ANTHROPONYMS OF MODERN BASHKIR LANGUAGE AND THEIR TRENDS 575010673X

Citation preview

Российская академия наук Уфимский научный центр Институт истории, языка и литературы

Р.Ə. СӨЛƏЙМƏНОВА

ХƏҘЕРГЕ БАШҠОРТ ТЕЛЕНДƏГЕ АНТРОПОНИМДАР ҺƏМ УЛАРҘЫҢ ҮҪЕШ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ

«Ғилем» Өфө – 2006

УДК 801.3 ББК 91.2 Баш С89 Башҡортостан Ренспубликаһы фəндəр академияһының фундаменталь тикшеренеүҙəр фонды матди ярҙамында баҫылды

Сөлəймəнова Р.Ə. Хəҙерге башҡорт телендəге антропонимдар һəм уларҙың үҫеш тенденциялары / Р. Ə. Сөлəймəнова. – Өфө: Ғилем, 2006. –161 с. ISBN 5-7501-0673-X Тəҡдим ителгəн китапта – Өфө, Салауат, Сибай һəм Ейəнсура районы башҡорттары исемлегенең хəҙерге торошо билдəлəнə, семантик төркөмдəре, структур үҙенсəлеге һəм дөрөҫ яҙылыш мəсьəлəлəре ҡарала. Монографияла тикшерелгəн мəсьəлəлəр башҡорт һəм башҡа төрки халыҡтары антропонимдарын артабан өйрəнеүгə ҙур йоғонто яһай. Ҡулланма студенттарға, уҡытыусыларға, тел ғилеме менəн ҡыҙыҡһыныусы уҡыусыларға, шулай уҡ ЗАГС хеҙмəткəрҙəренə тəҡдим ителə.

Яуаплы редактор БРФА академигы, филология фəндəре докторы, профессор З. Ғ. Ураҡсин

Рецензенттары: филология фəндəре докторы, профессор Э. Ф. Ишбирҙин филология фəндəре кандидаты З.Ф. Əбүбəкирова

ISBN 5-7501-0673-X

3

Баш һүҙ Телдең лексик системаһында айырым бер категория булып торған кеше исемдəрен төрлө аспектта ғилми өйрəнеү мəсьəлəһе дөйөм дөйөм тел ғилеме өсөн актуаль һанала. Ул яңы һəм мөһим йүнəлештəрҙең береһенə əйлəнде. Кеше исемдəренə бəйле мəсьəлəлəрҙе тикшереү теоретик һəм практик йəһəттəн ҙур əһəмиəткə эйə. Кеше исемдəре халыҡтың мəҙəниəте, йолалары, ғөрөф-ғəҙəттəре, менталитеты, традициялары, көнкүреше, уй-ҡараштары менəн тығыҙ бəйле. Уларҙы өйрəнеү халыҡтың тарихын, этнографияһын тикшереүселəр өсөн əһəмиəтле. Антропонимдар оҙайлы тарихи юл үткəн. Боронғо шəжəрəлəрҙə осраған ҡайһы бер исемдəр хəҙерге ваҡытта бөтөнлəй ҡулланылмай. Антропонимик лексика телдең һүҙлек составында айырым бер урын алып тора. Ул, нигеҙҙə, уртаҡлыҡ исемдəрҙəн килеп сыҡҡан, үҫкəн, камиллашҡан. Йəмғиəттəге үҙгəрештəргə, кешелəрҙең зауыҡтарына ҡарап, иҫкелəре ҡулланыштан бөтөнлəй төшөп ҡала, уларҙың урынына яңылары барлыҡҡа килə. Антропонимик

лексиканың

йəшəйешенə

ижтимағи,

психологик,

биологик, физиологик факторҙар ҙа ҙур йоғонто яһай. Яңғыҙлыҡ исемдəрҙə мəғəнəүи функцияға ҡарағанда, атау функцияһы өҫтөнлөк итə. Исем кешегə аралашыу процесында мөрəжəғəт итеү, өндəшеү өсөн кəрəк. Кеше исемдəре ошо нигеҙҙə барлыҡҡа килеп, һуңынан бер кешене икенсе кешенəн айырыу өсөн хеҙмəт иткəн тамға, билдə булып киткəн. Исемдең ошо өндəшеү һəм кешелəрҙе бер-береһенəн айырыу функцияһы беренсе планда тора. Дөйөм алғанда антропонимдар тел законына бəйле, əммə шул уҡ ваҡытта эске бер законлылыҡҡа ла эйə. Хеҙмəттең нигеҙен Өфө, Салауат, Сибай ҡалалары һəм Ейəнсура районында ҡулланылған кеше исемдəре тəшкил итə. Был ҡалаларҙы һəм 4

районды һайлауҙың сəбəбе шунда: Өфө, республикабыҙҙың баш ҡалаһы булараҡ, үҙенең бай тарихы менəн, башҡорт халҡының мəҙəни һəм ғилми үҙəге булараҡ иғтибарҙы йəлеп итте. Был ҡаланың антропонимик системаһы лингвистик, шулай уҡ экстралингвистик факторҙар йоғонтоһонда, үҙенең эске закондары буйынса йəшəй һəм үҫə. Ошо үҙгəреш, үҫештəр хеҙмəттə күҙəтелде. Салауат - сағыштырмаса йəш ҡала иҫəплəнə. Уға 1948 йылда нигеҙ һалынған. Хəҙерге ваҡытта был күп миллəтле яңы ҡала. Был ҡала миҫалында башҡорттарҙың башҡа миллəт кешелəре менəн аралашыуы исемлеккə ни рəүешле тəьҫир итеүен күҙəтергə мөмкин. Ул тиҙ ҡалҡып сыҡҡан ҡала булараҡ, уның исемлеге лə Сибай һəм Ейəнсура башҡорттарының исемлегенəн бер ни тиклем айырыла. Ошо йəһəттəн Салауат ҡалаһының исемлеген тикшереү ҙə мөһим тип табылды. Сибай ҡалаһында башҡорттарҙың һан буйынса күберəк булыуы, тирəяҡ башҡорт ауылдары кешелəре иҫəбенə үҫеүе лə уның исемлегенə йоғонто яһай. Ейəнсура районы, көньяҡтағы башҡорт райондарының береһе булараҡ, иғтибарҙы йəлеп итте. Əлбиттə, уның исемлеге өҫтə һаналып үткəн ҡала башҡорттарының исемлегенəн айырыла. Был хəл сағыштырмаса анализ яһағанда асыҡ күренде.

5

I бүлек Дөйөм һəм башҡорт тел ғилемендə яңғыҙлыҡ исемдəрҙе өйрəнеү проблемалары

1.1. Лингвистикала яңғыҙлыҡ исемдəрҙе өйрəнеү торошо Кеше исемдəре тəү ҡарашҡа ябай күренһə лə, асылда, был мəсьəлə лингвистикала теоретик һəм практик йəһəттəн ҙур бəхəстəр тыуҙыра. Улар тарихи документтарҙа туплана килһə лə, яңғыҙлыҡ исемдəрҙе ғилми йəһəттəн өйрəнеү Рəсəйҙə ХIХ быуаттың урталарында башланғыс ала. Тəүге тикшеренеүҙəрҙең этнографик характерҙа булыуы ла аңлашыла, сөнки балаға исем һайлау, уны атау процесы, халыҡтың бында ниндəйҙер мəғəнə һалыуы ғалимдарҙы башта уҡ ҡыҙыҡһындыра. Аҙағыраҡ инде исемдəрҙе ҡағыҙға теркəү, документлаштырыу уларҙың дөрөҫ яҙылышы мəсьəлəлəрен алғы планға сығара. Исем атауҙағы боронғо йолалар онотола бара, исемдəргə ҡарата яңы талаптар, яңы йолалар тыуа тора. Яңғыҙлыҡ исемдəр күп төрлө, əйтəйек, ер - һыу атамалары, илдəр, планеталар, йондоҙлоҡтар исемдəре һ.б. Кеше исемдəре иһə фəндə шуларҙың антропонимика тип аталған бер өлөшөн тəшкил итə. Ул бер үк ваҡытта тел ғилеменең тарих, география, этнография, социология фəндəренең дə өйрəнеү предметы булып тора. Кеше

исемдəрен

өйрəнеү

төрлө

халыҡтарҙа

төрлө

кимəлдə

башҡарылған, уның үҫеше ваҡыт йəһəтенəн дə бер заманға ғына тура килмəй. Славян телдəре белгестəре был өлкəлə, һис шикһеҙ, ҙур уңыштарға ирешкəн. Поляк

ғалимы

перспективалары”1

С. Распонд тигəн

ғилми,

“Славян ҙур

ономастикаһының

күлəмле

мəҡəлəһендə

үҫеү славян

ономастикаһын өс этапҡа бүлə. Беренсе этабы ХIХ быуат урталарында славян телдəре белгесе Фр. Миклошич хеҙмəттəре менəн башлана. Икенсеһе 1

Распонд С. Перспективы развития славянской ономастики // Вопросы языкознания.-1962, №4. –С. 9-19.

6

ХХ быуат баштарына ҡайтып ҡала. Өсөнсө этабына 1918 йылдан алып беҙҙең көндəргə тиклем булған дəүер инə. Һəр этапта ономастиканың үҫеше үҙенсəлекле була, һис шикһеҙ, бында һуңғы этап айырым урын алып тора. Ономастиканың теоретик проблемаларын асыҡлау, уның терминдарын билдəлəү, был йүнəлештə төрлө телдəрҙең материалын йəлеп итеү эштəре башҡарыла.

Шулай

Я. Разводовский,

уҡ

поляк

В. Ташицкий,

тел

ғилеме

хаҡында

һөйлəгəндə,

кеүек

ғалимдарҙың

С. Козеровский

эшмəкəрлеге тураһында əйтеп үтергə кəрəк. Улар конкрет тел материалында ономастиканың дөйөм мəсьəлəлəрен күтəреп сығалар. Был өлкəлə урыҫ тел ғалимдарының хеҙмəттəре айырым урын алып тора. Н. М. Тупиков2, А. М. Селищев3, В. К. Чичагов4 һəм башҡалар кеше исемдəрен өйрəнеүҙең төп маҡсаттарын, проблемаларын аныҡ ҡуйып, был мəсьəлəне хəл итеү өҫтөндə эшлəйҙəр. Уларҙың хеҙмəттəрендə кеше исемдəре,

фамилиялар,

отчестволар

комплекслы

рəүештə,

тарихи–

этнографик планда өйрəнелə. А. Н. Мирославская5 ла төп иғтибарын урыҫ исемдəренең тарихын өйрəнеүгə йүнəлтə. А. А. Белова6 иһə Калинин өлкəһендəге Каблуково ауылы кешелəренең фамилияларын, исемдəрен, ҡушаматтарын ентеклəп тикшерə. Төрки ғалимдарында кеше исемдəрен өйрəнеүгə ХХ быуат башында нигеҙ һалына. Был эште башлыса урыҫ төркиəтселəре һəм тарихсылары В. А. Гордлевский7, А. Н. Самойлович8, В. К. Магницкийҙар башлап ебəрə. Уларҙың хеҙмəттəрендə исем биреү туранан - тура йолалар менəн бəйлəп ҡаралған. Был йəһəттəн В. К. Магницкийҙың “Сыуаштарҙың мəжүси

2

Тупиков Н. М. Словарь древнерусских собственных имен. – М., 1903. –106 с. Селищев А. М. Происхождение русских фамилий, личных имен и прозвищ. // Уч. зап. МГУ им. Ломоносова. – М., 1959 – С. 128-130. 4 Чичагов А. М. Из истории русских имен, отчеств и фамилий. – М., 1959. –С.11-13. 5 Мирославская А. Н. К истории развития русских имен // Уч. зап. Калининского пединститута, 1959. – С. 27-34. 6 Белова А. А. К вопросу о личных именах, прозвищах и фамилиях села Каблуково Калининской области. // Уч. зап. Калининского пединститута, 1963. – С.41-44. 7 Гордлевский В. А. Рождение ребенка и его воспитание у османских турков // Этнографическое обозрение. 1910. – С.167-170. 8 Самойлович А. Н. К вопросу о наречении имен у турецких племен. // Живая старина , 1911,2 выпуск. – С. 297-300. 3

7

исемдəре”9 тип аталған мəҡəлəһе айырым урын алып тора. Нигеҙҙə тарихи материалдарға, халыҡ иҫəбен алған мəғлүмəттəргə таянған был хеҙмəт, сыуаш исемдəре тип аталһа ла, унда дөйөм төрки халҡына ҡағылышлы материалдар ҙа күп урын алған. Был күренеш борон замандарҙа төрки халыҡтарының кеше исемдəре, башлыса, бер нигеҙҙəн сыҡҡан, тигəн һығымтаға килтерə. Был

ғалимдарҙың

хеҙмəттəренəн

һуң

байтаҡ

ваҡытҡа

төрки

халыҡтарының кеше исемдəрен өйрəнеү һүлпəнəйеп тора. Үткəн быуаттың 50-60-сы йылдарында ғына был өлкəлəге тикшеренеүҙəр көсəйеп китə һəм тиҙ арала төрлө телдəрҙə мөһим эштəр башҡарыла. Был йəһəттəн венгр ғалимдары ҙур əүҙемлек күрһəтə. Д. Неметтың10 этнонимия, Л. Рашониҙың антропонимика буйынса мөһим тикшеренеүҙəре донъя күрə. Л. Рашони11 төрки халыҡтарының кеше исемдəрен тарихи сығанаҡтар буйынса тикшерə. Октябрь тикшеренеүҙəр

революцияһына алып

тиклем

барған

урыҫ

һəм

унан

ғалимдары

һуң

был

өлкəлə

Н. Ф. Катанов12,

В. В. Бартольд13 һəм башҡалар үҙҙəренең тарихи – этнографик хеҙмəттəрендə кеше исемдəренə иғтибар итəлəр. Айырым төрки халыҡтарының яңғыҙлыҡ исемдəрен киң планда өйрəнеү үткəн быуаттың 60-сы йылдарына тура килə. Был өлкəлə ҡаҙаҡ антропонимикаһы буйынса Т. Х. Жанузаков14, Г. Айдаров15, үзбəк тел ғилемендə О. Насыров16, татар телселəре Ғ. Ф .Саттаров, Р. Х. Субаева кеүек ғалимдар тарафынан төплө тикшеренеүҙəр алып барыла. Уларҙың күлəмле монографиялары, мəҡəлəлəре яҙыла. 9

Магницкий В. К. Чувашские языческие имена. – Казань, 1905. – С.15-20. Немет Д. Руниобразные надписи из nady szent – Miklos и руниобразные шрифты Восточной Европы. – Будапешт, 1971. – 45с. 11 Рашони Л. Личные имена повелительной формы в тюркских языках. – Будапешт, 1962. – 243 с. 12 Катанов Н.Ф. Опыт исследования урянхайского языка с указанием главнейших родственных отношений его к другим языкам тюркского корня. – Казань,1903. – 589с. 13 Бартольд В.В. Работы по истории и филологии тюркских и монгольских народов – М., 1968. – 757с. 14 Жанузаков Т.Х. Тайны имен – Алма-Ата, 1974. – 157с. 15 Айдаров Г. Язык орхонских памятников древнетюркской письменности YII века–Алма-Ата, 1971.–380с. 16 Насыров О. Некоторые размышления об именах людей в узбекском языке // Научные труды Каршинского пединститута – Карши-Ташкент, 1965. – С. 193-195. 10

8

Төрки

телдəр

антропонимикаһына

һəм

дөйөм

ономастикаға

Н. А. Баскаков ҙур өлөш индерə, ул урыҫ дворяндарының “Гербовая книга” тип аталған сығанағын ентеклəп тикшереп, уларҙың бик күбеһенең төрки сығанаҡлы икəнен билдəлəй.17. Мəҫəлəн: Аксаков, Кутузов, Менделеев, Ушаков, Баскаков һ.б. Үткəн быуаттың етмешенсе йылдары урыҫ ономастикаһын ғына түгел, СССР халыҡтарының был өлкəһен үҫтереүҙə айырым урын алып тора. Төрлө региондарҙа (Волга буйы, Төньяҡ Кавказ, Урта Азия) кеше исемдəре буйынса бер нисə төрлө өлкəгə ҡараған ғалимдар тарафынан ЗАГС хеҙмəткəрҙəре ҡатнашҡан Бөтə союз конференциялары ойошторола, был материалдар йыйынтыҡ булып баҫылып сыға. Бында билдəле ономаст, этнограф В. А. Никоновтың исемен телгə алырға кəрəк (уның хеҙмəттəре тураһында түбəндəрəк

əйтелер).

Шулай

уҡ

был

өлкəлə

В. Д. Бондалетов,

А. В. Суперанская һəм башҡалар бик күп эш башҡара. А. В. Суперанскаяның

“Структура

имени

собственного”18

тигəн

мəҡəлəһендə фонологик һəм морфологик аспекттарға ҡағылышлы булған мəсьəлəлəрҙе

тикшереү

менəн

бер

рəттəн,

төрки

сығанаҡлы

антропонимдарҙы ла анализлай. Билдəле

этнограф

һəм

ономастика

белгесе

В. А. Никоновтың

хеҙмəттəрендə хəҙерге ономастиканың бик мөһим теоретик һəм актуаль практик мəсьəлəлəре ҡарала һəм хəл ителə. Ул төрлө төбəктəрҙə ономастик конференциялар

үткəреүҙең

инициаторы

булараҡ

та

билдəле.

Был

конференциялар “Волга буйы ономастикаһы” исеме аҫтында, ономастиканың төрлө бүлектəрен ҡарау маҡсатында эшлəнə. Өфө ҡалаһында үткəрелгəне “Ономастика Поволжья,3” булып баҫылып сыға.19 В. А. Никонов20 ЗАГС материалдарына таянып кеше исемдəрен туплау һəм дөйөмлəштереү методикаһын эшлəп күрһəтə, күплəп тупланған материалдың ҡулланылыш йышлығын, индексын билдəлəү, һанын сығарыу 17

Баскаков Н. А. Русские фамилии тюркского происхождения. – М., 1979. – 280 с. Суперанская А.В. Структура имени собственного // Фонология и морфология. – М., 1969. – С. 207. 19 Ономастика Поволжья,3. –Уфа, 1973.-431с. 20 Никонов В. А. Личные имена у тюркских народов. // Имя и общество. – М., 1974.-С.25-29. 18

9

ысулын башҡара һəм ошо хаҡта бер нисə мəҡəлə һəм китап яҙа. Үҙенең тикшеренеүҙəренə ул төрки халыҡтарының кеше исемдəрен дə йəлеп итə. Башҡорттарҙа балаға исем атау йолалары тураһында тəүге мəғлүмəттəр этнография белгесе Д. П. Никольскийҙың хеҙмəтендə бирелə.21 Бер ни тиклем антропонимик материал һəм кеше исемдəрен яһаусы компоненттар боронғо төрки яҙма ҡомартҡыларын өйрəнеүсе мəшһүр төркиəтсе Е. С. Маловтың22 хеҙмəттəрендə күрһəтелə. Ул кеше исемдəрен боронғо социаль титулдарға бəйлəп аңлата. Башҡорт һəм татар телдəрендə яңғыҙлыҡ исемдəрҙе лингвистик яҡтан өйрəнеү 60-сы йылдарға ҡайтып ҡала. Г. В. Йосопов кеше исемдəре буйынса бик бай материал бирə. Уларҙы ике категорияға бүлеп күрһəтə: 1) боронғо болғар ( мəҫəлəн, ир – егет – Тотай, Болҡос, Инуҡ, Бураш, Тимрадж, Албəк һ.б., ҡатын – ҡыҙ исемдəре – Алкис, Ай-Бикə һ.б.) 2) ғəрəп ( мосолман ) ( Абу – Бəкр, Али – Əхмəт, Муса, Фатима, Захира һ.б.). Шулай уҡ автор үҙенең был китабында боронғо болғарҙарҙың исем ҡушыуҙағы ҡайһы бер традициялары тураһында ла һүҙ йөрөтə. “Бала үлмəһен өсөн ҡушылған мəжүсилек йолаларына бəйле исемдəр: Туҡтар, Һатылмыш, Биктимер һ.б.”

23

Болғарҙарға хас булған ҡушма исемдəр

тураһында ла əйтеп үтелə: Али – Ходжи, Арс – Сирадж, Татар – Балтук һ.б. Борон татарҙар араһында исем ҡушыу күпселек осраҡта мулла тарафынан мосолман исемдəре генə ҡушылһа ла халыҡ араһында уларҙы үҙгəртеп əйтеү ғəҙəте булыуы хаҡында ғалим бик дөрөҫ билдəлəй. Мəҫəлəн: Абдулла – Апуш, Зəйнулла – Зəйнүш, Шəһиҙулла – Шəйҙүк. Г. В. Йосопов этнографтар араһында беренселəрҙəн булып үҙенең хеҙмəттəрендə болғар һəм татар антропонимдарын һəм топонимдарын сағыштырып анализлай. Быны ул болғарҙар һəм ҡазан татарҙары араһындағы этник бəйлəнеште асыҡлау маҡсатында эшлəй. Шулай уҡ ул үҙенең

21

Никольский Д. П. Башкиры. Этнографические и санитарно - антропологическое исследование.СПб.,1899.-377с. 22 Малов Е. С. Памятники древнетюркской письменности. – М.-Л., 1951. –396 с. 23 Юсупов Г. В. Введение в булгаро – татарскую эпиграфику –М., 1960. – С.56.

10

монографияһында болғар–татар исемдəренең тарихына һəм фонетик – лексик анализға ҙур урын бирə. Татар телсеһе Ғ. Ф. Саттаров кеше исемдəренə ҡарата күлəмле мəҡəлəлəр һəм айырым китап баҫтырып сығара. Был мəҡəлəлəрендə тикшеренеүсе исемдəрҙе яһалышына ҡарап өс төргə бүлə: борондан килгəн (традицион) исемдəр, үҙ грамматик фонды ерлегендə яһалған һəм ситтəн ингəн исемдəр24. Ғ. Ф. Саттаров үҙенең “Татарстан АССР-ның антропо-топонимдары”25 тип

исемлəнгəн

антропонимдарҙы

хеҙмəтен

бай

ономастик

тарихи-лингвистик

планда

материалға тикшереүгə

таянып, бағышлай.

Китаптың нигеҙен Ҡазан дəүлəт университетының татар теле кафедраһы ойошторған экспедициялар тарафынан йыйылған фактик материал тəшкил итə. Был хеҙмəттə татар теленең антропонимик системаһы, кеше исемдəренə, ҡушаматтарына һəм фамилияларына хас булған лингвистик үҙенсəлектəр асыҡлана. Татар антропонимиконы тураһында һөйлəгəндə, Р. Х. Субаеваның был өлкəлəге эшмəкəрлеге хаҡында ла əйтеп үтергə кəрəк. И. В. Большаков менəн берлектə сығарылған “Справочник татарских личных имен”26 тигəн һүҙлеге “РСФСР халҡының шəхси исемдəре һүҙлеге”нəн һиҙелерлек айырылып тороуы тураһында əйтелə. Был һүҙлектə татар исемдəренəн яһалған атаһы исеменең яҙылышы ентеклəп тикшерелə, Татарстан республикаһы ЗАГС органдарында йыйылған антропонимик мəғлүмəттəр индерелə. Йөҙ биттəн торған был һүҙлектə ир-егет һəм ҡатын-ҡыҙ исемдəре алфавит тəртибендə ике телдə бирелə. Хеҙмəттең төп өйрəнеү предметы булып хəҙерге башҡорт телендəге антропонимдар тора. Əйтергə кəрəк, лингвистар тарафынан башҡорт антропонимиконын өйрəнеүгə ҙур иғтибар бүленə.

24

Саттаров Г.Ф. Татар телендə кеше исемнəре һəм аларны дөрес куллану. // Совет мəктəбе, 1961, № 10. – 1921-се биттəр 25 Саттаров Ғ.Ф. Татарстан АССР-ның антропо-топонимдары. -К., 1973. - 297 бит 26 Большаков И.В., Субаева Р.Х. Справочник татарских личных имен. - К., 1973. - 100 с.

11

Ж. Ғ. Кейекбаевтың

башҡорт

исемдəре

буйынса

“Совет

Башҡортостаны”27 гəзитендə төплө мəҡəлəһе донъя күрə. Был башҡорт антропонимикаһы традицияларына

буйынса туҡтала,

тəүге исем

ғилми

яһау

мəҡəлə.

менəн

Ул

артыҡ

исем

ҡушыу

мауығыусыларҙы

тəнҡитлəй. Шулай уҡ ошо йылдарҙа сыҡҡан Йосоп Гəрəйҙең кеше исемдəре тураһында ғилми-популяр мəҡəлəлəре гəзит биттəрендə баҫылып сыға, аҙағыраҡ автор уларҙы дөйөмлəштереп, “Был һүҙҙəр ҡайҙан килə?” тигəн исем аҫтында китап итеп сығара.28 Китапта кеше исемдəренең (бигерəк тə ғəрəп ) мəғəнəһен аңлатыуға, исем һайлау йолаларына ҙур иғтибар бирелə. Башҡорт телендəге кеше исемдəрен махсус рəүештə ныҡлап өйрəнə башлау 70-се йылдарға ҡайтып ҡала. К. З. Зəкирйəнов, Т. Х. Күсимова, З. Ғ. Ураҡсин, Р. З. Шəкүров кеүек телселəр тарафынан ошо йылдарҙа башҡорт антропонимиконы өлкəһендə бик ҙур эштəр башҡарыла. Авторҙар башҡорттарҙың тарихи һəм хəҙерге антропонимияһының, шулай уҡ уның менəн тығыҙ бəйлəнештə торған ономастиканың башҡа бүлектəрен тикшереү, кеше исемдəрен бер ҡалыпҡа һалыу кеүек практик мəсьəлəлəр өҫтөндə эшлəйҙəр. Билдəле булыуынса, ҡайһы бер этнонимдар антропонимдар һəм антропонимик тамырҙар урынында ҡулланыла. Мəҫəлəн, Турғай, Бүре кеүек төп

башҡорт

ырыу-ҡəбилə

атамалары

ошондайҙарға

ҡарай.

Проф.

З. Ғ. Ураҡсин “Башкирские антропонимы из этнонимов”29 тигəн хеҙмəтен ошо мəсьəлəне тикшереүгə бағышлай. Был мəсьəлə, һис шикһеҙ, артабанғы эҙлəнеүҙəрҙе талап итə. Исем һайлау мотивы буйынса һорауҙар ҙур ҡыҙыҡһыныу тыуҙыра. Был мəсьəлəне ентекле тикшереү һөҙөмтəһендə, ниндəй исемдəрҙең өҫтөнлөк итеүен асыҡларға мөмкин. Мəҫəлəн, 1970 йылда Өфө ҡалаһының башҡорт ғаилəлəрендə Рөстəм, Илдар, Марат, Салауат, Гөлнара, Гүзəл, Эльвира исемдəр йыш ҡушылһа, 2000 йылда европа телдəренəн ингəн исемдəр 27

Кейекбаев Ж.Ғ. Кем исемле һин? // Совет Башҡортостаны, 1961, №3. -12-се бит Йосоп Гəрəй Был һүҙҙəр ҡайҙан килə. -Өфө, 1971. – 184 бит. 29 Ураксин З.Г. Башкирские антропонимы из этнонимов // Ономастика Поволжья, 3. –Уфа, 1973. – С.86-88. 28

12

попурлярлаша. Исем һайлау мотивы тураһында шулай уҡ З. Ғ. Ураҡсиндың “Основные критерии выбора имени у башкир” тигəн хеҙмəтендə əйтелə. “Төп башҡорт һəм башҡа төрки телле исемдəр өсөн хəҙерге ваҡытта беренсе планда мəғəнəүи критерий булһа, ə инде башҡа сит телдəр өсөн — ҡыҫҡалыҡ, əйтелештə һəм яҙмала уңайлылыҡ төп критерий булып тора”

30

тигəн һығымта яһай автор. Лəкин был критерийҙар һəр ваҡыт үҙгəрештə, улар “Халыҡтың милли үҙаңы, культураһының үҫеүе, ижтимағи, тарихи талаптар менəн туранан-тура бəйлəнгəн”.31 Башҡорт

антропонимияһын

тикшереү

өсөн

төрлө

тарихи

документтарҙа һəм башҡорт шəжəрəлəрендə бик күп материал тупланған. Башҡорт шəжəрəлəрендəге антропонимдарҙы өйрəнеүгə Т. Х. Күсимованың, Р. З. Шəкүровтың хеҙмəттəре бағышлана. Т. Х. Күсимова кеше исемдəрен өйрəнеү өлкəһендə ҙур эштəр башҡара. Башҡорт шəжəрəлəрендəге, шулай уҡ Башҡортостан тарихы буйынса тупланған сығанаҡтарҙы ентекле тикшерə, шулай уҡ халыҡта ҡулланылған исемдəрҙе лə йəлеп итə. Уның тарафынан был темаға кандидатлыҡ диссертацияһы яҡлана32, тиҫтəлəгəн мəҡəлəлəр яҙыла. Ул “Из истории личных имен башкир”33 тигəн хеҙмəтендə башҡорт исемдəренə структур һəм һүҙъяһалыш

яғынан

анализ

эшлəй.

Автор

исемдəрҙең

айырым

компоненттарын күрһəтə, уларҙың килеп сығышын асыҡлай, төркөмдəргə бүлə, хəҙерге ваҡытта төҙөлөшө буйынса ике составлы исемдəр бер составлы ябай исемдəр менəн алышыныуы тураһында һығымта яһай. Шулай уҡ телсе кеше

исемдəрен

килеп

сығышы,

уларҙың

сығанаҡтары

буйынса

тикшеренеүҙəр үткəрə, исем һайлау йолаларын да яҡтырта. Уның “Башҡорт исемдəре”34 тигəн һүҙлегенең тулы баҫмаһы 2000 йылда баҫылып сыға.35 Һүҙлектең төп маҡсаты - ата-əсəгə балаға исем һайлауҙа ярҙам итеү, 30

Ураҡсин З.Ғ. Основные критерии выбора имени у башкир // Личные имена в прошлом, настоящем, будущем.- М., 1970.- С.185. 31 Шунда уҡ. – 185-се бит 32 Кусимова Т. Х. Древнебашкирские антропонимы. – Уфа, 1975. – .20с. 33 Кусимова Т.Х. Из истории личных имен башкир // Личные имена в прошлом, настоящем, будущем. – М., 1970. –С.241-248. 34 Күсимова Т.Х. Башҡорт исемдəре. - Өфө, 1976, 1992. 35 Күсимова Т.Х., Биҡҡолова С.Ə. Башҡорт исемдəре. - Өфө, 2000. - 176 бит

13

исемдəрҙең яҙылышы, аңлатмалары һəм белешмə материалдар ике (башҡорт һəм урыҫ телдəрендə) бирелə. Был китап фəнни яҡтан да, практик йəһəттəн дə ҙур əһəмиəткə эйə, сөнки республикабыҙҙың ЗАГС хеҙмəткəрҙəре исемдəрҙе нигеҙҙə ошо һүҙлеккə таянып яҙалар. “Балаға исем ҡушыу - бик мөһим һəм яуаплы эш. Һəр халыҡтың үҙенə генə хас ғөрөф-ғəҙəттəре, йолалары булған кеүек, бер миллəтте икенсеһенəн айырып торған исемдəре лə була. Был йəһəттəн башҡорттарҙың да үҙенə генə хас исемдəре бар. Лəкин, ҡыҙғанысҡа ҡаршы, һуңғы осорҙа беҙҙең башҡорт халҡы сит миллəттəрҙең исемен ҡушыуҙы хуп күрə башланы. Был телгə, миллəткə ҡарата вайымһыҙлыҡты күрһəтə. Башҡорттарҙың исеме уның башҡортлоғон күрһəткəн билдəгə əйлəнһə икəн”,36 тигəн телəк белдерə Таңһылыу Күсимова. Китап башҡорт теле һəм тарихы буйынса тупланған төрлө сығанаҡтарға, Башҡортостандың төрлө төбəктəрендə, Ырымбур, Һамар, Силəбе, Курган яҡтарында экспедицияла йыйылған материалдарға таянып төҙөлə. Һүҙлеккə 4 меңгə яҡын исем алына. Шуларҙың 3 меңе — ират, 1 меңе — ҡатын-ҡыҙ исемен тəшкил итə. Ф. Ғ. Хисамитдинова һəм Р. И. Солтанова тарафынан төҙөлгəн “Русскобашкирский словарь-справочник личных имен, отчеств и фамилий”37 тигəн һүҙлек-белешмə атаһының

башҡорттарҙың

исемдəрен,

киң

таралған

фамилияларын

үҙ

эсенə

яңғыҙлыҡ туплай.

исемдəрен, Ул

ЗАГС

хеҙмəткəрҙəре, телселəр һəм, ғөмүмəн, кеше исемдəре, атаһының исемдəре һəм фамилиялары менəн ҡыҙыҡһынған һəр кешегə ҙур сығанаҡ булып тора. Үткəн йылда С. Х. Төпəев тарафынан яҙылып, донъя күргəн һүҙлекте бидəлəп

үтеү

мөһим. Башлыса,

кеше

исемдəренə

ҡараған

практик

мəсьəлəлəрҙе хəл итеүгə бағышлана. Унда бер нисə мең ир-ат исеменəн фамилиялар, отчестволар яһалыу юлдары, ундағы вариантлылыҡ һəм уларҙың ҡайһыһына өҫтөнлөк биреү кеүек мəсьəлəлəр ҡарала.38 36

Шунда уҡ. – 5-се бит Хисамитдинова Ф.Г., Султанова Р.И. Русско-башкирский словарь-справочник личных имен, отчеств и фамилий. - Уфа, 2002. – 86 с. 38 Тупеев С. Х. Башкирский именник справочник личных имен написанием вариантов на русском и башкирском языках.-Уфа, 2004. – 451с. 37

14

Р. З. Шəкүров “Ономастическое наследие в башкирских шежере”39 тигəн хеҙмəтендə башҡорт шəжəрəлəренең ономастик материалдарын ентекле тикшерə. Ул төҙөлөшө буйынса исемдəрҙе ике төргə бүлеп күрһəтə: ябай һəм ҡатмарлы исемдəр. Башҡорт телендəге антропонимдарҙың функцияларын, үҙенсəлектəрен билдəлəй. Башҡорттарҙың хəҙерге исемлеге урыҫтарҙыҡына ҡарағанда күлəме буйынса күпкə киңерəк. Исемлектең составына, сығанағы буйынса күп төрлө исемдəр инə: төрки - башҡорт, ғəрəп, фарсы, урыҫ теленəн үҙлəштерелгəн, совет осоронда барлыҡҡа килгəн һəм европа телдəренəн ингəн исемдəр һ.б. Исемлектең составы, уға ҡараған исемдəрҙең төрҙəре тураһында күплəп яҙалар. Бында Т. М. Ғариповтың “О древних кыпчакских именах в антропонимии башкир”40, Н. Д. Ғарипованың “Персидские элементы

в

именах башкир”41, К. З. Зəкирйəновтың “Личные имена у башкир, возникшие в советское время”42 һ.б. ғалимдарҙың хеҙмəттəрен күрһəтергə мөмкин. А. Н. Мирославская “Русские календарные имена у башкир” тигəн хеҙмəтендə урыҫ һəм башҡорт ономастикаһының бер-береһенə йоғонтоһон, бəйлəнешен күҙəтə. Ул урыҫ календарь исемдəренең “органик рəүештə башҡорт исемлегенə килеп инеүен һəм уға буйһоноуын”43 билдəлəй. Күренеүенсə, башҡорттарҙа ҡулланылған яңғыҙлыҡ исемдəр байтаҡ ҡына өйрəнелгəн. Шуға ҡарамаҫтан, был өлкəлə хəл ителмəгəн проблемалар ҙа бар. Иң беренсе сиратта кеше исемдəренең хəҙерге осорҙа ҡулланылышын билдəлəүҙе асыҡлау мөһим. Быны тик ЗАГС материалдарын тотош анализлау, йəғни һəр ҡалала, районда ниндəй исемдəр ҡушылыуын, был исемдəр ниндəй йүнəлештə үҙгəрə барыуын күҙəтеү һөҙөмтəһендə асыҡларға була. Башҡорт исемдəрен урыҫса яҙғанда, уларҙы дөрөҫ биреү проблемаһы 39

Шакуров Р.З. Ономастическое наследие в башкирских шежере // Ономастика Поволжья, 3 – Уфа, 1973. – С. 422-428. 40 Гарипов Т.М. О древних кыпчакских именах в антропономии башкир // Ономастика Поволжья, 3. -Уфа, 1973. –С. 52 –58. 41 Гарипова Н.Д. Персидские элементы в именах башкир // Ономастика Поволжья, 3. –Уфа, 1973. – С.81-85. 42 Закирьянов К.З. Личные имена у башкир, возникшие в советское время // Личные имена в прошлом, настоящем и будущем”.- М., 1970. – С.154-157. 43 Мирославская А.Н. Русские календарные имена у башкир // Личные имена в прошлом, настоящем, будущем. - М., 1970. – С.157-162.

15

ҡатмарлы мəсьəлə булып тора, сөнки башҡорт исемдəрен урыҫ теленə транслитерация

яһағанда

күп

хаталар

ебəрелə.

Бер

исемдең

төрлө

варианттары барлыҡҡа килə һəм был практикала буталсыҡлыҡ тыуҙыра. Иң беренсе сиратта, был күренеш башҡорт һəм урыҫ телдəренең фонетик системаһының, шулай уҡ морфологияһының төҙөлөшөнөң тап килмəүе менəн бəйле. Билдəле булыуынса, ҡайһы бер башҡорт өндəре урыҫ телендə бөтөнлəй юҡ. Тикшереү барышында түбəндəге исемдəрҙе урыҫ телендə төрлө варианттарҙа теркəлеүен асыҡланыҡ: Рөстəм - Рустем, Рустам, Рустэм; Ринат - Рэнат; Ирек - Ирек, Ирик; Искəндəр - Искандар, Искандер, Исканьяр; Резеда - Резида, Ризида, Разида; Гүзəл -Гузель, Гузаль, Гузелия, Гюзелия; Гөлназ - Гульназ, Гульнас һ.б. Миҫалдарҙан күренеүенсə, исемдəрҙең əйтелеше яҙылышҡа йоғонто яһай. Шулай уҡ бик күп варианттар ЗАГС хеҙмəткəрҙəренең иғтибарһыҙлығы арҡаһында барлыҡҡа килə. К. З. Зəкирйəновтың “Транслитерация башкирских личных имен на русский язык”

44

тигəн мəҡəлəһендə башҡорт теленең ҡайһы бер кеше

исемдəрен урыҫ телендə биреү нормалары ҡарала. Был тикшереүҙе артабан дауам итеп, күлəмле һəм сифатлы һүҙлектəр сығарыу мəсьəлəһе өҫтөндə эшлəргə кəрəк. Һүҙлектəрҙə иһə исемде беренсе планда башҡорт телендə бирергə, исемдең урыҫ телендə транслитерацияһын, ниндəй генетик ҡатламдан икəнлеген күрһəтергə, һəм мəғəнəһен аңлатыу мөһим.

1.2. Кеше исемдəренең лингвистик тəбиғəте һəм асылы Антропонимик лексика телдең һүҙлек составында айырым бер урын алып тора. Тел ғалимдарының күпселеге кеше исемдəренең уртаҡлыҡ исемдəрҙəн килеп сығыуын иҫбатлай. Ҡайһы бер исемдəр, килеп сығышы менəн бик боронғо булғанлыҡтан, үҙҙəренең тəүге мəғəнəлəрен юғалтҡандар, 44

Закирьянов К.З. Транслитерация башкирских личных имен на русский язык. // Ономастика Поволжья, 3.Уфа, 1973. – С.171–176.

16

шуға күрə лə уларҙың күпселегенең этимологияһын хəҙерге тел күҙлегенəн аңлатып булмай. Йəмғиəттəге үҙгəрештəргə, кешелəрҙең зауыҡтарына ҡарап, иҫкелəре ҡулланыштан бөтөнлəй төшөп ҡала, уларҙың урынына яңылары барлыҡҡа килə. Кеше исемдəренең тəғəйенлəнешен билдəлəгəндə төрлө бəхəстəр тыуа. Дөйөм

тел

ғилеме

өлкəһендə

эшлəгəн

ғалимдар

О. Есперсен,

А. Петерсон, Е. Курилович, һəм башҡалар яңғыҙлыҡ исемдəрҙең лексик төшөнсə биреүен раҫлайҙар, ə икенсе төркөм телселəр - К. А. Левковская, Е. М. Галкина-Федорук,

А. А. Реформатский,

Л. А. Булаховский,

А. В. Суперанская, А. А. Уфимцева, О. С. Ахманова уларға ҡапма-ҡаршы фекерҙе əйтə, йəғни кеше исемдəре төшөнсə бирмəй тигəн ҡарашта торалар. Яңғыҙлыҡ исемдəрҙең төшөнсə менəн бəйлəнешен кире ҡағыусыларҙың береһе А. А. Реформатский: “Яңғыҙлыҡ исемдəрҙең мəғəнəһе бар, шулай булмаһа, улар телдə кəрəкмəҫ тə ине, лəкин яңғыҙлыҡ исемдəрҙең мəғəнəһе атау функциялары, йəғни предметҡа бəйлəнештəре менəн сиклəнə”,-

45

тип

яҙа. Тимəк, Реформатский яңғыҙлыҡ исемдəрҙə төшөнсə булыуын танымай. Лəкин ошо ҡарашты яҡлау өсөн бер ниндəй ҙə дəлил килтермəй. Əйтергə кəрəк,

К. Маркстың

“Капитал”ынан

алынған

түбəндəге

һүҙҙəр

А. А. Реформатскийҙың фекеренə дəлил була алмай: “Ниндəй ҙə булһа предметтың уның исеме менəн бер ниндəй ҙə уртаҡлығы юҡ. Берəүҙең исеме Яков икəнен белеү менəн генə, мин ул кеше тураһында бер ни ҙə белə алмайым”. Был хаҡта П. И. Визгалов бына нимə əйтə: “К. Маркс бында яңғыҙлыҡ исемдəрҙең төшөнсə биреү-бирмəүе тураһында һүҙ йөрөтмəй, ə предмет менəн уның исеме араһында бер ниндəй ҙə бəйлəнеш юҡлығы хаҡында яҙа”.46 Шул уҡ хеҙмəтендə ул “кеше тураһында уның исеменəн башҡа бер ни ҙə белмəй тороп, уның тураһында төшөнсə ала алмаған кеүек, бөтə нəмəне лə уның исемен генə белеүҙəн төшөнсə ала алмайбыҙ. Предметты, йə кешене белеү өсөн, уның исемен генə белеү етмəй, үҙен 45

Реформатский А.А. Введение в языкознание.- М., 1960. – С.39. Визгалов П.И. О соответствии имен и единичных понятий // Уч. зап. Елабужского госпединститута. 1959. – С.142.

46

17

белергə кəрəк,”47 тип əйтə. П. И. Визгаловтың ҡарашы, ысынлап та, ышандыра. Теге йəки был предметтың уның атамаһы менəн уртаҡлығы юҡлығын иҫбатлауҙы талап итмəй, ə уртаҡлыҡ һүҙҙəр менəн яңғыҙлыҡ исемдəр төшөнсə биреү-бирмəү мəсьəлəһен асыҡлау мөһим. Уртаҡлыҡ исемдəрҙең төшөнсə биреүе шик тыуҙырмай. Ə яңғыҙлыҡ исемдəрҙең (кеше исемдəре күҙ уңында тотола) төшөнсəгə эйə булыуы тураһында телселəр йə бер ни ҙə яҙмай, яҙғандары араһында ла юғарыла əйтелгəн ике төрлө ҡараш йəшəүен дауам итə. “Яңғыҙлыҡ исемдəр бер ниндəй ҙə төшөнсəгə эйə түгел.Улар бары тик айырыу тамғаһы булып ҡына хеҙмəт итəлəр,”48-тип яҙа Е. М. ГалкинаФедорук. Ул үҙенең тəғлимəтен һуңғы барлыҡҡа килгəн яңы исемдəргə таянып иҫбат итə. А. А. Уфимцева иһə телдең лексик берəмектəрен уларҙың мəғəнəүи йөкмəткеһенең характерына һəм башҡарған функцияһына ҡарап дүрт төргə бүлə. Кеше исемдəрен мəғəнəһе булмаған лексик һүҙҙəр төркөмөнə индерə. Улар тик атау, таныу функцияларын ғына башҡара, тип билдəлəй. Уфимцеваның фекеренсə, кеше исемдəре үҙенə күрə бер этикетка булып хеҙмəт итə.49 Т. А. Кондратьева, киреһенсə, үҙенең бер хеҙмəтендə “яңғыҙлыҡ исемдəр грамматик категория ғына түгел, ə лексик-семантик категория, йəғни улар конкрет шарттарҙа мəғəнəгə һəм төшөнсəгə эйə була алалар,” 50 тип яҙа. Поляк ғалимы Е. Курилович та кеше исемдəре бик бай мəғəнə йөкмəткеһенə эйə, тип иҫəплəй. Кеше исемдəре менəн алмаштарҙы сағыштырып, “теге” тигəн алмаштың семантик йөкмəткеһе бөтə исемдəр өсөн дə дөйөм һəм бик ярлы, ти. Ул предметты белдереүҙəн башҡа бер ниндəй ҙə билдəгə эйə түгел, мəҫəлəн, Сервантес исеме бик бай семантик

47

Шунда уҡ. –143-сө бит. Галкина-Федорук Е. Слово и понятие. - М., 1955. – С.58. 49 Уфимцева А.А. Слово в лексико-семантической системе языка.- М., 1968. – С.272. 50 Кондратьева Т.Н. Собственные имена в пословицах, поговорках и загадках русского народа.//Вопросы грамматики лексикологии русского языка. - Казань, 1964. – С. 98. 48

18

йөкмəткегə эйə, шуның өсөн дə ниндəйҙер конкрет кеше менəн бəйле булған яңғыҙлыҡ исемдəр, башҡа кешелəргə хас түгел,51- тип яҙа. О. Есперсен иһə үҙ фекерен, Джон һəм pipe һүҙҙəрен сағыштырып аныҡларға тырыша: «Əгəр бары тик Джон һүҙе генə бирелһə, уның мəғəнəһен билдəлəү мөмкин түгел, шулай уҡ бик күп уртаҡлыҡ исемдəр хаҡында ла ошоно əйтергə мөмкин».52 Икенсе төркөмгə ингəн ғалимдар билдəлəүенсə, кеше исемдəренең мəғəнəһе контекста асыла. Кеше исемдəре үҙенең тəғəйенлəнеше буйынса уртаҡлыҡ исемдəрҙəн ҡырҡа айырыла. Уларҙың төп һəм мөһим функцияһы булып – атау функцияһы тора. Был айырмалыҡты бер ғалим да кире ҡаҡмай. Мəҫəлəн, А. А. Реформатский, кеше исемдəренең номинатив функцияһын ғына таный. Ул номинатив һəм семасиологик функцияларҙы берлəштерə, сөнки улар атайҙар, тип һанай.53 М. В. Карпенко, һəр антропоним өсөн дə номинатив функция – төп функция булып хеҙмəт итə,54 тигəн фекер белдерə. Бынан тыш, Л. К. Ступин кеше исемдəренең уртаҡлыҡ исемдəрҙəн айырмалы рəүештə түбəндəге билдəлəрен күрһəткəн:55 1.

Яңғыҙлыҡ исемдəр предметтың бер ниндəй ҙə үҙенсəлеген асмай.

2.

Яңғыҙлыҡ исем бары тик бер предметты атай, икенсе төрлө

əйткəндə, ул бик конкрет була. 3.

Яңғыҙлыҡ исем дөйөм аңлатма белдермəй.

