137 40 9MB
Turkish Pages 755 [789] Year 2012
2328 1 ALFA 1 TARiH 1 12
Büyük Deniz
DAVID ABUlAFlA Cambridge Üniversitesi'nde Akdeniz Tarihi Profesörü olan David Abulafıa'nın diğer eserleri arasında Frede rick II ve The Discovery of Mankind bulunuyor. İngiliz
Akademisi'nde daimi üye olmanın yanı sıra Acade mia Europaea üyesidir ve 2003'te İtalya ve Akdeniz tarihi
üzerine
eserleri
nedeniyle
"Commendatore
dell'Ordine della Stella della solidarieti italiana" ile onurlandırılrnıştır.
GÜL ÇAGALI GÜ VEN 1982'de Ankara Üniversitesi İletişim Fakültesi'ni bitir di ve ardından Boğaziçi Üniversitesi'nde tarih yüksek lisansı yaptı. Çeşitli dergi ve gazetelerde muhabir ola rak görev aldı. Cumhuriyet gazetesinde Çeviri Servisi Şefi (1993-94) Aksoy Yayıncılık'ta editör (1997-98) olarak çalıştı. Tarih, edebiyat, felsefe ve medyaiiletişim gibi değişik alanlarda çok sayıda çevirisi olan Güven'in önemli çevirinden bazıları: V irginia Aksan, Kuşatılmış Bir imparatorluk-Osmanlı Harpleri 1700-1780 (2011, İş
Kültür Yayınları), Suraiya Faroqhi, Osmanlı Dünyasında Üretmek, Pazarlamak, Yaşamak (2008,YKY ), Suraiya Fa
roqhi, Hacılar ve Sultanlar 1517-1638 (2008, Tarih Vakfi Yurt Yayınları), Erik Jan Zürcher, Terakkiperver Cum huriyet Fırkası 1924-1925 (2003, İletişim Yayınları),
Elizabeth A. Zachariadou, Osmanlı Beyfiği 1300-1389 (1997, Tarih Vakfı Yurt Yayınları).
Biiyük Deniz,Akdeniz'de İnsanlık Tarihi David Abulajia
© 2012,ALFA Basım Yayım Dağıtım San. ve Tic. Ltd. Şti .
The Great Sea,A Human History of the Mediterranean
Çeviriye temel alınan metin: 2011,Allen Lane © 2011, David Abulafıa İngilizce dilindeki ilk baskı, Penguin Books Ltd. tarafindan İngiltere'de yapılmıştır. Kitabın Türkçe yayın hakları Onk Ajans aracılığıyla Alfa Basım Yayım Dağıtım San. ve Tic. Ltd. Şti.'ne aittir. Tanıtım amacıyla, kaynak göstermek şartıyla yapılacak kısa alıntılar dışında hiçbir yöntenıle çoğaltılamaz.
Yayıncı ve Genel Yayın Yönetmeni M. Faruk Bayrak Genel
Müdür Ved at Bayrak
Yayın Yönetmeni Mustafa Küpüşoğlu Dizi Editörü Hülya Hatipoğlu Redaksiyon Volkan Atmaca Kapak Tasarımı Gökhan Burhan Grafik Uygulama Kamuran Ok Kapak Görseli Akrotiri'den bir fresk (National Archaeological Museum Athens).
ISBN 978-605-106-472-7 1. Basım: Haziran 2012
Alfa Basım Yayım Dağıtım San. ve Tic. Ltd. Şti.
