Fen ve Teknoloji 6

Citation preview

Dr. Kemal Akkan BATMAN (Komisyon Başkanı)

Dr. Ayer BURKE Diren CİVA GÜNER Mevhibe B. HOCAOĞLU Salih SARPTEN Ömer ÖZKAN

Bu kitap, Milli Eğitim ve Kültür Bakanlığı, Talim Terbiye Dairesi tarafından ortaokullarda (Temel Eğitim İkinci Kademe) ders kitabı olarak geliştirilmesi uygun bulunmuştur.

Temmuz 2005 1. Baski Haziran 2006 2. Baski

Resimleyen :Mehmet İLKERLİ Grafik Tasarım :Erdinç İLKERLİ Kapak Tasarım :Mehmet - Erdinç İLKERLİ Dizgi :Ragıp GÖKSEL Ersin MUSA Düzeltme :Meltem TEKİN

Her hakkı saklıdır ve KKTC Milli Eğitim Bakanlığına aittir. Kitabın metin, soru, resim ve şekilleri kısmen de olsa hiçbir surette alınıp yayımlanamaz.

İSTİKLÂL MARŞI

Korkma, sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak; Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak. O benim milletimin yıldızıdır, parlayacak, O benimdir, o benim milletimindir ancak.

Bastığın yerleri "toprak!" diyerek geçme, tanı: Düşün altındaki binlerce kefensiz yatanı. Sen şehit oğlusun, incitme, yazıktır, atanı: Verme, dünyaları alsan da, bu cennet vatanı.

Çatma, kurban olayım, çehreni ey nazlı hilâl! Kahraman ırkıma bir gül! Ne bu şiddet, bu celâl? Sana olmaz dökülen kanlarımız sonra helâl... Hakkıdır, Hakk'a tapan, milletimin istiklâl!

Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki feda? Şüheda fışkıracak toprağı sıksan, şüheda! Canı, cananı, bütün varımı alsın da Huda, Etmesin tek vatanımdan beni dünyada cüda.

Ben ezelden beridir hür yaşadım, hür yaşarım. Hangi çılgın bana zincir vuracakmış? Şaşarım! Kükremiş sel gibiyim, bendimi çiğner, aşarım. Yırtarım dağları, enginlere sığmam, taşarım.

Ruhumun senden, İlahi, şudur ancak emeli: Değmesin mabedimin göğsüne namahrem eli. Bu ezanlar -ki şahadetleri dinin temeliEbedi yurdumun üstünde benim inlemeli.

Garbın âfâkını sarmışsa çelik zırhlı duvar, Benim iman dolu göğsüm gibi serhaddim var! Ulusun, korkma! Nasıl böyle bir imanı boğar, "Medeniyet!" dediğin tek dişi kalmış canavar?

O zaman vecd ile bin secde eder -varsa- taşım, Her cerihamdan, İlahi, boşanıp kanlı yaşım, Fışkırır rûh-ı mücerred gibi yerden na'şım; O zaman yükselerek arşa değer belki başım.

Arkadaş! Yurduma alçakları uğratma, sakın. Siper et gövdeni, dursun bu hayâsızca akın. Doğacaktır sana va'dettiği günler Hakk'ın... Kim bilir, belki yarın, belki yarından da yakın.

Dalgalan sen de şafaklar gibi ey şanlı hilâl! Olsun artık dökülen kanlarıının hepsi helâl. Ebediyen sana yok, ırkıma yok izmihlâl: Hakkıdır, hür yaşamış, bayrağımın hürriyet; Hakkıdır, Hakk'a tapan, milletimin istiklal!

Mehmet Âkif ERSOY

Ey Türk gençliği! Birinci vazifen, Türk istiklâlini, Türk cumhuriyetini, ilelebet muhafaza ve müdafaa etmektir. Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegâne temeli budur. Bu temel, senin, en kıymetli hazinendir. İstikbalde dahi, seni bu hazineden, mahrum etmek isteyecek, dahili ve harici, bedhahların olacaktır. Bir gün, istiklâl ve cumhuriyeti müdafaa mecburiyetine düşersen, vazifeye atılmak için, içinde bulunacağın vaziyetin imkân ve şeraitini düşünmeyeceksin! Bu imkân ve şerait, çok nâmüsait bir mahiyette tezahür edebilir. İstiklâl ve cumhuriyetine kastedecek düşmanlar, bütün dünyada emsali görülmemiş bir galibiyetin mümessili olabilirler. Cebren ve hile ile aziz vatanın, bütün kaleleri zapt edilmiş, bütün tersanelerine girilmiş, bütün orduları dağıtılmış ve memleketin her köşesi bilfiil işgal edilmiş olabilir. Bütün bu şeraitten daha elim ve daha vahim olmak üzere, memleketin dahilinde, iktidara sahip olanlar gaflet ve dalalet ve hatta hıyanet içinde bulunabilirler. Hatta bu iktidar sahipleri şahsi menfaatlerini, müstevlilerin siyasi emelleriyle tevhit edebilirler. Millet, fakr u zaruret içinde harap ve bitap düşmüş olabilir. Ey Türk istikbalinin evlâdı! İşte, bu ahval ve şerait içinde dahi, vazifen; Türk istiklâl ve cumhuriyetini kurtarmaktır! Muhtaç olduğun kudret, damarlarındaki asil kanda, mevcuttur!

FEN VE TEKNOLOJİ KİTABI Fen ve Teknoloji 6 kitabı, öğrencilerin Fen bilimleri ve teknolojinin doğası, anahtar fen kavramları, bilimsel düşünme becerileri, fen-teknoloji-toplum-çevre etkileşimi, bilimsel ve teknik psiko-motor beceriler, bilimin özünü oluşturan değerleri ve fene ilişkin tutumları ile ilgili eğitim ihtiyaçlarını karşılamak amacını taşımaktadır. Söz konusu amacı karşılarken öğrencilerin bireysel öğrenme farklılıklarını temel almaktadır. Her öğrencinin kendi öğrenme yönetimini kullanarak, fen ve teknoloji dersi ile ilgili bilişsel, duyuşsal ve psiko-motor davranışları kazanması tasarlanmıştır. Fen ve Teknoloji kitabı ayrıca öğrencilerin akıl yürütme yaratıcı problem çözme, bilgiyi yeniden yapılandırma, bilimsel düşünme gibi üst düzey düşünme becerilerini geliştirme misyonunu üstlenmiştir. Ülkemizde, Fen ve Teknoloji alanında ders kitabı olarak bir ilki olan kitap, yerel örneklere olabildiğince yer vermiş ve öğrenme psikolojisi literatüründe önemli yere sahip olan yakından-uzağa ilkesini hayata geçirmiştir. Fen ve Teknoloji 6 kitabı yukarıdaki amaçları gerçekleştirmek için öğretim esnasında bazı noktalara uyularak işlenmelidir (kullanılmalıdır). Üniteler işlenmeden önce “Giriş Etkinlikleri” çalışılmalıdır. Giriş Etkinlikleri öğrencilerin varolan şemalarını sorgulamalarına ve yeniden şemalarını oluşturmalarına yardımcı olacaktır. Ünitenin önünde sunulan “Kavram Haritaları” veya “Grafikler” incelenmelidir. Kavram Haritaları veya Grafikler ünitede öğrenilecek davranışların genel çerçevesini sunup, öğrencilere daha sonra öğrenecekleri davranışları yerleştirmelerine yardımcı olacaktır. Ünite sonu Test'ler öğrencilerin bireysel öğrenmelerini sınamalarına olanak sağlayacaktır. Her ünite sonunda yer alan “Çoklu Zeka Etkinlikleri” ise her öğrencinin kendi zeka türüne göre öğrenmesini üst düzeye çıkaracaktır. Çoklu Zeka Etkinlikleri ünite ile ilgili konuları kapsayan örneklerdir. Öğrenciler, öğretmenleri ile birlikte söz konusu örneklerden bir tanesini seçip yapabilecekleri gibi kendilerinin yaratacakları etkinlikleri de yapabilirler. Etkinlikler sayesinde çağdaş ölçme değerlendirme etkinliklerine geçiş kolaylıkla gerçekleşebilir. Fen ve Teknoloji 6 kitabı çağdaş eğitim sistemleri öğrencilerinin ihtiyaçlarını karşılayacak bilimsel niteliğiyle sunulduğuna güvenimiz tamdır. Her öğrencinin başarısını şimdiden görüyor, seviniyoruz.

Fen ve Teknoloji Komisyonu

İÇİNDEKİLER ÜNİTE 1 : BİLİM VE ÖLÇME

1.1.A1.1.B1.2.A1.3.A1.4.A1.5.A-

Giriş Etkinlikleri………………………………………………………………………………………..................................…….2 Ölçmeyi Öğreniyorum………………………...................................…………………………………………………….......4 Haydi Doğru Ölçelim…………………………………………...................................………………………………………….5 Haydi Doğru Ölçelim…………………………………………………………….....................................……...…………….6 Standartların Oluşturulması……………………………………………............................................................…7 Laboratuvardayım………………………………………………………....................................................................…8 Çevremizdeki Farklılıkları Nasıl Belirtebiliriz?……………............................................……………..…9 Verileri Değişik Şekillerde Sunalım……………………………......................................................…….……10 TEST 1……………………………………………………………………………………….......................................……....……....11 Çoklu Zeka Etkinlikleri……………………………………………………………………................................................12

ÜNİTE 2 : CANLI VARLIKLAR DÜNYASI

2.1.A2.1.B2.1.C2.2.A2.2.B2.3.C2.3.A2.3.B-

Giriş Etkinlikleri…………………………………………………………………...............................................................16 Canlı Varlıklar Dünyası………………………………………………………………………………….................................…17 Hayata Bakış…………………………………………………………………......................................................................18 Canlılar Dünyasında Farklılıklar……………………………………………………………..........................................19 Canlıların Yaşam Alanları……………………………………………………….……....................................................20 Hayvanları Gruplara Ayıralım………………………………………………………………...................................……...21 Canlıların Sınıflandırılması……………………………………………...................................................................22 Hayvanlara Yanından Bakalım……………………………………………………………..............................................23 Hayvanlarda Sınıflandırma Ölçütleri………………………………………......................................................24 Bitkilerde Sınıflandırma Ölçütleri…………………………………………........................................................25 TEST 2………………………………………………………………………………………………………...................................…….26 Çoklu Zeka Etkinlikleri……………………………………………………………………………..................................…....27

ÜNİTE 3 : ENERJİ

3.1.A3.1.B3.2.A3.2.B3.3.A3.3.B3.4.A-

Giriş Etkinlikleri…………………………………………………………………………………….................................………...30 Enerji ………………………………………………………………………………..............................................................……31 Enerji Biçimleri…………………………………………………………...............................................................………..32 Enerjinin Dönüşümü…………………………………………………..............................................................………….33 Vücudumuz İçin Enerji…………………………………………………......................................................…….……..34 Enerji Zinciri……………………………………………………………................................................................………..35 Çevremizde Enerji…………………………………….................................................................................………36 Yenilenebilir Enerj……………………………………….................................................................……………………37 Enerji Ekonomisi…………………………………........................................................................................……..38 TEST 3……………………………………………………………………………………...................................……………………….39 Çoklu Zeka Etkinlikleri………………………………………………………………………………......................................40

ÜNİTE 4 : YAPI TAŞLARI

4.1.A4.1.B4.2.A4.2.B4.3.A4.3.B4.3.C4.4.A4.4.B4.4.C-

Giriş Etkinlikleri…………………………………………….................................………………………………………………...44 Yapı Taşları………………………………………………………………….....................................................…………………45 Maddenin Üç Hali………………………………………………………………...........................................................…..46 Farklı Haller Farklı İşler……………………………………………………....................................................……….47 Cisimler Nelerden Oluşur………………………………………………………..................................................……..48 Moleküller…………………………………………………......................................................................…………………..49 Gaz Basıncı…………………………………………...............................................................................................…50 Genleşme…………………………………………………..................................................................................…………51 Yoğunluk…………………………………….......................................................................................................…..52 Elementler……………………………………...............................................................................................………53 Bileşikler………………................................................................................................................………………54 Kimyasal Reaksiyonlarda Enerji Değişimi….............................................................……………………..55 TEST 4………………………………………………………………………...................................…………………………………….56 Çoklu Zeka Etkinlikleri………………………………………………………....................................………………………..57

ÜNİTE 5 : ÇÖZÜCÜLER VE ÇÖZELTİLER

5.1.A5.1.B5.2.A5.2.B5.2.C5.3.A5.3.B5.3.C5.4.A5.4.B5.4.C-

Giriş Etkinlikleri…………………………………………………………………………........................…………………...60 Çözücüler ve Çözeltiler………………………………………………………………………………................................……61 Su ve Su Döngüsü………………………………………………………………...........................................................…..62 Su ve Buzun Bazı Özelikleri……………………………………………………...............................................……….63 Buharlaşma………………………………………………………..........................................................................……....64 Suyun Her Damlası Önemlidir……………………………………………….....................................…………………..65 Buharlaşma Yoluyla Soğuma………………………………………................................................................……66 Çözücüler,Çözünenler ve Çözeltiler………………………………………..................................……………………67 Su Dışındaki Çözücüler………………………………………..............................................................................68 Su İçermeyen Çözeltiler………………………………......................................................................……………69 İçilebilir Su…………..…………................................................................................................................…70 Suyu Saflaştıralım…………....................................................................................................……………..71 Suyu Bilinçli Kullanalım…….............................................................................................................…..72 TEST 5…………………………………………………………………………………...................................………………………….73 Çoklu Zeka Etkinlikleri……………………………………………………………………....................................…………..74

SEMBOLLER

Çalışma yaprağı ile ilgili öğrenilen davranışları test eden soruları sembolize eder.

Çalışma yaprağı ile ilgili duyuşsal davranış değişikliği oluşturmayı amaçlayan bilgileri sembolize eder.

Çalışma yaprağı ile ilgili önemli bilgileri sembolize eder.

ÜNİTE 6 : HÜCRE, ÜREME VE GELİŞME

6.1.A6.1.B6.1.C6.2.A6.2.B6.2.C6.2.D6.2.E6.3.A6.3.B6.3.C-

Giriş Etkinlikleri……………………………………………………………………………………………....................................78 Hücre Üreme ve Gelişme…………………………………………………………………………………….............................79 Hücrelere Yakından Bakış……………………………………………………………….................................................80 Özel Görevi Olan Hücreler……………………………………………………………..................................................81 Üremeyi Sağlayan Hücreler……………………………………………………….……...............................................82 İnsanda Üreme………………………………………………………………….................................................................83 Tek Hücreden Doğuma Kadar Olan Gelişme……………………………………….......................................…84 İnsanda Doğum Sonrası Gelişme……………………………………………………........................................………85 Diğer Hayvanlarda Üreme ve Gelişme………………………………………....................................................86 Yeni Doğanların Doğal Bakımı…………………………………………..............................................................…87 Çiçekli Bitkilerde Üreme ve Gelişme………..………….......................................................................…88 Tohumdan Bitkiye Gelişme………………………........................................................................................89 Çiçekli Bitkilerin Albenisi...............………............................................................................................90 TEST 6…………………………………………………………………………………………………………...................................….91 Çoklu Zeka Etkinlikleri………………………………………………………………………………......................................92

ÜNİTE 7 : ELEKTRİK

7.1.A7.1.B7.2.A7.2.B7.2.C7.2.D7.2.E7.2.F7.3.A-

Giriş Etkinlikleri…………………………………………………...............................................................................96 Elektrik……………………………………………………………………………………............................................................97 Elektrik Yükleri………………………............................................................................................................98 Yüklerin Hareketi……………………………………………………………..................................................................99 Elektriği İletme……………………………………………………….……....................................................................100 Elektrik Akımı…………………………………………………………………...................................................................101 Elektrik Devresi…………………………………………....................................................................................... 102 Akıma Karşı Koyma…………………………………………………................................................................…………103 Devreleri Kuralım………………………………………........................................................................................104 Seri ve Paralel Bağlama……………………………………………........................................................................105 Evde Güvenli Elektrik………..……………..................................................................................................106 TEST 7……………………………………………………………………………………………………………....................................107 Çoklu Zeka Etkinlikleri………………………………………………………………………………......................................108

ÜNİTE 8 : DÜNYAMIZ VE EVREN

8.1.A8.1.B8.1.C8.2.A8.3.A8.4.A-

Giriş Etkinlikleri……………………………………………………………………………………………...................................112 Dünyamız ve Evren………………………………………………………………………………….......................................…113 Evrendeki Yerimiz...………………...........................................................................................................114 Bizim Yıldızımız…………………………………………………………........................................................................115 Güneş Sistemi……………………………………………………….…….......................................................................116 Dünyamızın Arkadaşı……………………………………………………………….........................................................117 Yapay Uydular………………………………………...........................................................................................…118 Uzay Araştırmaları……………………………………………………………...............................................................119 TEST 8……………………………………………………………………………………………………………...................................120 Çoklu Zeka Etkinlikleri……………………………………………………………………………….....................................121

KAYNAKÇA..............................................................................................................................................123

ÜNİTE 1 Gram

Kilogram

BİLİM VE ÖLÇME

Elektronik Tartı

Birimidir

Termometre

Ölçer

Tartı

Birimidir

Santigrat Derece

Ölçer

Ölçer

Birimidir

SICAKLIK

KÜTLE

Ölçülür

Ölçülür

ÖLÇME Ölçülür

Ölçülür

Dereceli Silindir

Ölçülür

Kronometre

Ölçer

Ölçer

HACİM

ZAMAN Birimidir

Birimidir

Birimidir

Saniye

Birimidir Birimidir

Litre

Dakika

Mililitre

Ölçer

UZUNLUK

Birimidir

Birimidir

Çubuk Metre

Birimidir

Cetvel

Ölçer

Santimetre Küp

Milimetre

Birimidir

Santimetre Kilometre

Metre

1

Giriş Etkinlikleri

Aslı, bizim Romanya' dan gelen misafirlerimiz bu soğuk havada nasıl yüzerler?

Bilmem Berke ama biz yüzmeye kalksak, büyük olasılıkla soğuk alır, hasta oluruz.

20.04.2005 o 16 C Yukarıdaki resimden çıkardığınız sonuçları Fen Bilgisi defterinize not ediniz. Daha sonra çıkardığınız sonuçları arkadaşlarınızla tartışınız. Tartışmada, sıcaklık üzerinde odaklaşmaya çalışınız. Tartışmanın sonuçlarını defterinize not ediniz. Ünite sonunda sonuçları kısa bir tartışma ile gözden geçiriniz.

Yandaki şekli birkaç dakika iyice inceleyiniz. İnceledikten sonra neler gördüğünüzü Fen Bilgisi defterinize not ediniz. Daha sonra arkadaşlarınızın şekilde neler gördükleri konusunda tartışınız. Tartışmada, uzun çizgilerin paralel olup olmadığı konusunda odaklaşmaya çalışınız. Tartışmanın sonuçlarını defterinize not ediniz. Ünite sonunda sonuçları kısa bir tartışma ile gözden geçiriniz.

2

Bilim ve Ölçme

BİLİM VE ÖLÇME

Kimya biliminde kimyagerler yeni ilaçlar icat etmektedirler.

Zoologlar, hayvanlara ilişkin yeni bilgiler edinmeye çalışırlar. Örneğin zararlı hastalıkların denetlenmesi.

Bilimde bulunan her şey insanoğlunun doğayı kendi lehine değiştirip, insanların yaşam seviyelerini yükseltmek amacını taşımaktadır. Doktorlar, hastaların iyileştirilmesinde yeni yöntem ve ilaçlar kullanırlar.

Bilgisayar mühendisleri, insanların iletişim ve bilgiye ulaşım kolaylığı için yeni bilgisayarlar geliştirirler.

Veterinerler, hayvanların iyileştirilmesinde yeni yöntem ve ilaçlar kullanırlar.

Astronotlar, yeni yıldızlar keşfederler.

3

1

Ölçmeyi Öğreniyorum Biliminsanlarına inceledikleri nesnelerin özeliklerini belirlemede beş duyu organı yardımcıdır. Beş duyu organı; göz, kulak, burun, dil ve derimizdir. Duyu organlarının bazı durumlarda yanıldıkları bir gerçektir.

Göz

Kulak

Duyu organlarımız bazı araçlara muhtaçtır. Burun

Dil Deri

Yandaki örnekleri inceleyiniz. Dairenin içerisindeki karenin yamuk, alttaki “Y” çizgisinin ise “X” çizgisinden uzun olduğunu algılayacaksınız. Gerçekte ise kare düzgün bir kare, “Y” çizgisi de “X” çizgisi ile aynı uzunluktadır. Gözümüz gibi diğer duyu organlarımız da yanılabilir.

Y

Karenin düzgün olup olmadığını belirlemek için cetvel kullanmalıyız. Biliminsanları duyu organlarından çok, ölçme araçlarına güvenirler.

X

1- Beş duyu organınızın isimleri nelerdir? 2- Biliminsanları neden ölçme araçları kullanırlar ?

Biliyor muydunuz? Balıkçılar okyanuslarda ne kadar yol aldıklarını bulmak için deniz mili kullanırlar.

Teknolojide bulunan her şey için ÖLÇME'ye teşekkürler.

4

Bilim ve Ölçme

1.1.A- Haydi Doğru Ölçelim 1. Zaman Kronometre zamanı ölçen ölçme aracıdır. Dakika ( dk ) ve saniye ( s ) ise zamanın birimlerindendir. Ölçülen herhangi bir zaman belirtilirken birimleri ile birlikte ifade edilmelidir. Örneğin ; yandaki fotoğrafta birinci olan öğrenci 100 metreyi 2 dk 15 sn' de tamamladı. birim

birim

2. Uzunluk

Fen ve Teknoloji

Uzunluk ölçmede cetvel, metre çubuğu kullanılır. Uzunluk ölçü birimlerinden bazıları ise; kilometre (km), metre (m), santimetre (cm) ve milimetre (mm)'dir.

7 Fen ve Teknoloji 7 Kitabının boyu 30 cm’dir.

3. Hacim Hacim “uzayda kaplanan yer” anlamındadır. Sıvıların hacmini ölçmek için dereceli silindir kullanılır. Santimetre küp ( cm3 ) fen bilimlerinde en çok kullanılan birimdir. Hacim ölçmede kullanılan diğer birimler ise litre ( lt ) ve mililitre ( ml )'dir.

Cm 3

Cm 3

100

100

80

80

60

60

40

40

20 0

20 0 3

Bardaktaki karayağ 80 cm ’tür.

4. Sıcaklık Sıcaklık ısının göstergesidir. Sıcaklık ölçmede termometre kullanılır. Birimi santigrat 0 derecedir ( C ). Bebeğin vücut sıcaklığı 38 0C’tır.

Biliyor muydunuz? 1- Kronometre, termometre ve ölçme silindiri kullanarak neler ölçebilirsiniz? Herbirine birer örnek yazınız.

KKTC'de yazları sıcaklık 45 0 C’ye kadar çıkabilir. KKTC'de şehirler arası hız limiti 100 km'dir. Demek ki 1 saatte 100 km yol alınmıştır.

Hız arttıkça ölümlü kaza gerçekleşmesinin olasılığı artar.

5

1

1.1.B- Haydi Doğru Ölçelim 5. Kütle Kütle ölçmede tartı, elektronik tartı gibi araçlar kullanırız. Kütle birimleri gram ( gr ) ve kilogram ( kg ) 'dır.

Bebeğin kütlesi + bezi Bezin kütlesi Bebeğin kütlesi

= 3200 g = 200 g = 3000 g

Bebeğin kütlesi 3 kg 'dır.

Düzgün şekilli olmayan cisimlerin hacimlerinin ölçülmesi Dereceli silindiri kullanarak herhangi bir taşın veya düzgün şekilli olmayan cismin hacmini ölçebilirsiniz. Dereceli silindirin içerisine su koyup, hacmini ölçünüz. Silindirin içerisine taşı koyup, hacmini yeniden ölçünüz. Aradaki fark taşın hacmine eşittir.

Cm 3

Cm 3

100

100

80

80

60

60

40

40

20 0

20 0

Kağıdın kütlesinin ölçülmesi 3

Taşın hacmi 80-60=20cm ‘tür Bir sayfa kağıdın kütlesi, bazı elektronik tartılarda ölçülebilecek kütleyi vermez fakat 53 tane kağıt, ölçülebilecek kütleyi verir. 53 tane kağıt = 250 g Bütün kağıtlar aynı ise: 1 Kağıt = 250 / 53 = 4.7 g

Biliyor muydunuz? Grip virüsü sadece 0. 0000015 cm uzunluğundadır. Ağırlık, yer çekim kuvvetinin bir sonucudur. Cisimlerin kütleleri yeryüzünden uzaklaştıkça değişmezken ağırlıkları azalır.

Bütün kağıtlar aynı değilse: 1 Kağıdın kütlesi ortalama 4.7 g'dır

Biliminsanları sayesinde imkansız denilen pek çok ölçme sonucuna ulaştık.

6

Bilim ve Ölçme

1.2 A- Standartların Oluşturulması Ölçme araçları icat edilmeden önce insanlar, ölçme yapmak için el ve ayak gibi organlarını kullanırlardı. Günümüzde kullanılan standart Ayak ve Arşın gibi birimler de böyle oluşmuştur. Eski insanların yaptıkları ölçme işlemlerinde ortaya çıkan problemler hemen sezilebilir. Arşın, parmak ucu ile dirseğe kadarki uzunluğu temel alırdı. Her insanın arşını farklı olduğu için, ölçme işlemlerinde eski insanlar problemlerle karşılaşıyorlardı.

Standart Birimler Türkler'in eskiden kullandığı temel uzunluk ölçüsü arşın'dı. Arşın, “çarşı arşını” ve “mimar arşını” olarak ikiye ayrılıyordu. Çarşı arşını bugünkü 68 cm'ye, mimar arşını ise 75,7 cm'ye eşitti. Arşın standart bir birim olmadığı için diğer uzunluk ölçü birimlerine kolay ve doğru olarak dönüştürülemezdi. 1869'da Osmanlı İmparatorluğu'nda tüm dünyada standartlaştırılmış olan “Metre” sistemine geçme kararı alındı ama uygulama yaygınlaştırılamadı. Metre sistemine asıl geçiş 1930'da çıkarılan Ölçüler Yasası'yla sağlanmıştır. Her ölçme işlemi için standart belirlenmelidir. Her ölçme aracı standartlar ile karşılaştırılabilmelidir. Örneğin; 1 kg'lık nesnenin standart kilogram kadar kütlesi olmalıdır. 1 metrelik ölçme aracı standart metre ile eşit uzunlukta olmalıdır. Bir saat, zamanı standart atom saati ile aynı sürede ölçmelidir.

1- Sizce insanlar neden ayak ve arşını ölçme birimi olarak kullanıyorlardı? 2- Arşın ve ayak gibi birimlerin kullanılmasındaki problemlerin neler olabileceğini tartışınız. 3- Endaze ve dijit ölçü birimlerinin ne olduğunu araştırınız. 4- Standart ne demektir. Kendiniz bir tanım yazınız. 5- Ailenizdeki yaşlılarla konuşup, eskiden kullanmış oldukları ölçü birimlerinin neler olduğunu ve nerelerde kullandıklarını saptayınız.

Atom Saati

Standart Kilogram

Biliyor muydunuz? Atom saati 10 000 yılda sadece 1 saniye yanılır. Mısırlılarda arşının karşılığına “kübit” denirdi.

Kalite standartlarına uygun üretilmiş olan ürünleri tüketelim.

7

1

1.3 A- Laboratuvardayım Deney Yapma Laboratuvarda deney yaparken aşağıdaki önerilere uymanız sizlere yardımcı olacaktır. *Başarılı biliminsanı her zaman deneyde neler olduğu hakkında dikkatlice düşünür. Deney süresince sürekli aşağıdaki soruları kendinize sormalısınız; *Deneyde neler olmaktadır? *Gerçekleşen olayların nedeni nedir? Yukarıdaki soruları deney sürecinde kendinize sorarsanız, düşünmenize yardımcı olacaklardır.

Laboratuvarda Güvenlik *Göz güvenliğine dikkat edelim *Keskin ve sivri uçlu cisimleri kullanırken dikkat edelim. *ELEKTRİKLİ ARAÇLARI KULLANIRKEN DİKKAT EDELİM

*Kimyasal maddeleri kullanırken dikkat edelim *Isı kaynağı veya sıcak maddeleri kullanırken dikkatli olalım.

* Laboratuvarı temiz ve dikkatli kullanalım *Cam araç-gereçleri kullanırken dikkatli olalım *Hayvanlarla deney yaparken onları korumaya ve kendi temizliğimize önem verelim. *Laboratuvarda deneylerde kullanılan bitki ya da bitki parçalarını asla yemeyelim.

Yukarıda, bir sınıfta öğrencilerin öğretmenleri ile birlikte belirledikleri “laboratuvar kullanımı ile ilgili kurallar”ı içeren duvar panosunu görüyorsunuz. Sizler de, yandaki resmi inceledikten sonra öğretmeniniz ile birlikte “ laboratuvarda uyulması gereken kurallar ” ile ilgili duvar panosu hazırlayıp, sınıfınıza asar mısınız !

Biliyor muydunuz? İnsanların özürlü olmalarının nedenlerinden birisi de, dikkatsizlik sonucu meydana gelen kazalardır. Dikkatsizce yaptığımız bir davranış kendimize ve arkadaşlarımıza zarar verebilir.

8

Bilim ve Ölçme

1.4 A Çevremizdeki Farklılıkları Nasıl Belirtebiliriz Çevrenizdeki faklılıkları not edebilmek için bilim adamı olmak zorunda değilsiniz. 6. sınıf öğrencisinin oluşturduğu aşağıdaki tabloyu inceleyiniz. Öğrencinin incelediği yılanlardan bazılarının zehirsiz bazılarının zehirli; bazılarının Kıbrıs'ta varolduğunu bazılarının ise varolmadığını göreceksiniz. Beslenme biçimlerinin de farklı olduğu anlaşılmaktadır. Canlılar dünyası çok ilginçtir; çünkü canlılar çok farklıdır. Kıbrıs'ta

Yumurtanın Zehir özeliği

Uzunluğu

Açılma Biçimi

Beslenme

Yaşam

Kör Yılan

Zehirsiz

En çok 30 cm

Yumurta bırakır

Böcek, küçük solucan

Var

Kara Yılan

Zehirsiz

En çok 2,5 m

Yumurta bırakır

Küçük memeliler, kuş, yılan,

Var

sürüngenler Kıbrıs Kırbaç Yılanı

Zehirsiz

En çok 1,12 cm (Bilinen)

Yumurta bırakır

Kertenkele, böcek, kurbağa

Var ( Endemik)

Yarı Sucul Yılan

Zehirsiz

En çok 1 m

Yumurta bırakır

Balık, kurbağa

Var

Sikkeli Yılan

Zehirsiz

En çok 1,5 m

Yumurta bırakır

Fare, sürüngen, kuş

Var

Kedi Gözlü Yılan

Zehirli

En çok 80 cm

Yumurta bırakır

Genç fare, kertenkele

Var

Çukur Başlı Yılan

Zehirli

En çok 2 m

Yumurta bırakır

Fare, kuş, yılan, kertenkele

Var

Engerek Yılanı

Aşırı Zehirli

En çok 1,5 m

Yumurta bırakır

Fare, kuş, kertenkele

Var

Kral Kobra Yılanı

Aşırı Zehirli

3,5 m'yi aşar

Yumurta Bırakır

Küçük memeli

Yok

Boa Yılanı

Zehirsiz

3,5 m'yi aşar

Dişinin içinde

Küçük memeli, kuş

Yok

Kör Yılan

Kara Yılan

Kıbrıs Kırbaç Yılanı Yarı Sucul Yılan

Biyolojide bütün canlılar, bazen ilk bakışta göze çarpan benzerliklerine, bazen de bu kadar belirgin olmayan ortak özelliklerine göre gruplara ayrılır. Biliminsanları aynı gruptaki “akraba” canlılar arasında gözlemlenen bu benzerlikleri, hepsinin aynı atadan türemesinin kanıtı olarak görürler. Biliminsanları, canlılar arasındaki benzerlik ve farklılıkları bulmada, bilgileri özetlemeye ve not etmeye yarayan yukarıdaki gibi tablolardan yararlanılmalıdır.

