Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla 8493765481, 9788493765484


244 107 5MB

Spanish Pages [253] Year 2010

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD PDF FILE

Table of contents :
Cover
Title page
Copyright page
Índice
Prólogo
Introducción
Estudio
Los códices de San Millán
Los glosarios de San Millán
Manuscritos glosados
Los glosadores y su época
Fuentes de las glosas
Nuestra edición
Edición de las glosas
RAH, cód. 5
RAH, cód. 8
RAH, cód. 13
RAH, cód. 22
RAH, cód. 24
RAH, cód. 25
RAH, cód. 27
RAH, cód. 29
RAH, cód. 32
RAH, cód. 38
RAH, cód. 39
RAH, cód. 44
RAH, cód. 47
RAH, cód. 53
RAH, cód. 56
RAH, cód. 64 bis
RAH, cód. 76
RAH, cód. 78
BNM, ms. 6126
Escorial D. I. 1.
Esc. II. 5
AHN, 1006 B
AHN, 1007 B
Apéndice I
Apéndice II
Apéndice III
Índice de palabras glosadas
A
B
C
D
E
F
G
H
I
K
L
M
N
O
P
Q
R
S
T
U
V
Bibliografía
Recommend Papers

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla
 8493765481, 9788493765484

  • 0 0 0
  • Like this paper and download? You can publish your own PDF file online for free in a few minutes! Sign Up
File loading please wait...
Citation preview

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

AEMILIANENSE Colección digital

DIRECCIÓN:

Dr. D. Claudio García Turza (CILENGUA – Universidad de La Rioja) SECRETARÍA ACADÉMICA:

Dr. D. Fabián González Bachiller (Universidad de La Rioja) CONSEJO CIENTÍFICO:

Dr. D. Manuel Ariza Viguera (Sevilla) Dr. D. Michel Banniard (Toulouse le Mirail) Dr. D. José Jesús de Bustos Tovar (Madrid) Dra. D.ª María Teresa Echenique Elizondo (Valencia) Dr. D. Antonio H. A. Emiliano (Lisboa) Dr. D. José M.ª Enguita Utrilla (Zaragoza) Dr. D. Francisco Gimeno Menéndez (Alicante) Dr. D. Fernando González Ollé (Pamplona), Dr. D. César Hernández Alonso (Valladolid) Dr. D. Günter Holtus (Goettingen) Dr. D. Vicente Lagüens Gracia (Zaragoza) Dr. D. Martin Maiden (Oxford) Dr. D. José Ramón Morala (León) Dr. D. Josep Morán (Barcelona) Dr. D. José Antonio Pascual Rodríguez (Madrid) Dr. D. Philip D. Rasico (Nashville) Dr. D. Rodney Sampson (Bristol) Dra. D.ª Lene Schoesler (Copenhague) Dr. D. Ingmar Sóhrman (Góteborg) Dr. D. José Antonio Souto (Santiago de Compostela) Dr. D. Máximo Torreblanca (Davis) Dr. D. Alexandre Veiga (Lugo) Dra. D.ª Isabel Velázquez (Madrid) Dr. D. Roger Wright (Liverpool) Reservados todos los derechos. Queda prohibida la reproducción total o parcial de esta publicación, incluido el diseño de la maqueta y cubierta, su inclusión en un sistema informático, su transmisión en cualquier forma o por cualquier medio, ya sea electrónico, mecánico, por fotocopia, registro u otros métodos, sin el permiso por escrito de la FUNDACIÓN SAN MILLÁN DE LA COGOLLA.

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

AEMILIANENSE Colección digital

Centro Internacional de Investigación de la Lengua Española

VIVANCOS GÓMEZ, Miguel C. Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla [Recurso electrónico] / Miguel C. Vivancos Gómez. – 1ª ed. – Logroño : Cilengua. Fundación San Millán de la Cogolla, 2010 1 disco (CD-ROM); 12 cm + 1 folleto (33 p.). – (Colección Digital) Depósito Legal: LR-302-2010.– ISBN: 978-84-937654-8-4 1. Manuscritos visigóticos. 2. Glosas marginales. 3. Monasterio de San Millán de la Cogolla. I. Título 091:003.344 271.1 (460.21 San Millán de la Cogolla) (091)

Logroño 2010 © Miguel C. Vivancos Gómez © Cilengua. Fundación San Millán de la Cogolla Edita: Cilengua. Fundación San Millán de la Cogolla Producción Gráfica: Reproestudio, S.A. ISBN: 978-84-937654-8-4 Depósito Legal: LR-302-2010 Impreso en España - Printed in Spain

In memoriam Emmanuelis C. Díaz y Díaz Auctor Grato cum Animo D. D. D.

ÍNDICE

PRÓLOGO ......................................................................................................

11

INTRODUCCIÓN...............................................................................................

13

ESTUDIO ........................................................................................................

15

Los códices de San Millán......................................................................

17

Los glosarios de San Millán...................................................................

22

Manuscritos glosados .............................................................................

23

Los glosadores y su época.......................................................................

27

Fuentes de las glosas .............................................................................

29

Nuestra edición......................................................................................

33

EDICIÓN DE LAS GLOSAS .................................................................................

35

RAH, cód. 5 ..........................................................................................

37

RAH, cód. 8 ..........................................................................................

41

RAH, cód. 13 ........................................................................................

43

RAH, cód. 22 ........................................................................................

59

RAH, cód. 24 ........................................................................................

63

RAH, cód. 25 ........................................................................................

81

RAH, cód. 27 ........................................................................................

91

RAH, cód. 29 ........................................................................................

93

RAH, cód. 32 ........................................................................................ 103 RAH, cód. 38 ........................................................................................ 127 RAH, cód. 39 ........................................................................................ 131 RAH, cód. 44 ........................................................................................ 135

10 RAH, cód. 47 ........................................................................................ 139 RAH, cód. 53 ........................................................................................ 143 RAH, cód. 56 ........................................................................................ 149 RAH, cód. 64 bis .................................................................................. 151 RAH, cód. 76 ........................................................................................ 155 RAH, cód. 78 ........................................................................................ 159 BNM, ms. 6126 ..................................................................................... 183 Escorial D. I. 1...................................................................................... 187 Esc. II. 5. .............................................................................................. 213 AHN, 1006 B ........................................................................................ 215 AHN, 1007 B ........................................................................................ 221 APÉNDICE I ................................................................................................... 227 APÉNDICE II.................................................................................................. 229 APÉNDICE III ................................................................................................ 231 ÍNDICE DE PALABRAS GLOSADAS ...................................................................... 233 BIBLIOGRAFÍA ................................................................................................ 265

PRÓLOGO

Recibimos con gran satisfacción y gratitud este trabajo de Miguel Vivancos. Como él lo explica en su amable Introducción, es verdad que hace ya algunos años le había yo propuesto que lo realizara cuando las circunstancias y sus múltiples ocupaciones profesionales se lo permitieran. Pensaba, y pienso, que Vivancos era la persona más cualificada para llevarlo a cabo con el rigor científico requerido: sus conocimientos del mundo glosístico medieval son bien conocidos entre los especialistas así como los filológicos e históricos en general. En relación con las glosas marginales de los códices visigóticos de procedencia emilianense, Vivancos ha hecho de forma, a mi juicio, magistral lo que le propusimos que hiciera. En su trabajo, tan claro, edita todas las glosas que figuran en esos libros y presenta un estudio introductorio de los aspectos que más interesan a los especialistas de la cultura medieval y, sobre todo, a los de la lengua española en la primera fase de su historia. La edición se caracteriza por un escrupuloso respeto a las particularidades gráficas de las glosas. Destaca también, en este sentido, el análisis paleográfico ofrecido, imprescindible para solucionar los importantes problemas cronológicos, de autoría, etc., que aquellas suscitan. Por otra parte, la entidad y empleo de las 1.231 glosas emilianenses aquí recogidas (no figuran, obviamente, en esta edición las que registra el Em 60) quedan en todos los casos suficientemente aclarados por las referencias a las de los códices de Silos, también publicadas por Vivancos, y a los glosarios emilianenses y silenses. Finalmente, sobresale la generosidad (con)textual en los casos en que se hace precisa para la comprensión misma de las glosas. El estudio, entre otras aportaciones destacables y en todos los casos con un sólido apoyo de datos, pone de relieve una mayor presencia de glosas en los libros espirituales que en los litúrgicos, analiza los códices concretos que quedaron particularmente enriquecidos con estas breves aclaraciones (Agustín, Casiano, Collectio Canonum, Isidoro, Valerio, Paulo Orosio...), sitúa el apogeo de la producción glosística en pleno siglo XI (especialmente en su segunda mitad) y demuestra la extraordinaria dependencia que estas glosas tienen respecto de los glosarios Em 24, 31 y 46 (hasta un 68,64%), en contraste con la que manifiestan las silenses en relación con los respectivos glosarios de Silos (que alcanza tan sólo un 32,29%). Cierra el trabajo con la presentación, muy útil, del Índice de palabras glosadas y de una amplia Bibliografía sobre el tema. He introducido estas palabras prologales con el sentimiento de gratitud al Padre Vivancos, un investigador humilde, inteligente, siempre dispuesto a colabo-

12

Claudio García Turza

rar en el estudio de la historia y de la filología riojana medieval. Pero el agradecimiento se intensifica al observar de inmediato en la edición de estas glosas no pocos aspectos de interés para el estudio del latín medieval así como de la génesis y orígenes históricos de nuestra lengua. Me limito aquí a apuntar tan sólo la presencia de algunos rasgos fonéticos, vocálicos y consonánticos ( pleneramienter, s. v. passim; plenera, s. v. uber; tributeros, s. v. uectigales; carreros, s. v. carpentarios; disguncat, s. v. dispescat; etc.), morfosintácticos (profectoso, s. v. adconmodato; multum amicus, s. v. familiarior; etc.) y lexicosemánticos (ezebros, s. v. onagros; apretare, s. v. perurgueri; nigrecita, s. v. ebetata; callare, s. v. orrere; sakare, s. v. elicere; etc.), rasgos que deberán ser objeto de inmediatas investigaciones filológicas y lingüísticas para un conocimiento más profundo de la glosología altomedieval. Y, naturalmente, me uno a la sentida dedicatoria de Vivancos al profesor Díaz y Díaz. Don Manuel, maestro y amigo común, a quien tanto le debemos las gentes de La Rioja, siempre consideró prioritaria la publicación de este libro.

Claudio García Turza

INTRODUCCIÓN

Desde hace años el profesor y amigo Claudio García Turza venía insistiéndome en la necesidad de llevar a cabo con los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla el mismo trabajo que ya había hecho en 1994 (y publicado en 1996) con los códices visigóticos de Silos, a saber, la edición de sus glosas marginales. Confieso que la labor me asustaba, pues no en vano había necesitado casi tres años de esfuerzo para rematar la que habría de ser mi tesis doctoral y, por otra parte, otros proyectos de investigación requerían mi atención. Claudio, sin embargo, seguía recordándome de vez en cuando que había empeñado mi palabra y que, tarde o temprano, tendría que poner manos a la obra. Mi actual residencia en Madrid, a partir de noviembre de 2004, allanó la principal de las dificultades, ya que era imposible realizar la tarea sin la visita continuada a la biblioteca de la Real Academia de la Historia, donde se custodian la mayoría de los códices emilianenses. Después de haber visto en Nueva York, en octubre de 2005, el único manuscrito de San Millán que se custodia allende los mares ya no tenía excusa alguna; el resto se hallaba en el mismo Madrid y en El Escorial, como muy lejos. El 31 de mayo de 2006 la Real Academia de la Historia, a través de su bibliotecaria, Esther González-Ibarra, me comunicó que en Junta habida el 26 de mayo se me autorizaba a consultar todos los códices de San Millán que se hallan bajo su custodia. El 13 de febrero de 2007 terminaba de estudiar el último de los manuscritos emilianenses en el Archivo Histórico Nacional. En el entretanto, innumerables visitas a la Real Academia de la Historia, a la Biblioteca Nacional de Madrid, a la Biblioteca Zabálburu, a la Real Biblioteca de El Escorial y al Archivo Histórico Nacional. A todo el personal de estos centros debo mi agradecimiento, que se vuelve deuda impagable para con la Real Academia y especialmente para con su archivera, Asunción Miralles de Imperial y Pasqual del Pobil, y su conserje de biblioteca, Julio García González, que siempre me atendieron con exquisita prontitud y amabilidad. Igualmente, he de agradecer a la profesora Isabel Velázquez Soriano el haberme facilitado libros que de otra forma me eran inaccesibles. Claudio García Turza no solo ha sido el animador de esta empresa; su vasto conocimiento del mundo de las glosas ha sido siempre puesto a mi disposición con generosidad. Si este trabajo algo vale, a todos ellos se lo debo. En cuanto oímos hablar de glosas emilianenses nos vienen a la memoria las glosas del celebérrimo códice 60 de la Real Academia de la Historia con su no menos famosa doxología, que aparece en todos los manuales de historia de nuestra literatura como el primer testimonio escrito de la lengua castellana. Y, sin

14

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

embargo, en este libro que habla de glosas y de San Millán será el único manuscrito dejado de lado, ya que su singularidad e importancia lo han hecho objeto de numerosos estudios y su sistema glosístico y finalidad nada tienen que ver con los del resto de los códices emilianenses. Aquí nos proponemos dar a conocer la multitud de glosas marginales (en su mayoría latinas, aunque de vez en cuando se descubren interesantes formas romances) que, como en otros muchos centros, servían de ayuda al lector de las obras en los manuscritos transmitidas. Aparte del interés lingüístico que puedan tener, las glosas nos descubren todo un universo cultural. A través de ellas podemos saber algo más de la ciencia de nuestros monasterios medievales, de sus libros preferidos y de su uso. Su utilidad para el conocimiento del latín vulgar y de las lenguas romances es evidente y en los últimos años se ha acrecentado su estudio. Profesores como Manuel C. Díaz y Díaz, Claudio y Javier García Turza o Jesús Alturo i Perucho (para el ámbito catalán) han hecho notables aportaciones en este campo. Confío en que este libro sea provechoso para seguir profundizando en el conocimiento de nuestra historia y nuestra lengua. Finalmente, no quiero olvidar manifestar mi gratitud al Centro Internacional de Investigación de la Lengua Española (CILENGUA) y a la Fundación San Millán de la Cogolla, que han apoyado esta investigación y se han decidido a su publicación. Este libro lleva una dedicatoria que no quiso ser nunca una nota necrológica. Desde que lo comencé tuve claro que se me ofrecía con él la oportunidad de manifestar de alguna forma mi agradecimiento a Don Manuel, como cariñosa y respetuosamente todos lo llamábamos. Se lo merecía, porque nadie como él había estudiado tan en profundidad los manuscritos emilianenses y el mundo de las glosas. Pero era más que eso; quería ser el testimonio de un afecto y un agradecimiento personales, porque Don Manuel siempre apoyó mi labor investigadora, siempre me ayudó en las dificultades y siempre me tuvo en muy alta estima. Soñaba con poder ofrecerle en persona el primer ejemplar de esta obra, aun siendo consciente de su delicado estado de salud. No ha podido ser; la muerte nos lo arrebató el 4 de febrero de 2008. Non omnis moriar multaque pars mei uitabit Libitinam. Don Manuel, con su habitual gracejo, se atrevía a corregir a Horacio y decía que en buen latín tenía que haber dicho: Non totus moriar. Sea de la forma que fuere, permanecerá siempre entre nosotros a través de sus obras y, sobre todo, del afecto de quienes lo conocimos. Y acudiendo a otro latín mucho menos clásico, el de nuestra liturgia hispana, no puedo menos de desearle, como amigo y sacerdote, a él, hombre creyente, la eterna bienaventuranza: Christus Dominus, qui innocens pertulit mortem pro impiis, ipse huic famulo suo ianuam aperiat uite celestis. In nomine Domini nostri Ihesu Christi anima eius requiescat in pace!

ESTUDIO

LOS

CÓDICES DE

SAN MILLÁN

El conjunto de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla ha tenido la suerte de llegar hasta nosotros casi en su totalidad, tal y como fueron conservados en el propio monasterio hasta el mes de marzo de 1821 en que, decomisados por el Gobierno del Trienio Liberal, fueron remitidos al Jefe Político de Burgos para su custodia. Con este motivo se elaboró una lista de dichos códices1, donde figuran treinta y dos manuscritos de letra “gótica”, a los cuales hay que añadir unos pocos más de cuya procedencia emilianense no cabe dudar. No tenemos catálogos de época antigua, como sucede en otros monasterios, como Santo Domingo de Silos o San Salvador de Oña, que puedan ayudarnos a trazar una historia de la biblioteca emilianense, de la que solo cabe hacer un ligero esbozo2. Al menos sabemos que en 1239 la biblioteca de San Millán era considerada lo suficientemente importante como para acudir a ella, en busca de información, los jueces subdelegados en el pleito que enfrentaba a las sedes de Toledo y Tarragona por la jurisdicción sobre la recién conquistada Valencia. El 7 de diciembre de dicho año fue examinada su librería y en ella encontraron los jueces algunos manuscritos interesantes para su objeto3. Que sepamos, el primer catálogo de la librería emilianense fue el realizado en 1752 por Fray Eugenio Muro4. En 1771 sus códices atrajeron la atención del Padre Domingo Ibarreta, monje de Silos y director del frustrado proyecto de una diplomática española, pero el interés de las noticias que aporta sobre los manuscritos de San Millán en su Breve apuntamiento de códices góthicos singulares, es casi nulo5. Como acabamos de decir, en marzo de 1821 los manuscritos fueron conducidos a Burgos, pero ignoramos si una vez acabado el Trienio Liberal, con la vuelta al poder absoluto de Fernando VII, volvieron al monasterio, para salir nuevamente en 1835. Sabemos de otros monasterios que tardaron años en recuperar sus bibliotecas6. Sin embargo, los códices de San Millán tuvieron mucha más suerte que los de otras abadías, que terminaron siendo destruidos. En 1851 la mayor parte de ellos fueron depositados en la Real Academia de la Historia, donde

1 Publicada con comentarios por DÍAZ 1979, 322-332. 2 En ibidem, 101-110. 3 Aunque no el primero, también el profesor Díaz llamó la atención sobre la utilidad de este proceso para conocer algunos códices emilianenses e hizo uso de algunas de sus noticias (ibidem, 167-168). El proceso en su conjunto ha sido editado por CASTELL 1996, pero no hemos podido consultar esta obra. 4 Vid. RUIZ 1997, 24-25. Publicado por SÁNCHEZ MARIANA 1978. 5 Vid. VIVANCOS 1996, 38-40; 421-436. Este Apuntamiento se centra más en las bibliotecas de Silos, San Isidoro de León y catedral de León. De San Millán se limita a decir que hay en su librería algunas biblias góticas, obras de San Agustín y libros litúrgicos hispanos, pero sin especificar ninguno. 6 Así, el monasterio de Nuestra Señora de Montserrat de Madrid reclamó en 1825 la biblioteca y archivo de Don Luis de Salazar y Castro, propiedad de su monasterio, pero en 1827 aún no le había sido devuelta (ZARAGOZA 1987, 152). Algún autor (OLARTE 1977, 13) supone que en el caso de San Millán no volvieron al monasterio, pero no aporta pruebas que confirmen sus sospechas.

18

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

muy pronto recibieron la atención de los estudiosos, destacando entre ellos Gustav Loewe, Wilhem von Hartel, Cristóbal Pérez Pastor, Agustín Millares y mucho más recientemente Manuel Cecilio Díaz y Díaz7. Algunos códices han sido objeto de excelentes monografías, pero aquí nos interesa destacar el catálogo que de toda la sección de códices de la Real Academia hizo Elisa Ruiz García en 1997, conjunto dentro del cual los libros emilianenses forman el grupo más selecto. Sin embargo, algunos manuscritos que en su día estuvieron en la biblioteca de San Millán se encuentran hoy dispersos por varias bibliotecas. Dado el objeto de nuestro estudio, hemos querido verlos todos a fin de comprobar la presencia o no en ellos de glosas. Ofrecemos a continuación la lista completa de todos ellos, aunque en dos casos, como puede verse en la bibliografía propia de cada uno, su atribución al scriptorium o a la biblioteca de San Millán no deja de ser conjetural8. 1. Madrid, RAH, cód. 5. Gregorio Magno, Moralia in Iob. Tiene glosas. 2. Madrid, RAH, cód. 8. Casiodoro, Expositio psalmorum. Tiene glosas. 3. Madrid, RAH, cód. 13. Valerio, Vitae sanctorum. Tiene glosas. 4. Madrid, RAH, cód. 18. Missale romanum. Sin glosas. DÍAZ 1979, 201202; RUIZ 1997, 149-152; MILLARES 1999, I, 126; ZAPKE 2007, 380. 5. Madrid, RAH, cód. 20. Biblia. Sin glosas. DÍAZ 1979, 223-227; RUIZ 1997, 157-168; MILLARES 1999, I, 126-127. 6. Madrid, RAH, cód. 21. Dos fragmentos, de una expositio de oratione dominica y de un Liber Ordinum, que han servido de refuerzo a la encuadernación. Sin glosas. DÍAZ 1979, 199-200; 229-230; RUIZ 1997, 171-173; MILLARES 1999, I, 127. 7. Madrid, RAH, cód. 22. Liber Comicus. Tiene glosas. 8. Madrid, RAH, cód. 24. Casiano, Collationes. Tiene glosas. Los fols. 150154 son un fragmento de glossarium. 9. Madrid, RAH, cód. 25. Isidoro, Etymologiarum libri XX. Tiene glosas. 10. Madrid, RAH, cód. 26. Esmaragdo, Explanatio in Regulam Benedicti. Sin glosas. DÍAZ 1979, 218-220; RUIZ 1997, 201-203; MILLARES 1999, I, 129-130. 11. Madrid, RAH, cód. 27. Juan Crisóstomo. Homiliae. Tiene glosas. 12. Madrid, RAH, cód. 29. Agustín, De civitate Dei. Tiene glosas. 13. Madrid, RAH, cód. 30. Liber Misticus. Sin glosas. DÍAZ 1979, 191-192; RUIZ 1997, 219-220; MILLARES 1999, I, 130; ZAPKE 2007, 264. 14. Madrid, RAH, cód. 31. Glossarium. 15. Madrid, RAH, cód. 32. Casiano, Institutiones et Collationes. Tiene glosas.

7 A quien seguimos en lo hasta aquí dicho (DÍAZ 1979, 103-105). 8 La bibliografía de los códices glosados irá junto a la edición de sus glosas. La de los glosarios la ofreceremos cuando hablemos con más detalle de ellos.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

19

16. Madrid, RAH, cód. 33. Beato, Commentarium in Apocalypsin. Sin glosas. DÍAZ 1979, 209-210; RUIZ 1997, 231-238; MILLARES 1999, I, 131. 17. Madrid, RAH, cód. 34. Lex visigothorum. Sin glosas. DÍAZ 1979, 211215; RUIZ 1997, 241-242; MILLARES 1999, I, 131. 18. Madrid, RAH, cód. 38. Gregorio Magno, Homiliae in Ezechielem. Tiene glosas. 19. Madrid, RAH, cód. 39. Homiliarius; Jerónimo, In Matthaeum, Agustín, Enchiridion, Liber quaestionum; Euquerio, Instructionum libri duo; corpus de crónicas diversas; Aenigmata Symphosii. Tiene glosas. 20. Madrid, RAH, cód. 44. Fragmenta canonica; Tajón, Liber sententiarum. Tiene glosas. 21. Madrid, RAH, cód. 46. Glossarium. 22. Madrid, RAH, cód. 47. Sulpicio Severo, Vita Sancti Martini; Braulio, Vita Aemiliani; Ildefonso, De perpetua virginitate; Cixila, Vita Sancti Ildephonsi. Tiene glosas. 23. Madrid, RAH, cód. 52. Sacramentarium romanum. Sin glosas9. DÍAZ 1979, 251-252; RUIZ 1997, 297-298; MILLARES 1999, I, 135. 24. Madrid, RAH, cód. 53. Julián, Liber prognosticorum futuri saeculi; Vita Iohannis Eleemosynarii; Leandro, De institutione virginum; De obedientia. Tiene glosas. 25. Madrid, RAH, cód. 56. Liber Ordinum. Tiene glosas. 26. Madrid, RAH, cód. 60. Liber Geronticon; Varia officia et Homiliae. Tiene glosas10. DÍAZ 1979, 235-241; HERNÁNDEZ, 1993; RUIZ 1997, 327-331; MILLARES 1999, I, 136-137. 27. Madrid, RAH, Cód. 62. Salvo (?), Libellus a Regula Sancti Benedicti subtractus. Tiene glosas, pero todas carolinas11. LINAGE 1973 A; DÍAZ 1979, 3032; RUIZ 1997, 335-337; MILLARES 1999, I, 137-138; RUIZ ASENCIO 2002. 28. Madrid, RAH, Cód. 63. Orígenes, Homiliae in librum Iosua. Sin glosas. DÍAZ 1979, 247-249; RUIZ 1997, 339-340; MILLARES 1999, I, 138. 29. Madrid, RAH, Cód. 64 bis. Liber psalmorum et canticorum. Tiene glosas. 30. Madrid, RAH, cód. 64 ter. Liber psalmorum et canticorum. Sin glosas. DÍAZ 1979, 196-198; 233-235; RUIZ 1997, 347-349; MILLARES 1999, I, 138. 31. Madrid, RAH, cód. 78. Codex rotensis miscellaneus. Tiene glosas.

9 En cuanto permite comprobarlo su pésimo estado de conservación; por otra parte, no es normal que se encuentren glosas en un libro de estas características. 10 Pero que no estudiamos aquí por la especificidad de sus glosas y su sistema glosístico, lo que lo diferencia del resto de los manuscritos glosados, amén de gozar de una abundante bibliografía y excelentes estudios. 11 Las ofrecemos en el Apéndice II.

20

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

32. Madrid, RAH, cód. 118.a.1. Fragmento de un Liber hymnorum. Sin glosas. DÍAZ 1979, 193-195; RUIZ 1997, 527-528; MILLARES 1999, I, 144-145; ZAPKE 2007, 268. 33. Madrid, RAH, cód. 118.a.2. Fragmento de un Ordo peculiaris uigiliae. Sin glosas. DÍAZ 1979, 195-196; RUIZ 1997, 528-529; MILLARES 1999, I, 145; ZAPKE 2007, 268. 34. Madrid, RAH, cód. 118.b. Fragmento de un calendario. Sin glosas. DÍAZ 1979, 200-201; RUIZ 1997, 529; MILLARES 1999, I, 126. 35. Madrid, AHN, 1006 B. Liber psalmorum et canticorum; Prudencio Galindo, Liber ex floribus psalmorum. Tiene glosas. 36. Madrid, AHN, 1007 B. Jerónimo, Adversus Iovinianum, Ad Pamacium; Euquerio, Formulae spiritalis intellegentiae; Julián, Liber prognosticorum futuri saeculi. Tiene glosas. 37. Madrid, Biblioteca Zabálburu. Leovigildo, De habitu clericorum. Sin glosas. DÍAZ 1979, 257-259; DÍAZ 1995, 77-82; MILLARES 1999, I, 98. 38. Madrid, Biblioteca Nacional, 6126. Jerónimo et alii, Epistulae. Tiene glosas. 39. Madrid, Biblioteca Nacional, 18672-99. Fragmento de Esmaragdo, Explanatio in Regulam Benedicti. Sin glosas. La atribución a San Millán es puramente conjetural. DÍAZ 1979, 215-216; MILLARES 1999, I, 123. 40. Madrid, Biblioteca Nacional, Vitr. 14-1. Beato, Commentarium in Apocalypsin. Sin glosas. DÍAZ 1979, 227-229; MILLARES 1999, I, 100. 41. Escorial, d.I.1. Códice emilianense de concilios. Tiene glosas. 42. Escorial, &.II.5. Beato, Commentarium in Apocalypsin. Tiene glosas. Su procedencia emilianense no es segura. 43. Nueva York. Hispanic Society, B2916. Officia Sancti Aemiliani, Sancti Martini et in adsumptio Sancte Marie. Sin glosas12. BOYNTON 2002; ZAPKE 2007, 270. Aunque nuestro trabajo pretende ceñirse a los códices emilianenses, hemos estudiado aquí el códice 76 de la Real Academia de la Historia, procedente y originario de San Pedro de Cardeña, por tratarse de una copia del emilianense, cód. RAH 25. Las largas horas de estudio en la biblioteca de la Real Academia nos han permitido ver también los escasos manuscritos visigóticos no emilianenses en ella custodiados; solo uno de ellos, el cód. 80, tiene una única glosa, que hemos decidido ofrecer en apéndice.

12 Así pudimos comprobarlo personalmente el 7 de octubre de 2005, en visita a la Hispanic Society. Aunque este interesante códice de mediados del siglo XI proviene de la catedral de Toledo, no hay duda acerca de su origen emilianense.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

21

Todo el conjunto de estos códices pueden ser clasificados de diversas formas, pero para nuestro objeto es útil la antigua división entre libros litúrgicos y libros espirituales, dado que las glosas, en la mayor parte de los casos, figuran sobre estos últimos. Los libros litúrgicos son los siguientes: Libros litúrgicos hispanos Fragmento de calendario13: 1 Liber Comicus: 1 Liber horarum: 1 Liber hymnorum: 1

Liber Misticus: 1 Liber Ordinum: 2 Liber psalmorum: 3 Officia varia: 2

Libros litúrgicos romanos Missale: 1

Sacramentarium: 1

Si atendemos ahora a los libros espirituales, podemos dividirlos de la siguiente forma: Agustín: 1 Beato: 3 Biblia: 1 Casiano: 2 Casiodoro: 1 Esmaragdo: 2 Expositio de oratione dominica: 1 Glossarium: 3 Gregorio Magno: 2 Isidoro: 1

Jerónimo: 1 Juan Crisóstomo: 1 Leovigildo: 1 Libros de cánones: 3 Misceláneos: 5 Orígenes: 1 Salvo: 1 Tajón: 1 Vitae Patrum: 1

Si comparamos esta clasificación con la que nos ofrece el monasterio de Silos, tan cercano a San Millán en muchos aspectos, encontraremos evidentes similitudes, como es la proporción entre libros litúrgicos y espirituales, pero en Silos es mayor la presencia de códices litúrgicos en detrimento de los espirituales, que están mucho mejor representados en cantidad y variedad en San Millán14. Por supuesto, estas consideraciones no deben extrapolarse a la Edad Media sino con cuidado, porque estamos hablando de los códices que han llegado hasta nuestros días, después de muchas vicisitudes sometidas al azar. Pero, en cualquier caso, parece innegable la mayor riqueza en libros de los monjes de

13 Se trata de una sola hoja (RAH, cód. 118.b) imposible de saber a qué tipo de manuscrito pertenecía, pues incluso podría haber sido no litúrgico. 14 VIVANCOS 1996, 59-62.

22

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

San Millán sobre los de Silos, que en muchas ocasiones, algunas bien documentadas, se sirvieron de los libros emilianenses como modelos15. Interesa hacer notar que, tanto en Silos como en San Millán, se nos han conservado tres glosarios, lo cual ya es un indicio de la importancia que las glosas van a tener en ambos monasterios. Sin detenernos en un análisis exhaustivo, realizado ya por Díaz y Díaz en su día y más recientemente por sus editores, Claudio y Javier García Turza, digamos una palabra sobre estos tres glosarios.

LOS

GLOSARIOS DE

SAN MILLÁN

El primero de ellos, por su volumen e importancia, en el códice RAH 46, un glosario del tipo A, completado con unas Glossae super canones, esto es, una lista de palabras glosadas sacadas de textos conciliares. El códice se termina con el poema Versus ad pueros, de Ermoldo Nigelo16. El manuscrito se terminó de escribir, muy probablemente en el mismo San Millán, entre el 6 y el 13 de junio del año 964, tomando como modelo un códice de origen carolingio, procedente quizás de región renana o bávara, lugares donde tendrían sentido las numerosas glosas germánicas que figuran en las Glossae super canones. A su vez, el ejemplar emilianense sirvió de modelo para el manuscrito BNP, N. a. l. 1296, procedente de Silos, copiado seguramente el año 108217. Éste fue editado por Eduardo García de Diego en 1933, sin conocer su original emilianense. En 1997 los profesores Claudio y Javier García Turza llevaron a cabo la edición del cód. 46, teniendo a la vista el ejemplar silense, pero sin colmar las lagunas que por pérdida de algunos folios tiene el emilianense. Las Glossae super canones fueron editadas íntegramente por nosotros en 1995, teniendo en cuenta los tres glosarios (dos silenses y uno emilianense) que las contienen. Nuestra colación de las glosas marginales de los manuscritos emilianenses se basa fundamentalmente en este códice, en primer lugar por ser el mejor de los glosarios emilianenses, con más de veinte mil entradas, y, en segundo lugar, por haber llegado completo hasta nosotros (con la ayuda de su copia silense). Huelga decir que el índice de entradas léxicas, elaborado por sus editores, facilita en gran medida el trabajo de consulta de un glosario donde el orden alfabético no se sigue con rigurosa exactitud. El segundo de los glosarios de San Millán es también muy voluminoso, pero tiene muchas más pérdidas que el anterior y no cuenta con otro ejemplar que complete sus lagunas. Nos referimos al códice RAH 31, escrito en la segunda mitad del siglo X, probablemente en el mismo San Millán, aunque pudo tener alguna

15 Hemos tratado sobre el particular en VIVANCOS 2004. 16 Resumimos cuanto sobre él han dicho sus editores (GARCÍA TURZA 1997, 114-121). Vid. también nuestra descripción en VIVANCOS 1995, 170-171. 17 Vid. VIVANCOS 1996, 69-72; 77.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

23

relación con el monasterio de San Juan de la Peña18. Transmite un glosario sui generis, en íntima relación con el Liber Glossarum. Fue íntegramente editado en 2004 por los profesores Claudio y Javier García Turza, pero esta vez no se acompaña de un índice de entradas léxicas, tanto más necesario cuanto que el orden alfabético observado en el códice es muy irregular. La transcripción y estudio de este glosario se completa con la edición fotográfica íntegra del mismo19. El tercer glosario emilianense no es sino un fragmento que va desde «Da dexteram presta auxilium», hasta «Profani impii, iniqui». Figura como apéndice (fols. 150-154) del códice RAH 24, un ejemplar de las Collationes de Casiano, escrito por dos manos y terminado el año 917. La segunda de esas manos es la responsable del glosario, al que cabe atribuir una cronología pareja20. Se trata de una selección de glosas, sin más orden alfabético que el de la primera letra de cada entrada, derivada del Liber Glossarum y emparentada con los glosarios silenses. Ha sido también editado en el año 2000 por los profesores Claudio y Javier García Turza.

MANUSCRITOS

GLOSADOS

Teniendo en cuenta que los manuscritos litúrgicos están destinados al oficio divino, donde el texto debe de ser leído sin glosas ni añadidos, es normal que en este tipo de códices las glosas sean escasas. En el caso emilianense, los libros litúrgicos que llevan glosas son los siguientes: Liber Comicus (cód. RAH 22). 9 glosas. Liber Ordinum (cód. RAH 56). 1 glosa. Homiliae (cód. RAH 60). 369 glosas. Liber psalmorum et canticorum (cód. RAH 64 bis). 2 glosas. Liber psalmorum et canticorum (AHN, 1006 B). 3 glosas. Al igual que en el monasterio de Silos, lleva glosas un Comicus, libro que puede ser usado en la lectio divina, fuera del coro21. También en ambos cenobios lleva glosas el Liber Ordinum, pero solo una en cada manuscrito, por lo que no

18 Seguimos en todo a sus recientes editores (GARCÍA TURZA 2004, 27-33). 19 La cual es de suma utilidad para completar una laguna de la edición, producida por un fallo técnico: en la pág. 575 de la edición se termina con la glosa: «prorogatur prolongatur aut distribuitur», que efectivamente es la última del fol. 89r del manuscrito. Continúa en la pág. 578 con: «(95v 1) ferie dies festi. resina pitumina id est, non frixa», que coincide con el inicio del fol. 95v del glosario. ¿Qué ha pasado con los fols. 89v-95r? No se trata de una laguna del códice, porque están reproducidos en la edición fotográfica, pero no transcritos. Un lamentable error de imprenta que, según confesión del profesor Claudio García Turza, no pudo ser corregido por haber sido advertido cuando ya estaban todos los pliegos impresos. 20 Vid. lo dicho por sus editores (GARCÍA TURZA 2000, 107-115). 21 Los manuscritos litúrgicos silenses glosados han sido analizados en VIVANCOS 1996, 81.

24

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

tiene especial relevancia. Los homiliarios son susceptibles de recibir glosas por la misma razón que el Comicus, esto es, pueden ser usados extra chorum. Sin embargo, las glosas romances del cód. RAH 60 revisten especial y distinta significación, como ya ha sido puesto de relieve en numerosas ocasiones. Diferente es el caso de los libri psalmorum, donde las escasas glosas se mezclan con equivalencias con otras versiones bíblicas, como es lo habitual. Téngase en cuenta que el salterio, con los cánticos e himnos, era el libro básico de la formación de los candidatos a las sagradas órdenes, tal como lo manda, por ejemplo, el concilio de Coyanza en 105522. En conclusión, los libros litúrgicos emilianenses están tan poco glosados como los del vecino monasterio de Silos y por las mismas razones. Como es de esperar, las glosas y notas marginales son mucho más abundantes en los libros espirituales. Las obras glosadas han sido las siguientes: Agustín, De civitate Dei (cód. RAH 29). 31 glosas. Beato, Commentarium in Apocalypsin (Esc. &.II.5). 3 glosas. Casiano, Collationes (códs. RAH 24 y 32). 117 y 242 glosas respectivamente. Casiodoro, Expositio psalmorum (cód. RAH 8). 3 glosas. Collectio canonum (Esc., d.I.1). 298 glosas. Gregorio Magno, Homiliae in Ezechielem (cód. RAH 38). 5 glosas. Gregorio Magno, Moralia in Iob (cód. RAH 5). 9 glosas. Isidoro, Etymologiarum libri XX (cód. RAH 25). 45 glosas. Jerónimo, Epistulae (BNM, 6126). 6 glosas. Juan Crisóstomo. Homiliae (cód. RAH 27). 3 glosas. Julián, Liber prognosticorum futuri saeculi (cód. RAH 53). 12 glosas. Tajón, Liber sententiarum (cód. RAH 44). 3 glosas. Valerio, Vitae sanctorum (cód. RAH 13). 156 glosas. Miscellaneus (cód. RAH 39): Homiliae. 1 glosa. Jerónimo, In Matthaeum. 4 glosas. Agustín, Enchiridion. 2 glosas. Euquerio, Instructionum libri duo. 3 glosas. Sinfosio, Aenigmata. 1 glosa.

22 «Abbates uero tales monachos adducant ad ordinandum qui perfecte et memoriter teneant totum psalterium cum hymnis et canticis». Así lo decreta el concilio, según la versión del Livro preto de Coimbra. El texto transmitido por el Liber Testamentorum de Oviedo es aun más exigente: «Quinto autem titulo decreuimus ut archidiaconi tales clericos constitutis quattuor temporibus ad ordines ducant qui perfecte totum psalterium, imnos et canticos, epistolas et euangelia et orationes sciant» (MARTÍNEZ DÍEZ 1992, 175-176; 181). Quizás este uso académico, por decirlo así, justifique la presencia de tantos libri psalmorum, canticorum et hymnorum, todos en uno, en nuestras bibliotecas, y sus glosas y notas. Ya Valerio del Bierzo, en la segunda mitad del siglo VII, se asombraba de un alumno suyo que en medio año había memorizado los salmos y cánticos («Ut intra medium annum peragrans cum canticis uniuersum memorie retineret psalterium»; DÍAZ 2006, 292).

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

25

Miscellaneus (cód. RAH 47): Sulpicio Severo, Vita Sancti Martini. 3 glosas. Braulio, Vita Sancti Aemiliani. 8 glosas. Ildefonso, De perpetua virginitate. 4 glosas. Lectiones de Nativitate Domini. 1 glosa. Cixila, Vita Sancti Ildephonsi. 1 glosa. Miscellaneus (codex rotensis, cód. RAH 78): Paulo Orosio, Historiae. 203 glosas. Isidoro, Historia suevorum. 1 glosa. Isidoro, Chronica. 1 glosa. Isidoro, Historia gothorum. 1 glosa. Miscellaneus (AHN, 1006 B): Prudencio Galindo, Liber ex floribus psalmorum. 2 glosas. Orationes. 27 glosas. Miscellaneus (AHN, 1007 B): Jerónimo, Adversus Iovinianum, Ad Pamacium. 8 glosas. Euquerio, Formulae spiritalis intellegentiae. 1 glosa. Julián, Liber prognosticorum futuri saeculi. 10 glosas. Esmaragdo, Via regia. 3 glosas. Como puede verse al primer golpe de vista, no todas las obras espirituales han sido glosadas, ni las que lo han sido han recibido el mismo tratamiento. Sorprende no ver en esta lista ni la Biblia ni el comentario a la Regula Benedicti, de Esmaragdo, que sí aparecen, por el contrario, en el monasterio de Silos y en otros centros23. Muchos de los textos llevan muy pocas glosas, bien de la mano del propio copista, bien de las de algún curioso anotador. De forma sistemática, han sido glosadas muy pocas obras. Destacan en primer lugar las Collationes de Casiano. Los dos ejemplares emilianenses han recibido glosas en gran número, pero en ningún caso se ha glosado la obra entera, dando la impresión, al igual que en Silos, que los glosadores se han cansado ante la magnitud del trabajo. Así, en los primeros folios del cód. RAH 24 abundan las glosas, pero su frecuencia empieza a decaer a partir de los treinta folios, de tal forma que, de los 149 folios que ocupan las Collationes, solo hay glosas sobre 60 de ellos. Lo mismo sucede con el cód. RAH 32: de los 176 folios de las Collationes solo veinte de ellos llevan glosas, ciñéndose a las tres primeras Collationes. Además, en este caso el glosador ha comenzado con mucho ímpetu, pero muy pronto se ha cansado, como puede verse en el siguiente cuadro:

23 El análisis de los manuscritos espirituales de Silos glosados, en VIVANCOS 1996, 82-84.

26

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

Fol.

Núm. de glosas

Fol.

Núm. de glosas

61v

31

72

2

62

58

77

2

63

41

79

2

64

32

80

5

65

6

81

10

66

1

82

14

67

2

83

9

68

5

84

7

69

2

85

6

70

5

11

224

Tanto si las glosas están copiadas de otro manuscrito, como parece seguro, o son de primera mano, resulta evidente que su autor tenía un plan muy ambicioso, pero después de realizar cuatro folios llenos de glosas fue relajándose, hasta abandonar por completo su primer proyecto. Como la obra de Casiano era fundamental para las conferencias que el abad debía de dar a sus monjes, es lógico suponer que las glosas fueron puestas para facilitar el trabajo de quien debía explicar a sus monjes textos o términos difíciles25. En la misma línea se sitúan las glosas a obras como la compilación hagiográfica de Valerio (cód. RAH 13, con 156 glosas) e incluso las del famoso codex aemilianensis (Esc., d.I.1, con 298 glosas) ya que, en este último caso, las glosas no van en su mayoría sobre textos conciliares, sino sobre un singular corpus de textos monásticos. Más extraño resulta el caso de los Historiarum adversum paganos libri, de Paulo Orosio (cód. RAH 78, fols. 1-155). Sin negar una posible utilización pública de la obra con fines moralizantes, parece más bien que en este caso el glosador es alguien interesado personalmente por una obra histórica y teológica a la vez, de gran repercusión en toda la Edad Media. Aquí su trabajo sí que fue sistemático, pues las glosas se reparten por casi todos los folios, aunque no de forma constante.

24 En rigor, estas dos glosas no han de ser tenidas en cuenta aquí, porque son de la mano del propio escriba del texto. 25 Como ya dijimos al hablar del caso silense (VIVANCOS 1996, 82-83).

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

LOS

27

GLOSADORES Y SU ÉPOCA

A fin de poder estudiar mejor a los autores de las glosas hemos creído conveniente establecer el siguiente cuadro, donde se individualizan las distintas manos que han glosado cada uno de los códices. Téngase en cuenta que, en ocasiones, resulta muy difícil distinguir entre una mano y otra, por lo que en un caso preferimos agrupar unas cuantas glosas bajo un solo epígrafe. Ofrecemos también la datación que otorgamos a las glosas. Códice

Copista/s

RAH 5 S. X med.

1

RAH 8 S. X med.

3

RAH 13 S. X med.

139 S. XI

RAH 22 Año 1073

9

RAH 24 Año 917 RAH 25 Año 946

34

7 S. XI ex.1

1 S. XI ex.

11 S. XI

6

45 S. XI med.

46 S. XI med.

3 S. XI

8 S. XI

3 S. XI

RAH 27 S. XI in. RAH 29 Año 977

31

RAH 32 S. X

2

RAH 38 S. X med.

5

RAH 39 S. XI med.

11

RAH 44 S. IX

1

RAH 47 S. XI med.

Glosador 1 Glosador 2 Glosador 3

240 S. XI med.

2 S. IX 17 S. XI med.

Glosadores

26 S. XI med.

28

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

Códice

Copista/s

RAH 53 S. XI med.

6

RAH 56 S. X ex.

1

RAH 64 bis S. X ex.

2

Glosador 1 Glosador 2 Glosador 3 Glosadores 6 S. XI med.

203 S. X-XI

RAH 78 S. X ex. BNM 6126 S. X med.

3

3 S. XI med.

Esc. d.I.1 Año 992

29

14 S. XI med.

Esc. &.II.5 S. X med.

3

9 S. XI med.

247 S. XI ex.

32 S. XI med.

AHN 1006 B S. XI med. AHN 1007 B Año 933

2 S. X-XI

12

8 S. XI med.

2 S. XI med.

A primera vista, puede comprobarse que las glosas puestas por los propios copistas de cada códice no son muchas, salvo en un solo caso. En principio, cabe pensar que las glosas estaban ya en su modelo, y que el escriba se ha limitado a copiarlas, pero no podemos descartar a priori que sean de su propia cosecha, como parece ser que es el caso del códice RAH 29, que transmite el De civitate Dei de Agustín. Pero es evidente que circulaban códices con glosas desde época muy antigua, que se iban transmitiendo de copia en copia, aunque en algunos casos se variaran las grafías, lo que puede ser importante desde un punto de vista lingüístico. En la biblioteca de San Millán hay ejemplos de este modo de transmisión; así, muchas de las glosas que estaban en el codex albeldensis (Esc. d.I.2) han sido copiadas en el codex aemilianensis (Esc. d.I.1). De la misma forma, glosas y notas que figuran en el códice RAH 53 han sido tomadas del códice AHN 1007 B, ambos con el Liber prognosticorum futuri saeculi, de Julián de Toledo. Por el contrario, las glosas del cód. RAH 25 (que pudieron estar también su modelo) han sido copiadas sobre otro ejemplar de las Etimologías para otro monasterio, San Pedro de Cardeña (cód. RAH 76). Más difícil es establecer la conexión que sin duda existe entre dos códices de las Vitae sanctorum, de Valerio, ambos del mediados del siglo X

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

29

(cód. RAH 13, de San Millán, y cód. BNP, N. a. l. 2178, de Silos), donde hay muchas glosas comunes junto a notables divergencias. Hay manuscritos donde se descubre la intervención de dos o más glosadores, pero lo normal es que sea uno solo quien se ha dedicado a esta labor, sistemática o no, según los casos. Estos glosadores pueden estar copiando las glosas que encuentran en otro códice con la misma obra, o realizan un trabajo original y, por así decir, de primera mano. El glosador de las Collationes del códice RAH 32 parece estar copiándolas de un códice glosado, lo mismo que el que glosa el codex rotensis (cód. RAH 78), que parece simultanear una labor correctora con la glosística. Al editar las glosas de los manuscritos visigóticos silenses decíamos que «de todos es conocida la dificultad para fechar un manuscrito visigótico no datado. Si esto es verdad cuando se trata de un texto continuado, a fortiori la dificultad será mayor cuando nos hallamos ante palabras sueltas»26. Once años después nos reafirmamos en lo dicho, pero, tanto en el caso silense como en el emilianense, pensamos que la mayoría de las glosas han sido realizadas en pleno siglo XI, sobre todo en una segunda mitad, lo cual solo resulta evidente cuando en su escritura se deslizan rasgos carolinos innegables. También ahora, como entonces, consideramos que para la escritura visigótica puede hablarse de una escritura de glosas, de módulo más reducido y con gran tendencia a la cursividad, lo que en ocasiones le hace mostrar un aspecto de mayor antigüedad de la que realmente tiene27. Sin embargo, no ha de olvidarse que muchas glosas, puestas por los propios copistas, pertenecen a siglos anteriores, por lo que el fenómeno glosístico reviste una gran antigüedad.