Ticarethane Sokak No: 53 34110 Cağaloğlu İstanbul Tel: (212) 511 53 03 Faks: (212) 519 33 00 www.alfakitap.com - info@ alf akitap.com Sertifika No: 10905 Baskı ve Cilt Melisa Matbaacılık Tel: (212) 674 97 23 Faks: (212) 674 97 29 Sertifıka No: 12088
••
••
BU YUK
DENiZ Akdeniz'de İnsanlık Tarihi
DAVID ABUlAFlA
Çeviren Gül Çağalı Güven
ALFA'
1
TARil-l
a la memoria de mis antecessores
IÇINDEKILER
Görsel Malzeme Listesi
7
Çevriyazım ve Tarihierne Sistemi
ll
Önsöz
13
Giriş: Bir Deniz ki, Adlan Sürüsüne Bereket
19
1 . Bölüm: BİRİNCİ AKDENİZ, İ Ö 22000 - İ Ö 1 000 I
Tecrit ve Uzak Tııtulma, İÖ 22000-İÖ 3000
31
II
Bakır ve Bronz, İÖ 3000-İÖ 1 500
43
III
Tüccarlar ve Kahramanlar, İÖ 1 500-İÖ 1 250
57
IV
Deniz Halklan ve Kara Halklan, İÖ 1 250-İÖ 1 1 00
71
I
Mor Tüccarlan, İÖ 1 000-İÖ 700
II
Odysseus'un Mirasçılan, İÖ 800-İÖ 550
III
Tirenlilerin Zaferi, İÖ 800-İÖ 400
1 29
IV
Hesperidlerin Bahçesi'ne Doğru, İÖ 1000-İÖ 400
1 49
2 . Bölüm: İKİNCİ AKDENİZ, t ö 1000 - İ S 600
91 ll l
V
Talassokrasiler, İÖ 550-İÖ 400
163
VI
Akdeniz'in Deniz Feneri, İÖ 350-İÖ 1 00
181
VII
uKartaca Yok Edilmeli", İÖ 400-İÖ 146
VIII uBizim Deniz", İÖ 1 46-İS 1 50
1 99 225
IX
Eski ve Yeni inançlar, İS 1 -450
247
X
Dağılma, 400-600
263
3. Bölüm: ÜÇÜNCÜ AKDENİZ, 600 - 1 350 I
Akdeniz'in Dip Noktaları, 600-900
II
Hıristiyan ve İslam Alemleri Arasındaki
279
IV
Sınırların Aşılması, 900 - 1 050
297
Büyük Deniz-Değişim, 1000- 1 100
311
"Tanrı'nın Bahşedeceği Kazanç", 1 1 00- 1200
327
V
Deniz Güzergahları, 1 160- 1 1 85
345
VI
imparatorlukların Yükselişi ve Çöküşü, 1 1 30- 1 260
361
III
VII Tüccarlar, Paralı Askerler ve Misyonerler, 1 220- 1 300
379
VIII Serrata- Kapanış, 1 2 9 1 - 1 350
401
4. Bölüm: DÖRDÜNCÜ AKDENİZ, 1 350 - 1 830 I
Sözde Roma imparatorları, 1 350- 1480
42 1
II
IV
Batı'daki Dönüşümler, 1 3 9 1 - 1 500
443
III
Kutsal İttifaklar ve Şeytani ittifaklar, 1 500- 1 550
465
Akdeniz: Beyaz Deniz İçin Yapılan Savaş, 1 550- 1571
483
V
Akdeniz'deki Türedi Tüccarlar, 1 57 1 - 1650
509
VI
Çaresizlik İçindeki Diasporalar, 1 560- 1 700
529
VII ötekilerin Yüreklendirilmesi, 1650- 1 780
547
VIII Rus Prizmasından Bakış, 1 760- 1 805
565
IX
Dayılar, Beyler ve Paşalar, 1 800- 1 830
585
I
İkisi Daima Buluşacak, 1 830- 1 900
II
Yunan ve GayriYunan, 1 830- 1920
625
III
Osmanlı Huruçu, 1 900- 1 9 1 8
637
IV
Dört Buçuk Şehrin Hikayesi, 1 900- 1950
649
V
Yeniden Mare Nostrum, 1 9 1 8 - 1 945
669
VI
Parçalanmış Bir Akdeniz, 1 945- 1 990
5. Bölüm: BEŞİNCİ AKDENİZ, 1 830 - 20 1 0
VII Son Akdeniz, 1 950-201 O
607
683 699
Sonuç: Denizi Aşmak
713
Ek Kaynakça
721
Dizin
725
GÖRSEL MALZEME LiSTESi ı.
Mnajdra, Malta (akg-images/Rainer Hackenberg)
2.
"Uyuyan Hanım" (Ulusal Arkeoloji Müzesi, Valletta, Malta. Fotoğraf:
3.
Kyklad figürü, y. İÖ 2700, Yunan özel koleksiyonu (Heini Schneerbeli/
4.
Kadın başı, Erken Kyklad II Dönemi, y. İÖ 2700-2400 (Louvre Müzesi,
5.
Knossos'tan ahtapot desenli vazo, y. İÖ 1 500 (Heraklion Arkeoloji
akg-images/Erich Lessing) The Bridgeman Art Library) Paris. Fotoğraf: Griaudon/The Bridgeman Art Library) Müzesi, Girit, Yunanistan. Fotoğraf: Bemard C ox/The Bridgeman Art Library) 6.
Fresk, y. İÖ 1 420, Firavunun veziri Rekhmire'nin mezanndan, Yukan
7.
Akrotiri freski, Thera, İÖ 1 6. yüzyıl (akg-images/Erich Lessing)
Mısır (Mary Evahs/Interfoto) 8.