1- Tablodan yararlanarak Engerek yılanının özeliklerini yazınız. 2- Siz de, sınıfınızdaki öğrenciler arasındaki benzerlik ve farklılıkları dikkate alarak yukarıdaki gibi bir tablo oluşturabilir misiniz ? ( Öğretmeninizden de yardım alarak gruplar halinde yapabilirsiniz.) Bütün canlıların dünyadaki yaşama katkısı vardır.

9

Kedi Gözlü Yılan

Sikkeli Yılan

Engerek Yılanı

Kral Kobra Yılanı

Çukur Başlı Yılan

Boa Yılanı

Biliyor muydunuz? ABD'nin California eyaletindeki sekoyalardan ( dev ağaç ) bazıları 4000 yaşındadır. Bakterilerden çoğu yaşamaya başladığı andan 20 ya da 40 dakika sonra ölür. Bütün diğer canlıların yaşam süresi bu iki uç nokta arasında yer alır.

1

1.4 B Verileri Değişik Şekillerde Sunalım Bilimsel bilgilere bazen veri denir. Biliminsanları sıklıkla çok fazla sayıda veri toplarlar. Önceki sayfada, seçilmiş olan hayvanlarla ilgili veriler içeren bir tablo verilmiştir. Tablolar bilgilerin yazılması için kullanılan yollardan birisidir. Çok fazla bilgi içerdiği zaman tablolar karışık ve sıkıcıdır. Biliminsanları bu nedenle sıklıkla, verileri resim ve diyagramlar biçimine çevirirler.

Alttaki pasta grafik, Kıbrıs'ta yaşayan ve yaşamayan yılanların sayısını göstermektedir.

Yılanlar hakkında 6.sınıf öğrencisinin hazırlamış olduğu ve önceki sayfada verilen tablodaki bütün veriler, resim veya diyagram biçiminde sunulabilir.

Kıbrıs’ta Yaşamayan

2 Kıbrıs’ta Yaşyan

8

Alttaki resimgrafik tablodaki yılanları zehir özelliklerine göre göstermektedir. Zehirsiz

Bilgileri kaydetmek için genellikle sütün grafik kullanılır. Aşağıdaki sütun grafik tablodaki yılanların boy dağılımlarını göstermektedir.

Zehirli Kıbrıs’ta Yaşayan

Aşırı Rehirli

Kıbrıs’ta Yaşamayan

Yılan Sayısı 4 3 2 1

0-50

51-100

101-150 151-200 201-250

251-300 301-350

Boy

351-400 uzunluğu ( cm )

Biliyor muydunuz? Hayvanlar aleminde en uzun ömürlü olanı 117 yıl yaşayan Galapagos Adaları'ndaki dev kaplumbağadır.

Kıbrıs Kırbaç Yılanı dünyada sadece ülkemizde vardır. Türleri korunmalıdır.

10

Bilim ve Ölçme

TEST 1 1- Hayvanlara aşı yapılırken enjektör kullanılır. Enjektörün üzerinde sayılar vardır. Sayılar ile ne ölçülmektedir? Arkadaşlarınız ile tartışınız. 5 10 15 20 CC

2- Arkadaşlarınızdan kaç kişinin sağ elini, kaç kişinin sol elini ve kaç kişinin her iki elini birden kullandıklarını belirleyiniz. Elde ettiğiniz verileri grafik kağıdından yararlanarak: A) Sütun grafik çiziniz. B) Resim grafik çiziniz. 3- Tablodaki boş hücreleri doldurunuz. Ölçülen Büyüklük

Birim

Ölçme Aracı

Kütle

Elektronik tartı

Uzunluk S (saniye) 3

Cm

Termometre 4- Bir öğrenci laboratuvarda, farenin kendisine verilen peynir parçasına ne kadar sürede ulaştığını hesapladı. Aralıksız olarak kronometreyi durdurmadan deneyi üç kez tekrarladı. Kronometre her deney sonrası aşağıdaki sonuçları verdi. I. Deney sonrası

Dk. 1

:

II. Deney sonrası

Saniye

Dk.

15

1

:

III. Deney sonrası

Saniye

Dk.

53

2

Saniye :

16

A) Birinci deneyde fare peynire ne kadar sürede ulaştı? B) İkinci deneyde fare peynire ne kadar sürede ulaştı? C) Üçüncü deneyde fare peynire ne kadar sürede ulaştı? 5- Bir okulda öğrencilerin hangi çeşit dondurma sevdikleri belirlenmiş ve yandaki grafik elde edilmiştir. A) En çok sevilen dondurma hangisidir? 35 Kakao B) En az sevilen dondurmayı kaç kişi seviyor? C) Kaç öğrenci sevdiği dondurma türünü belirtmiştir? 6- Evinizde kullanılan üç tane ölçme aracının isimlerini yazınız.

11

15 Vanilya 10 Limon 40 Çilek

1

Çoklu Zeka Etkinlikleri

Kırmızı Başlıklı Kız hikayesini ölçme konusu ile ilişkilendiriniz.

Bir 0,5 kalem ucunun kütlesini bulmak için tasarı hazırlayın, sonra da gerçekleştiriniz.

1- Amaç:

Saat Saniye Santigrat Derece Litre Kilogram Cetvel Tartı Koku Tat

2- İhtiyacınız olan araç-gereçler:

Kırmızı Başlıklı Kız annesinin pişirdiği 1kg kütlesindeki kekin, 250 gr'ını 350 metre uzaklıktaki ormanın diğer ucunda evi olan anneannesine götürmek için evinden çıktı.

3- Sıra ile yapılacaklar:

4- Tasarıyı gerçekleştir. 5- Sonucu yaz:

Laboratuvarda uyulması gereken kurallara uyulmaması durumunda ortaya çıkabilecek sonuçları bedensel semboller veya rol yapma ile gösteriniz. Kurallardan bazıları;

Eski insanlar tarafından kullanılan, standart olmayan birimler ile günümüzde kullanılan standart birimleri içeren karikatürlü veya resimli hikayeler oluşturunuz.

*Göz güvenliğine dikkat edelim. *Keskin ve sivri uçlu cisimleri kullanırken dikkat edelim. *Elektrikli araçları kullanırken dikkat edelim. *Kimyasal maddeleri kullanırken dikkat edelim. *Isı kaynağı veya sıcak maddeleri kullanırken dikkatli olalım. *Cam araç-gereçleri kullanırken dikkatli olalım.

Standart olmayan birimlerde ölçme

Yarattığınız figürleri aşağıya çizebilirsiniz. Standart birimlerde ölçme

1

2

3

4

5

6

12

Bilim ve Ölçme

Çoklu Zeka Etkinlikleri Ünite ile ilgili aşağıdaki gibi cümleleri kullanarak “Dillirga” şarkısının sonuna yeni bir bölüm ekleyiniz.

Sınıf arkadaşlarınız ile dört kişiden oluşan bir grup oluşturup, aşağıdaki soruları yanıtlamaya çalışınız.

Bilimsel bilgilere veri de denir. Veriler çok fazla toplanabilir. Veriler tablo olarak sunulabilir. Tablolar karışık olabilir. Grafik veya resimler verileri sunmada kolaylık sağlar.

Yazanın adı :......................... Soyadı:..............................

Habitat

Numarası :..............

Ortalama Beden Yaşam Örtüsü Süresi

Diş

Kıbrıs'ta Yaşam

Var Var

Kara Kara

Doğurarak Doğurarak

24 yıl

Kıl

Var

34 yıl

Kıl

Var

Kara Kara

Doğurarak Yumurta

18 yıl 64 yıl

Kıl Tüy

Var Yok

Var

Papağan Güvercin

Kara

Yumurta

35 yıl

Tüy

Yok

Var

Engerek Yılanı

Kara

Yumurta

18 yıl

Pul

Var

Var

Barbunya

Deniz

Yumurta

15 yıl

Kedi Köpek Keçi

Sınıfı :..............

Üreme Biçimi

Balina Deniz Şempanze Kara

Doğurarak 25 yıl Doğurarak 25 yıl

Var

Pul

Var

Var

Deri

Var

Yok

Kıl

Var

Yok

1- Tablo'daki hayvanların ortalama yaşam süresini gösteren pasta grafik hazırlayınız. 2- Hayvanların karada yaşama ve üreme biçimi özeliklerini dikkate alarak bir resim grafik hazırlayınız. 3- Tablo'dan yararlanarak istediğiniz grafiksel gösterimler hazırlayınız.

* Sizce duyu organlarımızın yanılması konusu, sizlere neden öğretilmiştir? Çünkü:

Sınıf arkadaşlarınız ile dört kişiden oluşan bir grup oluşturup, aşağıdaki tartışmaları yapar mısınız?

Gözlem Saç teli kökünü göz ile gözle.

*Sizce zamanın öğretilmiştir? Çünkü:

ölçülmesi

konusu,

sizlere

neden Bir parça ekmeği çiğne.

* Sizce hacimin ölçülmesi konusu sizlere neden öğretilmiştir? Çünkü:

(Not: İsterseniz diğer konular için de öğretilme amaçlarını yazınız.)

Gözlem

Yaz

Tartış

Saç teli kökünü mikroskopta gözle.

Mikroskoptaki Arkadaşlarınla görüntü neye sıra ile tartış. benziyordu, yaz.

Çiğnemeye devam et ve başlanıçtaki tat ile sonraki tat değişik mi? Düşün.

1-Başlangıçta Arkadaşlarınla ekmeğin tadı sıra ile tartış. neye benziyordu, yaz. 2- Sondaki tat neye benziyordu, yaz.

*İçinde kimyasal madde olan tüpün tıkacını çıkar maddeyi kokla.

Kokunun neye benzediğini yaz.

Arkadaşlarınla sıra ile tartış. (NOT: 2-3 kimyasal madde ile deneyi tekrarla)

* İçerisinde kimyasal madde olan şişelerin üzerindeki yönergelere dikkat edelim.

13

NOTLAR ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................

ÜNİTE 2

CANLI VARLIKLAR DÜNYASI dağ

Organizma Boşaltım

göl

örnektir

Büyüme denir

Beslenme

gerçekleştirir

ova

örnektir

habitat

ar yaş

CANLILAR görülür

Üreme Solunum

Tepki verme

Hareket

Varyasyon sürekli

Ölçüt Tablosu

süreksiz

sınıflandırılır

Su yosunları

Bitkiler

Karayosunları

Hayvanlar Çiçekliler

Omurgalı

değişken vücut sıcaklığı

Eğreltiler Kozalaklılar

pul

Balık

yüzgeç

Sünger Sölenter

Kurbağa nemli ve pulsuz deri

Omurgasız

Sürüngen

Yassı solucan Yumuşakçalar

Yuvarlak solucan Halkalı solucan

sert ve pullu deri

Kuş

tüy

Derisidikenliler

kanat

Memeli Eklembacaklılar Böcekler Örümcekler Kabuklular

Çok ayaklılar

kıl veya kürk

değişken vücut sıcaklığı

2

Giriş Etkinlikleri

Yukarıdaki fotoğraflarda gördüğünüz iki canlının ortak yönleri var mıdır? Arkadaşlarınızla tartışınız ve düşüncelerinizi not alınız. Ünite sonunda notlarınızı tekrarı gözden geçiriniz.

Yandaki şekilde gördüğünüz hayvanı inceleyiniz. Bu hayvan bir balık mıdır? Verdiğiniz cevabın nedenlerini not alınız ve arkadaşlarınızla tartışınız. Ünite sonunda sonuçları gözden geçiriniz.

16

Canlı Varlıklar Dünyası

CANLI VARLIKLAR DÜNYASI Dünyada milyonlarca farklı organizma yaşadığını fark edebilmek için biliminsanı olmak gerekmez. Etrafınıza baktığınız zaman birçok değişik canlı görürsünüz. Evinizde beslediğiniz köpek ve kedi, okulunuzun bahçesindeki ağaçlar ve otlar ya da denizde gördüğünüz balıklar bunlardan bazılarıdır. Aynı çeşit canlılar arasında bile farklılıklar görülmektedir. Aşağıdaki resimde bulunan canlıların tümü kedidir; fakat onların aralarında bile farklılıklar vardır. Canlıları incelemek işte bu yüzden çok ilginçtir.

En büyük farklılıklar değişik türdeki canlılar arasında görülür. Ormandaki bir ağaç, bir kuştan ya da bir kertenkeleden çok farklıdır. Tüm bunları gruplara ayırmak, düzenlemek oldukça zor bir iştir. Canlıların özellikleri nelerdir? Aralarındaki farklar nelerdir? Farklılıklardan hangileri önemlidir? Hangi canlı hangileriyle akrabadır? 2. ünite bu soruların cevaplarını bulmanıza yardımcı olacaktır.

17

2

2.1 A- Hayata Bakış Canlı varlıklara organizma denir. Bizler de dünya üzerinde yaşayan organizmalarız. Dünyada bizlerle birlikte yaşayan milyonlarca farklı organizma vardır. Dünyadaki organizmaların büyük bir kısmını hayvanlar ve bitkiler oluşturur. Bütün canlıların ortak olarak yaptığı bazı faaliyetler vardır. Canlıları cansızlardan ayıran gerçekleştirdikleri bu yaşamsal faaliyetlerdir. Aşağıda hayvanların gerçekleştirdiği faaliyetlerden bazıları gösterilmiştir.

Hareket ederler

Solunum yaparlar

Beslenirler

Tepki verirler(Duyarlıdırlar)

Büyürler

Boşaltım yaparlar

Yukarıda verilenler sadece hayvanların yaptığı faaliyetler değildir. Bitkiler de yaşamak için beslenir; fakat onlar kendi besinlerini kendileri üretir. Bitkiler de büyür ve ürer. Onlar da solunum yapar yani enerji üretirler. Çevrelerindeki olaylara tepki gösterir. Örneğin bitkinin kökleri suyun olduğu tarafa doğru büyür. Bitkiler ayrıca boşaltım da yapar. Bazı bitkiler artık maddelerinden yapraklarını dökerek kurtulur. Hiçbir bitki bir yerden başka bir yere gidemez ama farklı kısımları hareket eder. Bazı bitkilerin çiçeklerinin güneşe doğru dönmesi buna Ürerler (Kendi benzerlerini üretirler) örnektir. 1. Organizma nedir? 2. Canlıların ortak özelikleri nelerdir? 3. Elinize toplu iğne battığında ne yaparsınız? Bu hangi canlılık özelliğine örnektir?

Dünyada yalnız olmadığımızı unutmayalım. Diğer canlıların ihtiyaçlarına saygı gösterelim.

18

Biliyor muydunuz? Dünyada 2,000,000 civarında farklı organizma çeşidi bulunmaktadır. Bitkiler ve hayvanlar dışındaki canlılar da yaşamsal faaliyetleri gerçekleştirir.

Canlı Varlıklar Dünyası

2.1 B- Canlılar Dünyasında Farklılıklar Sınıfınızdaki öğrencilere bir bakın. Hepinizde benzer özellikler vardır. Her öğrencide iki kol, iki bacak, iki göz ve bir burun var. Fakat sınıfınızdaki bu kişiler arasında birçok farklılık da vardır. Hiçbiri diğerleriyle tıpatıp aynı değildir. Saç renkleri, boyları, ağırlıkları ve deri renkleri farklıdır. Bu farklılıklara varyasyon denir. Öğrenci Sayısı 12

Sizin yaşınızda olan öğrencilerin boylarını ölçerseniz yandaki gibi bir grafik çizebilirsiniz. Grafiğin şeklinin bir çana benzediğini fark ettiniz mi? Bu çan eğrisine normal dağılım eğrisi denir. Öğrencilerin boy ortalaması grafiğin orta noktasındadır. Öğrencilerin çoğunun boyu bu ortalamaya yakın olacaktır. Sadece birkaç öğrencinin boyu çok uzun veya çok kısadır.

11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 136-138

139-141

142-144

145-147

148-150

Boy (cm)

Boy ve kilo gibi özelikler sürekli varyasyon örnekleridir. Sürekli varyasyonlarda bir özeliğe ait sonsuz sayıda ölçüm sonucu bulabilirsiniz. Bazı kişilerin kulakları yapışıkken diğerlerinin değildir. Kimi insanlar Yapışık kulak dillerini yuvarlayabilirler, kimileri yuvarlayamaz. Bu iki özelik süreksiz varyasyon örnekleridir. Süreksiz varyasyonlarda bir özeliğe ait ölçüm sonuçları belirlidir,sonsuz sayıda değildir.Süreksiz varyasyonlarda özelikler belirli gruplara ayrılmıştır.Herbirimiz de bu gruplardan sadece bir tanesine aitiz. Kulağımız ya yapışıktır ya da değildir. Dilimizi yuvarlayabiliriz Yapışık olmayan kulak ya da yuvarlayamayız! Çevremiz veya aktivitelerimiz varyasyonu etkileyebilir. Örneğin boy ve kilomuzu aldığımız besin miktarı ve çeşidi etkileyebilir. Güneşte çok kalmamız derimizin rengini değiştirebilir. Bu çeşit varyasyona sonradan kazanılmış varyasyon (modifikasyon) denir Dilini yuvarlayabilen 1) Varyasyon nedir? 2) Boy, Göz rengi, Cinsiyet, Kilo, Dil yuvarlama, Saç uzunluğu Yukarıda verilenlerden hangileri sürekli varyasyona örnektir? 3) Bir öğrenci oyun oynarken düşüyor ve dizinde bir yara oluşuyor. Bu yara sınıfındaki diğer öğrencilerde yoktur. Bu hangi varyasyona örnektir? Farklılıkları yadırgamayalım.

19

Biliyor muydunuz? Yeni doğan bir bebeğin kilosu annesinin yediklerinden etkileniyor. Ayrıca sigara içen annelerin bebeklerinin kilosu daha düşük oluyor. Bitkilerde ışık, su miktarı ve sıcaklık meyve büyüklüğünü etkiliyor.

2

2.1 C- Canlıların Yaşam Alanları Kıbrıs adasında bir geziye çıktığınızı hayal edin. Geziniz sırasında birçok hayvanı inceleme fırsatı bulursunuz. Çizimde de gördüğünüz gibi, adamızda birçok farklı habitat (yaşam alanı) vardır. Dağlar, tepeler, sahiller, ovalar ve ağaçlık alanlar bunlardan bazılarıdır. Her bir yaşam alanının koşulları diğerlerinden farklıdır. Hayvanlar zamanlarının çoğunu kendilerine en çok uyan ortamda geçirirler. Vücutları bazı koşullara daha uyumludur. Bu yüzden bazı hayvanların belirli bir habitatta bulunma olasılığı diğerlerine göre daha yüksektir.

Sahil Ağaçlık Dağ

Ova Sahil

Göl

Derisi sert ve pulludur. (Su kaybetmesini engeller.)

Derileri yumuşak ve nemlidir. (Nem , gazların vücuda giriş çıkışını kolaylaştırır.)

Kurbağalar daha çok nemli ve gölgeli yerler ile havuz kenarlarında yaşar. Hem karada hem de suda yaşayabilirler.

Ayakları perdelidir. (Perdeler yüzmesini kolaylaştırır.)

Güçlü kasları vardır. (Avını boğmasına yardım eder.)

Kara yılanlar genelde toprakta yaşar. Onları daha çok tarlalarda ve ormanda görürüz. Tarla faresi ve diğer yılanlarla beslenir.

Uzun ve bağımsız hareket eden kulakları vardır. (Sesin geldiği yönü kolaylıkla belirlemesini sağlar.)

Kaslı dudakları vardır. (Otları kolaylıkla yakalamasını sağlar.)

Eşekler otluk alanlarda yaşarlar. Otla beslenirler.

1) Kara yılanlar genellikle nerelerde görülür? Niçin? 2) Kurbağaların nemli ve gölge olan yerlerde yaşamalarının nedeni nedir? 3) Bu sayfada belirtilen habitatların isimlerini yazınız.

Kara yılan zehirsizdir ve ekinlere zarar veren tarla farelerinin en büyük düşmanıdır. Onları öldürmeyelim.

20

Biliyor muydunuz? Eşekler Kıbrıs'ın Karpaz bölgesinde yaşamaktadır. Kara yılanların deri rengi küçükken (zeytin yeşili) kahverengidir. Olgunlaştıkça mavi-siyaha dönüşür. Erkeklerde ise bu renk paslı-kahverengi olabilir.

Canlı Varlıklar Dünyası

2.2 A- Hayvanları Gruplara Ayıralım Kıbrıs adasında ve diğer ülkerlerde bulunan hayvanların bazılarının resimleri aşağıda verilmiştir.

A

B

G

F

K

C

I

H

L

M

E

D

J

O

N

Hayvanları benzer özelliklerine göre gruplara ayırmak onları incelememizi kolaylaştırır. Benzer özelliklerine göre oluşturacağımız bu gruplara küme denir. Hayvanları farklı şekillerde kümelere ayırabiliriz. 1) Yukarıda verilen hayvanları yaşadıkları yere göre kümelere ayırabiliriz.. a) Karada yaşayanlar: b) Suda yaşayanlar: c) Hem karada hem suda yaşayanlar: Biliyor 2) Hayvanları yaptıklarına göre kümelere ayırabiliriz. a) Uçan hayvanlar: b) Yüzen hayvanlar: 3) Vücutlarında bulunan yapılara göre kümelere ayırabiliriz. a) Tüyü olanlar: b) Kürkü veya kılı olanlar: c) Yüzgeci olanlar: 4) Hayvanları kümelere ayırmanın en iyi yolu sizce nedir? Niçin? Canlılar arasındaki farklılıklar dünyamızın zenginliğidir.

21

muydunuz?

Sini kaplumbağası (Caretta caretta) ve yeşil kaplumbağa (Chelonia mydas) olarak bilinen deniz kaplumbağaları Kıbrıs'taki sahillere yumurtalarını bırakmaktadır. Bu iki kaplumbağa türü tükenme tehlikesiyle karşı karşıya olduğu için koruma altına alınmıştır.

Sini kaplumbağası Yeşil kaplumbağa

2

2.2 B- Canlıların Sınıflandırılması Dünyada çok fazla canlı çeşidi vardır. Bunları tek tek incelemek oldukça zor bir iştir. Biliminsanları canlıları kümelere ayırmanın iyi bir yolunu bulmuşlardır. Canlıları kümelere ayırmaya sınıflandırma denir. Sınıflandırmada en büyük küme alemdir. En büyük iki alem hayvanlar ve bitkiler alemidir.

Bitkiler Alemi Çiçekli bitkiler

Su yosunu

Kara yosunu

Kozalaklılar Ör. Çam

Eğreltiler

Dar yapraklılar Ör: Lale

Geniş yapraklılar Ör: Gül

Hayvanlar Alemi Omurgalılar

Omurgasızlar

Süngerler

Sölenter

Yuvarlak solucan

Yassı solucan

Böcekler

Halkalı solucan Balık ıslak, pullu

Derisi dikenliler Eklembacaklılar

Örümcekler Kabuklular

Kurbağa Sürüngen sert, nemli, pullu pulsuz

Kuş tüy, kanat

Memeli kürk, kıl

Yumuşakça

Çok ayaklılar

1) Sınıflandırma nedir? 2) Bir kuşla bir memeli arasındaki farklar nelerdir? 3) Aşağıdaki canlılar hangi kümeye aittir? a) Çekirge b) Kedi c) İnsan d) Elma Biliminsanları sahip olduğumuz bilgilere ulaşmak için uzun süre çalışmıştır ve çalışmaya devam etmektedir.

22

Biliyor muydunuz? Hayvanlar ve bitkiler dışındaki diğer alemler protistler, bakteriler ve mantarlardır. Omurgaya sahip olan hayvanlara omurgalılar,omurgası olmayan hayvanlara omurgasızlar denir.

Canlı Varlıklar Dünyası

2.2 C-Hayvanlara Yakından Bakalım Hayvanları kümelere ayırırken dikkatli olmak gerekir. Dış görünüş bazen yanıltıcı olabiliyor. Yanda A ve B harfleriyle gösterilen hayvanların dış görünüşlerine bakıldığı zaman ikisi de balığa benzemektedir. A harfiyle gösterilen hayvanın pulları ve yüzgeçleri vardır. Vücut sıcaklığı çevrenin sıcaklığına göre değişir. Sürekli su içindedir. Suyun dışına çıkıp hava alması gerekmez. Yavrusunu süt ile beslemez. A harfli hayvan bir balıktır, köpek balığıdır.

A B harfiyle gösterilen hayvanın pulları ve yüzgeçleri yoktur. Yüzgece benzer organları vardır. Vücut sıcaklığı sabittir. Belirli aralıklarla sudan çıkıp hava alır. Yavrusunu süt ile besler. Buna göre B harfiyle gösterilen hayvan balık değil bir memelidir. Bu hayvan bir yunustur.

B C harfiyle gösterilen hayvan da kafanızı karıştırabilir. Uçabildiği için kuşa benzetilebilir. Fakat bu hayvanın tüyleri değil kürkü vardır. Vücut sıcaklığı değişmez. Dişisinde süt bezleri bulunur. C harfli hayvan bir yarasadır. Yarasa uçabilen tek memelidir.

C 1) Köpek balığının balıklar kümesinde yer almasının sebebi nedir? 2) a) Yunus niçin balık değildir? b) Yunus ile yarasa niye aynı kümede bulunur? c) Yarasanın diğer memelilerden farkı nedir? Doğadaki farklılıkları iyi algılamak için ayrıntılara dikkat edelim.

23

Biliyor muydunuz? Yunuslar bilinen en zeki hayvanlardandır.

2

2.3 A- Hayvanlarda Sınıflandırma Ölçütleri Hayvanları isimlendirirken belirli ölçütler içeren özel bir tablo kullanılabilir. Bir grup memeliyi isimlendirmekte yardımcı olacak olan ölçütler aşağıdaki tabloda verilmiştir. Ölçüt tablosunu kullanmak için, kendinize aşağıdaki soruları sormanız gerekir.

Memeliler

1) a) Yüzgeç benzeri yapıları varsa, yunustur. b) Ayakları varsa, 2'ye git. 2) a) Kanatları varsa, yarasadır. b) Kanatları yoksa, 3'e git. 3) a) Kulakları kısa ise, kaplandır. b) Kulakları uzun ise eşektir.

M

A

H

B

Doğru cevaplar: M- Yarasa A- Yunus H- Eşek B- Kaplan

Aşağıdaki sürüngen ve kuşların isimlerini bulunuz.

Sürüngenler Sürüngenler: 1) a) Ayakları yoksa 2’ye git. b) Ayakları varsa, 3'e git. 2) a) Kuyruğa doğru kalınlaşmış dikenimsi bir uç varsa, kör yılandır. b) İnce, uzun bir kuyruğu varsa, kırbaç yılanıdır. 3) a) Sırtında kabuğu varsa yeşil kaplumbağadır. b) Kuyruğu varsa duvar kertenkelesidir.

N

L

I

K Kuşlar

E

F

O

Kuşlar: 1) a) Kulakları varsa, kulaklı orman baykuşudur. b) Kulakları yoksa, 2'ye git. 2) a) Uzun ve kıvrık bir gagası varsa, akbabadır. b) Kısa ve küçük bir gagası varsa, Küçük kerkenezdir.

Aşağıda verilen omurgasız hayvanları isimlendirmek için bir ölçüt tablosu hazırlayın.

Arı

Örümcek

Denizanası

24

Kırkayak

Canlı Varlıklar Dünyası

2.3 B-Bitkileri Sınıflandırma Ölçütleri

A

B

C

D

E

Yukarıdaki resimlerde ülkemizde bulunan 5 farklı bitkinin çiçeklerini görüyorsunuz. Bu bitkileri tanımlamak için aşağıda verilen şemayı kullanabilirsiniz. Bu şema da bir çeşit ölçüt tablosudur. Ülkemizdeki Çiçekli Bitkiler Arıya benzeyen desenli taç yaprağı varsa orkidedir.

Tek renkten oluşan taç yaprakları varsa

5 tane taç yaprağı varsa yasemindir.

Çok sayıda taç yaprağı varsa

İnce uzun taç yaprakları varsa papatyadır. Taç yaprakları sivri uçlu değil ise güldür.

Büyük taç yaprakları varsa

Taç yaprakları sivri uçlu ise medoş lalesidir.

Bitkileri çiçeklerine bakarak tanımlayabiliriz; fakat bu her zaman mümkün olmayabilir. Bitkiler belirli dönemlerde çiçek açar. Aynı bitkinin farklı renkte çiçekleri olabilir. Ayrıca bazı bitkilerin (Ör. Çam) çiçekleri yoktur. Bundan dolayı bitkileri tanımlamak için farklı kısımları kullanabiliriz. Bitkileri yapraklarına, gövdelerine veya meyvelerine bakarak da tanımlayabiliriz. Yanda verilen yaprakların hangi bitkilere ait olduğunu aşağıdaki ölçüt tablosunu kullanarak bulunuz. 1) a) Basit yaprak ise (Tek yapraktan oluşmuş ise), 2'ye git. b) Bileşik yaprak ise(Küçük yapraklardan oluşuyorsa), at kestanesidir. 2) a) Yaprak 5 parçaya ayrılmış ise, 3'e git. b) Yaprak tek parça ise, 4'e git. 3) a) Kenarları düzgün ise, incirdir. b) Kenarları tırtıklı ise, üzümdür. 4) a) Dallanmış çizgileri varsa, yeni dünyadır. b) Paralel çizgileri varsa, mısırdır.

ABCDE-

Biliyor muydunuz?

1) Bitkileri tanımlamak için neden her zaman Çiçeklerine bakamayız? 2) Yukarıda verilen çiçekli bitkiler ölçüt şemasına bakarak aşağıdaki soruları cevaplayınız. a) Orkidenin çiçekleri nasıldır? b) B, C, D ve E ile gösterilen çiçeklerin isimleri Nelerdir? 3) Aşağıda meyveleri verilen 4 farklı bitkinin meyvelerini kullanarak bir ölçüt tablosu oluşturun. A- Çilek B- Elma C- Muz D- Kivi

25

Kuzey Kıbrıs'ta 32 tane tanımlanmış orkide türü vardır. Fakat bunlar gelişigüzel toplandıkları için tehlike altındadırlar. Çoğu ender bulunur ve yasalarla koruma altına alınmıştır. Medoş lalesi sadece ülkemizde bulunan bir bitkidir.

Medoş lalelerini ve orkideleri koparmayalım, onları doğada bırakalım.

2

TEST 2 1) Aşağıda verilen faaliyetleri uygun örneklerle eşleştiriniz. a) Üreme b) Beslenme c) Boşaltım d) Hareket e) Gaz alış verişi f) Duyarlılık

1) Terleme 2) Koşma 3) Yumurtlama 4) Kedinin fareyi yemesi 5) Sesin geldiği tarafa dönme 6) Oksijen alıp karbondioksit verme

2) Bir sınıfta 20 öğrenci vardır. Aşağıdaki tabloda bu öğrencilerin kaç tanesinin hangi kan grubuna sahip olduğu gösterilmiştir. Kan grubu Öğrenci sayısı A 10 B 3 AB 5 O 2 Kan grubu hangi çeşit varyasyona örnektir? Niçin?

3) Aşağıda verilen omurgasız hayvanların isimlerini ölçüt tablosunu kullanarak bulunuz.

