Cinsiyetin Ontolojisi [1 ed.] 9786258242119

Citation preview

CİNSİYETİN ONTOLOJİSİ ELEŞTİREL VE GERÇEKÇİ BiR SORUŞTURMA

F@ı.: 221 © MAK GRUP MEDYA PRO. REK. YAY. A.Ş. SERTİFİKA No: 44396 SOSYOLOJİ 06 ÇACDAŞ SosYOJİ 05 CiNSİYETiN ONTOLOJiSi - ELEŞTiREL VE GERÇEKÇİ BiR SORUŞTURMA­

CARRIE HuLL ÇEVİREN: GüLiZ AKÇASOY ÖZGÜN Aoı: TttE 0NTOLOGY OF SEX -A CRITICAL INQUIRY INTO THE

DECONYI'RUCHON AND RECONSTRUCT/ON OF CATEGORIESEDİSYON: © 2006 TAYLOR & fRANCIS GROUP BÜNYESİNDEKİ ROUTLEDGE YAYINEVİNİN IZNİYE BASILMIŞTIR. HER HAKKI SAKLIDIR. EDİTÖR: lsMAİL YILMAZ REDAKSİYON: MAK GRUP REDAKSİYON EKİBİ GöRSEL YÖNETMEN: NURULLAH ÔZBAY GRAFİK TASARIM VE UYGULAMA: TAVOOS ISBN 978-625-8242-11-9 BASKI: AYRINTI BASIM YAY. VE MAT. Hİz. SAN. Tİc. A.Ş. MATBAA SERTİFİKA No: 49599 ı.

BASKI: KASIM 2022

İLETİŞİM ADRESLERİ CiNNAH CD. KIRKPINAR SK. 5/4

06420 ÇANKAYA ANKARA TEL.: 0312. 439 Ol 69

www.folkitap.com [email protected] [email protected] www.twitter.com/folkitap

CİNSİYETİN ONTOLOJİSİ ELEŞTİREL VE GERÇEKÇİ BİR SORUŞTURMA

CARRIE HuLL

ÇEVİREN GüLiZ AKÇASOY

CARRIE HULL Wilfrid Laurier Üniversitesi'nde ve Toronto Üniversitesi'nde dersler verdi. Daha önce Philosophy and Social Criticism, Radical

Philosophy, New Political Science ve Environmental Values dergilerinde makaleleri yayımlandı. Cinsiyet, cinsellik, felsefe ve sosyal bilimler üzerine çalışmalarına devam ediyor.

GüLİZ AKÇASOY Hacettepe Üniversitesi İngilizce Mütercim Tercümanlık programında lisans eğitimini tamamladı. Dokuz Eylül Üniversitesi'nde çeviribilim alanında doktora tezini yazıyor. Türkiye' de çevirilerin ve alıntısallığın feminist epistemolojilerin oluşturulmasında ve feminist aktivistlerin sosyal ağ hareketlerinde oynadıkları role odaklanıyor. Fulbright Doktora Tezi Araştırma Bursu'yla University of Massachusetts Amherst'te (ABD) araştırmalarına devam ediyor.

İki

türlü

de seven

Tom

için ...

İÇİNDEKİLER

TEŞEKKÜR

il

1 GİRİŞ

13

2 KESİNLİK ARAYIŞI

26

1. Yunan Akılcılıgı

28

2. Bilimsel Devrim

34

3. Pozitivizmin Yükselişi ve Çöküşü

41

3 20. YüZYILIN NOMİNALİZMi, GöRECİLİGİ VE DAVRANIŞÇILIGI: GoooMAN,

51

QuINE VE FoucAULT 1. Nelson Goodman

52

2. W. V. O. Quine

60

3. Dilsel Davranışçılık

67

4. Michel Foucault

76

5. Düzensiz Şeyler

80

6. Sınıflandırma ve Disiplin

85

7. Cinsiyet ve Cinsellik

94

8. Foucault ve Empirizm

97

4 POSTYAPISALCI VE iNŞACI FEMİNiZM

104

1. Göreliligi Tarife Ne Hacet

109

2. Nominalist Feminizm

ı2 l

3. Davranışçı Faillik

141

4. Nefret Söylemi

149

5 GüNüMüz GERÇEKÇİLİGİNİN NoMİNALİZMLE

158

DÜELLOSU

1. Nedensel Yapılar

ı 60

2. Korelasyon ve Nedensellik

ı 83

3. istisnaların Açıklanması

19 7

6 CiNSiYETİN FORMUNUN VE ANLAMIN YAPISI VE EVRİMİ

208

1. Fenomenal ilişkiler

2 ıo

2. Anlamın Evrimi

214

3. Cinsiyet Formu ve Duygu Durumu

23o

4. Dil ve Anlam

237

5. Performatif Siyaseti Yeniden Düşünmek

246

7 SONUÇ

254

BiBLİYOGRAFYA

262

DiZİN

283

TEŞEKKÜR

Bu kitap neredeyse 1 O senedir hayatımın bir parçası. Ya­ zım sürecinde pek çok insanın emeği var. Bu uzun süreci Ed Andrew'un zekasının, nüktedanlığının ve nezaketinin reh­ berliğinde tamamladım. Beni sandığından da fazla etkileyen fikirleri için hocam Gad Horowitz'e, sürecin son aşamalarında hatırı sayılır yardımları için Jenny Nedelsky'ye ve taslak metni okumaya gönüllü olduğu için Ron Manzer'e minnettarım. Michelle Baert'e yıllar içerisinde entelektüel gelişimimi şe­ killendiren sohbetlerimiz için ayrıca teşekkür ederim . Sesi hala kulaklarımda. Yazım sürecinin henüz başlarındayken, Kanada Sosyal ve Beşeri Bilimler Araştırma Konseyi'nden maddi destek aldığımı belirtmeliyim. Routledge'ın Eleştirel Gerçekçilik dizisi sayesinde, tezlerimi cesurca ve dürüstçe dile getirebileceğim bir alana kavuşmuş oldum. Görüşlerime sempati duyan fakat tedbiri de elden bırakmayan Caroline New'a ve Tony Lawson'a eleştirileri için kalpten teşekkürü bir borç bilirim. Alan Jarvis'in ve Amber Bulkley'nin kitabın düzeltisine yaptıkları güleryüzlü katkıları da unutmamak lazım. Son olarak, her aradıklarında " İşim var!" denilmesine ses çıkarmayan anneme, babama, kız kardeşime ve büyükanneme ve (hemen) her zaman bulaşıkları halleden Tom'a teşekkürler. Bu kitabın bazı kısımları daha önce başka dergilerde yayımlandı. İkinci Bölümün bazı kısımları, Envrionmental Values dergisinde yayımlanan " When Something is to be Done: Proof of Environmental Harın and the Philosophical Tradition" ( Sayı 8, 1999) adlı makalemden, White Horse I l

CiNSiYETiN ÜNTOLOJ!St

Press'in izniyle alınmıştır. İkinci v e Üçüncü Bölümlerin bazı kısımları, New Political Science dergisinde yayımlanan "The Quest for Certainty and the Demise of Political Theory" (Sayı 24, 2002 ) adlı makalemden, Taylar & Francis Ltd., Birle­ şik Krallık'ın izniyle alınmıştır. Yayımcının web adresi için bakınız: https://www .tandfonline.com/ Dördüncü Bölümün bazı kısımları, Radical Philosophy dergisinde yayımlanan "The Need in Thinking: Materiality in Theodor Adorno and Judith Butler" ( Sayı 84, 1 99 7 ) adlı makalemden, Radical Philosophy'nin izniyle, alınmıştır. Dördüncü Bölümün diğer bazı kısımları ise Philosophy and Social Criticism dergisinde yayımlanan " Poststructuralism, Behaviorism and the Prob­ lem of Hate Speech" (Sayı 29, 2003 ) adlı makalemden, Sage Publications Ltd. 'nin izniyle alınmıştır. Tüm bu yayımcılara teşekkür ederim.

12

I

GiRİŞ

1 990'ların başında Chicago Üniversitesi'nin düzenlediği bir çalıştaya katılmıştım. Çalıştay iki bölümden oluşuyordu: " Kategorilerin Yapısökümü " ve " Kategorilerin Yeniden İn­ şası " . ilk bölümün okuma listesi ırk, akıl sağlığı, cinsiyet ve cinsellik gibi konuları parça parça ayırıp inceleyen kitaplar ve makalelerle dolup taşıyordu. ikinci bölümde ise tek bir metin bile yoktu. Doğrusu buradaki boşluğu doldurmaya epey gönülsüzdük; çalıştayın sonunda da bir şey çıkmadı zaten. 2000'lerde yeni girişimlerde bulunulmuş olsa da bu boşluk hala sürüyor. Elinizdeki kitap, postyapısalcılık sonrası günümüzde, kategorilerin yeniden inşası konusuna gerçekçi bir pencereden katkıda bulunuyor. Ben bu projeye ontoloj i diyorum çünkü gerçekliğin temel yapısına dair soruları ger­ çekçi bir bakış açısından ele alacağım. Esas olarak ilgimi çeken yapılar ve kategoriler, cinsiyet ve cinsellikle ilgili olanlar. Bu­ nun bir sebebi bu kategorilerin yapısökümünün kötü şöhrete sahip olmasıysa, diğer sebebi de bu konulara dair fikirlerin birçok ilginç meseleyi de gündeme getiriyor olmasıdır. Haliyle, kitap boyunca doğa ile kültür, duygu durumu ile davranış, anlam ile dil, doğa bilimleri ile sosyal bilimler gibi başka ikili kategorileri tartışacağım. Biyoloj ik cinsiyetin ve cinselliğin yapısökümü şu sava dayanıyor: Doğal yaşamın bilgisi düşünce, dil ve kültürle o denli dolayımlanır, hatta inşa edilir ki bu etkilerin nere­ de sona erdiğini ve doğanın nerede başladığını belirlemek olanaksızdır. " Doğa " kavramından duyulan hoşnutsuzluk gün geçtikçe artıyor. Bu yüzden 1 960'ların ve 1 970'lerin 13

CiNSiYETiN ÜNTOLOJ ISI

feminizminin yaygınlaştırdığı biyoloj ik/toplumsal cinsiyet ayrımına bugün meydan okunuyor. Will Roscoe'nün deyişiyle " Farklı alandan gelen akademisyenler anatomik cinsiyetin de toplumsal cinsiyet gibi bir inşa olduğunu gösterdiler. " 1 Cin­ siyetin sanıldığı gibi iki yönlü olmadığını ve arzunun o denli iki taraflı işlemediğini göstermek için interseks ve transseksüel bireyler örnek gösteriliyor. Birçok çağdaş yazar doğal cinsiyet kategorileri veya içgüdüleri diye bir şey olup olmadığını sor­ guluyor. Alanda en bilinen akademisyenlerden biri olan Anne Fausto-Sterling " [i] nterseksler kelimenin tam anlamıyla her iki cinsiyete de sahip oldukları için cinsiyet farklılığı iddialarını da zayıflatırlar" diyor.2 Kimi zaman cinsiyetin ikili karşıtlık­ tan ziyade bir spektrum olduğu söyleniyor. Alice Dreger'in ifadesiyle: " (C] insiyet spektrumu renk spektrumu gibidir, doğanın bize sunduğu bir aralık vardır ve tam o aralıkta bir "cins " çaktırmadan ötekine karışıverir. "3 Bu argümanların ardından günümüzde üç, dört, hatta daha fazla cinsiyetin tanınması yönünde talepler de gündeme geliyor. Başkaları ise cinsiyet kimliğinin ve dürtüsünün doğuştan gelen birtakım özelliklerin dışavurumu değil, tamamen kül­ türel kabullerin bir performansı olduğunu iddia ediyor ki bu iddianın en ünlü savunucularından biri herhalde Michel Foucault'dur: " Cinsellik " kavramı anatomik ögeleri, biyolojik işlevleri, tutumları ve davranışları, duyumları ve hazları yapay bir bütünlük içinde bir araya getirmemizi ve bu hayali bütünlüğü nedensel bir ilke olarak kullanmamızı sağladı.4

W . Roscoe, "How to Become a Berdache," içinde G . Herdt (ed . ) Third Sex,

Third Gender: Beyond Sexual Dimorphism in Culture and History, New York: Zone Books, 1 994, s. 345 A. Fausto-Sterling, Sexing the Body: Gender Politics and the Construction of Sexuality, New York: Basic Books, 2000, s. 8. A. Dreger, Top Ten Myths About Intersex, çevrimiçi erişim: www.isna. org/ newsletter/feb2001/feb200 1 .html ( 1 1 Aralık 2004 tarihinde erişildi) . M. Foucault, The History o fSexuality, Cilt 1 , çev. R . Hurley, New York: Vintage Books, 1 990, s. 1 54.

GtRlş

Judith Butler da benzer bir görüşü savunuyor: "Toplumsal cinsiyet ifadelerinin ardında hiçbir toplumsal cinsiyet kimliği yoktur; kimliği performatif bir biçimde inşa eden de tam olarak kimliğin sonucu olduğu düşünülen bu 'ifadeler'dir. "5 Yani bu literatürün diliyle konuşacak olursak, toplumsal cinsiyeti ya " icra " ya da " ifa " ediyoruz.6 Bunu takip eden siyasi tartışma ise genellikle eşitlik hareketlerinin cinsiyetin doğayla ve top­ lumsal cinsiyetin de kültürle eşitlenerek birbirinden ayrılma­ sının sorgulaması gerektiğini salık veriyor. Nitekim biyoloj ik cinsiyet ile toplumsal cinsiyet arasında bir ayrım yoksa bu tartışmada ilerlemenin tek yolu biyolojik cinsiyet kategorile­ rini ve içgüdülerini doğal gerçekler olarak ele alan anlayışa itiraz etmektir. Bu görüşü ilk benimseyen Suzanne Kessler ve Wendy McKenna "toplumsal cinsiyetin [burada biyolojik cinsiyeti de kapsayacak şekilde kullanıyorlar] doğallığı sorgu­ lanabilseydi hakiki bir toplumsal dönüşüm ihtimali işten bile değildi " diyor.7 Birçok aktivist de özgürleştirici gibi görünen bu akademik hareketin sloganlarını benimsemiş durumdadır. Cinsiyeti yapısöküme uğratan bu argümanlar, bilgi alan­ larının tamamında değilse de bir birçoğuna etki eden postya­ pısalcılık ve inşacılık gibi daha büyük proj elerde yuvalanmış­ lardır. 8 Postyapısalcılık ve inşacılık kendi özgün konumlarının yanı sıra önceki felsefelere karşı da eleştirel yaklaşır. Haliyle bu kuramları anlamak bunların tepki gösterdikleri felsefele­ ri, esas olarak da temelciliğin türlerini anlamayı gerektirir. Bir sonraki bölümde irdeleyeceğim literatüre baktığımızda, mutlak kesinlik arayışının nasıl bir hayal kırıklığıyla sonuç-

J. Butler, Gender Trouble: Feminism and the Subversion of ldentity, New York: Routledge, 1 990, s. 25. S.J . Kessler ve W. McKenna, Gender: A n Ethnomethodological Approach, Chicago: University of Chicago Press, 1978, s. 163. Age. Postyapısalcılığın ve inşacılığın yanına daha geniş bir entelektüel hareket olan postmodemizmi de ekleyebiliriz. Fakat ben "post-modemizm" ifadesini, yalnızca bu ifadeyi kullanan bir başka yazardan alıntı yaptığımda kullanacağım. 15

CiNSiYETİN ONTOLOJiSi

landığını ve bunun hiç de şaşırtıcı bir durum olmadığını daha iyi anlayabiliriz. Felsefeciler ve bilim insanları bilgiyi yüzyıllardır matema­ tiksel veya mantıki tanıtlamaya özgü bir kesinlikle temellen­ dirmenin yollarını aradılar. Bu çabanın sonucu olan öncül ilkeler, ister Platoncu, Kartezyen, faydacı veya fizikçi olsun, siyasi platformları olduğu kadar felsefi ve bilimsel sistemleri savunmak için de kullanıldı. Temel gerçekliğin hem olanağını hem de cazibesini sorgulayan postyapısalcı ve inşacı eleştir­ menleri şaşkına çeviren, aynı zamanda da hüsrana uğratan şey işte bu mutlaklıktır. Temelciliğe verilen postyapısalcı tepki herkesin malumu­ dur. Bu kitapta, bu tepkinin en iyi temsilcileri olarak gör­ düğümü Michel Foucault ve Judith Butler'ı örnek olarak kullanacağım. Bu tepkinin genellikle inşacılık olarak bilinen Anglo-Amerikan türevi ise pek yaygın değildir. Yine de bu türev bilimsel ve ontoloj ik meseleleri açıkça ve dikkatli bir biçimde ele aldığı için son derece kullanışlıdır. Nelson Good­ man ve W. V. O. Quine konuya ilişkin entelektüel trendleri açıkça ifade eder ve geliştirdikleri felsefelere isim koymakta tereddüt etmezler. Goodman ayan beyan bir nominalisttir. Nominalizm çeşitleri ve kategorileri kültürel inşalar olarak gören bir ontoloj idir. Goodman, ayrıca, "radikal " bir göre­ cidir. Quine ise kendinden menkul bir " ontoloj ik göreci" ve " dilsel davranışçı " dır. Bu felsefeleri Üçüncü ve Dördüncü Bölümlerde açıklayacağım. Temel tartışma konumuz olan cin­ siyet ve cinsellikten karmaşık ve belki de gereksiz bir biçimde saptığımız düşünülebilir. Gelgelelim nominalizm, görecilik ve davranışçılık felsefelerinin Foucault'nun ve Butler'ın postya­ pısalcı tasarıları için elzem olduğunu ve biyolojik cinsiyetin kültürel bir inşa olduğunu ileri süren pek çok iddia için de aynı ölçüde önemli olduğunu göstereceğim. Daha sonra, cinsiyet ve cinselliğin günümüzdeki yapısö­ kümüne alternatifler sunacağım. Temel iddialarımdan biri felsefi geleneğin belirli yönlerini matematiksel bir bağnazlığa 16