Mykene'den altın ölüm maskı, y. İÖ 1 500 (Ulusal Arkeoloji Müzesi, Atina. Fotoğraf: akg-images/Erich Lessing)
9.
Erken Filistin dönemine ait lahitten kil yüz, Beth Şean [Ar. Beysanl. Kuzey İsrail (İsrail Müzesi [IDAM), Kudüs. Fotoğraf: akg-images/Erich Lessing)
1 0. İÖ 1 2 . yüzyıl Savaşçı Vazosu, Mykenai (Ulusal Arkeoloji Müzesi, Atina. Fotoğraf: akg-images) l l.
Yukan Mısır'daki Madinat Habu tapınağından friz (akg-images/Erich Lessing)
1 2. Fenike kitabesi, Nora, Kuzey Sardinya (Roger-Viollet/Topfoto) 13.
Stel, Kartaca, y. İÖ 400 (Roger Wood/Corbis)
14.
Bir Fenike gemi modeli (Ulusal Arkeoloji Müzesi, Beyrut. Fotoğraf: Philippe Maillard/akg-images)
1 5 . Fenike gümüş sikkesi (Ulusal Arkeoloji Müzesi, Beyrut. Fotoğraf: Philippe Maillard/akg-images)
7
B Ü Y Ü K D E NIZ
1 6. Veii yakınlannda bulunan Chigi Vazosu, y. tö 650 (Museo Nazionale di Villa Giulia, Roma. Fotoğraf: akg-images/Nimatallah) 17. As ur kraliyet sarayının bronz kapılanndan panel, B alawat [B et lavat), y. İÖ 9. yüzyıl (Louvre Müzesi, Paris. Fotoğraf: akg-images/Erich
Lessing) 1 8. Dionysos krater'i, tö 6. yüzyıl sonu (Staatliche Antikensammlung & Glypothek, Münih. Fotoğraf: akg-images) 1 9. Tarquinia'dan fresk, tö 6. yüzyıl s onu (akg-images/Nimatallah) 20.
Marsiliana abecedarium, Etruria, iö 7. yüzyıl (Floransa Arkeoloji Müzesi. Fotoğraf: akg-images/Oronoz)
2 1 . Altın tablet, Pyrgoi, tö 6. yüzyıl sonu (Museo Nazionale di Villa Giulia, Roma. Fotoğraf: akg-images/Nimatallah) 22. Estrüsk to lg ası (The Trustees of the British Museum) 23. Orolo Kulesi, Sardinya (akg-images/Rainer Hackenberg) 24. S ard bronz tekne, y. tö 600 (Museo Archeologico Nazionale, Cagliari. Fotoğraf: akg-images/Electra) 25. Periandros büstü (Vatikan Müzesi) 26. Büyük İskender büstü (Print Collector/Heritage-Images/Imagestate) 27.
"Dama de Elche" (ullstein bild - United Archives)
28.
Serapis büstü (akg-images/ullstein bild)
29. Kartaca Melkart sikkesi (The Trustees of the British Museum) 30. Bronz Neron sikkesi (The Trustees of the British Museum) 3 1 . Cleopatra sikkesi (The Trustees of the British Museum. Fotoğraf: akg images/Erich Lessing) 32.
Ostia'daki !imanın tamamlanması nedeniyle basılan Neron sikkesi (The Trustees of the British Museum)
33.
Roma quinquireme rölyefi, Praeneste, şimdi Palestrina (akg-images/ Peter C onnolly)
34. Napoli yakınında, muhtemelen Puteoli liman freski (Museo Nazionale Archeologico, Napoli. Fotoğraf: akg-images/Erich Lessing) 35. Classis'te Bizans filosunun 6. yüzyıla ait mozaiği, Sant'Apollinare bazilikasından, Ravenna (akg-images/Cameraphoto) 36.
Ostia'daki sinagogdan korniş, 2. yüzyıl (Fotoğraf: Setreset/Wikimedia
37.
O stia'daki sinagogdan kitabe (akg-images)
Commons) 38.
Pala d'Oro'dan panel, San Marco Bazilikası, Venedik (akg-images/ Cameraphoto)
39. Amalfi'den bir görünüm, 1 885 (Archiv für Kunst und Geschichte, Berlin. Fotoğraf: akg-images) 40. Mayorka bacino 'su (Mus eo Nazionale di San Matteo, Piza) 4 1 . Han el-Umdan, Akkıi, İsrail (Fotoğraf: Ariel Palmon/Wikimedia Commons) 42. Venedik quadriga 'sı (Mimmo Jodice/CORBIS) 43.
Ortaçağ sonu haritası, idrisi'den sonra (Wikimedia Commons)
44. Mayorka portolan haritası, 14. yüzyıl başı (British Library)
B
45.
