Kökler: Yay Çeken Kavimlerin Şafağı III [3] 9786254081682, 9786254081651

Citation preview

.

.

KOKLER YAY ÇEKEN KAV İ M L E R İ N Ş A FA G I

Dil. ARKEOLOJİ. TARİH, ANTROPOLOJİ VE ETNOGRAFYA l Ş I G 1 N DA ALTAY HALKLARIN 1 N Kö KENİ

lll. CİLT

ANTROPOLOJİ

VE

ETNOGRAFYA

Hazırlayan

SERGEN ÇİRKİN

1

1

YAYIN NU:

1741

KÜLTÜR SERİSİ:

973

T.C. KÜLTÜR ve TURİZM BAKANLIGI SERTİFİKA NUMARASI: 49269 ISBN: 978-625-408-168-2 www.otuken.com.tr

1

978-625-408-165-1 (Tk]

otukenıaotuken.com.tr

ÖTÜKEN NEŞRİYAT A.Ş.®

İstiklal Cad. Ankara Han 65/3•34433 Beyoğlu-İstanbul Tel: 10212) 251 03 50•10212) 293 88 71

-

Faks: (0212) 25100 12

Editör: Göktürk Ömer Çakır Kapak Tasarımı: Ceyhun Durmaz Dizgi-Tertip: Mahmut Doğan Baskı ve Cilt: VİZYON BASIMEVİ KAGITÇILIK

MATBAACILIK VE YAY. SAN. TİC. LTD. $Tİ. Beylikdüzü O.S.B Mah. Orkide Cad. No:l/Z

Beylikdüzü/İSTANBUL Tel: 10212) 671 61 51 Sertifika No: 52098

üi" � ::ı O" c: '

İÇİNDEKİLER AN T ROPOLOJİK KÖKLER TARİHi VERiLER IŞIGINDA YERLİ SİBIRYA HALKLAR! ILYAS TOPSAKAL .

.

.

.................. ................................................................ .................. ...... ..................

POPÜLASYON GENE T İGİ ALTAY DİL AİLESi TEORiSİNE DAYANAK OLABİLİR Mİ? DENİZCAN DEDE VE ESAT ZAHiD ÖZCAN . . .

. ..

........................................ ...... ........... ......... .

.............

9

47

MACAR OVASl'NIN AVAR VE MACAR YURT TUTUŞ DÖNEMl'NDEKİ TARİHSEL VE AN T ROPOLOJiK GÖRÜNÜMÜ KISA BiR ÖZE T AN TÔNİA MARCSİK VE BAlAZS TİHANYI . . . .. .. . . 99 .............................. ...... ....... ...............

......

............ ..

ALTAY HALKLARININ ORTAK BILİNÇALTI: ŞAMANIZM KÖKEN AİDİYETi AÇISINDAN TOTEMiZM VE ATALAR KÜLTÜ INANCI KÜBRA YILDIZ ALTIN . .

.

SİBİRYA VE ALTAY'IN TÜRK DİLLİ HALKLARINDA $AMANİZM İNANCI ATILLA BAGCl . . .. .

.

..

.......... ............................................. ...................................... .......... . .......

119

...... ........ ............. . ......................................... ...... .......................... .....................

145

ASYA VE SİBİRYA HALKLARINDA ŞAMANLAR iN KUTSAL GiYSi TASARIMLARI: BENZERLİKLER VE FARKLILIKLAR BAGLAMINDA KÜLTÜREL ET KİLEŞİM KEVSER GÜRCAN . . . 185 ................. ........... ........................... ............................. ........................ ...........

SİBİRYA ŞAMANİZMINDE HİN T VE BUDİST iZLERİ CEMİL KU T LU TÜRK ...................................................................................................................... 247

SAHA [YAKUT) TÜRKLERİNİN GELENEKSEL INANIŞLARINDA HRIS TIYANLIK iZLERi ÜMİ T ŞAHIN

.................................................................... ..............................................................

ESKİ TÜRKLERDE GÖK - TANRI DURMUŞ ARIK .

.

.

................ ................................... ....................... .................................................

YAŞAYAN TÜRK HALK İNANMALARINDA BÜYÜ YAŞAR KALAFAT

........................................ ................

.

.

. . . ................................................ ..............

269 285 317

DÜNYA GÖRÜŞÜ VE YASAM BOZKIR HALKLARINDA DEVLE T FiKRiNiN DOGUŞU VE İŞLEYİŞİ BULKAKTAN T INÇLIGA / KARGAŞADA �. ESEN LİGE ... . . ABDULLAH GUNDOGDU .. . . .................................. ... . . ....... .... .........................

...........................

363

MOGOLİS TAN'DAKI ESKi TÜRK YAZI TLARI VE DAMGALAR! ÇERÇEVESİNDE TÜRKLERDE DAMGA KÜLTÜRÜ . .. .. . FATMA ALBAYRAK-AZZAYA BADAM . . 413 ............ ......... . . . .

.

. . . .............. ........................ ......... ..........

ARKE OLOJİK BULGULAR 1$1GINDA ALTAY OKÇULUGU RECE P EF E ÇOBAN

......................................................................................................................

TÜRK TAR İHİNDE AT VE ATLI MEZAR GELENEGI OGUZ ERT EN

.................................................................................................................................

RUNİK HARFLİ TÜRKÇE METİNLER DE GEÇEN T ERiMLERİN TÜRK-MOGOL DEVLET GELENEGİNE YA NSIMA SI SAFFET ALP YILMAZ

.....................................................................................................................

TÜRK-MOGOL TARİHiNDE DİNSEL VE GÜ NDELİK BOYUTLARIYLA iÇK İ KÜLTÜRÜ DELA L YATKIN

.......... .....................................................................................................................

445 513

549 569

TARİ H İ VE Rİ L E R I Ş I G I N DA YE RL İ Sİ B İ RYA HALKLARI İLYAS TO PSAKAL"

Coğrafya, Batılı Keşifler ve İşgal Sibirya, günümüzde Rusya Federasyonu'nun %40'ını oluşturan, yer altı kay­ nakları bakımından da tüm Rusya'nın %'ünden fazlasını karşılayan, yüzölçü­ mü devasa bir bölgedir. Batısında Ural Dağları, doğusunda Pasifik Okyanusu, kuzeyinde Kars Laptev ve Doğu Sibir Denizleri ve güneyinde Kazakistan ve Moğol bozkırlarının sınırını oluşturduğu kuzey Türkistan vardır. 1 En genel hali ile Sibirya; Batı Sibirya, Doğu Sibirya ve Uzak Doğu olarak üçe ayrılır. Batı Sibirya; Ural'dan başlar ve Yenisey Nehri'ne dek ilerler. Doğu Sibirya; Yenisey'den başlar ve Pasifik kıyı şeridi dağlarına dek ilerler, Uzak Doğu ise Pasifik Okyanusu'nun kıyı bölgeleri boyunca ilerler. Kışları bölgeye göre -70'e dek varan soğuklar görülür, yazları ise bu değer 30 dereceye dek yükselir. Yüzölçümünün büyüklüğü ile Sibirya hem ılıman hem de soğuk iklim kuşağı içerisindedir. Doğuda Uzak Doğu dağları, güneyde yüksek dağlar ve batıda Ural ve Avrupa dağları nedeni ile Pasifık'in ılıman etkisinden yararlanama­ maktadır. Yalnızca kuzeye doğru yüzü açıktır, bu nedenle de oldukça soğuk bir hava dalgası bölgeye hakimdir. 2 Tam bir nehirler ülkesi olan Sibirya' da büyük küçük bir çok kolları ile 4 büyük nehir vardır: Ob, Yenisey, Lena ve Amur. Ayrıca en büyüğü Baykal olan bir çok da göl vardır. Bu su kaynakları, soğuk iklimi dengeler ve insan yaşamı­ na uygun hale getirir. Sadece su kaynakları ile değil flora-faunası ve diğer tüm yeraltı ve yerüstü kaynakları ile Rusya'nın tüm zenginliğinin %90'ını oluştu­ rur. Bu zenginlik Sibirya'nın tüm sert iklim koşullarına ve tarıma elverişsiz toprak yapısına rağmen binlerce yıldır bir çok kavme ev sahipliği etmesine yol açmıştır. Ruslar ise bölgeye 1 7. yüzyılda gelmiştir. Sibirya'nın coğrafyası ve iklimi üzerine genel bir izahat verdikten sonra bölge üzerine yapılmış ça1

Prof. Dr., İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fak. Tarih Bölümü, [email protected] Hayit, B. (2000).Sovyetlerde Türkliiğün ve İslamın Bazı Meseleleri. İstanbul: TD AV. s. 26-27. Naumov, İ.N. (2009). TheHistory ofSiberia (Ed. David N. Collins). London: Routledge. s. 4.

