Αλληλογραφία με τη Μουντίτα 1927-1957 9789602506936

Citation preview

ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ

ΜΟΡΦΩΤΙΚΟΥ ΙΔΡΥΜΑΤΟΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ Πρόεδρος ΚΩΣΤΑΣ ΜίΧΑΗΛΙΔΗΣ

Αντιπρόεδρος ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ ΔίΑΜΑΝΤΟΥΡΟΣ

Γενικός Γραμματέας

Δημητρης

I. ΚϊΡΤΑΤΑΣ

Ταμίας ΣΑΒΒΑΣ ΚοΝΤΑΡΑΤΟΣ, Μέλη ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ ΚΟΚΚΙΝΙΔΗΣ

Λουκάς Παπαδημος, Αλεξης Πολίτης, Αντωνης Ρεγκακος

Διευθυντής τοϋ 'Ιδρύματος ΔίΟΝΥΣΗΣ Κατ-ΆΛΗΣ

Υπεύθυνη εκδόσεων

Αντιγόνη Φιλιπποπουλου

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ME ΤΗ MOTNTITA ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ & ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ 1927-1957

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ME ΤΗ ΜΟΥΝΤΙΤΑ ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ «-ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ 1927-1957 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ο ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ·> ΣΧΟΛΙΑ

ΓΙΟΛΑΝΤΑ ΧΑΤΖΗ

ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ

ΑΘΗΝΑ 2018

©Για την παρούσα έκδοση Μορφωτικό "Ιδρυμα Εθνικής Τραπεζης, ’Αθήνα 2018

©Για τις επιστολές τού Νίκσυ Καζαντζάκη Νίκη Σταύρον

'Η γνησιότητα των επιστολών τον Νίκον Καζαντζάκη επιβεβαιώθηκε από τούς συνεργάτες των Εκδόσεων Καζαντζάκη

ISBN 978-960-250-693-6 (χαρτόδετο)

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Προλεγόμενα.....................................................................

g

Εισαγωγή..........................................................................

ig

Οί άλληλογράφοι - Ή άλληλογραφία ..........................

33

7978 35 1919 41 1920 4g * 1921-1925 5ι > 7926 53 ·φ· 1927 64 7928 233 * 1929 261 ·«> 1930 ■> 1931

2gι > 1932 3· · > 1933 3>8 1934-1935 323 > 1936-

1937 328 -®· 1938 332

1939 339

7942-7945 373 7946 375 4ο6 ο 1952-1957 41%

1940-1941 37°

7947 4°4

1948-1951

Ή 'Έλλη Λαμπρίδη για τον Νίκο Καζαντζάκη

καί τό έργο του ...........................................................

423

Οί φωτογραφίες................................................................

431

Ξένες λέξεις καί φράσεις.................................................

459

Εύρετήριο κυρίων ονομάτων.............................................