Төп исемдəр предметтың үҙенсəлеген асмай, тигəн фекерҙе Л. К. Ступин кире ҡаға. «Беҙ предметтың исемен белеү менəн генə уның тураһында бер нимə лə

51

Курилович Е. Положение имени собственного в языке.// Очерки по лингвистике.- М., 1962. – С.101-107. Есперсен О. Философия грамматики. - М., 1958.- С.71. 53 Реформатский А.А. Введение в языкознание. –М., 1967. – С.30 . 54 Карпенко М.В. Русская антропонимика. –Одесса, 1970. – С.15 . 55 Ступин Л.К. О лексическом значении имен собственных // Вопросы теории и истории языка. –М., 1969. – С.223-225. 52

19

əйтə алмайбыҙ. Башта предметтың үҙен белергə кəрəк. Шулай булғас, яңғыҙлыҡ исемдəрҙең был үҙенсəлеге дөрөҫ түгел тип ҡарарға кəрəк».56 Е. Куриловичтың фекеренсə, “кеше исемдəре айырым бер конкрет объектҡа ҡарай”57. Л. П. Ступин, мəҫəлəн, “өҫтəл” һүҙен алып, телдə уның башҡа предметтарҙан айырып торған дөйөм мəғəнəһе барлығын билдəлəй. Ə телмəрҙə инде ниндəйҙер конкрет өҫтəл тураһында һүҙ алып барыла. Һүҙ телмəр актында һəр ваҡыт конкрет, ə телдə дөйөм төшөнсə бирə. Кеше исемдəре үҙҙəренең тəбиғəте буйынса бик конкрет һəм шул уҡ ваҡытта бик абстракт категория, тип билдəлəй Э. Б. Магазаник58. Абстракт категория булараҡ, ул телдə йəшəй һəм тел системаһында күп мəғəнəгə эйə. Ə телмəрҙə кеше исемдəре һəр ваҡыт бер мəғəнəле һəм конкрет категория булараҡ сығыш яһай. Е. М. Галкина-Федорук,

кеше

исемдəренең

төшөнсə

бирмəүен

түбəндəгесə дəлиллəй: “Петр, Сергей, Анна һүҙҙəрендə (ҡасандыр был һүҙҙəрҙə мəғəнə булған: Петр – таш) бер ниндəй ҙə логик төшөнсə бирелмəгəн. Бынан сығып, бөтə һүҙҙəр ҙə аңлатма бирмəй, əммə, барыһы ла мəғəнəгə эйə, тип ҡарайбыҙ”59. Е. М. Галкина-Федорук фекеренсə, кеше исемдəре киҫəксə һəм теркəүестəрҙəн айырмалы рəүештə, хатта мəғəнəгə лə эйə түгел. А. В. Суперанская О. С. Ахманованың төшөнсə һəм мəғəнəнең айырмаһын “был нимə?” тигəн һорау менəн билдəлəп, кеше исемдəре бер ниндəй ҙə төшөнсə бирмəй, шулай ҙа һəр береһе билдəле бер мəғəнəгə эйə, тигəн фекергə таяна:”Шуның өсөн дə кеше исемдəре төшөнсə менəн бəйле түгел. Уларҙың асылын аңлау өсөн, ниндəй предметҡа ҡарағанын асыҡлау мөһим. Мəҫəлəн, “Был –Пушкин” фразаһына аңлатма бирергə кəрəк. Быны беҙ контекстан сығып ҡына эшлəй алабыҙ. Был Пушкин ҡалаһы; был һүрəттə

56

Ступин Л.П. О лексическом значении имен собственных// Вопросы теории и истории языка. - М., 1969. – С.223-225. 57 Курилович Е. Положение имени собственного в языке// Очерки по лингвистике. - М.- Л., 1962.- С.48-54. 58 Магазаник Э.Б. Одна из наиболее абстрактных или самая конкретная категория. // Актуальные вопросы современного языкознания и лингвистическое наследие Е. Д. Поливанова. – Самарканд, 1964. – С.101-107. 59 Галкина-Федорук Е.М. Слово и понятие. - М., 1955.- С.43

20

бөйөк Пушкин төшөрөлгəн; һүҙ Пушкиндың шиғырҙар китабы тураһында бара”.60 Һəр бер яңғыҙлыҡ исем телдə ниндəйҙер дөйөм мəғəнəгə эйə. Тел өсөн телмəрҙə ниндəйҙер конкрет ваҡытта кемделер “Иванов”, “Борис” тип атау, аҙаҡ инде бөтөнлəй икенсе кешелəрҙе шулай уҡ əйтеп йөрөтөү мөһим түгел. Тел өсөн Ивановтың йəки Бористың башлыса урыҫ халҡына ҡараған фамилия йəки ир-ат исеме булыуы беренсе урында тора. Ə телмəрҙə, киреһенсə, дөйөм мəғəнə артҡы планға күсə. Бында предмет тураһындағы конкрет мəғлүмəттəр мөһимгə əйлəнə.61 Дөрөҫлөк, беҙҙеңсə, кеше исемдəре уртаҡлыҡ исемдəр кеүек үк төшөнсə бирə, тигəн телселəр яғында, тик улар араһында асыҡлауҙы талап иткəн айырмалыҡ бар. Уртаҡлыҡ исемдəр дөйөм төшөнсəне белдерə, ə кеше исемдəре конкрет төшөнсə бирə. Түбəндəге миҫалдан сығып быға тағы ла нығыраҡ ышанырға була. Кеше “человек” - теле, аңы булған йəн эйəһе, бөтə кешелəргə ҡарата дөйөм төшөнсə Азамат - ир кеше исеме, көнсығыш халҡы вəкиле. Кеше төшөнсəһен дə, Азамат төшөнсəһен дə биреү өсөн, əлбиттə, практиканың əһəмиəте ҙур. Быларҙың икеһе лə фекерлəүгə бəйлəнгəн, ə фекерлəү, билдəле булыуынса, практика аша үҫə. Əйтəйек, берəй кеше үҙенең телмəрендə литавра тигəн һүҙҙе ҡулланып һөйлəне, ти, уның ни икəнен белмəһəк, беҙ уны икенсе урында осратһаҡ та, был есемдең литавра икəнен белмəйбеҙ. Кеше исемдəрен дə, конкрет төшөнсə алыр өсөн, уны күреп белергə кəрəк. Яңғыҙлыҡ исемдəрҙе төшөнсəнəн бөтөнлəй айырып ҡарау тел факттарын фекерлəүҙəн айырыу ул. П. И. Визгалов яңғыҙлыҡ исемдəрҙең төшөнсə биреүен дөрөҫ аңламау түбəндəгелəрҙəн килə, тигəн һығымта яһай. Беренсенəн, был кеше исемдəрен аңлатыусы һүҙҙəрҙе йəнле телдəн айырып ҡарауҙан, шулай уҡ практиканың 60

Суперанская А.В. Общая теория собственного. Наука, - М., 1973.- С.263. Ступин Л.К. О лексическом значении имен собственных//Вопросы теории и истории языка - М., 1969.С.223. 61

21

ролен аңлап етмəүҙəн килһə, икенсенəн, яңғыҙлыҡ төшөнсəнең əле логиктар тарафынан асыҡланып етмəгəн мəсьəлə булыуынан, тигəн һығымта яһай.62 Был һығымта дөрөҫлөккə оҡшай. Ф. А. Брокгауз, И. А. Ефрон тарафынан төҙөлгəн ҙур энциклопедик һүҙлеккə күҙ һалһаҡ та, беҙ үҙебеҙҙең фекергə тап килгəн аңлатманы табабыҙ: “Күмəклек исемдəр теге йəки был абстракт төр йə төрсə төшөнсəһен бирһə, яңғыҙлыҡ исемдəр, айырым бер конкрет төшөнсəне генə бирə”.63 Телдəге һəр бер һүҙ үҙендə ниндəйҙер информация тота. Лəкин кеше исемдəренең биргəн информацияһы уртаҡлыҡ исемдəрҙекенəн айырыла. А. В. Супeранская

исемдəрҙең

телмəр,

тел

һəм

энциклопедик

информацияһын айырып күрһəткəн. Улар бер-береһенə бəйлəнмəгəн, һəр ҡайһыһы үҙ аллы, айырым йəшəй. Телмəр информацияһы, А. В. Суперанскаяның фекеренсə, исем менəн объект араһындағы бəйлəнеште барлыҡҡа килтерə һəм һөйлəүсенең объектҡа булған мөнəсəбəтен асыҡлай: “Был бөтəһе өсөн һəр ваҡыт булған исем тураһында

дөйөм

һəм

өҫтөнөрəк

информация”.64

Исемдең

телмəр

информацияһы, иң беренсе сиратта, һөйлəүсегə бəйле. Бер һөйлəүсенəн икенсегə күскəндə уның күлəме үҙгəрергə мөмкин. Ул объект менəн беренсе танышыу булып үтеүен белдерə. Энциклопедик информация - ул объект тураһындағы эҙмə-эҙлекле белем, əгəр ҙə исеме булмаһа, объект энциклопедик информация ала алмай, сөнки объект менəн ул исем аша бəйлəнешкə инə. Ҡайһы бер осраҡта бөтə донъяға билдəле объекттарҙың исемдəре уларҙы “алмаштырыусы” булып сығыш яһай ала. Исемдең энциклопедик информацияһы күп осраҡта субъектив һəм индивидуаль характерҙа була, сөнки уны һəр кем үҙенсə ҡабул итə. Исемдең тел информацияһы - уның тотороҡло һəм үҙгəрмəй торған өлөшө. Лəкин уны асыр өсөн, исемгə бик ентекле анализ үткəрергə кəрəк. 62

Визгалов П.И. О соответствии имен и единичных понятий // Уч.зап. Елабужского госпединститута. 1959. – С.142-144. 63 Брокгауз Ф.А., Ефрон И.А. Энциклопедический словарь. - СПб, 1900.- С. 667-668 64 Суперанская А.В. Общая теория имени собственного. -М.: Наука, 1973.- С.259

22

Был ауыр эште башҡарыу ғалимдарҙың бурысы тип ҡарайбыҙ. Исемдең тел информацияһы телмəр ситуацияһына бəйлəнгəн. Юғарыла əйтелеүенсə, телмəр ситуацияһында үҙəк мəғəнəне телмəр информацияһы үҙлəштерə. Уның үҙəгендə предмет менəн бəйлəнеш һəм һөйлəүсенең предметҡа ҡарата мөнəсəбəте тора. Уртаҡлыҡ исемдəрҙəн айырмалы рəүештə, яңғыҙлыҡ исемдəрҙең тағын бер

үҙенсəлеген

билдəлəйек.

Уларҙың

һүҙлек

составы

уртаҡлыҡ

исемдəрҙекенəн айырыла. Бик күп халыҡтар кеше исемдəрен сит телдəрҙəн үҙлəштергəн. Мəҫəлəн, бик күп төрки телле халыҡтарҙа күберəк иран, ғəрəп исемдəре өҫтөнлөк итə. Шулай уҡ һуңғы йылдарҙа урыҫ һəм башҡа сит телдəрҙəн ингəн исемдəр актив ҡулланылыуы күҙəтелə. 1.3. Башҡорт телендəге исемдəрҙең семантик нигеҙе. Кеше исемдəре ҡасан, нисек, тел һəм йəмғиəт үҫешенең ҡайһы баҫҡысында барлыҡҡа килгəндер - быны əйтеүе ауыр. Лəкин билдəле булған кешелек йəмғиəте тарихының һəр бер дəүерендə кеше исемдəре булған. Улар бик

борон

замандарҙа,

тəүтормош

дəүерендə

үк,

аныҡ

телмəр

(членораздельная речь) менəн бер ваҡытта, барлыҡҡа килгəн тигəн фекер йəшəй. Исем иң элек кешегə мөрəжəғəт итеү, өндəшеү, уның менəн аралашыу, идара итеү өсөн кəрəк булған. Кеше исемдəре ошо ихтыяж арҡаһында барлыҡҡа килеп, һуңынан йəмғиəт үҫеше барышында бер кешене икенсе кешенəн айырыу өсөн хеҙмəт иткəн тамға һанала. Кеше исемдəре телдəге башҡа һүҙҙəр менəн бергə йəмғиəттə барлыҡҡа килə һəм йəмғиəттə генə йəшəй. Йəмғиəт үҫеше менəн исемдəр ҙə үҙгəреш кисерə килə. Тел һəр вакыт камиллыҡҡа ынтыла, шуның бер өлөшөн, тəшкил иткəн яңғыҙлыҡ исемдəрҙə, бигерəк тə кеше исемдəрендə, был күренеш асыҡ һиҙелə. Кеше исемдəренең экспрессив яғы ла уны башҡа яңғыҙлыҡ иҫемдəрҙəн айырып тора. Исемдəргə иркəлəү, кесерəйтеү ялғауҙары ҡушылыуы, исемдең эмоциональ көсөн арттыра, уға биҙəк өҫтəй. 23

Хəҙерге башҡорт исемдəре оҙайлы тарихи юл үткəн, уларҙың составы, яһалыш юлдары ла быуаттар буйына ҙур үҙгəреш кисергəн. Боронғо төрки дəүерендə (боронғо төрки ҡомартҡыларҙа) ҡулланылған күпселек исемдəр хəҙерге төрки телдəрҙəн төшөп ҡалған. Мəҫəлəн, Адар, Азнаб, Будрак, Төньюкүл

65

кеүек исемдəр хəҙерге башҡорт теле өсөн бөтөнлəй ят тойола.

Хатта башҡорт шəжəрəлəрендə теркəлгəн кеше исемдəренең күбеһе хəҙерге ваҡытта ҡулланылмай. Мəҫəлəн, Букенбай, Дистан, Субра, Дилавер, Куркузя.66 Боронғо исемдəрҙең күбеһе мəжүсилек ҡарымталарға һəм төрлө ырым-йолаларға бəйле рəүештə барлыҡҡа килгəндəр. Кеше исемдəре бөтə яңғыҙлыҡ исемдəрҙəн айырылып тора. Уларҙа, алда əйтелгəнсə, атау функцияһына ҡарағанда айырыу функцияһы көслөрəк. Шəхесте башҡаларҙан айырып ҡарау өсөн уның исеме генə етмəй, сөнки шул уҡ исемде йөрөткəн тиҫтəлəгəн, йөҙəрлəгəн кешелəр булыуы мөмкин. Тел иһə бынан ҡотолоу юлын тапҡан. Урыҫтарҙа ,мəҫəлəн, башҡа кеше исеменə уның атаһының исеме йəки ҡушамат тағып əйтелгəн: Антон Иванов сын – аҙаҡ ул Антон Иванов булып киткəн һ.б. Тора – бара атаһының исеме фамилия булып, кеше исеме өс ҡатлыға əйлəнгəн: Иванов Антон Павлович. Башҡорттарҙа ла ошо хəл күҙəтелə, йəғни хəҙерге заманда рəсми ҡулланылышта кеше исеме өс ҡатлы : фамилия + исеме + атаһының исеме. Фамилиялар элек күсемле булмаған, ҡартатаһының исеме фамилияға əйлəнеп

торған,

ғаилə

фамилияһы

хəҙерге

кеүек

нығына

алмаған.Фамилиялаштырыу паспортлаштырыу менəн тығыҙ бəйлəнештə үҫə һəм бер ғаилəгə бер фамилия быуындан – быуынға күсə башлай. Кеше исемдəренең семантикаһын тикшереү мөһим мəсьəлəлəрҙең береһе булып тора. В.А.Никонов төрки халыҡтарының исемдəрен семантик яҡтан өс ҙур төркөмгə бүлеп күрһəтə:

65 65

66

Древнетюркский словарь. – Л., 1969. – С. 3-5.

Башкирские шежере. – Уфа, 1960. – С. 286,290-291.

24

1.Тасуирлау исемдəре (дескриптивтар). Был төркөмгə тыуыуҙың үҙенсəлеген (ваҡытын, айын, урынын), баланың физиологик билдəһен белдергəн исемдəр инə. 2.Телəк исемдəр ( дезидеративтар ) – төрлө телəктəр менəн бəйле антропонимдар ( оҙон ғүмер, һаулыҡ, матурлыҡ һ.б. телəү) 3.Бағышлау исемдəре (меморативтар). Беҙ тикшергəн материалдан сығып, бағышлау исемдəрен ике төркөмгə бүлеп күрһəтергə мөмкин: а. Алла, пəйғəмбəр, дини ҡараштар менəн бəйле исемдəр. б. Бөйөк шəхестəрҙең исемдəре. Беҙ исемдəрҙең семантикаһын тикшергəндə, В. А. Никоновтың ошо классификацияһын нигеҙ итеп алдыҡ. Кеше исемдəренең семантикаһында милли һəм мəҙəни компонентың булыуын айырып күрһəтергə кəрəк. Башҡорт исемдəрендə халыҡтың тормош-көнкүреш шарттары, менталитеты, ғөрөф - ғəҙəттəре, ырым йолалары асыҡ сағыла. Һəр исем ниндəйҙер төшөнсəгə бəйле булып сыға. Бынан инде халыҡтың борон - борондан һүҙгə, уның мəғəнəһенə иғтибарлы булыуы күренə. Борон

тормош

шарттарының

ауыр

булыуынан

һəм

медицина

ярҙамының етерлек булмауынан балалар күплəп үлə торған булған. Шуға күрə кешелəр һəр төрлө ырымдар менəн балаларҙың ғүмерен һаҡлап ҡалырға тырышҡандар. Хəҙерге ваҡытта йəшəп килгəн исем, фамилиялар ошо ырымды сағылдыра. Əйтəйек, Һатыбал, Түлəбай, Түлəк , Түлəпбиргəн кеүек исемдəр яңы тыуған баланы һатып алыу ырымына бəйлəнгəн, йəғни балаһы тормаған кешенең яңы тыуған бəпесен күп балалы ҡатын йəки кендек инəһе үҙенə ала торған булған. Төрки халыҡтарында баланы үлемдəн, ғазраил, ен-пəрейҙəн һаҡлау өсөн, уға насар исем ҡушыу ырымы ла булған. Йəнəһе, йəмһеҙ исемле балаға ен-пəрей, албаҫтылар ҡарамай, уға теймəй һəм бала иҫəн ҡала. Түбəндəге исемдəр ошондай ырымға бəйлəнгəн булырға тейеш: Эталмаҫ(Италмасов), Эттеймəҫ, Этҡол, Этбай һ.б. 25

Бик борон замандарҙа кешелəр ҡəбилə, ырыу исемдəрен йөрөткəндəр. Был кешенең ниндəй ырыуҙан булғанын күрһəтеп торған һəм башҡаларҙан айырған.

Башҡорттар

араһында

түбəндəге

халыҡ исемдəре

айырым

кешелəргə биреп йөрөтөлə: Ҡаҙаҡбай, Ҡаҙаҡҡол, Ҡырғыҙбай, Үзбəк, Төрөкмəн, Ҡалмаҡ, Ҡыпсаҡ; үзбəктəрҙə Башҡортбай исеме бар. Алтай, Сыуашбай, Сыуашбирҙе, Мəдйəр һ. б. Ырыу исемдəре: Арғанбай, Наймон, Турғай, Ноғай, Ноғайбəк, Бөрйəн, Тамъян һ.б. Хəҙерге ваҡытта бындай төр исемдəр исемлектəн бөтөнлəй төшөп ҡалған, шулай ҙа ваҡыт һынауына бирешмəгəн ҡайһы бер традицион исемдəр беҙҙең исемлектə урын алған. Бынан сығып, башҡорттарҙың һүҙ мəғəнəһенə, уның көсөнə ышаныуы əле лə һаҡланған, тигəн фекергə килəбеҙ. Быны беҙ үҙебеҙҙең материалдан сығып иҫбат итə алабыҙ. Мəҫəлəн, ир-егет затына батырлыҡ, ҡыйыулыҡ, оҙон ғүмер телəп ҡушылған исемдəр: Азамат, Салауат, Сафа һ.б. Ҡыҙҙарға матурлыҡ телəп ҡушылған исемдəр: Айһылыу, Зифа, Нургөл, Уралиə. Беҙ тикшергəн материалда Бүлəк, Байрам, Зиннəт, Ҡəҙриə кеүек исемдəр ҙə теркəлгəн. Бындай исемдəр, əлбиттə, бик оҙаҡ көтөп, телəп алған, ҡəҙерле балаға бирелəлер, тип ҡарарға кəрəк. Ныҡлыҡ, сыҙамлыҡ балҡып тороуын телəп ҡушылған исемдəр, ғəҙəттə, аҫылташ, металл атамаларынан яһалған. Мəҫəлəн, Сынтимер, Тимерйəн, Булат, Айбулат, Зөбəржəт, Ынйы. Элегерəк һуңғы балаға, күп осраҡта, Кинйə, Кинйəбикə, Кинйəғол кеүек исемдəр ҡушылған. Кинйəбикə беҙҙең исемлектə бер мəртəбə теркəлгəн. Ата-əсəһенə, туғандарына иш, иптəш булһын тигəн телəк менəн ҡушылған исемдəр: Юлдаш, Ишдəүлəт, Ишбирҙе, Ишморат, Иштуған. Башҡорт исемдəренең семантик нигеҙен тикшергəндə, баланың донъяға килеү шарттарына ҡарап, тыуыу миҙгелен, ваҡытын күрһəткəн исемдəрҙе билдəлəргə кəрəк. Был да бик борондан килгəн күренеш. Боронғоларҙан Яугилде, Йылҡыбай, Буранбай, Яуҡасты, Наурыз, Аҙнаҡай кеүек исемдəрҙе күрһəтергə була. Хəҙерге ваҡытта был исемдəрҙең ҡайһы берəүҙəре тик 26

фамилия рəүешендə генə осрай. Беҙҙең материалда иһə бүтəнерəк исемдəрҙе был төркөмгə индерергə мөмкин. Таң алдынан тыуған балаларға – Таңһылыу, Таңсулпан, тип, айлы төндə тыуһа, Айһылыу, Айгиз, Айтуған, Айсыуаҡ, Айназ, Айым, Айгизə, Айбулат тип, аяҙ көндө тыуһа, Аяз тип исем ҡушҡандар. Яңы тыуған баланың төрлө билдəлəренə, сифаттарына ҡарап исемлəү ҙə бар. Тəнендə миңе булһа, ошо һүҙ менəн исем ҡушалар. Бындай төр исемдəр беҙҙең исемлектə лə урын алған. Мəҫəлəн, Миңсəлим, Миңлеəхмəт, Миңлегəрəй, Миңлехан, Миңзифа, Миңзилə, Миңлиə, Миңзəлə, Миңзирə, Миңнура, Миңниса. Элек - электəн халыҡта, шулай уҡ медицина тарафынан да раҫланған миң аҙыу, миң үҫеү тигəн һүҙ бар, ə исеменə миң һүҙен ҡушһаң, йəнəһе, баланың тəнендəге миң аҙмай. Миҫалдарҙан күреүебеҙсə, хəҙерге ваҡытта ла “миң”гə биргəн аңлатма үҙ көсөн юғалтмаған. Бындай төр исемдəр менəн бер рəттəн ғəрəп, фарсы телдəренəн ингəн исемдəрҙə лə физик үҙенсəлекте белдергəн кеше исемдəрен күрһəтергə мөмкин. Мəҫəлəн, фарсы теленəн ингəн Зөлфиə ”бөҙрə сəсле”, Зəлифə ”бөҙрə сəсле”; ғəрəп сығышлы Гөлсөм ”алһыу йөҙлө”, Зəлиə “һары сəсле”. Борон замандарҙан йəмғиəттең социаль төркөмдəргə, бай – ярлыларға бүленеше кеше исемдəрендə сағылмай ҡалмаған. Был бигерəк тə бай, хан, бəк, солтан, тархан, ҡол һүҙҙəре ҡушып яһалған исемдəрҙə сағылыш тапҡан. Əлбиттə, ярлы кеше үҙенең балаһына “бай” элементын ҡуша алмаған, тип ҡарарға ярамай, беҙгə бында исемдəрҙə ошо һүҙҙəрҙең хəҙер ҙə йөрөү факты мөһим. Мəҫəлəн, Əхмəтбай, Əмирхан, Миңлехан, Миңлебай, Солтаниə. Элегерəк ваҡытта, əлбиттə, хан, солтан компоненттары менəн яһалған исемдəр башлыса затлы кешелəргə бирелгəн. Һуңға табан улар барыһы ла буталып бөткəн. Исем үҙенең социаль мəғəнəһен юғалта. Төрлө

күренекле

батырҙарҙың,

китап

геройҙарының,

танылған

шəхестəрҙең исемен ҡушыу киң таралған. Был, əлбиттə, ата-əсəнең балаһын ошо ҙур шəхестəр кеүек күрəһе килəлер, тигəн һығымтаға килтерə. Был төргə түбəндəге исемдəрҙе индерəбеҙ: Салауат, Юлай, Луиза, Искəндəр, Артур.

27

Салауат – башҡорт халҡының милли батыры Салауат Юлаев исеменəн. Юлай – Салауат Юлаевтың атаһының исеме. Луиза (нел.) – Париж коммунаһы батыры Луиза Мишель исеменəн. Искəндəр(ғəр.) - Александр исеменең ғəрəпсə əйтелеш формаһы. Александр Македонскийҙы көнсығыш халыҡтары Искəндəр Зөлҡəрнəйн – “Ҡушмөгөҙлө Искəндəр” тип йөрөткəндəр. Артур – Э. Войничтың “Овод” романындағы төп геройҙың исеменəн алынған. Алла, пəйғəмбəрҙəр, дин менəн бəйле булған бағышлау исемдəре: Динислам, Нурислам, Рамаҙан, Ислам-Хəлиф, Мөхəмəт, Фатима. Ғайса – Ғайса пəйғəмбəр исеменəн. Миллəт (ғəр) – Ғайса пəйғəмбəр тыуған көн. Рамаҙан(ғəр.) – Һижрə - Ай календарындағы туғыҙынсы айҙың исеменəн. Рəжəп(ғəр.) – Һижрə - Ай календарындағы етенсе айҙың исеменəн. Мөхəмəт (ғəр.) - ислам диненə нигеҙ һалыусы Мөхəмəттең исеменəн. Диана (неол., лат.) – һунарсылыҡ аллаһының исеме. Фатима (ғəр.) – Мөхəмəт пəйғəмбəрҙең ҡыҙының исеме Ономастиканың антропонимиканан тыш башҡа үҙ аллы тармаҡтары ла бар. Улар бер-береһе менəн тығыҙ бəйлəнештə тора. Был рəткə түбəндəгелəр ҡарай: космонимика – күк есемдəре атамаларын өйрəнə торған тармаҡ, Зоонимика

–

ҡоштарға,

хайуандарға

бирелгəн

яңғыҙлыҡ

исемдəрҙе

тикшергəн йүнəлеш, фитонимика – үҫемлектəр атамаларын өйрəнə торған бүлек, топонимика – ер-һыу атамалары тураһындағы фəн. Хайуандарға бəйле исемдəр. Йəнлек исеме менəн атау ҙа бик боронғо күренеш. Ул төрки халыҡтарының күбеһенə хас. Ғəҙəттə, көслө, уҫал, шулай уҡ йылғыр, етеҙ йəнлектəрҙең исемдəре бирелə: Арыҫланбəк, Айыу, Айыухан, Бүребай, Аҡбүре, Юлбарыҫ, Бурһыҡбай, Төлкөбай, Кейекбай, Януаретдин, Ҡондоҙбай, Һелəүһен һ.б. Был исемдəр ғəҙəттə ир-егет затына бирелə, шуның 28

менəн малға бай булһын, мул йəшəһен, тигəн телəк белдерелə, сөнки, малы бар кеше борон – борондан бай һаналған. Малға бəйле фразеологик һүҙбəйлəнештəрҙең, мəҡəл һəм əйтемдəрҙең йəшəп килеүе лə быға асыҡ миҫал булып тора. Мəҫəлəн, мал табыу, мал йəнле кеше, мал ҡолондан һ.б. Беҙҙең материалда (йəғни хəҙерге башҡорт антропонимикаһында) был исемдəр пассив ҡатламға ингəн. Беҙҙең исемлектə теркəлгəн Арыҫлан, Хəйҙəр (ғəрəп), Руслан исемдəрен ошо төркөмгə индерəбеҙ. Уларҙың мəғəнəһе арыҫлан һүҙенə барып тоташа. Ҡоштарға бəйле исемдəр. Балалар ошо ҡоштар кеүек етеҙ, осҡор, һиҙгер, матур булһын, тигəн телəк менəн ҡушыла торғандыр. Ғəҙəттə көслө, етеҙ йəки матур ҡоштарҙың исемдəре бирелə. Йорт ҡоштарының исемдəре менəн атау булмаған күрəһең. Көслө, йыртҡыс ҡоштарҙың исемдəре малайҙарға

(материалда

улар

осраманы),

матур

тауышлы,

,бəлəкəй

ҡоштарҙың исемдəре ҡыҙҙарға бирелер булған. Мəҫəлəн: Тутыя, Ҡарлуғас, Һандуғас, Былбыл һ.б. Телселəрҙең фекеренсə, төрки халыҡтарында күк, йыһан есемдəренең, күренештəренең атамаларына бəйле исемдəр ҙə борондəн килə. Көн һүҙе борон ҡояш мəғəнəһендə йөрөгəн. Хəҙерге ваҡытта ла ҡайһы бер төбəк башҡорттарының һөйлəшендə лə ҡулланыла, мəҫəлəн, Силəбе өлкəһендə көн ҡалҡа, көн бата, тип һөйлəйҙəр. Ул күберəк ҡатын-ҡыҙ исемдəрендə осрай: Көнһылыу, Көнбикə. Ай: Айбулат, Айсыуаҡ, Айтуған, Айбикə, Айһылыу, Айгиз, Айым, Айзанат, Айназ, Айгүзə, Айназа, Айсинə. Йондоҙ, планета исемдəре: Таңсулпан, Сулпан, Зөһрə, Йондоҙ; Венера, Марс. Фарсы теленəн ингəн йыһан, нур һүҙҙəре лə исем яһауҙа актив ҡулланыла. Мəҫəлəн: Илнур, Айнур, Ғəзинур, Нур, Зиннур, Вилнур, Ғəлинур, Нургиз, Нурзил, Нуршат, Нурислам, Нурали, Гөлнур, Нургөл, Нурзилə, Гөлйыһан, Йыһангир. Үҫемлектəргə бəйле антропонимдар ғəҙəттə ҡыҙҙарға бирелə: Гөлсиə, Наҙгөл, Гөлнəзирə, Алсəсəк, Гөлназ, Гөлгенə, Гөлкəй, Гөлсирə, Гөлемеш, 29

Гөлбикə, Гөлниса, Гөлбаныу, Зəйтүнə, Розалия, Роза, Фаягөл, Гөлсинə, Сəсəк, Гөлнара, Милəүшə, Нəркəс, Гөлйөҙөм, Гөлсирен, Айгөл, Гөлшат, Гөлфиə, Гөлнур, Гөлфирə, Гөлзифа, Гөлзидə, Гөлмирə, Гөллəрə, Гөлсибəр, Яҙгөл, Гөлсəриə, Гөзана, Гөлзирə, Гөлəндəм, Гөлүзə, Гөлзада, Йомагөл, Миңлегөл, Нургөл, Фиалка, Лилиə, Резеда һ.б. Кеше исемдəре урын, ер-һыу атамалары (топонимдар) менəн дə тығыҙ бəйлəнештə тора. Балаға тыуған еренə, урынына ҡарап исем биреү йолаһы төрки халыҡтарына хас күренеш. Был бəйлəнеш ике яҡлы, йəғни кеше исемдəре географик атамаларҙан яһалған кеүек, топонимдарҙың да бик күп өлөшө (бигерəк тə урын-ер, ауыл атамалары) кеше исемдəренəн килə. Бындай исемдəр Башҡортостанда киң урын алған. Мəҫəлəн: Сирғол, Ибрай, Сəғит, Иҫəнғол (Ейəнсура районы ауылдары), Ишбирҙе, Мораҡ, Мəҡсүт, Əпсəлəм (Күгəрсен районы) һ.б. Беҙ тикшергəн исемлектəге түбəндəге антропонимдарҙы ошо төркөмгə индерəбеҙ: Урал, Инйəр, Иҙел, Иҙелиə, Уралиə, Ирəндек, Лена. Əйтергə кəрəк, Огурцов, Морковин, Пшеничников, Арбузов кеүек урыҫтарға хас булған йəшелсə һəм бөртөклөлəр атамалары башҡорттарҙа бөтөнлəй күҙəтелмəй. Тимəк улар хужалыҡта мөһим урын тотмаған. Шулай уҡ бөжəк һəм балыҡ исемдəре лə ҡушылмай. Улар тик ҡушаматтарҙа ғына осрай. Шулай итеп, аныҡ материалдарҙан сығып, исемдəрҙе семантик яҡтан түбəндəге төркөмдəргə бүлеп күрһəтəбеҙ: 1. Изге телəк телəп ҡушылған исемдəр: Сынтимер, Тимерйəн, Булат, Айбулат, Зөбəржəт, Ынйы һ.б.; 2. Ваҡыт ( ай (төн), таң (иртəн)) төшөнсəлəргə бəйле исемдəр: Таңһылыу, Таңсулпан, тип, айлы төндə тыуһа, Айһылыу, Айгиз, Айтуған, Айсыуаҡ, Айназ, Айым, Айгизə, Айбулат һ.б.; 3. Баланың үҙенсəлектəренə (төҫ– башы, ҡиəфəтенə) ҡарап ҡушылған исемдəр: Миңсəлим, Миңлеəхмəт, Миңлегəрəй, Миңлехан, Миңзифа, Миңзилə, Миңлиə, Миңзəлə, Миңзирə, Миңнура, Миңниса һ.б.; 30

4. Ер – һыу атамаларына бəйле исемдəр: Иҙел, Урал, Инйəр, Ирəндек, Лена һ.б.; 5. Хайундарға бəйле исемдəр: Арыҫлан, Хəйҙəр, Руслан; 6. Үҫемлектəргə ҡағылышлы исемдəр: Гөлбикə, Гөлниса, Гөлбаныу, Зəйтүнə, Розалия, Роза, Фаягөл, Гөлсинə, Сəсəк, Гөлнара, Милəүшə, Нəркəс, Гөлйөҙөм, Гөлсирен, Айгөл, Гөлшат, Гөлфиə, Гөлнур, Гөлфирə, Гөлзифа, Гөлзидə, Гөлмирə һ.б.; 7. Ҡоштарға бəйле исемдəр: Тутыя, Ҡарлуғас. Һандуғас, Былбыл һ.б.; 8.

Астрономик

есемдəр,

күренештəргə

бəйле

антропонимдар:

Таңсулпан, Сулпан, Зөһрə,. Йондоҙ һ.б.; 9. Төрлө социаль титулдарға бəйле исемдəр: Əхмəтбай, Əмирхан, Миңлехан, Миңлебай һ.б.; 10. Күренекле шəхестəрҙең исемдəрен бағышлау: Салауат, Юлай, Сыңғыҙ, Искəндəр һ.б. Башҡорттарҙа

балаға

исем

биргəндə

ата-əсəһенең,

бер

туған

ағаларының, апаларының исеменə яңғырашы буйынса оҡшатыу бик көслө булған. Хəҙерге ваҡытта ла был күренеш исем ҡушыуҙа асыҡ сағыла. Мəҫəлəн, Айнур Альмир улы, Əхмəт Əхмəр улы,Ғилемдəр Ғəлимйəн улы, Фəнгиз Фəүиз улы, Ильмира Ильмир ҡыҙы, Римма Рим ҡыҙы, Альбина Альберт ҡыҙы, Эльвира Эльвир ҡыҙы, Элина Эльвир ҡыҙы һ.б. Тикшеренеү

барышында

был

əйтелеш

оҡшашлығынан

ҡырҡа

тайпылыу осраҡтары ла теркəлде. Мəҫəлəн: Вячеслав Шəнгəрəй улы, Альберт Мөхəмəт улы һ.б. Был , əлбиттə, ыңғай күренеш түгел. Беҙ тикшергəн материалдан сығып, баланың исемен əсəһенең исеменə оҡшатып ҡушыу осрағын билдəлəнек. Былар түбəндəгелəр: Фəүзəнə-Фəүзен, Гөлдəр-Гөлнур, Айнура-Альмира, Заһира-Заһит, Хəмиҙə-Хəмит, ИлнараИлнур, Гөлсəсəк-Алсəсəк һ.б. Əйтергə кəрəк, ир балаға атаһының, ҡыҙҙарға əсəһенең исеменə оҡшатып ҡушыу осрағы йышыраҡ күҙəтелде. Мəҫəлəн: Ейəнсура районының Ибрай ауылында йəшəүсе Хөсəйен бабайҙың улдары: Хəсəн, Хəким, Хəлит, 31

Хəлил, Хəлим, Харрас, Харис. Ошо уҡ ғаилəлə əсəһе Көнбикə, ҡыҙы Көнһылыу. Тормошта бындай миҫалдарҙы бик күп килтерегə мөмкин. Ата-əсəһенең исемдəренең берəр ижектəрен ҡушыу формаһында яһалған исемдəрҙең булыуы асыҡланды: Илдар-Илшат-Гөлшат, РадикРадмир-Ильмира, Айнур-Илнур-Илфира, Фəнил-Фəнгиз-Илгизə, Илдус-ИлнарГөлнара,

Илгиз-Айгиз-Айгөл,

Вил-Вилнар-Гөлнара,

Айнур-Айназ-Гөлназ,

Зөлфəт-Зөлфиə-Зөлфирə, Илдар-Илүзə-Гөлүзə. Игеҙəктəргə мəғəнəле һəм оҡшаш исем биреү осраҡтары: РəсимəРəсилə, Илдар-Гөлдəр, Айнур-Гөлнур, Римма-Рита. Шулай итеп, баланың исеме ата-əсəнең исеме менəн рифмалашып килгəн осраҡтар, нигеҙҙə, күпселекте тəшкил итə. -Балаларҙың

исеме

ата-əсəнең

исеме

менəн

тəүге

хəрефтəре

рифмалаша: а) улының, атаһының, əсəһенең:Илнур-Илмир-Илфира; б) улының,атаһының: Ирек-Илһам, Фəнгиз-Фəнил; в) улының, əсəһенең: Фəүзен-Фəүзəнə; г) ҡыҙының, атаһының: Эльвира-Эльвир, Зөлфирə-Зөлфəт, ИлүзəИлдар; д) ҡыҙының, əсəһенең: Зөлфиə-Зөлфирə. Һуңғы ижектəре буйынса рифмалашыу ҙа бар. а) улының, атаһының: Илнур-Айнур; б) ҡыҙының, əсəһенең: Илүзə-Гөлүзə; в) улының, əсəһенең: Илнар-Гөлнара, Вилнар-Гөлнара, Айназ-Гөлназ. Фамилия,

исеме

һəм

атаһының

исеменең

тəүге

хəрефтəре

рифмалашҡан осраҡ:Илембəтова Ильмира Ильмир ҡыҙы. Бындай төр исемдəрҙең ҡулланылыуы бик борондан килгəн төрки халыҡтарына хас күренеш. Был хəл хəҙерге ваҡытта ла башҡорттар араһында киң таралған. Быны туғанлыҡты, яҡынлыҡты белдергəн билдə тип ҡараһаҡ та хата булмаҫ.

32

Шулай итеп, кеше исемдəрен өйрəнеүҙең тарихи һəм мəҙəни əһəмиəте бар. Беҙ исемдəрҙе өйрəнгəндə халҡыбыҙҙың үткəн тормошо менəн бер ни тиклем танышабыҙ. Халыҡтың мəҙəниəте, ғөрөф – ғəҙəттəре, уй – хыялы тураһында фекер йөрөтəбеҙ. Кеше исемдəрен семасиологик планда өйрəнеү башҡорт тел ғилемен теоритик яҡтан үҫтереүгə булышлыҡ итə. Яңғыҙлыҡ исемдəрҙе өйрəнеүҙең практик əһəмиəте лə ҙур. туған телен яҡшы белгəн, унда ҡулланылған исемдəр тураһында дөйөм төшөнсəһе булған кешелəр мəғəнəһеҙ өндəр йыйылмаһынан уҡмаштырылған йəки əйбер атамаһынан торған, тел өсөн сит яңғыраған исемдəрҙе балаһына ҡушмаҫ, ə үҙенең милли теленə хас булған, матур яңғырашлы яҡшы мəғəнəле исемдəр эҙлəр ине

33

II бүлек Башҡорт телендəге исемдəрҙең ҡулланыу йышлығы

2.1. Башҡорт телендə ир-ат һəм ҡатын-ҡыҙ исемдəренең үҫеш тенденциялары (1970, 1980, 1990, 2000 йылдар.) Практик антропонимиканың мөһим мəсьəлəлəренең береһе булып кеше исемдəренең ҡулланышына йоғонто яһау тора. Был проблеманы хəл итеү өсөн, иң беренсе сиратта төрлө ҡалаларҙа, райондарҙа кеше исемдəренең ҡулланыу йышлығын өйрəнеү һəм иң актив исемдəрҙе билдəлəү мөһим. Ошо рəүешле тикшереү хəҙерге башҡорт исемлегенең үҫеш тенденцияһын асыҡлауға алып килə. Ошо маҡсаттан сығып яңғыҙлыҡ исемдəрҙең үҫешен билдəлəү өсөн Өфө, Сибай, Салауат ҡалалары һəм Ейəнсура районы алынды. Тикшереү барышында саф башҡорт ғаилəлəрендə бирелгəн исемдəр генə күҙ уңында тотолманы, был йəһəттəн ҡатнаш ғаилəлəр ҙə (ғаилəлə береһе башҡорт, икенсеһе

башҡа

миллəт

кешеһе

булғандары)

алынды.

Анализ

В. Д. Бондалетовтың “Динамика личных имен в XX в.”67 тигəн хеҙмəтендə ҡулланылған методҡа таянып үткəрелде. Синхрон анализ өсөн 1970,1980, 1990, 2000 йылдар алынды. Икенсе бүлектең беренсе бүлексəһендə ҡуйылған маҡсатҡа ярашлы рəүештə,

түбəндəге

бурыстар

ҡарала:

Хəҙерге

башҡорт

исемдəр

системаһының составын билдəлəү. Уға ингəн актив (егерме һəм унан да күберəк ҡулланылған исемдəр алынды, ҡушымтаны ҡара ) һəм пассив (берəр мəртəбə теркəлгəн) исемдəрҙең генетик ҡатламдарын асыҡлау һəм уларҙың үҫеш тенденцияларын күрһəтеү.

67

Бондалетов В.Д. Динамика личных имен в ХХ в.//Личные имена в прошлом, настоящем и будущем.- М., 1970.- С. 91-105.

34

Өфө, Салауат, Сибай ҡалалары һəм Ейəнсура районының башҡорт ғаилəлəрендə 1970, 1980, 1990, 2000 йылдарҙа бөтəһе 12435 кеше тыуған, шуларҙың 6807 (54,7%) малайҙар һəм 5628 (45,3%) ҡыҙҙар. Был балаларға бөтəһе 850 төрлө исем ҡушылған. Шуларҙың 441 (52,3%) ир-егет, ə 404 (47,7%) ҡатын-ҡыҙ исемен тəшкил итə (ҡушымтаны ҡара). Тимəк, уртаса алғанда, 15 кешегə бер исем тура килə. 1-се таблица

Башҡорт ғаилəлəрендə тыуым һəм исемдəрҙең дөйөм һаны Йылдар

Тыуыуҙы

малайҙар

Ҡыҙҙар

исемдəр-

ир-егет

ҡатын-

ңдөйөм

һаны, (%)

һаны, (%)

ҙең дөйөм

исеме, (%)

ҡыҙ

һаны

һаны

исеме, (%)

1970

1980

1990

2000 Бөтəһе

2597

3323

4087

2428

12339

233

213

(52,2%)

(47,8%

216

200

(51,9%)

(48,1%)

241

221

(53,2%)

(46,8%)

240

211

(53,2%)

(46,8%)

845

441

404

1329

(52,3%)

(47,7%)

930

845

446

1399

1198

(53,9%)

(46,1%)

1900

1423

(57,2%)

(42,8%)

2235

1852

(54,7%)

(45,3%)

1273

1155

(52,4%)

(47,6%)

6807

5628

(54,7%)

(45,3%)

416

462

451

Тикшереү һөҙөмтəһендə, 1970, 2000 йылдар эсендə тыуыу 1980, 1990 йылдар менəн сағыштырғанда түбəн булыуы асыҡланды. Был, əлбиттə, кешелəрҙең йəшəү рəүеше, социаль-иҡтисади шарттар менəн туранан-тура бəйле. Тап ошо дəүерҙə башҡорттарҙың ҡалаларға күплəп күсеү осоро булараҡ билдəле. 1990 йылда тыуым күпселекте тəшкил итеүен, социальиҡтисади хəлдең хəҙерге менəн сағыштырғанда күпкə яҡшыраҡ булыуы менəн аңлатырға кəрəк. Һəр кемгə мəғлүм, ул йылдарҙа кешелəргə йəшəү 35

өсөн күп шарттар тыуҙырылды (торлаҡ төҙөлдө һ.б.). Шуға күрə лə тыуыу ҙа күпкə өҫтөнөрəк күрһəткестəр бирə. 1-се таблицалағы һандарҙан сығып, малайҙар күлəм яғынан күберəк булыуын əйтə алабыҙ. Ҡатын-ҡыҙ исемдəре араһында 1970 йылда алты балаға бер исем тура килə. 1980 — 7:1, 1990 — 8:1, 2000 — 6:1. Ир-егет исемдəре: 1970 — 6:1, 1980 — 9:1, 1990 — 9:1, 2000 — 5:1 (иҫəплəүҙəр яҡынса бирелде). Был һандар 1970 йылдан 1990 йылға тиклем исемдəрҙең кəмей барыуын, ə 2000 йылда яңынан артыуын күрһəтə. Шулай итеп, 1970, 1980, 1990 йылдарҙа исемдəрҙең дөйөм һаны кəмей.Был бер төрлө исемде йөрөткəн кешелəр һанының артыуы тураһында һөлəй. Исемдəрҙең кəмеүе яҡшымы, əллə насармы, тигəн бəхəсле һəм ҙур һорау тыуа. И. В. Бестужев, Н. А. Белых кеүек ғалимдар исемлектең тарайыуына ҡаршы килəлəр, ə В. А. Никонов, киреһенсə: “Эш исемдəрҙең күп төрлө булыуында түгел, ə уларҙың сифатында” 68, тип билдəлəй. Дөйөм алғанда, исемдəрҙең кəмеүен яҡшы күренеш тип ҡарап булмай, сөнки, исемдəр теҙмəһе ярлылана, бер төрлө исемде йөрөткəн кешелəр һаны арта һəм был үҙ сиратында буталсыҡлыҡ тыуҙыра. 2000 йылда исемдəрҙең йəнə күбəйə башлауын күрəбеҙ. Əммə исемдəр системаһының киңəйеүе түбəндəге берəр тапҡыр ҡушылған исемдəр һөҙөмтəһендə барлыҡҡа килə, шуға күрə быны киң таралыр тенденция тип əйтеп булмай. Дини һəм социаль йөкмəткеле исемдəр: Динислам, Ислам, Абдулла, Зəйнетдин, Ишдəүлəт, Ислам-Хəлиф, Мөхəмəт, Мозафар, Нурислам, Мөдəрис, Мотаһар һ.б. Ике составлы исемдəр: Ишморат, Миңсəлим, Миңлегəрəй, Миңлебай, Нургиз, Нурзил, Тимербулат, Инйəр, Хəмитйəн, Юламан, Йəдгəрбəк, Ғəлиəбаныу, Миңлегөл һ.б. 68

Никонов В.А. Имя и общество: Наука, 1974.-С. 252.