GiRiŞ

ve katılığa kapılmadan kurtarmanın mümkün olduğudur. Bu kitabın ikinci yarısında, 20. yüzyılın temelcilik karşıtlığının etkisi altında bir araya gelmiş bir dizi kuramcıdan bahsede­ ceğim ama bunu yaparken de nesnellik kavramını tam aya­ rında tutacağım. Bu düşünürlerin ilk " izm" ler ile günümüz " post -izm" leri arasında mutlu mesut bir orta yol buldukla­ rını söylemek doğru olmaz (hatta kimi eleştirmen onların ilk izm'lere daha yakın durduğunu söyleyecektir) . Ne var ki bu düşünürler bilginin geçerlik kazanabilmesi için mutlak surette kesin olması gerektiği önkabulüne meydan okurlar. Ayrıca, farklı disiplinler için farklı gerçeklik standartları uygulamayı önerirler. Bu hiç de yeni bir yaklaşım değil. Her türden izm'i desteklemesiyle bilinen Aristoteles bile " münazaranın kafi olanı konu çerçevesinde kalanıdır " 9 demiştir. Astronomide veya matematikte yüksek düzeyde kesinlik arayışı uygun gö­ rülürken aynı ölçüt biyoloj ik organizmaların ya da toplumsal yapıların araştırılmasında geçerli olmayabilir. Bu dünyada pek az şey vardır ki kesin olsun ve yine pek az şey vardır ki kaotik olsun. Andrew Sayer'in dediği gibi, Eğer bizden ya nesnelerin mütemadiyen sabit kalan birer özleri olduğu ya da nesnelerin tümüyle sonlu veya gelip geçici oldukları arasında seçim yapmamız istenirse,

o zaman

bu iki uç arasında kalan birçok topl um s a l fenomen fark

edilemeyecektir .10

Söz konusu fenomenleri açıklamak için bazı araçlara ihti­ yacımız var. Bu geniş seçeneği dikkate alarak, Beşinci Bölümde günü­ müz gerçekçiliğinin sunduğu daha özgül seçeneklere odak­ lanacağım. Günümüz gerçekçiliği farazi, tahmini gerçeklik fikriyle mücadeleye girişmiştir. Böylesi bir gerçekçilik fikri Aristoteles'ten geliyor olsa da onu modernize edenler Richard Boyd, Rom Harre, Richard Miller ve Ruth Millikan gibi Aristotle, Nicomachean Ethics, çev. M. Ostwald, New York: Macmillan, 1 962, Kitap 1, Bölüm 3, 1 094b12, s. 5 . A. Sayer, Realism and Social Science, Londra: Sage, 2000, s. 8 8 . 17

CINSIYE11N ÜNTOLOJISI

çağdaş felsefecilerdir. Benim esas araçlarımdan biri "eleştirel gerçekçilik " tir. Bu ekol Roy Bhaskar'la başlayıp Caroline New, Andrew Sayer, Tony Lawson, Margaret Archer ve Ted Benton gibi isimlerle devam etmiştir. Biz gerçekçiler dün­ yanın yapılandırılmış olduğunu söyleriz. Fakat eski dünya gerçekçilerinin aksine, günümüzün gerçekçileri bu yapılara a priori bir temel aramazlar. Aksine bilgi, özellikle doğa ve insan bilimlerinin kuramları aracılığıyla elde edildiğinden, evrimsel gerçeklik deneyimimiz ile geçici olarak temellenir. Gerçekçilik, temelciliğin veya özcülüğün saldırılarından kaçınma çabası biyoloj ik yapıların yanlış anlaşılmasına yol açabilir. Biyologlar kimi zaman belirlenimci bir hal alan ge­ netiğin ve evrimsel psikolojinin dışına çıktıklarında basitli­ ğe karşılık ka rmaşıklığa ve mantıksal çıkarsamaya dayalı tahmine karşılık olgu-sonrası açıklamaya önem verir. Bana göre esas mesele biyoloj ik dediğimiz şeyin sınırlar içerisinde değişken anlamına geldiğini kabul etmemizdir. Inşacılığın ve postyapısalcılığın nominalist önvarsayımlarını ve biyoloj ik cinsiyetin bir spektrum olduğuna yönelik yaygın kanıyı tar­ tışırken bu argümanları kullanacağım. Son olarak, Altıncı Bölümde, bu çerçeveden hareketle postyapısalcı ve inşacı akımlarda görülen göreci ve davranışçı eğilimlere karşı geleceğim. Argümanımı tek bir gerçekçi tezle özetleyebilirim: Dil ve kültürle ilişkili olmak ve bunlardan etkileniyor olmak mutlaka dil ve kültürün türevi olmak an­ lamına gelmez. Kültürün biyoloj ik cinsiyete dair anlayışımızı etkilemesi ve kimyasal kirliliğin, hormonların ve ameliyatın biyoloj ik cinsiyeti değiştirebilmesi, cinsiyetin tamamen bu etkiler tarafından şekillendiği anlamına gelmez. Bazı ilişki­ lerin ilk, temel veya ontolojik olduğunu ve anlamın da işte böyle bir ilişki olduğunu iddia edeceğim. Bunun için Adolf Portmann, Maxine Sheets-Johnstone ve Eugene Gendlin'e ait olan ve adına " duygu durumu gerçekçiliği " dediğim bir kavramı kullanacağım. Anlam, bedene bir derinlik verir. Bu öyle bir derinliktir ki cinsel davranışlar da dahil tüm insan ı8

GiRiŞ

davranışlarını kültürel normları harfiyen taklit ederek öğren­ diğimiz görüşüne zıt düşer. İster cinsiyet davranışı ister farklı türden davranışlar olsun, doğuştan gelen davranışlarımızı dışavurabildiğimizi aynı zamanda yeni davranışlar öğrene­ bildiğimizi iddia edeceğim. Anlamın bu yorumundan yola çıkarak dilin en az iki bileşe­ ni olduğunu söylemeliyim: Postyapısalcılar ile inşacıların altını çizdiği sözlü ve yazılı bileşen ve çağdaş akademide genelde yok sayılan, dildışı kavramsal bileşen. Milikan, Sheets-Johnstone ve Gendlin'e göre anlamlı sözcüklerin ve cümlelerin çevre­ mizdeki nesnelerle örtüşen, hissedilen bir duyumu vardır. Sözcüklerin diğer sözcüklere olan göreliliğini dili dünyadan ayırmada kullanamayız çünkü dil temelini bizzat bu dilsel olmayan mantıktan veya anlamdan alır. Sözlü ve yazılı dil bile dünyaya ve kendi benliklerimize dair bilgi verme potan­ siyeline sahiptir. Ağzımızdan çıkan her söz gerçek olmasa da dilin zenginleşmesinin bir anlamı olması için gerçeklik ihtimali önkoşul olmalıdır. Muhtemeldir ki özellikle kulağa çarpıcı gelen sözcük ve cümleler -ki bunların bir kısmı kuş­ kusuz cinsiyet ve cinsellikle ilgili sözcüklerdir- gerçekliği inşa etmekten ziyade onu sadece yansı tacaktır. . Tüm bunlar biyolojik cinsiyet ve cinsellik konusunda bize ne söylemektedir ? Bana öyle geliyor ki cinsiyet ile toplum­ sal cinsiyet, cinsellik ile davranış arasında belirli bir ayrım yapmak felsefi ve bilimsel açıdan doğru olduğu kadar siyasi açıdan da akla yatkındır. Toplumsal cinsiyet özelinde pek bir şey söylemeyeceğim. Konuya ilişkin birçok şahane kitap zaten var. Fakat postyapısalcılık ve inşacılıktan yola çıkarak diyebilirim ki cinsiyet kategorilerinin geçirgen sınırları var­ dır; bu da erkek veya dişi alanlara rahatça sığamayan birey sayısında artışa yol açar. Bu itibarla cinsellik, cinsiyetten çok daha fazla çeşitlilik barındırır. Buna karşılık, kültür kadar biyoloj inin de bu muhtemel çeşitliliğe sınır çekmede bir rol oynadığını vurgulayacağım. Ayrıca, bedenin algılanabilir şeklinin, benzer veya farklı şe19

CiNSiYETiN ÜNTOLO)ISI

kilde cinsiyetlenmiş varlıkları birbirine bağlayan birtakım cinsel davranışları belirlediğini de göstereceğim. Sonuçta cinsiyetli beden doğuştan anlamlıdır. Bununla birlikte, ge­ liştirdiğim alternatif yaklaşıma burada bir nokta koymaya kalkarsam bu yaklaşımın cinsel azınlıkları hedef alan kültü­ rel muhafazakarların yaklaşımından pek bir farkı kalmaz. Halbuki ben, doğuştan gelen tek bir cinsellik olduğunu savu­ nan mutlakçı iddialara karşı çıkıyorum. insanlar çeşitli, değiş­ ken duygu durumuna sahip olduklarına ve yeni davranışlar öğrenebildiklerine göre, cinsiyet kimlikleri ve cinsel arzuları da çok yönlü olacaktır kanısındayım. Elbette, doğuştan gelen beden ifadesinin bizi biyoloj ik belirlenimciliğin kaygan zeminine çekeceğinden endişe duyan reelpolitik kaygıların farkındayım. Anne Fausto-Sterling'e göre, biyoloj ik/toplumsal cinsiyet ayrımını koruduğumuz sürece biyoloji bilimine yöneltilecek feminist bir eleştiriyi de olanaksız hale getiriyoruz. 1 1 Elbtte postyapısalcılığı ve inşacılığı bu denli rağbet görmesini sağlayan da kısmen siyasi gerekçelerdir. Bu birçok açıdan tartışmaya açık bir konudur. Feminizm araştırmalarının diğer alanlardaki araştırma sonuç­ larıyla temelde uyumlu olması gerektiğini düşünüyorum. Tony Lawson ilginç bir gözlemde bulunuyor: " [S]tratejik avantajları dışında başka hiçbir temele sahip olmayan siyasi konumlar er ya da geç bizi şüpheye düşürürler ve sorguya çekilirler. "12 Örneğin ben, feminist yaklaşımımı doğa bilimlerinin en ba­ şarılı eserlerini hiçe sayan veya yalanlayan kuramlar üzerine inşa etmek istemem. Oysa doğaya bakma konusunda tereddüdümüz toplumsal eşitsizliğe karşı çıkmamıza yardımcı olacak bulguları gözden kaçırmamıza yol açabilir. Biyolojik cinsiyet/toplumsal cinsi­ yet ayrımını ortadan kaldırmak, feminist bilim eleştirilerini sosyal bilim eleştirilerinden farksız hale getirecektir. Fakat A. Fausto-Sterling, Sexing the Body, s. 2 1 -2. 1 2 T. Lawson, " Ontology and Feminist Theorizing, " Feminist Economics, 9, 2003,

1 29. 20

GiRiŞ

hiç değilse kimileyin bu eleştirilerde önemli farklar olduğunu göstereceğim. Söz konusu ayrımı ortadan kaldırmak çevre tahribatına ilişkin kaygıları da önemsiz gibi gösterebilir. Ör­ neğin kimyasal kirliliğin interseks olma sıklığını artırabildiği yönünde birtakım bulgular mevcut. Bilim ve biyoloj inin birlik­ teliğinden doğan sonuçların bizi kimi zaman hayal kırıklığına uğratabildiği bir gerçektir. Örneğin, insanlar arasında doğuş­ tan gelen benzerlikler olduğu kadar farklılıklar da olduğunu görebiliriz. Bu sonuçlar bizi aydınlatıp özgürleştirebilir de. Genelde gerçekçiler biyoloj inin bize hem olanaklar hem de kısıtlamalar getirdiğini söyler. Ted Benton, sosyal bilimcilerin doğal kökenimizi araş­ t ı rm ay ı a priori re d d etm e s in i n bizi " düzdünyacıla r ve İncil Kuşağı yaratılışçılarıyla aynı kefeye" koyduğu konusunda uya­ rılarda bulunuyor.13 Dahası, bunu reddettiğimizde, yaptığımız işe muazzam katkısı dokunabilecek kuramlar ve fikirlerle de bağımızın koptuğuna dikkati çekiyo. Sheets-Johnstone'a göre: Bedenin yapısı gereği bilgiye tabi olduğu fikrini kuşkusuz ürkütücü buluruz çünkü kişinin aklına hemen biyolojik cinsiyet far klıl ı kla rı gelir ve biyolojik cinsiyet farklılıkları bizi doğrudan özcülüğe götürür. Fakat bu korkunçluğun bizi körleştirebileceğini ve bu sayede gerçekte olan şeyleri incelemekten alıkoyabileceğini de unutmamalıyız. Orada olduğunu varsaydığımız her ne varsa ondan daha farklı bir şeyi keşfedebiliriz. 1 4

Meşhur antropolog Saralı Hrdy, "türümüz cinsel eşitsizliği mümkün olan en uç noktalara çekmeyi başarıyor" demekte­ dir.15 Hayvanlar arasında kölelik ve fahişelik yoktur. Hiçbir eşitsizlik yekpare biçimde işlemez. Biz, doğa bilimleri ve bi-

1.1 T. Benton, " Biology and Social Science: Why the Return of the Repressed Should be Given A ( Cautious) Welcome," Sociology 25, 1 9 9 1 , 8. 1 4 M. Sheets-Johnstone, " Corporeal Archetypes and Power: Preliminary Clarifi­ cations and Considerations of Sex," Hypatia 7, 1 992, 44. 11 S. Hrdy, The Woman That Never Evolved, Cambridge, Mass.: Harvard Uni­ versity Press, 1 982, s. 1 4 . 21

CiNSİYETİN ONTOLOJİSİ

yolojik cinsiyet konusundaki iddiaları araştırmaya çekinerek aslında etkili bir tartışma damarını tıkıyor da olabiliriz. Dünyanın ancak dolayımlanarak kavranabildiği iddiası önem kazandıkça önemli bilimsel meseleleri farkında olmadan daha çok ihmal ediyor olabiliriz. Son 30 yılı, bilimin ayrı­ calıklı bir gerçeklik bilgisi sunduğu kanısını yerle bir ederek ve birbirine rakip bilimsel iddiaları nasıl ölçüp tartacağımızı pek az istişare ederek geçirdik. Evelyn Fox Keller günümüz gerçekçilik eleştirilerinin bilimi bilim insanlarının insafına bıraktığına dikkat çekmektedir: Ö y le görünüyor ki saf gerçekçiler olarak temel bilim fikrine sadık kaldığımızda ya aşırı ürkek oluyorduk ya da [soru] sormayı beceremiyorduk; şimdi göreci olduk; hem " temel­ likten" hem de " bilimsellikten " gözümüz faltaşı gibi açılmış halde ama şimdi de meseleye ilgimizi yitirdik. ı6

Doğa bilimlerindeki tartışmalara eleştirel ve yapıcı saikler­ le katılma sorumluluğumuzdan vazgeçmemeliyiz. En başta evrimi, üremeyi, zihinsel ve fiziksel hastalıkları ve kirliliğin sağlığa olan zararlarını konuşabilmemizi sağlayan araçları ve yöntemleri elden bırakmamalıyız. Doğa bilimlerini hedef alan feminist çalışmaların en etki­ leyici örneklerinden biri, bakış açısı kuramıdır. Buna göre, herhangi bir felsefi, bilimsel veya siyasi iddia, kaçınılmaz olarak, söz konusu iddianın sahibi olan kişinin bakış açısı tarafından belirlenir. ı7 Sandra Harding bu konda haklı; bi­ limi daha "kesin" kılma çabası, örneğin, belirli yöntemlerin ve açıklama biçimlerinin diğerlerine olan üstünlüğü gibi, bir türlü çözülemeyen birçok meseleyi gözden kaçırmamıza neden

" E. Fox Keller, Secrets of Life, Secrets of Death: Essays on Language, Gender and Science, Londra: Routledge, 1 992, s. 87. Doğa bilimlerine uygulanan temel bakış açısı kuramlarından bazıları için bkz. D. Haraway, " Situated Knowledges: The Science Question in Feminism and the Privilege of Partial Perspectives," içinde Haraway, Simians, Cyborgs and Women, New York: Routledge, 1 99 1 , s. 1 8 3-20 1 ; ve S. Harding, The Science Question in Feminism, ithaca, N.Y.: Cornell University Press, 1 9 86. 22

GtRlj

olur.18 Yine de, aksine niyetlenenlere rağmen,19 bakış açısı ku­ ramının bazı takipçilerine göre, bilgiyi mümkün olduğu kadar farklı bakış açısından yola çıkıp çoğaltarak farklı önyargıları dengelediğimizi söyler.20 Fakat bu düzeydeki bir bakış açısı kuramının postyapısalcılıktan pek farkı yoktur. Bruno Latour'a göre son yılların eleştirel hareketleri ço­ ğulculuk türküsünden başka pek bir şey söylememiştir. Türkü şöyledir: O l gu l ar düzmece; gerçeğe doğal, dolayımsız ve tarafsız erişim diye bir şey yok; hepimiz daima dile hapsolmuşuz, hepimiz sürekli belirli konumlardan konuşuyoruz ve saire ve saire...21 Caroline New, bu görüşlerin etkisinde kalan feminizmin bi­ tarafçı bir nesi l yetiştirdiğini söyler.22 Latour, dürüst olma­ yan kişilerin küresel ısınma gibi önemli meselelerde harekete geçilmesin diye kasten belirsizlik yarattığına ve bunun da insanların işine geldiğine dikkat çeker.23 Derste öğrencilerime küresel ısınma hipotezine muhaliflerin olduğunu söylediğimde yüzlerinde beliren o rahatlama hissine oldum olası şaşırmı­ şımdır. Elbette bu gayet normal. Gezegeni yok ettiğimizin inkar edilemez bulgularıyla kim yüzleşmek ister ki ? Yine de çeşitli bakış açıları ve yorumlara rağmen arada bir de olsa

" S. Ha rding , "Rethinking Standpoint Epistemology: What is 'Strong Objectivity'? ," içinde L Alcoff and E. Potter (ed.) Femi ist Epistemologies, New York : Routledge, 1992, s. 53. S . Hardi ng,

"A Soci a l l y Relevant Ph i l osophy of Science? Resourccs from Hypatia 1 9, 2004, 26.

Standpoint Theory's Controve rsia l ity,"

Örneğin, Patricia Hil l Col l i n s der k i "[b]elirli bir bakış açısına tanınacak a yrıca­ lık, ba kış açısının gerçekçi olup olmad ığına bakarak değil, . . . bir grubun kendi

açısını aynı ölçüde makul olan diğer perspektiflere üstün kılma becerisine bakarak belirlenir. " Bkz. " Comment on Hekman's 'Truth and Method: Feminist Standpoint Revisited': Where's the Power?" Signs: ]oumal of Women in Culture and Society 22, 1 997, 380. B. Latour, "Why has Critique Run Out of Steam ? From Matters of Fact to Matters of Concern," Critical lnquiry 30, 2004, 227. New, "Feminism, Critical Realism, and the Linguistic Tum," içinde J. Cruickshank (ed . ) Critical Realism: The Difference it Makes, Londra: Routledge, 2003, s. 72 . Latour, "Why has Critique Run Out of Stea m ? " 226 . bakış

23

CtNSİYETIN ÜNTOLOJISI

bir yargıya varabilmek gerektiğini daha sık dile getirmeli, bu işe emek ve zaman vakfetmeliyiz. 24 Ayrıca, postyapısalcı olmadan eleştirel siyaset yapma­ nın mümkün olmadığı inancına da meydan okumak gerekir. Barbara Epstein'e göre, öğrenciler de profesörler de "ilerici meseleleri postmodernist bakış açısıyla bağdaştırıyor. "25 John Guillary'ye göre ise "toplumda gerici her ne varsa temelinde gerçekçilik, temelcilik veya evrenselcilik yatar" önermesi de bir o kadar yaygın.26 Postyapısalcılar bazen zulme uğramış bir avuç entelektüelmiş ve bu yüzden de her türlü muhale­ fetle hiddetle mücadele etmek zorundalarmış gibi konuşur­ lar. Olsa olsa birkaç postyapısalcı kimyager veya mühendis varken, beşeri bilimlerin birçok alt dalında postyapısalcılığa ve inşacılığa epey kucak açıldı. Guillory, postyapısalcılığın güdümündeki gerçekçilik karşıtlığının artık çoğu beşeri bi­ limcinin "doğal felsefesi " haline geldiğini söyler. Bu felsefe muhalefete asgari gerekçe ve bundan da az hoşgörü gösterme­ siyle bilinir. Feminist bir gerçekçi olmak benim için hiç kolay olmadı. Gerçekçiliğin tanımı gereği muhafazakar olduğunu düşünen okuyucularımı kızdırmamak için argümanlarımı yu­ muşatacağım diye az mı ter döktüm. New durumu özetliyor: " Gerçekçilerin halkla ilişkilerde sorun yaşadıkları aşikar. "27 Durumun pek de iç açıcı olmadığı kesin. Son ama belki de en önemli husus şu ki cinsel siyasi ha­ reketler biyolojik/toplumsal cinsiyet ayrımını ortadan kal­ dırmaya veya doğuştan gelen cinsiyet içgüdüsü fikrini boşa çıkarmaya bel bağlamamalıdır. Kanımca, cinsiyetler arasın14

Bakış açısı kuramının zaman zaman böylesi tespitlerde bulunduğunu inkar etmek değil amacım. Ayrıca, bu paragrafta öne sürülen eleştirilerin büyük kısmı özellikle bakış açısı kuramına uygulansın gibi bir istediğim de yok. 11 B. Epstein, " Postmodernism and the Left," New Politics 6(2), 1 997, çevrimiçi erişim: www.wpunj.edu/-newpol/issue22/epstei22.htm ( 1 1 Aralık 2004 tarihinde erişildi) . 2 " J. Guillory, "The Sokal Affair a n d the History of Criticism," Critical Inquiry 28, 2002, 476. New, " Femi ism, Critical Realism, and the Linguistic Turn," s. 72.