FUENTES

DE LAS GLOSAS

La fuente directa de las glosas que han sido copiadas de otro manuscrito es, lógicamente, ese manuscrito modelo. Pero lo que aquí nos interesa es descubrir la dependencia o no que todo el conjunto de glosas tiene respecto de los glosarios emilianenses. Es evidente que cualquier estudio sobre glosas de nuestros manuscritos visigóticos ha de tener a la vista, además de los glosarios, las Ety-

26 VIVANCOS 1996, 87. 27 Ibidem. Ya Bernhard Bischoff hablaba de una Glossenschrift en 1954 para la escritura carolina (ibidem, n. 75), sobre la que insistió en 1979: «On ne doit pas exclusivement décrire l’écriture utilisée pendant ces siècles d’après les manuscrits précieux et les livres d’étude. L’activité des écoles, la lecture commentée de la Bible et des auteurs scolaires demandaient souvent une manière d’écrire plus économique en diminuant les interlignes et en utilisant une écriture de module plus réduit pour la transcription des gloses, etc. Une telle écriture, qui fut employée pour transcrire aussi de très nombreux gloses en ancient haut allemand, se développe de plus en plus à partir d’une simple réduction de l’écriture de texte pour aboutir à certaines formes particulières» (BISCHOFF 1993, 136-137).

30

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

mologiae de Isidoro de Sevilla; para casos particulares hemos buscado paralelos en las glosas marginales de los códices visigóticos del monasterio de Silos, editadas por nosotros en 1996, en las del pasionario de San Pedro de Cardeña, editadas por Ángel Fábrega en 1953-1955, y en las del codex albeldensis, editadas Claudio García Turza en 2003. Finalmente, hemos acudido, siempre que lo hemos considerado necesario, a la magna edición de glosas que es el Corpus Glossariorum Latinorum, de Goetz. Puntualmente, para aclarar alguna forma romance, hemos acudido a los glosarios latino-españoles que publicara en 1936 Américo Castro, según la edición de 1991, y en un caso hemos hallado un paralelo entre las glosas de un manuscrito de Sedulio, publicadas por Jesús Alturo. A modo de resumen hemos establecido la siguiente tabla, donde en la columna A se anota el número de palabras glosadas de cada manuscrito cuya glosa, literalmente o con ligeras variantes, se halla en los glosarios emilianenses. En la columna B se recogen las palabras glosadas que se encuentran en los glosarios, pero cuya glosa es diferente y sin haber encontrado otras fuentes. En la columna C van las palabras glosadas que no se hallan en los glosarios y para las que no se han encontrado otras fuentes. Finalmente, la columna D recoge las palabras que, estando en los glosarios con glosa diferente, o no figurando en ellos, coinciden con otra fuente, que se señala en cada caso de la siguiente forma: Sil (cuando está en los glosarios de Silos o en las glosas de sus manuscritos); Car (cuando se halla en las glosas del pasionario de Cardeña); Isid (cuando provienen de Isidoro de Sevilla); CGL (cuando las hemos hallado con igual significación en el Corpus Glossariorum Latinorum, de Goetz). Códice

A

B

C

D

RAH 5

7 87,50%

RAH 8

2 66,66%

1 33,33%

RAH 13

144 92,30%

6 3,84%

4 2,56%

RAH 22

5 55,55%

2 22,22%

2 22,22%

RAH 24

91 78,63%

14 12,28%

4 3,50%

5 Sil 3 CGL 7,01%

RAH 25

21 46,66%

9 20%

10 22,22%

5 Isid 11,11%

1 12,50%

1 Sil-Car 1 Sil 1,28%

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

Códice

A

B

C

D

RAH 27

2 66,66%

1 33,33%

RAH 29

19 61,29%

4 12,90%

3 9,67%

3 Isid 2 CGL 16,12%

RAH 32

114 47,10%

97 40,08%

18 7,43%

5 Sil 8 CGL 5,37%

RAH 38

2 40%

1 20%

1 20%

1 Isid 20%

RAH 39

3 27,27%

6 54,54%

1 9,09%

1 CGL 9,09%

RAH 44

2 66,66%

1 33,33%

RAH 47

14 82,35%

1 5,88%

1 5,88%

1 Sil 5,88%

RAH 53

3 25%

3 25%

RAH 56

6 Isid 50% 1 100% 1 CGL 50%

RAH 64 bis

1 50%

RAH 78

137 66,82%

54 26,34%

7 3,41%

BNM 6126

3 50%

2 33,33%

1 16,66%

Esc. d.I.1

239 80,20%

24 8,05%

24 8,05%

Esc. &.II.5

3 100%

AHN 1006 B

25 78,12%

6 18,75%

AHN 1007 B

8 36,36%

3 13,63%

3 Sil 3 Isid 1 CGL 3,41%

7 Sil 1 Isid 3 CGL 3,69%

1 CGL 3,12% 2 9,09%

8 Isid 1 CGL 40,90%

31

32

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

Si atendemos al total de las 1.231 glosas, el resultado sería el siguiente: A

B

C

D

845

235

80

71

68,64%

19,09%

6,49%

5,76%

Resulta interesante comparar estos datos con los obtenidos en los manuscritos del monasterio de Silos28: A

B

C

D

San Millán

845 68,64%

235 19,09%

80 6,49%

71 5,76%

Silos

1770 32,29%

2316 42,25%

1370 24,99%

25 0,45%

Salta a la vista, en primer lugar, el mayor número de glosas que ostentan los márgenes de los manuscritos silenses (25 manuscritos con 5.481 glosas) frente a los emilianenses (22 manuscritos con 1.231 glosas). Pero es más importante destacar la dependencia respecto de los glosarios, que en Silos solo alcanza un 32,29%, frente al 68,64% de San Millán. Téngase en cuenta que en ambos cenobios, aun contando con varios glosarios, la dependencia es apabullante respecto al cód. RAH 46, para San Millán, y el códice BNP, N. a. l. 1296, para Silos, que es copia de aquél. Así pues, a la vista de estos datos, no cabe ninguna duda que este especial glosario fue muy utilizado en ambas comunidades. Lógicamente, no se puede prestar excesiva atención a los resultados totales, porque falsearía la realidad; cada manuscrito ha sido glosado por manos distintas (aunque haya casos en que parece casi seguro adivinar la misma mano en dos o más de ellos) y en momentos diferentes. Importa señalar que la coincidencia de algunas glosas con las que aparecen en otras fuentes, sean éstas manuscritos glosados como los de Silos o Cardeña, sean los diferentes glosarios recogidos por Goetz, no significa una dependencia directa. No es necesario que en San Millán hubiera más glosarios de los que conocemos por el mero hecho de que unas cuantas glosas aparezcan en otros glosarios. Recuérdese que muchas glosas han sido copiadas de unos modelos que ignoramos de dónde procedían, cuáles eran a su vez sus modelos y en qué momento se pusieron las glosas. Una glosa concreta de un manuscrito emilianense puede remontarse muchos siglos atrás y a un área geográfica muy alejada de La Rioja a través de uno o varios

28 Vid. VIVANCOS 1996, 88-92.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

33

manuscritos. Así, no pueden extrañar casos como el de la glosa RAH 29/22, que aparece casi idéntica en dos glosas seguidas de unos excerpta del Liber Glossarum, o el de las glosas Esc. d.I.1/145 y 219, que exigen una dependencia directa de unos excerpta ex glossis A A. De los diferentes glosarios publicados por Goetz, hemos encontrado paralelos en los siguientes: Excerpta ex codice Vaticano 1469: glosa RAH 24/6. Excerpta ex glossis A A: glosas RAH 32/65; RAH 39/8; Esc. d.I.1/145; 219. Excerpta ex Libro Glossarum: glosas RAH 24/11; RAH 24/20; RAH 29/22. Glossae Abavus: glosa RAH 32/97. Glossae Affatim: glosa RAH 32/46. Glossae codicis Sangallensis 912: glosas RAH 32/27; RAH 32/48; Esc. d.I.1/50. Glossae codicis Vaticani 3321: glosas RAH 24/11; 24/64; RAH 32/131; RAH 64 bis/2; AHN 1006 B/22. Glossarium Amplonianum primum: glosas RAH 29/19; RAH 32/18; RAH 78/73. Glossarium Amplonianum secundum: glosa RAH 32/46. Placidus: glosas RAH 32/154; RAH 64 bis/2; AHN 1007 B/9.

NUESTRA

EDICIÓN

Hemos seguido el mismo sistema que empleamos otrora para con los manuscritos de Silos, pero, en este caso, el trabajo de Elisa Ruiz nos exime de hacer la descripción pormenorizada de cada uno de los códices. En el apartado bibliográfico de cada uno de ellos remitimos a la que ofrece dicha autora, al estudio del profesor Díaz y Díaz sobre los libros de La Rioja altomedieval y al Corpus de Millares, añadiendo en cada caso la que nos interese y haya sido publicada con posterioridad a la fecha de tales libros. En algún caso señalamos algún estudio particular sobre las glosas. Transcribimos éstas por su orden de aparición. Cuando nos ha parecido útil añadimos la frase donde van colocadas, para poderlas situar en su contexto. Siguen luego las referencias a los glosarios emilianenses o a cualquier otra posible fuente. Hemos dejado de lado las notas marginales que sí tuvimos en cuenta en los códices silenses, pero que en el caso emilianense son mucho más numerosas e interesantes, por lo que requieren un estudio particular, como Díaz y Díaz ha llevado a cabo en algún caso. La transcripción respeta escrupulosamente todas las particularidades gráficas, señalando las correcciones y colocando entre corchetes las lecturas conjeturales. Rara vez hacemos uso de sic, pero nadie acostumbrado a la lectura de nuestros manuscritos medievales se sorprenderá de las lecturas más asombrosas, aunque las dudosas van acompañadas de un signo de interrogación.

EDICIÓN DE LAS GLOSAS

RAH,

CÓD.

5

Voluminoso manuscrito de gran formato, escrito a mediados del siglo X, que contiene los Moralia in Iob, del papa Gregorio Magno, pero, desgraciadamente, ha sufrido muchas pérdidas. A finales del siglo XII sirvió de modelo para la copia de otro ejemplar emilianense (hoy en RAH, cód. 129) y posiblemente fue entonces cuando recibió las abundantes correcciones y adiciones complementarias que muestra en la actualidad, escritas en minúscula carolina.

BIBLIOGRAFÍA DÍAZ 1979, 122-127; RUIZ 1997, 77-80; MILLARES 1999, I, 123-124, donde ofrece algunas de sus glosas.

GLOSAS El primer grupo de glosas (1-7) pertenece a un copista que utiliza una escritura visigótica semicursiva, de módulo muy reducido, cuya lectura se hace aún más difícil por su mal estado de conservación. Las glosas van colocadas a derecha e izquierda de la columna, salvo las glosas 3, 4, 5bis y 7, que van interlineadas por encima de la palabra glosada. Los signos de llamada utilizados pertenecen a la notación musical hispana (clivis, podatus y porrectus). García Turza considera, siguiendo a Díaz y Díaz, que estas glosas son de la mano del escriba del texto, lo que no nos parece en absoluto posible30. Basta una comparación de la escritura de las glosas y hasta del color de la tinta para convencerse de ello. La abreviación de uel con l partida en los tres casos en que aparece nos lleva en principio a los años finales del siglo XI. La glosa 8 es de una mano muy similar, pero en escritura plenamente redonda. La glosa 9 es del propio copista del texto. Éste ha colocado aquí y allá, en muy escaso número, algunas notas de lectura, del tipo: «Timendum et cabendum» (fol. 101v); o explicativas, como la siguiente en el fol. 102v: «Area eglesia, palea homines peccatores id est mali christiani et lebes»31. Estas notas se hallan

29 Estudiado por RUIZ 1997, 63-65. 30 GARCÍA TURZA 2003, 27; DÍAZ 1979, 126. RUIZ 1997, 79 es de la misma opinión, pero da la impresión de que se refiere a las notas de lectura y que no ha visto el pequeño grupo de glosas del fol. 7v. 31 Al texto: «Que˛ nunc in tritura aree˛ paleas tolerant».

38

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

en el cód. 1, antes indicado, pero no así las glosas, ni siquiera la que es propia del copista. FOL. 7V «De uisione habita Taioni episcopo in romana ecclesia et de libro morali in Spania ducto. Cindasuindus gotorum rex in toletanam urbem sinodalem decretum XXXª episcoporum cum omni clero mirifice anno regni sui quinto indixit celebrandum. Hic Taionem cesaraugustanum episcopum, ordine litterature satis inbutum et amicum scribturarum, Rome ad suam petitionem pro residuis libris moralium naualiter porrigit destinatum. Qui dum a papa romense de die in diem...»32. A este texto se le han colocado las siguientes glosas: 1. sinodale: congratio (sic) senum, cetus uel comitatus. GARCÍA TURZA 1997, 521: sinodus congregatio senum, cetus uel comitatus. 2. decretum: placitum, iudicium. GARCÍA TURZA 1997, 299: decretum placitum, iudicium. 3. mirifice: mirabile. GARCÍA TURZA 1997, 427: mirificum dictum mirauile. 4. indixit: reddat (?). GARCÍA TURZA 1997, 381: indixit detulit, instituit; indidit inposuit, reddit. 5. inbutum: institutum uel informatum uel doctrinatus. GARCÍA TURZA 1997, 378: inbutvs institutvs, informatvs. GARCÍA TURZA 1997, 377: imbutus institutus, instructus, doctus. 5bis. residuis: aliquis33. GARCÍA TURZA 1997, 499: residua aliqua. 6. destinatum: de[puta]tum, definitum. GARCÍA TURZA 1997, 306: destinata deuota, definita; destinatum deputatum. 7. qui: qum34. Non rep.

32 Edición crítica completa de este texto en DÍAZ 1979, 346-348. 33 Con posterioridad a la redacción definitiva de este libro tuvimos que consultar de nuevo este manuscrito para otro estudio y vimos esta glosa, en la que no habíamos reparado antes. Para no tener que modificar toda la numeración de las glosas nos hemos permitido duplicar el número. 34 Más que glosa parece una corrección, quizás porque el glosador ha entendido Quidam a papa romense, lo que no tiene sentido.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

39

Códice 5, fol. 7v. © Real Academia de la Historia.

40

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

FOL. 8V 8. preditus: preditus, ornatus. «Per gratiam Spiritus Sancti scientie lumine preditus»35. GARCÍA TURZA 2004, 561: predictus ornatus uel sublimatus. GARCÍA TURZA 1997, 469: preditus honoratus. FOL. 84V 9. nasciscuntur: nasciscuntur id est inueniuntur. «Tunc iudicandi potentiam nasciscuntur». GARCÍA TURZA 1997, 436: namcisci inuenire, adipiscere. GARCÍA TURZA 2004, 480: nanciscitur inuenitur.

35 Ibidem, 349-350. Se trata del elogio de Gregorio Magno hecho por Isidoro de Sevilla.

RAH,

CÓD.

8

Códice de gran formato, muy voluminoso, que contiene la Expositio psalmorum, de Casiodoro. Escrito en la segunda mitad del siglo X, al parecer ha tenido como modelo el que en 949 terminó Endura en San Pedro de Cardeña (hoy en Manchester, John Ryland’s Library, cód. 89 (Crawford 99)36, aunque con menos notas marginales que su modelo. De hecho, los signos marginales con los que Casiodoro señala los modos de transcripción (scheme, generalmente abreviado sche) desaparecen poco después de los primeros cien folios.

BIBLIOGRAFÍA DÍAZ 1979, 140-143; RUIZ 1997, 87-89; MILLARES 1999, I, 124.

GLOSAS Hay algunas correcciones que parecen hechas por el propio copista, pero glosas solo hay tres, todas del copista, señaladas con una clivis, un porrectus y un limniscus respectivamente. FOL. 1 1. ambagibus: circuitus uerborum. «Neque confusis incerta fertur ambagibus». GARCÍA TURZA 1997, 240: ambages circuitvs uerborum. VIVANCOS 1996, 283: ambages circuitus uerborum. FOL. 264V 2. exacta: peracta, explorata. «Ubi autem habundauit peccatum superabundauit gratia exquisita id est singularis exacta cui nicil potest simile reperiri». GARCÍA TURZA 1997, 332: exacta peracta, explorata. FOL. 326V 3. confisi: aut confusi. «Nam dum omnes apostoli fuissent morte confisi». GARCÍA TURZA 1997, 283: confixi uulnerati.

36 Sobre él puede verse DÍAZ 1983, 335-336.

42

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

Códice 8, fol. 264v. © Real Academia de la Historia.

RAH,

CÓD.

13

Contiene la compilación hagiográfica de Valerio del Bierzo, o Vitae sanctorum, con añadidos que no pertenecen a la primitiva compilación. Fue escrito en la segunda mitad del siglo X. A finales del siglo XII sirvió de modelo a otro manuscrito de San Millán (hoy en RAH, cód. 1037), pero no se copiaron en él las glosas marginales38.

BIBLIOGRAFÍA DÍAZ 1979, 133-140; RUIZ 1997, 121-134; GARCÍA TURZA 1997, 32-34, donde ofrece algunas de sus glosas; MILLARES 1999, I, 124-125, quien también publica algunas de sus glosas; DÍAZ 2006, 132-134.

GLOSAS La mayoría de las glosas son de la mano del propio copista y no ha utilizado señales de llamada (salvo en pocos casos, en que sobrepone un limniscus minúsculo), sino que repite la palabra glosada junto a la glosa. Otras, muy pocas, pertenecen a una mano mucho más cursiva, que sí utiliza señales de llamada y no repite la palabra glosada (glosas 4, 125, 132, 133, 136, 139, 141, 146, 147, 148 y quizás 149). Una tercera mano, que utiliza una tinta mucho más negra, es responsable de las glosas 137-142. También emplea, como el segundo glosador, signos musicales de llamada, y ambos parecen trabajar ya en el siglo XI. El copista ha añadido algunas notas de lectura, como las del fol. 225v: «Leobegildus rex arrianus regnauit annis XIIII»; «Reccaredus rex catholicus regnauit annis XU, m. I, d. X», o ésta del fol. 289: «De Gallicano romanorum duce mirifice dicit», y finalmente una del fol. 266: «In una legio habet sex mille sexcentos sexaginta sex uiros». Las tres primeras también se hallan en el manuscrito silense, BNP, N.a.l. 2178 (más algunos folios en BNM, 822), escrito a mediados del siglo X. En el manuscrito silense también se encuentran, de la mano del propio copista, muchas de las glosas del copista del emilianense, por lo que cabe

37 Sobre el que puede verse RUIZ 1997, 101-109. 38 Posiblemente con motivo de esta copia se realizaron sobre el códice 13 las numerosas correcciones en minúscula carolina que recorren sus páginas. Entre ellas aparece de vez en cuando alguna glosa: uigilare lucubrare (fol. 56v); diputatio dialogus (fol. 58v); comici comicus-mici, uersificator (fol. 61v); emensus consumatus; adscriberet uel assereret (fol. 62); aminiculo uel amictu; ibicis uel dorcas (fol. 64); protento id est detento; mastigias id est flagella (fol. 69); litteras ueredarias mandaticias (fol. 266); crassabantur predabantur (fol. 270v).

44

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

pensar que hay una dependencia entre ambos manuscritos o que los dos derivan de un modelo común, del que copian las glosas que les interesan, pues hay glosas del emilianense que no están en el silense y viceversa. FOL. 1 1. nemora: nemora, inter frondosas arbores. GARCÍA TURZA 1997, 439: nemora inter frondosas arbores. Véase la glosa 77 de este mismo manuscrito. 2. satellitibus: satellitibus, ministri scelerum. GARCÍA TURZA 1997, 511: satellis minister scelerum. FOL. 1V 3. sin: sin, si non. GARCÍA TURZA 1997, 520: sin sinon, sic. 4. denique: postremo39. GARCÍA TURZA 1997, 303: denique ordinatum est postremo, inde hinc uel nouissimum. VIVANCOS 1996, 231: denique postremo. FOL. 2 5. pandere: pandere, aperire. GARCÍA TURZA 1997, 449: pandere aperire. 6. callidi: callidi, uersuti uel astuti. GARCÍA TURZA 1997, 265: callidus uersutvs aut astutus. 7. torbi: torbus, asper uultu. GARCÍA TURZA 1997, 549: toruus minax, asper uultu. 8. comeantium: comeantium, ambulantium. GARCÍA TURZA 1997, 280: comeare ambulare. 9. dein: dein, deinde. GARCÍA TURZA 1997, 302: dein deinde. 10. ingentem: ingentem, grandem. GARCÍA TURZA 1997, 384: ingenite (por ingente) grande. FOL. 2V 11. glomeraret: glomeraret, congregaret. GARCÍA TURZA 1997, 361: glomerantur colliguntur, aceruatim congregantur.

39 Corregido por el propio glosador sobre prostremo.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

45

FOL. 3 12. fore: fore, esse. Idéntica en BNP, N.a.l. 2178 (VIVANCOS 1996, 282). GARCÍA TURZA 1997, 351: fore esse. 13. pre˛sertim: pre˛sertim, certe. GARCÍA TURZA 1997, 471: presertim in totum certim, preterea. 14. ultro: ultro, uoluntarie. GARCÍA TURZA 1997, 567: ultro uolumtarie. FOL. 3V 15. equus: equus, equalis uel iustvs. GARCÍA TURZA 1997, 328: equum equalem et iustum. 16. priuatus: priuatus, alienatus. GARCÍA TURZA 1997, 473: priuatur alienatur. 17. ancipitem: ancipitem, incertam. GARCÍA TURZA 1997, 242: anceps duuius, incertus, ambiguus, set ex utraque parte caput habens. 18. quin potius: quin potius, magis magisque. GARCÍA TURZA 1997, 487: quin potius magius ac magis. 19. ultime: ultime, postreme. GARCÍA TURZA 1997, 566: ultimus postremus, supremus, nobissimus. 20. procul: procul, longe. GARCÍA TURZA 1997, 475: procul longe. FOL. 4 21. cunctabimus: cunctabimus, dubitabimus. GARCÍA TURZA 1997, 295: cunctanti duuitanti. 22. labe: labe, morbus. GARCÍA TURZA 1997, 402: labes morbus. 23. gignitur: gignitur, generatur. GARCÍA TURZA 1997, 360: gignitur nascitur; gignit nascitur, generat. FOL. 4V 24. crebro: crebro, freqventer. GARCÍA TURZA 1997, 293: creber frequens. 25. inquit: inquit, dixit. GARCÍA TURZA 1997, 390: inquid dixit, dicit, ait. 26. pollicitationibus: pollicitationibus, promissionibus. GARCÍA TURZA 1997, 465: pollicitatio promissio. FOL. 5 27. pelli: pelli, expelli. GARCÍA TURZA 1997, 455: pellit inpellit, expellit.

46

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

Códice 13, fol. 3v. © Real Academia de la Historia.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

47

28. plerosque: plerosque, multosque. GARCÍA TURZA 1997, 464: plerosque multosque. FOL. 5V 29. denique: denique, postremo. GARCÍA TURZA 1997, 303: denique ordinatum est postremo, inde hinc uel nouissimum. VIVANCOS 1996, 231: denique postremo. 30. quin quin, si uero. GARCÍA TURZA 1997, 487: quin nisi, si uero. 31. labefactare: labefactare, conquasasare (sic) uel euertere. GARCÍA TURZA 1997, 402: labefactare conquassare uel euertere. 32. septi: septi, circumdati. GARCÍA TURZA 1997, 517: septus circumdatus. 33. fortasse: fortasse, forte. GARCÍA TURZA 1997, 352: fortasse forte, forsitan. 34. obruere: obruere, obprimere. GARCÍA DE DIEGO 1933, 289: obruere submergere; obruimur opprimimur. GARCÍA TURZA 2004, 502: obruimur obprimimur. 35. fecundum: fecundum, abundantem. GARCÍA TURZA 1997, 345: fecundus abundans omnia. FOL. 6 36. iaculis: iaculis, sagittis. GARCÍA TURZA 1997, 374: iaculum telum, missile, asta, lancea aut sagitta. 37. scene: scene, ludus mimicus. GARCÍA TURZA 1997, 512: scena ludus mimicus. 38. exaustas: exustas, consumtas uel inanes. GARCÍA TURZA 1997, 332: exaustas consumtas, euacuatas, inanis. 39. subolis: subolis, filiis. GARCÍA TURZA 1997, 531: suboles filii, progenies uel strips (sic), propago. 40. dicionis: dicionis, potestatem. GARCÍA TURZA 1997, 308: diccione potestate, imperio. 41. sues: porcos. GARCÍA TURZA 1997, 533: suum porcorum. 42. erga: erga, iusta. GARCÍA TURZA 1997, 328: erga circa uel iusta. FOL. 6V 43. cetum: cetus, congregatio. GARCÍA TURZA 1997, 274: cetum congregatio.

48

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

44. oppidum: oppidum, urbem. GARCÍA DE DIEGO 1933, 296: oppidum urbem aut municipium. 45. pernicitate: pernicitate, uelocitate. GARCÍA TURZA 1997, 459: pernicitas uelocitas. 46. albeum: albeum, sinus fluminis. GARCÍA TURZA 1997, 239: alueum sinus fluminis. 47. amnis: amnis, flubius. GARCÍA TURZA 1997, 241: amnis fluuius, fons, puteus. 48. nutu: nutu, uolumtate. GARCÍA DE DIEGO 1933, 284: nutu potestate vel gesturis arvitrio vel voluntate. 49. delubra: delubra, templa. GARCÍA TURZA 1997, 303: delubra templa. 50. extuantis: extuantis, fluctuantis. GARCÍA TURZA 1997, 338: extuat fluctuat. 51. sidera: sydera, ce˛li luminaria. GARCÍA TURZA 1997, 519: sidera celi luminaria. 52. seu: seu, siue. GARCÍA TURZA 1997, 519: seu siue, uel. FOL. 7 53. fingere: fingere, formare. GARCÍA TURZA 1997, 348: fingere simulare; finctus formatus. 54. excubias: excubias, uigilias. GARCÍA TURZA 1997, 333: excubias expolia hostium uel indumenta, uigilias siue custodia; excuuie uigilie. 55. torpor: torpor, pigritia. GARCÍA TURZA 1997, 548: torpor stupor, pigritia. FOL. 7V 56. patriarca: patriarca, patrum princeps. GARCÍA TURZA 1997, 453: patriarcha patrum princeps. 57. necdum: necdum, non aduc. GARCÍA TURZA 1997, 437: necdum non aduc. 58. quin immo: quin immo, magis e˛tiam. GARCÍA TURZA 1997, 487: quin immo quid si non etiam, quia aliquin; quin immo hoc magis, hoc potius. 59. opinata: opinata, estimata avt suspicata. GARCÍA DE DIEGO 1933, 297: opinatus suspicatus; opinor suspicor, estimo, ni fallor.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

49

60. inretire: inretire, suadere. GARCÍA TURZA 1997, 390: inretire onc sacerdotale; en esta misma entrada del glosario de Silos una mano ha añadido: suadire vel captibare (GARCÍA DE DIEGO 1933, 217). FÁBREGA 1953, II, 400: inretire suadere vel ligare. 61. magnopere: magnopere, maiore opera. GARCÍA TURZA 1997, 419: magnoopere maiore opere. 62. iactantie˛: iactantie˛, uaneglorie˛. GARCÍA TURZA 1997, 374: iactancia uanitas, superuia. VIVANCOS 1996, 320, 368, 376: iactantia uanagloria. FOL. 8 63. ingenti: ingenti, inmanem. GARCÍA TURZA 1997, 384: ingens immanem. 64. celsum: celsum, altum uel excelum (sic). GARCÍA TURZA 1997, 271: celsus altus, excelsus, eminens, erectus. 65. exoleuit: exoleuit, euanuit. GARCÍA TURZA 1997, 335: exoleuit induruit, etcreuit, corruptvs est uel in obliouione uenit; exolescit euanescit. 66. decipulam: decipula, deceptio. GARCÍA TURZA 1997, 299: decipula deceptio. 67. ambigat: ambigat, dubitat. GARCÍA TURZA 1997, 240: ambigit duuitat. 68. inquio: inquio, dico. GARCÍA TURZA 1997, 390: inqui dixit, dicit. FOL. 8V 69. stipantur: stipatur, circumdatvr. GARCÍA TURZA 1997, 528: stipatuus circundatvs, cinctus, constrictvs, conditus, conpositus, condensatus, turbatus. 70. coactus: coactus, conpulsus. GARCÍA DE DIEGO 1933, 85: coacta compulsa. 71. subruit: subruit, subuertit. GARCÍA TURZA 1997, 532: subruit subuertit. 72. cunctatio: cunctatio, dubitatio. GARCÍA TURZA 1997, 295: cunctanti duuitanti. 73. fatetur: fatetur, confitetur. GARCÍA TURZA 1997, 344: fatetur confitetur. 74. percontantem: percontantem, interrogantem. GARCÍA TURZA 1997, 457: percontat interrogat.

50

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

FOL. 9 75. opinionis: opinionis, suspicationis. GARCÍA DE DIEGO 1933, 297: opinatus suspicatus. 76. iugi: iugi, frequenti. GARCÍA TURZA 1997, 397: iugi assidua. VIVANCOS 1996, 246: iugem frequenter. 77. nemora: nemora, frondosa arboreta. «Quam bone domus tue˛ Iacob et tabernacvla tua Israhel tamquam nemora obumbrantia». GARCÍA TURZA 1997, 439: nemora silua, condensationes arborum; nemorosa siluestris, frondosa; nemora inter frondosas arbores. Compárese con la glosa 1 de este mismo manuscrito. 78. detrudetur: detrudetur, excludetur. GARCÍA TURZA 1997, 306: detrudere depellere, excludere. 79. uesano: uesano, non sano. GARCÍA TURZA 1997, 561: uesano non sano. FOL. 9V 80. turbo: turbo, uenti uorago. GARCÍA TURZA 1997, 553: turuo uenti uorago. 81. tum: tum, tunc. GARCÍA TURZA 1997, 553: tum tunc. 82. incolomem incolomem, sanam. GARCÍA TURZA 1997, 379: incolomis sanus, salbus, sospis, bene uigens, bene sanus, integer. FOL. 10 83. congestio: congestio, estimatio. GARCÍA TURZA 1997, 283: congestio coniectura uel extimacio. 84. pre˛cipue: precipue, maxime. GARCÍA TURZA 1997, 469: precipue maxime, eximie, plus quam obtime. 85. haud: haud, hic pro non posuit. «Quibus adlatis circuiens montem haud grandem culture abtum repperit locum». GARCÍA TURZA 1997, 366: haut non. FOL. 10V 86. prorsus: prorsus, omnino. GARCÍA TURZA 1997, 479: prorsus omnino, penitvs, certe uel species. 87. inmanem: inmanem, grandem. GARCÍA TURZA 1997, 386: inmane grande.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

51

88. tranquillam: tranquillam, lenem. GARCÍA TURZA 1997, 549: tranquillus placidus, lenis. 89. tutus: tutus, securus. GARCÍA TURZA 1997, 554: tutus securus. 90. pubetenus: pubetenus, usque ad inguinem. «Ad cuius motum exurgens uidit bestiam pubetenus humanam faciem preferentem». GARCÍA DE DIEGO 1933, 490: pube tenus usque ad inguinem40. GARCÍA TURZA 1997, 481: pube tenus: usque ad inguinem. FOL. 11 91. occius: occius, uelocius. GARCÍA DE DIEGO 1933, 292: occius velocius. 92. corruens: corruens, cadens. GARCÍA TURZA 1997, 291: corruit cadit. 93. inuisere: inuisere. uisitare. GARCÍA TURZA 1997, 394: inuisere uisitare. 94. discrimen: discrimen, periculum. GARCÍA TURZA 1997, 312: discrimen periculum, diuersitas. 95. certatim: certatim, studiose. GARCÍA TURZA 1997, 273: certatim studiose. 96. coacti: coacti, conpulsi. GARCÍA DE DIEGO 1933, 85: coacti compulsi. FOL. 11V 97. e˛quum: e˛quum, equalem uel iustum. GARCÍA TURZA 1997, 328: equum equalem et iustum. 98. perniciosas: perniciosas, ualde nociuas. GARCÍA TURZA 2004, 543: perniciosum ualde nonciuum (sic). GARCÍA TURZA 1997, 459: perniciosus uelox, agilis, malitiosus uel temerarius; perniciosus qui dat opera ut perdat, unde et pernicies dicitur. En esta misma entrada del glosario de Silos una mano ha añadido: valde nocilis (GARCÍA DE DIEGO 1933, 317). VIVANCOS 1996, 324, 366, 377: perniciosum damnosum. FOL. 12 99. effosso: effosso, subuerso. GARCÍA TURZA 1997, 322: effossa subuersa.

40 Glosa del glosario BNP, N. a. l. 1298.

52

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

100. sospitem: sospitem, sanam. GARCÍA TURZA 1997, 52: sospites sani, colomes. FOL. 12V 101. procul: procul, longe. GARCÍA TURZA 1997, 475: procul longe. 102. panderetur: panderetur, aperiretur. GARCÍA TURZA 1997, 449: pandere aperire. 103. nicilominus: nicil minus41. GARCÍA TURZA 1997, 440: nicilominus nicil minus. FOL. 13 104. pre˛sertim: presertim, propterea. VIVANCOS 1996, 198: presertim propterea. GARCÍA TURZA 1997, 471: presertim in totum certim, preterea. FOL. 23 105. inimicum: maleficum. GARCÍA TURZA 1997, 385: inimicus aduersarius. FOL. 26 106. exulabat: exulabat, a patria pulsus, in exilium trusus erat. «Ut uideret Dracontium e˛piscopum et confessorem qui ibi exulabat». GARCÍA TURZA 1997, 440: exul a patria pulsus, in exilium trvsus. 107. ferme: ferme, plus minus. Idéntica en BNP, N.a.l. 2178 (VIVANCOS 1996, 280). GARCÍA TURZA 1997, 346: ferme plus minus. FOL. 26V 108. luridi: pallore deformes. Idéntica en BNP, N.a.l. 2178 (VIVANCOS 1996, 280). GARCÍA TURZA 1997, 414: luridus pallore deformis. FOL. 27 109. tutos: tutos, securos. GARCÍA TURZA 1997, 554: tutus securus.

41 Abreviado nicil min con punto y raya sobre la n, lo que no es propio para abreviar us. Sin embargo, creemos que eso es lo que quiso el copista, pues para leer minum debía de haber abreviado minu.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

53

FOL. 27V 110. scandere: scandere, ascendere. Idéntica en BNP, N.a.l. 2178 (VIVANCOS 1996, 280). GARCÍA TURZA 1997, 512: scandere ascendere. FOL. 28 111. lembo: lembus, nauis parba. GARCÍA TURZA 1997, 406: lembum nauis parua. 112. piratas: piratas, latrones. Idéntica en BNP, N.a.l. 2178 (VIVANCOS 1996, 280). GARCÍA TURZA 1997, 463: pirata latro. 113. puppem: puppem, posteriorem partem nauis avt ipsa nauis. GLOSARIO LATINO 2004, fol. 90v: puppes posteriores nauium partes, aliquotiens ipse naues intelleguntur; puppem posteriorem partem nauis. Idéntica en BNP, N.a.l. 2178 (VIVANCOS 1996, 280). GARCÍA TURZA 1997, 482: puppes posteriores nauium partes, aliquotiens nabes intelleguntur. 114. cicladas: insule in mari. Idéntica en BNP, N.a.l. 2178 (VIVANCOS 1996, 280). GARCÍA TURZA 1997, 275: Ciclades insule in mari Eleo. FOL. 30V 115. redimitus: redimitus, coronatus. Idéntica en BNP, N.a.l. 2178 (VIVANCOS 1996, 280). GARCÍA TURZA 1997, 495: redimitvs coronatvs, ornatvs, precinctvs. FOL. 31 116. defecate: defecatum, purum uel extersum. Idéntica en BNP, N.a.l. 2178 (VIVANCOS 1996, 280). GARCÍA TURZA 1997, 301: defecatum liquidum, purum, extersum. 117. strage: strage, multitudo. Idéntica en BNP, N.a.l. 2178 (VIVANCOS 1996, 281). GARCÍA TURZA 1997, 529: strages multitudo cadauerum. 118. infitiantem: infitiantem, crimen inferri aut negari. Idéntica en BNP, N.a.l. 2178 (VIVANCOS 1996, 281). GARCÍA TURZA 1997, 383: inficiare crimen inferre aut negare. 119. in sublime: in sublime, in alto. Idéntica en BNP, N.a.l. 2178 (VIVANCOS 1996, 281). GARCÍA TURZA 1997, 531: sublime altus siue excelsus.

54

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

FOL. 31V 120. latebris: latebris, locis occultis. GARCÍA TURZA 1997, 405: latebras locus occultus, ad latendum. FOL. 32 121. eminus: eminus, in parte non longe. Idéntica en BNP, N.a.l. 2178 (VIVANCOS 1996, 281). GARCÍA TURZA 1997, 325: eminus longe procul uel non longe uel prope; eminus in parte procul, non longius. VIVANCOS 1996, 126: eminus in parte procul id est a longe. 122. pridem: pridem, preterito tempore. Idéntica en BNP, N.a.l. 2178 (VIVANCOS 1996, 281). GARCÍA TURZA 1997, 473: pridem preterito tempore. 123. propter: propter, iuxta. GARCÍA TURZA 1997, 478: propter iuxta. 124. effigiem: effigiem, simulacrum. GARCÍA TURZA 1997, 322: effigies imago, extormentarium, simulacrum uel similitudine. FOL. 32V 125. cumba: nauicula. GARCÍA TURZA 1997, 295: cuma nauicula. GARCÍA TURZA 2004, 280: cvmba nauicula. VIVANCOS 1996, 294: cumba nabicula. FOL. 33 126. instar: instar, similitudo. Idéntica en BNP, N.a.l. 2178 (VIVANCOS 1996, 281). GARCÍA TURZA 1997, 391: instar similitudo uel magnitudo. 127. tantis: tantis, tam magnis. Idéntica en BNP, N.a.l. 2178 (VIVANCOS 1996, 281). GARCÍA TURZA 1997, 541: tanti tam magni. 128. inire: inire, inquo[are]. Idéntica en BNP, N.a.l. 2178 (VIVANCOS 1996, 281). GARCÍA TURZA 1997, 385: iniit accepit, incoauit, initiauit. 129. alea: alea, ludum tabule a quodam mago Alea nomine qui hoc lusum inuenit. Idéntica en BNP, N.a.l. 2178 (VIVANCOS 1996, 281). GARCÍA TURZA 1997, 237: alea ludum tabule a qvodam mago Alea nomine qui hoc lusum inuenit. GARCÍA TURZA 2003, 105: alea lusum est tabule; a quodam mago Alea nomine qui hoc lusum inuenit.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

55

FOL. 34 130. madidus: madidus, humidus. Idéntica en BNP, N.a.l. 2178 (VIVANCOS 1996, 281). GARCÍA TURZA 1997, 418: madidus infusus uel umidus. 131. passim: passim, ubique. Idéntica en BNP, N.a.l. 2178 (VIVANCOS 1996, 281). GARCÍA TURZA 1997, 452: passim ubique. FOL. 37 132. consultus: consultus, interrogatus. Idéntica en BNP, N.a.l. 2178 (VIVANCOS 1996, 281). GARCÍA TURZA 1997, 287: consultus interrogatvs, peritus, cupiens in consilio, habitus uel particeps. 133. consulit: consulit, interrogat aut prouidet. Idéntica en BNP, N.a.l. 2178 (VIVANCOS 1996, 281). GARCÍA TURZA 1997, 288: consulit interrogat, prouidit aut parcit. FOL. 38 134. repagula: repagula, retinacula. Idéntica en BNP, N.a.l. 2178 (VIVANCOS 1996, 281). GARCÍA TURZA 1997, 498: repacula retinacula. 135. remeabant: remeabant, reuertebant. Idéntica en BNP, N.a.l. 2178 (VIVANCOS 1996, 281). GARCÍA TURZA 1997, 497: remeat reuertitur, reddit. FOL. 38V 136. alumnus: alumnus, nutritus. Idéntica en BNP, N.a.l. 2178 (VIVANCOS 1996, 281). GARCÍA TURZA 1997, 239: alumnus nutritus. 137. procerum: procerum, principum, uiri electi. Idéntica en BNP, N.a.l. 2178 (VIVANCOS 1996, 281). GARCÍA TURZA 1997, 474: proceres priores, principes, primates, iusti. 138. ne timeas: ne metuas. GARCÍA TURZA 1997, 546: timor metus, orror uel animi trepidatio uel frigor. FOL. 42V 139. dementia: insania, stultitia. GARCÍA TURZA 1997, 303: dementia uecordia, insania, stultitia.

56

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

Códice 13, fol. 37v. © Real Academia de la Historia.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

57

FOL. 43 140. ueteranorum: ueteranorum, seniorum. GARCÍA TURZA 1997, 562: ueteranus antiquus; ueteranus uetustus. FOL. 59V 141. tugurium: casa pauperis parua. GARCÍA TURZA 1997, 552: tugurium casa pauperis; tugurium cellula parua, a tegendo. FOL. 64 142. animaduertit: uidit, intelligit. GARCÍA TURZA 1997, 243: animaduertit uidet, indicat, intelligit uel ponit, animum illuc auertit. FOL. 68V 143. bigerrimam: ueterrimam. «Bigerrimam42 uestem». Non rep. FOL. 70 144. confiteri: fateri. GARCÍA TURZA 1997, 283: confitetur fatetur. FOL. 84 145. hyatus: hyatus, profundum. Idéntica en BNP, N.a.l. 2178 (VIVANCOS 1996, 281). GARCÍA TURZA 1997, 369: hiatus profundus. FOL. 100 146. timpus: timpus est pars capitis quod in uulgo templa dicitvr43. «Subito mici sinistrum capitis timpus artatur oloribus». Non rep., pero GARCÍA TURZA 1997, 542: tempera uicina fronti et auribus loca. FOL. 102 147. excreans: expuens. Idéntica en BNP, N.a.l. 2178 (VIVANCOS 1996, 281). GARCÍA TURZA 1997, 333: excreat proicit; excreat prodit.

42 Vid. BLAISE 1975, 107, s. v. bigerra. 43 Un análisis de esta glosa en GARCÍA TURZA 1997, 34, n. 74.

58

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

FOL. 104 148. referendarius: signifer uel dux belli. «Igitur Siggo referendarius condam Sigeberti ad occursum meum accedit». Non rep. 149. protinus: cito. GARCÍA TURZA 1997, 480: protinus continuo, mox; protinus statim, sine mora; protinus celerius. 150. igitur: ideo. GARCÍA TURZA 1997, 376: igitur ut sonat, itaque, ergo uel deinde, initium sermonis. 151. pignora: reliquie˛. GARCÍA TURZA 1997, 462: pignera res repositas uel sanctorum cineres; pignora liueri, filius aut filia. FOL. 173 152. coruula: coruula, mimus uel cantator. «Inter quos fuit quidam Filemon nomine, coruula famosissimus et omni populo amabilis». Non rep. FOL. 223V 153. exilium: damnationem. GARCÍA TURZA 1997, 335: exilium damnationem. FOL. 224 154. insontem: innocentem. GARCÍA TURZA 1997, 391: insontes innocentes. FOL. 225 155. sciscitari: interrogari. Idéntica en BNP, N.a.l. 2178 (VIVANCOS 1996, 282), pero, al igual que aquí, no de la mano del copista. GARCÍA TURZA 1997, 513: sciscitat interrogat. FOL. 269 156. proposse: pro possibilitate. GARCÍA TURZA 1997, 478: proposcit petit; propono ordino.

RAH,

CÓD.

22

Liber comicus, realizado por Pedro el año 1073, espléndidamente decorado. Se añaden algunas otras piezas particularmente interesantes, pero las glosas y notas solo se hallan en el comicus propiamente dicho.

BIBLIOGRAFÍA DÍAZ 1979, 183-186; RUIZ 1997, 177-180; MILLARES 1999, I, 127-128.

GLOSAS Glosas propiamente dichas hay muy pocas, acompañadas de algunas notas explicativas del tenor siguiente: «LXXII milia totum numerum in se continet» (fol. 78v)44; «II CLX solidus»45 (fol. 81)46; «Id est Tiberio» (fol. 82)47; «Maria mater Iacobi id est María Iacobi» (fol. 84v)48; «Stadium grecum nomen est. LXª stadia sunt septem miliarios et dimidium» (fol. 105)49. Todas ellas, incluidas las glosas y unos versos que aparecen en el margen del fol. 85v, fueron publicadas por Pérez de Urbel y González y Ruiz-Zorrilla en su edición del Liber Commicus, que tomó como base este manuscrito50. Las glosas y notas son debidas al propio copista del texto principal, o sea, Pedro, aunque en algún caso cabría dudar si no se deben a un corrector que trabaja una vez finalizada la copia. La mayoría de las glosas (1-6) acompañan al relato de la pasión, que comienza en el fol. 81 (Passio Domini nostri Ihesu Christi secundum Matheum, aunque en realidad se trata de una versión concordada). Van señaladas con los habituales signos musicales, mas en algún caso utiliza una a cursiva, tres puntos equidistantes o un parágrafo. FOL. 81 1. presidi: rector prouincie51.

44 45 46 47 48 49 50 51

Al texto: «Et exibebit michi plus quam duodecim milia legiones angelorum» (Mt 26,53). Abreviado slds. Al texto: «Retulit triginta argenteos principibus sacerdotum» (Mt 27,3). Al texto: «Si hunc dimittis non es amicus Cesaris» (Jn 19,12). Esta misma explicación se halla en el Comicus de Silos (BNP, N.a.l. 2171, pág. 244; VIVANCOS 1996, 262, n. 18). Al texto: «Erat autem ibi Maria Magdalene et alia Maria» (Mt 27,61). Al texto: «Quod erat in spatio stadiorum sexaginta ab Iherusalem» (Lc 24,13). PÉREZ DE URBEL 1950. Y continúa el glosador: «necnon et ad Herodem ductus est», episodio que no aparece en el evangelio de Mateo, siendo exclusivo de Lucas (Lc 23,8-12).

60

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

«Et tradiderunt Pontio Pilato presidi» (Mt 27,2). GARCÍA TURZA 1997, 471: preses rector prouincie aut qui alicuius loci tutela presidaliter gerit. FOL. 81V 2. corban52: gazofilacium ubi dona Dei manebat. «Non licet mittere eos in corbanan» (Mt 27,6). GARCÍA TURZA 1997, 291: corbanan gazofilacium; corban ubi pecunia sacerdotum erat. 3. pretorio: miraculum ubi res discutiuntur a regibus. «Et ipsi non introierunt in pretorio» (Jn 18,28). FÁBREGA 1953, II, 404: pretoria palatia. Etym. XV, 2, 29: «Praetorium, quod ibi praetor resideat ad discutiendum». FOL. 84 4. Heli: Isidori. Heli, Deus meus, sirum est non hebreum, inde hebrei Christum in cruce dicentem: He˛li, He˛li, non intellexerunt et dixerunt: numquid Heliam uocat iste53. «Clamauit Ihesus uoce magna: Heli, Heli, lama cabdani54» (Mt 27,46). GARCÍA TURZA 1997, 324: Eli Deus; 368: Heloi Deus meus. 5. spungiam: pungia appellata quod aquas sufflando fundata super arundine namque posita. «Acceptam spungiam implebit aceto» (Mt 27,48). Non rep.55. 6. parascefen: id est preparatio qui fit pro sabbato. «Iudei ergo quoniam parascefen erat» (Jn 19,31). GARCÍA TURZA 1997, 450: parascephe cena pura, id est, preparatio qui fit pro sabbato. VIVANCOS 1996, 260: parascephen parascephen id est preparatio qui fit pro sabbato.