36

Бөйөк Октябрь революцияһына бəйле терминдар, шул осор өсөн билдəле шəхестəрҙең исемдəре: Владлена, Ким, Вильмир, Револь, Люция, Марат һ.б. Урыҫ халҡының йөҙөн билдəлəгəн исемдəр: Аркадий,Иван, Николай, Серафим, Тимофей, Яков, Василина, Дарина, Зоя, Кира, Любовь һ.б. Төрки халҡына хас исемдəр: Айым, Айназ, Ғəлинур, Зəбир, Илзар, Кəбир, Ирзат, Ихсан, Назым, Нургиз, Ноғман, Сəлим, Сəғит, Сафа, Сулпан, Фəһим, Шайнур, Йософ, Йəүҙəт, Яҡуп; Ғəлимə, Ғəзимə, Гөлсəриə, Гөлзифа, Гөлсирə, Гөлйыһан, Гөлəндəм, Гөлбикə, Зарифа һ.б. Яһалма исемдəр: Рүзил, Флүр, Зилфир, Əдис, Зəниə, Илүсə, Нуридə, Нəдиə, Рəлиə, Филиə, Физəлиə, Филзə, Алгиз, Айваз, Арвит, Аймин, Ахам, Əхəм, Вашит, Гадиф, Гуннар, Гренада, Зинир, Ефрат, Инсур, Иркин, Мадрид, Размес, Реган, Рубин, Риваль, Рушал, Сервин, Фаузен, Фларен, Филхат, Фанир, Яромир, Феликс, Финат, Агнета, Ариана, Айсель, Диляна, Залфира, Зулия, Зилфира, Зилида, Изэлла һ.б. Был исемдəрҙең бөтəһе лə исемлектең пассив ҡатламын тəшкил итə. Белгестəр араһында төрки халыҡтарының исемдəр системаһы, башҡа халыҡтар менəн сағыштырғанда, күпкə киң, тигəн фекер йəшəй. Был өлкəлə бик актив эшлəгəн этнограф һəм телсе В. Н. Никонов та ошо ҡарашты яҡлай ине. Беҙҙə, ошо фекергə ҡушылып, тикшеренеүҙəр һөҙөмтəһендə шуны уҡ əйтə алабыҙ һəм конкрет материал нигеҙендə иҫбатларға тырышабыҙ. Башҡорт исемдəр теҙмəһе килеп сығышы яғынан бик күп төрлө исемдəрҙе үҙ эсенə ала. Беҙ тикшергəн материалдарҙан сығып, түбəндəге генетик ҡатламдарҙың барлығын асыҡланыҡ: 1) төрки – башҡорт исемдəре: Айҙар, Салауат, Алһыу һ.б., 2) ғəрəп теленəн үҙлəштерелгəн исемдəр: Наил, Фəнил, Шамил һ.б., 3) фарсы сығышлы исемдəр: Динар, Динара, Зөлфиə һ.б., 4) монгол теленəн үҙлəштерелгəн исемдəр: Айрат, Нарат, Сыңғыҙ, 5) йəһүттəн ингəн исемдəр: Ибраһим, Муса һ.б., 6) ҡатнаш исемдəр: Айбулат, Бəхтейəр, Ғилемдəр һ.б. 37

7) урыҫ һəм Европа телдəренəн үҙлəштерелгəн исемдəр: Альберт, Светлана, Элианора һ.б., 8) Бөйөк Октябрь революцияһынан һуң барлыҡҡа килгəн исемдəр: Вил, Ким, Люция һ.б., 9) яһалма исемдəр: Фəүзен, Рүзил, Əдис, Зəниə һ.б. Түбəндəге төрки - башҡорт исемдəре башҡорт исемдəр теҙмəһенең актив ҡатламын тəшкил итə: Руслан - Арыслан исеменең урыҫлаштырған формаһы; Тимур - əмир Аҡһаҡ Тимер исеме менəн бəйле; Айҙар – айлы төндə тыуған; Ирек – ирек, азатлыҡ; Салауат – башҡорт халҡының милли геройы Салауат Юлаев исеменəн; Урал – Урал тауы атамаһынан, Уралда тыуған; Алмаз – аҫыл таш исеменəн (бала ныҡ, үткер булһын тигəн телəкте белдерə); Илдус – ил + дуҫ; Арыслан – януар атамаһынан, батырлыҡ билдəһе; Гүзəл – матур, һылыу, сибəр; Алһыу – алһыу йөҙлө; Айһылыу – ай + һылыу, айлы төндə тыуған. Йыш ҡулланылған исемдəр менəн сағыштырғанда берəр мəртəбə теркəлгəн башҡорт исемдəренең күберəк булыуы асыҡланды. Мəҫəлəн: Айым, Байрам – байрамда тыуған; Инйəр – йылға исеме; Ишбирҙе – иш + бирҙе; Ирзат – ир + зат; Миңлебай – миңле + бай; Улшат – улға шат; Ынйы – аҫыл таш исеменəн, бəхет килтереүсе, ынйы кеүек ҡəҙерле; Иҙелиə - йылға, ҙур йылға; Кинйəбикə - кинйə, төпсөк ҡыҙ; Уралиə - Урал тауы атамаһынан; Йондоҙ – “йондоҙ” һүҙенəн һ.б. Шулай итеп, беҙ тикшергəн исемдəр теҙмəһендə төрки – башҡорт сығышлы исемдəр сағыштырмаса аҙ тип əйтергə кəрəк. Арыслан, Ишбирҙе, Миңлебай, Ишдəүлəт, Юламан, Кинйəбикə, Айһылыу исемдəренең борон атабабалар тарафынан төрлө ырым, йолаларға бəйле ҡушылһа, хəҙерге ваҡытта күбенеһе традиция буйынса бирелə. Шулай ҙа башҡорт халҡында һүҙҙең (исемдең) көсөнə ышаныу ниндəйҙер кимəлдə һаҡланған тип əйтһəк тə хата булмаҫ. Мəҫəлəн: Салауат, Булат, Тимур, Урал, Алмаз, Инйəр, Иҙелиə, Уралиə кеүек исемдəрҙе ҡушҡанда ата-əсə балаһына ныҡ, сыҙамлы, батыр

38

булһын тип, ə Ынйы, Йондоҙ, Яҙгөл, Гүзəл исемдəре ҡыҙ баланың нескə, матур, балҡып тороуын телəп ҡушалыр, тигəн фекер тыуа. Беренсе төргə ингəн исемдəр араһында 1970-1980 йылдарҙа Гүзəл, Руслан, ун актив исемдəр рəтендə тора. Əгəр проценттарҙа ҡараһаҡ, уларҙың һəр бер йылда ҡулланыу йышлығы түбəндəгесə:

1970

1980

1990

2000

Руслан

3,9%

10,1%

5,1%

4,3%

Гүзəл

7,2%

4,1%

3,5%

1,3%

Был исемдəрҙең популярлығының сəбəбе шунда, “төп башҡорт (һəм шулай уҡ башҡа төрки телдəр) исемдəре өсөн хəҙерге ваҡытта мəғəнəүи критерий беренсе планға сыға...”69 Лəкин, əйтергə кəрəк, был ике исем йылдан-йыл кəмеүгə бара. 1970, 1980 йылдарҙа иң йыш ҡулланылғандар рəтендə булһалар, 1990, 2000 йылдарҙа популярлыҡтары кəмей (2-се А, Б таблицаларҙы ҡара.). Улар урынына Альберт, Денис, Диана, Карина, Элина кеүектəр килə. Əлбиттə, был исемдəр башҡорт халҡы тураһында мəғлүмəт бирə алмай. Сит телдəрҙəн ингəн исемдəрҙəн үҙенең боронғо булыуы һəм күплеге менəн ғəрəп исемдəре айырылып тора. Билдəле булыуынса, XIX быуаттың беренсе яртыһында башҡорттар араһында дини ғəрəп исемдəре актив ҡулланыла башлай. Бындай төр антропонимдарҙың киң таралыш алыуына муллалар, дин əһелдəре ҙур йоғонто яһай. Улар пəйғəмбəр-хəлифтəрҙең уларҙың ҡыҙҙарының,, ҡатындарының исемдəрен халыҡҡа таратыу өҫтөндə актив эшлəйҙəр. Муллалар эшмəкəрлегендə дини ғəрəп исемдəрен үҙ эсенə алған һүҙлектəр төҙөлə һəм баҫып сығарыла. XX быуаттан башлап, башҡорт антропонимияһында икенсе төрлө тенденция үҫеш ала. Икенсе төрлө əйткəндə, дини булмаған ғəрəп, фарсы исемдəренə өҫтөнлөк бирелə. Шулай 69

Ураксин З.Г. Основные критерии выбора имен у башкир // Личные имена в прошлом, настоящем, будущем.- М., 1970.-С. 185.

39

уҡ төрки халыҡтарының көнъяҡ илдəре менəн бəйлəнеше көсəйə, алыш– биреш, сауҙа арҡаһында бик күп ғəрəп, фарсы һүҙҙəре менəн бергə уларҙың исемдəре лə килеп инə һəм тарала башлай. Был хəл Урта Азияла һəм Көньяҡ Уралда йəшəүсе халыҡтарҙың күпселеге өсөн хас күренеш. Ғəрəп, фарсы телдəренəн ингəн исемдəрҙең шундай үҙенсəлеге бар: уларҙың күпселеге парлы, йəғни ир–егет, ҡатын–ҡыҙ исемдəре бер тамырҙан була һəм ялғауҙары менəн генə айырыла. Мəҫəлəн, Ғəлим – Ғəлимə, Кəрим – Кəримə, Хəсəн – Хəсəнə, Сəлим – Сəлимə һ. б. Ғəрəп теленəн ингəн, беҙҙең исемлектə йыш ҡулланылған исемдəр: Динис – ислам динендəге кеше; Азамат – бөйөк,ғорур; Рəмил – тылсымлы, сихри; Наил – бүлəк, мираҫ; Ришат – тура юлдан барыусы, зирəк; Рəил – нигеҙ ҡороусы; Илъяс – бик ныҡ еңелмəҫ; Шамил – ҙур, тулы эстəлекле; Искəндəр – батыр, ғəйрəтле, кешелəрҙе яҡлаусы; Асҡар – ғəскəр,һалдат; Таһир – таҙа, пак, ғəйепһеҙ;, Фəнил – белемле, ғилемле; Рəфис – билдəле, күренекле; Илфат – дуҫлыҡ, берҙəмлек; Рəмил - тылсымлы сихри, Фəрит – тиңдəшһеҙ,берҙəн-бер; Əлиə - бөйөк; Əлфиə - шиғри əҫəр,мең йəшəр; Камила – кəмселекһеҙ; Наилə - бүлəк; Динə - дин һүҙенəн; Рəмилə - илсе. Икенсе төркөмдөң пассив ҡатламын бик күп ғəрəп исемдəре тəшкил итə. Беҙ тикшергəн исемдəр теҙмəһендə бөтəһе 82 ғəрəп исеме дүрт йылға берəр тапҡыр теркəлгəн. Мəҫəлəн, Аҡмал – иң һəйбəт; Əнис – яҡын иптəш, дуҫ, еҫле үлəн атамаһы; Əғзəм – бик бөйөк, дəрəжəле; Əслəм - иң ныҡ, һау – сəлəмəт; Басир – үтə һиҙгер, зирəк, аҡыллы; Вəхит – берҙəн – бер, тиңдəшһеҙ; Ғəлинур – ғəли + нур; Зиннəт – биҙəк; Рəжəп – Һижрə - ай календарында етенсе айҙың исеменəн; Ихсан - изгелек, яҡшылыҡ; Кəбир – бөйөк, оло, мөһəбəт, итди; Мозафар – еңеүсе,телəгенə ирешеүсе; Сөлəймəн – тыныс, һаҡсы; Хафиз – һаҡлаусы, яҡлаусы, хəтерле, Ҡөрьəнде яттан белеүсе; Йософ - өҫтəмə матур, бик шəп; Əлфинур – беренсе нур, дуҫлыҡ нуры, мең төрлө нурлы; Ғилминур – ғилем нуры; Ғəзимə - бөйөк, абруйлы; Мəрзиə - яҡшы күрелгəн, һəйбəт; Нəсимə - йомшаҡ ел, йомшаҡ күңелле;

40

Нəфисə - матур, күркəм; Сəйҙə - түрə, башлыҡ; Фəнилə - белемле, ғилемле; Фəрхəнə - ҡыуаныс, һөйөнөслө һ.б. Был төр исемдəрҙең күбеһе 1970, 1980 йылдарҙа ҡушылған. 1990, 2000 йылдарҙа исемдəр теҙмəһе бүтəн төрлөрəк исемдəр һөҙөмтəһендə киңəйеү кисерə. Миҫалдарҙан күренеүенсə, исемдəр теҙмəһенең төп өлөшөн дини булмаған ғəрəп сығанаҡлы исемдəр тəшкил итə. Был исемдəрҙе түбəндəгесə бүлеп күрһəтергə мөмкин: Характер үҙенсəлектəрен, сифатын белдергəн исемдəр: Əғзəм - бик бөйөк, дəрəжəле; Əлтəф - бик яғымлы, матур; Əҡсəн - бик яҡшы, бик матур; Əслəм - иң ныҡ, һау - сəлəмəт, Басир - үтə һиҙгер, зирəк аҡыллы, Вəхит берҙəн-бер, тиңдəшһеҙ; Вəзир - ярҙамсы; Ғəни - бай, аллы, дəүлəтле; Кəбир көслө, ныҡлы, аҡыллы; Зариф - ҡупшы, телгə оҫта; Зəбир - бөйөк,оло; Мозафар - еңеүсе, телəгенə ирешеүсе;Мотаһар - саф изге; Рəсих - ныҡлы; Рафиҡ - иптəш, дуҫ; Сəғит - бəхетле; Фазыл - иң һəйбəт, инсафлы, намыҫлы; Асия – даулаусы, тынысландырыусы; Ғəлимə - уҡымышлы; Ғəзимə - бөйөк, абруйлы; Зарифа - матур, күркəм, телгə оҫта һ.б. Төҫ, биҙəкте белдергəн исемдəр: Зəйни – биҙəк; Зиннəт – биҙəк; Сибəғəт – төҫ, буяу; Əхмəр – ҡыҙыл. Дини йөкмəткеле ғəрəп сығышлы исемдəр исемлектең пассив ҡатламына ҡарай. А) Дини исемдəр: Динə, Заһит, Зəйнетдин, Нуриман, Ислам- Хəлиф, Нурислам; Б) Пəйғəмбəр-хəлифтəрҙең һəм уларҙың ҡыҙҙарының, ҡатындарының исемдəренə бəйле исемдəр : Мөхəмəт, Илъяс, Сөлəймəн, Йософ, Ғайса, Рəсүл, Əминə, Фатима. Фарсы теленəн үҙлəштерелгəн, исемлектə актив ҡулланылған исемдəр: Азат – ирекле, азат: Данил – белемле,аҡыллы; Динар – боронғо алтын аҡса атамаһынан; Гөлнара – гранат сəскəһе; Гөлназ – гөл кеүек наҙлы; Динара,

41

Зөлфиə - бөҙрə сəсле; Милəүшə - сəскə; Гөлфиə - гөлгə оҡшаш; Раушания – нурлы. Исемдəр системаһының пассив ҡатламына ҡараған фарсы сығанаҡлы исемдəр: Йыһангир - йыһанды баш эйҙереүсе; Данияс - белемле, ғилемле; Зəлиф - бөҙрə сəсле, матур; Фəрхəт- зирəк, еңелмəҫ; Гөлфинə - гөлгə оҡшаш; Гөлəндəм - гөл кеүек зифа; Гөлүзə - гөл һымаҡ; Гөлбану - гөл - бану; Гөлзада гөллөк, сəскəнəн яһалған Фирҙəүес – баҡса, йəннəт баҡсаһы. Башҡорт телендə фарсы сығанаҡлы гөл морфемаһы бик продуктив иҫəплəнə (ҡушымтаны ҡара). Был компонент ярҙамында бик күп ҡатын-ҡыҙ исеме яһалған. Н. Д. Ғəрипова үҙенең “Персидские элементы в именах башкир” тигəн хеҙмəтендə “Башҡорт теле башҡа төрки телдəрҙəн (мəҫəлəн, үзбəк теленəн) айырмалы рəүештə исем яһау һəлəтенə эйə булыуы менəн айырылып тора, тигəн һығымтаға килергə мөмкин.”70 — тип яҙа. Миҫалдарҙан күренеүенсə, фарсы сығанаҡлы исемдəр бик киң ҡулланылмай. Фарсы исемдəренең беҙҙең телгə килеп инеүенə көнсығыш поэзияһы ҙур йоғонто яһаны. Был төргə ингəн исемдəр араһында 1970-1980 йылдарҙа Гөлнара, Рөстəм ун актив исемдəр рəтендə тора. Түбəндəге һандар əйтелгəндəрҙе тағын бер ҡат дəлиллəй:

1970

1980

1990

2000

Рөстəм

5,9%

5,3%

2,8%

1,1%

Гөлнара

10,3%

3,8%

1,5%

0,3%

Монголдан ингəн исемдəр беҙҙең телдə бик аҙ. Улар борон замандан килергə тейеш, хатта уларҙың сит тел һүҙе икəне лə тойолмай. Мəҫəлəн: Айрат – ойрот тигəн боронғо монгол ырыуы атамаһынан яһалған исем: ой – урман+арат – кеше, халыҡ, урманда йəшəүсе халыҡ ( Күсимова Т.Х., 19 бит), Сыңғыҙ – бөйөк. 70

Гарипова Н.Д. Ономастика Поволжья,3 - Уфа, 1973.- С.83.

42

Нарат исеме лə сығышы буйынса монгол теленə барып тоташа. Ул ҡарағас тигəнде аңлата. Семантик яҡтан ҡарағанда, был исем бала ныҡ булһын тигəн телəк менəн ҡушылалыр, тигəн һығымтаға килтерə. Йəһүттəн ингəн исемдəр: Яҡуп – ағуна(ҡош), Ибраһим – ҡəбилə башлығы ( Авраам), Исхаҡ – көлкө (Исаак), Муса – һыуҙан алынған (Моисей), Сөлəймəн – тыныс, иркə(Соломон) һ.б. Был исемдəр бик борон, ислам диненə тиклем үк килеп ингəндəр. Улар хəҙер Урыҫ, немец, инглиз, француз телдəрендə лə бар.Төрлө халыҡ телдəрендə төрлөсə яңғырай. Мəҫəлəн, урыҫса – Яков, немецсə - Якоб, инглизсə - Джек, французса – Нак һ.б. Төрки-башҡорт

һəм

ғəрəп,

фарсы

исемдəренең

уларҙың

компонентарының тығыҙ бəйлəнештə тороуы һөҙөмтəһендə яңы төр исемдəр барлыҡҡа килгəн. Был исемдəр башҡорт исемлегенең бер өлөшөн тəшкил итə. Был исемдəр ике телдең компоненттары ҡушылыу һөҙөмтəһендə яһала. Тикшереү барышында түбəндəге ҡатнаш һəм ябай исемдəрҙең булыуы асыҡланды: бер компоненты ғəрəп икенсеһе башҡорт сығанаҡлы исемдəр: Əхмəтбай – иң маҡтаулы, бай; Ишдəүлəт – иш + дəүлəт; Ишморат – иш + морат, телəп алған иш, иптəш; Миңсəлим – миңле + сəлим сəлəмəт, һау; Миңлеəхмəт – миңле + əхмəт; Миңнура – миңле + нур; Миңниса – миң + ниса. Башҡорт + фарсы: Айбулат – ай + булат (ҡорос); Айназ – ай + наҙ; Илдар — ил+дар; ил хужаһы, илен һөйөүсе; Миңлегəрəй – миңле + гəрəй; Тимербулат – тимер + булат; Айгөл — ай+гөл; ай гөлө; Яҙгөл – яҙ + гөл ; Гөлбикə - гөл + бикə; Миңлегөл – миңле + гөл. Илдар, Айгөл исемдəре ун актив исемдəр рəтендə тора. 1970

1980

1990

2000

Илдар

6,0%

4,6%

3,1%

1,5%

Айгөл

1,7%

6,5%

3,4%

2,3%

43

Ғəрəп + фарсы: Бəхтейəр – бəхет + йəр (бəхетле, ырыҫлы, ҡотло булһын тигəн телəкте белдерə; Ғилемдəр – ғилем + дар (барлыҡ ялғауы), ғилеме булған, ғилемле; Зəкирйəн – иҫкə алыусы кеше; Илйəр – ил + йəр, Нуриман – иман нуры, ғəйрəтле; Нургиз – нур гиҙеүсе; Сəлихйəн – сəлих + йəн, изгелек ҡылыусы; Ғəлиəбаныу – ғəлиə + баныу; Гөлсəриə - гөл + сəриə (аҫыл зат); Йомагөл – йома + гөл; Нургөл – нур + гөл. Сит тел исемдəре тип айырыу күп осраҡта шартлы ла була, сөнки уларҙың ҡайһы берəүҙəре беҙҙең телгə тулыһынса яраҡлашып киткəн, уның башҡа телдеке икəнен сығанағын асыҡлағас ҡына аңлайбыҙ. Түбəндəге ғəрəп исемдəре шундайҙарҙан һанала: Азамат – бəһлеүəн, ҙур, таҙа; Ғəзиз – ҡəҙерле, ҡиммəтле; Əлфиə - мең йыллыҡ; Əнүəр – аң – белем биреүсе, ағартыусы, Əхəт – яңғыҙ, берəү; Əхмəт – маҡтаулы, маҡтауға лайыҡ;Басир – үткер күҙле, аңлы; Кəрим – яҡшы күңелле, йомарт, Мансур – еңеүсе, атаҡлы; Наил – маҡсатына етешеүсе ; Рəсүл – илсе; Рəшит – аҡыллы; Сəлим – һау –сəлəмəт; Таһир – пак, таҙа; Фəрит- берəү һ. б. Фарсы исемдəре ғəрəп исемдəренə ҡарағанда əҙерəк таралған : Гəүһəр – ынйы, Гөлнар – гранат гөлө, Гөлфиə - һоҡландырғыс сəскə, Дилара – күңелде буйһондороусы, Зөлфиə - бөҙрə сəсле ҡыҙ, Хəйҙəр –арыҫлан. Ситтəн ингəн исемдəрҙең мəғəнəһен асыҡлағанда, үзбəк телселəре Я. М. Менаджиев менəн Х. А. Азаматов төҙөгəн “Исменгизнинг маънаси нима” (Ташкент, 1964 ), Т. Х. Күсимованың “Башҡорт исемдəре” (Өфө, 2000,) исемле китаптары, ғəрəпсə - татарса – урыҫса, фарсыса – урыҫса һүҙлектəр файҙаланылды. Урыҫ һəм европа телдəренəн ингəн исемдəр башҡорт антропонимик системаға егерменсе быуатта ижтимағи-сəйəси үҙгəрештəр һөҙөмтəһендə күплəп килеп инə. Башҡорттар урыҫ календарь һəм совет осоронда барлыҡҡа килгəн яңы исемдəрҙе күплəп үҙлəштерə башлай. 1970 йылда исемдəр теҙмəһендə урыҫ исемдəре һирəк осрай, лəкин 1990, 2000 йылдарҙа уларҙың үҫеш тенденцияһын күрəбеҙ. Мəҫəлəн, Алина, Диана, Светлана, Юлия, кеүек урыҫ 44

һəм урыҫ теле аша ингəн исемдəр бермə-бер артып, 1990, 2000 йылдарҙа күплəп ҡушыла башлай. Алина исемен генə алайыҡ: был исемде бөтəһе 274 (4,9%) бала йөрөтə, 1970 йылда 4 (0,3%), 1980 — 31 (2,2%), 1990 — 151 (8,2%), 2000 — 88 (7,6%). Был һандар əйтелгəн фекерҙе йəнə бер ҡат иҫбат итə. Беҙ тикшергəн исемдəр системаһының пассив ҡатламында 24 урыҫ исеме барлығы асыҡланды. Былар түбəндəгелəр: Александр, Андрей, Анатолий, Антон, Артем, Аркадий, Борис, Валерий, Василий, Вадим, Вячеслав, Виталий, Георгий, Глеб. Гордей, Дмитрий, Евгений, Егор, Ефим, Иван, Константин, Леонид, Максим, Михаил, Николай, Роман, Серафим, Тимофей, Юрий, Яков, Анна, Вера, Василиса, Зоя, Ия, Ирина, Лариса, Кира, Любовь, Нина, Маргарита, Елена, Ольга, Светлана һ.б. Урыҫ һəм уның аша үҙлəштерелгəн исемдəрҙең тулы булмаған, һөйлəштə генə ҡулланылғандарын да ҡушыу осраҡтары бар. Мəҫəлəн, Маргарита — Рита, Эдуард — Эдик, Владислав — Владик һ.б. Был күренеште, беҙҙең халыҡтың айышын аңламайынса башҡа миллəт исемен үҙлəштерергə тырышыуы, тип ҡарарға кəрəк. Урыҫ исемдəрен үҙлəштереү аңлы рəүештə үткəрелə тип əйтеүе ауыр. Сөнки, берəр мəртəбə ҡулланылған исемдəр теҙмəһендə ошондайыраҡ исемдəрҙе осратырға тура килде: Ларис, Гуля. Ғөмүмəн был исемдəр урыҫ əҙəби телендə бүтəн төрлө яңғырай. Башҡорт исемлегенə урыҫ исемдəренең күплəп килеп инеүе был халыҡтарҙың тығыҙ бəйлəнештə йəшəүе хаҡында ла һөйлəй. Ҡала ерҙəрендə ҡатнаш ғаилəлəр бик күп һəм бындай ғаилəлəрҙə балаға исем һайлау икелəтə ауыр проблема тыуҙыра. Тикшереүҙəрҙəн сығып шуны əйтергə кəрəк, ҡатнаш ғаилəлəрҙə урыҫ исемдəре күплəп ҡушыла, ошолар иҫəбенə башҡорт халҡының исемдəр системаһы киңəйеү кисерə. Шулай уҡ, саф башҡорт ғаилəлəрендə лə, бигерəк тə һуңғы йылдарҙа, урыҫ исемен ҡушыу тəбиғи күренешкə əйлəнде. Ата-əсəнең замандан артта ҡалмау телəгеме, əллə исем ҡушыуға етди ҡарамауымы,тигəн һорау тыуа. Был күренеш бигерəк тə ҡалаларҙа киң таралған. Ҡала балаһы булғас, исеме лə 45

ҡаласа булһын, тип уйлайҙар, ахырыһы. Былар бөтəһе лə милли үҙаңдың түбəн булыуы хаҡында һөйлəй. Башҡорт исемдəр системаһында, европа телдəренəн ингəн исемдəрҙең, бигерəк тə һуңғы йылдарҙа киң ҡулланыш таба барыуы билдəлəнде. Беҙ тикшергəн осорҙағы исемдəр ҙə ошо хаҡта һөйлəй. Төрки телле халыҡтар араһында яңғырау тартынҡылары күп булған исемдəрҙе үҙлəштереү хас, сөнки, телселəр билдəлəүенсə, төрки телдəрендə яңғырау тартынҡылар күпселекте тəшкил итə. Был төркөмгə түбəндəге исемдəрҙе индерəбеҙ: Альберт, Альфред, Артур, Арсен, Герман, Оливер, Оскар, Марсель, Марат, Марк, Рудольф, Роберт, Рафаэль, Родион, Ролан, Феликс, Филипп, Эрнст, Эдуард, Эмиль, Эдвард; Альбина, Алиса, Виктория, Вероника, Камилла, Руфина, Изабелла, Луиза, Розалия, Роза, Диана,София, Эльвира, Ильмира, Эльза, Элина, Юлиана, Элеонора, Клара, Жанна һ.б. Бындай төр исемдəрҙең беҙҙең телгə күплəп килеп инеүен төрлө сериалдарҙың һөҙөмтəһе тип ҡарау дөрөҫ булыр. Тикшереү һөҙөмтөһендə, Гренада исемен ҡыҙҙарға ла, шулай уҡ малайҙарға ла ҡушыу осраҡтары асыҡланды. Был исемдəрҙең ҡайһы берҙəре ун популяр исемдəр рəтендə тора: Исемдəр

1970 й.

1980 й.

1990 й.

2000 й.

Артур

0,9%

3,9%

6,8%

4,7%

Альберт

4,2%

3,2%

1,8%

0,8%

Аделия

0,3%

0,3%

0,2%

4,8%

Альбина

3,4%

5,3%

3,7%

1,3%

Диана

0,2%

0,8%

2,4%

6,9%

Карина

0,1%

0,1%

2,1%

3,2%

Регина

0,3%

2,9%

3,8%

2,3%

46

Элина

0,1%

0,5%

2,3%

3,3%

Эльвира

8,2%

6,1%

4,5%

1,1%

Күреүебеҙсə, ҡатын-ҡыҙ исемдəре араһында популяр исемдəр рəтенə күпселеге европа телдəренəн үҙлəштерелгəн исемдəр ингəн. Улар урыҫ һəм башҡорт телдəрендə еңел əйтелə һəм яҙғанда ҙур ауырлыҡтар тыуҙырмай. Шуның өсөн дə исемдəр теҙмəһендə үҙ урынын киңəйтə бара. Сит тел исемдəре өсөн беренсе планға “ҡыҫҡалыҡ, əйтелештə һəм яҙыуҙа уңайлылыҡ критерийы”71 сыға. Шулай уҡ сит телдəн үҙебеҙҙең телдəге исемдəргə яҡын торған исемдəр үҙлəштерелə. Лилиə, Роза, Резеда кеүек урыҫ теле аша ингəн исемдəр этимологик яҡтан бер-береһенə яҡын тора. Был исемдəр бөтəһе лə сəскə исемен аңлата. Лилиə исеме иң йыш ҡулланылған исемдəр рəтенə ингəн.

Лилиə

1970 й.

1980 й.

1990 й.

2000 й.

5,1%

5,2%

4,3%

1,5%

Октябрь революцияһынан һуң

халыҡта культураға, аң–белемгə

ынтылыш көсəйə. Шулай ҙа əле тəүге осорҙа дөйөм мəҙəнилек түбəн була. Ə ҡайһы бер кешелəрҙə был төшөнсəне дөрөҫ аңламау һəм шул нəтижəлə һəр яҡтан көнбайыш артынан һуҡыр рəүештə эйəреү хас. Был күренеш балаларға исем атауҙа ла сағылып ҡала. Əйтəйек, Эльза, Карл, Тереза, Энгель, Эмма, Луиза, Марсель, Эдуард, Альберт, Макс, Люция Радмир, Дамир, Ренат, Рим, Вил, Ким, Вилара кеүек революцияға, даһиҙарға бəйле һүҙҙəрҙе ҡыҫҡартып, ижектəр һəм өндəрҙе берлəштереп яңы исемдəр яһау модаға инеп китə. Шулай уҡ Дизел, Ампер, Радий кеүек төрлө машина, техника атамаларын балаларға ҡушыу ошо йылдар өсөн хас күренеш.

71

Ураксин З.Г. Основные критерии выбора имен у башкир // Личные имена в прошлом, настоящем, будущем. - М., 1970.- С.185.

47

ХХ быуаттың 30-сы йылдарында бындай төр исемдəр бик күплəп ҡушыла. Аҙаҡ был хəл яйлап кəмеүгə бара. Шулай ҙа хəҙерге көндə лə популяр исемдəр иҫəбендə булғандары ла бар. Мəҫəлəн, Ренат: 1970 — 2,7%, 1980 — 3,8%, 1990 — 2,9%, 2000 — 1,3%, Марат — 3,6 % — 2,9 % — 2,8 % — 0,5 %; Ҡыҫҡартыу формаһында яһалған түбəндəге исемдəр ошо төргə ҡарай: Виль (Владимир Ильич Ленин), шулай уҡ Вилен, Владлена исемдəре лə ошо уҡ юл менəн яһалған. Ким (Коммунистический Интернационал Молодежи); Дамир (да здравствует мир); Ленар(а) (ленинская армия); Марат (француз революционеры Жан-Поль Мараттың исеменəн); Ренат (революция, наука, труд), Ренария (революционная народная армия); Люция (революция һүҙенəн ҡыҫҡартылған); Луиза (Париж коммунаһы батыры Луиза Мишель исеменəн); Клара (Германия революционеркаһы Клара Цеткин исеменəн). Радмир (неол.) — 1930 йылда урыҫ теленəн ингəн: радеть – ҡайғыртыу, мир - тыныслыҡ. Башҡорт исемдəр системаһы, бигерəктə һуңғы йылдарҙа, яһалма исемдəр һөҙөмтəһендə киңəйеү кисерə. Беҙ тикшергəн исемдəр теҙмəһендə түбəндəге яһалма исемдəрҙе билдəлəнек: Рүзил, Флүр, Зилфир, Əдис, Зəниə, Илүсə, Нуридə, Нəдиə, Рəлиə, Филиə, Физəлиə, Филзə, Алгиз, Айваз, Арвит, Аймин, Ахам, Əхəм, Вашит, Гадиф, Гуннар, Зинир, Ефрат, Инсур, Иркин, Мадрид, Размес, Реган, Рубин, Риваль, Рушал, Сервин, Фаузен, Фларен, Филхат, Фанир, Яромир, Феликс, Финат, Агнета, Ариана, Айсель, Диляна, Залфира, Зулия, Зилфира, Зилида, Изэлла, Иридан, Лиона, Онарина, Радина, Рилана, Ралина, Ринара, Герман, Реган, Сервин, Селин; Изаура, Илона, Инара, Ралина, Элема, Залина, Рамира, Риана, Онарина, Ярия һ.б. Был төр исемдəр исемлектең пассив ҡатламын тəшкил итə. Ата-əсə

балаһына

башҡаларҙыҡынан

айырылып

торған

ят,

яңғырауыҡлы исем ҡушырға тырышыуы менəн күп осраҡта хата аҙым яһай. Беренсенəн, был баланың үҙе өсөн насар, сөнки уны ғүмере буйына ошо сит исем оҙатып килəсəк. Икенсенəн, башҡорт исемлегенə бер мəғəнəһе булмаған 48

ят исемдəр килеп инеп, уны кəрəкмəгəн йүнəлештə киңəйтə. Бындай төр исемдəрҙең башҡорт исемлегенə күплəп килеп инеүе ата-əсəнең фантазияһы менəн бəйле. Мəҫəлəн, Филхат, Залфира исемдəре атаһы һəм əсəһенең исемдəренең бер өлөшөнəн барлыҡҡа килгəн:Əхəт – Филхат – Фирҙəүес, Зəлиф – Залфира - Əлфирə. Фəүзəнə исемле ҡатын, үҙенең исемен ҡыҫҡартып, улына Фəүзен исемен биргəн. Алгиз, Зилфира, Нəдиə, Зəниə, Зинир, Инсур, Рушал, Зулия кеүек исемдəрҙең яһалыу юлын, исемдең дөрөҫ вариантын боҙоу һөҙөмтəһендə барлыҡҡа килгəн, тип аңлатыу дөрөҫ булыр. Өҫтə һаналып үткəн исемдəр, беренсенəн, баланың үҙенə ҡыйынлыҡтар тыуҙырһа, икенсенəн, баланың балаһына уңайһыҙлыҡтар килтерəсəк. Бала менəн атаның исеме бер яңғырашта булырға тейеш, ə беҙ тикшергəн материалда күп осраҡта бының киреһен күҙəтəбеҙ. Əлбиттə, бындай исемдəр ҡулланылыштан төшөп ҡалыр, шулай ҙа бер мəғəнəһе булмаған исемдəрҙең нығынып, хатта популяр булып китеүе лə ихтимал, сөнки, хəҙерге ата-əсə, беренсе сиратта, исемдең мəғəнəһенə түгел, ə уның нисек яңғырауына, ҡыҫҡалығына ҡарай. Бигерəк тə ҡалаларҙа бындай күренеш киң таралған. Исемдəр теҙмəһендəге актив һəм пассив исемдəрҙе ошо рəүешле төркөмдəргə бүлеп сыҡҡандан һуң, сығышы буйынса ниндəй исемдəр өҫтөнлөк иткəнен күрҙек. Беренсе урында ғəрəп исемдəре килə. Лəкин, был төр исемдəр тəүге ике йылда башҡорт исемлегенең төп өлөшөн тəшкил итһə, 1990-2000 йылдарҙа урыҫ халҡының йөҙөн күһəткəн һəм европа телдəренəн үҙлəштерелгəн исемдəр киң таралыш алған. Төрки сығышлы, фарсы исемдəре һан яғынан һуңғы баҫҡыста тора. Был исемдəр ҙə ғəрəп, исемдəре кеүек үк күберəк 1970 йылда йыш ҡулланылған, ə 2000 йылда улар үҙҙəренең популярлығын юғалта. Бөйөк Октябрь революцияһына бəйле исемдəрҙең ҡайһы берəүҙəре хəҙерге ваҡытта ла киң ҡулланыла. Əлбиттə, ата-əсə үҙенең балаһына бындай төр исемдəрҙе ҡушҡанда, уның мəғəнəһенə иғтибар итəлер, тип əйтеүе ауыр. Күберəк был исемдəр традиция буйынса ҡушыла. 49

Тикшереү барышында, Сервин, Айваз, Витрам, Гуннар, Гренада, Селим, Агнета, Ариана. Алита, Зилида, Рамира, Ралина кеүек яһалма, Вахтанг, Далер, Давид, Жизель, Оливер, Омар, Русико, Раймонд, Ролан, Сингх, Фидел, Эрик, Жасмин, Жаннет, Изаура, Роксана, Сузанна кеүек европа телдəренəн ингəн исемдəрҙең һуңғы йылдарҙа башҡорт исемлегендə киң таралыш ала барыуы асыҡланды. Шулай итеп, исемдəрҙең килеп сығышын тикшереүҙе тамамлап, шуны əйтергə кəрəк, башҡорт исемдəр теҙмəһе сығышы буйынса күп төрлө исемдəр ярҙамында байыған. Əлбиттə, был күренеш ҡотолғоһоҙ, сөнки, беҙ бүтəн халыҡтар менəн аралашып йəшəйбеҙ. Уларҙың төрлө ғөрөф-ғəҙəттəренең ҡайһы бер матур элементтарын үҙлəштергəн кеүек, исемдəре лə ситтə ҡалмай. Лəкин, был үҙлəштереү аңлы рəүештə булырға тейеш, ə һуҡырҙарса сит халыҡтыҡын алып, үҙебеҙҙең матур, яғымлы, мəғəнəгə бай исемдəрҙе күрмəйбеҙ икəн, был бик насар күренеш. Беҙ балаға исем ҡушҡанда уҡ уның теленə, халҡына ҡарата тəрбиəне башлайбыҙ, тип əйтһəк тə хата булмаҫ. Əгəр ата-əсə урыҫ йəки башҡа миллəт кешеһенең исемен ҡуша икəн, тимəк ул балаһын ошо миллəттеке итеп күргеһе килə. Ҡуйылған маҡсаттың икенсе өлөшөнə күсəйек. Беҙҙең маҡсат буйынса, тикшергəн исемдəр системаһында ун актив ир-ат һəм ҡатын-ҡыҙ исемен асыҡлау, уларҙы проценттарҙа күрһəтеү тора.

2А-се таблица

актив ҡулланылған ир-ат исемдəре Ир-ат

1970й.

1980й.

1990й.

2000й.

Бөтəһе

исемдəре Альберт

59 (4,2%)

60 (3,2%)

41(1,8%)

10 (0,8%)

170 (2,5%)

2А-се таблицаның дауамы 50

Артур

12 (0,9%)

74 (3,9%)

41 (1,8%)

60 (4,7%)

297 (4,4%)

Данил

3 (0,2%)

8 (0,4%)

151 (6,8%)

43 (3,4%)

64 (0,9%)

Денис

—

37 (1,9%)

10 (0,4%)

45 (3,5%)

175 (2,6%)

Илдар

84 (6,0%)

88 (4,6%)

93 (4,2%)

19 (1,5%)

261 (3,8%)

Марат

51 (3,6%)

56 (2,9%)

70 (3,1%)

7 (0,5%)

177 (2,6%)

Ринат

38 (2,7%)

73 (3,8%)

63 (2,8%)

16(1,3%)

191 (2,8%)

Руслан

55 (3,9%)

192(10,1%)

64 (2,9%)

55 (4,3%)

418 (6,1%)

Рөстəм

82 (5,9%)

101 (5,3%)

116 (5,2%)

14 (1,1%)

259 (3,8%)

Тимур

7 (0,5%)

39 (2,1%)

62 (2,8%)

66 (5,2%)

205 (3,0%)

Ир-егет араһында 1970 йылда Илдар, Рөстəм, Альберт, Марат исемдəре биш иң актив исемдəр рəтендə (2А-се таблицаны ҡара). 1980 йылда Руслан, Илдар, Рөстəм исемдəренə Артур, Ринат ҡушыла. Артур 1990 йылда беренсе урынды тота. Икенсе урынға Руслан сыға. Əйтергə кəрəк, был исем бер йылда ла активлығын юғалтмай, унан ҡала Тимур, Денис, Илдар килə. 2000 йылда биш иң популяр исемдəр рəтенə: Тимур, Артур, Руслан, Данил, Денис инə. 2Б-се таблица актив ҡулланылған ҡатын-ҡыҙ исемдəре Ҡатын-ҡыҙ

1970й.

1980й.

1990й.

2000й.

Бөтəһе

Аделия(на)

3 (0,3%)

4 (0,3%)

4 (0,2%)

50 (4,8%)

61(1,1)

Айгөл

20 (1,7%)

93 (6,5%)

63 (3,4%)

27 (2,3%)

203(3,6)

Алина

4 (0,3%)

31 (2,2%)

151 (8,2%)

88 (7,6%)

274(4,9)

Альбина

41 (3,4%)

76 (5,3%)

68 (3,7%)

15 (1,3%)

200(3,6)

Гүзəл

86 (7,2%)

58 (4,1%)

65 (3,5%)

15 (1,3%)

224(4,0)

Гөлнара

123(10,3%)

54 (3,8%)

27 (1,5%)

3 (0,3%)

207(3,7)

исемдəре

Диана

2 (0,2%)

12 (0,8%)

44 (2,4%)

Лилиə

61 (5,1%

74 (5,2%)

79 (4,3%)

51

2Б-се таблицаның дауамы 80 (6,9%) 138(2,5) 18 (1,6%)

232(4,1)

Карина(э)

1 (0,1%)

2 (0,1%)

39 (2,1%)

38 (3,3%)

80(1,4)

Регина

4 (0,3%)

41 (2,9%)

70 (3,8%)

27 (2,3%)

142(2,5)

Светлана

53 (4,4%)

47 (3,3%)

36 (1,9%)

6 (0,5%)

142(2,5)

Элина

1 (0,1%)

7 (0,5%)

42 (2,3%)

38 (3,3%)

88(1,6)

Эльвира

98 (8,2%)

87 (6,1%)

84 (4,5%)

13 (1,1%)

282(5,0)

Юлиə

10 (0,8%)

24 (1,7%)

78 (4,2%)

35 (3,0%)

147(2,6)

2Б-се таблицанан күренеүенсə, 1970 йылда ҡатын-ҡыҙ исемдəре араһында йыш ҡулланылған исемдəр рəтенə Гөлнара,Гүзəл, Эльвира, Лилиə һəм Светлана ингəн. 1980 йылда Эльвира, Лилиə, Гүзəл исемдəре популярлыҡты юғалтмай. Был йылда шулай уҡ Айгөл, Альбина исемдəре биш иң актив исемдəр рəтенə дəғүə итə. 1990 йылда ҡатын-ҡыҙ исемдəре араһында Алина беренсе урынға сыға. Унан ҡала Эльвира, Лилиə, Юлиə, Регина был йылдың иң таралған исемдəрен тəшкил итə. 2000 йылда ата-əсə шулай уҡ Алина исемен хуп күрə. Унан ҡала Диана, Аделия, Карина, Элина исемдəренə өҫтөнлөк бирелə. 1970, 1980, 1990,2000 йылдарҙа ир-ат исемдəре араһында Руслан (6,1 %) иң күпселекте тəшкил итə. Икенсе урында — Артур (4,4%), өсөнсөлə — Илдар (3,8%). Артабан Рөстəм (3,8%), Тимур (3,0%), Ринат (2,8%), Марат (2,6%), Денис (2,6%), Альберт (2,5%), Данил (0,9%) килə. Ҡатын-ҡыҙ исемдəре араһында Эльвира (5,0%), Алина (4,9%), Лилиə (4,1%), Гүзəл (4,0%), Гөлнара (3,7%), Айгөл (3,6%), Альбина (3,6) Юлиə (2,6%), Регина (2,5%),Светлана (2,5%),иң йыш ҡулланылған исемдəр иҫəбендə йөрөй. Күреүебеҙсə, иң активтар рəтендə йыл да бер үк исемдəр килə. Был күренеш йəмғиəт ҡарашының йоғонтоһо, тип иҫəплəргə кəрəк. Исем һайлағанда социаль-психологик факторҙар ҙур роль уйнай һəм, əлбиттə, тел факторҙары ла ситтə ҡалмай. Шулай итеп, иң йыш ҡулланылған һəм берəр тапҡыр ғына осраған исемдəрҙе ҡарап үттек һəм уларҙың сəбəбен асыҡланыҡ.

