Balkanlar'da İsyan [1 ed.] 9786054944989

Citation preview

MİTHAT AYDIN

� � � rı-

>

�

§?

\' .\

ALKANLAR'DA iSYAN •

OSMANLl-İNGİLİZ İLİŞKİLERİ KAPSAMINDA BOSNA-HERSEK VE BULGARİSTAN AYAKLANMALAR! (1875-1876)

SELENGE

•

BALKANLAR'DA iSYAN OSMANLI-İNGİLİZ İLİŞKİLERİ KAPSAMINDA BOSNA-HERSEK VE BULGARİSTAN AYAKLANMALARI (1875-1876)

MİTHAT AYDIN

PROF. DR. MİTHAT AYDIN Mithat AYDIN 1970 yılında Elazığ'da doğdu. Lisans eğitimini An­ kara Üniversitesi Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümünde tamamladı. Yüksek lisans ve doktorasını Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü'nde yaptı. 2002 yılında "Osmanlı - İngiliz İlişkile­ rinde Balkanlar'ın Yeri: Bosna - Hersek ve Bulgaristan'daki Ayaklan­ malar, 1875 - 1876" konulu teziyle "Doktor" unvanını aldı. 2010 yı­ lında "Doçent", 2016 yılında "Profesör" oldu. 3 kitabı bulunan Prof. Dr. Aydın'ın çok sayıda makalesi, bilimsel kongre ve sempozyumlara sunulan tebliği bulunmaktadır. Çalışmaları daha ziyade, Balkanlar'da ulusçuluk hareketleri, uluslararası ilişkiler, idare ve eğitim tarihi alan­ larını kapsamakta olup yakın tarih üzerinedir. 201 1-2016 yılları arasın­ da Pamukkale Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Müdürlüğü görevini yürüttü. 2015 yılından beri Eğitimi Fakültesi Sosyal Bilgiler Eğitimi Anabilim Dalı Başkanlığı göre­ vini yürütmektedir. Aydın, evli ve 3 çocuk babasıdır.

•

BALKANLAR'DA iSYAN OSMANLI-İNGİLİZ İLİŞKİLERİ KAPSAMINDA

BOSNA-HERSEK VE BULGARİSTAN AYAKLANMALARI (1875-1876)

MİTHAT AYDIN

Gözden Geçirilmiş ve Genişletilmiş 2. Baskı

İstanbul, 2021

SELENGE YAYINLARI

Nıı· 1114 1 'llırlh Serisi: 119 1 Temmuz 2021, 1. Baskı

tol Nl·I \'A\'IN Y()NETMENI

kııllr Yılımız \'MAii

Mllhıl Aydın

ı:ııl 1(111

Hllıl Yıkup �llN ıtKllMA

Mıı•lıfı kuı

K Al'A K 1 l(llCS!n.I

/., ı•,tıt loumal dergisinin 13 Temmuz 1913 tarihli

•••)llllnıla Balkanlar'da savaşan ordu/an konu ıılıın bir kıırikııtürü �Al'AK TASARIMI

Ş.vkel DllnmezoAJu

Hilal Yazlık

SAYl'A DÜZENi

Repar Dijilal Matbaası

BASKI-CiLT

978-6054944-98-9 ISBN

40675

SERTiFiKA NO.

Cad., No: 5

Selenge Yayınları,

Mimar Sinan Mah.,

Repar Tasarım

Selami Ali Efendi

Matbaa ve Reklamcılık

Ticaret Limited Şirkeli'nin

tescilli markasıdır.

31672 Üsküdar/İstanbul Tel: O (212) 522 48 45

www.selenge.com.tr

e-posta: selengı@selenge.com.tr

© Bu kitabın tüm hakları saklıdır.

Tanıtım amaçlı, kısa alıntılar dışında

melin ya da görseller yayınroinin izni

olmadan hiçbir yolla çoğaltılamaz.

İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ

......................................................................................................

KISALTMALAR

. .

. .

...................................................... ... ..... .. ...................

KAYNAKLARIN DEGERLENDİRİLMESİ..

.........................................

9 13 15

GİRİŞ Osmanlı Öncesinde Balkanlar ve Türkler

.

.......... ..............

..

.

. 21

. . ..... ...... .

Balkanlar'da Osmanlı Egemenliğinin Kurulması .......................... ..... 22 Osmanlı-İngiliz İlişkilerinin Başlaması ve Gelişmesi

.... ....................

18. Yüzyılın Ortalarından Hersek Ayaklanmasına Kadar Osmanlı-İngiliz İlişkileri

.............................................................

31 36

I. BÖLÜM OSMANLI-İNGİLİZ İLİŞKİLERİNDE BOSNA-HERSEK AYAKLANMASI I. Bosna-Hersek Ayaklanması, Ayaklanma Karşısında Osmanlı İmparatorluğu, Üç İmparator Ligi Devletleri ve İngiltere .

.......... ......

A-Bosna-Hersek Ayaklanması'nın (1875) Sebepleri, Başlaması ve Gelişmesi

......................................................................

B-Bosna-Hersek Ayaklanması Karşısında Osmanlı Devleti

.........

C-Bosna-Hersek Ayaklanması Karşısında Büyük Devletlerin Tavrı .

.

.

........................................................ .... ........... .......

53

66 71

O-Bosna-Hersek Ayaklanması'nın Uluslararası Boyut Kazanması ve Viyana Konferansı .

77

E- Bosna-Hersek Ayaklanması ve İngiltere

78

........................................

............. .......................

1. Viyana Konferansı ve Sonrası İngiltere

.................................

2. Mostar Toplantısı, Osmanlı Devleti ve İngiltere il.

49

..................