52 53 54 55

Corregido corbanan. No hemos encontrado nada parecido en la obra de Isidoro. Corregido zabdani. Isidoro habla de la sfungia en Etym. XII, 6, 60-62, pero nada dice parecido a esto.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

61

Códice 22, fol. 84. © Real Academia de la Historia.

62

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

FOL. 140V 7. puplum: arbor est alta. «Subtus quercum et plupum (sic) et terebinctum quia bona erat umbra eius» (Os 4,13). GARCÍA TURZA 1997, 466: populus arboris generis feminini. FOL. 180V 8. pedagogo: custus. «At ubi uenit fides iam sumus (sic) sub pedagogo» (Gal 3,25). GARCÍA TURZA 1997, 454: pedagogus custus. FOL. 185 9. etnicus: gentilis. «Sit tibi sicut etnicus et publicanus» (Mat 18,17). GARCÍA TURZA 1997, 330: ethnicus gentilis.

RAH,

CÓD.

24

Manuscrito que transmite las Collationes de Casiano, terminado de escribir el 17 de agosto del año 917, según figura en el colofón del fol. 149. Es obra de dos copistas, abarcando el primero desde el principio al fol. 72 y el segundo desde el fol. 73 hasta el final. Los fols. 150-154 son los restos de un glosario escrito por las mismas fechas y quizás por el segundo copista de las Collationes56. Aprovechando que el verso del fol. 149 estaba en blanco, se escribió en el siglo XIII una lista de las reliquias que poseía por entonces el monasterio de San Millán.

BIBLIOGRAFÍA DÍAZ 1978, 20-21, donde ofrece cuatro de sus glosas; DÍAZ 1979, 220-223; RUIZ 1997, 187-190; MILLARES 1999, I, 128-129.

GLOSAS Varias manos han adornado los márgenes de este códice con glosas y notas de diverso carácter. Las notas son de varios tipos; algunas asemejan a un índice temático mientras que otras, la mayoría, son auténticas notas de lectura. Por lo que respecta a las glosas hay que hacer notar, en primer lugar, como ya hizo Díaz y Díaz, que el manuscrito fue preparado a principios del siglo XIII para una nueva copia, separando las palabras correctamente y corrigiendo grafías, pero quien tal hizo «ha llenado casi todo el códice de tantas rayas, marcas y signos que se hace ardua tarea reconocer los signos de las glosas»57. A ello añadamos que en muchos casos las señales de llamada fueron intencionadamente raspadas para evitar equívocos con las nuevas marcas. Aun así, creemos haber localizado todas las palabras glosadas. Las glosas han sido escritas por varias manos; es muy fácil distinguir a una de ellas, autora de cuarenta y cinco glosas, porque utiliza una escritura semicursiva y una tinta bastante más clara que los demás, lo que a veces dificulta la lectura58. Como signo de llamada utiliza los habituales neumas, generalmente clivis y podatus. El resto de las glosas están en escritura redonda, casi todas ellas de

56 Sobre este glosario vid. GARCÍA TURZA 1997, 51-61. 57 DÍAZ 1978, 21. 58 Son suyas las glosas 3, 4, 6, 7, 12, 13, 14, 16-19, 21, 23, 25-28, 32-36, 38, 40-44, 49, 50, 95-102, 105107, 109-113.

64

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

una misma mano que utiliza el limniscus como signo de llamada. Sin embargo, en este grupo hay unas cuantas glosas atribuibles a dos o tres manos diferentes, no siempre fácilmente distinguibles entre sí59. El aspecto general de la escritura de todas ellas parece llevarnos a mediados del siglo XI. Es interesante hacer notar la posible relación entre este manuscrito y otro silense que transmite la misma obra, hoy en París, BNP, N.a.l. 2170, escrito también a principios del siglo X. Las notas de lectura son idénticas en ambos códices60, pero mientras el silense recibió 772 glosas, el emilianense solo cuenta con 117. En los dos casos son varias las manos que intervienen en esta labor glosadora y a primera vista no parece existir relación entre ellos. De hecho, solo se dan cuarenta casos de identidad de la palabra glosada en ambos manuscritos, pero únicamente en veintiún casos coinciden exactamente en la glosa propuesta. Lo normal es que tal coincidencia se dé también con el glosario emilianense RAH, cód. 45, pero hay dos excepciones que conviene señalar; las glosas 23 y 90 del emilianense ofrecen idéntica glosa que el silense (glosas 3 y 698), en discrepancia con el glosario. Finalmente ofrecemos aquí unas cuantas glosas carolinas que aparecen en unos pocos folios: en el fol. 21v: angore id est dolore; effecta uacua; excitari suscitari. En el fol. 22: facile manifeste. En el fol. 22v: constantia fortitudo; iactione fallacia. En el fol. 32v: inopinato subito. En el fol. 34v: problematis questiones. En el fol. 37: robur hominis rubor in facie hominis. FOL. 1V 1. squalore: inquinatione. GARCÍA TURZA 1997, 527: squalor scitas, sordor, inquinatio, perdocenum. 2. desidiose: tarde. GARCÍA TURZA 1997, 305: desidiosus ignauius uel piger; desidiosus neglegens. FOL. 2 3. trapezete: dinumeratores. «Ut efficiamur secundum preceptum Dei probabiles trapezete quorum summa peritia est». GARCÍA TURZA 1997, 550: trapezeta numularius, mensularius; trapezite numularii, eo qvod pecunias super mensa dinumerent.

59 Se trata de las glosas 9, 39, 53-59, 65, 66, 69, 78, 79-85, 91, 108, 114-117. 60 Recogidas un buen número de ellas por VIVANCOS 1996, 226-227.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

65

FOL. 2V 4. irretitum: captiuum uel inligatum61. GARCÍA TURZA 1997, 390: inretitus: captus; inretitus: inligatus siue inplicatus. FOL. 3 5. exausto: euacuato. GARCÍA TURZA 1997, 332: exausta: euacuata, defecta. 6. paraca(interlineado: ra)ximo: fraudulenta forma diaboli. VIVANCOS 1996, 228: parachariximum: sciente. CGL V, 524, 44: paracharaxima imago uel figura falsa (Excerpta ex cod. Vaticano 1469). FOL. 3V 7. trutinantes: pensantes. GARCÍA TURZA 1997, 552: trutinatur pensatur. 8. fuscatiue: tincte. GARCÍA TURZA 1997, 354: fucatum tinctum, coloratum. FOL. 4V 9. premia: munera. GARCÍA TURZA 2004, 562: premia xenia, dona. GARCÍA TURZA 1997, 470: premia palme, uictoria; premia mercedes. GARCÍA TURZA 2000, 135: premia mercedes. FOL. 5 10. indagare: inuestigare. GARCÍA TURZA 1997, 380: indagat inuestigat, inquirit. VIVANCOS 1996, 242: indagare inuestigare. 11. fulmentum: fulcimentum. «Nunc uero subiecta ceruicibus dormientium prebent capiti non nimie durum sed tractabile abtumque fulmentum». GARCÍA TURZA 2004, 370: fulmentum adminiculum; fulcimentum presidium. CGL IV, 79, 1; V, 203, 25: fulmentum adminiculum, fulcimentum (Glossae cod. Vaticani 3321 y Excerpta ex libro Glossarum respectivamente).

61 El copista parece haber escrito captiuus uel inligatus, pero él mismo lo ha corregido.

66

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

FOL. 5V 12. passim: pleneramienter. «Est enim non mediocris quedam uirtus neque humana passim ualeat industria compreendi, nisi diuina fuerit largitate collata». GARCÍA DE DIEGO 1933, 481: passim abundanter vel ubique62. GARCÍA TURZA 1997, 452: passim abundanter. GARCÍA TURZA 2004, 529: passim habundanter. Es imposible determinar con exactitud a qué palabra se refiere esta glosa, dado que actualmente no aparece ninguna señal de llamada en el texto, pero passim es la única palabra a la que podría convenir. La lectura nos parece exacta, a pesar de la palidez de la tinta y del carácter cursivo de la escritura. FOL. 6R 13. uidelicet: certe uel recte. GARCÍA TURZA 1997, 563: uidelicet uere uel certe. FOL. 6V 14. inepta: stulta. GARCÍA TURZA 1997, 382: ineptus non aptvs, inutilis, instauilis, stultus. VIVANCOS 1996, 160: inepta stulta. FOL. 7V 15. exitio: periculo. GARCÍA TURZA 1997, 335: exitium periculum. 16. instigat: incitat. GARCÍA TURZA 1997, 391: instigat incitat uel inritat. FOL. 8 17. lugubriter: planctuose. VIVANCOS 1996, 151: lugubri lamentabili; lugubrius luctuosus. CASTRO 1991, 244: lugubris lloroso. FOL. 8V 18. institutio: eruditio. GARCÍA TURZA 1997, 391: institutio eruditio.

62 Glosa del glosario BNP, N. a. l. 1298.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

67

Códice 24, fol. 8v. © Real Academia de la Historia.

68

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

19. discretionis: diuisionis. GARCÍA TURZA 1997, 312: discretum diuisum. 20. conibentia: consensu63. VIVANCOS 1996, 234: conibentia conbenientia. CGL V, 183, 21: conibentia consensus (Excerpta ex libro Glossarum). 21. inoliti: incogniti. GARCÍA TURZA 1997, 387: inolita innata. VIVANCOS 1996, 243: inolitus creatus. 22. clandestinum: occultum. GARCÍA TURZA 1997, 277: clandistinum occultum, dispositum. VIVANCOS 1996, 228: clandestinum ocultum. FOL. 9 23. confutans: spernes. GARCÍA TURZA 1997, 283: confutare redarguere, conuincere; confutatus confusus, conuictvs. VIVANCOS 1996, 228: confutans spernens. FOL. 10 24. letali: mortali. GARCÍA TURZA 1997, 408: letale mortale. VIVANCOS 1996, 228: letali mortali. FOL. 10V 25. indutias: spatia uel mora. VIVANCOS 1995, 161: indutias spatios. VIVANCOS 1996, 320: indutias spatiis. 26. saltem: certe uel habundanter. GARCÍA TURZA 1997, 509: saltem certem; saltim uel aduerbium est nunc uel affatum siue habunde. FOL. 11 27. abutitur: neglegenter facit. GARCÍA TURZA 1997, 227: abuti et bene uti et male uti; abutimur contemnimur. VIVANCOS 1996, 244: abuti contemnere uel abnegare.

63 La glosa es repetida en la interlínea en escritura carolina: «id est consensu».

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

69

FOL. 12 28. extrinsecus: separatim. GARCÍA TURZA 1997, 338: extrinsecus separatim. FOL. 12V 29. frugalitate: temperantia. GARCÍA TURZA 1997, frugalitas parsimonia, modestia, continencia, tamperantia. VIVANCOS 1996, frugalitate temperantia. 30. obstinatione: duritia. GARCÍA DE DIEGO 1933, 290: obstinatio mentis duritia. VIVANCOS 1996, 229: obstinati duritia. 31. pertinacia: inpudentia. GARCÍA TURZA 1997, 460: pertinacia duritia; pertinax inpudens. VIVANCOS 1996, 229: pertinatia inpudentia. FOL. 13 32. indultum: donatum. GARCÍA TURZA 1997, 381: indultum donatum. FOL. 13V 33. delitescens: latens. GARCÍA TURZA 1997, 303: delitescit latet. FOL. 14 34. inniti: confidentes. GARCÍA TURZA 1997, 387: innitentes confidentes. FOL. 18V 35. sufficit: efficit uel subministrat. GARCÍA TURZA 1997, 533: sufficit efficit, subministrat. FOL. 19 36. adniti: contendentes uel postulantes. GARCÍA DE DIEGO 1933, 14: adnitentibus postulantibus, conantibus. GARCÍA TURZA 1997, 281: conatur temptatur, contenditur. FOL. 21V 37. desidie: pigritiam. GARCÍA TURZA 1997, 305: desidia pigritia.

70

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

Códice 24, fol. 12v. © Real Academia de la Historia.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

71

Códice 24, fol. 18v. © Real Academia de la Historia.

72

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

FOL. 22V 38. inerti: pigri64. GARCÍA TURZA 1997, 382: iners piger, tardus. 39. cosulentis65: id est prouidentis. GARCÍA TURZA 1997, 288: consulat interrogat, prouidit aut parcit. FOL. 23V 40. intestinum: intimum siue domesticum. GARCÍA TURZA 1997, 393: intestinum intimum, domesticum. FOL. 25 41. pedagogus: magister puerorum. GARCÍA TURZA 2004, 534: pedagogum eruditorem pverorum. GARCÍA TURZA 1997, 454: pedagogum eruditorum pauperorum. GARCÍA DE DIEGO 1933, 310: pedagogum eruditor puerorum. VIVANCOS 1996, 232: pedagogum eruditor puerorum. 42. emolumenti: fructum uel lucrum. GARCÍA TURZA 1997, 325: emolumentum fructum uel lucrum uel premium. FOL. 25V 43. exteriorem: forinsecum. «Ne forte blandientes nobis quod uidemur secundum exteriorem hominem huic renuntiasse mundo». GARCÍA TURZA 1997, 338: exterium extraneum, extratorrem. FOL. 26 44. saltem: uel nunc. GARCÍA TURZA 1997, 509: saltem uel nunc aut aliquando. FOL. 27V 45. opere: necessarium. GARCÍA DE DIEGO 1933, 295: opere pretium lavoris, pretium ius vel necessarium, utilitas, ocassio, justum vel rationavile. VIVANCOS 1996, 233: opere necessarium.

64 Pero corregido por otra mano en pigro. 65 Pero corregido por otra mano en consulentis.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

73

FOL. 31 46. Qumov~: timor. VIVANCOS 1996, 234: Qumov~ timor. 47. orghv: orge quod ira nuncupatvr. GARCÍA TURZA 2004, 516: orge ira, grece. GARCÍA DE DIEGO 1933, 299: orge occide aut ira. 48. mhni~: eonios66. VIVANCOS 1996, 234: mhni~ eonios. FOL. 36V 49. opinionibus: suspectionibus. GARCÍA DE DIEGO 1933, 297: opinio estimatio; opinor suspicor. FOL. 37V 50. censetur: arbitretur uel iudicetur. GARCÍA TURZA 1997, 272: censemur arbitramur, decernimvr, iudicamur. FOL. 41V 51. parta: adquisita. GARCÍA TURZA 1997, 451: parta creata uel adquisita. VIVANCOS 1996, 236: parta adquisita. FOL. 42 52. reor: arbitror. GARCÍA TURZA 1997,498: reor arbitror, credo, estimo, indico, incedo. FOL. 43V 53. extrudere: ex(raspado)ere. GARCÍA TURZA 1997, 338: extrudit expellit uel explodit. La glosa podría ser tanto expellere como explodere. 54. desidie: neglegentie uel pigritie. GARCÍA TURZA 1997, 305: desidia neglegentia, ignauia; desidia pigritia. FOL. 45V 55. uniri: adiuncti uel unitum esse. «Altrinsecus uero eos sibi inseri uel uniri ita ut capax alter alterius esse possit». GARCÍA TURZA 1997, 567: unit unum facit.

66 Al contrario que las dos glosas anteriores, aquí no se traduce el término griego; parece una mala transliteración de la palabra griega, que el copista ha escrito de forma bastante aceptable (MNNIC). Lo mismo sucede en el manuscrito silense de las Collationes.

74

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

FOL. 47 56. liquido: manifesto. GARCÍA TURZA 2004, 443: liquide prespicue, manifeste. GARCÍA TURZA 1997, 411: liquido puro. VIVANCOS 1996, 231: liquidum manifestum. FOL. 51V 57. lamie: genus monstri. GARCÍA TURZA 1997, lamia in Esaia, dea silue; dicit genus monstri habens pedes similis caballi, corpus totum pulcrum, simile mulieris, et uiderunt multi, manseruntque aliqui cum ea. VIVANCOS 1996, 238: lamie genus monstri. 58. ulule: aues nocturne. GARCÍA TURZA 1997, 567: ulule aues nocturne. VIVANCOS 1996, 238: ulule abes nocturne. FOL. 59V 59. absurdum: contrariu (sic). «Satis absurdum est hoc uel leuiter opinari». GARCÍA TURZA 1997, 226: absurdum contrarium, dissimilem. FOL. 61 60. abditis67: secretis locis. GARCÍA TURZA 1997, 226: abdita abscondita. 61. inepte: stulte. GARCÍA TURZA 1997, 382: ineptus non aptvs, inutilis, instauilis, stultus. 62. cuiuspiam: alicuius. GARCÍA TURZA 2004, 279: cuiuspiam alicuius. GARCÍA TURZA 1997, 294: cuiuspiam alicuscumque. FOL. 61V 63. equidem: ego quidem. GARCÍA TURZA 1997, 329: equidem ego quidem. FOL. 62 64. crapula: nausia siue comesationes. GARCÍA TURZA 1997, 292: crapula ebrietas, nauxia uel esca uel uomitum pro ebrietate.

67 Pero raspado y escrito encima en carolina auditis.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

75

CGL IV, 29, 33: crapula nausia uel comesatio (Glossae cod. Vaticani 3321). FOL. 62V 65. industria: studium, guilam, prouidentia. «Fortuitu illas et non de industria concepisse credatur». GARCÍA TURZA 1997, 382: industria ingenium studium, efficacia, astutia, instantia, utilitas, sollercia, uigilantia, scientia, lauor; industria studium, uigilanciam, curam, prouidenciam. 66. indagine: inuestigatione. GARCÍA TURZA 1997, 380: indaginem inuestigationem. FOL. 63 67. alacer: argutvs. «Aliter enim quisque supplicat cum alacer est». GARCÍA TURZA 1997, 237: alacer fortis, expeditus, uelox, gaudens. 68. licet: aduerbium permittentes. «Et idcirco his super orationum qualitate digestis, licet non quantum exposcit materie magnitudo». GARCÍA DE DIEGO 1933, 466: licet advervium permittentis esse intelligitur68. GARCÍA TURZA 2004, 440: licet aduerbum permittentis esse intelligitur. 69. difficultas: duuietas. GARCÍA TURZA 1997, 309: difficultas duuietas, lauor, inconsuetus. FOL. 63V 70. siue69: seu. GARCÍA TURZA 1997, 522: siue seu, uel; exima partes siue mortuvs esse. FOL. 64 71. indulta: donata. GARCÍA TURZA 1997, 381: indultum donatum. FOL. 65 72. adscitos: adiunctos. GARCÍA DE DIEGO 1933, 27: adscitis adiunctis.

68 Glosa del glosario BNP, N.a.l. 1298. 69 Esto es lo que pone el texto original, que ha sido raspado y corregido en seu.

76

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

73. exitia: discrimina, pericula. GARCÍA TURZA 1997, 335: exitium periculum. VIVANCOS 1996, 247: exitia periculum. FOL. 66 74. cauillationes: calumnias. GARCÍA TURZA 1997, 269: cauillator calumnia facit uel conuicionem iocat; strofator, tergiuersator, argumentator. FOL. 67 75. agonia: alacritas uel uigor. GARCÍA TURZA 1997, 236: alacritas, uigor. 76. preditus: preditvs, potens uel structvs. GARCÍA TURZA 1997, 469: preditus potens, antepositvs, plenus, instructus, preclarus. 77. indagare: inuestigare. GARCÍA TURZA 1997, 380: indagat inuestigat, inquirit. FOL. 74V 78. affectare: appetere uel adtingere. GARCÍA TURZA 1997, 235: affectat temptat, appetit. FOL. 76V 79. indicas: inponas. GARCÍA TURZA 1997, 381: indicat disserit, separat uel ponit. 80. distenti: occupati uel repleti. GARCÍA TURZA 1997, 314: distentus satis ciba plenus, pingves, corporalentus. 81. norunt: noberunt. GARCÍA DE DIEGO 1933, 281: norunt noverunt. FOL. 77 82. polluerint: fulserint. «Quia possunt ea (añadido carolino: quibus) polluerint ornate conpositeque disserere». GARCÍA TURZA 2004, 555: pollit prefulgit. GARCÍA TURZA 1997, 465: polluit inquinat siue inpurgat. 83. arrogantie˛: interrogantie. «Sed instrumenta perditionis de arrogantie˛ uanitate nascantvr». GARCÍA TURZA 1997, 249: arrogantia superuia.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

77

FOL. 77V 84. subprestitione: superflua aut superba institutionis obseruantia. GARCÍA TURZA 1997, 535: supprestitio superflua aut superua institutionis obseruantia. 85. coniecturis: interpretationibus uel diuinationibus. GARCÍA TURZA 1997, 284: coniectura interpretatio, argumentura, conpago, copula, suspicio, iudicio, similitudo. VIVANCOS 1996, 249: coniecturis argumentum interpretationis aut similitudo. FOL. 80 86. elinguibus: sine linguibus. GARCÍA TURZA 2004, 314: elinguis sine lingua, sermonem non habens. GARCÍA TURZA 1997, 324: elinguis mutus uel ei similis. 87. pene: circa. GARCÍA TURZA 1997, 455: pene prope, iuxta uel circa. FOL. 80V 88. maluit: uoluit70. GARCÍA TURZA 1997, 420: malunt uolunt. FOL. 82V 89. pyre˛: struem lignorum. GARCÍA TURZA 1997, 463: piram instruem lignorum. VIVANCOS 1996, 249: pyre struem lignorum. FOL. 85 90. alitibus: uolatilibus. GARCÍA TURZA 1997, 238: alites aues, prepetes uel uolucres. VIVANCOS 1996, 249: alitibus uolatilibus. 91. fedus: pacis uel pactus ad caritatem71. GARCÍA TURZA 1997, 350-351: foedere pacis; foedus pactum, pax, amicitia. FOL. 85V 92. reor: arbitror. GARCÍA TURZA 1997,498: reor arbitror, credo, estimo, indico, incedo.

70 En el texto la palabra maluit ha sido raspada, dejando al margen uoluit como única lectura, cual si de una corrección se tratara. 71 La glosa va muy al margen y está algo borrosa, la última palabra podría ser solo caritate.

78

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

FOL. 86 93. e˛mulus: inimicus. GARCÍA TURZA 1997, 325: emulus inimicus uel imitator. VIVANCOS 1996, 249: aemulus inimicus. 94. suscensente: irascente uel inputante. GARCÍA TURZA 1997, 532: succensit inputat¸succendit irascitur. VIVANCOS 1996, 249: suscensente irascente, inputante. FOL. 97V 95. libertas: ingenuitate. GARCÍA TURZA 1997, 409: libertate: ingenuitas. FOL. 98V 96. usurpata: contaminata, nominata72. GARCÍA TURZA 1997, 570: usurpat contaminat, nominat. 97. priuilegio: ordine uel lege. GARCÍA TURZA 1997, 473: priuilegium priuata lex siue priuatum ius siue dignitas. FOL. 99V 98. intestinum: intimum siue domesticum. GARCÍA TURZA 1997, 393: intestinum intimum, domesticum. FOL. 100V 99. acerbitas: dolor crudelis. GARCÍA TURZA 1997, 228: aceruitas crudelis dolor. 100. saltim: habunde uel certe. GARCÍA TURZA 1997, 509: saltem certem; saltim uel aduerbium est nunc uel affatum siue habunde. 101. auiditates: cupida uel insatiata. GARCÍA TURZA 1997, 253: auida insatiata, cupida. FOL. 103V 102. ferculum: discum uel missorium. GARCÍA TURZA 1997, 346: ferculum uasculum, discum uel missorium.

72 A notar la forma de abreviar nominata: nmata.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

79

FOL. 104V 103. interpolata: fugata. GARCÍA TURZA 1997, 393: interpolatus interuulsus, interlectvs aut fedatvs uarieque maculatas siue per ualla fuscatus. 104. cenodoxie˛: uane glorie˛, maculam. GARCÍA TURZA 1997, 272: cenodoxia uana gloria. FOL. 108 105. temulentus: ebrius uel turbatus. GARCÍA TURZA 1997, 543: temulentus uoracitatis simul et ebrietate deditus; temulentvs uinolentvs, ebriosus, furibundus; temulenta turbata. 106. sagax: astutu (sic) uel uigilans. GARCÍA TURZA 1997, 508: sagax peritus; sagax argutvs, inuestigator, astutus, uigilans, ingeniosus, acer, prescius futurorum, uelox, acutus, feruens uel scitus. 107. irritationum: inundationum. «Ob quod e˛tiam in solitudinem consistentes cum irritationum fomes atque materia ab ominibus non possunt exurgere». GARCÍA TURZA 1997, 390: inritat inundat. FOL. 110 108. non ambigo: non dubito. GARCÍA TURZA 1997, 240: ambigit duuitat. FOL. 111 109. inproperio: maledicto, obproprio. GARCÍA TURZA 1997, 389: inproperium maledictum, obprobrium. FOL. 126V 110. edulium: manducatio uel ciui. GARCÍA TURZA 1997, 321: edulia alimonia, apta ad manducandum uel uictualia; edulia ciui que eduntur. 111. circumspectus: considerans. GARCÍA TURZA 1997, 276: circumspecte considerans. 112. saltim: certe uel aut. GARCÍA TURZA 1997, 509: saltim uel aut certem. FOL. 129 113. inolita: innotata. GARCÍA TURZA 1997, 387: inoleuit: innotuit, increuit, cessit aut famatvr; inolita innata.

80

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

FOL. 137 114. forcipem: (raspado)ntia. GARCÍA TURZA 1997, 351: forceps fabri que corrupte forcipes dicuntur; GARCÍA TURZA 1997, 352: forceps ulcus aut caner. FOL. 139V 115. lucra: fructum laboris. GARCÍA TURZA 1997, 413: lucrum adquistio; lucrum conpendium siue mercis. FOL. 141 116. trutinande: pesso. «Deinde uires hominum iugi uel uirtutum uel uitiorum assiduitate collecte diuersa inuicem lance trutinande fieri etenim potest». GARCÍA TURZA 1997, 552: trutinatur: pensatur. Vid. la glosa 7 de este mismo manuscrito. 117. animi: uolumtas. GARCÍA TURZA 1997, 243: animi uolumtates.

RAH,

CÓD.

25

Copia de las Etimologías de Isidoro de Sevilla, rematada el año 946 por el archipresbitero Jimeno en San Millán de la Cogolla, como él mismo nos da a conocer en un colofón que figura en el fol. 295v. Los fols. 296-300 transmiten un texto inspirado en Beda, titulado De celo uel quinque circulis eius atque de subterraneo meatu, escritos por el mismo Jimeno o por algún discípulo suyo.

BIBLIOGRAFÍA DÍAZ 1979, 117-122; RUIZ 1997, 193-197; MILLARES 1999, I, 129.

GLOSAS Jimeno es responsable de las abundantes anotaciones marginales de este códice y asimismo de sus glosas 1-33 y 35. En cambio, las glosas 34 y 36-45 se deben al menos a dos manos distintas, más tardías. Una de ellas es autora de las glosas 39, 41 y 42, escritas en una semicursiva con tinta muy anaranjada. Jimeno no tiene un único sistema de colocación de glosas; unas veces repite junto a la glosa la palabra glosada, otras utiliza los habituales signos musicales, pero en los fols. 33v-34 y 37v las ha colocado encima de cada palabra glosada con idéntica tinta, lo que hace suponer que las iba copiando sobre su modelo. Pero éste incluía con el mismo sistema correcciones y aclaraciones al texto base por lo que el resultado final da lugar a muchas confusiones. Quizás por eso dejó pronto de reproducir las glosas en su copia, aunque quizás ya no estaban en su modelo por cansancio de su autor. Solo alguna que otra vez, por ejemplo en el fol. 275v, sigue utilizando el mismo sistema para introducir palabras omitidas73. Interesa hacer notar que algunas de las notas marginales de este códice aparecen en el manuscrito silense de las Etimologías, hoy en París, BNP, N.a.l. 2169, de alguna forma relacionado con el emilianense, aunque no directamente74. Sin embargo, ninguna de las glosas aquí reproducidas están en el códice silense, rematado por el presbítero Ericonus en 1072, más de cien años después de que Jimeno diera fin al suyo. En cambio, sí que están en su totalidad en el manuscrito caradignense de las Etimologías, copiado en 954 (cód. RAH 76), por lo que lo estudiaremos en su lugar.

73 Son glosas interlineales las glosas 6-10, 17-25 y 27. 74 Sobre el tema puede verse VIVANCOS 1996, 213-222.

82

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

FOL. 27V 1. sescum: sescum, dimidium. «Sescum enim dimidium dicitur» (Etym. I, 17, 22)75. FOL. 29V 2. sexcupla: sexcum enim dimidium dicitur76. Vid. texto de la glosa 1. 3. epitritus: epitritum, tertia pars a maiore eius continente77. Etym. I, 17, 22: «Epitritum est, quando minus continetur a maiore, eius tertia pars». FOL. 33 4. rite: recte. GARCÍA TURZA 1997, 501: rite recte uel ordinauiliter. 5. birro: birro, genus uestis. «Nam pro birro dicimus pirrum» (Etym. I, 27, 4)78. GARCÍA TURZA 2004, 269: bissus sincerum et uestimentum genus. Etym. XIX, 24, 18: «Birrus a graeco vocabulum trahit, illi enim birrum bribum dicunt». FOL. 33V 6. fedus: turpis. GARCÍA TURZA 1997, 345: foedus turpis. FOL. 34 7. asseres: singuli. «Ut sella, serra, asseres. Ueteres enim non dupplicabant litteras, sed supra sicilicus adponebant» (Etym. I, 27, 29). Non rep. 8. sicilicus: medietas pars sicli. Vid. texto de la glosa 7. Non rep.

75 Cuando ofrecemos parte del texto de las Etimologías como contexto de la glosa damos la referencia bibliográfica tras la cita y, en ese caso, transcribimos de acuerdo con el manuscrito, sin tener en cuenta sus errores. Cuando presentamos un texto de las Etimologías como fuente o referencia de una glosa, entonces damos la indicación bibliográfica al principio y citamos de acuerdo con la edición de OROZ-MARCOS 1993. 76 Esta glosa va al margen de uno de los cuadros del capítulo de pedibus, junto a la palabra sexcupla. 77 Esta glosa va también al margen de uno de los cuadros del capítulo de pedibus, junto a la palabra epitritus. 78 En realidad el texto correcto de las Etimologías dice en este pasaje: «Nam pro Burro dicimus Pyrrhum».

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

83

9. anomala: inequalitate. «Si quid de his unum defuerit, iam non est analogia, id est similitudo, sed est anomala, id est extra regulam» (Etym. I, 28, 2). GARCÍA TURZA 1997, 244: anomala dissimilia. 10. trames: semite siue calles. «Nam regulariter est, dum quaeris utrum trames masculinum sit an femininum, similis est illi in omni declinatione limes et erit masculinum» (Etym. I, 28, 2). GARCÍA TURZA 1997, 549: tramis uia. FOL. 34V 11. inspectio: inspectio, inuestigatio. «Omnis enim rei inspectio ethimologia cognita planior est» (Etym. I, 29, 2). Non rep. 12. arbitrium: iudicum. «Hinc est quod omnium nominum ethimologie˛ non repperiuntur, quia que˛dam non secundum qualitatem, qua genita sunt, sed iuxta arbitrium humane uolumtatis uocabula acceperunt» (Etym. I, 29, 3). GARCÍA TURZA 1997, 246: arbitrium deliberatio, uoluntas siue potestas. 13. opacus: condensus. «Et lucus, quia umbra opacus parum luceat» (Etym. I, 29, 3). GARCÍA TURZA 2004, 511: [opa]cum umbrosum, condemsum. GARCÍA DE DIEGO 1933, 295: opacum obscurum, tenebrosum, obtectum, nemorosum, umbrosum, contectum vel silva valida. 14. aduerbium: tractum. «Glossa greca interpretatione lingue sortitur nomen. Hanc philosofi aduerbium dicunt» (Etym. I, 30, 1). Non rep. 15. aurit: percutit. «Item: Latus aurit apertum. Aurit, percutit» (Etym. I, 30, 2). GARCÍA TURZA 1997, 253: aurit implet, aperit. FOL. 35 16. coniecta: interlecta. «He˛c enim duo quadam inter se communione confusa, coniecta differentia secernuntvr» (Etym. I, 31). GARCÍA TURZA 1997, 284: coniecta inmissa. FOL. 37V 17. fiunt: transeunt. «Tropos greco nomine grammatici uocant, qui latine modi loquutionum interpre˛tantur. Fiunt autem a propria significatione ad non propriam similitudinem». Non rep.

84

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

Códice 25, fol. 34v. © Real Academia de la Historia.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

85

18. tropice loquutiones: transformationes. «Sed he˛c atque alie tropice loquutiones ad ea, que˛ intellegenda sunt, propterea figuratis amictibus obteguntur, ut sensuum legentis exerceant, et ne nuda atque inpromptu uilescant» (Etym. I, 37, 2). Non rep. 19. amictibus: uelaminibus. Vid. texto de la glosa 17. GARCÍA TURZA 1997, 241: amictus tegitur, uelatur. 20. obteguntur: cooperiuntur. Vid. texto de la glosa 17. GARCÍA TURZA 2004, 504: obtectum tegmine opertum. 21. nuda: aperta. Vid. texto de la glosa 17. GARCÍA DE DIEGO 1933, 283: nudo exerto aut dispoliato. GARCÍA TURZA 2004, 494: nudauit patefecit. 22. inpromtu: manifesta. Vid. texto de la glosa 17. GARCÍA TURZA 1997, 389: in prompta est in propatulo, in manifesto. 23. pontum: mare. «Pontum pinus erat (sic), sulcum premit alta carina» (Etym. I, 37, 3). GARCÍA TURZA 1997, 466: ponto mari. 24. pinus: nauis. Vid. texto de la glosa 22. Non rep. 25. salo: mare. «Ut te, Neptune pater, cui tempora cana crepanto cunctas salo resonant, magnus cuius perpeti mento profluit oceanus, et flumina crinibus errant» (Etym. I, 37, 4). GARCÍA TURZA 1997, 509: salo mare. 26. perpeti: uelociter. Vid. texto de la glosa 24. FÁBREGA 1953, II, 403: perpeti per pati. 27. decentissime: ornatissime. GARCÍA TURZA 1997, 299: decens pulcer, formosus, gratus. 28. catacrisis: strofa, argumentatio79. Etym. I, 37, 6: «Catachresis est alienae rei nomen adpositum».

79 La glosa va en un escudete en el intercolumnio, junto a la palabra catacrisis, cuya definición ofrecemos según Isidoro, pero no parece corresponder a ella. La palabra strofa no aparece en el texto; solo antistropha en Etym. I, 37, 5, un poco más arriba.

86

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

Códice 25, fol. 37v. © Real Academia de la Historia.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

87

29. sulcunt: diuidunt. «Nunc una ambe˛ iunctisque80 feruntur frontibus, et longa sulcunt uada saxa carina» (Etym. I, 37, 6). GARCÍA TURZA 1997, 533: sulcatur diuiditur. FOL. 100 30. pascha: pascha, transitus, paraschefen, pre˛paratio. GARCÍA TURZA 1997, 452: pascha passio, transitus; grecum est. FOL. 114V 31. antifrasin: antifrasis est ex alia parte sermo intellegendus. «Roboam latitudo populi et ipsut per antifrasin, quod decem tribus ab eo separatis due tamtum relicte sunt» (Etym. VII, 6, 68). Etym. I, 37, 24: «Antiphrasis est sermo e contrario intellegendus». FOL. 134V 32. netum: netum, filatum. GARCÍA TURZA 1997, 438: neet filat. FOL. 140V 33. extimplo: statim, confestim uel festinanter. «Conuocat armatos extimplo ad signa manipulos» (Etym. IX, 3, 50). GARCÍA TURZA 1997, 338: extemplo mox, statim, continuo; extemplo dicto, citius¸ extimplo statim siue e uestigio, ilico. FOL. 145V 34. patrvis: de tyo81. Etym. IX, 6, 15: «Tius Graecum est». GARCÍA TURZA 1997, 453: patruus frater patris. FOL. 150V 35. bilis: bilis id est fel. «Deuilis quod per bilem factus sit fragilis. Bilis enim humor est efficiens corpus» (Etym. X, 71). GARCÍA TURZA 2004, 268: billem fellem.

80 Sobre iunctisque aparece la palabra nauibus, pero no es una glosa ni una corrección, sino tan solo una aclaración. 81 En el stemma De adfinitatibus, pero fuera de él, al lado de la palabra patrvis.

88

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

FOL. 165 36. adeo: in tantum. GARCÍA TURZA 1997, 230: adeo in tantum aut ualde. FOL. 178V 37. onagros: ezebros82. «Onagros quoque ad hoc admissos esse ad asinas et ipsum istiusmodi repperisse concubitum» (Etym. XII, 1, 57). GARCÍA DE DIEGO 1933, 295: onagri asini feri vel equi silvatici. CASTRO 1991, 244: onager [zebro], enzebra, asno montes. 38. tipis: figuris. GARCÍA TURZA 1997, 547: tipo figuram. FOL. 182V 39. delitiscens: diu abscondens. GARCÍA TURZA 1997, 303: delitiscere diu latere; GARCÍA TURZA 1997, 405: latens absconsum, remotum. FOL. 191V 40. omen: augurium. GARCÍA DE DIEGO 1933, 294: omen augurium aut indicium vel signum. FOL. 230V 41. uorago: submersio uel absorsio. GARCÍA TURZA 1997, 568: vorago absorsio; vorago subsidium siue submersio terre. FOL. 235 42. austeritas: amaritudo. GARCÍA TURZA 1997, 254: austeritas seueritas, amaritudo. FOL. 258V 43. artemisia: zimbir, hoc est febrifugium. «Artemisia herba Diane a gentilibus consecrata est, unde et nuncupata» (Etym. XVII, 9, 45). GARCÍA TURZA 2004, 260: artemisia zimbir, hoc est, febrifugium.

82 Sobre esta palabra vid. COROMINAS 1980, II, 9-11, s. v. cebra.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

89

44. artemisia: serpillo minore83. Vid. texto de la glosa anterior. CGL III, 535, 42: artemisia id est serpillo maiore siue iptios (Glossae Cassinenses). FOL. 261V 45. inpune: sine pena. GARCÍA TURZA 1997, 389: inpune sine pena, liuere, sine uindicta.

83 Hemos puesto por separado estas dos glosas a la misma palabra porque han sido realizadas por manos diferentes y ni siquiera van la una a continuación de la otra. Aunque el signo de llamada de la segunda parece referirse a artemisia, podría hacer referencia al herpyllos o serpillus, del que habla Isidoro un poco más adelante (Etym. XVII, 9, 51). Sin embargo, la semejanza con las Glossae Cassinenses parece sugerir lo contrario.

RAH,

CÓD.

27

Este manuscrito, fragmentariamente conservado, transmite fundamentalmente obras de San Juan Crisóstomo en su versión latina. Fue escrito en el siglo IX, posiblemente en su primera mitad. Desde época antigua sufrió muchas pérdidas, siendo muy mediocre su estado de conservación.

BIBLIOGRAFÍA DÍAZ 1979, 241-246; RUIZ 1997, 205-209; MILLARES 1999, I, 130.

GLOSAS El copista ha tenido especial cuidado en señalar en los márgenes el contenido de los textos que iba copiando, entreverando algunas notas de lectura como, por ejemplo, en el fol. 17: «De cruce. De resurrectione. De eclesia. De altare. Sollerter. Adtentius». En cambio, no colocó ninguna glosa. Las tres que aparecen en todo el manuscrito son de una mano posterior, quizás del siglo XI, que escribe en una cuidada semicursiva, con una tinta mucho más clara y brillante que la del texto principal. Utiliza los acostumbrados signos musicales (clivis y podatus) como señales de llamada. FOL. 36 1. nutanter: dubitante. «Iuuenali consilio tanti propositi magnitudinem expetisse nutanter». GARCÍA DE DIEGO 1933, 284: nutarent dubitarent. 2. inliciantur: inducantur. «Maturitate uirtutem perseuerantie uestre˛ constantia inliciantur». GARCÍA TURZA 1997, 386: inlicit inducit uel fingit. 3. abitudinis: usus. «Et unicuique eorum secundum abitudinis sue˛ modum priuati». GARCÍA TURZA 1997, 366: habitudo corporis moles, forma aut fortitudo uel species; habitudo conpositio corporis.

92

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

Códice 27, fol. 36. © Real Academia de la Historia.

RAH,

CÓD.

29

Interesantísimo códice del De civitate Dei, de San Agustín, copiado en el año 977 por varias manos, siendo una de ellas la del diácono Moterrafe. Es altamente probable que el modelo utilizado para copiar el voluminoso tratado agustiniano procediera de los ambientes mozárabes del Sur de la Península.

BIBLIOGRAFÍA DÍAZ 1979, 147-155; DÍAZ 1995, 137-140; RUIZ 1997, 215-217; MILLARES 1999, I, 130.

GLOSAS Este códice, extraordinariamente rico por sus notas, copiadas en su mayor parte, a lo que parece, de su modelo, no contiene, sin embargo, muchas glosas84. Los propios copistas son los responsables de todas ellas, pero la mayoría son del primer copista y solo cuatro del segundo. Da la impresión de que no se encontraban en el modelo, sino que fueron realizados en el propio scriptorium donde se copió el manuscrito por cuenta de sus amanuenses. FOL. 3 1. uspiam: uspiam, alicubi. GARCÍA TURZA 1997, 569: uspiam alicubi. 2. facetam: facetam, peccatum. «Qvum igitur nec illius fletum nec huius risum, nec illius castam misericordiam nec huius facetam continentiam romanarum rerum gestarum scriptores tacere potuerint» (De civ. I, 6). GARCÍA TURZA 1997, 342: facetus urbanus, eloquens, adfabulis. 3. id est concessit85. «Eligerentur et decernerentur, ubi nemo feriretur, unde nemo raperetur, qvo liberandi multi a miserantibus ostibus» (De civ. I, 7).

84 Muchísimas de estas notas fueron publicadas por DÍAZ 1980. 85 Ninguna palabra de las cercanas a esta glosa, que no repite junto a sí la palabra glosada, le acomoda. Tampoco se trata de una corrección.

94

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

FOL. 5V 4. enucleata: enucleata, sculta, elimata, expolita. GARCÍA TURZA 1997, 326: enucleatum excultum, elimatum, expoliatum; enucleatum purgatum. GARCÍA DE DIEGO 1933, 142: enucleatum excultum, elimatum, expolitum, purgatum. FOL. 6 5. strage: strage, cede uel multitudo cadauerum. GARCÍA TURZA 1997, 529: stragem cedem; strages occisiones; strages multitudo cadauerum. FOL. 8V 6. potitus: potitus, idem fruitus uel adquisitus. GARCÍA TURZA 1997, 468: potitur fruitur, dominatur uel procuratvr; potitur adquirit, adipiscitur, possidet, consequitur. 7. sontes: sontes, nocentes. GARCÍA TURZA 1997, 524: sontes nocentes. FOL. 9 8. frustra: frustra, sine causa. GARCÍA TURZA 1997, 354: frustra sine causa. FOL. 12V 9. ludos: luda scenica dicuntvr qui per comedios, seriones86, temelicos et mimos per uoces, saltationes, lirys, organis uel uariis artibus agitatvr. Non rep.87 FOL. 13 10. censebat: censebat, ordinabat, iudicauat. GARCÍA TURZA 1997, 272: censet iudicat, discernit; censeo estimo, suadeo, iudico. 11. moenibus: moenia, ornamenta ciuitatum. «Neque enim censebat ille felicem esse rem plublicam (sic) stantibus moenibus, ruentibus moribus» (De civ. I, 33).

86 ¿O senones? 87 Pero en algo se inspira en la definición de thymelici que da Etym. XVIII, 47.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

Códice 29, fol. 13. © Real Academia de la Historia.

95

96

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

GARCÍA TURZA 1997, 429: moenia murus; moenia edificia murorum; moenia edificia publica, firmitas murorum, ciuitas aut edes uel muri urbes; moenium moles, edificiorum magnitudo. FOL. 16 12. comedie˛: commedi sunt qui priuatorum ominum hacta dictis actis gestu cantabvnt adque stupra uirginum et amores meretricum in fabulis exprimebant. Etym. XVIII, 46: «Comoedi sunt qui privatorum hominum acta dictis aut gestu cantabant, atque stupra virginum et amores meretricum in suis fabulis exprimebant». 13. tragohedie˛: tracoedi sunt qui antiqva gesta uel facinorum sceleratorum regum luctuoso carmine spectante populo concinebant. Etym. XVIII, 45: «Tragoedi sunt qui antiqua gesta atque facinora sceleratorum regum luctuosa carmine spectante populo concinebant». 14. esto: esto, concedo. GARCÍA TURZA 1997, 330: esto concedo. FOL. 17V 15. eroibus: eroibus, id est sapientibus uel fortibus. GARCÍA TURZA 2004, 394: heroes dicuntur aerii uel celo digni siue fortes uel sapientes. GARCÍA TURZA 1997, 329: eros uir fortis. FOL. 18 16. indole: indole, progenie88. GARCÍA TURZA 1997, 381: indoles certe spei uel progenies, incrementum. 17. flaminem: flaminem, id est sacerdotem idolorum. GARCÍA TURZA 1997, 349: flamines pontifices idolorum. FOL. 20 18. clientulas: clientulas, ancillas. «Diuites pauperibus ad clientulas89 et ad ministerium sui fastus abutantur» (De civ. II, 20). GARCÍA DE DIEGO 1933, 85: clientes amici vel servi.

88 A notar la forma de abreviar progenie, con p partida y o sobrevolada. Aparece también en el texto (fol. 20), en un añadido del propio copista en el intercolumnio, en vertical: prouinciales. 89 Pero corregido por una mano carolina en clientelas, como es lo correcto.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

97

Códice 29, fol. 18. © Real Academia de la Historia.

98

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

19. flaminem: flaminem, sacerdotem. GARCÍA TURZA 1997, 349: flamines pontifices idolorum. CGL V, 361, 21: flaminibus sacerdotibus (Glossarium Amplonianum primum). FOL. 26 20. profugis: porro fugatis a patriam suam. GARCÍA TURZA 1997, 476: profugus porro fugiens uel fugatus uel expulsus de patria. FOL. 29 21. strages: strages, corpora. GARCÍA TURZA 1997, 529: strages corpora in ualle strata siue postratio corporum, cedes. FOL. 33V 22. bullas: bullas, qui per pluuia ex aere fiunt in lacunis; bulle, ornamenta regalium puerorum uel equorum uel camelorum. «Et90 preter singulos anulos singulasque bullas, miserauilia dignitatis insignia, nihil siui auri senatus ipse, quanto magis ceteri ordines tribus (interlineado en carolina: que) relinquerent» (De civ. III, 19). GARCÍA TURZA 1997, 261: bulle ornamenta regalium; bullantes aque cum exundant, id est, bullas emittunt; bulle ornamenta regalium puerorum, equorum uel camelorum. CGL V, 173, 1-2: bulle ornamenta regalium puerorum uel e˛quorum uel camelorum; bulle bullas dicuntur que pro pluuiam ex aere fiunt inlacunt (sic) (Excerpta ex Libro Glossarum). FOL. 36 23. piratarum: piratas, latrones marini qui naues incendunt. GARCÍA TURZA 2004, 549: pirate sunt predones maritimi ab incendio nabium transeuntium quas capiebant dicti; nam pira ignis est. GARCÍA TURZA 1997, 463: pirata latro. FOL. 63V 24. theologie: theologia, ratio. «Deinde illut quale est, quo tria genera theologie dicit esse, id est rationis que (interlineado en carolina: de) diis explicatur, eorumque unum mitticon apellari, alterum phisicon, tertium ciuile. Latine si usus homitte-

90 Corregido por una mano carolina en ut.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

99

Códice 29, fol. 63v. © Real Academia de la Historia.