10

l\Öl\LER • YAY ÇEl\EN KAVIMLERiN ŞAFAGI 111· ANTROPOLOJi VE ETNOGRAFYA

lışmalara kısaca bakmakta fayda vardır. 3 Sibirya araştırmalarının başlangıcını tespit etmenin zorluğu bir yana Yu­ nan gezgini ve coğrarfyacısı Strabon tarafından tutulan ilk coğrafi kayıtlarda bölge hakkında bilgilere rastlanmaktadır. Ondan başka Çinli tarihçi Ssu-ma Ch'ien'in MÖ il. binden başlayarak milada dek Hunlar hakkında bilgiler ver­ diğini bilmekteyiz. Bunların yanında seyyahların da eserlerinde bölge hak­ kında kısmen bilgiler bulunmaktadır. Bu gezginler ve coğrafyacılar arasında Plano de Carpini, Wilhelm von Rubruk, Marco Polo, Gerdizi, Reşüdiddin ve İ bn Batuta sayılabilir.4 Günümüzde ise Sibirya tarihi yazımının en önemli temsilcileri başta Ruslardır. Bunda bölgenin Ruslar tarafından işgalinden son­ ra 1 637'de kurulan Sibirya Ofisi arşiviyle başlayan çalışmalar etkilidir. Belge­ lerle aydınlatılamayan dönem ise arkeolojik çalışmalar ışığında ele alınmıştır. 1 6. yüzyılda başlayan Sibirya'nın haritalandırılması işi 1 7. yüzyılın tamamın­ da devam etmiştir ki bu haritaların en değerlileri net matematiksel veriler belirtmeyen S. U. Remezov tarafından çizilmiştir. 5 Çarlık döneminde 1 7. yüzyıl Sibiryası hakkındaki çalışmalarda Hristiyan­ lık öğesinin öne çıktığı görülür. Yu. Krijaniç ve S.U. Remezov'un ortak dü­ şüncesi Hristiyan öğretisinin ve eğitiminin Rus devleti için en doğru politika olduğudur. Belirtilmesi gereken nokta 1. Petro'dan itibaren Sibirya hakkında sistematik biçimde bilimsel çalışmaların yapıldığıdır. Bu dönemde bir çok as­ keri ve bilimsel keşif seferi düzenlenmiştir. 18. yüzyıla gelindiğinde Sibirya, Rus İ mparatorluğu bünyesinde en çok çalışılan konu olmuştur ve çalışmaların odak noktası kuzeydir. Bu bölgeye yapılan ve çok değerli malzemeler elde edilen gezilerden ilki l.Krilov'un 1 734 tarihli gezisidir. Ardından 1. ve il. Kamçatka gezileri ve diğerleri gelmiştir. 1 7.-18. yüzyılların en öne çıkan Sibirya araştırmacısı Gerhard Frederick Mül­ ler'dir. Artık Sibirya, araştırmacıların da ortaya koyduğu gibi bir altın ma­ denidir. Yeraltı ve yerüstü kaynakları ile dünyanın ve Rusya'nın en büyük rezervinin bulunduğu bölge keşif duygusunun ardından sömürü isteğini de beraberinde getirmiştir. Bu durumu eserinde de dile getiren, Sibirya'nın tarih ve etnoğrafyası üzerinde oldukça önemli eserler veren Tatişev ve Lomano­ sov'tan bahsedilmelidir.6 1 9. yüzyılın ilk yarısında F. Litke ve F. Wrangel adındaki, ilki kuzeydoğu Pasifik'e, ikincisi Sibirya'da yaşayan halkların etnografik özelliklerine ilgi du­ yan iki Rus kaşif sahaya yeni bilgiler katmıştır. Topladıkları bilgiler alanında 3 4 5

6

Forsyth, j. (1994). AHistory ofthe Peop/es ofSiberia, Russian's North Asian Co/ony 1581-1990, UK: Cambridge University Press. s. 7. Naumov. age. s. 6. Remezov, S.U. (1882). Çertyojnaya Kniga Sibiri, Sostavlennaya Tobolskinı synom Boyarskim Remezovim v 1701 Godu. SPB.; Goldensberg, L.A. (1965). Senıyon Ulvanoviç Remezov Sibirski Kartografi Geograf1642-Posle 1720, Moskva. Tatişev, V.N. (1964). İstoriya Rossiyskaya, T.4. Moskva. s. 316-324.

ANTROPOLOJiK KOKLER

11

ilktir.7 19. yüzyılın başından itibaren Sibirya bölgesi önemli ekonomik ve sos­ yal değişikliklere uğramıştır. Çalışmalara Sibirya'daki ilk Rus yerleşimciler, bunların kronolojik biçimde yerleşmeleri, idari, iktisadi ve kültürel durum da bu yüzyılda yansımaya başlamıştır. Bu çalışmalardan P.A. Slovtsov'unki Rus kolonizasyonunun Sibirya sahasındaki görünmeyen yüzünü ortaya koyması bakımından değerlidir.8 Sibirya'da sosyal düşünce üzerinde Dekabristlerin yadsınamaz bir etkisi olmuştur. Burjuvanın yanında üretici sınıfa da hitap eden Dekabristlerin etki­ si ile Rus göçlerinin bölgedeki çalışan nüfus üzerine etkileri konulu çalışma­ lar yapılmıştır. Sosyalistler döneminde de Sibirya'da kapitalizmin ezdiği aşağı sınıflar gündeme getirilmiş, bu süreçler bölge konulu eserlerde eleştirilmiştir. Sovyetlerin %60'ına tekabül eden bu bölgenin acımasızca sömürülmesi ve yerli halkın ezilişi dönemin eserlerine yansımıştır.9 Belirtilmesi gereken nokta Çarlık Rusyasından beri ezilen Sibirya'nın, Sovyet döneminde sömürüsüne dur denildiği iddia olunmuştur, ancak bu yalnızca bir hipotez olabilir. Ö te yandan nüfus yerleşiminde göçler ve yerli halkın azınlıkta kalması meselesi, her iki dönem için de sorunlu olan konulardır. 20. yüzyılın başında yeni Cum­ huriyetler kurulmuş, Buryatya, Yakutistan, Altay, Şor, Tuva, Hakasya, Çukçi gibi şehirler, bölgeler ve cumhuriyetler kurulmuş ve yeni çalışmaların kapısı açılmıştır. Kronolojik Özet Sibirya'nın tarihi coğrafyasına bakıldığında 4 ana döneme ayrılarak gidile­ bilir: 1 - Başlangıçtan 1 6. yüzyıl sonuna dek Sibirya, 2- 1 7. yüzyılda Sibirya, 3- 1 8.-20. yüzyılın başında Sibirya ve 4- Sovyetler Sibiryası'dır. Sibirya hak­ kında Eski Taş Devri'nden bile bilgilere ulaşılmıştır. Dönem insanı balıkçılık, avcılık ve elbette toplayacılıkla uğraşmıştır. ıo Demir Çağı'nda (MÖ 1. yüzyıl) Sibirya'da halkların oluşumu devam et­ miştir ve M Ö VII. - MS IV. yüzyıllara kadar kavimler meydana gelmiştir. Hun Devleti'nin ortaya çıkışı ile MÖ III. yüzyılda Sibirya'nın büyük bir kısmı Hun­ ların eline geçmiştir. 1 1 Hunların zayıflayarak batıya göçmesinin ardından or­ taya çıkan Türk Devleti Göktürk Kağanlığı devrinde Türk boyları bu sahada Altay, Sayan, Kingan Dağları civarına, Minusinsk Ovası ve Ob Irmağı'nın üst 7 8

9

10

11

Miller, G.R (1937).İstoriya Sibiri, T.Il. Moskva.- Leningrad: İzdatelstvo Akademii Nauk SSSR. s. 1 ı. Slovtsov, P.A. (1886/1888). İstoriçeskoeObozrenie Sibiri, T.1-T. 2. SPB. Andrieviç, V.K. (1889). İstoriçeskoeObozrenie Sibiri, I-11. SPB. Bakulina, T.İ.; Ermolaeva, V.A. (2010). İstoriçeskaya Geografiya Sibiri, Tyumen: Izdatelstvo Tyumenskogo Gosudarstvennogo Universiteta. s. 25-28; Red. Okladnikov A.P.; Şunkov, V.l. (1968-1969). İstoriya Sibiri s Drevneyşix Vremen do Naşix Dney. V Pyati Tomax, T.1. Leningrad: Nauka. s. 37-218. Geniş bilgi için bakınız; Gömeç, S. (2012). 1iir kHun Tarihi, Ankara: Berikan Yayınları.

12

KOKLER •YAY ÇEKEN KAViMLERiN ŞAFAGI 111· ANTROPOLOJi V E ETNOGRAFYA

kısımlarına göç etmişlerdir. 12 Böylelikle günümüzdeki Sibiryalı Ttirk halkları olan Altaylılar, Hakaslar, Şarlar, Tuvalıların atalarını oluşturmuşlardır.13 Gök­ türk Kağanlığı'ndan sonra bölgeye hakim olan Kırgız Kağanlığı devrinde böl­ gedeki Yenisey boylarının takas ile ticaret yapan ve tarımcı bir halk olduğu­ nu görmekteyiz. Bunlar Kırgızlardı. Moğolların gelişine dek bölgede yaşayan Kırgızlar, Moğolların ardından kuzeye göç etmiş ve Yakutların ortaya çıkışının temelini atmışlardır. Bir kısmı da Moğollara karışarak onlarla beraber Baykal yakınlarına yerleşmişlerdir. 14 Moğol Devleti, 13. yüzyılda Sibirya topraklarını ele geçirmiştir ancak yıkı­ lışının ardından bu topraklar Ak Orda, Altın Orda ve bazı Moğol ulusları ara­ sında taksim olunmuştur. Dönemde Batı Sibirya'da Tatarlar bulunmaktadır. Bunların Moğol cebri ile Orta Asya bozkırlarından göç ettirildiği kabul edil­ mektedir. Yarı yerleşik düzende yaşayan ve ekonomisi hayvancılığa ve tarıma dayalı Tatarlar arasında Ttirk, Ugor, Moğol boylarının bulunması muhtemel­ dir. 1 5. yüzyıla gelindiğinde Sibir Hanlığı'nın ortaya çıktığını görmekteyiz. Başkenti İrtiş'in sağ kesiminde kalan İsker (Kaşlık) şehridir. 1 6. yüzyılda Batı Sibirya'da knezlik adı verilen birimler oluşmaya başlamıştır. Bununla birlikte merkezi güç Sibir Hanlığı'na aittir. Her ne kadar Rus yıllıklarında ilk müna­ sebetlerin 1 1 . yüzyıla dayandığı yazılmışsa da Ruslar ile Sibirya'nın karşılaş­ ması 13. yüzyılda başlamıştır. Çar III. İvan devrinde başlayan Rusların Ural'a tacizleri başta başarısız olsa da Korkunç İvan dönemi politikaları ile amacına ulaşmıştır. 1574'te ilk askeri üsler Tobol Nehri boyların inşa edilmiş , Sibir Hanı Küçüm'ü mukavemete zorlamıştı. Sibirya'ya ilk saldırılar ise 1 582 yılın­ da Yermak komutasondaki Kazak (Kosak) ordusunun baştanbaşa yıkımları ile başlamış, Küçüm Han'ın yenilmesi ile Batı Sibirya'nın Rusların eline geçme­ mesi için hiçbir sebep kalmamıştır. 15 Yermak'ın seferinden sonra Ruslar Batı Sibirya'dan doğuya doğru ilerlemiş, birçok kale ve şehir inşa etmiştir. Ttimen şehri, ticaret merkezi haline getirilmiş, 1 58 7'de İrtiş Nehri'nin en yüksek yerine Tobol şehri kurulmuştur. Bu şehir 1 590'dan itibaren Sibirya'nın en önemli şehri olacaktır. Nitekim Ttimen'den sonra bir askeri garnizon, ticaret ve vergi toplama merkezi haline gelecektir. Belirtilmesi gereken önemli bir nokta; Rusların Batı Sibirya'yı ve Ural'ın ötesini istemesinin en büyük sebebi kürklerdir. Takas usulüyle yok pahasına aldıkları kürkleri büyük şehirlerde yüksek fiyatlardan satmaktadırlar. 1 6

