer, qui duo per anime presentiam tenentur in corpore terreno et humido, ut omnium quatuor fiat temperatio, post eiusdem anime abscessum ad superna evadunt ac sese expediunt. Corporalis autem compositio fit sie: corpus constat ex officialibus membris, officialia ex consimilibus et consimilia ex humoribus, humores ex eibis, eibi ex elementis; et nichil horum est anima, sed in istis tanquam in organis agit et per hec corpori consulit et huic vite, in qua factus est homo in animam vivam. Que cum temperata et ordinata fuerint, congruunt vivificationi, et nunquam recedit anima. Si vero distemperata et confusa fuerint, invita recedit anima secum trahens omnia, sensum scilicet, ymaginationem, rationem, intellectum, intelligentiam, concupiscibilitatem et irascibilitatem. Et ex hiis secundum merita afficitur ad delectationem sive ad dolorem. Corpus autem quod prius integrum tanquam Organum contemperatum 91

2,11,41

De anima

et dispositum, ut melos musicum in se concineret et tractum resonaret, nunc confractum et inutile e regione iacet. Anima vero recurrentibus ad regiones suas elementorum partibus, non habens ubi vires suas exerceat, requiescit ab hiis tantum motibus, quibus corpus per tempus et locum movebat. Anima inter deum et corpus posita per tempus movetur vel reminiscendo quod oblita fuerat vel discernendo quod ignorabat vel volendo quod nolebat. Per locum autem non movetur, quoniam per loci spatia non distenditur. Deus autem corpore non eget aliquo ut sit, nec loco ut alicubi, nec causa ut aliunde, nec forma ut aliquid, nec aliquo genere subiecti in quo subsistat vel alicui subsistat. XII. Immortalis est anima, ne a creatoris sui similitudine discrepare videatur. Non enim poterat ymago esse et similitudo dei, si mortis termino clauderetur. Secundum quendam modum vite, quem nullo modo amittere potest, immortalis est; et secundum quandam mutabilitatem, qua potest vel melior vel deterior fieri, mortalis est. Et sicut mortalis est, cum beate vivere perdit, licet misere vivere amittere non poterit, sie respectu incorporei dei corporea est. Nichil enim invisibile et incorporeum natura credendum est preter solum deum, id est patrem et filium et spiritum sanctum. Qui ex eo incorporeus et invisibilis dicitur, quia infinitus et incircumscriptus est, simplex et sibi omnibus modis sufficiens se ipso et id ipsum; et cum ubique sit in semet ipso, invisibilis et incorporeus esse dinoscitur. Omnis vero rationalis creatura corporea est, et angeli et omnes virtutes corporee sunt, licet non carne subsistant. Ex eo intellectuales naturas corporeas esse dieimus, quia loco circumscribuntur, sicut et anima humana que carne clauditur, que idcirco et esse in loco et localis dici potest: in loco, quia hic et alicubi presens est; localis, quia quod alicubi presens est totum, alibi non est. Non habet tarnen corporalem dimensionem nec corporalem circumscriptionem, quoniam corporalis quantitatis expers est. Sed quia per presentiam et operationem in loco concluditur, localis et ipsa dicitur, verumtamen non sicut corpus, cui secundum locum prineipium, medium et finis assignatur. Respectu incorporee nature que summe incommutabilis ubique est, corporea est anima, quoniam tale aliquid non est ipsa. Nec tarnen per loci spatium ita sistitur vel movetur, ut maiore sui parte maiorem locum occupet et breviore breviorem, minorque sit in parte quam in toto. Per omnes siquidem corporis particulas tota simul adest, nec minor in minoribus nec in maioribus maior, sed alicubi intensius, alicubi remissius, et in omnibus tota et in singulis tota est. Sicut enim deus ubique totus est in toto mundo et in omni creatura sua, sic anima ubique tota in toto corpore suo tanquam in quodam mundo suo, intensius tarnen in corde et in cerebro, quemadmodum deus dicitur preeipue esse in celo. XIII. Ista tria visionum genera manifesta sunt: primum corporale, quo per corporis sensus corpora sentiuntur; secundum spirituale, quo corporum similitudines spiritu, non mente, cernuntur; tertium intellectuale, quo ille res que nec corpora nec corporum formas conspiciuntur. In intellectual! visione 92

