Hacı Adil (Arda) Bey 1869-1935 9789751752130

Citation preview

Biricik aileme; e1im Vesile, rocuklar1m Mete Alp íle Defae'ye íthafolunur.

HACI ÂDiL (ARDA) BEY 1869-1935

ATATÜRK KÜLTüR, DiL VE TARiH YÜKSEK KURUMU

TÜRKTARiH KURUMUYAYINLARI IV/A-2-2.5. Dizi-Sayi: 21

HACI ÂDiL (ARDA) BEY 1869-1935

Togay Seçkin

BÍRBUDAK

ANKARA, 2022

Birbudak, Togay Seçkin Hac1 Ádil (Arda) Bcy (1869-1935) /Togay Seçkin Birbudak. Türk Tarih Kurumu yaymlan; IV/A-2-2.5. Dizi-Sayi: 21 Bibliyografya ve indeks var. ISBN 978-975-17-5213-0 1. Hac1 Ádil Bey, 1869-1935. 2. Osmanh Ímparatorlugu Yónetim ve politikalar 1909-1935. l. E.a. II. Dizi.

_

_

956.101543092 956.102092

Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yónetim Kurulunun 18.10.2021 tarihli ve 828/21 sayili karan gcregi 1000 adet bastlm1�t1r.

ISBN: 978-975-17-5213-0

Ínceleyiciler:

Prof. Dr. ihrahim Ethem ATNUR Prof. Dr. Hasan BABACAN

KapakTasanm: Emine ÇAKIR

Bula Salmat Buun YaymahkAmbalaj Su. vt: Tic. Ltd. �ti. Scbze Bahçclcri Caddesi Arpaa�u ͧ Ham No:95/1 Ískitlcr/ANKARA Tcl: (0312) 341 10 24 • Faks: (0312) 341 30 50

www

.salmatbasim.com.tr email: [email protected] •

ÍÇÍNDEKiLER ÕN SÕZ KISALTMALAR GiRí�

.

............................................... .....................................................................

VII

.......... ...............................................................................................

IX

.............................................................................................................................

1

B iRiNCÍ BÔLÜM HACI ÁDÍL BEY'ÍN OSMANLI BÜROKRASÍSÍ VE SiYASETÍNDEKi ÜST DÜZEY GÕREVLERí A. Hac1 Adil Bcy'in Birinci Edirnc Valiligi Dõncmi (Eylül 1909 - Kas1m 1910) ......................................................................................... 7

B. Hac1 Adil Bcy'in Birinci Dâhillyc Nâzrrhga Dõncmi (Ocak-Temmuz 1912) ............................................................................................ 12 1. Hac1 Adil Bey'in Dâhiliyc Nâzirhgana Getirilmesi .......................................... 17 2. Hac1 Adil Bey'in Rumeli Tefti� Seyahati ......................................................... 21 3. Mehmcd Said Pap Hükümctinin Í stifas1 ve Hac1 Adil Bey'in Nâz1rhk Gõrevinden Aynlmas1 ...................................................................................... 29 C. Hac1 Adil Bey'in Hükümette Gõrev Almadigi. Ara Dõnem (Temmuz 1912 -Ocak 1913) ................................................................................... 32 D. Bâb-1 Ali Baskm1 ve Hac1 Aclil Bcy'in Í kinci Dâhiliyc Nâz1rhga Dõnemi (Ocak-Haziran 1913) ............................................................................... 37 1. Bâb-1 Ali Baskm1 .............................................................................................. 38 2. Hac1 Adil Bcy'in Íkinci Nâz1rhk Dõnemi . . . 40 .................... ... ............................ ..

E. Hacr Adil Bcy'in i kinci Edirne Valiligi Dõnemi (Temmuz 1913-Ekim 1915) ................................................................................... 47 F. Hac1 Adil

Bey'in Mcclis-i Mebusân Reisligi Dõnemi (Ekim 1915 -Ekim 1918) ....................................................................................... 57 1K1NCÍ BÔLÜM HACI ÁDÍL BEY'ÍNYURTDI�I GÜNLERí

A. Hacr Adil Bey'in Maltàya Sürgünc Gõndcrilmesi .................................................. 70 B. Hacr Adil Bcy'in Yurda DõnÜJÜ................................................................................ 80

iÇiNDEKiLER

ÜÇÜNCÜ BÔLÜM

HACI AniL BEY'iN CUMHURiYET DÕNEMi HiZMETLERi A. Haa Adil Bey'in Adana ve Bursa Valilikleri (Haziran 1922-Mart 1923) ...................................................................................... 83 B. Hac1 Adil Bey'in Dârülfüníln Müderrisligi . . . . . . . .. . ... . . ... . ..... . . . ... 86 e. Haa Adil Bey'in Diger Gõrevleri . . . . .. . .. . . . . .. . .. . . . . ... . . .... . . 88 D. Hac1 Adil Bey'in Vefati ............................................................................................. 94 ..

...

.. . ...... . ..

. . . ...

...... ....

........ ..

.. .

.. . ......

...... .......

..

. . .

..

DÔRDÜNCÜ BÔLÜM

HACI AniL BEY'iN iTTiHATÇILIGI, Ki�iLiGi, AiLESÍ VE ESERLERi A. Hac1 Adil Bey'in ittihat ve Terakki Cemiyeti'ndeki Yeri ........................................... 97 B. Hac1 Adil Bey ve Mustafa Kemal Pa§a ................................................................... 101 C. Hac1 Adil Bey Hakkmda Yaztlanlar ....................................................................... 105 D. Hac1 Adil Bey'in Ailesi, Eserleri ve Ki§isel Ar§ivi .................................................. 1 1 1 SONUÇ . . KAYNAKLAR . DÍZÍN EKLER

.

.

.

. . .

. .

... ..... ................................. .... ............ ........ .. ... ......... ... ..........................

. . .

.

.

.

.

.

... ......... ... ... ..... .......... ..... .... ..................................................... ...

........................................................................................................................

.

.............................. ........................................................................................

125 129 147 153

ÕN SÕZ Birkaç asir boyunca dünya siyasetinin merkezinde yer alan Osmanh Devleti, XVIII. yüzytldan itibaren dünyada degi�en �artlara uyum saglayamachgi için õnce