12

Taşağıl, Ahmet. (2014).Gök-Tıirkler 1-ll-III, Ankara: TTK Yayınları. Taşağıl. age; Fayzrahmanov, G. (2000). Drevnie Tyurki v Sibiri i Centra/'noy Azii. Kazan. s. 91-92. 14 Bakulina & Ermolaeva.age. s. 29-30. 15 Bakulina & Ermolaeva. age. s. 33-35; ayrıca bk. Slovtsov, P.A. (2006).İstoriya Sibiri. Ot Ernıaka do Ekaterinı II. M.:Veche. 16 Bakulina & Ermolaeva. age. s. 37-38. 13

ANTROPOLOJiK KÖKLER

1

13

Rusların Batı Sibirya'yı işgalinden sonra bölgeye Rus nüfus yerleştirilme­ ye başlanmış ve yeni şehirler kurulmuştur. Bunlardan biri 1 60 1 'de kurulan Mangazeya'dır. Başta vergi toplama merkezi olan şehir, zamanla Sibirya'nın en önemli şehri haline gelmiştir. Bunun yanında ticaret kervanlarını korumak için askeri garnizonlar da kurulmuş, bu garnizonlar Rusların doğuya ilerleyi­ şinde lojistik destek sağlamıştır. 1 604' de Tomsk şehri 1 6 1 9' da Yeniseysk Kale­ si inşa edilmiş ve buraya Rus köylüleri yerleştirilmek sureti ile hızla büyüme­ si sağlanmıştır. 1 628'de Krasnoyarsk, 1 630'da İlimsk şehirleri kurulmuştur. İlimsk, Çin ve Moğolistan mallarıyla dolu kervanların bekleme ve dinlenme yeri görevini de üstlenmiştir. Bu şehir Rusların Lena ırmağına doğru açıla­ rak Sibirya'nın doğu bölgelerine girmelerinde atılmış ilk adım olmuştur.17 1 7. yüzyıl'da Amur Irmağı ve Baykal ötesini de işgal eden Ruslar Lena ve Amur olmak üzere büyük nehirlerin etrafındaki tüm toprakları ele geçirmişlerdir. Bu yüzyılda gönüllü ve görevli kişilerden oluşan keşif gezileri düzenlenmiştir. Kısacası 1 7 . yüzyılda Ruslar, Sibirya'nın doğu ucundaki Pasifik Okyanusu'na kadar ilerleyerek Doğu Sibirya'yı baştanbaşa keşfetmişlerdir.18 1 8 .-20. yüzyılın başında Sibirya'ya baktığımızda 1 8 . yüzyıl ortalarından itibaren Çin'in Rusya'yı tehdit ettiğini görmekteyiz. 1 755-1 758'de Çin, Cun­ garya'yı yenip Ob ve İrtiş arasındaki havzaya yerleşmiştir. 1 756'da Çin'in baskısından kaçan Dağlık Altay kavimleri Rusların himayesine girmiştir. İki devlet arasında doğal sınır Amur olarak kabul edilniştir. Rusların iskan poli­ tikası bu devirde de devam etmiş, Altay bölgesi başta olarak zorunlu göçler ile yerli nüfus devşirilmiş ve Sibirya'da 'yabancı' nüfusu giderek artmıştır. Bunun yanında Sibirya artık suçluların sürgün mekanıdır ve bu durum nüfus artışının bir anda büyük oranda artmasına neden olmuştur. 1 9.-20. yüzyılda tarım ve hayvancılığın aynı zamanda balıkçılık ve zanaatın geliştiğini görüyo­ ruz. Madencilik için de adımlar atılmış, bölgede taş kömürün yanı sıra altın ve gümüş de bulunmuştur. Gemi yapımcılığı devam ettirilmekle birlikte kara yolu ve deniz yolu taşımacılığına önem verilmiştir. Bölgenin nitelikli eleman ihtiyacına binaen okullar açılmış, mesleki eğitim merkezleri kurulmuştur. Bu çerçevede 1 888'de Tomsk şehrinde ilk üniversite İmparatorluk Üniversite­ si adıyla eğitime başlamıştır. Bölgeye gönderilen sürgünlerin de Sibirya'nın kültür dünyasına oldukça katkısı olduğunu söylemek gerekir. 19 Bu dönemde Doğu Sibirya'yı keşif çalışmaları hızlanmış, güneyde Altay bölgesi, imparator­ luğa katılmış ve maden arama işlemleri başlatılmıştır. Bunun yanında Sibirya artık Doğu ve Batı şeklinde idari olarak bölünmüştür. Kısacası 1 8.-20. yüzyıl­ lar arasında Sibirya'da hafif ve ağır sanayı gelişmeye başlamıştır. 17

Bakulina & Ermolaeva. age. s. 42-44; Miller. age. s. 301-320. Pokşişevskiy, V.V.; Vorob'ev, V.V. (1969). Sovetskiy Soyuz. Rossiyskaya Federatsiya. Vostoçnaya Sibir', Moskva: Mısl'., s. 17. 19 Bakulina & Ermolaeva. age. s. 88-111.

18

14

!

l\Öl\LER • YAY ÇEl\EN l\AVIMLERIN ŞAFAGI 111. ANTROPOLOJi VE ETNOGRAFYA

Tarihi Veriler Işığında Yerli Sibirya Halkları Modern insan Homo Sapiens yaklaşık 45 bin yıl önce Sibirya'ya girmiş ve Ü st Paleolitik dönemi başlatmıştır. Taş devrine ait önde gelen buluntu merkezle­ ri; Malta, Buret (İ rkutsk Bölgesi) , Malaya Sıya (Hakasya) ve Uşki (Kamçat­ ka) 'dir.Mezolitik Çağ'da Sibirya'nın iklimi, yeryüzü şekilleri, flora ve faunası günümüzdeki halini almaya başlamıştır. Avcılığın karakteri değişmiş; ilk ola­ rak mamutlar ve diğer büyük hayvanlar yok olmuş, daha sonraki av sürecinde yay ve ok en önemli unsur olarak yaygınlık kazanmıştır. Bu dönemde insanlar, bütün Sibirya'ya yayılıp yerleşmeye başlamışlardır. Neolitik Çağ ile Sibirya'nın farklı bölgelerinde, kendine özgü lokal kültür­ ler gelişmiştir. MÖ 4. binyılın sonu 3 . binyılın başında ilk madenci kültürler ortaya çıkmış; gerçek anlamda maden devrine ise M Ö 3. binyılın ortasında, Erken Tunç Çağı'nın başlamasıyla girilmiştir. Bu dönemde, Altay ve Minu­ sinsk vadisi boylarında çok ileri bir medeniyet ortaya çıkmıştır. Sözkonusu madenci halklar aynı zamanda hayvancılıkla uğraşmışlar, büyük sürülere sa­ hip olmuşlardır. Tunç Çağı süreci boyunca göçler artarak devam etmiş, kültü­ rel ve etnik karışım çeşitlenmiş, batıdan ve güneyden yeni yabancı kavimler Sibirya'ya girmiştir. Sibirya'daki eski kültürlere bakıldığında Afanasyev, Okunev, Andronov, Karasuk, Tagar kültürünü açıklamak gerekir. Afanasyev kültürünün sahası Minusinsk-Hakasya Vadisi, Altay, Doğu Kazakistan, Batı Moğolistan ve Doğu Türkistan bölgeleridir. Bulunan mezarlarda ölülerle birlikte değerli eşyaları ile bacakları hafif bükülmüş insan figürlerini görmekteyiz. Bulunan aletlerin bazısı tunçtan olmak üzere bir çoğu taştandır. Kemik incelemeleri tam ayrın­ tısı ile yapılmadığından bu kemiklerin Kafkas ve Moğol ırkından kişilere ait olduğu iddia edilmektedir.20 Okunev kültürü, Hakasya ve Krasnoyarsk'ta görülmüştür. Kalıntılardan bölge halkının hayvancılık yaptığı, avcılık ve balıkçılıkla da uğraştığı anla­ şılmaktadır. Sürülerin büyümesi ile daha çok otlağa ihtiyaç duyan halk, yeni yurtlar edinmiş, yaylak, kışlak ve hatta baharlık olarak dahi farklı yurtlar kullanmışlardır. Okunevlerin, tepelerin üzerinde Hakasların "sve" dediği taş kaleleri yaptığı düşünülmektedir. Dönemden kalan seramik kaplar saksı-ka­ vanoz şeklindedir. Mezar taşları dikdörtgendir ve ölüler mezar içinde sırtüstü yatırılmıştır, bacakları büküktür ve başlarının altında yastık vardır. Okunev kültürü mezarlarının dikkat çekici bir özelliği, toplu mezar olmasa da ikili mezar geleneğinin görülmesidir. Kemik incelemelerinde iki farklı antropolo­ jik tip tespit edilmiş; ancak Mongolid tipin ağır bastığı görülmüştür. Andronov kültürünün yayılış sahası, Ural'dan başlayarak Yenisey'e dek olan büyük alandır. Bu dönemin en tipik eserleri genellikle düz tabanlı geniş 20

Xakasskiy Natsional'nıy Kraevedçeskiy Muzey İ m. L.R. Kızlasova, http://www.nhkm.ru/in­ dex.php?option =com content&view=article&id =52&Itemid =243&lang=ru, 1 7. 1 2.20 1 6 _

ANTROPOLOJiK KÖKLER

l !