52

2.2. Исемдəрҙең ҡулланыу йышлығына сағыштырма анализ (Өфө, Салауат, Сибай ҡалалары һəм Ейəнсура районы материалдары буйынса). Башҡортостандың баш ҡалаһы Өфө республикабыҙҙың иҡтисади, мəҙəни һəм ғилми үҙəге булып тора. Өфө 1574 йылда Торатау нығытмаһы урынында ҡəлғə булараҡ нигеҙлəнгəн. Тəүҙə ошо тау исеме менəн аталып йөрөтөлгəн, аҙаҡ инде был ҡəлғəгə ҡарата “Өфө” исеме нығытылған. 1586 йылда ул ҡалаға əйлəнə. Ə инде 1922 йылдың июненəн БАССР-ҙың баш ҡалаһы тип иғлан ителə. Кешелəр һанына килгəндə, 1897 йылда 49,3 мең, 1913 — 100,7, 1939 — 250, 1959 — 546,9, 1981 — 1009,0, 1996 — 1099,4 меңде тəшкил итə. Салауат тəүҙə дала ҡасабаһы була. Уға 1948 йылда нигеҙ һалына. Бында төҙөлөшкə илдең төрлө тарафтарынан төрлө миллəт кешелəре, шулай уҡ яҡын-тирəлəге башҡорт ауылдарында йəшəгəн халыҡ эшкə килə һəм ошонда нигеҙлəнеп ҡала. 1954 йылдың 12 июнендə йəш дала ҡасабаһы ҡала исемен ала, уға башҡорт милли геройы Салауат Юлай улы исеме бирелə. Хəҙерге ваҡытта Салауат күп миллəтле йəш ҡала иҫəплəнə. Бында башҡорттар, татарҙар, урыҫтар, мордвалар, сыуаштар, украиндар, ҡаҙаҡтар, ҡырғыҙҙар, грузиндар һəм башҡа бик күп миллəт кешелəре йəшəй. 1995 йылда уның халҡы 157,2 мең кешегə етə. Башҡортостандың Урал аръяғы ҡалаларының береһе булған Сибай Өфө ҡалаһынан 464 км алыҫлыҡта урынлашҡан. 1938 йылда эшселəр ҡасабаһы, ə 1955 йылда ҡала статусы ала. Бында 1995 йылда 53,7 мең кеше йəшəүе билдəле. Республикабыҙҙың

көньяғында

урынлашҡан

Ейəнсура

районы

Ырымбур өлкəһе менəн сиктəш. Уға 1930 йылда нигеҙ һалынған. Иҫəнғол ауылы район үҙəге булып тора. Ул Өфөнəн 337 км алыҫлыҡта ята. Халыҡ һаны 1979 йылда 30,2 мең; 1989 й. — 27,1; 1995 й. — 28,1 мең кешегə етə. Ейəнсура районында башҡорттар һəм урыҫтар күпселекте тəшкил итə, татарҙар, сыуаштар бар. 53

Был өс ҡаланың һəм Ейəнсура районының исемлектəрен һəр береһен айырым ҡарап, шуны əйтергə була: Өфө һəм Салауат ҡалаларының башҡорт исемдəр системаһы төрҙəре яғынан бик яҡын тора. Əйтелгəндəрҙе беҙ иң йыш ҡулланылған исемдəрҙе сағыштырыу һөҙөмтəһендə иҫбат итə алабыҙ. 3-сө таблица Өфө ҡалаһында иң йыш ҡулланылған исемдəр исемдəр

1970

1980

1990

2000

Бөтəһе

Айгөл

11

50

44

10

115

Альбина

18

47

50

7

122

Алина

1

21

110

50

182

Гүзəл

42

26

37

8

113

Гөлнара

88

34

14

—

136

Диана

2

9

28

61

100

Карина

1

2

39

31

73

Камила

—

2

9

28

39

Лилиə

34

40

55

10

139

Регина

4

34

50

9

97

Светлана

36

25

19

1

81

Эльвира

59

47

57

6

169

Юлиə

7

12

38

35

92

4-се таблица Салауат ҡалаһында актив ҡулланылған исемдəр исемдəр

1970

1980

1990

2000

Бөтəһе

Айрат

10

4

4

2

20

Альберт

11

15

9

1

36

Артур

4

9

21

11

45

Денис

3

7

14

8

32

Илдар

7

6

12

3

28

Илнур

1

4

16

5

26

Марат

11

6

10

4

29

Радмир

-

2

5

7

14

54

Ринат

11

19

17

5

52

Рөстəм

9

20

11

3

43

Альбина

8

14

14

1

34

Алина

2

1

33

11

47

Аделина

-

-

-

16

16

Гөлнара

20

9

4

1

34

Гүзəл

16

15

10

2

43

Диана

-

1

8

13

22

Лилиə

16

16

13

2

47

Лəйсəн

—

3

14

2

19

Регина

-

6

5

7

28

Светлана

15

14

13

1

41

Эльвира

23

20

9

1

53

Элина

-

1

-

10

11

Əлфиə

13

10

3

-

26

3-сө һəм 4-се таблицаларҙан күренеүенсə, ир-ат исемдəре араһында иң йыш ҡулланылғандар рəтендə Өфөлə лə, Салауатта ла төрө яғынан яҡын торған исемдəр теркəлгəн. Был ике ҡаланың исемдəр системаһының төп өлөшөн урыҫ һəм урыҫ теле аша үҙлəштерелгəн исемдəр тəшкил итə. Сибай ҡалаһында һəм Ейəнсура районында,киреһенсə, башҡорт халҡына хас исемдəрҙең күп булыуы асыҡланды. Шулай уҡ, исемдəрҙең күп төрлө булыуы менəн алдағы ике ҡаланан айырылып тора. Бигерəк тə, Ейəнсура районында башҡорт халҡының йөҙөн күрһəткəн йөкмəткеле исемдəрҙең күп булыуы билдəлəнде. Мəҫəлəн, Айбулат, Айсыуаҡ, Арслан, Айнур, Айтуған, Батыр, Илһам, Ирəндек, Нəфис, Айһылыу, Таңһылыу, Наҙгөл, Яҙгөл. Бындай иҫəплəүҙе артабан да бик күп дауам итергə мөмкин. Əгəр Өфөлə 1970 йылда Альберт, Илдар, Марат, Рөстəм, Руслан исемдəре күпселекте тəшкил итһə, Салауатта ошо уҡ йылда Альберт, Айрат, Марат, Ринат, Рөстəм һəм Рəмилдəр иң йыш ҡулланылған исемдəр рəтендə тора. Өфө менəн сағыштырып əйткəндə, Салауатта ата-əсə Илдар, Руслан урынына Айрат һəм Рəмил исемдəренə өҫтөнлөк бирə. 1980 йылда Өфөлə 55

Альберт, Марат исемдəре урынына Артур һəм Азат исемдəре килə. Салауатта иһə шулай уҡ Марат исеме популярлығын юғалта, Айрат та кəмеүгə бара. Руслан исеме 33 балаға бирелеп, иң йыш ҡулланылғандар рəтенə инə. Өфө ҡалаһында 1990, 2000 йылдарҙа Денис, Тимур исемдəре популярлыҡ ала, уның ҡарауы Азат, Рөстəм кəмей һəм был йылдарҙа иң йыш ҡулланылғандар рəтенəн төшөп ҡала. 2000 йылда тағы ла Данил популярлыҡҡа дəғүə итə. Салауатта ла Денис исеме 1990, 2000 йылдарҙа актив ҡулланыла башлай. Шулай уҡ был йылдарҙа Илнур исеменə өҫтөнлөк бирелə. Альберт, Рəмилдəр популярлығын юғалта. 2000 йылда иң йыш ҡулланылғандар рəтенə Радмир исеме килеп инə. 1970, 1980, 1990, 2000 йылдарҙа түбəндəге биш иң актив ҡулланылған исемдəрҙе күрһəтергə мөмкин: Өфө ҡалаһында беренсе урында Руслан, унан ҡала Артур, Илдар, Рөстəм, һəм дə Тимур, Салауатта иң күпселекте, шулай уҡ Руслан тəшкил итə. Уның артынан Ринат, Артур, Рөстəм, Альберт исемдəре килə. Ҡатын-ҡыҙ исемдəренə килгəндə лə, был ике ҡала араһында ҙур айырмалыҡтар юҡ, тип əйтерлек. 3-сө һəм 4-се таблицаларға тағы күҙ һалайыҡ. 1970 йылда Өфөлə лə, Салауатта ла бер үк исемдəр иң йыш ҡулланылғандар рəтенə ингəн. Улар түбəндəгелəр: Гүзəл, Гөлнара, Лилиə, Светлана, Эльвира. Тик Салауат ҡалаһында тағы ла Əлфиəне өҫтəргə кəрəк. 1980 йылда ике ҡалала ла ата-əсə тарафынан Альбина исеменə өҫтөнлөк бирелə. Өфө ҡалаһында был йылда тағы ла Айгөл исеме актив ҡулланыла. 1990 йылда был ҡалаларҙа Гүзəл, Гөлнаралар кəмей, улар урынына Алина, Регина, Лəйсəндəр килə. 2000 йылда был исемдəргə Диана, Карина, Камила, Элина һəм Юлиəлəр өҫтəлə. Дөйөмлəштереп əйткəндə, дүрт йылда Өфө ҡалаһында түбəндəге биш ҡатын-ҡыҙ исеме актив ҡулланылған: Алина, Альбина, Гөлнара, Лилиə, Эльвира. Салауатта: Алина, Гүзəл, Лилиə, Светлана һəм Эльвира.

56

Һығымта яһап, шуны əйтергə кəрəк, Өфөлə лə, Салауатта ла башҡорт ғаилəлəрендə ата-əсə тарафынан балаларға бер төрлө исемдəр ҡушыла. Əгəр был ике ҡалала 1970, 1980 йылдарҙа Илдар, Рөстəм, Руслан, Гөлнара, Гүзəл, Лилиə, Əлфиə кеүек исемдəр күпселекте тəшкил итһə, 1990, 2000 йылдарҙа Артур, Денис, Данил, Алина, Регина, Элина, Кариналарға өҫтөнлөк бирелə. Был йылдан-йыл төрки халҡына хас исемдəрҙең кəмеүе, урыҫ һəм сит телдəн ингəн исемдəрҙең, киреһенсə, артыуы тураһында һөйлəй. Икенсе төрлө əйткəндə, мəғəнəгə эйə булған исемдəр, яңғырауыҡлы, ҡыҫҡа, мəғəнəһе бик үк аңлашылып етмəгəн ят исемдəр менəн алышына. Сибай ҡалаһы һəм Ейəнсура

районының башҡорт ғаилəһендə

ҡушылған исемдəр Өфө һəм Салауат ҡалаларындағы исемдəрҙəн ниндəйҙер кимəлдə айырылыуы асыҡланды. Сибайҙа һəм Ейəнсурала башҡорт халҡының һан яғынан күпселекте тəшкил итеүе уның исемдəр теҙмəһенə лə йоғонто яһай. 5-се таблица Сибай ҡалаһында актив ҡулланылған исемдəр исемдəр

1970й.

1980й.

1990й.

2000й.

бөтəһе

Айҙар

—

2

3

8

13

Артур

1

6

13

8

28

Денис

—

1

8

2

11

Илдар

8

5

5

2

20

Илнур

5

11

—

4

20

Ирек

4

2

1

2

9

Илгиз

1

8

7

1

17

Иҙел

—

—

2

5

7

Марсель

1

5

15

2

23

Радик

7

9

8

—

24

Рəиф

2

4

12

1

19

Ринат

4

8

4

1

17

Рөстəм

3

15

5

4

27

57

Руслан

1

11

8

10

30

Рамаҙан

1

—

—

5

6

Салауат

6

2

2

—

10

Тимур

2

1

10

6

19

Альбина

8

8

6

1

23

Алина

1

—

8

8

17

Аделина

—

1

—

6

7

Айгөл

5

19

9

1

34

Гөлнара

13

6

4

1

24

Гүзəл

18

4

7

2

31

5-се таблицаның дауамы 1 14

Гөлназ

—

4

9

Зилə

4

9

—

—

13

Карина

—

—

—

5

5

Лилиə

6

11

6

3

26

Регина

—

—

1

8

9

Эльвира

6

10

13

2

31

Əлиə

—

8

1

4

13

Əлфиə

6

6

—

—

12

7

12

22

41

Юлиə

6-сы таблица Ейəнсура районында актив ҡулланылған исемдəр исемдəр

1970й.

1980й.

1990й.

2000й.

бөтəһе

Вадим

1

10

10

2

23

Динар

2

—

—

5

7

Данис

1

1

1

6

9

Илдар

7

7

5

—

19

Илназ

—

—

—

5

5

Илнур

—

11

10

3

24

Иҙел

3

1

—

5

9

58

Илһам

7

1

4

—

12

Илфат

6

3

2

—

11

Илгиз

10

5

3

2

20

Ильяс

1

2

1

5

9

Руслан

6

12

9

1

28

Рөстəм

5

7

9

1

22

Ринат

5

7

7

1

20

Тимур

—

2

4

5

11

Фəнил

9

1

3

Айгөл

11

8

6

Алина

—

1

8

5

14

Алһыу

1

—

—

6

7

Аделина

—

—

—

8

8

Гүзəл

10

13

11

3

37

Гөлнара

14

5

5

1

25

Гөлназ

2

11

5

4

22

Лилиə

5

7

7

2

21

Рəмилə

7

3

—

—

10

Светлана

2

8

3

1

14

Эльвира

10

9

4

2

25

Əлиə

1

5

8

3

17

Əлфиə

5

10

4

1

20

— 13 6-сы таблицаның дауамы 6 31

5-се, 6-сы таблицаларҙан күренеүенсə, исемдəрҙең төрлөлөгө күҙгə ташлана. Бында иң йыш ҡулланылғандар рəтендə Айҙар, Ирек, Илгиз, Иҙел, Рəиф, Рамаҙан, Салауат, Илфат, Илһам, Фəнил; Гөлназ, Зилə, Əлиə, Алсу, Рəмилə кеүек исемдəрҙе билдəлəргə кəрəк. 1970 йылда Сибайҙа Илдар, Илнур, Ирек, Радик, Ринат, Салауат исемдəре күпселекте тəшкил итə. Бында Радик исеменə аңлатма биреп китеү кəрəк. Радик (неол.) — 1930 йылдарҙа таралған яңы исем (мəғəнəһе химик элемент радий булыуы ихтимал). Ейəнсура районында был йылда Илдар, Илһам, Илфат, Илгиз, Руслан һəм дə Фəнил исемдəренə өҫтөнлөк бирелə. Мəғəнəһе буйынса Илфат (ғəр.) — дуҫлыҡ, берҙəмлекте аңлата, Фəнил (ғəр.) — белемле, ғилемле. 59

1980 йылда Сибайҙа, Илгиз, Рөстəм, Руслан исемдəре, Ейəнсурала иһə Вадим, Илнур, Ринат иң йыш ҡулланған исемдəр рəтендə тороуы асыҡланды. Илфат, Илһам, Илгиз йылдан-йыл кəмеүгə бара. 2000 йылда тəүге икəүһе бөтөнлəй ҡулланылыштан төшөп ҡала. 1990 йылда Сибай ҡалаһында Артур, Марсель, Рəиф, Тимур, Денис кеүек исемдəр ҡулланылыуҙа активлаша, ə Ейəнсура районында был йылда ла, 1980 йылдағы иң йыш ҡулланылған исемдəр үҙ көсөндə ҡала, тик Илдар исеме урынына Рөстəм алмашҡа килə. 2000 йылда Сибайҙа ла, Ейəнсурала ла Иҙел исеменең йышайыуы билдəлəнде. Сибай ҡалаһында был йылда Айҙар, Артур, Руслан, Рамаҙан, Тимур исемдəре бик актив ҡулланыла башлай. 2000 йылда Ейəнсура районында, Сибайҙан айырмалы рəүештə, Иҙел һəм Тимурҙан башҡа, икенсе төрлө исемдəргə өҫтөнлөк бирелə: Динар, Данис, Илназ, Ильяс, Динар. Ҡатын-ҡыҙ исемдəренə килгəндə, 1970 йылда Сибай ҡалаһында түбəндəге исемдəр йыш ҡулланылған: Альбина, Гөлнара, Гүзəл, Лилиə, Эльвира, Əлфиə (5-се таблицаны ҡара). Ейəнсура районында Айгөл, Гүзəл, Гөлнара, Рəмилə, Эльвира исемдəре күпселекте тəшкил итə (6-сы таблицаны ҡара). 1980

йылда

Сибайҙа

Гүзəл,

Гөлнара,

Əлфиə

исемдəре

популярлыҡтарын юғалта. Һуңғы исем 1990, 2000 йылдарҙа ҡулланылыштан бөтөнлəй төшөп ҡала. Был йылда улар урынына Айгөл, Зилə, Əлиə исемдəре килə, лəкин һуңғы ике исем ҡалған йылдарҙа исемдəр системаһының пассив ҡатламына күсə. Ейəнсура районында 1980 йылда Гөлназ, Əлфиə, Светлана исемдəре активлаша. Гөлнара исеме кəмеүгə барып, 2000 йылда берəүгə генə ҡала. Сибайҙа ла, Ейəнсурала ла 1990, 2000 йылдарҙа Өфө һəм Салауат ҡалаларындағы кеүек үк Алина исеме бик йыш ҡулланыла башлауы асыҡланды. Шулай уҡ Аделина, Карина, Юлиə, Регина исемдəре лə өҫкə сыға. Ейəнсура районында өҫтə һаналып үткəн исемдəр менəн бер рəттəн 2000 йылда Гөлназ, Айгөл, Алсу исемдəре йыш ҡулланылғандар рəтенə инə. Əгəр

60

1990 йылда Сибайҙа ла, Ейəнсурала ла Əлиə исеменə өҫтөнлөк бирелһə, 2000 йылда уның популярлығы ҡырҡа кəмеүе билдəлəнде. Шулай итеп, 1970,1980, 1990, 2000 йылдарҙа Сибай ҡалаһында ир-егет исемдəре араһында иң йыш ҡулланылғандар рəтенə түбəндəге биш исем инə: Артур, Марсель, Радик, Рөстəм, Руслан. Ейəнсура районында иһə Вадим, Илнур, Илгиз, Руслан, Рөстəм исемдəренə өҫтөнлөк бирелə. Күреүебеҙсə, Өфө, Салауат, Сибай ҡалалары һəм Ейəнсура районында ла Рөстəм һəм Руслан исемдəре күпселекте тəшкил итə. Ҡатын-ҡыҙ исемдəр системаһындағы иң йыш ҡулланылған исемдəрҙе дөйөмлəштереп, шуны əйтергə була: Сибай ҡалаһында 1970,1980,1990, 2000 йылдарҙа түбəндəге биш ҡатын-ҡыҙ исеме иң популяр, тип табылды: Айгөл, Гүзəл, Лилиə, Эльвира, Юлиə. Ейəнсурала: Айгөл, Гүзəл, Гөлнара, Гөлназ, Лилиə һəм дə Эльвира. 5-се, 6-сы таблицаларҙағы исемдəрҙең төрлөлөгөнə ҡарап, Сибай һəм Ейəнсурала, Өфө һəм Салауаттан айырмалы рəүештə, башҡорт ғаилəлəрендə балаларға исем ҡушҡанда ата-əсəнең шəхси ҡарашы булыуы, ə Өфө һəм Салауат ҡалаларында был осраҡта йəмғиəттең ҙур роль уйнауы һиҙелə. Һуңғы ике ҡалала исем ҡушҡанда “мода” тигəн төшөнсəнең булыуы күренə. Өфө һəм Салауат ҡалаларында, теге йəки был исем берəй төрлө мəғəнəгə эйəме, атаһының исеменə тап килəме, тигəн һорауҙар беренсе планға ҡуйылмай. Əлбиттə, иң йыш ҡулланылған исемдəрҙе тикшереү менəн генə исемлектəргə дөйөм һығымта бирə алмайбыҙ. Шулай ҙа исемлектəрҙə берəр, икешəр тапҡыр осраған исемдəр ҙə өҫтə əйтелгəндəрҙе тағы ла бер мəртəбə иҫбат итə. Өфө һəм Салауат ҡалаларында башҡорт исемлегенə урыҫ һəм урыҫ теле аша үҙлəштерелгəн исемдəрҙең күп булыуы ҡатнаш ғаилəлəрҙең һан яғынан күпселекте тəшкил итеүе менəн аңлатыла. Бынан тыш, Өфө башҡорттарының исемдəр теҙмəһе башҡаларҙан айырмалы рəүештə, яһалма исемдəр һөҙөмтəһендə киңəйеүе билдəлəнде. Мəҫəлəн, Арвит, Əхəм, Гренада, 61

Ефрат, Есфирь, Иркин, Мадрид, Феликс, Финат; Агнета, Ариана,Айсель, Аиша, Изэлла,Иридан, Лиона, Онарина, Радина, Рилана, Ралина, Ринара һ.б. Салауат ҡалаһының башҡорт исемдəр системаһында бындай исемдəр сағыштырмаса һирəк, шулай ҙа ундайҙарын да осратырға мөмкин: Герман, Реган, Сервин, Селин; Илона, Инара, Ралина, Элема, Залина,Рамира һ.б. Бындай төр исемдəр берəр, икешəр тапҡыр ҡушылған. Килəсəктə улар ҡулланылыштан төшөп ҡалыр, тип өмөт итергə генə ҡала, сөнки, бындай исемдəр башҡорт исемдəр системаһын кəрəкмəгəн йүнəлештə киңəйтеүгə алып килə. Шулай уҡ, Сибай ҡалаһында ла, Ейəнсура районында ла урыҫ һəм урыҫ теле аша үҙлəштерелгəн исемдəр бар. Был хəлдəн ҡотолоу мөмкин түгел, сөнки, ҡатнаш ғаилəлəрҙə өҫтə əйтелгəн исемдəргə өҫтөнлөк бирелə. Шулай булыуға ҡарамаҫтан, башҡорттарға хас булған исемдəр күпселекте тəшкил итə. Мəҫəлəн, Сибай ҡалаһының башҡорт исемлегендə, Өфөнəн, Салауаттан айырмалы рəүештə, түбəндəге төрки халҡына хас исемдəрҙе һанап үтергə мөмкин: Əхнəф, Айсыуаҡ, Баязит, Гəрəй, Заһит, Ишдəүлəт, Иҙел, Ирəндек, Илһам, Рəиф, Риза, Сөлəймəн, Урал, Хəкимйəн, Айгүзəл, Ғəлиəбаныу, Мəҙинə, Наҙгөл, Таңһылыу, Таңсулпан, Шəүрə, Шəһиҙə, Яҙгөл һ.б. Ейəнсура районында исемдəр теҙмəһенең төп өлөшөн ғəрəп, фарсы, төрки сығышлы исемдəр тəшкил итə. Хəҙерге ваҡытта бик һирəк осраған Əхмəтбай,

Абдулла,

Зəйнетдин,

Миңсəлим,

Миңлеəхмəт,

Ишморат,

Миңлегəрəй, Миңлебай, Миңлехан, Сəлихйəн; Гөлйыһан, Гөлнəзирə, Гөлзифа, Гөлбаныу, Гөлфиназ, Зəйтүнə, Зөлхизə, Миңзада кеүек ике составлы исемдəр ҙə бар. Улар, əлбиттə, төп башҡорт ғаилəлəрендə ҡушылған. Бындай төр исемдəр хəҙерге ваҡытта уның мəғəнəүи йөкмəткеһенə ҡарап түгел, ə күберəк традиция буйынса ҡушыла, тип ҡарарға кəрəк. Шулай итеп, Өфө, Салауат ҡалаларының исемлегендə бер төрлө исемдəрҙең күп булыуы, ə Сибай һəм Ейəнсура районының башҡорт ғаилəлəрендə күп төрлө исемдəр ҡушылыуы асыҡланды. 62

2.3. Башҡорт ғаилəлəрендə исем һайлау мотивы.

Өҫтə əйтеп кителеүенсə, хеҙмəттең нигеҙен башҡорт һəм ҡатнаш ғəилəлəрҙəге исемдəр тəшкил итə. Был ике төр ғаилəлəрҙəге исемдəрҙе сағыштырып шуны əйтергə кəрəк - Өфө, Салауат ҡалаларында ҡатнаш ғаилəлəр, ə Сибай һəм Ейəнсура районында, киреһенсə, төп башҡорт ғаилəлəрендə тыуған балалар һаны күпселекте тəшкил итə. (7-се таблицаны ҡара). 7-се таблица Ҡатнаш һəм төп башҡорт ғаилəлəрендə тыуым һаны ҡалалар

Тыуыуҙың дөйөм һаны

һəм йылдар

ҡатнаш ғаилəлəр малай-

ҡыҙҙар

төп башҡорт ғаилəлəре

бөтəһе

малай-ҙар

ҡыҙҙар

бөтəһе

ҙар Өфө 1970

494

394

888 (65,5%)

285

182

467 (34,5%)

1980

969

529

1498 (76,2%)

243

226

469 (23,8%)

1990

1086

808

1894 (85,6%)

353

318

671 (14,4%)

2000

503

397

900 (78,5%)

246

246

492 (21,5%)

бөтəһе

5180 (71,1%

2099(28,9%)

Салауат 1970

131

134

265 (63,9%)

74

76

150 (36,1%)

1980

164

136

300 (57,9%)

113

105

218 (42,1%)

1990

178

145

323 (52,5%)

156

136

292 (47,5%)

2000

98

116

214 (58,6%)

74

77

151 (41,4%)

бөтəһе

1102 (57,6%)

811 (42,4%)

Сибай 7-се таблицаның дауамы 63

1970

46

41

87 (33,1%)

75

101

176 (66,9%)

1980

58

58

116 (28,3%)

146

148

294 (71,7%)

1990

56

62

118 (28,5%)

156

140

296 (71,5%)

2000

39

29

68 (19,4%)

156

126

282 (80,6%)

бөтəһе

389 (27,1%)

1048(72,9%)

Ейəнсура 1970

49

48

97 (17,2%)

245

222

467 (82,8%)

1980

43

40

83 (19,4%)

164

181

345 (80,6%)

1990

47

58

105 (21,3%)

203

185

388 (78,7%)

2000

33

28

61 (19,2%)

124

136

260 (81,1%)

48

346 (19,2%)

бөтəһе

Өфө ҡалаһының төп башҡорт ғаилəлəрендəге исемдəргə күҙ һалып, шуны билдəлəнек: малайҙар исемдəре араһында шул уҡ Альберт, Артур, Илдар, Илгиз, Рөстəм, Тимур, Ринат, Русландар беренсе урында килə һəм һəр йылда активтар иҫəбендə тора. Əнүр, Арслан, Батыр, Байрам, Ғəни, Ғəлим, Ғабдулла, Зəйни, Мөхəмəт, Нариман, Наргиз, Рамазан, Рифҡəт, Сабит, Хəмзə, Хəлил, Хəлим, Сыңғыҙ, Тимербулат, Юламан, Абдулла, Нурəли, Ислам кеүек башҡорт халҡына хас исемдəр менəн бер рəттəн Арвит, Альфред, Борис, Вадим, Владислав, Гуннар, Ленар, Марс, Олег, Рудольф, Роман, Флорит, Эдуард исемдəре лə теркəлгəн. Салауат ҡалаһында төп башҡорт ғаилəһендə 1970 йылда 74 малайға 41 төр исем бирелгəн. Бында: Айрат (5), Азамат (2), Альберт (3), Венер (2), Илдар (3), Илгиз (2), Илшат (2), Марат (3), Наил (3), Ринат (5), Рөстəм (4) , Рəил (2), Эдуард (5) исемдəренə өҫтөнлөк бирелə. 1980 йылда 113 малай тыуған һəм 49 төрлө исем ҡушылған. Һандарҙан күреүебеҙсə, исемлектə бер төрлө исемдəрҙең бермə-бер артыуын күрəбеҙ. Мəҫəлəн, Азамат (6), Альберт (6), Ринат (13), Рөстəм(7). Шулай уҡ, яңы исемдəр өҫтəлə: Артур (3), Вадим (3), Альфред (1), Əлфир (1), Динар (3),

64

Денис (4), Рəфис (1), Эдуард (3), Фидан (1), Сергей (1), Владислав (1), Шамил (1) һ.б. 1990 йылда 156 малайҙы 64 төр исем

хеҙмəтлəндерə. Алдағы

йылдарҙағы исемдəр популярлығын юғалтмай. Уларға Айҙар (4), Денис (7), Илнур (10), Азат (6) исемдəре ҡушыла. Исемлеккə егерме ете төрлө исем килеп инə. Бында 1980 йылдан айырмалы рəүештə, күберəк төрки сығанаҡлы исемдəр өҫтəлə. Мəҫəлəн, Илфат (2), Ғəзиз (1), Нур (1), Заһир (1), Илсур (1), Айнур (1), Рəлиф (1) һ.б. 2000 74 бала 41 төр исем менəн аталған. Бында: Марсель (3), Руслан (7), Денис (3), Илнур (3), Радмир (5), Илмир (3), Азат (3) исемдəре өҫтөнлөк итə. Аяз, Леонид, Əҙим, Юлиан, Арслан, Эрмиль, Роман, Булат, Наргиз, Динислам, Асҡар, Илъяс, Фəнир яңы килеп ингəн исемдəр. Күреүебеҙсə, Салауат ҡалаһының ир-егет исемлегенə сығышы буйынса күп төрлө исемдəр ингəн. Ҡатын-ҡыҙ исемлегенə күҙ һалһаҡ, ошо уҡ картинаны күҙəтəбеҙ. Бында 1970 йылда 76 ҡыҙға 32 исем ҡушылған. Альбина (5), Айгөл (3), Əлфиə (4), Гүзəл (7), Лилиə (7), Гөлнара (5), Зөлфирə (3) исемдəре популяр иҫəплəнə. 1980 йылда ир-егет исемлегендəге кеүек үк бер төрлө исемде йөрөткəн кешелəр һанының артыуын күҙəтəбеҙ. Бында 105 ҡыҙға 31 исем тура килə. Айгөл (12), Гөлнара (11) исемдəрен йөрөтөүселəр һаны тағы ла нығыраҡ арта. Шулай уҡ Əлфинə (5), Альмира (3), Гөлнара (6), Зөлфирə (3), Лилиə (7), Светлана (6), Роза (3), Резеда (3), Регина (3), Лиана (3), Эльвира (10) исемдəренə өҫтөнлөк бирелə. Виктория, Ғəлиə, Гөлсинə, Инесса, Илнара, Инера, Илюзə, Лариса, Линара, Лəйсəн, Лира, Нүрсилə, Розалиə, Регина исемдəре ҡулланыла башлай 1990 йылда 136 ҡыҙға 47 төр исем бирелгəн. Бында шулай уҡ Айгөл (7), Əлфиə (8), Гүзəл (6), Гөлназ , Лилиə (7), Светлана (7) исемдəре популярлығын юғалтмаған. Уларға Алина (18), Лиана (7), Лəйсəн (9), Регина (7) исемдəре өҫтəлə.

65

2000 йылда 77 ҡыҙ 38 төр исем менəн атала. Был йылда төрки сығанаҡлы исемдəр урыҫ һəм сит телдəн ингəндəр менəн алышына. Алина (6), Алсу (5), Аделина (5), Динара (3), Диана (3), Лиана (3), Эльмира (7), Юлиə (4). Шулай итеп, Салауат ҡалаһының төп башҡорт ғаилəлəрендə тыуған балаларға сығанағы буйынса күп төрлө исемдəр бирелеүе асыҡланды. Тағы ла шуны əйтергə кəрəк, исемлектə бер төрлө исемдəр йыл да ҡабатланып тора. Бер төрлө исемде йөрөткəн балалар һаны күп. Бынан беҙ, исем һайлауҙа ата-əсəнең шəхси ҡарашы булмауын һиҙəбеҙ. Сибай ҡалаһында 1970, 1980, 1990 һəм 2000 йылдарҙа төп башҡорт ғаилəлəрендə 533 малай тыуған. Уларҙа 139 төр исем бирелгəн. Шуларҙың 113 төрки халҡына хас, 5-əүһе урыҫ, 13-ө сит телдəн ингəн, 8-е Бөйөк Октябрь революцияһынан һуң барлыҡҡа килгəн, 8-е ниндəйҙер дəрəжəлə сəйəси мəғəнə һалынған исемдəр булыуы асыҡланды. Сибай ҡалаһының ир-егет исемлегендə ике составлы исемдəрҙе лə осратырға мөмкин. Былар түбəндəгелəр: Əмирхан, Ғилемдар, Айбулат, Динислам, Ишдəүлəт, Хəмитйəн кеүек исемдəр дүрт йылға берəр тапҡыр ҡушылған. Шулай уҡ Айназ, Айнур, Айсыуаҡ, Илнар, Илдар, Илгиз, Илдус, Илфат, Илшат, Радмир кеүек ике составлы исемдəрҙе лə күрһəтергə кəрəк. Сибай ҡалаһында 515 ҡыҙға 146 төрлө исем тура килеүе һəм шуларҙың 100-ө башҡорт халҡына хас, 24-е урыҫ һəм 19-ы урыҫ теле аша ингəн, 3-əүһе Бөйөк Октябрь революцияһынан һуң барлыҡҡа килгəн исемдəр булыуы билдəлəнде. Ҡатын-ҡыҙ исемдəр системаһында ла бик күп ике составлы исемдəрҙе күрһəтергə мөмкин. Боронғоларҙан: Ғəлиəбаныу, Айһылыу, Зөлхизə. һəм сағыштырмаса яңыраҡ яһалған: Айгүзəл, Айзилə, Гөлнара, Гөлдəр, Гөлфиə, Гөлназ, Гөлшат, Гөлнур, Гөлзирə, Гөлсинə, Гөлшан, Миңлегөл, Миңзилə, Нурзида, Наҙгөл, Нурзиə, Нурзидə, Таңһылыу, Таңсулпан, Яҙгөл кеүек исемдəрҙе күрергə мөмкин. 1970 йылда 176 (75 малай, 101 ҡыҙ) бала тыуған. Ошо малайҙарға ҡырҡ алты, ҡыҙҙарға ҡырҡ ете төр исем бирелгəн. Был йылда Əмир (3), Венер (3), 66

Илдар (3), Илнур (5), Рəмил (3), Радик (3), Салауат (6); Айгөл (5), Əлфиə (5), Альбина (5), Гөлнара (10), Гүзəл (10), Зөлфиə (5) исемдəре өсəр һəм унан да күберəк ҡулланылған. Күреүебеҙсə, 1970 йылда төрки халҡына хас исемдəр өҫтөнлөк итə. 1980 йылда 294 баланың йөҙҙə ҡырҡ алтыһы малай, йөҙҙə ҡырҡ һигеҙе ҡыҙ. Малайҙарҙы алтмыш, ҡыҙҙарҙы илле туғыҙ төрлө исем тəьмин итə. Был һандар тыуымдың 1970 йыл менəн сағыштырғанда күпкə артыуы, ə исемдəрҙең кəмеүе хаҡында һөйлəй. Был йылда ир-егет исемлегендə башҡа төрлөрəк исемдəр активлаша. Мəҫəлəн, Артур (5), Динар (6), Илгиз (7), Илнур (8), Марсель (4), Рөстəм (14), Руслан (11), Ринат (6), Урал (4), Фəнил(4). Ҡатын-ҡыҙ

исемлегендə

алдағы

йылдағы

исемдəр

популярлығын

юғалтмаған. Уларға тағы ла Əлиə (6), Гөлназ (4), Зилə (7), Луиза (5), Розалиə (3), Римма (4), Юлиə (5) исемдəре өҫтəлə. 1990 йылда малайҙар һаны тағы ла арта төшөп, йөҙҙə илле алтыны тəшкил итə. Уларға алтмыш төр исем бирелə. Ə ҡыҙҙар алдағы йыл менəн сағыштырғанда һигеҙгə кəмеп, йөҙҙə ҡырҡҡа ҡала. Уларға алтмыш ике төр исем ҡушыла. Бында Артур (13), Марсель (12) исемдəре бик ныҡ популярлаша. Тағы ла Азат (5), Азамат (6), Денис (5), Наил (5), Радик (6), Рəиф (12), Тимур (6) исемдəрен күрһəтергə кəрəк. Ҡатын-ҡыҙ исемдəренə килгəндə, был йылда Айгөл (7), Гүзəл (7), Гөлназ (7), Лəйсəн (5), Зөлфиə (4), Эльвира (9), Юлиə (6) исемдəренə өҫтөнлөк бирелə. 2000 йылда малайҙар араһында тыуым артмай ҙа, кəмемəй ҙə. Йөҙҙə илле алты малайға һикһəн дүрт, йөҙҙə егерме алты ҡыҙға етмеш өс төрлө исем ҡушыла. Был йылда инде исемдəр теҙмəһе киңəйə, тип əйтергə кəрəк. 2000 йылда иң йыш ҡулланылған исемдəр рəтенə түбəндəгелəр инə: Алмаз (4), Айҙар (8), Артур (7), Динислам (4), Иҙел (5), Руслан (7), Рамаҙан (5), Тимур (5), Азалия (4), Алина (5), Динə (4), Диана (4), Карина (4), Регина (4), Юлиə (6). Егеттəргə беҙҙең халыҡҡа хас, ҡыҙҙарға, киреһенсə, сит телдəн ингəн исемдəр ҡушылыуы асыҡланды. 67

Дөйөм алып əйткəндə, Сибай ҡалаһында төрки сығанаҡлы, ғəрəп,фарсы теленəн үҙлəштерелгəн исемдəр күпселекте тəшкил итə. Шулай ҙа урыҫ һəм сит телдəн ингəн исемдəрҙəн дə азат түгел. Ейəнсура районында алда һанап үткəн ҡалаларҙа осрамаған бик матур һəм йөкмəткеле башҡорт халҡына хас исемдəрҙе осратырға була. Мəҫəлəн, Батыр, Ғəзим, Ғайсар, Ғəзинур, Ғəлинур, Зəбир, Илгизəр, Ирзат, Ноғман, Нургиз, Хөрмəт, Алсəсəк, Бүлəк, Ғəлимə, Ғəзимə, Гөлзада, Иркə, Нəфисə, Сəлимə, Сөмбөл һ.б. Бында 1970 йылда ике йөҙ ҡырҡ биш малайға йөҙҙə егерме өс төрлө исем ҡушылған. Түбəндəгелəр йыш ҡулланылған ир-егет исемдəре: Азат (5), Азамат (5), Венер (4), Илгиз (8), Илшат (5), Ирек (4), Илфат (6), Илһам (6), Наил (4), Рəмил (5), Руслан (6), Рəфис (5), Ришат (5), Фəнил (8). 1980 йылда 164 малайға 92 исем тура килə. Был йылда 59 исем берəр тапҡыр ғына ҡулланылған. Азамат (10), Вадим (6), Илшат (6), Илгиз (5), Илдар (6), Илнур (9), Рəмис (6), Руслан (7), Ринат (6); Əлфиə (9), Айгөл (6), Гөлназ (9), Гөлсинə (5), Гүзəл (9), Лилиə, Светлана (6), Эльвира (7) исемдəре актив ҡулланылған. 1990 йылда Артур (7), Айнур (6), Азамат (8), Илдар (5), Илнур (10), Рөстəм (6), Руслан (5), Фəнзил (5), Алина (7), Əлиə (7), Гүзəл (10), Лилə (5), Лəйсəн (6), Юлиə (8) исемдəренə өҫтəнлəк бирелə. 2000 йылда Айҙар (3), Азат (3), Артур (3), Айнур (3), Азамат (5), Данис (5), Динар (4), Илгиз (5), Илнур (3), Илъяс (5), Илназ (5), Тимур (4); Алина (4), Айгөл (4), Əлиə (3), Алсу (6), Аделина (4), Гөлназдар популяр иҫəплəнə. Шулай итеп, Ейəнсура районының төп башҡорт ғаилəлəрендə бик күп төрлө исемдəр ҡушылған. Ғəрəп, төрки сығанаҡлы исемдəр күпселекте тəшкил итə. Айырып шуны билдəлəргə кəрəк, 2000 йылда өҫтə һаналған исемдəргə күп кенə яңылары ҡушыла. Былар түбəндəгелəр: Йəдкəр, Сыңғыҙ, Юламан, Сəғит, Абдулла, Аяз, Боғдан, Рəзиф, Тамерлан, Нурəли, Нəдир, Сəлим, Ислам. Был исемдəр сығышы буйынса төрлө (башҡорт, ғəрəп, фарсы). Ҡыҙҙар 68

исемдəрендə лə ошондай уҡ картинаны күҙəтəбеҙ. Бында ла иң популяр исемдəр рəтенə һəр ваҡыт ҡабатланып килгəн “тапалған” исемдəр ингəн: Əлиə, Альбина, Гөлнара, Гүзəл, Лилиə, Регина, Эльвира. Шулай уҡ ҡатын-ҡыҙ исемдəр системаһы ла 2000 йылда төрлө исемдəр биреү һөҙөмтəһендə киңəйеү кисерə. Бына улар: Элида, Эвелина, Солтаниə, Элина, Əминə, Алзирə, Арина, Анастасия, Айназа, Дилбəр, Виктория, Таңсулпан, Радмилла, Сабина, София, Владлена, Люзиə. Был осраҡта урыҫ һəм урыҫ теле аша ингəн исемдəр күбəйə. Башҡорт балаһын Анжелика, Анна, Валерия, Вероника, Вера, Диана, Екатерина, Ирина, Инга, Индира, Кристина, Кира, Лариса, Лидия, Лиана, Майя, Оксана, Ольга, Олеся, Элеонора, Анастасия, Виктория кеүек исемдəр менəн атау ата-əсəнең үҙ миллəтенə ҡарата битарафлығын, үҙаңының түбəн булыуын күрһəтə. Салауат ҡалаһының төп башҡорт ғаилəлəрендəге исемдəр - Өфө башҡорттарыныҡынан айырылмай тиерлек. Шул бер үк исемдəр популяр һанала. Бөтə əйтелгəндəрҙəн сығып, шундай һығымтаға килəбеҙ: исем һайлауҙа йəмғиəттең роле бик ҙур. Өфө һəм Салауат ҡалаларында башҡорт ғаилəлəрендə исемдəр бер төрлө булыу менəн билдəлəнə. Сибай ҡалаһы һəм Ейəнсура районында төп башҡорт ғаилəлəрендə тыуған балалар күпселекте тəшкил итə (7-се таблицаны ҡара). Сибай ҡалаһында Алмаз, Айнур, Айҙар, Айгиз, Динислам, Иҙел, Илнур, Илгиз, Руслан, Рəиф, Салауат, Тимур; Айгөл, Əлфиə, Альбина, Əлиə, Гөлнара, Гүзəл, Гөлназ, Дилара, Лилиə, Эльвира кеүек исемдəргə өҫтөнлөк бирелə. Өфө, Салауат ҡалаларынан айырмалы рəүештə Сибай ҡалаһының исемдəр теҙмəһенең төп өлөшөн Заһир, Айсыуаҡ, Əмирхан, Илъяс, Таңһылыу, Шəүрə, Мəүлиҙə, Таңсулпан кеүек исемдəр тəшкил итə. Ейəнсура районында ла төрки халҡына хас исемдəргə өҫтөнлөк бирелə. Мəҫəлəн, Азамат исеме бер йылда ла үҙенең популярлығын юғалтмай.

69

Шулай уҡ Илшат, Илгиз, Илнур, Илһам, Руслан, Фəнил, Йəмил; Əлфиə, Айгөл, Гөлнара, Гөлфиə, Лилиə, Рəмилə, Филүзə, Эльвира кеүек исемдəр актив ҡулланышта йөрөй. Төп башҡорт ғаилəлəрендə бик күп төрлө исемдəр ҡушылған. Төрки сығанаҡлы, ғəрəп, фарсы теленəн үҙлəштерелгəн исемдəрҙəн тыш урыҫ һəм сит тел исемдəре лə исемлектə урын алған. Үҙебеҙҙең тағы бер бурыс итеп, хəҙерге башҡорт ғаилəлəрендə исем һайлау мотивын асыҡлауҙы алдыҡ. Ата-əсəнең йəмғиəттə тотҡан урыны, уларҙың йəше анализ өсөн төп критерий булып тора. Башҡорт ғаилəһендə баланың исеме менəн ата-əсəнең, ҙур ағай, апайҙарының исеме бер яңғырашта булыуына ҙур иғтибар бирелə. Беҙ тикшергəн материалдарҙа түбəндəгелəр асыҡланды: 1. Баланың һəм атаның исемдəре бер үк хəрефкə башлана. Мəҫəлəн, Роберт Рафиҡ улы, Əлфиə Əғзəм ҡыҙы, Земфира Заһир ҡыҙы, Зəйтүнə Зəйрулла ҡыҙы; Рəзилə Рəшит ҡыҙы, Гөлнара Ғүмəр ҡыҙы һəм башҡа бик күп исемдəр осратырға мөмкин. 2. Баланың исеме ата-əсəһенең исеме менəн бер үк яңғырашта булған осраҡтар. Венера Венер ҡыҙы, Римма Рим ҡыҙы, Хəмит Хəмит улы, Айнур Альмир улы; ҡыҙы Вəсилə, əсəһе Тəнзилə, Эльза-Рауза, ЗəлиəЗəкиə, Эльвира – Ильмира, Фəүзен-Фəүзəнə һ.б. 3. Һуңғы ижектəр бер яңғырашта булырға мөмкин: Радик Малик улы, Ринат Фуат улы, Тимур Мансур улы; Зилə – Рəйлə, Əлиə -Əлфиə, Римма – Кəримə һ. б. Өҫтə һаналып үткəн бер яңғыраштағы исемдəр 1970 йылдарҙа күпселекте тəшкил итһə, 1990, 2000 йылдарҙа был күренеш үҙенең актуаллеген юғалтыуы асыҡланды. Быны башҡорт исемлегенə европа телдəренəн ингəн исемдəрҙең артыуы менəн аңлатырға кəрəк. Беҙ тикшергəн исемдəрҙе йəш буйынса түбəндəге төркөмдəргə бүлергə мөмкин: 70

1) 20 йəшкə тиклемге ата-əсəнең балаға биргəн исеме, 2) 20-нəн 30-ға тиклем, 3) 30-ҙан 40-ҡа тиклем Беренсе пункттағы ата-əсəнең балаға биргəн исеме тураһында шуны əйтергə кəрəк, Өфө ҡалаһында бындай ғаилəлəр һан яғынан уртаса кимəлдə тороуы билдəлəнде. Исем һайлағанда башҡа пункттағы ғаилəлəрҙəн əллə ни ҙур үҙенсəлектəр менəн айырылып тора, тип əйтə алмайбыҙ. Шулай ҙа европа телдəренəн ингəн исемдəрҙең йыш ҡушылыуы һиҙелə. Мəҫəлəн: Альберт, Эмиль, Элеонора, Элина, Эльвира кеүек исемдəр күпселекте тəшкил итə. Ейəнсура районында был йəш ғаилəлəрҙəге исемдəрҙе тикшергəндəн һуң да шундай уҡ һығымтаға килдек. Бында ла европа телдəренəн ингəн исемдəргə өҫтөнлөк бирелə. Шулайҙа Өфө ҡалаһынан айырмалы рəүештə, Ейəнсурала йəш ғаилəлəрҙə башҡорт халҡына хас матур, ябай исемдəр ниндəйҙер кимəлдə билдəлəнде. Былар түбəндəгелəр: Айнур, Азамат, Салауат, Азат, Айһылыу, Айгөл, Гүзəл, Нəфисə һ.б. Өфө ҡалаһында егерме йəштəн утыҙ йəшкə тиклемге ата-əсə тарафынан Айрат, Алмаз, Альберт, Айнур, Дамир, Ғəлим, Ренат, Риф, Алина, Альбина, Айгөл, Аделина, Гөлнара, Гүзəл, Диана, Эльвира,Элина кеүек исемдəр һайланған. Исемдəрҙəн сығып шуны əйтə алабыҙ, был йəштə ата-əсə балаһына исемде күберəк мəғəнəһенə ҡарап ҡуша. Шулай ҙа ҡала йоғонтоһо ла күренə. Ейəнсура районында был йəштəге ата-əсə тарафынан ябай, əйтелештə ҡыҫҡа булған исемдəр һайланған. Был исемдəрҙең күбеһе беҙҙең халыҡҡа хас булыуы асыҡланды. Шулай уҡ ҡушма исемдəр ҙə ситтə ҡалмаған. Мəҫəлəн, Мөхəмəт, Зəйнетдин, Көнһылыу һ.б. Был исемдəрҙең ҡайһы берəүҙəре ата-əсəһенең исемдəренə яңғырашлы итеп ҡушылған. Өфө ҡалаһында утыҙҙан ҡырҡҡа тиклемге йəштəге ата-əсə тарафынан ошондайыраҡ исемдəр ҡушылған: Альберт, Айнур, Арсен, Салауат, Барис, Урал, Альбина, Алина, Гүзəл, Гөлнара, Эльвира, Элина. Ейəнсура районында Ғəлим, Əмир, Салауат, Тимур, Гүзəл, Айһылыу, Гөлнур һ.б.