duraklama sonrasmda ise gerileme ve dagilma dõnemlerine girmi�tir. Ózellikle 1877-1878 Osmanh-Rus Sava�1'ndan sonra h1z kazanan çõzülme sürecinde b�a geçen hükümdarlar farkh stratejiler izleyerek memleket düzenini ayakta tutmaya çah�m1�larchr. Temmuz 1908'de ba�layan II. Me�rutiyet dõnemi ise ülkenin idare­ sinde Osmanh padi�ahlarmm degil Íttihat ve Terakki Cemiyeti'nin etkin oldugu yeni bir dõnemi beraberinde getirmi�tir. 1909 ytlmda ya�anan 31 Mart hadise­ sinin ardmdan Sultan II. Abdülhamid tahttan indirilmi� yerine tahta ç1kan V. Mehmed Re�ad (1909-1918) dõneminde Osmanh siyasetinin agirhk rnerkezi ka­ derneli olarak saraydan cerniyet/firkaya kayrn1�, çah�mam1zda ele ald1g1rn1z Hac1 Ádil Bey de idareci ki�iligi ile hem Íttihat ve Terakki Cemiyeti'nin hem de son dõnem Osmanh siyasetinin õnde gelen isimleri arasmda yer alm19 biridir. Hac1 Ádil Bey'in hayat1 ve çah�malarm1 konu edindigimiz bu çah�ma dõrt bõlümden olu9maktadir. Giri9 kismmda Hac1 Ádil Bey'in hayatmm ilk ytllar1 ile Osmanh bürokrasisindeki ilk memuriyetlerine dair bilgilere yer verilmi9tir. Birinci Bõlümde Hac1 Ádil Bey'in hayatmm 1909-1918 ytllar1 arasm1 kapsayan Edir­ ne valiligi ile ba�layip Meclis-i Mebusân Reisligi'ne kadar uzanan dõnemi ele ahnm19t1r. Íkinci Bõlümde I. Dünya Sava91'run sona ermesinin ardmdan 1919 yih ba9mda Hac1 Ádil Bey'in Ístanbul'da tutuklanmasmdan ba9layarak Malta'ya sürgüne gõnderilmesi, 1921 yihnda õzgürlügüne kavu9mas1 ve Avrupa'da geçen yakla§1k bir yihn ardmdan ülkesine dõnü§üne dair bilgilere yer verilmi§tir. Üçüncü Bõlüm Hac1 Ádil Bey'in Turkiye Cumhuriyeti'ne hizmetlerini ele almaktadir ki bu kapsamda Hac1 Ádil Bey'in saghk sorunlarma ragmen üstlendigi bürokratik ve akademik gõrevler hakkinda bilgiler verilmektedir. Çah�manm son bõlümünde ise Hac1 Ádil Bey'in Íttihat ve Terakki Cemiyeti içerisindeki yeri, Mustafa Kemal Atatürk ile olan ili§kisi, ailesi, eserleri ve kendisi hakkinda yaztlanlar ele ahnmak­ tachr. Bu bõlümlere ilave olarak çah�manm son kismmda gõrsel materyallere yer verilmi�tir. Bu kapsamda Hac1 Ádil Bey'in Malta'daki sürgün ytllarmda kaleme alchgi kartpostallar ile §ahsi ar�ivinden ilk kez gün yüzüne ç1kan fotograflara iki ayn bõlüm halinde yer verilmi§tir. ilk olarak yüksek lisans tez çah�malar1m sirasmda ismine rast geldigim bu tarihi §ahsiyet ile ilgili 2008 yihndan bu yana veri toplamaya ba�lam1§t1m. 2016

VIII

ÔN S ÔZ

ytlmda Hac1 Âdil Bey'in hayatm1 ele alan bir makaleyi yazmak için bilgisayar ba§ma oturdugum zaman çah§manm neredeyse üç senenin sonunda bir kitap ola­ rak noktalanacagim, binlerce sayfahk bir ar�ivin ortaya ç1kacagtm ve bu ktymetli belgelerin benim aracwgimla devletimizin ar�ivlerine kazandtrtlabilecegini dü­ §Ünmemi�tim. Küçük bir makale dü�üncesi ile b�layan Hac1 Âdil Bey fikrimin bir kitap haline gelmesinde pek çok ki�inin yardtm1 dokunmu�tur. A�agidaki ki�i­ ler olmasa bu kitab1 yazamazdtm. En büyük te�ekkürü 2005 yilinda girdigim akademik camiada beni her za­ man destekleyen ve te� eden dam�man hocam Prof. Dr. Necdet HAYTA'.ya borçlu oldugumu belirtmek isterim. Bir diger te§ekkür borçlu oldugum ki§i ise bu eser ile ilgili yard1m taleplerimin tamamm1 olumlu kar�tlayan ve desteklerini esirgemeyen hocam Prof. Dr. Ugur ÜNAL'dtr. Bununla birlikte çah�malartm sira­ smda yol gõsteren degerli hocalar1m Prof. Dr. Refik TURAN'a, Prof. Dr. Hamza KELE�'e, 2020 yilinda hayatm1 kaybeden hocam Dr. Muhammet �AHiN'e, Hac1 Âdil Bey'e ait evraklarm tasnifini yaparak ara§ttrmaya açan T.C. Cumhurba§kan­ hgi Devlet Ar�ivleri Ba�kanhgi'nm ktymetli çah�anlarma te§ekkürlerimi sunanm. Eser ile ilgili olarak son te�ekkürü ise Hac1 Âdil Bey'in torunu ktymetli hu­ kukçu Saym Ali ARDA'.ya sunmak isterim. Elinde bulundurdugu �ahsi ar�ivinden yararlanmama izin verdigi ve bu kiymetli belgeleri Devlet Ar§ivleri'ne bagi�laya­ rak gelecek nesillere aktartlmasm1 sagladtgi için kendisine müte�ekkirim. Y�ad1gi dõnem ile ilgili olarak çok sayida çah§ma yaptlm1� olsa da herhangi bir müstakil ara�tlrmaya konu edilmemi� olan bu ktymetli aydm ve bürokratm hayanm ele almaya çah§t1gtm1z bu eser, kendisinin faaliyetlerini bir bütün olarak gelecek nesillere nakletmekle birlikte hem Osmanh Devleti'ne hem de Túrkiye Cumhuriyeti'ne hizmet eden Hact Âdil Bey'e olan vefa borcumuzu bir nebze ol­ sun õdeyebilmeyi amaçlamaktadtr. Togay Seçkin BiRBUDAK Ankara 2020 -

KI SALTMALAR age.

: Adt geçen eser

agm. B CA.

: Adt geçen makale

BEO.

: Bâb-1 Âli Evrak Odas1 Belgeleri

: T.C. Cumhurba�kanhgi Devlet Ar�ivleri Ba�kanhgi Ba�kanhk Cumhuriyet Ar�ivi

bk.

: Bakm1z

BOA.

: T.C. Cumhurba�kanhgi Devlet Aqivleri Ba�kanhgi Ba�kanhk Osmanh Ar�ivi

e.

: Cilt

çev.

: Çeviren

D.

: Dosya

DH. E UM.3�b. : Dâhiliye, Emniyet-i Umíimiye 3.�ube Belgeleri DH.i.UM.

: Dâhiliye, idâre-i Umíimiye Belgeleri

DH.i.UM.E K. : Dâhiliye, idâre-i Umíimiye Ekleri Belgeleri DH.KMS.

: Dâhiliye, Kalem-i Mahsús Belgeleri

DH.MTV.

: Dâhiliye, Mütenevvia Belgeleri

OH.Mui.

: Dâhiliye, Muhâberât-1 Umumiye idâresi Belgeleri

DH.SAiDd.

: Dâhiliye, Defterler

DH.SYS.

: Dâhiliye, Siyasi K1S1m Belgeleri

DH.�FR.

: Dâhiliye, �ifre Kalemi Belgeleri

DH. UMVM.

: Dâhiliye, Umíir-1 Mahalliye ve Vilâyât Müdürlügü Belgeleri

Ed.

: Editor

E.T.

: Eri�im Tarihi

F.K.

: Fon Kodu

G.

:Gõmlek

gõs.yer.

: Gõsterilen yer

h.

: Hicri

Haz.

: Hazirlayan

HR.SYS.

: Hâriciye Nezâreti, Siyâsi Belgeleri

X

HSD.AF T.

KISALTMALAR

: Satin Ahnan Evrak, Ali Fuad Türkgeldi Evrala

HSD.H ADB.

: Satin Ahnan Evrak, Haci Âdil Bey Evrala

i.DH.

: irâde, Dâhiliye

i.DuiT.

: irâde, Dosya Usülü

i.MMS.

: irâdc, Mcclis-i Mahsus

i.T AL.

: irâdc, Taltifât

iA

: islarn Ansiklopcdisi

M.A.Z.C.

: Mcclis-i Ayân Zab1t Ccridesi

M.M.Z.C.

: Meclis-i Mebusân Zab1t Ceridesi

MF.MKT.

: MaârifNezârcti, Mektiibi Kalemi Belgeleri

MV.

: Meclis-i Vükelâ Mazbatalan

No.

:Numara

s.

: Sayfa

s.