GiRiŞ

da doğuştan gelen birtakım farklılıkların veya bedenimizin doğuştan getirdiği bazı potansiyellerin olabileceğini dikkate almamak eşitsiz bir topluma giden kapıyı aralıyor. Bu ki­ tapta, doğuştan gelen birtakım cinsiyet farklılıklarının ve türlü içgüdüsel cinselliklerin bulunduğunu iddia edeceğim. Fakat bu farklılıkların ortaya çıkmasının hiçbir eşitsizliği haklı çıkarmada kullanılamayacağının da altını çizeceğim. Çalışmamın odak noktasında, cinsiyetin biyolojik temellerinin hiyerarşiler oluşturmada kullanılamayacağı görüşü yatıyor. Postyapısalcılık ve inşacılıktan hareketle yapılan bir başka çıkarım da kadınlar erkeklerden, interseksler kadınlardan ve erkeklerden, heteroseksüeller homoseksüellerden az da olsa farklılarsa, bu farklılığın yol açacağı her türlü toplumsal eşit­ sizlik yine bu farklılıkla haklı çıkarılacaktır. Ben bu kitabın, farklılıkların ve benzerliklerin kabullenildiği ama eşitsizliğin de ortadan kaldırıldığı bir toplum için saflığa kaçmayan bir ümit beslediğini düşünmek isterim. Feminizmin ileride göste­ receği başarı ve cinsel azınlıkların tanınması meselesi biyolojik cinsiyet farklılıklarını veya dürtülerini çürütme kabiliyetimize endeksli olmamalıdır. Kesinliğin ortak hayalgücümüz üzerin­ deki tahakkümünü kırabilirsek çok şey kazanacağız.

2

KESİNLİK ARAYIŞI

Feminist ya da başka türden bir postyapısalcılık ve inşacılık, büyük ölçüde, Batı düşünce tarihinin en etkili akımlarından biri olan temelciliğe verilmiş bir yanıtlar bütünüdür. 20. yüz­ yılın pozitivizmiyle doruğa ulaşan, bilginin inkar edilemez bir temel ilkesinin olması gerektiği, hatta olduğu görüşü, felsefeciler ve bilim insanları tarafından uzun zamandır benim­ senen bir şey. Böyle bir ilkemiz olmazsa açıklamalarımız ya kavramların sürgit biçimde başka kavramlarla açıklandığı bir sonsuz gerilemeye ya da başlangıç önermelerinin incelemenin sonuçlarıyla açıklandığı bir döngüselliğe yol açacaktır. Bu durumda matematiğin ve tümdengelimli mantığın sunduğu kesinlik karşı konulmaz bir nitelik olarak karşımıza çıkar. Haliyle düşünürler de bu sonuçların benzerlerini başka in­ celeme alanlarında elde etmeye çalıştılar. Bu çabaların iki sonucu oldu. Birincisi, dört dörtlük bir doğa çalışması yapa bilmek için nicelik gibi biçimsel özellikler empirik bulgulardan tamamen ayrıştırıldı. Fizikçi John Ziman bu süreci kendi çalışmalarından yola çıkarak şöyle açıklıyor: Gündelik şeylerin dağınık ve kaotik bir yapısı olduğu dü­ şünüldüğünde, fizikçi, matematiksel açıdan fikir birliğine varılmış temel nitelikleri damıtmak üzere fiziğin yöntemlerin­ den faydalanır. Kütle ve uzamsal boyut gibi cebirsel açıdan küçük nicelikleri ayıklar. Şeyleri kasten çok daha basit olan "temel" parçalara böler. Örneğin organizmayı hücrelerine, hücreleri kimyasal moleküllerine ve molekülleri de atomlarına ayırır. Her aşamada temel parçaların değişmezlikleri ve ayırt edilemezlik leri artar. Böylece bu parçaların özelliklerinin 26

KESİNLiK ARAYIŞI

ve fenomenlerinin matematiksel tasviri daha mümkün ve kapsayıcı hale gelir. 1 Bu yöntem bize dünyaya ilişkin temel bir şeyler söyler ve sayısız önemli bilimsel buluşun yapılmasında önemli bir paya sahip olmuştur. Nitekim modern hayatımızın olmazsa olmazı birçok mühendislik mucizesi, derin ve engin bir matematik bilgisi olmadan gerçekleştirilemezdi. Matematik kadar iyi bilmediğimiz şeyler de var: örneğin biyoloji, hastalıklar veya çevre gibi salt matematiksel yaklaşımlarla fazla sonuç alama­ dığımız epey karmaşık sistemler. Kesinlik arayışının ikinci sonucu ise biçimsel incelemeye pek uygun olmayan bilginin hem eleştiri hem de ihmal yü­ zünden eksilmesi, görmezden gelinmesidir. Örneğin çevre bilimlerinde analitik kimya ve fiziksel modelleme yöntemleri baskın gelirken, organizmaları "karmaşık" çevre koşullarında­ ki halleriyle inceleyen biyoloj inin matematiksel açıdan o kadar kesin sonuçlar vermediği, dolayısıyla bilimsel hiyerarşide daha aşağıda olduğu düşünülür.2 Sosyal bilimlerdeki nere­ deyse her disiplin için de buna benzer bir hiyerarşi geliştirildi. Siyaset biliminde kuramsal spekülasyonlar ağırlıklarını ve güvenirliklerini niceliksel çalışmalara kaptırdılar. Psikoloj i­ de de psikanaliz güçten düşerken matematiksel yöntemlerle yapılan "kişilik " araştırmaları, alanı ele geçirmeye başladı. Bu bölümde felsefe ve bilim tarihindeki biçimci ve temelci eğilimlere örnekler vereceğim. Bu bölümün amacı adı geçen düşünürleri itibarsızlaştırmak olmadığı gibi, bu düşünürlerin külliyatlarını eksiksiz biçimde sunmak da değildir. Benim sunacağım çerçeve, söz konusu düşünürlerin evrene dair ma­ tematiksel bir model geliştirme konusundaki kararlılığını

J. Ziman, Reliable Knowledge: An Exploration of the Grounds for Belief in Science, Londra: Cambridge University Press, 1 978, s. 29. M. Gilbertson, " Experimental Versus Empirical Approaches to Setting Water Quality Objective s , " içinde J.W. Gorsuch, F.J . Dwyer, C . G . lngersoll ve T.W. LaPoint (ed.) Environmental Toxicology and Risk Assessment, Cilt. 2, Philadelphia: American Society for Testing and Materials, 1 993, s . 409. 27

CINSIYErtN ÜNTOLOJISI

gösterecek.3 Böylece umuyorum ki bu çerçeve postyapısalcı­ lığın ve inşacılığın ardındaki sebepleri ve bu akımların neden birçok insana cazip geldiğini anlamamızı kolaylaştıracaktır. Geçmişte, kesinlik kavramıyla ilgili bilimsel ve felsefi savları çürütmenin matematiksel yöntemlere o kadar da meyletmeyen kuramcıların -ki bunlara yöntem savaşlarının "kaybedenleri" de denir- kazancı büyük oldu. Fakat bu süreçte fazla ileri gittiğimizi ve bir süredir zaten güçten düşmüş beşeri bilimlerin durumunu daha da kötüleştirdiğimizi göstermey i umuyorum.

1. Yunan Akılcılığı

Genel bir felsefi özete başlamanın en doğru adresi kuşkusuz Yunan rasyonalistleridir, özellikle de Parmenides, Pythagoras ve Platon'dur. Pthagoras (d. MÖ 5 7 1 ? ) ve Pythagorasçılar dünyayı matematiksel bir yöntemle anlamak gerektiğini ilk savunanlardı. Aristoteles'in aktardıkları doğruysa, Pythago­ rasçılara göre varoluşun doğası ve özü sayılardan ibaretti.4 Antik Orpheus kültünden hareketle, ruhun bedenden daha üstün olduğunu düşünüyorlardı. Pythagorasçılar için sayı bilimi (aritmetik, geometri, müzik ve astronomi ) ruhsal arın­ manın en uygun yöntemiydi.5 Hatta öyle ki Aristoteles'e göre, Pythagorasçılar empirik dünyayı sayılarla kurulan bağlar üzerinden inceliyorlardı. Örneğin, Güneş Sistemi'ndeki 1 0

Pek çok akademisyen matematiksel kesinlik ve felsefe arasında bir bağ olduğunu söylemiştir. Bir örnek için bkz. LE. Fleis - chhacker, Beyond Structure: The

Power and Limitations of Mathematical Thought in Common Sense, Science and Philosophy, Frankfurt am Main: Peter Lang, 1 995. Aristotle, Metaphysics, çev. R. Hope, Ann Arbor, Mich. : University of Michigan Press, 1 960, Kitap. 1, Bölüm. 5, 985b23-986a 1 3 , s. 1 5-16; Kitap. XIV, Bölüm. 3, 1 090a20, s. 308. Ayrıca bkz. J.A. Philip, Pythagoras and Early Pythagoreanism, Supplementary Volume Vll of Phoenix, ed. A. Dalzell, Toronto: University of Toronto Press, 1 986, s. 76-8 1 . R.E. Allen (ed.) Greek Philosophy: Thales to Aristot/e, New York: Free Press, 1 966, s. 6; ve Philip, Pythagoras and Early Pythagoreanism, s. 1 67.

KESiNLiK ARAYIŞI

gezegeni onluk sayı sistemine göre hesaplamışlardı. 6 Pytha­ gorasçıların daha sonra birlik ve limit ile iyilik arasında, çok­ luk ve limitsizlik ile de kötülük arasında bir ilgi kurdukları söylenir. Böylesi ayrımların çoğunda olduğu gibi, erkekler birlik, limit, yani iyilikle kadınlar ise çokluk, limitsizlik, yani kötülükle bağdaştırılır.7 Bir efsaneye göre, irrasyonel sayılar -özellikle de karenin bir kenarının ve köşegeninin birbirine oransızlığıyla ortaya çıkan sayılar- vaktinde epey şaşkınlık yaratmış.8 Öyle ki yine bir efsaneye göre bir Pythagorasçılar, hatta belki de bizzat Pythagoras'ın kendisi, Hippasos'u, yani bu keşfi yaptığı söylenen kişiyi tekneden denize itmiş. Tek telli bir müzik aleti olan monokord da Pythagorasçı­ ların epey ilgisini çekmiş. Rivayete göre Pythagoras, Yunan gamının temel notaları arasındaki tel uzunluklarının 6:8:12 şekilnde kusursuz bir orana sahip olduğunu keşfetmiş. Tel sonsuz bir akış içerisindeyken, düğüm noktaları bu akışa biçim veriyordu. 9 Ayrıca, nasıl ki aynı frekansa akort edilmiş iki tel birlikte "rezonansa " giriyor, yani bir teli parmakla çekti­ ğimizde diğeri titreşiyorsa, insanların da müzikle senkronize oldukları söyleniyordu. 10 Bazı müzikal orantılar insanı gülüm­ setirken, bazıları hüzünlendirir. Efsaneye göre Pythagoras, lirinde bazı özel armoniler çalarak hastaları iyileştirirmiş.11 Bu efsanelerin doğruluğu su götürse de Pythagorasçılar bel­ li ki sayısal kesinliği gerçekle ve ilahi olanla ilişkilendirdiler ve yaşadığımız dünyayı da bu standarda göre değerlendirmenin ilk adımlarını attılar. Böylece müzikal armonilerle bir yanda Aristotle, Metaphysics, Kitap. 1, Bölüm. 5, 986a8- 1 3, s. 1 6; ve Philip, Pythagoras and Early Pythagoreanism, s. 80.

11

Aristoteles'in Pythagoras'a ait olduğu söylenen meşhur " Zıtlıklar Tablosu " alıntısı için bkz. Metaphysics, Kitap. 1, Bölüm. 5, 986a22, s. 1 6 irrasyonel sayılar, her ikisi de tam sayı olan a ve b'nin a/b şeklinde ifade edildiği gibi oran olarak ifade edilemeyen sayılardır. D.R. Fideler, " lntroduction, " içinde D.R. Fideler (ed.) The Pythagorean Source book and Library, Grand Rapids, Mich.: Phanes Press, 1 987, s. 25. Age., s. 34. Iamblichus, "The Life of Pythagoras," çev. K.S. Guthrie; içinde D.R. Fideler (ed.) The Pythagorean Sourcebook and Library, s. 72-3 . 29

CiNSİYETiN ONTOLOJİSİ

insan deneyimi ile diğer yanda soyut sayılar arasında mistik bir bağ kuruldu. Dünya da bu armoniler gibi hoş bir düzen için­ deydi. Bu düşüncelerin hepsinin Pythagoras'a atfedilebileceği kuşkuluysa da Yunan düşüncesinin ilerlemesinde önemli bir rol oynadıkları ve matematiğin psikolojik cazibesinin nereden geldiğini bir ölçüde açıkladıkları bir gerçektir. Herakleitos'un maddi dünyanın sürekli bir akış ve geçicilik halinde olduğu görüşü -"Aynı nehirde iki kez yıkanılmaz" sözünde olduğu gibi- Yunan rasyonalist düşüncesinde Pytha­ goras'ınkine benzer muazzam bir etki yarattı. 1 2 Her ne kadar Herakleitos bu sonsuz maddi değişimin esas ölçüsü olarak muhtemelen Logosu belirlemiş olsa da birçok felsefeci ona akışın filozofu dedi. 1 3 Örneğin Parmenides ( d . MÖ 540 ? ) ş u saptamasıyla Herakleitos'u eleştiriyor gibi görünüyor: "[O]nlara göre var olmak ve olmamak hem aynı şeydir hem de değildir ve bunu olanaklı kılan, bu durumların birbirine dönüşebilmesidir. " 1 4 Yine de Parmenides maddi dünyanın Herakleitos'un tasvir ettiği gibi olduğuna katılır. Fiziksel dünya hakkında mantıkça tutarlı önermelerde bulunmak elbette olanaksızdır. Gece gündüze döner, gündüz de gece­ ye. " Ölümlülerin, her şeyden bihaber, zihinleri bölünmüş halde dolaştıkları " 1 5 görünenler dünyası, yalnızca inancın hüküm sürdüğü bir yoldu ki bu da incelemeye değer değildi . Parmenides'e göre en doğru yol gerçeğin yoluydu, yani " bu­ dur " ile " bu değildir" arasında hiçbir çelişkinin bulunmadığı yoldu. Böyle bir özellik ancak Bir ya da Varlık için geçerli olabilirdi. Söz konusu Varlık "yaratılmamıştır . . . ölümsüzdür, bütündür, tek bir cinstendir, sarsılmazdır ve eksiksizdir

T.M. Robinson (ed.) Heraclitus: Fragments, Toronto: University of Toronto Press, 1 987, s. 1 7. Ayrıca bkz. Aristotle, Metaphysics, K itap. 1 , Bölüm. 6, 987a3 1-5, s. 1 9. ı.ı Robinson, Heraclitus, s. 4 1 . 1 4 R.D. McKirahan, Philosophy Before Socrates, Indianapolis: Hackett, 1 994, Fasikül 6, s. 1 53 . Age. 30

KESİNLİK ARAYIŞI

hepsi bir arada, bir ve ebedidir . " 16 Varlığı ancak düşünerek kavrayabildiğimiz için Parmenides bilginin mantıksal kesin­ liklerle sınırlı olduğu ve " çelişkilerle dolu" maddi dünyadan ayrıldığı sonucuna varmıştı.17 Bilinemeyen maddi dünya ile mantığın kesinliği arasındaki karşıtlığın çerçevesi de böylece çizilmiş oluyordu. Günümüzde bile Parmenides'in Bir kavra­ mındaki aşırılıklar yüzünden Herakleitos'a atfedilen göreciliğe dönmek isteyenler var. 18 Platon (d. MÖ 42 8 ) , Sokratesçi iyi gibi teleoloj ik bir kav­ ram vasıtasıyla değişmeyen ve devinmeyen idealar ile değişip devinen maddeyi birleştirerek empirik bilginin mümkün olup olmadığını sorgulamıştır. Buna karşın, Platon'un felsefesi idealar ile maddi dünya arasında kurduğu temel bir hiyerarşi etrafında döner. Bu durum Phaidon diyaloğunda oldukça belirgin bir hal alır. Sokrates der ki: [R] uh dünyayı incelemek üzere bedeni kullandığında, buna duy ma, görme ya da b a ş ka herhangi bir duyu diyeli m bedenin yöneldiği şeyler asla aynı kalmazlar.

. Fakat ruh

kendi başına keşfe çıktığında saf ve hep var olanın, ölümüsüz ve değişmez olanın alanına geçer. 1 9

Gerçek bilgi, ancak maddi dünyadan bağımsız bir varlığı olan sabit ve ebedi biçimlerin veya ideaların ki Parmenides'in var­ lık anlayışına benzer varlıklardır akıl yoluyla kavranmasıyla elde edilir.20 Bu ideal tanım da dalgalı seyir izleyen, biçimler dünyasındaki rolü ve payı ölçüsünde kesin bir tanımı olmayan duyulur dünyayı yok sayar.2 1 Sokrates, Pythagoras'a saygı duruşunda bulunarak, ruhun bedenden ayrılarak nasıl arın1 • Age., Fasikül 8, s. 1 53 .