81

84

3. Mostar Görüşmeleri Sonrası Gelişmeler, Osmanlı Devleti ve İngiltere

88

Osmanlı-İngiliz İlişkilerinde Andrassy Notası

91

..... ..................... .............................

.......................... .....

A. Andrassy Notası ve Üç İmparator Ligi Devletleri ...

.................

91

B- Andrassy Notası, İngiltere ve Osmanlı Devleti

.........................

1 . Andrassy Notası ve İngiltere .

.. ................................................

2. Andrassy Notası ve Osmanlı Devleti...

..................................

94 94 102

il. BÖLÜM OSMANLI-İNGİLİZ İLİŞKİLERİNDE BERLİN MEMORANDUMU

A- Üç İmparator Ligi Devletleri ve Bertin Memorandumu

..... .........

109

B- Bedin Memorandumu Karşısında İngiltere ......................... ........... 115 1 . İngiltere'nin Bertin Memorandumu Konusundaki Kararından Önce Dışişleri Bakanı Lord Derby'nin Görüşü

.........

2 . İngiltere'nin Kararından Önce Başbakan Disraeli'nin Berlin Memorandumu'na Bakışı . . .

......... ...... ................ ......... ...........

3 . İngiltere'nin Bedin Memorandumu'nu Reddetmesi

117

.. .

. 119

İngiltere'nin Bedin Memorandumu'nu Reddetmesi Karşısında Üç İmparator Ligi Devletleri, Andrassy'nin Gi rişimleri ve İngiltere'nin Tavrı . ... . .. . . . . .. . . .. . . .

124

4.

..

C-

115

.. ....

.. . .. .. ....

.. . .

......

. ....

. .. .. ......

5. Bertin Memorandumu ve İngiliz Hükümetinin Politikası Karşısında İngiltere'de Muhalefetin Tavrı . .. . . .

. 128

.. ......... ..

Berlin Memorandumu Karşısında Osmanlı İmparatorluğu

.

.... ....

130

III. BÖLÜM OSMANLI-İNGİLİZ İLİŞKİLERİNDE BULGARİSTAN AYAKLANMASI A- Bulgaristan Ayaklanması'nın Sebepleri, Ortaya Çıkışı ve Bastırılması

................................................................................................

B- Bulgaristan Ayaklanması'nın Başlaması, Gelişmesi ve Bastırılması

.

............................................................... .......

137 151

C- Bulgaristan Ayaklanması'nın İngilterede'ki Yansıması ve Türk İngiliz İlişkilerine Etkisi... ......... ................. ............ 162 1. Bulgaristan Ayaklanması Karşısında İngiliz Devlet Adamlarının Görüşleri ... . . . . .

..... .... . . .......................................

162

a. Başbakan Benjamin Disraeli'nin Bulgaristan Ayaklanması'na Bakışı . .

162

b. Dışişleri Bakanı Lord Derby'nin Bulgaristan Ayaklanması Karşısındaki Görüşü .

169

............ ..................... ..............................

.. .........................................

c. Bulgaristan Ayaklanması Karşısında İngiltere İstanbul Elçisi Sir Henry Elliot'un Görüşü

.

.

.................... ..... ....

2. "Doğu Sorunu" Bağlamında Liberal Lider W. Ewart Gladstone'un Bulgar Sorunu'na Bakışı ve Bunun İngiliz Kamuoyuna Etkisi

.......... ....................................................................

173

176

a-Gladstone'un Türk Aleyhtarlığı ve 1876 Bulgar İsyanı' na Uzanan Süreçte Doğu Sorunu Karşısındaki Tavrı ................... 176 b- W. Ewart Gladstone'nun Bulgar Sorunu'na Bakışı ve İngiliz Kamuoyuna Etkisi ............................................................ 178 3. Bulgaristan Ayaklanması'nın Osmanlı-İngiliz İlişkilerine Etkisi . . . . . . . . . . .

.

....... .. ... .. ......... . . . . ................ ............. .............

SONUÇ

............. . . . . . . . . . .

. ....... . . . ........ . .......... . ..... . ...................... .................... 195

KAYNAKLAR VE ARAŞTIRMALAR EKLER

185

...................................................

........................................................................................................

199 211

Türkiye Cumhuriyeti Devleti'nin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk'ün aziz hatırasına . . .