100

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

ret91, genus, quod primum posuit, fabulare appellaremus; sed fabulosum dicamus; a fabulis enim mitticon dictum est, quoniam mitohs grece fabula dicitur. Secundum autem ut naturale dicatur, iam et consuetudo locutionis amittit» (De civ. VI, 5). GARCÍA TURZA 1997, 544: theologia diuinus sermo. 25. mitticon: miticon, fabulosum. Vid. texto de la glosa 24. Non rep. 26. phisicon: fisicon, naturale. Vid. texto de la glosa 24. GARCÍA TURZA 2004, 358: fisicon naturale, grece. FOL. 69 27. theoteta: theotecta, id est diuinitas siue dictas92. «Hanc diuinitatem uelut sic dixerim, deitatem, nam et hoc uerbo ut iam nostros non piget, ut de greco expresius transferant quod illi theoteta appellant, hanc ergo diuinitatem siue deitatem non esse in ea theologia, quam cibilem uocant» (De civ. VII, 1). Non rep. FOL. 92V 28. nebulonis: nebulonis, latronis uel innocentis. GARCÍA TURZA 1997, 437: nebulo tenebrosus, obscurus, inpostor leuitate, latro, mendax uel plenus. FOL. 95V 29. dispescat: dispescat, disguncat. «Quum et hauitacula summa ab infimis tanta intercapedo fastigii dispescat, et uiuacitas illic eterna et indefecta sit, hic caduca et subsiciua» (De civ. IX, 12). GARCÍA TURZA 2000, 122: dirpesci disiungi. GARCÍA TURZA 1997, 313: dispectare dispicere. 30. subcisiua: subcisiua, subsequntia. Vid. texto de la glosa 29. GARCÍA TURZA 1997, 530: subcentor subsequens.

91 Corregido por una mano carolina en admitteret. 92 Corregido por una mano carolina en deitas.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

101

FOL. 105V 31. latria: latria, serbitus, quia Deus colitur. «Quidam uero (interlineado en carolina: ad) se ipsos latria colendos signis mirabilibus exitent93» (De civ. X, 16). Etym. VIII, 11, 11: «Idolatria idolorum servitus sive cultura interpretatur. Nam latreiva Graece, Latine servitus dicitur, quae quantum ad veram religionem adtinet, nonnisi uni et soli Deo debetur».

93 Corregido por una mano carolina en excitent.

RAH,

CÓD.

32

Manuscrito que transmite las Institutiones y Collationes de Casiano en un solo volumen, copiado en el siglo X, probablemente en un centro situado mucho más al Norte que el monasterio de San Millán, pues presenta innegables influencias carolinas en su escritura.

BIBLIOGRAFÍA DÍAZ 1978, 20, donde ofrece seis de sus glosas; DÍAZ 1979, 249-251; RUIZ 1997, 225-227; MILLARES 1999, I, 131.

GLOSAS Una mano de mediados del siglo XI, según el profesor Díaz y Díaz, glosó las tres primeras Collationes de este códice de forma muy irregular; en algunos de los primeros folios las glosas son abundantísimas, pero muy pronto se cansó (él o el autor de su modelo) de la magnitud del trabajo y las fue espaciando, hasta acabar con la Collatio III. Muy posiblemente, como acabamos de apuntar, copió las glosas directamente de otro manuscrito que ya las tenía, pues están puestas con sumo cuidado, variando los signos de llamada, habitualmente neumas, para evitar confusiones. La mayoría de las glosas son contextuales y apenas coinciden con las que llevan el otro códice emilianense de las Collationes (RAH, cód. 24) ni con el silense (BNP, N.a.l. 2170), aunque se ha de notar que este último no comienza en su estado actual hasta la Collatio II, 9. En nuestro caso la glosas están mayoritariamente en el prefacio a toda la obra (glosas 1-42) y en la Collatio I (glosas 43-178), siendo mucho más esporádicas en las Collationes II (glosas 179-187) y III (glosas 188-240). El propio copista del texto es responsable de las glosas 241 y 242, que sí aparecen en los otros dos manuscritos de la obra de Casiano señalados. FOL. 61V 1. tenuitas: paruitas. GARCÍA TURZA 1997, 543: tenuis subtilis, tener. 2. sarcitum: ponderatum. GARCÍA TURZA 1997, 510: sarcina pondus, bisacia, mandica; sarcito refecto, restituto. 3. sane: certe. GARCÍA TURZA 1997, 510: sane certe, nemphe.

104

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

4. perpensum: examinatum. GARCÍA TURZA 1997, 459: perpende examina, extima, plumbea in filo ligata ad parietes faciendas perpensa. 5. utrum: si. GARCÍA TURZA 1997, 570: utrum si. 6. promiserimus: scripserimus. «Dignum aliquid cognitione uestra omniumque sanctorum fratrum desiderio promiserimus. Nunc autem, quia derelinquens nos pontifex supradictus migrabit ad Christum, has interim decem colationis summorum patrum, id est qui in eremo scitu morabantur». GARCÍA TURZA 1997, 477: promitto spondeo. 7. interim: modo. Vid. texto de la glosa 6. FÁBREGA 1953, II, 400: interim inter tantum. 8. extimans: perpendens. «Iusserat sermone conscribi, non extimans pre multitudine caritatis quanto infirmas ceruices pondere pregrabaret uobis potissimum». GARCÍA TURZA 1997, 338: extima euacuata uel tenvis, extrema. 9. potissimum: meliorem, obtimum. Vid. texto de la glosa 8. GARCÍA TURZA 1997, 468: potissimus meliorem; potissimus obtimus. 10. iure: iuste. GARCÍA TURZA 1997, 397: iure iuste uel iudiciorum equitas, merito uel domino. 11. deposcit: ualde rogat. GARCÍA TURZA 1997, 304: deposcit ualde rogat. 12. sectari: inmitari uel secutari. GARCÍA TURZA 1997, 515: sectatur imitatvr, sequitvr, insidiatvr, appetit; sectatvs secutus. 13. sugerente: consiliante. GARCÍA TURZA 1997, 533: suggerit indicat, dicit, subpeditat, dictat, ministrat. 14. pene: prope. GARCÍA TURZA 1997, 455: pene prope, iuxta uel circa. 15. inmensum: magnum. GARCÍA TURZA 1997, 387: inmensum magnum. 16. scilicet: certe. GARCÍA TURZA 1997, 513: scilicet certe, profecto, euidenter siui scilicet ita, dumtaxat, tamen, reuera, utique. 17. ingenii: nature. GARCÍA TURZA 1997, 384: ingenium natura moris uel indicium, argumentum, industria.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

105

Códice 32, fol. 61v. © Real Academia de la Historia.

106

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

18. cumba: nabis. GARCÍA TURZA 1997, 295: cuma nauicula. GARCÍA TURZA 2004, 280: cvmba nauicula. VIVANCOS 1996, 294: cumba nabicula. CGL V, 354, 23: cynba nauis (Glossarium Amplonianum primum). 19. inextimabilis: inconsiderabiles. «Que in congregationibus exercetur in contemplatione Dei, cui illi inextimabilis uiri semper intenti sunt, maior atque sublimior est». GARCÍA TURZA 1997, 382: inextimabilis extimationem excedens; inextimauilis extimationem carens. GARCÍA TURZA 2004, 413: inextimauilis qui conprendi non potest. 20. conatos: lauores. GARCÍA TURZA 1997, 281: conatus inrititus siue inceptus uel orditus. VIVANCOS 1996, 230: conatos incipire uel temtare. 21. materia: forma. VIVANCOS 1996, 376: materiam formam. GARCÍA TURZA 1997, 422: materia causa. 22. inperito: inscio. GARCÍA TURZA 1997, 388: inperitus nescius, rusticus, indoctvs. 23. abissus: fundamentis. GARCÍA TURZA 1997, 227: abissus perfundum. 24. cultu: habitu, uestitu uel ornatu. GARCÍA TURZA 1997, 294: cultum habitum, uestitum, ornatum. 25. modo: consuetudine. GARCÍA TURZA 1997, 428: modus mons siue consuetudo. 26. supplantatione: fraudatione. GARCÍA TURZA 1997, 535: suplantat subuertit, subneruiat uel sufraginat. 27. instituta: precepta. GARCÍA TURZA 1997, 391: instituta morum informatio. CGL IV, 251, 5: instituta exempla dispositionis, præcepta (Glossae cod. Sangallensis 912). 28. intuitu: uisu. GARCÍA TURZA 1997, 394: intuitu uisu. 29. traditionum: castigationum. GARCÍA TURZA 1997, 549: traditio rei translatio. 30. quoddammodo: aliquo modo. GARCÍA TURZA 1997, 488: quadammodum quomodo, non omnino. 31. disputantes: dicentes. GARCÍA TURZA 1997, 313: disputat disserat, declarat.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

107

FOL. 62 32. conuersationem: uitam. GARCÍA TURZA 1997, 290: conuersatio continentie. VIVANCOS 1996, 313: conuersatio comoratio. 33. facultatis: tarditatis. «Non ea secundum sue facultatis modulum sed secundum dignitatem et perfectionem loquentium metiatur». GARCÍA TURZA 1997, 343: facultas habundantia, possiuilitas uel professio. VIVANCOS 1996, 356: facultas diuitias. 34. nexibus: ligaminibus. GARCÍA TURZA 1997, 440: nexat ligat. 35. uastissima: magna. VIVANCOS 1996, 156: uastis magnis. GARCÍA TURZA 1997, 557: uasta lata. 36. contemplantur: uidentvr. GARCÍA TURZA 1997, 288: contemplat considerat, cernit siue uidit. 37. condicione: natura. GARCÍA TURZA 1997, 282: condicio potestas uel necessitas siue lex inposita, statutus, qvalitatis. 38. inposiuilia: grauissima. «Eaque inexpertis atque ineruditis pro condicione et mediocritate consuetudinis sve inposiuilia forsitan uidebuntur. De quibus tamen si quis uoluerit ueram proferri sententiam et utrum impleri queat que desiderat». Non rep. 39. proferri: dicere. Vid. texto de la glosa 38. GARCÍA TURZA 1997, 476: proferunt expetunt, depromunt uel anteponunt. GARCÍA DE DIEGO 1933, 488: profatur loquitur. 40. sententia: uerba. GARCÍA TURZA 1997, 517: sententia decretum, consilium. 41. utrum: si. GARCÍA TURZA 1997, 570: utrum si. 42. facultatem: grauitatem94. GARCÍA TURZA 1997, 343: facultatem opes, copie, patrimonium condicionem.

94 Tras esta glosa el mismo glosador y como si de una glosa se tratara ha colocado una aclaración al inicio de la colación I, que comienza: «Quum inter heremo» (con señal de llamada sobre quum): ego Cassianus.

108

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

FOL. 62V 43. egregios: obtimos. GARCÍA TURZA 1997, 322: egregius magnus, sumus, nouilis, preclarus uel admirauilis. 44. suabius: dulcius. GARCÍA TURZA 1997, 530: suabia dulcia. 45. teorice: contemplatiba. GARCÍA TURZA 1997, 543-544: theoria ad diuinitatem extendens uel contemplatio diuina. 46. expetisse: quesissem. VIVANCOS 1996, 250: expetebant inperabant. CGL IV, 510, 55; V, 291, 55: expetissem petissem, quæsissem (Glossae Affatim y Glossarium Amplonianum secundum respectivamente). 47. rudimentis: nouitatibus. GARCÍA TURZA 1997, 503: rudimenta initia, noua. 48. indiuiduum: inseparabile. GARCÍA TURZA 1997, 381: indiuiduum quod separare non potest, indiscretum, indiuisum. CGL IV, 248, 7: indiuiduum inseparabile (Glossae cod. Sangallensis 912). 49. contubernio: sotietas (sic) uel auxilium. GARCÍA TURZA 1997, 290: contubernium seruitio. 50. noberamus: cognosceramus. GARCÍA DE DIEGO 1933, 281: noratis sciebatis, cognoveratis. 51. contrictione: aflictione. VIVANCOS 1996, 236: contrictionem afflictione. GARCÍA TURZA 1997, 289: contrictio mota, plaga. 52. passim: ubique uel uulgariter. GARCÍA TURZA 1997, 452: passim ubique; passim palam uel uulgo. 53. exiberet: demonstrat. GARCÍA TURZA 1997, 334: exiuet ostendit; exihibue pinguedo exigam demonstram. 54. conperte: cognite. GARCÍA TURZA 1997, 285: conpertum notum; conperior cognosco. 55. proditionis: manifestationis. «Aut proditionis crimen uideretur incurrere». GARCÍA TURZA 1997, 475: prodiit publicat. GARCÍA TURZA 2004, 570: proditus puplicatus.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

109

Códice 32, fol. 62v. © Real Academia de la Historia.

110

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

56. incurrere: cito intrare95. Vid. texto de la glosa 55. VIVANCOS 1996, 349: incurrere cadere. 57. tandem: ad extremum. GARCÍA TURZA 1997, 541: tandem aliquando uel tamen, aliquando uel tamet, demum, postremum, nouissimum. 58. exorsus: locutus. GARCÍA TURZA 1997, 336: exorsus initians, locutus. 59. destinationem: promissionem. «Omnes, inquid, artes ac discipline scopon quendam, id est destinationem et celos, hoc est finem proprium habent». Non rep. 60. industrius: egregius. GARCÍA TURZA 1997, 382: industrius agilis siue efficax. GARCÍA TURZA 2004, industrius lauoriosius. 61. appetitor: demendator. GARCÍA TURZA 1997, 245: appetit adpreendit, desiderat. 62. detrimentum: damna. GARCÍA TURZA 1997, 306: detrimentum damnum, dispendium. 63. torridus: siccos. GARCÍA TURZA 1997, 548: torridum siccum, tostum uel ustum. 64. declinans: derelinquens uel uitans. GARCÍA TURZA 1997, 299: declinat euitat, obtundit; declinat derelinquid. 65. subigit: domat. GARCÍA TURZA 1997, 531: subigit deuincit siue subdit. CGL V, 484, 22: subigit conuincit, dominat, domat (Excerpta ex glossis A A). 66. in modum: in mensura. GARCÍA TURZA 1997, 428: modus mensura. 67. exuberantiam: abundantiam. «Et exuberantiam segetum non alius adepturum se esse confidens, qua uel ipse deinceps uitam securus exigere». GARCÍA TURZA 1997, 338-339: exuberancia facultas, utilitas; exuberans afluens uel abundat. 68. adepturum: prenditurum. Vid. texto de la glosa 67. GARCÍA TURZA 1997, 230: adeptvs consecutus.

95 Vid. la glosa 133 de este mismo manuscrito.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

111

69. exigere: ducere. GARCÍA TURZA 1997, 335: exigit coegit. 70. instanti: festinanti. GARCÍA TURZA 1997, 391: instat est, insistit, festinat, urguet. 71. deminutionum: fracturam. GARCÍA TURZA 1997, 310: diminuit confregit. 72. exercere: ampliare. GARCÍA TURZA 1997, 334: exercitantem extendentem; exercuit extendit. 73. incertos: dies obscuros solis. «Non incertos pelagi timent casus, non ulla discrimina perorrescunt dum ad finem questus spe celeres prouocantur». GARCÍA TURZA 1997, 378: incertos dies obscuros solis. GARCÍA TURZA 2004, 410: incertos soles obscuros dies. 74. casus: ruinosos. Vid. texto de la glosa 73. GARCÍA TURZA 1997, 268: casum lapsum aut ruinam. 75. perorrescunt: contremescunt. Vid. texto de la glosa 73. Non rep., pero GARCÍA TURZA 1997, 371: horrescit pertimescit; CGL V, 552, 37: horresco pauesco, tremesco (Excerpta ex cod. Cassinensi 402). 76. finem: perceptionem. Vid. texto de la glosa 73. GARCÍA TURZA 1997, 348: finem terminum. 77. questus: ganatus. Vid. texto de la glosa 73. GARCÍA TURZA 1997, questus sum lucraui; questum lucrum. 78. necnon: pari modo. GARCÍA TURZA 1997, 437: nec non sed etiam, sed et, pari modo. 79. exitia: perditia96. GARCÍA TURZA 1997, 335: exitium periculum; exitium mors. 80. propositum initium. GARCÍA TURZA 1997, 478: proposito cepto. 81. inpendimus: donamus. «Non solum infatigabiliter uerum etiam gratanter inpendimus, ob quem nos ieiuniorum inedia non fatigat, uigiliarum lassitudo delectat». GARCÍA TURZA 1997, 388: inpendit erogat, donat, tribuit uel supereminet, incumbit.

96 Vid. más arriba la glosa 73 del códice 24.

112

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

82. inedia: non manducio. Vid. texto de la glosa 81. GARCÍA TURZA 1997, 382: inedia famis; inedia ieiunia uel tenuitas. 83. priuatio: betatio. «Labor etiam incessabilis nuditasqve et omnium rerum priuatio, orror quoque huius uastissime solitudinis non deterret». GARCÍA TURZA 2004, 567: priuat fraudat, uetat, prohibet. GARCÍA TURZA 1997, priuatvs alienus ab aliquibus rebus uel propriis honoribus siue extraneus. GARCÍA DE DIEGO 1933, privatus alienatus. 84. orror: feditia. Vid. texto de la glosa 83. GARCÍA TURZA 1997, 371: horror pabor aut fastidium. GARCÍA TURZA 2000, 126: horror metus, pauor. 85. uastissime: amplissime. Vid. texto de la glosa 83. GARCÍA TURZA 1997, 557: uastus magnus, ingens, grossus, inmensus, ualidus, amplus, profundus, desertvs. CGL IV, 294, 41: vastitas magnitudo, amplitudo (Glossae cod. Sangallensis 912). 86. deterret: extremescet. Vid. texto de la glosa 83. GARCÍA TURZA 1997, 306: deterret absterret. 87. ob: propter. GARCÍA DE DIEGO 1933, 285: ob propter trementem quod nam obfuerint populus97. 88. idiotas: inscios. GARCÍA TURZA 1997, 375: idiota imperitus, ignarus, nesciens, inscius. 89. squalore: sicci[tat]e. GARCÍA TURZA 1997, 527: squalor orror, egestas, siccitas. FOL. 63 90. elicere: sakare. «Et quum persisteret nostram elicere super hanc interrogantione (sic) sententiam respondimus regni celorum causa hec cuncta tolerari». GARCÍA TURZA 1997, 323: elicet prouocat, excitat, inditat, fraudat, educet, prouidet, sollicitat, eludit.

97 Al margen del códice BNP, N.a.l. 1296, fol. 136: ob propter.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

113

91. causa: re98. Vid. texto de la glosa 90. GARCÍA TURZA 1997, 270: causam originem mirarum. 92. precedit: anteuadit. GARCÍA TURZA 1997, 468: precedit preuenit. 93. gerit: facit. GARCÍA TURZA 2004, 380: gerebat portabat aut faciebat. GARCÍA TURZA 1997, 360: gerit agit, fungit, degerit. 94. obtineret: acapdtare99. VIVANCOS 1996, 159: accipere akaptare. VIVANCOS 1995, 165: adquiritur akaptare. 95. possideat: adprehendat. GARCÍA TURZA 2004, 558: possidere conseruare. 96. questiosius: abundantius. GARCÍA TURZA 1997, 486: questuosa lucra, adquisita. 97. adiit: intrat. GARCÍA TURZA 1997, 230: adeunt accedunt. CGL IV, 304, 2: adiit intrauit uel sinit (Glossae Abavus). 98. tendere: pergere. GARCÍA TURZA 1997, 543: tendere festinare; tendit perseuerat, dirigit. 99. mancipare: commendare uel adunare. GARCÍA TURZA 1997, 420: mancipare conmendare. 100. preponunt: ordinant. GARCÍA TURZA 1997, 470: preponit consistit. 101. tramitem: uiam. GARCÍA TURZA 1997, 549: tramis uia. 102. diligenter: manifeste. GARCÍA TURZA 1997, 310: diligentius inpense, enixe. VIVANCOS 1996, 338: diligenter uigilanter. 103. conpertus: cognitus. GARCÍA TURZA 1997, 285: conpertum notum; conperior cognosco. 104. nitendo: laborando. GARCÍA TURZA 1997, 442: nititvr lauorat. 105. labor: pena. «Quia sine uia tendentibus labor est itineris, non profectus». Non rep.

98 Sobre el cambio de res por causa,ya en latín vulgar, vid. VÄÄNÄNEN 1988, 145. 99 La glosa está en el margen interno, lo que dificulta la lectura como en su tiempo debió de dificultar su escritura. La d uncial parece medio borrada, quizás intencionadamente.

114

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

106. defigentes: ponentes. «In hac ergo destinatione defigentes nostre directionis obtutvs, uelut ad certam lineam cursum rectissimum dirigamus». Non rep. 107. obtutvs: uisus. Vid. texto de la glosa 106. GARCÍA DE DIEGO 1933, 291: obtutus aspectus, visus, intuitus, facies. 108. normam: ordinem. GARCÍA DE DIEGO 1933, 282: normam ordo, forma, mensura vel equitas. 109. argvet: accusabit. GARCÍA TURZA 1997, 247: arguit conuincit, accusat. 110. deuiaret: erraret. GARCÍA TURZA 1997, 307: deuiat errat. 111. tractandi: portare. GARCÍA TURZA 1997, 549: tractare agere, persequere. 112. peritiam: scientiam. GARCÍA TURZA 1997, 458: peritus scientia plenus, doctus; peritia doctrina. 113. intorquere: conuertere. «Iacula uel sagittas intorquere contendunt, certi quod non alias nisi destinationis sue linea ad finem possint desiderati premii peruenire». Non rep. 114. linea: ordine. Vid. texto de la glosa 113. Non rep. FOL. 63V 115. tum: tunc. GARCÍA TURZA 1997, 553: tum tunc. 116. demum: deinde. GARCÍA TURZA 1997, 303: demum postea, deinde. 117. potientur: obtinent uel fruuntur. GARCÍA TURZA 1997, 468: potiendi fruendi; potiuntur obtinent. 118. propositum: ceptum. GARCÍA TURZA 1997, 478: proposito cepto. 119. cassa: uana. GARCÍA TURZA 1997, 268: cassa uana, inania. 120. excidisse: cadere. GARCÍA TURZA 2004, 331: excidunt cedunt. GARCÍA TURZA 1997, 333: excidisse produxisse, esitotum uenire fecisset. 121. iactus: iactatus. GARCÍA TURZA 1997, 374: iactus iacens, iactatus uel casus.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

115

122. expressit: demonstrat. GARCÍA TURZA 1997, 337: expressit explanauit; expressum demonstratus. 123. destinatum: promissum uel munus100. «Ad destinatum persequor brabium superne uocationis Domini». GARCÍA TURZA 1997, 306: destinatum deputatum. 124. perniciosum: perdicioso101. GARCÍA TURZA 1997, 459: perniciosus qui dat opera ut perdat, unde et pernicies dicitur. GARCÍA TURZA 2004, 543: pernicies moruus uel perdictio. GARCÍA DE DIEGO 1933, 483: perniciem mors vel perditio102. 125. inereat: adiungat. GARCÍA TURZA 1997, 385: inerere inolescere, retinere. 126. incursum: perturbationum. GARCÍA TURZA 1997, 380: incurrus perturuatio siue pressura. 127. talenta: libra. GARCÍA TURZA 1997, 540: talentum est pondus LXXII semis, qui faciunt LXXX libras atice. 128. prediorum: ereditariorum. GARCÍA TURZA 1997, 469: predium possessio ualde diues. 129. magnificentiam: honorificentiam. GARCÍA TURZA 1997, 419: magnificentia mirificentia. 130. scalpello: ferrum scriptorum acutum ex una parte. GARCÍA TURZA 1997, 512: scalpellum ferrum scriptorum acutum ex alia parte; ex alia, latum ut graffium. FOL. 64 131. admitterent: peccarent. «Numquam utique pro paruis rebus admitterent quod ne pro magnis ac pretiosis incurrerent opibus». CGL IV, 9, 44: admisit peccauit uel permisit (Glossae cod. Vaticani 3321). 132. quod: propterea. Vid. texto de la glosa 131. GARCÍA TURZA 1997, 488: quod quando; GARCÍA TURZA 1997, 489: quod te propter quod te. 133. incurrerent: caderent103. Vid. texto de la glosa 131. VIVANCOS 1996, 349: incurrere cadere.

100 101 102 103

Compárese con la glosa 6 del cód. 5, ofrecida más arriba. Pero corregido por el mismo glosador en perdiciosvm. Añadido al margen del manuscrito BNP, N.a.l. 1298, fol. 12. Vid. la glosa 56 de este mismo manuscrito.

116

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

134. incurrunt: intrant. «Et ideo occasiones inpatientie ac mortis incurrunt, unde monentur stipendia patiente et caritatis atquirere». FÁBREGA 1953, II, 399: incurri cudi. 135. stipendia: lucra. Vid. texto de la glosa 134. GARCÍA TURZA 1997, 528: stipendium lucrum, censum uel fructum laboris. 136. redduntvr: facti sunt. GLOSARIO LATINO 2004, fol. 93v: reddit respondit; redit reuertitur, reuersus est, recurrit, feliciter prospere. 137. contingi: tangere. GARCÍA TURZA 1997, 289: contigit euenit. 138. emulari: inuidiari. GARCÍA TURZA 2004, 316: emula inimica, inuidens. GARCÍA TURZA 1997, 325: emulari imitari. 139. perperam: peruersam. GARCÍA TURZA 1997, 459: perperam peruersam. 140. innitendo: insistendo uel confidendo. GARCÍA TURZA 1997, 387: innitentes confidentes. 141. forte: potus. «Et non propter has obseruantias, si forte onesta ac necessaria occupatione preuenti, sollemnitatem districtionem nostre non potuerimus implere». GARCÍA TURZA 1997, 352: forte quamuis, etiam sic uel casu; forte casu furtuitu. 142. preuenti: nos inpediti. Vid. texto de la glosa 141. GARCÍA TURZA 1997, 472: preuenit preoccupat, anticipat uel anteuenit. 143. sollemnitatem: legem. Vid. texto de la glosa 141. GARCÍA TURZA 1997, 523: sollemnitas anniuersaria festiuitas, sollicitudo, religiositas. 144. indignationem: iracundiam. «Incidamus in tristitiam uel iram siue indignationem ob que expugnanda illut qvod pretermissum est fueramus acturi». GARCÍA TURZA 1997, 381: indignatio ira. 145. pretermissum: fractum uel disruptum seu dimissum. Vid. texto de la glosa 144. Non rep. 146. fueramus: debueramus. Vid. texto de la glosa 144. Non rep.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

117

147. acturi: facere104. Vid. texto de la glosa 144. VIVANCOS 1996, 336: actus sunt factus sunt. 148. dispendium: damnum. GARCÍA TURZA 1997, 313: dispendium dampnum. 149. nil hoberit: non nocerit. «Nil hoberit si aliquid eorum persequentia sunt» GARCÍA DE DIEGO 1933, 286: obest nocet, contrarius est. 150. obtentu: prenditione. GARCÍA DE DIEGO 1933, 291: obtentu occasione, obscuratione. VIVANCOS 1995, 177: sub obtentu sub occasione. 151. instituere: ponere. GARCÍA TURZA 1997, 391: instituam disponam, instruam. 152. possideat: teneat. GARCÍA TURZA 2004, 558: possidet tenet, fruitur. 153. emolumenti: retributionis. GARCÍA TURZA 1997, 325: emolumentum fructum uel lucrum uel premium. 154. adiumenta: adi[ut]o[ria]. GARCÍA DE DIEGO 1933, 13: adiumenta auxilia, adminicula. CGL V, 6, 21: adiumentum adiutorium (Placidus). FOL. 64V 155. molietur: laboretur. GARCÍA TURZA 1997, 429: molimur statuimus uel fabricamus aut cogitamus. GARCÍA TURZA 2004, 470: molit disponit, fabrigat. 156. contentus: abundans. «Quisquis his uelut summo bono contentus». GARCÍA TURZA 1997, 586: contentus sufficienter habens. 157. instrumenta: adiutoria. GARCÍA TURZA 1997, 391: instrumentum quid instruat, apeiro. 158. conatus: initium. «Hic ergo nobis principalis debet esse conatus». GARCÍA TURZA 1997, 285: conor enitor. 159. diuersum: diuisum. GARCÍA TURZA 1997, 314: diuersa differentia, distantia, separata; diuersum non consentiens.

104 Vid. glosa 169 del cód. Esc. d.I.1.

118

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

160. infimum: minimum. GARCÍA TURZA 1997, 384: infimus exiguus siue minimus. 161. patrantur: perficiantur. GARCÍA TURZA 1997, 452: patrantvr perficiuntvr, perpetrantur. 162. diligentius: uehementius. GARCÍA TURZA 1997, 310: diligentius inpense, enixe. FOL. 65V 163. efficacior: perfectior. GARCÍA TURZA 1997, 322: efficacior argutior, uelocior; efficatia perfectio, agilitas. 164. excellentior: altior. GARCÍA TURZA 1997, 333: excellentior inmanior; excella subplosa, alta. 165. fraglantius: fulgentius. GARCÍA TURZA 1997, 352: fraglantia olencia; fragrantes benedicentes uel refulgentes. 166. intentior: acutior uidens. GARCÍA TURZA 1997, 392: intentus contemplatio. 167. interpelletur: inpedietur. GARCÍA TURZA 1997, 393: interpellantem reluctantem, inpedientem. FOL. 66V 168. per conibentiam: per consensionem105. GARCÍA TURZA 1997, 284: conibere consentire. FOL. 67V 169. incusari: perturbari. GARCÍA TURZA 1997, 380: incurrus perturuatio siue pressura; incusat obiurgat, corrumpit. 170. interpellari: inpediri uel inpugnare. GARCÍA TURZA 1997, 393: interpellantem reluctantem, inpedientem. FOL. 68 171. squalore: inquinatione. GARCÍA TURZA 1997, 527: squalor scitas, sordor, inquinatio, perdocenum. 172. desidia: id est pigritia. GARCÍA TURZA 1997, 305: desidia pigritia.

105 El copista escribió consencionem, pero se corrigió a sí mismo.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

119

173. desidiose: tarde106. GARCÍA TURZA 1997, 305: desidiosus ignauius uel piger; desidiosus neglegens. FOL. 68V 174. suggesserunt: indicant. GARCÍA TURZA 1997, 533: suggerit indicat, dicit, subpeditat, dictat, ministrat. 175. trapezite: numularii. GARCÍA TURZA 1997, 550: trapezeta numularius, mensularius; trapezite numularii, eo qvod pecunias super mensa dinumerent. FOL. 69 176. fulgore: colore. GARCÍA TURZA 1997, 355: fulgor coruscatio. FOL. 69V 177. fugatiue: tincte. GARCÍA TURZA 1997, 354: fucatum tinctum, coloratum. FOL. 70 178. accessus: ingressus. «Quibus accessus etiam ceteris in abdita pectoris nostri per cogitationum neclegentiam preueatur». Non rep., pero GARCÍA TURZA 1997, 228: accedit ingreditur. FOL. 72 179. su pretextu: sub uelamento. «Su pretextu gubernandi corporis contrario spiritus tepore lentescere». VIVANCOS 1995, 178: pretextu occasionem. 180. gubernandi: inperandi. Vid. texto de la glosa 179. GARCÍA TURZA 1997, 363: gubernat inperat, precepit siue regnat. 181. lentescere: mollescere. Vid. texto de la glosa 179. GARCÍA TURZA 2004, 435: lentescit mollitur, coherescit.

106 Tras esta glosa el mismo glosador ha puesto una aclaración al texto: «ut ibi tum rex Asuerus castigatus a Domino», poniendo al margen: Artaxersis, con señal de llamada sobre Asuerus.

120

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

182. nequa: pessimus. GARCÍA TURZA 1997, 439: nequa pessimus. FOL. 72V 183. propensius: uehementius. «Et sine qua multi etiam propensius laborantes, perfectionis nequiberunt culmen adtingere». GARCÍA TURZA 1997, 478: propensior qui incumbit ad pergendum uel bene uel male. 184. custus: saluator. GARCÍA TURZA 1997, 296: custus salbator. FOL. 77 185. excessum: transgressionem. GARCÍA TURZA 1997, 333: excessum excomitum. 186. interpellaberit: inp[edi]erit. GARCÍA TURZA 1997, 393: interpellantem reluctantem, inpedientem. FOL. 77V 187. supplantat: decipit. GARCÍA TURZA 1997, 535: suplantat subuertit, subneruiat uel sufraginat. FOL. 79V 188. inniti: incipi. GARCÍA TURZA 2004, 418: iniit cepit, incoabit. GARCÍA TURZA 1997, 387: innititur incumbit siue conatur. 189. affectibus: dilectionibus. GARCÍA TURZA 1997, 235: affectio dilectio. FOL. 80 190. adscitos: iunctos107. GARCÍA DE DIEGO 1933, 27: adscitis adiunctis. 191. proscriptione: ordinatione. GARCÍA TURZA 1997, 479: proscriptio bonorum amissio publico adplicata. 192. inniti: incipi. GARCÍA TURZA 2004, 418: iniit cepit, incoabit. GARCÍA TURZA 1997, 387: innititur incumbit siue conatur.

107 Vid. más arriba la glosa 72 del códice 24.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

121

193. uituperauilem: maledictum. GARCÍA TURZA 1997, 565: uituperauit increpauit, inproperauit. 194. intendebatur: stimulabator. GARCÍA TURZA 1997, 392: intendit intentat, protendit. FOL. 81 195. indepti: lucrati. GARCÍA TURZA 1997, 381: indeptus consecutus; indeptus potitus; indeptus adeptus. VIVANCOS 1996, 230: indepti consequuti; indepti adpreensi. 196. ebetata: nigrecita. «Quando mens nostra nullo carnee pinguedinis ebetata contagio, sed peritissimis elimationibus expoliata, ab omni affectu et qualitate terrena per indesinentem diuinarum rerum, meditationem spiritalesque theorias ad illa que inuisiuilia sunt eousque transierit, ut circumdatam se fragilitatem carnis ac semi corporis, supernis et incorporeis intenta non sentiat, atque in uismodi (sic) rapiatvr excessus». GARCÍA TURZA 1997, 320: ebitudo suffocatio; GARCÍA TURZA 1997, 367: hebetatus obtunsus. VIVANCOS 1996, 230: ebetata suffocata. 197. peritissimis: doctrinis. Vid. texto de la glosa 196. GARCÍA TURZA 1997, 458: peritia doctrina. 198. elimationibus: elucidatis. Vid. texto de la glosa 196. GARCÍA TURZA 1997, 324: elimatum elucidatum, expolitum. 199. expoliata108: ornata. Vid. texto de la glosa 196. VIVANCOS 1996, 159: expoliti ornati. 200. affectu: studio. Vid. texto de la glosa 196. GARCÍA TURZA 1997, 235: affectio studio, amore, uolumtate. 201. qualitate: specie. Vid. texto de la glosa 196. GARCÍA TURZA 1997, 484: qualitas positio lici uel species, id est, qvalis sit. 202. intenta: posita. Vid. texto de la glosa 196. GARCÍA TURZA 1997, 392: intenti parati, adtoniti, ab audiendo.

108 El texto exige expolita, que es la palabra que ha sido glosada.

122

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

203. excessus: in transgressione. Vid. texto de la glosa 196. GARCÍA TURZA 1997, 333: excessum excomitum. 204. materias: silbas. GARCÍA TURZA 1997, 422: matheria silba. FOL. 82 205. benigna: bona faciens. «Nec adtingi dominicam caritatem que patiens, que benigna est, que non emulatur, non inflatur, non irritatur, non agit perperam». GARCÍA TURZA 1997, 258: benignus satis bonus uel bene faciens. 206. emulatur: simulator. Vid. texto de la glosa 205. GARCÍA TURZA 1997, 325: emulus inimicus uel imitator. 207. non irritatur: non est intentiosus. Vid. texto de la glosa 205. GARCÍA TURZA 1997, 395: irritat inania, superuacua, sine affectu. 208. perperam: malitiam. Vid. texto de la glosa 205. GARCÍA TURZA 1997, 459: perpera mala, praba, peruersa uel passim, temere, culpauiliter. 209. contraxit: congregabit. GARCÍA TURZA 1997, 289: contraxerat congregaberat. 210. offocatam: ofuscatam. «Ita uitiam ad illam perennem comorationem offocatam mentem quodammodo coloribus tetris infectamque transmittunt». Non rep. 211. infectam: tinctam. Vid. texto de la glosa 210. GARCÍA TURZA 1997, 383: infectis tinctis. 212. qualitate: specie. GARCÍA TURZA 1997, 484: qualitas positio lici uel species, id est, qvalis sit. 213. adtractus: tactus. «Quibus quidam adtractus color». GARCÍA DE DIEGO 1933, 16: adtractat manibus palpat. 214. obducta: cooperta. «Quare, inquid, non est obducta cicatrix filie populi mei?». GARCÍA DE DIEGO 1933, 285: obductum celatum.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

123

FOL. 82V 215. inplicati: inligati. GARCÍA TURZA 1997, 388: inplicatus inligatus. 216. multari: damnari uel occidi. VIVANCOS 1996, 230: multari damnari. GARCÍA TURZA 1997, 431: multat damnat, contaminat. 217. uituperabiliter: in(crepan)te. GARCÍA TURZA 1997, 565: uituperauit increpauit, inproperauit. 218. precipue: maxime. GARCÍA TURZA 1997, 469: precipue maxime, eximie, plus quam obtime. FOL. 83 219. auctomant: extimant. GARCÍA TURZA 1997, 254: autumant extimant, arbitrantvr aut firmantur. VIVANCOS 1996, 230: autumant ext[imant]. 220. dumtaxat: (borroso)git. «Intuentes dumtaxat secundum apostolum non ea que uidentur, que enim uidentur temporalia sunt». GARCÍA TURZA 1997, 317: dumtaxat utique, dum conuenit, dum dicit, ita tamen. FOL. 83V 221. enixius: districtius. GARCÍA TURZA 1997, 326: enixius districtius. 222. obtemperantis: obedientis. GARCÍA DE DIEGO 1933, 291: obtemperat cedit aut obedit. 223. diligentia: strictura. «Nequaquam diligentia uel studio nostro perfectionem possumus adtingere, nec sufficiat humana sedulitas laborum merito ad tam sublimia beatitudinis premia peruenire». Non rep. 224. sedulitas: perseuerantia. Vid. texto de la glosa 223. GARCÍA TURZA 1997, 516: sedulitas insiduitas, adsiduitas. 225. procliuius: facilius. GARCÍA TURZA 1997, 474: procliuius facilius. VIVANCOS 1996, 230: procliuius facilius. 226. facultate: possiuilitate. GARCÍA TURZA 1997, 343: facultas habundantia, possiuilitas uel professio.

124

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

227. dumtaxat: extimat. «Et cum ceciderit iustus non conturbabitvr libero dumtaxat arbitrio». GARCÍA TURZA 1997, 317: dumtaxat utique, dum conuenit, dum dicit, ita tamen. VIVANCOS 1996, 282: dumtaxat adgrabat. FOL. 84. 228. in promtu: in manifesti. GARCÍA TURZA 1997, 477: promptum manifesto. VIVANCOS 1996, 230: in promtu in apertum. 229. cautio: prudentia. GARCÍA TURZA 1997, 270: cautus prudens uel acutus. 230. suffulcit: subportat. GARCÍA TURZA 1997, 355: fulcit subportat; GARCÍA TURZA 1997, 531: subportat fulcit; GARCÍA TURZA 1997, 584: suffulcire gubernare uel adiubare siue caspriuzan. 231. adniti: incipi. GARCÍA DE DIEGO 1933, 14: adnititur postulat vel plus conat; adnisi conati. VIVANCOS 1996, 230: adniti conati uel parati. 232. conatus: motus. GARCÍA TURZA 1997, 281: conatus est temtatus est, motus, impetus uel a temptauit. FOL. 84V 233. idonitas: bonitas. GARCÍA TURZA 1997, 375: idoneum probum, aptum. 234. perurgueri: apretare. «Ad perniciosa naufragii uidens scopulos perurgueri». GARCÍA TURZA 1997, 569: urgit premit, apretat. FOL. 85 235. uero: certe. GARCÍA TURZA 1997, 560: vera certa. 236. enixius: districtius. GARCÍA TURZA 1997, 326: enixius districtius. 237. dispensatione: preceptionis uel doctrine. GARCÍA TURZA 1997, 313: dispensatio disciplina et doctrina. 238. dispensatione: doctrine. GARCÍA TURZA 1997, 313: dispensatio disciplina et doctrina.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

125

239. prouentus: profectus. «Et quod diuine sit gratie prestare nobis occasiones salutis et prouentus secundos atque uictoriam». GARCÍA TURZA 1997, 480: prouentus euentus bonus; prouehit profert, portat. VIVANCOS 1996, 230: prouentus euentus bonus, cumulus. 240. secundos: bonos. Vid. texto de la glosa 239. GARCÍA TURZA 1997, 515: secundos letos, prosperos, propitios. FOL. 114 241. lamie: genus mostri109. GARCÍA TURZA 1997, lamia in Esaia, dea silue; dicit genus monstri habens pedes similis caballi, corpus totum pulcrum, simile mulieris, et uiderunt multi, manseruntque aliqui cum ea. VIVANCOS 1996, 238: lamie genus monstri. 242. ulule: aues nocturnos110. GARCÍA TURZA 1997, 567: ulule aues nocturne. VIVANCOS 1996, 238: ulule abes nocturne.

109 Vid. más arriba la glosa 57 del códice 24. 110 Vid. más arriba la glosa 58 del códice 24.

RAH,

CÓD.

38

Manuscrito que contiene las homilías del papa Gregorio Magno sobre el profeta Ezequiel, escrito a mediados del siglo X por una sola mano muy cuidada, y con una decoración sobria pero de gran calidad.

BIBLIOGRAFÍA DÍAZ 1979, 127-128; RUIZ 1997, 255-256; MILLARES 1999, I, 132.

GLOSAS Apenas hay glosas en este códice, que parecen todas de la mano del mismo copista que llevó a cabo el libro, salvo quizás la glosa 5, posiblemente de mano de un corrector que corrige de la misma forma una palabra en el fol. 200. En los folios 7 y 11 y regularmente en los folios 117-195 aparecen notas de lectura, de contenido y de identificación de citas, del tipo sollerter, mistice (fol. 118v), adtentius (fol. 119), de incarnatione, de Christo (fol. 119v), Iheronimo (fol. 123v). Debían de estar casi con seguridad en su modelo, como da a entender la nota del fol. 129: in priori codice, que remite a un pasaje de las primeras homilías. Esta nota solo tiene sentido en un ejemplar que distribuyera las homilías en dos volúmenes, uno para cada uno de los libros en que se dividen las homilías, lo que no es el caso, pero sí pudo ser el del modelo. Las señales de llamada son las habituales notas musicales, el parágrafo y el limniscus. FOL. 17V 1. sues: sues id est porcus. «Canis reuersus est ad suum uomitum et sues111 lota in uolutabro luti». GARCÍA TURZA 1997, 533: suum porcorum. FOL. 29V 2. emuli: emulus, inimicus. «De emuli casu gaudere impetus carnis est». GARCÍA TURZA 1997, 325: emulus inimicus uel imitator. VIVANCOS 1996, 249: aemulus inimicus.

111 El copista escribió sues, pero aquí y en la glosa ha sido raspada la e.

128

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

Códice 38, fol. 163v. © Real Academia de la Historia.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

FOL. 117V 3. inseruit: inseruit, inmisit, iungit uel dixit. «In finem uero inseruit quo in extrema uisionem uidit». VIVANCOS 1996, 167: inseruerit (borroso)sceriet. FOL. 163V 4. monas: monas grece, latine unum dicitur. «Cui si monas additur ad quinquaginarium numerum peruenitur». GARCÍA TURZA 1997, 429: mona una, unde monogamiae dicitvr. Etym. IX, 7, 14: «Monovvn enim apud Graecos unum dicitur». 5. pergere: uergere. «Que porta ad aquilonem pergere dicitur». GARCÍA TURZA 1997, 458: pergere porrigere; perge ambula.

129

RAH,

CÓD.

39

Notable manuscrito formado por la unión, en época muy antigua, de dos códices diferentes; el primero abarca los fols. 3-158 y transmite un homiliario y los comentarios de Jerónimo a San Mateo, copiado ya entrado el siglo XI. El segundo comprende los fols. 159-267, escritos más o menos en la misma época que el anterior, y en él se dan cita textos muy diversos, como el Enchiridion de Agustín, los libri instructionum de Euquerio de Lyon, un corpus de crónicas diversas y los Aenigmata Symphosii, amén de otras pequeñas pero interesantes piezas añadidas.

BIBLIOGRAFÍA DÍAZ 1979, 165-173; RUIZ 1997, 257-264; MILLARES 1999, I, 132-133.

GLOSAS Pocas son las glosas de este códice, mezcladas con algunas notas de lectura y correcciones (v. gr. fols. 97, 184v, 233v, 253v), hechas por los propios copistas en una letra cursivizante. Las del segundo sector se asemejan en todo a un reclamo que aparece en el fol. 165v. Utilizan los habituales signos musicales de llamada y el limniscus. FOL. 42 1. talenta: talentum V D C XUI solidus112. «Iste rex Deus omnipotens est; qui debent decem milia talenta113 sunt potestates mundi qui multa peccata committunt coram Deo». GARCÍA TURZA 1997, 540: talentum est pondus LXXII semis, qui faciunt LXXX libras atice. FOL. 86 2. supercilio: elatio. «Superba interrogatio et plena de supercilio phariseorum». GARCÍA TURZA 1997, 535: supercilium superuia.

112 La V lleva encima un trazo horizontal. 113 Después de la palabra talenta hay un espacio en blanco, donde quizás se ha raspado algo y se ha escrito la abreviatura Al.

132

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

FOL. 108V 3. edictio: expositio. «Et uulgata abet edictio». GARCÍA TURZA 1997, 320: edicio exposicio, prolatio, aliut interpretatur. FOL. 144 4. superstitiosis: stultus uel falsus et otiosus. «Et non superstitiosis adquiescat interpretationibus et que comatice pro fingentium dicuntur114 arbitrio». GARCÍA TURZA 1997, 535: supprestitio superflua aut superua institutionis obseruantia. 5. comatice: disciplinate. Vid. texto de la glosa 4. GARCÍA TURZA 1997, 279: comatice breuiter. FOL. 165V 6. periurare: pergerare. «Nonnulli enim eo usque progrediuntvr ut periurare de rebus ad Dei cultum pertinentibus». Non rep. FOL. 168V 7. nataque: nascentium. «Et hominum quamuis de propagine uitiata dum nataque formare semina et animare et ordinare membra». GARCÍA TURZA 1997, 436: nata filia uel generata. FOL. 231 8. retribuisti: restituisti. «Beatus, inquid, qui retribuit tibi quod retribuisti nobis; quis hic intellegendus est?». GARCÍA TURZA 1997, 500: retribuam reddam. CGL V, 479, 66: retribuam restituam, reddam (Excerpta ex glossis A A). FOL. 232V 9. equus: equalis. «Et in senectute tua equus tibi labor sit». GARCÍA TURZA 1997, 328: equum equalem et iustum.

114 Había escrito adicuntur, pero la a ha sido raspada.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

133

Códice 39, fol. 144. © Real Academia de la Historia.