4θ9

7

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ-ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αλέξης Ζορμσιάς = Νίκος Καζαντζάκης, Βίος και πολιτεία τον Αλεξη Ζορμπά, Αθήνα, Εκδόσεις Καζαντζάκη, 2010. Αλεξίου 2004 = "Ελλη Αλεξίου, Για νά γίνει μεγάλος. Βιογραφία τον Νίκον Καζαντζάκη, Αθήνα, Εκδόσεις Καστανιώτη, 2004. Άνεμογιάννης 1995 = Γιώργος Άνεμογιάννης (έπιμ.), Ό Νίκος Κα­ ζαντζάκης γράφει στον Γιάννη Στανριδάκη, Βαρβάροι Ηρακλείου, ’Έκδοση Μουσείου Ν. Καζαντζάκη, 1995. Ασνμβίβαστος = Ελένη Ν. Καζαντζάκη, Νίκος Καζαντζάκης, ό άσνμβίβαστος, Αθήνα, Εκδόσεις Καζαντζάκη, 31998. Bien (έπιμ.), The Selected Letters of Nikos Kazantzakis = Peter Bien (έπιμ.), The Selected Letters of Nikos Kazantzakis, Princeton 2012. Bien, Καζαντζάκης — Peter Bien, Καζαντζάκης, ή πολίτικη τον πνεύ­ ματος, τόμ. Α', Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2002. Γαρίτσης 2016 = Κωνσταντίνος Γαρίτσης (έπιμ.), "Ελλη Λαμπρίδη προς Ν. Καζαντζάκη, Δ. Καπετανάκη, Π. Πρεβελάκη, Γ. Σεφερη, Α. Σικελιανό. Επιστολές, Αθήνα, Εκδόσεις ΕΜΒΡΥΟ, 2016. "Ελλη Λαμπρίδη και Νίκη = Γιολάντα Χατζή (έπιμ.), "Ελλη Λαμπρίδη και Νίκη, Αλληλογραφία 1939-1944, Αθήνα, Εκδόσεις ΑΡΧΕΙΟ, 2014. Νίκη = "Ελλη Λαμπρίδη, Νίκη, Αθήνα, Δίφρος, 1960. Σταματίου 1997 = Γιώργος Π. Σταματίου, Ή γνναίκα στη ζωη και στο έργο τον Νίκον Καζαντζάκη, Αθήνα, Εκδόσεις Καστανιώτη, 21997. 400 γράμματα — Παντελής Πρεβελάκης, Τετρακόσια γράμματα τον Καζαντζάκη στον Πρεβελάκη, Αθήνα, Εκδόσεις Ελένης Ν. Κα­ ζαντζάκη, 21984.

8

ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ

Ή αλληλογραφία Νίκου Καζαντζάκη καί 'Έλλης Λαμπρίδη, πού δημοσιεύεται, στον παρόντα τόμο, άποτελεΐται από 146 επιστολές, 86 του Νίκου Καζαντζάκη καί 60 της 'Έλλης Λαμπρίδη.1 Οί επιστολές του Νίκου Καζαντζάκη, όλες χει­ ρόγραφες, άνήκουν στην ύπογράφουσα. Οί επιστολές της 'Έλλης Λαμπρίδη, χειρόγραφες καί δύο δακτυλόγραφες, έντοπίστηκαν στο Μουσείο Νίκου Καζαντζάκη στην Κρήτη καί στο 'Ιστορικό Μουσείο Κρήτης.2 'Η αλληλογραφία καλύπτει μιά περίοδο τριάντα έτών, άπό τό 1927 μέχρι τό 1957.3 Μέ έξαίρεση δύο σημειώματα 1 Οί επιστολές είναι άδημοσίευτες έκτος άπό οκτώ επιστολές του Κα­ ζαντζάκη πού παραχωρήθηκαν στον Πητερ Μπην για τον τόμο Bien (έπιμ.), The Selected Letters of Nikos Kazantzakis, στον όποιο περιλήφθηκαν σέ άγγλική μετάφραση (Κ[15, 23, 31, 34, 36, 37, 41, 55]). Επίσης, ενώ τό βιβλίο βρισκόταν στο στάδιο της έκδοσης, οί 11 επι­ στολές της "Ελλης Λαμπρίδη πού άπόκεινται στο 'Ιστορικό Μουσείο Κρήτης δημοσιεύτηκαν στο Γαρίτσης 2016 (Λ[32-35, 37-40, 51, 53, 57]). ·Φ· 2 Οί επιστολές της "Ελλης Λαμπρίδη πού δημοσιεύονται εδώ πρέπει νά είναι μέρος μόνο της άλληλογραφίας της μέ τον Καζαντζά­ κη, αν κρίνουμε άπό τον άριθμό καί τό περιεχόμενο τών δικών του επι­ στολών. Ό ίδιος ό Καζαντζάκης σημειώνει: «έχασα παραπολα γράματα στη Ρουσία. Αργότερα έμαθα απο τον Πρεβ[ελάκη] πως μου είχες γράψει» (Κ[47]).-Φ-3 Στο σώμα της άλληλογραφίας πού έχουμε στα χέρια μας παρατηρούνται μεγάλα χρονικά κενά (1934-1936, 19401945, 1948-1950, 1952-1956). Ωστόσο, άπό τό ύφος τών έπιστολών πού διαθέτουμε δέν προκύπτει πάντα άντίστοιχη διακοπή της επικοι­ νωνίας τους.