A

B

C

D

1) a) Ayakları varsa 2'ye git. b) Ayakları yoksa 3'e git. 2) a) 8 ayağı varsa örümcektir. b) 6 ayağı varsa 4'e git. 3) a) Kabuğu varsa, salyangozdur. b) Kabuğu yoksa toprak solucanıdır. 4) a) İnce ve uzun bir vücudu varsa, sivrisinektir. b) Kalın ve kısa bir vücudu varsa, sinektir. 4) Seçeceğiniz beş çeşit omurgalı hayvanın özeliklerini inceleyerek omurgalı hayvanlar için bir ölçüt tablosu hazırlayın.

26

E

Canlı Varlıklar Dünyası

Çoklu Zeka Etkinlikleri Çevrenizde gördüğünüz bitkilerden 5 tanesinin çiçeklerini inceleyin. İncelediğiniz çiçeklerin hangi bitkiye ait olduğunu belirleyebilmek için kullanılabilecek bir ölçüt tablosu hazırlayın.

Aşağıda resimleri verilenler hakkında, betimleyici cümleler ya da kelimeler yazınız.

Aşağıda verilen hayvanlar arasındaki benzerlik ve farklılıkları bulalım.

1) --------------2) --------------3) ---------------

: 1) ------------2) ------------3) -------------

1) ------------2) ------------3) -------------

1) ------------2) ------------3) -------------

1) ------------2) ------------3) -------------

1) ------------2) ------------3) -------------

Hayvanlarla ilgili merak ettiğiniz soruları not alın. Bir veterinerle röportaj yapın ve aldığınız cevapları sınıfta arkadaşlarınızla paylaşın. Soru 1: .......................................................... Cevap: .......................................................... Soru 2: .......................................................... Cevap: ..........................................................

Benzerlikler: 1) ----------------------------2) ----------------------------3) ----------------------------Farklılıklar: 1) -----------------------------2) -----------------------------3) ------------------------------

Soru 3: .......................................................... Cevap: ............................................................

Not: Farklı bitki ve hayvanları seçip onlar için de benzerlik ve farklılıkları belirleyin.

27

Canlı Varlıklar Dünyası

2

Çoklu Zeka Etkinlikleri Aşağıda verilen kavramları kullanarak bir öykü yazınız.

Aşağıda verilen kavramları kullanarak sevdiğiniz bir şarkıya yeni sözler yazınız.

Tepki verme Gaz alıp verme Habitat Ağaçlık Yılan Kürk Eşek Kuş Orkide

Hareket Boşaltım Varyasyon Yaşam alanı Alem Sınıflandırma Memeli Ölçüt tablosu ____________ ____________ ____________ ____________

Bir gün ormanda gezintiye çıkmıştım. _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________

____________ ____________ Nakarat ____________ ____________ ____________ ____________

2. Ünite'de öğrendiğiniz kavramlardan bazılarını kartlara yazın. Kartlarda yazılı kavramları rol yaparak arkadaşlarınıza anlatın.

Sürüngen

Büyüme

Yunus

Bitki

............. .

.............. .

Çeşitli hayvanların resimlerini dergi ve gazetelerden kesin. Resimleri inceleyerek hayvanları gruplara ayırın ve bir duvar panosu hazırlayın.

28

ÜNİTE 3

ENERJİ

Hidro Elektrik Santral Dönüşür Baraj gölünde biriken su ( Potansiyel Enerji )

Dönüşür

Baraj gölünden hızla boşalan su türbin çarklarını döndürüyor ( Kinetik Enerji ) Türbin çarkları jeneratörü döndürerek Elektrik Enerjisi elde ediliyor.

Dönüşür Kinetik Enerji Isı Enerjisi

Işık Enerjisi Ses Enerjisi

Fuel Oil (Yakıt) yakılıyor ( Isı Enerji )

Dönüşür

Termik Elektrik Santrali Dönüşür

Kaynayıp Buharlaşan Su

Basınçlı buhar türbini çeviriyor ( Kinetik Enerji )

Türbin jeneratörü döndürerek Elektrik Enerjisi elde ediliyor

Dönüşür

Kinetik Enerji Isı Enerjisi

Işık Enerjisi Ses Enerjisi

3

Giriş Etkinlikleri Teknecik Elektrik Santrali'nin çalışmadığını düşünelim. Yaşantımızda önemli yer tutan aşağıdaki eylemleri gerçekleştirmek için ihtiyaç duyacağımız enerjileri nasıl elde e d e b i l e c e ğ i m i z i arkadaşlarınızla tartışınız - Isınmak - Aydınlanmak - Radyo, TV gibi iletişim araçlarını kullanmak Bu tartışmanın sonuçlarını defterinize not ediniz ve ünitenin sonunda aynı tartışmayı tekrar yaparak sonuçlarınızı yeniden değerlendiriniz.

Dünyamızda bitkilerin olmadığını düşününelim. Bu durum yaşantımızı nasıl etkiler ? Yukarıdaki sorunun yanıtlarını arkadaşlarınızla tartışınız ve tartışmanızın sonuçlarını defterinize not ediniz. Ünitenin sonunda aynı tartışmayı tekrar yaparak sonuçlarınızı yeniden değerlendiriniz.

30

Enerji

ENERJİ Enerji Nedir? Enerji, temel olarak iş yapabilme yeteneğine sahip olmaktır. Bir başka deyişle, değişebilen ya da hareket edebilen her nesnede enerji vardır. İnsanlar enerjiye birçok yönden bağımlıdır : ? Bir yerden başka bir yere ulaşmamızı sağlayan araçların kullanımında, ? Evlerimizde yemek pişirmek ya da ısınmak için kullandığımız aletlerde, ? Geceleyin aydınlanmamızı sağlayan lambalarda, ? Şehirlerdeki fabrikalarda, kısacası çevremizdeki her şeyin değişmesi ve çalışması için enerjiye ihtiyaç vardır. İnsan olarak biz de koşmak, oyun oynamak, bahçedeki çiçekleri sulamak ya da herhangi bir işi yapmak için enerjiye ihtiyaç duyarız. Enerji'nin birçok biçimi vardır. Her hareket ya da eylem enerjinin bir biçimini içerir. Kullanılan enerji biçimlerinin bazıları aşağıda gösterilmiştir :

Petrol ürünlerinde Kimyasal Enerji bulunmaktadır.

Müzik dinlerken Ses Enerjisi'ni kullanırız.

Çeşitli amaçlar için kullandığımız Isı Enerjisi Her hareket ya da eylem enerjinin bir biçimini içerir. Spor yaparken Kinetik Enerji ortaya çıkar.

Biliyor muydunuz? Aydınlanmak için Işık Enerjisi'ni kullanırız.

Barajlarda toplanan suyun Potansiyel Enerji'si vardır.

Gereksiz yere kullanılan enerji, geleceğimizi yok etmektir.

31

Enerji Joule (J ) adı verilen birimle ölçülür. Enerjinin ne kadar hızlı kullanıldığını anlatmak için Güç kavramını kullanırız. Güç birimi Watt'tır.(W)

3

3.1. A- Enerji Biçimleri Enerji Biçimleri Günlük yaşantımızda enerjinin bir çok biçimi ile karşılaşmaktayız. Hareket eden her nesnenin bir Kinetik Enerjisi vardır. Enerji, çeşitli biçimlerde depolanabilmektedir. Örneğin, barajdaki su kütlesinde, ya da gerilmiş yayda enerji bulunmaktadır. Depolanmış enerjilere Potansiyel Enerji denir. Hem Kinetik Enerjinin hem de Potansiyel Enerjinin ikisini birden belirtmek için Mekanik Enerji kavramı kullanılır. Birçok enerji biçiminin var olduğunu biliyoruz. Günlük yaşantımızda kullandığımız bazı enerji biçimleri şunlardır: - Elektrik Enerjisi - Işık Enerjisi - Ses Enerjisi - Isı Enerjisi - Nükleer Enerji - Kimyasal Enerji

Enerji Niteliği Enerjinin bazı biçimleri, ötekilere oranla daha yararlıdır. Birçok alanda kullanılırlar ve kullanıldıkları alanlarda daha verimlidirler. Verimliliği fazla olan enerji biçimlerine Yüksek Nitelikli Enerji denir. Örneğin Elektrik Enerjisi, yüksek nitelikli bir enerjidir. Hemen hemen tüm alanlarda Elektrik Enerjisini kullanmaktayız. Yüksek Nitelikli Enerji'ler, diğer enerjilere dönüşürken fazla miktarda enerji kaybı olmaz. 1. Aşağıdaki olayların gerçekleşmesi için enerjinin hangi biçimine ihtiyaç vardır ? a) Yemek pişirmek. b) Karanlıkta kitap okumak. c) Yerdeki çöpleri toplamak. 2. Aşağıda verilen enerji biçimlerinin hangileri Yüksek Nitelikli Enerji'dir. Niçin ? ( Kinetik Enerji, Elektrik Enerjisi, Ses Enerjisi, Işık Enerjisi, Nükleer Enerji, Kimyasal Enerji )

32

Biliyor muydunuz? Ampüller Elektrik Enerjisi'nin büyük bir kısmını Isı Enerjisi'ne çeviriler. Bu yüzden floresan lambalar daha çok verimlidirler. 1 gram Uranyum atomundan elde edilen Nükleer Enerji yaklaşık 2,5 ton kömürün yakılmasından elde edilen Isı Enerjisi’ne eşittir.

Enerji

3.1. B- Enerjinin Dönüşümü 1. Arabanın deposunda bulunan benzinde Kimyasal Enerji vardır.

2. Arabanın motorunda yanan ve patlayan benzin basınç oluşturup pistonları itiyor ve Kinetik Enerji'ye dönüşüyor.

3. Pistonların hareketi ile dönen motor dişli çarklarla arabanın tekerleklerini döndürüyor ve araba hareket edip Kinetik Enerji'ye sahip oluyor.

7. Aküdeki Elektrik Enerjisi, arabanın kliması çalıştığı zaman Isı Enerjisi'ne dönüşüyor.

6. Aküdeki Elektrik Enerjisi, arabanın radyosu çalıştığı zaman Ses Enerjisi'ne dönüşüyor.

5. Aküdeki Elektrik Enerjisi, arabanın farları çalıştığı zaman Işık Enerjisi'ne dönüşüyor.

Enerji Dönüşümü Herhangi bir biçimdeki enerji kullanıldığında bir ya da daha fazla biçime dönüşür. Başlangıçtaki toplam enerji miktarı dönüşümden sonraki toplam enerji miktarına eşittir. Enerjiyi yaratamaz ya da yok edemezsiniz. Söz konusu duruma “Enerjinin Korunumu Kanunu” denir. Enerji, herhangi bir biçimden istenilen biçime dönüşürken bir bölümü “kaybolur” yani istenmeyen başka bir biçime dönüşür. Örneğin ampuller Elektrik Enerjisi’ni Işık Enerjisi'ne dönüştürürken istenmeyen Isı Enerjisi de ortaya çıkar.

1. Evlerimizde kullandığımız tüp gazlı fırınlarda hangi enerji dönüşümü meydana gelir?

33

4. Motor dönmesinden elde edilen Kinetik Enerji, arabanın aküsünde Elektrik Enerjisi'ne dönüşüyor.

Başlangıçtaki Enerji

İstenilen Enerji Kaybolan Enerji

Biliyor muydunuz? Enerji kaybının bir başka nedeni de sürtünmedir. Sürtünme, Kinetik Enerji’yi istenmeyen Isı ve Ses Enerjisi’ne dönüştürür.

3

3.2. A- Vücudumuz İçin Enerji Bitkilerdeki Enerji Bütün yeşil bitkiler, kendi besinlerini yapmak için fotosentez denilen işlemde Güneş Enerjisi'ni kullanırlar. Güneş Enerjisi, bitkilerde Kimyasal Enerji olarak depolanır, bitkilerin büyümesi ve gelişmesi için kullanılır. İnsanlar ve diğer hayvanlar bitkileri yiyerek kendi Kimyasal Enerji stoklarını oluştur. Bu enerjinin büyük bir kısmını büyüyüp gelişme, nefes alma ve hareket etme gibi vücut işlevlerinde kullanırken bir bölümü de vücut ısısı olarak kaybolur. Koşarken ya da herhangi bir iş yaparken sıcak almamız ve terlememiz işte bu kayıp enerjiden kaynaklanmaktadır.

Vücudumuz İçin Enerji Yaşamak için enerji kullanmaya ihtiyacımız vardır. Yiyeceklerden aldığımız enerji olmasaydı vücudumuz çalışamazdı. Nefes alma ve kanın vücutta pompalanması gibi birçok eylem, yiyeceklerden aldığımız enerji sayesinde gerçekleşir. Farklı yiyecekler farklı mikatarlarda enerji içerir. İhtiyaç duyduğumuz kadar enerji alabilmek için dengeli beslenmeliyiz. Besinlerden aldığımız enerji harcadıklarımızdan fazla ise yağ olarak vücudumuzda birikirler ve aşırı kilo alırız. Aldığımız enerji harcadığımızdan az ise bu durumda vücudumuz düzenli çalışamaz hastalıklara karşı dirençsiz oluruz. Bu nedenle dengeli beslenme vücudumuz sağlıklı olması için çok önemlidir. Yiyeceklerden aldığımız her 100 kilo joule karşılığında, aşağıdaki eylemlerden birini yapabiliriz : - 2 dakika hafif tempolu koşabiliriz. - 3 dakika bisiklet sürebiliriz. - 5 dakika yürüyüş yapabiliriz. - 30 dakika uyuyabiliriz.

Biliyor muydunuz? Her on kız çocuğundan biri ergenlik döneminde vücut değişimlerini kabullenmeyip ölüme kadar giden, beslenme bozukluğu hastalığı Anoreksia'ya yakalanır.

Vücudumuzun ihtiyaç duyduğu enerjiyi alabilmek için dengeli beslenmeliyiz.

34

Enerji

3.2. B- Enerji Zinciri Enerji Zinciri Enerjinin bir biçimden başka bir biçime dönüştüğünü biliyoruz. Enerji dönüşümleri birkaç kez tekrarlanabilir. Tekrarlar zincirin herbir halkasını oluşturur. Enerji, zincir boyunca dönüştükce, kayıplar da artarak devam eder. Bu nedenle zincir ilerledikce kullanılabilir enerji miktarı azalır, enerji kayıpları artar. Güneşte, Nükleer Enerji vardır. Bu enerji uzaya Isı ve Işık Enerjisi biçiminde yayılır ve bir kısmı dünyamıza ulaşır.

Dünyamıza ulaşan güneş ışınlarını bitkiler kendilerine besin yaparken kullanırlar ve Kimyasal Enerji olarak biriktiriler.

Buğday bitkisinde depo edilen Kimyasal Enerji'nin bir kısmı, sıklıkla tüketdiğimiz ekmek ve diğer unlu gıdalara taşınırken büyük bir kısmı da sürtünme ve parçalanmadan dolayı kaybolur. İnsanlar bitkilerden elde edilen gıdaları yiyerek kendi Kimyasal Enerji stoklarını oluştururlar. Bu enerjinin bir kısmı yaşamsal vücut işlemlerinde kullanılırken bir kısmı da vücut ısısı olarak kaybolur.

Dünyadaki birçok enerji zincirinin en önemli halkasını bitkiler oluşturur. Bitkiler güneşten aldıkları enerjiyle kendi besinlerini oluştururlar. Bitkilerde depolanan Kimyasal Enerji milyonlarca yıl korunur ve günümüzde kullanılan petrolün önemli miktardaki kaynağını oluşturur.

Biliyor muydunuz? Kimyasal Enerji'mizin bir kısmı iş yaparken Kinetik Enerjiye dönüşür. Büyük bir kısmı da yine vücut ısısı olarak kaybolur. İş makineleri bizden aldıkları Kinetik Enerji'nin bir kısmınıda sürtünmeden dolayı kaybederler. Bitkiler, enerji zincirinin en önemli halkasıdır. Onları uzun yıllar yaşatmalıyız.

35

Dünyada kullanılan toplam enerjinin %60'ı fosil yakıtlardan elde edilmektedir. Bazı ülkelerde saman ve benzeri kuru otlar “yakacak” olarak kullanılmak için yetiştirilir. Samandaki Kimyasal Enerji, en az kayıpla Isı Enerjisine dönüştüğünden iyi bir yakıt olarak kabul edilir.

3

3.3. A- Çevremizde Enerji Evlerde, Taşımacılıkta ve Endüstride Enerji Dünyanın nüfusu arttıkça, enerjiye olan talep de artıyor. İnsanlar günlük yaşamda evlerinde, istedikleri yerlere ulaşmak için taşımacılıkta, teknolojik gelişme ve kaliteli bir yaşam için endüstride enerjiye fazla miktarda ihtiyaç duyarlar. Bu nedenle temel hedefimiz enerjiyi verimli kullanmak olmalıdır. Enerjiyi verimli kullanmak hem ekonomik hem de çevreye verilen zararı azaltmanın en kolay çözümüdür.

Evlerde Enerji Evlerimizde çok çeşitli enerjiler kullanıyoruz. Özellikle Elektrik Enerjisi'ni, ? Aydınlanmada Işık Enerjisi olarak, ? Radyo, televizyon gibi ev aletlerinde Ses Enerjisi olarak, ? Buzdolabı, çamaşır makinesi, bulaşık makinesi, gibi aletlerde Isı ve Kinetik Enerji olarak, ? Fırın, soba, tost makinesi, sıcak su kaynatıcısı gibi aletlerde Isı Enerjisi olarak kullanıyoruz. Bunların yanında evlerimizde, yemek pişirmek veya ısınmak için tüp gazla çalışan aletleri de kullanmaktayız. Bu tür aletlerde tüp gazdaki Kimyasal Enerji, Isı Enerjisi'ne dönüşüyor. Enerjilerin verimli kullanılması için gerekli olan şu önlemleri almalıyız: Evimizde Isı yalıtımının olmasına, buzdolabı ile fırının birbirine çok yakın olarak bulunmamasına, geceleri kullanmadığımız alanları aydınlatmamaya dikkat etmeli ve enerji verimliliği yüksek olan ev aletlerini satın almayı tercih etmeliyiz.

Taşımacılıkta Enerji Otomobiller çok kullanışlıdır. Ancak enerji tasarrufu yapan otomobiller bile taşımacılık açısından verimsizdirler. Toplu taşımacılıkta enerji verimliliği çok daha yüksektir.

Bir otomobil ortalama olarak, benzininde depolanmış Kimyasal Enerji'nin sadece %15'ni Kinetik Enerji 'ye dönüştürür. Geriye kalanı otomobilin motorunda Isı ve Ses enerjisi olarak kaybolur. İnsanoğlunun varlığını korumanın en temel unsuru enerjiyi verimli kullanmaktır.

36

Biliyor muydunuz? Bisiklet çok verimli bir taşıttır: Bisiklette kullanılan enerjinin çok büyük bir kısmı istenilen Kinetik Enerji'ye dönüşmektedir. Gürültü, hava kirliği gibi olumsuz yanları olmaması ve insan bedeninin sağlıklı gelişiminde etkin bir spor aracı olması bisikleti çok verimli bir taşıt haline getiriyor.

Enerji

3.3. B- Yenilenebilir Enerji Yenilenebilir Enerji Kaynakları Yenilenebilir Enerji Kaynakları, hiç tükenmeyecek olan doğal enerji kaynaklarıdır. Bunlar dünyanın doğal döngüsü içerisinde yenilenirler. Güneş, rüzgar, akarsular, gel-git, deniz dalgaları yenilenebilir enerji kaynaklarıdır. Güneş Enerjisi Güneş Enerjisi, en önemli yenilenebilir enerji kaynağıdır. Özellikle ihtiyaç duyduğumuz Isı Enerji'si kullanımında güneşten faydalanmaktayız. Güneş enerjisiyle ısıtma güneşli ülkelerde daha etkindir. Ülkemiz de, yıl içerisinde çok uzun süre zarfında güneş enerjisini etkin olarak alır. Evlemizdeki özellikle sıcak su ihtiyacını karşılamak için Güneş Enerjisi'nden faydalanıyoruz. Gece sokakların Güneş Enerjisi ile aydınlatılması

Güneş Enerjisi ile çalışabilen Güneş Pilleri'ni günlük yaşantımızda kullanıyoruz. Fazla elektrik enerjisi gerektirmeyen, hesap makinesi gibi küçük aletlerde bu tür güneş pilleri kullanılmaktadır. Endüstride ve ulaşımda Güneş Enerjisi kullanılmasına yönelik bilimsel ve teknolojik çalışmalar hâlâ devam etmektedir. Evlerimizde kullandığımız güneş panelleri

Rüzgar Enerjisi Gelecekte çok fazla oranda kullanılması beklenen yenilenebilir diğer bir enerji de Rüzgar Enerjisi dir. Rüzgar enerjisi, yelkenli gemilerde ve yeldeğirmenlerinde binlerce yıldır kullanılmaktadır. Günümüzde her geçen gün daha fazla ve daha değişik amaçlar için kullanılmaktadır. Yeraltı sularının yüzeye çıkarılması ve elektrik ihtiyacını karşılamak için Rüzgar Enerjisi'nden faydalanılmaktadır. Gelişmiş birçok ülke ihtiyaç duyduğu Elektrik Enerjisini, Rüzgar Enerjisi'nden elde etmektedir. Sayıları 20 bini aşan rüzgar türbinleri, özellikle kararlı rüzgar alabilen kıyı bölgelere ve denizlere kurulmaktadır.

Yenilenebilir Enerji kaynaklarının kullanıldığı aletleri tercih edelim.

37

Rüzgar türbinleri

Biliyor muydunuz? Ükemizin orta kısmında ki mesarya bölgesi Güneş Enerjisi, kuzeydoğu kısmındaki kıyı bölgeleri Rüzgar Enerjisi açısından çok etkin bölgelerdir.

3

3.4. A- Enerji Ekonomisi

Enerji Santrali

Enerji Santrali kurulurken çevreyi kirletmesi dikkate alınmalıdır.

Enerji Ekonomisi Enerji üretiminde çok çeşitli maliyet ve kazanç bulunur. Enerji santrallerinin kurulması ve işletilmesi için çok miktarda para harcanır. Enerji Santrali doğru bir şekilde planlanırsa, harcanan para enerjinin satılması ve başka kazançlar sayesinde geri kazanılır. Enerji üretiminde ilk bakışta görülmeyen maliyet ve kazançlar da vardır. Bunları parayla ölçmek zordur. Kirlilik, gürültü ve diğer zararlı etkiler dikkate alınması gereken çok önemli özelliklerdir. Maliyet hesapları yapılırken bunlar da göz önüne alınır. Farklı elektrik santrallerinin kurulum hesaplamaları yapılırken dikkate alınan bazı kriterleri aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.

Yakıt

Kuruluş

Enerji Santrali Türleri

Kirlilik

Gürültü

Kaza Riski

İhtiyacı

Maliyeti

Hidroelektrik ( Su Enerjisi)

Düşük

Düşük

Düşük

Yok

Orta

Termik (Petrol Yakıtı)

Orta

Düşük

Orta

Var

Düşük

Güneş Enerjili

Yok

Yok

Düşük

Yok

Yüksek

Rüzgar Enerjili

Yok

Yüksek

Düşük

Yok

Orta

Nükleer

Yüksek

Yok

Yüksek

Var

Yüksek

1. Yukarıdaki tabloda verilenlere göre hangi tür elektrik santrali kurulması en verimlidir? 2. Teknecik Elektrik Santrali hangi tür elektrik santralidir ? Ülkemizde bu tür santrallerin kurulmasının yararları ve zararları nelerdir? 3. Yenilenebilir enerji kaynaklarının iyi ve kötü yönleri nelerdir ? Çevreye en az zarar veren endüstri ürünlerini tercih etmeliyiz.

38

Biliyor muydunuz? Gelişmiş ülkelerde bir kişi, yılda yaklaşık 6 ton petrol ya da buna eşdeğer bir yakıt tüketir.

Enerji

TEST-3 1.

Aşağıda iki grup halinde verilenleri ortaya çıkardıkları enerji biçimlerine göre eşleştiriniz.

Ütü

Kimyasal Enerji

Radyo

Elektrik Enerjisi

Uçak

Işık Enerjisi

Pil

Ses Enerjisi

Şeker

Potansiyel Enerji

Ampul

Kinetik Enerji

Yay

Isı Enerjisi

2.

Aşağıdaki enerji dönüşümlerini tamamlayınız a) Tüp gazlı fırın :____________ ____________ b) Gerilmiş Yay :____________ ____________ c) Araba :____________ ____________ d) Televizyon :____________ ____________+____________

3.

Aşağıda verilen enerjileri açığa çıkaran cihazları belirleyerek tabloyu doldurun.

Isı Enerjisi

Işık Enerjisi

Ses Enerjisi

4. Besinlerden aldığımız enerji, yaşamsal fonksiyonalarımızı yerine getirmek için kullandığımız enerjiden fazla veya az ise ne gibi sonuçlar ortaya çıkar ? 5. Teknecik Elektrik Santrali'nde üretilen enerji, evimize ulaşıp odamızdaki elektrikli sobayı çalıştırıyor. Bu süreçte enerji hangi biçimlere dönüşmüştür ? 6.

Araştırma Konuları : a) Ülkemiz için en uygun elektrik santrali hangi tür santral olabilir ? b) “Uranyum”, “Fuel-Oil” kavramları nedir ? Yapılarında hangi tür enerji biçimleri vardır ?

39

3

Çoklu Zeka Etkinlikleri Aşağıdaki sorulara 5 adet de kendiniz ekleyerek toplam 10 soruluk bir anket hazırlayınız. Hazırladığınız anketi ailenizden ve sınıf arkadaşlarınızdan en az ikişer kişiye uygulayınız.

Resimlerin altına ortaya çıkardıkları enerji biçimlerinin adını yazınız.

Soru 1 : Sizce Enerji ne demektir ? __________________________________ __________________________________

___________

___________

__________

___________

___________

__________

Soru 2 : Günlük yaşantınızda Elektrik Enerjisi'ni en çok hangi alette kullanıyorsunuz ? __________________________________ __________________________________ Soru 3 : İş yerinize/okulunuza gidip-gelirken hangi tür enerjileri kullanıyorsunuz ? __________________________________ __________________________________

Aşağıdaki enerji biçimleri için uygun resimler çiziniz.

Soru 4 : Ülkemizde enerji üretimi hakkında bilgi sahibi misiniz ? __________________________________ __________________________________ Soru 5 : Enerji tasarrufu için neler yapıyorsunuz? __________________________________

Kinetik Enerji

Nükleer Enerji

Harita üzerinde göstererek yenilenebilir enerji kaynaklarından faydalanmak için hangi bölgelerde ne tür enerji santralleri kurabileceğimiz konusunda bir proje hazırlayınız.

- Elektrik Enerjisi insan yaşamı için çok önemlidir ancak onu dikkatli ve verimli kullanmalıyız. - Vücudumuzun ihtiyaç duyduğu enerjiyi dengeli beslenerek alabiliriz. - Enerji zincilerinin en önemli halkasını oluşturan bitkileri yaşatmalıyız.

Bölge Adı :........... Santral Türü:.......... Gerekçesi :.............................................

Ana fikri yukarıda belirtilen olgulardan biri olacak şekilde bir kompozisyon yazınız. _____________________

Bölge Adı :........... Santral Türü:.......... Gerekçesi :......................................

........................................................................................... ........................................................................................... ........................................................................................... ........................................................................................... ........................................................................................... ........................................................................................... ........................................................................................... ...........................................................................................

Bölge Adı :........... Santral Türü:.......... Gerekçesi :...................................... Bölge Adı :........... Santral Türü:.......... Gerekçesi :......................................

40

Enerji

Çoklu Zeka Etkinlikleri Enerji santrallerinin çevreye verdiği olumsuz etkileri içeren bir bülten hazırlayınız. ( Bülten Başlığı ) -------------------( Slogan) -------------------------( Resim ) ----------------------------------------

Aşağıda verilen enerji biçimlerini renklerle sembolize ederek kutucukları belirttiğiniz renklere boyayınız.

Elektrik Enerjisi

Işık Enerjisi

Kimyasal Enerji Potansiyel Enerji

Isı Enerjisi

( Konuyu anlatan bilgi verici yazılar ) --------------------------- --------------------------------------------------- --------------------------------------------------- --------------------------------------------------- --------------------------------------------------- --------------------------------------------------- --------------------------------------------------------------------------------( Konu ile ilgili tablo, ----------------------------grafik ya da diğer görsel malzeme ) ---------------------------------------------------------

Kinetik Enerji

Aşağıda verilen olgulardaki enerji değişimlerini belirlediğiniz renk sembollerini kullanarak bir kağıt üzerinde belirtiniz. a) b) c) d)

Gerilmiş bir yaydan fırlayan ok. Hareket eden araba. Odayı aydınlatan ampul. Evi ısıtan elektrik sobası.

Köprüden geçemedim az doldur içemedim Sen benden vazgeçtiysan ben senden geçemedim

Aşağıda belirtilen eylemleri gerçekleştirirken hangi enerji biçimlerini kullanıyorsunuz ? Sabah kahvaltısında :_______________________ ___________________________________ ___________________________________ Okula giderken :__________________________ ___________________________________ ___________________________________ Beden Eğitimi dersinde :____________________ ___________________________________ ___________________________________ Evde TV izleyerek dinlenirken:________________ ___________________________________ ___________________________________ Yatmadan önce ders çalışırken:_______________________________ ___________________________________ ___________________________________

Ay doğar mavi mavi Rüyamda gördüm seni yar. --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------“Köprüden Geçemedim” adlı parçanın sözlerini aşağıda verilenlerle değiştirerek yeniden uyarlayınız.

_________________________ _________________________ _________________________ _________________________

Her hareket ya da eylem enerjinin bir biçimini içerir. Enerji biçimleri birbirine dönüşür. Depolanmış enerjiye Potansiyel Enerji denir. Hareket eden her şeyde Kinetik Enerji vardır.

41

NOTLAR ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................

ÜNİTE 4

YAPI TAŞLARI

ir çer r İ a l m Ato klı Far

Atom

Gösterilir

Tip Atom İçer ir

Formül

Olabilir

rilir

Göste

Molekül

Oluşturur

Tek

Bileşik

Olabilir

Element

Sembol

Gösterilir

Oluşur

Vardır

Belirli Bir Hacmi ve Şekli

Vardır

Belirli Bir Hacmi

Yoktur

Belirli Bir Şekli

Katı Olabilir

MADDE

Sıvı

Olabilir

Olabilir Isıtılınca

Vardır

Gaz

Vardır

Genleşir Hacim

Kütle

Yoğunluk

Yoktur

Belirli Bir Hacmi ve Şekli

4

Giriş Etkinlikleri Fotoğrafta fıçı yapan bir adam görüyorsunuz. Sizce adam demir halkayı fıçının etrafına nasıl geçirebilir? Düşüncelerinizi yazınız.

Katılar sıvılar içerisindeki hareket eder mi? Neler kullanırsınız? Beher, spatül, potasyum permanganat veya benzer renkli madde,su Nasıl bir yol izlersiniz? 1- Yarıya kadar su ile doldurulmuş bir beherin içerisine büyük bir tane potasyum permanganat kristali koyunuz. 2- 15-30 dakika sonra ne gözlemlediğinizi nedenleri ile birlikte yazınız. Kristalin su içerisinde çözünüp yayılmasına sizce ne neden oluyor? Arkadaşlarınızla tartışınız. Tartışmanın sonuçlarını da defterinize not ediniz. Ünite sonunda cevaplarınızı kısa bir tartışma ile gözden geçiriniz.

Yaz günü sıkıca kapalı bir arabanın arka camının yanında bir deodorant unutulursa ne olmasını beklersiniz?