17

D . Gallop, Parmenides o f Elea: Fragments, Toronto: University of Toronto Press, 1 984, s. 7-1 8 . 18 Bu yaklaşımı değerlendiren çalışmalar için bkz. J.B. Waugh, " Heraclitus: The Postmodern Presocratic ? " Monist 74, 1 99 1 , 605-23. 1 ' Plato, Phaedo, içinde Plato: Five Dialogues, çev. G.M.A. Grube, Indianapolis: Hackett, 1 9 8 1 , 79c-d, s. 1 1 8 . Age., 78c-80b, s. 1 1 7- 1 9 . Age., l OOb-e, s . 1 3 8-9.

CiNSiYETiN ÜNTOLOJISI

o. YOZYILIN NOMİNALİZMi, GöRECILICt VE DAVRANIŞÇILICI: GOOOMAN, QUINE VE FouCAULT

sahip olmasına rağmen, insan varoluşunun duygusal yönüne tamamen kör gibidir. 134 llginç olan şu ki Cleckley psikopatik diye sınıflandırdığı bazı hastaların daha önce hiç suç işlemediklerini fark etmişti. Ak­ sine, bu kişiler iş hayatında özellikle de " finansal getiri yahut sıradan bir gözlemcinin gerçek başarı tanımı üzerinden de­ ğerlendirildiğinde " oldukça başarılıydılar. 135 1 952 yılında Amerikan Psikiyatri Birliği ( APA) Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve Sayımsal El Kitabı 'nın (DSM) ilk baskısını yayımladı. DSM- 1 diye bilinen bu el kitabında " psikopati " yerine " sosyopatik kişilik bozukluğu " ifadesi yer alıyordu ama Cleckley'nin içsel kişilik özellikleri dediği özelliklerin birçoğu da bu tanımın içindeydi. Gelgelelim dav­ ranışçılığın psikiyatri alanındaki ağırlığı zamanla arttı ve has­ talıkları dışarıdan gözlenebilen davranışlardan yola çıkarak açıklamak daha fazla tercih edilir oldu. 1 9 80'e gelindiğinde, el kitabının üçüncü baskısı DSM-3 yayımlandığında, hastalığın adı bu kez "antisosyal kişilik bozukluğu " olarak değiştiril­ mişti ve "yasalara uygun davranışlar bakımından toplumsal normlara uyum sağlayamamak" olarak tarif ediliyordu. Tanı konabilmesi için kişinin geçmişinde yalan söylemek, okulu asmak, fiziki işkence uygulamak, kundakçılık ve kavgaya karışmak dahil olmak üzere bir takım uyumsuz davranışlar sergilemiş olması gerekiyordu. 1 36 Klasik bir davranışçı ma­ zereti olan " kişilik özelliklerini güvenilir şekilde ölçmenin zorluğu " gerekçesiyle, dış değişkenlere daha fazla ağırlık verilmesi yönünde karar alındı. 137 En son çıkan ve gözden Cleckley, The Mask of Sanity: An Attempt ta Clarify Some Issues about So­ called Psychopathic Personalities, 5. Basım, Augusta, Ga. : Emily S. Cleckley,

'14 H .

1 98 8 , s. 40, Çevrimiçi erişim: www.cassiopaea.org/cass/sanity_l .PdF (3 Aralık 2004 tarihinde erişildi). ı ı 5 Age., s. 1 9 1 . ı ı• Arrigo ve Shipley, "The Confusion Over Psychopathy (I)," s . 337. m R.D. Hare, " Psychopathy and Antisocial Disorder: A Case of Diagnostic Con­ fusion, " Psychiatric Times 1 3 , 1 996, Çevrimiçi erişim: www .psychiatrictimes. com/p960239.html (8 Aralık 2004 tarihinde erişildi). 91

CtNSİYETİN ÜNTOLOJISI

geçirilmiş DSM-5 'te de gözlenebilir davranışa ve toplumsal normlara uyum sağlayamama belirtilerine odaklanılmaya devam ediyor. Bazı duygusal kişilik özellikleri arasında bir bağlantı olabileceği kabul edilse de bunlara tanı ölçütlerinde yer verilmiyor. Psikopatinin davranışsa! tanımına doğru yaşanan bu kay­ ma ilginç bazı sonuçlar doğurdu. Öncelikle, hapishanede yatan hemen hemen herkes bu tanıyı gayet rahat alabilir­ ken, daha önce hiç yasaları çiğnememiş kişiler psikopatiden kendiliğinden muaf tutulmuştu. 1 38 Ayrıca, Robert Hare'ın da dediği gibi, tamamen farklı tutumlara ve güdülenmelere sahip bireyler de aynı tanıyı alabilirdi. 139 Hare, Cleckley'nin belirlemiş olduğu duygusal ve sosyal kişilik özelliklerinden hareketle alternatif bir "Psikopati Kontrol Listesi " hazırladı. 140 Suçluların % 50-80 kadarı klasik antisosyal kişilik bozukluğu tanısına uyarken, Hare'ın ölçütlerine uyanlar mahkumların sadece % 1 5-30'uydu. 1 4 1 Hare'ın tanı ölçütlerine uyanların suçu tekrar işleme ihtimali de daha yüksek çıkmıştı. Klasik danışmanlık hizmeti ve tedavi aldıktan sonra bu olasılık daha da artabiliyordu. Hare'a göre bu kişiler hastane yetkililerini pişman olduklarına inandıracak şekilde konuşabiliyorlardı. 1 42 Hare ve Paul Babiak birlikte yönetici sınıfından bireylerdeki psikopatik davranışı ölçmek üzere de bir ölçek geliştirdiler. Yakın zamanda yayınlanan, Kanada yapımı The Corporation belgeseli modern şirket anlayışını DSM ve Hare ölçeği üze­ rinden irdeliyor ve psikopatik davranışlar sergileyenin birey değil şirket olduğu sonucuna varıyor. 1 " S. Shipley ve B.A. Arrigo, "The Confusion over Psychopathy (il): Implications for Forensic (Correctional) Practice, " lnternational Journal of Offender Therapy

and Comparative Criminology 45, 200 1 , 408. m Hare, " Psychopathy and Antisocial Disorder. " 1 • 0 R.D. Hare, "A Research Scale for the Assessment of Psychopathy in Criminal Populations," Personality and lndividual Differences l, 1 980, 1 1 1-1 9. 1 4 1 Shipley ve Arrigo, "The Confusion over Psychopathy (Il)," s. 408. 1 4 2 R.D. Hare, " Psychopaths: New Trends in Research, " Harvard Mental Health Letter 1 2, 1 Eylül 1 995, 4-5 . 92

20. YozvıuN NoMJNALtzMl, GöaEctı.ttı VE DAVRANIŞÇILitl: GOODMAN, QUINE VE fOUCAULT

D SM'nin antisosyal kişilik bozukluğu tanı ölçütleri ve Hare'ın psikopati ölçeği psikoloji ile suç davranışı arasındaki ilişkiye zıt noktalardan yaklaşır. Foucault'nun insanların etiket­ lenmesine karşı çıkacağına ve sadece bu nedenden bile olsa her iki ölçüm yöntemini de reddedeceğine şüphe yok. " Psikopat" etiketinin gereğinden fazla kullanıldığı ve akıllarda şeytani işlere kalkışan bir tür çizgi film karakteri canlandırdığı kesin. Üstelik bu etiket bir kişinin karakterini de pekiştirebilir ya da bazı kişi­ lerden tamamen "umudu kesmeye" de neden olabilir ki bunlar Foucault'nun asıl kaygı duyduğu şeylerdir. Tevekkeli değil, yakın zamanda yapılan bir deney gösterdi ki hastalar psikopat olarak etiketlendiklerinde hemşireler söz konusu hastaların davranışlarını kötüye yormaya meyilli oluyorlar. 143 Ne olursa olsun, Foucault DSM'nin kişilik yerine davranışa odaklanma kararını ayakta alkışlardı, ne de olsa kendisi de neredeyse aynı şeyi savunuyor. Daha �nce de belirttiğim gibi, bunun neticesi suça iştirak eden bireylere ayrı bir önem atfetmek olur. Bu aşırı görüşlerden birini seçtiğimizde ne kaybedece­ ğimizi düşünmemiz gerekiyor. Foucault, insan kişiliğinin ya biyoloj ik ya da çevresel etkenler yüzünden görece sabit kalmaya yönelik doğuştan gelen bir eğilim gösterebileceğini sorgusuz sualsiz reddeder. Çünkü ona göre kişiler ancak eti­ ketlendiklerinde kategoriye dönüşürler. Hare'ın modelinde ise insanlar psikopat olanlar ve psikopat olmayanlar diye ikiye ayrılırlar. Bu görüşler sırayla biyolojik açıklamaların ya tamamen reddedilmesi ya da tamamen benimsenmesi anlamına gelir. DSM ve Foucault toplumsal normların yı­ kılmasına odaklanırken, Hare toplum içinde çok başarılı fakat psikopatik bireylerin var olabileceğinden söz eder. Bu nedenle, DSM/Foucault mantığı, vahşi yahut antisosyal normların benimsendiği bir toplumda " psikopat" diye bir etiketin söz konusu olamayacağını söyler. Foucault -özellikle Nietzcheci bir anındayken yazdıklarına bakılırsa- böyle bir 14 1 J. Richman, D. Mercer, ve T. Mason, "The Social Construction of Evil in a Forensic Setting, " Journal of Forensic Psychiatry 1 0, 1 999, 300-8 . 93

CiNSiYETiN ÜNTOLOJISI

toplumsal düzeni seve seve tercih edecek gibidir. Hare'ın modeli ise psikopatların her zaman var olacağını, hatta bazılarının toplumu yönetebileceğini de söylüyor. Korkarım ki biyolojik açıklamalarına tam güvenememekle birlikte Hare'ın kuramı daha doğru görünüyor. Yine de DSM'nin ve Foucault'nun içsel açıklamaları reddetmesinden anlaşılan davranışçılığı, Hare'ın modelindeki kişilikçi yaklaşımını ne­ redeyse aynalayan bir yaklaşımdır. Elbette bir şeyleri baştan reddetme konusunda aceleci davranmayan kucaklayıcı bir yaklaşım her iki tarafın da zayıf yönlerini dengeleyebilir. Birinden birini a priori reddetmenin lüzumu yok.

7. Cinsiyet ve Cinsellik

Foucault, History of Sexuality [Cinselliğin Tarihi] dizisinin ilk cildinde önceki çalışmalarındaki metodoloj iyi kullanmaya devam eder ama bu sefer cinsel davranışı sınıflandırmanın neticelerine daha derinlemesine eğilir. Onun bu kitabında öne sürdüğü savlar özellikle postyapısalcı feministler arasında bir hayli rağbet görmüş ve kanıksanmıştır. Nitekim Foucault bu eserinde gerçekten de çarpıcı savlar öne sürer. Bunların en akılda kalanlarından biri, 1 9 . yüzyılın ortalarında yaşamış Fransız rençber Jouy'nun hikayesidir. Hikaye bu ya, Jouy köyündeki küçük kızlardan cinsel organını okşamalarını ister. Bu gibi eylemleri fark edildiğinde Jouy'yu yasal ve tıbbi bir tetkikten geçirirler. Foucault şöyle der: Mesele o ki, kuşkusuz bu tür önlemler alan tarihteki ilk örnek olarak, toplumumuz bu zamanı aşan jestlerden, ahmak yetiş­ kinler ile uyanık çocuklar arasında neredeyse ayan beyan vuku bulan hazlardan oluşuyor. Hem nutuk çekmeye hem çözümle­ meye ve tetkik etmeye yarayan bütüncül bir makine adeta ... 144

144 Foucault,

94

History of Sexuality, Cilt l,

s.

32.

1.0. YOZYILIN NOMiNALiZMi, GöRECILICI VE DAVRANışçıuCı: GoonMAN, QuıNE VE FouCAULT

Sonunda Jouy pedofili ilan edildi ve hayatının geri kalanını hastanede geçirdi. Foucault bu hikayeden çeşitli sonuçlar çıkarır. tık olarak, Discipline and Punish ve Madness and Civilization eserlerinde olduğu gibi, insan davranışının bir kültürün sınıflandırma çabalarına maruz kalmaksızın rastgele ve değişken olduğunu söyleyen davranışçı savı savunur. Foucault'ya göre cinsel ha­ yat heteroseksüellik, homoseksüellik yahut pedofili gibi bir avuç münferit davranış "türleri " nden değil, geniş bir eylemler yelpazesinden oluşur. Toplumun cinsellik türlerini belirlemesi bu eylemlerin yapay biçimde derli toplu kategoriler altın­ da toplanması anlamına gelir. Bu, Foucault'nun daha önce " var olan şeylerin arsız bereketi " dediği, şimdiyse " dağınık cinsellikler" , 1 45 " davranışlar, duyumlar ve hazlar" 146 ya da " bedenler ve hazlar " 1 47 diye adlandırdığı şeyin sınıflandırma kutucuklarının içine � orla sokulması anlamına gelir. İkinci olarak Foucault, cinsel sınıflandırmanın güya yal­ nızca sınırlarını belirlediği davranışlar üzerinde teşvik edici bir etki doğurduğunu öne sürer. Cinsel kategorilerle birlikte herhangi bir pratik onunla iştigal eden kişinin özüne yapışıp kaldı. Başkalarının etiketlemesine maruz kaldıkça da kişiler tek bir cinsel ifade biçimine hapsoldular. Tıpkı Jouy'nun pe­ dofili ilan edilmesi gibi, homoseksüeller de " bir yaşam formu olmanın yanı sıra . . . bir karaktere dönüştüler" . 1 48 Oğlancılık "geçici bir sapkınlık" olarak görülürken, homoseksüeller artık bir "türdü . " 1 49 Foucault'ya göre kadınlar bu konuda emsalsiz bir örnek teşkil ediyordu çünkü kadınların bütünüyle cinsel "doğaları"na büründükleri düşünülüyordu. 1 5° Foucault her ne kadar insanların yeniden koşullanması ve değiştirilmesi çaba­ larına karşı çıksa da, yukarıda da ifade ettiğim gibi, herhangi

1 41 Age., 1 46 Age., 1 47 Age. ' " Age., 1 4' Age. 1 10 Age.,

s. s.

48. 1 54.

s.

43.

s.

1 05 . 95

CiNSiYETiN ÜNTOLOJISI

bir etiketi sırf bizim dışımızdaki bir kaynaktan geldiği için kabul ettiğimizi ve zamanla bunun bizim en doğru ifademiz olduğunu kabullendiğimizi de açıkça söyler. History of Sexuality'nin epey etkiletici olan fakat şahsen katılmadığım temel tartışması, kişiyi çeşitli davranışlarda bu­ lunmaya iten doğuştan getirdiğimiz bir cinsiyetin ve cinselliğin olmadığı argümanıdır. Foucault der ki cinsiyet "cinselliğin ve cinsel faaliyetin düzenlenmesi yoluyla gerekli kılınan ideal bir konumdur. " 15 1 Cinsel davranış kategorilerinin yaratılmasıyla birlikte "cinsiyetin " "işlev ve içgüdünün iç içe geçmesi "yle bir ilgisi olduğu sanıldı ama işin aslı öyle değildi. 152 O meşhur pasaj ında Foucault meseleyi şöyle açıklar: " [Cjin siyet" kavramı bize anatomik nitelikleri, biyoloj ik işlevleri, davranışları, duyumları ve hazları yapay bir bü­ tünlük oluşturacak şekilde gruplandırma imkanı verdi ve

bu kurgusal b ütün lüğü nedensel bir i �k e, her an her yerde bulunan bir anlam ve her yerde ke ş fedi l ece k bir sır olarak kullanmamızı sağladı. 1 53

Foucault'ya göre, cinsel kimliğin kadınlık, erkeklik, bi­ seksüellik, heteroseksüellik yahut homoseksüellik gibi bir " özü " yoktur. Bütünlük algısı tahakküm yoluyla yaratılmış yanlış bir kanıdan ibarettir. Doğrusu Foucault'ya göre hiç fark etmeksizin her türlü kimlik kavramı toplumsal güçlerin ve tahakkümün ürünüdür. Skinner içgüdü kavramını, kişinin dille tanışmasından bağımsız bir iç benliği olduğunu ve ki­ şilik özelliklerinin topluluk tarafından " seçildiği " görüşünü reddetmişti . Foucault da benzer şekilde "cinsiyetin " kurgusal iç benliğin temel bir bileşeni olduğu düşüncesini reddeder. Daha radikal bir yorum da getirilebilir. Foucault, doğada "kadın" ile "erkek" adını verdiğimiz kromozoma! ve hormo­ na! düzenliliği üreten nedensel yapılar bulunmadığını kabul ediyor gibi görünür. Bu iddia yalnızca biyoloj inin (Foucault'ya göre içgüdü) ve davranışın ( Foucault'ya göre işlev) birbirinden '" Age., ' " Age., ' ' ' Age.

s. s.

1 55 . 1 54.

20. YüZYlLIN NOMiNALiZMi, GöREClLICt VE DAvRANışçıuCı: GoooMAN, QuıNE VE FoucAuLT

ayrılması değil, aynı zamanda ve daha çarpıcı biçimde genetik yapı (genotip, yani XX ve XY kromozomları) ile anatominin (fenotip, yani cinsel organlar, memeler vs. ) de birbirinden ay­ rılması anlamına gelir. Eğer kediler ile köpekleri birbirinden nasıl ayırt edebildiğimizi açıklayamıyorsak, aynı sorun kadın ve erkek kategorileri için de geçerlidir. Goodman herhangi bir benzerliğin mantıksal açıdan bakıldığında belirsiz bir kategori oluşturduğunu tanıtlamıştı; şimdi Foucault da bu nominalist gö­ rüşe bağlı kaldığının işaretlerini veriyor. Bu açıdan bakıldığında, cinsiyet, bireysel düzlemin dışında ya da belki de tekil bir eyle­ min bireyaltı düzleminde bile anlamsızla ş ırdı . Empirik, zaman ve mekanda yer değiştiren varlıklar, görece belirgin sınırların kalmadığı ve diğer varlıklarla zorunlu bir bağın kurulmadığı bu hepten yassılaşmı ş 20. yüzyıl ontoloj isiyle öylece kalakaldık .

8. Foucault ve Empirizm

Son gözlemimden yola çıkarak Foucault'nun düşünce siste­ mindeki son bir veçheyi değerlendirmek istiyorum. Her ne kadar cinsel kategorileri reddediyor olsa da Foucault belli bir beden bilimi geliştirilmesine sıcak baktığını ve fizyoloj i ile insan cinselliğine dair geliştirilen insancı kuramlar arasında bariz bir ayrım gördüğünü belirtir: İnsan cinselliği üzerine üretilen söylemler ile hayvan ve bitki üreme fizyoloj isine ilişkin şu an için bildiklerimizi karşılaş­ tırdığımızda aradaki uyuşmazlık bizi hayrete düşürür. Bu söylemlerin, bilimselliği geçtim, daha başlangıç seviyesi ras­ yonellik açısından bile cılız kalan içerikleri bilgi tarihinde apayrı bir yere sahiptir Sanki dipten gelen bir direnç, insan cinsiyeti ve onun bağıntıları ve etkileri üzerine mantıklı bir söylem geliştirmemizi engelliyordur. 1 54 Böylece Foucault, " bağıntılar" ve "etkiler" üzerine gerçek­ leştirilen " mantıklı" gözlemlere dayanarak, insanın üreme '" Age.,

s.