ÖNSÖZ 13. yüzyıl sonlarında Kuzeybatı Anadolu'da Selçuklu uç beyliği olarak ortaya çıkan Osmanoğulları, yaklaşık üç yüzyıl içinde tarihi Roma'nın başkenti İstanbul'u ele geçirerek bir cihan imparatorluğu inşa etmişlerdir. Üç asırda çıktığı zirveden düşüşü de hemen hemen aynı sürede gerçekleşmiştir. Söz konusu düşüşün sebebi sadece Os­ manlı Devleti'nin kendi iç dinamikleriyle sınırlı olmayıp, aynı za­ manda dış faktörlerle -özelde kıta Avrupa'sındaki gelişmelerin ortaya çıkardığı koşullarla- ilişkili olduğu açıktır. Geç Orta Çağ'a uzanan Avrupa'nın siyasal, fikri, bilimsel, teknik ve iktisadi yükselişi, Os­ manlı İmpara torluğu'nu 16. yüzyıl sonlarından itibaren bir değişim ve dönüşüm sürecine itmiştir. 16. ve 1 7. yüzyılda Gelibolulu Mustafa Ali, Koçi Bey, Lütfi Paşa, Defterdar Sarı Mehmed Paşa, Katip Çelebi gibi önemli isimlerin ve anonim kişilerin nasihatnamelerinde öneri­ len ıslahatlar, bu süreci pek çok boyutuyla gözler önüne sermektedir. Daha ziyade tımar ve kapıkulu sisteminin ıslahını öngören söz ko­ nusu nasihatnamelerde, Kanuni Sultan Süleyman döneminin idealize edildiği görülür. 1 8. yüzyıl başlarına kadar süregelen bu klasik ıslahat anlayışı, kötü gidişatın Osmanlı Devleti'nin kendi "eksikliğinden" kaynaklandığı düşüncesinden beslenmiştir. Nitekim 1 606'da Zitvato­ rok Antlaşması'na imza atan Osmanlı Devleti, 17. yüzyıl başları gibi erken bir tarihte bir Avrupalı devlet (Avusturya) karşısında üstünlük iddiasından vazgeçip eşitlik prensibini kabul etmek zorunda kalmış­ tır. Bunu yüzyılın sonunda büyük toprak kayıpları takip eder. Kayıp­ lar/yenilgiler, Batı'nın üstünlüğünü kabul ettirerek Osmanlı devlet adamlarını Avrupa medeniyetini tanımak, anlamak ve bu medeniyet­ ten yararlanmak yoluna sevketmiştir. "Batılılaşma" olarak adlandırı­ lan bu medeniyet etkileşimi ve aktarımı, devlet ve toplum hayatının hemen her alanında imparatorluğu yeni bir evreye sokmuştur. Belirt­ mek gerekir ki, imparatorluğun sonuna kadar -hatta Türkiye Cum­ huriyeti'ne intikal ederek- devam edecek Batılılaşma çabalarının, be­ raberinde birtakım yeni sorunları getirdiği görülse de, genel olarak Osmanlı Devleti'nin ömrünü uzatacak nitelikte etkiler yarattığı söyle­ nebilir. Kuşkusuz bu noktada, uluslararası ittifaklar sisteminin önem kazandığı 18. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Osmanlı Devleti'nin

10

Balkanlar'da İsyan

varlığının, "denge siyaseti"ne ve uluslararası rekabetin seyrine bağlı hale geldiğini de göz önünde bulundurmak gerekir. 19. yüzyılda büyük ölçüde sömürgeciliğin belirleyici olduğu dev­ letlerarası rekabet ve ulus devletlere evrilen siyasal öbekleşmeler, imparatorlukların tasfiyesini hazırlamıştır. Osmanlı İmparatorluğu bu son imparatorluklardan biridir ve büyük ölçüde onun Avrupa ve Afrika topraklarından tasfiye süreci aynı yüzyılda gerçekleşmiştir. Os­ manlı İmparatorluğu'nun Avrupa'dan tasfiyesinin herhalde en önemli kilometre taşlarından biri 1875'te Hersek'te, bir yıl sonra da Bulgaris­ tan'da patlak veren ayaklanmaların ortaya çıkardığı Balkan Krizi'dir. Çünkü bu kriz Osmanlı İmparatorluğu'nu 93 Harbi (1877-1878) ve Berlin Kongresi (1878) süreçlerine taşıyacaktır. Balkan Krizi'nin yol açtığı "Doğu Sorunu", Osmanlı Devleti için yalnızca Avrupa'da büyük toprak kaybı değil, aynı zamanda bir asra yakın bir süredir denge siya­ setinde birlikte hareket ettiği İngiltere'yi kaybetmek anlamına geliyor­ du. Bu ise Osmanlı İmparatorluğu'nun sonunu hazırlayan süreci hız­ landırmıştır. Bu çalışma, 19. yüzyılın son çeyreğinde patlak veren ve Osmanlı İmparatorluğu'nun geleceğini şekillendiren Balkan Krizi'nin ortaya çıkışını, gelişimini ve uluslararası ilişkilere yansımasını ele al­ mayı amaçlıyor. Bu çerçevede kriz, giriş ve sonuç dışında üç bölümde ele alınmıştır. Giriş kısmında, 1875 Hersek İsyanı'na kadar Türklerin Balkanlar1a teması, Balkan coğrafyasındaki Türk egemenliğinin tesisi ve Türk-İngiliz ilişkilerinin seyrine ışık tutacak genel bir çerçeve çizil­ miştir. 1875 Hersek İsyanı'na ayrılan birinci bölümde isyanın nedenle­ ri, gelişimi, Osmanlı Devleti'nin tavrı ve uluslararası bir sorun haline gelişi incelenmiştir. Bu bağlamda Viyana Konferansı, Mastar Görüş­ meleri ve Andrassy Notası diplomatik sürecin başlıca evreleri olarak ele alınmış ve özelde bu süreçte İngiliz diplomasisi değerlendirilmiştir. İkinci bölümde, Balkan Krizi'ni çözmek için atılan yeni bir adım olarak Berlin Memorandumu üzerinde durulmuştur. Memorandum karşısın­ da Üç İmparator Ligi devletleri, İngiltere ve Osmanlı Devleti'nin tavrı ele alınmakla beraber, özellikle Memorandum'un İngiliz hükümet ve muhalefet çevrelerinde nasıl tepki bulduğu değerlendirilmiştir. Üçün­ cü bölümde ise 1876 Bulgar İsyanı'nın nedenleri, gelişimi ve sonuçları üzerinde durulmuştur. Bilindiği gibi, Bulgar İsyanı'nın bastırılmasına ilişkin haberlerin İngitere'de liberaller tarafından hükümete karşı siya­ si bir malzeme olarak kullanılması "Doğu Sorunu"nda yeni bir gün­ dem maddesini ön plana çıkarmıştır: Türklerin Avrupa'dan atılması. Dolayısıyla İngiltere'de ortaya çıkan anti-Türk hissiyat, Türk-İngiliz ilişkilerini olumsuz bir yörüngeye oturttuğu gibi, Osmanlı İmparator­ luğu'nun varlığını tartışılır hale getirmiştir. Bu da Avrupa güçler den­ gesi ve düzenine şekil verecek şartları hazırlamıştır.