1 229'da Mayorka kentinin zaptım gösteren duvar resmi (Museo de Catalunya, Barselona. Fotoğraf: akg-images/Bildarchiv Steffens)
46. Aigues-Mortes, Camargue, Fransa (Fotoğraf: Bertrand Rieger/Hemis/ Corbis) 47. Cenova, Hartmann-Schedel'in 1 493 Nuremberg Chronicle'da betimlendiği haliyle (Cambridge Gonville and Caius Başkan ve Daimi Üyelerinin izniyle) 48. Dubrovnik (Fotoğraf: Jonathan Blair /Corbis) 49. Manises kasesi (Victoria and Albert Museum, Londra) 50. Adak olarak sunulan kargo gemisi maketi , y. 1420 (Denizcilik Müzesi, Ratterdaml 5 1 . Valensiya Borsa binası (Fotoğraf: Felivet/Wikimedia Commons) 52. Deniz Konsolosluğu nun erken bir elyazma nüshası (Albüm/Oronoz/ '
akg-images) 53. Fatih Sultan Mehmed'in portresi, Gentile Beliini (akg-images/Erich Lessing) 54. Rodos Savaşı'nın Fransız minyatürü (detay) (Granger Koleksiyonu, New York) 55. B arbaros Hayreddin'in portresi. 1 540, Nakkaş Haydar Reis (Topkapı Sarayı Müzesi, İstanbul/The B ridgeman Art Library) 56. Andrea Doria'nın portresi (Palazzo Bianco, Cenova. Fotoğraf: akg images/Electra) 57. İspanyollann Goleta zaptım gösteren resim (akg-images/Erich Lessing) 58. Morisco1ann kovulması, 1 6 1 3 , Pere üromig ve Francisco Peralta (ullstein bil d - Aisa) 59.
1 66 1 'de Türklere karşı Venediklilerin deniz zaferi, Venedik ekolünden anonim bir ressam (Museo Correr, Venedik. Fotoğraf: akg-images/ Erich Lessing)
60. Mah6n taarruzu, 1 756, anonim bir Fransız ressam (Musee de la Marine, Paris. Fotoğraf: akg-images/Erich Lessing) 6 1 . Amiral Byng'in idamı, y. 1 760, İngiliz ekolü (National Maritime Museum, Greenwich, Londra) 62. Amiral Fyodor Uşakov'un portresi, anonim bir 19. yüzyıl ressamı (Merkezi Deniz Müzesi, Sen Petersburg. Fotoğraf: akg-images/RIA Novosti) 63. Amiral Samuel Hood'un portresi, 1 784, James Northcote (National Maritime Museum, Londra/The B ridgeman Art Library) 64. Ferdinan d von Hompesch'in portresi, Antani o Xuereb (atfedilir) , B aşkanlık S arayı, Vallettaa (Malta) (Fotoğraf ve izin: Heritage Malta) 65. Stephen Decatur'un portresi, y. 1 8 14, Thomas Sully (Atwater Kent Museum of Philadelphia/Historical Society of Pennsylvania Collection'ın izniyle/The Bridgeman Art Library) 66.
Port Said, 1880 (Wikimedia Commons)
67. Lloyd nhtımı, Trieste, y. 1890 (adoc-photos)
9
BÜYÜK D E N IZ
68. Büyük Meydan veya Mehmet Ali Meydanı, İskenderiye, y. 1 9 1 5 (Werner Forman Arşivi/Musees Royaux, B rüksel!Heritage-Images/lmagestate) 69. Libya'da İtalyan işgali, 1 9 1 1 (akg-images) 70. Mers el-Kebir'de demirli Fransız savaş gemilerine taarruz, Ekim 1 940 (Fotoğraf: Bettmann/Corbis) 7 1 . Sicilya'ya çıkartma yapan İngiliz askerleri, 1 943 (lmperial War Museum, Londra, A 1 79 1 8) 72. Yahudi mültecileri taşıyan gemi, Hayfa, 1947 (akg-images/ Israelimages) 73. Charles de Gaulle Cezayir'de, 1 958 (akg-images/Erich Lessing) 74. Plaj manzarası, Lloret de Mar (Frank Lukasseck/Corbis) 75. İspanyol toprağına ayak basmaya çalışan yasadışı Afrikalı göçmenler (EFE/J. Ragel) s. 663 Falastin gazetesinden bir çizgi bant, 1 936 (Mark Levine, Overthrowing Geography [Kaliforniya, 2005))
10