54-5.

97

CiNSiYETiN ÜNTOLO)ISI

fizyoloj isine alan açar. Görünen o ki türler, yapılar yahut olguları aşan içgüdüler yerine, fiziksel olguların gözlenebilir sıralamasına dayanan bir cinsiyet bilimi Foucault'nun onay vereceği bir bilgi türüdür. Modern tıbbın birtakım sert eleş­ tiriler hak ettiği kesin ama Foucault bundan daha fazlasını söylüyor. Bazen bir tür empirizme benzer başvurularda bulu­ nuyor ve bundan geçerli bir bilimsel uğraş olarak söz ediyor. Bu münacatların ortak paydası, Foucault'nun olgular arasında sistematik, kontrollü ve deneysel bağıntılar kurmanın tipo­ loj iler yahut türler yaratmaktan daha nesnel bir metodoloji olduğunu iddia etmesidir. Daha önce The Order of Things'den alıntıladığım pasaj da, Foucault gruplayan ve sınıflandıran bilim ile " sonuçları birbirine bağlayan " bilimi birbirinden ayrı tutuyordu. 1 55 The Archeology of Knowledge'da [Bilginin Arkeolojisi] doğa tarihinin biyolojiye dönüştüğünden bahsedi­ yor. Doğa tarihi "varlıkların sınıflandırılması " ile ilgilenirken, biyoloj i " farklı organizmaların birbirleriyle kurdukları özel [deneysel] bağıntılar " ile ilgilenir. 1 56 Benzer şekilde, klinik tıp " kesinlikle bir bilim değildir " , daha çok bir yığın dağınık "empirik gözlemden, kontrolsüz deneyden ve sonuçtan " iba­ rettir. Biçimsel kriterlere uymadığı gibi " fizik, kimya, hatta fizyoloj iden beklenen kesinlik seviyesini de tutturamaz. " 157 En nihayetinde Madness and Civilization'da psikolojinin sözde bilim olduğunu çünkü belirtiler 158 yahut " sonuçların müspet dizilimi " 1 59 temelinde bilim yapmayı reddettiğini ima eder. Bunun yerine, türlerden, çeşitlerden ve niteliklerden söz eder. 1 60 Peki bu beşeri bilimlerin doğa bilimlerinin "gerisinde " olduğu ve kurallara uyarsa belki bir gün doğa bilimlerinin statüsüne ve liyakatına erişebileceği anlamına mı gelir? Tam olarak böyle olmasa da bu, sosyal bilimlerin sistematikleşme

1 1 1 Foucault, The Ordrr of Things, s. xix. 1 16 foucault, Archaeology of Knowledge, s. 1 8 7-8 . 1 17 Age., s. 1 8 1 . 118 Foucault, Madness and Civilization, s . 1 3 1 . m Age., s . 1 62. 1 60 Age., s. 1 3 1 , 1 62.

ı.o. YüzyıuN NoMtNALlzMı, GoR.EclLteı vE DAVRANışçıuCı: GooDMAN, QuıNE VE FoucAULT

ölçüsünü yükseltmek isteyenlerin ortak benimsediği bir görüş­ tür. Foucault ise bunların " belki de sonsuza dek bilimsellik eşiğinin altında kalmaya mahkum, muğlak disiplinler " oldu­ ğunu söyler . 16 1 Bu eşiğin aşılabilmesi için birtakım şartların yerine getirilmesi gerekir. Söylemsel yapının " doğrulama ve tutarlılık standartlarının " olması, " birtakım yapısal ölçütleri" yerine getirmesi ve "önermelerin oluşturulabilmesi için belirli yasalara " uyması şarttır. 1 62 Bu ifadeler Hume, Goodman ve Quine üçlüsünün kullandığı dile şaşırtıcı ölçüde benzer, hatta Foucault'nun " sistematikleşme eşiği " dediği çok daha ileri bir gelişmişlik düzeyine gelindiğinde dildeki bu benzerlik daha da artar. Dolayısıyla bir söylem; [k]endisi için gerekli olan aksiyomları, k u l landığı ögeleri, geçerli gördüğü önerme yapılarını ve kabul ettiği dönüştürümleri tanımlamalıdır [ve] kendisini başlangıç noktası kabul edip kendi kurduğu biçimsel yapıyı uygulamaya 1 63 koymalıdır. " Elbette bu, tümdengelimli mantığın ve geometrinin tasviridir. O kadar ki Foucault acaba Eukleides'in geometrik tanıtlarının cazibesine mi kapıldı diye merak edip de dönüp Euklides'in metinlerine tekrar bakmama ramak kaldı. Foucault gerçekten de matematiğin zorunlu eşiği başarıyla geçtiğini düşünür. Ayrıca matematiğin "çıtayı fazla yükselten kötü bir örnek " olduğunu kabulleniyorsa da bunun nedeni matematiğin aksine diğer bilimlerin ve sözdebilimlerin hiçbir eşiği tek seferde geçe­ memesi ve tarihçilerin her bilimin kendisine özgü aşamalarını ayırt edebilmesi gerektiğidir . 164 Dolayısıyla, Foucault'nun genel olarak bilimi yapısökü­ me uğrattığını söyleyemeyiz. Tıpkı Quine gibi, bir yandan bir varlık tipolojisi oluşturmamaya, diğer yandan gerçeklik yüklememeye özen göstererek aslında bir tür göreci empiriz1 • 1 Foucault, Archaeology of Knowledge,

'"' Age., ını Age., ' "' Age.,

s. s.

s.

s.

1 78 .

1 8 6-7. 1 88. 1 8 9.

99

CiNSiYETiN ONTOLOJiSi

mi destekler. Hatta Quine'ın bilgi formunun gelişmişliğini sınıflandırmacı olup olmadığı üzerinden ölçen yaklaşımını da kabul ediyor gibidir. Hubert Dreyfus ve Paul Rabinow gibi meşhur düşünürler, Foucault'nun ayırt etmeksizin tüm bilimlere eleştirel yaklaştığı gibi yanlış bir kanının peyda ol­ duğunu vurgularlar. 165 Quine gibi Foucault da matematiğin ve doğa bilimlerinin sistematize edilmiş ve kestirimli bilgisini beşeri bilimlerin sınıflandırmacı ve açıklamacı bilgisinin üs­ tünde görür. Olgulara, bireylere yahut anlamlara dair hiçbir sınıflandırma, gerçekliği kesinkes ölçebildiğini iddia edemez. Dolayısıyla, sadece Quine değil, şimdiye dek incelediğimiz filozofların birçoğu gibi Foucault da sistematize edilmiş ve kesti­ rimli bilgiyi betimleyici ve açıklamacı kuramlardan üstün görür. Farklı ve özgün olana hayranlık duyduğunu söyler. Meğer bu hayranlığının altında, insanlarla ilgili tüm genellemelerin ma­ tematik ve daha kesin bilimler tarafından konulan standartları hiçbir surette geçemeyeceği inancı yatıyormuş. Standartları aslında reddetmez, bilakis onlara epey düşkün gibidir. Özetle, Foucault kendine has bir kesinliğe tapma halindedir. Bunun entelektüel sonuçları beşeri bilimlerin daha fazla değersizleşti­ rilmesi anlamına gelmiştir. Beşeri disiplinlerin düşüncelerimizin ve eylemlerimizin altında yatan genel nedenleri ve gerekçeleri bulma çabası gülünç ve tehlikeli bir başarısızlıkla sonuçlanmaya mahkumdur. Bunun siyasi sonucu ise, bu bölümün başında belirttiğim gibi, Foucault'nun yargıda bulunmak yahut bir konumu savunmak konusunda sergilediği bariz tereddüttür ki bu gibi durumlar öyle veya böyle bir tür genellemeye ihtiyaç duyarlar. Burada incelenen kurumsal çözümlemelerin tama­ mında özellikle özenli, tarafsız, değer yargısı barındırmayan bir dil kullanılıyor. Doğrusu, kendi disiplinlerinin sözümona yetersizliklerinden mahcup olan sosyal bilimciler gibi beşeri

'"' Dreyfus ve Rabinow, Michel Foucault: Beyond Structuralism and Hermeneutics, s. 1 77. I OO

20. YOZYILIN NOMİNALİZMİ, GöRECİLtCt VE DAVRANışçı uCı: GoooMAN, QuıNE VE FoucAULT

bilimleri eleştiren " katı" bilimciler de uzun zamandır böyle bir dil kullanılması gerektiğini söylüyorlar. Peki, Foucault nasıl oluyor da bir kuramcı olarak (öyle olduğunu düşünmüyor olabilir) kuramsal spekülasyonu küçüm­ semek için geliştirilmiş bu köklü yöntemlere başvurabiliyor? Bu hiç ummadığımız alanlarda bile insan muhakemesine duyulan derin güvensizliğin ve matematik tapıncının bir karışımına rastlamak nasıl bu kadar kolay olabiliyor? Bu kısmın başında yaptığım gibi, Foucault'nun fikirleri yüzünden itibarı çokça sarsıldığı için özellikle vurgulamak istediğim psikolojik açıkla­ maya geri dönüyorum. Günümüzde deneysel yöntemi, öznelerin kendilerini ifşa etmelerini ve olasılıklı istatistiği harmanlayan bir psikoloji akımı etkili olmaya başladı. Diğer akım, yani vaka çalışmalarına, hümanist kuram külliyatına ve uzman görüşüne dayanan psikoloji ise ciddi ölçüde ihmal ediliyor. Halbuki çoğunlukla insan türlerini ve çeşitlerini tanımlama suretiyle davranışı açıklamada harikalar yaratan da işte bu ikinci psi­ koloji akımıdır. Hatalar yapıyor ve sinir bozucu genellemelere yatkınlık gösteriyor olsa da hümanist psikoloji, usta bir pra­ tisyenin elinde dikkate şayan içgörüler ortaya çıkarabiliyor. Bu noktad,a kesinliğin duygusal cazibesini araştıran az sayıdaki çalışmadan birini yapmış olan Abraham Maslow'dan bahsetmek istiyorum. Hümanist piskolojiyi " bilimdışı" iddi­ aları olduğu için reddeden akıma odaklanıyor bilhassa . Mas­ low kesinlik arayışını güçlü ve "mantığıyla hareket ediyor" izlenimi verme ihtiyacına bağlar. Mantıkla hareket etmekte yanlış bir şey yok elbette, ama Maslow zayıf veya duygusal olmayı becerememenin de patolojik bir hal alabileceğini söy­ lüyor. "Neticede zayıf, yumuşak ya da aşırı duygusal olma korkusu (yanlış anlaşılmış ve yanlış yorumlanmış ) feminen­ liğe karşı geliştirilen bir savunma mekanizması olabilir " der Maslow. 166 Birçok kuramcı, doğa bilimleri için " katı " ya da " somut" eğretilemelerini beşeri bilimler içinse "yumuşak" ve '"' Maslow, The Psychology of Science,

s.

27. 101

CiNSİYETİN ÜNTOLOJ IS!

" muğlak" eğretilemelerini kullanır. Burton Melnick'in yakın tarihli bir tespiti şöyledir: Eğer "katı " bilimlere bir tür entelektüellik kaşesi vuruluyorsa bu bir ölçüde NESNEL/KATi [eğretileme] kümelerinde sözü edilmeyen kavramların yan anlamlarından kaynaklanıyordur. "Katı " bilimlerde çalışanlar entelektüel zorluktan korkmaz­ lar. Mesleki görüşleri (insan faktörünü hesaba katmadıkları için ) somut ve nesneldir. Güvenilir, sınırları belli ve detayları anlaşılır bilgi üretirler. Akılları keskindir ve hata yapmazlar. 167 Maslow'un ve birçok feministin iddiasına göre "katı " eğreti­ lemeler ile erkeksilik, "yumuşak" eğretilemelerle ise kadınsılık arasında bir bağ vardır. Dolayısıyla, kesinliğe duyulan bu sü­ rekli çekimin muhtemel bir sebebi de kesinliğin kadınsı olduğu sanılan niteliklere karşı "karşı-fobik " bir savunma gerçekleştir­ meyi mümkün kılmasıdır. 1 68 Kesinliğin psikoloj ik cazibesine dair başka açıklamalar da mevcut. Theodore Porter istatistiksel yaklaşımların sosyal bilimlerde yükselişe geçişi hakkında muh­ teşem bir çalışmaya imza attı. Matematiğin başlı başına bir tür disiplin olduğunu söyledi. Foucault bu tezden hoşlanabilirdi: Matematiğin dili oldukça yapılandırılmıştır ve kurallara bağ­ lıdır. Kullanıcılarından dünya genelinde neredeyse tam bir bütünlük arz eden katı bir denetim bekler. Bu denetim kendili­ ğinden oluşmaz. Modern matematik, bir ölçüde özellikle eğitim alanında daha ciddi bir disiplin olma arzusundan doğmuştur. 169 Porter matematiğin kullanıcılara belirli kişisel kısıtlamalar getirdiğini ve benim burada incelemekte olduğum kesinlik arayışının "kuramsal kesinlikten ziyade ahlak ekonomisiyle daha çok ilgisi olduğunu" söyler. 1 70 insanın aklı ister istemez ' " B. Melnick, " Cold Hard World\Warm Soft Mommy: Gender and Metaphors of Hardness, Softness, Coldness, and Warmth," Psyart: A Hyperlink joumal far the Psychological Study of the Arts, 9 Aralık 1 999, Çevrimiçi erişim: www . clas.ufl. edu/ipsa/journal 1 999_melnick0 1 .shtml (27 Eyül 2004 tarihinde erişildi). ' "' Maslow, The Psychology of Science, s. 27. 1 6 ' T.M. Porter, Trust in Numbers: The Pursuit of Obiectivity in Science and Pub/ic Life, Princeton: Princeton University Press, 1 995, s., ix. , -" Age., s. 85. 102

20. YüZYILIN NOMİNALİZMi, GöRECILl�I VE DAVRAN IŞÇILIGI: GOODMAN, Q UINE VE fOUCAULT

Pythagoras'ın kültüne kayıyor. Ruhunu arındırmak için külte gelen çaylaklar, gaz yapıcı lezzetli fasulyeleri yemekten imtina ediyor ve yaşamlarını sayıların ilmine adıyorlardı. Benzer bir yaklaşımla istatistik tarihi üzerine yazan Gerd Gigerenzer ise deneyimlerin ve kişisel muhakemenin saygınlığında ve etkisinde bir azalma görüldüğü için nicel sosyal bilimlere güvenimizin arttığını söyler. 1 71 Fakat benim meseleyi psikoloj ize edişim monologdan öteye geçmiyor. Ayrıca Foucault'yla fazla ilgisi de yok; daha ziyade, daha önce de gösterdiğim, kesinlik kavramına duyulan tüm o çekimin ardındaki ortak paydayla bir ilgisi var. Bu paydayı şimdi de kesinsizliğe ve belirsizliğe büyük bir çekim duyuyor gibi görünen bir fi lozofta, Foucault'da görüyoruz. Benim vardığım en genel sonuç şu: Foucault geleneksel felsefi eti­ ketleri atlatabildiğini d�şünse de argümanlarının çoğu bende farklı izlenimler uyandırdı. Foucault ekseriyetle davranışçıdır, nominalisttir ve görecidir. Sıkıcı analitik akrabalarına kıyas­ la Kıta Avrupası'nın göze daha çekici görünen akımlarını giyinmiş kuşanmış olabilir. Fakat Foucault'nun ( ve taklitçi­ lerinin), sırf felsefi bir duruşum yok dediğim için gerçekten de felsefi bir duruşumun olmayacağını iddia etmeleri bana hiç samimi gelmiyor. Keza felsefi açıdan " modası geçmiş " katı görevilerin tüm argümanlarını benimseyip üzerine bir de göreci olmadığınızda inatla ısrar ediyorsanız kanıtlama yükümlülüğü de bir zahmet sizde olsun. Tekrar söyleyeyim, amacım Foucault'nun günümüz toplumundaki tahakküm yapılarına ilişkin sunduğu çarpıcı içgörüleri değersiz kılmak değil ama bence bu çözümlemenin boyutlarını, ardında yatan felsefeden ayırt edebiliriz. Sıradaki bölümde bu iddiaların gü­ nümüzde feminist kurama etkilerini inceleyeceğim ve nihayet bu yazarlara ve bu düşünce ekolüne gerçekçi perspektiften itirazlarımı yönelteceğim. ' " G. Gigerenzer, Z. Swijtink, T. Porter, L. Daston, J. Beatty, ve L. Krüger, The Empire of Chance: How Probability Changed Science and Everyday Life, Camb­ ridge: Cambridge University Press, 1 989, s . 235. 1 03

4 Po sTY APISALCI VE İNŞACI FEMİNİZM

Bir önceki bölümde çerçevesini çizdiğim inşacılığın ve post­ yapısalcılığın çağdaş feminizm üzerindeki etkisi büyüktür. Öyle ki en meşhur postyapısalcı ve inşacı savların bir kısmı feminist çevrelerden çıkar. Bu tarz feminizmler birçok iddiada bulunuyor ve konsolide bir hareket olarak anılmaktan nefret ediyor olsalar da ortak özellikleri " ikinci dalga " feminizmin sözde felsefi temelciliğine meydan okumalarıdır. Bu kitabın başında kısaca belirttiğim gibi, 1 960'ların ve 1 970'lerin femi­ nizmi, toplumsal cinsiyet kavramını, temelde .biyolojik erkek veya dişi cinsiyetlerinin toplumsal ve kültürel veçhelerini ifade etmek için kullanıyordu. Bu feminist hareketi en iyi tanımlayan şey, Simone de Beauvoir'nın " kadın doğulmaz, kadın olunur" veciz sözü ve cinsiyetli bedenin her şeye rağ­ men biyoloj ik bir veri olduğu inancıdır. Bir yanda biyoloj i ile doğa diğer yanda kültür ile toplum birbirinden görece ayrı tutuluyordu. Feministlerin görevi biyoloj ik kadınlar olarak birlik olup dünyanın tüm toplumlarında kadınlara pay edilen toplumsal cinsiyet rolleriyle mücadele etmekti. Judith Butler kendinden önce gelenlerin önkabullerine mey­ dan okuyan en meşhur feministtir belki de. Butler biyoloj ik cinsiyetin kendisinin bile bir toplumsal inşa olduğunu söyler: '"Cinsiyet' tahayyülü . . . üzerine toplumsal cinsiyetin yapay biçimde inşa edildiği bedensel bir veri [değildir] , yalnızca be­ denlerin maddi tezahürünü yöneten kültürel bir norm[ dur] . " 1 J. Butler, Bodies That Matter: On the Discursive Limits of Sex, New York: Routledge, 1 993, s . 2-3 .