15

ağızlı, kulpsuz, menderesler ile bezeli kaplardı. Andronovların hayvancılık ya­ nında basit tarım da yaptıkları görülmektedir. Taş çapalar ile su kıyılarındaki elverişli arazide toprağı işlemişler ve sulamışlardır. Dönemde madencilik an­ lamında ustalaşıldığı, tunç döküldüğü, her türlü aletin tunçtan yapıldığı gö­ rülmüştür. Altının da maharetle işlendiği, çeşitli ziynet eşyaları yapıldığı tes­ pit edilmiştir. Mezarları taşlarla çevrilmiş, kurganlar şeklindedir ve ölüler sol tarafa yatmış vaziyette kolları ve bacakları bükülmüştür. Mezarlara ölülerle beraber tunçtan yapılmış süsler ve yemek kapları koyma geleneği bu dönem­ de de görülmektedir. Bununla birlikte bazen ölülerin yakıldığı da olmuştur.21 Karasuk kültürü, Orta Asya bozkırları ve Çin'in kuzey-batısında görülen kültürdür nazariyesinin yanında, kültür kökenini Orta Asya'dan gelen Pa­ mir-Fergana insanına bağlayanlar da vardır.22 Başta göçebe bir hayat süren Karasuklar zamanla yerleşik düzene geçmiş, tarım ve hayvancılıkla uğraşmış­ lardır. Karasuk kültüründe, metalürji sahasında ustalaşıldığını görmekteyiz. Tunçtan biçilmiş çeşitli kesici aletler mahir biçimde işlenmiştir. Mezarlara ba­ kıldığında dört köşeli taştan yapılmış odacıklar şeklinde yapıldığını görmek­ teyiz. Ö lüler ise bacakları hafif bükülmüş biçimde gömülmektedir. Bununla birlikte bulunan koşum malzemelerinden atın binicilik amacı ile kullanılmaya başlandığı da anlaşılmaktadır. Tagar kültürü; doğuda Sayan Dağları, batıda ise Altay Dağlarıyla çevrelen­ miş Minusinsk-Hakas Havzası'nın bozkırlarında vücut bulmuştur. Coğrafya­ nın etkisi ile Tagarların diğer kültürlerden daha az etkilendiği söylenebilir. Karasuk kültürünün yerini alan Tagar kültürü batıdan Büyük Kazak bozkırı, kuzeyden geniş Tayga ormanları, doğudan Baykal gölü, güneyden ise Orta Asya çölleriyle çevrilidir. Bol su kaynaklarının, dağların ve çeşitli otların bu­ lunduğu bozkırların bir arada bulunması eski zamanlardan beri insanların dikkatini çekmiştir.23 Tarım için elverişli olmayan kış etkisi yüzünden Tagar­ lar mevsimlik olarak göçmüş, bu mevsimlik hayvancılık kültürü sonraki Ttirk halklarında; Hakas, Altay, Tuvalılarda da görülmüştür. Tagar kültürü; 1 - MÖ VII. yüzyıldan V. yüzyılın başlarına kadar olan süreç, 2- MÖ V-III. yüzyıllara kadar ve 3- MÖ 11-1. yüzyıllar olarak üç kısma ayrılır.24 Pazırık kültürünün yayılma sahası Dağlık Altay' dır ve MÖ 1 . binyılın ikin­ ci yarısında görülmektedir. Büyük küçük bir çok kurgan tipine rastlanan kül­ türe ait günümüze dek açılmış 1 50 kadar kurgan vardır. Pazırık kültürüne 21

22

23

24

Xakasskiy Natsional'nıy Kraevedçeskiy Muzey İm. L.R. Kızlasova, h t t p : / / w w w . n h k m . r u / i n d e x . p h p ? o p t i o n= c o m _ c o n t e n t & v i e w = a r t i­ cle&id = 52&Itemid=243&lang=ru, 17.12.20 1 6 Çlenova, N.L. (1 970). Karasukskaya Kul'tura, Materialı Po Drevney İstorii Sibiri. Ulan-Ude. Bokovenko, N. "İç Asya 'da Mi/allan Önceki Binyılda Türklerin Ata/arma Atfedilen Kiiltiirler". Çev. (Emel Esin) Türkler, C. l. s. 494 5 1 7. Bakınız; Kiselev, S.V. (195 1 ) . Drevnyaya İstoriya Yujnoy Sibiri. Moskva: AN SSSR. -

--- ----·-----, 16 i KÖKLER • YAY ÇEKEN KAViMLERiN ŞAFAGI lllo ANTROPOLOJi VE ETNOGRAFYA '

sahip toplumlar göçebedirler ve genellikle hayvancılık yapmaktadırlar. Dağlık Altay'ın merkez kısmında muhtemelen tarım da vardır. Pazırıklıların mezar­ ları donmuş toprakta çok iyi korunarak günümüze kadar ulaşmıştır. Ö lenin saygınlığına göre taştan kurganın büyüklüğü de artmıştır. Mezarlarda ölüler sağa meyilli kolları ve bacakları bükülmüş olarak yatmaktadır ve giyiniktirler. Ölüyle birlikte bıçak, tarak, aynanın yanı sıra üç kap konmaktadır. Toplumsal konumlarına bağlı olarak mezarlara 1 ila l O arası at, ölü ile birlikte gömül­ mektedir. Kurganlardan çıkan en önemli buluntular at ve ata ait eşyalardır. Pazırık kurganlarında çıkan ikinci önemli malzeme keçe örtüler ve kaplamalar ile dokuma halı ve kilimlerdir. Çok bilgi sahibi olunmamakla birlikte Pazırık kültürüne paralel kültür­ ler de vardır. Bunlar; Batı Sibirya'da yaşayan Bolşereçensk, Kijirov ve Sargat kültürleridir. Bolşereçensk kültürü MÖ 600 ila 200 yılları arasında Altay'ın orman-step bölgesinde yaşadığı söylenebilir. K.ijirov kültürü ise M Ö 500-350 yılları arasında Ob nehri çevresinde hüküm sürdüğü bilinmektedir. Salgat ise Tobol, İşim, Ortış, Ob kıyılarında görülen kültürdür. İ skitler, Altay ve Karadeniz arasındaki araziye,25 Ugor ve Samoyedler de ormanlık ve bozkır arasındaki taygaya yerleşmişlerdir. 26 Ttirklerin yaşadıkları bölgenin doğusu geniş otlak ve ormana sahip bozkırdır. Moğolların İç As­ ya'nın bozkırlarına geçişleri, göçebe yerli kavimlerin Yenisey'in yukarı alan­ larına doğru kaymalarına neden olmuştur. Buradan da bozkıra doğru hareket ederek bugünkü Minusinsk'e gelmişlerdir. İç Asya bozkırının göçebeleri dağ geçitlerine ilave olarak Altay'ın güneyinden Yukarı İrtiş boyu rotasında Balkaş Gölü yakınındaki Cungar boşluğunu takip ederek bugünkü Kazakistan'ın ge­ niş ve düz arazisine kolayca ulaşmışlardır. Buradan da yalnızca Tom ve Ob'un havzalarındaki geniş çayır ve ormanlıklarına ulaşmadılar, aynı zamanda bu­ günkü Krayonarsk (Kızılyar) ormanlık alanları ve Minusinsk bozkırlarını da ele geçirmişlerdir.27 Göktürk Kağanlığı devrinde Güney Sibirya'da, Yenisey Irmağı boyunca yerleşen Kırgızlar Orhun Yazıtlarından ewel bölgede bir çok eser bırakmıştır. Bu sebeple dahi Kırgızların bölgenin yerlileri olduğu söylenebilir. 28 Kırgızlar da İ skitler gibi verimli ovaları tarım için kullanmış ve sulama kanalları inşa etmiştir. Madeni cevherlerin bol olması bölge halkını madeni işlemeye teşvik etmiş, silahların ve diğer aletlerin yapımında bu aletler kullanılmıştır. Kır­ gızlar yarı göçebe bir yaşam sürmüştür ancak çok güzel kasabalar da inşa et­ mişlerdir. Kırgızlar, Hun döneminden itibaren Kem Vadisi'nden ve Altay' dan 25

26

27 28

Geniş bilgi için bk. Hasanov, Zaur. (2009). Çar İskitler, Çev. İlyas Topsakal, İstanbul: TDAV Yayınları.; Durmuş, İ . (2007). İskitler. İstanbul: Kaynak Yayınları.; Grakov, B.N. (2006). İskitler. Çev. Ahsen Batur. İ stanbul: Selenge Yayınları. Rasonyi. L. (1971). Tarihte 1ürklük, Ankara: Ttirk Kültürünü Araştırma Enstitüsü. s. 119...... . Öge!, B. (1988). 1ürk Kültür Tarihi, Ankara: TIK Yayınları. s. 24-25; Forsyth. age. s. 22. Öge!. B. (2001). 1ürk Kültürünün Gelişme Çağları. İstanbul: TDAV Yayınları. s. 226-227.