: Sayi

TDV

: Ttirkiye Diyanet Vakfi

trh.

:Tarihsiz

TTK

: TürkTarih Kurumu

vd.

: v.e digerleri

Y .N.

: Yer Numaras1

Yay.Haz.

: Yayina Hazirlayan

GiRi� HACI ÁDiL BEY'iN ff/\YATil'{JN iLKYiiIARI VE iLK

MEMURIYET GOREVLERI

1869 ytlmda dogan Hac1 Âdil Bey'in hayatmm ilk evresine dair bilgileri­ miz oldukça kmthdir. Hao Âdil Bey'in hayan ve devlet hizmetindeki gõrevleri ile ilgili olarak elimizdeki en aynnnh bilgiler Osmanh Devleti'nde bürokraside gõrev alan memurlarm vazifeleri müddetince tutulan resmi nitelikli sicill-i ahvâl kaydmda bulunmaktadrr.Ali Âdil1 ismiyle tutulan kayitta Hac1 Adil Bey'in do­ gumundan ikinci kez Edirne Valisi olarak atandigi 1913 yilma kadar olan dõneme kadar gerçekle�tirmi� oldugu gõrevler hakkmda bilgiler verilmektedir. Bununla birlikte Hac1 Adil Bey'in 1929 yilmda Dârülfüm1n'da müderrislik gõrevinde bu­ lundugu mada bizzat doldurmu� oldugu tek yapraklik bir form bulunmaktadir ki, bu evrak sayesinde de gõrevleri hakkmda ilk elden bilgiler edinmemiz mümkün olabilmektedir2. Bunun yam ma ikincil baz1 kaynaklarda ve vefanmn ardmdan gazetelerde yer alan haberlerde Hac1 Âdil Bey'in hayatma dair kisa bilgiler bul­ mak mümkündür3. Hcmen her kaynakta Hac1 Adil Bey olarak aml.masma ragrnen kendisinin Osrnanh Sici/1-i Ahval defter kaydinda Ali Adil olarak kaydedil.mif olrnas1 ilk balu�ta basit bir yaz1m hatas1 gibi

2

de�rlendirilebilir. Ancak Hac1 Adil Bey'in kifisel �ivinde ycr alan 15 Mart 1891 tarihli ter­ ceme-i hâl varakasmda da isim lasmmda "Ali Adil" ibaresinin bulunmas1 Hac1 Adil Bey'in çok kullamlrnayan bir õn isminin oldu�nu gõstermektedir. Keza Hac1 Adil Bey'in torunu Saym Ali ARDA ile gerçekleftirdigi.miz mülakatta Haa Adil Bey'in gençlik ytllan nda annesine gõn­ dermif oldu� bazt .mektuplarda "Ali Ádil" fCklinde bir irnza kulland1gi da gõrülrnektedir. Haa Adil Bey'in sicill-i ahv41 kaydi için bkz. BOA. DH. SA!Dd. D. 84 / G. 94. Haa Ádil Bey'e ait tcrceme-i hâl varakas1 için bkz. BOA. HSD. HADB. 4/103. Ísminin "Ali Adi!" olarak zikredil­ digi ve tarafim1zca tespit edilebilen di�er �iv belgeleri için bkz. BOA. HSD. HADB. 4/102; BOA. DH. $FR. 56155. Sõz konusu iki evraka ait �iv künye bilgileri fU feki!dedir: BOA. DH. SAlDd. 84/94; BCA. F.K. 180.9.0.0/ Y.N. 87.423.1. Aqiv kayitlari difmda Haa Adi! Bey'in hayanm lasaca da olsa ele alan eserler fUnlard1r: Meh­ met Aldan, lz Bmzltan Mülli.i ldart Amirleri, C. II, T.C. Íçifleri Bakanhgi Arafttrma, Planlarna ve Koordinasyon Kurulu B�kanhgi Yayinlari, Ankara, 1995, s. 77-78; Mehmed Zeki Pakahn, Sicill-i Osmani Ztyli, C. VII, TTK Yayinlari, Ankara, 2008, s. 35-41; Hayri Orhun vd., Me1hur Valiler, Ajans-Türk Matbaacthk.1969, s. 285-288; Oral Onur, Osmanlt ve Cumhuriyet Dõnem­ leri Edirne Yónetim $ekli ve Edirne Valileri, Mart Matbaaahk. istanbul, 2004, s. 65- 67; ihsan Günef, Türli. Parlamento Tarihi - MeP7Jliyete GefÍj Süreci: I. ve II. Me1rutiyet, Cilt: II, Türkiye Büyük Millet Meclisi Vakfi Yayinlari, Ankara, 1998, s. 207-208; Ali Birinci, Tarihin Gõlgesinde - Me1âhir-i Mefhúleden Birli.af Zât, Dergah Yay1nlar1, istanbul, 2001, s. 143-145; Ali Birinci, "Hac1 Adi! Arda", YQ/amlan ve Yaprtlanyla Osman/1/arAnsili.lopedüi, C. 1, Yap1 Kredi Kültür Sa-

2

GiRi$

Haa Adi! Bey,1869 yih sonlannda (bicri �aban 1286; miladi Kas1m-Arahk 1869) Bulgaristan'm Lofça kazasmda dünyaya gelmi�tir.Babas1 Posta ve Telgraf Müdürü Mehmed Haki Efendi4, annesi �erife Hanmichr5.Devletin resmi kayit­ lannda ismi Ali Adil olarak kaydedilrni�se de Haa Adil olarak tarunm1�t1r. Kendi ifadesi ile ailesinin lakab1 Koltukluzâde'dir. Babasmm gõrevinden dolayi ilkõgre­ nim hayatmda muhtelif s1byan mekteplerine devam etmi§ ve Halep'te tamamla­ ffil§tlr. Ermenek Mülkiyc Rü�diyesi'nde okuduktan sonra lise egitimini hususi muallimlerden alm1�tu6. 1890 yilinda, 21�mda, devlet memuriyeti hayatl b�layan Hac1 Adi! Bey'in ilk gõrev yeri Yemen olm�tur. 16 Ocak 1890'da Yemen Rüsíimât Nezâreti'nde muhasebe refik-i sânisi olarak gõreve b�layan Haa Adi! Bey, burada bir yildan az bir süre gõrev yaptiktan sonra 24 Kasun 1890'da Hudeyde7 Rüsümât Nezâreti'ne manifesto memuru olarak atanffil§t:i.r8. Hudeyde'de iki yil kadar süren gõrevinin ardmdan 2Mart 1893'te Dersaâdet (istanbul) Emtiâ-yi Ecnebiye Gümrügü iskele memurluguna tayin edilen Haa Adi! Bey, 22Haziran1894'te ayru birimde istima­ torluk gõrevine terfi etmi§tir.Burada gõrev yapngi dõnemde vazifesinde gõsterdigi ba�aridan dolayi kendisine 22 Ekim 1900 tarihinde Rabiâ rütbesi verilmi§tir9 •

istanbul'daki memuriyeti Slrasmda girdigi imtihanlar1 kazanarak Mekteb-i Hukíik-1 �âhâne'de õgrenim gõrmeye ba�layan Hac1 Âdil Bey, 29 Agustos 1903'te, 34 ya�mda, bu okuldan aliyyülâlâ derecesiyle, smú birincisi olarak mezun