Halk arasında yumurtanın taze olup olmadığı su içerisine atılarak belirlenir. Taze yumurta dibe çökerken, bozuk olanlar su yüzeyinde kalır. Sebebini arkadaşlarınızla tartışınız. Tartışmanın sonuçlarını da defterinize not ediniz. Ünite sonunda cevaplarınızı kısa bir tartışma ile gözden geçiriniz.

44

Yapı Taşları

YAPI TAŞLARI Oyuncak yapı taşları (oyun blokları), maket yapı taşları ve gerçek yapı taşlarının hepsi de kolayca tutulabilir ve gözle görülebilir. Ancak doğal yapı taşlarından bahsedecek olursak bunları tutabilmek oldukça zordur. Bunun nedeni çok küçük olmalarıdır.

Doğal yapı taşlarının ne kadar küçük olduğunu anlamak oldukça zordur, fakat resim sizlere yardımcı olacaktır.Şekilde gösterilen model kauçuğun kimyasal yapı taşlarını göstermektedir. Aynı şekilde kurulmuş bir kauçuk parçasının modeli kilometrelerce uzayabilir.

Biliminsanları, doğal yapı taşlarını atomlar ve moleküller diye adlandırır. Atom ve molekülleri keşfetmek kolay olmadı ve çok uzun zaman aldı. Günümüzde biliminsanları; atomların ve moleküllerin ne olduğunu, nasıl dizildiğini, ve neler yapabileceğini ortaya çıkarmıştır. Bu bölümü okuduktan sonra sizler de atom ve moleküller hakkında bilgi sahibi olacaksınız.

45

4

4. 1 A- Maddenin Üç Hali Kömür, akaryakıt ve bütan en çok kullanılan üç yakıttır. Söz konusu yakıtlar kullanarak maddenin halleri arasındaki benzerlikleri ve farkları öğreneceğiz. Maddenin katı, sıvı ve gaz olmak üzere üç hali vardır. Madde katı, sıvı ya da gaz halinde bulunur. İstenildiğinde ortam şartları elverişli hale getirilerek madde bir halden diğerine dönüştürülebilir. Maddenin katı hali,

Katı Tanecikleri

Kömür katı bir yakıttır. - Katı tanecikler yer değiştirmez. Katılar herhangi bir kuvvetle hareket edebilirler. - Kırılmazlarsa, şekilleri korunur. - Hacimleri her zaman aynıdır. Maddenin sıvı hali, Sıvı Tanecikleri

Akaryakıt bir sıvı yakıttır. - Sıvılar akışkandırlar. - Sıvılar girdikleri kabın şeklini alırlar. - Sıvıların hacimleri her zaman aynıdır. Maddenin gaz hali, Bütan bir gaz yakıttır. Piknik tüplerinde ve çakmaklarda kullanılan temel bir gazdır. - Gazlar akışkandır. Yayılabileceği kadar yayılabilirler. - Gazlar şekil değiştirebilir. - Gazların hacimleri de değişebilir.

1) Maddenin hangi halinin belirli bir hacmi yoktur? Nedenini tartışınız. 2) Bir taş parçasının hacmini nasıl hesaplayabiliriz? Tartışınız. 3) I. Akışkandırlar . II. Tanecikleri arasında büyük boşluklar vardır. III. Hacmi bulunduğu kabın hacmine eşittir. Yukarıdakilerden hangileri maddenin gaz halinin özelliklerindendir? Araştırınız.

Gaz Tanecikleri

Birçok gaz görünmezdir. Dolayısıyla yukarıda belirttiğimiz özellikleri gözlemlemek daha zordur.

Ürün satın alırken ozon dostu ürünler alınız.

46

Yapı Taşları

4.1 B- Farklı Haller Farklı İşler Katılar, sıvılar ve gazlar farklı işler için kullanılır. Bunun nedeni, çok farklı davranışlarda bulunmalarından dolayıdır. Motosikletin nasıl dizayn edildiğini düşünelim; Katılar, motosiklet şasisinin yapımında kullanılır. Bunun nedeni katıların şeklini koruyabilmesidir. Sıvılar, genellikle akaryakıt olarak kullanılır. (Motosikletlerde sıvı yakıtlar kullanılır). Sıvılar yakıt deposundan makineye kolaylıkla akabilirler. Gazlar, lastikleri doldurmada kullanılır. (Gazla dolu lastik tümseğe çarptığı zaman şekil değiştirebilir.) Hal değişimi, maddelerin birçok alanda kullanım olanağı sağlar. Motosiklet makineleri demirden yapılır; fakat demir, katı halde iken şekillendirilmez. Bunun yerine demir eritilir, kalıplara dökülür, soğutulur ve katılaşır.

Bazı yakıtlar gaz halindeyken fazla yer kapladığından dolayı, sıvı halde depolanırlar. Örneğin evlerimizde kullandığımız tüp gaz içerisindeki yakıt sıvı haldedir.

1-Katılar motosiklet şasisinin yapımında niçin Kullanılır? 2-Motosiklet makineleri nasıl üretilir? Açıklayınız.

Geri dönüşümlü olan ürünleri kullanmaya özen gösterelim.

47

Biliyor muydunuz? Katı demirin eritilmesi bir fiziksel değişimdir. Bu değişimde yeni madde oluşmaz. Soğutarak tekrar katı hale getirmek kolaydır. 1940 yılında bazı arabalar gaz yakıt kullanırdı. Arabaların tavanlarında kocaman bir gaz torbası taşınırdı. Cam sıvı değildir ama katı da değildir. Bu iki fazın arasında bir durumdadır ki buna, pisudo-katı denir. Maddenin 3 hali olduğunu biliyoruz. Cam, maddenin bu 3 halinden herhangi birisine tam olarak uymuyor.

4

4.2 A- Cisimler Nelerden Oluşur? Deniz yataklarının, içlerindeki hava er veya geç boşaldığından hep aynı dolulukta kalmazlar. Bir deniz yatağının tıkaçını (hava kapağını ) açtığımız zaman, havanın kaçtığını görmek kolaydır. Şaşırtıcı olan tıkaçı sıkıca kapalı deniz yatağının içerisinden havanın nasıl kaçtığıdır. Hava tıkaçı sıkıca kapalı deniz yatağından nasıl kaçar? Biliminsanlarının hemfikir oldukları açıklama:. Hava Tanecikleri Çok Küçük Olduğundan Kauçuğun Gözeneklerinden Geçer

Deniz Yatağının Dışı

Deniz Yatağının İçi

Hava Tanecikleri

1) Deniz yatağının yapılmış olduğu kauçuğun içinde çok küçük gözenekler vardır.

2) Hava milyonlarca küçük hareketli tanecikten oluşur.

Gerçekte bunun doğruluğunu ispatlamak oldukça zordur. En güçlü mikroskopla bile gaz taneciklerinin kaçışını görmek mümkün değildir. Kauçuktan yapılmış deniz yatağında çok küçük gözenekler bulunur. Biliminsanları, katı, sıvı ve gazların çok küçük tanecik dediğimiz atom ve moleküllerden oluştuğunu ispatlamışlardır. Atomlar en küçük taneciklerdir. Molekül ise bir grup atomun birbirine bağlanmış halidir. 1) Ağzı sıkıca bağlı bir balonun nasıl boşaldığını Tartışınız. 2) Katılar, sıvılar ve gazlar.......................oluşur. 3) Molekül ne demektir?

3) Hava gözeneklerden çok yavaş bir şekilde sızar ve deniz yatağındaki hava zamanla boşalır. Atomlar Birleşince:

Molekül Oluşturur:

Biliyor muydunuz?

Yol güvenliğimiz için araba lastiklerimizdeki havayı düzenli olarak kontrol ettirelim.

48

Bu nokta (› .) 1000 000 000 'dan çok mürekkep atomu bir araya gelerek oluşur.

Yapı Taşları

4.2 B- Moleküller Karışım deneyleri ile moleküller hakkında daha fazla bilgi edinebilirsiniz. Difüzyon Hava Molekülleri

Parfüm Molekülleri

1) Parfüm Molekülleri havada hızlı bir şekilde yayılır.

2) Boya kristalleri suda çözüldüğü zaman, boya suda çok yavaş yayılır.

3)Mürekkep suda yayılır; fakat bu yayılım çok yavaştır.

Bir maddenin başka bir madde içerisinde yayılmasına difüzyon denir. İki gaz (veya sıvı) birbirleri içerisinde kolayca yayılabilir. Bu bize sıvı ve gaz moleküllerinin hareket ettiğini gösterir. 'Kaybolan Hacim’ Cm 3

Cm 3

Cm 3

Cm 3

Cm 3

Cm 3

Cm 3

Cm 3

Cm 3

100

100

100

100

100

100

100

100

100

80

80

80

80

80

80

80

80

80

60

60

60

60

60

60

60

60

60 40 20 0

40

40

40

40

40

40

40

40

20 0

20 0

20 0

20 0

20 0

20 0

20 0

20 0

50cm3

Su

+

50cm3

Su

=

100cm

Su

3

50cm3

Su

+

50cm3 Alkol

3

=

95cm Karışım

50cm3 Çakıl Taşı

+

50cm3 Kum

3

=

85cm Karışım

Alkol ve su karıştırıldığı zaman hacmin azaldığı görülür. Bu 'kaybolan hacmi' şöyle açıklayabiliriz; sıvı moleküller arasında boşluklar vardır. Alkol ve suyu karıştırdığımız zaman, su molekülleri alkol moleküllerinin boşlukları arasına girer. Bu da gerçek hacmin beklenen hacimden daha az olmasına sebep olur. Çakıl taşı ve kum karışımında neler olduğunu incelerseniz, bunun mantıklı olduğunu görürsünüz.

Biliyor muydunuz? 1) Difüzyon ne demektir? 2) 50cm3 alkol ve 50 cm3 su karışımının hacmi 95 cm3 olur. Nedenini açıklayınız. 3) Niçin iki gaz birbiri içerisinde kolayca Yayılır?

Gaz molekülleri ortalama olarak 100 m/sn 2000 m/sn hızla hareket ederler. Robert Brown 1827 yılında çok küçük polen taneciklerinin mikroskop altında gelişigüzel hareket ettiklerini fark etti fakat bu hareketin nedeninin su moleküllerinden olduğunu açıklayamadı.

49

4

4.3 A- Gaz Basıncı Balonu şişirdiğiniz zaman içerisine milyonlarca molekül üflüyorsunuz. Gaz molekülleri balonun içerisine her yöne doğru hareket ederler. Daha önce öğrendiğimiz gibi bir kısmı balonun yapılmış olduğu kauçuk molekülleri arasından dışarıya sızar. Geri kalanlar ise birbirlerine ve balonun iç çeperlerine çarparak küçük itmeler yaparlar. Gaz basıncı Milyonlarca itme birbirine eklenip gaz basıncını oluşturur ve böylece balon şişer. Gaz basıncı, gaz moleküllerinin birim yüzeye uyguladığı kuvvet ile oluşur. 1) Yağ tenekesi (boş bir yağ tenekesi) hava ile doludur. İçerisindeki hava dışarıya basınç uygular. Dışarıdaki hava da içeriye basınç yapar. Bu teneke şeklini korur, çünkü içerideki basınç ile dışardaki basınç eşittir. 2) Yağ tenekesi (gerçekten boştur) hemen hemen içerden dışarıya uygulayacağı gaz basıncı yoktur. O yüzden dıştaki hava tenekeyi sıkıştırabilmiştir. Size ve çevrenizdeki her şeye etki eden hava molekülleri vardır. Her şey hava basıncından etkilenir. Yüzeyi etkileyen hava molekülleri sayısı arttıkça, hava basıncı artar. Bu küçük moleküllerin yarattığı basınç hayret vericidir. Yukarıdaki şekilde görüldüğü gibi, çok güçlü bir tenekeyi bile sıkıştırılabilir. 1) Barometre ne ölçer? 2) Bir basit barometrede, a) hava basıncının artmasıyla b) hava basıncının azalmasıyla tüpteki civa yüksekliğinin ne olacağını açıklayınız. 3) a) Kullanılmış yağ tenekeleri şeklini niçin korur? b) Tenekeden hava dışarıya çıkarılırsa , niye teneke sıkışır? 4) Astronotlar uzayda niçin özel kıyafetler kullanmak zorundadır? Araştırınız.

Barometre, hava basıncını ölçen alete denir. İlk barometreyi Toriçelli aşağıda anlatıldığı gibi yapmıştır. Bir ucu kapatılmış cam tüp ve civa dolu bir kap kullanarak basit bir Cam barometre yapabilirsiniz. İlk tüp Boşluk (vakum) olarak tüpü civa ile doldurunuz. Daha sonra hızlı bir şekilde ters Civa çevirerek açık ucu aşağıda olacak Hava şekilde civa dolu kaba koyunuz. Basıncı Civanın tüpteki yüksekliği hava Civa kabı basıncına bağlıdır.

Biliyor muydunuz? Hava basıncındaki değişim, hava durumunu etkiler. Havanın üzerinize uyguladığı basınçla, bir filin koltuğa oturmasıyla uyguladığı basınç hemen hemen aynıdır.

Boş sprey kutularını ateşten uzak tutunuz.

50

Yapı Taşları

4.3 B- Genleşme Katılar, sıvılar ve gazlar ısıtıldığı zaman daha fazla hacim kaplarlar, yani genleşirler. Isıtma atomların ve moleküllerin daha hızlı hareket etmesine ve birbirlerinden uzaklaşmasına neden olur. 1) Gazlar genleşir: Elinizin sıcaklığı gaz tüpündeki gazın genleşmesi için yeterlidir.

2) Sıvılar genleşir: Cam balon sıcak su içerisine konulduğu zaman içerisindeki su genleşir.

3) Katılar genleşir: Soğuk metal küre halkadan rahatça geçerken, ısıtıldığı zaman genleşen metal küre aynı genişlikteki halkadan geçemez.

Eğer katılar, sıvılar ve gazlar soğutulursa tam tersi olur. Hepsi küçülür ve büzülür. Genleşme ve büzülmenin etkileri Birçok madde genleşme ve büzüşmeden büyük bir enerji üretir. Sıcak havalarda tren yayları eğrilir ve betondan yapılmış kaldırımlar çatlar. Soğuk havalarda telefon telleri gerilir ve kopar. Fakat böyle bir olayın gerçekleşmemesi için önlemler alınabilir. Farklı cisimler farklı miktarlarda genleşirler. En çok gazlar, sonra sıvılar,en az da katılar genleşir. 1) Teknisyenler yazın yeni telefon hatları çektikleri zaman telleri gevşek şekilde bırakırlar. Niçin? 2) “Su ısıtıldığı zaman genleşir.” Bu size ne ifade eder?

Biliyor muydunuz? Gazlar katılardan yaklaşık 3000 kat daha fazla genleşir.

51

4

4.3 C- Yoğunluk Batmak ve yüzmek şaşırtıcı olabilir. Hafif bir bakır madeni para, suya atıldığı zaman niçin batar? Çok ağır bir meşe ağacı kütüğü suda niçin yüzer? Batmak ya da yüzmek kütleye bağlı değildir. Cismin yoğunluğu ile ilgilidir. Bakırın yoğunluğunun, suyun yoğunluğundan büyük olmasından dolayı bakır para suda batar. Meşe ağacının yoğunluğu, suyun yoğunluğundan küçük olduğu için meşe kütüğü suda yüzer. Yoğunluk bu yolla tanımlanabilir: Bir cismin yoğunluğu birim hacimdeki (1cm3) kütle miktarıdır. Yoğunluk birimi santimetre küpteki gramdır, g/cm3 şeklinde yazılır. Demirin yoğunluğu 7.8 g /cm3 tür. Bunun anlamı, demirin her santimetre küpünün kütlesinin 7.8 gram olmasıdır. Bir cismin kütlesi ve hacmi biliniyorsa yoğunluğu hesaplanabilir. Yoğunluk = kütle (gram) / hacim (cm3) Bir meşe ağacı kütüğünün hacmi 2000 cm3 ve kütlesi 1800 g ise Meşe ağacının yoğunluğu = 1800 g / 2000 cm3 = 0.9 g/cm3. Bir cismin yoğunluğu iki faktöre bağlıdır: Atomların (veya moleküllerin) kütlesine Bu atomların (veya moleküllerin) birbirlerine olan uzaklıklarına.

Hava

Tahta

Benzin

Su

Aluminyum

Altın birbirine yakın ağır atomlardan oluştuğundan yoğunluğu yüksektir. Gaz molekülleri arasında büyük boşluklar bulunduğundan gazların yoğunlukları çok düşüktür.

1) Cismin yoğunluğu ne demektir? 2) Suyun yoğunluğu 1 g/cm3 tür. Bu size ne ifade eder? 3) Bakırdan yapılmış bir madeni para suya atıldığı zaman niçin batar?

52

Çelik

Kurşun

Altın

Biliyor muydunuz? Deniz suyu içme suyundan daha yoğundur. Bu yüzden denizde yüzmek gölde yüzmekten daha kolaydır. Lut denizinin yoğunluğu o kadar fazladır ki içinde oturur şekilde yüzebilirsiniz. Halk arasında çakıstes (yeşil zeytin) yapımında kullanılan tuzlu su yoğunluğu, taze yumurta yüzdürülerek belirlenir.

Yapı Taşları

4.4 A- Elementler Bir parça ekmek, odun veya bir parça tırnak uzun süre ısıtılırsa geriye siyah bir katı kalır. Söz konusu katı karbondur ve en basit kimyasaldır. Element diye adlandırılır. Element, kendisinden daha basit maddelere ayrışamayan saf maddeye denir. Karbon bir elementtir; çünkü yalnızca karbon atomlarından oluşur. Elemente diğer bir örnek ise bakırdır. O da yalnızca bakır atomlarından oluşur. 100'ün üzerinde farklı element bulunmaktadır. Her biri kendine özgü atomlardan oluşur. Doğada yaklaşık 90 element bulunur. Geriye kalanlar ise biliminsanları tarafından sentezlenmiştir. Her bir elementin bir sembolü vardır. 'H' hidrojenin sembolüdür. 'He' ise helyumun sembolüdür. Elementleri bir liste halinde sembolleri ile birlikte Elementlerin Periyodik Tablosunda bulabilirsiniz. Birkaç elementin fotoğrafını ve Periyodik Tabloyu aşağıda görebilirsiniz. (Bazı elementler fotoğrafta görülmezler. Oksijen, hidrojen ve azot elementleri görülmeyen üç gazdır.) .......................................................................................................................................

Biliyor muydunuz? Elmas ve kömür aynı elementin farklı şekilleridir. Şimdiye kadar bulunan en büyük elmas yaklaşık 600 gramdır. Bunun anlamı milyonlarca atom demektir. Fakat yalnızca karbon atomu içerirler.

1) a) Element b) Periyodik Tablo nedir? 2) Karbon niçin bir elementtir? 3) Resimde görülen elementlerden hangileri a) kuyumculukta b) termometrelerde c) su Tesisatcılığında kullanılır?

53

4

4.4 B- Bileşikler 1- Demir tozu ile kükürt (sülfür) yeni bir kimyasal oluşturmadan karışabilirler. Mıknatısla demiri ayırabilirsiniz. 2- Eğer demir ve kükürt karışımını ısıtırsanız karışımın içinde bir parıltı görülür. Bu anda yeni bir kimyasal elde edilir. (Bu işlemi çeker ocakta yapmak en uygundur.) 3- Yeni oluşan kimyasal demir sülfürdür. Kükürt içerir (fakat içerisinde sarı tozlar görülmez). Demir de içerir (fakat mıknatısla çekemezsiniz). Karışımlar, kimyasal reaksiyonlar, ve bileşikler Karışımlar, iki ya da daha fazla saf maddenin kendi özelliklerini kaybetmeksizin rastgele miktarlarda oluşturdukları fiziksel sistemlerdir. İçerisindeki cisimler genellikle kolayca ayrılabilirler. Demir ve kükürt tozları, atomlarını birbirine bağlamadan karışım yaparlar. Fakat karışımın ısıtılmasıyla bir kimyasal reaksiyon gerçekleşir. Böylece demir ve kükürt atomları birbirine bağlanır. Yeni bir kimyasal oluşur. İki ya da daha fazla elementin kendi özelliklerini kaybederek belirli oranlarda birleşmesinden oluşan saf maddelere bileşik denir. Demir sülfür bir bileşiktir; çünkü demir atomları kükürt atomlarına bağlanmıştır. Birçok kimyasal, bileşiktir.

demir

kükürt

karışım

demir kükürt karışımı

demir ve kükürt reaksiyona ısı

Fotoğraflarda en çok bilinen iki bileşik gösterilmektedir. Bir bileşiğin ismi, içerisinde hangi elementlerden oluştuğunu belirtir. Örneğin bakır iyodür, bakır ve iyot içerir.

Su 1) Bileşik nedir? 2) Demir ve kükürt ısıtıldığı zaman kimyasal reaksiyon gerçekleşir. Reaksiyonda neler olur? 3) Atomları karışımdan ayırmak, bileşikten Ayırmaktan kolaydır. Niçin?

54

Biliyor muydunuz? Bir milyonun üzerinde kimyasal bileşik bilinmektedir. Bazı bileşikler beş veya daha fazla elementin birbirine bağlanması sonucu oluşur.

Yapı Taşları

4.4 C- Kimyasal Reaksiyonlarda Enerji Değişimi Bir parça ince bakır folyo klor gazı içerisine konursa, bir alevin parladığı görülür, ısı ve ışık enerjisi de açığa çıkar. Bu kimyasal reaksiyon sonucunda mavi yeşil bir katı oluşur. Söz konusu katı bakır klorürdür. Bahsedilen kimyasal reaksiyonu aşağıdaki gibi yazabilirsiniz. bakır + klor

bakır klorür + enerji (ısı ve ışık)

Kimyasal denklem, kimyasal tepkimeyi kısaca anlatma yoludur. Başka bir deyişle kimyasal denklem, tepkimede yer alan maddelerin kelime, sembol ve formüllerle gösterilmesidir. Bakır klorürü, bakır ve klor atomlarına geri çevirmek istersek, elektrik enerjisi vermemiz gerekir. Elektrik enerjisinin yaptığı:

bakır klorür + elektrik enerji

bakır + klor

Birçok element arasında gerçekleşen reaksiyonlarda enerji açığa çıkar. Bu tür reaksiyonlarda reaksiyonu başlatmak için enerjiye gereksinim var, fakat reaksiyon başladıktan sonra daha çok enerji açığa çıkar. Bileşikleri parçalamak için enerjiye gereksinim var. Bu enerji birbirine bağlı atomları ayırmak için gereklidir.

Biliyor muydunuz?

1) Bileşikleri bileşenlerine ayırmak için enerjiye niçin ihtiyaç vardır? 2) Bir parça ince bakır folyo klor içerisine konulduğu zaman reaksiyon oluştuğunu nasıl Anlayabilirsiniz? (2 neden belirtiniz.)

55

Alüminyum, kalsiyum, sodyum ve magnezyum elementleri kendi bileşiklerinden elektrik enerjisi yardımı ile elde edilir. Bileşikleri, elektrik enerjisi yardımı ile bileşenlerine ayırmaya elektroliz denir.

4

TEST 4 1- Aşağıdaki cümlelerde bulunan boşlukları uygun kelimelerle doldurunuz. a) Katılar ve sıvılar ısıtılınca ……………………..(genleşir/büzüşür) b) Fırınların içerisindeki raflar fırın sıcak iken daha …………..(zor/kolay) takılır. 2-Katıların sıvıların ve gazların benzerlik ve farklılıklarını gösteren aşağıdaki tabloyu tamamlayınız.

Katı

Sıvı

Gaz

Tanecikler arasındaki boşluklar Akışkan olmaları Şekilleri Hacimleri Sıkıştırılabilmeleri

3-Çevrenizde bulunan beş katı nesnenin adlarını yazınız. Bu nesnelerin neden katı olduğunu açıklayınız. 3 4-İçerisinde su bulunan dereceli silindire 19 gramlık bir çakıl taşı atıldığında hacmi 25cm ten 3 33cm e yükseliyor . Çakıl taşının yoğunluğu nedir. 5- X, Y, Z maddelerinin hacimleri eşit olarak alındığında X maddesi 25gram olarak, Y maddesi 48 gram olarak ve Z maddesi ise 36 gram olarak tartılıyor. Bu maddelerin yoğunluklarını küçükten büyüğe doğru sıralayınız.

Katıların tanecikler arasındaki çekim kuvvetleri çok fazla olduğundan tanecikler birbirine çok yakındır; dolayısı ile katı tanecikleri yer değiştirmezler, bulundukları hacmi ve şekli korur. Sıvı taneciklerinin aralarındaki çekim kuvvetleri katılara oranla daha az olduğundan dolayı tanecikler haraket edebilir dolayısı ile sıvıların belli bir hacmi varken belirli bir şekilleri yoktur. Gazların tanecikler arasındaki çekim kuvvetleri yok denecek kadar az olduğundan dolayı gazlar serbestçe her tarafa haraket edebilir, tanecikler arasında büyük boşluklar vardır.

6- Yukarıdaki bilgileri kullanarak aşağıdaki soruları cevaplayınız. a) Katıların yoğunluğu sizce sıvı ve gazlara göre nasıl olmalıdır? b)Katıların neden belirli bir şekli ve hacmi vardır? c)Sıvılar neden bulundukları kabın şeklini alırlar? d)Gazlar neden sıkıştırılabilirler?

56

Yapı Taşları

Çoklu Zeka Etkinlikleri Dergilerden ve gazetelerden yararlanarak metallerin kullanım alanlarını gösteren bir poster hazırlayınız. Örneğin bir araba resmini posterinize yapıştırarak işe başlayabilirsiniz.

Canlıların en küçük yapı taşı olan hücre de milyonlarca atomdan oluşmuştur. Moleküller, atomlar, atom çekirdeği ,protonlar elektronlar ve nötronlarla konuşup görevleri hakkında bilgi aldığınızı anlatan bir hikaye yazınız. ________________________________ ________________________________ ________________________________ ________________________________ _______________________________

Veya evinizde renkli oyun hamurundan yararlanarak birkaç elemente örnek atom modelleri hazırlayınız ayrıca değişik türde atomları birleştirerek tuz veya su gibi birkaç tane bileşik modeli oluşturun.

Katı, sıvı, molekül, yoğunluk, basınç, gaz, çözen, hacim, bileşik, element.

Aşağıdaki tabloyu defterinize çiziniz ve her bir element için tahmini sembolünü yazınız. Yazdığınız sembollerin doğruluğunu araştırınız. Element

Elementin tahmini sembolü

Elementin gerçek sembolü

Karbon Oksijen Flor Germanyum İyot Lityum Hidrojen Magnezyum Fosfor Potasyum Demir Listede adı yazmayan elementleri de tablonuza ekleyebilirsiniz. Elementlerin sembolleri hangi mantığa göre yazılmıştır.

E

M

İ

C

A

H

S

F

T

B

H

A

C

İ

I

B

N

İ

K

L

İ

B

V

İ

E

L

U

K

A

T

I

L

M

O

L

E

K

Ü

L

E

E

Ç

N

I

S

A

B

Ş

L

E

U

G

Ğ

O

Y

İ

E

L

Ğ

U

A

Z

T

K

D

O

O

N

E

Z

Ö

Ç

E

M

Y

E

D

D

A

M

Siz de ünitede geçen diğer kavramları kullanarak örnekteki gibi bir bulmaca hazırlayabilir misiniz?

57

Yapı Taşları

4

Çoklu Zeka Etkinlikleri Biraz da müzik sözü yazalım. Son zamanlarda popüler olan şarkılardan birinin melodisinin üzerine, madde ünitesinde geçen kavram veya ilkeleri kullanarak yeni sözler yazınız.

Mesaj gönderelim. Aşağıdaki mors alfabesini kullanarak bir arkadaşınıza internet üzerinden element , bileşik yoğunluk gibi konu ile ilgili terimlerin açıklamasını yapan bir mesaj gönderin.

________________________________________ ________________________________________ ________________________________________ ________________________________________ ________________________________________ ________________________________________ ________________________________________ ________________________________________

Portakalı batırın

Şişeden termometre yapalım

Bir tas suda bir portakalı yüzdürün. Portakalı batırmaya çalışın batmayacaktır. Portakalın kabuğunu soyun ve suya geri koyun Ne olacağını gözleyin . Gözlemleriniz sonucunda portakalın hangi durumda daha yoğun olduğunu açıklayan bir rapor yazın.

Cam şişeyi soğuk su ile doldurun. Suya birkaç damla gıda renklendiricisi ekledikten sonra şişeye taşana kadar su duldurun. Kamışın etrafına 10 cm'lik pipet üstte kalacak biçimde oyun hamuru dolayın. Bunu yaparken pipete hasar vermemeye dikkat edin. Oyun hamurunu şişenin ağzına geçirin. Kenarlardan hava sızmadığından emin olun . Bir miktar su pipetin içinde yükselecektir.

_________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________

Şişeyi bir tas sıcak suyun içinde 5 dakika bekletip çıkartın . Pipetteki su yükselecek ve sonra düşecektir. Bu termometre ile klasik termometre arasında benzerlik ve farklılıkları yazın.

58

pipetin içindeki su genleşiyor. sıcak su

su dışarı akabilir.

ÜNİTE 5

ÇÖZÜCÜLER VE ÇÖZELTİLER

Su Buharı

Bulut

Su Buharı

Bulut

Buz o

0 C0 O C Donma Noktası

Su Döngüsü

Su Döngüsü

Buz erime noktası 0 C0 Erime Noktası

Yağış

Buharlaştırma Buharlaştırma Su

Yağış

Damıtma

Su

Yoğunlaştırma

Tuz ayrışma Yoğunlaştırma Damıtma işlemi ayrışma işlemi

Alkol örnektir

örnektir

Su

bileşenlere ayrılabilir Alkol örnektir

örnektir Diğer Çözücüler

Çözücü

Çözücü

Aseton

Tuzlu Su

Tuzlusuı SuHetorejen Hetorejen

örnektir

Aseton

bileşenidir

Deniz

olabilir

örnektir

örnektir olabilir

en büyük çözelti

en büyük çözelti

Deniz

Çözelti Çözelti olabilir

Karışım Karışım olabilir

bileşendir

Madde

sonucu oluşur

Saf Madde

olabilir örnektir

Tuz

Çözünen örnektir

Çözünme

Çözünme

Saf Madde

hızlandırır hızlandırır tuz hızlandırır

sıcaklık

hızlandırır

karıştırma Katının küçük tanecikli olması

Sıcaklık Karıştırma

olabilir

Madde

olabilir sonuç oluşur bileşenidir

Çözünen

olabilir

Homojen

katının küçük tanecikli olması

olabilir

5

Giriş Etkinlikleri

Topraktan yapacağınız maket dere yatağı üzerine bir litre kadar saf suyu dökünüz ve maketin uç tarafına döktüğünüz suyu toplayacak şekilde bir beher yerleştiriniz. Topladığınız su, saf sudan farklı mıdır? Elde ettiğimiz suyu bir miktar bekletirsek bulanıklığın büyük bir bölümü azalmış olmasına rağmen yine de bir miktar asılı parçacık az da olsa bulanıklık yapacaktır. Az bulanık suya laboratuvarınızda bulunan alüminyum klorür tuzundan koyup bekletirseniz ve dekante ederseniz ne gözlemlersiniz? Elde ettiğiniz su içilebilir mi? Gözle göremediğimiz hastalık yapıcı bakteri ve mikropları yok etmek için ne yapmalıyız? Yukarıdaki sorulara verdiğiniz yanıtları fen bilgisi defterinize not ediniz. Arkadaşlarınızın yanıtları ile karşılaştırıp tartışınız. Tartışmanın sonuçlarını da defterinize not ediniz. Ünite sonunda cevaplarınızı kısa bir tartışma ile gözden geçiriniz. Eşit kütleli kesme şeker ve toz şekerin,eşit hacimli soğuk suda ve sıcak suda çözünme zamanlarını ölçünüz böylece çözünme hızına sıcaklığın ve tane büyüklüğünün etkisini bir ilke olarak yazınız.