Ç E V R İ YA Z I M V E TA R İ H L E M E S İ S T E M İ Çevriyazım, böylesine uzun bir dönemi kapsayan bir kitapta tam bir kabustur ve bu bağlamda tutarlılık olanaksızdır. Ben aslına uygunluk ile anlaşılıdığı bağdaştırmaya çalıştım. Yunanca isimlerde, Aiskhylos'ta ol duğu gibi, alternatifi uzman olmayanlar açısından anlaşılmaz olmadıkça, yer yer absürtlüğe varacak şekilde uzun zamandır kullanılan Latinceleş tirilmiş biçimleri reddettim. Nitekim, Herodatas ve Sophokles'i ve büyük Bizans hanedam Komninos'u, çoğu zaman tanındığı adıyla Comnenus'a tercih ettim. Antik dönemin Thessaloniki'si Osmanlı Selanik'ine ve ardın dan günümüz Thessaloniki'sine dönüşürken Epidamnos, Dyrrhachion, Dyrrachium, Durazzo, Durres hepsi de farklı dönemlerde Arnavutluk'ta ki aynı yerin adları oldu; yazmakta olduğum dönemde yaygın olan ismi kullanmayı yeğledim. İbranice, Türkçe ve Arapça isimlerde benzer sorun lar doğdu. Hırvatistan ve Karadağ kıyısı boyunca isimlerin Slav kullanım biçimlerini yeğledim, zira şu anda bunlar genel kullanımda, bu yüzden Raguza'dan çok Dubrovnik'i kullandım ama (sakinleri için kullanılan bu kadar hoş bir sözcükten yoksun olarak) sakinlerini "Raguzalılar" [RAGU SANS) olarak tanımlamayı tercih ettim. Bir diğer tartışmalı konu, Hz. İsa'nın doğuşunu tarihin başlangıcı sa yan İÖ ve İS kısaltmalarının (BC ve AD, ya da günümüz kullanımıyla BCE ve CE, hatta Joseph Needham'ın önerdiği gibi sadece bir "-" ve "+" şeklin de) kullanımıdır. Tastamam aynı tarihleri verdiklerine göre, bu çeşitlerne lerin ne gibi bir fayda sağlayacağından emin olamıyorum; İsa 'dan Once ve
Anno Damini [Tanrımızın Yılı) terimlerinden rahatsızlık duyanlar bence "BCE" ve "CE" gibi farklı bir sözcük öbeğini kabul etmekte elbette özgür dür.
ll
ÖNSÖZ "Akdeniz tarihi" her anlama gelebilir. Bu kitap Akdeniz'in çevresinde ki topraklann tarihi olmaktan çok bir Akdeniz tarihidir; daha b elirgin söylemek gerekirse, bu denizi aşan ve kıyılanndaki limanlarda ve ada lannda yaşayan insanların tarihi. Bu tema Akdeniz'in ticari, kültürel ve hatta (Romalılar döneminde) siyasal düzlemlerde, değişen derecelerde tek bir bölge halinde eklemlenmiş hale geldiği süreçler kadar, bu eklemlen me süreçlerinin kimi zaman ister savaşlar ister veba salgınlarıyla olsun, dönem belirledim: tö 1 200 ertesinde yani Troya'nın çöktüğü söylenen dö
nasıl şiddetli bir dağılınayla sonuçlandığıdır. Tüm bunlar için beş ayrı
nem civarında yaşanan kargaşadan doğan Birinci Akdeniz; yaklaşık ts 500'e dek ayakta kalan İkinci Akdeniz; yavaş yavaş doğan ve ardından Ka ra Ölüm ( 1 347) çağında büyük bir kriz yaşayan Üçüncü Akdeniz; Atıantik Okyanusu'nun gittikçe artan rekabeti ve Atlantik devletlerinin ha.kimiyeti ile mücadele etmek zorunda kalan, yaklaşık 1 869'da Süveyş Kanalı'nın a çılış dönemiyle sona eren Dördüncü Akdeniz; 20. yüzyılın ikinci yarısında Hint Okyanusu'na açılan bir geçide dönüşen ve şaşırtıcı bir kimlik kaza nan Beşinci Akdeniz. Benim "Akdeniz"im, başından sonuna denizin kendi yüzeyinden, kıyı lanndan ve adalanndan, özellikle de onu aşmakta ana çıkış ve varış nok talarını oluşturan liman kentlerinden oluşuyor. Akdeniz tarihinin büyük öncüsü Fernand Braudel'in, kimi zaman Akdeniz ötesindeki yerleri de ku şatan tanımından daha dar bir kapsam bu; ne var ki Braudel'in ve daha sonra onu izleyenierin çoğunun Akdeniz' i, suyla dolu bir havzayla birlikte kıyı çizgisinin çok ötesine uzanan bir kara parçasıydı ve Akdeniz'i zeytin
ıJ
BÜYÜK DENIZ