71

Шулай итеп, иң йəш ата-əсə балаларына түбəндəге исемдəрҙе һайлаған: Азат, Артур, Айнур, Илнур, Илдар, Руслан, Рөстəм, Илшат, Эмиль, Роберт; Айгөл, Альбина, Əлфиə, Гөлнара, Гүзəл, Эльвира, Элина, Лиана һ.б. Өлкəн йəштəге ата-əсə ошондайыраҡ исемдəрҙе ҡушҡан: Арслан, Батыр, Артур, Азамат, Ғəлим, Ислам, Ринат, Руслан; Альбина, Гүзəл, Əлфиə, Алина һ.б. Сағыштырыуҙарҙан күренеүенсə, ата-əсəнең йəше исем һайлауҙа ҙур роль уйнамай. Шулай ҙа ниндəйҙер кимəлдə йоғонто яһай. Исем һайлауҙа ата-əсəнең белем кимəле, йəшəү рəүеше күпмелер кимəлдə сағыла. Мəҫəлəн, ошондай төркөмдəрҙе күрһəтергə була: 1) ябай эшсе ғаилəһендəге исемдəр, 2) зыялылар ғаилəһендəге исемдəр. Исем һайлағанда был ике төр ғаилə араһында ҙур айырмалыҡтар күренə, тип əйтеп булмай. Иң йыш ҡуланылған исемдəр икеһендə лə күҙəтелə. Һуңғы йылдарҙа ғына ниндəйҙер айырмалыҡты табырға мөмкин. Мəҫəлəн, зыялы ғаилəлəрҙə күберəк ғəрəп, фарсы,төрки сығанаҡлы исемдəр өҫтөнлөк итə башланы. Мəҫəлəн: Сыңғыҙ, Арслан, Айҙар, Салауат, Искəндəр, Юлай; Зөлфиə, Зəлифə, Зөлхизə, Айһылыу, Фатима һ.б. Ə инде ябай эшсе, урта белемле ата-əсə күберəк, Альфред, Эдуард, Эмиль, Денис; Алина, Элина, Эльвира, Элеонора кеүек сит телдəн ингəн исемдəрҙе һайлай. Бындай күренеште, əлбиттə, ата-əсəнең үҙаңы, культураһы, белеменең ниндəй кимəлдə булыуы менəн аңлатырға кəрəк. Шулай итеп, башҡорт ғаилəлəрендə лə хəҙерге ваҡытта беренсе урынға ябай, ҡыҫҡа яңғырауыҡлы исемдəр сыға, тигəн һығымтаға килəбеҙ. 2.4. Ҡатнаш ғаилəлəрҙə ҡулланылған исемдəр Хəҙерге ваҡытта төрлө миллəт кешелəренең никахлашыуы ғəҙəти күренешкə əйлəнде. Бигерəк тə ҡалаларҙа төрлө миллəт кешелəренең никахҡа 72

инеү күренеше күп. Бында бөтə социаль һəм мəҙəни факторҙар, этник-ара бəйлəнештəр ҙур роль уйнай. Ҡала кешелəргə үҙ-ара киң аралашыу мөмкинлектəре бирə. Ҡала ерендə үҙ-ара аралашҡандар өсөн миллəт һəм йəмғиəттə тотҡан урындары ҙур роль уйнамай. Был этник-ара бəйлəнештəр күнегелгəн ғəҙəти хəл. Мəҫəлəн, 98% ҡала башҡорттары төрлө миллəтле коллективта эшлəйҙəр. Əлбиттə, улар араһындағы эш буйынса булған иптəшлек дуҫлыҡҡа, күп осраҡта ғаилə ҡороуға алып килə. Миллəт-ара никахтар бынан бер нисə йыл элек ыңғай күренеш булараҡ баһаланды, халыҡтар дуҫлығы, тип ҡаралды. Һуңғы йылдарҙа ҡатнаш ғаилəлəргə ҡарата булған бындай билдəлəмə тəнҡит менəн алышынды. Бындай ғаилəлəрҙең күбəйеүе этностың үҫешенə кире йоғонто яһауына, тəбиғи этно-социаль ҡоролоштоң емерелеүенə, миллəт һанының кəмеүенə һəм, һөҙөмтəлə, ассимиляцияға бирелеп, бөтөнлəй юҡҡа сығыуына алып килə, тигəн ҡараштар ҙа белдерелде. 30-сы йылдар аҙағында бер миллəтле ғаилəлəр һаны күпкə өҫтөн булған. Һуңғы йылдарҙа ҡатнаш ғаилəлəр тормошта йылдан-йыл киңерəк урын ала бара. Башҡорттар араһында миллəт-ара никахтар ниндəй кимəлдə һəм ниндəй йүнəлештə барғанын күҙаллар өсөн, бер нисə һан килтерəйек. 1960 йылда Салауатта 39 бер миллəттəн булған башҡорт ғаилəһе һəм 42 ҡатнаш никах теркəлгəн. 1970 йылда 50 төп башҡорт һəм 139 ҡатнаш ғаилə барлығы билдəлəнгəн. Өфө ҡалаһына килгəндə түбəндəге хəл күҙəтелə: 1960 йылда 57 саф башҡорт һəм 270 ҡатнаш ғаилə теркəлгəн, ə 1970 йылда был һан 115-те һəм 636-ны тəшкил итə. 1995 йылда Өфөлə башҡорттар араһында 1587 никах теркəлгəн, шуларҙың 185 (11,7%) бер миллəттəн һəм 1402-һе (88,3%) ҡатнаш ғаилəлəр: 977-һе (69,7%) башҡорт-татар булһа, 384 (27,4%) башҡорт-урыҫ никахы. Ə ҡалған 41 (2,9%) башҡорттар башҡа миллəт кешелəре менəн никахҡа ингəн. Сибай ҡалаһында 1995 йылда башҡорттар араһында 259 никах теркəлгəн. Шуларҙың 81-е (33,6%) ҡатнаш һəм 172-һе (66,4%) — бер

73

миллəттəн. Унда ла шулай уҡ башҡорт-татар никахтары күпселекте тəшкил итə (80,2%). М. Й. Кейекбаевтың “Башкиры в городах Башкортостана: история и современность” 72 тигəн китабында был хаҡта аныҡ материалдар килтерелə. Ҡатнаш ғаилəлəр тураһында һөйлəгəндə, тел мəсьəлəһен бер нисек тə урап үтеп булмай. Билдəле булыуынса, бындай ғаилəлəрҙə ғаилə ағзалары бер телдə аралаша. Башҡорт-урыҫ ғаилəлəрендə урыҫ теле өҫтөнлөк итə, ə башҡорт-татар ғаилəлəрендə йəшəгəн урын хəл иткес роль уйнай. Мəҫəлəн, Башҡортостандың Октябрьск

төнъяҡ-көнбайыш

ҡалалары)

татар

өлөшөндə

халҡының

(Нефтекама,

күпселекте

Туймазы,

тəшкил

итеүе

һөҙөмтəһендə, ҡатнаш ғаилəлəрҙə лə татар теленə өҫтөнлөк бирелə. Башҡортостандың Урал аръяғы ҡалаларында (Сибай, Учалы, Баймаҡта), киреһенсə, күберəк башҡорт телендə аралашалар. Ҡатнаш ғаилəлəрҙəге башҡорттар, үҙ миллəтенең телен саф башҡорт ғаилəлəрендəге башҡорттарға ҡарағанда, күпкə түбəн белə. Мəҫəлəн, бындай ғаилəлəрҙə 21,6% башҡорт үҙ телендə һөйлəшə, лəкин яҙа һəм уҡый белмəй, 14,4% — аңлай һəм аңлата ала һəм 38,7%башҡорт телен бөтөнлəй белмəй. Башҡорт ҡатын-ҡыҙҙары араһында был күрһəткестəр 17,3%, 10,5% һəм 25,8% тəшкил итə. Баш ҡалабыҙ Өфөлə 1970, 1980,1990, 2000 йылдарҙа бөтəһе 7279 бала тыуған. Шуларҙың 5180 (71,1%) — ҡатнаш, ə 2099 (28,9%) — саф башҡорт ғаилəһенəн булыуы билдəлəнде. 7-се таблицанан күренеүенсə, һан яғынан Өфө ҡалаһында ҡатнаш ғаилəлəр, саф башҡорт ғаилəлəренəн күпкə өҫтөнөрəк күрһəткестəр бирə. Салауат ҡалаһында ла ошондай уҡ хəлде күҙəтəбеҙ. Сибай ҡалаһы һəм Ейəнсура районында, киреһенсə, саф башҡорт ғаилəлəрендə тыуған балалар күпселекте тəшкил итə. Салауат ҡалаһында 1970, 1980, 1990, 2000 йылдарҙа бөтəһе 1913 бала тыуған, шуларҙың 1102 (57,6%) ҡатнаш ғаилəлəрҙəн, ҡалған 811 (42,4%) саф башҡорт ғаилəһенəн булыуы асыҡланды. Сибай ҡалаһында был йылдарҙа бөтə тыуған балалар 72

Киекбаев М.Й. Башкиры в городах Башкортостана: история и современность.- Уфа, 1988.- 154-156 с.

74

1437 һанын тəшкил итə. 389 (27,1%) ҡатнаш никахтан булһа, 1048 (72,9%) атаһы ла, əсəһе лə башҡорт ғаилəһенəн икəнлеге билдəлəнде. Ейəнсура районында 1806 баланың 346-һы (19,2%) ҡатнаш ғаилəлəрҙə тыуған балалар, ə ҡалған 1460 (80,8%) саф башҡорт балалары тип табылды. Был һандарҙан сығып, Өфө, Салауат ҡалаларында ҡатнаш ғаилəлəр Сибай ҡалаһы һəм Ейəнсура районына ҡарағанда күлəм яғынан өҫтөн булыуын күрəбеҙ. Ҡатнаш ғаилəлəрҙə тағы ла балаға исем һайлау мəсьəлəһе ҙур проблемаларҙың береһе булып тора. Был мəсьəлə фəндə лə, практикала ла бөтөнлəй тикшерелмəгəн тиергə мөмкин. Ошондай ғаилəлəрҙə ата-əсə ниндəй исемдəргə өҫтөнлөк биреүен асыҡлау бурысы беҙҙең алда тора. Ошо маҡсаттан сығып, тикшерергə дүрт төрлө никах алынды: атаһы башҡорт, əсəһе татар булған һəм, киреһенсə, атаһы татар, əсəһе башҡорт; атаһы башҡорт, əсəһе урыҫ һəм дə атаһы урыҫ, əсəһе башҡорт булған ғаилəлəр. Өфө ҡалаһының башҡорт-татар ғаилəлəрендə 1970 йылда 180 малайға 66 төрлө исем теркəлгəн. Альберт, Айрат, Илдар, Марат, Руслан, Рөстəм, Марсель, Олег, Роберт, Эдуард, Радик исемдəре иң йыш ҡулланылған исемдəр рəтенə ингəн. Был йылда 170 ҡыҙға 49 төрлө исем аталған. Бында инде Альмира, Əлфиə, Əнфисə, Венера, Гүзəл, Гөлнара, Зөлфиə, Лилиə, Наилə, Светлана, Эльза, Эльвира исемдəре популяр иҫəплəнə. 1980 йылда 256 малайға 74, 220 ҡыҙға 57 төрлө исем бирелгəн. Ир-егет исемлегендə шул уҡ Альберт, Илдар, Марат, Руслан, Рөстəм, Эдуард, Ринаттар популярлығын юғалтмаған. Уларға тағы ла Айҙар, Булат, Дамир, Денис исемдəре өҫтəлə. 1980 йылда ҡатын-ҡыҙ исемдəре араһында күберəк урыҫ һəм европа телдəренəн ингəн исемдəр активлаша. Мəҫəлəн, Алина, Диана, Луиза, Регина, 75

Ирина, Светлана, Элина, Эльза, Эльвира. Төрки халҡына хас булған исемдəрҙəн Гүзəл, Гөлнара, Зөлфиəлəр популярлыҡтарын юғалтмай. 1990 йылда башҡорт-татар ғаилəһендə 285 малай һəм 288 ҡыҙ тыуған. Уларға 51 төр исем ҡушылған. Был йылда Артур исемле малайҙар алдағы ике йылда өсөшəр булһа, 1990 йылда 36 бала ошо исем менəн атала. Альберт, Айҙар, Булат, Дамир, Денис, Илдар, Марат, Руслан, Рөстəм, Тимур исемдəренə был йылда Азамат, Илнурҙарҙы ла өҫтəргə кəрəк. Күреүебеҙсə, был йылда ла иң йыш ҡулланылған исемдəр рəтендə бер үк тиерлек исемдəр килə. Ҡатын-ҡыҙ исемдəр

системаһында

ла

ошондай

уҡ

картинаны

күҙəтəбеҙ. Алина, Əлиə, Альбина, Гүзəл, Гөлнара, Диана, Карина, Лиана, Лилиə,

Регина,

Элина,

Эльза,

Эльвира

исемдəре

популярлыҡтарын

юғалтмаған. Был йылда тағы ла Лəйсəн, Юлиəлар активлаша. 2000 йылда бөтəһе бындай ҡатнаш ғаилəлə 318 бала тыуған, шуларҙың 171-е малай, ə 147-һе ҡыҙ. Ир-егет исеме 66-ны, ҡатын-ҡыҙ исеме 62-не тəшкил итə. Был йылда ла алдағы йылдарҙа популяр булған Артур, Айҙар, Илдар, Руслан, Тимур исемдəренең күп булыуы асыҡланды. Лəкин, əйтергə кəрəк, 2000 йылда иң йыш ҡулланылған ир-ат исемлегенə алдағы йылдарға ҡарағанда бүтəнерəк төрлө исемдəр ингəн. Былар түбəндəгелəр: Вадим, Данил, Оскар, Эмиль. Был йылда 1980 йылда популяр булған Ирек исеменə лə өҫтөнлөк бирелə. Ҡатын-ҡыҙ исемдəр теҙмəһендə Алсу, Алина, Диана, Карина, Милана, Элина, Эльза, Эльвина, Юлиə иң йыш ҡулланылған исемдəр рəтендə тора. Шуны əйтергə кəрəк, Гүзəл, Гөлнара, Зөлфиə, Лилиəлəр ҡулланылыштан бөтөнлəй төшөп ҡалған. Башҡорт-татар ғаилəлəрендəге исемдəрҙе тикшереүҙе тамамлап, шуны əйтергə кəрəк, 1970, 1980, 1990, 2000 йылдарҙа 1717 бала тыуған. Шуларҙың 892-һе малай, 825-е ҡыҙ.

76

Өҫтəге һандарҙан сығып, шундай һығымта яһайбыҙ, 1970, 2000 йылдар менəн сағыштырғанда, 1980, 1990 йылдарҙа тыуым күпкə ҙурыраҡ күрһəткестəр бирə. Өфө ҡалаһында атаһы татар, əсəһе башҡорт булған ҡатнаш ғаилəлəр ҙə бик күп булыуы асыҡланды. 1970 йылда 373 бала тыуған, шуларҙың 201-е малай, 172-һе ҡыҙ. Был балаларға Артур, Айрат, Илдар, Илшат, Ирек, Марат, Радик, Рөстəм, Ринат; Гөлнара, Динара, Лилиə, Светлана, Эльмира, Эльвира исемдəренə өҫтөнлəк бирелə. 1980 йылда тыуған 512 баланың 283-ө малай, ə 229-ы ҡыҙ. Был йылдағы балаларҙы 153 төрлө исем хеҙмəтлəндерə. Популяр исемдəр рəтендə түбəндəгелəр тора: Альберт, Артур, Азат, Айҙар, Вадим, Денис, Илдар, Илгиз, Ирек, Марат, Руслан, Рөстəм, Ринат, Тимур; Алина, Айгөл, Əлфиə, Гөлнара, Лилиə, Регина, Светлана, Эльза, Эльвира. Татар-башҡорт ғаилəлəрендə 1990 йылда 747 (418 малай, 329 ҡыҙ) бала 169 исем менəн аталған. Был йылда Артур исеме ҡырҡ балаға ҡушылған. Шулай уҡ Альберт, Азат, Вадим, Денис, Марат, Ринат, Тимур исемдəре тағы ла нығыраҡ активлаша төшкəн. Руслан, Рөстəм киреһенсə, кəмеүгə табан бара. Лəкин, əле улар иң йыш ҡулланылған исемдəр рəтендə тора. Булат, Илнур, Эдуард исемдəре популярлаша. Ҡатын-ҡыҙ исемлегендə Айгөл, Алина, Əлиə, Альбина, Гүзəл, Диана, Карина, Лиана, Лəйсəн, Лилиə, Регина, Элина, Эльвина, Эльвира, Юлиə исемдəре бик актив ҡулланылған. 2000 йылда бындай ҡатнаш ғаилəлəр ҡырҡа кəмей, ə бер төрлө исемде йөрөткəн балалар һаны күбəйə. Тыуым бөтəһе 273-тө (180-не малай, 92-һе ҡыҙ) тəшкил итə. Был йылда 103 төрлө исем барлығы билдəлəнде. Артур исемен йөрөтөүсе малайҙар һаны һигеҙгə ҡала. Альберт, Булат, Денис, Руслан, Тимур исемдəрен йөрөтөүсе кешелəрҙең һаны һиҙелерлек кəмеүен күҙəтəбеҙ. Шуға ҡарамаҫтан, иң йыш ҡулланылған исемдəр рəтендə

77

йөрөйҙəр, тип əйтергə кəрəк. Был йылда Иҙел, Данил, Оскар исемдəре активлаша. Рөстəм исеме бөтөнлəй ҡулланылыштан төшөп ҡала. Ҡатын-ҡыҙ исемдəренə килгəндə, бында Аделия, Диана, Сабиналар киң таралыш таба. Алина, Карина, Элина, Юлиə исемдəре популярлығын юғалтмай иң йыш ҡулланылған исемдəр рəтендə килəлəр. Дөйөмлəштереп шуны əйтергə кəрəк, татар-башҡорт ғаилəлəрендə 1970, 1980, 1990 һəм 2000 йылдарҙа 1904 бала тыуған. Был ғаилəлəрҙə Артур, Илдар, Марат, Рөстəм, Руслан, Тимур, Алина, Альбина, Гөлнара, Лилиə, Регина, Эльвира исемдəре иң йыш ҡулланылған (10-сы таблицаны ҡара). 1970 йылда атаһы башҡорт, əсəһе урыҫ булған ғаилəлəрҙə 110 бала донъяға килгəн (59 малай, 51 ҡыҙ). Был балаларға 50 төрлө исем ҡушылған. Бында ла Артур, Альберт исемдəренə өҫтөнлөк бирелə. Тағы ла Андрей, Вячеслав, Вадим, Дмитрий, Игорь, Олег, Эдуард, Гүзəл, Гөлнара, Елена, Ирина, Оксана, Светлана, Юлиə тигəн исемдəр өсəр-бишəр тапҡыр ҡушылыуы асыҡланды. 1980 йылда бындай ғаилəлəрҙə 118 балаға 74 төрлө исем бирелгəн. Был йылда Алексей, Вадим, Виталий, Денис, Евгений, Руслан, Тимур; Альбина, Регина, Светлана, Татьяна, Юлиəлəр иң йыш ҡулланылған исемдəр рəтендə торалар. 1990 йылда 220 бала тыуған. Уларҙы 93 исем хеҙмəтлəндерə. Был йылда ла урыҫ һəм сит телдəн ингəн исемдəр беренсе урында тора. Артур исеме 1980 йылда исемлектəн төшөп ҡалһа, 1990 йылда ун ике малайға бирелеп, иң йыш ҡулланылған исемдəр рəтенə инə. Артем, Владислав, Дмитрий, Евгений, Роман, Сергей, Эдуард исемдəре актив ҡулланышҡа инеп китəлəр. Руслан, Тимур исемдəре һəр йылдағыса популярлығын юғалтмаған. Ҡатын-ҡыҙ

исемлегендə

Александра,

Диана,

Ирина,

Карина,

Маргарита, Ольга, Регина, Эльвира исемдəре күпселекте тəшкил итə. Өфө ҡалаһының башҡорт-урыҫ ғаилəлəрендə 2000 йылда 183 балаға 79 төрлө исем бирелгəн. Был йылда Артур, Адел, Артем, Вадим, Данил, Денис,

78

Никита, Руслан, Роман, Тимур; Аделия, Алина, Аида, Виктория, Диана, Кристина, Карина, Рената, Регина, Элина, Яна исемдəре йыш ҡулланылған. Шулай итеп, башҡорт-урыҫ ғаилəлəрендə 631 бала тыуған. Бындай төр ғаилəлəрҙə иң күбе урыҫ исемдəре ҡушылған. Өфө ҡалаһында атаһы урыҫ, əсəһе башҡорт булған ғаилəлəрҙе лə күрһəтергə була. Бындай ҡатнаш ғаилəлəрҙə 1970 йылда 91 бала тыуған. Был балаларҙы 50 төр исем хеҙмəтлəндерə. Был йылда Альберт, Александр, Андрей, Вячеслав, Валерий, Дмитрий, Игорь, Сергей, Марат, Олег, Юрий исемдəре икешəр, өсəр, дүртəр һəм Сергей исеме ете тапҡыр ҡулланылыуы асыҡланды. Артур, Антон, Адель, Артем, Виктор, Вадим, Владислав, Виталий, Владимир, Григорий, Гренада, Евгений, Илшат, Константин, Станислав, Эмиль исемдəре берəр тапҡыр бирелеүе күҙəтелде. Ҡатын-ҡыҙ

исемдəренə

килгəндə,

Анжелика,

Айгөл,

Виктория,

Вероника, Вера, Гүзəл, Дина, Ия, Лариса, Людмила, Марина, Ольга, Эвелина, Эльвира – берəр, Анна, Венера, Татьяна, Юлиə икешəр, Наталья, Оксана өсəр, Елена, Ирина дүртəр, Светлана биш мəртəбə осраны. 1980 йылда 130 балаға 70 исем тура килə. Александр, Андрей, Алексей, Вячеслав, Вадим, Виталий, Дмитрий, Евгений, Олег, Рөстəм, Сергейҙар иң йыш ҡулланған исемдəр рəтендə. Анна, Айгөл, Альбина, Виктория, Екатерина, Елена, Марина, Маргарита, Ольга, Олеся, Оксана, Светалана, Юлиə исемдəре ике һəм унан күберəк мəртəбə теркəлеп, активтар рəтенə ингəн. Майя Анжелика, Галина, Жанна, Ирина, Инесса, Кристина, Лариса, Лена, Лилиə,, Надежда, Эльмира исемдəре исемлектең пассив ҡатламын тəшкил итə. 1990 йылда урыҫ-башҡорт ҡатнаш ғаилəлəрендə 228 баланы 49 ир-егет, 21 ҡатын-ҡыҙ исеме хеҙмəтлəндерə. Был йылда Артур, Дмитрий, Евгений, Олег исемдəренə өҫтөнлөк бирелə. Ҡатын-ҡыҙ исемдəр теҙмəһендə Агнета, Ксения, Татьяна, Эльвира, Яна берəр, Маргарита, Регина икешəр, Инна, Марина, Олеся өсəр, Ирина 79

дүрт, Анна биш, Дарья алты, Елена, Карина етешəр, Алина, Анастасия, Светлана, Юлиə һигеҙешəр һəм Екатерина туғыҙ тапҡыр ҡушылыуы асыҡланды. Күреүебеҙсə, 1990 йылда урыҫ-башҡорт ғаилəлəрендə бер бала ла башҡорт исеме менəн аталмаған. 2000 йылда тыуым 199–ҙы тəшкил итə. Был йылда тыуған балаларға 92 төрлө исем теркəлгəн. Малайҙар араһында Александр, Адель, Арсен, Вячеслав, Владислав,

Данил, Денис,

Егор, Илья,

Максим,

Никита

исемдəрен

йөрөткəндəр һаны бермə-бер арта. Ҡыҙҙарға Арина, Анастасия, Виктория, Диана, Милана, Ирина, Ксения, Карина, Полина исемдəре ҡушыу йыш күренешкə əйлəнə. 1970, 1980, 1990, 2000 йылдарҙа урыҫ-башҡорт ғаилəлəрендə 64 бала донъяға килгəн. Бындай ҡатнаш ғаилəлəрҙə беренсе урында урыҫ, унан ҡала сит телдəн ингəн исемдəр килə. Ғəрəп, фарсы, төрки сығанаҡлы исемдəрҙəн, 1970 йылда Илшат, 1980 йылда Руслан, Рөстəмде күрһəтергə кəрəк, ə 1990 йылда Руслан исемлектəн бөтөнлəй төшөп ҡала. Рөстəм исеме бер балаға ғына бирелə. 2000 йылда төрки сығанаҡлы исемдəрҙе йөрөткəн малайҙар бөтөнлəй күҙəтелмəй. Ҡатын-ҡыҙ исемдəр теҙмəһендə 1970 йылда Айгөл, Гүзəл исемдəре барлығы асыҡланды. Айгөл исеменең 1980 йылда ла ике ҡыҙға бирелеүе күҙəтелə, ə 1990,2000 йылдарҙа бер ҡыҙ ҙа башҡорт халҡына хас исем менəн аталмаған. Шулай итеп, Өфө ҡалаһындағы ҡатнаш ғаилəлəрҙəге иң актив исемдəрҙе конкрет һандар менəн күрһəтəйек: Башҡорт (атаһы) – Татар

(атаһы)

– Башҡорт (атаһы) – Урыҫ

(атаһы)

татар (əсəһе)

башҡорт (əсəһе)

урыҫ (əсəһе)

башҡорт (əсəһе)

Артур – 56

Артур – 68

Артур – 22

Александр – 22

Илдар - 55

Илдар - 50

Артем - 14

Артем - 13

Марат - 37

Марат - 42

Вадим - 15

Андрей - 24

Рөстəм - 49

Рөстəм - 50

Руслан - 19

Вадим - 13

Руслан - 57

Руслан - 70

Роман - 13

Дмитрий - 17

80

–

Тимур - 34

Тимур - 43

Тимур - 13

Евгений - 15

Гүзəл - 45

Алина - 35

Елена - 10

Анна - 11

Гөлнара - 39

Альбина - 41

Диана - 12

Елена - 16

Лилиə - 37

Гөлнара - 46

Ирина - 12

Ирина - 12

Регина - 34

Лилиə - 36

Регина - 11

Светлана - 16

Эльвира – 55

Регина – 36

Светлана – 11

Юлиə - 15

Өфө ҡалаһындағы 1970, 1980, 1990, 2000 йылдарҙағы дүрт төр ҡатнаш ғаилəлəрҙəге исемдəрҙе тикшереүҙе йомғаҡлап шуны əйтергə кəрəк, һандарҙан

күренеүенсə,

татар-башҡорт

ғаилəлəрендə

тыуым

иң

ҙур

күрһəткестəр бирə. Бындай төр ҡатнаш ғаилəлəрҙə сығышы буйынса төрлөтөрлө исемдəр ҡушылыуы билдəлəнде. Беренсе урында интернациональ исемдəрҙең килеүе, уларҙың ике тел өсөн дə уңайлы булыуы менəн аңлатыла. Башҡорт-татар ғаилəлəрендə лə күпселек осраҡта ябай, ҡыҫҡа исемдəр ҡушылыуы иҫбат ителде. Исемдəр теҙмəһенең пассив ҡатламын тəшкил иткəн Зəкир, Мансур, Мозафир, Султан, Хəйҙəр, Юлай, Йəмил кеүек исемдəрҙе лə башҡорт-татар ғаилəлəрендə күҙəтергə мөмкин. Урыҫ-башҡорт ғаилəлəре һан буйынса өсөнсө урында килə. Бындай ҡатнаш ғаилəлəрҙə урыҫ һəм сит телдəн ингəн исемдəр өҫтөнлөк итə. Һəм дүртенсе урында торған атаһы башҡорт, əсəһе урыҫ булған ғаилəлəрҙə урыҫ исемдəренең күп булыуы асыҡланды. Салауат – күп миллəтле йəш ҡала. Шуға күрə лə унда ҡатнаш ғаилəлəр бик күп булыуы мəғлүм. Һүҙҙе шулай уҡ башҡорт-татар ҡатнашлығындағы ғаилəлəрҙəн башлайыҡ. 1970 йылда бындай ғаилəлəрҙə тыуыу тураһындағы таныҡлыҡта 94 бала (45 малай, 49 ҡыҙ) теркəлеп, уларҙы 58 төр исем хеҙмəтлəндерə. Тикшереү һөҙөмтəһендə, Альберт, Айрат, Илгиз, Марат, Олег, Рəмил, Ринат, Рөстəм, Радик, Рафаэль, Салауат, Əлфиə, Гөлнара, Гүзəл, Лилиə, Лира, Эльвира исемдəренең ике, биш мəртəбə ҡулланылыуы асыҡланды. Шулай уҡ башҡорт-татар ғаилəлəрендə исемлектең пассив ҡатламын тəшкил иткəн Илдар, Илһам, Илдус, Илнур, Илфат, Наил, Наҙым, Ришат, Руслан, Самат, Фаил, Юлай, Айгөл, Əлфирə, Зилə, Зөлфиə, Тəнзилə 81

төрки халыҡтарына хас һəм Инель, Инжель, Марсель, Рим, Реган, Риф, Ринар, Тимур, Эдуард, Альбина, Дина, Елена, Земфира, Лиана, Лариса, Марина, Римма, Роза, Розалиə, Ринə, Резеда, Руфина, Ринара, Светлана, Тамара, Эльмира, Эльза - урыҫ, сит телдəн ингəн һəм Бөйөк Октябрь революцияһынан һуң барлыҡҡа килгəн исемдəрҙең барлығы билдəлəнде. 1980 йылда Салауат ҡалаһында бындай ҡатнаш ғаилəлəрҙə балалар һаны арта төшөп, 102-не тəшкил итə (47 малай, 55 ҡыҙ). Был балаларға 56 төр исем ҡушылыу һөҙөмтəһендə исемдəр теҙмəһе тарайыу процессы кисерə. Ҡулланылыш йышлығы буйынса Альберт, Айрат, Илгиз, Рəмил, Ринат, Рөстəм, Радик, Рафаэл исемдəре исемлектең актив ҡатламына дəғүə итə. Шулай уҡ был йылда тағы ла Азат, Дамир, Илдар, Руслан, Рəсим, Эдуардтарға өҫтөнлөк бирелə. Əгəр ҙə Руслан исеме 1970 йылда бер тапҡыр ғына ҡушылһа, 1980 йылда һигеҙ малай ошо исем менəн аталыуы билдəлəнде. Татар-башҡорт ғаилəлəрендə Артур, Айҙар, Амур, Виталий, Валерий, Данил, Ирек, Илшат, Илнур, Олег, Рəис, Радмир, Рəил, Ринар, Тимур, Урал, Эльвир, Альмира, Виолетта, Гөлфиə, Гөлсинə, Елена, Лариса, Луиза, Лия, Лəйсəн, Лилиана, Маргарита, Милəүшə, Олеся, Розалиə, Флюза, Элема, Эльмира, Эльза, Элина пассив, ə Альбина, Əлфиə, Айгөл, Гөлнара, Гөлназ, Земфира, Ирина, Лилиə, Люциə, Роза, Регина, Рəсимə, Светлана, Эльвира исемдəре актив ҡулланылышта булыуы күҙəтелде 1990 йылда 104 бала (53-ө ҡыҙ, 51-е малай) теркəлеүе һəм шул рəүешле тыуым алдағы йылға ҡарағанда икəүгə артығыраҡ булыуы асыҡланды. Был йылда башҡорт-татар ғаилəлəрендə Артур, Альберт, Дамир, Илдар, Илгиз, Илнур, Ринат, Рөстəм, Руслан, Альбина, Алина, Зөлфиə, Гөлнара, Лилиə, Лəйсəн, Регина, Раушания, Эльвира, Ильмира исемдəренең активлашыуы иҫбат ителде. Салауат ҡалаһының башҡорт-татар ғаилəлəрендə 2000 йылда 26 малай, 40 ҡыҙ теркəлгəн. Азат, Алмаз, Альфред, Дамир, Данир, Далер, Илнар, Линар, Марат, Рөстəм, Радмир - берəр, Вадим, Денис, Ринат, Роберт - икешəр, 82

Артур, Айҙар - өсəр тапҡыр бирелеп, исемлектең актив ҡатламын тəшкил итə. Ҡатын-ҡыҙ исемдəр теҙмəһендə Аделина, Диана, Элина исемдəре өс, биш, Əлиə, Əлфинə, Динара, Камилла, Руфина, Регина икешəр, Алсу, Арина, Аида, Валерия, Гөлназ, Дилə, Зарема, Маргарита, Римма, Рената, Рəйлə, Ралина, Регина, Эльвира, Эльза, Юлиə берəр мəртəбə ҡулланылыуы асыҡланды. Шулай итеп, Салауат ҡалаһында 1970,1980,1990,2000 йылдарҙа башҡорт-татар ғаилəлəрендə 366 бала тыуған. Күреүебеҙсə, бындай ғаилəлəрҙə сығанағы буйынса төрлө-төрлө исемдəр һайланған. Ир-егет исемдəр теҙмəһен, ҡатын-ҡыҙҙарҙыҡынан айырмалы рəүештə, башлыса төрки халҡына хас исемдəр тəшкил итеүе күҙəтелə. Дөйөм алып əйткəндə, беҙ тикшергəн һəр бер йылда исемдəр теҙмəһенең актив өлөшөн бер үк исемдəр тəшкил итə. Салауат ҡалаһында 1970,1980,1990 һəм 2000 йылдарҙа атаһы татар, əсəһе башҡорт булған ғаилəлəрҙə 309 бала тыуған. 1970 йылда теркəлгəн 104 баланың 52-һе малай, ҡалған 52-һе ҡыҙ. Ике һəм унан да күберəк исемдəргə Артур, Альберт, Айрат, Азат, Дамир, Илдар, Илгиз, Марат, Наил, Рəмил, Ринат, Роберт, Əлфиə, Венера, Гүзəл, Елена, Зөлфиə, Ирина, Лилиə, Римма, Роза, Светлана, Эльвира, Эльзалар дəғүə итə . 1980 йылда бындай ҡатнаш ғаилəлəрҙə 116 бала (74 малай, 62 ҡыҙ) тыуыуы билдəлəнде. Был йылда ла Артур, Альберт, Илдар, Рəмил, Ринат, Роберт исемдəре популярлығын юғалтмаған. Тағы ла Марсель, Рөстəм, Рəүил, Рафаэл, Руслан, Эдуард исемдəре иң йыш ҡулланылған исемдəр рəтенə ингəн. 1970 йылдан айырмалы рəүештə, был йылда Альбина, Айгөл, Алсу, Алина, Гөлназ, Маргарита исемдəренə өҫтөнлөк бирелə. Быларҙан тыш, Əлфиə, Гүзəл, Зөлфиə, Лилиə, Светлана, Эльвира исемдəре был йылда ла популяр иҫəплəнə. 1990 йылда теркəлгəн 110 баланың 57-һе малай, 53-ө ҡыҙ. Артур, Альберт, Азамат, Денис, Илдар, Илшат, Илнур, Марсель, Марат, Рəмил, 83

Ринат, Руслан, Тимур, Эдуард исемдəре ир-ат исемлегенең төп өлөшөн тəшкил итə. Азат, Илсур, Рəшит, Рөстəм, Радик, Рəүил, Рафаэль, Радмир, Сервин, Фəнил, Юлиан исемдəре татар-башҡорт ғаилəлəрендə берəр мəртəбə генə ҡулланылған:. Тикшереү һөҙөмтəһендə, ҡатын-ҡыҙ исемдəре араһында Альбина, Əлфиə, Айгөл, Əлиə, Алина, Гөлнара, Гүзəл, Диана, Лилиə, Лəйсəн, Маргарита, Регина, Эльвираларҙың йыш ҡулланылыуы,ə. Айһылыу, Гөлназ, Динара, Елена, Зөлфиə, Инара, Лиана, Луиза, Резеда, Руфина, Рəмилə, Эльза исемдəренең берəр тапҡыр ҡушылыуы билдəлəнде. 2000 йылда балалар һанының һиҙелерлек кəмеүе асыҡланды. Был йылда татар-башҡорт ғаилəлəрендə 59 бала (33 малай, 26 ҡыҙ) тыуған. Был балаларға түбəндəге исемдəр ҡушылған: Артур, Альберт, Азат, Альфред, Боғдан, Динар, Давид, Динислам, Илдар, Ирек, Илшат, Илнур, Илнар, Линар, Марат, Ринат, Роберт, Рəил, Руслан, Роман, Тимур, Эдуард, Эдгар, Эмиль. Күреүебеҙсə, 2000 йылда алдағы йылдарҙа күҙəтелмəгəн Динислам, Давид, Богдан, Илнар, Линар, Рəил, Роман, Эдгар, Эмиль исемдəре ҡушылған. Был йылда ҡатын-ҡыҙ исемдəре араһында ла урыҫ һəм сит тел исемдəре бик күп булыуы күренə. Былар түбəндəгелəр: Аделина, Олеся, Жасмин, Карина, Камилла, Милена, Розалина, Сабина, Яна. Һыҙыҡ өҫтөнə алып,: Наилə, Нуриə, Гөлдəр кеүек башҡорт халҡына хас исемдəрҙең бындай ҡатнаш ғаилəлəрҙең исемлегенə килеп инеүен əйтергə кəрəк. Был исемдəр менəн бер рəттəн, һəр йылда тип əйтерлек, ҡулланылып килгəн исемдəрҙе лə һанап үтеү мəғлүм: Əлфиə, Əлиə, Алина, Диана, Лəйсəн, Лəйлə, Регина, Юлиə. 2000 йылда бигерəк тə ҡатын-ҡыҙ исемдəре араһында татар-башҡорт ғаилəлəрендə сит телдəн ингəн исемдəргə өҫтөнлөк бирелə. Шулай итеп, Салауат ҡалаһындағы татар-башҡорт ғаилəлəрендəге исемдəрҙе тикшереүҙе йомғаҡлап шуны əйтергə кəрəк, бындай төр ғаилəлəрҙə күпселекте сит телдəрҙəн ингəн исемдəр тəшкил итə. Мəҫəлəн, Артур, Альберт, Рафаэль, Эдуард; Альбина, Лиана, Эльвиралар йыл һайын тиерлек исемлектəн урын алған. Əлбиттə, ғəрəп, фарсы, төрки сығанаҡлы 84

исемдəрҙең дə барлығын билдəлəп үтеү мөһим. Ҡайһы берəүҙəре иң йыш ҡулланылған исемдəр рəтендə тора. Мəҫəлəн, Азат, Азамат, Илдар, Илшат, Рəмил, Рөстəм, Руслан; Айгөл, Əлиə, Гүзəл. Лəкин был исемдəрҙең күбеһе 2000 йылда ҡулланылыштан бөтөнлəй төшөп ҡалған. Салауат ҡалаһында, шулай уҡ башҡорт-урыҫ ҡатнашлығындағы ғаилəлəрҙе билдəлəп үттек. Бындай төр ғаилəлəрҙə 1970 йылда 17 бала тыуған һəм уларға түбəндəге исемдəр ҡушылған: Ирек (1), Игорь (2), Рəшит (3), Ринат (1), Артур (1), Азат (1), Вадим (1), Галина (1), Елена (2), Лариса (1), Римма (1), Роза (1), Элла (1). Был йылда ун малайҙы ете төрлө исем хеҙмəтлəндерə. Шуларҙың өсəүһе төрки халҡына хас, өсəүһе урыҫ һəм береһе сит телдəн ингəн исем булыуы билдəлəнде. Ҡыҙҙарҙың барыһына ла урыҫ исемдəре ҡушылған. 1980 йылда балалар һаны алдағы йылға ҡарағанда берəүгə кəмерəк булыуын асыҡланыҡ. Был йылда Артур (1), Виталий (1), Денис (1), Мариан (1), Олег (1), Рөстəм (1), Руслан (1), Ринар (1), Эдуард (1); Виктория (1), Елена (3), Наталья (1), Ольга (1), Юлиə (1) исемдəре ҡушылған. Миҫалдарҙан сығып, Руслан, Рөстəмдəн башҡалары, урыҫ һəм сит телдəн ингəн исемдəр икəнлеген күрəбеҙ. 1990 йылда башҡорт-урыҫ ғаилəлəрендə 22 бала теркəлеп, уларға түбəндəге исемдəр бирелгəн: Артур (1), Альберт (1), Артем (1), Андрей (1), Вадим (1), Дмитрий (1), Михаил (1), Рөстəм (1), Роман (1), Эдуард (1), Алина (1), Ольга (1), Регина (1), Рената (1), Светлана (2), Юлиə (2), Яна (4).Миҫалдарҙан сығып, был йылда башҡорт халҡына хас исемдəрҙең (Рөстəмдəн башҡа) юҡ кимəлендə икəнлеге асыҡланды. Башҡорт-татар һəм татар-башҡорт ғəилəлəрендə тыуымдың 2000 йылда кəмеүе, ə башҡорт-урыҫ ғəилəлəрендə, киреһенсə, артыуы күренə. Ошондай ғаилəлəрҙə. Артур (2), Артем (1), Вадим (1), Денис (1), Радмир (1), Руслан (2), Рəмзил (1), Роман (2), Селим (1), Тимур (1), Эдуард (1); Айгөл (1), Анастасия (1), Ангелина (1), Аделина (2), Виолетта (1), Гөлнара (1), Динə (1),

85

Диана (1), Дарья (1), Жанна (1), Ирина (1), Сабина (1), Эвелина (1), Юлиə (1) исемдəре аҫтында 33 бала теркəлгəн. Күреүебеҙсə, 2000 йылда беҙҙең телгə күплəп килеп ингəн сит тел исемдəре башҡорт-урыҫ исемлегендə лə киң урын алған. Шулай уҡ, башҡа йылдарҙан айырмалы рəүештə, Рəмзил, Айгөл, Гөлнара кеүек башҡорт халҡына хас исемдəр ҙə ҡушылған. Шулай итеп, Салауат ҡалаһында 1970,1980,1990 һəм 2000 йылдарҙа башҡорт-урыҫ ғаилəлəрендə 88 бала тыуған. Был балаларға күпселек урыҫ һəм сит телдəн ингəн исемдəр бирелгəн. Атаһы урыҫ, əсəһе башҡорт булған ғаилəлəргə килгəндə инде, 1970 йылда 8 бала тыуған. Уларға Игорь (2), Елена (1), Илона (1), Светлана (4) исемдəре ҡушылған. 1980 йылда бындай ғаилəлəрҙə ата-əсə түбəндəге исемдəрҙе һайлаған: Александр (1), Дмитрий (1), Даниил (1), Евгений (1), Константин (1), Рəмил (1), Руслан (2), Сергей (1); Албина (1), Елена (1), Ирина (1), Кристина (1), Оксана (1), Светлана (4). 1990 йылда урыҫ-башҡорт ғаилəлəрендə тыуым бик күпкə артыуы күҙəтелə. Бындай ғаилəлəрҙə тыуған балалар 47 һанын тəшкил итə. Артур, Александр, Вячеслав, Евгений, Максим, Руслан; Вероника, Галина, Светлана ике һəм унан да күберəк ҡулланылып, исемлектең актив ҡатламын тəшкил итə. 2000 йылда бындай төр ҡатнаш ғаилəлəрҙə 37 балаға түбəндəге исемдəр һайланған: Александр (2), Адель (1), Вадим (1), Владислав (1), Виталий (2), Владимир (1), Данил (1), Данила (1), Егор (1), Максим (2), Ролан (1), Тимофей (1); Арина (1), Анастасия (3), Анна (2), Ангелина (1), Аделина (1), Вероника (1), Виктория (1), Диана (1), Жанна (1), Екатерина (1), Кристина (3), Маргарита (1), Милена (1), Майя (1), Юлиə (2). Дөйөмлəштереп əйткəндə, урыҫ-башҡорт ғаилəлəрендə урыҫ исемдəре күпселекте тəшкил итə. Башҡорт халҡына хас исемдəргə килгəндə инде,

86

Рөстəм, Руслан, Рəмилде генə күрһəтергə була. Бындай төр ғаилəлəрҙə дүрт йылда бөтəһе 110 бала тыуған. Шулай итеп, Салауат ҡалаһындағы ҡатнаш ғаилəлəрҙəге исемдəрҙе тикшереү шуны күрһəтə: был ҡалала ла Өфөлəге кеүек үк татар-башҡорт ғаилəлəрендəге тыуған балалар һаны иң күп күрһəткестəр бирə. Унан ҡала башҡорт-татар, урыҫ-башҡорт һəм башҡорт-урыҫ ғаилəлəре килə. Иң йыш ҡулланылған исемдəрҙе һандар менəн күрһəтеп əйтелгəндəрҙе тағы бер ҡат иҫбат итəйек: Башҡорт (атаһы)

–

Татар (атаһы) татар – башҡорт (əсəһе)

Башҡорт (атаһы)

(əсəһе)

–

Урыҫ (атаһы) урыҫ – башҡорт (əсəһе)

(əсəһе)

Артур – 7

Артур - 14

Артур – 5

Александр – 6

Альберт - 7

Альберт - 14

Вадим - 3

Артур - 2

Илдар - 7

Марат - 10

Олег - 4

Вячеслав - 2

Илгиз - 9

Ринат - 17

Руслан - 3

Данил - 3

Ринат - 11

Руслан - 12

Эдуард - 3

Игорь - 3

Рөстəм - 17

Гүзəл - 12

Елена - 5

Максим - 4

Руслан - 16

Гөлнара - 15

Регина - 2

Руслан - 2

Алина - 11

Лилиə - 13

Светлана - 2

Альбина - 2

Гөлнара - 8

Эльвира - 14

Юлиə - 4

Анастасия - 4

Лилиə - 13

Əлфиə - 9

Анна - 2

Регина - 9

Юлиə - 9

Виктория - 2

Эльвира - 16

Екатерина - 2

Əлфиə - 8

Светлана – 10

Сибай ҡалаһында башҡорт-татар ғаилəлəрендə 156 бала теркəлгəн. 1970 йылда Айрат, Илдар, Наил, Радик, Ринат; Албина, Гүзəл, Дилə иң йыш ҡулланылған исемдəр рəтенə дəғүə итə. 1980 йылда Альберт, Рөстəм, Радик, Рəмил, Ринат; Альбина, Айгөл, Зилə, Ильмиралар популярлыҡ ала. 1990 йылда ата-əсə тарафынан Артур, Азат, Илгиз; Денис, Илдус, Илъяс, Марсель, Наил, Родион, Рəис, Тимур, Фəнис, Фирғəт; Алина, Албина, 87

Азалия, Айгөл, Венера, Гөлнара, Диана, Дилə, Елена, Лилиə, Лəйсəн, Роза, Рита, Рəзилə, Риана, Эльвира, Юлиə исемдəре ҡушылыуы күҙəтелə. 2000 йылда бындай төр ҡатнаш ғаилəлəрҙə Азамат, Айгиз, Илдар, Ислам, Малик, Родион, Тимерйəн; Алина, Анита, Камилла, Наилə, Рина исемдəренə өҫтөнлөк бирелə. Сибай ҡалаһында башҡорт-татар ғаилəлəрендə төрки, ғəрəп,фарсы сығанаҡлы исемдəр күпселекте тəшкил итə. Бигерəк тə ир-егет исемлегендə башҡорт халҡына хас, ə ҡатын-ҡыҙ исемлегендə, киреһенсə, урыҫ һəм сит телдəн ингəн исемдəрҙең күплеге билдəлəнде. Һуңғы йылда был асыҡ күренə. Татар-башҡорт ғаилəлəрендəге балалар һаны 112-не тəшкил итə. 1970 йылда бындай ғаилəлəрҙə ата-əсə Айрат, Даян, Заһирйəн, Ирек, Илдар, Марат, Радик, Ришат, Рəмил, Ринат, Рəфис, Шамил, Эдуард; Альмира, Гөлнара, Гүзəл, Гөлшат, Лилиə, Нəзилə, Фəниə, Эльвира исемдəренə өҫтөнлөк бирə. 1980 йылда Айрат, Артур, Альберт, Арсен, Азамат, Владислав, Денис, Илдус, Илгиз, Илдар, Илнур, Ленар, Марсель, Нуриман, Рөстəм, Радик, Рəүил, Тəлғəт; Əлиə, Аида, Əлфиə, Гөлнур, Гөлфиə, Динара, Зөлфиə, Ильмира, Лилиə, Людмила, Ринара, Римма, Светлана, Эльвира, Юлиə, Яна исемдəре исемлектең төп өлөшөн тəшкил итə. 1990 йылда бындай төр ҡатнаш ғаилəлəрҙə Артур, Денис, Данил, Зиннур, Ильмир, Ислам, Илдар, Марсель, Риф, Рөстəм, Радик, Ришат, Радмир, Родион; Сулпан, Тимур; Алина, Айя, Гөлфиə, Гөлназ, Гөлдəр, Динара, Мира, Наҙгөл, Рита, Рəзилə, Риана, Эльвира, Эльвиналар ҡулланылған. 2000 йылда бындай ғаилəлəрҙə балалар һанының кəмеүе күҙəтелə. Был йылда түбəндəге исемдəр һайланған: Азамат, Айгиз, Илдар, Илнур, Малик, Руслан, Тимерлан; Алина, Алсу, Дана, Илнара, Лилиə, Регина, Элеонора исемдəре ҡушылыуы асыҡланды. Сибайҙағы был дүрт төр ҡатнаш ғаилəлəр тарафынан ҡушылған иң актив исемдəрҙе һандар менəн күрһəтеп, уларҙы сағыштырып китəйек:

88

Башҡорт (атаһы) – Татар

(атаһы)

– Башҡорт (атаһы) – Урыҫ

(атаһы)

татар (əсəһе)

башҡорт (əсəһе)

урыҫ (əсəһе)

башҡорт (əсəһе)

Илдар – 5

Айрат – 2

Альберт – 1

Александр – 2

Наил -5

Артур – 2

Арсен – 1

Вадим – 2

Радик -4

Владислав – 2

Вадим – 1

Максим – 2

Ринат – 4

Денис – 2

Валерий – 1

Ангелина – 1

Рəмил - 4

Ирек – 2

Гордей – 1

Виктория – 1

Альбина – 7

Ислам – 2

Герман – 1

Вилена – 1

Айгөл – 7

Илдар – 4

Денис – 1

Ирина – 1

Алина – 4

Илнур – 2

Егор – 1

Кристина – 1

Гүзəл – 4

Марсель – 2

Радик – 1

Любовь – 1

Дилə - 5

Рөстəм – 3

Руслан – 1

Лирина – 1

Эльвира - 4

Радик – 7

Роман – 1

Наталия – 1

Гүзəл – 4

Эдуарт – 1

Оксана – 1

Гөлнара – 2

Никита – 2

Ольга – 1

Гөлназ – 2

Тимур – 2

Олеся – 1

Илмира – 2

Алина – 2

Роза – 1

Лилиə - 3

Ирина – 2

Светлана – 1

Эльвира - 4

Юлиə - 4

Юлиə - 1

–

Яна - 3

Шулай итеп, Сибай ҡалаһында татар-башҡорт ғаилəлəрендə Өфөлə лə, Салауатта ла киң ҡулланылған, “тапалған” исемдəрҙəн тыш, бында Заһирйəн, Нуриман, Тəлғəт, Зиннур, Ислам, Сулпан, Наҙгөл, Тимерлан кеүек исемдəрҙең булыуы билдəлəнде. Атаһы башҡорт, əсəһе урыҫ булған ғаилəлəрҙə 46 бала, ə урыҫ-башҡорт ғаилəлəрендə 47 бала тыуған. 1970 йылда беренсе төр ғаилəлəге 6 балаға Альберт, Валерий, Радик, Тимур, Эдуард, Марина исемдəре бирелгəн. Был йылда икенсе төр ҡатнаш ғаилəлəр юҡ иҫəбендə. Ирина исеме аҫтында бер ҡыҙ теркəлгəн. 1980 йылда башҡорт-урыҫ ғаилəлəрендə Арсен, Ғайсар, Ирина, Иляна, Лира, Оксана исемдəре ете, ə урыҫ-башҡорт ғаилəлəрендə