Bir buz parçasının belli bir noktasına kuvvet uygularsak ne olur? Neler kullanırsınız? Yaklaşık 20cm uzunluğunda ince bir tel ,biraz yapışkan bant, bir şişe ve ağırlık yapması için kaşık gibi şeyler olabilir. Nasıl bir yol izlersiniz? Telin uçlarını ikişer tane ağır kaşığa dolayın ve bantlayın. Buz parçasını şişenin ağzından dengeleyin . Teli,kaşıklar şişenin iki yanından eşit olarak sallanacak biçimde buzun üzerine yerleştirin. Ne olacağını izleyin. Elde ettiğiniz sonuç hangi bilimsel ilke ile açıklanabilir.

Yazın, testideki su normal şişedeki suya göre daha soğuktur. Nedenini araştırınız. Yazın mermerler silindiğinde kuruyan mermerin yüzeyi silinmeyen mermere göre daha serin olur. Nedenini araştırınız. Yukarıdaki durumların nedenini arkadaşlarınızla tartışınız verdiğiniz yanıtları fen bilgisi defterinize not ediniz. Ünite sonunda cevaplarınızı kısa bir tartışma ile gözden geçiriniz.

60

Çözücüler ve Çözeltiler

ÇÖZÜCÜ VE ÇÖZELTİLER

Denizler, dünyanın en büyük çözeltisidir. Yeryüzünün %70'i denizlerle kaplıdır. Denizlerdeki çözücü sudur. Deniz suyu içme suyu olarak kullanılamaz; çünkü deniz suyu içerisinde çözünmüş birçok kimyasal vardır. Denizde yüzerken su yutulduğunda bu durum çok daha iyi anlaşılır. Deniz suyunda bulunan tüm kimyasal maddelere çözünen deriz. Denizlerden her gün çok miktarda su buharlaşmaktadır fakat deniz suyu seviyesi azalmamaktadır. Su buharı yoğunlaştıkça yağmur yağar ve buharlaşan su tekrar denize dökülür. Su döngüsünde bu olaylar meydana gelir. Şimdi okuduğunuz bu parçayı anlayabildiniz mi? Eğer cevabınız “hayır” ise hiç üzülmeyin. Beşinci bölümün amacı size çözücü, çözünen, çözelti, buharlaşma, çözünme ve başka diğer kavramları öğretmektir. Beşinci bölümü bitirdiğinizde, bu sayfayı bir kez daha okuyun daha iyi anlayabileceğinizi göreceksiniz.

61

5

5.1 A Su ve Su Döngüsü Su, çevremize baktığımızda genellikle sıvı olarak görülür. Suyun katı ve gaz halleri de bulunmaktadır. Suyun katı haline buz, gaz haline ise su buharı denir. Su buharı yoğunlaşınca çok küçük su damlacıkları oluşur.

Su buharı görünmezdir

Erime

Buharlaşma

Donma

Yoğunlaşma

Buzun erime noktası 0 oC'tır. Bu sıcaklık ayrıca suyun donma noktasıdır. Su her sıcaklıkta buharlaşabilir ve kaynama noktası 1000C 'a ulaştığında buharlaşma maksimum olur. Erime noktası = Donma noktası

Su Döngüsünde erime, donma, buharlaşma ve yoğunlaşma olayları etkin bir rol üstlenir. Su döngüsü yeryüzündeki suyun buharlaşıp havaya karışması, bulutları oluşturması ve yağış olarak yeryüzüne geri dönmesi sürecinde izlediği yoldur. Dünyadaki su devamlı olarak dönüşüme uğrar. Su döngüsü, içilebilir suyun doğal geri dönüşüm işlemidir; ancak son yıllarda artan çevre kirliliğinden dolayı içilebilir su kaynakları oldukça azalmıştır.

Su Döngüsü

Yağmur

Yoğunlaşma

Kar ve Buz

Buharlaşma

sel üzey

Y

Deniz

tı

Akın

Toprağa Geçiş

Yeraltı Sularının Akışı

Yeraltı Suyu

1- Aşağıdaki olaylar sonucunda ne oluşur ? A) Buz eridiğinde B) Su buharlaştığında C) Su donduğunda D) buhar yoğunlaştığında 2- Erimede katı sıvıya dönüşür. Örnekteki ilişki dikkate alındığında aşağıdaki hal değişimlerinde ne olur? A) donma B) buharlaşma C) yoğunlaşma 3- Su döngüsünde neler olmaktadır. Açıklayınız. Araştır : Oturduğunuz şehre yılda ortalama ne kadar yağmur düşer?

62

Biliyor muydunuz? Dünyamızda yağmurların 3/4'ü denizlere yağmaktadır. Denizlerde yoğunlaşan su, buharlaşan sudan daha fazladır. Milyonlarca yıl önce dünyamızda su, buhar olarak bulunuyordu.

Çözücüler ve Çözeltiler

5.1 B- Su ve Buzun Bazı Özelikleri Kışın çok soğuk olduğu günlerde ülkemizde, nadiren de olsa kar yağışı ve don olayı olmaktadır. Buz erirken çevreden ısı alır ve sıcaklık sabit kalır. Su donduğunda neler olur? 1-Diğer maddelerin aksine su donduğunda genleşir. 2-Bu genleşmeden dolayı buzun yoğunluğu sudan az olur. 3- Safsızlıklar D.N.’sını düşürür bu nedenle tuzlu su 0oC'ın altında donar 4-Buza basınç uygulanınca erir. 5-Su buz olurken sıcaklık sabit kalır. Niçin?

Buz pateninin altındaki basınç çok büyük olduğundan buz erir ve gerçekte patenler suda kayar.

Su donduğunda genleşir. Bundan dolayı buzdolabındaki su şişesi kırılır. Genleşmeden dolayı meydana gelen kuvveti bir düşününüz.

Alman bilim adamı Gabriel Fahrenheit, buzu çeşitli tuzlarla karıştırarak yaptığı deneylerde bazı tuzların erime noktasını daha fazla düşürdüğünü fark etti. Elde ettiği en düşük sıcaklığı ,icat ettiği Fahrenayt termometresinde sıfır olarak kabul etti ve bu sıcaklık -18 0C'a eşdeğerdir.

Buz sudan daha az yoğun olduğundan bardağa konmuş buz parçası suda yüzer.

Kışın yollara tuz dökülmesinin sebebi buzun o erime noktasını düşürüp 0 C’ın altındaki sıcaklıklarda buzlanmayı önlemektir. Böylece araçların kaymasından dolayı ileri gelebilecek kazalar önlenmiş olur.

Sıcaklık Ölçekleri

1-Buz suya dönüşünce ; A) Hacmi nasıl bir değişim gösterir? B)Yoğunluğu değişir mi? Niçin? 2-Bardaktaki buz su üzerinde niçin yüzer? 3-Kışın yollara tuz dökülmesinin sebebini açıklayınız. 5-Karlar eriyinceye kadar patlamış borular fark edilmez. Bunun sebebi nedir? Açıklayınız.

Narenciye bahçelerini don olayına karşı korumanın en etkili doğal yöntemi etrafındaki serviler ve kamışlardır, onları koruyalım.

63

Biliyor muydunuz? Suyun hacminin en küçük, yoğunluğunun o en büyük olduğu sıcaklık +4 C'tır.Bu yüzden kışın donan göllerde yoğun su dibe çöker ve balıklar yaşamlarını sürdürürler. Arabaların radyatörlerine suyun donmaması için antifriz konur.

5

5.2 A- Buharlaşma Su buharlaştığında sıvı halden gaz haline dönüşür. Buharlaşma 0 C ve 100 C arasındaki herhangi bir sıcaklıkta olabilir. Buharlaşma her zaman için aynı hızda meydana gelmez. Buharlaşma bazen çabuk bazen de yavaş olur. Islak olan herhangi bir nesneyi çabucak kurutmak için; o

1-Isıt

o

2- Kuruması için ser

3-Üzerine hava püskürt

Su geniş bir yüzeyde, dar bir Suyu sıvı halden gaz haline dönüştürmek için Isı Enerji'si yüzeye göre daha çabuk buharlaşır. Islak olan çamaşırlar gereklidir. Su ısıtıldığında serildiğinde daha kolay kurur. yüksek enerjili olduğu için daha çabuk buharlaşır.

Esintili hava oluşan buharı anında uzaklaştırır. Islak cisimlerin üzerine hava püskürttüğümüzde onları daha kolay kuruturuz.

Yüksek sıcaklık, geniş yüzey ve esintili hava buharlaşmayı hızlandıran faktörlerdir. Süt tozu, sütün suyunu buharlaştırarak üretilir. Süt uzun süre buharlaştırılırsa bozulur bundan dolayı buharlaşma çok çabuk olmalıdır. Süt tozu yapımında yüksek sıcaklık , geniş yüzey ve hava püskürtme işlemlerine ihtiyaç duyulur. Süt tozu, püskürtmeli kurutucuda üretilir. Süt çok küçük damlacıklar halinde püskürtülürken aynı anda sıcak hava da püskürtülür böylece sütün suyu anında buharlaşır. Geriye kalan süt tozu ise kurutucunun tabanında toplanır ve paketlenmek üzere devamlı olarak alınır. 1-Özdeş ısıtıcılarda eşit miktarda su ayrı ayrı buharlaştırma kabına ve deney tüpüne konduğunda , buharlaşma kabındaki su niçin daha çabuk buharlaşır? 2-Denizlerden ve göllerden tuz elde etmek için suyu buharlaştırırken derin ve dar yüzeyli havuzlar mı, yoksa sığ ve geniş yüzeyli havuzlar mı tercih edilir? Açıklayınız. 3-Buharlaştırmayı hızlandıran faktörleri dikkate alarak ,sizce çamaşır kurutma nasıl bir günde tercih edilmelidir?Açıklayınız.

64

Süt Girişi Sıcak Hava

Sıcak Hava

Küçük Damlacıklar Halinde Püskürtme

Süt Tozu Alınır

Püskürtmeli kurutucunun basit şekli

Biliyor muydunuz? Üretilirken ortaya çıkan peynir altı suyu süt tozuna dönüştürülmediğinden kanalizasyon borularını çürütür. Yiyecekleri bozan bakteriler susuz ortamda üreyemezler; bu nedenle süt tozu uzun ömürlüdür.

Çözücüler ve Çözeltiler

5.2 B- Suyun Her Damlası Önemlidir. Ülkemizin yazın kurak olması nedeniyle kuru tarım olarak adlandırdığımız, yalnız yağmur sularından faydalanılarak yapılan tahıl ekimi yapılamaz. Yazın, nadiren de olsa yağmur yağdığında sıcak, esintili ve kuru hava toprağı hemen kurutur dolayısıyla sebze ve meyve yetiştirme sulama ile mümkündür. Sulama bitkinin ihtiyaç duyduğu ve yağışla karşılanamayan suyun bitkinin kök bölgesine gereken yer ve zamanda verilmesidir. Bu şekilde yapılan tarıma sulu tarım denir. Sulu tarım yapılırken yalnız buharlaşmanın neden olduğu Bitkiler su tasarrufu amacıyla su kaybı çok büyüktür . Buharlaşmanın azaltılması ve suyun boşa yanları açık üzeri naylonla kaplı harcanmaması için önerilebilecek bazı yöntemler aşağıdadır: tünellerde yetiştirilir .Güneş ışınları suyun topraktan Yağmur sularının biriktiği göletlere buharlaşmasını sağlar. setil alkol dökülür. Setil alkol göletin Buharlaşan su tünelin tavanına Setil yüzeyini çok ince mumlu bir katı Alkol çarpınca yoğunlaşır ve yeniden tabaka ile kaplar ve altındaki suyun toprağa düşer. Su buharlaşmasını önler.

Ülkemizde son yıllarda uygulanan damla sulama sistemi önemli miktarda su tasarrufu sağlıyor. Yeraltı sularının tuzlanmaya başlamasıyla birlikte narenciye bahçelerini sulama sıkıntısı yaşayan Güzelyurt bölgesinde su tasarrufu yönünden önemli bir rahatlama sağladı.

Ağacın kökü çevresine taş yığılarak toprağın kurumasını engelleriz . Taş yığını ayrıca çok az bir miktar su toplanmasına da yardım eder. Geceleyin taşlar çok çabuk soğuduğundan havadaki su buharı taşa çarptığında yoğunlaşır ve çok küçük çiğ tanecikleri yapar ve toprağa doğru akar.

1-Sulama nedir? Niçin önemlidir? 2-Setil alkol kullanarak su nasıl tasarruf edilir ? Açıklayınız. 3-Evimizde veya çevremizde suyu ülkemiz şartlarını dikkate alarak nasıl tasarruflu kullanmalıyız? Bu konudaki düşüncelerinizi belirtiniz.

Yazın, bahçenizi geceleyin sularsanız buharlaşma az olacağından su kaybı azaltılmış olur.

65

Biliyor muydunuz? Dünyada, tarımın yüzde 15'i sulu tarım olarak yapılmaktadır . Sulu tarımda elde edilen ürün, susuz tarıma göre yaklaşık iki kat fazladır. Sulu tarımı ilk olarak 7000 yıl önce Mısırlılar, Nil nehrinden kanallar açarak uyguladılar.

5

5.2 C- Buharlaşma Yoluyla Soğuma Bir bardak su, içerisinde çok sayıda molekülün hareket ettiği bir kütledir. Su moleküllerinin enerjisi birbirinden farklı olduğundan hızları da farklıdır. Yüksek enerjili bir su molekülü yüzeye yakın olduğu zaman suyun yüzeyinden ayrılabilir. Bu olaya buharlaşma deriz. Buharlaşma olayını gözlemleyemeyiz. Ancak milyonlarca yüksek enerjili su molekülünün suyun yüzeyinden ayrılması sonucunda bardaktaki su seviyesinin azaldığını gözlemleyebiliriz. Buharlaşma devam ederken, birçok molekül çevreden ısı alarak yüksek enerjili duruma geçer ve böylece yüzeyden uzaklaşmak için yeterli hıza ulaşır. Bir sıvı buharlaşınca çevreden Isı Enerji'si alır ve çevreyi serinletir. Yüzdükten veya terledikten sonra üzerimizdeki su veya ter kururken vücudumuzun ısısını kullanarak buharlaşır ve kendimizi serinlemiş hissederiz.

Buzdolabının çalışması buharlaşan sıvının çevreden ısı alma ilkesine dayanır. Buzdolabının borularında freon vardır; bu madde kolayca buharlaşıp yoğunlaşabilir. 4- Buzdolabının içerisinde basınç düşünce sıvı freon buharlaşarak gaz olur ve ısı buzdolabının içerisinden alınır. Böylece buzdolabı soğur.

Sıvı Gaz

3- Sıvı freon ince bir vanadan geçirilince. Basınç düşer. Motor

2- Motorun uyguladığı basınçtan dolayı gaz yoğunlaşır . bu olay buzdolabının arkasındaki siyah borularda meydana gelirken çevreye ısı verir.

1- Motor freonun hareketini sağlar

1- Buharlaşma nedir? 2A) Bir maddenin nasıl soğutulduğunu kısaca anlatınız. B) Bir buzdolabı içerisinde bulunduğu odayı nasıl ısıtır? Açıklayınız. 3A) Bir gaz sıvıya dönüştüğü zaman çevreye enerji verir mi, yoksa çevreden enerji alır mı? B) Bir sıvı gaza dönüştüğü zaman çevreye enerji verir mi, yoksa çevreden enerji alır mı?

66

Bir karpuzu ortadan ikiye ayırdıktan sonra 3-5 dakika güneşte tutarsak karpuz soğur.

Biliyor muydunuz? Bir gaz yoğunlaşınca dışarıya ısı verir. Kerpiç evlerin yazın beton evlere göre daha serin olmasının sebebi saman ve toprağın tuttuğu suyun çok yavaş buharlaşmasıdır.

Çözücüler ve Çözeltiler

5.3 A- Çözünenler, Çözücüler ve Çözeltiler. Bir şeker kristali su içerisine konulunca çözünür. Çözünme olayı: - Su molekülleri şeker kristallerine çarpar. - Kristalin yüzeyindeki şeker moleküllerini kristal yüzeyinden uzaklaştırır. - Su molekülleri şeker moleküllerinin etrafını sarar ve homojen bir karışım oluşur. Şeker suda çözündüğünden dolayı şekere çözünen, suya çözücü, şekerli suya ise çözelti diyoruz. Çözücü su olduğu için sulu çözelti de denilebilir. Çözeltiler bir maddenin diğeri içerisinde homojen (her tarafında aynı) olarak dağılması ile meydana gelir. Çözeltiler tek fazlıdır. Şekerli su çözeltisi meyve kompostolarında , reçel veya macun yapımında kullanılır.

Çözünen şeker

+ +

çözen su

= =

çözelti şekerli su

+

Sıcaklık , karıştırma ve katının sıvıya temas yüzeyi çözünme hızını artıran faktörlerdir. İki aşçı birbirinden habersiz kadayıf yapmak için bir litre suya 500 gr şeker dökerek şerbet (şekerli su) hazırladı. Şerbetin oluşumu hangisinde daha hızlıdır.

Toz şeker + Yüksek ısı + Karıştırma

Toz şeker + Yüksek ısı

1- Aşağıdakilerin anlamlarını açıklayınız. A)Çözen B) Çözünen C) Çözelti 2- Denizdeki çözücünün adı nedir? 3- Denizdeki çözünen maddelerden bir tanesinin adını yazınız. 4- Yandaki deneylerde eşit miktarlardaki tuz A,B,C ve D beherlerine aynı anda atıldı. Beherleri çözünme sırasına göre sıralarken açıklamasını da yapınız.. 5- Çayımıza şeker koyunca niçin karıştırırız? Araştır ve bul : Koladaki çözünen maddeler nelerdir?

Plastik kaplarda sıcak yiyecek ve içecek tüketmeyelim.

67

o

20 C

o

30 C

o

40 C

o

50 C

Biliyor muydunuz? Kireç, suda çözünmez deriz ama aslında 100gr. suda 0.1gr. kireç çözünür. Tüm maddeler, çok az da olsa çözünür. Limonata hazırlarken limon suyuna eklenen şeker miktarı yeterli değilse limonata erken bozulur. Şeker/limon suyu = 2/1.

5

5.3 B- Su Dışındaki Çözücüler Su en önemli çözücüdür çünkü birçok maddeyi çözer. Diğer çözücülere göre su, daha ucuz ve boldur. Su, günlük hayatta çok değişik amaçlar için kullanılır. En fazla su, çamaşır makinelerinde tüketilir. Su birçok lekeyi kendi başına çıkarabilir ayrıca sabun ve deterjanla birlikte hareket ederek etkin bir temizlik sağlar. Sabun ve deterjanla bile bazı lekeleri çıkarmayı başaramayabiliriz.. Bu durumda farklı çözücüler kullanırız. Bir arabanın makinesindeki kirli yağı su ile temizleyemeyiz. Tırnak cilâsını su ile çıkaramayız.

1-Su niçin çok önemli bir çözücüdür? Açıklayınız. 2-Su niçin çamaşırları yıkamada fayda sağlar? 3-Su niçin sakızı pantolondan çıkaramaz? 4-Oje suda niçin çözünmez? 5-Araştır: Kuru temizlemenin çevreye ve insan Sağlığına etkilerini araştırınız.

Yukarıdaki maddeleri çözmesi için suyun dışındaki çözücüleri kullanırız: Benzin yağı çözer dolayısı ile makinistler arabanın makinesini temizlemek için benzin kullanır. Aseton ise ojeyi çözer. Aseton tırnakların ojeden temizlenmesi için kullanılır. Giyeceklerin üzerinden lekeleri çıkarmak için önce sabunlu su ile yıkamalısınız . Eğer işe yaramıyor ise başka çözücüleri denemelisiniz. Yalnız ne yaptığınızı çok iyi bilmeniz gerekir; çünkü bazı çözücüler el yapımı kumaşları da çözebilir veya sağlığa zarar verebilir. Lekeleri çıkarmak için kuru temizlemeye başvurulur. Kuru temizleme, giyeceklere su kullanmadan yapılan temizleme işidir ancak bu işlem sırasında kullanılan kimyasallar sağlığa ve çevreye çok zararlıdır. Biliminsanlarının kullandığı önemli bir genelleme “Benzer, benzeri çözer” deyimidir. Kimyasal özellikleri bakımından benzer maddeler birbirini çözebilir.

Biliyor muydunuz? Birçok çözücü, alev alabilir; birçoğu da zehirlidir. Satılan giyecekler üzerinde nasıl temizleneceği hakkında bilgi vardır.

Kuru temizleme gerektirmeyen kıyafetler satın alalım.

68

Çözücüler ve Çözeltiler

5.3 C- Su İçermeyen Çözeltiler Günlük yaşamda birçok su içermeyen çözeltiler de kullanılır. Tentürdiyot bu çözeltilerden bir tanesidir; iyot ve alkolden oluşur. Tentürdiyot : İlk yardım çantalarında bulunan bir antiseptik çözeltidir. Kesiklere sürüldüğünde mikropları öldürür. Alkol iyodu sudan daha iyi çözdüğünden çözücü olarak kullanılır. Çözelti yaralara sürüldüğünde iyodu her tarafa yayar. Alkol uçucu olduğundan hemen buharlaşır ve geriye kalan kuru iyot görevini yapar. Çözücüler genellikle çözünenleri daha iyi yaymak için kullanılır.

Tentürdiyot

Vernik tahta üzerine çözelti olarak sürülür. Çözücüsü olan tiner buharlaştığında geriye koruyucu katı reçine kalır.

Kolonya çeşitli esansların alkoldeki çözeltisidir. Kolonya cilde sürüldüğünde alkol deride hemen buharlaştığından esansın kokusu çevreye yayılır.

1-İyot yara üzerine niçin katı olarak değil de çözelti olarak sürülür? Açıklayınız. 2-Kapıları fırça ile boyarken niçin boyaya arada bir çözücü ilave ederiz? İlave ettiğimiz çözücü nedir? 3-Cildimize parfüm sürdüğümüzde, kokusu çevreye nasıl yayılır? Açıklayınız.

Bazı sıvı düzelticiler 'Tipeks' yazı üzerine sürüldükten sonra çözücüsü olan trikloroetan hemen buharlaşır ve geriye düzgün yayılmış beyaz çözüneni kalır.

Biliyor muydunuz? 1kg. gül yaprağından 1.2gr. saf esans elde edebilirsiniz.

Boya, tiner ve tipeks gibi su içermeyen çözeltiler insan sağlığına zararlıdır.

69

5

5.4 A- İçilebilir Su Yağmur suyu ve dağlardaki pekçok kaynaktan gelen su içime uygundur. Aşağılara inildikçe dere ve nehirlerden akan sular baraj, göl ve göletlere toplanmadan önce ; - Akarken bir miktar toprak gibi suya bulanıklık veren asılı birçok parçacığı da beraberinde taşır, Bakterileri toplar, - Suyun kalitesini etkileyecek olan bir miktar inorganik maddeyi de çözer. Örneğin tarımda kullanılan suni gübreler yağmur suları ile birlikte derelere ve nehirlere taşınır. Oradan da baraj gölü ve göletlerdeki suya karışır ve suyun içilebilir özelliğini bozar.

SU ARITIMI

Baraj Suyu

Üstü Kapalı Depo Pompa

Kalın Filtre büyük katı parçacıklar süzülür Küçük parçacıklar Kum ve çakıl alüminyum klorür gibi taşları ile ilave edilen kimyasallarla süzme yapılır. çöktürülür.

Klor ilave edilir.

Çeşme Suyu

Su Kirliliği nedir? Su Kirliliği , su kaynaklarının kullanılmasını bozacak veya zarar verme derecesinde niteliğini düşürecek şekilde suyun içerisinde organik, kimyasal ve biyolojik herhangi bir maddenin bulunması olarak tanımlanır. Suların kalitesine ve kullanımına etki eden önemli özelikler kısaca sıcaklık, renk, bulanıklık, koku, tat ve asılı maddelerdir. Yeraltı sularının kalitesi, içinde bulunan iyonların miktarına göre değişir. Yeraltı sularının kalitesini belirleyen önemli bir faktör de toprağın jeolojik yapısıdır.

1-Sizce dağlık bölgelerde kaynaklardan akan sular neden derelerden akan sulara göre daha temizdir? 2-İçme suyuna evimize ulaşmadan önce niçin klor ilave edilir? 3-Yüzme havuzlarındaki suya içme suyundan daha fazla klor katılır. Neden?

Şişe suyunda bulunan kimyasallar ambalajda yazılıdır. Kimyasalların fayda ve zararlarını tartışınız.

Biliyor muydunuz?

Dünyamızda içilebilir su kaynakları gün geçtikçe azalmaktadır. Dolayısıyla hepimizin çevreyi kirletmemek ve korumak gibi önemli bir görevi vardır.

70

Dünyada yaklaşık 1,500,000,000 kişi temiz olmayan içme suyu içiyor. 25,000,000 kişi her yıl kirli su içtiğinden dolayı ölüyor.

Çözücüler ve Çözeltiler

5.4 B- Suyu Saflaştıralım Çeşme suyu berrak gözükse de saf değildir. İçerisinde çözünmüş çeşitli kimyasal maddeler vardır. Çeşme suyu saat camı üzerinde buharlaştırıldığı zaman camın üzerinde beyaz katının kaldığını görebilirsiniz. Söz konusu beyaz katı suyun içerisinde çözünmüş kimyasallardır. Basit damıtma ile saf su deniz suyundan elde edilebilir. Damıtma sıvıyı buharlaştırma ve oluşan buharı soğutucudan geçirdikten sonra yoğunlaştırma işlemidir.

Termometre Soğuk Su Çıkışı

Damıtma Cihazı

Balon Çeşme Suyu Soğuk Su Girişi

Ateş

Saf Su

Damıtmada çok fazla enerji harcanır. Bu yöntem ekonomik olmadığından içme suyu elde etmek için genellikle kullanılmaz ancak Suudi Arabistan gibi suyun az, enerjinin bol olduğu ülkelerde kullanılmaktadır. Dünyanın en büyük deniz suyu arıtma tesisi Suudi Arabistan’dadır. Ülkenin su ihtiyacının %50'sini karşılıyor. Gemilerde genellikle damıtma cihazı bulundurulur. Özellikle bazı turistik gezi gemileri tüm içme suyunu bu yolla sağlar. Diğer gemiler ise damıtma cihazını ihtiyaç duyulması durumunda emniyet olarak taşırlar. 1973'te dünya yat yarışlarında Chay Blyth ve mürettebatı içme suyu tankının delik olmasından dolayı susuz kalınca düdüklü tencereden kendi basit damıtma cihazını yaptılar. Ülkemizde, köylerde üzümden elde edilen şaraptan, zivaniya yapmak için imbik denilen basit bir damıtma cihazı kullanılır.

Biliyor muydunuz? Uzay mekiğinde hidrojen ve oksijenin yanma reaksiyonundan elde edilen enerjinin yanında açığa çıkan saf su, içerisine mineraller katılarak içme suyu olarak kullanılır. Saf su elektriği çok az iletir.

1- Damıtılmış su nedir? 2-Damıtılmış su tamamen tatsız iken deniz suyunda tat vardır. Bu durumun sebebini açıklayınız. 3-Araba aküsü ve ütülerde saf su kullanılır.Neden?

71

5

5.4 C- Suyu Bilinçli Kullanalım Günümüzde tatlı su kullanımı esas olarak üç alanda olmaktadır. Kullanılan suyun %61'i tarımda, %23'ü endüstride ve % 8'i gıda ve konutlarda kullanılmaktadır. Tatlı sular dünyadaki suların %2.78'ini oluşturmaktadır, büyük bir kısmını (%2.15) kutuplardaki buzullar teşkil eder. Bu miktarın sadece 0.62'sini tatlı yeraltı suları, % 0.001'ini tatlı su gölleri ve nehirler oluşturur. Su genellikle nerelerde kullanılıyor?

Evlerimizde kullandığımız suyun.

% 55'i çamaşır ve bulaşık yıkamada

% 35'e yakını tuvalet ve banyoda

% 6’sı araba ve bahçe için

%3'ü yemek pişirmede

% 1'den az bir miktarı ise içme suyu olarak kullanılır.

Arıtılmış su Evlerimizde kullanılan suyun dışında geriye kalan arıtılmış su , plâstik, petrol, kağıt, çelik gibi sanayilerde kullanılır. Sanayilerdeki suyun büyük bir kısmı soğutma amaçlı kullanılır.

Bir tek araba lastiği yapımında 200,000 litre su kullanılır.

Bir araba iskeleti yapımında 450,000 litre su kullanılır.

Suyu, bilinçli olarak kullanabilmek için neler yapılabilir? Düşününüz. 1-Bozuk musluklardan ve tuvaletlerden sızan su, evinizdeki toplam su miktarının %5'i kadardır. Su tüketimini azaltmaya, bozuk musluklarınızı ve tuvaletlerinizi tamir ederek başlayabilirsiniz. 2-Evlerinizde son zamanlarda moda olan hidroforu gerekmedikçe kullanmamalısınız. Bunun yerine musluklara ve duş başlıklarına su akışını azaltan ancak su basıncını artıran yeni sistemler takılmalıdır. 3-Dişlerinizi fırçalarken, traş olurken ya da bulaşık yıkarken açık bıraktığınız musluklar dakikada yaklaşık 15-20 litre suyu boşa harcamanıza yol açar. 4-Tuvaletlerin pisuarının su alma kapasitesini minimize edecek şekilde ayarlamalıyız. 5-Arabamızı hortumla yıkamamalıyız.

72

Bir ton kağıt imalatında 90,000 litre su kullanılır.

Bir litre petrol elde etmek için 70 litre su kullanılır.

Ülkemizin, özellikle yazın kurak geçmesi ve ülkemizde suyun kıt olmasından dolayı her bireyin, suyu bilinçli kullanması yurttaşlık görevidir.

Biliyor muydunuz? Günde ortalama her birey tuvalette 40 litre su harcar. Bir çamaşır makinesi bir yıkamada yaklaşık 180 litre su harcar.

Çözücüler ve Çözeltiler

TEST 5 1Madde adı Alkol

Donma noktası ( oC )

o

-94

Kaynama noktası( C) 65

Civa

0 -30

100 357

Kurşun

328

Oksijen

-218 801

1740 -183

Su

Tuz

1413

o

A) Tabloyu kullanarak yukarıdaki maddelerin 20 C'taki hallerini yazınız. o B) Tabloyu kullanarak maddelerin 120 C'taki hallerini yazınız. o

2- 100 C'taki buhar aynı sıcaklıktaki sudan daha ciddi yanıklara sebep olur. Neden? Açıklayınız. ( İpucu sıcaklık 100 oC 'ın altına düştüğünde buhar ne olur?) 3- Bir katı sıvıya dönüştüğü zaman çevreye enerji verir mi yoksa çevreden enerji alır mı?Açıklayınız 4- Bir öğrenci gömleğine mürekkep döküyor. Öğrencinin Gömleği naylon kumaştan yapılmıştır. Aşağıdaki tabloya bakınız.

B

Naylon Çözünür Çözünmez

Mürekkep Çözünür Çözünmez

C D

Çözünmez Çözünür

Çözünür Çözünmez

Sıvı A

A) Öğrenci hangi sıvıyı çözücü olarak kullanmalıdır? B) Cevabınızı açıklayınız. 5-Aşağıdakilerin hangisinde şeker en çabuk çözünür?