yetiştiriciliğiyle veya bu denize dökülen ırmak vadileriyle tanımlamaya yönelik bir eğilim bugün de devam ediyor. Buysa, genellikle Akdeniz ti caretinin temel mallan olan gıda malzemeleri ve hammaddeleri üreten, genelde yerleşik olan geleneksel toplulukları incelemek gerektiği anla mına geldiği gibi, bunun yanı sıra, denizin yanına bile gitmemiş, gerçek anlamda kara halklarını da kapsama alanına almak demektir. Hinteriand -orada meydana gelen olaylar, oradan kaynaklanan veya geçen ürünler kuşkusuz göz ardı edilemez ama bu kitap, ayaklarını adamakıllı denize sokan, daha da önemlisi sularında seyreden, bazı örneklerde kültürler arası ticarete, dine dayalı ve diğer fikir hareketlerine veya en az bunlar kadar önemli olarak, deniz güzergahları hakimiyetine yönelik deniz sa vaşlarına doğrudan katılanlara odaklanıyor. Kapsarnın daraltılmasından sonra bile fazlasıyla hacimli olan bir ki taba neyin dahil edilip neyin dışarıda bırakılması gerektiği konusunda, kaçınılmaz olarak, çok zorlu seçimler yapmak gerekti. Olması gerektiğin den fazla "belki", "ola ki", "bir ihtimal" ve "muhtemelen" sözcükleri kul lanıldı; özellikle erken dönem Akdeniz hakkındaki ifadelerin çok büyük bölümünün okuru belirsizlikler sisine daldırma pahasına bu niteliği taşı dığı söylenebilir. Benim niyetim, ne kadar ilginç bile olsa, Akdeniz'in uçla rı hakkında bir mikro tarihler dizisi yazmaktan çok, Akdeniz'in tamamını veya büyük bölümünü dönüşüme uğratmış halkları, süreçleri ve olayları betimlemek; bu nedenle Kartaca'nın kuruluşu, Dubrovnik'in [Raguza] do ğuşu, Berberi corsair'lerin etkisi veya Süveyş Kanalı'nın inşası gibi uzun vadede önemli olarak gördüğüm olgulara yoğunlaşıyorum. Dinsel etkile şimler geniş kapsamlı ele alınmayı gerektirdiğinden, en başta da Hıristi yanlar ve Müslümanlar arasındaki çatışmalara çok yer ayrıldı ama bunun yanı sıra ortaçağ başı ve yeniçağ başındaki önde gelen rolleri nedeniyle Yahudiler de yakın ilgiyi hak ediyor. Modern çağlara olabildiğince çabuk ulaşabilmek amacıyla daha uzak geçmişi hızla geçen şu piramit tarzı ki taplardan birini yazmak istemediğim için, bir kez klasik antikçağa ulaş tıktan sonra her bir yüzyıla kabaca eşit ağırlık verdim; fakat bölümlerle ilişkili tarihler son derece takribi nitelikte ve ayrı bölümler kimi zaman Akdeniz'in farklı uçlarındaki olayları aynı anda ele alıyor. Bugün bildiğimiz Akdeniz antikçağda Fenikeliler, Yunanlar ve Etrüsk ler, ortaçağda Cenevizler, Venedikliler ve Katalanlar, 1 800 öncesi yüzyıl larda Felemenk, İngiliz ve Rus donanmaları tarafından şekillendirildi; aslına bakılırsa, 1 500'den sonra ve kesinlikle 1 850'den sonra Akdeniz'in daha geniş dünya olayları ve ticaretindeki öneminin gitgide azaldığı id diası belirli bir haklılık .ı;ı.ayı taşıyor. Bölümlerin çoğunda, daha kapsamlı Akdeniz gelişmelerini en iyi izah edebileeeğime inandığım -Troya, Korint-
14
ÖN SÖZ
hos, İskenderiye, Aınalfi, Selanik vb- bir iki yere odaklandım; fakat vurgu hep onların Akdeniz boyunca uzanan bağlantıianna ve bu etkileşimleri gerçekleştiren veya deneyimleyen insanlardan bazılarına oldu. Bu yakla şımın bir sonucu, bazı okurların beklentisinin aksine, balık ve balıkçılar hakkında daha az şey söylemekti. Ç oğu balık, zamanını deniz yüzeyinin altında geçirir ve b alıkçılar da bir limandan yola koyularak (çoğu zaman ana limanlarından belirli bir mesafedekil aviarını yapıp üslerine dönme eğilimindedir. Suyun öteki yakasında, genelde başka halklar veya kültür lerle temas kurınalarını sağlayacak bir varış noktaları