134

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

FOL. 240V 10. stimulus: libido carnis115. «Stimulus ergo carnis appellat tribulationem carnis». GARCÍA TURZA 1997, 528: stimulus conpunctio. VIVANCOS 1996, 375: stimuli aculei mali. FOL. 260V 11. congero: congrego116. «Nec gero magna simul, sed congero multa uicissim». GARCÍA TURZA 1997, 283: congerat acerbat, congregat.

115 No hay señal de llamada, pero la glosa parece convenir a stimulus. 116 Esta glosa pertenece a los Aenigmata Symphosii; los márgenes de los fols. 260-261 llevan unas anotaciones que han sido cortadas en casi todos los casos por la cuchilla del encuadernador, pero parece que, al menos en su mayoría, son las soluciones a cada uno de los enigmas, a veces escritas de forma criptográfica.

RAH,

CÓD.

44

Los primeros folios de este manuscrito (fols. 1-15) son los restos de un importantísimo códice, escrito a finales del siglo VIII, que contenía una colección canónica previa a la Hispana. Los fols. 16-254 son obra de las postrimerías del siglo IX y nos ofrecen el Liber sententiarum domni Gregorii pape romensis subtractum ex libris Moralium, de Tajón.

BIBLIOGRAFÍA DÍAZ 1979, 254-257; RUIZ 1997, 275-278; MILLARES 1999, I, 133-134.

GLOSAS En la segunda sección de este códice aparecen tres glosas; la primera, señalada con una V con un punto sobrepuesto, es del propio copista. Las otras dos, señaladas con una clivis, podrían ser de otra mano, muy semejante a la del copista del texto. FOL. 150V 1. collectum: conpactum. «Quia uidelicet multipliciter collectum non existeret si hoc concors menbrorum diuersitas non teneret». GARCÍA TURZA 1997, 278: collectum conlatum uel congestum. FOL. 215V 2. uiolenter: fortiter. «Quum consuetudini uiolenter resistimur et desideria peruersa calcantes contra hanc ius nobis libertatis ingenite uindicamus uitiorum agminibus». GARCÍA TURZA 1997, 564: uiolenter fortiter. 3. ius: lex, scriptura, equitas uel potestas. Vid. texto en glosa 2. GARCÍA TURZA 1997, 397: ius lex, scriptura, æquitas; ius lex siue potestas.

136

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

Códice 44, fol. 10v. © Real Academia de la Historia.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

137

Códice 44, fol. 215v. © Real Academia de la Historia.

RAH,

CÓD.

47

Manuscrito misceláneo que contiene la Vita Martini, de Sulpicio Severo, la Vita Aemiliani, de Braulio de Zaragoza, el De perpetua virginitate, de Ildefonso de Toledo, además de otras piezas menores y algunos añadidos. Obra de dos copistas, trabajando el primero hasta el fol. 136 y el otro desde el fo. 136v hasta el final, fue elaborado a mediados del siglo XI.

BIBLIOGRAFÍA DÍAZ 1979, 181-183; RUIZ 1997, 285-288; MILLARES 1999, I, 134-135.

GLOSAS Son pocas las glosas de este códice, llevadas a cabo por una mano diferente de los copistas, pero coétanea o poco posterior. Utiliza como señal de llamada un porrectus y solo cuando hay dos glosas juntas usa de la clivis para evitar confusiones. FOL. 14 1. opulentissimum: grandissimum. «In uico autem qui Librasson nomen est quum idem templum opulentissimum supprestitione religionis uoluisset euertere». GARCÍA DE DIEGO 1933, 298: opulentus dives; opulentum copiosum. GARCÍA TURZA 2004, 513: opulentus ditissimus. FOL. 19 2. pateram: fialam. «Ad medium fere conbibium ut moris est pateram regiminis ter obtulit». GARCÍA TURZA 1997, 452: patera fiala, a patendo uel poculum. FOL. 22 3. haud: non. «Itaque quum haud longe sibi ab e˛piscopi monasterio tabernaculum constituisset». GARCÍA TURZA 1997, 366: haut non. FOL. 34V 4. haud: non. «Ac sic uenit haud procul a uilla Uergegio». GARCÍA TURZA 1997, 366: haut non.

140

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

Códice 47, fol. 14. © Real Academia de la Historia.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

141

FOL. 35 5. angebat: lacerabat. «Celsiora petit lebesque per ardua gressus angebat spiritus promtus». GARCÍA TURZA 1997, 243: angere cruciare, lacerare. 6. remotiora: absconsa. «At ubi peruenit ad remotiora Dircetii montis secreta». GARCÍA TURZA 1997, 497: remotum absconsum, latens. FOL. 40V 7. nancta: inuenta. «Mox depulso expulsoque demone nancta est salutis medellam». GARCÍA TURZA 1997, 436: nancta inueniens. FOL. 41 8. ferculis: uasa. «Denique sepe dominus, quum causa conbibii fuisset accubitatus, ferculis eius, animalium ossa mortuorum et plerumque stercora inferebat spiritus inpurus». GARCÍA TURZA 1997, 346: ferculum uasculum, discum uel missorium; fercularum epularum uasa in quibus feruntur delicie. 9. inpurus: sordidus. Vid. Texto de la glosa 8. Non rep. FOL. 42 10. uim: forte. «Quam illic adplicantes uim amittebat ardoris». VIVANCOS 1996, 372: uim fortem. GARCÍA TURZA 1997, 563: uim uirtute, uiolentia, iniuria. FOL. 44 11. ueicola: carruka. «Et ecce subito ueicola copiose honusta ab Honorio senatore directa ianuam intrant». GARCÍA TURZA 1997, 558: vehicula plaustra siue carra; veiuculum currus, rodda aut carrus. FOL. 74 12. angit: constringit. «Unde et pallidus adest, exanguis superest, defensus angit». GARCÍA TURZA 1997, 243: angit constringit uel prouocat.

142

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

FOL. 95 13. ueluum: uestie maris117. «Post quo triduum sicut ille ueluum, ita sepvlcrum iste reliquid». GARCÍA TURZA 1997, 257: belue bestie maris et terre. FOL. 106 14. intumesceret: inflaret. «Uide rursum, id est ipsvt mare quod cum suis motibus intumesceret et feroces sonitus in caripdium molestias fragore spumoso conlideret». GARCÍA TURZA 1997, 394: intumescere inflare. 15. caripdium: mare. Vid. texto de la glosa 14. GARCÍA TURZA 1997, 267: Caripdis mare uertigiosus qui naues obsurbent. FOL. 130 16. seuerus: iratus. «Amabilis et terribilis, uerus et seuerus, pulcer bonis, asper malis». GARCÍA TURZA 1997, 519: seuerus iratus. FOL. 137 17. dapes: ciuos. «Ecce dapes melliflue illius domini Ildefonsi». GARCÍA TURZA 1997, 298: dapes esca, ciuis.

117 Encima de la señal de llamada aparece la sílaba ues. Se ha de notar que en este caso el glosador usaba un cálamo mal cortado.

RAH,

CÓD.

53

Los fols. 1-77 de este códice transmiten el Liber prognosticorum futuri saeculi, de Julián de Toledo, escritos por una sola mano a mediados del siglo XI. Los fols. 78-133 están ocupados por la Vita Iohannis Eleemosynarii, mientras que los fols. 134-164 encierran el De institutione virginum, de Leandro y un tratado De obedientia, escritos con anterioridad a la obra de Julián, pero que aquí no nos interesan por carecer de glosas.

BIBLIOGRAFÍA DÍAZ 1978, 23, donde ofrece dos de sus glosas.; DÍAZ 1979, 173-178; RUIZ 1997, 299-303; MILLARES 1999, I, 135.

GLOSAS El propio copista es responsable de las glosas 2-5, 9 y 12, además de otros comentarios que no vienen al caso, pero que, por su interés, reproducimos en el apéndice I. Todas estas glosas y notas figuran también en el códice AHN 1007 B, que sin duda fue el modelo de nuestro manuscrito. Otra mano, no muy alejada en el tiempo de la del copista del texto principal ha colocado las glosas 1, 68, 10 y 11. El copista utiliza como señales de llamada los habituales neumas, mientras que el glosador usa del limniscus. FOL. 13V 1. careas: eruas. «Et quod diabolo careas gratuleris». GARCÍA TURZA 1997, 267: carere exolui, liuerari. FOL. 20 2. sepultare: sepultus, sine pulsu et palpatione sit, id est sine motu. «Quod condiciones sepultare et curationes funerum debite fidelibus inpendantur» Etym. X, 262: «Sepultus dictus est eo quod sit sine palpatione, vel sine pulsu, id est sine motu». FOL. 21V 3. tumulato: quasi tumens telus. «Quod multum prosit mortuo in e˛clesia tumulato fides qua ita creditur». Etym. XV, 11, 1: «Tumulus dictus quasi tumens tellus».

144

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

FOL. 22 4. defuncto: quia compleuit uite officium uel quasi defunctus. «Qua quisque ille impletur pro defuncto suo in locis martyrum tumulato Dominum deprecatur». Etym. XI, 2, 36: «Defunctus uocatus quia conplevit vitæ officium». 5. sepulchrum: a sepulto dictum. «Et quod ad idem sepulchrum recurrit animo». Etym. XV, 11, 1: «Sepulchrum a sepulto dictum». FOL. 22V 6. inpenditur: donatur. «Ut enim hoc quod inpenditur possit eis prodesse post corpus». GARCÍA TURZA 1997, 388: inpendit erogat, donat, tribuit uel supereminet, incumbit. FOL. 23 7. adiumenta: auxilium. «Pro ualde malis etiam si nulla sint adiumenta mortuorum». GARCÍA DE DIEGO 1933, 13: adjumentum adminiculum vel auxilium. 8. prosunt: succurrunt. «Quibus tamen prosunt aut ad hoc prosunt ut sit plena remissio». GARCÍA TURZA 1997, 480: prosunt succurrunt. FOL. 25 9. paradisus: grece, latine ortus, id est et eden, id est delitie118. «Ubi sit paradisus in quo beatorum anime˛ exeuntes de corporibus requiescunt». Etym. XIV, 3, 2: «Paradisus est locus in orientis partibus constitutus, cuius vocabulum ex Graeco in Latinum vertitur hortus; porro Hebraice Eden dicitur, quod in nostra lingua deliciae interpretatur». GARCÍA TURZA 2003, 43: paradisus paradisus, grece; eden, ebraice; ortus deliciarum, latine. FOL. 28 10. differuntur: nesciuntur. «Nam sunt quorundam iustorum anime˛ que˛ a ce˛lesti regno quibusdam aduc mansionibus differuntur». GARCÍA TURZA 1997, 309: differt interest, distat uel dispergit.

118 Vid. la glosa 1 del códice Escorial d.I.1.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

145

Códice 53, fol. 23. © Real Academia de la Historia.

146

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

Códice 53, fol. 25. © Real Academia de la Historia.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

147

FOL. 31 11. non priuari: non separari. «Animas defunctorum non solum suis sensibus non priuari, sed istis quidem affectibus, id est spe atque tristitia, gaudio ac metu carere». GARCÍA TURZA 1997, 473: priuat fraudat, alienat, subtrait. FOL. 47 12. stole: matronale operimentum; latine stola non dicitur sed grece, quod superemititur; uulgo mauorte quasi Martem; signum maritalem, caput mulieris uir est. «Date sunt illis singule stole albe». Etym. XIX, 25, 3-4: «Stola matronale operimentum, quod cooperto capite et scapula a dextro latere in laevum humerum mittitur: stola autem Graece vocatur quod superemittatur. Idem et ricinium Latino nomine appellatum eo quod dimidia eius pars retro reicitur; quod vulgo mavortem dicunt. Vocatum autem mavortem quasi Martem; signum enim maritalis dignitatis et potestatis in eo est. Caput enim mulieris vir est; inde et super caput mulieris est».

RAH,

CÓD.

56

Ejemplar del Liber Ordinum de la liturgia hispana, escrito a finales del siglo X por Dominicus presbiter.

BIBLIOGRAFÍA DÍAZ 1979, 198-199; RUIZ 1997, 315-317; MILLARES 1999, I, 135-136; ZAPKE 2007, 260.

GLOSAS Una sola glosa aparece en este códice, pero no al texto central, sino al que aparece en una cartela marginal. La glosa, muy borrosa, está escrita por la misma mano que hizo la cartela, aquí y en otros muchos folios del códice. FOL. 154V 1. supplicatio: postulatio. «Missa uotiba conpleta. Et (?) in nomine Domini nostri Ihesu Christi quorum supplicatio facta (borroso) tueatur eos angelus salutis et pacis». VIVANCOS 1996, 148: supplicantibus petentibus.

150

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

Códice 56, fol. 154v. © Real Academia de la Historia.

RAH,

CÓD.

64

BIS

Manuscrito, con huellas de haber sido muy usado, que contiene un Liber psalmorum et canticorum, propio de la liturgia hispana, escrito a finales del siglo X.

BIBLIOGRAFÍA DÍAZ 1979, 190-191; RUIZ 1997, 343-345; MILLARES 1999, I, 138.

GLOSAS Como es propio de los manuscritos litúrgicos, las glosas son muy escasas, pero en este caso van acompañadas de algunas notas de mayor extensión, todo ello de la mano del propio copista. Unos pocos salmos llevan en el interior de su primera letra una explicación espiritual, del tipo: «Uox martirum», o: «uox ecclesie dolentis sententiam Christi patiens»119. Dos de ellas, para los salmos 115 (fol. 70) y 118 (fol. 72), son más extensas, pero ambas están muy borrosas. De mano diferente parecen cuatro equivalencias del texto central con otras versiones bíblicas120. Especialmente interesante es la nota al texto de Deut. 33,17, en el fol. 92: «Cornua rinocerotis cornua illius», desgraciadamente en muy mal estado, tomada casi literalmente de Etym. XII, 2, 12-13: «Animal est in Nilo fluu[ium] id est unicorn[us]121, eo quod un[um] cornu in media fronte h[abeat] ita acutum ut quicquid i[npe]tierit perforet. Nam elephantos sepe prosternit. Tantum autem esse fortitudo ut nulla uenantium uir[tute] capiato, sed uirgo puel[la], ferocitate deposita122, eius dormiens sop[ora]tus, et ita a ue[natore (?)] uelut inermis capitur e[t oc]ciditur». Del mismo tipo es la breve nota al texto de Is 60,6, en el fol. 103: «Inundatio camelorum operiet te, dromedarie˛ Madian et Efa», donde al margen dice, refiriéndose a los dromedarios: «qui nascitur de equo et camelo»123.

119 A los salmos 27 (fol. 1) y 40 (fol. 10v) respectivamente; hay otras del mismo tenor para los salmos 50 (fol. 18) y 79 (fol. 41v). 120 En el fol. 27, al salmo 64,14, el códice dice: «Induti sunt greges agni», y al margen: «arietes ouium». En el fol. 87, al salmo 140,9, el códice dice: «Et a scandalis operantibus iniquitatem», y al margen: «operantium». En ambos casos, la equivalencia es de la Vulgata. En el fol. 39, al salmo 77,14, el códice dice: «Et nocte in illuminatione ignis», y al margen: «luminis», que es la versión más común en las biblias hispanas. En el fol. 76, al salmo 118,114, el códice dice: «Adiutor et susceptor», y al margen: «et protecto[r]», como aparece en algún códice hispano. Cfr. Sobre el particular AYUSO, 1957. 121 Esta frase está inspirada en Etym XIV, 5, 15. 122 Hay un espacio, pero no parece que quepa caput ponit, que es lo que dice Isidoro. 123 Nada dice Isidoro de este origen en Etym. XII, 1, 36.

152

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

Códice 64, fol. 128. © Real Academia de la Historia.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

153

Glosas propiamente dichas solo podemos considerar dos, señaladas con un punctum y un torculus. FOL. 107 1. cerimonias: obserbationes uel orationes. «Et cerimonias atque iudicia que precepisti Moysi seruo tuo» (Neh 1,7). GARCÍA TURZA 1997, 273: cerimonie oratione; cerimonie obserbationes uel religiones. FOL. 128 2. Sorech: id est obtima uel dilecta. «Et plantabi uineam Sorech» (Is 5,2). CGL IV, 174, 15; V, 151,29: Sorech dilectam, sicuti est in Esayam (Glossae cod. Vaticani 3321 y Placidus).

RAH,

CÓD.

76

Manuscrito procedente del monasterio de San Pedro de Cardeña (Burgos), pero que estudiamos aquí por tratarse de una copia de las Etimologías de Isidoro de Sevilla cuyo modelo ha sido el códice RAH 25, originario de San Millán y escrito el año 946. El manuscrito caradignense fue terminado el año 954 por los escribas Endura y Diego y por texto, títulos y divisiones (además de la inclusión del tratadito De celo uel quinque circulis eius atque de subterraneo meatu) se le ha considerado estrechamente emparentado con el emilianense.

BIBLIOGRAFÍA DÍAZ 1983, 321-322; RUIZ 1997, 385-387; MILLARES 1999, I, 139.

GLOSAS Que existe una dependencia total entre este códice y el emilianense se comprueba además porque Endura y Diego han copiado las glosas que de la mano de Jimeno aparecen en el ejemplar emilianense con tal exactitud que hasta su colocación es idéntica en ambos, interlineando unas y poniendo al margen otras. Las glosas 1-3 del cód. 25 no están aquí por pérdida de folios. En un caso (glosa 6 del cód. 25) el copista caradignense ha olvidado colocar la glosa correspondiente. En cambio, una mano con evidentes rasgos carolinos puso unas pocas glosas (1-4) en un folio de este códice. Tras cada una de las glosas que están en el cód. 25 ponemos el número correspondiente, a fin de que allí puedan verse las notas oportunas. FOL. 2V 1. nota124: dubia. GARCÍA DE DIEGO 1933, 282: notus incertus de adulterio natus. 2. ultimas: extremas. GARCÍA TURZA 1997, 566: ultimus postremus, supremus, nobissimus. 3. quemadmodum: sicut. GARCÍA TURZA 1997, 485: quemadmodum quomodo, sicut, sicui.

124 En realidad notha: «Eadem et notha, quia corrumpunt ultimas syllabas manentibus prioribus» (Etym. I, 7, 13).

156

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

4. referatur: reportant. GARCÍA TURZA 1997, 496: refert recitat, recenset, reuocat, reddet, reportat uel interest, prodest. FOL. 4V 5. rite: recte (25/4). 6. birro: birro, genus uestis (25/5). FOL. 5 7. 8. 9. 10.

asseres: singuli (25/7). sicilicus: medietas pars sicli (25/8). anomala: inequalitate (25/9). trames: semite siue calles (25/10).

FOL. 5V 11. 12. 13. 14. 15. 16.

inspectio: inspectio, inuestigatio (25/11). arbitrium: iudicum (25/12). opacus: condensus (25/13). aduerbium: tractum (25/14). aurit: percutit (25/15). coniecta: interlecta (25/16).

FOL. 7V 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29.

fiunt: transeunt (25/17). tropice loquutiones: transformationes (25/18). amictibus: ualaminibus (sic) (25/19). obteguntur: cooperiuntvr (25/20). nuda: aperta (25/21). inpromtu: manifesta (25/22). pontum: mare (25/23). pinus: nauis (25/24). salo: mare (25/25). perpeti: uelociter (25/26). decentissime: ornatissime (25/27). catacrisis: strofa, argumentatio125 (25/28). sulcunt: diuidunt (25/29)126.

125 También, como en su modelo, la glosa va en un escudete en el intercolumnio, junto a la palabra catacrisis. 126 También aquí, sobre la palabra iunctisque aparece nauibus como aclaración.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

157

Códice 76, fol. 7v. © Real Academia de la Historia.

158

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

FOL. 46V 30. pascha: pascha, transitus, paraschefen, pre˛paratio (25/30). FOL. 54V 31. antifrasin: antifrasis est ex alia parte sermo intel[legendus] (25/31). FOL. 65 32. netum: netum, filatum127 (25/32). FOL. 70V 33. extimplo: statim, confestim uel festinanter (25/33). FOL. 76 34. bilis: bilis id est fel (25/35). FOL. 67V 35. adeo: [in tantum]128 (25/36).

127 Tapada la glosa por un refuerzo de la encuadernación, fruto de una desacertada restauración, apenas se ve. 128 Por efecto de la restauración ahora no se ve la glosa, pero parece adivinarse debajo del refuerzo.

RAH,

CÓD.

78

Es el llamado códice rotense o de Roda, por haber estado algún tiempo en aquella catedral oscense, y que sin embargo parece proceder de San Millán o quizás de Nájera. Consta de dos partes bien diferenciadas; la primera transmite las Historiae de Orosio (fols. 1-155), mientras que la segunda (fols. 156-232) la forma un interesantísimo y abigarrado corpus historiográfico. La primera parte debió de ser escrita a finales del siglo X y la segunda, pensada desde el principio como complemento de la primera, muy poco después.

BIBLIOGRAFÍA DÍAZ 1979, 32-42; RUIZ 1997, 395-405; MILLARES 1999, I, 139-142, donde ofrece ciento cincuenta y siete de sus glosas; SILVA 2006.

GLOSAS En la primera parte, obra de un único copista, aparecen numerosas notas marginales que indican el contenido de la obra. Son obra del propio copista, no así las glosas, obra de una mano quizás poco posterior, que utiliza una tinta más clara y una letra semicursiva muy elegante. El glosador se preocupó de corregir también el texto base en numerosas ocasiones (v. gr. fols. 17v, 30v, 32 et passim); cabría pensar que simultaneó la corrección con la copia de unas glosas que pudieran estar en el modelo de toda la obra. Utiliza los conocidos signos musicales como señales de llamada. De una mano diferente son las glosas 177 y 178. En la segunda parte solo hay dos glosas (204-205), obra del propio copista, que las señala también con signos musicales. FOL. 9V 1. exercuit: fatigauit uel laceriauit. «Per duo et XL annos cedibus gentium exercuit». GARCÍA TURZA 1997, 334: exercuit: extendit; exercit exercitat siue fatigat. GARCÍA TURZA 2000, 122: exercit fatigat. 2. exercitia: uigilantia. «Quia tunc aput illos nec foris erant ulla incendia uellorum, nec domi tanta exercitia cupiditatum». Non rep. 3. accerssitos: adductos uel uocatos. GARCÍA TURZA 1997, 228: accersiti adducti, euocati.

160

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

FOL. 10 4. delate129: discorperte˛. GARCÍA TURZA 1997, 302: delatus deportatus. FOL. 15V 5. uectigalem: mercatum. «Inde continuo reuersi perdomitam infinitis cedibus Asiam uectigalem fecere; ubi per quindecim annos sine pace inmorati tandem uxorum flagitatione reuocantur denuntiantibus». GARCÍA TURZA 1997, 558: uectigal redditus, tributus fiscale; uectigal finis uel exactio publica, qui ad uictum pertinet. CGL V, 488, 32; V, 518, 10: vectigal exactio publica siliquaticum, id est quod uenditur in mercato seu que˛ ad uictum pertinet (Excerpta ex glossis A A y Excerpta ex cod. Vaticano 1468 respectivamente). FOL. 16V 6. contentus: adfirmatus. «Nec tamen contentus examine uirium et inprouiso adgredi et inspiratas circumuenire maluerit». GARCÍA TURZA 1997, 586: contentus sufficienter habens130. 7. examine: exemplo. Vid. texto de la glosa 6. GARCÍA TURZA 1997, 332: examen expositio, exemplum. 8. inprouiso: subito uiso. Vid. texto de la glosa 6. GARCÍA TURZA 1997, 389: inprouisus non ante uisus uel subito uisus. 9. inermesque: sine armis. GARCÍA TURZA 1997, 382: inermis districtus uello uel sine armis. 10. ostentati: ualde extenditi GARCÍA TURZA 1997, 444: ostentat iactat, uideri procurat uel multa extendit. FOL. 16 11. conspiratione: consensione. GARCÍA TURZA 1997, 287: conspiratio conuratio, cohibentia, consensio. 12. hercules: eunucus. GARCÍA TURZA 1997, 368: hercule saluum; herculaneus eunuchus.

129 El propio glosador ha añadido la cauda a la última e de esta palabra. 130 Vid. la glosa 156 del códice 32.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

161

FOL. 17 13. obsidio: circumdatio uel possessio. GARCÍA DE DIEGO 1933, 289-290: obsidio obsessio; obsessa occupata, circumdata, possessa. FOL. 17V 14. scatentibus: ferbentibus uel manantibus. GARCÍA TURZA 2004: 593: scatit ebullit, efferuit; scaturriens ebulliens, emanans. GARCÍA TURZA 1997, 512: scatit bullit, ebullit. FOL. 18 15. capacitas: amplitudo. GARCÍA TURZA 1997, 266: capacitas amplitudo. FOL. 18V 16. exigunt: exposcunt. GARCÍA TURZA 1997, 334: exigere exposcere. FOL. 19 17. ueriti: dubitati. GARCÍA TURZA 1997, 560: ueritus uerecundatus, timens. FÁBREGA 1953, II, 407: veritus formidatus. FOL. 21 18. eminere: imperare. «Rex primus aput assirios qui eminere ceteris potuit Ninus fuit». GARCÍA TURZA 1997, 325: eminet exaltat, precellet uel altum est. FOL. 23 19. congressione: afflictione. GARCÍA TURZA 1997, 284: congressus confligens, occurrens. 20. proditione: publicatione, demonstratione. GARCÍA TURZA 1997, 475: proditio delatio; prodiit publicat. GARCÍA TURZA 2004, 570: proditus puplicatus131. 21. conflictibus: afflictionibus. GARCÍA TURZA 1997, 283: conflicta adflicta, uexata.

131 Vid. la glosa 171 de este mismo manuscrito y la 55 del códice 32.

162

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

FOL. 23V 22. contione: loqvtione uel congregatione. GARCÍA TURZA 1997, 289: contio congregatio populi uel adlocutio ad populum. FOL. 24 23. emolumentum: fructum uel premium. GARCÍA TURZA 1997, 325: emolumentum fructum uel lucrum uel premium. 24. stimulatus: incitatus. GARCÍA TURZA 1997, 528: stimulat incitat, urguet, instigat, inflamat, inmittit, titillat, pungit aut mouet. FOL. 24V 25. segnior: neglegentior. GARCÍA TURZA 1997, 516: segnis neglegens, tardus, piger, dissimilis. FOL. 25 26. meauilibus: transeuntibus. GARCÍA TURZA 1997, 423: meantes ambulantes, pergentes. ALTURO 1996: means transiens. 27. conspicua: pulcra. GARCÍA TURZA 1997, 287: conspicuus pulcer. 28. intercapedines: parietes. GARCÍA TURZA 1997, 266: capedo inter pariete spatium; GARCÍA TURZA 1997, 392: intercapedo interiectio, interuallo. 29. conterritum: deffectum. GARCÍA TURZA 1997, 288: conteritus patiens. 30. exagerare: grande facere132 uel examplare. «Exagerare hoc loco mutabilium rerum stabiles status non opus est». GARCÍA TURZA 1997, 332: exaggerat grande facit, multiplicat. FOL. 25V 31. expeditione: solutione. GARCÍA TURZA 1997, 336: expedio exsolbo.

132 Añadido aquí en letra carolina: dampna.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

163

32. incircumspecta: considerata. «Et nostri incircumspecta anxietate causantur, si potentissime ille quondam romane reipublice moles nunc magis inbecillitate proprie senectutis quam alienis concusse uiribus contremescunt». GARCÍA TURZA 1997, 276: circumspecte considerans. 33. causantur: accusantur uel querebantur. Vid. texto de la glosa 32. GARCÍA TURZA 1997, 270: causatur querellatur. 34. moles: labores anxiosas. Vid. texto de la glosa 32. GARCÍA TURZA 1997, 429: molem laborem dificultatemque dicit. FOL. 26 35. abominatvs: abstractus. «Qui deuicta Egypto, cunctam Egypti religionem abominatvs cirimonias eius et templa deposuit». GARCÍA TURZA 1997, 228: abominatur abiectus, dimissus, execratvr, detestetvr, anathematur. FOL. 27 36. conseri: adunata. GARCÍA TURZA 1997, 286: conserit interponit; conserti congregati. 37. subrigeretur: humiliaretur. FÁBREGA 1953, II, 406: subieci humiliavi. GARCÍA TURZA 1997, 531-532: subigit deuincit siue subdit; subrige caput humilitate. 38. circunfundi133: circumdari. GARCÍA TURZA 1997, 276: circumfusa circumtegens, circumdata. FOL. 27V 39. palpitantem: trementem. GARCÍA TURZA 1997, 449: palpitat tremit, anelat. 40. facultas: possibilitas. GARCÍA TURZA 1997, 343: facultas habundantia, possiuilitas uel professio. 41. desides: pigros. GARCÍA TURZA 1997, 305: desidiosus ignauius uel piger. 42. pre˛cipue: obtime. GARCÍA TURZA 1997, 469: precipue preterea an maxime, magne, obtime.

133 En realidad el copista puso cirunfundi, pero ha sido corregido por el propio glosador.

164

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

FOL. 28 43. anceps: dubia uel stricta. GARCÍA TURZA 1997, 242: anceps duuius, incertus, ambiguus, set ex utraque parte caput habens. 44. dilabantur: discedebantur. GARCÍA TURZA 1997, 310: dilabuntur discedunt. 45. suadens: castigans. «Ansium tot malis regem Mardonius adgreditur suadens, regem in regnum redire oportere prius quam aduersa fama nobas res domi moliretur, se autem, si residue sibi sibi (sic) copie traderentur, et ultionem ab oste exacturum et ignominiam domesticam propulsaturum». VIVANCOS 1996, 154: suadit castigauit. GARCÍA TURZA 1997, 530: suadeo censeo. 46. moliretur: paratur uel componatur. Vid. texto de la glosa 45. GARCÍA TURZA 1997, 429: molire parare, exagitare, edificare. 47. ignominiam: malam famam. Vid. texto de la glosa 45. GARCÍA TURZA 1997, 376: ignominia infamia, turpitudo. FOL. 28V 48. adstipulatus: adiunctus uel adprobatus. GARCÍA DE DIEGO 1933, 27: adstipulatur adipiscitur vel idoneus testis adprobatur; adstipulator adiunctor. 49. inuasit: intrauit. GARCÍA TURZA 1997, 394: inuadit superuenit, ingruit, serpit, penetrat. FOL. 29 50. incitamenta: festinamenta. GARCÍA TURZA 1997, 379: incitatio inritatio, festinatio. 51. ingrata: sine ulla gra[tia]. GARCÍA TURZA 1997, 385: ingratam nullam gratiam relaturam. GARCÍA TURZA 2004, 417: ingrata sine gratia. 52. digressus: discessus. GARCÍA TURZA 1997, digressus discendens. FOL. 29V 53. capitolium: sumum caput regionis quod adorabatur. GARCÍA TURZA 1997, 266: capitolium capvt quod adorabatur; capitolium summum capvt regionis.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

165

54. obsessus est: circumdatus uel possessus. GARCÍA DE DIEGO 1933, 289: obsessa occupata, circumdata, possessa. 55. obsidionem: circumdationem. GARCÍA DE DIEGO 1933, 289: obsidione vallatione hostium, circumsessione. 56. arcessitus: adprecatus. GARCÍA TURZA 1997, 228: accersiti adducti, euocati. 57. inuexit: inportauit. GARCÍA TURZA 1997, 394: inuectus inportatus. FOL. 30 58. agitarent: cogitarent uel facerent. GARCÍA TURZA 1997, 236: agitat agit aut cogitat. FOL. 30V 59. calamitatis: miserie˛. GARCÍA TURZA 1997, 264: calamitas infelicitas, miserie. 60. excidio: separatione uel euersione atque expugnatione. GARCÍA TURZA 1997, 333: excidium euersio urbium uel separatio aut expugnatio uel ruina. 61. dissensionem: contemtionem uel litem. VIVANCOS 1995, 169: dissensiones [z]eli, contemtiones. GARCÍA TURZA 1997, 312: dissensio separatio, discordia. 62. perpeti: sustinere. GARCÍA TURZA 1997, 459: perpetimur sustinemus uel conligamus. 63. satius: melius. GARCÍA TURZA 1997, 511: santius melius, utilius. GARCÍA DE DIEGO 1933, 374: satius melius, utilius. FOL. 31 64. extorres: extranei. VIVANCOS 1996, 251: extorrem extraneum; VIVANCOS 1996, 358: extorres extraneos. VIVANCOS 1995, 178: extorrens alienus uel electus. 65. lacedemoniis: id est spartanis. Etym. XV, 1, 47: «Ipsam autem esse Spartam quam et Lacedaemoniam civitatem, atque inde Lacedaemonios Spartanos dici». FOL. 31V 66. experimenta: auxilia uel t[emta]menta. GARCÍA TURZA 1997, 336: experimenta temtamenta.

166

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

67. expeditionis: defectionis. «Et cum uniuerso instructu diuturne˛134 expeditionis amittunt». Non rep. 68. inuadit: accepit. GARCÍA TURZA 1997, 394: inuadit superuenit, ingruit, serpit, penetrat. 69. dedecus: deonestatio. GARCÍA TURZA 1997, 300: dedecoratio dehonestatio. 70. dedecore: fama mala. «Niceas uero indignam turpemque uitam dedecore cabtiuitatis adcumulat». GARCÍA TURZA 1997, 300: dedecora turpia. 71. lacedemoniorum: spartanorum. Vid. la glosa 65 de este mismo manuscrito. FOL. 32 72. insimulatione: accusatione, crimine. GARCÍA TURZA 1997, 391: insimulat accusat, incriminat; insimulator criminator. 73. astipulata: congregata. GARCÍA DE DIEGO 1933, 27: adstipulatur adipiscitur vel idoneus testis adprobatur; adstipulator adiunctor. CGL V, 424, 31: adstipulatione congregatione (Glossarium Amplonianum primum secundum cod. Leidensis). 74. fretum: ausum, fortem. GARCÍA TURZA 1997, 353: fretus ausus, inpauidus aut confidens. 75. sumptus: manducationes. GARCÍA TURZA 1997, 534: sumptvs uictvs siue gubernio. 76. appetitus: occupatus. GARCÍA TURZA 1997, 245: appetens cupidus; appetit adpreendit, desiderat. 77. adconmodato: bono uel profectoso. «Cui statim adconmodato ingenio et abti eloquii gratia familiarior factus persuadet». GARCÍA TURZA 1997, 230: adcomodata utilis, oportuna. 78. familiarior: multum amicus. Vid. texto de la glosa 77. FÁBREGA 1953, II, 398: familiarior amicitior. VIVANCOS 1996, 344: familiarior amice in fide uel filii Dei.

134 La cauda de la e ha sido añadida por el glosador.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

167

Códice 78, fol. 32. © Real Academia de la Historia.

168

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

GARCÍA TURZA 2004, 346: familiaris amicus. GARCÍA TURZA 1997, 343: familiaris domesticus, amicus uel tamquam unus ex familia. 79. lacedemonios: spartanos. Vid. la glosa 65 de este mismo manuscrito. 80. arbitrum: iudicem. GARCÍA TURZA 1997, 246: arbiter iudex pribatus. 81. spectatorem: anteuisorem. GARCÍA TURZA 1997, 525: spectator inspector; Lucanus: “spectator Nila”. FOL. 32V 82. agitaretur: haberetur. GARCÍA TURZA 1997, 236: agitat agit aut cogitat. 83. incubuit: fuit uel insistit. GARCÍA TURZA 1997, 380: incubat qui res alienas tenet uel incubat, insistit. 84. insitam: infixam uel inseminatam. GARCÍA TURZA 1997, 391: insitum inserum, infixum; insitum inseminatum. 85. exul: peregrinus. GARCÍA TURZA 1997, 339: exul peregrinus uel exilio missus, exilium profugus uel naufragus. 86. prodere: predare. «Quo conperto principes primo spartani urbem prodere moliti sunt». GARCÍA TURZA 1997, 475: prodere diuulgare, nudare, detergere; prodidit decepit, subplantauit. 87. capessunt: tenent. GARCÍA TURZA 1997, 266: capescit tenet aut capit. 88. in conflicto: in pugna. GARCÍA TURZA 1997, 283: conflictum altercatio, cruciatum uel comisio; conflictum certamen, agonem. 89. cessit: occisit. GARCÍA TURZA 1997, 274: cessis occisis. FOL. 33 90. opinati: arbitrati. GARCÍA DE DIEGO 1933, 297: opinantes arvitrantes. 91. conluuie: inmunditia. GARCÍA TURZA 1997, 284: conlubiem sordem, inmunditie. 92. experiri: temtari. GARCÍA TURZA 1997, 336: experire temptare.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

169

93. expers: non sciens. GARCÍA TURZA 1997, 337: expers sciens, euigilans uel qui est extra pegritiam. 94. suprestis: superuibens. GARCÍA TURZA 1997, 535: supprestes superuibens. 95. abominamenta: damna. FÁBREGA 1953, II, 393: abominationes damnationes. FOL. 33V 96. inquietissimam: afflictam. GARCÍA TURZA 1997, 389: inquietas incitas, commouis. 97. munimina: fabricamenta. GARCÍA TURZA 1997, 432: munimen tuitio uel firmamentum. GARCÍA TURZA 2004, 476: munimina munitiones. FÁBREGA 1953, II, 401: munimina adiuvamen. 98. exylio: damnatione. GARCÍA TURZA 1997, 335: exilium damnationem. 99. auspicantur: requiruntur. GARCÍA TURZA 1997, 254: auspicare requirere. 100. passim: palam uel sparsi. GARCÍA TURZA 1997, 452: passim leuiter, premiscue, ubique, uulgo, sine ordine sparsi; passim palam uel uulgo. 101. exulibus: extraneis uel peregrinis. GARCÍA TURZA 1997, 339: exul peregrinus uel exilio missus, exilium profugus uel naufragus. GARCÍA TURZA 2004, 341: exul extorris, profugus, inpulsus, fugatus, exterminatus, exactus, eiectus, exturbatus a patria, peregrinus, domo, urbe, moenibus, finibus, terminis, extraneus. 102. foti: nutriti uel satiati. GARCÍA TURZA 1997, 352: fotus nutritus uel cretus, alitus, tepefactus uel refectus. 103. strenuus: fortis. GARCÍA TURZA 1997, 529: strenuus efficax, fortis. FOL. 34 104. prodictionis: tradictionis. GARCÍA TURZA 1997, 475: proditio delatio; proditor subplantator siue traditor uel deceptor. 105. arcessitis: compulsi. GARCÍA TURZA 1997, 247: arcessitus uenire conpulsus.

170

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

106. eatenus: eodem modo uel ad ipsa moneta. «Qui postquam in societate urbis cibes suos, eatenus exules, receperunt, tirannos in uellum emulatione suscitant». GARCÍA TURZA 1997, 320: ea ratione eo modo; eatenus usque hinc uel huc usque; eatenus ipsa, illa. 107. recuperate: eficiente uel recepte. GARCÍA TURZA 1997, 494: recuperatis reuocatis, receptis, resumtis. FOL. 34V 108. animositatesque: audacie. GARCÍA TURZA 1997, 243: animositas audacia, spiritus uel temeritas. 109. consulitur: requiritur uel probatur. GARCÍA TURZA 1997, 288: consulta probata prudentur; consulit interrogat, prouidit aut parcit. 110. ciuile: custodem. GARCÍA TURZA 1997, 275: ciuilem quercum quod ciuium custodes. FOL. 35 111. interiectu: interposito. «Uerumtamen he˛c ipsa, qua135 multo interiectu seculorum exoleuerunt, facta sunt nobis exercitia ingeniorum et oblectamenta fabularum». GARCÍA TURZA 1997, 392: interiectus interpositus. 112. exoleuerunt: creuerunt uel defecerunt. Vid. texto de la glosa 111. GARCÍA TURZA 1997, exoleuit induruit, etcreuit, corruptvs est uel in obliuione uenit; exoletis minuatis, defectis. GARCÍA DE DIEGO 1933, 154: exoleuit induruit, excrevit, corruptus est vel in oblivione venit. 113. exercitia: uigilantia. Vid. texto de la glosa 111. Non rep. FOL. 35V 114. comminuti: afflicti. «Nam romani repentinis sepe hostium eruptionibus comminuti». GARCÍA TURZA 1997, 280: cominuit confregit.

135 El copista escribió qua, corregido por una mano carolina en que, aunque el texto pide quia (Lib. II, 18, 4, según la edición de ZANGEMEISTER 1889).

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

171

115. destina: segregata. «Urbem nobissime sine ullo digno romane uirtutis testimonio cuniculis destina136 obreptione ceperunt». GARCÍA TURZA 1997, 306: destinat segregat. 116. obreptione: adprensione. Vid. texto de la glosa 115. Non rep. 117. dictatoris: imperatoris. GARCÍA TURZA 1997, 308: dictator quinquenii tempus, imperium maior quam consulatus; dictatut imperatur. 118. uegentibus: ualentibus. GARCÍA TURZA 1997, 558: uegens ualens. 119. patrabit: fecit. GARCÍA TURZA 1997, 453: patrabant perpetrabant, faciebant. 120. immo: magis quam magis. GARCÍA TURZA 1997, 377: immo magis. FOL. 36 121. obscena: turpis uel miseri. GARCÍA DE DIEGO 1933, 289: obscenas somniosas, turpes. 122. congeries: congregatio. GARCÍA TURZA 1997, 283: congeries congregatio. 123. ignotorum: non cogniti. VIVANCOS 1996, 318: ignoti non cogniti. GARCÍA TURZA 1997, 376: ignoti obscuri. GARCÍA TURZA 2004, 403: ignotum nulli notum. FOL. 36V 124. uber: plenera. «Et quoniam uber dicendi materia est, que nequaquam hoc concludi libro potest, hic presentis uoluminis finis sit et in subsequentibus cetera prosequamur». GARCÍA TURZA 1997, 558: ubere fecunditate137. FOL. 37V 125. constanter: firme. GARCÍA TURZA 1997, 287: constans animus firmus.

136 Así en el manuscrito, y de ahí la glosa, aunque el texto pide cuniculis et clandestina (Lib. II, 19, 2, según la edición de ZANGEMEISTER 1889). 137 Vid. la glosa 12 del códice 24. El vocablo plenero se documenta en Berceo (ALONSO 1986, II, 1503).

172

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

126. congressionis: aflictionis. GARCÍA TURZA 1997, 284: congressus confligens, occurrens. FOL. 38 127. expeditionem138: uelocem. «Motus emulatione uirtutis Agesilay, ut, illo pedestrem expeditionem agitante, ipso quoque nabali discursu horam maritimam peruagaretur». GARCÍA TURZA 1997, 336: expeditur139 alacer, fortis, paratvs, uelox, hilaris. FOL. 40 128. inextricabilem: errorem. «Contexui indigeste storie˛ inextricabilem cratem adque incertos uellorum orbes». GARCÍA TURZA 1997, 382: inextricauilis error, laberintus. 129. cratem: grandem. Vid. texto de la glosa 128. Non rep. FOL. 41 130. prodigium: damnum malum. GARCÍA TURZA 2004, 570: prodigia terriuiles euersiones. FOL. 43V 131. moles: persecutiones. «Quibus hos omnes aceruitatum aceruos cunctasque malorum moles struxit». GARCÍA TURZA 1997, 429: molem laborem dificultatemque dicit. 132. obses: sequester. GARCÍA DE DIEGO 1933, 289: obser sequester. FOL. 45V 133. coniciens: colligens uel multiplicans. GARCÍA TURZA 1997, 284: conicio arbitror, estimor. 134. inreta: concitatam uel circumdatam. GARCÍA TURZA 1997, 390: inretitus captus; inritum prouocatum, amaricatum, concitatum.

138 El glosador ha olvidado colocar la señal de llamada sobre la palabra glosada, pero solo parece convenirle a ésta. 139 Por expeditus.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

173

135. anelanti: fatigate uel anxiose. «Et anelanti inopie parba recreatione subuenit». GARCÍA TURZA 1997, 243: anelabundus multum fatigatus; anelus anxius. FOL. 46 136. discrimine: periculo. GARCÍA TURZA 1997, 312: discrimen periculum, diuersitas. FOL. 47V 137. ignominia: fama mala. «Sescentis autem equitibus romanis in obsidatum receptis honeratos ignominia, ceteris rebus uacuos consules remiserunt». GARCÍA TURZA 1997, 376: ignominia infamia, turpitudo. 138. pertinaciter: dure perseuerans. GARCÍA TURZA 1997, 460: pertinax perseuerans; pertinacia duritia. 139. destiterunt: cessauerunt. GARCÍA TURZA 1997, 306: destituerunt cessauerunt. FOL. 48 140. uectigales: tributeros. «Et ceteras urbes Achaie et Tessalie uectigales fecit». GARCÍA TURZA 1997, 558: uectigal redditus, tributus fiscale. FOL. 48V 141. infolis: ornamentis. GARCÍA TURZA 1997, 384: infole ornamento dignitatum. FOL. 49 142. animosi superui uel audaces. «Macedones totiens a se uictis hostibus animosi, perse nisi uincant mori preobtantes». GARCÍA TURZA 1997, 243: animositas audacia, spiritus uel temeritas. 143. dificillima: prelongata. «In tanta malorum multitudine difficillima dictis fides». GARCÍA TURZA 1997, 309: difficilis morosus siue suspicax. VIVANCOS 1996, 248: difficilius artu uel operosum. FOL. 49V 144. procaxa: inportunus uel cellerimus. GARCÍA TURZA 1997, 474: procax uerbosus, ingratvs, inportunus, inprobus, iniuriosus, celerrimus.

174

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

FOL. 50 145. telorum: multitudo armatorum. GARCÍA TURZA 1997, 542: telorum seges armorum copia. FOL. 50V 146. obice: anteparanza140. «At ubi se obrui a circumfulsa multitudine persensit, muri obice posteriora tutatus, contrarios facilius eo141 usque sustinuit». GARCÍA DE DIEGO 1933, 286: obice oppositio; obicere obponere, retinere; obices qui apponuntur contrario. VIVANCOS 1996, 151: obice obpositione. FOL. 51 147. adserendo: adfirmando. GARCÍA DE DIEGO 1933, 27: adserens dicens, disputans, affirmans. 148. alternanti: diu cogitanti. GARCÍA TURZA 1997, 239: alternanti diu cogitanti uel duuitanti. 149. percenseo: considero. GARCÍA TURZA 1997, 457: percenset considerat. FOL. 52 150. carpentarios: carreros. «Et carpentarios mille in armis contra aciem stetisse romanam». GARCÍA TURZA 1997, 268: carpentum carrum. CGL V, 564, 14: carpentarii carrarii (Excerpta ex cod. Cassinensi 90). FOL. 53 151. opimam: magnam. GARCÍA DE DIEGO 1933, 296: opima magna, crassa, fertile, ampla vel spolia ducis. FOL. 53V 152. discerpere: distraere. GARCÍA TURZA 1997, 311: disceptum diuulsum, distractum.

140 La glosa está borrosa, pero creemos que no cabe dudar de su lectura. La z está trazada de la misma forma con la que el glosador corrige en el fol. 35v una c en z. El vocablo anteparanza está documentado en 1134 en Fraga y en 1144-1150 en Tudela (MENÉNDEZ PIDAL 2003, 54). 141 El glosador ha corregido en eos.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

175

FOL. 56V 153. extortam: expulsam. GARCÍA TURZA 1997, 338: extorsit extudit, expulit. FOL. 57V 154. conibeo: consentio. GARCÍA TURZA 1997, 284: conibere consentire. 155. obriguisse: stupefacere. GARCÍA DE DIEGO 1933, 288: obriguit obstipuit; GARCÍA DE DIEGO 1933, 290: obstipuit amiratione stupefactus est. 156. inopinatu: non sperato. GARCÍA TURZA 1997, 387: inopinatum inprouisum, non speratum uel reppente, subito. FOL. 58V 157. conliorum: crematorum. GARCÍA TURZA 1997, 284: conlibum crementum. GARCÍA DE DIEGO 1933, 95: conlibum crematum. FOL. 59 158. monstris: signis, fedis. «Miserabilem uelli cladem grauioribus monstris auctam adcumulatamque persensit». GARCÍA TURZA 2004, 471: monstris signis. GARCÍA TURZA 1997, 430: monstrum prodigum, ostensum, signum, portentum, prauum uel quod extra naturam nascitur et auis cum IIIIor alis uel malum. FOL. 59V 159. intercapedo: inter spatium. GARCÍA TURZA 1997, 266: capedo inter pariete spatium; GARCÍA TURZA 1997, 392: intercapedo interiectio, interuallo. FOL. 60V 160. ebesceret: elebaret. GARCÍA TURZA 1997, 330: euexit elebabit. 161. incepti: incoati uel destinati. GARCÍA TURZA 1997, 378: incepti incoati, amisisti, destinati. 162. ammodum: fere uel ualde. GARCÍA TURZA 1997, 241: ammodum fere uel ualde.