4

9

nar Yaymctltk, isranb�, 1999, s. 244-246; Faik_Re,ir Unar, •Hac1 Âdil Arda",AyltkAmik(opedi, C. 1, Iskir Yaymlan, Isranbul, 1945, s. 295; Ozlem Agtrgan, Dünden Bugüne Edirne /simler Sozlügü, Ulusal Bellek Yaymlan, Edirne, 2004, s. 90; Hasan Basri Erk, Me1hur Türk Hulluk ;u­ lart, Adana, 1954, s. 405. BOA. DH. SAIDd. 84/94. Bülenr Ôzdemir Íngiliz isrihbarar raporlarmda Haa Âdil Bey'in Tarar kõkenli olduguna dair bir bilgi bulundugunu belirtmektedir. Bülent Ôzdemir, Íngiliz Ístihbara/ Rapor/annda Fi1lenen Türk iye, Yeditepe Yaymlan, Ístanbul, 2008, s. 21. Birinci, age., s. 143; Birinci, agm., s. 244. BCA. 180.9.0.0/87.423.1; BOA. HSD. HADB. 3179. Hudeyde, 1900-1918 ytllar1 arasmda Yemen Vilâyeti'ne bagh bir sancak konumundadrr. Tahir Sezen, Osman/1 Ytr Adlan, B�bakanhk Devier Ar,ivleri Gene! Müdürlügü Yaymlan, Ankara, 2017, s. 244. BOA. HSD. HADB. 41102. Sõz konusu evrakta Hac1 Âdil Bey'in Yemen Rüsumât Nezâreti'nde muhasebe refl:k-i sâniligi gõrevine ait maa,mm 400 Kuru�, Hudeyde Rüsumâr Nezâreti manifesto memuru ma�1run ise 600 Kuru, oldugu bildirilmektedir. Bununla birlikte evrakta Hac1 Âdil Bey'in ismi "Ali Âdil" olarak belirtilmektedir. BOA. DH. SAIDd. 84/94. Haa Âdil Bey'in istanbul Emtiâ-yi Ecnebiye Gümrügü'nde gõrevli oldugu dõnemdeki maa,1 degi�kenlik gõstermi�tir. 2 Mart 1893'te 240 Kuru� m�la gõrevine ba�layan Haa Âdil Bey'in m�1 ayru ay içerisinde õnce 400 sonra da 500 Kuru�'a yükseltilmi,, aym ytltn Arahk aymda ise 600 Kuru,·a ç1karnlrru�t1r. 1897 ytlt Mart ayinda maa,1 540 Ku­ ru,'a indirilmi�, Haziran 1893'te ise 630 Kuru�'a çikarttlm1,t1r. BOA. DH. SA!Dd. 84/94; HSD. HADB. 3179; 4/103; 4/105.

GiRi�

3

ohn�tur. Haa Âdil Bey'e bu b�ansmdan dolayi Altm Maârif Madalyas1 layik gõrühnü�tür1°. Egitim hayab srrasmda Arapça ve FransJZCa õgrenen Haa Âdil Bey, yurtdt�mdaki sürgün hayab srrasmda da ingilizce ogrenmi�tir11•

Resim 1: Haa Âdil Bey'e verilen Alnn MaârifMadalyas1 12 Yakla�tk on ytl boyunca Dersaâdet Emtiâ-yi Ecnebiye Gümrügü'nde gõrev yapan Haa Âdil Bey, 23 Mart 1904'te Dersaâdet Gümrügü Salon Müdürlügü'ne getirilmi�, 18 Ocak 1905'te ise 1.800 Kuru� m�la Selanik Emtiâ-yi Dâhiliye Gürnrügü'ne gõrevlendirilmi�tir13• Hac1 Âdil Bey'in Selanik gürnrügündeki gõto 11

12

13

BOA. DH SAIDd 84/94. Haa  dil Bcy Arapça, Frans1zca ve ingilizce'yi kendi ifadesiyle "lüzumu kadar" bilmektedir. BCA. 180.9.0.0/87.423.1. Saym Ali Ardàrun ki�isel aqivindcn ahnm1�tlr. (T.S.B.) Sultan II. Abdülhamid zamarunda verilmeyc �lanan Maârif Madalyas1 1901-1909 yillan arasmda yüksek askcri ve sivil mcktep­ lcrdcn üstün b�an ilc mczun olanlara verilrni�tir. Okulunu birinciliklc bitirc:nlcre altm, ikinci­ liklc bitirc:nlcre ise güm�tcn imal cdilcn madalyalar �- Maârif madalyalan 55x85 mm õlçülerindc, oval çdcnk fonnda olup alttan fiyonk §Cklindcdir. Sultan V. Mchmed Rqad zama­ nmda kaldmlnu�. Ayten Dcnisenko, As/reri Miiu Osman/1 w Cumhuri�t Dõnnni Madalya w Ni/anlar Katalogu, Askeri Müzc ve Kültür Sitesi Komutanhgt Yayuu, Ístanbul, trh, s. 45; Metin Erüretcn, Osman/1 MaJalyalan w Nqan/an, lhe Dcstination Managemcnt Company Yaymlan, istanbul, 2001, s. 2n. BOA. DH SAIDd. 84/94; HSD. HADB. 41110; 4/106. Salon Müdürlügü'nc atandtkt:m hcmcn sonra Haa Âdil Bcy'in m�ma zam yaptlmt§ ve ilk olarak 1 1 Nisan 1904t ' c 820 KUIUJ'a, 14 Haziran 1904'te ise 870 Kuru�·a yükseltilmi�tir. (BOA. DH SAIDd 84/94; HSD. HADB. 3n9;

4

GiRi�

revi oldukça ktsa sürmü�, yakla�1k 5 aym ardmdan 15 Mayis 1905'te 2.250 Kuru� maa�la Selanik Rüsumât Nezâreti muhasebe ba�kitâbetine atanm1�tir. Bir ytldan az bir süre de burada gõrev yapan Hac1 Âdil Bey, 16 Mart 1906'da 2.600 Kuru� maa�la Selanik Emtiâ-y1 Ecnebiye Gümrügü'ne müdür olarak atanm1�t1r14. 14 ay içerisinde üçüncü kez gõrev yeri degi�en Hac1 Âdil Bey, Selanik Emtiâ-yi Ecnebi­ ye Gümrügü'nde iki buçuk ytla yaktn bir süre gõrevini devam ettirmi� ve bu gõrevi esnasmda, 30 Agustos 1907'de, kendisine rütbe-i sâniye tevcih buyrulmu�tur. 3 Eylül 1908'de bir kez daha gõrevi degi�en Hac1 Âdil Bey, bu tarihte yay1mlanan irâde-i seniyye ile terfi ettirilmi� ve 5.400 Kuru� maa�la Selanik Rüsumât Nâzlf­ hg1'na atanm1�t1r. Hac1 Âdil Bey bu gõrevini Edirne Valiligi gõrevine atand1g1 Eylül 1909'a kadar sürdürmü�tür. Rüsumât Nâzm olarak gõrev yapt1g1 dõnemde S1rbistan hükümeti tarafmdan kendisine ikinci dereceden Saint Sava Ni�âm ve­ rilmi�tir15. Hac1 Âdil Bey, Selanik'te gõrev yapt1g1 yakla�1k be� yillik dõnemde Selanik Hukuk Mektebi'nde de dersler vermi�tir. 14 Arahk 1907'de bu okula gõrevlendi­ rilen Hac1 Âdil Bey, Edirne Valiligi gõrevine atanmadan hemen õncesine kadar, 6 Eylül 1909, Hukuk Mektebi'nin birinci ve ikinci s1mflannda okutulan Kitâbü'n­ Nikâh ve Mecelle derslerini yürütmü�tür16•