yoktur. Evlerine götürdükleri balıklar tuzlama veya salarnura hatta güçlü çeşnili bir sos olarak işlemlerden geçirilmiş olabilir. Dolayısıyla bu kitapta balık ve ba lıkçılardan çok, bu ürünleri yurtdışına götüren tüccarlara değiniliyor; ta ze balık çok sıklıkla denizcilerin başlıca beslenme kaynağı olmuş olmalı. Gerçi, samimi olmak gerekirse, veriler çok yetersizdir; benim dikkatim Akdeniz'in yüzeyinin altında olanlara ancak 20. yüzyıl başında denizaltı savaşının başlamasıyla çevriliyor. Umudum bu kitabı eline alanların onu okumaktan benim yazarken aldığım kadar zevk alabilmeleri. Beni bunu yapmaya davet etmeleri ve ardından eksik etmedikleri coşkulu yüreklendinneleri nedeniyle Penguin Books'tan Stuart Proffitt'e ve A.M. Heath'teki temsilcim Bill Hamilton'a 've ayrıca yüreklendinneleri nedeniyle New York'taki Amerikalı yayıncım Oxford University Press'ten Peter Ginna ve Tim Bent'e gönül borçluyum. Kitapta sözünü ettiğim yerlere yaptığım veya yeniden yaptığım ziyaret lerden aldığım özel keyiften söz etmeden geçemeyeceğim. Akdeniz ve ötesinde bir dizi ev sahibinin konukseverliğinden yararlandım: Cebeli tarık Müzesi'nden Clive ve Geraldine Finlayson her zaman kucak açtılar ve yalnız Cebelitarık'ı tekrar ziyaret etmekle kalmayıp Boğaz'ın karşısı na geçmeme de yardımcı oldular; Charles Dalli, Dominic Fenech, Malta Üniversitesi Tarih Bölümü'nden meslektaşları, İngiliz Yüksek Komiseri ve British Council'den Bayan Areher ve Ronnie Micallef Malta'da emsal siz birer ev sahibi oldular; Tunus'taki Malta Setiresi Vicki-Ann Cremona beni Tunus ve Mehdiye'de olağanüstü şekilde ağırladı; konukseverliğiyle haklı bir ün kazanmış olan Mohamed Awad, İskenderiye hakkında göz lerimi açtı; Edhem Eldem İstanbul'un (ve İskenderiye'nin) bilinmez kö şelerini ortaya serdi; Dubrovnik'teki Hırvat Tarih Enstitüsü'nden Relja Seferovic orada, Karadağ'da (Herceg Novi ve Kotor'da) ve Bosna-Hersek'te (Trebinje'de) bana inanılmaz ölçüde yardımcı oldu; Eduard Mira ortaçağ Valensiya'sı hakkındaki bilgisini benimle yerinde paylaştı; Olivetta Sche na merhum dostum, seçkin Akdeniz tarihçisi Marco Tangheroni'yi anmak için Cagliari'ye davet ederek, bana antik Nora'yı ziyaret etme fırsatı ver-
15
BÜYÜK DENIZ
di; daha da uzakta Helsinki Üniversitesi Tarih Bölümü ve Fin Dışişleri Bakanlığı, sık sık "Kuzey'in C ebelitank'ı" olarak anılan bir kentte beni Akdeniz tarihine ilişkin görüşlerimi açıklamaya davet etti; Francesca Tri vellato bana Livorno hakkındaki kusursuz araştırmasını yayımıanmadan önce okuma fırsatı verdi. Roger Moorhouse, izinin bulunması çoğunlukla zor olan, kitaba uygun çok sayıda görseli tanımladı. Karım Anna benimle birlikte Yafa, Neve Tzedek, Telaviv, Mehdiye ile Kıbrıs'ın büyük bölümü nü keşfetti. Anna ayrıca, halihazırda ortaçağ Akdeniz'i hakkındaki kitap lada dolu bir evde antik ve modern Akdeniz üzerine gitgide büyüyen bir kitap dağına tahammül etti. Kızlarım Bianca ve Rosa, Akdeniz'in çeşitli köşelerine yaptığım yolculuklarda harika yol arkadaşlığı yaptılar ve beni Morisco'lar" ve Barselona Süreci gibi çeşitlilik arz eden konu başlıkları hakkındaki malzemelerle tanıştırdılar. Bunun yanı sıra, "Akdeniz tarihi nasıl yazılmalı?" üzerine kafa yorar ken yaptığım konuşmalara son derece olumlu tepkiler veren C ambridge, St. Andrews, Durham, Sheffield, Valetta ve Frankufurt-am-Main'daki din leyicilerime derin şükran duyuyorum. Cambridge'de başkalarıyla birlikte, C olin ve Jane Renfrew, Paul C artledge, John Patterson, Alex Mullen, Ric hard Duncan-Jones, William O'Reilly, Hubertus Jahn ve David Reynolds kaynakça ve diğer tavsiyelerini benden esirgemezken, Roger Dawe da