6A)Bir maddenin farklı çözücülerdeki çözünme miktarı değişir. Örneğin tuzun suda çözünme miktarı , alkolden ________________ . B) Bir madde farklı sıcaklıklarda farklı miktarlarda çözünebilir. Genellikle sıcak çözücülerde soğuk Çözücülere oranla _______________ madde çözünür.

73

5

Çoklu Zeka Etkinlikleri Su döngüsünü açıklayan bir hikaye yazın . Hikayenizde bir yağmur damlasına isim verin . Hikayeyi anlatırken havadaki suyun kaynağının ne olduğunu , buharlaşma , yoğunlaşma ,terleme, nem, yeraltı suyu gibi terimleri kulanınız. Gökyüzünün bulutlarla dolu olduğu bir gün bulutlar kendilerini rüzgara bırakmış gökyüzünde dolaşıyorlardı ve rüzgar yavaş yavaş bulutları soğuk hava kitlesinin içine doğru götürüyordu. _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________ _________________________________

Aşağıdaki etkinlikte Erimenin ve Çözünmenin ne olduğunu yandaki cümleleri kullanarak açıklayınız.

E R İ M E

Ç Ö Z Ü N M E

LİSTE Suda şeker Toplam kütle azalır Toplam kütle değişmez Toplam kütle artar Isı gerekir Isı gerekli değildir Tek madde içerir İki veya daha fazla madde içerir.

Benzer bir diyagramı katılar sıvılar ve gazlar için yapınız

Lefkoşa Türk Belediyesinin işlettiği Haspolat’taki atık su arıtma tesisini arkadaşlarınızla ziyaret ediniz . Tesisin fotoğrafını çekiniz ve daha sonra tesiste yapılan işlemleri bir şema üzerinde gösteriniz.

Mutfaktaki dedektif Suda veya diğer çözücülerde on tane maddenin çözünüp çözünmediğini gösteren bir tablo hazırlayın. Madde adı

Suda çözünür

Suda Diğer çözünmez çözücü adı

12345678910-

74

Çözücüler ve Çözeltiler

Çoklu Zeka Etkinlikleri Su döngüsünü kendiniz yapınız.

Evinizdeki bir maddeyi çözmek için bir deney tasarlayınız .

Minyatür bir su döngüsü oluşturmak için büyük plastik kap, küçük kap , çok ince plastik film, ve yapıştırıcı bant gerekir. Yukarıdaki malzemeleri kullanarak buharlaşma ve yoğunlaşma olayları neticesinde küçük kap içerisinde suyun nasıl toplanacağını deneyiniz ve yaptıklarınızı açıklayınız.

1-Sorun nedir?

2-Gerekli araç ve gereçler.

3-Uygulanan yöntem.

4-Dikkat edilmesi gereken noktalar.

Su İşleri Dairesi Müdürlüğüne.

Erime, donma, kaynama, buharlaşma, ısıtma, su, yüksek ısı ,karıştırma, Alkol, Damıtma gibi sözcüklerden yararlanarak bir müzik kolajı oluşturun. Ör: Yağdır mevlâm su.

Köyümüzde su kıtlığı olduğundan dolayı devamlı olarak su sıkıntısı çekiyoruz. Bu yüzden köy sakinleri olarak köyümüzden geçen dereyatağı üzerinde küçük bir baraj inşaa etmek istiyoruz. Barajdaki suyun buharlaşmasının en aza indirecek önerileriniz için size şimdiden teşekkürü bir borç bilirim. Doğa Kurak Susuzköy Su dairesinde çalışan mühendislerden biri de siz olsaydınız ve bu mektup size iletilse idi, gönderilen mektuba yanıtınız ne olurdu? Yanıtlamadan önce; Geniş ve sığ bir baraj mı önerirdiniz? (Kazması kolay) Derin ve dar bir baraj yapılmasını mı önerirdiniz? (kazması zor) Yoksa , Barajın yüzeyini bir örtü ile örtmeyi mi önerirdiniz? (oldukça pahalı)

____________________________________________ ____________________________________________ ____________________________________________ ____________________________________________ ____________________________________________ ____________________________________________ ____________________________________________ ____________________________________________ ___________________________________

75

NOTLAR ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................

ÜNİTE 6

HÜCRE, ÜREME VE GELİŞME

HÜCRE Eşeysiz veya eşeyli şekilde

Tanımı

Canlıların yaşamsal faaliyetlerini gerçekleştirir Tüm canlılar tek hücre veya hücrelerden oluşur

Temel İlke Temel Kısımları

Hücre zarı, sitoplazma ve çekirdek

Görevi

Yaşamsal faaliyetleri gerçekleştirir

Oluşturur

Hücreler dokuları, dokular organları, organlar sistemleri ve sistemler de organizmayı

Farklılaşma

Kırmızı ve beyaz kan hücreleri, yumurta ve sperm

Hücre bölünmesi, büyümesi ve farklılaşması ile

ÜREME Eşeyli ve eşeysiz üreme

Türleri

Üreme canlıların yaşamsal faaliyetleriden biridir

Temel İlke

Sperm hücresinin yumurtayı döllemesiyle olur

İnsanda Çiçekli Bitkilerde

Eşeyli çiçekte üreme tozlaşmadan sonra döllenmeyle olur ve üreme organı çiçektir

GELİŞME Doğum Öncesi İnsanda Doğum Sonrası

İnsan, civciv ve kurbağa örnekleri Bebeklik, çocukluk,ergenlik, yetişkinlik, yaşlılık

6

Giriş Etkinlikleri

Resimde insan kanında bulunan farklı şekillerdeki hücreler farklı renkler ile gösterilmiştir. Hücrelerin şekilleri sizce neden farklıdır? Düşüncelerinizi defterinize not ediniz. Ünite sonunda not aldığınız cevapları tartışınız.

Hurma ağaçlarının bazıları meyve veriyor, bazıları ise vermiyor. Resimde meyve veren bir hurma ağacı görülüyor. Sebeplerini araştırınız ve defterinize not ediniz. Ünite sonunda öğrendiğiniz bilgileri kullanarak not ettiğiniz cevabınızı tartışınız.

Bahçenin bir bölümüne acı biber ekilirken, diğer bölümüne tatlı biber ekilir. Bir süre sonra acı biberler arasında tatlılarına ve tatlı biberler arasında acılarına rastlanması nedendir? Düşüncelerinizi defterinize not ediniz ve ünite sonunda bu soruyu tekrar tartışınız.

78

Hücre,Üreme ve Gelişme

HÜCRE, ÜREME VE GELİŞME Altıncı ünitede canlıların yapı taşlarını oluşturan hücreleri, insan ve diğer hayvanlarda üremeyi, canlılarda doğum ve sonrasındaki gelişmeyi, yeni doğanların bakımını ve son olarak da bitkilerde üremeyi tartışacağız.

Devekuşu yumurta hücresi ile sinir hücresi dışındaki çoğu hücreler gözle görülemeyecek kadar küçüktür. Hücreleri görmek için mikroskop adlı aleti kullanırız. Mikroskop, 17. yüzyılın başlarında icat edildi. Biliminsanları mikrospkop sayesinde cisimlerin büyütülmüş Hücre terimini ilk görüntülerini elde edebiliyorlar. olarak İngiliz bilimci Robert Hooke 1665 yılında kullandı. Şişe mantarına baktığında küçük odalara benzeyen şekiller gördü ve bunlara latincede “küçük oda” anlamına gelen “cella” ismini verdi. 1675 yılında ise ilk canlı hücreler görüldü. 1838 ve 1839 yıllarında tüm bitkilerin ve tüm hayvanların hücrelerden oluştuğu saptandı. 1855 yılında ise yeni hücrelerin eski hücrelerin bölünmesinden oluştuğu ileri sürüldü. Tüm canlılar bir ya da daha fazla hücreden oluşur. Genellikle hayvan ve bitkiler milyonlarca hücrelerin birleşmesinden meydana gelirler. Bir insan vücudunda yaklaşık olarak 1,000,000,000,000,000 (1 Katrilyon) hücre bulunur!

Devekuşu Yumurta Hücresi

Sinir Hücresi

Mikroskop sayesinde biliminsanları hücre konusunda önemli bilgiler elde ettiler. Hücrelerin nasıl çalıştığını, yeni hücrelerin nasıl oluştuğunu, farklılaşmış hücrelerin yeni canlıların oluşması ve gelişmesini nasıl sağladıklarını anladılar. Biz de altıncı ünitede bahsi geçen konuları inceleyeceğiz.

17. Yüzyılda Tasarlanan Bileşik Mikroskop

79

6

6.1 A- Hücrelere Yakından Bakış Canlılar ikinci ünitede tartıştığımız yaşamsal faaliyetleri yerine getirmek için hücrelere ihtiyaç duyarlar. Hücre canlının en küçük yapı birimi olup yaşamsal faaliyetlerini gerçekleştirir. Hücreyi bir fabrikaya benzetebiliriz. Fabrikanın farklı bölümlerinde farklı işlemler yapılmaktadır. Aşağıdaki şekilde bir hücrede yapılan işlemler verilmiştir.

Yandaki şekilde de anlatıldığı gibi hücrenin yaşamsal faaliyetlerini yerine getiren organel denilen birimler vardır. Hücre’nin üç temel kısım şunlardır: 1. Hücre zarı 2. Sitoplazma 3. Çekirdek Yandaki çizimde bu kısımları bularak, görevlerini tartışınız.

Ribozom

Protein

Mitokondri Endoplazmik Retikulum

Çekirdek

Hücre Zarı Golgi Cisimciği

Hücre zarı hücreyi dış dünyadan ayırır. Hücre zarı seçici geçirgendir. Hücrenin içine girecek olan maddeleri seçerek geçirir, çıkacak olanları da seçerek çıkartır. Hücre zarı seçici geçirgenliği sayesinde hücre içi madde dengelerinin korunmasında önemli rol oynar. Sitoplazma tüm organelleri bulunduran saç jölesi gibi bir ortamdır. Sitoplazmada mitokondri, kloroplast ve koful gibi organeller bulunabilir. Mitokondri solunumun gerçekleştiği ve yaşam için enerji üreten organeldir. Bitki hücrelerinin sitoplazmasında kloroplast denilen ve fotosentez olayını gerçekleştiren organel vardır. Koful ise içinde sıvı çözelti depolayan bir organeldir. Çekirdek hücrenin tüm faaliyetlerini düzenleyen ve kalıtsal bilgiyi taşıyan kısmıdır. Genellikle hücrelerde bir çekirdek bulunur, fakat bu kurala uymayan hücreler vardır. Beyaz kan hücrelerinde birden fazla çekirdek bulunurken, olgun kırmızı kan hücrelerinde çekirdek yoktur.

Biliyor muydunuz? 1- Hücre kısımları ve görevleri nelerdir? 2- Hücrenin gerçekleştirdiği yaşamsal faaliyetler Nelerdir? (Ünite 2'den yararlanabilirsiniz.) 3- Solunum ve fotosentez nedir?

Hücrelerimizin yenilenmesi ve sağlıklı gelişmemiz için süt ve süt ürünlerini daha çok tüketelim.

80

Kanser hücrelerin dış etkenler ile farklılaşıp kontrolsüzce bölünmesidir. Kuzey Kıbrıs'ta her gün 1 yeni kanser vakaası kaydedilmektedir. Hücre zarı sadece 0.00001 mm kalınlığındadır. Deli dana hastalığı sinir hücrelerindeki kofulların büyümesiyle olur.

Hücre,Üreme ve Gelişme

6.1 B- Özel Görevi Olan Hücreler Yandaki resimde kanda bulunan farklı hücreler gösterilmektedir. Kırmızı renk ile gösterilenler kırmızı kan hücrelerini, sarı renk trombositleri ve yeşil ise beyaz kan hücrelerini göstermektedir. Kırmızı kan hücreleri oksijen taşımakla görevli olup, olgunlaştıktan sonra çekirdekleri yok olur. Beyaz kan hücreleri vücudumuzu hastalıklara karşı korurlar. Trombositler ise kanın pıhtılaşmasında rol alan hücre parçacıklarıdır.Hücreler gerçekleştirdikleri görevlere göre farklılaşmışlardır. Farklılaşma gelişim sırasında ortaya çıkar. Farklılaşan hücreler belirli görevlerde uzmanlaşırlar. Farklılaşmış hücrelerin şekilleri, içerdikleri ve organellerin sayıları görevleri ile ilişkilidir.

çekirdek

hücre çeperi

hücre zarı koful

sitoplazma

............................ ..... ..

.... ................. ................. ....... ...........

................................... ......... .

. ......................................................... .. . ... ..... ................

...................... ....................... .......................... ............ .. ...... .... kloroplast

Yanak içinden alınan hayvan hücresi örneği çizimi

................................ ......... .

.. .................... .............. . ........ .

.......................................... .......... .............

.............. ................ ............... ... ... . .........

.. ................. .. . . . .

. .................................. ..

Yapraktan alınan hücre örneği çizimi

Yukarıdaki şekiller hayvan ve bitki hücrelerinin genel yapılarını göstermektedir. Hayvan ve bitki hücreleri arasında da farklar vardır. Bitki hücrelerinde hücre çeperi ve kloroplast bulunurken, hayvanlarda bu yapılar bulunmaz.

Biliyor muydunuz? 1- Bitki ile hayvan hücrelerinde ortak yapılar nelerdir? 2- Bitki ile hayvan hücresindeki farklılıklar Nelerdir? 3- Farklılaşma hakkında bilgi veriniz.

Biyoloji biliminin hücre ile ilgilenen alt dalına sitoloji denir.

81

Kök hücreler farklılaşmamış hücrelerdir. Bu hücreleri hangi ortama koyarsak, oradaki hücrelere dönüşürler. Tek hücreden oluşan Amip gibi canlılar da vardır. Amipleri durgun sularda bulabilir, mikroskopla görebilirsiniz.

6

6.1 C- Üremeyi Sağlayan Hücreler Bakteriler gibi canlılar ve basit hayvanlar hücre bölünmesi ile çoğalırlar. İnsanların da içinde bulunduğu hayvanlar grubu ise üreme için özel hücrelere ihtiyaç duyarlar. Genellikle iki tür üreme hücresi vardır. Söz konusu hücrelerden küçük olanı hareket edebilir. Hareketli olan hücrelere sperm diyoruz. Kendi başına hareket edemeyen hücreye ise yumurta diyoruz.

Çekirdek

Sperm Hücresi

Yumurta Hücresi

Farklılaşmış hücrelerden sperm ve yumurta hücreleri üreme görevli hücrelerdir. Sperm hücreleri erkek üreme organlarında, yumurta hücreleri ise dişi üreme organlarında üretilirler.

Hücreden Organizmaya Vücudumuzun üreme ve boşaltım gibi yaşamsal faaliyetlerini sistemler aracılığıyla yerine getiririz. Sistemler birlikte çalışan organlardan oluşur. Organlarımız ise doku dediğimiz hücre gruplarından meydana gelir. Boşaltım sistemimizi örnek olarak alırsak, böbrek ve idrar kesesi gibi organlardan oluşur. Söz konusu organlar da kas, sinir ve deri gibi dokulardan meydana gelir. Dokuları da kas, sinir ve deri hücreleri oluşturur.

1- Yukarıdaki resimde verilen insana ait sperm ve yumurta hücresini inceledikten sonra Farklarını yazınız. 2- Bakteriler ve basit hayvanlar nasıl çoğalırlar? 3- Sistem hangi birimlerden oluşur?

Dizüstü bilgisayarlar dizüstünde uzun süre tutulduğunda ürettiği ısı spermlere zarar verir.

82

Biliyor muydunuz? İnsan yumurta hücresi bu noktadan biraz daha küçüktür “.“ Salyangoz ve toprak solucanı gibi canlılar hem sperm hem de yumurta üretebilirler.

Hücre,Üreme ve Gelişme

6.2 A- İnsanda Üreme İnsanlarda üremenin, sperm ve yumurta hücresi aracılığı ile gerçekleştiğini belirtmiştik. İnsanlardaki üreme eşeyli üremedir. Eşeyli üreyen canlılarda genelde erkek ve dişi diye iki cinsiyet vardır. İki cinsiyetin özel üreme organları sperm ve yumurtaları üretirler. Sperm erkeklerde ergenlik döneminden sonra sürekli olarak testislerde üretilir. Dişilerde ise yumurta yumurtalıklarda üretilir ve ergenlik dönemi ile ayda bir yumurtlanır. Aşağıdaki şekilde erkek ve dişi üreme organları gösterilmektedir. Döl yatağı Testis Fallopi tüpü

Üretra Penis

Yumurtalık Vajina Skrotum

Erkek Üreme Sistemi

Dişi Üreme Sistemi

Sperm Yumurta ile Buluşunca Sperm

Yumurta

Yeni bir canlının oluşabilmesi için döllenme olması gereklidir. Döllenme, sperm ve yumurta hücresinin birleşmesidir. İnsanlarda sperm ve yumurta dişi vücudu içerisinde buluşur; biz bu işleme iç döllenme diyoruz. Birleşme sonrasında oluşan döllenmiş yumurta hücresi yeni canlının ilk hücresidir. İlk hücre bölünerek gelişir ve yeni organizmayı oluşturur. Yandaki resimde bir spermin yumurta yüzeyinden içeriye girmek üzere olduğu an gösterilmektedir. İki hücre buluşacak, çekirdeklerindeki bilgiler birleşecek ve yeni canlının ilk hücresi anne ve babadan gelen bilgileri içerecektir.

Spermin, Yumurta ile buluşması

Biliyor muydunuz?

1- Eşeyli üreme nedir? 2- Döllenme ne demektir? 3- Erkek ve dişilerdeki üreme hücreleri nerede üretilir?

Üreme organlarımızın sağlığı için pamuklu iç çamaşırları ve hava alabilen, sıkı olmayan giysiler giyelim.

83

Eşeysiz üremede canlı kendisinin ikizlerini oluşturur. Kara yosunu gibi canlılar hem eşeyli hem eşeysiz üreyebilir. Tüp bebek teknolojisinde sperm ve yumurta dış döllenme ile döllenir.

6

6.2 B- Tek Hücreden Doğuma Kadar Olan Gelişme Döllenen yumurta, yumurta kanalından döl yatağına (rahim) doğru hareket eder ve oraya yerleşir. Doğuma kadar olan gelişimini döl yatağında gerçekleştirir (6.2 A' ya bakınız.) İlk hücre bölünerek embriyo adını alır. 12 hafta sonra ise fetus diye adlandırılır. 38 hafta (9 ay) boyunca döl yatağının sıcak ve güvenli ortamında bir sıvı bölme içerisinde gelişir. Dokuz ay boyunca bebek göbek bağı aracılığı ile anneden oksijen ve besin alır. Aşağıdaki şekilde 38 hafta boyunca gelişimin değişik evreleri görülmektedir. Gerçek boyutu 2,5 cm

Gerçek boyutu 0,1 mm

1 Günlük

8 Haftalık

Gerçek boyutu 50 cm

36 Haftalık (Yeni Doğmuş)

Doğum Doğum öncesi genellikle bebek annenin döl yatağında yandaki şekildeki gibi durur. 9 ay sonra anne doğum sancısı geçirir. Doğum sancısı boyunca döl yatağında kasılmalar olur. Döl yatağının girişi genişler ve bebeğin içinde bulunduğu sıvı bölmeyi saran zar yırtılır. Sancılar daha da sıklaşmaya ve kuvvetlenmeye başlar ve bebek, anne vücudundan dışarıya itilir.

Doğum Öncesi Bebeğin Anne Rahmindeki Duruş Şekli

Biliyor muydunuz?

1- Yumurta nerede oluşur ve döllenir? 2- Döllenmiş yumurta nerede gelişir? 3- Embriyo ve fetus kelimelerini açıklayınız.

Hamilelik boyunca annenin sigara ve alkol kullanması, veya yanında sigara içilmesi bebeğin gelişimini kötü yönde etkiler.

84

Döllenme olmamışsa, döllenmemiş yumurta vücuttan adet dönemi kanaması ile atılır. Hamilelik boyunca adet dönemi görülmez. Doğum sırasında bebeğin ilk ağlaması ilk nefes alışıdır.

Hücre,Üreme ve Gelişme

6.2 C- İnsanda Doğum Sonrası Gelişme Doğum sonrasında dünyaya gelen bebek, gelişimini hızla sürdürür. İnsanın gelişim dönemleri ve özelikleri şunlardır: Bebeklik: Bebeklik döneminde bebek tamamıyla bağımlıdır. Bebeğin anne sütü emmesi çok yararlıdır. Anne sütü ile beslenen bebek hastalıklara karşı direnç kazanır ve gelişmesi için enerji sağlar. Bir yıl boyunca vücudunu kontrol etmeyi, emeklemeyi, yürümeyi, ellerini kullanmayı ve bazı sözcükleri söylemeyi öğrenir. Bebeklik döneminde gelişim çok hızlıdır. Konuşmayı, Çocukluk: Çocukluk döneminde insanın ince kasları ve vücut koordinasyonu gelişir. koşmayı, yemek yemeyi, giyinmeyi çocukluk döneminde öğrenir. Çevresindeki olayları merak eder. Ergenlik: Ergenilik döneminde insan vücudu büyük değişimler geçirir. Kız ve erkek çocuklarda değişimler farklılık gösterir: ? Erkeklerin sesleri çatlamaya ve kalınlaşmaya, vücutları tüylenmeye başlar ve omuzları gelişir. Erkekler sperm üretimine başlarlar. ? Kızlarda ise göğüsler büyür, vücutta tüylenmeler başlar ve kalça kısmı genişler. Yumurta üretimi ve salgılanmasıyla adet döngüsü dediğimiz mensturasyon başlar. Ergenlik döneminde üreme organlarımızdaki değişiklikler sebebiyle hormon seviyeleri değişir ve kilo alabiliriz. Sivilcelenme ve ses değişikliği gibi durumlar ortaya çıkar. Vücudumuzun çok büyük değişikliklere alışması zaman alacaktır. Ergenlik döneminde karşılaşacağımız sorunlar geçicidir. Yetişkinlik: Vücudumuzdaki değişimler dengelenmiştir. Üreme için yeterli olgunluğa ulaşırız. Yaşlılık: Yaşlılıkta hücre yenilenmesi azalır ve yavaşlar. Dişilerde yumurta üretimi durur erkekler ise sperm üretimi azalır.

Bebeklik

Çocukluk ve Yetişkinlik

Ergenlik

Yaşlılık

Biliyor muydunuz? 1- Siz hangi gelişim dönemindesiniz? Yaşadığınız zorluklar nelerdir? 2- Yaşlılık döneminin özelikleri nelerdir? 3- Arkadaşlarımızın yaşadıkları ergenlik döneminde kendilerini iyi hissetmeleri için Onlara nasıl yaklaşabiliriz?

Yaşlılarımız kendilerini toplumdan dışlanmış hissederler. Onlarla ilgilenelim ve onlara sabırla yaklaşalım.

85

Her 10 kız öğrenciden 1'i ergenlik döneminde kilo almaktan strese girmekte ve yetersiz beslenmeden dolayı hasta olmaktadır. Sigara, uyukusuzluk, sağlıksız beslenme, vücut temizliğine önem vermeme ve hastalıklar gelişimimizi engeller. Menopoz (yumurta üretiminin durması) sadece insan dişilerinde olur.

6

6.2 D- Diğer Hayvanlarda Üreme ve Gelişme Farklı canlıların embriyoları birbirlerine şu açılardan benzerler: ? Döllenmiş bir yumurtanın bölünmesiyle gelişirler. ? Gelişmek için oksijen ve besine ihtiyaç duyarlar. ? Gelişme sıvı bir ortam içerisindedir. Canlıların embriyoları aşağıda belirtilen özelikler bakımından farklı olabilirler: ? Embriyoların bir kısmı yumurta içerisinde dış ortamda gelişirler. Diğerleri ise anne vücudunda gelişir ve geliştikten sonra doğarlar. ? Bazı embriyolar besini yumurta sarısından alır. Embriyoların ihtiyacı olan oksijen de yumurta katmanlarını geçerek onlara ulaşır. Bir kısım embriyo ise besin ve oksijeni anne kanından alırır. ? Bazı embriyolar gelişip genç canlıyı oluşturur; fakat çoğu böcek ve kurbağa embriyoları önce larvaya (kelebek, kurtçuk ve tadpol) sonra da başkalaşım geçirerek genç canlıya dönüşürler. Başkalaşım bir canlı larvasının büyük değişiklikler geçirerek çok farklı bir genç canlıya dönüşmesidir.

Tavuk, Kurbağa ve İnsanın Gelişim Evreleri

Biliyor muydunuz? 1- Farklı canlıların embriyoları birbirlerine hangi açılardan benzerler? 2- Başkalaşım geçiren canlılara örnek bulup yazınız. 3- Embriyo gelişimi iki farklı ortamda olabilir. Bunları açıklayınız.

Yaz aylarında ülkemizin plajlarına yumurtlamaya çıkan deniz kaplumbağaları geceleri yumurtlarlar. Plajları 20.00-08.00 arası kullanmayalım. Plaj yanında konaklayacaksak kesinlikle ışık kullanmayalım ve ses yapmayalım.

86

Döllenmeden sonra doğuma kadar olan süreye hamilelik süresi diyoruz. Farklı canlılar için hamilelik süreleri şöyledir: Tavuklar için 21, kediler için 61, insanlar için 267, filler için 645, eşekler için 374 gündür. Marketten satın aldığımız yumurtalar döllenmemiş de olabilir. Kanguru gibi keseli hayvanlarda yavru yarı gelişmiş olarak doğar, gelişimini kese içerisinde sürdürür.

Hücre,Üreme ve Gelişme

6.2 E- Yeni Doğanların Doğal Bakımı Balık, kurbağa ve sürüngenlerde yeni doğanların doğal bakımı: Genç canlılar tehlikeli bir dünyada büyürler. Bakım ve korunmaları için sadece ailelerine güvenemezler. Çoğu balık, kurbağa ve sürüngenler yalnız başlarına gelişirler. Aileleri onlara bakmaz ve korumaz. Genelde anne döllenmiş yumurtasını kendi başına gelişmek üzere yumurtlar. Gelişmek sadece şansa kalmıştır. Çoğu genç canlı ya ölür ya da başka canlıların besini olur. Bazı sürüngenler yumurtalarını yuvalara koyarak veya toprakta açtıkları deliklere bırakarak korumaya çalışırlar. Sadece Afrika timsahı gibi birkaç tür yumurtalarını bekler ve korur.

Kuş ve memeli hayvanlarda yeni doğanların doğal bakımı: Genç kuşlar ve memeliler hayatta kalabilmek için bakıma ihtiyaç duyarlar. Kuş ve memeliler az sayıda yavru doğurduğu için bakımları daha kolaydır. Kuşlar önce yumurtalarını sonra da yeni doğan yavrularını korur ve beslerler. Memeliler ise yavrularını korur ve beslerler. Erkek imparator penguen, anne penguen beslenmek için yuvadan ayrıldığında, yumurtayı ayağında kanatlarına sararak taşır. Yumurtada gelişen yavrunun donup ölmemesi için açlık içerisinde anne geri dönene kadar yumurtayı yanından ayırmaz.

Biliyor muydunuz? Hayvanların sadece %0.1'i yavrularına bakar. Yavrularına bakmayan canlılar yılda çok fazla sayıda yavru doğururlar: Alabalık 6 milyon, kurbağa 2000-3000, kuş 12, deniz kaplumbağası 150 yumurta doğururlar. Akdeniz foklarından dünyada 2004 yılında sadece 500 tane kaldığı bildirilmiştir. Akdeniz foklarında anne ve bebeği arasındaki bağ çok güçlüdür. 6 ile 14 haftalığa kadar bakıma ihtiyaçları vardır. Stresli ortamlarda bebek ve anne arasındaki bağ kopar ve bebeğin hayatı tehlikeye girer.

1- Balık, kurbağa ve sürüngenlerde yeni doğanların doğal bakımı hakkında bilgi veriniz. 2- Sizce penguen yumurtası neden yere bırakılmıyor? 3- Neden bir alabalık çok fazla sayıda Yumurta yumurtluyor?

Evcil hayvanlar bakım ve sorumluluk ister. Bakımını üstlenemeyeceğimiz ve sorumluluğunu alamayacağımız evcil hayvanları almayalım.

87

6

6.3 A- Çicekli Bitkilerde Üreme ve Gelişme Çiçek bir çiçekli bitkinin eşeyli üreme organıdır. Bitkinin çiçeğini koparırsak, üremesini etkilemiş oluruz. Çiçek genellikle hem erkek hem de dişi üreme organlarını bulundurur. Erkek ve dişi üreme hücreleri de söz konusu organlarda oluşur. Yandaki resimde bir çiçek görülmektedir. Resimde A harfiyle gösterilen, bitkinin dişi üreme organı ve B harfiyle gösterilen

B

A

de erkek üreme organıdır. A 'da yumurtalar üretilirken, B'de polenler üretilir. Çiçeğin üremesi iki adımda gerçekleşir: B A 1. Tozlaşma 2. Döllenme Çiçek Kesiti

Tozlaşma Erkek üreme organında oluşan polenlerin dişi üreme organına konmasına tozlaşma diyoruz. Çiçekte oluşan polenler, aynı çiçeğin üzerine konabileceği gibi farklı bir çiçeğe de konabilir. Tozlaşmaya böcekler ve rüzgar gibi aracılar da yardımcı olur. Bazı çiçeklerde sadece dişi, bazılarında ise sadece erkek üreme organı da bulunabilir. Hurma ağaçlarının bazıları erkek ve bazıları dişidir. Erkek hurma ağacının çiçekleri sadece erkek üreme organını, dişi hurma ağacının çiçekleri ise dişi üreme organını içerir. Kuzey Kıbrıs'ta hurma ağacının tozlaşmasında insanlar rol oynar. Bilir kişi erkek ağaçtan kopardığı çiçekli dalını, dişi ağaç üzerine serper ve tozlaşmanın gerçekleşmesini sağlar.

Arı yolu ile tozlaşmakta olan böğürtlen çiçeği

Döllenme Tozlaşma sonrasında polen içerisinde bulunan erkek üreme hücresi polen borusu aracılığıyla yumurta ile buluşur. Döllenmiş yumurta embriyo olur. Embriyo gelişerek tohumu oluşturur. Meyveyi embriyoyu içerisinde bulunduran dişi üreme organı bölümü oluşturur.

Biliyor muydunuz?

1- Çiçek nedir? 2- Bitkilerde üreme nasıl olur? Adımları ile anlatınız. 3- Polen bir çiçekten diğerine nasıl gidebilir?

Çiçek bir bitkinin üremesi için gereklidir. Orkide gibi türlerinin çiçeklerini kesmek onların çoğalmasını etkiler.

88

Renkli taç yapraklara sahip çiçekler böcekler, çimler ise rüzgar aracılığıyla tozlaşırlar. Eğer bir tür bitkinin polenleri farklı bir bitkiye konarsa, polenler ölür.

Hücre,Üreme ve Gelişme

6.3 B- Tohumdan Bitkiye Gelişme Döllenme gerçekleştikten sonra, çiçeğin çoğu bölümleri solar ve ölür. Döllenmiş olan yumurta Tohum hücreleri ise yumurtalıkta Gabbar Meyvesi Kesiti Gabbar Çiçeği Gabbar Meyvesi gelişmeye devam eder ve tohumu oluşturur. Her tohum içerisinde embriyo, besin deposu ve koruyucu tohum kabuğu bulunur. Tohumu içerisinde bulunduran yumurtalık da gelişerek meyveyi oluşturur. Mevye içerisinde tohum bulunduran gelişmiş yumuratlıktır.