14

15

16

4/107). Hac1 Âdil Bey'in Selanik Gümrügü'ndeki gõrevinden ald1g1 maa§ ise 1.800 Kuru§'tur. (BOA. HSD. HADB. 3179). Hac1 Âdil Bey'in ki§isel ar§ivinde yer alan bir belgeden anla§ild1gma gõre Mekteb-i Hukuk-1 �âhâne'den mezuniyetinin ardrndan Salon Müdürlügü gõrevinin devam ettigi sirada kendisinin Rüsumât Nezâreti'ne baglt bir ta§ra gõrevine atanmas1 gündeme gelmi§tir. Sõz konusu belgede Hac1 Âdil Bey, ba§kentte bir gõrevde kalmak istedigini ifade ederek ta§raya gõnderilmemcsi hususunda ricac1 olmu§sa da ya§anan geli§mclerdcn bu tale­ binin kar§ilik gõrmcdigi ve Ístanbul'dan Selanik'e tayin edildigi anla§ilmaktadu. BOA. HSD. HADB. 3/82. BOA. DH. SAIDd. 84/94; HSD. HADB. 3179. Selanik Vilâyet Salnamesi'nin 1906 (h. 1324) tarihli nüshasrnda Hac1 Âdil Bey, Selanik Rüsumât Nezâreti Muhâsebe Kalemi ba§kâtibi ola­ rak gõrevli gõsterilmektedir. 1907 (h. 1325) yilina ait Devlet Salnamesi ve Selanik Vilâyet Sal­ namesi'nde ise Hac1 Âdil Bey'in Selanik Emtiâ-y1 Ecnebiye Gümrügü Müdürü olarak gõrev yapt1gi belirtilmektedir. Selanik Vilâyet Sâlnâmesi, Sene: Hicri 1324, Def'a: 19, Selanik Hami­ diye Mekteb-i Sanâyi Matbaas1, s.149; Sâlnâme-i Devlet-iAliyye-i Osmâniye, Sene: Hicri 1325, Def'a: 63, Ahmed Ihsan Matbaas1, s. 916; Selanik Vilâyet Sâlnâmesi, Senc: Hicri 1325, Def'a: 20, Selanik Hamidiye Mekteb-i Sanâyi Matbaas1, s. 148. BOA. DH. SAIDd. 84/94; HSD. HADB. 3179. Hac1 Âdil Bey Edirne Valisi olarak gõrev yapt1g1 dõnemde, 24 Mayis 1910 tarihinde, Dâhiliye Nezâreti'ne ba§vurarak Sup devleti tarafrndan verilen ikinci dereceden Saint Sava Ni§âru'nrn kabulü hakkmda kendisine herhangi bir resmi iznin verilmedigini bildirmi§tir. Bunun üzerine 1 Haziran 1910 tarihinde bahse konu ni§anrn kabulü hususunda padi§ah onayi verilmi§tir. BOA. l TAL. 465147. BOA. DH. SAiDd. 84/94; HSD. HADB. 4/97. 14 Aralik 1907'dc gõrcvlcndirildigi Selanik Hula'.ik Mcktebi'ndc ilk olarak 280 Kuru§ ücrct alan Hac1 Âdil Bcy'in ffiaa§I �ubat 1908'de 500 Kuru§'a, Kas1m 1908'de 800 Kuru§'a ve Araltk 1908'de ise 1.200 Kuru§'a yükseltilmi§tir. BOA. DH. SAIDd. 84/94.

5

GiRi�

Resim 2: Hac1 Âdil Bey'in ilk memuriyet dõnemlerinden bir fotograf (Hac1 Âdil Bey ayakta duranlar arasmda soldan ikinci mada arkada)

17

Hac1 Âdil Bey'in ilk memuriyetinden Edirne Valisi olarak atanmasma ka­ dar geçen yakla�1k

20 y1llik devlet hizmeti ele almd1gmda kendisinin Yemen,

istanbul ve Selanik'te gümrük idarelerinin çe�itli kademelerinde gõrevler ald1g1 gõrülmektedir. 21 ya�mda iken Yemen'de ba�layan ve üç yildan biraz uzun müddet süren memurluk hizmetinin ardmdan Osmanh ba�kentine gelen Haci Âdil Bey, istanbul'da on iki y1la yakm bir süre gõrev yapm1� ve bu mada da Mekteb-i Hukuk'tan üstün derece ile mezun olma bapnsm1 gõstermi�tir. Haci Âdil Bey,

1905-1909 y1llan arasmdaki Selanik memuriyeti masmda da gümrük bürokrasi­ sinin çe�itli kademelerinde gõrevler alm1� ve nihayetinde 1908 y1lmda, 39 ya§mda, Rüsumât Nâz1rhg1 gõrevine yükselmi�tir. Hac1 Âdil Bey'in Selanik'te gõrev ald1g1 dõnemin ittihat ve Terakki Cemiye­ ti'nin Sultan II. Abdülhamid'e kar§I izledigi muhalif siyasetin en yüksek seviyelere ula§t1g1 y1llar oldugu ve Selanik �ehrinin ise ittihat ve Terakki Cemiyeti'nin õr­ gütlenmesinde neredeyse merkez üs konumunda bulundugu da unutulmamal1du. Bu dõnemde

17

II. Abdülhamid kar�1tlannm õnemli merkezlerinden biri de Hac1

Saym Ali Arda'mn ki�isel ar�ivinden ahnm1�t1r. (T.S.B.)

6

Âdil Bey'in gõrev yapt1gi HukUk Mektebi olmu�tur. Neticede Temmuz 1908'de ülkede ikinci kez me�ruti monar�i rejiminin benimsenmesinden kisa bir süre son­ ra Hac1 Âdil Bey valilik gõrevine tayin edilecektir18•

18

Hac1 Âdil Bey'in ittihat ve Terakki Firkas1 ile olan münasebetleri Dõrdüncü Bõlümde deginilecektir. (T.S.B.)

ve

firka içerisindeki yerine

BÍRÍNCÍ BÔLÜM

A. Haet Ádil Bey'in Birinci Edirne Valiligi Dõnemi (Eylül 1909 - Kasun 1910) Hac1 Âdil Bey, Selanik Rüsíimât Nâzm iken 8 Eylül 1909 tarihinde Dâhiliye Nezâreti Tensik Komisyonu'nun karanyla 15.000 Kuru� maa�la Edirne Valiligi'ne tayin edilmi�tir19• Bununla birlikte 1908 y1h Eylül ay1 itibariyle Osmanh Devle­ ti'nde yeni bir dõnemin açtld1gm1 sõylemek mümkündür. 1908 ytlmm Temmuz aymda ikinci kez me�ruti monar�i rejiminin benimsenmesi ve sonrasmda ya�anan 31 Mart Vakas1'na baglt olarak Sultan II. Abdülhamid'in tahttan indirilmesi ile Osmanh idaresi ve ülke yõnetimi üzerinde Íttihat ve Terakki ideolojisinin etkisi artmaya ba�lam1�tu. Buna mukabil kisa bir süre sonra Íttihat ve Terakki Cemiye­ ti'nin en õnemli mevkilerinden birine gelecek olan Hac1 Âdil Bey, 1908 y1h itiba­ riyle 40 ya�ma gelmi� ve farkh �ehirlerde yakla�1k 20 y1llik bir devlet memuriyeti tecrübesi bulunan bir devlet adam1 konumundadu.

9 Eylül 1909 tarihinde Dâhiliye Nâzm tarafmdan Hac1 Âdil Bey'e bir telgraf gõnderilerek 8 Eylül tarihi itibariyle Edirne Valisi olarak atand1g1 bildi­ rilmi� ve hemen yeni gõrevine ba�lamas1 istenmi�tir2°. Edirne'ye gelerek gõrevine ba�layan Hac1 Âdil Bey, Kas1m ay1 içerisinde vilâyet sm1rlar1 içerisinde bulunan Tekirdag, Gelibolu, Dedeagaç, Gümülcine, Dimetoka'daki kazalar1 kapsayan bir tefti�e ç1krm�t1r21• Hac1 Âdil Bey 14 ay kadar süren valilik gõrevi esnasmda vilâ­ yet dâhilindeki karakol, kõprü ve yollarm in�asma büyük õnem vermi�, istasyon Caddesi, Íttihat ve Terakki Mektebi ile Jandarma Mektebi22 binalanmn in�asmm gerçekle�mesini saglam1�t1r23• Yine bu dõnemde Edirne Ídâdi binas1 elden geçi19 20 21 22

23

BOA. DH. SAjDd. 84/94; HSD. HADB. 3179. BOA. DH. MUJ 8_2/48. BOA. DH. MUJ 37_l/51.