9

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ

ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

του 1918, τη χρονιά πού ό Νίκος Καζαντζάκης καί ή 'Έλλη Λαμπρίδη γνωρίστηκαν στην Ελβετία, συνδέθηκαν έρωτικά καί έζησαν μαζί αρκετούς μήνες, επιστολές τους της περιόδου 1918-1927 δεν έχουμε εντοπίσει, αν καί είναι γνω­ στό οτι αλληλογραφούσαν.4 Τον Ιούλιο του 1926, ό Καζαντζάκης δημοσίευσε στην εφημερίδα ^Ελεύθερος Τνπ,ος ένα άρθρο μέ τίτλο «Ή Μουντίτα κ’ εγώ)).5 'Η δημοσίευση αύτή στάθηκε ή αφορμή να ξανασυναντηθουν καί ή σχέση τους να άναθερμανθεΐ. Ό δε­ σμός τους στη φάση αύτη κράτησε περίπου ένα χρόνο καί οί μισες επιστολές από αύτές πού δημοσιεύονται έδώ (68 έπιστολές: 37 τού Καζαντζάκη καί 31 της Λαμπρίδη) γράφτη­ καν στο διάστημα αυτό (Δεκ. 1926 - Δεκ. 1927). Οί επιστολές δημοσιεύονται αύτούσιες χωρίς περικοπές καί σέ απόλυτη χρονολογική σειρά σύμφωνα μέ τήν ημερο­ μηνία πού φέρουν. Οί άχρονολόγητες επιστολές τοποθετήθη­ καν χρονικά άνάλογα μέ τό περιεχόμενό τους, χωρίς ωστόσο να υπάρχει απόλυτη βεβαιότητα για ορισμένες από αύτές. Κάποιες άπό τις επιστολές τού Καζαντζάκη είναι γραμμένες στο ίδιο επιστολόχαρτο άπό διαφορετικό τόπο καί/ή σέ δια­ φορετική χρονική στιγμή. Στήν περίπτωση αύτή ή επιστολή θεωρείται μία, διατηρεί τον αύξοντα άριθμό της καί ή διά­ κριση σημειώνεται μέ τα στοιχεία τού άλφαβήτου.6 Στις 4 Αύτό προκύπτει άπό την άλληλογραφία της "Ελλης Λαμπρίδη με φι­ λικά της πρόσωπα (βλ. εδώ, σ. 41 κ.έ.)· βλ. καί έπιστολή Α[3]. Έξαλλου καί ή Ελένη Καζαντζάκη, στο βιβλίο της γιά τον Νίκο Καζαντζάκη, γράφει γιά την περίοδο αύτή: «Ή "Ελλη ζήτησε καί πήρε τά γράμματά της» (Ασυμβίβαστος, σ. 88 σημ. 3). ο 5 "Ετσι άποκαλοΰσε ό Καζαντζά­ κης τη Λαμπρίδη· βλ. έδώ στην «Εισαγωγή», σ. 20 σημ. 1.0 6 Οί