Tohumların Yayılması Tohumların yayılması çok önemlidir çünkü yan yana büyüyen bitkiler, besinleri ve suyu paylaşacaklarından yaşam şansları azalır. Tohumlar rüzgar, hayvanlar aracılığıyla veya kendi kendilerine yayılırlar. Yandaki resimlerde farklı aracılar ile yayılan tohumlar gösterilmiştir. Resimleri inceleyerek kendi kendine, hayvanlar ve rüzgar aracılığı ile yayılan tohumların fiziksel özeliklerini not ediniz.

Çimlenme

Kendi Kendine Yayılan

Rüzgar Aracılığıyla Yayılan

Hayvanlar Aracılığıyla Yayılan

Hayvanlar Aracılığıyla Yayılan

1234-

Yeterli ısı, su ve oksijen olduğunda tohumlar çimlenir. Tohum, içerisinde çok az su bulundurur ve bu şekilde uzun süre çimlenmeden kalabilir. Çimlenme aşamaları aşağıdaki çizimde gösterilmiştir.

Hayvanlar Aracılığıyla Yayılan

Tohumun bölümleri nelerdir? Meyve nedir? Çimlenme için ne gereklidir? Rüzgar aracılığı ile yayılan tohumların fiziksel özelikleri nedir?

Biliyor muydunuz?

1

2

3

4

5

Tarım ilaçları doğru kullanılmadığında doğaya ve insan sağlığına büyük zarar verir.

89

Çilek gerçek bir meyve değildir. Dış kabuğundaki siyah noktalar gerçek çilek meyvesidir. İncir de gerçek meyve değildir. Girne Kalesi'nde bulunan MÖ 300 yılına ait “batık gemi” bozulmamış şekilde duran tohumlar durmaktadır.

6

6.3 C- Çiçekli Bitkilerin Albenisi Çiçekler, böcek, kuş ve yarasa gibi hayvanlar tarafından tozlaşırlar. Sizce böcek, kuş ve yarasa gibi hayvanları çiçeklere çeken nedir? Bu bölümde çiçeklerin albenisi konusunu işleyeceğiz.

Kuşlar tarafından tozlaşma Kuşlar kırmızı rengi çok iyi görürler. Kuşlar aracılığıyla tozlaşan bitkilerin kırmızı çiçekleri vardır. Yandaki bitki kuşlar tarafından tozlaşır. Çin Gülü

Böcekler tarafından tozlaşma Böcekler çoğu rengi çekici bulurlar. Kırmızı rengi böceklerden sadece kelebekler ve güveler görebilir. Böcekler genellikle kokulu çiçekleri tozlaştırırlar. Kokuların onlara besinlerini hatırlattığı düşünülür.

Kum Zambağı

Yol işaretleri Çiçekler üzerindeki desenler nektarın nerede olduğunu işaret Nektar çiçek eder. tarafından oluşturulan kokulu şekerli sudur.

İngiliz Fulu

Orkide

Biliyor muydunuz? 1- Neden böcekler ve kuşlar gibi hayvanlar çiçekleri ziyaret ederler? 2- Sizce yarasaları bir çiçeğin rengi mi, kokusu mu çeker? 3- Nektar nedir?

Bitkilerin tozlaşmasında çok önemli rolleri olan böcek ve kuşları koruyalım.

90

Orkidelerin ürettiği koku o kadar kuvvetlidir ki oradan geçen arılar “bayılır” ve çiçeğin içerisine düşer. Polenlere bulaşan arı, başka orkidelere polenleri taşır. Hanımeli ve Pakistan Geceleri diye bilinen ve akşamları kokan çiçekler geceleri dolaşan güveler tarafından tozlaşırlar.

Hücre,Üreme ve Gelişme

TEST 6 1. Tohumlar bitkinin hangi kısmından gelişir? a. Çiçek b. Yaprak c. Gövde d. Kök 2. a. b. c. d.

Dokular canlılarda bulunur. Dokuları nasıl tanımlarız? Benzeri yapı ve özellikleri olan hücre grubudur. Yapıları ve özellikleri farklı olan hücre grubudur. Hücre içerisinde bulunan organellerdir. Hücre zarı dokulardan oluşur.

3. Erkek canlılarda sperm çok sayıda üretilirken, dişilerde çok az sayıda yumurta hücresi üretilmesi sizce neden olabilir? 4. Resimde bir deniz kaplumbağasının yumurtaları görülmektedir. Sizce neden bir deniz kaplumbağası bu kadar fazla yumurta bırakır? 5. Neden farklılaşmış hücrelere ihtiyaç duyarız? Örneklendiriniz. 6. İnsanda eşeyli üreme konusunu göz önünde bulunundurarak annenize ve babanıza benzeme sebeplerinizi not alınız. 7. Hamilelik dönemininde insan gelişimini detayları ile anlatınız. Bu dönemde nelere dikkat edilmesi gerektiğini velilerimize soralım ve yazalım. 8. Ailenizde sizden farklı gelişim döneminde olan biri ile röportaj yapınız. 9. Taç ve çanak yapraklarının bitki üremesine katkısını araştırınız. 10. Resimlerde gösterilen tohumlar sizce nasıl yayılırlar?

A B C D 11. Bahçenizde veya evinizde bulunan bir çiçekli bitkinin ismini yazıp, çiçeğini tarif ediniz. Sizce bu çiçek nasıl tozlaşır? Neden?

91

6

Çoklu Zeka Etkinlikleri Çiçekler konusunda resimli sözlük hazırlayınız. Büyük çiçek veren bir bitkiyi (örneğin çin gülü, zambak) ikiye ayırarak inceleyebilir ve çiçeği oluşturan birimleri resimleyerek kağıt üzerine yerleştirebilirsiniz.

Çiğ tavuk yumurtasını çukurca bir tabak içerisine yerleştiriniz. Dikkatlice kırarak yumurtayı açınız. Tavuk embriyosunun geliştiği bu ortamı inceleyerek ve resimleyerek hakkında bir pano hazırlayınız.

Tavuk Yumurtasına Yakından Bakış

Çiçek: Çiçekli bitkilerin üreme organı

Not:Ünitedeki tüm ilke ve terimler için resimli bir sözlük hazırlayabilirsiniz.

Bir grup oluşturup uzman hücreler hakkında işbirliği yaparak proje hazırlayınız.

Hareketler zinciri ile farklı gelişim dönemlerindeki insanların özeliklerini anlatınız. Ünitedeki farklı kavram veya ilkeleri de kullanabilirsiniz.

Projenin Adı:___________________ Hazırlayanlar:___________________________ ____________________________________ Projenin Amacı:_________________________ Kullanılan Materyal ve Yöntemler:____________________________ Sonuçlar:______________________________ ____________________________________ Bir Sonraki Adımlar:_______________________________ ____________________________________ Not:Ünitedeki tüm ilke ve terimler için proje hazırlayabilirsiniz.

92

Hücre,Üreme ve Gelişme

Çoklu Zeka Etkinlikleri Hücre, üreme ve gelişme hakkında neler öğrendiğinizi ve neler hissetiğinizi yazınız.

Bir şarkının sözlerini değiştirip bir çiçeğin tozlaşmasından başlayarak, meyvenin ve sonra tohumun oluşumu ve dağılması sürecindeki ilke ve kavramları anlatınız.

Hücreler Hakkında Öğrendiklerim:...................................................... .............................................................................. Hücreler Hakkında Hissettiklerim:............................................ Üreme Hakkında Öğrendiklerim:............................................. Üreme Hakkında Hissettiklerim:............................................ Gelişme Hakkında Öğrendiklerim:............................................. Gelişme Hakkında Hissettiklerim:............................................

Şarkı Adı: ........................................................... Söz yazarı:.......................................................... Sözleri:................................................................. ............................................................................... .......................................................... Not: Ünitedeki tüm ilke ve terimler için şarkı sözü yazabilir veya beste yapabilirsiniz.

İnsan gelişimini yumurtadan çıkan civciv ve kurbağa embriyolarının gelişimlerini kıyaslarak farklılık ve benzerlikleri tablo halinde yazın.

Döllenmeden doğuma kadar olan insan gelişim sürecini bir karton üzerinde kolaj şeklinde anlatan bir şema meydana getiriniz.

Döllenmeden yaşlılığa insan

Farklılıklar * İnsan doğar * Kurbağa yumurtadan çıkar * Civciv yumurtadan çıkar

Sperm yumurtayı döllemesi gösteren resim yapıştırınız.

Ergenlik döneminde insan resmi yapıştırınız

Benzerlikler

Çoçuk resmi yapıştırınız.

Not:Ünitedeki tüm ilke ve terimler için şema oluşturabilirsiniz.

Not:Ünitedeki tüm ilke ve terimler için benzerlik ve farklılık tablosu oluşturabilirsiniz.

93

NOTLAR ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................

ÜNİTE 7

ELEKTRİK Topraklama

eşit ise nötr

Negatif Yük

Pozitif Yük Paratoner

olabilir

Fotokopi Makinesi

Elektrik Yükü Yıldırım

Şimşek Teknoloji

ile oluşur

doğal olay

Durgun Elektrik

kullanılır

yalıtkanlarda

ELEKTRİK

Ampül

iletkenlerde

Sigorta

Elektrik Sobası

Elektrik Akımı

Teknoloji

Pil bağlanır

Paralel

Seri

Akım Şiddeti

Gerilim

ile ölçülür

ile ölçülür

Direnç bağlanır

Voltmetre

Seri

Paralel

Ampermetre

7

Giriş Etkinlikleri

Şimşek ve yıldırımın hangi hava şartlarında meydana geldiğini tartışınız. Tartışmada rüzgarın etkisi üzerinde odaklaşınız. Tartışmanın sonuçlarını defterinize not ediniz ve ünitenin sonunda aynı tartışmayı tekrar yaparak sonuçlarınızı yeniden değerlendiriniz. Elektik akımının metallar üzerinde gerçekleşmesinin nedeni ne olabilir ? Yukarıdaki sorunun yanıtlarını arkadaşlarınızla tartışınız ve tartışmanızın sonuçlarını defterinize not ediniz. Ünitenin sonunda aynı tartışmayı tekrar yaparak sonuçlarınızı yeniden değerlendiriniz.

96

Elektrik

ELEKTRİK Elektrik Nedir ? Yaklaşık 2600 yıl önce insanlar, elektron adı verdikleri sarı bir taşı (kehribar) koyun postuna sürttüklerinde şaşırtıcı bir durum gözlemlediler. Koyun postuna sürtülen taşlar küçük parçacıkları çekmekteydi.

Biz de buna benzer bir küçük etkinlik yapalım: ? Öncelikle küçük kağıt parçacıkları kesip masamızın üzerinde biriktirelim. ? Sonra da plastik olan tükenmez kalemimizin arkasını kazağımıza bir süre sürtelim. ? Kazağımıza sürttüğümüz kalemi hiç bir yere dokundurmadan kağıt parçacıklarını yaklaştıralım.

Yukarıdakine benzer bir deneyi de 1570 yılında William Gilbert sarı taşlar (kehribar) ile renksiz taşlar (cam) arasında yaptı ve aynı cins taşların birbirini ittiğini, farklı cins taşların da birbirini çektiğini gözlemledi. Bu olaya elektron sözcüğünden esinlenerek elektrik adını verdi.

Durgun Elektrik Plastikten yapılmış cisimlerin yünlü kumaşa sürtüldüğünde küçük kağıt parçacıklarını çektiğini biliyoruz. Aynı olayı camdan yapılmış cisimleri ipekli kumaşa sürterek de yapabiliriz. Cisimlerin çekme özeliklerini kısa bir süre koruyabildiklerini de fark etmişsinizdir. söz konusu cisimlere Elektriklenmiş Cisimler, sürtünme ile kazanılan elektriğe de Durgun Elektrik diyoruz.

Biliyor muydunuz?

Etkinlik Hiçbir yapıştırcı kullanmadan şişirilmiş bir balonun duvarda durmasını sağlayabilir misiniz ?

Bilim, doğayı tanımak ve onu anlamakla başlar.

97

Fotokopi, printer gibi baskı yapan makinelerde özel boyalar kullanılır. Bu boyalarda boya parçacıklarını bir arada tutmak ve gerektiğinde kağıdın üzerine püskürtmek için Durgun Elektrik kullanılır.

7

7.1. A- Elektrik Yükleri Elektrik Yükleri Elektriğin kaynağı, maddelerin temel yapı taşı olan atomlardır. Her atomun merkezinde bir çekirdek, bu çekirdeğin içerisinde proton ve nötron adı verilen temel parçacıklar vardır. Atomun diğer bir önemli temel parçacığı da çekirdeğin etrafında dolanan elektronlardır.

Protonlar ( + yüklü parcacıklar) Nötronlar ( yüksüz parcacıklar) Elektronlar ( - yüklü parcacıklar)

İki Tür Elektrik Negatif (-) ve pozitif (+) olarak adlandırılan iki farklı elektrik yükü cisimlerin elektriklenmesinin temel nedenidir. Yaptığımız etkinliklerde plastik çubuğu yünlü kumaşa sürttüğümüzde plastik çubuk negatif (-) yükle yüklenir. Aynı şekilde cam bir çubuğu ipekli kumaşa sürttüğümüzde ise cam çubuk pozitif (+) yük ile yüklenir. Bu iki tür elektrik birbirlerini farklı şekillerde etkiler. Aynı yüklü cisimler birbirini iter, zıt yüklü cisimler birbirini çeker.

-

-

+

+

+

-

1. Durgun elektriği nasıl elde edebiliriz ? 2. Durgun elektrikle yüklü cam çubuk ve plastik çubuk birbirine yaklaştırılsa aralarında hangi etki meydana gelir ? Neden ? 3. Özellikle uzun saçlı kişiler, geceleyin ayna karşısında kazaklarını çıkarırken bazı kıvılcımların çıktığını görebilirler bunun nedeni ne olabilir ?

98

Aynı yüklü cisimler birbirini iter.

Zıt yüklü cisimler birbirini çeker.

Biliyor muydunuz? Bir elekronun kütlesi , bir protonun kütlesinden yaklaşık 1840 kez daha küçüktür. Elekton sayıları ile proton sayıları eşit olan atomlara nötr atom denir.

Elektrik

7.1. B- Yüklerin Hareketi Yüklerin Atlaması Rüzgarın etkisiyle hareket eden bulutlar birbirlerine sürtünerek durgun elektrikle yüklenirler. Zıt yüklü bulutlar yaklaştıklarında, zıt yüklerin birbirini çekmesinden dolayı, bir buluttan diğerine yük atlaması meydana gelir. Yük atlaması şiddetli bir ışık ve gök gürültüsü oluşturur. Bulutlar arasındaki yük atlaması olayına şimşek denir.

Yük atlaması, yere yeterince yaklaşan bulutlarla yeryüzü arasında da olabilir. Bu olaya da yıldırım denir. Atomun yapısında hareketli olan parçacıklar elektronlar olduğu için yıldırım ve şimşekteki yük atlaması, elektronların atlaması şeklinde oluşur. Bu nedenle yeryüzüne yaklaşan bulutlar negatif(-) yüklü ise yük atlaması buluttan yere, bulutlar pozitif(+) yüklü ise yük atlaması yerden buluta doğrudur.

Topraklama Yüklü bir cismin iletken bir telle toprağa bağlanmasına topraklama diyoruz. Cisim negatif(-) yüklü ise yükler toprağa akar. Cisim pozitif(+) yüklü ise topraktan negatif yük alır. Her iki durumda da cisim fazla yükten kurtularak nötr olur. Topraklama sayesinde yıldırımlardan korunmamız mümkündür. Metal bir iletkenin sivri ucunu binanın en üst seviyesine , diğer ucunu da toprağa bağlayarak yıldırımdan gelebilecek elektrik yüklerinin toprağa akmasını sağlamış oluruz. Özellikle yıldırım çekebilecek yüksek binaların korunması için hazırlanan bu düzeneğe Paratoner denir.

Paratoner

Paratonerin toprağa bağlanması

Biliyor muydunuz?

1. Bulutlar nasıl elektriklenir ? 2. Yıldırım ile şimşek arasındaki fark nedir ? 3. Aşağıdaki kavramları açıklayınız a)Topraklama b) Paratoner

99

Torpil balığı olarak da bilinen Uyuşturan balığı , korunmak için kendi vücudundaki elektriği kullanır. Kendinden dört kat daha büyük bir balığı öldürecek kadar elektrik üretebilir.

7

7.2. A- Elektriği İletme İletkenler - Yalıtkanlar Atomun yapısındaki elektronları taşıyarak elektriği ileten maddelere iletken, elektronların taşınmasına izin vermeyip elektriği iletmeyen maddelerede yalıtkan diyoruz. Elektrik fişinin yalıtkan ve iletken kısımları aşağıda gösterilmiştir. İletkenler Bakır, Demir, Gümüş, Alüminyum, Altın, Civa

İletken

Yalıtkan Yatılkanlar Plastik, Tahta, Yün, Cam, Kağıt, Hava,

Elektronik aygıtlarda çok fazla iletken devreye gereksinim vardır. Yalıtkan kartların üzerine iletken bakır yollar açılarak, silikonla örtülerek mikroçipler elde edilir. Böylelikle çok küçük elektronik aygıtların yapılması mümkün olur.

Yandaki devrede A-B parçasına çeşitli maddeler koyarak bu maddelerin iletken ya da yalıtkan olduğunu anlayabiliriz. Madde iletkense lamba yanacak, madde iletken değilse lamba yanmayacaktır.

Etkinlik Yukarıdaki devreyi kullanarak, verilen maddelerin iletken ya da yalıtkan olduğunu bularak tabloyu tamamlayabilir misiniz ? Maddeler

İletken

X

Metal para : Silgi :

Yalıtkan

X

Kalem : Diş fırçası : Kapı anahtarı :

100

İletkenliği test edilecek cisim

Biliyor muydunuz? İtfaiyecilerin kullandığı başlıklar ısıyı ve elektriği iletmeyen fiberglastan yapılmaktadır. Bilgisayar, cep telefonu gibi elektronik cihazlarda kullanılan mikroçiplerin ilki 1959 yılında üretildi. Bazı mikroçiplerin içinde binden fazla iletken devre vardır.

Elektrik

7.2. B- Elektrik Akımı Elektrik Akımı Atomun yapısındaki hareketli parçacıklar olan elektronların herhangi bir iletken içerisinde hareket etmesine elektrik akımı denir. Elektronların iletken içerisinde hareket etmelerini sağlayan esas neden elektriksel kuvvettir. Bu kuvvete elektromotor kuvvet (emk) ya da gerilim denir. Gerilimin birimi volt'tur.

Allessandro Volta, 1794 yılında iki farklı metal ve asit kullanarak ilk pili yaptı. Gerilim birimi volt, adını Volta'dan almıştır.

Kimyasal Enerji

Elektrik Enerjisi

yö nü

Pil Pil, bir güç kaynağıdır. Kimyasal enerjiyi elektrik enerjisine çeviren bir devre elemanıdır. İki ucu vardır. Bir uçta pozitif (+) yük, diğer uçta negatif (-) yük bulunur. Pilin iki ucunu birleştiren bir iletken üzerinden akan elektronlar elektrik akımını oluşturur.

Uz

laş

ılm

ış

ak

ım

yö nü

El ek tr on

ha re ke ti ni n

Akım Hangi Yönde Akıyor ? Biliminsanları, eskiden akımın pozitiften negatife doğru olduğuna inanıyordu. Günümüzde ise pilin negatif kutbunda bulunan elektronların pozitif kutba doğru hareket ettiğini biliyoruz. Kısacası akım, negatiften pozitife doğru akmaktadır. Ancak eski düşüncedeki akım yönü, çok sayıda elektrik yasasının oluşturulmasında kabul edilmiştir. Bu nedenle karışıklığı engellemek için pozitiften negatife doğru olan eski düşüncedeki bu yön uzlaşılmış akım yönü olarak belirlenmiştir.

Biliyor muydunuz?

Kullanılmayan pillerinizi doğaya atarsanız, çevrenize büyük zarar verirsiniz.

101

Günlük yaşamda kullanılan pillerin çoğu 1,5 voltluk gerilime sahipken, evlerimizde kullandığımız elektriğin gerilim değeri 220 volttur.

7

7.2. C- Elektrik Devresi Elektrik Devresinde Neler Var ? Elektrik devresini, akımın kesintisiz olarak akabileceği yol olarak tanımlayabiliriz. Her devre en az iki elemana gereksinim duyar : Güç kaynağı ve elektrik akımının taşıyacak bir iletken. Bunların dışında da bir çok devre elemanı vardır. Basit bir devreyi : Üreteç, iletken , devreyi açıp- kapatacak anahtar ve bir lamba ile kurabiliriz.

Üreteç (pil)

Anahtar Lamba

Üreteçleri Nasıl Bağlayalım ? Elektrik devrelerinde, devre elemanlarını genel olarak seri ve paralel olmak üzere iki türde bağlayabiliriz. Üreteçleri (pilleri) seri bağladığımızda devreye daha çok gerilim vermiş oluruz. Paralel bağladığımızda ise aynı miktarda gerilimin daha uzun süre kullanılmasını sağlarız.

Piller seri bağlı

1. İletkenler atomun hangi parçacığını taşırlar ? 2. Günlük yaşamda sıklıkla kullandığımız üç iletken ve üç yalıtkan maddenin ismini yazınız. 3. Pillerde hangi enerji değişimi meydana gelir ? 4. Günlük yaşantımızda pille çalıştırdığımız üç tane cihaz ismi yazabilir misiniz ? 5. Elektrik devresinde akım hangi yönde hareket eder? 6. Basit bir elektrik devresinde hangi devre elemanları bulur ?

102

Piller paralel bağlı

Biliyor muydunuz? Bazı hesap makinelerinde güneş enerjisini elektrik enerjisine çeviren ve adına güneş pili denilen piller kullanılır.

Elektrik

7.2. D- Akıma Karşı Koyma Direnç İletken madde içerisinde akan elektronlar aslında rahat haraket edebilecekleri alana sahip değildirler. Maddelerin üzerlerinden geçen akıma karşı koyma etkilerine direnç diyoruz. Dirençler, söz konusu etkiden faydalanılarak birçok elektrik devresinde akımı azaltmak için kullanılır. Çoğu zaman kontrol edilemeyen direnç etkilerinden dolayı elektrik enerjisi ısı enerjisine dönüşerek kaybolur. Elektrik akımını, boru içerisinde akan suya benzetirsek, boru ne kadar kalın ve kısa olursa suyun akışı da o kadar rahat ve kolay olur. İletkenler için de aynı kural geçerlidir. Direnci azaltmak için iletkenin boyunu kısaltmak ve kalınlığını artırmak gereklidir. Bunun yanında maddelerin kendi özellikleri de dirençlerinin büyük veya küçük olmasında çok etkilidir. Dirençlerin Kullanılması Dirençlerin akımı azaltma etkisi gösterdiğini öğrenmiştik. Bu etki, dirençlerin birçok devrede kullanılmasını ortaya çıkarmıştır. Direncin birimi ohm’dur. Devrelerde kullanılan dirençlerin üzerindeki renkli çizgiler o direncin değerinin kaç ohm olduğunu belirtir.

Thomas Alva Edison, bini aşkın buluş yapan Amerikalı mucittir. 1879 yılında şekilde görülen ilk ampulu teldeki direncin ısınması ve ışık saçması ilkesiyle çalıştırarak en büyük buluşunu gerçekleştirmiştir. 1880 yılında ampüller seri üretilerek dünyada yaygınlaştırıldı. Çok iyi direnç gösteren bir madde olan tungsten metali

Ampul Bir Dirençtir Aydınlanmak için kullanıdığım ampül aslında basit bir dirençtir. Direnç gösteren metaller önce ısınır ve kızarır dolayısya etrafa ışık yayarlar.

Bir çok elektrik sobası da iletkendeki direnç etkisiyle çalışmaktadır. Bu tür sobalarda daha çok direnç elde etmek ve ısıyı artırmak için uzun iletkenler kullanılmaktadır. İletkenler, çok yer tutmaması için bir çubuk üzerine sarılarak kullanılırlar.

İletken tel

Yalıtkan cam destek

Biliyor muydunuz? Ampulde kullanılan tungsten 0 3400 C sıcaklığa dayanabilen direnç özeliği çok yüksek bir metaldir.

103

7

7.2. E- Devreleri Kuralım Devre Elemanları Belirleyelim Herhangi bir elektrik devresinde birden çok devre elemanın olduğunu biliyoruz. Bu elemanların devreye doğru bağlanması gereklidir. Elektrikle uğraşan bilim adamları elektrik devrelerini kurmadan önce devrenin bir şemasını kağıt üzerine çizerler ve bu şemadan faydalanarak hatasız bir biçimde devrelerini oluştururlar. Bu nedenle devre elemanlarının her birisinin şemalarda gösterilmesi için bir de sembol gösterimleri vardır. Direnç : Akımı azaltmak için kullanılır. Pil : Üreteç olarak kullanılır.

Lamba : Işık kaynağı olarak kullanılır. Ampermetre : Akımın değerini gösterir. Voltmetre : Gerilimin değerini gösterir. Anahtar: Devreyi açıp-kapamak için kullanılır. Devreyi Açmak : Akım geçmez demektir. Devreyi Kapamak : Akım geçer demektir.

1. Direncini azaltmak için iletkende dikkat etmemiz gereken özelikler nelerdir? 2. Ampuller hangi ilke sayesinde çalışır ? 3. Aşağıda verilen devre elemanlarının görevlerini yazınız. a) Pil b) Ampermetre c) Anahtar d) Direnç Gereksiz yere yanan lambayı söndürmekle, elektrik enerjisini verimli kullanmadaki en büyük adımı attınız demektir.

104

Biliyor muydunuz? Fizik biliminin günümüzdeki en önemli uğraş alanlanlarından birisi de süper iletkenlik'tir. Hiç bir direnç göstermeden iletim yapan bu maddelerin teknolojik kullanımı için çalışmalar devam etmektedir.

Elektrik

7.2. F- Seri ve Paralel Bağlama Dirençlerin Bağlanması Dirençler ya da direnç olduğunu bildiğimiz lambalar elektrik devresine seri ve paralel olarak iki temel şekilde bağlanır. Lambaların üzerinden geçen akım şiddeti bağlanma şekilleri ile ilişkilidir. İstenilen miktarda akım elde etmek için direçleri farklı şekillerde bağlayabiliriz. Seri Bağlama Yandaki gibi uç uca ekleyerek bağlama biçimine seri bağlama denir. Bu tür bağlamada çıkan akım her iki lambaya da eşit değerde ulaşır .

Paralel Bağlama Üretecin (Pil), pozitif(+) ve negatif(-) taraflarındaki uçları ile lambaların aynı taraftaki uçlarının bağlanması biçimine paralel bağlama denir. Bu tür bağlamada pilden çıkan akımın değeri özdeş lambalara eşit bölünerek ulaşır.

1.Kuracağımız bir elektrik devresinde, akımın az dirençle karşılaşması için nasıl bir iletken seçmeliyiz? 2. Yandaki devreye göre : a) Hangi anahtarları kapatırsak A lambası yanar ? B) Her iki lambanın da yanması için hangi anahtarları kapatmalıyız ? A

2

B

3

Biliyor muydunuz? Suçluların soruşturulmasında kullanılan yalan makinesi, beynimizin ürettiği elektrik akımının artması veya azalması ilkesiyle çalışmatadır.

1

105

7

7.3. A- Evde Güvenli Elektrik Hangi Önlemleri Almalıyız ? Yaşamımızı kolaylaştıran elektriği güvenli bir şekilde kullanmalıyız. Dikkatsizce kullanılan elektrik ölümle sonuçlanan elektrik çarpmasına ya da evimizi bir anda yakabilecek yangınlara neden olmaktadır. Kötü olayları yaşamamak için elektriği kullanırken bazı önlemler almalıyız. Toprak hattı

Sigorta

Her şeyden önce evimizin elektrik donanımı mutlaka topraklandırılmış olmalı ve içerisinde toprak hattı bulunan cihazlar ve prizler kullanmalıyız. Kablosu yıpranmış, kırık, sökülmüş ya da bazı kısımları açıkta olan elektrikli aletleri asla kullanmamalıyız. Sıvıların iletken olduğunu unutmamalıyız. Bu nedenle sürekli nemli olabilecek banyo gibi ortamlarda elektrikli aletleri kullanmamaya özen göstermeliyiz. Sıklıkla yapılan hatalardan biri de aynı prizden fazla miktarda elektrik akımı kullanamaktır. Fazla miktarda elektrik akımı ile çalışan ev aletlerini aynı elektrik prizine takılmış çoğaltıcılarla kullanmamalıyız.

Sigorta Elektriği güvenli kullanmanın en önemli yolu elektrik donanımlarındaki sigortalardır. Farklı amaçlar için kullanılan çeşitli sigortalar vardır. Evlerimizde kullandığımız elektrikli aletler farklı değerlerde akımlarla çalıştığı için her birisi için de farklı değerlerde sigortalar kullanılmalıdır.

5A 10 A

Biliyor muydunuz?

30 A

Elektrik donanımlarında kullanılan kablolarda yeşil renkli plastikle yalıtılmış olanlar toprak hattı için kullanılır.

106

Elektrik

TEST 7 1. Aşağıda verilen elektrik yükü çiftlerinin “itme” ya da “çekme” kuvveti etkisinden hangisini gösterdiklerini belirtiniz. a) elektron - elektron :________________ b) elektron - proton :________________ c) proton - elektron :________________ d) proton - proton :________________

2. Yıldırımlardaki yük atlaması olayının buluttan yere ya da yerden buluta olmasının nedeni nedir ?

A

B 3. Devredeki A, B uçlarına temas edecek şekilde aşağıdakileri sıra ile koyuyoruz. Bu işlemler sırasında lambanın sönüp, sönmediğini belirtiniz. a) Metal anahtar :____________ b) Plastik tarak :_____________ c) Çivi :____________ d) Metal kaşık :_____________ e) Plastik kaşık :____________ f) Tahta cetvel :_____________

A İletkeni

X İletkeni

B İletkeni

Y İletkeni

4. Yukarıdaki iletkenler aynı metalden yapılmışlardır. A ile B iletkeni aynı kalınlıkta fakat farklı boylardadır. X ile Y iletkeni aynı boyda fakat farklı kalınlıktadır. Buna göre : a) A ve B iletkenlerinden hangisinin direnci daha büyüktür? b) X ve y iletkenlerinden hangisinin direnci daha büyüktür? 5. Üç lambanın paralel ve her bir lambanın sönmesini sağlayan birer anahtarın olduğu bir elektrik devresini şematik olarak çiziniz. 6. Araştırma Konuları : a) Micheal FARADAY hakkında bir makale hazırlayınız. b) Elektrik Enerjisi'ni verimli kullanmak için ne gibi önlemler almalıyız?

107

7

Çoklu Zeka Etkinlikleri Üç adet özdeş lambayı paralel ve seri olarak bağlayıp iki farklı elektrik devresi oluşrunuz.

Şimşek ve yıldırım konusunda aşağıdaki soruların yanıtlarını açıklayan bir makale hazırlayınız. ( Makalenin Başlığı ) ---------------Yıldırım ve şimşeğin oluşma nedeni nedir ? ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

( Resim 2 )

( Resim 1 ) Yıldırım nedir ? ---------------------------------------------------------------------

Kullanılan Araçlar :_________________________ _______________________________________ _______________________________________ Devrelerin Şematik Çizimi : 1. Paralel Bağlı

Şimşek nedir ? -----------------------------------------------------------------

2. Seri Bağlı

Yapılış :_________________________________ _______________________________________ _______________________________________ _______________________________________

Yıldırım ile şimşek arasındaki farklar nedir ? ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Nasıl korunabiliriz ? -------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Lambaların parlaklığına dikkat ederek sonucu yorumlayınız:_____________________________ _______________________________________ _______________________________________

Aşağıdaki harf tablosunda saklanmış 6 kavramı bulunuz. (Proton, Elektron, Topraklama, Direnç, Pil, Lamba) T B N M D İ K L Ş D İ R E N Ç O K L A S D E R F H K Ğ Ü Ğ E P R O T O N K L E R N T R Ş T R Z K L M O M B İ L K O L İ P A A E R K R H J O P R O A I Z K A S I Ğ T A P Ü I O P B O R L E M N İ K S O T İ T E M I Z A D L O I E D R Y A İ F A S D M F H I L L F U E Z A K L D S A G G İ K E G E R C L A M K L

“İLETKEN” İ________________ ve L________________ “YALITKAN” E________________ T________________ kelimelerindeki harfleri K________________ oluşturan bir akrostiş şiir çalışması yapınız. E________________ N________________ Y________________ A________________ L________________ I________________ T________________ K________________ A________________ N________________

Aşağıdaki kavramları gizleyerek yukarıdakine benzer bir harf tablosu oluşturunuz. Arkadaşlarınızdan, gizlediğininiz kavramları bulmasını isteyiniz.