Mithat Aydın

11

Balkanlar, Osmanlı Devleti'nin yıkılışını ve genç Türkiye Cumhu­ riyeti'nin ortaya çıkışını hazırlayan şartların saklı olduğu coğrafyadır. Dün olduğu gibi bugün de dünya gündemini belirleyici bir rol oyna­ maktadır. Bu noktada anakronizme düşmeden politika yapıcılarının, bugünü anlamak ve yüzyüze kaldıkları sorunların üstesinden gelmek için dünü iyi analiz etmek gibi mesuliyetlerinin olduğu açıktır. Politi­ kacıların iyi bir tarih bilgisine sahip olması gerektiği, bu çalışma vesile­ siyle bir kere daha öne çıkmıştır. Akademik hayatımın her safhasında üzerimde büyük emeği olan hocam Prof. Dr. Yavuz Ercan'a şükran hislerimi sunmayı manevi bir mesuliyet addetmekteyim. Bu çalışmanın okuyucuya ulaşmasındaki katkılarından dolayı Selenge Yayınevi'nin kıymetli çalışanlarına teşek­ kürlerimi sunmak isterim. Kuşkusuz sevgileriyle çalışmalarımı olgun­ laştıran eşim Sibel Aydın'a ve kızlarım Seda, Eda ve Halise'ye sonsuz teşekkürler. Mart, 2021 Kınıklı-Denizli

KISALTMALAR ABCFM:

a.g.e.: a.g.m.: bkz: BOA: British Documents:

Çev: Der: Doc: DTCFD: Ed: GDAAD: Haz: HR. SYS.: İA: ks: OBİV: OTAM: s: sa: TAD:

Tam. Yay:

TCTA: TTEM: vol: Yay: Yay. Haz:

Yay. Yön:

American Board of Commissionars for Foreign Missions Adı Geçen Eser Adı Geçen Makale Bakınız Başbakanlık Osmanlı Arşivi British Documents of Foreign Affairs: Reports and Papers from the Foreign Confidential Print, The Ottoman Empire: Revolt in the Balkans, 1875-1876 Çeviren Derleyen Document Dil ve Tarih, Coğrafya Fakültesi Dergisi Editör Güney Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi Hazırlayan Hariciye Siyasi Kısım İslam Ansiklopedisi Kısım Ortadoğu ve Balkan İncelemeleri Vakfı Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi dergisi Sayfa Sayı Tarih Araştırmaları Dergisi Tamamlayıp Yayımlayan Tanzimat' tan Cumhuriyet'e Türkiye Ansiklopedisi Türk Tarih Encümeni Mecmuası Volume Yayını/Yayınları Yayına Hazırlayan Yayın Yönetmeni

KAYNAKLARIN DEGERLENDİRİLMESİ Uluslararası ilişkilerin araştırılmasında tarafların olaylar karşısın­ daki tutumunu objektif bir şekilde değerlendirebilmek için onların gö­ rüşlerini ortaya koyan ana kaynaklara inmek gerekir. Osmanlı-İngiliz ilişkilerini ele alırken her iki tarafın politik tavrını gösteren ana kay­ nakları, araştırmamızın temel dayanağı yapmaya gayret ettik. İngilte­ re'nin dış politikası ve Türkiye ile ilişkileri konusunda İngiliz Dışişleri Bakanlığı'nın yazışmalarının çok büyük bir kısmının yayımlandığı,

British Documents of Foreign Affairs: Reports and Paper From the Foreign Conftdential Print serisinin ikinci cildi 1875-1876 Balkanlar'daki ayak­ lanmalarla ilgili olup kullandığımız temel kaynaklardan biri olmuştur. Sistematik bir şekilde olayları incelememize imkan tanıyan bu yazış­ malar, ayaklanmanın sebepleri, ortaya çıkışı, gelişmesi ve sonuçları ko­ nusunda geniş bilgi içermektedir. Bu arada İngiliz Parlamentosu'ndaki "Doğu Sorunu" ile ilgili Blue Book'taki (Mavi Kitap) belgelerin büyük bir kısmının burada bulunduğunu hatırlatalım. Basiret gazetesinde Türk­ çe yayınlanan Mavi Kitap bu kaynakta ulaşamadığımız belgelerin kul­ lanılması açısından oldukça faydalı olmuştur. Bununla birlikte; Mavi Kitap'ın bir kısmının Osmanlı elçisi tarafından Sultan il. Abdülhamid'e gönderildiğini görmekteyiz. Aynı zamanda; R. W. Seton-Watson'ın Slavonic Review'de yayımlanan Russo-British Relations During the Eastern Crisis adlı makalesi çalışmamız için faydalı olmuştur. Bu dönemde İngiltere'nin dış politikasındaki nüfuzuyla tek adam görüntüsü veren Benjamin Disraeli'nin (Beaconsfield) Doğu politikası ve Türkiye ile ilgili yazıları G. E. Buckle'nin iki çalışmasında yer al­ maktadır: The Letters of Queen Victoria, Second Series, a Selection from her

Majesty's Correspondence and ]ournal between the Years 1862 and 1878, vol. II, New York, 1926; The Life of Benjamin Disraeli, vol. VI, 1876-1881, New York, 1920. Ayrıca Buckle'nin biyografisi gibi, R. Blake'nin Disraeli adlı biyografisi ve Marvin Swartz'ın The Politics of British Foreign in the Era of Disraeli and Gladstone, Landon, 1985 adlı çalışması Disraeli'nin dış po­ litikası konusunda iyi bir değerlendirme kitabı olarak kabul edilebilir.