176

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

Códice 78, fol. 60v. © Real Academia de la Historia.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

177

FOL. 61 163. labem: mortem uel crimen, ruinam. GARCÍA TURZA 1997, 402: labes ruina, macula, crimen, dilluuium, lapsus uel emersiones. GARCÍA TURZA 2004, 426: labentem morientem. 164. execrati: abominati. GARCÍA TURZA 1997, 333: excecrat abominat, maledicit, iurat. 165. usurpant: contaminant. GARCÍA TURZA 1997, 570: usurpat contaminat, nominat. FOL. 61V 166. punica uella: pugna de Affrica. GARCÍA TURZA 1997, 482: punica Affrica; GARCÍA TURZA 1997, 258: bellum pugnam. 167. exigit: exposcit. GARCÍA TURZA 1997, 334: exigit exposcit. FOL. 62V 168. macinamento: uictoria uel mala cogitando. GARCÍA TURZA 1997, 418: machinamentum triumphum; machinatur mala cogitat. FOL. 63 169. moliatur: preparetur. GARCÍA TURZA 1997, 429: molire parare, exagitare, edificare. FOL. 64 170. obliquat: conuertit uel circumdat. «In tantum enim captum cor obliquat inuidia, ut rectum natura non uideat». GARCÍA DE DIEGO 1933, 287: obliqua contra, circumcinta; obliquat transversus vadit, convertit, inflectit. FOL. 64V 171. prodictio: demonstratio. GARCÍA TURZA 1997, 475: proditio delatio142.

142 Vid. la glosa 20 del códice 32.

178

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

FOL. 65V 172. obliquam: circumdatam. «Quasi per obliquam scutorum testudinem». GARCÍA DE DIEGO 1933, 287: obliqua contra, circumcinta; obliquat transversus vadit, convertit, inflectit. 173. testudinem: coniunctionem. Vid. texto de la glosa 172. GARCÍA TURZA 1997, 545: testudo coniunctio scutorum. 174. conpagem: iuncturam. GARCÍA TURZA 1997, 284: conpaginibus iuncturis. FOL. 66V 175. promunturium: ripas. GARCÍA TURZA 1997, 477: promonturium eminens locus in mare uel saxa; promuntuaria rupes. GARCÍA TURZA 2004, 573: promumtoria rupes. 176. enormitas: magnitudo. GARCÍA TURZA 2004, 317: enormes ingentes, magni. FOL. 117 177. inminente: insequente. «Deinde inminente cesare turbataque ciuitate idem Antonius sese ferro transuerberabit». GARCÍA TURZA 1997, 387: inminet incumbit; inminet instat; inminere propinquare. 178. tacta: volumtarie tacta interiit143. «Uoluntariam mortem petens, serpentis, ut putatur, morsu in sinistro tacta bracio exanimis inuenta est». Non rep. FOL. 121V 179. eluxisse: disponere. GARCÍA TURZA 1997, 324: eluxit luctum deposuit. FOL. 123V 180. metator: preparator. GARCÍA TURZA 1997, 425: metatores mansionum preparatores.

143 Más que una glosa parece una aclaración al texto.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

179

FOL. 124V 181. in procintu: in exitu. «Tamen per multa ex eodem tempora, quamuis in procintu esset exercitus, nulla uella sonuerunt». GARCÍA TURZA 1997, 474: procinctum adparatum. FOL. 125V 182. relegauit: exilio dedit. GARCÍA TURZA 1997, 497: religat exilio dat. 183. sectantes: persequentes. GARCÍA TURZA 1997, 515: sectans exercens, persequens. FOL. 126 184. adibitus: presens uel aduocatus. GARCÍA TURZA 1997, 231: adiuitis congregatis, conuocatis; adibete presentes facite. 185. sedictione: perturbatione. GARCÍA TURZA 1997, 516: seditio perturuatio, discensio, discordia, disceptatio, tumultus. FOL. 126V 186. crediturum144: demonstratum. «Magnum reuera indicium miserentis Dei propter suffragium gratie in populum continuo ex parte crediturum et propter ire˛145 temperamentum in populum tunc infideliter obstinatum». GARCÍA TURZA 1997, 293: credo duo, extimo; credens putans. 187. spreta: contemta. GARCÍA TURZA 1997, 526: sprete contempte, fastidite. 188. obstinatum: obpositum. GARCÍA DE DIEGO 1933, 290: obstinat opponit, disperat. 189. aucta: grande. «Quid tanta ueneni moles arte aucta agere in misera ciuitate potuisset, qve146 neglegenter effusa etiam maria corrupit». GARCÍA TURZA 1997, 252: auctus ampliatus.

144 No hay señal de llamada, pero la glosa solo podría convenir a esta palabra. 145 La cauda ha sido añadida por el glosador. 146 ve añadido por el glosador.

180

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

FOL. 127 190. decreuissent: precepissent. GARCÍA TURZA 1997, 299: decreuit ordinauit, statuit; decreta iussa, id est, precepta. FOL. 127V 191. offendiculis: de(borroso). «In quantum non tamen blasfemiarum offendiculis deprauatur». Non rep. FOL. 128 192. seditio: discordia uel uel (sic) perturbatio. GARCÍA TURZA 1997, 516: seditio perturuatio, discensio, discordia, disceptatio, tumultus. 193. conuiciis: uer[e]cundiosis (?). FÁBREGA 1953, II, 396: conviciis contemtionibus. VIVANCOS 1996, 284: conuiciis iniuriis, litis; VIVANCOS 1996, 350: conuiciis contumeliis. FOL. 128V 194. adibitis: congregatis. GARCÍA TURZA 1997, 231: adiuitis congregatis, conuocatis. FOL. 129 195. moliretur: pararetur. GARCÍA TURZA 1997, 429: molire parare, exagitare, edificare. 196. offenderet: impediret. GARCÍA DE DIEGO 1933, 293: offendit impedit, lesit. FOL. 129V 197. diuturne: prolongate. FÁBREGA 1953, II, 397: diuturna longum tempus. VIVANCOS 1996, 346: diuturno longinquitate temporis. GARCÍA TURZA 1997, 315: diuturnum diutinum quod habet tempus longinquitatem. 198. sopirentur: extingueretur uel adgrabarentur. GARCÍA TURZA 1997, 524: sopit extinguit uel cooperit qvod ardebat. 199. molitus: paratus. GARCÍA TURZA 1997, 429: molitus parat aut instruit.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

181

FOL. 130 200. indiscreta: indisrupta uel magna, dura. GARCÍA TURZA 1997, 381: indiscrete indisrupte. 201. discussa: probata. GARCÍA TURZA 1997, 312: discussor examinator, exculcator. 202. coniceretur: mitteretur. GARCÍA TURZA 1997, 284: coniecisti misisti. FOL. 130V. 203. suspexit: cogitauit. GARCÍA TURZA 1997, 536: suspecti sollicitudo dubie cogitantes uel deliuerantes. FOL. 159 204. oraculo: adlloquio. GARCÍA DE DIEGO 1933, 298: oraculum divinum adloquium. GARCÍA TURZA 2004, 515: [o]raculum diuinum alloquium. FOL. 170V 205. stragie: stragie multitudinem occisorum uel cadaberum. GARCÍA TURZA 1997, 529: stragem cedem; strages occisiones; strages multitudo cadauerum.

BNM,

MS.

6126

Manuscrito de cuya procedencia emilianense no cabe dudar, que contiene un corpus epistolar predominantemente jeronimiano, con inclusión de la carta del papa León a Flaviano y la del papa Gregorio a Recaredo. Fue escrito a mediados del siglo X. Actualmente su estado de conservación es bastante deficiente, presentando además muchas lagunas.

BIBLIOGRAFÍA DÍAZ 1978, 19, donde ofrece cinco de sus glosas; DÍAZ 1979, 128-131; INVENTARIO 1987, 109-110; MILLARES 1999, I, 108-110.

GLOSAS Como ya señaló Díaz y Díaz, el propio copista y un corrector contemporáneo han colocado aquí y allá algunas interesantes notas, pero glosas solo hay seis, de las que tres parecen del propio copista (glosas 4-6), mientras que las otras tres son del corrector y anotador. Ambos utilizan los neumas musicales como signos de llamada, además de repetir casi siempre la palabra glosada junto a su glosa. FOL. 35V 1. affatim: affatim, multum. «Affatim diues est qui cum Christo pauper est». GARCÍA TURZA 1997, 235: affatim statim, obtime, habunde, satis, ubertim; affatim mox, continuo, statim, ast. FOL. 36 2. gerula: gerula, id est qui te nutribit. GARCÍA TURZA 1997, 360: gerula nutrix, portatrix. 3. anus: anus, id est mulier senes. GARCÍA TURZA 1997, 244: anus uetula, id est, senes. FOL. 44 4. camenie: elemosina. «Ieiunia, camenie, huc illucque discursus»147. Non rep.

147 El texto exacto de la epístola LII, ad Nepotianum, de Jerónimo, dice: «Omnes pene virtutes corporis mutantur in senibus, et increscente sola sapientia, decrescunt ceterae: ieiunia, chameuniae, huc illucque

184

BNM, ms. 6126, fol. 35v.

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

185

BNM, ms. 6126, fol. 36.

186

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

FOL. 75V 5. dissimulare: ostendere aut manifestare. «Maluit enim aput me dissimulare quod nouerat quam portitorem clientulum in suis litteris accusare». GARCÍA TURZA 1997, 312: dissimulare fingere, nescire; dissimulare occultare. FOL. 85 6. monogami: monogamus, unius uxoris uir. GARCÍA TURZA 1997, 430: monogamus unius uxoris uir.

discursus, peregrinorum susceptio, defensio pauperum, standi in oratione perseverantia, visitatio languentium, labor manuum, unde praebeantur elemosynae». Chameunia es palabra griega, que significa «action de coucher sur la terre» (BLAISE 1986, 146, s. v.).

ESCORIAL D. I.1.

Excelente códice, por muchos conceptos una de las obras maestras del scriptorium emilianense, conservado en la biblioteca de El Escorial desde los tiempos de Felipe II, terminado de escribir el año 992 por los escribas Velasco y Sisebuto. Se trata de una copia del famoso códice albeldense o vigilano, acabado el año 976 y actualmente guardado también en El Escorial (d.I.2). Transmite básicamente la colección canónica hispana y el Fuero Juzgo, además de otras interesantes piezas menores.

BIBLIOGRAFÍA DÍAZ 1918, 36-37, donde estudia una de sus glosas; DÍAZ 1979, 155-162; BEZLER 1998, XXXIV-XXXVIII; MILLARES 1999, I, 50-51; SÁENZ 2006.

GLOSAS El codex albeldensis, modelo de nuestro manuscrito, tiene cerca de 140 glosas que, en parte, fueron también aquí copiadas por Velasco y Sisebuto. Sin embargo, olvidaron muchas, algunas de las cuales fueron añadidas muchos años después por otras manos, que enriquecieron el códice con sus glosas. Quizás sean algunas más de las que diferenciamos a continuación, pero se distinguen bien claramente al menos hasta tres glosadores distintos de los copistas de la obra. Glosas de los propios copistas, casi todas ellas tomadas de su modelo, son las números 1-3, 5, 7, 8, 13, 15, 23-29, 46, 48-50, 132, 143, 146 (en su primera acepción), 171, 182 y 294-298. Una mano de pleno siglo XI es responsable de un pequeño número de glosas: 6, 16, 17, 22, 30, 31, 38, 41-45, 58 y 59. Utiliza una tinta bastante aguada, con los habituales neumas como signos de llamada. Por las mismas fechas que el anterior, también dejó su huella en el códice otro glosador, responsable de las glosas 4, 47 y 51-57. Sin embargo, el que más glosas introdujo fue un copista de finales del siglo XI, que emplea una escritura muy cursivizante, de módulo minúsculo y usando una tinta de tono muy apagado, lo que dificulta enormemente la lectura. Coloca sus glosas en la interlínea, encima de la palabra afectada, sin apenas utilizar por eso signos de llamada. En su sistema abreviativo se observan innumerables influencias carolinas, como c con signo abreviativo para con a principio de palabra (consolare, consilium, consolate), el uso de la forma abreviada de per para pro

188

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

(prouocat, promittebat), p partida al modo carolino con valor de per, etc. Suyas son las glosas 9-12, 14, 18-21, 32-37, 39, 40, 60-131, 133-142, 144, 145, 146 (en su segunda acepción)-170; 172-181 y 183-293. Notemos que la mayoría de las glosas no se encuentran en el corpus canónico propiamente dicho, sino sobre todo en las piezas monásticas elaboradas a base de excerpta de Gregorio, Regula Benedicti, Agustín y Casiano, especialmente las debidas al último de los glosadores reconocidos148. Para cada una de las glosas que han sido copiadas del códice albeldense remitimos a la edición que de ellas hizo Claudio García Turza, acompañadas en cada caso con un completo estudio. Para las demás, seguimos el sistema habitual de acudir a los glosarios u otros paralelos. FOL. 14V 1. paradisus: [pa]radisus [gr]ece, [eden ebra]ice, [ort]us deli[ciarum lat]ine149. GARCÍA TURZA 2003, 43-44. 2. eden: eden, id est paradisus terrestris. GARCÍA TURZA 2003, 45, sin paralelos, pero GARCÍA TURZA 2004, 308: eden delectabilis. FOL. 23V 3. andronas: silbas uel ubi mancipia ludunt loca. GARCÍA TURZA 2003, 46-47. 4. predia: fundi, possessione uel uillas. GARCÍA TURZA 1997, 469: predia fundi, possessione uel uillas. FOL. 34V 5. impressa: signata. VIVANCOS 1996, 159: inpressa signata. GARCÍA TURZA 1997, 389: inpressus intentius siue sollicitius. 6. inde pede: in torto. GARCÍA TURZA 2003, 48. 7. infausto: fravdulenta. GARCÍA TURZA 1997, 383: infaustus infelix; infaustum infelicem. 8. orbita: semita. GARCÍA DE DIEGO 1933, 299: orbita semita, via strata.

148 Hecho sobre el que ya llamó la atención LINAGE 1973 B, 821-822. 149 En su estado actual, la glosa se ve afectada por el corte de los márgenes, pero no es difícil reconstruirla teniendo a la vista el modelo. Vid. la glosa 9 del cód. RAH 53 y la glosa 16 del cód. AHN 1007 B.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

189

FOL. 39V 9. legatos: missos. GARCÍA TURZA 1997, 407: legatas internuntios. 10. hortatur: prouocat. GARCÍA TURZA 1997, 371: hortator instigat, cogit, excitat, prouocat. 11. sacras: sanctas. GARCÍA TURZA 1997, 508: sacrum sanctum, diuinum, uenerandum inter malum et execrandum. 12. cuncta: omnia. GARCÍA TURZA 1997, 295: cuncta omnia aut uniuersa. FOL. 41 13. de sacramento: de fremento. GARCÍA TURZA 2003, 49. 14. cimiteriis: domus mortuorum. GARCÍA TURZA 2003, 103: cimiterium cimiterium, domus mortuorum, id est tumulum150. FOL. 53 15. auctoritatem: dignitatem. GARCÍA TURZA 1997, 252: auctoritas dignitas mentis a quibus confirmata persona. FOL. 54V 16. catazizati: docti uel imbuti. GARCÍA TURZA 1997, 269: catazizo doceo; catazizat imbuit. 17. neophitum: recens ueniens ad fidem. GARCÍA TURZA 1997, 439: neofitus nuper ad fidem ueniens. FOL. 55 18. amita: soror patris. GARCÍA TURZA 2003, 52-53. 19. matertera: soror matris. GARCÍA TURZA 2003, 54. FOL. 55V 20. conpertum: inuentum. GARCÍA TURZA 1997, 285: conpertum inuentum.

150 Glosa del códice albeldense, pero no en este lugar, sino más adelante, donde no está copiada en nuestro manuscrito.

190

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

21. questiones: causas. GARCÍA TURZA 1997, 486: questiones causa examinationes, inquisitiones. FOL. 56 22. seditionum: perturbationum, discordiarum. GARCÍA TURZA 1997, 516: seditio perturuatio, discensio, discordia, disceptatio, tumultus. 23. irrita: uana. GARCÍA TURZA 2003, 55. 24. centesimas: id est ampliora lucra151. GARCÍA TURZA 2003, 56-57. 25. ad qvestum: id est ad lucrum. GARCÍA TURZA 2003, 58-59. FOL. 57 26. compacto: coniuncto. GARCÍA TURZA 2003, 60. FOL. 57V 27. ritus: cultus uel sacrificium. GARCÍA TURZA 2003, 61. 28. lugubri: luctuosi152. GARCÍA TURZA 2003, 62. GARCÍA TURZA 1997, 413: lucubre luctuosum. FOL. 58 29. rescisso: id est cognoscito. GARCÍA TURZA 2003, 63. 30. coitu: concubitum. GARCÍA TURZA 1997, 278: coitus concupitus. 31. incesta: inlicita uel criminosa. GARCÍA TURZA 1997, 378: incesta criminosa, inlicita. FOL. 61V 32. perniciosa: malitiosa. GARCÍA TURZA 1997, 459: perniciosus uelox, agilis, malitiosus uel temerarius.

151 La palabra siguiente a centesimas es exigunt; lleva señal de llamada, pero no hay glosa al margen. 152 En el códice albeldense la glosa va atribuida a flentes, error corregido en el emilianense.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

191

33. corrupte: uitiato uel adulterato. GARCÍA TURZA 1997, 291: corruptus adulteratus, uitiatus. 34. temptant: perquirent (?). GARCÍA TURZA 1997, 543: temptare scrutare, perquirere. 35. re: culpa. GARCÍA TURZA 1997, 495: re culpa, peccatum. 36. ardore: flame, cupiditas. GARCÍA TURZA 1997, 247: ardor flamme, cupiditas, fulgul. 37. excerceant: extendant. GARCÍA TURZA 1997, 334: exercuit extendit. 38. austerius: durius. GARCÍA TURZA 1997, 254: austeris uiriosus, durus; austerior grauior. 39. temerarius: faciliosus. GARCÍA TURZA 1997, 542: temerarius faciliosus. 40. excusatione: defensione. GARCÍA TURZA 1997, 333: excusatio defensio uel locutio. FOL. 71 41. ineptum: stultum uel non rectum. GARCÍA TURZA 1997, 382: ineptus non aptvs, inutilis, instauilis, stultus. 42. promulgauerit: predicauerit (?) uel dixerit. GARCÍA TURZA 1997, 477: promulgat pronunciat, predicat, profert legem; promulgare ante dicere. 43. expers: extraneus siue probatus. GARCÍA TURZA 1997, 336: expertus probatus; expertem ignarum, alienum; GARCÍA TURZA 1997, 337: expers alienus ab aliqua rem, ignarus, incognitus, inpatiens. FOL. 74 44. aduocata est he˛c: adloquuta est hec. GARCÍA TURZA 1997, 231: aduocat conuocat. 45. facile: expeditum uel uelocem. GARCÍA TURZA 1997, 342: facile expeditum promptum; facilis ingeniosus, citatvs, uelox. FOL. 77 46. per pragmaticum: per absolution[em]. «Si que˛ uero antea ciuitatis per pragmaticum imperiale metropolitano decorate˛ sunt, nomine solo fruantur». GARCÍA TURZA 1997, 468: pragmatica nogotialis.

192

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

FOL. 117 47. nouercam: patris uxor secunda. GARCÍA DE DIEGO 1933, 475: noverca patris uxor secunda153. GARCÍA TURZA 2003, 88: nouerca nouerca, uxor secunda patris154. FOL. 145 48. lebare: gestare. «Unum igitur orarium oportet leuitam lebare in sinistrum humerum». Non rep. FOL. 154V 49. seiunctis: iniunctis, disiunctis. «Monasteriorum tamen basilicas, ab hac solutionis pensionis seiunctis». Non rep. FOL. 158 50. adstipulata: adiuncta155. GARCÍA DE DIEGO 1933, 16: adstipulat promitteri, adtestuo. CGL IV, 203, 30: adstipulatus adiunctus (Glossae cod. Sangallensis 912). FOL. 229V 51. aleator: iocularis156. «Quod e˛piscopus, presbiter aut diaconus aleator et ebriosus esse non debeat». CGL IV, 474, 1: aleator lusor cupiditatis (Glossae Affatim). 52. usuras: peculiares. «Quod non debeat e˛piscopus, presbiter aut diaconus usuras accipere». VIVANCOS 1996, 207: usura (tachado e ilegible)157. FOL. 309 53. preuilegiis: priuata l[ex], priuata di[gnitas] que˛ nostri iur[i sunt]158.

153 Glosa del glosario BNP, N. a. l. 1298. 154 Glosa del códice albeldense, pero no en este lugar, sino más atrás, donde no está copiada en nuestro manuscrito. 155 El glosador ha escrito adiunta, pero luego ha añadido la c. 156 Vid. el análisis que de esta glosa hace DÍAZ 1978, 36-37. 157 Pero en nota dice que parece poner pecularero, quizás repetición de la glosa anterior de ese manuscrito: numulariis peculareros. 158 La glosa va muy al margen y ha sufrido los efectos de la cuchilla, pero no es difícil reconstruir su texto con ayuda de los glosarios.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

193

GARCÍA TURZA 1997, 473: priuilegium priuata lex siue priuatum ius siue dignitas. GARCÍA DE DIEGO 1933, 488: privata dicuntur que nostri iuri sunt159. FOL. 309V 54. preuilegia: propria lex. GARCÍA TURZA 1997, 472: preuilegium priuata lex. 55. indulta: donata. GARCÍA TURZA 1997, 381: indultum donatum. 56. decreta: definita. GARCÍA TURZA 1997, 299: decreto definito. FOL. 310V 57. tenore: ordine. GARCÍA TURZA 1997, 543: tenorem ordine. FOL. 329V 58. fimbrias: oras uestimentorum. GARCÍA TURZA 1997, 348: fimbrie ora uestimentorum. 59. filactera: carmina uel cantica turpia siue uana. GARCÍA TURZA 1997, 348: filacteria uanitas; filacteria carmina uel cantica turpia. GARCÍA TURZA 2003, 72, 93: filacteria cantica turpia160. FOL. 349 60. miserebitur: misericordia abuit. GARCÍA TURZA 1997, 427: miserit misericordia abuerit. FOL. 349V 61. condam: secretam161. «Flebam condam super eum qui afflictus erat». GARCÍA TURZA 1997, 282: condensa: secreta. 62. conpatiebar. miserebar. GARCÍA TURZA 1997, 285: conpatior misereor.

159 Glosa del glosario BNP, N. a. l. 1298. 160 La misma glosa aparece en dos sitios diferentes del albeldense, pero no en el mismo lugar de esta glosa emilianense. 161 Esta glosa solo se explica por la confusión de quondam (escrito condam) con condensam, sin fijarse en el contexto.

194

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

63. subuenire: consolare. GARCÍA TURZA 1997, 532: subuenit consolationem prestat. 64. robora: firma. GARCÍA TURZA 1997, 502: roborat firmat. 65. fulcire: donare. GARCÍA TURZA 1997, 355: fulcit subportat; fulciet auxiliet, adibat. 66. egenum: pauperes uel sine gente. GARCÍA TURZA 1997, 322: egenus pauperes; egens et egenus sine gente, sine genere, indigentes. 67. pupillum: paruum. GARCÍA TURZA 1997, 482: pupillus paruus siue modicus. 68. eripite: liberate. GARCÍA TURZA 1997, 329: eripuit abstulit, liuerauit, rapuit. 69. sententie: consilium uel decretum. GARCÍA TURZA 1997, 517: sententia decretum, consilium. 70. subuenite: consolate. GARCÍA TURZA 1997, 532: subuenit consolationem prestat. 71. arguite: docete. GARCÍA TURZA 1997, 247: argues increpas, doces. 72. coccinum: color rubeum. GARCÍA DE DIEGO 1933, 86: coccinum color inter rubeum et purpureum. 73. redditorem: prestatorem. GARCÍA TURZA 1997, 495: redditus reuersio, prestatio. 74. candorem: splendorem. GARCÍA TURZA 1997, 266: candet splendet, micat. 75. pollicetur: promittetvr. GARCÍA TURZA 1997, 465: pollicebat promittebat. 76. conceditur: truncatvr162. «Uide quia bona terre eterne illis regibus conceduntur, qui hic pauperum defensores existunt, illis in escam fructus eterne˛ conceditur terre˛». VIVANCOS 1995, 165: concedatur tribuatur, largiatur. 77. fulta: ausiliata. GARCÍA TURZA 1997, 355: fultus auxiliatvs, sustentatus. 78. nitescit: splendescit. GARCÍA TURZA 1997, 441: nitescit splendescit. 79. katerbis: multitudo hominum. GARCÍA TURZA 1997, 269: caterua multitudo hominum. 80. temperat: abstinuit. GARCÍA TURZA 1997, 542: temperauit pepetit, abstinuit.

162 Quizás se trate de un error, y quiso decir tribuatur.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

195

81. decenter: iudicanter. «Hic terreni regni decenter magnam capit hereditatem». Non rep. 82. conlata: data. VIVANCOS 1996, 141: conlata data. GARCÍA DE DIEGO 1933, 95: conlatum contulitum, datum163. 83. continue: iugiter. GARCÍA TURZA 1997, 289: continuo illico, iugiter, tractatim perpetuo. 84. brutis: insensatus. GARCÍA TURZA 1997, 261: brutus insensatus. 85. bruta: stulta. GARCÍA TURZA 1997, 261: brutus stultus, insipiens. FOL. 350 86. inpendit: donabit. GARCÍA TURZA 1997, 388: inpendit erogat, donat, tribuit uel supereminet, incumbit. 87. preceps: festinus. GARCÍA TURZA 1997, 468: preceps festinus. 88. corrigere: increpare. GARCÍA TURZA 1997, 291: corrigit increpat uel munit. 89. tolerant: sustinent. GARCÍA TURZA 1997, 548: tolerare sustinere. 90. portant: (ilegible)scant. GARCÍA TURZA 1997, 466: portat uehit. 91. decet: oportet. GARCÍA TURZA 1997, 299: decet oportet. 92. nimirum: profecto. GARCÍA TURZA 1997, 441: nimirum profecto. 93. referta: plena. GARCÍA TURZA 1997, 496: refertus plenus. 94. terror: timor. GARCÍA TURZA 1997, 544: terror orror, timor, metus. 95. plerosque: mvltos. GARCÍA TURZA 1997, 464: plerosque multosque. 96. euertit: emobet. GARCÍA TURZA 1997, 330: euertit subuertit; euertit funditvs mouet uel expugnat.

163 datum es un añadido a esta entrada en el códice silense, que no figura en RAH, cód. 46.

196

Escorial D. I.1., fol. 350.

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

197

97. numulariorum: numorum prerogator. GARCÍA DE DIEGO 1933, 284: numularius numorum prerogator. 98. effudit: emittit. GARCÍA TURZA 1997, 322: effudere interficere; effundere emittere, spargere. 99. uidelicet: uidere licet. GARCÍA TURZA 1997, 563: uidelicet uidere licet. 100. celitus: celestem uitam agentes. GARCÍA TURZA 1997, 270: caelites cælestem uitam agentes. 101. prebetur: donatvr. GARCÍA TURZA 1997, 468: prebet prestat, ministrat. 102. euertit: emobit. GARCÍA TURZA 1997, 330: euertit subuertit; euertit funditvs mouet uel expugnat. 103. pribari: fraudari. GARCÍA TURZA 1997, 472: pribatur fraudatur. 104. precipiunt: hoccupabunt (sic). GARCÍA TURZA 1997, 469: preceperet hic preccupaberit. 105. pribantur: fravdantvr. GARCÍA TURZA 1997, 472: pribatur fraudatur. 106. latent: abscondent. GARCÍA TURZA 1997, 405: latens absconsum, remotum. 107. exibent: prestent. GARCÍA TURZA 1997, 334: exhibuit prebuit, prestauit uel prestitit. 108. repositos: infixos. GARCÍA TURZA 1997, 498: repositum infixum. 109. ulciscitur: uindicatvr. GARCÍA TURZA 1997, 566: ulciscitur defenditvr, uindicatur. 110. euertit: emobit. GARCÍA TURZA 1997, 330: euertit subuertit; euertit funditvs mouet uel expugnat. 111. latenter: absconditvs. GARCÍA TURZA 1997, 405: latenter clam, absconse, secrete. 112. iudex: pribatus, arbiter. GARCÍA TURZA 1997, 396: iudex priuatus, arbiter. FOL. 350V 113. affligit: necat. GARCÍA TURZA 1997, 235: affligit necat. 114. barbarici: opera subtiliter ornata. GARCÍA TURZA 1997, 256: barbarica opera subtiliter ornata.

198

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

115. conpulsus: constrictus. FÁBREGA 1953, II, 395: conpulsa stricti. GARCÍA TURZA 1997, 286: conpulsa effracta, idruta164. 116. quippe: certe. GARCÍA TURZA 1997, 487: quippe utique, reuera, uere, sibe am maxime, certe, hic preterea. 117. actiones: uocationes. GARCÍA TURZA 1997, 229: actio oratio, uocatio. 118. adierat: suffert. GARCÍA TURZA 1997, 231: adire pati, proferre. 119. correctionem: emendationem. VIVANCOS 1995, 162: correxerit emendauerit. VIVANCOS 1996, 327: correctionem castigatione. 120. cernit: uidit. GARCÍA TURZA 1997, 273: cernit uidit, prospicit. 121. conpescere: continere uel coargvere. GARCÍA TURZA 1997, 285: conpescere coarguere uel continere. 122. diripiunt: separant. GARCÍA TURZA 1997, 311: diripit digerit, diuidit, separat. 123. inrident: insultent. GARCÍA TURZA 1997, 390: inridit insultat. 124. insidiari: fraudari. GARCÍA TURZA 1997, 390: insidiat fraudat. 125. prelati: ampliori. GARCÍA TURZA 1997, 470: prelato ampliora. 126. libet: placet. GARCÍA TURZA 1997, 409: libet placet siue desiderat. 127. profecto: sine dubio. GARCÍA TURZA 1997, 476: profecto sine dubio. 128. distat: separat. GARCÍA TURZA 1997, 313: distat separat. 129. uulgi: mvltitudo populi. GARCÍA TURZA 1997, 571: uulgus populus, multitudo populi siue plebs. 130. transcendit: transportare. GARCÍA TURZA 1997, 550: transcendere transire siue transportare. 131. quondam: aliquando. GARCÍA TURZA 1997, 488: quondam aliquando siue olim.

164 Por diruta.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

199

FOL. 351 132. traiciantur: inserantur GARCÍA TURZA 2003, 178. FOL. 351V 133. utique: certe. VIVANCOS 1996, 319: utique certe. GARCÍA TURZA 1997, 570: utique ideo, etiam, quin uel quippe. 134. crimine: peccata. GARCÍA TURZA 1997, 293: crimen culpa, noxia, obiectum, peccatum uel iudicium. 135. percussorem: iactatus GARCÍA TURZA 1997, 457: percussus plexus, punitus, conuulsus, iactatvs. 136. benignum: satis bonum. GARCÍA TURZA 1997, 258: benignus satis bonus uel bene faciens. 137. contradicunt: contendunt. GARCÍA TURZA 1997, 289: contradicit contendit. 138. arguere: increpare, docere. GARCÍA TURZA 1997, 247: argues increpas, doces. 139. preesse: prior super esse. «Talis sine dubio et huiusmodi debet esse abbas qui preesse dignus est monasterio, et semper meminere debet quod dicitur abbas, id est pater; ergo abbas qui in monasterio Domini uices uide˛tur agere iustitiam debet amare et nomen maioris factis implere. Christi enim agere uices in monasterio creditur, quando ipsius uocatur pronomine, dicente apostolo: Accepistis spiritum adobtionis filiorum, in quo clamamus, abba, pater. Ideoque abbas nicil extra preceptum Domini, quod absit, debet docere aut constituere uel iubere; sed iussio eius uel doctrina fermentum diuine iustitie˛ in discipulorum mentibus conspargatur, memor semper abbbas quia doctrine sue uel discipulorum obedientie, utrarumque rerum in tremendo iudicio Dei facienda erit discussio. Sciatque abbas culpe pastoris incumbere, quidquid in ouibus paterfamilias minus utilitatis potuerit inuenire»165. GARCÍA TURZA 1997, 469: preesse prior super se esse. 140. meminere: in mente abere. Vid. texto de la glosa 139. GARCÍA TURZA 1997, 424: meminere in mente habere.

165 Traemos aquí a colación este texto, casi literalmente copiado de la Regula Benedicti, cap. II, para dar una idea de la intensidad de la labor de este glosador. Hemos señalado en negrita las palabras glosadas.

200

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

141. adobtionis filiorum: loco receptvs filiorum. Vid. texto de la glosa 139. GARCÍA DE DIEGO 1933, 15: adobtibus loco filii receptus. 142. iussio: precepto. Vid. texto de la glosa 139. GARCÍA TURZA 1997, 397: iussus preceptus. 143. fermentum: id est dilectionem. Vid. texto de la glosa 139. GARCÍA TURZA 2003, 179. 144. utrarumque: et horum et illorum. Vid. texto de la glosa 139. GARCÍA TURZA 1997, 570: utrorumque et horum et illorum. 145. rerum: arbitrium166. Vid. texto de la glosa 139. VIVANCOS 1996, 335: rerum causis. GARCÍA TURZA 1997, 499: res principium. CGL V, 479, 43: rerum arbitrium (sine interpretatione) (Excerpta ex glossis A A). 146. incumbere: adplicare. Ingruere167. Vid. texto de la glosa 139. GARCÍA TURZA 2003, 180. GARCÍA TURZA 1997, 380: incumbere ingruere. 147. utilitatis: profecto. Vid. texto de la glosa 139. VIVANCOS 1995, 165: utilitatibus lucris. VIVANCOS 1996, 361: utilitatis uoluntatis. 148. absolutus: perfectus. GARCÍA TURZA 1997, 226: absolutum bonum, id est, perfectum. 149. moribus: usualis. GARCÍA TURZA 1997, 431: mos consuetudo. 150. sacris: sanctis. GARCÍA TURZA 1997, 508: sacrum sanctum, diuinum, uenerandum inter malum et execrandum. 151. instruit: componet. GARCÍA TURZA 1997, 391: instruit conponet.

166 Interesante glosa, porque el glosador parece haber tenido a la vista la entrada que figura en el glosario AA y ha entendido arbitrium como glosa de rerum. 167 Se trata de dos glosas separadas; la primera está en el códice albeldense, mientras que la segunda es propia del emilianense.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

201

152. tantundem: ibsum eadem. GARCÍA TURZA 1997, 541: tantundem ipsum, eadem similitudo, figvra. 153. instar: similitudo. GARCÍA TURZA 1997, 391: instar similitudo uel magnitudo. FOL. 352 154. contemnentes: neglegentes. GARCÍA TURZA 1997, 288: contemnere neglegenter agere. 155. demum: deinde. GARCÍA TURZA 1997, 303: demum postea, deinde. 156. pena: iuxta168. GARCÍA TURZA 1997, 455: pene prope, iuxta uel circa. 157. aliquis: qvisquam, illivs. GARCÍA TURZA 1997, 238: aliquis quisquam, illius. 158. preesse: prior super esse. GARCÍA TURZA 1997, 469: preesse prior super se esse. 159. amplius: sepius. GARCÍA TURZA 1997, 241: amplius sepius, plus, ultra, copiosius. 160. capacibus: continens sibe conuersvs. GARCÍA TURZA 1997, 266: capax continens siue conuersus uel qui cito aliquid memoriae capit. 161. duris: fortes. GARCÍA TURZA 1997, 317: duri fortes et lauoriosi. 162. simplicioribus: bonus. GARCÍA TURZA 1997, 520: simplex bonus siue apertus. 163. factis: dictis. GARCÍA TURZA 1997, 342: factum dictum. 164. contraria: aduersus. GARCÍA TURZA 1997, 289: contraria aduersa. 165. indicet: indicatores169. GARCÍA TURZA 1997, 381: indices indicatores. 166. esse: presens esse. GARCÍA TURZA 1997, 330: esse presens esse. 167. subditur: subponitvr. GARCÍA TURZA 1997, 530: subdit subicit, subponit, dominauit, submisit uel in mente uenit.

168 El glosador ha confundido pena con pene, y de ahí su glosa. 169 Glosa sin sentido, por tratarse la palabra glosada de una forma verbal, no de un sustantivo.

202

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

168. discernatur: diiudicatvr. GARCÍA TURZA 1997, 311: discernit diiudicat. 169. actibus: factibus170. VIVANCOS 1996, 336: actus sunt factus sunt. 170. existat: recedat. GARCÍA TURZA 1997, 335: existere recedere. 171. dictante: imperante uel dicente. GARCÍA TURZA 2003, 181. 172. libet: placet. GARCÍA TURZA 1997, 409: libet placet siue desiderat. 173. faciat: ambulet171. «Et de cuiuslibet ordine eclesiastico id faciat». GARCÍA TURZA 1997, 342: faciam exquiram. 174. sin: si non sic. GARCÍA TURZA 1997, 520: sin sinon, sic. 175. discernimur: diiudicamur. GARCÍA TURZA 1997, 311: discernit diiudicat. 176. pre˛beatur: prestatvr. GARCÍA TURZA 1997, 468: prebet prestat, ministrat. 177. argue: doce. GARCÍA TURZA 1997, 247: argues increpas, doces. 178. obsecra: supplica. GARCÍA DE DIEGO 1933, 289: obsecrat qui alium rogat, supplicat. 179. increpa: corrige. GARCÍA TURZA 1997, 380: increpat corrigit, monit, accusat, uituperat, maledicit, irascitvr, exprobrat. 180. miscens: turbens. GARCÍA TURZA 1997, 427: miscentur turbantur. 181. terroribus: metuendus. GARCÍA TURZA 1997, 544: terriuilis metuendus, terrendus, tristis, orribilis; terror orror, timor, metus. 182. dirum: asperum. GARCÍA TURZA 2003, 182. 183. dissimulet: postponit, tardet. «Neque dissimulet peccata delinquentium». GARCÍA TURZA 1997, 312: dissimulauit distulit. VIVANCOS 1996, 332: neque dissimulet neque se fingat172.

170 Vid. glosa 147 del cód. RAH 32. 171 La glosa no tiene aquí ningún sentido, ni siquiera contextual. 172 Glosa de AMS, cód. 1, para la misma palabra en este texto de la Regula Benedicti, cap. II.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

203

184. delinquentium: peccantium. GARCÍA TURZA 1997, 303: deliquid peccauit. 185. oriri: nasciri. GARCÍA DE DIEGO 1933, 299: oritur nascitur vel sug. 186. honestiores: compositores. GARCÍA DE DIEGO 1933, 295: onestum compositum. VIVANCOS 1996, 332: honestiores onorificos173. 187. corrigitur: increpabitvr. GARCÍA TURZA 1997, 291: corrigit increpat uel munit. 188. meminere: scire. GARCÍA TURZA 1997, 424: meminere in mente habere; memor sciens. 189. comittitur: dimittitvr. VIVANCOS 1996, 333: commititvr commendatur174. 190. difficilem: operosum. GARCÍA TURZA 1997, 309: difficile rarum, arduum uel operosum. 191. arduam: altam. GARCÍA TURZA 1997, 247: arduus æquus, altvs, excelsus. 192. moribus: consuetis. GARCÍA TURZA 1997, 431: mos consuetudo. 193. suasionibus: dulcedinem. VIVANCOS 1996, 334: suasionibus deprecationibus. 194. abtet: implet, iunget. GARCÍA TURZA 1997, 246: aptent conponant, inpleant. 195. augmentatione: crescitudine. GARCÍA TURZA 1997, 252: aucmentatvr crescit. 196. paruipendens: solbens. VIVANCOS 1996, 330: parbipendens pensans. 197. sollicitudinem: anxietatem. GARCÍA TURZA 1997, 523: sollicitus anxius. 198. substantie: nature. GARCÍA TURZA 1997, 532: substantia natura. 199. dein: deinde. GARCÍA TURZA 1997, 302: dein deinde. FOL. 352V 200. addita: adiuncta. GARCÍA TURZA 1997, 230: addita adiuncta.

173 Glosa de AMS, cód. 1, referida al mismo texto de la regula Benedicti, cap. II: «Et honestiores quidem atque intelligibiles animos prima vel secunda admonitione verbis corripiat». 174 Esta glosa es también de AMS, cód. 1, y se refiere a la misma palabra que aquí, tomada de la Regula Benedicti, cap. II: «Et scire quia cui plus conmittitur plus ab eo exigitur».

204

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

201. sollicitus: anxiatus. GARCÍA TURZA 1997, 523: sollicitus anxius. 202. demumque: iterum. GARCÍA TURZA 1997, 303: demum consequenter uel iterum uel post modum. 203. solacio: consueto. VIVANCOS 1996, 345: solacium adiutorium. GARCÍA TURZA 1997, 523: solatur consolatur. 204. instructi: armati. VIVANCOS 1996, 323: instructi armati. 205. alterius: alter et alio. GARCÍA TURZA 1997, 238: alter e duobus uocatus. 206. teterrimum: satis niger. GARCÍA TURZA 1997, 545: teterrimus satis niger. 207. experientia: cura cum diligentia. GARCÍA TURZA 1997, 336: experientia cura cum dilentia175. 208. precipue: uelox. GARCÍA TURZA 1997, 469: precipue maxime, eximie, plus quam obtime. 209. iussione: preceptione. GARCÍA TURZA 1997, 397: iussoria rem preceptio. 210. quippe: modice. GARCÍA TURZA 1997, 487: quippe presertim, siue, enim, maxime, utque, certe, nimirum, uidelicet uel modicum, sine dubio. 211. subito: repente. GARCÍA TURZA 1997, 531: subito repente. 212. occultum: absconditum. GARCÍA DE DIEGO 1933, 292: occultum absconditum, velatum, coopertum, secretum, cecum. 213. reuelabitur: manifestabitur. GARCÍA TURZA 1997, 500: reuelat manifestat. FOL. 354 214. salubriter: bonum, utile. GARCÍA TURZA 1997, 509: salubrem bonum, utile. 215. referat: renuntiat. GARCÍA TURZA 1997, 496: referis renuntiauis.

175 Pero en BNP, N. a. l. 1296, diligentia.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

205

Escorial D. I.1., fol. 354.

206

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

216. statim: uelociter. GARCÍA TURZA 1997, 527: statim continuo, uelociter, confestim siue ilico, cito uel uelociter. 217. diutius: diuturnus. GARCÍA TURZA 1997, 315: diutium diuturnum. 218. salubrius: bonum. GARCÍA TURZA 1997, 509: salubrem bonum, utilem. 219. rerum: arbitrium176. VIVANCOS 1996, 335: rerum causis. GARCÍA TURZA 1997, 499: res principium. CGL V, 479, 43: rerum arbitrium (sine interpretatione) (Excerpta ex glossis A A). 220. potius: consecutvs, melius. GARCÍA TURZA 1997, 468: potius consecutus, melius. 221. ultimo: postremo. GARCÍA TURZA 1997, 566: ultimus postremus, supremus, nobissimus. 222. gessimus: gessimus, abuimus. GARCÍA TURZA 1997, 360: gessimus habuimus. 223. remotis: absconsis. GARCÍA TURZA 1997, 497: remotum absconsum, latens. 224. constituendum: dictvs quod undique stat. «Remotus enim omnibus probationibus, certum est in die illa ipsum ante se hominem constituendum». GARCÍA TURZA 1997, 287: constituit simul cum illo instituit. FOL. 354V 225. arguam te: adcusam te. GARCÍA TURZA 1997, 248: arguet adcusat. 226. statuam: statuam, ponam. GARCÍA TURZA 1997, 527: statuerat posuerat. 227. supplicium: penas. GARCÍA TURZA 1997, 535: supplicium pena, uindicta, mors uel nex. 228. orrere: callare (?). «Uidere et orrere nolumus». GARCÍA DE DIEGO 1933, 299: orrescunt contremescunt, timent. GARCÍA TURZA 1997, 371: horret expauescet. 229. interioris: secretas. GARCÍA TURZA 1997, 392: interiora secreta.

176 Vid. lo dicho a propósito de la glosa 145 de este mismo manuscrito.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

207

Escorial D. I.1., fol. 354v.

208

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

230. constituamus: animo firmus. GARCÍA TURZA 1997, 287: constituam instituam. 231. presente: future. GARCÍA TURZA 1997, 471: presentem inminentem uel futurum. 232. uictus: superatus. GARCÍA TURZA 1997, 563: uictus superatus. 233. extincta: occisa. GARCÍA TURZA 1997, 338: extinctus occisus, interfectvs, consumtvs. FOL. 355 234. subdiderit: substiteret. GARCÍA TURZA 1997, 530: subdidit substituit. 235. puri: putri. «Uasa enim limo plena licore puri elementi recipere et continere non possunt». GARCÍA TURZA 1997, pura serena. 236. procelloso: tempestate. GARCÍA TURZA 1997, 474: procella uis uenti, tempestas. 237. exaurire: euacuare. GARCÍA TURZA 1997, 332: exauruit euacuit. 238. consortia: sociis. GARCÍA TURZA 1997, 287: consors socius uel particeps. 239. decet: oportet. GARCÍA TURZA 1997, 299: decet oportet. 240. admodum: tamquam177. CGL V, 44, 26: admodum ualde (Placidus). 241. dominabitur: subiecitur. GARCÍA TURZA 1997, 315: dominabit subiecit, submisit, imperauit. 242. diuidunt: separabunt. GARCÍA TURZA 1997, 314: diuidere discernere, separare. FOL. 355V 243. profanum: contemtum. GARCÍA TURZA 1997, 475: profanum contentum. 244. admodum: quasi tamquam178. CGL V, 44, 26: admodum ualde (Placidus). 245. denuo: iterato. GARCÍA TURZA 1997,303: denuo iterato.

177 Falta, por laguna, en todos los glosarios de Silos y San Millán que venimos usando. 178 Falta, por laguna, en todos los glosarios de Silos y San Millán que venimos usando.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

209

246. carens: nolens. GARCÍA TURZA 1997, 267: careo nolo. 247. diuidite: separate. GARCÍA TURZA 1997, 314: diuidere discernere, separare. 248. adsumsisti: adprendisti. GARCÍA DE DIEGO 1933, 16: adsumpsit adpreendit, finibit. 249. recondas: reponas. GARCÍA TURZA 1997, 494: recondam reponam. 250. recondimus: reponimus. GARCÍA TURZA 1997, 494: recondam reponam. 251. augetur: crescitur. GARCÍA TURZA 1997, 252: auget crescit, ampliat, cupit. 252. conetur: iungetur. GARCÍA TURZA 1997, 281: conectit, conectens coniungens, conligat. FOL. 356 253. idoneus: sufficienter. GARCÍA TURZA 1997, 375: idoneus sufficiens. 254. iugi: perseuerare (?) GARCÍA TURZA 1997, 397: iugi assidua; iugiter perseueranter uel semper. FOL. 356V 255. familias: domus. GARCÍA TURZA 1997, 343: familia domus. 256. sepius: frequenter. GARCÍA TURZA 1997, 517: sepius frequenter. FOL. 359 257. desinat: cessat. GARCÍA TURZA 1997, 305: desine absiste, cessa. 258. crapulationem: ebrietatem. GARCÍA TURZA 1997, 292: crapula ebrietas, nauxia uel esca uel uomitum pro ebrietate. 259. uota: sollemnia. GARCÍA TURZA 1997, 568: uota sollemnia. 260. arguantur: increpantvr uel doceantvr. GARCÍA TURZA 1997, 247: argues increpas, doces. 261. interitus: peritus. GARCÍA TURZA 1997, 392: interire perire. 262. sinire: permittere. GARCÍA TURZA 1997, 521: sinite permittite.