ANTROPOLOJiK KOKLER

\

17

gelen Ttirk grupları tarafından yönetilmişlerdir. Ancak bölgede bulunan para ve plakalardan Çin etkisinin de güçlü olduğu anlaşılmaktadır. Kırgız eserle­ rinin Tagar kültürü ile benzerlik gösterdiği söylenebilir. Belirtilmesi gereken bir nokta, Kırgızlara ait Kopen mezarlarından Göktürkçe yazılı kapların çık­ masıdır. Kırgız sanatında her ne kadar dışarıdan gelen tesirler bulunsa da temel olarak Güney Sibirya ve Altay kültürünü yansıtmakta ve aynı zamanda Göktürk kültürü ile akrabalık göstermektedir.29 Kırgız devleti Ttirk devletidir ve toplum olarak avcılık ve tarımcılıkla geçinmektedirler. Ancak muhtemelen Ket ve Samoyedler gibi yerli kavimler de tıpkı Hakas, Altay ve Şorlar gibi bu devletin sınırları içinde aynı kültür dairesinde hayat sürmüş ve Kırgız Ttirkle­ riyle karışmışlardır. 30 1 3 . yüzyılın ilk yarısında Moğolların gelmesi ile Ttirk boylarının yayılım sa­ hası iyice genişlemiş ve zenginleşmiştir. Cengiz Han'ın ölümünden önce dört oğlu arasında taksim ettiği Moğol topraklarının Cuci'ye düşen kısmı Doğu Avrupa'daki Kıpçak bozkırlarından doğuda İrtiş'e, güneyde İran ve Afganis­ tan'a dek uzanan bölgedir. Yenisey Kırgızları da Cuci Han'ın Çin sınırındaki gücünü temsil ederek Tuva Minsulinsk'teki verimli araziyi işleyerek Moğol ordusuna destek sağlamışlardır. 1 4. Yy. sonlarında ise Moğollar Çin üzerinde­ ki egemenliğini kaybetmiştir. Kırgızların dahil olduğu Batı Moğolistan devleti ise 1 8 . yüzyıla kadar bölgede varlığını devam ettirdi. Moğolların fiziksel ola­ rak etkileri günümüzde Altay Sayan dağlarında yerleşik Tuva, Hakas, Altay ve Şor Ttirklerinde açıkça görülmektedir. Bu etki, kullanılan Ttirk lehçelerindeki Moğol sözcüklerden de anlaşılmaktadır.31 1 3 . yüzyılda Moğollar ve devamı olan Altın Orda Devleti tarafından yö­ netilen Kıpçak bozkırları ve güney batı Sibirya, 15. yüzyılda Altın Orda'nın zayıflaması ile üç kısma ayrılmıştır. Toktamış'tan sonra kısa süreli birçok han tahta çıktıysa da başarılı olamamışlardır. 1480 yılında Han Seyit Ahmet, Moskova büyük knezi III. İvan'ı sıkıştırmış, ancak ileri harekette geç kalınca başarı sağlayamamış ve Moskova knezliği kendiliğinden Ttirk hakimiyetin­ den kurtularak bölgenin en güçlü devleti haline gelmiştir. 1 502 tarihinde ise Altın Ordu devleti tamamen ortadan kalkmış, bu hakanlığın enkazından Kı­ rım, Kazan, Sibir, Astarhan ve Nogay hanlıkları doğmuştur.32 Altın Orda'nın parçalanmasından sonra kurulan Batı Sibir Hanlığı'nın bilinen ilk hükümdarı Mamık oğlu Taybuga'dır. Cengiz ona İ rtiş, Tobol, İ şim ve Tura ırmakları bo­ yunu vermiştir ve merkezi bugünkü Ttimen şehridir, o zamanki adıysa Çim­ gi Tura'dır. Taybuga'dan sonra oğlu Hoca Han, o ölünce de oğlu Mar Han 29

Ögel. age. s. 216. 3o Forsyth. age. s. 23. 31 Forsyth. age. s. 24. 32 Kurat, A.N. ·�1tın Ordu Devleti", Tıirk Dünyası El Kitabı. Ankara: Tıirk Kültürünü Araştırma Enstitüsü. s. 407.

18

KOKLER. YAY crnEN lvWIMLERIN ŞAFAGI 111: ANTROPOLOJi VE ETNOGRAFYA

tahta çıkmıştır. Mar Han, Kazan Hanlığına ait küçük bir bey olan Opak'ın kız kardeşiyle evlenmiştir, aralarında meydana gelen mücadelede Mar Han ölünce oğullan Opak sarayına esir alınmış, böylece Sibir Hanlığı bir müddet Opak Han nezaretinde kalmıştır. Ancak Muhammed ile Angış Hanlar kaça­ rak tekrar babalarının hanlığını ele geçirmişlerdir. Daha sonra Muhammed Han, Tümen yani Çimgi Tura' dan taşınarak bugünkü Tobolsk şehrinin on yedi kilometre yukarısındaki İsker "Sibir" şehrini kendine payitaht yapmıştır ve bundan sonra da bu bölge Sibirya diye anılmıştır.33 Batı Sibirya hanlıklarında yaşayan Türk unsurlar Tümen ve Sibir benzeri mükemmel kasabalar kurmuş­ lardır. Ancak bu kasabalar Tatarların yanı sıra Başkur, Mansi, Hanti ve Selkup beyleri tarafından da yönetildi ve vergiye tabi oldular. Ruslar Sibirya ile ilişkiyi Kazan merkez olmak üzere Orta Asya'ya doğru Perm, Çimgi Tura İrtiş ve Kıpçak yoluyla sağlıyordu. Böylece Rusya, Avru­ pa'yı zengin Türkistan ve Çin'e bağlayarak kuzey ticaret yolundaki en önemli noktalardan biri haline geliyordu. Yine bu dönemde Sibir Tatarlarının bütün ihtiyaçları Buhara tüccarları tarafından karşılanmaktaydı.34 Kazan Hanlığı'nın 1552'de Ruslar tarafından işgal edilmesinden sonra İ dil-Ural'daki Türk boy­ ları Rus tehlikesi ile karşılaşmıştır. Yadigar Han da Sibir'de Küçüm Han ile mücadeleye girişmiş ve ona yenilere 1563'te tahtı bırakmak zorunda kalmış­ tır. Küçüm Han Ruslara karşı mücadelede de başarılı olarak Buhara Emiri Abdullah Han'ın desteği ile Sibir bölgesinde İ slam'ı yaymıştır. Küçüm Han'ın bu çabaları Kırım, Kazan Astrahan ve Sibir Tatarları arasında etkisinin artma­ sına neden olmuş, özellikle Türkistan'da uzak kalan bölgelerin dini önderle­ rinin Buhara ve Semerkant'ta eğitilmelerini sağlamıştır.35 İslam'ın gelişi ile Ural'dan Altay'a Türk kavimleri kaynaşarak bir sentez haline geldiler. Zira Küçüm Han da Türk kavimleri arasındaki birliğin din yolu ile tesis edilebi­ leceğine inanmaktaydı. Ttirk olmayan Mansi, Hanti ve Selkuplar ise İ slam'a daha az ilgi gösterdi. Hanti ve Mansiler, Batı Sibirya'nın diğer yerlileridir. 16. yüzyılda tamamen Rusların eline geçen Ural Dağlarının kuzey ucunda meskun Hamiler ve Samo­ yedler de Rus hakimiyetine girmişlerdir. Moskova Knezliği zamanında 16.000 kişi kadar nüfusa sahip olan Hanti ve Mansiler farklı boylardan oluşan, dağı­ nık bir topluluk halindelerdir ve her boyun kendi içinde bir beyi vardır. Ö nde gelen Mansi boyları Vişera, Güney Soysa, Lozve ve Tavda nehirleri kenarla­ rında yaşamaktadırlar. Kazim, Kunovat gibi Hanti boylarının kendi prenslik­ leri vardır Boylar arasında kan davaları güdülmektedir, yağmalar da sık sık görülmektedir. İyi evlerde yaşayan, reislerinin zenginlikleri samur, kürk ve 33 34

35

Naumov. age. s. 3; Hayit. age. s. 30; Temir, Ahmet. (1 992) . "Kazan Hanlığı", Tıirk Dünyası El Kültürünü Araştırma Enstitüsü. s. 425-435., s. 438. Forsyth. age. s. 25. Forsyth. age. s. 26-27.