Bu arada biyografi çalışmaları arasında J. Morley' in The Life of Glads­ tone adlı biyografisi, araştırmamızda yer verdiğimiz Liberal Parti lideri

16

Balkanlar'da İsyan

William Evart Gladstone'un "Doğu Sorunu" konusundaki görüşlerini ortaya koyan temel kaynaklardan biridir. Burada Gladstone'un anıla­ rına da yer verilmesi kaynağın önemini arhrmaktadır. Gladstone'un siyasal düşünceleri konusunda ayrıca R. T. Shannon'un Gladstone and the Bulgarian Agitation 1876, Landon, 1963 çalışması dikkate değerdir. Gladstone'un kaleme aldığı Bulgarian Horrors and the Question of East adlı kitapçığı ise kendisinin Bulgar sorunu çerçevesinde politik bakışı­ nı ortaya koymaktadır. Gladstone'un Granville ile yazışmalarının bu­ lunduğu The Political Correspondence of Mr. Gladstone and Lord Granville 1868-1876, vol. ll, Landon, 1952 adlı eseri onun Türkiye konusundaki gö­ rüşlerini ve politik değerlendirmelerini içermesi açısından önemlidir. Yeri gelmişken, R. W. Seton-Watson'un Disraeli, Gladstone and the Eastern Question A Study In Diplomacy and Party Politics, USA 1971 adlı eseri hem Gladstone'un hem de Disraeli'nin görüşlerini ve İngiliz dış politikasının çerçevesini belirleyen başka bir önemli kaynak olduğu be­ lirtilmelidir. Medlicott'ın Bismarck, Gladstone and Concert of Europe, New York, 1969 adlı eseri de bu konuda temel bilgiler vermesi bakımından faydalı olmuştur.

İngiliz dış politikası ve Osmanlı-İngiliz ilişkilerinin seyrinde etkin rol oynayan İstanbul'daki İngiltere elçisi Sir Henry Elliot'un Some Revo­ lotions and Other Diplomatic Expriences adlı hahrah temel kaynaklardan bir başkası olmuştur. Elliot'un bu kitabı bize aynı zamanda British Do­

cuments of Foreign Affairs: Reports and Paper From the Foreign Confidential Print'da kayıtlı olan, Lord Derby'e gönderdiği telgraf ve mektuplarıyla karşılaşhrma imkanı vermiştir. Ayrıca, bu dönemde hükümetin önemli bir üyesi ve ileride İngiliz dış politikasının ileri gelen temsilcilerinden biri olarak Salisbury' i konu alan Life of Robert Marquis of Salisbury, 18681880, vol. II, Landon 1923 adlı biyografi çalışmasını da zikretmek gerekir.

Osmanlı tarihi araştırmalarında geniş ölçüde istifade edilen önem­ li bilgi kaynakları olan Osmanlı arşivlerindeki belgel�r Başbakanlık Osmanlı Arşivi'nde muhtelif fonlarda yer almaktadır. Bu bağlamda yararlanılan fonlar şu şekilde sıralanabilir: Sadaret Mukavelename­ ler (A.DVN.MKL.), Hariciye Lonfra Sefareti (HR.SFR. -03); Hariciye Nezareti Siyasi (HR.SYS.), Hariciye Paris Sefareti (HR.SFR.-04); İrade Dosya UsUlü (İ.DUİT.); İrade Bulgaristan (İ.MTZ.-4); Yıldız Esas Ev­ rakı (Y.EE.); Yıldız Perakende Tahrirat-ı Ecnebiyye ve Mabeyn Mü­ tercimliği (Y.PRI' J.1.' .SJ.> :lJ'; 0ıl..• J-...l).i, ):.ıı) ....!ı'l ):�'.,,.� _,.;.�ı..:.• .:,v,ı •.ı:.r":' •J, �"'- .4.fa J_; �.J"', " � l ,:,IJ:­ J:..ı.� t.s........;: ):.ı:''.ı.'I JJ...� J �r-; �_.Y} ):...ı.� J..i ..... ):-'):.� "'.'}� �fJ:..J' ;,".hV. ! :J.·:·,}! .r� fi..;.j;;):J''\:�:l _J.,;.ı, !lJ;L� J,ı fJıf 4:-U �� .!!"�µ� r") µ 'ı,;':'.....:ı,ı Jı;.. �il)tj ··� .J"•-" .J-.'.s.d' JJ..1 ��..j- .:J..J" � ..#'"::.:· �;. Jj-· .s;i,� .:ı�. JJ• ':-.n 1.,.j,_;.ı;..;11),ı,.uı...ı..} �":�1ı.,}•.. .4;iıH ...4_, .:..� �1. l "'�� ':=-t-: J.İ'.1. •.ılJ.1\ rJ..i,,t ,,:J,;ı,.ı , J)ıt._fJ.. �•'-! J:.ıı..r. ;;i-jJ..ı.:f _,..i ._..s�J}'J.llJ'j �:-.ı... �... .;.:.u,ı\e,ı.,;,, ı.İ1":1. );A.�,1ı. ....�,,_;;/":.� ...;1ı. 1J�ı.;-ı.:.J.ı4... J)./':J;,;,jl.ılf-·: ....•., · · . , :J,,_I' J}j S'::._t,; !J)-\.L• •J...� •J-f';.. �' 1ı1 ı)f��ı �1.:>.� .sfa� rı.i_t.!kı ;,1,.ı ..G_ı �� f'-!,!-.>