210

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

263. relinquens: dimittens. GARCÍA TURZA 1997, 497: relinquid dimittit, liquidi. 264. deuorandum: sorbendum. VIVANCOS 1996, 171: deuorandum por manducaret. 265. sordidatum: turpem. GARCÍA TURZA 1997, 525: sordidum obscenum, turpem, incultum, squalidum. 266. proditum: addunatum. VIVANCOS 1996,143: proditum manifestum. 267. neglexerit: non curaberit. GARCÍA TURZA 2004: neglectus non aspectus. 268. abluat: mundat, labat. GARCÍA DE DIEGO 1933, 3: abluit lav. detersit, mundat vel lavat vel expiat179. GARCÍA TURZA 1997, 227: abluero purificabo. VIVANCOS 1996, 318: abluti mundati; VIVANCOS 1996, 364: ablui labandum. 269. subter: subtvs. GARCÍA TURZA 1997, 532: subter subtvs. 270. ablutionis: labare. VIVANCOS 1996, 318: abluti mundati; VIVANCOS 1996, 364: ablui labandum. 271. coactus: id est adpretatus. VIVANCOS 1996, 172: coactus apretaret, conpulsus uel constrictus. GARCÍA DE DIEGO 1933, 85: coacti compulsi. 272. uiolaberit: rapient. GARCÍA TURZA 1997, 564: uiolant rapiunt. 273. casu: forte uel periculi, euencti (?). GARCÍA TURZA 1997, 268: casu forte uel pericule, uentum. FOL. 359V 274. iussione: preceptum. GARCÍA TURZA 1997, 397: iussum preceptum. 275. interitu: perire. GARCÍA TURZA 1997, 392: interire perire. 276. deserit: dimittat. GARCÍA TURZA 1997, 305: deseret dimittit.

179 Pero téngase en cuenta que esta entrada está tomada del glosario BNP, N. a. l. 1297, de finales del siglo XII.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

211

277. oppresserit: occiderit. GARCÍA DE DIEGO 1933, 297: oppressus obrutus, adflictus, necatus. 278. fenerator: fenerator et qui dat mvtuo et qui accipit. GARCÍA TURZA 1997, 345-346: fenerator et qui dat mutuo et qui accipit uel qui pecunia deponit adpre deuitorem, qua fenoris actor nam fenus pecunia est180. 279. more: usuale. GARCÍA TURZA 2004, 473: more consuetudine, instituto, exemplo. GARCÍA TURZA 1997, 431: mos consuetudo. VIVANCOS 1996, 361: more usu. 280. preuigna: ante nata. GARCÍA TURZA 1997, 472: preuigna ante nata. 281. noberca: uxor patris secunda. GARCÍA DE DIEGO 1933, 282: nouerca patris uxor secunda. 282. incestis: incriminis. GARCÍA TURZA 1997, 378: incesta criminosa, inlicita. 283. prorsus: ad ex toto. GLOSARIO LATINO 2004, fol. 89v: prorsus omnia, totum, omnino. GARCÍA TURZA 1997, 479: prorsus omnino, penitvs, certe uel species; prorsus plane, etiam et procul duuio. 284. reserbamus: custodiamus. GARCÍA TURZA 1997, 499: reseruit custodit. 285. liuidinem: praba cupiditatem. GARCÍA TURZA 1997, 409: liuidinem praua cupiditatem. 286. aspectu: uidere. GARCÍA TURZA 1997,250: aspectans uidens. 287. uiolenter: fortiter. GARCÍA TURZA 1997, 564: uiolenter fortiter. 288. femora: femina «Qui inter femora coinquinatus est I annum peniteat». Non rep., pero GARCÍA TURZA 1997, 345: femina femora. 289. tergo: posterior pars. GARCÍA TURZA 1997, 544: terga posterior pars. 290. uota: sollemnia. GARCÍA TURZA 1997, 568: uota sollemnia. FOL. 360 291. more: usuale. GARCÍA TURZA 2004, 473: more consuetudine, instituto, exemplo.

180 Definición inspirada en Etym. X, 96.

212

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

GARCÍA TURZA 1997, 431: mos consuetudo. VIVANCOS 1996, 361: more usu. 292. gestiunt: cupiunt. GARCÍA TURZA 1997,360: gestiunt cupiunt. 293. fingunt: conponens. GARCÍA TURZA 1997, 348: fingens conponens. FOL. 432 BIS 294. tremisses: id est unus argeteus181. GARCÍA TURZA 2003, 204. FOL. 434 295. monetam: azecam. GARCÍA TURZA 2003, 205-206. FOL. 434V 296. adulterinus: a fraude mixtus. GARCÍA TURZA 2003, 207. FOL. 444V 297. aripennes: sulcos. GARCÍA TURZA 2003, 214-215. FOL. 447 298. sinodociis: id est congregationibus. GARCÍA TURZA 2003, 216-219.

181 Quizás inspirada en Etym. XVI, 25, 14.

ESC. & II.5

Códice del comentario al Apocalipsis, de Beato de Liébana, escrito a mediados del siglo X, pero cuya adscripción al scriptorium de San Millán no es sino conjetural.

BIBLIOGRAFÍA DÍAZ 1979, 207-208; MILLARES 1999, I, 55. En 1994 César Olmos llevó a cabo una edición facsímil, con volumen de estudio (FERNÁNDEZ FLÓREZ 1995).

GLOSAS Junto a algunas notas de lectura, más abundantes en sus primeros folios, este manuscrito solo ofrece tres glosas, todo ello por mano del mismo copista del texto. FOL. 28V 1. esesitans: dubitans. «Sed que iudicare non prebalet, iudicio diuino serbat et pabens simul et esesitans». GARCÍA TURZA 1997, 368: hesitat duuitat, cogitat. FOL. 39V 2. obantes: gaudentes. «Sed plano uestigio, cum Ihesu duce, repromissionis paradisi terram obantes ingrederentur». GARCÍA DE DIEGO 1933, 285: obantes exultantes; obans gaudens. FOL. 42 3. prosiliti: prosiliti, aduene. «He˛c est doctrina cathedre Moysi. Hii sunt prosiliti eorum, ut sint filii gehenne magis quam ipsi proficientes in peius. Prosiliti dicuntur aduenas». GARCÍA TURZA 1997, 479: prosilitus aduena.

214

Esc. & II.5., fol. 28v.

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

AHN, 1006 B

Curioso manuscrito que aglutina un códice litúrgico, cual es el Liber psalmorum, al que seguía el Liber canticorum, como es lo habitual, pero conservado aquí muy fragmentariamente, con un libro espiritual como es el Liber ex floribus psalmorum, de Prudencio Galindo. Ambas obras fueron copiadas a mediados del siglo XI, pero debieron de ser unidas muy pronto, porque las glosas que recogemos a continuación aparecen en ambas y son producto de una misma mano. Da la impresión de que ya entonces se había separado, por razones que ignoramos, el Liber canticorum del liber psalmorum, conservándose del primero tan solo el inicio en el fol. 130v con una miniatura de la maiestas Domini y dos folios ahora muy fragmentados que se colocaron al final de la obra de Prudencio a modo de guardas. De hecho, estos dos folios iban al final del manuscrito, según la numeración antigua182, aunque al ser restaurado el códice han sido colocados como fols. 128-129, esto es, fuera de lugar, ya que seguían al fol. 130 como parte del Liber canticorum.

BIBLIOGRAFÍA GONZÁLEZ RUIZ-ZORRILLA 1956, 141-152, donde transcribe las glosas de las oraciones pro remissione peccatorum con algunos fallos; DÍAZ 1979, 178-181; MILLARES 1999, I, 91.

GLOSAS Escritas muy al margen, de tal forma que han sufrido los efectos de la guillotina y del roce, hasta el punto de resultar en muchas ocasiones ilegibles, aparecen en las dos partes de este manuscrito unas glosas escritas en un módulo muy reducido, lo cual dificulta aun más su lectura. Son muy escasas en el salterio, donde además se entremezclan con algunas notas de lectura, realizadas con la misma técnica de las glosas. Así, por ejemplo, en el salmo 76, 19 (uox tonitrui in rota; fol. 67) la palabra tonitrui viene acompañada de la siguiente aclaración: uoces euangelii, mientras la palabra rota se aclara con: id est orbem terre. De la misma forma, en el salmo 79, 14 (Exterminauit eam aper de silua; fol. 72v) la palabra aper se convierte en el margen en Uespasianum. En el estado actual del códice, solo hemos podido transcribir tres glosas de todo el salterio, aunque no

182 Advertimos que el manuscrito tiene doble numeración, por lo que seguimos la moderna que, a lápiz, corre por el margen inferior.

216

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

figuran en él muchas más notas marginales. En la obra de Prudencio Galindo no hay más que dos glosas (4-5), mientras que el resto, las más abundantes, adornan los márgenes de las orationes pro remissione peccatorum atribuidas a San Agustín, San Gregorio, San Benito y San Efrén, que figuran en los fols. 155v162v, escritas en la segunda mitad del siglo XI. A estas mismas fechas corresponde el conjunto glosístico, acompañado de los habituales neumas como signos de llamada. FOL. 70 1. pepercit: tradidit. «Et non pepercit a morte animabus eorum» (Ps. 77,50). GARCÍA TURZA 1997, 456: pepercit abstinuit siue tuitus est. GARCÍA TURZA 2004, 539: pepercit indulsit; pepercit fabit atque consentit; pepercit temperabit, subdictione abet, continet, iubet. 2. adquisiuit: possidere. «Montem hunc quem adquisiuit dextera eius» (Ps. 77,54). GARCÍA DE DIEGO 1933, 16: adquirit accipit183. FOL. 85 3. in exacerbatione: in afflictione. «Nolite obdurare corda uestra sicut in exacerbatione» (Ps. 94,8-9). GARCÍA TURZA 1997, 332: exaceruauit adflixit. FOL. 151 4. delinquentem: pecantem. GARCÍA TURZA 1997, 303: delinquid peccat. 5. procellarum: [t]empe[sta]s. GARCÍA TURZA 1997, 474: procella uis uenti, tempestas. FOL. 155V 6. exagitor: fatigo. «In pugnatione uitiorum exagitor». GARCÍA TURZA 1997, 332: exagitat uentilat uel discutit. 7. telis: armis. GARCÍA TURZA 1997, 542: telis sagittis, iaculis uel armis. 8. censura: [men]sura. GARCÍA TURZA 1997, 272: censura uigor, seueritas maior uel mensura.

183 Glosa añadida al margen del manuscrito BNP, N. a. l. 1296.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

217

FOL. 156 9. pudoris: onestis. GARCÍA TURZA 1997, 481: pudor hic onestvs. 10. preceps: festinus. GARCÍA TURZA 1997, 468: preceps festinus. 11. aculei: peccati. GARCÍA TURZA 1997, 229: aculeum peccatum. 12. tenax: cupidus. GARCÍA TURZA 1997, 543: tenax cupidus, auarus, perseuerans, strictus. 13. obrutus: mergitus. «Ego flagitiis cunctis obrutus». GARCÍA DE DIEGO 1933, 291: obruere submergere. 14. modum: mensura. GARCÍA TURZA 1997, 428: modus mensura. 15. scelera: luxuria. «Cotidie scelera dilato, cotidie facinora augeo, si in flagitiis perseuero». GARCÍA TURZA 1997, 512: scelera flagitia uel crimina. 16. flagitiis: uitiis. Vid. texto de la glosa 15. GARCÍA TURZA 1997, 349: flagitiis uitiis, criminibus. FOL. 156V 17. calamitas: miserie. GARCÍA TURZA 1997, 264: calamitas infelicitas, miserie. 18. erumna: [mi]seria. GARCÍA TURZA 1997, 329: erumna pestilentia, calamitas. cladis, lauor, miseria. 19. exolescant: euanescant. GARCÍA TURZA 1997, 335: exolescit euanescit. 20. flagitiis: uitiis. GARCÍA TURZA 1997, 349: flagitiis uitiis, criminibus. 21. nitor: tribulor. GARCÍA TURZA 1997, 442: nitor conor uel splendor. 22. perniciosam: malitiosam. GARCÍA TURZA 1997, 459: perniciosus uelox, agilis, malitiosus uel temerarius. FOL. 157 23. ultro: uolumtarie. GARCÍA TURZA 1997, 567: ultro uolumtarie.

218

Códice AHN 1006 B, fol. 156.

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

219

FOL. 159 24. examen: iudicium. GARCÍA TURZA 1997, 332: examen iudicium. 25. gurges: undas. GARCÍA TURZA 1997, 364: gurges altus locus in flumine. GARCÍA TURZA 2004, 388: gurgis aque congregatio. CGL IV, 347, 55: gurges unde impetus (Glossae Abavus). 26. saucietatem: uulnera. GARCÍA TURZA 1997, 511: saucietatus uulneratus. FOL. 159V 27. iacula: lancea. GARCÍA TURZA 1997, 374: iacula misillia, tela, id est, lancea aut sagitta. 28. penetrarent: intrent. GARCÍA TURZA 1997, 456: penetrat intrat, inrumpit, ingreditur. 29. flagitiorum: uitiorum. GARCÍA TURZA 1997, 349: flagitiis uitiis, criminibus. 30. intonuerant: uocem miserunt. GARCÍA TURZA 1997, 393: intonuit uocem misit, insonuit. FOL. 160 31. inminet: propinquat. GARCÍA TURZA 1997, 387: inminere propinquare. FOL. 161 32. mitis: mansuetus. GARCÍA TURZA 1997, 428: mitis mansuetus.

AHN, 1007 B Los seis primeros folios de este manuscrito pertenecen al códice AHN, 1006 B y transmiten un fragmento de Liber ex floribus psalmorum, de Prudencio Galindo, pero que, en contra de lo que se ha dicho, nada tienen que ver con la misma obra que figura en el códice AHN, 1006 B, sino que son restos de un manuscrito diferente. El resto del códice AHN, 1007 B encierra el Adversus Iovinianum y el Apologeticum, de Jerónimo, las Formulae spiritalis intellegentiae e Instructiones, de Euquerio de Lyon184, el Liber prognosticorum futuri saeculi, de Julián de Toledo, al que siguen otras piezas menores, todo ello obra de Jimeno, quien remató su trabajo el año 933.

BIBLIOGRAFÍA DÍAZ 1978, 22, donde publica once glosas; DÍAZ 1979, 111-117; MILLARES 1999, I, 91-92.

GLOSAS Las pocas glosas de este manuscrito se distribuyen por todo él; las glosas 1-8 pertenecen al corpus jeronimiano, mientras que la glosa 9 pertenece a la obra de Euquerio. Las glosas 10-19 están en el Liber de Julián, perteneciendo las tres restantes a la Via regia de Esmaragdo. Aquí y allá se ven notas de lectura del propio copista, responsable también de las glosas 9 y 12-22, señaladas generalmente con un limniscus. Las glosas 1-8 pertenecen a una mano de pleno siglo XI, marcadas con neumas. También de los neumas se sirve el responsable de las glosas 10 y 11, quien trabaja por la misma época. Las glosas y notas al tratado de Julián de Toledo coinciden con las que lleva el códice RAH 53, recogidas en su lugar y en el apéndice I, aunque en el manuscrito que ahora nos ocupa, más antiguo que aquél, aparecen otras notas muy desarrolladas que no se ven en el de la Real Academia185. FOL. 41V 1. rudis: nouis. «An rudis in scribturis et nunc primum sacra uolumina legens». GARCÍA TURZA 1997, 503: rudis nobis.

184 Manuscrito no tenido en cuenta por C. Mandolfo en su edición crítica de estas obras de Euquerio, colocándolo entre los que «non offrono alcun contributo al miglioramiento del testo» (MANDOLFO 2004, XLI). 185 En los fols. 115v-116, deficientemente conservadas, que comienzan por: «Monstrua rationum diuersa sunt. Portenta uel portentuosa extra communem usum, ut scinodomtas, quibus gemini procedunt dentes», tomadas de Etym. XI, 3, 7-21. Advertimos que al dar el número de folio seguimos la numeración moderna, a lápiz, que corre por el margen inferior derecho.

222

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

2. terga: posesiora (sic) eius. «Dum contra Iovinianum pressu gradu pugno, a manicheo mea terga confossa sunt». GARCÍA TURZA 1997, 544: terga posterior pars. FOL. 44V 3. monogamiam: uidua semel nupta. «Ne sis multum iustus rursus monogamian digamiam comparat». GARCÍA TURZA 1997, 430: monogamia uidua semel nupta. 4. digamiam: secunda uxoris uir. Vid. texto de la glosa 3. GARCÍA TURZA 1997, 259: bigamus de secunda uxore maritus. FOL. 45 5. scortatorem: meretricum amator. «Non dampno digamos immo nec trigamos, et si dici potest octogamus plus aliquid inferam, etiam scortatorem recipio penitentem. Quicquid e˛qualiter licet e˛quali lance˛ pensandum est». GARCÍA TURZA 1997, 514: scortator meretricum amator. 6. lance˛: patelice æquo pondere mensure˛. Vid. texto de la glosa 5. GARCÍA TURZA 1997, 403: lance patelice, pondere siue mensure; lancie equopondere, mensure. 7. trigamis: tribus nubtiis. «Qui alia loca uirginitati et nuptiis, alia trigamis et octogamis penitentibus legeret preparata». VIVANCOS 1996, 177: trigami tertie uxoris. Etym. IX, 15: «Digamus autem et trigamus a numero uxorum vocatus, quasi duabus vel tribus maritus». 8. octogamis: octo nubtiis uicibus. Vid. texto de la glosa 7. Non rep. FOL. 71 9. ironicus: pauciloquium. «He˛c in quibus sibi ipse respondit quasi ironicus legenda est sensus iste». GARCÍA TURZA 1997, 576: yronia inrisio, quotiens aliquid quod sub laude dicit, intellectum uituperationis habere monstratur. CGL V, 104, 12: yronia placiloquium (Placidus).

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

223

Códice AHN 1007 B, fol. 41v.

224

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

FOL. 84V 10. temerarius: ingeniosus. «Te peto, per gloriosum illud sacri sanguinis tui commercium et crucis tue˛ inuictum et uenerabile signum, quia pro his non ut temerarius argvar, non ut erroneus contabescam». GARCÍA TURZA 1997, 542: temerarius faciliosus. 11. erroneus: erratius (sic). Vid. texto de la glosa 10. GARCÍA TURZA 1997, 329: erronei errantes. FOL. 92V 12. sepulture: sepultus, sine pulsu et palpatione [s]it, id est sine [motu]. «Quod condicione sepulture et curationes funerum deuite fidelibus186 inpendantur» Etym. X, 262: «Sepultus dictus est eo quod sit sine palpatione, vel sine pulsu, id est sine motu». FOL. 93 13. tumulato: quasi tumens telus. «Quod multum prosit mortuo in eclesia tumulato fides qua ita creditur». Etym. XV, 11, 1: «Tumulus dictus quasi tumens tellus». 14. defuncto: quia conpleuit uite officium uel quasi defunctus. «Qua quisque ille inpletur pro defuncto suo in locis martyrum tumulato Deum deprecatvr». Etym. XI, 2, 36: «Defunctus uocatus quia conplevit vitæ officium». FOL. 93V 15. sepulchrum: a sepulto dictum. «Si quid profuit et quod ad idem sepulchrum recurrit animo». Etym. XV, 11, 1: «Sepulchrum a sepulto dictum». FOL. 95 16. paradisus: grece, latine ortus, id est et eden, id est delicie187. «Ubi sit paradisus in quo beatorum anime exeuntes de corporibus requiescunt».

186 Había escrito infidelibus, pero ha sido corregido mediante tachadura. 187 Vid. la glosa 1 del códice Escorial d.I.1.

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

225

Etym. XIV, 3, 2: «Paradisus est locus in orientis partibus constitutus, cuius vocabulum ex Graeco in Latinum vertitur hortus; porro Hebraice Eden dicitur, quod in nostra lingua deliciae interpretatur». GARCÍA TURZA 2003, 43: paradisus paradisus, grece; eden, ebraice; ortus deliciarum, latine. FOL. 106 17. stole: matronale operimentum; latine istola non dicitur sed grece, quod superemittatur; uulgo mauortem quasi Martem; signum maritalem, caput mulieris uir est. «Date sunt illis singule istole albe». Etym. XIX, 25, 3-4: «Stola matronale operimentum, quod cooperto capite et scapula a dextro latere in laevum humerum mittitur: stola autem Graece vocatur quod superemittatur. Idem et ricinium Latino nomine appellatum eo quod dimidia eius pars retro reicitur; quod vulgo mavortem dicunt. Vocatum autem mavortem quasi Martem; signum enim maritalis dignitatis et potestatis in eo est. Caput enim mulieris vir est; inde et super caput mulieris est». FOL. 116V 18. carnem hominis: cadauer a cadendo si insepultum iacet; si sit sepultus funus dicitur, a funibus umante feretrum incensis papiris cera circumdans ferebant. «Carnem hominis lupus comedit»188. Etym. XI, 2, 34-35: «Funus est, si sepeliatur. Et dictum funus a funibus accensis, quos ante feretrum papyris cera circumdantis ferebant. Cadaver autem est, si insepultum iacet». FOL. 122 19. corpore: corpus dictum quod corruptum perit, caro a creando; in carne semper corpus est, non semper in corpore caro. Etym. XI, 1, 14-17: «Corpus dictum eo quod corruptum perit. Solubile enim atque mortale est, et aliquando solvendum. Caro autem a creando est appellata [...]. In carne semper corpus est, non semper in corpore caro». FOL. 154 20. lapillos: lapides minutos. «Grandinis fractos iaculet de uentre lapillos».

188 Glosa propia de cadaver, aunque la señal de llamada va sobre hominis.

226

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

GARCÍA TURZA 1997, lapillus gemina, gemula. VIVANCOS 1996, 146: lapillos nomine lapidis. 21. cataclismus: diluuium. «Ne cataclismus aque˛ terrarum germina perdat». GARCÍA TURZA 1997, 269: cataclismum diluuium uel euersio. 22. compita: id est per loca abta. «Tendit et igniferos mundi per compita crines». GARCÍA TURZA 1997, 281: compitum uicinitas.

APÉNDICE I

El códice AHN 1007 B, en la parte que transmite el Liber prognosticorum futuri saeculi, de Julián de Toledo, lleva unas notas que, más que glosas, cabe considerar como definiciones isidorianas. Junto a ellas aparecen algunas notas más desarrolladas, varias de ellas también isidorianas, que nos ha parecido útil reproducir, ya que en su conjunto, que sepamos, no lo han sido nunca. Aparecen también en el cód. RAH 53, que sin duda fue copiado teniendo como modelo el anterior. Las ofrecemos aquí, señalando el capítulo junto al que se colocan189. La nota 2 es exclusiva del códice de la Academia, escrita por mano diferente de la del copista. AHN 1007 B, fol. 97v // RAH 53, fol. 30v 1. Lib. II, cap. V: «Quod non sit anima post separationem corporis priuata sensibus suis». Dicti sensus quia per eos anima subtilissime totum corpus agitat uigorem sentiendi. Sunt uisus, auditus, odoratus, gustus et tactus. Duo aperiuntur et clauduntur190, duo patent semperque191. RAH 53, fol. 38v 2. Lib. II, cap. XXV: «Utrum anime˛ beatorum orare audeant por his qui (corregido: quos) in inferno sentiant deputatos». Non minimum orandum pro eis qui in supplicio detinentur eterno, iusto Domini iudicio. AHN 1007 B, fol. 110v // RAH 53, fol. 54v 3. Lib. III, cap. X: «Quod non pertineat ad hanc uitam cum Christus ad uiuos et mortuos iudicandos de ce˛lo descenderit». Quia ex lege naturali sicut Adam omnes uiui moriuntur, Christo ad iudicium preueniente, quia et Christus mortis necessitate constrictus fuit et Elias et Enoc mortis deuitum192 soluendi erunt.

189 DÍAZ 1979, 174, n. 31, publicó las números 1, 2 y 6, según el códice de la Academia, pero ofreciendo erróneamente los folios donde se hallan. 190 RAH 53 había escrito glauduntur, pero está corregido. 191 Tomada casi al pie de la letra de Etym. XI, 1, 18-19. 192 RAH 53 debitum.

228

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

AHN 1007 B, fol. 119v // RAH 53, fol. 69 4. Lib. III, cap. XLI: «Quomodo de˛mones futurus ille ignis exurat». Alius ignis est qui uisui193 humano, alius qui iudicio apparet diuino siue194 qvi de celo fulmen adstringit195. AHN 1007 B, fol. 122v // RAH 53, fol. 74 5. Lib. III, cap. LIV: «Utrum per corporeos oculos istis quibus nunc cernimus solem aut lunam uideatvr tunc Deus». Uisus a filosofi umor uitereus (sic) appellatur, qui fit aut externa etheria luce aut interno spiritu lucido per tenuas uias a cerebro uenientes, sicque penetratis tunicis in aerem exiens tunc conmixtione similis materie˛ uisum dante196. AHN 1007 B, fol. 123 // RAH 53, fol. 75v 6. Lib. III, cap. LV: «Quod ea uisione tunc Deum uidebimus qua nunc eum angeli uident». Uisus dictus quod uiuacivs sit ceteris sensvs; uicinior est enim cerebro ex quo omnia manant ea que˛ ad alios pertinent sensu, sui dedicamus sicut uibus197 quomodo sapit, quomodo sonat198.

193 194 195 196 197 198

RAH 53 uisu. RAH 53 sibe. Tomada también casi literalmente de Etym. XIX, 6, 4. Cita también casi literal de Etym. XI, I, 20. RAH 53 uiuus. Definición tomada de Etym. XI, 1, 21, pero muy incorrectamente.

APÉNDICE II

El códice 62 de la RAH, escrito por Enneco Garseani el año 976, transmite el Libellus a Regula Sancti Benedicti subtractus, compuesto quizás por Salvo de Albelda199. No lleva glosas visigóticas, pero sí unas cuantas escritas en una minúscula carolina del siglo XII avanzado, de la misma mano que ha hecho numerosas correcciones por todo el texto junto a algunas aclaraciones, y que nos ha parecido interesante ofrecer en apéndice. Las glosas van señaladas con dos rayitas, salvo aquellas que son interlineales, en cuyo caso van justo encima de la palabra glosada. FOL. 10 1. misericordiam: uel medelam. FOL. 11 2. deludat: id est decipiat. Fol. 12v 3. sanctimoniam: id est castitatem. 4. affectu: id est dilectione. FOL. 15V 5. a malo: id est a diabolo. FOL. 19V 6. sequitur: imitatur. FOL. 20V 7. clamosa: uel clamant.

199 Sobre este códice puede verse DÍAZ 1979, 30-32; RUIZ 1997, 335-337. Publicado íntegramente por LINAGE 1973 A. Las glosas también son ofrecidas en el aparato crítico por este autor, pero con bastantes errores de transcripción. Fueron también de nuevo publicadas, con algunas variantes respecto de nuestra lectura, por RUIZ ASENCIO 2002, 183, en un artículo donde hace un excelente estudio del códice, acompañado de muy buenas fotografías.

230

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

FOL. 40 8. instruimur: id est hedificamur. FOL. 44 9. exercere: id est facere. FOL. 44V 10. rite: id est firmiter. FOL. 45V 11. tabescunt: infirmantur. 12. libor: inuidia. FOL. 67 13. circulum: cercellum200. «Clausa sit semper monasterii porta; circulum enim ferreum habeat a foris apensum».

200 Sobre esta palabra vid. BLAISE 1975, 168, s. v. cercellus.

APÉNDICE III

El códice 80 de la RAH es un soberbio manuscrito de contenido misceláneo, escrito a mediados del siglo IX, posiblemente en Córdoba201. Tiene notas de indudable interés, ya estudiadas por el profesor Díaz y Díaz202, pero en todo él solo hemos visto una glosa, escrita por una mano diferente a todas las demás que han dejado su huella en el manuscrito, y que realiza también algunas esporádicas correcciones con una tinta muy negra, como, por ejemplo, en el fol. 116. La glosa va señalada con un limniscus. FOL. 30 1. algentes: algor, frigus. «Ne uos fuga illa conprehendat aut in peccatis algentes203 aut a bonis operibus otiantes» (Eucherius Lugdunensis, Instructionum libri, I, X)204. GARCÍA TURZA 1997, 237: algor fricdus, fricdor. GARCÍA DE DIEGO 1933, 22: algor frigus, fridor.

201 Bibliografía en DÍAZ 1995, 47-55; RUIZ 1997, 413-422; MILLARES 1999, I, 142-144. Añádase MARTÍN 2002, 138-139. 202 DÍAZ 1995, 52-55. 203 El copista parece haber escrito alientes, pero ha sido corregido. 204 El texto, según la edición crítica, debe de decir: «Ne uos fuga illa deprehendat aut in peccatis algentes aut a bonis operibus otiosos» (MANDOLDO 2004, 145).

ÍNDICE

DE PALABRAS GLOSADAS

Recogemos a continuación todas las palabras glosadas en los diferentes manuscritos, acompañadas de su correspondiente glosa, colocadas por orden alfabético. Hemos respetado en todos los casos las peculiaridades gráficas de los códices, por lo que se deben de tener en cuenta las posibles variantes ortográficas a la hora de manejar este índice. A cada entrada acompañan dos números: el primero se refiere al códice y el segundo al orden de la glosa, según ha sido publicada más arriba. Los manuscritos que no pertenecen a la Real Academia de la Historia van precedidos de su sigla correspondiente. Los que no la llevan pertenecen todos a la Academia. mhni~: eonios 24/48 orghv: orge quod ira nuncupatvr 24/47 Qumov~: timor 24/46

A abditis: secretis locis 24/60 abissus: fundamentis 32/23 abitudinis: usus 27/3 abluat: mundat, labat Esc. d.I.1/268 ablutionis: labare Esc. d.I.1/270 abominamenta: damna 78/95 abominatvs: abstractus 78/35 absolutus: perfectus Esc. d.I.1/148 absurdum: contrariu (sic) 24/59 abtet: implet, iunget Esc. d.I.1/194 abutitur: neglegenter facit 24/27 accerssitos: adductos uel uocatos 78/3 accessus: ingressus 32/178 acerbitas: dolor crudelis 24/99 actibus: factibus Esc. d.I.1/169 actiones: uocationes Esc. d.I.1/117 acturi: facere 32/147 aculei: peccati AHN 1006 B/11 ad qvestum: id est ad lucrum Esc. d.I.1/25 adconmodato: bono uel profectoso 78/77

234

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

addita: adiuncta Esc. d.I.1/200 adeo: in tantum 25/36; 76/35 adepturum: prenditurum 32/68 adibitis: congregatis 78/194 adibitus: presens uel aduocatus 78/184 adierat: suffert Esc. d.I.1/118 adiit: intrat 32/97 adiumenta: adi[ut]o[ria] 32/154 adiumenta: auxilium 53/7 admitterent: peccarent 32/131 admodum: quasi tamquam Esc. d.I.1/244 admodum: tamquam Esc. d.I.1/240 adniti: contendentes uel postulantes 24/36 adniti: incipi 32/231 adobtionis filiorum: loco receptvs filiorum Esc. d.I.1/141 adquisiuit: possidere AHN 1006 B/2 adscitos: adiunctos 24/72 adscitos: iunctos 32/190 adserendo: adfirmando 78/147 adstipulata: adiuncta Esc. d.I.1/50 adstipulatus: adiunctus uel adprobatus 78/48 adsumsisti: adprendisti Esc. d.I.1/248 adtractus: tactus 32/213 aduerbium: tractum 25/14; 76/14 adulterinus: a fraude mixtus Esc. d.I.1/296 aduocata est he˛c: adloquuta est hec Esc. d.I.1/44 affatim: affatim, multum BNM 6126/1 affectare: appetere uel adtingere 24/78 affectibus: dilectionibus 32/189 affectu: studio 32/200 affligit: necat Esc. d.I.1/113 agitarent: cogitarent uel facerent 78/58 agitaretur: haberetur 78/82 agonia: alacritas uel uigor 24/75 alacer: argutvs 24/67 albeum: albeum, sinus fluminis 13/46 alea: alea, ludum tabule a quodam mago Alea nomine qui hoc lusum inuenit 13/129 aleator: iocularis Esc. d.I.1/51 algentes: algor, frigus 80/1 (Apéndice III) aliquis: qvisquam, illivs Esc. d.I.1/157 alitibus: uolatilibus 24/90

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

alterius: alter et alio Esc. d.I.1/205 alternanti: diu cogitanti 78/148 alumnus: alumnus, nutritus 13/136 ambagibus: circuitus uerborum 8/1 ambigat: ambigat, dubitat 13/67 ambigo: vid. non ambigo amictibus: uelaminibus 25/19; 76/19 amita: soror patris Esc. d.I.1/18 ammodum: fere uel ualde 78/162 amnis: amnis, flubius 13/47 amplius: sepius Esc. d.I.1/159 anceps: dubia uel stricta 78/43 ancipitem: ancipitem, incertam 13/17 andronas: silbas uel ubi mancipia ludunt loca Esc. d.I.1/3 anelanti: fatigate uel anxiose 78/135 angebat: lacerabat 47/5 angit: constringit 47/12 animaduertit: uidit, intelligit 13/142 animi: uolumtas 24/117 animosi superui uel audaces 78/142 animositatesque: audacie 78/108 anomala: inequalitate 25/9; 76/9 antifrasin: antifrasis est ex alia parte sermo intellegendus 25/31; 76/31 anus: anus, id est mulier senes BNM 6126/3 appetitor: demendator 32/61 appetitus: occupatus 78/76 arbitrium: iudicum 25/12; 76/12 arbitrum: iudicem 78/80 arcessitis: compulsi 78/105 arcessitus: adprecatus 78/56 ardore: flame, cupiditas Esc. d.I.1/36 arduam: altam Esc. d.I.1/191 arguam te: adcusam te Esc. d.I.1/225 arguantur: increpantvr uel doceantvr Esc. d.I.1/260 argue: doce Esc. d.I.1/177 arguere: increpare, docere Esc. d.I.1/138 arguite: docete Esc. d.I.1/71 argvet: accusabit 32/109 aripennes: sulcos Esc. d.I.1/297 arrogantie˛: interrogantie 24/83 artemisia: serpillo minore 25/44 artemisia: zimbir, hoc est febrifugium 25/43

235

236

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

aspectu: uidere Esc. d.I.1/286 asseres: singuli 25/7; 76/7 astipulata: congregata 78/73 aucta: grande 78/189 auctomant: extimant 32/219 auctoritatem: dignitatem Esc. d.I.1/15 augetur: crescitur Esc. d.I.1/251 augmentatione: crescitudine Esc. d.I.1/195 auiditates: cupida uel insatiata 24/101 aurit: percutit 25/15; 76/15 auspicantur: requiruntur 78/99 austeritas: amaritudo 25/42 austerius: durius Esc. d.I.1/38

B barbarici: opera subtiliter ornata Esc. d.I.1/114 benigna: bona faciens 32/205 benignum: satis bonum Esc. d.I.1/136 bigerrimam: ueterrimam 13/143 bilis: bilis idest fel 25/35; 76/34 birro: birro, genus uestis 25/5; 76/6 bruta: stulta Esc. d.I.1/85 brutis: insensatus Esc. d.I.1/84 bullas: bullas, qui per pluuia ex aere fiunt in lacunis; bulle, ornamenta regalium puerorum uel equorum uel camelorum 29/22

C cadauer: vid. carnem hominis calamitas: miserie AHN 1006 B/17 calamitatis: miserie˛ 78/59 camenie: elemosina BNM 6126/4 candorem: splendorem Esc. d.I.1/74 capacibus: continens sibe conuersvs Esc. d.I.1/160 capacitas: amplitudo 78/15 capessunt: tenent 78/87 capitolium: sumum caput regionis quod adorabatur 78/53 careas: eruas 53/1 carens: nolens Esc. d.I.1/246 caripdium: mare 47/15

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

237

carnem hominis: cadauer a cadendo si insepultum iacet; si sit sepultus funus dicitur, a funibus umante feretrum incensis papiris cera circumdans ferebant AHN 1007 B/18 carpentarios: carreros 78/150 cassa: uana 32/119 casu: forte uel periculi, euencti (?) Esc. d.I.1/273 casus: ruinosos 32/74 cataclismus: diluuium AHN 1007 B/21 catacrisis: strofa, argumentatio 25/28; 76/28 catazizati: docti uel imbuti Esc. d.I.1/16 cauillationes: calumnias 24/74 causa: re 32/91 causantur: accusantur uel querebantur 78/33 cautio: prudentia 32/229 celitus: celestem uitam agentes Esc. d.I.1/100 celsum: celsum, altum uel excelum (sic) 13/64 cenodoxie˛: uane˛ glorie˛, maculam 24/104 censebat: censebat, ordinabat, iudicauat 29/10 censetur: arbitretur uel iudicetur 24/50 censura: [men]sura AHN 1006 B/8 centesimas: id est ampliora lucra Esc. d.I.1/24 cernit: uidit Esc. d.I.1/120 certatim: certatim, studiose 13/95 cessit: occisit 78/89 cetum: cetus, congregatio 13/43 cicladas: insule in mari 13/114 cimiteriis: domus mortuorum Esc. d.I.1/14 circumspectus: considerans 24/111 circunfundi: circumdari 78/38 ciuile: custodem 78/110 clandestinum: occultum 24/22 clientulas: clientulas, ancillas 29/18 coacti: coacti, conpulsi 13/96 coactus: coactus, conpulsus 13/70 coactus: id est adpretatus Esc. d.I.1/271 coccinum: color rubeum Esc. d.I.1/72 coitu: concubitum Esc. d.I.1/30 collectum: conpactum 44/1 comatice: disciplinate 39/5 comeantium: comeantium, ambulantium 13/8

238

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

comedie˛: commedi sunt qui priuatorum ominum hacta dictis actis gestu cantabvnt adque stupra uirginum et amores meretricum in fabulis exprimebant 29/12 comittitur: dimittitvr Esc. d.I.1/189 comminuti: afflicti 78/114 compacto: coniuncto Esc. d.I.1/26 compita: id est per loca abta AHN 1007 B/22 conatos: lauores 32/20 conatus: initium 32/158 conatus: motus 32/232 conceditur: truncatvr Esc. d.I.1/76 condam: secretam Esc. d.I.1/61 condicione: natura 32/37 conetur: iungetur Esc. d.I.1/252 confisi: aut confusi 8/3 conflictibus: afflictionibus 78/21 conflicto: vid. in conflicto confutans: spernes 24/23 congeries: congregatio 78/122 congero: congrego 39/11 congestio: congestio, estimatio 13/83 congressione: afflictione 78/19 congressionis: aflictionis 78/126 conibentia: consensu 24/20 conibentiam: per consensionem 32/168 conibeo: consentio 78/154 coniceretur: mitteretur 78/202 coniciens: colligens uel multiplicans 78/133 coniecta: interlecta 25/16; 76/16 coniecturis: interpretationibus uel diuinationibus 24/85 conlata: data Esc. d.I.1/82 conliorum: crematorum 78/157 conluuie: inmunditia 78/91 conpagem: iuncturam 78/174 conpatiebar miserebar Esc. d.I.1/62 conperte: cognite 32/54 conpertum: inuentum Esc. d.I.1/20 conpertus: cognitus 32/103 conpescere: continere uel coargvere Esc. d.I.1/121 conpulsus: constrictus Esc. d.I.1/115 conseri: adunata 78/36 consortia: sociis Esc. d.I.1/238

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

239

conspicua: pulcra 78/27 conspiratione: consensione 78/11 constanter: firme 78/125 constituamus: animo firmus Esc. d.I.1/230 constituendum: dictvs quod undique stat Esc. d.I.1/224 consulit: consulit, interrogat aut prouidet 13/133 consulitur: requiritur uel probatur 78/109 consultus: consultus, interrogatus 13/132 contemnentes: neglegentes Esc. d.I.1/154 contemplantur: uidentvr 32/36 contentus: abundans 32/156 contentus: adfirmatus 78/6 conterritum: deffectum 78/29 contingi: tangere 32/137 continue: iugiter Esc. d.I.1/83 contione: loqvtione uel congregatione 78/22 contradicunt: contendunt Esc. d.I.1/137 contraria: aduersus Esc. d.I.1/164 contraxit: congregabit 32/209 contrictione: aflictione 32/51 contubernio: sotietas (sic) uel auxilium 32/49 conuersationem: uitam 32/32 conuiciis: uer[e]cundiosis (?) 78/193 corban: gazofilacium ubi dona Dei manebat 22/2 corpore: corpus dictum quod corruptum perit, caro a creando; in carne semper corpus est, non semper in corpore caro AHN 1007 B/19 correctionem: emendationem Esc. d.I.1/119 corrigere: increpare Esc. d.I.1/88 corrigitur: increpabitvr Esc. d.I.1/187 corruens: corruens, cadens 13/92 corrupte: uitiato uel adulterato Esc. d.I.1/33 coruula: coruula, mimus uel cantator 13/152 cosulentis: idest prouidentis 24/39 crapula: nausia siue comesationes 24/64 crapulationem: ebrietatem Esc. d.I.1/258 cratem: grandem 78/129 crebro: crebro, freqventer 13/24 crediturum: demonstratum 78/186 crimine: peccata Esc. d.I.1/134 cuiuspiam: alicuius 24/62 cultu: habitu, uestitu uel ornatu 32/24 cumba: nabis 32/18

240

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

cumba: nauicula 13/125 cuncta: omnia Esc. d.I.1/12 cunctabimus: cunctabimus, dubitabimus 13/21 cunctatio: cunctatio, dubitatio 13/72 custus: saluator 32/184

D dapes: ciuos 47/17 de sacramento: de fremento Esc. d.I.1/13 decenter: iudicanter Esc. d.I.1/81 decentissime: ornatissime 25/27; 76/27 decet: oportet Esc. d.I.1/91; Esc. d.I.1/239 decipulam: decipula, deceptio 13/66 declinans: derelinquens uel uitans 32/64 decreta: definita Esc. d.I.1/56 decretum: placitum, iudicium 5/2 decreuissent: precepissent 78/190 dedecore: fama mala 78/70 dedecus: deonestatio 78/69 defecate: defecatum, purum uel extersum 13/116 defigentes: ponentes 32/106 defuncto: quia compleuit uite officium uel quasi defunctus 53/4; AHN 1007 B/14 dein: dein, deinde 13/9 dein: deinde Esc. d.I.1/199 delate: discorperte˛ 78/4 delinquentem: pecantem AHN 1006 B/4 delinquentium: peccantium Esc. d.I.1/184 delitescens: latens 24/33 delitiscens: diu abscondens 25/39 delubra: delubra, templa 13/49 dementia: insania, stultitia 13/139 deminutionum: fracturam 32/71 demum: deinde 32/116; Esc. d.I.1/155 demumque: iterum Esc. d.I.1/202 denique: denique, postremo 13/29 denique: postremo 13/4 denuo: iterato Esc. d.I.1/245 deposcit: ualde rogat 32/11 deserit: dimittat Esc. d.I.1/ desides: pigros 78/41

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

desidia: idest pigritia 32/172 desidie: neglegentie uel pigritie 24/54 desidie: pigritiam 24/37 desidiose: tarde 24/2 desidiose: tarde 32/173 desinat: cessat Esc. d.I.1/257 destina: segregata 78/115 destinationem: promissionem 32/59 destinatum: de[puta]tum, definitum 5/6 destinatum: promissum uel munus 32/123 destiterunt: cessauerunt 78/139 deterret: extremescet 32/86 detrimentum: damna 32/62 detrudetur: detrudetur, excludetur 13/78 deuiaret: erraret 32/110 deuorandum: sorbendum Esc. d.I.1/264 dicionis: dicionis, potestatem 13/40 dictante: imperante uel dicente Esc. d.I.1/171 dictatoris: imperatoris 78/117 differuntur: nesciuntur 53/10 difficilem: operosum Esc. d.I.1/190 difficultas: duuietas 24/69 dificillima: prelongata 78/143 digamiam: secunda uxoris uir AHN 1007 B/4 digressus: discessus 78/52 dilabantur: discedebantur 78/44 diligenter: manifeste 32/102 diligentia: strictura 32/223 diligentius: uehementius 32/162 diripiunt: separant Esc. d.I.1/122 dirum: asperum Esc. d.I.1/182 discernatur: diiudicatvr Esc. d.I.1/168 discernimur: diiudicamur Esc. d.I.1/175 discerpere: distraere 78/152 discretionis: diuisionis 24/19 discrimen: discrimen, periculum 13/94 discrimine: periculo 78/136 discussa: probata 78/201 dispendium: damnum 32/148 dispensatione: doctrine 32/238 dispensatione: preceptionis uel doctrine 32/237 dispescat: dispescat, disguncat 29/29

241

242

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

disputantes: dicentes 32/31 dissensionem: contemtionem uel litem 78/61 dissimulare: ostendere aut manifestare BNM 6126/5 dissimulet: postponit, tardet Esc. d.I.1/183 distat: separat Esc. d.I.1/128 distenti: occupati uel repleti 24/80 diuersum: diuisum 32/159 diuidite: separate Esc. d.I.1/247 diuidunt: separabunt Esc. d.I.1/242 diutius: diuturnus Esc. d.I.1/217 diuturne: prolongate 78/197 dominabitur: subiecitur Esc. d.I.1/241 dumtaxat: (borroso)git 32/220 dumtaxat: extimat 32/227 duris: fortes Esc. d.I.1/161

E eatenus: eodem modo uel ad ipsa moneta 78/106 ebesceret: elebaret 78/160 ebetata: nigrecita 32/196 eden: eden, id est paradisus terrestris Esc. d.I.1/2 edictio: expositio 39/3 edulium: manducatio uel ciui 24/110 efficacior: perfectior 32/163 effigiem: effigiem, simulacrum 13/124 effosso: effosso, subuerso 13/99 effudit: emittit Esc. d.I.1/98 egenum: pauperes uel sine gente Esc. d.I.1/66 egregios: obtimos 32/43 elicere: sakare 32/90 elimationibus: elucidatis 32/198 elinguibus: sine linguibus 24/86 eluxisse: disponere 78/179 eminere: imperare 78/18 eminus: eminus, in parte non longe 13/121 emolumenti: fructum uel lucrum 24/42 emolumenti: retributionis 32/153 emolumentum: fructum uel premium 78/23 emulari: inuidiari 32/138 emulatur: simulator 32/206