Kitabı. Ankara: Ttirk

ANTROPOLOJiK KÖKLER

19

ziynet eşyalarına göre değerlendirilen Hanti ve Mansilerin evlilik adetlerinde Türklerdeki gibi başlık parası vardır. Hantiler tarafından Ob nehrinin ağzı ve Kuzey Ural'dan itibaren dört yüz mil yukarı doğru Ob ile İrtiş'in birleştiği noktaya ve doğuya doğru merke­ zi Sibirya istila edilmişti. Mansilerin bölgesi ise Hantilerin güney batısında kalmaktaydı ve Ural'ın en düşük noktası Çusova nehri boyunca uzanmaktay­ dı. Tarihçilerin genel görüşüne göre Mansi, Hanti ve Ugor kavimleri eskiden Ural'ın batı yakasındaki İdil boylarında yaşamaktaydılar.36 Doğu Avrupa'dan gelen göçlerden etkilenmişlerdir, Ugorların bazı boyları kuzeydoğuya, Macar­ lar ise güneye doğru gitmişlerdir. Hanti ve Mansiler yarı göçebe topluluklardır ve diğer göçebeler gibi avcı­ lık ve balıkçılıkla geçinmektedirler. Mansilerin yaşadığı bölgelerden sadece güney kısmı tarım tahıl ve büyük baş hayvanlara müsaittir. Bu bölgedeki ka­ rışık orman arıcılık ve tarım ekonomisinin en önemli parçasıdır. Ağaçlardaki yabani arıların kovanları aile tamgalarıyla işaretlenir ve belirlenir, balları tahta teknelere alınır. Avcılığın getirisi olarak deriden çeşitli giysi ve eşya yapmak­ tadırlar. Dini inançları ise Kuzey Avrasya kavimlerininki ile aynıdır. Ulu tanrı­ ları Num Tarem'dir. Ruhların doğada cisimleştiğine inanırlar ve ormanlardaki tapınaklarda saygı törenleri yaparlardı. Tanrı adına kurbalnar kesilir, kurban kanı şaman ya da kam tarafından insanların alınlarına sürülürdü. Mezarlara ölenle beraber değerli eşyaları ve silahları da gömülürdü. Diğer bir Ttirk olmayan Batı Sibirya halkı Samoyedlerdir. Bunlar Kuzey Buz Denizi'nin tundralarında yaşarlar. Ü ç ana gruba ayrılmaktadırlar: 1-Tamir yarımadasındaki (Yenisey ile Lena arasında) Tavgiler ve Nganasanlar, 2-Çağ­ daş literatürde Enets olarak geçen Samadular (Taz ve Aşağı Yenisey civarın­ dadırlar) , 3- Batı Samoyedler ve Yuraklar (Ural'ın her iki yakasındadırlar) . Samoyedler dil açısında Fin-Ugor dil ailesindedir. Ancak günümüz Nenetsleri ile bu dil ailesi arasında benzerlik oldukça azdır. Antroplojik açıdan ise Ugor­ lara benzerler, Finlerden farklıdırlar.37 Kuzey Kutbu Samoyedlerinin asıl vatanı güney Sibirya'dır. Akin dilini ko­ nuşanları aslında Ob'daki Selkuplardır ve Doğu Sayan Dağlarında yaşarlar. Akin dili 12. yüzyıldan sonra ölmeye başlamıştır. Tundra Samoyedleri deni­ len Kuzey Kutbu Samoyedleri, Sibirya'nın kuzeydoğu halkları ile benzer. An­ cak Tundra ve Taygadaki diğer kabilelerin aksine Samoyedler daimi olarak bir başkana sahip değillerdi ve sadece savaş, toplu av, gibi özel durumlarda tecrübeli ve yetenekli birini baş seçmekteydiler. Samoyedler de diğer kabileler gibi Ural'ın batısında Ruslar ve Rusların köleleri Komiler, Ural'ın doğusunda Hanti, Selkup ve Tunguzlar ve diğer komşularıyla mücadele etmektedirler. 38 36

37

38

Rasonyi. age. s. 77. Forsyth. age. s. 16. Homiç, L.V. Nentsy: İstoriko-EtnografıçeskieOçerki. Moskva.-Leningrad. s. 144-146.

20

KÖKLER • YAY ÇEKEN KAViMLERiN ŞAFAGI 111: ANTROPOLOJi VE ETNOGRAFYA

Türk olmayan Batı Sibirya halklarının sonuncu Selkup ve Kederdir. Batı Sibirya'nın güneyinde yaşayan bu iki kavimin ilki Samoyed dilini konuşur ve Selkup olarak adlandırılırlar. İ kincisi Ket dilini konuşan Yenisey Vadisi'nin uzak doğu sakinleridir. Bilinen diğer dillere benzemeyen izole bir dil olan Ketçede diğer Sibirya dillerinden farklı olarak dişil ve eril dil özellikleri var­ dır.39 Antropolojik olarak Ketler kısa boylu, koyu saçlı, Mongolid özellikle­ re sahip kişilerdir ancak Ruslarla karışmaları neticesinde sarışın, mavi gözlü olanları da vardır. 40 Selkup ve Ketler, balıkçılık ve avcılıkla geçinmektedirler. Bu noktada Hanti ve Mansilere benzerler. Ayrıca Selkup ve Ketler denizcilikte de çok yeteneklidirler. Ağaçtan yapılmış kanoları kullanırlar. Kışlık evler de ağaçtan inşa edilir. Ketler az da olsa tarım yapmış, hayvan beslemiş ve demiri işlemişlerdir.41 Rusların Sibirya'yı istilasına tarih perspektifinde baktığımızda 1 6. yüz­ yılda ilk keşif gezilerinin olduğunu görmekteyiz . Aynı yüzyılda Avrupa'nın emperyal hedeflerini örnek alan Moskova Knezliği harekete geçmiş, yönünü Sibirya'ya dönmüştür. Avrupa sömürüsünden farklı olarak Rus sömürü, deniz aşırı ülkelere olmamış, kara yolu ile sert iklime sahip bölgelere yapılmıştır. Bunun yanında işgal edilen topraklar yeni keşfedilmemiş, önceden bilinen yerlerdir. İki sömürgecilik araasında benzerlik ise istila öncesi bir hazırlık aşamasının olması ve yerlilere karşı ateşli silah kullanılmasıdır. Kuzeydeki geniş Sibirya topraklarının sadece Batı Sibir diye adlandırdığı­ mız bölümü daha önceden Novgord Prensliği tarafından yönetilmiş, 1 3 . yüz­ yıldan sonra da yeni yerleşime açılarak yavaş yavaş Rus göçmenler bu bölgeye yerleştirilmeye başlanmıştır.42 Novgorod Prensliği'nin önemi; Sibirya ile iliş­ kilerinin daha eskiye dayanması ve kuzey bölgeleri ile yapılan ticaretin mer­ kezi olmasıdır.43 Novgordlar tarafından İ dil ötesi olarak adlandırılan kuzey­ batı Sibiryadır. 1 1 . yüzyılda bölgeye nüfuz eden Novgordlar bölge halkı olan Komileri vergiye bağlamışlardır. Rus kaynakları Rus istilasını yalnızca vergi tahsilatı olarak adlandırsa da İdil-Ural'da yapılan Ruslaştırma politikası ve sömürü Sibirya'ya da sıçramıştır. Kroniklerin anlattığı gibi Komiler, Ruslara direnmeden teslim olmamıştır, Novgorad hakimi isyanları bastırmış ve Mos­ kova prensliğine destek olmuştur.44 1 4. yüzyılın karışık ve çatışmalarla dolu 39

•0 41

42

43

44

Comrie, B. (1981).The languages ofthe Soviet Union. UK: Cambridge University Press. s. 2616; Red. V.V. Vinogradov. (1 966). Yazıki Narodov SSSR: V Pyati Toma.x, T.V. Moskva: Akademii Nauk SSSR. s. 453-73. Alekseyenko. E.A. (1 982). Ketskiy Sbornik. Antropologiya, Etnografıya, Mifologiya, Lingvistika. Leningrad: Nauka. s. 7-1 5, 77-8, 197-235; Miller, age. s. 1 1 0. Forsyth. age. s. 20. Forsyth. age. s. 2. Kurat, A.N. (1948). Rusya Tarihi, Başlangıçtan 191 7'ye Kadar. Ankara: TTK Yayınları. s. 44-45. (1950). "Novgorodskaya Pervaya Letopis' Starşego i Mladşego İzvodov". Polnoe Sobranie Russkix Letopisey. T.3 . Moskva.- Leningrad: İzdatel'stvo Akademii Nauk SSSR. s. 232, 425.