Hac1 Adi! Bey'in 16 Tcmmuz 1910 tarihinde Dâhiliye Nezâreti'ne gõnderdigi yaz1da daha õnce gerek Dâhiliye ve gcrekse Harbiye nezâretleri ile gcrçekle�tirilen gõrü�mclerden bahis­ le ordu merkezi hüviyetine sahip Edirne �ehrinde bir jandarma okulu kurulmasmm õnemine dikkat çekilmi�, dü�ük bir meblag ile 300-400 askerin hizmet alabilecegi bir binanm in�a edi­ lebilecegi vurgulanarak gerekli meblagm ek bütçe ile verilmesi talep edilmi�tir. Husus aym gün Harbiye Nezâreti'ne de bildirilmi�tir. BOA. DH. MUJ 1_11/9. Onur, age., s. 64.

8

TOGAY S EÇKiN BiRBUDAK

rilmi9, mektep binasmda birtakim geni9letmeler yap1lm1�, aynca mevcut yapmm üzerine ilave bir kat in9a edilmi�tir. Sõz konusu in9a i9lemlerinin ardmdan okul sultani olarak hizmet vermeye ba9lam1�t1r24• Yine bu dõnemde Edirne Dârülmu­ allimin Mektebi de daha rahat hizmet verilebilecek bir binaya nakledilmi9tir25• Hac1 Âdil Bey'in bu dõnemde gõstermi� oldugu ba9arih çah9malar Osmanh si­ cil kaydmda da yer bulmu9tur. ilgili kay1tta Hac1 Âdil Bey'in valiligi dõnemin­ de Edirne Vilâyeti'nin her tarafmdan kõprüler in9a ya da tamir edildigi, birçok mektep, medrese ve karakolhane in9a edildigi vurgulanmaktad1r26• Edirne tarihi üzerine bir eser kaleme alm19 olan Osman Nuri Peremeci, Hac1 Âdil Bey'in bu gõrev dõnemini "(Hact Âdil Bey'in valiligi) zamamnda memurlar arastnda tasfiye yaptldzgi gibi, Edirne'de pek hayirli i;ler de ba;arzlmi;tir. " sõzleri ile degerlendir­ mektedir27. Hac1 Âdil Bey'in Edirne'deki gõrevi esnasmda gerçekle9tirdigi bir diger ic­ raat ise Edirne Sarayi'nm yanmdaki Hadika-i Hassa'daki düzenlemelerdir. Sul­ tan II. Murad zamanmda Kaleiçi mevkiindeki Yeni Saray'm yanmda kurulan ve yüzyillardan bu yana sultanlann avlanma ve dinlenme alam olarak hizmet veren bu kis1m Hac1 Âdil Bey'in valiligi dõneminde yeniden tanzim edilmi� ve Tavuk Ormam olarak adlandmlan bõlgeye binlerce agaç dikilmi§tir28• Bununla birlikte ar§iv kay1tlanndan anla§ild1gma gõre Eylül 1909'da Kaleíçi mevkiinde belediyeye ait arsada bir bahçe meydana getirilmesi için çah9malara ba§lanml§ ve buraya da tahtta bulunan Sultan V. Mehmed Re9ad'a ithafen, Sultan'm da onay1yla, "Hadi­ ka-i Re;âdiye" ismi verilmi9tir29• Bununla birlikte Hac1 Âdil Bey'ín Edirne Valisí olarak gõrev yapt1gi dõnemde bir müddet Ísviçre'de kald1g1 da ar§iV belgelerinden anla9tlmaktad1r. Hac1 Âdil Bey, rahats1zlig1 bulunan agabeyínin muayene ve tedavisi için Ísviçre'ye gitmek amac1y­ la izín talebinde bulunmu§ ve 1 1 Nisan 1910 tarihinde kendisine 15 gün süreyle 24

25

26 27

28

29

Osman Nuri Peremeci, Edirne Tarihi, Edirne ve Yóresi Eski Eserleri Sevenler Kurumu Yaym­ lan, Resimli Ay Matbaast, i stanbul, 1939, s. 358. Edirne i dâdisi ve diger mekteplerin masraf­ larma ve §ehre yeni bir ibtidâi mektebi kazandm.lmasma dair ar§iv belgesi için bkz. BOA. MF MKT.1 156171; 1 160/62. Gõkhan Durak, Trakya Bolgesi Halkevi Faaliyetleri, Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk i lkeleri ve i nkilap Tarihi Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, izmir, 2006, s. 20-21 . BOA. DH. SAÍDd. 84/94. Peremeci, age., s. 341. Bu husustaki tek istisna Mehmet �eref Aykut'rur. Aykut Hact Âdil Bey'in valilik gõrevinde siyasi davrand1gm1 iddia etmektedir. Bu hususa "Hakkinda Yaz1lanlar" ba§ltg1 altmda dcginilcccktir. (T.S.B.) Mehmet Ag1rgan, "Edirne'de Sultanlarm Av Bahçesi: Hadika-i Hassa", Acta Turcica, Y11. 1, S. 1 , 0cak 2009, s. 72-73. BOA. BEO. 3642/273102; DH. MUÍ. 12_2/48; i . DH. 1477/32.

HACI ÁDiL ARDA BEY 1869-1935

9

izin verilmi�tir3°. Ancak Hac1 Âdil Bey'in isviçre günlerinin planlanandan biraz daha uzun sürdügü de yine ar�iv belgelerinden anla�tlmaktadir. 5 May1s 1910 günü isviçre'nin Fribourg �ehrinden konaklamakta oldugu Hotel de Rome Oteli'nin antetli kagxdma bir mektup kaleme alan Hac1 Âdil Bey, Edirne'den yola ç1ktiktan sonra S1rbistan'da su ta�kinma yakaland1gxm ve bu yüzden seyahatinin 2-3 gün geciktigini belirtmekte ve bu nedenle izin süresine bir hafta ilave edilmesini talep etmektedir31• Bu talebi Dâhiliye Nezâreti tarafmdan uygun gõrülmü� ve 1 1 Mayis 1910 tarihindeki kararla Hac1 Âdil Bey'in izin süresi bir hafta daha uzattlm1�tu32• Ar�iv kayitlarmdan Hac1 Âdil Bey'in Edirne ile ilgili mesaisi hususunda istanbul'a gelerek gõrü§melerde bulundugu da anla�tlmaktad1r. Ôrnegin 1 Temmuz 1910 ta­ rihli bir §ifre telgrafta Hac1 Âdil Bey, vilâyete dair baz1 meselelerin §ifâhen arz1 için bir kaç günlügüne istanbul'a gelmek istedigini beyan etmektedir33• Hac1 Âdil Bey Edirne Valiligi gõrevinden ayrtlmasmdan kisa bir süre õnce §ehirde Osmanh Sultam V. Mehmed Re§ad'1 ag1rlam1§ttr. Sultan, 27 Ekim 3 Kas1m 1910 tarihleri arasmda Edirne'ye gelmi�, ilk olarak tertip edilen askeri ma­ nevra tõrenini takip etmi�, sonrasmda ise birkaç gün eski Osmanh payitaht §eh­ rinde ikamet etmͧtir. 27 Ekim 1910 günü istanbul'dan hareket eden Sultan ve maiyeti34 için Edirne'de haz1rhklar yap1lm1§tlf. Vilayete bagh birimlerden merkeze gelen birkaç yüz ki�ilik bir heyet Edirne Hükümet Dâiresi'nde bir araya gelmi� ve yap1lan gõrü�melerden sonra bir heyet-i mahsíisa te§kil edilmi§ ve padi�ah1 kar�tlamak üzere Seyyidler tren istasyonuna gidilmi§tir35• Burada gerçekle�tirilen kar�1lama tõreninin ardmdan Harbiye Nâzm Mahmud �evket Pa�a ile aralarmda von der Goltz Pap'mn ve yabanc1 devletlerin ate§e militerlerinin de haz1r bulun­ dugu askeri manevra gerçekle§tirilmi�tir36• -