89

Андрей, Валерий, Ринат, Елена, Жанна, Наталья, Оксана, Ольга, Олеся, Розалар ун баланы хеҙмəтлəндерə. 1990 йылда беренсе төр ҡатнаш ғаилəлəрҙə ата-əсə балаларына Александр, Владислав, Руслан, Роман, Тимур, Алина, Диана, Евгения, Милана, Ринə, Элина, Юлиə, Яна исемдəрен һайлаған. Икенсе төр ҡатнаш ғаилəлəрҙə Андрей, Александр, Артем, Василий, Дмитрий, Никита, Роман, Сергей, Тимур, Виктория, Кристина, Людмила, Любовь исемдəре ҡушылған. 2000

йылда

башҡорт-урыҫ

ғаилəлəрендə

түбəндəге

исемдəр

ҡулланылған: Гордей, Никита, Руслан, Ангелина, Карина, Мира, Римма, Регина, Эльвина, Юлиə, Яна. Урыҫ-башҡорт ғаилəлəрендə Александр, Артем, Валерий, Владислав, Вадим, Герман, Егор, Максим, Олег, Семен, Ангелина, Валерия, Вилена, Олеся, Светлана, Юлиəлəргə өҫтөнлөк бирелə. Өҫтə тикшергəн ҡалаларҙың исемлегенəн айырмалы рəүештə, Ейəнсура районында ҡатнаш ғаилəлəр сағыштырмаса һирəк, шулай ҙа өҫтə ҡаралған дүрт төрөн дə осратырға мөмкин. Тикшереүҙе һəр ваҡыттағыса, башҡорт-татар ғаилəлəренəн башлайыҡ. 1970 йылда Ейəнсура районында бындай төр ғаилəлəрҙə тыуым 40 һанын тəшкил. Был балаларға түбəндəге исемдəр бирелгəн: Айҙар, Булат, Вəкил, Вəсим, Илшат, Илгиз, Илдар, Кəбир, Марсель, Нəзир, Ринат, Рəүил, Рəшит, Фəнүр; Альбина, Əнфисə, Гөлнара, Гөлниса, Гөлкəй, Гүзəл, Гуля, Гөлфиə, Гөлгөнə, Дилара, Динара, Зилə, Лилиə, Милəүшə, Наилə, Раушания, Розалиə, Рəзинə, Фəриҙə, Флюра, Фəниə. Өҫтə һаналып үткəн исемдəрҙең күпселеге Ғəрəп, төрки сығанаҡлы булыуы күҙəтелə. Гуляны айырым исем итеп алыуыбыҙҙың сəбəбе шунда, гөлгə башланған һəр бер исем Гуля тип бирелеүе мөмкин. Был беҙҙең башҡорт халҡының ошо рəүешле, беҙҙең халыҡҡа хас исемдəрҙе урыҫса биреүенең бер төрө. Əлбиттə, был ыңғай күренеш түгел. 1980 йылда бындай төр ғаилəлəрҙə тыуған 22 балаға ошондай исемдəр ҡушылған: Азат, Əғзəм, Валерий, Илдар, Илдус, Наил, Руслан, Ринат, Ришат, Радмир, Салауат, Тимур, Юнир; Альбина, Гөлсинə, Гүзəл, Гөлгенə,

90

Дилбəр, Лилиə, Рəмилə, Саниə. Һаналып үткəн исемдəрҙəн Тимур ғына ике мəртəбə ҡушылыуы, ə ҡалғандары берəр мəртəбə ҡулланылыуы асыҡланды Башҡорт - татар ғаилəлəрендə Валерий, Радмир кеүек урыҫ исемдəре лə теркəлгəн. 1990 йылда 25 балаға Венер, Заһир, Рəмил, Рөстəм, Рифат, Хəмит; Альбина, Айгөл, Əлиə, Гөлшат, Гөлназ, Гүзəл, Динара, Зөлфирə, Зилиə, Изаура, Илгизə, Лилиə, Эльвира, Элиза, Юлиə исемдəре ҡушылған Изаура исеменең төрлө сит ил сериалдарының йоғонтоһо тип ҡарайбыҙ. 2000 йылда Вадим, Данил, Данис, Динар, Ильмир, Илнар, Илгизəр, Инсур, Ленар, Румил; Азалия, Илүзə, Регина, Рисалə, Ралина, Эльвира, Элина исемдəре 18 баланы хеҙмəтлəндерə. Сит тел исемдəре Ейəнсура районының башҡорт-татар ғаилəлəрендə лə күҙəтелə. Быны беҙ, бигерəк тə, 2000 йылдың ҡатын-ҡыҙ исемлегендə асыҡ күрəбеҙ. Шуға ҡарамаҫтан, бындай ҡатнаш ғаилəлəрҙə күпселекте ғəрəп, төрки сығанаҡлы исемдəр тəшкил итə. Ғөмүмəн, Ейəнсура районында ата-əсə балаларына төрки сығанаҡлы төрлө мəғəнəгə эйə булған исемдəр ҡушырға тырышҡан. Исемлеккə 2000 йылда Румил, Рисалə, Ралина кеүек исемдəрҙең килеп инеүен ата-əсəнең фантазияһы менəн бəйле күренеш, тип ҡарарға кəрəк. Ейəнсура районында 1970 йылда татар-башҡорт ғаилəлəрендə 29 балаға Əхнəф, Əлтəф, Əмир, Гəрəй, Илһам, Илдар, Илдус, Марат, Наил, Нəфис, Рөстəм, Риф, Фəнил, Фəрит; Альбина, Гөлсинə, Гүзəл, Гөлфиə, Лилиə, Рəилə, Рүзилə кеүек исемдəр ҡушылған. Миҫалдарҙан сығып, күпселеге башҡорт халҡына хас исемдəр икəнлеген билдəлəнек. 1980 йылда исемлеккə Альберт, Венер, Вадим, Эдуард, Лениза, Рита, Светлана, Эльвира кеүек башҡорт халҡына хас булмаған исемдəр килеп инə. Быларҙан тыш, исемлектең бер өлөшөн Илһам, Илнур, Руслан, Рəүил, Фəнил, Фуат, Фəнүр, Фидан; Альбина, Айгөл, Гөлназ, Гүзəл, Зөлфиə, Нəйлə, Рүзилə исемдəре тəшкил итə. Был йылда 30 балаға 23 исем тура килə. 1990 йылда тыуым өсəүгə артып,. утыҙ өс бала ошондайыраҡ исемдəргə дəғүə итə: Азат, Азамат, Алмаз, Вадим, Владислав, Зинир, Илшат, Илнур, Рөстəм, Ринат, 91

Радмир, Рəсим, Финат, Эдик, Алина, Айгөл, Гөлназ, Гөлфиə, Зилə, Зəлиə, Лилиə, Луиза, Лəйлə, Рүзилə, Рəсимə, Сөмбөл, Элина, Камилла. 2000 йылда бындай төр ҡатнаш ғаилəлəрҙə 25 бала тыуған. Был йылда исемдəр теҙмəһенə Айрат, Əхмəт, Абдулла, Арслан, Варис, Динислам, Ирек, Илнар, Ислам – Хəлиф, Рəзил, Рүзил, Фəнзил.кеүек башҡорт халҡына хас тағы ла күп кенə яңы исемдəр килеп инə. Ҡатын-ҡыҙ исемдəрендə икенсе төрлөрəк йүнəлеш күрəбеҙ. Татар-башҡорт ҡатнашлығындағы ғаилəлəрҙə Вероника, Дилбəр, Карина, Регина, Рисəлə, Юлиə исемдəре 2000 йылда беренсе тапҡыр ҡулланылалар: Быларҙан тыш, бүтəн йылдарҙа осраған Алмаз, Марат, Рəфис, Айгөл, Элиналарҙың теркəлеүе асыҡланды. Шулай итеп, татар-башҡорт ғаилəлəрендə тыуған балаларҙың күбеһе башҡорт халҡына хас исем менəн

аталған. Шулай уҡ Өфө, Салауат

ҡалаларындағы исемдəр менəн сағыштырғанда, Ейəнсура районының ҡатнаш ғаилəлəрендə мəғəнəгə эйə булған бик матур исемдəр ҡушылыуы күҙəтелə. Исемдəр теҙмəһенə бик күп төрлө исемдəр ингəнен дə һыҙыҡ өҫтөнə алып китергə кəрəк. 1970 йылда атаһы башҡорт, əсəһе урыҫ булған ғаилəлəрҙə 9 балаға Даян, Салауат, Сергей, Вероника, Елизавета, Елена, Зилə, Зөлфиə, Ирина исемдəре бирелгəн, ə урыҫ-башҡорт ҡатнашлығындағы ғаилəлəрҙə 3 бала тыуған. Улар Анатолий, Борис, Лариса исемдəре менəн аталған. 1980 йылда 1970 йылда əйтелгəн беренсе төр ҡатнаш ғаилəлə 7 балаға ата-əсə тарафынан түбəндəге исемдəр һайланған: Вадим, Дим, Венера, Галина, Надежда. Икенсе

төр ҡатнаш ғаилəлə 13 балаға Владимир,

Дмитрий, Михаил, Максим, Эдуард, Алена, Əлфиə, Галина, Евгения, Ирина, Лариса, Олеся исемдəре ҡушылған. 1990 йылда башҡорт-урыҫ ғаилəлəрендə 10 бала тыуған. Бында түбəндəге исемдəргə өҫтөнлөк бирелə: Вадим, Денис, Евгений, Ирек, Руслан, Салауат, Лариса, Наталия, Рита. Был йылда малайҙар исемдəре араһында башҡорт халҡына хас булған исемдəрҙең дə булыуы күҙəтелə. Урыҫ-башҡорт

92

ғаилəлəрендə Алексей, Владислав, Денис, Максим, Петр, Анжелика, Елена, Ирина, Линария, Светлана исемдəре 14 баланы хеҙмəтлəндерə. 2000 йылда беренсе төр ҡатнаш ғаилəлəрҙə 9 балаға Рəил, Салауат, Тимур, Шафиҡ; Аделина, Вилена, Элина, Яна исемдəре ҡушылған. Был йылда ла малайҙарға башҡорт халҡына хас исемдəр ҡушылыуы, ə икенсе төр ҡатнаш ғаилəлəрҙə Артем, Аркадий, Вячеслав, Алена, Элина исемдəре менəн биш бала аталыуы асыҡланды. Шулай итеп, башҡорт-урыҫ ғаилəлəрендə малайҙарға урыҫ ҡына түгел, ə ғəрəп, фарсы, төрки сығанаҡлы исемдəрҙе ҡушыу осраҡтары ла бар, бигерəк тə һуңғы йылдарҙа был асыҡ күренə. Ə инде урыҫ-башҡорт ғаилəлəрендə Əлфиə исеменəн башҡалары бөтəһе лə урыҫ һəм сит телдəн ингəн исемдəр икəнлеге күҙəтелə. Ейəнсура районында татар-башҡорт ғаилəлəрендə балалар һаны күпселекте тəшкил итə. Унан ҡала башҡорт-татар, урыҫ-башҡорт һəм башҡорт-урыҫ ғаилəлəре килə. Ейəнсурала иң йыш ҡулланылған исемдəр нисбəтен күрһəтеп китəйек: Башҡорт (атаһы) – Татар

(атаһы)

– Башҡорт (атаһы) – Урыҫ

(атаһы)

татар (əсəһе)

башҡорт (əсəһе)

урыҫ (əсəһе)

башҡорт (əсəһе)

Илдар – 3

Вадим – 2

Вадим – 4

Алексей – 2

Илгиз – 2

Илһам – 2

Руслан – 2

Анатолий- 2

Ринат – 2

Ильнур – 2

Рəмил – 2

Денис – 2

Тимур – 2

Марат – 2

Салауат – 3

Максим – 2

Альбина – 3

Рəфис – 2

Аделина – 1

Алена – 2

Гүзəл – 3

Фəнил – 2

Ангелина – 1

Ирина – 2

Лилиə - 3

Ринат – 3

Вероника – 1

Лариса – 2

Гөлгөнə - 2

Руслан – 3

Венера – 1

Олеся - 2

Динара – 2

Рөстəм – 5

Вилена – 1

Зилə - 2

Альбина – 4

Галина – 1

Розалиə - 2

Айгөл – 4

Зилə - 1

Гүзəл – 4

Зилфиə - 1

Гөлназ – 3

Ирина – 1 93

–

Рүзилə - 3

Лариса – 1 Елизавета – 1 Елена – 1 Надежда – 1 Наталия – 1 Рита – 1 Элина – 1 Яна - 1

Ҡатнаш ғаилəлəрҙə ниндəй исемдəр ҡушыла, тигəн һорауға əйлəнеп ҡайтып түбəндəгене əйтергə була: атаһы башҡорт, əсəһе татар һəм, киреһенсə, атаһы татар, əсəһе башҡорт булған ғаилəлəрҙə: Артур, Илдар, Марат, Рөстəм, Руслан, Альберт, Тимур, Ринат, Алина, Альбина, Гөлнара, Гүзəл, Лилиə, Регина, Эльвира исемдəре иң йыш ҡулланыла. Был осраҡта атаəсə ике миллəт өсөн дə уртаҡ булған исемдəрҙе һайларға тырышҡан, тип ҡарарға кəрəк. Бындай ҡатнаш ғаилəлəрҙə балаларға күпселек осраҡта ҡыҫҡа һəм яңғырауыҡлы исемдəр бирелгəн. Боронғо ике тамырҙан торған исемдəр исемдəр теҙмəһенəң пассив өлөшөн тəшкил итə. Мəҫəлəн, Өфө ҡалаһында 1990 йылда башҡорт-татар ғаилəһендə Əмирхан, Тимербулат, 2000 йылда татар-башҡорт ғаилəһендə Ғəбдерəүф исемдəре теркəлгəн. Сибай ҡалаһында Зəкирйəн, Зиннур, Тимерйəн кеүек исемдəрҙе билдəлəргə кəрəк. Салауат ҡалаһында башҡорт-татар ғаилəлəрендə бер балаға Абдулла исеме бирелгəн. Бындай ғаилəлəрҙə Айбулат, Айнур, Арыслан, Булат, Юлай, Йəмил, Шайнур, Айҙар, Азамат, Ғəзинур, Илһам, Салауат; Айһылыу, Гəүһəр, Зөлфиə, Мəҙинə кеүек башҡорт халҡына хас исемдəрҙе лə осратырға мөмкин. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, был исемдəр менəн бер рəттəн башҡорт-татар, татар-башҡорт ғаилəлəрендə урыҫ исемдəренең дə барлығы асыҡланды. Былар түбəндəгелəр: Александр, Вадим, Владислав, Вячеслав, Дмитрий, Евгений, Игорь, Михаил, Станислав, Ян, Роман; Алина, Вероника, Валерия, Виолетта, Евгения, Злата, Ирина, Лариса, Лена, Елена, Лидия, Лия, Марина, Маргарита, Ольга, Софья,

94

Светлана, Яна һ.б. Күпселек осраҡта бындай исемдəр Өфө, Салауат ҡалаларындағы ҡатнаш ғаилəлəрҙə ҡушылған. Ҡатнаш ғаилəлəрҙə балаға исем һайлағанда, атаһының исемен дə күҙ уңынан ысҡындырырға ярамай. Сөнки ата менəн баланың исемен бергə əйткəндə матур, шыма яңғырарға тейеш. Лəкин беҙ тикшергəн ҡатнаш ғаилəлəрҙə был күп осраҡта иҫəпкə алынмай. Мəҫəлəн, Елена Барый ҡыҙы, Эльвира Шəйхулла ҡыҙы, Альберт Шəүкəт улы, Вадим Фəтхетдин улы, Анжелика Таһир ҡыҙы һəм башҡа бик күп ошондай бер типта булмаған исемдəрҙе осратырға тура килде. Атаһы урыҫ, əсəһе башҡорт булған ғаилəлəрҙə күберəк атаһының миллəтенəн сығып балаға исем ҡушыла, тип ҡарарға мөмкин. Лəкин атаһы башҡорт, əсəһе урыҫ булған ғаилəлəрҙə лə урыҫ исемдəренə өҫтөнлөк бирелə. Мəҫəлəн, Вячеслав Шəнгəрəй улы, Игорь Шəйхулла улы, Стелла Вəкил ҡыҙы, Оксана Ғүмəр ҡыҙы, Елена Наил ҡыҙы, Игорь Һəүбəн улы, Елена Фəнил ҡыҙы, Вячеслав Əнəс улы, Лариса Рəүил ҡыҙы һ.б. Һис шикһеҙ, был бик ҡыҙғаныс күренеш. Башҡорттарҙың үҙ миллəтенə, теленə ҡарата вайымһыҙлығы, милли үҙаңының үтə лə түбəн булыуын күрһəтə. Иң йыш ҡулланылған исемдəр рəтендə башҡорт исемдəре бик əҙ күҙəтелде. Бындай исемдəрҙе күпселек осраҡта Ейəнсура районында һəм, һирəклəп булһа ла, Сибайҙа осратырға мөмкин. Əйтергə кəрəк, исем һайлауҙа йəмғиəттең роле бик ҙур. Өфө һəм Салауат ҡалаларында, күреүебеҙсə, күпселекте урыҫ һəм сит телдəн ингəн исемдəр тəшкил итə. Шулай уҡ бер төрлө исемдəр йыш ҡулланылыуы, ə Сибай ҡалаһы менəн Ейəнсура районында башҡорт исемдəренə өҫтөнлөк бирелеүе, бында ата-əсə өсөн беренсе планда мəғəнəүи критерий тороуы асыҡланды. Икенсе төрлө əйткəндə, Сибай һəм Ейəнсурала, Өфө менəн Салауаттан айырмалы рəүештə, теге йəки был исемде “модный түгел” тип ҡарау юҡ. Тикшеренеүҙəр шуны күрһəтə: башҡорттар, татар, урыҫ халҡы менəн генə түгел, ə башҡа күп төрлө миллəттəр менəн дə никахҡа ингəн. Мəҫəлəн, 95

Өфө башҡорттары түбəндəге миллəттəр менəн ғаилə ҡорғандар: украин, сыуаш, мари, əзербайжан, белорус, үзбəк, удмурт, немец, ҡаҙаҡ, мордва, тажик, чечен, лезгин, грек, корей, төрөк,авар, кубин, төркмəн, литва, əрмəн, осетин, балҡар, молдаван, инһуш, яҡут, коми-пермяк, езид, сингх, нанай, афған, болғар, абхаз. 8- се таблица Башҡорт —төрлө миллəт (ҡатнаш) ғаилəлəрендəге исемдəр (Өфө ҡалаһы) Исемдəр

Миллəттəр

Азат*

əзербайжан — 1, үзбəк — 1

Альберт

мари — 4

Александр

мордва — 1, украин — 4, сыуаш — 1

Алексей

сыуаш — 2, украин — 2

Али

украин — 1

Артем

мари — 3, литва — 1

Артур

украин — 2, белорус — 1, əзербайжан — 1, сыуаш — 3, əрмəн — 1, мари — 1, осетин — 1

Азамат

əзербайжан — 1, чечен — 1, сыуаш — 1,

Айҙар

ҡаҙаҡ — 1

Адель

əзербайжан — 1

Андрей

украин —1

Асҡар

балҡар — 1

Бахруз

лезгин — 1

Богдан

украин — 3

Бəхтиəр

əзербайжан — 1

Виктор

сыуаш — 1

Витрам

əзербайжан – 1

Владимир

сыуаш — 1

Владислав

сыуаш —1, корей — 1, украин — 1,белорус —1

Вячеслав

мари — 1

Денис

украин — 1, сыуаш — 1, мари — 1, белорус — 1 96

Дмитрий

украин — 1, сыуаш — 4, мари — 1, удмурт — 1

Евгений

мари — 1, белорус — 1, сыуаш — 1

Ибраһим

əзербайжан — 1

Игорь

украин — 2

Илдар

үзбəк — 1

8-се таблицаның дауамы Иллаз

төрөк — 1

Илгиз

үзбəк — 1

Илнур

əзербайжан — 1

Искəндəр

əзербайжан — 1, чечен — 1

Йыһангир

үзбəк — 1

Йəлил

ҡаҙаҡ — 1

Камил

əзербайжан — 1

Константин

украин — 2

Лев

авар — 1

Леонид

белорус — 1

Марат

мордва — 1

Мариат

кубан — 1

Марк

мари — 1

Марсель

удмурт — 1

Михаил

белорус — 1, мордва — 1

Никита

украин — 1

Олег

украин — 2, белорус — 1

Радмир

ҡаҙаҡ — 1, сыуаш — 1

Ринат

мари — 1, украин — 1

Роберт

сыуаш — 1

Роман

белорус — 1, сыуаш — 1, украин — 1

Рөстəм

корей — 1, үзбəк — 1, əзербайжан — 1

Руслан

сыуаш — 1, удмурт — 2, украин — 3, төркмəн —1, үзбəк — 1, мари — 2

Рəүил

сыуаш — 1

Сархан

əзербайжан —1

Сергей

сыуаш — 4 97

Сингх

сингк — 1

Станислав

украин — 1

Тимур

сыуаш — 2, үзбəк — 1

Урал

үзбəк — 1

Эдуард

мордва — 1, украин — 2, немец — 2, мари — 1

8-се таблицаның дауамы Эмиль

немец — 1, сыуаш — 1

Эрнест

немец — 1, украин — 1

Ян

украин — 2

Анастасия

украин — 2, сыуаш — 1

Айһылыу

нанай — 1, авар — 1

Альбина

сыуаш — 1, мари — 3

Альмира

ҡаҙаҡ — 1

Алиса

украин — 1

Алина

украин — 5, белорус — 3, ҡаҙаҡ — 1, сыуаш — 1, əзербайжан — 1, мордва — 2

Анита

мари — 1

Анжелика

удмурт — 1, лезгин — 1

Ариана

афған — 1

Айгөл

əзербайжан — 1, украин — 1

Анна

сыуаш — 1

Александра

немец — 1

Ангелина

мари — 1

Алһыу

мари — 1

Венера

удмурт — 1

Виктория

сыуаш — 3, украин — 1

Владлена

белорус — 1

Гөлнара

мари — 1

Гөлшан

əзербайжан — 1

Гүзəл

мари — 1, ҡаҙаҡ — 1

Дана

немец — 1

Диана

белорус — 1, мари — 1, немец — 1

Динара

мари — 1 98

Елена

украин — 2, сыуаш — 2, удмурт — 3, немец — 1

Екатерина

болғар — 1, мари — 1

Евгения

украин — 1

Елизавета

белорус — 1

Илмира

əзербайжан — 1

8-се таблицаның дауамы Йомагөл

тажик —1

Зөһрə

ҡаҙаҡ — 1

Земфира

сыуаш — 1

Ирина

украин — 1

Инна

сыуаш — 1

Камила

əзербайжан — 1, абхаз — 1, төрөк — 1, инһуш — 1

Карина

сыуаш — 1, тажик — 1

Людмила

сыуаш — 1

Лилиə

мари - 1, белорус -1, яҡут -1, ҡаҙаҡ - 1, сыуаш -1

Лола

үзбəк — 1

Лиана

мари — 1

Марина

мордва — 1

Маргарита

удмурт — 1, коми-пермəк — 1

Мəҙинə

үзбəк — 1

Мария

грек — 1, украин — 1

Нишна

тажик — 1

Оксана

белорус — 2, мари — 1

Полина

грек — 1

Рита

мари — 1

Римма

мари — 1

Рина

төркмəн — 1

Рояла

əзербайжан — 1

Роза

немец — 1

Светлана

украин — 1, немец — 1, сыуаш — 1

Сильвия

кубан — 1

Тевдоре

езид — 1

Эвелина

немец — 1 99

Эльза

мари — 1

Эмилия

əзербайжан — 1

Эльвина

сыуаш — 1, əзербайжан —1

Эльвира

мари — 1

Элина

үзбəк — 1, сыуаш — 1, мари — 1

Юлиə

8-се таблицаның дауамы сыуаш — 1, мари — 1, украин — 1

Яна

үзбəк — 1, украин — 1, белорус — 1, мари — 1 *Азат – 1970,1980,1990,2000 йылдарҙа башҡорт - əзербайжан, башҡорт – үзбəк ғаилəлəрендə берəр мəртəбə ҡулланылған.

Өфөлə 1970 йылда бындай ҡатнаш ғаилəлəрҙə бөтəһе 25 бала тыуған. 1980 йылда 25-тəн 70-кə тиклем күтəрелə. Тағы ла ун йылдан балалар һаны 98-гə барып етə, ə 2000 йылда унға кəмей. Бындай ҡатнаш ғаилəлəрҙə балаларға ниндəй исемдəр ҡушыла тигəн һорауға яуап биреү маҡсатында ҡатнаш ғаилəне айырым-айырым ҡарап сығыуҙы маҡсат итеп ҡуйҙыҡ. Өфөлə 1970, 1980, 1990 2000 йылдарҙа бөтəһе 56 башҡорт-украин ғаилəһенəн булған бала тыуған. Был ғаилəлəрҙə түбəндəге исемдəргə өҫтөнлөк бирелə (ике һəм унан күберəк ҡушылған исемдəр алынды): Александр, Артур, Богдан, Вадим, Игорь, Константин, Олег, Руслан, Эдуард, Ян, Анастасия, Алина, Елена. Башҡорт-сыуаш ғаилəлəрендə 51 бала тыуған, уларға түбəндəге исемдəр ҡушылған: Алексей, Артур, Дмитрий, Сергей, Тимур, Виктория, Елена. Башҡорт-мари ғаилəлəрендə 38 балаға Альберт, Артем, Вадим, Руслан исемдəре һайланған. Башҡорт-əзербайжан ҡатнашлығындағы ғаилəлəрҙə беҙ тикшергəн йылдарҙа 21 бала теркəлгəн, улар түбəндəге исемдəр менəн аталған: Азат, Артур, Азамат, Бəхтиəр, Витрам, Ибраһим, Илнур, Камил, Рөстəм, Сархан, Алина, Айгөл, Гөлшан, Камила, Илмира һ.б. 100

Башҡорт-белорус ғаилəлəрендə Артур, Денис, Михаил, Олег, Роман, Руслан,Алина, Диана, Лилиə, Оксана кеүек исемдəргə өҫтөнлөк бирелə. Башҡорт-удмурт һəм башҡорт-немец ғаилəлəрендə унар бала тыуған, бында

түбəндəге исемдəр

ҡушылған:

Дмитрий, Марсель, Руслан,

Анжелика, Венера,Елена, Маргарита; Эмиль, Эрнест, Эдуард, Александр, Дана, Диана, Елена, Роза, Светлана, Эвелина. Башҡорт-ҡаҙаҡ ғаилəлəрендə түбəндəге исемдəр һайланған: Айҙар, Йəлил, Радмир, Альмира, Алина, Гүзəл, Зөһрə, Лилиə. Башҡорт-мордва ҡатнашлығындағы ғаилəлəрҙəге балаларҙы түбəндəге исемдəр хеҙмəтлəндерə: Александр, Марат, Михаил, Эдуард, Алина, Марина. Башҡорт-тажик Йомагөл, Карина, Нишна; башҡорт-чечен: Искəндəр, Азамат; башҡорт-лезгин: Бахруз, Анжелика; башҡорт-грек: Мария, Полина; башҡорт-корей:

Владислав,

Рөстəм;

башҡорт-төрөк:

Илназ,

Камила;

башҡорт-авар: Лев, Айһылыу; башҡорт-кубин: Мариат, Сильвия; башҡорттөркмəн: Руслан, Рина исемдəре ҡушылыуы асыҡланды. Өфө башҡорттары 1970, 1980, 1990, 2000 йылдарҙа литва, əрмəн, осетин, балҡар, молдаван, ингуш, яҡут, коми-пермəк, езид, сингх, нанай, афған, болғар, абхаз миллəттəре менəн дə берəр тапҡыр никахҡа ингəндəр. Бындай ҡатнаш ғаилəлəрҙə түбəндəге исемдəр бирелгəн: Артем, Искəндəр, Айһылыу, Ариана, Екатерина, Камила, Маргарита, Тевдоре һ.б. Дөйөмлəштереп əйткəндə, Өфө ҡалаһында беҙ тикшергəн йылдарҙа украин, сыуаш, мари, белорус, удмурт, немец, мордва, лезгин, грек, кубин миллəттəре ҡатнашлығындағы башҡорт ғаилəлəрендə урыҫ, сит телдəн ингəн һəм дə өҫтə һаналған халыҡтарға хас булған исемдəр ҡушылған, ə инде ҡаҙаҡ, əзербайжан, үзбəк, чечен, төрөк, төркмəн халыҡтары менəн никахҡа ингəн башҡорт ғаилəлəрендə башҡорт халҡына хас исемдəр өҫтөнлөк итə. Салауат ҡалаһында 1970, 1980, 1990, 2000 йылдарҙа башҡорт халҡы 19 миллəт менəн ғаилə ҡорған. Былар түбəндəгелəр: ҡумыҡ, ҡырғыҙ, сыуаш, үзбəк, мордва, поляк, əрмəн, удмурт, украин, белорус, мари, немец, молдаван, төркмəн, осетин, тажик, ҡалмыҡ, болғар, ҡаҙаҡ. 101

9-сы таблица Башҡорт — төрлө миллəт (ҡатнаш) ғаилəлəрендəге исемдəр (Салауат ҡалаһы) Исемдəр

Миллəттəр

Азис

ҡумыҡ — 1

Айрат

ҡырғыҙ — 1

Альберт

сыуаш — 2

Александр

сыуаш — 1

Алмаз

үзбəк — 1

Андрей

мордва — 1

Артем

поляк — 1

Артур

əрмəн — 1, удмурт — 1

Борис

сыуаш — 1

Валерий

мордва — 1

Виталий

украин — 1, белорус — 1

Владислав

үзбəк — 1

Вячеслав

украин — 1

Данил

сыуаш — 1, мордва — 1

Данис

үзбəк — 1

Денис

сыуаш — 4

Дмитрий

сыуаш — 1

Зенфир

мари — 1

Максим

немец — 1

Марат

белорус — 1

Роман

молдаван — 1

Руслан

ҡаҙаҡ — 1

Тимур

мари — 1, удмурт — 1

Эдуард

үзбəк — 1

Əхмəт

үзбəк — 1

Əмир

сыуаш — 1

102

9-сы таблицаның дауамы Айгизə

төркмəн — 1

Анна

сыуаш — 1

Альбина

сыуаш — 2, мордва — 1

Алина

сыуаш — 1

Аделина

осетин — 1

Гөлнур

тажик — 1

Диана

əрмəн — 1, сыуаш — 1, үзбəк — 1

Динə

сыуаш — 1

Елена

сыуаш — 1, украин — 1

Евгения

удмурт — 1

Ксения

сыуаш — 1

Лилиə

сыуаш — 1

Марина

украин — 1

Маргарита

поляк — 1

Руфина

үзбəк — 1

Светлана

сыуаш — 1, ҡалмыҡ — 1

Софья

болғар — 1

Эльвира

сыуаш — 1

Эленора

мордва — 1

Юлиə

сыуаш — 1

Беренсе урында башҡорт-сыуаш ғаилəлəре тора. Бындай ғаилəлəрҙə был йылдарҙа 23 балаға башлыса урыҫ һəм сит телдəн ингəн исемдəр бирелгəн. Тик бер бала ғына генə ғəрəп теленəн алынған Əмир исеме менəн аталған. Һан буйынса икенсе урынға башҡорт-үзбəк ғаилəлəре дəғүə итə. Бында бөтəһе 7 бала теркəлгəн, уларға түбəндəге исемдəр ҡушылған: Алмаз, Владислав, Данис, Эдуард, Əхмəт, Диана, Руфина. Күренеүенсə, Алмаз, Əхмəттəн башҡалары урыҫ һəм сит телдəн ингəн исемдəр. Андрей, Валерий, Данил, Альбина, Элеонора исемдəре ҡушылып, башҡорт-мордва ҡатнашлығындағы ғаилəлəр өсөнсө урында тора.

103

Уларҙан ҡала башҡорт-украин ғаилəлəре килə. Бындай ғаилəлəрҙə тикшерелгəн йылдарҙа 4 бала тыуған: Виталий, Вячеслав, Елена, Марина бөтəһе лə славян сығышлы. Башҡорт-удмурт ғаилəлəрендə был йылдарҙа балаларға Артур, Тимур, Евгения исемдəре бирелгəн. Артабан башҡорт-поляк: Артем, Маргарита; башҡорт-əрмəн: Артур, Диана; башҡорт-белорус: Виталий, Марат; башҡорт-мари: Зенфир, Тимур; башҡорт-немец: Максим; башҡорт-молдаван: Роман; башҡорт-төркмəн: Айгизə; башҡорт-осетин: Аделина; башҡорт-тажик: Гөлнур; башҡорт-ҡалмыҡ: Светлана; башҡорт-болғар: Софья; башҡорт-ҡаҙаҡ: Руслан; башҡорт-ҡумыҡ: Азис; башҡорт-ҡырғыҙ: Айрат исемле балалар барлығы билдəлəнде. Һығымта рəүешендə шуны əйтергə була, Салауат ҡалаһында 1970, 1980, 1990, 2000 йылдарҙа бындай төп, ҡатнаш ғаилəлəрҙə күпселекте урыҫ һəм сит телдəн ингəн исемдəр тəшкил итə. Сибай ҡалаһында башҡорттар ҡатнашлығында 13 төр ҡатнаш ғаилə булыуы асыҡланды . 10-сы таблица Башҡорт — төрлө миллəт (ҡатнаш) ғаилəлəрендəге исемдəр (Сибай ҡалаһы) Исемдəр

Миллəттəр

Артур

—1

Азат

украин — 1

Азамат

ҡаҙаҡ — 1

Алишер

тажик — 1

Вадим

сыуаш — 1, латыш — 1

Видади

əзербайжан — 1

Ильяс

əзербайжан — 1

Илгар

ҡаҙаҡ — 1

Камил

ҡаҙаҡ — 1

104

10-сы таблицаның дауамы Марсель

сыуаш — 1

Олег

сыуаш — 1

Руслан

ҡаҙаҡ — 1

Радик

үзбəк — 1

Ризуан

əзербайжан — 1

Севда

əзербайжан — 1

Тимур

грузин — 1

Урал

удмурт — 1

Юрий

сыуаш — 1

Виолетта

сыуаш — 1

Гөлнəзирə

ҡалмыҡ — 1

Динə

украин — 1

Лариса

украин — 1

Лилиə

сыуаш — 1

Луиза

əзербайжан — 1

Лилияна

ҡаҙаҡ — 1

Ольга

украин — 1

Роксана

мари — 1

Роза

үзбəк — 1

Рената

төркмəн — 1

Сəриə

мари — 1

Снежана

мари — 1

Светлана

сыуаш — 1

Татьяна

белорус — 1

Башҡорт-ҡаҙаҡ: Азамат, Артур, Камил, Марсель, Руслан, Лилияна; башҡорт-əзербайжан: Видади, Ильяс, Илгар, Ризуан, Севда, Луиза; башҡорт-сыуаш: Вадим, Олег, Юрий, Лилиə, Светлана; башҡорт-украин: Азат, Динə, Лариса; башҡорт-үзбəк: Радик, Роза; башҡорт-мари: Роксана, Сəриə, Снежана; башҡорт-тажик: Алишер; башҡот-латыш: Вадим, башҡортгрузин: Тимур; башҡорт-удмурт: Урал; башҡорт-ҡалмыҡ: Гөлнəзирə; башҡорт-төркмəн: Рената; башҡорт-белорус: Татьяна.

105

Өҫтə һанап үткəн исемдəрҙе дөйөмлəштереп, шуны əйтергə кəрəк, Сибайҙа беҙ тикшергəн йылдарҙа Азат, Азамат, Ильяс, Илгар, Камил, Ризуан, Руслан, Тимур, Урал, Гөлнəзирə, Сəриə кеүек ғəрəп, фарсы, төрки сығанаҡлы исемдəр теркəлгəн. Ризуан (ғəр.) — ризалыҡ, күңел хушлығы. Сəриə (ғəр.) — аҫыл, затлы; шишмə. Шулай уҡ был йылдарҙа урыҫ һəм урыҫ теле аша ингəн исемдəрҙе лə күрһəтергə кəрəк: Артур, Вадим, Марсель, Олег, Радик, Юрий, Виолетта, Динə, Лариса, Ольга, Роксана, Роза, Рената, Лилиə, Луиза, Лилияна, Снежана, Светлана, Татьяна. Видади, Севда əзербайжан халҡының исемдəре тип ҡарарға кəрəк. Алишерға килгəндə инде, ул сығышы буйынса фарсы теленə барып тоташа. Күреүебеҙсə, Сибай ҡалаһында ғəрəп, фарсы, төрки сығанаҡлы, урыҫ һəм сит телдəрҙəн ингəн исемдəр бер саманы тəшкил итə. Ата-əсə теге йəки был сығанаҡлы исемдəргə өҫтөнлөк бирə, тигəн һығымта яһай алмайбыҙ. Ейəнсура районында башҡорт халҡы бөтəһе 10 төрлө миллəт менəн никахҡа ингəн. 11-се таблица Башҡорт — төрлө миллəт (ҡатнаш) ғаилəлəрендəге исемдəр (Ейəнсура районы) Исемдəр

Миллəттəр

Адель

ҡаҙаҡ — 1

Айбулат

ҡаҙаҡ — 1

Айҙар

ҡаҙаҡ — 1

Артур

ҡаҙаҡ — 1

Илнур

ҡаҙаҡ — 1

Олег

сыуаш — 1, эстон — 1

106

11-се таблицаның дауамы Рим

ҡаҙаҡ — 1

Ринат

ҡаҙаҡ — 1, ҡалмыҡ — 1, əрмəн — 1

Ришат

үзбəк — 1

Радик

сыуаш — 1

Рөстəм

чекец — 1

Руслан

ҡаҙаҡ — 2

Салауат

ҡаҙаҡ — 1

Хəлил

ҡаҙаҡ — 1

Эдуард

ҡаҙаҡ — 1

Азалия

ҡаҙаҡ — 1

Гөлназ

ҡаҙаҡ — 1

Гөлнара

ҡаҙаҡ — 1

Гөлшат

үзбəк — 1

Ғилминур

ҡаҙаҡ — 1

Гөлкəй

ҡаҙаҡ — 1

Дария

ҡаҙаҡ — 1

Диана

сыуаш — 1

Динара

ҡаҙаҡ — 1

Зилə

ҡаҙаҡ — 2

Зөлхизə

мордва — 1

Илзиə

ҡаҙаҡ — 1

Ильмира

ҡаҙаҡ — 1

Кинйəбикə

ҡаҙаҡ — 1

Милəүшə

ҡаҙаҡ — 1

Нəркəс

ҡаҙаҡ — 2

Нəйлə

сыуаш — 1

Регина

тажик — 1

Русалина

ҡаҙаҡ — 1

Сөмбөл

ҡаҙаҡ — 1

Фəниə

ҡаҙаҡ — 1

Эльвира

ҡаҙаҡ — 1, ҡумыҡ — 1

Элина

сыуаш — 1

Эльза

сыуаш — 1

107

11-се таблицаның дауамы Əлимə

ҡаҙаҡ — 1

Əнисə

сыуаш — 1

Юлиə

ҡаҙаҡ — 1, сыуаш — 1

Был тарафтарҙа никахҡа ингəндə башҡорттар ҡаҙаҡтарға өҫтөнлөк бирə. Быны Ейəнсура районының Ҡаҙағстанға яҡын булыуы менəн аңлатырға кəрəк. Бындай ғаилəлəрҙə бөтəһе 35 бала тыуған, уларға 32 төрлө исем бирелгəн. Таблицанан күренеүенсə, башҡорт-ҡаҙаҡ ғаилəлəрендə төрки сығанаҡлы исемдəр күпселекте тəшкил итə. Шулай булыуға ҡарамаҫтан, Адель, Артур, Эдуард, Азалия, Дария, Диана, Ильмира, Регина, Эльвира, Эльвина, Элина, Эльза, Юлиə кеүек исемдəрҙең дə барлығы асыҡланды. Бындай ҡатнаш ғаилəлəрҙə шулай уҡ хəҙерге ваҡытта бик һирəк осраған Ғилминур, Зөлхизə, Кинйəбикə исемдəре лə ҡушылған. Башҡорт-сыуаш ғаилəһендə был йылдарҙа 8 бала донъяға килгəн. Уларға түбəндəге исемдəр менəн аталған: Олег, Радик, Диана, Нəйлə, Элина, Эльза, Əнисə, Юлиə. Бында Нəйлə менəн Əнисə исемдəре генə ғəрəп сығанаҡлы: Нəйлə // Нəилə (ғəр.) — бүлəк; Əнисə (ғəр.) — яҡын дуҫ, иптəш. Ҡаҙаҡ, сыуаш миллəттəренəн тыш, Ейəнсура районында башҡорттар ҡумыҡ, эстон, мордва, ҡалмыҡ, тажик, үзбəк, чекец, əрмəн халыҡтары менəн дə никахҡа ингəн. 1970,1980,1990, 2000 йылдарҙа бындай төр ғаилəлəрҙə берəр бала тыуған. Уларға түбəндəге исемдəр бирелгəн: Олег, Ришат, Руслан, Гөлназ, Регина, Эльвира.

Башҡорт-ҡалмыҡ, башҡорт-əрмəн

ғаилəлəрендə Ринат исеме ҡушылған. Шулай итеп, Ейəнсура районында бындай ҡатнаш ғаилəлəрҙə 1970,1980,1990 һəм 2000 йылдарҙа бөтəһе 51 бала тыуған. Күпселек осраҡта был балаларға башҡорт халҡына хас исемдəр бирелгəн. Өҫтə һаналып үткəн миллəттəр менəн башҡорт ир-егеттəренə ҡарағанда күберəк ҡатын-ҡыҙҙары никахҡа ингəн. Əйтелгəндəрҙе һандар менəн иҫбат итəйек: Өфө ҡалаһында бындай төр ғаилəлəрҙə бөтəһе 281 бала тыуған. 108

Шуларҙың 169-ының əсəһе башҡорт, атаһы башҡа миллəттəн булыуы асыҡланды. Салауат ҡалаһында əсəһе башҡорт булған балалар 33-тө тəшкил итə, ə ҡалған 27-һенең, киреһенсə, атаһы башҡорт булыуы күҙəтелə. Сибай ҡалаһына

килгəндə

1970,1980,1990,

2000

йылдарҙа

бындай

ҡатнаш

ғаилəлəрҙə бөтəһе 34 бала донъяға килгəн. Шуларҙың 19-ның əсəһе башҡорт икəнлеге билдəлəнде. Ейəнсура районында был йылдарҙа 53 бала тыуған. Шуларҙың 34-енең əсəһе башҡорт, атаһы башҡа миллəт кешеһе. Был күренеш бик ҡыҙғаныс, сөнки беҙ күпме башҡорт ҡатын-ҡыҙҙарын юғалтҡан булып сығабыҙ. Дөйөмлəштереп шуны əйтергə кəрəк, Өфө, Салауат ҡалаларында ҡатнаш ғаилəлəр саф башҡорт ғаилəлəренəн күпкə юғарыраҡ күрһəткестəр биреүе, ə Сибай ҡалаһы һəм Ейəнсура районында, киреһенсə, төп башҡорт ғаилəлəре күберəк булыуы иҫбатланды. Атаһы татар, əсəһе башҡорт һəм, киреһенсə, атаһы башҡорт, əсəһе татар булған ҡатнаш ғаилəлəр күпселекте тəшкил итеүе, əлбиттə, телдең оҡшаш булыуы менəн аңлатыла. Шулай итеп, Өфө, Салауат, Сибай ҡалалары һəм Ейəнсура районының 1970, 2000 йылдарҙағы исемдəр теҙмəһенең составын, ҡулланылыш йышлығын, үҫеш тенденцияларын тикшереү шуны күрһəтə: Иң йыш ҡулланылған ун малай һəм ҡыҙҙар исемдəре билдəлəнде: Альберт, Артур, Данил, Денис, Илдар, Марат, Ринат, Руслан, Рөстəм, Тимур, Аделия, Айгөл, Алина, Альбина, Гүзəл, Гөлнара, Диана, Лилиə, Карина, Регина, Светлана, Элина, Эльвира, Юлиə. Исемдең дөйөм составы асыҡланды 1970,1980,1990, 2000 йылдарҙа бөтəһе 441 ир-егет һəм 404 ҡатын-ҡыҙ исеме теркəлгəн. Традицион башҡорт исемдəре европа телдəренəн ингəн исемдəр менəн алышыныуы асыҡланды. Татар һəм башҡорт, башҡорт һəм татар ҡатнашлығындағы ғаилəлəрҙең күплеге, был ғаилəлəрҙə Артур, Ринат, Руслан, Гөлнара, Эльвира, Элина кеүек исемдəрҙең ҡушылыуы билдəлəнде.

109

III бүлек Башҡорт телендəге исемдəрҙең структур үҙенсəлектəре һəм дөрөҫ яҙылыш мəсьəлəлəре

3.1. Хəҙерге башҡорт телендəге исемдəрҙең дөрөҫ əйтелеше һəм яҙылышы Кеше исемдəрен, фамилияларын тел закондарына ярашлы рəүештə əйтеү, яҙма телдə, документтарҙа дөрөҫ ҡулланыу ҙур мəҙəни һəм тарихи əһəмиəткə эйə. Исемдəрҙең өн яңғырашын һəм яҙылышын боҙоу уларҙың мəғəнəһе юғалыуға, был иһə бер үк исемдең төрлөсə яҙылыуына килтерə һəм ғəмəлдə буталсыҡ тыуҙыра. Хəҙер балаларға исем һайлау һəм ҡушыу ата-əсəнең телəгенəн башҡа эшлəнмəй. Бер исем кешегə ғүмерлеккə бирелə, уны үҙгəртеү һəр төрлө юридик ҡыйынлыҡтар менəн бəйле. Шуның өсөн дə инде исем һайлауға бигерəк тə йəш ата-əсəнең етди ҡарауы кəрəк. Исем һайлауҙа ололарҙың кəңəшенə лə ҡолаҡ һалыу зыян итмəҫ ине. Шуның менəн бергə, практик кəрəклектəн сығып, башҡорт телендə исемлектəр, белешмə китаптар күберəк баҫтырырға кəрəк. Бындай китаптар ҡулда булһа, бер үк исем менəн йөрөтөлгəн кешелəр ҙə күбəйеп китмəҫ, исем һайлауы ла еңелерəк булыр ине. Ошо əйтелгəндəрҙəн кеше исемдəрен фонетик һəм орфографик яҡтан ныҡлап өйрəнеү кəрəклеге килеп сыға. Был йəһəттəн башҡорт телендəге исемдəр əле тулыһынса тикшерелмəгəн. Уларҙың яҙылышы тураһындағы дөйөм орфография ҡағиҙəлəре лə юл ыңғайында ғына телгə алына, ентеклəп эшкəртелмəгəн көйө ҡала килə. Был мəсьəлəне хəл иткəндə, башҡорт теленең фонетик закондарына таянып эш итергə кəрəк.

110

Исемдəрҙəге фонетик үҙгəрештəр, уларҙың яҙыуҙа сағылышы. Һүҙ эсендə теге йəки был өндөң йəнəшендəге өндəр тəьҫирендə үҙгəреүе билдəле. Был үҙгəрештең яҙмала бирелмəүе лə мөмкин. Əйтəйек, Вафа — Уафа, Əхбəб — Əхбəп, Лəбиб — Лəбип, Сəйфетдин — Сəйфеттин, Ғəйнетдин — Ғəйнеттин һ.б. “и”-гə бөткəн бер төркөм кеше исемдəре “эй” тип уҡыла. Лəкин “и” менəн яҙыла: Зəйней — Зəйни, Сəйфей — Сəйфи, Мəүлей-Мəүли, Ғəлей-Ғəли. Фонетик үҙгəрештəрҙең орфографияла сағылыу осраҡтары ла бар. Был үҙгəрештəр нəтижəһендə кеше исемдəренең фонетик һəм орфографик варианттары барлыҡҡа килə. к – г өндəренең сиратлашыуы Һаңғырау тартынҡыларҙан һуң “к”, яңғырау тартынҡыларҙан һуң “г” ишетелə һəм яҙыла: Ишкилде, Байгилде. т –д өндəренең сиратлашыуы Һүҙ аҙағында “т” ишетелə һəм яҙыла: Əхмəт, Заһит, Фəрит, Фəрғəт, Хəмит, Ришат, Булат,Азамат, Мөхəмəт, Морат, Зөлфəт, Дəүлəт, Баязит, Самат, Тəлғəт, Айбулат, Илфат, Рифат, Роберт. Һуҙынҡылар араһында “т” өнө “д” йəки “ҙ” өндəре менəн алмашына. Ғəҙəттə, “улла” компоненты ҡушылған исемдəр ике төрлө, “д - ҙ” менəн яҙып йөрөтөлə: Əхмəҙулла — Əхмəдулла, Хəмиҙулла — Хəмидулла, Сəғиҙулла — Сəғидулла. Беҙҙеңсə, һуҙынҡылар араһында “ҙ” менəн яҙыу дөрөҫөрəк булыр, бигерəк тə һүҙ уртаһында булғанда шулай кəрəк. Əйтəйек, Һаҙый, Һиҙиəт, Əҙһəм, Һəҙиə, Фəриҙə һ.б. 1965 йылда Мəскəүҙə сығарылған “РСФСР халыҡтарының шəхси исемдəре”73 тигəн китапта ошоноң кеүек исемдəр “д” өнө менəн бирелгəн. Был белешмə дөрөҫ түгел. Башҡорт телендə һүҙ уртаһында “д” өнөн яҙыу тел закондарына ҡаршы килə. 73

Справочник личных имен народов РСФСР. - М., 1965.- С. 69..