De anima

2,13, 47

nunquam fallitur anima: aut enim intelligit, et verum est; aut si verum non est, non intelligit. In visione autem corporali sepe fallitur anima, cum in ipsis corporibus fieri putet quod fit in corporis sensibus, sicut navigantibus videntur in terra moveri que stant, et intuentibus celum sydera stare que moventur; et divaricatis oculorum radiis res una duas formas habere videtur et unus homo duo capita et in aqua remus infractus et multa huiusmodi. In visione etiam spiritual! anima fallitur et illuditur, quoniam ea que videt aliquando vera, aliquando falsa, aliquando perturbata, aliquando tranquilla sunt. Ipsa autem vera aliquando futuris omnino similia, vel aperte dicta aliquando obscuris significationibus vel quasi figurativis locutionibus prenuntiata. In extasi vero quando ab omnibus corporis sensibus alienatur et avertitur anima, amplius quam in sompno solet sed minus quam in morte, non fallitur, sed ipsa mente divinitus adiuta vel aliquo ipsa visa exponente, sicut in Apocalipsi Iohannis exponebatur, magna revelatio est. Cum enim bono spiritu assumitur, anima falli non potest, quia sancti angeli miris modis visa sua facili quadam ac prepotenti iunctione vel commixtione nostra esse faciunt et visionem suam quodam ineffabili modo in spiritu nostro informant. Ipsi siquidem hiis corporalibus iudicandis atque ministrandis presunt et eorum significativas similitudines in spiritu ita discernunt et tanta potentia quodam modo tractant, ut eas etiam possint hominum fratribus revelando miscere. Inde est quod angelus domini apparuit Ioseph in sompnis dicens: Noli timere accipere Mariam coniugem tuam; et iterum: Tolle puerum et matrem etus et fuge in Egyptum. Deus autem per prophetam dixit: Effundam de spiritu meo super omnem carnem, et iuvenes visiones videbunt, et senes sompnia sompniabunt. Sunt alia visa usitata et humana, que vel ex spiritu ipso nostro multipliciter existunt vel a corpore spiritui quodam modo suggeruntur, sicut fuerimus affecti a came vel animo. Non solum enim vigilantes homines curas suas cogitando versant in similitudinibus corporum, verum etiam dormientes hoc sompniant quo indigent. Nam et negotia sua gerunt ex animi cupiditate et epulis poculisque inhianter instant, si forte esurientes sitientesque dormierint. Vigilantibus etiam occulto quodam instinctu ingestas esse cogitationes, quas divinarentur, novimus, sicut Cayphas pontifex prophetavit, cum eius intentio prophetandi voluntatem non haberet. Multa videt anima et eadem natura est visionum sive in vigilantibus sive in dormientibus sive in egrotantibus, quoniam non ex alio genere sunt que videntur quam ex natura spiritus, de quo vel in quo fiunt similitudines corporum. Obscuratas namque vias sentiendi habent, ut videant quod sompniantes vident. Visa siquidem freneticorum similia sunt visis sompniantium, similia sunt cogitationibus vigilantium. Dormientibus quippe in cerebro consopitur via sentiendi, que intentionem ad oculos ducit. Ideoque ipsa intentio in aliud aversa cernit visa sompniorum tanquam species corporales assint, ut sibi dormiens vigilare videatur et non similia corporibus, sed ipsa corpora intueri se putet. Ego autem multo amplius ammiror et vehementius stupeo, quanta celeritate ac facilitate in se anima fabricetur ymagines corporum, que per corporis oculos 93

2,13, 48

De anima

viderit, quam freneticorum vel sompniantium vel etiam in extasi visiones. Quecumque tarnen illa natura visorum est, et procul dubio corpus non est. Non enim corpora visa illas ymagines in spiritu faciunt nec eandem vim habent, ut aliud spirituale forment, sed ipse spiritus in se ipso celeritate mirabili utpote spiritualis, intellectualis atque rationalis. Omnium que sibi videre videntur dormientes quinque sunt genera, videlicet oraculum, visio, sompnium,