30 31 32 33 34

35 36

BOA. BEO. 3732/279866; HSD. HADB. 319 1 . BOA. DH. MUÍ. 83/66. BOA. HSD. HADB. 4/1 12. BOA. DH. MUÍ. 109125. Bu seyahatinde Sultan V. Mehmed Re�ad'a e�lik eden isimler �unlard1r: veliahd Yusuf izzed­ din Efe ndi, �ehzade Vahdeddin, Ziyâeddin, Necmeddin ve Ô mer Hilmi Efendiler, Sadrazam Í brahim Haklo. Pa�a, Hâriciye Nâzm Rifar Pa�a, Dâhiliye Nâzm Talât Bey, Ba�mabeynci Lütfi Bey, Mabeyn Ba�kâtibi Halid Ziya Bey. (Yunus Ô zger, "Sultan V. Mehmed Re�ad'm Edirne Seyahati", Çanakkale Ara1tirmalar1 Türk Yt!!tgt, Ytl: 15, S. 22, Bahar 2017, s. 140). Bununla birlikte Hac1 Âdil Bey'in ki�isel ar�ivinde yer alan 26 Ekim 1910 tarihli bir telgrafta dõnemin Erkân-1 Harbiye Binba�1s1 Enver Bey, Hac1 Âdil Bey'den Sultan V. Mehmed Re�ad'm Edir­ ne'ye gelecegi tarihlerde kendisi için Edirne'de bir otelden iki günlük bir oda tutulmasm1 rica etmektedir. Bu mektuba istinaden muhtemeldir ki Enver Bey de Sultan'm Edirne seyahati S1Tasmda �ehirde bulunmu�tur. BOA. HSD. HADB. 3192. Tanin, No: 773, 23 �evval 1328/28 Ekim 1910, s. 2. Ô zger, agm., s. 141-142.

TOGAY SEÇKiN BiRBUDAK

10

Ertesi gün Edime'ye � Sultan Mehmed RC§ad için Selimiye Camii'nde kihnan Cuma namazi õncesinde büyük bir geçit resmi düzenlenmi�, ayru günün �arrund a Sultan Re�ad srras1yla Edime mebuslanm, �hrin dini liderlerini, vilâ­ yet erlcâruru, ittihat ve Terakki Cemiyeti temsilcilerini (Doktor Nâzlm ve Eyüb Sabri Bey), Edime Bdediye Heyeti'ni, ittihat ve Terakki Cemiyeti Edime te�ki­ lat üyelerini, Edime'de gõrev yapan askeri yetkilileri ve son olarak da Edime'de bulunan yabana diplomatik misyon temsilcilerini kabul etmi�tir. Bu srrada Hac1 Âdil Bey hurura kabul edilenlerin bir losmiru bizzat kendisi Sultan'a arz etmi�­ tir37. Tôrenin ardindan Sultan Re�ad Sarayiçi mevkiine giderek Tavuk Ormaru adi verilen mesire yerini gezmi� ve dõn� yolunda Eski Camii ziyaret etmi�tir38• Sonraki gün askeri ziyaretler kapsaminda tabyalara giden Sultan, sonrasmda mev­ levihâneye giderek buradaki tõrene katthm�ttr39• Seyahatinin kalan günlerinde Üç �erefeli Camii ziyaret eden-40, Karaagaç tarafma giderek Arda ve Meriç Nehri'nin birle�tikleri noktaya giden, Karaagaç'tan dõnerken yabanc1 mektep õgrencileri ile bir araya gelen•1 Sultan Re�ad, ertesi gün ise in�aatl tamarnlanan istihkâm gazino ve dersliklerinin açih� tõrenine katthn1�ttr42• Sultan Re�ad'm bir hafta süren bu seyahati 3 Kas1m günü sona ermi� ve düzenlenen resmi tõrenin ardindan maiyeti ile birlikte trenle istanbul'a dõnmek üzere yola çikm1�t�3•

37 38 39 40 41 42 43

Tanin, No: 775,25�evval1328/30 Ekim 1910,s. l; No: 776,26�evval1328/31 Ekim 1910,s.

1.

Tanin, No: 776,26 �evval 1328/31 Ekim 1910,s. 1. Tanin, No: 777,27�evval1328/1 Kasrm 1910,s. 1. Tanin, No: 778,28 �evval 1328/2 Kasrm 1910,s. 1. Tanin, No: 779,29�evval1328/3 Kasrm 1910,s. 1. Tanin, No: 780,1Zilkade 1328/4 Kasrm 1910,s. 1. Tanin, No: 779,29�evval1328/3 Kas1m 1910,s. 1,No: 780,1Zilkadc 1328/4 Kas1m 1910, s. l; No: 781,2Zilkadc 1328/5 Kas1m 1910, s. 1.

HACI ÂDiL ARDA BEY 1869-1935

11

Resim 3: Seyyidler'de gerçekle�tirilen askeri manevradan bir fotograf (Hac1 Âdil Bey en õn mada soldan ikinci)44 S ultan V. Mehmed Re�ad' m ziyaretinden lusa bir süre sonra Hac1 Âdil Bey Edirne Valiligi gõrevinden istifa karar1 alm1�t1r. Oldukça yogun geçen bir ytlm ardmdan Hac1 Âdil Bey siyasette daha aktif bir rol üstlenerek devlet hizmetinden aynlmaya karar vermi� ve 1910

yili

Ekim

28

Kas1m 1910'da valilik gõrevinden ayrtlm1�t1r45•

aymda

gerçekle�tirilen

ittihat

ve Terakki

Cemiyeti

Kongresi'nde Hac1 Âdil Bey cemiyetin "merkez-i umfimi murahhas-1 mes'ullük" ve "kâtib-i umumilik" gõrevlerine seçilmi�tir. Bu kararm ardmdan 11 Kas1m 191 O günü Íttihat ve Terakki Cemiyeti Genel Merkezi'nden Hac1 Âdil Bey'e gõnderilen mektupta sõz konusu gõrevleri kabul etmesi ricas1yla bir heyet gõnderildigi bildi­ rilmi�tir46. Bu gõrevi kabul eden Hac1 Âdil Bey, 19 ve

23

Kas1m 1910 tarihlerinde

Dâhiliye Nezâreti'ne gõnderdigi iki telgrafta valilik gõrevine atama yaptlana ka­ dar birinin vekâleten gõrevlendirilmesini talep etmi�tir47• Nihayetinde

24 Kas1m

1910 günü dõnemin Dâhiliye Nâzm Talât Bey tarafindan gõnderilen �ifreli telg­ rafla Hac1 Âdil Bey'in bekledigi haber Edirne'ye ula�m1�t1r. Sõz konusu telgrafta Talât Bey, Hac1 Âdil Bey'in Edirne Valiligi gõrevindeki ba�arill icraatlarma at1fla kendisinin gõrevden ayrtlmasma taraftar olmad1giru aç1kça belirtmekle birlikte 44 45

46 47

Servet-i Fünün, No: 1013, 1 Zilkade 1328/4 Kas1m 1910, s. 460. BOA. DH. SAÍDd. 84/94; DH MTV. 6_1/49. BOA. HSD. HADB. 4/1 13. BOA. HSD. HADB. 4/1 14.