ίο

ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ

έπιστολές του Καζαντζάκη διατηρήθηκε άπολύτως ό ιδιό­ μορφος τρόπος γραφής του συγγραφέα, ενώ στις έπιστολές της Λαμπρίδη διορθώθηκαν οί προφανείς άβλεψίες καί έγι­ νε απλός εκσυγχρονισμός της ορθογραφίας. Σέ ορθογώνιες αγκύλες συμπληρώθηκαν ονόματα καί συντετμημένες λέ­ ξεις. Οί γωνιώδεις αγκύλες δηλώνουν δυσανάγνωστες λέξεις ή φράσεις. Στο βιβλίο παρατίθενται αρκετά καί λεπτομερή βιογραφικά στοιχεία για την 'Έλλη Λαμπρίδη καί λιγότερα για τον Νίκο Καζαντζάκη, καθώς για τον δεύτερο έχουν δημοσιευτεί έγκυρες καί εκτενείς βιογραφίες του καί ένας σημαντικός άριθμός μελετητών έχει ασχοληθεί με τό έργο του καί την προσωπικότητά του σέ διεθνές επίπεδο. Παρατίθενται έπίσης αποσπάσματα επιστολών τών άλληλογράφων προς φι­ λικά τους πρόσωπα καί φιλικών τους προσώπων προς έκείνους, καθώς καί αποσπάσματα άπό τό βιβλίο της 'Έλλης Λαμπρίδη Νίκη? έπειδή παρέχουν σημαντικές πληροφορίες καί φωτίζουν γεγονότα καί καταστάσεις, όπως επίσης κι ένα αδημοσίευτο κείμενο της Λαμπρίδη για τον Καζαντζάκη γραμμένο μετά τό θάνατό του. Ή 'Έλλη Λαμπρίδη, σέ άντίθεση μέ τον Νίκο Καζαντζά­ κη, είναι άγνωστη στο εύρύ κοινό καί γνωστή μόνο σέ όσους, άπό προσωπικό καί ειδικό ενδιαφέρον, τή συνάντησαν στήν πορεία τών μελετών τους. Ώς έκ τούτου ή παρουσίαση μιας

έπιστολές άριθμουντάι χωριστά μέ την ένδειξη Κ [= Καζαντζάκης] ή Λ [= Λαμπρίδη] πριν άπό τον αύξοντα αριθμό τους.-Φ- 7 Ή 'Έλλη Λαμ­ πρίδη έγραψε τό αύτοβιογραφικό άφήγημα Νίκη (Δίφρος, Αθήνα 1960) μετά τό θάνατο τής κόρης της. 11

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ

ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

πλευράς της προσωπικότητάς της άποτελεΐ τη βαθύτερη άξία αύτης της έκδοσης.

Η 'Έλλη Λαμπρίδη ήταν ίδιάζουσα προσωπικότητα. Προ­ οδευτική, πνευματώδης, τολμηρή, φιλόδοξη, περιφρονοΰσε την πνευματική στειρότητα, άμφισβητοΰσε τη γεμάτη ύποκρισία άστική ζωή, την κατεστημένη κοινωνική ήθική καί τις συμβατικότητες. 'Η ίδια θεωρούσε ότι διακατεχόταν άπό αβεβαιότητες καί άμφιθυμίες πού εξηγούν τις διακυ­ μάνσεις καί τις αλλαγές της πορείας της. Δέν κατέκτησε πανεπιστημιακή έδρα, άλλα βίωσε τη φιλοσοφία σαν στάση ζωής, εφαρμόζοντας τις φιλοσοφικές της ιδέες καί τις ηθι­ κές άρχές της στις έπιλογές της καί στις πράξεις της. Γεννήθηκε στήν Αθήνα τό 1896. Πατέρας της ήταν ό δικηγόρος καί γερουσιαστής Ιωάννης Λαμπρίδης άπό τά Δολιανά Ίωαννίνων, γνωστός άπό τον δημοσιογραφικό του άγώνα γιά τήν απελευθέρωση της Ηπείρου, καί μητέρα της ή Σοφία Φωτιάδη, Αθηναία μέ καταγωγή άπό τή Μυτιλή­ νη. Ή Λαμπρίδη φοίτησε στο Γ' Γυμνάσιο της Αθήνας καί σπούδασε Φιλολογία στή Φιλοσοφική Σχολή του Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, άπ’ όπου άποφοίτησε τό 1916. Στή συνέχεια πραγματοποίησε μεταπτυχιακές σπου­ δές στο πανεπιστήμιο της Ζυρίχης —άπ’ όπου έλαβε τό διδακτορικό της δίπλωμα— καί στο Λονδίνο. Εργάστηκε ώς καθηγήτρια αρχικά στήν Κωνσταντινού­ πολη καί στή συνέχεια στήν Αθήνα. Τό 1922 παντρεύτηκε μέ τον Κώστα Στυλιανόπουλο καί τό 1923 γεννήθηκε ή κόρη τους Νίκη. Τό 1924 προσελήφθη ώς ύποδιευθύντρια στο Αμερι­ κανικό Κολέγιο Θηλέων, άπό τό όποιο παραιτήθηκε τό 1928. 12

ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ

Τό 1930 τοποθετήθηκε στο Μαράσλειο Διδασκαλείο ώς ύποδιευθύντρια. Δυο χρόνια μετά ακολούθησαν οί μετα­ θέσεις στις Παιδαγωγικές Άκαδημίες της Τρίπολης καί της Λαμίας. Απολύθηκε άπό την ύπηρεσία της τό 1935 καί έτσι έλαβε τέλος ή σταδιοδρομία της στην εκπαίδευση. Τήν τριετία 1936-1939 έδωσε μέ μεγάλη επιτυχία σειρές δια­ λέξεων φιλοσοφίας καί ψυχολογίας στον Μορφωτικό Σύλ­ λογο «Άσκραΐος», άπό τις όποιες προήλθε ή μελέτη της Είσαγωγη στη Φιλοσοφία.8 Τό 1939 ή 'Έλλη Λαμπρίδη πήγε, μέ ύποτροφία του Βρετανικού Συμβουλίου, στο Παιδαγωγικό Ινστιτούτο του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, ένώ πραγματοποίησε καί σπουδές φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ. Ό πόλεμος τη βρήκε στην Αγγλία, οπού εργάστηκε ώς διευ­ θύντρια του Γραφείου Τύπου τής έξόριστης ελληνικής κυ­ βέρνησης. Ή επιστροφή της στην Ελλάδα δέν στάθηκε δυνατή παρά τον Ιανουάριο του 1945, όπου βρήκε νεκρή άπό θραύσμα βρετανικού όλμου τήν κόρη της Νίκη.9 Τό 1946 έπέστρεψε προσωρινά στήν Αγγλία προκειμένου νά διευθετήσει ύποθέσεις της πού είχε άφήσει σέ εκκρε­ μότητα. Ή συνεργασία της μέ τήν "Ενωση γιά τή Δημο­ κρατία στήν Ελλάδα (League for Democracy in Greece) είχε ώς άποτέλεσμα νά τής άφαιρεθεΐ ή ελληνική ιθαγένεια, 8Τό πρώτο μέρος της μελέτης αύτης δημοσιεύτηκε τό 1965, ένώ τό δεύτερο παρέμεινε άνέκδοτο με απόφαση της λογοκρισίας του χουντι­ κού καθεστώτος της 21ης Απριλίου 1967. Καί τά δύο μέρη έκδόθηκαν, τελικά, ώς ενιαίο έργο τό 2004 άπό την Ακαδημία Αθηνών, ο 9 Ή άλληλογραφία της "Ελλης Λαμπρίδη με την κόρη της άπό την περίοδο αύτη εχει δημοσιευτεί στο "Ελλη Λαμπρίδη καί Νίκη.

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ο ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