POS1YAPISALCI VE iNŞACI FEMiNiZM

Erken dönem feministleri gibi doğa ve kültür ya da cinsiyet ve toplumsal cinsiyet arasında ayrım yapmak mümkün değildir. Buna göre, toplumsal cinsiyetin dışında veya öncesinde var olan ve feminizm tarafından kurtarılmayı bekleyen biyolojik kadınlar da yoktur. Toplumsal cinsiyet rolleriyle mücadele, tek başına, toplumsal değişimi başlatmaya yeterli gelmeyecek­ tir. Feminist ve cinsellik hareketlerinin yeni hedefi, doğuştan gelen bir cinsellik ve doğal cinsiyet kategorilerinin var olduğu inancına başkaldırmak olmalıdır. Bu temel savlar bazı değişikliklerle de olsa çağdaş femi­ nist ve cinsellik kuramının b üyük bölümünde görülebilir. Birçok feminist, Judith Butler bu savları yaygınlaştırmadan önce bile benzer savları savunuyordu. Harold Garfinkel'in etnometodoloj isini kullanan psikiyatrist Suzanne Kessler ve Wendy McKenna, 1 978 'de " iki 'cinsiyetli ' dünyamız, [ bir kültüre ait] bireylerin gerçekliği inşa etmede kullandığı or­ taklaşa paylaşılan ve kesin gözüyle bakılan yöntemlerin bir sonucudur" savını ileri sürmüşlerdi.2 " Geleneksel anlamda biyoloj ik olduğu varsayılan kadın (kız ) ya da erkek (oğlan) olmanın veçheleri " için hiç tereddüt etmeden " toplumsal cinsiyet" ifadesini kullanıyorlardı.3 Yine 1 970'lerde yazan Monique Wittig ise konya çok daha farklı bir açıdan bakıyor ve " bir veya iki cinsiyet yoktur, . . . kişi sayısı kadar cinsiyet vardır" diyordu.4 Burada amaç Butler'ın öne sürdüğü tez­ lerin etkisine gölge düşürmek veya bu feministler arasında fikir ayrımları olduğunu reddetmek değildir. Son 30 senedir

S.J . Kessler ve W. McKenna, Gender: An Ethnomethodological Approach, Chicago. Ill.: University of Chicago Press, 1 978, s. vii. Kessler ve McKenna bu alanın öncüleri olarak, feministler tarafından bile, yeterince takdir görmemiş­ lerdir. Butler bu çalışmaya kendi eserlerinde yalnızca bir defa referans verir, bkz. Gender Trouble: Feminism and the Subversion of Identity, New York: Routledge, 1 990, s. 1 5 1 , n8. Kessler ve McKenna, Gender, s. 7. M. Wittig, "Paradigm, " içinde E. Marks ve G. Stambolian (ed . ) Homosexua/ities and French Literature: Cultural Contexts/Critical Texts, lthaca, N.Y.: Cornell University Press, 1 979, s. 1 1 2. 1 05

CINSİYETIN ÜNTOLOJİSİ

birbirine hiç benzemeyen entelektüel çevrelerden benzer savlar çıktığını tespit etmek yine de önemlidir. Erkek ve kadın uçları arasındaki sonsuz küçüklükteki dönüşümleri ifade etmede kullanılan spektrum imgesi son yıllarda epey yaygın hale geldi. Ruth Hubbard biyoloj ik cin­ siyeti " gökkuşağı " yahut " spektrum" imgeleriyle ifade eder ve kültür kadar doğanın da "değişimden muaf olmadığını " söyler.5 Anne Fausto-Sterling, cinsiyetin "sonsuzca genle­ şebilen uçsuz bucaksız bir spektrum " olduğundan bahseder.6 Alice Dreger'e göre ise "cinsiyet spektrumu renk spektrumu gibidir; doğa bize bir "cinsin" çaktırmadan bir başka cinse karışa bildiği bir aralık sunar. " 7 Julie Greenberg de kadın ve erkeğin iki ayrı uç olduğunu ve spektrumun bu iki uç arasında uzayıp gittiğini söyler. 8 Bir başka grup ise biyoloj ik cinsiyeti belirleyen etkeni sıfır h atayla bulma konusunda ne kadar yetersiz olduğumuza odaklanır. Örneğin, Bernice Hausman der ki "cinsiyet kim­ liğinin nihai göstergesini belirlerken tek bir "cinsiyet türünü " ( kromozoma!, gonad dokusal, hormona! ve başka türlü) bile kesinkes tespit edemiyorsak, o halde hakiki cinsiyet diye bir şeyden de söz edemeyiz. "9 Bu tezin bir benzeri Kessler ve McKenna'nın daha önce yaptıkları çığır açıcı çalışmada da geçiyordu: " Bir kişi hakkında elde edeceğimiz hiçbir betim­ leyici bilgi bu kişinin cinsiyetini mutlak kesinlikle belirleme­ mizi sağlamaz. " 10 Son olarak Martine Rothblatt şu retorik soruyu sorar: R. Hubbard, " Gender and Genitals: Constructs of Sex and Gender," Socia/ Text 1 4, 1 996, 1 5 8 . A . Fausto-Sterling, "The Five Sexes: Why Male and Female are Not Enough, " The Sciences 33, 1 993, 2 1 . A . Dreger, Top Ten Myths About lntersex, çevrimiçi erişim: www.isna. org/ newsletter/feb200 1 /feb200 1 .html#008 ( 1 1 Aralık 2004 tarihinde erişildi). J.A. Greenberg, " Defining Male and Female: lntersexuality and the Collision between Law and Biology," Arizona Law Review 4 1 , 1 999, 275. B.L. Hausman, Changing Sex: Transsexualism, Technology, and the idea of Gender, Durham, N.C.: Duke University Press, 1 995, s. 78-9. Kessler ve McKenna, Gender, s. 1 7. 1 06

PosTY APISALCI VE INŞACI FEMiNiZM

İnsanlar arasındaki ayrımı farklı türden kromozomların fark­ lı türden üreme yetileri sağlamasına bakarak yapacaksak, biyoloj ik olarak kısır olan veya kendi isteğiyle kısırlaşmış bireylerin meşruiyetini nasıl açıklayacağız ? 1 1 Rothblatt ekler: "eğer bir özellik . . . bir grubun tüm üyeleri için geçerli değilse, bilimsel gerçeklikten değil sadece genellemelerden söz ediyoruz demektir. " 12 Akademik literatürde, hatta popüler yayınlarda bile böylesi ifadelere rastlamak gün geçtikte daha fazla rastlamak artık çok normal . Bunlar bir taraftan da bireylerin kadın/erkek karşıtlığından kurtarılmasını amaçlayan stratej ik itirazlardır. Bir albenileri olduğu doğrudur, ne de olsa biyoloj inin bazı durumlarda toplumsal eşitsizliği haklı çıkarmada kullanıldığı bir gerçektir. Çoğu akademisyen ve aktivist ırkın deri rengi dışında hiçbir biyoloj ik temeli olmayan toplumsal bir inşa olduğunu tereddütsüz kabul eder. Madem öyle, cinsiyet neden benzer bir muamele görmesin ? Cinsiyetin toplumsal bir inşa olduğu savı kimi zaman günümüzdeki kendini kimliklendirme arzusuna hitap eder. Suzanne Kessler'e göre toplumsal cin­ siyet [bu terim biyoloj ik cinsiyeti de kapsar] " sorumluluk ve yük demektir. " 13 Neden insanlar tüm bu kısıtlayıcı katego­ rilerden azade, canları neyi istiyorsa onu seçip olamasınlar? Böyle ifade edildiğinde, biyoloj ik/toplumsal cinsiyet ayrımının yeniden kurulmasını istediğiniz anda özgürlüklere karşıymış gibi algılanabilir ve anında tefe konabilirsiniz. Gerçi bu feminist savlarda daha geniş felsefi ve bilimsel gö­ rüşlere de yer veriliyor. Bunların bir kısmı bir önceki bölümde ele aldığım kuramlarla da benzerlik taşıyor. Bu feministlerin bazıları mutlak kesinliğin mantıksal standardını anımsatacak şeyler söylüyor. Başkaları ise postyapısalcılığın ve inşacılığın M. Rothblatt, The Apartheid of Sex: A Manifesto on the Freedom of Gender, New York: Crown Publishers, 1 995, s. 8 . 1 2 Age., s. xiii. ı.ı S. Kessler, Lessons (rom the Intersexed, New Brunswick, N.J . : Rutgers, 1 998, s. 1 32.

CtNSİYETİN ÜNTOLOJISI

merkezinde yer aldığını söylediğim nominalizmden izler taşı­ yor. Cinsiyet belirlemede kesinlik arayışına giriliyor, kesinlik elde edilemediğinde ise cinsiyetin bireysel bir şey olduğu ve doğuştan gelmediği, aksine kültür tarafından inşa edildiği çıkarımına varılıyor. Bu feministlerin bazıları herhangi bir ne­ densellik kurabilmek için tek bir kesin olgunun tespit edilmesi gerektiğini söylüyor. Bu ilke birçok açıdan kitabın başından beri irdelediğim hakim felsefi ve bilimsel zihniyeti yansıtır, ona meydan okumaz. Ö rneğin, bir sonraki bölümde göstereceğim üzere, bu feministler çevreyi kirleten sanayicilerin ve onları savunanların argümanlarını farkında olmadan tekrarlıyorlar. Çevreyi kirletenler genellikle çevreye verilen zararın nede­ nini tek bir kaynakta aramamız gerektiğini düşünürler. Bu ısrar örneğin birden fazla kimyasal maddenin neden olduğu kirliliğin etkisini ya da bu maddelerin kanser kadar görünür olmayan başka zararlarını kanıtlamayı neredeyse imkansız hale getirmektedir. Diyeceğim, bu feministler farklılıkları ve biyoloj ik değişkenliği tanıma arzusuyla hareket etseler de öne sürdükleri savlar hala kesinlikperest ana akım kuramcıların belirlediği bilimsel ölçütlere uymaktadır. Bu savlar revaçta olduğuna ve ciddi sonuçlar doğurduğuna göre, onları şöyle sıkı bir çözümlemeden geçirmek isterim. Tony Lawson, "ontolojik bağlılıklar nadiren ortaya çıkar" der. 14 Her felsefi iddianın bir ontoloj isi vardır ve ben de şimdi postyapısalcı ve inşacı feminizmin ontolojik önkabullerini mümkün olduğunca anlaşılır kılmaya çalışacağım. Epey bir etki yarattıkları için esas olarak Judith Butler'ın yazılarına odaklanacağım ama zaman zaman diğer akademisyenlere de yer vereceğim. Tıpkı Michel Foucault gibi Judith Butler da ara sıra hiçbir felsefi harekete bağlı olmadığını hatırlatır. Bir kuramcıyı bu şekilde tanımlamanın bir "kavram cambazlığı gösterisi" olduğunu ve bunun temelinde "kuramlar kendilerini 1 4 T. Lawson, " Feminism, Realism, and Universalism," Feminist Economics 5,

1 999, 26. 108

PosTYAPISALCI VE iNŞACI FEMiNiZM

demetler ya da örgütlü bütünlükler halinde sunarlar " diyen tartışmalı Hegelci varsayımın yattığını iddia eder. 1 5 Belki de Butler'a Kessler ve McKenna'nın feminist literatüre sunduk­ ları benzer bir katkıyı görmezden gelme hakkını veren şey de budur. Yine de Foucault incelememde olduğu gibi, kavramsal tahakküm suçlamalarının uykularımı kaçırmasına müsaade edecek değilim. Butler savunucularının zaman zaman epey asabi olduklarını bildiğim için iddialarımı ortaya koyarken ayrıntılı şerhler düşmem gerekecek. Yani Foucault, Goodman ve Quine üçlüsündeki göreciliğin, nominalizmin ve davranış­ çılığın Judith Butler'ın yazılarında nasıl yepyeni, ilginç ama benim açımdan son derece yetersiz biçimde bir araya geldiğini itinayla göstereceğim. Butler'ın yazılarında yer yer dile getir­ diği aksi yöndeki itirazlar, şimdi ortaya koyacağım kanıtların ağırlığı karşısında teslim bayrağı işlevi göremez, üzgünüm.

1 . Göreliliği Tarife Ne Hacet

Butler'ın cinsiyeti yapısökümü uğratan argümanındaki ilk seviye, dünyayı önce düşüncede ve dilde kurduğumuz, bunu yapmadan dünyanın hiçbir veçhesine erişemeyeceğimiz iddi­ asıdır. Butler şu retorik soruyu sorar: "Dil yalnızca madde­ selliği işaret edebilir mi yoksa aynı zamanda maddeselliğin tezahürünü sağlayan koşulun da bizzat kendisi midir ? " 16 Bu önerme dilin düşünce süreçlerimizi yönlendirdiğini ( ya da bizzat bu süreçlerin kendisi olduğunu) ve aslında dünya ile bizim onu idrakimiz arasında bir yerde durduğunu ifade eder. Kavramlarımız zaten daima anlam yüklü olan toplumsal hayata " maddesellik " kazandırır. Bu tez göze hiç yabancı gelmez çünkü Goodman'ın gerçekçilikdışılığını, Quine'ın ı.ı

J. Butler, "Contingent Foundations: Feminism and the Question of 'Postmoder­ nism,"' içinde J. Butler ve J. Scott (ed. ) Feminists Theorize the Political, New York: Routledge, 1 992, s. 5-6. 1• Butler, Bodies That Matter, s. 3 1 . 1 09

CiNSiYETİN ÜNTOLOJISI

ontolojik göreciliğini ve Foucault'nun "çoktan kodlanmış olan algımız" tartışmasını anımsatır. 1 7 Butler'a göre " madde daha en başından anlama batmış [tır] " . 1 8 20. yüzyıl felsefesinde oldukça sıradan bir gün . . . Butler'ın literatüre sunduğu eşsiz katkı ise bu savı biyoloj ik cinsiyet meselesine itinayla uygulamasıdır. Bir bebeğin doğ­ duğu andaki üreme organına bakarak cinsiyetlendirilmesine dikkat çeker. 1 9 Bebeği penise veya vaj inaya iliştirilmiş cinsi­ yet kategorileri dolayımı ile görürüz ve doğada kızlık yahut oğlanlık gibi şeyler olduğu sonucuna varırız. Bu "cinsiyetlen­ dirme " süreci kişinin tüm yaşamı boyunca sürer ve doğalmış gibi görünen sonuçlar doğurur. 20 Yukarıda belirttiğim gibi, Butler'a göre Beauvoir'dan bu yana feminizmin önemli bir bölümü cinsiyet ve toplumsal cinsiyet arasındaki ayrımı ka­ bul etmiş, cinsiyetin doğuştan geldiğini hiç sorgulamamıştır. " Beauvoir için cinsiyet kesinkes olgusaldır, toplumsal cinsiyet ise edinilmiştir; ona göre cinsiyet değiştirilemez bir şeyken -ya da o öyle olduğunu düşünür- toplumsal cinsiyet cinsiyetin değişken kültürel inşasıdır. " 2 1 Beauvoir'ın aksine Butler, kadınların ve erkeklerin bu cinsiyet kategorileri dışında var olamayacaklarını ve cinsiyeti maddi gerçekliğe dayandırmanın M. Foucault, The Order of Things: An Archaeology of the Human Sciences, New York: Vintage Books, 1 973, s. xxi. Butler, Bodies That Matter, s .10. Age., s. 7. Age., s . 8. Butler, Gender Trouble, s . 1 1 1 . Beauvoir'ın tezini bu şekilde genellemek haksızlık olabilir fakat kitabında istisnalar olduğunu söylememiz gerekir. The Second Sex'in daha başlarında üremenin cinsiyetsiz de yapılabileceği yahut bedenlerin hermafrodit olabileceğinden bahsedilir. Beauvoir şöyle der: [ Ü ] reme fenomenini bizzat varoluşun doğasındaki bir şey gibi görebiliriz. Fakat tam orada d urmalıyız. Türün devam etmesi cinsiyet farklılaşmasını zorunlu kılmaz. Doğru olmasına doğru ama bu farklılaşma var olanların bir özelliğidir, öyle ki varoluşun gerçekçi tanımların hepsinde bu farklılaşmadan söz edilir. Ama yine de ölümsüz bir erkek ve bedensiz akıl gibi tabirler hiçbir surette tasavvur edilemezdir, öte yandan eşeysiz üremenin mümkün olduğu yahut hermafrodit bir toplum hayal edebiliriz. S. de Beauvoir, The Second Sex, çev. H.M. Parshley, New York: Vintage Books, 1 9 89, s. 7. .

1 10

POSlYAPISALCI VE İN�ACI FEMiNiZM

belirli hiçbir yolunun olmadığını savunur. Foucault gibi o da " 'cinsiyet' ideal bir inşadır . . . . bedenin basit bir olgusu ya da statik hali değildir" der.22 Değer atfettiğimiz üreme organları ancak bizim yüklediğimiz kadarıyla anlam kazanırlar. Butler'ın bundan daha çok tartışma yaratan bir başka iddiası ise yaşadığımız dünyanın kısmen bu yorumlayıcı dola­ yımlarla biçimlendiği ya da inşa edildiği iddiasıdır: "Söylemin biçimlendirici olduğunu söylemek . . . aynı anda mevcut yapı­ nın daha gelişmiş bir biçimi olamayacak saf bir yapıya gönde­ rimde bulunmadığını söylemektir. " 2 3 "Kızlaştırma " eylemi, hayat boyu sürecek benzer yönergelere hazırlamak amacıyla bebeğe kültürel bir biçimin daaytılmasıdır.24 Foucault'nun suçlu akıl ve homoseksüellik tartışmasında ve Goodman'ın zümrüt bilmecesinde olduğu gibi, Butler da belirli sınıflandır­ maların belirli bir cinsel gerçekliği teşvik etme gücüne sahip olduğunu belirtir. Böylece, cinsiyetin bir hayli düzenlenmiş kültürel pratikleri, "hükmettiği bedenleri üretir. " 2 5 Butler' a göre, " 'cinsiyetin' düzenleyici normları performatif bir bi­ çimde bedenlerin maddeselliğini oluşturmaya ve özellikle de bedenin cinsiyetini maddeleştirmeye çalışır. " 26 Butler'ın vardığı sonuç ise şöyledir: kız ve oğlan çocukları " perfor­ matif" kavramlardır zira bireyler zamanla doğdukları anda kendilerine atanan cinsiyeti olurlar (ve bu hiç sonu gelmeyen bir süreçtir ) . Felsefi idealizme mesafeli durmaya çalışan Butler, dile tek başına dünyayı kurmak gibi bir güç isnat etmediğine okurlarını inandırabilmek için kılı kırk yarar. " [D]ilin bilfiil adlandırdığı şeyi var etmesini " sağla yan bu " söylemsel monizmden " ya da "dilbilimcilikten " kimi zaman Foucault'yu sorumlu tutar. 2 7 Butler, Bodies That Matter, s. 1 -2. Foucault aynı dili şurada kullanır: The History of Sexuality, Cilt 1, çev. R. Hurley, New York : Vintage Books, 1 990, s. 1 55 . " Butler, Bodies That Matter, s. 1 O. '4 Age., s. 7-8 . " Age. '" Age., s. 2. Age., s. 35, 1 92 . l 1 l

CtNSIYETİN ONTOLOJiSi

Butler'ın bune cevabı söylemin daima maddesel bir alana ihtiyaç duyduğu, dünyayı yoktan var etmediği şeklindedir:28 Eğer dil maddeselliğe karşıt değilse, maddeselliği de dil saye­ sinde doğrudan bir kimliğe indirgeyemeyiz. Bir yandan anlam­ landırma süreci her koşulda maddeseldir: göstergeler görsel, işitsel şekilde ve maddesel biçimlerde görünerek çalışırlar; fakat bu görünen şeyler ancak fenomenal olmayan ilişkiler sayesinde bir anlam ifade eder. Fenomenal olmayan ilişkiler ise anlamı bizzat örtük biçimde yapılandıran ve devam ettiren farklılaştırma ilişkileridir. llişkiler . . . bağıntı nesnelerini, ifade­ leri, fenomenal gösterenleri kurar ve talep eder.29 Butler'ın dili nasıl da tedbirli ve kasten tarafsız kullandığına bir bakın: ilişkiler bağıntı nesnelerini " kurar ve talep eder. " Okurları " söylemsel bir monist" olmadığına inandırabilmesi için Butler'ın dile zamansal bir öncelik tanımaması gerekir. Fakat anlamın yalnızca fenomenal olmayan ilişkiler yoluyla oluşturulabileceği konusunda gayet nettir. Şeyler başka şeylere dilin dallı budaklı ağları sayesinde başı ve sonu olmayan bir şekilde bağlandıkları için bir " anlam ifade ederler" . Butler'ın maddeselliğe dair açıkça söyleyebileceği en fazla, maddeselli­ ğin "dil içinde ve dile yönelik bir talep, harekete geçiren, neden olan [ve] açıklanmayı bekleyen bir 'ki' edatıdır" .3 0 Butler'ın bu sözleri doğaüstünün kıyılarında dolanır, haliyle pek ay­ dınlatıcı değildir. Aynca, arada bir tam tersi istikamette gösterişli retorik açılımlar yapsa da Butler, etkili söylemlerin bir tür toplumsal gücü arkasına alması gerektiğini hatırlatır. Şöyle der: [Performativite] her türlü eylemin söylemsel bir etki yarata­ bileceği anlamına gelmez . . . Yani, "performativiteyi" gönüllü ve rastgele yapılan tercihler olarak alırsak, söylemin ağızdan

18

II2

Age., Age., Age.,

s. s. s.