12

TOGAY SEÇKiN BiRBUDAK

yeni gõrevinden dolayi ba�an dileklerini bildirmekte ve valilik gõrevine vekâleten atama yaparak istanbul'a gelebilecegini bildirmektedir48• Hac1 Âdil Bey'in birinci Edirne Valiligi dõneminin ba�arili bir biçimde geçtiginin güzel bir õrnegi olan bu telgrafta Talât Bey �u ifadelere yer vermektedir49• "Vilâyetin imâr ve 1slâh1 emrinde zât-1 'âlilerinden pek çok hiz­ met-âmid ve intizârmda bulundugum cihetle oradan infikâkm1z1 ise ber­ vechle arzu etmez idim. Hatta buna mani' olmaga da gayret ettim ise de muvaffak olamad1m . . . . teklif ve kabw olunan vazife-í mühimme de vatana pek mühim hizmet ibrâz edilebileceginizden husw-í muvaffakiyyetlerinízí temenni ederím. Tensib buyuracagm1z zâta vazife-í vekâletí bí't-tevdi' hare­ ket buyurulmas1 tabii'dír efendím."

B. Hac1 Âdil Bey'in Birinci Dâhiliye Nâzll"hgi Dõnemi (Ocak - Temmuz 1912) 1909 yilinda atand1g1 Edirne Valiligi'ni bir y1l sonra ittihat ve Terakki Cemi­ yeti'nde seçilmi� bulundugu gõrevden dolay1 b1rakan Hac1 Âdil Bey, bu tarihten itibaren siyasetin içerisinde daha s1k gõrülmeye ba�lam1�t1r. Hac1 Âdil Bey'in bir sonraki gõrevi Osmanh Devleti'nin Dâhiliye Nâztrhg1 olmu�tur. Ancak Edirne Valiligi'nden Dâhiliye Nezâreti'ne geçi�i arasmda yakla�1k on dõrt ayhk bir ara dõnem bulunmaktad1r. Hac1 Âdil Bey'in valilik gõrevini btrakt1g1 Kas1m 191 O'dan nâz1rhk gõrevine getirildigi Ocak 1912 tarihleri arasmda Selanik'te bulundugu anla�tlmaktadtr. Çünkü Hac1 Âdil Bey, bu dõnemde 14 Ocak 1911- 22 Ocak 1912 tarihleri arasmda Selanik Hukuk Mektebi'nde üçüncü s1mflann Usul-i Nikâh ve dõrdüncü sm1flann Usw-i Fikih derslerini okutmu�tur5°.

48 49

50

BOA. HSD. HADB. 4/1 14. BOA. HSD. HADB. 4/1 14; 4/1 15. Hac1 Âdil Bey'in yerine Tekfurdag1 Mutasamfi Z ekeriya Zihni Bey atanm1�t1r. BOA. HSD. HADB. 712 1 . BOA. DH SAiDd 84/94. Hac1 Âdil Bey, Selanik Hukílk Mektebi'nde 14 Ocak 1911-22 Ocak 1912 tarihleri arasmda 600 Kuru� maa�la Usíll-i Filah derslerini okutmu�tur. 2 Kas1m 1911-22 Ocak 1912 tarihleri arasmda ise aynca 300 Kuru� maa� k ar�ihgmda Usíll-i Nikâh dersi vermi�­ tir. (BOA. DH SAiDd. 84/94; HSD. HADB. 4197). Ancak ar�iv belgelerinden Hac1 Âdil Bey'in Usíll-i Nikâh yada diger a�1yla Kitâb'ün-Nikah dersini sõz konusu tarihten õnce vekalc:ten yürüttügü anla�tlmaktad1r. Oyle ki, Selanik MaârifMüdürü tarafindan imzalanan ve Hac1 Adi! Bey'e hitaben yaztlm1� olan 13 �ubat 1 9 1 1 tarihli belgede Selanik Hukuk Mektebi bünyesinde bu dersi okutan muallim Cerna! Bey'in istifasma binaen kendisinin bu dersi okutabilmesi adma MaârifNezâreti'nden izin almak için yazmm gõnderildigi bildirilmekte ancak yaz1ya henüz bir cevap gelmedigi ve bu süre zarfinda da derslerin bo� geçecegi belirtilerek Hac1 Adi! Bey;J J!;/;; ;.,.;_;� .;, i,/.v.Q',, ./ . ' #�,./ �� ' .

..

..

..

.

..

..

'

.-

.. . ,. .. ... ... !J I l.Á/.;..I """"'

)/v

�;; . '�. J.Jl>"" ;�� u� �-;· ,.��,.... , ;� ;_:j-·�, �-J . �..;.. ...v �..:; �.: "t:'.! i..:. """'.:;. �,.,.µ, � t>.; ' .;!).JI.. -

.

"(( ,v_;;

. ..

\.

· �--

/

.

-� HSDHADB.00004.00095.00 1

499

BOA. HSD. HADB. 4/95.

"' ..

..

.

182

EKLER

REGIE CO-INTERESSEE DES TABACS DE L'EMPIRE OTTOMAN DIRECTION GENERALE No: 14,506 Meclis-i Ídâre'ce 3 Te§rin-i Evvel 1923 târihinde ittihâz olunan karâr muci­ bince Hac1 Âdil Bey Efendi 1 Te�rin-i Evvel 1923 târihinden i'tibâren 1 10 Lira ma'â§la müfetti§-i 'umíimi ta'yin edilmi§tir. Mü§ârun-ileyh Ístanbul Ba§müdiriyeti vezâifini vekâleten ifâ eyleyecekleri cihetle bundan dolayi ihtiyâr edecekleri masârif-i yevmiyeye tekâbül etmek üzere kendilerine §ehri maktíi'an otuz Lira i'tâ edilecektir. Hâlen ba§müdiriyeti idâre etmekte olan Mõsyõ Mare§al i§'âr-1 ahire kadar idâre-i merkeziyye müfetti§lik vezâifini tekrâr tem§iyyete mübâ§eret eyleyecekse de der'uhde ettigi husíisâta Hac1 Âdil Bey Efendi'nin bi'l-etrâf 1tla' hâsil etmesi için §imdilik mܧârun-ileyhin refâkatinde kalacakttr. 10 Te§rin-i Evvel 1923

Müdir-i 'umíimi Ímza

Ímzâ: Beserya

1 83

EKLER

Ek 15. Hac1 Âdil Bey'in istanbul Dârülfüm1nu i çin Vermi� Oldugu Beyan soo

1 ..

Bulundutu vazife AynldlJt l.Vlh

Aynld1tuun ttbebl

•

soo

BCA. 1 80.9.0.0/87.423. 1 .

EKLER

184

-

�. #. " :V. v v -.v.hl U44Í;;., 6J?K.:I.. �_,,,, / . J.r.·V' "I . .

fJa.L'+a· ru.f,;(! " ,

'

�.

fh"ff •

/. .

f.

�

•

• J.

'

fJzt

16�

,. '!l'i s m:r-

" JJ

q

/3l.'3"

'""""

;

V

� �

j_ (/

'ti'

.

h l ,_, / .,.. �

q

'( y,;v.

-1.J

f1111n11

.JJ :v-a.t. � ;.--::: 1b 6õõõ t,_ (;;j-;._ ... /L: m. . � � 1 IJM.f!=

/,,.. .,..,

�� - .

"

,

-1000 0-

_

4o • o

-

-

- --

P J ..,:; , 1 1,1u _

"