,.J.f..;-:r, ..:._.ı� �.Jtı.Jt,('t>-ı ,.ıı.1,�� ..._r.:. v�a!),t J jJJ.,_ .;r� ıFJ.J..,J ;,-«.. ,4' J:.bi.. J-ı; .Jw.'J,t.t.4.1 JJ-l. 41 . b.i.t � "-!1 �,ı �.ıJ-ı ...._.! , � µ J)'..:._ı ._,il.i • .:...,.,_..;. (.W.• ;µ�'ı "'°'i�.f,_A, ,S.ı .A:..ı,ı, r,\l,. J. .JJ)J.. ��,..:ı,ı (.L..i .J�

,d .;,. Jf ,:;_ ı i. t;, ;,,_J,ı �ı•• ll'i.•,;.l>.l.J, ..:ı_.. ..;.\L.s),.ı.:f° ......;� .:11:1 .;µ �,,.,r-,,ı J .!l.�,... j,-•. :•"'·.:J,,;..\ . •r.1�' .,s;:.ll-JA;:-J J t ı.1J:-�1 ,;.•J.at:.F;. '�.s-.);.ll\;. J � �' \..,;�tJ1" Jtt:i );'-""·' .j.l.� J. ,.-\1.. , J.:.,1;.:..ı l. aı .... � ,, .;:,,, J;�:' ;�u ,ı,• .:ı" �·�� ' ...;.u_,ı J· ;- � , �'J. ..a-:a ,:sL:11 ...a:J.}.11 .;..ti :J;;·.,.�:.t . ;,p ;.,;:;.. ı , .,.,. .,;....ı.t .:ı::�u� ı,S';..J. L -(J t;• •� J;e...ı,, �;,,t .:.ı..ı. °':'t': ":·)1-ı �� 1 .r.• ,,... ... �t rl · :f ,.ı; . ı.1 ..·=..- u �\:. .a..•'.ı..:' ıh1.li' .;1>;1, ':-JJ � J;�· · ·.i-�' ':-J ..;., \.,Jn' �t.\ı. ·�):.ı.:.:' ;.,,� ..J1-:- Jı-"'! J,...._;�-ı;.}) r...:...... .:.�ı .... ,. ;•.;:1,, t j�\,;1 .;..;;,, ..:��! ...�1./ ... .;,ı-1;.r. j:ı\ �;,ı·,._r;.;·� A-; .,.'.,. , ..:-:: ,. .:..ı:. � _ı �:.. -.:1 ..ı..�J!..;� ;... t...ı,, .,;..;.� ı .s ___�.:. J.�..... .. ...::.ı\.ı,. .,.,.. _, � J';,t ı:.ı­ ;ı.J...._ j,::1 .."6; . . . . ;1:;. ":';l.., .;.._ _j;.- Jl,.t .s,;" .. :;.' ·}.:1 )1;;•• j,�·

61f'*-..ıJ\.. �.J,ı ıJ '.:.,.."J.,; ; l.ıl.. JI �

J,:ıl-1 �.y,,;,ı :.J'J. ,_;)il,l 4"1,�, f!:."" , . :.._� ...G.,;...!·'Y. .s...tc:"�' ıS.J J:-- ••ı. . .:ıı,•.\ ;;ıh ,,,... :ı-•J-.1.ı �·:Ş .;,)';-, ��...'J "''•>:l.1.J;:!ıf4.;.•.,ı.,. .J. ı-ı-=-'�J' j,.;:_,� � .:..:.; ,ı .:.�\ �' ;,l,t �.:..iT .J... �·.1.� i . ... �µ\:.� :lj u'i ,t .:.. · r · ..ı..�4·• �"-�1f, .,. ..,.·•�'

1 4��:,.-r._J,r

l•

223

Mithat Aydın

Ek 13: "Bend-i Mahsus/ Hersek İhtilalinin Neticesi", Basiret gazetesi, 18 Eylül 1292 (30 Eylül 1976), s.2-3.

..

.;-..f.,JS.!\.. ;,_;ı,.,.;.•�,"\:t.,t.r J 'ri.J)-L· ' ·-'���!l:- ).•j:1t.ıJ ..i ..;;..;;. �.,.., f J.fa•i :l-._;,ı.;;. •• �J.>t .:�)4-;- ;,,Y,t �.;..Ş .jı J, "'';"'"J:� ;.,.ı-..:.r ._r.. .:t1 .),..i! _,.T .; .:. ;,U- ;,;.__. ..ı.:.....ı.> J:• r,,ı,_; ,: �--:-·.s� ıS'>-t.: � \.J:-:Y ,,,:;J"i} ,._.. .ı;.-. ; ,, � �,.... ·�L:. --� J! ;:ı.,_..;11..:ı:,ı,ır,,..ı:,,.

ı;.,ı'°"ı�.1-•

r:

..

.:.; .,,r�J'"' ''"'"'-'J e,. .:.,�,,

.:ı...:..1-: .ı--·ı.•,j!..ı,1!""' "'-»u; � .,. -; �� J/l l.J':''. ı,- -: :. ;µ�'" �:ı;u ,.J� .A\.. j!.1..1,_ �J};I, ;,Y,ı J J;l•I,. w:. . ,;;ı._.ı ...;�;,. � �· .;.._ :. � ..;. ..

.ı_,

�

..

..

J ··�

J '·

-!'