ή οποία της άποδόθηκε καί πάλι μόλις τό 1959, καί έτσι παρέμεινε αναγκαστικά στην Αγγλία άλλα δέκα χρόνια. Τό 1959 πήρε μέρος στο Γ' Άντιαποικιακό συνέδριο πού διοργανώθηκε στο Βελιγράδι. Τό 1960 έπέστρεψε οριστικά στην Ελλάδα καί ασχολή­ θηκε μέ τό συγγραφικό της έργο.10 Καθώς δεν είχε σύντα­ ξη, ούτε μόνιμη εργασία —τά είσοδήματά της προέρχονταν άπό μεταφράσεις καί παραδόσεις μαθημάτων έλληνικών, καθώς καί άπό τό χαμηλό ενοίκιο ενός μικρού διαμερίσμα­ τος—, άντιμετώπιζε πρόβλημα βιοπορισμού. Ωστόσο δρα­ στηριοποιήθηκε καί πάλι πολιτικά. 'Υπήρξε μέλος της Σο­ σιαλιστικής Δημοκρατικής 'Ένωσης (ΣΔΕ) τού Στρ. Σωμερίτη καί στις εκλογές του 1964 ήταν ύποψήφια μέ τό Ελλη­ νικό Λαϊκό Κίνημα Ανεξαρτησίας τού Ν. Πουλιόπουλου. Τό 1961 παρακολούθησε την 1η Διάσκεψη Κορυφής του κινήματος τών Αδεσμεύτων στο Βελιγράδι. Τό 1963 εκπροσώπησε την Ελλάδα στον τόμο Club Vol­ taire (Επετηρίδα τού κριτικού διαφωτισμού) μέ μιά μελέ­ τη γιά τον Βίτγκενσταιν, δίπλα σέ ονόματα όπως τού Πόππερ καί τού Μαρκοΰζε. Τό 1964 έγινε μέλος τής «Société Européenne de Cul­ ture», ένώ τό 1965 ταξίδεψε στη Ρωσία μέ άντιπροσωπεία τής Πανελλαδικής 'Ένωσης Γυναικών (ΠΕΓ) προσκαλεσμέ10 Αναλυτική έργογραφία της στο Κ. Γαρίτσης, Βιο-Εργογραφικά για την "Ελλη Λαμπρίδη (1896-1970), Ακαδημία Αθηνών, Αθήνα 2017. Τό 1962 κυκλοφόρησε ή μετάφρασή της της "Ιστορίας τοΰ Θουκυδίδη, με εισαγωγή καί σχόλια. Μαρτυρία μου για τή Λαμπρίδη μετά τήν έπιστροφή της στο Γ. Χατζή, «'Έλλη Λαμπρίδη», Έμεϊς. "Ο κόσμος της Εθνικής Τράπεζας 17 (1988), σ. 22-27.

*4

ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ

νη άπό τό Συμβούλιο της Δημοκρατικής 'Ένωσης Γυναικών της Σοβιετικής 'Ένωσης.11 Τό ονομα της 'Έλλης Λαμπρίδη περιλαμβάνεται ανάμε­ σα σε άλλες σημαίνουσες προσωπικότητες στην έκδοση 1966-1967 του Who’s Who in Europe. Την περίοδο της δικτατορίας τών συνταγματαρχών ά­ σκησε κριτική στο καθεστώς καί τότε, γιά δεύτερη φορά, της άφαιρέθηκε τό διαβατήριο,12 ένώ άπαγορεύτηκε ή έκδο­ ση του δεύτερου τόμου του έργου της Εισαγωγή στη Φιλο­ σοφία. Την ίδια εποχή υπέγραψε συμβόλαιο μέ τό University of Alabama Press, γιά τή συγγραφή στά άγγλικά δύο μονογραφιών —γιά τον Εμπεδοκλή καί γιά τον Πρωταγό­ ρα— άπό τίς^οποΐες δημοσιεύτηκε μόνο ή πρώτη μέ τίτλο Empedocles, A Philosophical Investigation. Ή 'Έλλη Λαμπρίδη, άπό τά νεανικά της χρόνια καί μέ­ χρι τό θάνατό της, δημοσίευε σέ σημαντικά ελληνικά περιο­ δικά λόγου καί τέχνης κριτικά κείμενα καί βιβλιοκρισίες, προκειμένου νά φέρει σέ επαφή τό ελληνικό κοινό μέ τά νέα φιλοσοφικά ρεύματα της έποχής. Παρουσίαζε τό έργο Εύρωπαίων φιλοσόφων, σχολίαζε τις νέες ιδέες καί άνέλυε επί­ καιρα πολιτικά θέματα, πράγμα πού φανερώνει βιβλιογρα­ φική ένημέρωση καί παρακολούθηση τών πολιτικών γεγονό­ των διεθνώς. Άρθρογραφουσε τακτικά στά περιοδικά Άνα11 "Ελλη Λαμπρίδη, «Εντυπώσεις άπό τη Σοβιετική "Ενωση», "Επι­ θεώρηση Τέχνης 11-12 (1965), σ. 426-437.-Φ-12 "Οταν άξιωματικός στην Ασφάλεια Αθηνών της είπε ότι ή παρακράτηση του διαβατηρίου οφείλεται στις άντεθνικές της δηλώσεις, έκείνη του άπάντησε καυστι­ κά: «’Άκου νά σου πώ, εγώ τό έθνος τό έχω στο πετσί μου, όχι στη στολή μου, όπως έσύ» (προφορική μαρτυρία της ίδιας).