1 07. 68. 67.

PosTI APISALCI VE İNŞACI FEMİNİZM

çıkanı var etme gücünü söylemin ve özellikle de normların tarihselliğinden aldığı gerçeğini ıskalarız. 31 Performativite bir süreçtir; tek bir ifadede vuku bulamaz. 3 2 " Ben bir karınca yiyenim" diyemem ve bunun bedenimde bir etki yaratmasını bekleyemem kuşkusuz. Ya da birileri birkaç stratejik ifadeyle cinsiyet eşitsizliğini öylece ortadan kaldıracak değildir. " Kızlaştırma " nın belirli bir versiyonunun başarılı olma nedeni, doğalmış gibi gösterilen ve sürekli pekiştirilen tarihsel ve toplumsal normlara gömülü olmasıdır. Söylemin bir şeyi var etme gücünü açıklamak için sıklıkla genel hukukun oluşum süreci örnek verilir. Adli kararlar işe yararlar çünkü çok eskiye uzanan sayısız emsale dayanırlar. Bir hükmün açıklanmasında yargıca faillik atfedebiliriz fakat Butler gibi postyapısalcılar " niyet" kavramını değerlendi­ rirken toplumsal gömülmüşlük olgusundan ve dolayısıyla kanunun menşeinin kesinkes tespit edilemeyeceği gerçeğinden yola çıkılması gerektiğini vurgular. Butler, söylemin ancak " otoritenin geleneklerini " aynen "alıntıladığı " anda iktidar sahibi olacağının altını çizer. 33 Bu idealizmin ta kendisi de­ ğilse, o halde burada hala yaratılışçılığın izleri var demektir. Sonuçta bu geleneklerin kökenleriyle ilgili tahminde bulunmak kesinlikle yasaktır. Zamanın puslu katmanlarında hayali bir toplum sözleşmesi imzaladıysanız orası başka tabii. Buna karşın, küçük kız örneğinin bize anlatacağı başka şey­ ler de var. Butler'ın temel savı şudur: Elimizde neredeyse (ama asla tamamen değil) ham veriler olsa bile bile kızın cinsiyet özellikleri ancak bir oğlanın cinsiyet özellikleriyle kurdukları ilişki üzerinden anlam kazanır. Vaj ina kız demektir çünkü penis oğlan demektir ya da tam tersi. Yukarıda da dediği gibi, Butler bu ilişkinin maddesel yahut " fenomenal " olmadığını iddia eder. Butler'a göre, bu denli özsel olan şey tam da bu maddesel olmayan ilişki olduğu için kendinde şeylerin, yani ıı

Age., Age., Age.,

s. s. s.

1 8 7. 12. 13. 1 13

CINSIYETIN ONTOLOJiSi

kızların ve erkeklerin, doğuştan getirdikleri bir anlamları var­ dır demek doğru olmaz. "Kız" ve "erkek" idealarının kültürde kız ya da erkek olmanın tanımıyla ilişkilendirilen her türlü şeyle bağlantısı vardır. Bu idealar sözcüklerle ifade edilirler; ne var ki gerçek sonuçlar doğururlar ve fenomenlerden bir anlam ifade etmelerini beklerler. Kessler ve McKenna, bundan 25 sene önce, benzer sonuç­ lara kendi tasarladıkları bir deney sayesinde varmışlardı. Bu deneyde katılımcılara cinsiyet özelliklerinin çeşitli kombinas­ yonlarını sergileyen insan çizimleri gösterildi . Örneğin, birisi uzun saçlı, geniş kalçalı ve penisliyken, bir diğeri kısa saçlı, memeli ve penisliydi. 34 Katılımcılara görseldeki kişilerin dişi mi yoksa erkek mi olduğu soruluyordu. Sonuçlar oldukça il­ ginçti. Her ne kadar deney belirli cinsiyet ipuçlarını eşit oranda göstermeye dikkat etmiş olsa da görseldeki kişilerin erkek olduğunu düşünenlerin sayısı dişi olduğunu düşünenlerden daha fazla çıktı.35 Bir kişiye erkek cinsiyetini atamak için penis daima yeterliydi. Öte yandan, penisi olmayan erkeksi birisinin de genellikle yine erkek olduğuna kanaat getiriliyordu. Ne var ki katılımcıların gördükleri tasvirlere hiç düşünmeden anında dişi cinsiyet atayabilmeleri için tek bir cinsiyet özelliğinden daha fazlasına ihtiyaçları vardı . Katılımcılara görseldeki ki­ şinin vaj inası olduğu söylendiğinde bile, şayet görselde er­ kekliğe dair başka herhangi bir işaret varsa, vajinanın varlığı katılımcıların bu kişiyi dişi olarak atamalarına yetmiyordu. Kessler ve McKenna'nın vardıkları sonuç şu oldu: " Erkek olmak bir şeye 'sahip olmak' demektir, kadın olmaksa o şeye " sahip olmamak " demektir. " 36 Demek ki üreme organlarının anlamını belirleyen ilişki varlık ve yokluk ilişkisidir. Bu ikili sistem, kadını ve erkeği çepeçevre saran, biyolojiyle neredeyse hiç ilgisi olmayan inançlar ve pratikler yelpazesine göbekten bağlıdır. Başkalarının üreme organlarını nadiren çıplak gö14 Kessler ve McKenna, Gender, s. 1 45-6 .

Age., s. 1 49. '" Age., s. 1 5 3 .

POSTYAPISALCI VE iNŞACI FEMiNiZM

rebildiğimiz düşünülürse işler çok daha karmaşık bir hal alır. Üreme organlarının varlığına veya yokluğuna bu organlarla ilgisi olmayan, üzerinde mutabakata varılmış sayısız işarete bakarak karar veririz. Kessler ve McKenna bunlara " kültürel üreme organları " der37 ve " penisler tek başlarına bir hiçtir " diye de şakayla ekler.38 Bu feministlerin önemli bir tez ürettiklerine şüphe yok. Erkeklik ve dişilik arasındaki bağlantılara dair kültürel an­ layışımız, üreme organı gibi doğal görünen bir şeyi bile nasıl yorumlayacağımızı etkiler. Butler anlamın bu ilişkisel yönünü Foucault'da bulamıyorsa şayet, bir de Quine'e bakmasını öneririm. Quine empirizme teslim olup benzerlikleri ve fark­ lılıkları saptama yetimizin bir bilim yahut bilgi dalı için elzem bir başlangıç noktası olduğunu savunuyordu. Butler benzerlik ve farklılık saptama yetisi hakkında Quine kadar net konuş­ masa da " maddeselliğin" dünyada bir etkisi olduğunu kabul eder. Fakat Quine bile hemen çark eder ve minimalist episte­ moloj isinin yalnızca bir kuram olduğunu okurlara hatırlatır. Bununla da kalmaz, duyularla elde ettiğimiz verilerden oluşan dilbilimsel yapının, verilerin içeriğini eksiksiz saptayamayaca­ ğımız kadar karmaşık bir hale geldiğini vurgular. Ayrıca, biz dili "yarattığımız " için ( hem de her kültürde farklı bir tane yaratıyoruz), onun etrafımızdaki dünyayı mucizevi şekilde yansıtmasını nasıl bekleyebiliriz ki ? " Nesneleri kuramsal buluyorum"39 der Quine, " bir şeyin ne olduğunu onun başka şeylerden nasıl ayrıldığını bilmeden bilemeyiz. "40 Butler'ın savına göre dilde ve kültürde ortaya çıkan ilişkiler birbirine bağladıkları şeylerin anlamlarını da belirlerler. Butler da Qu-

Age., s. 1 53-5 . Age., s. 1 54 . .ı9 W.V.O. Quine, "Things and Their Place in Theories," içinde P.K. Moser ve J.D. Trout (ed.) Contemporary Materialism, New York: Routledge, 1 995, s. 205. 40 W.V.O. Quine, " Ontological Relativity , " içinde Ontological Relativity and Other Essays, New York: Columbia University Press, 1 969, s. 54. "

115

CiNSiYETiN ÜNTOLOJISI

ine da neredeyse aynı şeyi söylüyor. Ama tabii Quine göreci bir felsefe ürettiğini seve seve kabul etmişti. Butler kendini "dilbilimcilik "ten ayrı tutmak için özellikle Foucault'nun yazılarından aldığı, başka bir ilke daha benim­ ser. Foucault'yu kategorilerin ve kimliklerin oluşumunda toplumsal ötekileştirmeninpayını görmezden gelmekle eleş­ tirir. Bir kategorinin oluşması için içeriğinin diğer her şeyden bir şekilde ayrılması gerektiğini söyler. Bazı kişiler mecburen belirli bir tanıma uygun düşmeyecekler yahut Butler'ın diliyle konuşursak, " maddeselleşmeye direnç " göstereceklerdir.4 1 Ona göre, kategorinin toplumsal önemi ve toplumda de­ ğişkenlik gösteren güç ilişkilerine bağlı olarak, söz konusu kategorilere uygun düşmeyen ögeler ötekileştirilecekti r ya da neredeyse görünmez kılınacaktır. Yine retorik bir soru sorar: Foucault'nun söylem ve maddeselliği birbiri üzerinden anlama

çabası, sadece söylemsel an laş ı l ı rlı k ekonomilerinden nelerin ha l ihazı rda dış l a ndığı n ı değil, aynı zamanda bu ekonomilerin kendi kendine yetebilen sistemler gibi işle ye b ilmes i için bura­ lardan nelerin dışl anmas ı gerektiğini de açıklayamıyor mu ?42 Butler'a sorarsanız, atfedici kategoriler oluşturulduğunda, bazı kişiler mecburen bu kategorilerin kapsamı dışında kalacak ve bu dışlanmanın somut toplumsal sonuçlarına katlanmak zorunda kalacaktır. Örneğin kızlar oğlanlara göre daha sık hor görülürken, kolayca sınıflandırılamayan bebekler cinsiyet işine çomak sokarlar. Butler, bu bebekler doğduğunda doğum odasına istisnasız sessizlik çöktüğünü söyler. Anlatılanlara bakılırsa, haksız da değildir. Butler için bu dünyada cinsiyet temelinde sınıflandırılamadığımız sürece herhangi bir şey olabilmemiz mümkün değildir. Bebeğe tam olarak bireyliğini kazandıran şey "Tebrikler, bir kızınız/oğlunuz oldu ! " cümlesidir.43 Cin­ siyet kimliği belirsiz bir bebek "gerçek " kızlar ve oğlanlarla 4 1 Butler, Bodies That Matter, 42 Age.

Age., 116

s.

s.

35.

7. Fikir Foucault'ya aittir; bkz. History ol Sexuality, Cilt 1,

s.

155-6.

POSTY APISALCI VE İNŞACI FEMiNiZM

birebir aynı şekilde oluşturulamaz. Bu bebek ve büyüdüğünde dönüşeceği yetişkin, dışlanma ve farklılıkla ya da mükemmel bir kız veya oğlan olamamakla damgalanacaktır.44 Belirsiz cinsiyete sahip bir birey, kültürel açıdan kafaları karıştırır ve bu ötekiliğin sonuçlarını bizzat yaşar. Fakat Butler'ın savı cinsi ötekileştirmenin teşhisinden de fazlasıdır. Bu kuram, söz konusu dışlamayı yaratan asli gücün dilin kendisi olduğunu söyler. Foucault'nun dediği gibi, her şey yaratıldı yaratılmasına ama eşit yaratılmadı. Buna rağ­ men Butler, bu " direngen " bebeklere veya ötekileştiren diğer bireylere söylemdışı bir statü verilmesini azimle reddeder. Bu ötekilerin " maddesellik " leri olsa da bundan daha açıkça tanımlanamazlar. Böylesi bir müsamaha, bazı bireylerin sa­ hici ve dolayımsız bir doğallığa erişimi olduğunu iddia etmek gibi bir şeydir. Monique Wittig'in çalışmasına atıfla Butler, toplumsal normlara gösterilen direncin kültürdışı nedenleri olabileceği görüşünü eleştirir. Wittig, lezbiyenlerin cinsiyet ve cinsellik kategorilerinden kaçabildiğini, dolayısıyla artık kadın olmadıklarını savunur.45 Bunun sonucunda, lezbiyenlerin öteki konumları onlara toplumu eleştirmelerine izin veren ayrıcalıklı bir bakış açısı sunar. Butler'ın buna yanıtı, dışla­ nan bireylerin diğer bireylerden daha farklı kurulduğudur: " lezbiyen cinselliği de öteki cinsellik tarzları gibi bir inşadır. "46 Psikanalizme sıcak bakan diğer kuramcılarsa insanların do­ ğuştan biseksüel olduklarını söylerler. Butler bu yaklaşımı da benzer nedenlerden reddeder. Ona göre biseksüellik daha ziyade "reddedilen ve imkansız olarak tanımlanan somut bir kültürel ihtimaldir. "47 Freud'un biraz aklı olsaydı, biseksüel­ lik yahut insana dair herhangi bir evrensel nitelik hakkında bir iddiada bulunmaması gerektiğini bilirdi .48 O halde, herhangi 44 Butler, Gender Trouble, s. 1 05 . 4 1 Age. , s. 1 1 1-28. 46 Age. , s . 1 24. Age., s. 77. 48 J. Butler, "Antigone's Claim," Konferans, University of Toronto, 15 Nisan 1 99 8 . 1 17

CiNSİYETiN ÜNTOLOJISI

bir kategorinin "ötekisi" , baskın toplumsal gruptan biraz daha farklı bir yöntemle de olsa kurulmaya devam eder. Butler bu konuda üstü kapalı da olsa Kant'ın kendinde şeyinin Hegelci eleştirisini yardıma çağırır sanki. Kant'a göre insanlar dünyayı empirik deneyimlerin, sezginin a priori bi­ çimlerinin (uzay ve zaman) ve anlama yetisinin kategorilerinin ( nedensellik gibi) bir bileşimi vasıtasıyla algılar.49 Sahip ola­ cağımız bilgi ancak bu biçimler ve duyularımıza ulaşan veri miktarıyla sınırlı olacaktır. Kant, gerçekten de bilinmeyen özlerin yani kendinde şeylerin var olduğunu ve bunların insan bilgisinin sınırlarının ötesinde yer al dığını va rs a ya r. Şö yl e der: Dış nesneler adını ve rdiğimiz şeyler, insan duyusallığının, yani onun cisimleşmiş hali olan uzayın tasarımlarından başka bir şey değildir. Duyusallığın gerçek bağıntısı, yani kendinde şey, bu tasarımlar vasıtasıyla bilinmez, bilinemez ve deneyim sırasında buna i lişki n hiçbir soru da sorulamaz. 50

Kant'a göre "duyusallığımızın kaynağını " asla bilemeyeceğiz çünkü duyusallık bir şeyleri bilebilmek için kullanmamız gereken bir yetidir.5 1 Hegel'in Kant'a bu konuda yanıtı şudur: bilginin bir sı­ nırı olduğunu söylemek bile hiç bilmediğin bir şey hakkında konuşma çabasıdır. " Sınır denen şeyin ne anlama geldiğine dikkatlice bakarsak, kendi içinde bir çelişki barındırdığını görürüz " der.5 2 Hegel bilginin mutlak bir ötesi olmadığını çünkü söz konusu öteyi ancak düşünce ve dil bağlamında tasavvur edebileceğimizi söyler. " Demem o ki sınırı hemen oracıktaki oluşun dışında var olan bir şey gibi değerlendi­ remeyiz; o daha ziyade, tüm bu oluşun tam içinden geçer.53

49 1.

Kant, Critique of Pure Reason, çev. N.K. Smith, Londra: Macmillan, 1 933,

1. Transcendental Doctrine of Elements, Bölüm 1 , § 1 , s. 65-7. Age., Bölüm 1, Kısım 1, §3, s. 74. Age., Bölüm 2, Kısım 1, Kitap il, Ekler, s. 287.