.. J .J �;.ı .:,.�� ı .��ı:"Jho.f.�,..•:._ı .:.. � ,,4:....., f�.J. ..._. : .s)...l! �� ;�-f jya .:,.a._� � ..-_:.:... �'.1-1 J· ı;,/ı,ı .,�ı.ı.J 1 .;-..:-...�ı.;1, �"t;-.;�4, .s-·o:Jı .:.ı:;:J1�, ı.i--! .s "..;..' ıl'.rd._P•> ,ı,. ..;l(.ı .:.�,; "'""=" JJ� .'c..rJ\/".:l; .J).,,,jij...J ��i) .Ji.i .J::'i·.:;-l!J. dJ-""'''·' "'�'"' .bı� J. &. �i.:ı.. . .!.l):ı;..ı � ��ı ..;." .::.ı...:-l � :ı�� J:�ı � . �·J.t.i ;;Y,ı .sr · , r. J� �. ,,tr,-'4# :i. J!_.ı,ı ,s.ı-l� J,.. ıııı: .:1:.:--L-.. .(

1.:-_\JI.�

..

......

..

,,,7,1 .s):l.--.fJ-....:f.�1... .s,i-,,i-,.;�\ J jlJ :l..-"'l-• •.üı,f,�l; '.'� .t ":: , � ıi.. JL�J ,L..ı J:'tıJ 4-.t:-

,/JJ.*: •.t.J..'i. .)-!'fl._.J ...ı.:.J,ro

!

� k-:a!":- J'.:t>'.;.� �·. ·�"'''' J.

'1,f:l .:}JJ .;;...J ..,,..ı.·, ,,:,_.. �

.:.ı.::.ı,_. ":-".JJ l•._j

.J}:-:-)i"\ 11Y) ...

� ı,.. ;_� -=ı! J � l..'L..J JT, ı.. �,c.. _,1,..J -:J:ı..1, 4_1 �;,,

•. J-'t.17- ":"J.t.�,ı. �\...

...

.:.:.;"

. .,_ )'X ;/i.Jl.s):.U:J.,, .....'i �;-�. .,')l_.ı'°'. � :..:. - .t.��· �f. ��.. .;,. .. . ;6 �J,_- " '.L. ,,,,ı tS:.)\_'C . -:�� � >..-.se4�.1� 1 ir ':.I:: • :.i• .sJ; . ,,,Jı, c.Lrt ı:ı .:.a.,_.

J,_:J,ı ,� ;;..:

.,.

.....

....

J,.f.;,,j J.t.iJ . }ı,-:r..J:. ·f

.:t.1.��;J..ı ���,..,,..L" l ..ı.ı."'1: � · \,. J�.1

,:.ı. , ,.h.t,ı ,,, ...., . ..:.ı e,ı:;ıu;�, · •.

• ;J,..,.,r ..:.j...; ��-·J•"':.L. .J ;j; ..:._ .r- .J ....i �.( 1 �,,,- J!. J ..,• .•J'! J4.JJ. " .r..1·...ı ..:t...ı... .,;. � ' r- . t 1 · r1JMt; �J:' .. , .., . . ...:. . -:: �.ı. ; � �� >.�. .rJ.; ��,;.ı.J L:, . � :.,"' } l ·J�� '>.J: :..ı,,ı;.. ı 'i;.�..ı,1 . "':. • �- i �J... .ALı;.ı; �ı..f.�--,.. · :;;.._. ,Jcl'.J.,;...J� ...l.,'(\ • f. ..&: .t •'.ı:'JI J�l .Jf:.1- .:.u • J,J.:J��.UJ 'l,ı ._·.� � �}--� ":'-'.�� .,. ..._J : � �u-�"' �' J,'.r.'"' � ..ı:;:-"" .ı.;;.J.!ı:.)r• 1 .L-. ::�: .;; = , :� ı ..,"-tııJ.t "*1.ı,/-...- lJ'h·J\.._ ' J.,�.ı-:._\ u!.:1 •.' ·-: ,;.) •o::,t '"" ._:!-.o,o.1..ı..ı.:ı . .ı.:...-;:f"',,,; .f'• .t ...;_.; .J>-:-J ,.Y,1J.:J)- J'ı.

;J

�

..

...

�

..

...

....

.....

...

..

...

..

..

..

�-�.. :.' .,..:. .: . ... � :l);l.;1n,,

- � .S)IJ.'; 1�- .:.J,r ,.... >"...». '

.:.t•.1•.:J.Jı.."'.·"" · '- .:ı .f.ı.:ı�.' :J�r-:J'/;.):a!-1 ,J-/- ._;1 1 .!1' .;. J,.1. ,;.ıY.)�·L:.o .j. ..,P..:.r11 ıJ;.1' lıl-':':Tl\. l�·,-: c.'t.,;.ı.,ı,,_,...iJJ,f ' .J, "':·)L 1�1,..; "';J·�_.;: • 1 ..:J:lr*,i -..' t;.:..ı.:ıı:.� .:l':"/':JI .r:,,,Jj.16: :,, .cloW :JJ: � . .:. �.:ıo:-•..ı. 1 , ,,_ ..:.. ,,,.. •l.1.;.,,...i:,ı,. . ...

1� ./l_,ı .:.fU-v-1.ıl ,$. ..1ı;:...:.

\; ,s.J:\• .\:t .1:1 · ..t..l:1rJJ:.�>" •

•·..

.

J;..o .:_.ı

..

.....

..

..

� :��· ��::��·�� ::-± 2·:;:::!����>�: f .;�

.>..:.j ,.,-.L.,_..,J. �".:l.I .:.•� ! ....� •M;.r:ı .ı. .. �,,.. u

""''�·-!ı

. , L..;.ı l .r. .1.. l .JI .j , L.a � ,.: .:,t .!r &.:-- J -1 .J.: :... .J ' � r' ·ı .,; /

224

Balkanlar'da İsyan

j .:..ı•ı1,:.U.:.o":T:>ıa...o� �

.ı-,,.ı.·,J,•,�,...