111

“т” менəн бөткəн ирҙəр исемдəренəн ҡатын-ҡыҙ исемдəре яһалғанда, ул “ҙ”-ға əйлəнə: Заһит — Заһиҙа, Хəмит — Хəмиҙə, Фəрит — Фəриҙə, Рəшит — Рəшиҙə, Хəмит — Хəмиҙə. һ.б. “п – б” өндəренең сиратлашыуы Һүҙ аҙағында “п”өнө яҙыла. Ə ҡатын-ҡыҙ исемдəрендə “п” өнө, һуҙынҡылар араһында ҡуйылғанлыҡтан, “б”-ға əйлəнə: Насип — Насиба, Талип — Талибə, Əҙип — Əҙибə, Нəжип — Нəжибə, Хəбип — Хəбибə һ.б. Ҡушма исемдəрҙə “е” өнө Ҡушма исемдəрҙə “е” менəн башланған икенсе компонентты яҙыуҙа бер төрлөлөк юҡ. Əйтəйек, Гөльемеш — Гөлйемеш. Икенсе варианты фонетик яҡтан дөрөҫ иҫəплəнə һəм шулай яҙыуҙы белешмəлəрҙə нығытырға кəрəк. Ҡалын һəм нəҙек варианттар Башҡорт телендəге ғəрəп, фарсы исемдəре һуҙынҡы өндəргə ҡарап, ҡалын һəм нəҙек вариантта йөрөй. Уларҙа мəғəнəүи айырмалыҡ юҡ, ике варианты ла берҙəй ҡулланыла: Закира — Зəкирə, Закир — Зəкир, Фатих — Фəтих, Раил — Рəил һ.б. Исемдəрҙə диалекталь үҙенсəлектəрҙең сағылышы Исемдəрҙең əйтелешендə ерле һөйлəштəрҙең фонетик үҙенсəлектəре лə сағыла. Быларҙың күбеһе яҙыуҙа бирелмəй, əлбиттə. Исемдəр башлыса əҙəби телдəгесə яҙыла. Əйтəйек, Дим буйы һөйлəшендəге “ҫ” йəки Салйоғот һөйлəшендəге “һ” өндəре яҙыуҙа бирелмəй: Айһылыу — Айҫылыу, Көнһылыу — Көнҫылыу, Һылыубикə — Ҫылыубикə, Ҡыҙылбай — Ҡыһылбай. Шулай уҡ ғəрəп исемдəрендə “х” урынына “һ” əйтеү, “ф” урынына “һ” əйтеү һөйлəү телендə күҙəтелə, лəкин был да яҙыуҙа сағылыш алмай. Мəҫəлəн: Хəйҙəр — Һəйҙəр, Хаммат — Һаммат, Фатима — Һатима, Фəриҙə — Һəриҙə, Хəкимə — Һəкимə, Фəтих — Һəтих, Файҙа — Һайҙа, Фариза — Һариза һ.б.

112

Һөйлəштəргə хас булған ҡайһы бер фонетик айырмалыҡтар исемдəрҙең яҙылышында ла сағыла. Был бигерəк тə “миң” компоненты менəн башланған исемдəр өсөн хас күренеш. Əҙəби телдə — Миңлеғол, Миңлебикə, Миңлейəр, Миңлебай, Миңлегөл формаһы ҡулланыла. Ə көнъяҡ диалект һөйлəштəрендə — Миңнеғол, Миңнейəр, Миңнебикə, Миңнулла, Миңнебай; төнъяҡкөнсығыш һөйлəштəрендə — Миндеғол, Миндебикə, Миндулла, Миндейəр, Миндебай һ.б. Был яҙылышта ла урын ала. Һүҙ башында “ғ” өнө “ғ” өнө менəн башланған ғəрəп исемдəре ике вариантта йөрөй, йəғни “ғ” өнөнөң төшөп ҡалыуы ла мөмкин, мəғəнəлəре бер үк ҡала: Ғəлим — Əлим, Ғəлимə — Əлимə, Ғабдулла —Абдулла, Ғайса — Айса, Ғүмəр — Үмəр, Ғəли — Əли һ.б. Кеше исемдəре лə башҡорт теленең дөйөм орфоэпия ҡағиҙəлəренə бойһона һəм уларҙа баҫым һəр ваҡыт һуңғы ижеккə төшə. Ҡушма исемдəрҙə лə баҫым һуңғы ижеккə төшə: Гөлнур, Байғужа, Бикбулат һ.б. Урыҫ һəм көнбайыш телдəрҙəн ингəн исемдəрҙə лə һөйлəү телендə баҫым һуңғы ижеккə күсерелə: Эрнст —Эрнест, Радик — Ырадик, Роберт — Оробирт һ.б. Фамилияларҙың яҙылышы Боронғо замандарҙа башҡорт халҡында кешене фамилия ҡушып атау булмаған. Ə һуңыраҡ, фамилиялар яһау һəм ҡулланыу башланғас, фамилия итеп атаһының йə ҡартатаһының исемен ҡуйыу таралып киткəн. Фамилиялар

исемдəргə

ҡарағанда

байтаҡ

һуң,

XVIII

быуат

урталарында, хатта ныҡлап XIX быуатта ғына, урыҫтарға эйəреп барлыҡҡа килə башлай. Бының шулай булыуын тарихи документтар раҫлай. Əйтəйек, “Башҡорт шəжəрəлəре” китабында бер ниндəй ҙə фамилия бирелмəй. “Башҡортостан тарихы буйынса материалдар” исемле китаптарҙағы кеше исемдəренең яртыһы тиерлек фамилияһыҙ килтерелгəн. Хəҙерге ваҡытта 113

инде башҡорттарҙа фамилия быуындан-быуынға үҙгəрмəй, ə бер үк фамилия ата-бабаларынан балаларына, иренəн ҡатынына күсə килə. Фамилиялар ғəҙəттə ирҙəр исеменə ялғау ҡушылыу менəн яһала: а) һуҙынҡы өнгə бөткəн ирҙəр исеменə -ин (-ина) аффиксы ҡушыла. Мəҫəлəн: Вафа —Вафин, Ғайса — Ғайсин, Батырша — Батыршин, Абдулла — Абдуллин, Аҡсура — Аҡсурин, Аҙнагилде — Аҙнагилдин, Табылды — Табылдин һ.б. б) Исемдəр тартынҡы өнгə бөткəндə -ов, -ев (-ова, -ева) ҡушылып яһала. Мəҫəлəн: Бикташ — Бикташев, Ғафар — Ғафаров, Ғабдразаҡ — Ғабдразаҡов, Йəндəүлəт — Йəндəүлəтов, Йəнбулат — Йəнбулатов. Əгəр ҙə ирҙəр исеме “ф” өнөнə бөтə икəн, фамилия яһағанда, “ф” “п” өнө менəн сиратлаша: Ғариф — Ғарипов, Зариф — Зарипов, Йософ — Йосопов, Шəриф — Шəрипов һ.б. Башҡорт телендəге исемдəрҙең урыҫса бирелеше Хəҙерге ваҡытта документтарҙа, рəсми ҡағыҙҙарҙа фамилиялар, исемдəр ике телдə (башҡортса һəм урыҫса ) яҙыла. Лəкин, башҡорт телендə ҡулланылған исемдəрҙе урыҫса биргəндə бер төрлөлөк юҡ, исемдəрҙе боҙоу, бер үк исемде төрлөсə яҙыу осраҡтары күп. Был бик мөһим ғилми һəм практик мəсьəлə булып тора. Ҡайһы бер кешелəр үҙ исемдəрен урыҫ араһында урыҫлаштырып əйтеп йөрөүҙе хуп күрə. Əйтəйек, Зөлəйханы Зоя, Ғəзизйəнде Гриша, Гөлшатты Галя тип йөрөтөүселəр ҙə бар. Быныһы бөтөнлəй икенсе һəм һис кəрəге булмаған хəл. Ғөмүмəн, икенсе бер телгə был рəүешле тəржемə ителмəй, ул тик кешенең мəҙəнилегенең самалы булыуын ғына күрһəтə. Фəнни транслитерацияһы иһə — бөтөнлəй икенсе күренеш. Был бер телдə йөрөгəн исемдəрҙе икенсе тел саралары менəн биреү кəрəклегенəн тыуа. Башҡорт исемдəрен урыҫса яҙғанда килеп тыуған ҡыйынлыҡтарҙың төп сəбəбе был телдəрҙең фонетик системаһының төрлөлөгөндə. Бигерəк тə 114

башҡорт телендəге специфик өндəрҙе урыҫсаға биргəндə ауырлыҡтар тыуа һəм шул рəүешле күп хаталар ебəрелə. Əгəр ҙə, башҡорт исемдəрен урыҫ телендə биреү нормаларын күрһəткəн һүҙлектəр, белешмə китаптар күберəк булһа, эш күпкə еңелəйер ине. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, ундай һүҙлектəр юҡ дəрəжəһендə. Бында К.З. Зəкирйəновтың “Транслитерация башкирских личных имен на русский язык”74 исемле мəҡəлəһен генə күрһəтергə мөмкин. Башҡорт теленең специфик өндəрен һəм хəрефтəрен кеше исемдəрендə түбəндəгесə биреп булыр ине: а) һуҙынҡы өндəр транслитерацияһы “ə” һуҙынҡы һүҙ башында “а”-ға, һүҙ уртаһында “а”, “е”, ə һүҙ аҙағында “а”, “я” һуҙынҡыларына күсə: Əхмəт (Ахмет), Рəмзиə (Рамзия), Əхмəр (Ахмер), Əмир (Амир), Вəсимə (Васима), Əкрəм (Акрам), Зилə (Зиля), Ғəлиə (Галия), Нəйлə (Наиля). “ө”, “ү” һуҙынҡылары “у”-ға күсə: Гөлнур (Гульнур), Гөлдəр (Гульдар), Гөлнара (Гульнара), Зөлфиə (Зульфия), Гөлназ (Гульназ), Гөлсиə (Гульсия), Гөльшат (Гульшат), Рөстəм (Рустам). Əйтергə кəрəк, күп осраҡта бындай исемдəрҙə “у” урынына “ю” яҙыу ҙа практикала күренə. Был хата иҫəплəнə. “о”, “ө” һуҙынҡылары “у” менəн бирелə: Иҫəнғол (Исянгул), Морат (Мурат), Солтан (Султан), Мөнир (Мунир), Мөҙəрис (Мударис), Мотаһар (Мутагар). “йə” дифтонгыһы “я” менəн бирелə: Йəмилə (Ямиля), Йəмил (Ямиль), Йəнбулат (Янбулат), Йəдкəр (Ядкар). “йо” “ю” менəн бирелə, Йондоҙ (Юндуз). б) Тартынҡы өндəр транслитерацияһы Башҡорт теленə генə хас булған тартынҡылар түбəндəгесə бирелə: ҡ - к: Ҡасим (Касим), Саҙиҡ (Садык), Фəтҡи (Фатки), Ҡəҙим (Кадим).

74

Закирьянов К.З. Транслитерация башкирских личных имен на русский язык // Ономастика Поволжья, 3.Уфа, 1973.- С.171-176

115

ғ - г: Ноғман (Нугман), Ғата (Гата), Ғайсар (Гайсар), Ғəфүр (Гафур), Ғəлиə (Галия), Ғəлим (Галим), Ғəзим (Газим), Ғəзинур (Газинур), Ғəлинур (Галинур), Ғəлимə (Галима), Ғəфиə (Гафия). ҙ - д, з: Иҙел (Идель), Əҙиб (Адип), Ғəҙел (Гадель). ң – н: Таңһылыу (Тансылу), Таңсулпан (Тансулпан), Миңзəлə (Минзаля), Миңзиə (Минзия),Миңнура (Миннура), Миңниса (Минниса). һ – х, с, г: Таһир (Тагир), Һөйөндөк (Суюндук), Һиҙиəт (Хидият). Бында тик башҡорт теленең специфик өндəре ҡатнашлығында яһалған исемдəр тураһында ғына һүҙ барҙы. Лəкин, исемдəрҙə вариантлылыҡ бының менəн генə сиклəнмəй. Башҡа телдəн килеп ингəн исемдəрҙə лə бик күп төрлө варианттар осрай. Был, əлбиттə, иң беренсе сиратта башҡорт телендəге баҫым менəн бəйле. Алда əйтелеп кителеүенсə, башҡорт телендə баҫым һəр ваҡыт һуңғы ижеккə төшə. Кеше исемдəре лə был ҡағиҙəгə бойһона. Мəҫəлəн, беҙ тикшергəн материалда Земфира һəм Резеда исемдəре төрлө варианттарҙа. бирелгəн: Земфира — Зенфира — Зинфира — Зимфира; Резеда — Резида — Ризида — Разида. Шулай уҡ Зарема исеме лə бер нисə төрҙə бирелə: Зарима — Зарина. Күберəк Зарима формаһында осратырға мөмкин. Был сит телдəн ингəн исемдəрҙең башҡорт һөйлəү теленə яраҡлашып китеү менəн аңлатыла. Ринат —Рэнат, Ришат — Рэшат, Денис — Дэнис кеүек исемдəрҙə лə вариантлылыҡ күҙəтелə. Күрəһең, был осраҡта исемдəрҙе башҡортса һəм урыҫса яҙғанда сағыштырыу һөҙөмтəһендə барлыҡҡа килə. Сөнки, башҡорт телендə был осраҡта күберəк “е” яҙыла. Мəҫəлəн: Сəйет, Хөсəйен һ.б. Əммə ҡайһы бер осраҡта исемде был рəүешле яҙыу ҙур хаталарға килтерə. Был төр исемдəрҙең бөтəһе лə “е” аша ғына яҙыла тип раҫлау дөрөҫ түгел. Мəҫəлəн: Фəиз (Фаиз) исеме “и” менəн бирелə. Йыл һайын ҡулланылышта осраған Ирек исеме лə төрлө варианттарҙа бирелгəн. Өфө ҡалаһында 1970,1980,1990 һəм 2000 йылдар эсендə 50 малайға Ирек исеме бирелгəн. Сибайҙа — 10, Салауатта һəм Ейəнсура районында 6 кеше ошо исемде йөрөтə. Урыҫсаға Ирек — Ирик формаһында ла бирелə, əлбиттə, беренсе вариант дөрөҫ 116

иҫəплəнə. Ə икенсеһе инде Радик, Алик кеүек исемдəргə оҡшатып барлыҡҡа килгəндер, тип əйтергə мөмкин. Мəүли, Ғəли кеүек исемдəрҙең урыҫса бирелешендə лə хаталар күҙəтелə. Ейəнсура районынан айырмалы рəүештə, бындай төрҙəге исемдəр ҡала башҡорттарына хас түгел. Мəүли исеме урыҫсаға Мавлей формаһында бирелгəн, ə дөрөҫө Мавли булыр ине. Венер исемендə лə е, и һуҙынҡылары төрлөсə ҡабатлана: Венер, Винер, Винир, Венир. Йомшаҡлыҡ билдəһе булған исемдəрҙə лə вариантлылыҡтар барлыҡҡа килə.

Билдəле

булыуынса,

башҡорт

телендə

исемдəрҙең

аҙағында

йомшаҡлыҡ билдəһе ҡуйылмай, ə урыҫ телендə, киреһенсə, йомшаҡлыҡ билдəһе яҙыла. Мəҫəлəн: Вəкил —Вакиль, Вəсил —Василь, Наил — Наиль, Рəил —Раиль, Рəмил —Рамиль, Рəсүл —Расуль, Фəнил —Фаниль, Фəил — Фаиль, Шамил — Шамиль, Йəмил — Ямиль һ.б. Илдар, Илдус, Илгиз, Илһам, Илфат, Илшат, Илсур, Илнур кеүек исемдəрҙе урыҫса биргəндə лə йомшаҡлыҡ булырға тейеш. Лəкин күп осраҡта был билдəне яҙмайҙар. Исемдең аҙағында һаңғырау һəм яңғырау тартынҡыларҙың алышынып килеүе лə вариантлылыҡ тыуҙыра: Ринат — Ринад, Альфрет —Альфред, Алмаз —Алмас, Айназ —Айнас, Рашит —Рашид, Гульназ —Гульнас, Фарит —Фарид һ.б. Быға оҡшаш төрлөлөктəр һүҙ уртаһында ла күҙəтелə: Радмир — Ратмир, Фаргат —Фархат, Расиль —Разиль. Бындай күренештəрҙең булыуына һис шикһеҙ һөйлəү теле ҙур йоғонто яһай. Ҡайһы бер исемдəрҙə бер хəреф урынына бөтөнлəй икенсе хəреф ҡуйыу осраҡтары ла бар: Ильмир (Эльмир), Ринат (Ринарт), Даниль (Далиль), Азалия (Азалина), Аделя (Аделина), Зульфия (Зульфина), Рамиля (Рамина), Эльвир (Альвир) һ.б. Был күренеште грамматик яҡтан аңлатыу мөмкин түгел. Бында тик документ тултырғанда ҙур иғтибар талап ителə. Искəндəр исемендə лə күп варианттар ебəрелə. Искандер — Исканьяр —Искандар. 117

Айҙар исеме лə урыҫса бирелештə ауырлыҡтар тыуҙыра. Беҙ тикшергəн материалда уның өс вариантын күҙəттек: Аидар, Айдор, Аидор.Сибай ҡалаһында был исем тəржемəһеҙ Айҙар тип теркəлгəн. Бында й урынына и яҙылыу осрағын тəүге өндөң һуҙылып əйтелеүе менəн аңлатырға кəрəк, ə бына а хəрефе урынына о яҙылыу осрағын аңлатыуы ауыр. Айсыуаҡ ( Айсуак, Аисуак ), Айтуған ( Айтуган, Аитуган ) кеүек исемдəрҙə лə өҫтə əйтелгəн типтағы хаталарҙы күҙəтəбеҙ. Рəүил ( Равиль ) исеме лə бик күп варианттарҙа бирелгəн: Рауль, Рауиль, Равил, Рауыль, Роул, Ряуль. Исемдəрҙə артыҡ хəреф өҫтəп яҙыу осрағы булыуы ла асыҡланды. Мəҫəлəн,

Зухра-Зухура,

Гульнур-Гульнура,

Флюра-Филюра,

киреһенсə,

кəрəкле хəрефтең төшөп ҡалыуы: Лилия-Лиля, Наиля-Наля. Дөйөмлəштереп

түбəндəгелəрҙе

əйтергə

мөмкин,

күп

осраҡта

исемдəрҙə вариантлылыҡтың килеп сығыуы туранан-тура теге йəки был исемдең

əйтелешенə

эшмəкəрҙəренең

бəйлəнгəн.

Шулай

иғтибарһыҙлығына

уҡ

һəм

был

башҡорт,

исемдең урыҫ

ЗАГС теленең

грамматикаларын белмəүҙəренə ҡайтып ҡала. Өҫтə əйтелеп кителеүенсə,был хəлдəн күлəмле һəм яҡшы сифатлы һүҙлектəр генə ҡотҡарасаҡ. 3.2. Хəҙерге антропонимдарҙың яһалышы Кеше

исемдəрен

саф

лингвистик

аспектта

тикшереү

уларҙың

грамматик төҙөлөшөн тикшереүгə ҡайтып ҡала. Башҡорт телендə исемдəр бер тамырҙан да, ике тамырҙан да яһалырға мөмкин. Бер тамырҙан торған исемдəр бигерəк тə беҙҙең дəүер өсөн хас булһа, ике, хатта өс тамырҙан яһалған исемдəр борон бирелер булған. Ике, өс тамырҙан торған исемдəрҙə тамыр һүҙҙəр бер телдеке генə, йə бер нисə телгə ҡарауы мөмкин. а) Ике компоненты ла башҡорт һүҙҙəренəн генə торған исемдəр: Ай+туған, Айһылыу, Ирзат, Миңлебай, Улшат, Көн+һылыу һ.б. 118

б) Бер компоненты башҡорт һүҙенəн, икенсе компоненты ғəрəп, фарсы, йə монгол һүҙенəн булырға мөмкин: Иш+дəүлəт, Илъяс, Ил+нур, Миң+заман һ.б. в) Ике компоненты ла ғəрəп, фарсы һүҙҙəренəн генə торған исемдəр: Йыһангир, Гөлнара, Ғəлинур һ.б. Бер составлы исемдəр тик тамыр өлөштəн, һүҙ яһаусы, һүҙ үҙгəртеүсе аффикстарҙан тора. Был төр исемдəрҙə апеллятив исемдəрҙе айырып күрһəтергə кəрəк. Уларҙың күбеһе уртаҡлыҡ төшөнсəне аңлатҡан һүҙҙəр менəн бəйле. Уртаҡлыҡ исемдəрҙəн яһалған кеше исемдəре: Азат – азат (свобода), Ирек – ирек (свобода), Ғəзиз – ғəзиз (дорогой, милый, любимый), Илһам – илһам (вдохновение), Юлдаш – юлдаш (спутник, друг), Зифа – зифа (прекрасная), Нур – нур (луч, свет) һ.б. 1970 йылда Сибай ҡалаһында Миллəт исеме теркəлгəн. Уны миллəт (национальность) тигəн уртаҡлыҡ исемдəн яһалған, тип ҡарарға кəрəк. Урыҫ теле аша ингəн, сəскə атамаһынан яһалған ҡатын–ҡыҙ исемдəре: Лилиə, Роза, Резеда, Ландыш. Был төр исемдəр яңғырашлы, матур булғанға күрə беҙҙең исемлектə популяр иҫəплəнə. Ата-əсə ҡыҙын сəскə кеүек наҙлы, нескə, хисле итеп күргеһе килəлер, тигəн һығымта яһайбыҙ. Төрле металл, таштарға бəйле исемдəр: Булат – булат (сталь), Тимер – тимер (железо), Ынйы – ынйы (жемчуг). Бер составлы исемдəр төрөнə Лəйсəнде лə индерəбеҙ. Ул лəйсəн (яҙғы тəүге ямғыр) тигəн уртаҡлыҡ исемдəн яһалған. Был исемдең урыҫса бирелешендə бер нисə төрлө вариантлылыҡ күҙəтелə. Н. Д. Ғарипова75 шəжəрə материалдарына таянып, фарсы элементы булған кеше исемдəрен тикшергəндə, башҡорт антропонимикаһы башҡа телдəрҙəн исем яһау һəлəтенə эйə булыуы менəн айырылып тора, тигəн һығымта яһай. Беҙҙең исемлектə төрлө аффикстар ярҙамында яһалған ябай исемдəрҙең булыуы асыҡланды: 75

Гарипова Н. Д. Персидские элементы в именах башкир. //Ономастика Поволжья,3. - Уфа, 1973.- С. 81-85.

119

- кəй: Гөлкəй; - даш: Юлдаш; - əр: Илгизəр. Исемлектə -иə,-ия ялғауы ҡушылып яһалған ҡатын-ҡыҙ исемдəре бик продуктив иҫəплəнə: Гөлиə, Уралиə, Иҙелиə,Ғəлиə, Зəлиə, Нурия, Фəниə, Гөлсиə, Миңзиə, Ҡəҙриə, Илсиə, Фəүзиə, Фидəлиə, Илиə, Солтаниə, Филиə, Физəлиə, Йəриə; -дар(-дəр): Илдар. Гөлдəр. Башҡорт телендə, башҡа төрки телдəрендəге кеүек үк, енесте айырып күрһəткəн грамматик форма юҡ. Шуның һөҙөмтəһендə ҡайһы бер кеше исемдəре малайҙарға ла, ҡыҙҙарға ла ҡушыла. Мəҫəлəн, беҙ тикшергəн материалда Фирҙəүес, Айназ, Гренада, Сулпан ошондайҙарҙан иҫəплəнə. Ирегет һəм ҡатын-ҡыҙ исемдəрен айырыу процессы В. А. Никонов билдəлəүенсə, татар һəм башҡорттар араһында революцияға тиклем үк башланған һəм яйлап башҡа төрки телле халыҡтарға таралған.76 Һуҙынҡы өнгə бөткəн һəм тартынҡыға тамамланған ҡатын-ҡыҙ исемдəре бөтөүгə бара. Беҙ тикшергəн материалда һуҙынҡы өнгə бөткəн ун ике ир-егет исеме барлығы асыҡланды. Улар түбəндəгелəр: Абдулла, Али, Вəли, Ғəйни, Ғабдулла, Зəйни, Ғайса, Ишбирҙе, Мəүли, Нурали, Риза, Сафа, Хəмзə. Өҫтə һаналған исемдəр араһында икəүһе ир-егет исемен белдергəн –улла компоненты

ярҙамында

яһалған.

Ҡалған

исемдəрҙең

ир-егеттəрҙеке

икəнлеген уларҙың семантикаһына ҡарап асыҡлайбыҙ. Ҡатын-ҡыҙ

исемлегендə

тартынҡы

өнгə

бөткəн

утыҙ

исемде

билдəлəнек. Шуларҙың ун туғыҙы гөл компоненты менəн яһалған. Ҡалған ун бере түбəндəгелəр: Гүзəл, Лəйсəн Нəркəс, Таңсулпан, Йондоҙ, Бүлəк, Зөбəржəт, Əлфинур, Алсəсəк, Ғилминур, Мəрйəм. Зөбəржəт. Күп осраҡта өҫтə һаналған исемдəрҙең семантикаһына ҡарап, уның ҡатын-ҡыҙ исеме икəнлеген билдəлəйбеҙ. Мəҫəлəн, Гүзəл – “матур, сибəр”, Лəйсəн – “яҙғы 76

Никонов. В.А. Размежевание личных имен по полу у тюркоязычных народов.// Советская тюркология, Баку, 1972.- № 2, С. 64-65

120

ямғыр” һ.б. Исемдəргə ҡағылышлы был яңы форманың йоғонтоһо түбəндəге исемдəрҙəлə күренə: Гөлнар – Гөлнара, Гүзəл – Гүзəлиə. Исемдəр системаһында ир-ат исемдəренə һуҙынҡы өн ҡушыу юлы менəн яһалған ҡатын-ҡыҙ исемдəре бик күп. Былар түбəндəгелəр: -р өнөнə бөткəн ир–ат исемдəренəн ҡатын- ҡыҙ исемдəре яһалған осраҡ: Дамир – “Да здравствует мир” тигəн лозунганан ҡыҫҡартылған + Дамира, Зəкир – иҫкə алыусы + Зəкирə, Илмир – ил кешеһе + Илмира, Илнар – халыҡтың танылған. Данлы кешеһе + Илнара, Илфир – илдең данлыһы + Илфира; -л: Данил – белемле, аҡыллы + Данилə, Йəмил – бөйөк, оло, ҙур, хөрмəтле, шөһрəтле, атаҡлы + Йəмилə, Камил – кəмселекһеҙ + Камила Наил – бүлəк, мираҫ + Наилə, Рəсил – илсе + Рəсилə, Рəмил – тылсымлы, сихри + Рəмилə, Рəмзил – билдə, тамға үрнəк (рамз тигəн ғəрəп һүҙенəн) + Рəмзилə, Рəил – нигеҙ ҡороусы + Рəилə, Фəнил – белемле, ғилемле + Фəнилə; -з: Айгиз – ай+гиҙ, айға сəйəхəт ит + Айгизə, Наргиз – ут ялҡын гиҙеүсе + Наргизə; -м: Ғəзим бөйөк, абруйлы + Ғəзимə, Ғəлим – белемле, уҡымышлы, ғалим + Ғəлимə, Рəсим – рəссам, художник + Рəсимə, Фəһим – аҡыллы, зирəк + Фəһимə; -ф: Зариф – ҡупшы, телгə оҫта + Зарифа; -т: Ренат – “революция, наука, труд” тигəн һүҙҙəрҙең тəүге ижегенəн яһалған + Рената, Заһит – тыйнаҡлы, изге + Заһиҙə; -с: Нəфис – матур, гүзəл + Нəфисə, Рəис – башлыҡ, етəксе + Рəисə, Фəнис – яҡтыртҡыс, маяҡ + Фəнисə, Фəнүс – яҡтыртҡыс + Фəнүсə. Шулай уҡ, киреһенсə, ҡатын-ҡыҙ исемдəренең һуңғы һуҙынҡы өнө төшөп ҡалыуы ярҙамында барлыҡҡа килгəн ир-ат исемдəре лə бик ҡыҙыҡлы. Беҙ тикшергəн фактик материалдарҙан сығып ошондай исемдəрҙе күрһəтергə мөмкин: Альмира – Испаниялағы ер-һыу атамаларынан + Альмир, Венера – Зөһрə йондоҙо + Венер, Земфера – бер аҫылташ исеменəн + Земфир, Зинира – нурлы + Зинир, Лариса + Ларис, Флүрə - сəскə + Флүр, Əлфирə - Əлфиə 121

исеменəн үҙгəртелгəн булырға тейеш + Əлфир, Эльвира – һары сəсле, алһыу йөҙлө + Эльвир. Был төр исемдəрҙең күбенеһе ғəрəп теленəн ингəн. Шулай уҡ фарсы, 20–30 - сы йылдарҙа барлыҡҡа килгəн, европа телдəренəн ингəн исемдəрҙə лə булыуын күҙəттек. В. А. Никонов бындай исемдəр –р йəки –л өндəренə бөткəн осраҡта ғына ҡатын-ҡыҙ исемдəре яһала, тип билдəлəй.77 Лəкин беҙ тикшергəн исемлектə икенсе төрлөрəк картинаны күрəбеҙ. Бында –р йəки –л тартынҡыларынан тыш –з, -м, -т, -ф, -с өндəренə бөткəн исемдəрҙəн дə ҡыҙҙар исеме яһарға мөмкин 8 – се таблица Енес буйынса парлы исемдəр Ир-ат

Балалар

Ҡатын-ҡыҙ

Балалар

исемдəре

һаны

исемдəре

һаны

Айгиз

11

_Айгизə

3

Альмир

9

Альмира

31

Венер

4

Венера

29

Ғəзим

2

Ғəзимə

1

Ғəлим

4

Ғəлимə

1

Дамир

70

Дамира

2

Данил

64

Данилə

3

Динар

72

Динара

89

Заһит

1

Заһиҙə

1

Зариф

1

Зарифа

1

Земфир

1

Земфира

35

Зинир

1

Зинира

2

Зəкир

2

Зəкирə

1

Ильмир

54

Ильмира

71

77

Никонов В. А. Размежевание личных имен по полу у тюркоязычных народов.// Советская тюркология. – Баку, 1972, №2 – С.14.

122

Илнар

18

Илнара

11

Илүс

1

Илүсə

3

Илфир

6

Илфира

1

Йəлил

2

Йəлилə

1

Камил

25

Камила

49

Ларис

1

Лариса

33

Ленар

27

Ленара

16

Наил

58

Наилə

38

Наргиз

2

Наргизə

1

Нəфис

4

Нəфисə

1

Ринат

191

Рената

27

Рүзил

6

Рүзилə

7

Рəсил

8

Рəсилə

8

Рəсим

6

Рəсимə

7

Рəмил

96

Рəмилə

29

Рəмзил

4

Рəмзилə

5

Рəил

38

Рəилə

8

Рəис

14

Рəисə

5

Филүс

11

Филүзə

3

Флүр

6

Флүрə

5

Фəнил

29

Фəнилə

1

Фəнис

10

Фəнисə

1

Фəнүс

2

Фəнүзə

5

Фəһим

1

Фə(һ)имə

2

Һығымта яһап, шуны əйтергə кəрəк, беҙ тикшергəн исемдəр теҙмəһендə төҙөлөшө буйынса күпселекте бер составлы, ябай исемдəр тəшкил итə. Шулай ҙа ике составлы исемдəр ҙə юҡ түгел. Ике составлы исемдəр боронғо башҡорттарҙа киң таралған күренеш булараҡ билдəле. Р. З. Шəкүров “Ономастическое наследие в башкирских шежере”78 тигəн хеҙмəтендə боронғо башҡорттарҙың ҡатмарлы исемдəренең бер нисə төрөн күрһəтə. Башҡортостанда XIX быуаттан башлап ислам

78

Шакуров Р.З. Ономастичесое наследие в башкирских шежере.// Ономастика Поволжья, 3. - Уфа, 1973.- С. 423.

123

тарафынан дини идеологияны таратыу маҡсатында абд-, -улла, -дин, ислам-, мөхəмəт компоненттары менəн яһалған ике составлы исемдəр күплəп индерелə. Бындай төр исемдəр беҙ тикшергəн материалдарҙа пассив ҡулланылышта йөрөйҙəр. Былар түбəндəгелəр: Абдулла – (абд+алла) Динислам

–

(дин+ислам),

Ғабдулла

–

(ғабд+алла),

Нурислам

–

(нур+ислам)һ.б. Ейəнсура районында Ислам-Хəлиф тигəн исем теркəлгəн. Бындай төр исемдəр ҡулланылыштан төшөп ҡалһа ла, улар урынына икенсе төрлөрəк ике составлы исемдəр килə. Исем + исем: Ай + булат, Ай + гөл, Ай + нур, Ил + нур, Тимер + йəн, Ил + мир. Ил + дус, Ай + туған, Ил + наз, Иш + туған, Иш + дəүлəт, Иш + морат. Ир + зат, Нур + иман, Тимер + булат, Гөл + наз, Гөл + сəсəк, Ай + гүзəл, Наҙ + гөл, Таң + сулпан, Гөл + йөҙөм, Гөл + сирен, Яҙ + гөл, Гөл + бикə, Йома + гөл, Кинйə + бикə. Исем + сифат: Ай + сыуак, Ал + сəсəк. Сифат + исем: Миңле + (йы)һан, Миңле + гөл. Сифат + сифат: Миңле + бай. Исем + ҡылым: Ил + гиз, Ил + гизəр, Иш + бирҙе, Нур + гиз, Нур + шат, Ул + шат, Ай + гизə, Ил + һөйəр, Ил + гизə. Ҡылым + исем: Килде + йəр. Сифат + ҡылым: Шат + морат, Бай + ғужа. Рəүеш + исем: Яҡшы + бай, Сын + тимер. Исем + киҫəксə:(киҫəксə + исем): Гөл + генə, Бик + тимер. Ил- компоненты менəн яһалған исемдəр киң таралған: Илдар, Илфат, Илнар, Илфаҡ, Илнур, Илзирə, Илсинə, Илзиə. Түбəндəге компоненттар ярҙамында яһалған исемдəр беҙ тикшергəн исемлеккə ингəн һəм улар бик продуктив иҫəплəнə: ай-: Айбулат, Айназ, Айзанат, Айҙар, Айнур, Айрат, Айтуған, Айсыуаҡ;

124

гөл: Айгөл, Айһылыу, Айдинə, Айгизə, Айсинə; Гөлдəр, Гөлгенə, Гөлзифа, Гөлфиə, Миңлегөл, Гөлзада; миң: Миңзəлə, Миңлегөл, Миңзирə, Миңнура, Миңниса, Миңзада; шат: Илшат, Гөлшат; нур: Айнур, Вилнур, Ғəзинур, Илнур, Нуриман, Гөлнур, Ғилминур,Нурия, Ғəлинур, Нурзилə, Нурзинə, Нургөл; булат: Айбулат, Ишбулат, Тимербулат; Һирəклəп булһа ла ошондай компоненттар менəн яһалған исемдəр ҙе лə билдəлəнек: тимер: Тимерйəн, Тимербулат; йəн: Зəкирйəн, Сəлихйəн,Хəмитйəн; зилə: Миңзилə, Рəмзилə; ин: Инсаф, Инсар, Инйəр; шан: Гөлшан, Рушан. һылыу: Айһылыу, Таңһылыу; гиз: Илгиз, Фəнгиз, Нургиз, Нургизə; яз: Фаяз, Ишнияз; зифа: Миңзифа, Нəзифə. Ай, һылыу, миң, булат, тимер компоненттары боронғо төрки сығанаҡлы. Гөл, зилə, зифа, шан, шат, яз фарсы теленəн килеп ингəн компоненттар ил элементы башҡорт теле һүҙе. Исемдəрҙе ҡыҫҡартыуҙар Ҡушма исемдəрҙе ҡыҫҡартыу тенденцияһы электəн килгəн булырға тейеш. Был күренеш һуңғы осорҙа бигерəк тə көсəйҙе. Ҡыҫҡартыуҙар төрлөсə башҡарыла. а) Ҡушма исем ике үҙ аллы исемгə тарҡала. Ике компоненты ла айырым исем булып ҡулланыла: Сəлимгəрəй —Сəлим, Гəрəй; Мөхəмəтвəли — Мөхəмəт, Вəли; Нурислам — Нур, Ислам. Бындай бүленеүҙəргə күберəк

125

“исем+исем” конструкцияһы дусар ителə. Ҡылым тамырлы исемдəр, ғəҙəттə, ҡыҫҡармай. Əйтəйек, Ишбулды, Килдейəр һ.б. б) Тулы тамыр бөтөнлəй төшөп ҡала. Күберəк икенсе компонент төшөп ҡалыусан була. Ҡыҫҡара торған компонент үҙе генə айырым исем хəлендə йөрөмəй, шулай ҙа тулы мəғəнəле һүҙ була: Байрамғол — Байрам, Кинйəғол —Кинйə, Дəүлəтҡол — Дəүлəт, Сəйфетдин —Сəйфи, Сəлимйəн — Сəлим, Əмирйəн — Əмир, Ғəлимйəн — Ғəлим, Ғəзизйəн — Ғəзиз, Мөхəмəтдин — Мөхəмəт, Миңлеислам — Ислам, Аҫылгəрəй — Гəрəй Шулай итеп башҡорт телендəге кеше исемдəрен тикшереүсе ғалимдар Т. М. Ғарипов, Т. Х. Күсимова, Р. З. Шəкүров һ.б. боронғо башҡорт исемдəре төҙөлөшө буйынса бер һəм бер нисə тамырҙан (һирəк осраҡта өс тамырҙан) тороуын билдəлəгəндəр. Т. Х. Күсимова башҡорт шəжəрəлəрендəге бер тамырҙан торған исемдəрҙе түбəндəгесə бүлə: а) төп башҡорт исемдəре; б) ғəрəп сығанаҡлы исемдəр. Ябай исемдəр боронғо заманда бик таралмаған булыуын əйтə79. Ə хəҙер, киреһенсə, бындай төр исемдəр популяр иҫəплəнə, сөнки исемдəрҙең ҡыҫҡалығы беренсе планға сыға. Ҡушымтала бирелгəн йышлыҡ һүҙлегендə əйтелгəндəр асыҡ күренə.

Һығымта Шəхесте айырым исем менəн йөрөтөү кешелек тарихының билдəле бер осоронан, йəғни тəүтормош ырыу ҡоролошо тарҡала башлаған дəүерҙəн килə. Тимəк, кеше исемдəре лексиканың башҡа категорияларына ҡарағанда һуңыраҡ һəм шулар нигеҙендə барлыҡҡа килгəн. Быны хəҙерге исемдəрҙең мəғəнəһе лə күрһəтеп тора, улар семантик йөкмəткелəре менəн уртаҡлыҡ исемдəргə ҡайтып ҡала. Кеше исемдəрен өйрəнеүҙең дөйөм теоретик һəм практик əһəмиəте ҙур. Тел белемендə был категорияға бер төрлө генə ҡараш юҡ. Ҡайһы бер ғалимдар кеше исемдəре шартлы атамалар ғына булып йөрөй, мəғəнə лə, төшөнсə лə бирмəй, тигəн фекерҙə торалар. Йəки, уларҙың мəғəнəһе булһа ла, 79

Кусимова Т. Х. Антропонимы в башкирских шежере // Ономастика Поволжья,3. – Уфа,1973. – С.70.

126

төшөнсəгə эйə түгелдəр, тип əйтəлəр. Икенселəре яңғыҙлыҡ исемдəрҙең конкрет төшөнсəлəрҙе аңлатыуын, мəғəнəһе булыуын һəм кешегə ҡарата шартлы рəүештə генə бирелеүен иҫбат итəлəр. Кеше исемдəре бер йə бер нисə шəхескə генə бирелгəн булып, уны башҡаларҙан айырыу өсөн ҡулланыла һəм конкрет төшөнсə белдерə, шул уҡ ваҡытта ул дөйөм төшөнсəгə лə эйə. Дөйөм категория булараҡ ул телдə йəшəй һəм тел системаһында күп мəғəнəле булып сығыш яһай. Телмəрҙə кеше исеме һəр ваҡыт конкрет төҫ ала. Яңғыҙлыҡ исемдəр телмəр, тел һəм энциклопедик информацияны үҙ эсенə ала. Кеше исемдəре уртаҡлыҡ исемдəрҙəн һүҙлек составы менəн дə айырыла. Уларҙың күбенеһе башҡа телдəрҙəн үҙлəштерелгəн. Беҙ, тикшергəн материалдарҙан

сығып,

түбəндəге

генетик

ҡатламдарҙың

булыуын

асыҡланыҡ: 1) төрки – башҡорт исемдəре: Айҙар, Салауат, Алһыу һ.б., 2) ғəрəп теленəн үҙлəштерелгəн исемдəр: Наил, Фəнил, Шамил һ.б., 3) фарсы сығышлы исемдəр: Динар, Динара, Зөлфиə һ.б., 4) монгол теленəн үҙлəштерелгəн исемдəр: Айрат, Нарат, Сыңғыҙ, 5) йəһүттəн ингəн исемдəр: Ибраһим, Муса һ.б., 6) ҡатнаш исемдəр: Айбулат, Бəхтейəр һ.б. 7) урыҫ һəм Европа телдəренəн үҙлəштерелгəн исемдəр: Альберт, Светлана, Элианора һ.б., 8) Бөйөк Октябрь революцияһынан һуң барлыҡҡа килгəн исемдəр: Вил, Ким, Люция һ.б., 9) яһалма исемдəр: Фəүзен, Рүзил, Əдис, Зəниə һ.б. Кеше исемдəре бер телдəн икенсе телгə күскəндə тəржемə ителмəй, шуға күрə лə йыш ҡына фонетик үҙгəрештəргə дусар була. Исемдəрҙе семантик яҡтан ҡарағанда, иң беренсе сиратта, милли һəм мəҙəни компоненттарҙы һыҙыҡ өҫтөнə алырға кəрəк. Кеше исемдəре ябай тамға булып ҡына түгел, ə миллəттең һəм мəҙəниəттең йөҙөн күрһəтеүсе булып хеҙмəт итə. 127

Беҙ тикшергəн исемлектəге исемдəрҙе семантик яҡтан түбəндəге төркөмдəргə дөйөмлəштерергə мөмкин: 1. Изге телəк( оҙон ғүмер, һаулыҡ, ныҡлыҡ, матурлыҡ) телəп ҡушылған исемдəр: Булат, Тимербулат, Алмаз, Айбулат, Зөбəржəт, Ынйы, Бүлəк һ.б. 2. Баланың физиологик үҙенсəлектəренə ҡарап ҡушылған исемдəр. Беҙҙең исемлектə “миң” компоненты менəн яһалған исемдəрҙе күрһəтергə була. Мəҫəлəн: Миңлеəхмəт, Миңлегəрəй, Миңзифа, Миңнура һ. б. 3. Ваҡыт ( ай, таң ) төшөнсəлəренə бəйле исемдəр: Таңсулпан, Айгөл, Айнур, Аяз һ. б. 4. Социаль титулдарға бəйле исемдəр: Əхмəтбай, Əмирхан, Солтаниə һ. б. 5. Ер-һыу атамаларына бəйле исемдəр: Иҙел, Иҙелиə, Ирəндек, Урал, Уралиə һ. б. 6. Үҫемлектəр менəн бəйле исемдəр: Алсəсəк,Гəлсəсəк, Гөлсирен, Резеда һ. б. 7. Күк есемдəренə бəйле исемдəр: Сулпан, Йондоҙ, Венера Марс һ. б. 8. Ҡош, хайуандарға бəйле исемдəр: Тутыя, Ҡарлуғас, Арслан һ. б. 9. Күренекле шəхестəрҙең исемдəрен бағышлау: Салауат, Юлай, Луиза, Клара һ. б. Ошонда уҡ алла, дин менəн бəйле исемдəрҙе индерəбеҙ. Мəҫəлəн: Мөхəмəт,Йосоп, Динислам, Нурислам һ. б. Өн оҡшашлығына ҡоролған исемдəр бик борондан килə. Ата-əсə балаһына өн яғынан үҙенең исеменə яҡын торғанды ҡушырға тырыша. Быны туғанлыҡты, яҡынлыҡты белдергəн күренеш тип ҡарарға кəрəк. Өҫтə һаналып үткəн исемдəр 1970, 1980 йылдарҙа актив ҡулланыла. 1990, 2000 йылдарҙа күберəк европа телдəренəн үҙлəштерелгəн исемдəргə өҫтөнлөк бирелə. Элеонора, Эдуард, Альберт, Альфред кеүек исемдəр, əлбиттə, башҡорт халҡы тураһында бер ниндəй ҙə мəғлүмəт бирмəй. Тормош үҙгəреү менəн бер рəттəн исем атау йолалары ла алмашынып тора. Балаға исем биреү беҙҙең заманда ата-əсəнең үҙ иркенə ҡуйылған, ə элегерəк иһə 128

төрлө шарттарға, традицияларға бəйлəнгəн булған. Кеше исемдəре милли үҙаңдың мөһим күрһəткесе булып тороуын бер кем дə инҡар итмəй. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, башҡорттар араһында, бигерəктə ҡатнаш ғаилəлəрҙə, милли үҙаңдың түбəнəйеүен күҙəтəбеҙ. Ата-əсə балаға исем ҡушҡанда уның мəғəнəһенə лə күберəк иғтибар бүлһен ине, тигəн телəк тыуа. Кеше исемдəренең хəҙерге торошон билдəлəү өсөн, иң беренсе сиратта, төрлө ҡала, райондарҙың исемлеген тотош тикшереү мотлаҡ. Ысынлап та, кəрəкле кимəлдəге материал йыймай тороп, дөйөм һығымтаға килеү мөмкин түгел. Исемдəр теҙмəһенең үҙгəреү тенденцияһын күрһəтеү өсөн, уның хəҙерге торошон билдəлəргə кəрəк (составын, һəр бер исемдең ҡулланыу йышлығын). Бының өсөн ЗАГС-тың архив материалдарына таянып, эш итергə тура килə. Ошо маҡсаттан, Өфө, Салауат, Сибай ҡалалары һəм Ейəнсура районының исемдəре буйынса ЗАГС архивында 1970,1980,1990 һəм 2000 йылдарҙың материалы тупланды (нигеҙҙə тыуыу тураһында таныҡлыҡ алынды). Исемдəрҙең күсеү тенденцияһы, составы, һəр береһенең ҡулланыу йышлығы, теге йəки был исемдең популярлығы, йəки, киреһенсə, популяр булмауы

асыҡланды.