ANTROPOLOJiK KOKLER

l 1

21

kasvetli havası 1 5 . yüzyılda yerini artan Rus nüfuzuna karşı direnişe bırak­ mıştır. Rusların Sibirya'daki faaliyet alanlarından önemli biri kilisedir. 1 4.-1 5. yüzyıllarda Sibirya topraklarında görülen yoğun Hristiyanlaştırma politikası doğrultusunda bölgede kiliseler inşa edilmiş, yerli dili öğrenen misyonerler bölgeye gönderilmiş ve yerel dilde Hristiyan öğretisi yayılmıştır. Başarı olan bu politika bölge halkının ata dinini tümüyle unutmasını sağlayamamıştır. 1 6. yüzyıldan itibaren artık dünyanın en güçlü devletleri arasında sayılan Rusya'nın bu sıçrayışında elbette Sibirya'nın devasa yer altı ve üstü zenginlik­ lerinin keşfedilmesinin ve sömürmesinin payı yüksektir. Bu konuya ayrıntısı ile geçmeden önce Sibirya halklarının genel durumundan kısaca bahsetmek yerinde olur. Toplam nüfusu 200 binden fazla olan Sibirya'nın kuzeyinde Ural Dağlarından doğuya doğru Samoyedler yaşar ve toplam 8 bin kişi kadarlar­ dır. Samoyenlerin doğusunda Yukagirler vardır ve yaklaşık 5 bin kişidir. Aynı bölgedeki Çukçi ve Koryaklar ise 1 O bin kişidir. Daha doğudaki Kamçadalslar 1 2 bin kişidir. Ural Dağlarından başlayarak doğuya doğru olan bölgede tay­ gada yaşayan Hanti ve Mansiler 1 8 bin kişidir. Ostyaklar ya da Samoyedker 3 bini Ketler 2 bin, Tunguzlar 30 bin, Yakutlar 30 bin kişidir. Diğer küçük kabilelerin toplam nüfusu da 5 bin kadardır.45 Ekonomik olarak Sibirya halkı yerleşikler, göçebeler ve geyik çobanları olarak ayrılırlar. Yerleşikler Amur ve Ural' dan başayarak kuzeydeki deniz kıyısına dek olan bölgelerde yaşarlar, ge­ çim kaynakları balıkçılıktır. Geyik çobanları tayga ve ormanlık tundrada yaşar, geçimlerini avcılık, balıkçılık ve geyik beslemeciliği ile sağlar. Göçebeler de bozkırda ve ormanlık bozkırda yaşar. Başlıca geçim kaynakları büyükbaş hay­ vancılıktır. Burada belirtilmesi gereken nokta köle kavramı Sibirya'da olmakla birlikte (en azından kayıtlara yansıdığı şekliyle) sayısı sınırlıdır.46 Sibirya top­ lulukları Sibir Tatarları hariç ata adini olan Şaman kültürüne inanır. Çünkü Sibir Tatarları tamamen Müslümandır. Moğol Buryatları ise Budist'tir. Sibirya gibi devasa topraklara sahip bir coğrafyanın halkının konar göçer olması ise nüfusunun seyrekliğinden ileri gelmektedir. Rusların Sibirya'ya ilgi duyması ve sömürü politikaları konusuna dönecek olursak bu ilginin 1 1 . yüzyılda Rusların, Ural Dağlarının doğusunda verimli ve zengin toprakların olduğunu öğrenmesi ile başladığını söyleyebiliriz. Bunu da Novgord Kroniklerinden öğrenmekteyiz. Novgord Prensliği burada 1 2. yüzyıl başında tarım yapmayı denese de başarılı olamamıştır. Sibirya'ya giriş ise Suhona Nehri üzerindeki Velikiy Ü styüg kasabasından olmuştur. İkinci rota ise Kuzey Divina'dan başlar, Kuzey Denizi'ne dek uzanır.47 Novgordların 45 46

47

Naumov. age. s. 48; Varneck, Elena. (1943) . "Siberian Native People After the February Revolution". Slovanic and Eastern European Review, Vol. 2, No. 1, pp. 70-88. Naumov. age. s. 48. Forsyth. age. s. 2; Atlasi, Hadi. (2016) . Sibir Tarihi. Çev. Eser Havare. Ankara: TIK Yayın ları. s. 24; Lantzeff, G.V.; Pierce R.A. ( 1973) . Eastward to Empire Exploration and Conquest with Russian

22

KÖKLER •YAY ÇEKEN lvWIMLERIN ŞAFAGI /il· ANTROPOLOJi VE ETNOGRAFYA

Sibirya'ya ilgisinin iki sebebi vardır: ticari ve askeri. Novgord Prensliği'nin 1478'de Moskova Knezliği'ne teslim olmasının ardından sömürü iddiası Mos­ kova'ya geçmiştir. III. İvan, bölgeye keşif amaçlı büyük bir ordu sevketmiş­ tir. Bu keşif neticesinde Yugor, Moskova Knezliği'ne tabi olmuştur. l SOO'de Kurbskiy kumandasında ikinci bir ordu gönderen III. İvan, 40'tan fazla yerli kabileyi vergiye bağlamıştır. Bu seferler devamlı olmadığından önemli bir ne­ tice de elde edilememiştir. 48 1 6. yüzyıla dek kuzeyde seyreden Rus istilaları, isyanlara rağmen başarı ile devam etmiş, 111. İvan döneminde kuzeydoğuda tamamen hakimiyet sağlanmış ve Ural ötesi de Rus kontrolüne girmiştir. 1 552'de Kazan'ın, Ruslar tarafından işgali Sibir Hanlığı'nı Rusya'nın yeni hedefi haline getirmiştir. Çünkü Kazan'ın düşmesi demek Sibir Hanlığı'na geçiş yollarının da Rusların eline geçmesi demekti. Perm madenleri, Rus ta­ cir ve köylü sınıfının keşfine ardından sömürüsüne uğramıştır. Bu sömürü büyük Rus sülalelerini beslemiş, Stroganovların ve diğerlerinin oluşumunu sağlamıştır. Bölgeye gittikçe yerleşen Rus köylüleri, yerli halkı köleleştirmiş, madenlerde ve tarımda zorla çalıştırmıştır, bölgenin zengin ormanlarını da imara açmışlardır. 1 6. yüzyılın ikinci yansında Sibirya sahasının öne çıkan olay Kosak or­ dusunun başındaki Yermak Timofeyeviç'in49 Sibir Hanı Küçüm'le karşılaş­ masıdır. Bu karşılaşma iki taraf için de oldukça kanlı geçmiştir ve neticede Küçüm Han'ın ordusundaki Hanti ve Mansilerin Ruslara karşı Tatarları yalnız bırakması ve geri çekilmesi neticesinde 1 582'de Küçüm Han'ın ordusu Ttir­ kistan bozkırlarına çekilmek zorunda kalmıştır. Hanti ve Mansilerin, Tatar beylerinin bazılarının Rus devletine hediyeler göndermek sureti ile tabiyet bildirdiğini görmekteyiz. 50 Ttim bu ihanetlere karşın Küçüm Han Ruslara karşı topraklarını savunmuştur. Küçüm Han'ın Ruslarla mücadele ederken bir yandan da yeğeni Mametkul'un isyanı ile uğraşması hem asker hem de güç kaybına neden olmuştur. Ardından gelen Seydak'ın isyanı orduyu daha da yıpratmıştır. Kosak ordusu da Küçüm Han'dan ayrılarak Ruslara ittifak öneren Mirza Karaçi'nin pususuna düşmüş, 1 584 kışındaki kıtlıktan da son derece etkilenmiş ve Kosakların birçoğu yok olmuştu.51 Yeniden güçlenen Küçüm Han, bozkırdaki Tatar mirzaları ile tekrar atağa geçmiş, aynı yılın so­ nun Kosakları Vagay yakınlarında pusuya düşürmüştür. Bu pusuda ağır zırhı ile yüzerek kaçmaya çalışan yaralı Yermak boğularak ölmüştür.52 Yermak'ın Open Frontier to 1750. London. s. 38-39. Atlasi. age. s. 45. 49 Yermak Timofeyeviç (öl. 1 585), Sibirya'ya yapılan keşif gezilerinde ve Sibirya'nın Ruslar ta­ rafından işgalinde önemli rol oynamış Kosak lideridir. Don'dan veya Ural'dan geldiği rivayet edilir. Naumov. age. s. 58.) 50 Miller. age. C. 1, s. 343-344. 51 (1 907). Sibirskie letopisi, SPB. s. 3 1 , 32, 37-40, 77, 83, 86, 1 42, 1 48-49, 288, 339, 344. 52 Sibirskie letopisi, s. 1 54, 257. 48

ANTROPOLOJ:K KOKLER

ı ··--·--- ·- -·· --; 23

yerine gelen Vasiliy Sukin geçmiş ve güçlenen Rus ordusu 1 586 Temmuz'un­ da Ttimen garnizonuna ulaşmıştır. Böylelikle Ruslar, Sibirya'ya daimi surette yerleşmişlerdir. 53 Bundan sonra Ruslar yeni askeri garnizonlar inşa etmeye devam ederek işgali kolaylaştırmışlardır. 1 594'te kurulan Torskiy Uyezd'den bahsetmek gerekmektedir. Tobol'dan Taraya dek olan bölgeye bu ad verilmiş­ tir. 1 500 Rus ailesi yerleştirilen bölgenin iki kuruluş amacı vardır: 1- Yeni istila edilen toprakları Ttirk göçebelerine karşı korumak, 2- Küçüm'ün ordusu ile mücadele ederken vergiyi toplayabilmek.54 Küçüm Han kendisine yapılan kendi topraklarında egemenlik kaydıyla bağlanma teklifini reddetmiş bunun neticesinde Küçüm'ü aynı yıl zayıf bir anında yakalayan Rus ordusu onu esir etmiştir. Kaçmaya çalışan yüzlerce as­ keri Ob nehrinde boğulmuş ancak kendisi kaçmayı başarmıştır. Kimi rivayete göre kurtulmuş ve sığındığı topraklarda öldürülmüştür kimi rivayete göre ne­ hirde boğulmuştur. Küçüm Han'ın yenilişi Batı Sibirya'nın büyük bir kısmı­ nın Ruslara geçmesine neden olmuştur. Güney Sibirya ise mücadeleye devam etmiştir. Ancak 1 7 . yüzyılın başında Ruslara yenilerek boyun eğmek zorunda kalmışlardır. 55 1 7.-1 8 . yüzyılların Sibirya'sına baktığımızda doğuya doğru iyice ilerleyen Rusların bölgede askeri şehir anlamına gelen ostroglar inşa ettiğini görmek­ teyiz. Ayrıca 1 620'lerde Yenisey Uyezd'i kurularak bölge idari taksimata uğ­ ramıştır. Bunun yanında sahada Buryat etkisini görmekteyiz. l 640'lı yıllara kadar bölge topraklarına hakim olan, kullanım tasarrufuna da sahip olan Bur­ yatların varlığı, Ruslara bölgede bir kurtarıcı rol biçmiştir. Sonraki dönemde Ruslar işgallerini bu kisve ile perdeleyecektir. Yine 1 7. yüzyılın ilk yarısının son yıllarında 1 628'de Yenisey'in güneyini savunmak için kurulan Krasnoyar­ sk garnizon şehrinin sürekli olarak Kırgız saldırısına uğradığı görülmektedir. 1 642'de Rus ordusunun Kırgızları yenmesi, Arin ve Karaçinlerin 5 yıl son­ ra Rusya egemenliğine girmesine neden olmuştur. 1 652'de de Oylan boyları itaat altına alınmış ve yerel kabileler bir bir bertaraf edilmiştir. 1 7. yüzyıl boyunca Sibirya'nın yerli halkının Ruslara karşı direndiği ve var gücü ile mü­ cadele ettiği kayıtlara geçmiştir. Ancak dönemin acımasız istilacıları Ruslar yüzünden bölgedeki temel geçim kaynağı olan tarım ve hayvancılık gerilemiş ve ciddi bir kıtlık baş göstermiştir. 56 Yakutistan daha 1 630'larda Ataman Golkin'in ve komutan Begetov'un teşebbüsleri neticesinde Rusya'ya bağlanmış ve vergi vermeye başlamıştır. Birkaç yeni kışlık kurulmuş ve askeri garnizon inşası da devam etmiştir. 1 7 . yüzyılın son yıllarında Kamçatka yarımadasında bir yer bilimi araştırması ya53

54

55

56

Karamzin, N.M. (1 843). İstoriya Gosudarstva Rossiyskogo. C. 9. SPB. s. 347; Forsyth. age. s. 34. Miller. age. s. 35. Miller. age. s.35. Miller. age. s. 44.