Odysseia üzerine muhteşem tercüme ve tefsirinin bir nüshasını vermek nezaketini gösterdi. Charles Stanton ilk kopyayı okudu ve bir dizi noktada hatalarımı düzeltti; söylemeye bile gerek yok ki, geri kalan hatalar bana aittir. Alyssa Bandow, fikirlerimi berraklaştırmama yardımı olacak şekil de, büyük bir coşkuyla benimle antik ekonomi hakkında uzun uzadıya tar tışmalara girdi. Araştırmacıya fikirlerini çok büyük bir çeşitlilik gösteren disiplinlerden kişilerle tartışma fırsatı vermekte hiçbir kuruluş Cambrid ge ve Oxford'daki kolejlerle boy ölçüşemez ve yalnız C aius'taki tarih pro fesörleriyle kalmayıp Paul Binski, John C asey, Ruth Scurr, NoiH Sugimura ve (yakın geçmişte) Colin Burrow gibi, metin üzerine yorumlanna çok de ğer verdiğim Victoria B ateman ve Güney Kıbrıs civarındaki rehberliğiyle muazzam yardımlarda bulunan meslektaşlarıının gösterdiği coşkuya olan gönül borcumu ne kadar dile getirsem azdır. Klasikler Kütüphanesi'nin yanı sıra Mark Statham'dan ve Gonville and C aius College Kütüphane si çalışanlarından, ihtiyaçlarıının karşılanması konusunda özellikle cö mert yardımlar gördüm. Taslağı hazırlamanın son aşamalannda -Vezüv olmayan- bir yanardağ patlamasında kendimi Napoli'de sıkışıp kalmış bulduğum zaman, Francesco Senatore ile hoşsohbet meslektaşları (AlesMorisco (tsp.) 1 Mourisco (Port.): tspanya ve Portekiz'de Müslüman ike:ıı sonradan Hıristiyan olan Mağribi kökeniilere verilen ad (ç.n.)
ıs
ÖN SÖZ
sandra Perricioli, Teresa d'Urso, Allesandra Coen ve daha pek çokları), "II. Federico Üniversitesi"nde bir ofisi kullanmaını sağlamak da dahil, muh teşem bir konukseverlik gösterdiler ve keyifli sohbetlerini esirgemediler. Gökyüzü aydınlandıktan kısa süre sonra, Katherine Fleming'in nezaketi sayesinde New York Üniversitesi'nin Floransa'daki yerleşkesi Villa La Pi etra'daki bir toplantıda bu kitabın temalarını tartışma fırsatı buldum ve çok da faydasını gördüm. "Son Düşünceler"imi de, Haziran 201 0'da Na talie Zernon Davis'e verilen Holberg Ödülü'nü kutlamak üzere Bergen'de yapılan bir sempozyumun her daim nazik düzenleyicilerinden gelen bir davet üzerine Norveç'te geliştirdim. Bu kitap, yüzyıllar boyunca Akdeniz üzerinde yolculuklar yapan ata larımın anısına ithaf edildi: Kastilya'dan Kutsal Topraklar'daki Safed'e, Tiberias'a ve aralıklarla İzmir'e; derken büyükbabamla bir kez daha Tiberias'tan batıya ve ondan sonra büyükannemle yeniden Akdeniz ü zerinden Tiberias'a geri dönen atalarıma; aynı zamanda Kastilya'daki Maqueda'dan Safed'e ulaşan atam Jacob Berab'a ve Livorno, İtalya'nın her yanındaki çeşitli Abulafia, Abolaffio ve Bolaffi soyadını taşıyan tüm kandaşlarıma. Bu kitabın başlığı Akdeniz'in -insanların gözlerini ona di kerek okudukları bir şükran duasında geçen- İbranice adından alındı: "Ne mutlu sana, Tanrı'nın Oğlu, Büyük Deniz'i yapan Evren'in Hükümdarı." David Abulafla C ambridge, 1 5 Kasım 2 0 1 0
ı7
GİRİŞ
BİR DENİZ Kİ, A D L A RI S Ü R Ü S Ü N E B E R E K E T
İngilizcede ve Latin dillerinde "karalar arasındaki" deniz [Mediterranee] o larak bilinen Akdeniz' e bir sürü ad verilmiştir ve h