Бындай

аспекттарҙа

анализ

үткəреү,

хəҙерге

антропонимия өсөн бик актуаль иҫəплəнə. Тикшереү һөҙөмтəһендə, 1970 йылдан 1990 йылға тиклем исемдəрҙең əҙəйеүен, ə 2000 йылда яңынан күбəйеүен билдəлəнек Исемдəр теҙмəһенең артыҡ тарайыуы ла, шулай уҡ киңəйеүе лə ыңғай күренеш түгел, тигəн һығымтаға килдек. Əлбиттə, яңы исемдəрҙең барлыҡҡа килеүе, ниндəйҙер үҙгəрештəр булыуы - ғəҙəти күренеш. Лəкин был яңылыҡтар беҙҙең исемдəр теҙмəһен ыңғай яҡҡа үҙгəртергə тейеш. Баланың исеме атаһының исеме менəн бер яңғырашта булыу принцибы ниндəйҙер кимəлдə һаҡлана, лəкин ҡырҡа тайпылыу осраҡтарын да күҙəтергə мөмкин. Башҡорт ғаилəлəрендə урыҫтарҙың ҡыҫҡартылған, ябай һөйлəштə генə ҡулланылған исемдəре ҡушыла. Был, əлбиттə, кире күренеш. 129

Йыш ҡулланылған исемдəргə килгəндə, түбəндəгене əйтергə кəрəк, əгəр ҙə 1970, 1980 йылдарҙа төрки халҡына хас исемдəр өҫтөнлөк итһə, 1990, 2000 йылдарҙа европа телдəренəн ингəн ят, ҡыҫҡа, яңғырауыҡлы исемдəр күпселекте тəшкил итə. Өфө, Салауат, Сибай ҡалалары һəм Ейəнсура районының исемдəренə сағыштырма анализ яһалды. Өфө, Салауат ҡалаларының исемдəр системаһы төрҙəре яғынан яҡын торалар. Был ике ҡалала түбəндəге исемдəр актив ҡулланыла: Артур, Денис, Илдар, Марат, Рөстəм, Руслан, Альбина, Алина, Гүзəл, Эльвира. Сибай ҡалаһы һəм Ейəнсура районында төрлө генетик ҡатламдарға ҡараған исемдəрҙең булыуы асыҡланды. Сибай ҡалаһында түбəндəге исемдəр иң йыш ҡулланылғандар рəтендə: Айҙар, Артур, Илнур, Ирек, Илгиз, Иҙел, Рамаҙан, Салауат, Альбина, Айгөл, Зилə, Карина. Ейəнсура районында Вадим, Динар, Илназ, Иҙел, Илһам ,Тимур, Айгөл, Алһыу, Рəмилə исемдəре күпселекте тəшкил итə. Өфө, Салауат ҡалаларының исемдəр теҙмəһе урыҫ һəм урыҫ теле аша ингəн, шулай уҡ яһалма исемдəр һөҙөмтəһендə йəшəһə, Сибай ҡалаһы һəм Ейəнсура районында төрки халҡына хас исемдəр ярҙамында төрлөлəнеүе билдəлəнде. Төп башҡорт ғаилəлəрендə исем һайлау мотивы асыҡланды. Атаəсəнең йəмғиəттə тотҡан урыны, уларҙың йəше анализ өсөн төп критерий итеп алынды. Исем һайлағанда ата-əсəнең белем кимəле, йəшəү рəүеше күпмелер кимəлдə сағылыш табыуы билдəлəнде. Зыялылар ғаилəһендə һуңғы йылдарҙа башҡорт халҡына хас исемдəр өҫтөнлөк ала башлауы асыҡланды. Мəҫəлəн: Сыңғыҙ, Салауат, Искəндəр, Айһылыу һ.б. Ябай эшсе урта белемле ата-əсə тарафынан Альберт, Альфред, Эдуард, Эльвира кеүек исемдəр бирелеүе теркəлде. Йəш ата-əсə балаһына сит тел исемдəрен, ə урта йəштəге ата-əсə күберəк исемдəрҙең мəғəнəһенə ҡарап ҡуша, тигəн һығымта яһалды. Бындай күренеште ата-əсəнең үҙаңы, култураһы, белеменең ниндəй кимəлдə булыуы менəн аңлатырға мөмкин.

130

Ҡатнаш ғаилəлəрҙə исем һайлау мотивы буйынса тикшереүҙəр алып барылды. Татар-башҡорт һəм башҡорт-татар ғаилəлренең күплеге һəм бындай ғаилəлəрҙə сит телдəн ингəн исемдəрҙең өҫтөнлөк итеүе, ə урыҫбашҡорт, башҡорт-урыҫ ғаилəлəрендə урыҫ исемдəре күпселекте тəшкил итеүе билдəлəнде. Шулай уҡ Өфө, Салауат ҡалаларында, Сибай һəм Ейəнсуранан

айырмалы

рəүештə,

ҡатнаш

ғаилəлəрҙең

саф

башҡорт

ғаилəлəренəн һан яғынан күп булыуы күрһəтелде. Башҡорт исемдəренең генетик ҡатламдарын асыҡлау буйынса анализ үткəрелде. Тикшереү иң йыш һəм берəр мəртəбə ҡулланылған исемдəр нигеҙендə алып барылды. 1970, 1980 йылдарҙа ғəрəп, фарсы, төрки – башҡорт сығанаҡлы, ə 1990, 2000 йылдарҙа урыҫ, европа телдəре аша ингəн исемдəрҙең өҫтөнлөк итеүе билдəлəнде. Хеҙмəттең морфологияға ҡараған бүлегендə кеше исемдəренең дөрөҫ əйтелеше һəм яҙылышы буйынса мөһим мəсьəлəлəр ҡаралды. Кеше исемдəренең орфографияһы ла тейешле кимəлдə эшлəнмəгəн. Шунлыҡтан бер үк исемде төрлөсə яҙып йөрөтөү осраҡтарының булыуы асыҡланды. Исемдəрҙең яҙылыш ҡағиҙəлəрен дə дөйөм фонетик закондарға таянып эшлəргə кəрəклеге, бигерəк тə исемдəрҙе урыҫ теленə транслитерация яһауҙа бер төрлөлөк юҡлығы иҫбат ителде. Кеше исемдəренең яһалышын тикшереү һөҙөмтəһендə, уларҙың бер составлы һəм ике составлы булыуы асыҡланды. Азат, Ирек, Илһам, Резеда кеүек исемдəр уртаҡлыҡ исемдəрҙең атамаһынан, шулай уҡ башҡорт исемлегендə - иə, -даш, -дар, -ик кеүек аффикстар ярҙамында яһалған бер составлы исемдəр айырып күрһəтелде. Исем, сифат, һəм киҫəксəлəр ярҙамында яһалған ике составлы исемдəр тикшерелде. Кеше исемдəрен төрлө яҡлап өйрəнеү юридик учреждениеларҙың, күпселек осраҡта ЗАГС хеҙмəткəрҙəренең эшен еңелəйтеүгə алып килə, шулай уҡ телдең тарихы, диалектологияһы һəм этимологияһының да артабанғы үҫешенə ҙур йоғонто яһай.

131

Литература Айтбаева Л Х. Историко – лингвистическое исследование антропонимии татар междуречья нижней Оби и Иртыша (XXвек). Автореферат канд. диссертации. – Тюмень, 2004. – 24 с. Андреева Л. Н. Лингвистическая природа и стилистические функции “значащих” имен. Автореферат канд. диссертации. - М., 1965. – 20 с. Антропонимика. - М., 1970. - 360 с. Антышев А. Н. Имена немецкие антропонимы. –Уфа, 2001. – 238 с. Ахманова О. С. Словарь лингвистических терминов. - М., 1966.-607 с. Баранникова Л. И., Данилова З.А., Чернева Н.Г. Факторы, определяющие выбор личных имен. // Личные имена в прошлом, настоящем, будущем. - М., 1970.- С. 177-182. Баскаков Н. А. Русские фамилии тюркского происхождения. –М., 1979. – 280 с. Бекбалаева Ч. А. Англоязычные персоналии и их передача на русский язык. Автореферат канд. диссертации. - Бишкек, 1999.- 19 с. Белецкий А. А. Лексикология и теория языкознания (ономастика). - Киев, 1972, изд. КГХ.- 206 с. Белова А. А. К вопросу о личных именах, прозвищах и фамилиях села Каблукова Калининской области. // Уч. зап. Калининского пединститута. 1963, т. 30.- С. 41-44. Бестужев-Лада И. В. Историческая тенденция развития антропонимов. // Личные имена в прошлом, настоящем, будущем. - М., 1970.- С. 24-33. Бикбулатов Н. В., Юсупов Р. М., Шитова С. Н., Фатыхова Ф.Ф.

Башкиры:

Этническая история и традиционная культура.- Уфа, 2002.-248 с. Болотов В. И. К вопросу о значении имени собственного. // Восточнославянская ономастика. - М., 1972.- С. 71. Бондалетов В. Д, Динамика личных имен в ХХ веке. // Личные имена в прошлом, настоящем, будущем. - М., 1970.- С. 91-105. Бракгауз Ф. А., Ефрон И. А. Энцикопедический словарь. – СПб., 1900. – 700с. Булаховский Л. А. Введение в языкознание. - М., 1953, ч.2.- 204 с. Визгалов П. И. О соотношении имен собственных и единичных понятий. // Ученые записки Елабужского пединститута. - Елабуга, 1959, т.4 –С. 142-144. Вопросы ономастики. - Самарканд, 1971.- 149 с. Вопросы топонимики Башкирии. - Уфа, 1981.- 85 с. Восточно-славянская ономастика. - М., 1979.- 350 с. 132

Вуркова Т. А. Имянаречение в немецком этносоциуме и социальное положение имядателя // вопросы полевого описания языка. – Уфа, 2003.- С. 74-82. Галиуллина Г. Р. Антропонимия татар города Казани в ХХ веке (на материале личных имен). Автореферат канд. диссертации. - Казань, 1999.- 20 с. Галкина-Федорук Е. М. Слово и понятие. - М., 1956.- 197 с. Гарипов Т. М. О древних кыпчакских именах в антропонимии башкир. // Ономастика Поволжья, 3. - Уфа, 1973.- С.52-58. Гарипова Н. Д. Персидские элементы в именах башкир. //Ономастика Поволжья. Уфа, 1973.- С. 81-85. Гафуров А. Г. Имя и история. М., 1987.– 221 с. Гафуров А. Г. Лев и Кипарис. - М., 1971.- 240 с. Гафуров А. Г. Лично-собственнные имена в таджикском языке. Автореферат канд. диссертации. - Душанбе, 1964.- 20 с. Гафуров А. Г. Таджикская антропонимия // Личные имена в прошлом, настоящем, будущем. М., 1970. – С. 278-283. Гордлевский В. А. К личной ономастике у османцев. // Древности восточные. 1913, т. 4.-С. 104-107. Гордлевский В. А. Рождение ребенка и его воспитание у османских турков. // Этнографическое обозрение. 1910.- С. 167-170. Гриднев Ю. В. Антропонимические ассоциации в контексте Российской истории // Вест. Воронеж. института МВД России. – 2004, №3. – С. 28-30. Гриднев Ю. В. Антропонимы и омонимы в этносе и культуре // Вест. Воронеж. института МВД России – 2004,№3. - С.49-50. Долгопольский А. Г. Из половецкой ономастики. // Известия АН СССР, серия литературы и языка. - М., 1964. –С. 87-89. Гəрəй И. Был һүҙҙəр ҡайҙан килə? - Өфө, 1971.-184 бит. Евдошенко А. П.

Предпосылки

системно-типологического

исследования

антропонимии. // Личные имена в прошлом, настоящем, будущем. - М., 1970.- С. 57-62. Егоров В. Г. Этимологический словарь чувашского языка. - Чебоксары,1964.- 355 с. Еремия А., Косничану М. Личные имена. - Кишинев, 1964.- 109 с. Есперсон Р. Философия грамматики. - М., 1958.- 404 с. Жанузаков Т. Лично-собственные имена в казахском языке. Автореферат канд. диссертации. - Алма-Ата,1960.- 20 с. Жаркешова Г. Н. Из истории наречения имен у казахов. // Труды ИЯЛ АН Каз. ССР,1959.- С. 164 . 133

Жилетежев Х. Ч.

Грамматические

особенности

собственных

имен

существительных в кабардино – черкесском языке. Автореферат канд. диссертации. – Нальчик, 2005. – 23с. Закирьянов К. З. Личные имена у башкир возникшие в советское время. // Личные имена в прошлом, настоящем, будущем. - М., 1970.-С. 154-157. Закирьянов К. З. Транслитерация башкирских личных имен на русский язык. // Ономастика Поволжья, 3 - Уфа, 1973.- С. 171-176. Залялеева М. А. Историко – лингвистическое исследование татарских личных имен русского и западноевропейского происхождения. Афтореферат канд. диссертации. – Казань, 1985. – 21с. Зинин С. И. Введение в русскую антропонимику. - Ташкент, 1972.-241 с. Ивашко В. А. Как выбирают имена. – Минск, 1980. – 174 с. Йосоп Гəрəй был һүҙҙəр ҡайҙан килə. - Өфө,1971. – 184 бит. Карпенко М. В. Русская антропонимика. // Конспект лекций спецкурса. Одесса,1970.- С.15 - 18. Кейекбаев Ж. Ғ. Башҡорт əҙəби теленең дөрөҫ əйтелеше. - Өфө, 1964. - 201 бит. Кейекбаев Ж. Ғ. Кем исемле һин? // Совет Башҡортостаны, 1961, №4.-12-се бит. Киекбаев М. Д. Башкиры в городах Башкортостана: история и современность. Уфа, 1998.- 212 с. Ковалик И. И. Смысловая структура имен собственных. // Ономастика Поволжья,2 - Ульяновск,. 1969.- С. 64-67. Кондратьева Т. Н. Собственные имена в пословицах, поговорках и загадках. // Вопросы грамматики и лексикологии русского языка. - Казань, 1964.- С. 98-100. Курилович Е. Положение имени собственного в языке // Очерки по лингвистике. М.-Л., 1962.-С. 48-54. Кусимова Т. Х. Антропонимы в башкирских шежере. // Ономастика Поволжья, 3. Уфа, 1973.- С. 66-71. Күсимова Т. Х. Башҡорт исемдəре. - Өфө, 2000.-176 бит. Кусимова Т. Х. Древнебашкирские антропонимы. Автореферат кандидатской диссертации. – Уфа, 1975. – 20 с. Кусимова Т. Х. Из истории личных имен башкир. // Личные имена в прошлом, настоящем, будущем. - М., 1970.- С. 241-248. Күсимова Т. Х. Исемдəр донъяһында. -Өфө, 1991. –191 бит. Личные имена в прошлом, настоящем, будущем. – М., 1970.-334 с.

134

Магазаник Э. Б. Одна из наиболле абстрактных или самая конкретная категория. // Актуальные вопросы современного языкознания и лингвистическое наследие Е.Д. Поливанова. - Самарканд, 1964, т.1.-С. 101-107. Магницкий Г. В. Чувашские языческие имена. // Известия общества археологии, истории и этнографии. - Казань, 1905, т. XXI.- С. 15-20. Максимов В. О. Толковый словарь Российских фамилий // Русская речь. – 2005, №2. С. 99-103 Малов Е. С. Памятники древнетюркской письменности. - М.- Л., 1951.- 396 с. Мирославская А. Н. К истории развития русских имен // Уч.зап.Калининградского пединститута. – 1959. – С.27-34. Мирославская А. Н. Русские календарные имена у башкир. // Личные имена в прошлом, настоящем, будущем. - М., 1970.- С. 157-162. Морозова М. Н. Взаимодействие антропонимической и нарицательной лексики. // Личные имена в прошлом, настоящем, будущем. - М., 1970.- С. 62-69. Мурзабулатов М. В. Брак и семья в Башкортостане. -Уфа, 1999. –168 с. Насыров О. Некоторые размышления об именах людей в узбекском языке. // Научные труды Каршинского пединститута. - Карши-Ташкент, 1965.- С.193 - 195. Никольский Д. П. Башкиры. Этнографическое и санитарно-антропологическое исследование. – СПб., 1899. – 377с. Никонов В. А. Актуальные процессы в антропонимии татар и башкир. // Ономастика Поволжья, 3. - Уфа, 1973.- С. 29-40. Никонов В. А. Ищем имя. –М., 1988. –128 с. Никонов В. А. Личное имя — социальный знак. // Наука и жизнь, 1967, № 12.- С. 21 – 24. Никонов В. А. Личные имена в современной России. // Вопросы языкознания. 1967, № 6.- С. 31 – 35. Никонов В. А. Личные имена у тюркских народов. // Имя и общество. - М., 1974.С. 25-29. Никонов В. А. Размежевание личных имен по полу у тюркоязычных народов. // Советская тюркология. - Баку, 1972, № 2.-С. 14-17. Ономастика. - М., 1969.- 261 с. Ономастика Поволжья, 3. - Уфа, 1973.- 431 с. Ономастика Поволжья, 2. - Ульяновск, 1969.- 284 с. Ономастика Поволжья, 4. - Саранск, 1986.- 354 с. Петровский Н. А. Словарь русских личных имен. - М., 1984.- 384 с. 135

Распонд С. Структура и классификации древневосточнославянских антропонимов. // Вопросы языкознания. 1965, № 3.- С. 9-19. Рашони Л. Личные имена повелительной формы в тюркских языках. –Будапешт, 1962. – 243 с. Реформатский А. А. Введение в языкознание. - М., 1960, 1969. Русская ономастика и ономастика России. - М., 1994.- 264 с. Русско-азербайджанский словарь. – Баку, 1946, т. IV.- 550 с. Самойлович А. К вопросу о наречении имен у турецких племен. // Живая старина. 1911; 2 выпуск.- С. 297-300. Саттаров Г. Ф. Татарстан АССР-ның антропонимнары. - Казань, 1973.- 297 с. Саттаров Г. Ф. Татар телендə кеше исемнəре һəм аларны дөрес куллану. // Совет мəктəбе. 1961, № 10.-19-21-се биттəр. Саттаров Г. Ф. Этнолингвистические пласты татарского именника. // Советская тюркология. – Баку, 1982, № 3. – С.23-30 Саттаров Г. Ф. Ялгызлык исемнəр тарихынан. // Совет мəктəбе. 1965, № 12.-31 - 34се битəр. Селищев А. М. Происхождение русских фамилий, личных имен и прозвищ. // Уч.зап.им.Ломоносова. –1948. –С.128 . Справочник личных имен РСФСР. - М., 1966.- 254 с. Ступин Л. П. О лексическом значении имен собственных. // Вопросы теории и истории языка. - Л., 1969.- С. 223-225. Субаева Р. Х., Большаков И.В. Справочник татарских личных имен. - Казань, 1973.- 100 с. Суперанская А. В. Как вас зовут? Где вы живете? - М., 1964.-95 с. Суперанская А. В. Общая теория имени собственного. - М.. 1973.- 366 с. Суперанская А. В., Суслова А. В. Современные русские фамилии. - М., 1981.- 176 с. Суперанская А. В. Структура имени собственного. // Фонология и морфология. М., 1969.- С. 207-209. Суперанская А. В.

Ономастические

универсалии.

//

Восточно-славянская

ономастика. - М., 1972.- С. 201. Суперанская А. В. Фамилии с иноязычными основами // Наука и жизнь. – 2004, №11. – С. 93.

136

Суперанская А. В. Эволюция взглядов на имя собственное в науке о языке. // Развитие методов топонимических исследований”. - М., 1970.- С. 73 – 75. Тащицкий В. Место ономастики среди других гуманитарных наук. // Вопросы языкознания. 1961, № 2.- С. 21-24. Тимканова Г Ф Историко – лингвистический анализ личных имен татар г. Тюмени XX века. Афтореферат канд. диссертации. – Казань, 2005. – 23с. Топономастика и транскрипция. - М., 1964.- 200 С. Тупеев С. Х.

Башкирский

именник-справочник

личных

имен

написанием

вариантов на русском и башкирском языках. –Уфа, 2004. –451 с. Тупиков Н. М. Словарь древнерусских собственных имен. – М., 1903.- 106 с. Угрюмов А. Русские имена. - Вологда, 1962.- 200 с. Ураксин З. Г. Башкирские антропонимы из этнонимов // Ономастика Поволжья, 3.Уфа, 1973. – С. 86-88. Ураксин З. Г. Основные критерии выбора имен у башкир. // Личные имена в прошлом, настоящем, будущем. - М., 1970.-С. 182-185. Успенский Л. В. Слово о словах. Ты и твое имя. - Л., 1962.- 384 с. Уфимцева А. А. Слово в лексикосемантической системе языка. - М., 1968.- 272 с. Ушаков Д. Н. Толковый словарь русского языка. - М., 1940. Филиппова Н. И.Собственные имена персонажей в якутском эпосе Олонхо: Структура и семантика. Автореферат канд. диссертации. – Якутск, 2000.- 20 с. Фəритов Х. С., Ғүмəров Ғ. Башҡорт теле. - Өфө, 1953, I киҫəк.-252 бит. Халикова Р. Х. Антропонимы в башкирских документах XIX в. // Ономастика Поволжья, 3. - Уфа, 1973.- С. 113-114. Харисова З. А. Состав башкирских имен и фамилий. // Ономастика Поволжья, 3. Уфа, 1973.- С. 183-186. Хисамитдинова Ф. Г., Султанова Р. И. Русско-башкирский словарь-справочник личных имен, отчеств и фамилий.-Уфа, 2000.-86 с. Чичагов. В. К. Из истории русских имен, отчеств и фамилий. - М., 1959.- 128 с. Чичагов В. К.

Вопросы

русской

исторической

ономастики.

//

Вопросы

языкознания. 1957, № 6.- С. 11-13. Шакуров Р. З. Ономастическое наследие в башкирском шежере. // Ономастика Поволжья, 3. - Уфа, 1973.- С. 422-428. Щетинин Л. М. Имена и названия. - Ростов-на Дону,1968.- 220с. Этнография имен. - М., 1971.- 263 с. Юсупов Г. В. Введение в булгаро-татарскую эпиграфику. –М., 1960. –160 с. 137

Ҡушымта Саф башҡорт һəм ҡатнаш ғаилəлəрҙəге исемдəрҙең ҡулланылыш йышлығы ир-ат исемдəре

1970

1980

1990

2000

Руслан

55

192

116

55

Артур

12

74

151

60

Илдар

84

88

70

19

Рөстəм

82

101

62

14

Тимур

7

39

93

66

Ринат

38

73

64

16

Марат

51

56

63

7

Денис

—

37

93

45

Альберт

59

60

41

10

Вадим

11

47

65

22

Азат

19

55

55

13

Илнур

8

38

64

21

Азамат

16

39

47

21

Эдуард

36

30

38

12

Айрат

36

40

26

13

Марсель

13

26

55

20

Илгиз

32

35

31

8

Илшат

25

33

35

7

Рəмил

30

39

21

6

Айҙар

14

27

24

28

Радик

40

27

22

2

Ирек

28

22

19

13

Булат

6

18

34

18

Олег

37

19

14

4

Динар

8

21

31

12

Радмир

3

13

35

20

Дамир

17

14

27

12

Данил

3

8

10

43

Салауат

31

18

9

6

138

Артем

2

11

27

19

Александр

4

20

25

9

Наил

23

14

15

6

Илмир

5

10

26

13

Адель

3

2

21

22

Роберт

21

9

13

5

Андрей

7

15

17

8

Роман

2

5

22

18

Дмитрий

8

12

21

5

Ришат

19

15

9

2

Эмиль

3

2

15

25

Ильяс

4

7

15

13

Рафаил

10

14

7

7

Рəил

9

14

8

7

Владислав

6

5

15

11

Евгений

3

14

19

1

Урал

8

13

13

3

Айнур

1

5

18

12

Алмаз(с)

1

4

13

16

Рəүил

11

11

5

6

Сергей

9

6

15

3

Шамил

8

10

7

7

Венер

11

9

9

1

Вячеслав

8

10

5

7

Илдус

8

11

8

3

Искəндəр

3

8

13

6

Асҡар

4

3

3

19

Таһир

10

6

9

4

Фəнил

10

11

8

—

Арсен

—

8

2

17

Ленар

4

2

12

9

Максим

1

6

9

10

Эльвир

7

8

7

4

Игорь

13

1

8

3

Камил

5

6

7

7

139

Валерий

7

8

4

5

Арслан

1

2

1

19

Рəфис

10

5

4

4

Алексей

—

8

11

2

Виталий

1

13

5

2

Марс

13

3

3

2

Илфат

10

7

3

—

Фəрит

10

4

4

2

Рəиф

2

4

12

1

Данис

1

4

6

7

Илнар

—

1

6

11

Рəшит(д)

9

4

4

1

Рифат

8

6

4

—

Иҙел

3

1

2

11

Илһам

10

2

4

1

Никита

—

3

1

13

Рим

7

4

4

1

Антон

1

5

8

1

Фидан

—

4

8

3

Əмир

4

4

1

5

Константин

2

3

7

2

Рəис

7

5

2

—

Юлай

4

6

4

—

Айбулат

2

2

4

5

Əнүəр

4

2

4

3

Əлфəрит

3

4

1

4

Вилдан

1

1

3

7

Станислав

2

2

5

3

Айгиз

—

1

3

7

Вил

6

4

1

—

Егор

—

3

1

7

Филүс

1

4

5

1

Фəнис

5

3

1

1

Виктор

1

—

5

4

Фаил

4

1

4

1

140

Дим

2

2

3

3

Илья

—

2

—

8

Риф

9

—

1

—

Флорид

3

4

2

1

Алмир

1

2

4

2

Владимир

1

4

2

2

Нияз

—

2

5

2

Раушан

—

2

4

3

Рəлиф

—

2

6

1

Рəүф

5

—

2

2

Эрнест

—

—

4

5

Юрий

3

2

2

2

Йəмил

4

2

1

2

Илназ

—

—

—

8

Кирилл

—

1

6

1

Михаил

—

2

3

3

Рəсил

—

2

4

2

Рəсүл

3

2

1

2

Фəнүр

2

2

2

2

Илсур

1

1

3

2

Анатолий

4

1

—

2

Кəрим

2

—

2

3

Динислам

—

—

—

7

Морат

1

1

1

4

Рəмис

—

1

4

2

Рамаҙан

1

—

—

6

Родион

—

1

5

1

Тəлғəт

1

2

2

2

Борис

5

2

—

—

Фəнзил

1

—

5

1

Фирғəт

2

3

2

—

Əлфир

1

3

2

—

Айвар

1

1

3

1

Əхмəт

2

3

—

1

Данияр

1

2

—

3

141

Заһир

1

—

3

2

Илфир

1

1

2

2

Мөнир

—

4

2

—

Рүзил

—

—

5

1

Рəсим

2

3

1

—

Самат

2

—

4

—

Флүр

3

2

1

—

Эдгар

—

—

3

3

Юнир

1

1

3

1

Əнүр

3

1

1

—

Əхəт

1

2

2

—

Батыр

1

1

1

2

Вагиз

3

2

—

—

Вəкил

3

—

—

2

Ғəзинур

1

1

1

2

Даян

3

—

1

1

Илгизəр

—

—

2

3

Мансур

2

—

1

2

Сабир

2

1

1

1

Хəлил

1

2

1

1

Фуат

2

2

1

—

Эдвард

1

—

1

3

Абдулла

3

—

—

1

Əкрəм

2

—

2

—

Байрас

—

3

1

—

Богдан

—

—

—

4

Вəсил

1

—

2

1

Вилүр

2

1

—

1

Вилнар

2

—

2

—

Ғəлим

1

1

—

2

Ғəфүр

—

1

1

2

Данир

—

—

1

3

Зиннур

—

2

1

1

Илкар

—

2

—

2

Нəфис

1

—

3

—

142

Нур

—

—

2

2

Павел

—

1

1

2

Рəмзил

—

1

2

1

Ренарт

1

1

2

—

Рəфил

1

—

2

1

Фəиз

2

1

1

—

Фидаил

—

3

2

—

Хəбир

2

—

2

—

Ян

—

1

2

1

Амур

—

2

1

—

Айтуған

—

1

2

—

Айсыуаҡ

1

—

1

1

Аяз

1

1

—

1

Йəлил

2

—

1

—

Баязит

1

1

—

1

Василий

—

1

1

1

Вилнур

—

—

—

3

Ғаяз

1

2

—

—

Ғайсар

—

3

—

—

Дəлил

—

1

—

2

Зинфир

2

1

—

—

Зөфəр

1

2

—

—

Зəмир

—

1

—

2

Малик

1

—

1

1

Марк

—

—

1

2

Нəдир

1

—

1

1

Нил

2

—

1

—

Рəдис

1

—

2

—

Раян

1

—

1

1

Семен

—

1

—

2

Сəғəҙəт

2

1

—

—

Тимерйəн

1

—

1

1

Сыңғыҙ

—

—

1

2

Йəткəр

1

—

1

1

Əлфис

1

1

—

—

143

Əхнəф

1

1

—

—

Али

2

—

—

—

Алгиз

—

—

1

1

Билал

—

2

—

—

Вəсим

1

1

—

—

Варис

—

1

—

1

Вəли

2

—

—

—

Ғəзиз

—

—

2

—

Гəрəй

2

—

—

—

Ғəзим

1

—

—

—

Дəүлəт

—

—

2

—

Ноғман

—

—

—

2

Зəкир

2

—

—

—

Зөлфəт

—

—

1

1

Ибраһим

—

2

—

—

Ирəндек

—

—

1

1

Иштуған

1

1

—

—

Иршат

—

2

—

—

Нəргиз

—

—

1

1

Нариман

—

1

—

1

Ризуан

—

—

—

2

Рушан

—

—

2

—

Сабит

—

2

—

—

Өлфəт

2

—

—

—

Фəнүс

1

—

1

—

Хəлим

—

1

1

—

Хəлит

—

1

1

—

Хəйҙəр

2

—

—

—

Хəсəн

1

1

—

—

Əдис

1

—

—

—

Абзал

—

—

1

—

Ансаф

—

—

1

—

Əғзəм

—

—

1

—

Əнис

—

1

—

—

Əлис

—

—

1

—

144

Əлтəф

1

—

—

—

Əҡсəн

—

—

—

1

Айваз

—

1

—

—

Айым

—

—

1

—

Айзанат

—

—

1

—

Айназ

—

—

—

1

Арон

—

1

—

—

Алишер

—

—

—

1

Əмирхан

1

—

—

—

Əхмəтбай

1

—

—

—

Аҡмал

—

—

—

1

Ансар

—

—

—

1

Əслəм

1

—

—

—

Əсфəн

1

—

—

—

Бəхтиəр

—

—

—

1

Байрам

—

—

1

—

Бакир

1

—

—

—

Басир

1

—

—

—

Вəзир

—

1

—

—

Вəхит

1

—

—

—

Вилмир

1

—

—

—

Ғəдиф

1

—

—

—

Ғəни

1

—

—

—

Гуннар

1

—

—

—

Ғабдулла

1

—

—

—

Ғилемдар

—

—

—

1

Ғайса

—

1

—

—

Ғəлинур

—

—

—

1

Йыһангир

—

—

—

1

Зəйни

1

—

—

—

Зəкирйəн

1

—

—

—

Заһит

—

1

—

—

Зəйнетдин

—

1

—

—

Зəбир

—

1

—

—

Зиннəт

1

—

—

—

145

Зариф

—

—

1

—

Инсар

—

—

—

1

Ишдəүлəт

—

—

1

—

Инйəр

—

—

—

1

Ишбирҙе

—

1

—

—

Илфаҡ

1

—

—

—

Ихсан

1

—

—

—

Инсаф

—

—

—

1

Ишморат

—

—

—

1

Ислам-Хəлиф

—

—

—

1

Инсур

—

—

—

––

Ирзат

—

—

1

—

Иншар

—

—

1

—

Илйəр

—

—

1

—

Кəбир

1

—

—

—

Ким

—

—

1

—

Мөхəмəт

—

—

—

1

Мозафар

—

1

—

—

Мөҙəрис

1

—

—

—

Мотаһар

1

—

—

—

Мəүли

1

—

—

—

Миңсəлим

1

—

—

—

Миңлəхмəт

1

—

—

—

Миңлегəрəй

1

—

—

—

Миңлехан

—

—

1

—

Миңлебай

1

—

—

—

Нурали

—

—

—

1

Нəзир

1

—

—

—

Назым

1

—

—

—

Нурислам

—

1

—

—

Нуриман

—

1

—

—

Ноғман

1

—

—

—

Нургиз

—

—

—

1

Нурзил

—

—

1

—

Нуршат

—

—

1

—

146

Рифҡəт

—

—

1

—

Рəджəп

—

—

—

1

Рубин

—

—

1

—

Риза

—

1

—

—

Рушан

—

—

1

—

Рəсих

—

—

1

—

Рəжəп

1

—

—

—

Рəлис

—

—

—

1

Райман

—

—

—

1

Румил

—

—

—

1

Рушат

—

—

—

1

Рафиҡ

1

—

—

—

Рəфҡəт

—

—

1

—

Сəғит

—

—

—

1

Сəлим

—

—

—

1

Селим

—

—

—

1

Сəлихйəн

1

—

—

—

Сафа

1

—

—

—

Сибəғəт

—

—

—

1

Сəрүəр

1

—

—

—

Сөлəймəн

—

—

—

1

Сулпан

—

—

1

—

Севда

—

—

1

—

Тимербулат

—

—

1

—

Улшат

—

1

—

—

Фəнгиз

1

—

—

Фəүзен

—

1

—

—

Фəнир

—

—

—

1

Фəһим

—

1

—

—

Фирҙəүес

—

1

—

—

Фазыл

1

—

—

—

Факил

1

—

—

—

Фəдис

—

—

—

1

Фидрат

—

—

1

—

Фəрхəт

—

—

1

—

----

147

Хəмзə

1

—

—

—

Хəмитйəн

—

1

—

—

Хəким

1

—

—

—

Хафиз

—

—

—

1

Хөрмəт

1

—

—

—

Шайнур

—

1

—

—

Йософ

—

—

1

—

Юламан

—

—

—

1

Йəнүр

—

1

—

—

Йəүҙəт

—

1

—

—

Яҡуп

—

1

––

—

Йəҙгəрбəк

—

1

––

—

1

––

––

––

1970

1980

1990

2000

Ҡатын-ҡыҙ исемдəре

Эльвира

98

87

84

13

Алина

4

31

151

88

Лилиə

61

74

79

18

Гүзəл

86

58

65

15

Гөлнара

123

54

27

3

Айгөл

20

93

63

27

Альбина

41

76

68

15

Юлиə

10

24

78

35

Регина

4

41

70

27

Светлана

53

47

36

6

Диана

2

12

44

80

Əлиə

3

32

63

12

Гөлназ

3

38

45

12

Лиана

5

25

46

20

Лəйсəн

2

25

53

11

Динара

24

17

33

15

Элина

1

7

42

38

Əлфиə

33

39

9

6

148

Зөлфиə

35

27

19

3

Карина

1

2

39

38

Эльмира

17

24

20

10

Э(И)льза

15

15

22

16

Елена

28

18

20

1

Ирина

16

17

25

8

Аделия

3

4

4

5

Алһыу

6

8

5

34

Камила

—

2

10

37

Айһылыу

6

7

15

15

Зилə

17

16

8

2

Эльвина

—

2

25

14

Маргарита

2

14

18

4

Наилə

18

10

3

7

Луиза

7

19

10

1

Азалия

—

2

16

17

Земфира

11

14

3

7

Резеда

13

14

8

—

Анастасия

—

—

11

23

Гөлшат

12

15

6

1

Римма

18

9

3

4

Яна

—

5

12

17

Лариса

16

13

4

—

Альмира

15

8

5

3

Дина

7

2

11

11

Зарема

4

5

8

14

Розалия

9

9

8

4

Венера

17

9

2

1

Рəмилə

10

9

4

6

Олеся

—

13

7

9

Милəүшə

2

11

6

9

Рената

—

4

15

8

Роза

13

9

4

1

Екатерина

1

3

15

5

Нелли

5

8

7

2

149

Руфина

2

2

11

6

Гөлсинə

3

13

3

2

Гөлфиə

6

7

5

2

Дилə

7

5

5

3

Раушания

6

7

7

—

Анжелика

2

2

10

4

Дарья

1

1

8

8

Лия

3

5

5

5

Милена

—

—

9

16

Марина

6

3

2

3

Рита

2

6

3

—

Линара

5

4

5

5

Илүзə

1

2

3

9

Кристина

—

1

—

9

Гөлнур

3

6

3

2

Лира

9

5

6

—

Люция

4

7

2

—

Ольга

1

4

1

3

Арина

—

—

4

11

Зөлфирə

6

3

3

3

Нəркəс

1

3

5

5

Софья

1

3

4

6

Вероника

2

—

6

5

Галина

5

5

5

1

Ғəлиə

3

3

2

—

Гөлдəр

1

3

7

3

Сабина

—

—

8

10

Аида

2

4

5

5

Индира

1

1

3

1

Илнара

—

1

2

5

Наталья

3

5

1

—

Оксана

1

8

—

—

Эвелина

1

—

5

9

Ангелина

—

—

5

10

Виктория

—

2

4

3

150

Зəлиə

—

—

2

5

Зөһрə

4

1

1

1

Татьяна

4

4

4

—

Вəсилə

1

3

3

4

Лилиана

1

3

1

1

Лəйлə

—

2

4

4

Гөлгенə

2

3

2

2

Евгения

—

2

3

2

Зəлифə

2

2

3

2

Ксения

—

—

—

5

Лена

1

4

4

—

Майя

—

2

—

6

Рəзилə

3

—

6

1

Рəсилə

5

2

2

1

Рузана

—

1

1

1

Əлфинə

1

2

2

2

Анна

—

—

1

6

Əнисə

2

2

3

1

Гөлсəсəк

4

2

2

—

Гөлсөм

2

—

1

2

Гөлфирə

2

1

4

2

Лидия

4

1

1

1

Инна

—

2

5

1

Мария

—

1

2

5

Мəҙинə

1

2

4

4

Миңзилə

4

1

2

—

Надежда

—

2

1

1

Нурия

—

4

4

1

Рəсимə

2

4

3

—

Розалина

—

—

2

3

Рүзилə

3

—

1

1

Фəниə

3

2

2

—

Əлфирə

3

1

—

1

Айгүзəл

1

3

—

4

Дана

—

4

—

6

151

Жанна

1

3

3

2

Клара

3

3

3

—

Полина

—

—

1

3

Рина

1

2

1

—

Сəлимə

2

2

1

1

Фəриҙə

3

1

1

1

Фатима

2

2

—

1

Элеонора

1

2

—

2

Əминə

1

1

1

3

Айзилə

—

—

—

5

Вилена

2

—

2

2

Гөлсиə

2

2

4

1

Зифа

2

1

2

—

Инга

—

1

3

—

Миңзиə

1

2

—

—

Наҙгөл

—

—

—

2

Рəшиҙə

3

1

1

1

Рəмзилə

2

1

1

1

Рəйсə

3

1

—

—

Рəсилə

1

3

1

—

Тəнзилə

4

1

—

—

Фəнүзə

3

1

1

—

Флүрə

4

1

3

—

Флүзə

2

2

2

—

Александра

—

—

1

1

Анита

—

—

1

2

Асия

3

—

1

—

Валерия

—

—

—

3

Виолетта

—

1

1

2

Гөлкəй

4

—

—

—

Гөлнəзирə

2

1

1

—

Дилбəр

1

1

—

2

Елизавета

1

—

—

2

Злата

—

—

—

4

Зөлхизə

2

1

—

1

152

Инесса

1

2

—

1

Ҡəҙриə

—

2

—

2

Людмила

2

2

1

—

Ринара

1

3

—

—

Рида

2

1

1

—

Таңһылыу

1

2

—

1

Фаягөл

1

1

—

1

Фəүзəнə

1

—

—

3

Флорида

1

2

1

1

Эмма

1

2

—

1

Йəмилə

1

1

—

1

Анфиса

3

—

—

—

Айгизə

—

—

—

3

Аэлита

1

—

1

2

Влада

—

—

1

3

Вəлимə

—

1

—

2

Гөлиə

1

—

1

1

Данилə

—

—

—

3

Зəниə

1

2

—

—

Илһөйəр

—

1

—

2

Илсиə

2

—

1

1

Илүсə

1

2

1

—

Илзирə

1

1

—

—

Лолита

—

1

—

1

Лəлə

1

1

2

1

Нəзилə

1

—

1

2

Нурания

—

—

2

1

Рəмзиə

1

1

—

—

Риана

—

1

—

—

Рəйфə

3

—

1

—

Таңсулпан

—

—

2

3

Фəрзəнə

2

—

1

—

Филүзə

1

—

2

—

Шəүрə

—

—

1

2

Элиза

—

—

—

1

153

Юлиана

—

1

—

1

Əҡлимə

1

1

—

—

Əнүзə

—

2

1

—

Айдинə

—

—

—

2

Алсинə

—

—

—

1

Бүлəк

—

1

—

1

Гəүһəр

2

—

—

—

Ғəфиə

1

—

—

1

Гөлшан

1

—

1

1

Гөлниса

2

—

—

—

Гөллəрə

—

1

1

—

Гөлзифа

1

1

1

—

Гөлзидə

—

1

—

—

Гөлмирə

1

—

1

—

Гөлйемеш

1

—

1

1

Гөлйөҙөм

1

—

2

—

Гөлсирен

—

—

2

1

Гөлсибəр

—

—

—

—

Даниə

—

—

—

—

Дамира

1

—

—

1

Дилиə

—

—

1

2

Зəйтүнə

—

2

—

—

Зинира

1

—

2

—

Зөбəржəт

1

—

1

1

Зирина

—

—

2

—

Илфира

—

—

1

1

Илгизə

—

—

—

—

Инара

—

1

1

—

Илизə

2

—

—

—

Линария

—

—

—

1

Линиза

—

2

—

—

Мəүлиҙə

—

2

—

—

Миңлиə

—

—

2

2

Нурзиə

—

—

2

2

Нурсилə

—

—

—

—

154

Нурзидə

—

—

1

—

Нəжиə

2

—

1

—

Рушана

—

1

—

—

Рəзинə

—

1

—

—

Рисəлə

—

—

—

2

Сара

2

—

—

—

Сания

1

1

1

—

Сулпан

—

1

—

1

Тамара

1

—

—

—

Фəйрүзə

2

—

—

—

Фəүзиə

2

—

1

—

Фəимə

1

1

—

—

Фидəлиə

—

—

1

1

Эмелия

—

1

—

1

Ынйы

—

—

—

1

Яҙгөл

—

1

—

1

Айгүзə

—

—

—

1

Алевтина

1

—

—

—

Айша

—

—

—

1

Əлфинур

—

1

—

—

Алсəсəк

—

1

––

—

Айназа

—

—

1

1

Айсинə

—

—

1

—

Айназ

—

—

1

—

Асия

—

1

—

—

Əлимə

1

—

—

—

Вилиə

—

1

—

1

Ғилминур

—

1

—

—

Ғəлимə

1

—

—

—

Ғəлиəбану

—

—

1

1

Ғəзимə

1

—

1

—

Гөлфинə

—

1

—

—

Гөлсəриə

—

—

1

—

Гөлзана

1

––

—

—

Гөлзирə

—

—

—

1

155

Гөлйыһан

1

—

—

—

Гөлəндəм

—

1

—

—

Гөлүзə

—

1

—

—

Гөлсирə

—

1

—

—

Гөлбану

1

—

—

—

Гөлбикə

1

—

—

—

Гөлзада

—

1

—

—

Йəлилə

—

1

––

—

Йомагөл

—

—

1

––

Жаннет

—

—

—

1

Зарифа

1

—

—

—

Зəлфирə

1

—

—

—

Заһиҙə

1

—

––

—

Зəкирə

—

1

—

—

Зөлиə

—

—

1

—

Зилфирə

—

1

—

—

Илиə

—

—

—

1

Иҙелиə

1

—

—

—

Иркə

––

—

—

1

Илгенə

—

1

—

—

Илзиə

1

—

—

—

Кинйəбикə

1

—

––

––

Лүзиə

—

—

—

1

Мира

—

—

1

—

Мəрфүғə

1

—

—

—

Мөнирə

1

—

—

—

Миңлегөл

1

—

—

—

Мəрзиə

1

—

—

––

Мəрйəм

—

1

—

—

Миңзəлə

1

—

—

—

Миңзирə

—

1

—

—

Миңнура

––

1

—

—

Маһира

1

—

—

—

Миңниса

1

—

—

—

Мөнəүисə

1

—

—

—

156

Миңзада

1

—

—

—

Мөршиҙə

—

—

1

––

Нəдирə

—

1

—

—

Нина

1

—

—

—

Нурзинə

—

—

1

—

Нəргизə

—

1

––

—

Нуридə

—

1

—

—

Нəсимə

—

—

1

—

Нəзирə

—

1

—

—

Нəдиə

—

—

—

1

Нургөл

—

—

1

—

Нəфисə

1

––

—

—

Нурзилə

—

—

1

––

Роксана

—

1

—

—

Русалина

—

—

1

—

Ралина

—

—

1

—

Ралия

—

—

—

1

Раяна

—

—

—

1

Рəғиҙə

—

1

—

—

Рəғинə

1

––

—

—

Рəфиə

––

—

1

—

Рəүфə

—

1

—

—

Сəйҙə

1

—

—

—

Сəкинə

1

—

—

—

Сəймə

—

—

––

1

Солтаниə

—

—

—

1

Сəлиə

1

—

—

—

Тəслимə

1

—

––

—

Тутия

—

—

—

1

Уралиə

––

—

—

1

Фəнисə

—

—

1

—

Фəнилə

—

1

—

—

Фəрхəнə

––

1

––

—

Фирҙəүес

—

—

—

1

Филиə

—

—

1

—

157

Физəлиə

—

—

—

1

Филзə

1

––

—

—

Хəлиҙə

1

—

—

—

Шəһиҙə

—

—

—

1

Эрика

—

––

1

—

Элиана

—

—

1

Йондоҙ

1

—

–– ––

Йəриə

1

—

158

— —

Йөкмəтке БАШ ҺҮҘ………………………………………………………………………………………… I БҮЛЕК. ТЕЛ ҒИЛЕМЕНДƏ ЯҢҒЫҘЛЫҠ ИСЕМДƏРҘЕ ӨЙРƏНЕҮ ПРОБЛЕМАЛАРЫ 1.1. Лингвистикала яңғыҙлыҡ исемдəрҙе өйрəнеүҙең торошо....................................3 1.2. Кеше исемдəренең тəбиғəте һəм асылы..............................................................13 1.3. Башҡорт телендəге исемдəрҙең семантик нигеҙе................................................21

II БҮЛЕК. ХƏҘЕРГЕ БАШҠОРТ ТЕЛЕНДƏГЕ ИСЕМДƏРҘЕҢ ҠУЛЛАНЫЛЫШ

ЙЫШЛЫҒЫ

2.1. Башҡорт телендəге ир-ат һəм ҡатын

ҡыҙ исемдəренең

үҫеш

тенденциялары.............................................................................................................33 2.2. Исемдəрҙең

ҡулланылыш

йышлығына

сағыштырма

анализ

(Өфө,

Салауат,Сибай ҡалалары һəм Ейəнсура районы материалы буйынса)...................53 2.3. Төп башҡорт ғаилəлəрендə исем һайлау............................................................63 2.4. Ҡатнаш ғаилəлəрҙəге исемдəр.....................................................................74

III БҮЛЕК. БАШҠОРТ ТЕЛЕНДƏГЕ ИСЕМДƏРҘЕҢ СТРУКТУР ҮҘЕНСƏЛЕГЕ ҺƏМ ДӨРӨҪ ЯҘЫЛЫШ МƏСЬƏЛƏЛƏРЕ 3.1. Хəҙерге

башҡорт

телендəге

исемдəрҙең

дөрөҫ

əйтелеше

яҙылышы......................................................................................................................115 3.2 Хəҙерге антропонимдарҙың яһалышы.................................................................124 ҺЫҒЫМТА........................................................................................................133 ЛИТЕРАТУРА............................................. .....................................................139 ҠУШЫМТА........................................................................................................146

159

һəм

Сулейманова Резида Ахметьяновна

АНТРОПОНИМЫ СОВРЕМЕННОГО БАШКИРСКОГО ЯЗЫКА И ТЕНДЕНЦИИ ИХ РАЗВИТИЯ

Редактор: А.Д. Салихова Компьютерная верстка А. Л. Гаделовой Подписано в печать 02.06.06 Формат 60x84 1/16 Бумага офсетная. Гарнитура « Таймс ». Печать на ризографе. Усл. печ.л. 8.60. Уч.- изд.л. 8.72. Тираж 150 экз. Заказ №79

160

Издательство «Гилем» 450077, г. Уфа, ул. Кирова, 15 Тел.: 73-05-93, 72-36-82 [email protected] Отпечатано на обрудовании Издательства «Гилем» 450077, г. Уфа, ул. Кирова, 15 Тел.: 73-05-93, 72-36-82

161