1 l,,,,.:ı> l·�;.s;ı:� J,_,;r..,."1:,1'�;..J,,��1

f!��';f!I�:?, fE:��+:i:.;

.a..-.;., ,,_uı.:.cu ,Pı ".·J.. J. .,;):.;r .A,.1._.•�.J��.­ ....,. ..ıl .ıı *1,;.ı_,.ı .:.\'j;....- .l"IJ) .T*'l :Jr--' rıJ-h.•"-!'ı.;:...­ J� •:1..u .,A J).JJ {J...., . ,;.,-. J,1. .:ı...,. .. , ..,.t .,�.. ;,�t.J..11 :-.�­ ...�.;A.r) ı •J·�.. >i.I'.� •.ı;.., #.J.J .,r.'11< ..f.J .r-("'-f-..:.• �• ,_ı.• .:ı.,4.cAı' h/' ıl�.' >1,ıo-1.;.l..o ,�.l ..ol>o ,. ,.,._ı.,,J...#'.J.ıl'.)�, .j.'c!"J.J"'·� Jl.'l'\J .,.ı, :t.•J}_J .tJU} �u, :.,.ıJ _.._�� ... c'. ı .ı ,..,1,.,..,_r.! --'- .Jr.J .,,1.,,,..w...ı..· G .. J, / .ıı�. -ı,�,ı.ı;,ı�_ı �,. S, .._ı.;.A..:,;:J'�...:...ı,. .,.,

�i�ı����!

1

Jf�,.ı.,,J.Je.;,-.'-- .r....ı..,, ı • ·_ ."'�· �#( �)n;ı..ı r,..,.;H,J,,a.J.1.-"ı ;,.J-., 1 � .. ....... ,;,.. J.Aı.�. i ... ;;,..,·..,.;�/, ,.\�)-�)

.J.l.;,.,;p�$-.,\.., :·;,:;,:� j .F""1"'.......

·,�:.;;;:;:;;,:

-.lJı-r4.IJ' i:�:fJ-� {';:J!...:.4 . : �..

.>

����·���·

225

Mithat Ayd ı n

EK 14: Türk Dışişleri Bakanlığı'nın Bulgaristan Ayaklanması konu­ sunda İngiltere'yi bilgilendirmek amacıyla Musurus Paşa'ya gönderdi­ ği 17 Temmuz 1 876 tarihli telgraf. British Documents on Foreign Affairs, vol. 2, s. 273-274. Doc. 3sı-

Tlıt ·rıukid �Iİl•İdfr fot

Forti9n .Afnir'ı ıo .Uwııı.: , , Pa.1ha.-{Comnıvnicaıtd ıo tht Earl of Drrby hy .Munın14 Ptulıt, Ju.lı 19.) . ,'

.

('1'4!1�r.ıph!qur.) � N9llS ·:tl'oıı• lu ılau, un uuıu�ro uncil ıo..dııy llıo quı..-slion of o.cceptinı tho propoted mcd a.tion of tlıc Po,Ycrs WM to be diM:u»!feJ., 1 ent. to tlıe Porte, w here 1 had n inlr."icw Lh the Gratld VU.icr, Alicll�L 1'&11ha, anJ. SafYet PulıL l ound tlıcm a.11, tbc formcr, in . ata.le or eıtreme deprc.rion d to Proclam&t.İOft Of 'J'he QounciJ had finst lo ComO to a d«!CİJİOn wit.h TCf';f Elrendi u Sultan tbe plf.cc of hiJ brolher,-whıch will, probably, taka ııJace prttcnL criıia, bu become to-aıomnr u it fcU Uıat tbe p ..e nce ofa SoYereip, a.t. indiipilıiio.blo, and JeforrcJ in tb ııı.ı Hu ldajcatr -:ra1 ultim•telr · • lıe reııtored to b..Jlb.

i n·i

and espcci&lly . lho in bo it connot be n. o foint.bope t · t d io u n o ' i t rere!ı : ���O:!� ��ı��Tl \:ıi:hll1 rn:cLj��:ı�o b!,�d �! �0;� 1� b::e.�b b= ' momtnlOUI m&ttcr in tt.c tbıa.cntc or A Sovtrtİa"\. 1 tbcn, by cver7 ar�mcnt at my co ıu manJ, crıdc.a•ourcd to Cl)nYincc tbCm thd f Hanıid

heıita.Uon on thclr )Jul to ae:cept tlıc mcJiııtion wa1 ccrt4in to Le ollcnJcd wil.li cornıe-­ qucoceıı whleh might Le f1.tnl to Uıc Empirc. 'J'lıc 17nıp.'lth7 of Uıc Hu�ian pctıJılc in Uıcı Scrvia.n cauJC 1uul alrcad1 rcached ıucb a bci.cbt' thaı i( the •war cunlinued thc Go'vcrnnlcnt would ineYit.bly be pltı:.

rclaclanct,

bootiliı.lC.,-but tlıc7

o ld

lı!llvu

bdicvc

HcncgovİQe

I lı•TC, &c. lillNR'.: ELLIOT. (SigııcJ)

227

Mithat Aydın

Ek 16: Disraeli'nin Balkanlar'daki gelişmeler ve politik durum ko­ nusunda 4 Eylül 1 876'da Lord Derby'ye yaptığı değerlendirmesi. G. E. Buckle, The Life of Benjamin Disraeli, vol. iV, s. 52-53.

Tj

Lord Lerbı1. .. , 'been thiuking bave 1 4.� N, HuoııEND Oonfidential. mucb ubout tbe present s a te of nffaire and our ııew point of depa rture - wise aııd ıney itable, �nd w ise because inevitable.

:.X ·..,

r

�

q,i_,) _ �. ,tM A:ı.ff- ,c{ '.0,� ::}-\Mt;j� _1v� � �c.W�

... :e.. � ,a,lk� ,C(;IA- jı.