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

emuli: emulus, inimicus 38/2 e˛mulus: inimicus 24/93 enixius: districtius 32/221; 32/236 enormitas: magnitudo 78/176 enucleata: enucleata, sculta, elimata, expolita 29/4 epitritus: epitritum, tertia pars a maiore eius continente 25/3 equidem: ego quidem 24/63 e˛quum: e˛quum, equalem uel iustum 13/97 equus: equalis 39/9 equus: equus, equalis uel iustvs 13/15 erga: erga, iusta 13/42 eripite: liberate Esc. d.I.1/68 eroibus: eroibus, idest sapientibus uel fortibus 29/15 erroneus: erratius (sic) AHN 1007 B/12 erumna: [mi]seria AHN 1006 B/18 esesitans: dubitans Esc. &.II.5/1 esse: presens esse Esc. d.I.1/166 esto: esto, concedo 29/14 etnicus: gentilis 22/9 euertit: emobet Esc. d.I.1/96 euertit: emobit Esc. d.I.1/102; Esc. d.I.1/110 exacerbatione: vid. in exarcebatione exacta: peracta, explorata 8/2 exagerare: grande facere uel examplare 78/30 exagitor: fatigo AHN 1006 B/6 examen: iudicium AHN 1006 B/24 examine: exemplo 78/7 exaurire: euacuare Esc. d.I.1/237 exaustas: exustas, consumtas uel inanes 13/38 exausto: euacuato 24/5 excellentior: altior 32/164 excerceant: extendant Esc. d.I.1/37 excessum: transgressionem 32/185 excessus: in transgressione 32/203 excidio: separatione uel euersione atque expugnatione 78/60 excidisse: cadere 32/120 excreans: expuens 13/147 excubias: excubias, uigilias 13/54 excusatione: defensione Esc. d.I.1/40 execrati: abominati 78/164 exercere: ampliare 32/72

243

244

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

exercitia: uigilantia 78/2; 78/113 exercuit: fatigauit uel laceriauit 78/1 exibent: prestent Esc. d.I.1/107 exiberet: demonstrat 32/53 exigere: ducere 32/69 exigit: exposcit 78/167 exigunt: exposcunt 78/16 exilium: damnationem 13/153 existat: recedat Esc. d.I.1/170 exitia: discrimina, pericula 24/73 exitia: perditia 32/79 exitio: periculo 24/15 exolescant: euanescant AHN 1006 B/19 exoleuerunt: creuerunt uel defecerunt 78/112 exoleuit: exoleuit, euanuit 13/65 exorsus: locutus 32/58 expeditione: solutione 78/31 expeditionem: uelocem 78/127 expeditionis: defectionis 78/67 experientia: cura cum diligentia Esc. d.I.1/207 experimenta: auxilia uel t[emta]menta 78/66 experiri: temtari 78/92 expers: extraneus siue probatus Esc. d.I.1/43 expers: non sciens 78/93 expetisse: quesissem 32/46 expoliata: ornata 32/199 expressit: demonstrat 32/122 exteriorem: forinsecum 24/43 extimans: perpendens 32/8 extimplo: statim, confestim uel festinanter 25/33; 76/33 extincta: occisa Esc. d.I.1/233 extorres: extranei 78/64 extortam: expulsam 78/153 extrinsecus: separatim 24/28 extrudere: ex(raspado)ere 24/53 extuantis: extuantis, fluctuantis 13/50 exuberantiam: abundantiam 32/67 exul: peregrinus 78/85 exulabat: exulabat, a patria pulsus, in exilium trusus erat 13/106 exulibus: extraneis uel peregrinis 78/101 exylio: damnatione 78/98

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

F facetam: facetam, peccatum 29/2 faciat: ambulet Esc. d.I.1/173 facile: expeditum uel uelocem Esc. d.I.1/45 factis: dictis Esc. d.I.1/163 facultas: possibilitas 78/40 facultate: possiuilitate 32/226 facultatem: grauitatem 32/42 facultatis: tarditatis 32/33 familiarior: multum amicus 78/78 familias: domus Esc. d.I.1/255 fatetur: fatetur, confitetur 13/73 fecundum: fecundum, abundantem 13/35 fedus: pacis uel pactus ad caritatem 24/91 fedus: turpis 25/6 femora: femina Esc. d.I.1/288 fenerator: fenerator et qui dat mvtuo et qui accipit Esc. d.I.1/278 ferculis: uasa 47/8 ferculum: discum uel missorium 24/102 ferme: ferme, plus minus 13/107 fermentum: id est dilectionem Esc. d.I.1/143 filactera: carmina uel cantica turpia siue uana Esc. d.I.1/59 fimbrias: oras uestimentorum Esc. d.I.1/58 finem: perceptionem 32/76 fingere: fingere, formare 13/53 fingunt: conponens Esc. d.I.1/293 fiunt: transeunt 25/17; 76/17 flagitiis: uitiis AHN 1006 B/16; AHN 1006 B/20 flagitiorum: uitiorum AHN 1006 B/29 flaminem: flaminem, idest sacerdotem idolorum 29/17 flaminem: flaminem, sacerdotem 29/19 forcipem: (raspado)ntia 24/114 fore: fore, esse 13/12 fortasse: fortasse, forte 13/33 forte: potus 32/141 foti: nutriti uel satiati 78/102 fraglantius: fulgentius 32/165 fretum: ausum, fortem 78/74 frugalitate: temperantia 24/29 frustra: frustra, sine causa 29/8 fueramus: debueramus 32/146

245

246

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

fugatiue: tincte 32/177 fulcire: donare Esc. d.I.1/65 fulgore: colore 32/176 fulmentum: fulcimentum 24/11 fulta: ausiliata Esc. d.I.1/77 fuscatiue: tincte 24/8

G gerit: facit 32/93 gerula: gerula, id est qui te nutribit BNM 6126/2 gessimus: gessimus, abuimus Esc. d.I.1/222 gestiunt: cupiunt Esc. d.I.1/292 gignitur: gignitur, generatur 13/23 glomeraret: glomeraret, congregaret 13/11 gubernandi: inperandi 32/180 gurges: undas AHN 1006 B/25

H haud: haud, hic pro non posuit 13/85 haud: non 47/3; 47/4 Heli: Heli, Deus meus, sirum est non hebreum, inde hebrei Christum in cruce dicentem: He˛li, He˛li, non intellexerunt et dixerunt: numquid Heliam uocat iste 22/4 hercules: eunucus 78/12 hoberit: vid. nil hoberit honestiores: compositores Esc. d.I.1/186 hortatur: prouocat Esc. d.I.1/10 hyatus: hyatus, profundum 13/145

I iactantie˛: iactantie˛, uaneglorie˛ 13/63 iactus: iactatus 32/121 iacula: lancea AHN 1006 B/27 iaculis: iaculis, sagittis 13/36 idiotas: inscios 32/88 idoneus: sufficienter Esc. d.I.1/253 idonitas: bonitas 32/233 igitur: ideo 13/150 ignominia: fama mala 78/137

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

ignominiam: malam famam 78/47 ignotorum: non cogniti 78/123 immo: magis quam magis 78/120 immo: vid. quin immo impressa: signata Esc. d.I.1/5 in conflicto: in pugna 78/88 in exacerbatione: in afflictione AHN 1006 B/3 in procintu: in exitu 78/181 in promtu: in manifesti 32/228 in sublime: in sublime, in alto 13/119 inbutum: institutum uel informatum uel doctrinatus 5/5 incepti: incoati uel destinati 78/161 incertos: dies obscuros solis 32/73 incesta: inlicita uel criminosa Esc. d.I.1/31 incestis: incriminis Esc. d.I.1/282 incircumspecta: considerata 78/32 incitamenta: festinamenta 78/50 incolomem incolomem, sanam 13/82 increpa: corrige Esc. d.I.1/179 incubuit: fuit uel insistit 78/83 incumbere: adplicare. Ingruere Esc. d.I.1/146 incurrere: cito intrare 32/56 incurrerent: caderent 32/133 incurrunt: intrant 32/134 incursum: perturbationum 32/126 incusari: perturbari 32/169 indagare: inuestigare 24/10; 24/77 indagine: inuestigatione 24/66 inde pede: in torto Esc. d.I.1/6 indepti: lucrati 32/195 indicas: inponas 24/79 indicet: indicatores Esc. d.I.1/165 indignationem: iracundiam 32/144 indiscreta: indisrupta uel magna, dura 78/200 indiuiduum: inseparabile 32/48 indixit: reddat (?) 5/4 indole: indole, progenie 29/16 indulta: donata 24/71; Esc. d.I.1/55 indultum: donatum 24/32 industria: studium, guilam, prouidentia 24/65 industrius: egregius 32/60 indutias: spatia uel mora 24/25

247

248

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

inedia: non manducio 32/82 inepta: stulta 24/14 inepte: stulte 24/61 ineptum: stultum uel non rectum Esc. d.I.1/41 inereat: adiungat 32/125 inermesque: sine armis 78/9 inerti: pigri 24/38 inextimabilis: inconsiderabiles 32/19 inextricabilem: errorem 78/128 infausto: fravdulenta Esc. d.I.1/7 infectam: tinctam 32/211 infimum: minimum 32/160 infitiantem: infitiantem, crimen inferri aut negari 13/118 infolis: ornamentis 78/141 ingenii: nature 32/17 ingentem: ingentem, grandem 13/10 ingenti: ingenti, inmanem 13/63 ingrata: sine ulla gra[tia] 78/51 inimicum: maleficum 13/105 inire: inire, inquo[are] 13/128 inliciantur: inducantur 27/2 inmanem: inmanem, grandem 13/87 inmensum: magnum 32/15 inminente: insequente 78/177 inminet: propinquat AHN 1006 B/31 innitendo: insistendo uel confidendo 32/140 inniti: confidentes 24/34 inniti: incipi 32/188; 32/192 inolita: innotata 24/113 inoliti: incogniti 24/21 inopinatu: non sperato 78/156 inpendimus: donamus 32/81 inpendit: donabit Esc. d.I.1/86 inpenditur: donatur 53/6 inperito: inscio 32/22 inplicati: inligati 32/215 inposiuilia: grauissima 32/38 inpromtu: manifesta 25/22; 76/22 inproperio: maledicto, obproprio 24/109 inprouiso: subito uiso 78/8 inpune: sine pena 25/45 inpurus: sordidus 47/9

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

inquietissimam: afflictam 78/96 inquio: inquio, dico 13/68 inquit: inquit, dixit 13/25 inreta: concitatam uel circumdatam 78/134 inretire: inretire, suadere 13/60 inrident: insultent Esc. d.I.1/123 inseruit: inseruit, inmisit, iungit uel dixit 38/3 insidiari: fraudari Esc. d.I.1/124 insimulatione: accusatione, crimine 78/72 insitam: infixam uel inseminatam 78/84 insontem: innocentem 13/154 inspectio: inspectio, inuestigatio 25/11; 76/11 instanti: festinanti 32/70 instar: instar, similitudo 13/126 instar: similitudo Esc. d.I.1/153 instigat: incitat 24/16 instituere: ponere 32/151 instituta: precepta 32/27 institutio: eruditio 24/18 instructi: armati Esc. d.I.1/204 instruit: componet Esc. d.I.1/151 instrumenta: adiutoria 32/157 intendebatur: stimulabator 32/194 intenta: posita 32/202 intentior: acutior uidens 32/166 intercapedines: parietes 78/28 intercapedo: inter spatium 78/159 interiectu: interposito 78/111 interim: modo 32/7 interioris: secretas Esc. d.I.1/229 interitu: perire Esc. d.I.1/275276 interitus: peritus Esc. d.I.1/261 interpellaberit: inp[edi]erit 32/186 interpellari: inpediri uel inpugnare 32/170 interpelletur: inpedietur 32/167 interpolata: fugata 24/103 intestinum: intimum siue domesticum 24/40; 24/98 intonuerant: uocem miserunt AHN 1006 B/30 intorquere: conuertere 32/113 intuitu: uisu 32/28 intumesceret: inflaret 47/14 inuadit: accepit 78/68

249

250

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

inuasit: intrauit 78/49 inuexit: inportauit 78/57 inuisere: inuisere uisitare 13/93 ironicus: pauciloquium AHN 1007 B/9 irretitum: captiuum uel inligatum 24/4 irrita: uana Esc. d.I.1/23 irritationum: inundationum 24/107 irritatur: non est intentiosus 32/207 iudex: pribatus, arbiter Esc. d.I.1/112 iugi: iugi, frequenti 13/76 iugi: perseuerare (?) Esc. d.I.1/254 iure: iuste 32/10 ius: lex, scriptura, equitas uel potestas 44/3 iussio: precepto Esc. d.I.1/142 iussione: preceptione Esc. d.I.1/209 iussione: preceptum Esc. d.I.1/274

K katerbis: multitudo hominum Esc. d.I.1/79

L labe: labe, morbus 13/22 labefactare: labefactare, conquasasare (sic) uel euertere 13/31 labem: mortem uel crimen, ruinam 78/163 labor: pena 32/105 lacedemoniis: id est spartanis 78/65 lacedemoniorum: spartanorum 78/71 lacedemonios: spartanos 78/79 lamie: genus monstri 24/57 lamie: genus mostri 32/241 lance˛: patelice æquo pondere mensure˛ AHN 1007 B/6 lapillos: lapides minutos AHN 1007 B/20 latebris: latebris, locis occultis 13/120 latent: abscondent Esc. d.I.1/106 latenter: absconditvs Esc. d.I.1/111 latria: latria, serbitus, quia Deus colitur 29/31 lebare: gestare Esc. d.I.1/48 legatos: missos Esc. d.I.1/9 lembo: lembus, nauis parba 13/111 lentescere: mollescere 32/181

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

251

letali: mortali 24/24 libertas: ingenuitate 24/95 libet: placet Esc. d.I.1/126; Esc. d.I.1/172 licet: aduerbium, permittentes 24/68 linea: ordine 32/114 liquido: manifesto 24/56 liuidinem: praba cupiditatem Esc. d.I.1/285 loquutiones: vid. tropice loquutiones lucra: fructum laboris 24/115 ludos: luda scenica dicuntvr qui per comedios, seriones, temelicos et mimos per uoces, saltationes, lirys, organis uel uariis artibus agitatvr 29/9 lugubri: luctuosi Esc. d.I.1/28 lugubriter: planctuose 24/17 luridi: pallore deformes 13/108

M macinamento: uictoria uel mala cogitando 78/168 madidus: madidus, humidus 13/128 magnificentiam: honorificentiam 32/129 magnopere: magnopere, maiore opera 13/61 maluit: uoluit 24/88 mancipare: commendare uel adunare 32/99 materia: forma 32/21 materias: silbas 32/204 matertera: soror matris Esc. d.I.1/19 meauilibus: transeuntibus 78/26 meminere: in mente abere Esc. d.I.1/140 meminere: scire Esc. d.I.1/188 metator: preparator 78/180 mirifice: mirabile 5/3 miscens: turbens Esc. d.I.1/180 miserebitur: misericordia abuit Esc. d.I.1/60 mitis: mansuetus AHN 1006 B/32 mitticon: miticon, fabulosum 29/25 modo: consuetudine 32/25 modum: in mensura 32/66 modum: mensura AHN 1006 B/14 moenibus: moenia, ornamenta ciuitatum 29/11 moles: labores anxiosas 78/34 moles: persecutiones 78/131 moliatur: preparetur 78/169

252

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

molietur: laboretur 32/155 moliretur: pararetur 78/195 moliretur: paratur uel componatur 78/46 molitus: paratus 78/199 monas: monas grece, latine unum dicitur 38/4 monetam: azecam Esc. d.I.1/295 monogami: monogamus, unius uxoris uir BNM 6126/6 monogamiam: uidua semel nupta AHN 1007 B/3 monstris: signis, fedis 78/158 more: usuale Esc. d.I.1/279; Esc. d.I.1/291 moribus: consuetis Esc. d.I.1/192 moribus: usualis Esc. d.I.1/149 multari: damnari uel occidi 32/216 munimina: fabricamenta 78/97

N nancta: inuenta 47/7 nasciscuntur: nasciscuntur idest inueniuntur 5/9 nataque: nascentium 39/7 ne timeas: ne metuas 13/138 nebulonis: nebulonis, latronis uel innocentis 29/28 necdum: necdum, non aduc 13/57 necnon: pari modo 32/78 neglexerit: non curaberit Esc. d.I.1/267 nemora: nemora, frondosa arboreta 13/77 nemora: nemora, inter frondosas arbores 13/1 neophitum: recens ueniens ad fidem Esc. d.I.1/17 nequa: pessimus 32/182 netum: netum, filatum 25/32; 76/32 nexibus: ligaminibus 32/34 nicilominus: nicil minus 13/103 nil hoberit: non nocerit 32/149 nimirum: profecto Esc. d.I.1/92 nitendo: laborando 32/104 nitescit: splendescit Esc. d.I.1/78 nitor: tribulor AHN 1006 B/21 noberamus: cognosceramus 32/50 noberca: uxor patris secunda Esc. d.I.1/281 non ambigo: non dubito 24/108 non priuari: non separari 53/11 normam: ordinem 32/108

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

norunt: noberunt 24/81 nota: dubia 76/1 nouercam: patris uxor secunda Esc. d.I.1/47 nuda: aperta 25/21; 76/21 numulariorum: numorum prerogator Esc. d.I.1/97 nutanter: dubitante 27/1 nutu: nutu, uolumtate 13/48

O ob: propter 32/87 obantes: gaudentes Esc. &.II.5/2 obducta: cooperta 32/214 obice: anteparanza 78/146 obliquam: circumdatam 78/172 obliquat: conuertit uel circumdat 78/170 obreptione: adprensione 78/116 obriguisse: stupefacere 78/155 obruere: obruere, obprimere 13/34 obrutus: mergitus AHN 1006 B/13 obscena: turpis uel miseri 78/121 obsecra: supplica Esc. d.I.1/178 obses: sequester 78/132 obsessus est: circumdatus uel possessus 78/54 obsidio: circumdatio uel possessio 78/13 obsidionem: circumdationem 78/55 obstinatione: duritia 24/30 obstinatum: obpositum 78/188 obteguntur: cooperiuntur 25/20; 76/20 obtemperantis: obedientis 32/222 obtentu: prenditione 32/150 obtineret: acapdtare 32/94 obtutvs: uisus 32/107 occius: occius, uelocius 13/91 occultum: absconditum Esc. d.I.1/212 octogamis: octo nubtiis uicibus AHN 1007 B/8 offenderet: impediret 78/196 offendiculis: de(borroso) 78/191 offocatam: ofuscatam 32/210 omen: augurium 25/40 onagros: ezebros 25/37 opacus: condensus 25/13; 76/13

253

254

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

opere: necessarium 24/45 opimam: magnam 78/151 opinata: opinata, estimata avt suspicata 13/59 opinati: arbitrati 78/90 opinionibus: suspectionibus 24/49 opinionis: opinionis, suspicationis 13/75 oppidum: oppidum, urbem 13/44 oppresserit: occiderit Esc. d.I.1/277 opulentissimum: grandissimum 47/1 oraculo: adlloquio 78/204 orbita: semita Esc. d.I.1/8 oriri: nasciri Esc. d.I.1/185 orrere: callare (?) Esc. d.I.1/228 orror: feditia 32/84 ostentati: ualde extenditi 78/10

P palpitantem: trementem 78/39 pandere: pandere, aperire 13/5 panderetur: panderetur, aperiretur 13/102 paraca(interlineado: ra)ximo: fraudulenta forma diaboli 24/6 paradisus: [pa]radisus [gr]ece, [eden ebra]ice, [ort]us deli[ciarum lat]ine Esc d.I.1/1 paradisus: grece, latine ortus, idest et eden, id est delitie 53/9; AHN 1007 B/16 parascefen: idest preparatio qui fit pro sabbato 22/6 parta: adquisita 24/51 paruipendens: solbens Esc. d.I.1/196 pascha: pascha, transitus, paraschefen, pre˛paratio 25/30; 76/30 passim: palam uel sparsi 78/100 passim: passim, ubique 13/131 passim: pleneramienter 24/12 passim: ubique uel uulgariter 32/52 pateram: fialam 47/2 patrabit: fecit 78/119 patrantur: perficiantur 32/161 patriarca: patriarca, patrum princeps 13/56 patrvis: de tyo 25/34 pedagogo: custus 22/8 pedagogus: magister puerorum 24/41 pede: vid. inde pede

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

pelli: pelli, expelli 13/27 pena: iuxta Esc. d.I.1/156 pene: circa 24/87 pene: prope 32/14 penetrarent: intrent AHN 1006 B/28 pepercit: tradidit AHN 1006 B/1 per pragmaticum: per absolution[em] Esc. d.I.1/46 percenseo: considero 78/149 percontantem: percontantem, interrogantem 13/74 percussorem: iactatus Esc. d.I.1/135 pergere: uergere 38/5 peritiam: scientiam 32/112 peritissimis: doctrinis 32/197 periurare: pergerare 39/6 perniciosa: malitiosa Esc. d.I.1/32 perniciosam: malitiosam AHN 1006 B/22 perniciosas: perniciosas, ualde nociuas 13/98 perniciosum: perdicioso 32/124 pernicitate: pernicitate, uelocitate 13/45 perorrescunt: contremescunt 32/75 perpensum: examinatum 32/4 perperam: malitiam 32/208 perperam: peruersam 32/139 perpeti: sustinere 78/62 perpeti: uelociter 25/26; 76/26 pertinacia: inpudentia 24/31 pertinaciter: dure perseuerans 78/138 perurgueri: apretare 32/234 phisicon: fisicon, naturale 29/26 pignora: reliquie˛ 13/151 pinus: nauis 25/24; 76/24 piratarum: piratas, latrones marini qui naues incendunt 29/23 piratas: piratas, latrones 13/112 plerosque: mvltos Esc. d.I.1/95 plerosque: plerosque, multosque 13/28 pollicetur: promittetvr Esc. d.I.1/75 pollicitationibus: pollicitationibus, promissionibus 13/26 polluerint: fulserint 24/82 pontum: mare 25/23; 76/23 portant: (ilegible)scant Esc. d.I.1/90 possideat: adprehendat 32/95 possideat: teneat 32/152

255

256

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

potientur: obtinent uel fruuntur 32/117 potissimum: meliorem, obtimum 32/9 potitus: potitus, idem fruitus uel adquisitus 29/6 potius: consecutvs, melius Esc. d.I.1/220 potius: vid. quin potius pragmaticum: vid. per pragmaticum pre˛beatur: prestatvr Esc. d.I.1/176 prebetur: donatvr Esc. d.I.1/101 precedit: anteuadit 32/92 preceps: festinus AHN 1006 B/10; Esc. d.I.1/87 precipiunt: hoccupabunt (sic) Esc. d.I.1/104 precipue: maxime 32/218 pre˛cipue: obtime 78/42 pre˛cipue: precipue, maxime 13/84 precipue: uelox Esc. d.I.1/208 predia: fundi, possessione uel uillas Esc. d.I.1/4 prediorum: ereditariorum 32/128 preditus: preditus, ornatus 5/8 preditus: preditvs, potens uel structvs 24/76 preesse: prior super esse Esc. d.I.1/139; Esc. d.I.1/158 prelati: ampliori Esc. d.I.1/125 premia: munera 24/9 preponunt: ordinant 32/100 presente: future Esc. d.I.1/231 pre˛sertim: pre˛sertim, certe 13/13 pre˛sertim: presertim, propterea 13/104 presidi: rector prouincie 22/1 pretermissum: fractum uel disruptum seu dimissum 32/145 pretextu: vid. su pretextu pretorio: miraculum ubi res discutiuntur a regibus 22/3 preuenti: nos inpediti 32/142 preuigna: ante nata Esc. d.I.1/280 preuilegia: propria lex Esc. d.I.1/54 preuilegiis: priuata l[ex], priuata di[gnitas] que˛ nostri iur[i sunt] Esc. d.I.1/53 pribantur: fravdantvr Esc. d.I.1/105 pribari: fraudari Esc. d.I.1/103 pridem: pridem, preterito tempore 13/122 priuari: vid. non priuari priuatio: betatio 32/83 priuatus: priuatus, alienatus 13/16 priuilegio: ordine uel lege 24/97 procaxa: inportunus uel cellerimus 78/144

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

procellarum: [t]empe[sta]s AHN 1006 B/5 procelloso: tempestate Esc. d.I.1/236 procerum: procerum, principum, uiri electi 13/137 procintu: vid. in procintu procliuius: facilius 32/225 procul: procul, longe 13/20; 13/101 prodere: predare 78/86 prodictio: demonstratio 78/171 prodictionis: tradictionis 78/104 prodigium: damnum malum 78/130 proditione: publicatione, demonstratione 78/20 proditionis: manifestationis 32/55 proditum: addunatum Esc. d.I.1/266 profanum: contemtum Esc. d.I.1/243 profecto: sine dubio Esc. d.I.1/127 proferri: dicere 32/39 profugis: porro fugatis a patriam suam 29/20 promiserimus: scripserimus 32/6 promtu: vid. in promtu promulgauerit: predicauerit (?) uel dixerit Esc. d.I.1/42 promunturium: ripas 78/175 propensius: uehementius 32/183 propositum initium 32/80 propositum: ceptum 32/118 proposse: pro possibilitate 13/156 propter: propter, iuxta 13/123 prorsus: ad ex toto Esc. d.I.1/283 prorsus: prorsus, omnino 13/86 proscriptione: ordinatione 32/191 prosiliti: prosiliti, aduene Esc. &.II.5/3 prosunt: succurrunt 53/8 protinus: cito 13/149 prouentus: profectus 32/239 pubetenus: pubetenus, usque ad inguinem 13/90 pudoris: onestis AHN 1006 B/9 punica uella: pugna de Affrica 78/166 pupillum: paruum Esc. d.I.1/67 puplum: arbor est alta 22/7 puppem: puppem, posteriorem partem nauis avt ipsa nauis 13/113 puri: putri Esc. d.I.1/235 pyre˛: struem lignorum 24/89

257

258

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

Q qualitate: specie 32/201; 32/212 quemadmodum: sicut 76/3 Esc. d.I.1/ questiones: causas Esc. d.I.1/21 questiosius: abundantius 32/96 questus: ganatus 32/77 qui: qum 5/7 quin: quin, si uero 13/30 quin immo: quin immo, magis e˛tiam 13/58 quin potius: quin potius, magis magisque 13/18 quippe: certe Esc. d.I.1/116 quippe: modice Esc. d.I.1/210 quod: propterea 32/132 quoddammodo: aliquo modo 32/30 quondam: aliquando Esc. d.I.1/131 qvestum: vid. ad qvestum

R re: culpa Esc. d.I.1/35 recondas: reponas Esc. d.I.1/249 recondimus: reponimus Esc. d.I.1/250 recuperate: eficiente uel recepte 78/107 redditorem: prestatorem Esc. d.I.1/73 redduntvr: facti sunt 32/136 redimitus: redimitus, coronatus 13/115 referat: renuntiat Esc. d.I.1/215 referatur: reportant 76/4 referendarius: signifer uel dux belli 13/148 referta: plena Esc. d.I.1/93 relegauit: exilio dedit 78/182 relinquens: dimittens Esc. d.I.1/263 remeabant: remeabant, reuertebant 13/135 remotiora: absconsa 47/6 remotis: absconsis Esc. d.I.1/223 reor: arbitror 24/52; 24/92 repagula: repagula, retinacula 13/134 repositos: infixos Esc. d.I.1/108 rerum: arbitrium Esc. d.I.1/145; Esc. d.I.1/219 rescisso: id est cognoscito Esc. d.I.1/29 reserbamus: custodiamus Esc. d.I.1/284

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

residuis: aliquis 5/5bis retribuisti: restituisti 39/8 reuelabitur: manifestabitur Esc. d.I.1/213 rite: recte 25/4; 76/5 ritus: cultus uel sacrificium Esc. d.I.1/27 robora: firma Esc. d.I.1/64 rudimentis: nouitatibus 32/47 rudis: nouis AHN 1007 B/1

S sacramento: vid. de sacramento sacras: sanctas Esc. d.I.1/11 sacris: sanctis Esc. d.I.1/150 sagax: astutu (sic) uel uigilans 24/106 salo: mare 25/25; 76/25 saltem: certe uel habundanter 24/26 saltem: uel nunc 24/44 saltim: certe uel aut 24/112 saltim: habunde uel certe 24/100 salubriter: bonum, utile Esc. d.I.1/214 salubrius: bonum Esc. d.I.1/218 sane: certe 32/3 sarcitum: ponderatum 32/2 satellitibus: satellitibus, ministri scelerum 13/2 satius: melius 78/63 saucietatem: uulnera AHN 1006 B/26 scalpello: ferrum scriptorum acutum ex una parte 32/130 scandere: scandere, ascendere 13/110 scatentibus: ferbentibus uel manantibus 78/14 scelera: luxuria AHN 1006 B/15 scene: scene, ludus mimicus 13/37 scilicet: certe 32/16 sciscitari: interrogari 13/155 scortatorem: meretricum amator AHN 1007 B/5 sectantes: persequentes 78/183 sectari: inmitari uel secutari 32/12 secundos: bonos 32/240 sedictione: perturbatione 78/185 seditio: discordia uel uel (sic) perturbatio 78/192 seditionum: perturbationum, discordiarum Esc. d.I.1/22 sedulitas: perseuerantia 32/224

259

260

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

segnior: neglegentior 78/25 seiunctis: iniunctis, disiunctis Esc. d.I.1/49 sententia: uerba 32/40 sententie: consilium uel decretum Esc. d.I.1/69 sepius: frequenter Esc. d.I.1/256 septi: septi, circumdati 13/32 sepulchrum: a sepulto dictum 53/5; AHN 1007 B/15 sepultare: sepultus, sine pulsu et palpatione si(borroso), idest sine motu 53/2 sepulture: sepultus, sine pulsu et palpatione [s]it, id est sine [motu] AHN 1007 B/12 sescum: sescum, dimidium 25/1 seu: seu, siue 13/52 seuerus: iratus 47/16 sexcupla: sexcum enim dimidium dicitur 25/2 sicilicus: medietas pars sicli 25/8; 76/8 sidera: sydera, ce˛li luminaria 13/51 simplicioribus: bonus Esc. d.I.1/162 sin: si non sic Esc. d.I.1/174 sin: sin, si non 13/3 sinire: permittere Esc. d.I.1/262 sinodale: congratio (sic) senum, cetus uel comitatus 5/1 sinodociis: id est congregationibus Esc. d.I.1/298 siue: seu 24/70 solacio: consueto Esc. d.I.1/203 sollemnitatem: legem 32/143 sollicitudinem: anxietatem Esc. d.I.1/197 sollicitus: anxiatus Esc. d.I.1/201 sontes: sontes, nocentes 29/7 sopirentur: extingueretur uel adgrabarentur 78/198 sordidatum: turpem Esc. d.I.1/265 sospitem: sospitem, sanam 13/100 spectatorem: anteuisorem 78/81 spreta: contemta 78/187 spungiam: pungia appellata quod aquas sufflando fundata super arundine namque posita 22/5 squalore: inquinatione 24/1; 32/171 squalore: sicci[tat]e 32/89 statim: uelociter Esc. d.I.1/216 statuam: statuam, ponam Esc. d.I.1/226 stimulatus: incitatus 78/24 stimulus: libido carnis 39/10 stipantur: stipatur, circumdatvr 13/69

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

261

stipendia: lucra 32/135 stole: matronale operimentum; latine stola non dicitur sed grece, quod superemititur; uulgo mauorte quasi Martem; signum maritalem, caput mulieris uir est 53/12; AHN 1007 B/17 strage: strage, cede uel multitudo cadauerum 29/5 strage: strage, multitudo 13/117 strages: strages, corpora 29/21 stragie: stragie multitudinem occisorum uel cadaberum 78/205 strenuus: fortis 78/103 su pretextu: sub uelamento 32/179 suabius: dulcius 32/44 suadens: castigans 78/45 suasionibus: dulcedinem Esc. d.I.1/193 subcisiua: subcisiua, subsequntia 29/30 subdiderit: substiteret Esc. d.I.1/234 subditur: subponitvr Esc. d.I.1/167 subigit: domat 32/65 subito: repente Esc. d.I.1/211 sublime: vid. in sublime subolis: subolis, filiis 13/39 subprestitione: superflua aut superba institutionis obseruantia 24/84 subrigeretur: humiliaretur 78/37 subruit: subruit, subuertit 13/71 substantie: nature Esc. d.I.1/198 subter: subtvs Esc. d.I.1/269 subuenire: consolare Esc. d.I.1/63 subuenite: consolate Esc. d.I.1/70 sues: porcos 13/41 sues: sues idest porcus 38/1 sufficit: efficit uel subministrat 24/35 suffulcit: subportat 32/230 sugerente: consiliante 32/13 suggesserunt: indicant 32/174 sulcunt: diuidunt 25/29; 76/29 sumptus: manducationes 78/75 supercilio: elatio 39/2 superstitiosis: stultus uel falsus et otiosus 39/4 supplantat: decipit 32/187 supplantatione: fraudatione 32/26 supplicatio: postulatio 56/1 supplicium: penas Esc. d.I.1/227 suprestis: superuibens 78/94

262

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

suscensente: irascente uel inputante 24/94 suspexit: cogitauit 78/203

T tacta: volumtarie tacta interiit 78/178 talenta: libra 32/127 talenta: talentum V D C XUI solidus 39/1 tandem: ad extremum 32/57 tantis: tantis, tam magnis 13/127 tantundem: ibsum eadem Esc. d.I.1/152 telis: armis AHN 1006 B/7 telorum: multitudo armatorum 78/145 temerarius: faciliosus Esc. d.I.1/39 temerarius: ingeniosus AHN 1007 B/10 temperat: abstinuit Esc. d.I.1/80 temptant: perquirent (?) Esc. d.I.1/34 temulentus: ebrius uel turbatus 24/105 tenax: cupidus AHN 1006 B/12 tendere: pergere 32/98 tenore: ordine Esc. d.I.1/57 tenuitas: paruitas 32/1 teorice: contemplatiba 32/45 terga: posesiora (sic) eius AHN 1007 B/2 tergo: posterior pars Esc. d.I.1/289 terror: timor Esc. d.I.1/94 terroribus: metuendus Esc. d.I.1/181 testudinem: coniunctionem 78/173 teterrimum: satis niger Esc. d.I.1/206 theologie: theologia, ratio 29/24 theoteta: theotecta, idest diuinitas siue dictas 29/27 timeas: vid. ne timeas timpus: timpus est pars capitis quod in uulgo templa dicitvr 13/146 tipis: figuris 25/38 tolerant: sustinent Esc. d.I.1/89 torbi: torbus, asper uultu 13/7 torpor: torpor, pigritia 13/55 torridus: siccos 32/63 tractandi: portare 32/111 traditionum: castigationum 32/29 tragohedie˛: tracoedi sunt qui antiqva gesta uel facinorum sceleratorum regum luctuoso carmine spectante populo concinebant 29/13

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

traiciantur: inserantur132 trames: semite siue calles 25/10; 76/10 tramitem: uiam 32/101 tranquillam: tranquillam, lenem 13/88 transcendit: transportare Esc. d.I.1/130 trapezete: dinumeratores 24/3 trapezite: numularii 32/175 tremisses: id est unus argeteus Esc. d.I.1/294 trigamis: tribus nubtiis AHN 1007 B/7 tropice loquutiones: transformationes 25/18; 76/18 trutinande: pesso 24/116 trutinantes: pensantes 24/7 tugurium: casa pauperis parua 13/141 tum: tum, tunc 13/81 tum: tunc 32/115 tumulato: quasi tumens telus 53/3; AHN 1007 B/13 turbo: turbo, uenti uorago 13/80 tutos: tutos, securos 13/109 tutus: tutus, securus 13/89

U uber: plenera 78/124 ulciscitur: uindicatvr Esc. d.I.1/109 ultimas: extremas 76/2 Esc. d.I.1/ ultime: ultime, postreme 13/19 ultimo: postremo Esc. d.I.1/221 ultro: ultro, uoluntarie 13/14 ultro: uolumtarie AHN 1006 B/23 ulule: aues nocturne 24/58 ulule: aues nocturnos 32/242 uniri: adiuncti uel unitum esse 24/55 uspiam: uspiam, alicubi 29/1 usuras: peculiares Esc. d.I.1/52 usurpant: contaminant 78/165 usurpata: contaminata, nominata 24/96 utilitatis: profecto Esc. d.I.1/147 utique: certe Esc. d.I.1/133 utrarumque: et horum et illorum Esc. d.I.1/144 utrum: si 32/5; 32/41

263

264

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

V uastissima: magna 32/35 uastissime: amplissime 32/85 uectigalem: mercatum 78/5 uectigales: tributeros 78/140 uegentibus: ualentibus 78/118 ueicola: carruka 47/11 uella: vid. punica uella ueluum: uestie maris 47/13 ueriti: dubitati 78/17 uero: certe 32/235 uesano: uesano, non sano 13/79 ueteranorum: ueteranorum, seniorum 13/140 uictus: superatus Esc. d.I.1/232 uidelicet: certe uel recte 24/13 uidelicet: uidere licet Esc. d.I.1/99 uim: forte 47/10 uiolaberit: rapient Esc. d.I.1/272 uiolenter: fortiter 44/2; fortiter Esc. d.I.1/287 uituperabiliter: in(crepan)te 32/217 uituperauilem: maledictum 32/193 uorago: submersio uel absorsio 25/41 uota: sollemnia Esc. d.I.1/259; Esc. d.I.1/290 uulgi: mvltitudo populi Esc. d.I.1/129

BIBLIOGRAFÍA

ALONSO 1986: M. ALONSO, Diccionario medieval español, 2 vols., Salamanca, Universidad Pontificia, 1986. ALTURO 1996: J. ALTURO I PERUCHO, “Un Seduli amb glosses de Remi d’Auxerre copiat a començos del segle X (a Barcelona?)”, Analecta Sacra Tarraconensia, 69 (1996), págs. 5-28. AYUSO 1957: T. AYUSO MARAZUELA, Biblia Polyglotta Matritensia. Psalterium uisigothicum-mozarabicum, Madrid, CSIC, 1957. BEZLER 1998: F. BEZLER (ed.), Paenitentialia Hispaniae, Turnhout, Brepols, 1998 (CCSL CLVI A). BISCHOFF 1993: B. BISCHOFF, Paléographie de l’Antiquité romaine et du Moyen Âge occidental, París, Picard, 1993. BLAISE 1975: A. BLAISE, Lexicon latinitatis medii aevi, Turnhout, Brepols, 1975. BLAISE 1986: A. BLAISE. Dictionnaire latin-français des auteurs chrétiens, Turnhout, Brepols, 1986. BOYNTON 2002: S. BOYNTON, “A lost mozarabic liturgical manuscript rediscovered: New York, Hispanic Society of America, B2916, olim Toledo, Biblioteca Capitular, 33.2”, Traditio, LVII (2002), págs. 189-215. CASTELL 1996: V. CASTELL MAIQUES, Proceso sobre la ordenación de la Iglesia Valentina, 2 vols., Valencia, Corts Valencianes, 1996. CASTRO 1991: A. CASTRO, Glosarios latino-españoles de la edad media, Madrid, CSIC, 1991. CGL: G. GOETZ, Corpus Glossariorum Latinorum, 7 vols., Leipzig, Teubner, 18891923 (hay reimpresión en Amsterdam, Adolf. M. Hakkert, 1965). COROMINAS 1980: J. COROMINAS - J. A. PASCUAL, Diccionario etimológico castellano e hispánico, 5 vols., Madrid, Gredos, 1980-1983. DÍAZ 1978: M. C. DÍAZ Y DÍAZ, Las primeras glosas hispánicas, Barcelona, Universidad Autónoma, 1978. DÍAZ 1979: M. C. DÍAZ Y DÍAZ, Libros y librerías en la Rioja altomedieval, Logroño, Instituto de Estudios Riojanos, 1979 (hay reimpresión de 1991). DÍAZ 1980: M. C. DÍAZ Y DÍAZ, “Agustín entre los mozárabes: un testimonio”, Avgvstinvs, XXV (1980), págs. 157-180. DÍAZ 1983: M. C. DÍAZ Y DÍAZ, Códices visigóticos en la monarquía leonesa, León, Centro de Estudios e Investigación San Isidoro, 1983. DÍAZ 1995: M. C. DÍAZ Y DÍAZ, Manuscritos visigóticos del Sur de la península. Ensayo de distribución regional, Sevilla, Universidad de Sevilla, 1995.

266

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

DÍAZ 2006: M. C. DÍAZ Y DÍAZ, Valerio del Bierzo. Su persona. Su obra, León, Centro de Estudios e Investigación San Isidoro, 2006. FÁBREGA 1953: A. FÁBREGA GRAU, Pasionario hispánico (siglos VII-XI), 2 vols., Madrid-Barcelona, CSIC, 1953-1955. FERNÁNDEZ FLÓREZ 1995: J. A. FERNÁNDEZ FLÓREZ - M. HERRERO DE LA FUENTE, Beato de Liébana, Madrid, Testimonio, 1995 (volumen que acompaña a la edición facsímil de códice Esc. &.II.5). GARCÍA DE DIEGO 1933: E. GARCÍA DE DIEGO, Glosarios latinos del monasterio de Silos, Murcia, Universidad de Murcia, 1933. GARCÍA TURZA 1997: C. GARCÍA TURZA - J. GARCÍA TURZA, El códice emilianense 46 de la Real Academia de la Historia, primer diccionario enciclopédico de la Península Ibérica. Edición y estudio, Logroño, Fundación Caja Rioja Real Academia de la Historia, 1997. GARCÍA TURZA 2000: C. GARCÍA TURZA - J. GARCÍA TURZA, “El glosario latino del códice emilianense 24 de la R.A.H.”, Investigación humanística y científica en La Rioja. Homenaje a Julio Luis Fernández Sevilla y Mayela Balmaseda Aróspide, Logroño, IER, 2000, págs. 107-135. GARCÍA TURZA 2003: C. GARCÍA TURZA, Las glosas del Códice Albeldense (Biblioteca del Real Monasterio de El Escorial, Ms. D.1.2). Edición y estudio, Logroño, Fundación San Millán de la Cogolla, 2003. GARCÍA TURZA 2004: C. GARCÍA TURZA - J. GARCÍA TURZA, El códice emilianense 31 de la Real Academia de la Historia. Edición y estudio, Logroño, Fundación Caja Rioja, 2004. GLOSARIO LATINO 2004: Glosario latino Ms. 31 Emilianense de la Real Academia de la Historia, Logroño, Fundación Caja Rioja, 2004. GOETZ, G.: vid. CGL. GONZÁLEZ RUIZ-ZORRILLA 1956: A. GONZÁLEZ RUIZ-ZORRILLA, “Oraciones «pro remissione peccatorum» de un Salterio español del siglo XI”, Hispania Sacra, IX (1956), 141-152. HERNÁNDEZ 1993: C. HERNÁNDEZ ALONSO - J. FRADEJAS LEBRERO - G. MARTÍNEZ DÍEZ - J. M. RUIZ ASENCIO, Las glosas emilianenses y silenses. Edición crítica y facsímil, Burgos, Excmo. Ayuntamiento, 1993. INVENTARIO 1987: Inventario general de manuscritos de la Biblioteca Nacional, vol. XI, Madrid, Ministerio de Educación, 1987. LINAGE 1973 A: A. LINAGE CONDE, Una regla monástica riojana femenina del siglo X: el «libellus a regula Sancti Benedicti subtractus», Salamanca, Universidad, 1973. LINAGE 1973 B: A. LINAGE CONDE, Los orígenes del monacato benedictino en la península ibérica, 3 vols., León, Centro de Estudios e Investigación San Isidoro, 1973. MANDOLFO 2004: C. MANDOLFO (ed.), Evcherii Lvgdvnensis Formvlae spiritalis intellegentiae. Instrvctionvm libri dvo, Turnhout, Brepols, 2004 (CCSL LXVI).

Glosas marginales de los manuscritos visigóticos de San Millán de la Cogolla

267

MARTÍN 2002: J. C. MARTÍN, La Renotatio librorvm Domini Isidori de Braulio de Zaragoza (+651). Introducción, edición crítica y traducción, Logroño, Fundación San Millán de la Cogolla, 2002. MARTÍNEZ DÍEZ 1992: G. MARTÍNEZ DÍEZ, “La tradición manuscrita del fuero de León y del concilio de Coyanza”, El Reino de León en la Alta Edad Media, vol. II, León, Centro de Estudios e Investigación San Isidoro, 1992, págs. 115-184. MENÉNDEZ PIDAL 2003: R. MENÉNDEZ PIDAL - R. LAPESA - C. GARCÍA - M. SECO, Léxico hispánico primitivo (siglos VIII al XII), Madrid, Espasa Calpe, 2003. MILLARES 1999: A. MILLARES CARLO, Corpus de códices visigóticos, 2 vols., Las Palmas, Gobierno de Canarias, 1999. OLARTE 1977: J. B. OLARTE RUIZ, “En torno a las glosas emilianenses”, Las glosas emilianenses, Madrid, Ministerio de Educación y Ciencia, 1977, 11-30. OROZ-MARCOS 1993: J. OROZ RETA – M. A. MARCOS CASQUERO (eds.), San Isidoro de Sevilla. Etimologías, 2 vols., Madrid, BAC, 1993-1994. PÉREZ DE URBEL 1950: J. PÉREZ DE URBEL - A. GONZÁLEZ Y RUIZ ZORRILLA, Liber Commicus. Edición crítica, 2 vols., Madrid, CSIC, 1950-1955. RUIZ 1997: E. RUIZ GARCÍA, Catálogo de la sección de códices de la Real Academia de la Historia, Madrid, Real Academia de la Historia, 1997. RUIZ ASENCIO 2002: J. M. RUIZ ASENCIO, “Libellus a Regula Sancti Benedicti subtractus. Bibl. Academia de la Historia, Emilianensis, 62”, C. GARCÍA TURZA (coord.), Los Manuscritos visigóticos: estudio paleográfico y codicológico. I. Códices riojanos datados, Logroño, Fundación San Millán de la Cogolla, 2002, págs. 175-200. SÁENZ 2006: R. SÁENZ PASCUAL, “Codex Aemilianensis”, en I. G. BANGO TORVISO (dir.), La edad de un reyno. Las encrucijadas de la corona y la diócesis de Pamplona. Sancho el Mayor y sus herederos. El linaje que europeizó los reinos hispanos, vol. I, Pamplona, Fundación para la conservación del patrimonio histórico de Navarra, 2006, págs. 63-65. SÁNCHEZ MARIANA 1978: M. SÁNCHEZ MARIANA, “Los códices emilianenses que poseyó Serafín Estébanez Calderón”, Revista de Archivos, Bibliotecas y Museos, LXXXI (1978), págs. 703-745. SILVA 2006: S. DE SILVA Y VERÁSTEGUI, “El Códice de Roda”, en I. G. BANGO TORVISO (dir.), La edad de un reyno. Las encrucijadas de la corona y la diócesis de Pamplona. Sancho el Mayor y sus herederos. El linaje que europeizó los reinos hispanos, vol. I, Pamplona, Fundación para la conservación del patrimonio histórico de Navarra, 2006, págs. 66-70. VÄÄNÄNEN 1988: V. VÄÄNÄNEN, Introducción al latín vulgar, Madrid, Gredos, 1988. VIVANCOS 1995: M. C. VIVANCOS, “Glosas de algunos manuscritos visigóticos españoles”, Archivum Latinitatis Medii Aevi, LIII (1995), págs. 153-186.

268

Miguel C. Vivancos, O. S. B.

VIVANCOS 1996: M. C. VIVANCOS, Glosas y notas marginales de los manuscritos visigóticos del monasterio de Santo Domingo de Silos, Silos, “Stvdia Silensia” XIX (1996). VIVANCOS 2004: M. C. VIVANCOS, “Circulación de manuscritos en la Edad Media: el caso de San Millán y Silos”, M. BIELAWSKI – D. HOMBERGEN (coords.), Il monachesimo tra eredità e aperture, Roma 2004 (Studia Anselmiana 140), p. 785-802. ZANGEMEISTER 1889: K. ZANGEMEISTER (ed.) Pauli Orosii Historiarum adversum paganos libri VII, Leipzig, Teubner, 1889 (Bibliotheca Scriptorum Græcorum et Romanorum Teubneriana). ZAPKE 2007: S. ZAPKE (ed.), Hispania Vetus. Manuscritos litúrgico-musicales: de los orígenes visigóticos a la transición francorromana (siglos IX-XII), Bilbao, Fundación BBVA, 2007. ZARAGOZA 1987: E. ZARAGOZA PASCUAL, Los Generales de la Congregación de San Benito de Valladolid (1801-1893), Silos, “Stvdia Silensia” XIII (1987).