G.W.F. Hegel, Logic, çev. W. Wallace, Oxford: Oxford University Press, 1 975, § 92, s. 1 36. Age. 1 18

PosTY APISALCI VE İNŞACI FEMİNİZM

Böylece, " kendinde şey " neyi bildiğimizi bilmemize etki eder ve bu ikisini birbirinden ayrı düşünmek mümkün değildir. Bir an için Butler'ın Kant'ın düşünce ve dünya arasındaki bağlantıya getirdiği ikici çözümden etkileneceğini ve onun a priori biçimlerin yerine a posteriori dili koyacağını düşüne­ bilirsiniz ama yanılırsınız. Elbette inşacıların ve postyapısal­ cıların çalışmalarında zaman zaman Yeni Kantçı bir çerçeve benimsedikleri söylenebilir. Yine de Butler, tıpkı Hegel gibi, bilme yetimizin ötesine uzanan bir alandan bahsedilmesini çelişkili bulur.H Bu basitçe " biz" ve "onlar" ayrımı veya cinsel farklılığın kültürün dışında yer alması da olsa bir sınır çeki­ lebilmesi hu sınırın öteki tarafıyla ilgili bir şeylerin bilinmesi ge r ek tiği imasını taşır. Butler tek rar H e ge l'in savına döner: Söylemin inşa ettiği bir "dışarı " vardır fakat bu mutlak bir "dışarı " değildir, söylemin sınırlarını aşan yahut bu sınır­ lara zıt giden ontoloj ik bir oradalıktır. Bu, oluşturucu bir "dışarı "dır; ancak -ve mümkünse- söz konusu söyleme ilişkin olarak, bu söylemin en ince sınırında ve bu ince sınırın ta kendisi olarak düşünülebilir. 55

O halde bir sınır veya ana hat belirlemek, bir şeyleri kendi­ liğinden bu sınırın öteki tarafında konumlandırır. Butler'ın amacı açısından en önemli olansa sınır koymanın yadsınamaz biçimde siyasi bir eylem olduğudur. Butler'ın şu ana kadarki savlarına bakılırsa, " Erkek ile dişi kategorileri kültürden önce gelir " dediğimizde, kültürün etkileri için bir ana hat veya sınır belirlemiş oluyoruz. Ne yaparsak yapalım erkek ile dişi gerçekliğini değiştiremeyiz demiş oluyoruz bir bakı­ ma. Elbette bir yandan da bu gerçekliklerin en derin yapısını anlayabileceğimizi söylemiş oluyoruz. Butler'a göreyse hu mantıksal bir hatadır. Butler ayrıca beklenmedik bir şey de yapar. Söylemin dı­ şında maddesel veya doğuştan gelen herhangi bir gerçeklik 14

Butler, Bodies That Matter, Age., s. 8 .

s.

67-8 .

ı r9

CiNSiYETiN ÜNTOLOJISI

olduğunu iddia ettiğimizde, bu gerçekliğin ne olduğunu bilme ihtimalini reddettiğimizi söyler. "Dilin dışında bir maddesellik olduğunu ve bu maddeselliğin ontolojik açıdan dilden farklı olduğunu iddia etmek, dilin söz konusu radikal ötekilik alanını ifade edebilme veya bu alana karşılık gelme ihtimalini azım­ samaktır" der.56 Butler'ın savlarının Hegelci kökleri burada daha belirgin biçimde kendini gösterir çünkü bu saptamalar tam olarak Hegel'in Kant'ın kendinde şey mefhumuna yö­ nelttiği eleştirilerdir. Elbette Butler bu savı Hegel'in yapmaya niyetlendiği gibi " Mutlak Bilgi " fikrine dayandırmıyor. Ama yine de kullandığı dilin Hegel'in dilini anıştırması bir nebze de olsa şaşırtıcıdır. Butler dilin ve dünyanın ontolojik açıdan birbirinden farklı olduğunu kabul etmez çünkü iki yapının da tümüyle birbiri üstüne bindiğini düşünür. Söylemdışı dünyaya ilişkin kesin bir şeyler söylemeyi ısrarla reddeder. Bunun tek istisnası bedenin "dil içinde ve dile yönelik bir talep" olduğu yönündeki şüpheli iddiasıdır. Bu bütünselliğe bakılırsa, dili bir şeylerin "karşılığı olarak" kullanmak şöyle dursun, bir şeyleri " ifade etmede " nasıl kullanabileceğimizi bile anlamak güçtür. Böylece Butler, kendi konumunu Foucault'nun tüm in­ sanların söylemsel açıdan birebir aynı şekilde oluşturuldu­ ğunu iddia eden sözde dilbilimciliğinden ve Hegel'den aldığı yardımla, herhangi bir kişinin veya şeyin bir şekilde kültür­ dışı bir konuma sahip olabileceğini iddia eden kuramcıların konumundan ayırmaya çalışır. Gelgelelim ben Butler'ın gö­ reciliğin genel taarruzunu savuşturabildiğinden hala emin değilim. Göreciliğin sadece tek bir tanımı varmış ve madde­ selliğe yeterince muğlak göndermelerde bulunursa bu taar­ ruzu yeterince çürütebilirmiş gibi konuşuyor. Oysa Butler'ın şeyler arasındaki ilişkinin daima " fenomenal olmayan" bir ilişki olduğu ve tüm gözlemlerin baştan sona kapsayıcı bir dil sistemi içerisinde bağlama oturtulduğu görüşü, Quine'ın göreciliğin temel taşıdır. Kanımca 20. yüzyıl felsefesinin en " Age., 1 20

s.

68.

Posn APISALCI VE iNŞACI FEMiNiZM

büyük hatası " fenomenal olmayan " etiketini savuşturmak için nesneler arasındaki bağlantıların aradaki zincirler kadar görünür kılınması gerektiğini gösterebilmek adına dili ön plana çıkarmasıdır. Gerçekçilik diğerlerine olduğu gibi bu görüşe de esasında katılmaz. Empirik düzlemde göremiyor olsak bile, bireyler ilke şeyler arasındaki ilişkiler genelde epey gerçektirler. Yalnız bunu tartışabilmek için biraz daha bek­ lemem gerekiyor. Gerçekçilerin çürütmesini Altıncı Bölüme saklıyorum.

2. Nominalist Feminizm

Butler biyoloj ik cinsiyet üzerine daha fazla odaklandığı tartış­ malarında, görecilikle nominalizmi neredeyse bire bir Fouca­ ult, hatta daha da ilginçtir ki Goodman usulüyle harmanlar. Tartışmamın bu kısmına eğilmeden önce cinsiyet farklılaşması bilimine kısaca değinmek istiyorum. Birçoğumuz temel yak­ laşımları ve kavramları biliyor olsak da tartışmamızın kalanı açısından hafızayı tazelemek ve yeni gelişmeleri öğrenmek faydalı olacaktır. 57 Cinsiyet farklılaşmasın ın henüz tam anlaşılamayan, adeta karmaşık bir çağlayan veya ağ gibi perde perde açılan bir­ takım aşamaları vardır. Literatürde tanımlar açısından bir Cinsiyet gelişimi üzerine genel bir bakış için faydalandığım kaynaklar: (daha spesifik bir bulgu söz konusu olduğunda çalışmalar ayrıca alıntılanmıştır): j.D. Wilson, F.W. George, ve j.E. Griffin, "The Hormona! Control of Sexual Development," Science 2 1 1 , 1 9 8 1 , 1 278-84; J. W. Gordon ve F.H. Ruddle, "Mammalian Gonadal Determination and Gametogenesis," Science 2 1 1 , 1 9 8 1 , 1265-7 1 ; E.M. Eicher ve L.L. Washburn, " Genetic Control of Primary Sex Determination in Mice, " Annual Review of Genetics 20, 1 986, 327-60; C.M. Haqq ve P.K. Donahoe, "Regulation of Sexual Dimorphism in Mammals," Physiological Reviews 78, 1 998, 1 -33; B.C. Morrish ve A.H. Sinclair, "Vertebrate Sex Determination: Many Means to an End," Reproduction 1 24, 2002, 447-57; D.T. MacLaughlin ve P.K. Donahoe, "Sex Determination and Differentiation," New England]ourna/ of Medicine 350, 2004, 367-78; ve J. Brennan ve B. Capel, " üne Tissue, Two Fates: Molecular Genetic Events that Underlie Testis Versus Ovary Development," Nature Reviews 5, 2004, 509-2 1 . I21

CiNSiYETiN ÜNTOLOJ ISI

standart olmasa da cinsiyet belirlenimi gonad dokularının başlangıçtaki gelişimini, cinsiyet farklılaşması ise penis, meni kesesi, prostat, vajina, klitoris, yumurta kanalları, rahim ağzı ve benzeri sonradan gelişen fenotipik5 8 cinsiyet özelliklerini ifade eder. Bir embriyonun kromozom yapısı rahme düştüğü anda belirleniyor. Cinsiyet belirlenimi tamamen fetüste ger­ çekleşiyor; sürecin büyük bölümü de genetiğin kontrolünde ilerliyor.59 Cinsiyet farklılaşması ise ekseriyetle hormonların etkisi altında gerçekleşiyor ama bu sürece kromozomlar ve çevre de etki edebiliyor. Cinsiyet farklılaşmasının iki temel aşaması var: Birincisi gonad dokularının gelişmeye başla­ masından sonraki aşamadır; ikincisi ise ergenlik dönemidir. Dediğim gibi, kişinin genetik yapısı rahme düştüğü anda belirleniyor. Bu ilk andan itibaren embriyoda 22 çift otozomal veya cinsiyet belirlemeyen kromozomla birlikte genellikle bir çift XX veya XY cinsiyet kromozomu bulunacaktır. Embriyo­ nun her bir hücresi bu kromozomları taşır. Rahme düştükten sonraki birkaç hafta boyunca, genetik şifresi ne olursa olsun embriyonun durumu " iki potansiyellidir" , yani cinsiyet anla­ mında ayırt edici özellikleri hala tam gelişmemiştir ve erkek ya da dişi olma potansiyeli eşittir.60 Bazıları bunun evrim

18

Genotip organizmanın genetik yapısıdır; fenotip ise bunun dışında kalan hemen her şeydir, yani gözle görülür tüm özelliklerin toplandığı kümedir. " Ursula Mittwoch, olağandışı koşullar altında çevresel etkenlerin hakiki hermaf­ roditizmin etiyolojisinde (yumurtalık ve testis dokusunun aynı vücutta bulunması durumu) rol oynayabileceğini iddia eder. Bunun, sürüngen anne ve babalarımızın cinsiyet belirleniminde sıcaklığın oynadığı rolün bir kanlıntısı olabileceğini söyler. Ne var ki Mittwoch hala ısrarla altını çizer: " [b] unun, cinsiyet kromozomları tarafından belirlenen normal cinsiyet farklılaşması açısından kayda değer bir anlamı yoktur . " Bkz. Mittwoch, " Genetics of Sex Determination: Exceptions that Prove the Rule," Molecular Genetics and Metabolism 7 1 , 2000, 407. '0 Ursula Mittwoch, ayrıca, embriyonun bu iki ihtimalli aşamadan geçtiği var­ sayımına da karşı çıkar. Erkek embriyolarının metabolizma hızlarının testis belirleniminden önce bile daha yüksek olduğunu ve genel kanıdan farklı olarak bu artmış metabolik hızın cinsiyet belirleniminde ve farklılaşmasında daha büyük bir rol oynayabileceğini söyler. Bkz. "The Elusive Action of Sex-Determining Genes: Mitochondria to the Rescue?," fournal of Theoretical Biology 228, 2004, 359-6 5 . 1 22

PosTY APISALCI VE İNŞACI FEMiNiZM

sürecinde androjen ya da hermafrodit canlılar olduğumuz zamandan kalma bir özellik olduğunu söyler.61 Canlının uğradığı mutasyonlar veya dış müdahaleler erkek veya dişi olma ihtimallerinden birini tamamen ortadan kaldırabilir. Bu aşamada henüz yeterince gelişmemiş, görece nötr olan embriyonun gonad dokuları ya testislere ya da yumurtalıklara dönüşür. Çoğu durumda XY kromozomlularda testis, XX kromozomlularda ise yumurtalık gelişir. Genelde Y kromo­ zomunun varlığı testislerin büyüme sürecini başlatmak için yeterlidir. Dolayısıyla, örneğin her ne kadar nadir görülse de XXXXY kromozom yapısına sahip bir birey erkek fenotipinde olacaktır. Şimdiyse birçok bilim insanı, Y kromozomu üzerin­ deki SR Y diye bilinen tek bir genin erkek cinsiyet gelişimini başlatmaktan sorumlu olduğunu düşünüyor.62 Araştırma bulguları bu gene sahip olmayan fetüslerde dişi gonad do­ kularının geliştiğini ortaya koyuyor. Yıllardır araştırmacılar dişi cinsiyet gelişiminin kendiliğinden oluştuğunu, yani dişinin varsayılan cinsiyet olduğunu söylediler. Haliyle, gerçek işlevi henüz keşfedilmemişken bile SRY genine "testis belirleyici " , hatta "cinsiyet belirleyici " etken deniliyordu. Hiç kimse dişi gonad dokularının gelişimini başlatan süreci araştırmaya niyetli değildi. Ne olursa olsun, gonad dokularının gelişimi cinsiyet farklı­ laşmasını daha da tetikler. Her embriyoda Müller ve Wolff adı verilen iki tip kanal bulunur. Dişi embriyolarda Wolff kanalı baskılanır ve Müller kanalı rahme, fallop tüplerine ve saire

62

U. Mittwoch, "Males, Females and Hermaphrodites," Annals of Human Genetics 50, 1 986, 1 03-2 1 . J. Gubbay, J. Collignon, P . Koopman, B . Capel, A . Economou, A . Munsterberg, N. Vivian, P. Goodfellow, ve R. Lovell-Badge, "A Gene Mapping to the Sex­ Determining Region of the Mouse Y Chromosome is a Member of a Novel Family of Embryonically Expressed Genes," Nature 346, 1 990, 245-50; ve A.H. Sinclair, P. Berta, M.S. Palmer, J.R. Hawkins, B.L. Griffiths, M .J. Smith, J.W. Foster, A.M. Frischauf, R. Lovell-Badge, ve P.N. Goodfellow, " A Gene from the Human Sex-Determining Region Encodes a Protein with Homology to a Conserved DNA-Binding Motif, " Nature 346, 1 990, 240-4. 1 23

C1NSİYETİN ÜNTOLOJISI

dönüşür. Erkek bebeklerde ise Müller kanalı kaybolur, yerine Wolff kanalı sperm kanalına, sperm kesesine ve saire dönüşür. Alfred Jost bu konuyla ilgili bir dizi ünlü deney yaptı. Buna göre, tavşanların gonad dokuları cinsiyet farklılaşmasından hemen önce ameliyatla alındığında, kromozom yapıları ne olursa olsun tavşanların her defasında rahimli, vaj inalı, fallop tüplü bir dişi fenotipi geliştiriyorlardı. Bu sonuç, dişi cinsiye­ tinin memeli dünyasında varsayılan cinsiyet olduğu algısını perçinledi. Erkeği üreten cinsiyet farklılaşmasının oluşabil­ mesi için gonad dokularında bir " fazlalık " olması gerektiği düşünüldü yine. 63 Araştırma sonuçları, bir noktadan sonra DHT (dihidrotestosteron) hormonuna dönüşen testosteron ve A M H (Anti-Müllerian Hormonu ) da dahil birçok hormonun bu süreçte önemli rol oynadığını vurguluyor. Bu hormonlar olmadan, genellikle, östrojenik dölyatağıyla birlikte dişi cin­ siyet farklılaşması meydana gelecektir. Son araştırmalar hormonların cinsiyete özgü ve cinsiyet bakımından nötr davranışlarda ne kadar rol oynadıkları­ nı gösteriyor. Örneğin, INSL-3 ( insülin benzeri hormon-3 ) erkeklerde testislerin batından aşağı inmesine neden olur, dişilerde ise yaşamın ilerleyen döneminde yumurta seçilimini başlatır. Erkeklerde testosteronun bir bölümü östrojenin bir türevi olan östradiole dönüşür ve bu da beynin gelişimini etkiler. Östrojen her iki cinsiyet için de o kadar hayati öneme sahiptir ki nadiren hatalı sentezlenir.64 En fazla, reseptörleri aşırı hassas olduğundan östrojeni "taklik eden " ve cinsiyet farklılaşmasına müdahale eden tehlikeli kimyasalları da ala­ bilir. Uzun zamandır bu işin tek sorumlusunun hormonlar olduğunun düşünülmesine rağmen kromozomların da cinsiyet

A. Jost, " Recherches sur la differenciation sexuelle de l'embryon de la pin,"

Archives Anatomie Microscopique & Morphologie Experimentale 36, 1 947, 2 713 1 5; ve A. Jost, " A New Look at the Mechanisms Controlling Sex Differentiation in Mammals, " Johns Hopkins Medical fournal 1 30, 1 972, 3 8-53 . 04 P.C. White, " Genetic Diseases of Steroid Metabolism, " Vitamins and Hormones 49, 1 994, 1 3 1-95. 1 24

PosTYAPISALCI VE İNŞACI FEMiNiZM

farklılaşmasını etkilediğini gösteren bazı bulgular mevcuttur. Örneğin, farelerin orta beyninden alınan XY kültürleri aynı bölgeden alınan XX kültürlerinden daha fazla dopamin nö­ ronu içeriyor. Yine de kromozomların bu sürece etkisi hor­ monlar tarafından belirleniyor olabilir veya cinsiyet fenotipi üzerindeki etkileri uzun soluklu olmayabilir.65 Cinsiyet farklılaşmasının ikinci önemli aşaması ergenliktir. Bu süreçte hipotalamusta sinirsel ve hormona! komutların verildiği bölüm (çocukluk çağında oldukça düşük fakat yine de azımsanmayacak seviyede işleyen bölüm) tekrar harekete geçer. Her iki cinsiyet de büyüme hormonu östradiol ve diğer büyüme etkenleri say� sinde gelişim patlaması yaşar ve vücut ağırlığında artış olur. Kızlarda yumurtlama ve regl, erkeklerde ise sperm üretimi ve ejakülasyon başladığında tam doğurganlı­ ğa erişilmiş olur. Kızlarda yumurtalıkların östrojen salgılaması sonucu memeler gelişirken, böbreküstü bezi korteksinin ve yumurtalıkların androjen hormonu salgılamasıyla da kasıkta ve koltuk altında kıllanma olur. Oğlanlarda ise testosteronun etkisiyle kasık, yüz ve beden kıllanması gerçekleşir, penis ve testisler büyür ve kaslar gelişir. Cinsiyete özgü başka birtakım değişiklikler de yaşanır: Örneğin kızlarda vajina ve rahim gelişir, erkeklerde ses kalınlaşır ve her iki cinsiyette de yağ ve ter bezleri büyür. Cinsiyet belirlenimi ve farklılaşması hiçbir zaman kusursuz olmaz; erkek/dişi kavramlarında çeşitlenmeler görüldüğü olur. Erkek ve dişi gonad dokularının bir karışımı veya iki üreme organı bir arada görülebilir. Örneğin, erkekte idrar yolu ağzının penis başında değil de penis başının alt kısmında yer aldığı hipospadias adlı bir bozukluk66 ya da testislerden birinin batından aşağı inemediği, yumurtalık torbasında kal65

A.P. Arnold, J. Xu, W. Grisham, X. Chen, Y.H. Kim, ve Y. Itoh, " Minire-view: Sex Chromosomes and Brain Sexual Differentiation," Endocrinology 145, 2004, 1 05 7-62. " L.J. Paulozzi, J.D. Erickson, ve R.J. Jackson, " Hypospadias Trends in Two US Surveillance Systems," Pediatrics 1 00(5), 1 997, 8 3 1 -4.

CiNSiYETiN ÜNTOLOJISl