İlk harflerinden dilediğiniz bir anlamlı cümle oluşturacak, iletkenlerin bağlanması konusunu anlatan bir akrostiş şiir çalışması yapınız.

Yük Atlaması , Yıldırım, Şimşek, İletken, Yalıtkan, Seri, Paralel, Sigorta, Devre, Akım

108

Elektrik

Çoklu Zeka Etkinlikleri İstediğiniz bir şarkının sözlerini aşağıda belirtilenlerle değiştirerek yeniden yorumlayınız.

Aşağıdaki konuşma balonlarını tamamlayınız ve siz de “Dirençlerin Bağlanması” konusunu anlatan benzer bir döküman hazırlayın.

Aynı işaretli yükler biribirini iter. Zıt işaretli yükler birbirini çeker. İletkenler elektriği iletir. Yalıtkanlar iletmez. Elektrik akımı elektronların ters yönünde kabul edilmiştir. Elektrik devreleri seri ve paraleldir.

Elektron negatif( -), proton(+) olduğundan birbirini ___________

Yeniden Uyarlayanın Adı :__________________ Sınıfı :__________________ Numarası :__________________

İki elektron birbirini_______

Uyarladığı Şarkının Adı :___________________ Söz Yazarı :___________________ Bestecisi :___________________

İki proton birbirini __________ ______

Aşağıdaki verilen cisimleri “İletken” ve “Yalıtkan” olarak sınıflandırıp : a) Her bir cismin resim grafiklerini hazırlayınız. b) Tablodan seçeceğiniz bir iletken bir de yalıtkan cismin büyük boy renkli bir afişini yapınız.

Sizce elektriği kullanırken hangi önemleri almalıyız? Önlem 1 :_______________________________ _______________________________________ Gerekçesi :______________________________ _______________________________________

Önlem 2 :_______________________________ _______________________________________

Tükenmez Kalem

Çivi Gerekçesi :______________________________ _______________________________________

Önlem 3 :_______________________________ _______________________________________

Kapı Anahtarı

Gerekçesi :______________________________ _______________________________________

Plastik Cetvel

109

NOTLAR ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... .......................................................................................................................................................

ÜNİTE 8

DÜNYAMIZ VE EVREN

8

Giriş Etkinlikleri

İnsan yaşamının daha teknolojik ve kalite olmasında uzay araştırmaların etkisi var mı? Yukarıdaki sorunun yanıtlarını arkadaşlarınızla tartışınız ve tartışmanızın sonuçlarını defterinize not ediniz. Ünitenin sonunda aynı tartışmayı tekrar yaparak sonuçlarınızı yeniden değerlendiriniz. . Güneş, Dünya ve Ay arasındaki benzerlik ve farklıları arkadaşlarınızla tartışınız. Tartışmanızın sonuçlarını defterinize not ediniz. Ünitenin sonunda aynı tartışmayı tekrar yaparak sonuçlarınızı yeniden değerlendiriniz.

112

DÜNYAMIZ VE EVREN Evreni Keşfetmek Uzayın tamamı ve içindeki her şey evren olarak adlandırılır. Biliminsanları evrenin ne kadar büyük olduğunu tam olarak bilmiyorlar ama milyarlarca galaksinin varolduğunu tahmin ediyorlar. Her galaksinin de milyarlarca yıldızdan meydana geldiğini düşünürsek, evrenin ne kadar büyük olduğunu kavrayabiliriz. Evren Ne Kadar Yaşlı ? Biliminsanları evrenin oluşumu sürecini, 15 milyar yıl önce gerçekleşen Büyük Patlama (Big Bang) adı verilen bir olaya bağlıyorlar. Biliminsanlarının yaptığı birçok hesaplama bu fikri desteklemektedir. Bu patlama evrendeki her şeyi meydana getirmiştir. Büyük Patlama o kadar güçlüydü ki o dönemde oluşan yıldızlar birbirinden uzaklaşmaya devam ediyor. Bir başka deyişle o patlamanın etkileri hâlâ devam ediyor yani evren genişliyor.

Uzayda Neler Olduğunu Nasıl Biliyoruz? Biliminsanları uzay hakkındaki bilgiyi en çok, yere ya da uzaya yerleştirilmiş teleskoplarla yaptığı gözlemler sonucunda elde ediyor. Gözlemlerin yanı sıra, çeşitli uzay araştırmaları ve matematiksel hesaplamalar da bilgi edinmede önemli yer tutuyor.

Biliyor muydunuz?

Gözlemliyor ve merak ediyorsanız, biliminsanı olmanın ilk adımını attınız demektir.

113

Evren genişlemeye devam etmekte olduğundan, oluşumunu tamamlamış birçok yıldız ölmüştür. Birçok yeni yıldız da oluşmaya devam etmektedir.

8

8.1. A- Evrendeki Yerimiz Galaksiler Bulutsuz bir gecede uzaya baktığımızda gördüğümüz en belirgin nesneler yıldızlardır. Gördüğümüz yıldızlar aslında bir arada bulunan birbirine kardeş yıldızlardır. Evrende bir arada bulunan yıldız gruplarına galaksi (gök adası) adı verilir. Her galakside yüz milyarlarca yıldızın var olduğunu biliyoruz. Bu da galaksilerin ne denli büyük olduğunu anlatabilir.

Evrende Neredeyiz ? Dünyamıza en yakın yıldız olan Güneş, Samanyolu Galaksisi'nde bulunmaktadır. Bu galakside yüz milyarlarca yıldız olduğunu ve evrenin bütününde de milyarlarca galaksi olduğunu düşünürsek evrende çok küçük bir yer tutuğumuzu anlayabiliriz.

Samanyolu Galaksisi Bizim yaşam yıldızımız olan Güneş'in de içinde bulunduğu galaksi, Samanyolu Galaksisi'dir. Yukarıdaki resimde kırmızı ok Güneş'in galaksideki yerini göstermektedir. Uzaya baktığımızda gördüğümüz yıldızlar, Samanyolu Galaksisi'ndeki yıldızlardır.

Andromeda Galaksisi Evrendeki milyarlarca galaksiden biri olan Andromeda Galaksisi, bizim galaksimiz olan Samanyolu Galaksisi'ne en yakın galaksidir. Bir başka deyişle Andromeda, galaksimiz Samanyolu'nun komşusudur.

Evrendeki bir çok olayı anlamamıza yardımcı olan fotoğrafları çekip dünyaya gönderen Hubble Uzay Teleskopu

114

Biliyor muydunuz? 1990 yılında uzaya gönderilen Hubble Uzay Teleskopu astronotların dünyadan uzay mekikleriyle gelerek bakım yapabilecekleri biçimde tasarlanmış ilk uzay aracıdır.

Dünyamız ve Evren

8.1. B- Bizim Yıldızımız Güneş Diğer yıldızlar gibi Güneş de dev gaz bulutlarından oluşmuştur. Bulutsu adı verilen bu dev gaz bulutları belli bölgelerde topaklaşmaya başlar ve o bölgenin yoğunluğunu artırır. Madde giderek burada birikir ve yıldız yavaş yavaş oluşmaya başlar. Sıcaklığı yaklaşık 2 milyon 0C olan Güneş, enerjisini yapısında bulunan Hidrojen atomlarının Helyum atomlarına dönüşmesi sırasında açığa çıkan nükleer enerjiden elde eder.

Yıldızlar çeşitli evrelerden geçerek doğarlar, gelişirler ve sonra da yok olurlar. Evren hâlâ genişlediğine göre bazı yıldızlar henüz oluşmamış, bazı yıldızlar da oluşumunu tamamlamış ve ardından yok olmuştur. Yok olan yıldızlar sahip oldukları maddenin büyük bölümünü uzaya savururlar ve başka yıldızların oluşması için gerekli olan Hidrojen, Helyum gibi gazların evrene yayılmasına neden olurlar. Büyük Patlama'dan 10 milyar yıl sonra Güneş'in oluştuğu tahmin edilmektedir. Bu durumda Güneş'in yaşının yaklaşık 5 milyar yıl olduğu hesaplanmıştır. Bizim yıldızımız Güneş, daha önce varolan ve yaşam evrelerini tamamlayıp sonradan yok olmuş yıldızlarda üretilen maddelerden oluşmuştur. Yani bir bakıma biz, o yıldızların çocuklarıyız.

1.

Biliminsanlarına göre Evren'in oluşumuna neden olan olay nedir ve bu olaya ne ad verilmiştir ? 2. Uzayda neler olduğunu nasıl biliyoruz? 3. Bize en yakın yıldız hangisidir ? 4. Güneş hangi galaksinin içerisinde yer alır.

Biliyor muydunuz? Güneş, Samanyolu Galaksisi'nde bulunan orta büyüklükte bir yıldızdır. Dünya'nın yaklaşık 1,5 milyon katı büyüklüğündedir.

115

8

8.1. C- Güneş Sistemi Güneş Sistemi Güneş, ona bağlı olan dokuz gezegen, bu gezegenlerin doğal uyduları, kuyruklu yıldızlar ve küçük gök taşlarından oluşan sisteme Güneş Sistemi diyoruz. Güneş Sistemi, yaklaşık 4,5 milyar yıl önce oluştu. Bu dönem içerisinde başta çok sıcak olan gezegenler soğudu ve bugünkü yapısına kavuştu. Gezegenler Güneş Sistemi'nde, bilenen dokuz gezegen var. Güneş'e olan yakınlıklarına göre: Merkür, Venüs, Dünya, Mars, Jüpiter, Satürn, Uranüs, Neptün ve Pluton'dur. Merkür, Venüs , Dünya , Mars ve Plüton Karasal gezegenlerdir. Jüpiter, Satürn , Uranüs ve Neptün Gaz Yapılı gezegenlerdir. Gök taşları (Asteroit) Gök taşları (Asteroitler), Mars ile Jüpiter arasında yer alır ve onlarda bir kuşak halinde Güneş'in etrafında dolanırlar. Çevresi 446 km olan Ceres adındaki gök taşı, bilinen en büyük gök taşıdır.

Kuyruklu yıldızlar Kuyruklu yıldızlar donmuş gaz toplarıdırlar. Güneş'e yaklaştıkça içerdiği gaz buharlaşmaya başlar ve kuyruğunu oluşturur.

Güneş Merkür Venüs Dünya Mars Göktaşları Kuşağı

Jüpiter

Doğal Uydular Güneş Sistemi'nde yer alan gezegenlerin bir çoğunda farklı sayılarda doğal uydular vardır. Dünya'nın tek doğal uydusu Ay'dır.

Satürn

Uranüs Neptün Pluton

Nasıl Bir Arada Duruyorlar ? Evrendeki her şeyin bir arada durmasını Kütleçekim Kuvveti sağlıyor. Bu kuvvet, kütlesi olan her cismin , ötekini çekmesidir. Güneş, diğer gezegenler, Dünya'mız ve Ay birbirlerini Kütleçekim sayesinde çekiyorlar. Bizi ve diğer tüm cisimleri yere doğru çeken kuvvet de işte bu Kütleçekim Kuvveti'dir.

Biliyor muydunuz? 1. Güneş Sistemi oluşturan öğeler nelerdir ? 2. Güneş Sistemi'ndeki Karasal ve Gaz Yapılı gezenler hangileridir.

116

Güneş'ten çıkan ışınlar Dünya'ya 8 dakika sonra ulaşıyor. Asteroitlerin yerçekiminden dolayı atmosfere girip, yanarak yere düşmesine meteor denir.

Dünyamız ve Evren

8.2. A- Dünyamızın Arkadaşı Uzaydaki Komşumuz Dünya'dan yapılan gözlemler ve uzay yolculukları sayesinde komşumuz Ay hakkında pek çok bilgi edindik. Ay'ın kendi eksenindeki dönüş süresi ile Dünya'nın etrafındaki dönüş süresi aynıdır. Bu nedenle Ay, Dünya etrafında dönerken bize hep aynı yüzünü gösterir. Dünyadan bakarak öteki yüzünü hiçbir zaman göremeyiz. Dünya'nın yaklaşık 1/4'ü kadar olan Ay'da atmosfer olmadığından gündüzleri sıcaklık 125 oC iken gece sıcaklığı -175 oC dir. Dünya'ya uzaklığı 384,400 km’dir.

Apollo11 Ekibi (Armstrong, Collins, Aldrin.) Ay'a Yolculuk 1969 yılında, Neil Armstrong, Edwin Aldrin ve Micheal Collins'ten oluşan üç kişilik Apollo11 ekibi Ay'a ulaştı. Ay yüzeyine başarılı bir iniş yapan ekipten Armstong ve Aldrien sırayla iniş modülünden çıktılar. Neil Armstrong, Ay'a ilk adımını atarken söylediği “İnsan için küçük bir adım fakat insanlık için dev bir adım” sözü televizyonlardan naklen olarak izlenen tüm dünyada çoşku ile karşılandı. Ay yüzeyinde iki saat süre içerisinde çeşitli küçük deneyler yapan ve taş örnekleri toplayan Armstrong ile Aldrin ve çok önemli olan kalkış zamanını hesaplama görevi üstlenen Collins, başarılı bir şekilde Dünya'ya geri

117

Edwin Aldrin ( Bu resim Neil Armstrong tarafından çekildi.)

Biliyor muydunuz? Ay yolculuğu 8 gün, 3 saat, 17 dakika sürdü. Astronotlar uzayda, yerçekimsiz ve atmosfersiz ortamda rahat hareket edebilmeleri için özel uzay giyisileri giyerler.

8

8.3. A- Yapay Uydular Yapay Uydular Dünya'mızın doğal uydusu Ay'ı biliyoruz. Güneş Sitemi'nde diğer gezegenlerin doğal uyduları vardır. Bütün bunların dışında, çok çeşitli amaçlar için biliminsanları tarafından yapılan ve Dünya çevresinde dolanabileceği belirli yörüngelere yerleştirilen çok sayıda yapay uydu vardır. 1957 yılında yapılan Sputnik uzaya gönderilen ilk yapay uydudur.

Yapay Uydular Ne Yapıyor ? Yapay uydular çok çeşitli amaçlar için geliştirilirler. Uzayda olup biteni gözlemlemek, ülkeler arası iletişim, atmosferdeki olaylar hakkında bilgi almak ve daha birçok amaç için uydulardan yararlanılır. Uydular topladıkları veri ve bilgiyi yeryüzüne iletirler. Bilgiler yer istasyonlarında kaydedilirler ve kullanıma sunulurlar. Günümüzde, TV yayınlarında, haberleşmede, yer altı maden alanlarının belirlenmesinde, meteorolojik bilgilerin belirlenmesinde yapay uydular kullanılır. Gelişmiş birçok ülke karayolu trafiğinin daha düzgün ve güvenli olabilmesi için yapay uydulardan yararlanır.

İlk yapay uydu Sputnik

Biliminsanlarının uzayda yaptığı uydu onarımı.

Biliyor muydunuz? Kıbrıs'ın uydudan çekilmiş fotoğrafı Hizmet verme süresi dolan birçok yapay uydu uzayı kirletmektedir. Uzay kirliliği de diğer çevre kirlilikleri gibi insan yaşamını olumsuz etkilemektedir.

118

Yapay uydular, yeryüzündeki 1 metre boyutundaki her cismi görüntüleyebilirler. Bölgesel uyduların Dünya etrafındaki yörünge süreleri 24 saattir. Böylelikle Dünya'nın dönüşüyle beraber hareket ederek hep aynı bölge üzerinde hizmet verirler.

Dünyamız ve Evren

8.4. A- Uzay Araştırmaları Uzayı Keşfetmek Uzay her zaman için insanlığın ilgisini çekmiştir. Eski dönemlerde biliminsanları uzayı keşfetmek için sadece Dünya'dan gözlem yapmakla yetiniyorlardı. Oysa 20. yüzyıldan itibaren birçok araştırma uzayın derinliklerinde yapılabiliyor. Bu nedenle 20. yüzyıla Uzay Çağı adı da verilmiştir. Günlük yaşantımızın birçok anında uydulardan yararlanılıyoruz, uzay istasyonları kurulabiliyoruz, Güneş Sistemi'nin dışındaki gezegenlere bile uzay araçları gönderilebiliyoruz. Ay'da ya da Mars'ta yerleşim yerleri kurmayı düşlüyoruz. Uluslararası Uzay İstasyonu Uzay araştırmalarının ilk yıllarında ülkeler arasında çok büyük bir rekabet vardı. Günümüzdeyse bu rekabet yerini işbirliğine bırakmıştır. Bunun en güzel örneği yandaki resimde görülen Uluslararası Uzay İstasyonu'nun yapımında yaşanmaktadır. Amerika Uzay Ajansı NASA, Avrupa Uzay Ajansı ESA, Rusya, Japonya ve Kanada bu istasyonun kurulmasında birlikte çalışıyorlar. Her ülke istasyonun belli teknik donanımlarından sorumludur. Astronotlar, şimdiden istasyonda çeşitli deneyler yapmaya başladı. İstasyon tamamlandığında tam donanımlı bir uzay üssü olacak. Mars'a Ulaştık Mars gezegeni, Dünya'ya yakınlığı ve benzerliği ile biliminsanları daima ilgisini çekmiştir. Bu nedenle çok uzun yıllardır Mars'la ilgili çalışmalar yapılmaktadır. Buların en önemlisi 1996 yılında Mars'a gönderilen Sojourner aracıdır. Sojourner Mars hakkında çok çeşitli veriler toplamış ve Dünya'ya fotoğraflar göndermiştir.

Biliyor muydunuz?

Mars'a gönderilen Sojourner aracı ve onun da Dünya'ya gönderdiği ilk Mars fotoğrafı

119

1973 yılında Skylab uzay istasyonuna iki örümcek götürüldü ve orada da Dünya'daki gibi düzgün bir örümcek ağı örüp öremeyecekleri araştırıldı.

8

TEST-8 1. Aşağıda gezegenler kendilerini tarif ediyor. Bu gezegenlerin hangileri olduğunu bulabilir misiniz ? a) Dünya'ya yakın karasal bir gezegenim. Güneşten uzaklık sıram dörttür. b) Gaz yapılı bir gezegenim ama gezegenlerin en büyüğü benim. c) Güneşten en uzaktaki gezegen benim. 2. Aşağıdaki kavramları açıklayınız. a) Evren b) Büyük Patlama c) Galaksi d) Güneş Sistemi 3. Evrendeki yıldızlar ve gezegenler bir arada nasıl duruyorlar ?

4. Yapay uyduların insan yaşamına etkileri nelerdir ?

5. Aşağıda belirtilen tanımları tamamlayanız. a) Dünya'mız _________ Sistemi içersindedir b) Güneş Sistemi __________ Galaksisin öğesidir. c) Tüm galaksileri yani uzayın tamamını içine alan her şeye _______ denir.

6. Araştırma Konuları : a) Uluslararası Uzay İstasyonu hakkında bir bülten hazırlayınız. b) Galileo Galilei hakkında bir makale hazırlayınız. c) Uzay Kirliği ne demektir ?

120

Dünyamız ve Evren

Çoklu Zeka Etkinlikleri Bir hafta boyunca gökyüzünü gözlemleyiniz. Ay'ın ve parlak yıldızların konumlarını çizerek belirleyiniz. Pazartesi:______________________________ ______________________________________

Güneş Sistemi'ndeki gezegenleri tanıtan resimli bir bülten hazırlayınız.

-------------------------------------------

-------------------------------------------------

-------------------------------------------

Salı:___________________________________ ______________________________________ Çarşamba:______________________________ ______________________________________

-------------------------------------------

-------------------------------------------------

Perşembe:______________________________ ______________________________________

-------------------------------------------

Cuma:__________________________________ ______________________________________ Cumartesi:______________________________ ______________________________________

-------------------------------------------

-------------------------------------------------

-------------------------------------------

Pazar:_________________________________ ______________________________________

1) Sizce Evren'de nerde olduğumuz hakındaki bilgi sizlere neden öğretilmiştir?

Aşağıda belirtilen mekan, tarih ve kahramanları kullanarak bir hikaye yazınız. Mekan Tarih Kahramanlar

: Dünya , Ay ve Mars gezegeni : 2005 yılı : Astronot Sami , Astronot Ali ve Uzay mühendisi Oya

Çünkü :_______________________________ _____________________________________ _____________________________________ _____________________________________

( Hikayenin adı ) ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------( Yazarın Adı )

2) Sizce Güneş Sistemi konusu sizlere neden öğretilmiştir ? Çünkü :_______________________________ _____________________________________ _____________________________________ _____________________________________

3) Sizce Dünya'mızın uydusu Ay hakkındaki bilgi sizlere neden öğretilmiştir? Çünkü :_______________________________ _____________________________________ _____________________________________

121

Canlı Varlıklar Dünyası

8

Çoklu Zeka Etkinlikleri Çevrenizde bulabildiğiniz cisimlerle uzaydaki Varlıkları sembolize eden bir tasarım yapınız. Cismin Adı Temsil Ettiği

:________________________ :________________________

Cismin Adı Temsil Ettiği

:________________________ :________________________

Cismin Adı Temsil Ettiği

:________________________ :________________________

Cismin Adı Temsil Ettiği

:________________________ :________________________

Cismin Adı Temsil Ettiği

:________________________ :________________________

Cismin Adı Temsil Ettiği

:________________________ :________________________

Cismin Adı Temsil Ettiği

:________________________ :________________________

Şekilde mekanizma neyi simgeleyen bir tasarımdır ? _______________________________ _______________________________ Siz de benzer bir mekanizma tasarlayabilir misiniz?

Aşağıda verilen saat dilimlerinde sizce hangi eylemleri gerçekleştirirken yapay uyduları kullanıyoruz ? Örnek: Saat Dilimi Gerçekleştirilen Eylem 07:30 08:00 Kahvaltısı sırasında babam sabah haberlerini dinlerken yapay uydudan faydalanıyoruz.

14:00 14:10

Benim gönlüm sarhoştur Yıldızların altında Sevişmek ah ne hoştur Yıldızların altında ------------------------------------------------------------------------------------“Yıldızların Altında” adlı parçanın nakarat kısmının sözlerini aşağıda verilenlerle değiştirerek yeniden yorumlarınız.

----------------------------------------------------------------------------------------------

15:00 17:00

----------------------------------------------------------------------------------------------

18:00 23:00

----------------------------------------------------------------------------------------------

Her şey Büyük Patlama ile başladı. Güneş bizim yıldızımızdır. Ay komşumuz ve doğal uydumuzdur.

122

KAYNAKÇA Akalın.,Ş.H.(2004).İlköğretim Okulları İçin İmla Kılavuzu.Ankara:Aydoğdu Ofset Alberts, B., Bray, D., Lewis, J., Raff, M., Roberts, K., Watson, J.D. (1994). Molecular Biology of the Cell (Third Edition). New York:Garland Publishing. Aydınlı R.,Güngör B.,Yıldıran F.N.,Dökme İ.,Üler S.,Baş Z.B.(2002). Fen Bilgisi 6. İstanbul:Milli Eğitim Basımevi Batman,K.A.(2002) Çok Boyutlu Zeka Kuramı Etkinlikleriyle Destekli Öğretimin Erişi, Tutum ve Kalıcılığa Etkisi. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Ankara:Hacettepe Üniversitesi. Sosyal Bilimler Enstitüsü. Bozkurt,T.(2005) Altın İmla Kılavuzu:Yazım Kılavuzu.İstanbul:Altın Kitaplar Yayın Beasant P.,(1999).Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu(TÜBİTAK).Elektronik ( 2.Baskı) Ankara:Nurol Matbaacılık Bingham J.,(2001).Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu(TÜBİTAK).Bilimsel Deneyler (21.Baskı) İstanbul:Pro-Mat Basın Yayın A.Ş. Boyd J.,Whitelaw W.(1997).New Understanding Science. United Kingdom:Jhon Murray Puplishers Ltd. Boyd J.,Whitelaw W.(1997).New Understanding Science. United Kingdom:Jhon Murray Puplishers Ltd. Campbell, L.(1996). Teaching & Learning Through Multiple İntelligence. Massachusetts: Allyn and Bacon, A Simon and Schuster Company.1996. Cronbach, L. J.(1970).Essential of Psychological Testing. Third Edition. New York:Harper & Row, Publishers. Çevre Koruma Dairesi.(2003).KKTC Orkideleri.Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Demirel, Ö.(1998). İlköğretimde Çoklu Zeka Kuramının Uygulanması: VII. Ulusal Bilimler Kongresi. Konya: Selçuk Üniversitesi Cilt I, 531-546 Demirel, Ö.(1998). Kuramdan Uygulamaya Eğitimde Program Geliştirme. Ankara: Pegem A Yayıncılık. Demirel, Ö.(1998). Planlamadan Değerlendirmeye Öğretme Sanatı. Ankara: Pegem A Yayıncılık. Earl B.,Wilford L.D.R.(2003) GCSE Chemistry.United Kingdom:Jhon Murray Puplishers Ltd. Eggen, P., Kauchak, D.(1992). Educational Psychology: Classroom Connection New York: Macmillan. Ercelasun,A.(1996) Türk Dil Kurumu(TDK) İmla Kılavuzu.Ankara:Türk Tarih Kurumu Basım Evi Fraser A.,Gilchrist I.(1997). Starting Scince : Book One. United Kingdom:Oxford University Press Gardner, H. (1983). Frames Of Mind: The Theory Of Multiple Intelligences. New York: Basic Books. Gardner, H.(1982). Multiple Intelligences: The Theory İn Practice. A Reader. New York: Basic Books. Gardner, H.(1999). Çoklu Zeka Görüşmeler Ve Makaleler.( Çev; Meral Tüzel) İstanbul: Enka Okulları.1999. Gökçekuş H.(2002) Toprak ve Su.Lefkoşa: Yakın Doğu Üniversitesi Hans,B.W.(2003)Kıbrıs Yılanları. UNOPS Aracılığıyla USAID ve UNDP Tarafından Desteklenen İki Toplumlu Kalkınma Programının Projesidir. Hürgüç Gazetecilik (1996).Focus ( Sayı 1) İstanbul:Hürriyet Ofset Matbaacılık ve Gezetecilik A.Ş. Hürgüç Gazetecilik (1996).Focus ( Sayı 3) İstanbul:Hürriyet Ofset Matbaacılık ve Gezetecilik A.Ş. Hürgüç Gazetecilik (1996).Focus ( Sayı 3) İstanbul:Hürriyet Ofset Matbaacılık ve Gezetecilik A.Ş. Joe,Boyd,Walter,Whitelaw (1996) New Understing Scince: Teacher's Resourse File. Revised National Curriculum Edition. London: John Murray Puplisher Ltd. Johnson K.,Adamson S.,Williams G.(1994).Spotlight Scince.United Kingdom:Stanley Thornes Puplisher Ltd. Kagan, S., Kagan, M .(1998). Multıple Intelligences: The Complete Mı Book. San Clemente:Kagan Cooperative Learning. Koyuncu A.Ç.,Kavas B.,Salmaner V.,Tiryaki N.(2002). Fen Bilgisi 8. Ankara:Feza Gazetecilik A.Ş. Küçükahmet, L. ( Editör ) (2001). Konu Alan Ders Kitabı İnceleme Kılavuzu Fen Bilgisi 4-8. Ankara: Nobel Yaın Dağıtım. Lavesley M.,Baggley S., Clarke J.,gray S.,Johnson P.(2003).Exploring Science. United Kingdom:Pearson Education Ltd. Mackean D.G.(1998).GCSE Biology. United Kingdom:Jhon Murray Puplishers Ltd. Meydan Larousse Büyük Lugat Ve Ansiklopedi. (1992). Sabah Gazetesi Yayımları Temel Britannica. İstanbul. Ana Yayıncılık A.Ş. ISBN 975-7760-02-01 Oylumlu F.(2003).ÖSS Konu Anlatımlı Kimya. İstanbul:Kelebek Matbaacılık Pople S.(1997). Founding Science To GCSE. United Kingdom:Oxford University Press Ryan L.(2003).Chemistry For You. United Kingdom:Nelson Thornes Puplication Spırgeon R.,Flood M.,(1999).Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu(TÜBİTAK).Enerji ve Güç ( 3.Baskı) İstanbul:Pro-Mat Basın Yayın A.Ş. T.C. Milli Eğitim Bakanlığı Talim Terbiye Kurulu Başkanlığı. (2005). Fen Ve Teknoloji Dersi Programı 6. 7. 8. Sınıf.Ankara. T.C. Milli Eğitim Bakanlığı Talim Terbiye Kurulu Başkanlığı.(2004). Fen Ve Teknoloji Dersi Programı 4.-5. Sınıf.Ankara. Tekin, E. (2005). Türkiye'nin En Güzel Yaban Çiçekleri. İstanbul: Print Mas Matbaacılık AŞ.

Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu(TÜBİTAK).(1998).Bilim Çocuk ( Sayı 1) İstanbul:Pro-Mat Basın Yayın A.Ş. Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu(TÜBİTAK).(1998).Bilim Çocuk ( Sayı 3) İstanbul:Pro-Mat Basın Yayın A.Ş. Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu(TÜBİTAK).(1999).Bilim Çocuk ( Sayı 18) İstanbul:Pro-Mat Basın Yayın A.Ş. Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu(TÜBİTAK).(1999).Bilim Çocuk ( Sayı 19) İstanbul:Pro-Mat Basın Yayın A.Ş. Ülgen, G.(1995). Eğitim Psikolojisi Birey Ve Öğrenme. Ankara: Bilim Yayınları. Ülker N.,Polat.,Aruk.(2001).Kimya 1.İstanbul:Kaptan Ofset Wallace,R.A., Sanders, G.P., Ferl, R.J. (1990). Biology:The Science of Life (Third Edition). New York:HarperCollins Publishers. Williams G.(1994).Biology for You:National Curriculum Edition For GCSE.United Kingdom:Stanley Thornes Puplisher Ltd. http://ccdb.ucsd.edu/CCDB/index.shtml http://en.wikipedia.org http://www.animalinfo.org/country/cyprus.htm http://www.ed.psu.edu/~insys/esd/gardner/mitheory.html. http://www.panda.org/news_facts/education/middle_school/species/social_animals.cfm http://www.visembryo.com/baby/index.html www.animaldiversity.ummz.umich.edu/site/accounts/information/equus-asinur.html www.byronsmith.ca www.cyprus.cok.uk/ncyprus/green/marinelife/turtles www.issg.org/database/species/ecology.asp www.ktcetas.com.tr www.nasa.gov/education/wstart.html www.northcyprus.et/kktc/aboutkktc/dogal-hayat/caretta/genelt.html www.uzaybilim.net KTOEÖS'e Fen ve Teknoloji komisyonu çalışmalarına verdikleri destek ve katkılarından dolayı, Ünite 2 ve 6'ya fotograf katkılarından dolayı Sayın Mustafa Gürsel, Berna Numan, Hasan Karaokçu ve Asaf Şenol'a teşekkür ederiz.