24

KÖl\LER • YAY ÇEKEN KAViMLERiN ŞAFAGI 111 ANTROPOLOJi VE ETNOGRAFYA

pılmıştır. Bu araştırma neticesinde 1 720'lerde Kuril ve Şantar adaları da Rus­ ya'ya bağlanmıştır.57 Böylelikle 1 7. yüzyılın başında Buryat topraklarına gelen ve onları Moğollara karşı koruma vaadi ile önce himaye edip sonra vergiye bağlayan Ruslar 1 8. yüzyılın ilk yarısında bu toprakları tamamen ele geçir­ mişlerdir. 1 7. yüzyılın ilk yarısında Amur bölgesi de Rusların eline geçmiştir. 1 649'da yapılan keşif gezisi ile artık Amur resmi olarak Rus toprağı sayılmaya başlanmıştır. Amur'un ele geçirilmesiyle 1 665 Alabazinskiy ostrog kurularak Baykal ötesi ve Amur bölgesi bütünüyle kontrol altına alınmıştır. 58 1 7. yüzyılda Sibirya'da yönetime bakıldığında Rusların ele geçirdikleri yer­ lerdeki halka karşı zalim ve acımasız olmalarındaki en önemli faktör kormleni­ ye yani ikta sistemi olduğu ortaya çıkmaktadır. Bu sisteme göre bölge valileri Moskova tarafından herhangi bir maaş bağlanmadan atanır, iaşe ve ibadesinin aldığı vergilerden kendisi tarafından karşılanması istenir ve hazineye gerekli malları göndermesi emredilir.59 Yönetim konusunda ilk bahsedilmesi gereken nüfus politikasıdır. Gönüllü göçlerin yanısıra (bedava arazi ve yüksek ücretle çalışma firsatları) siyasi sürgünler ile bölge nüfusu arttırılmıştır. Bu sürgün­ ler Ttirk ve Polonya kökenli halklardan ve İ sveçlilerdendir. İ stiladan sonra ilk gönderilen sürgün muhacir ilse Prens Dmitri'dir ( 1 59 l 'de Ugliç'e) . 60 Bu nü­ fus politikası 200 yıl sonra meyvesini verecek, yerliler kendi topraklarında azınlık pozisyonuna düşecekti. Konar göçerler nerede boşluk bulursa oraya yerleşen, belli bir mesleği olmayan ve herhangi bir sınırlamaya tabi olma­ yan sınıf olduğundan Rus hükümeti askeri ihtiyacını bu sınıftan gidermiştir. 1 7. yüzyıl boyunca köylü nüfusu bölgenin en kalabalık nüfusunu oluşturmuş ve bu sınıf kendi içinde toprak işleyip vergi verenler ve bölgeye yeni gelip manastırda çalışanlar olarak ikiye ayrılmaktadır. Şehirli nüfus ise sanatkar ve işçilerden oluşmaktadır. Köylü ve şehirli nüfusun dışında bir de avcı de­ nilebilecek bir sınıf daha vardır. Bunlar devlete vergi ödemektedir. Devletin hizmet sınıfındaki kişilerin büyük çoğunluğu Kosak'tır. Bu dönemde Kosak adı tüm asker kaçaklarına verilen isimdir. Rusya İ mparatorluğu'nun Sibir­ ya bölgesinde 1 7. yüzyıl boyunca geniş toprakların yeniden düzenlenmesi, köylülerin yeni topraklara belirli kurallar dahilinde yerleştirilmesi, desyatin61 olarak toprakların taksimatı ve köylülerin vergi sisteminin yapılandırılması gelişerek devam etmiştir. Bölgede meydana gelen bir diğer değişiklik ise Rus­ ların getirdiği yeni inşa teknikleridir. 1 7. yüzyıldan itibaren kurdukları yeni askeri garnizonlar ve ticaret şehirlerinin inşasında bölgede bolca bulunan ke­ resteden faydalanmışlardır. Ayrıca Sibirya'ya gönüllü veya mecburi surette 57 Miller. age. s. 48. 58 Miller. age. s. 53. 59 Forsyth. age. s. 34. 60 Naumov. age. s. 73. 61 Çarların toprak taksimatında kullandığı ölçü birimi olan desyatin 2400 m2'ye eşittir.

ANTROPOLOJlK KÖKLER

25

göç edenler bölgeye ticaret ve sanatta yenilikler kazandırmışlardır. Nüfusun artması ostrog,62 slobada63 ve malodvorka64 gibi yeni yerleşim birimlerinin oluşmasına neden olmuştur. 1 8 . yüzyıla dek, güney Sibirya dışındaki (Mançu, Moğol ve Cungar hükmü altındaki topraklar) tüm Sibirya Rus hakimiyetine girmiştir. Güney halkla­ rının direnişi bu bölgenin alınmasını 1 8. yüzyıla dek geciktirmiş ve lojistik desteğe mecbur bırakmıştır.65 İ rtiş savunma hattını tamamlayan Ruslar, göç­ menler için tarıma daha elverişli güney hattına inmeye başlamışlardır. Yine İ şim Nehri boyunca ikinci bir Rus tahkimi vardır ve Rus ahalinden oluşmak­ tadır. Bu yüzyılda güney Sibirya'da askeri destek ile hızlı biçimde göçmen kasabaları kurulmuştur.66 Cungar hanı Galdan Tseren'in l 745'te ölümünün ardından Cungarlar arasında çıkan iç çatışma Rusların fırsatı değerlendirmesi ile işgallere kapı açmıştır. l 750'lerde inşa edilen Kolivanskaya Savunma Hattı ve devamında yapılan Kolivano-Kuznetskaya gibi diğer hatlar düzenli olarak bölgenin zenginlikleri hakkında bilgileri merkeze rapor etmektedir ve yeni gelişen madenciliğe gereken insan gücünü sağlamaktadır.67 1 8 . yüzyılın ikinci yarısında Batı Sibirya'nın güneyindeki verimli topraklar Rus göçmenlerin yo­ ğun ilgisine muhatap olmuştur. yüzyılın başından sonuna dek geçen sürede nüfusu yaklaşık 2.5 kat artmıştır ve bu artışta köylü sınıfının payı yüksektir.68 Yine bu yüzyılda birçok yeni yerleşim yerinin yanı sıra işçi kasabaları, fabri­ kalar ve köyler kurulmuştur bu da yeni idari birimler demektir. İ şim, Kurgan, Talutorovsk, Omsk, Kansk ve Açinsk idari bölgeleri oluşturulmuştur.69 1 8 . yüzyılda Rus devletinin Sibirya üzerindeki temel gayesi Rus-Çin sını­ rını Argun Nehri'nin batısı olarak belirlemek, Çin ile ilişkileri iyileştirmek, Sibirya'nın güneyini kendi topraklarına ilave etmek ve güneydeki göçmenler tarafından saldırıları durdurmaktır. I. Petro, sınır meselesi için Çin'e 1 7 1 9 yı­ lında iki kez elçi göndermiştir ancak bu girişim sonuçsuz kalmıştır. Petro'nun ölümünden sonra giden yeni elçi vesilesiyle l 727'de Rusya-Çin Kiyahta Barış Antlaşması imzalanmıştır. 1 689'da kararlaştırılmış Rusya-Çin hudutları ge­ nel olarak yeniden belirlenmiştir. Argun'dan Yenisey'e kadar (Argun'dan Sa­ yan dağlarına kadar, daha sonra da doğu-batı Sayan Dağları boyunca Yenisey 62 63 64 65

66 67 68 69

Ostrog, yerleşim birimlerinden en büyük kasabalara verilen addır. 200-300 ailenin yaşadığı bu yerlerin etrafı surlarla çevrilidir. Slobada, ostroglara göre daha az ailenin yaşadığı kasabalar için kullanılan addır. Kendi içinde küçük bir meclise sahip olan slobadalar, seçilen bir müdür tarafından yönetilir. Malodvorka, küçük yerleşim birimlerine verilen addır. Nüfusu birkaç aile oluşturur. Miller. age. s. 1 8 1 . Gromyko, M.M. (1 965). Zapadnaya Sibir' v XVIII v.: Russkoe Naseleııie i Zemledel'çeskoe Osvoeııie. Moskva: Nauka. s . 1 24 Gromyko. age. s. 1 26. Miller. age. s. 1 83. PSZRİ (Polııoye Sobraııiye Zakonov) . T.20, No. 1 4868. SPB. s. 8 14-16. .

26

1(01\LER • \AY ÇEl