*5

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ

ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

γέννηση, Νέα Εστία, "Αρχείο Φιλοσοφίας καί Θεωρίας των "Επιστημών, Ελληνικά Φύλλα, Νέα Πολίτικη, Φιλολογικά Χρονικά, Καινούρια "Εποχή, "Εποχές, "Επιθεώρηση Τέχνης κ.ά. Παράλληλα, έκτος άπό τον «Άσκραΐο», εδινε τακτικά διαλέξεις στην Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών, στη Στέγη Καλών Γραμμάτων καί Τεχνών, στην Έλληνο-Άμερικανική 'Ένωση καί στην Πανελλήνια 'Ένωση Γυναικών. Πέθανε στην Αθήνα στις 28 Ιανουάριου 1970, ύστερα άπό μακρά έπώδυνη άσθένεια.13 Στη διαθήκη της ζητούσε νά ιδρυθεί μέ τη μικρή περιουσία της καί μέ τη βοήθεια μερικών φίλων της μια Φιλοσοφική Βιβλιοθήκη γιά νά προαχθεΐ ή φιλοσοφική έ'ρευνα στήν Ελλάδα, πού ή ίδια, όπως γράφει, οεν καταφερε να υπηρετήσει οσο θα ήθελε. Στή σημείο αύτό θά ήθελα νά εύχαριστήσω πρωτίστως τό ΔΣ καί τήν Επιτροπή Εκδόσεων του Μορφωτικού Τδρύ-

13 Λίγο πριν πεθάνει έγραψε μόνη της στη γραφομηχανή τα παρακάτω λόγια: «Να πολεμήσει ό άνθρωπος την άρρώστια του μέ τον οργανισμό του, επιστρατεύοντας τις δυνάμεις του, θές πες τις υλικές, τά κύτταρα του κορμιού μας πού ως ένα σημείο τά ορίζουμε, θές πές τις ψυχικές. Κι αν είναι νά πεθάνει, νά πεθάνει ήσυχος, ξέροντας πώς δέν μπορούσε νά γίνει άλλιώς. Μόνο νά πάρει ήλιο καί άέρα το σώμα του, μόνο νά προσευχηθεί στούς μεγάλους νεκρούς του». 14 Ή επιθυμία της πραγ­ ματοποιήθηκε μέ τή ίδρυση της «Φιλοσοφικής Βιβλιοθήκης "Ελλης Λαμπρίδη», πού λειτουργεί μέ τήν εύθύνη καί τή στήριξη της Ακαδη­ μίας Αθηνών. Μέλη της έκτελεστικής έπιτροπής τής Βιβλιοθήκης είχε ορίσει τούς: Κώστα Δεσποτόπουλο (έν απουσία αυτού τή σύζυγό του Τέτα Μάντζαρη), Άλέξη Διαμαντόπουλο, Ιωάννη Γκοβόστη, Έβη Τουλούπα, Χρυσάνθη Κληρίδη, Εύτυχία Άναγνώστου-Κακαρά, Φανή Σημίτη.

ι6

ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ

ματος της ETE καθώς καί. τον διευθυντή του κύριο Διονύση Καψάλη, πού έπέλεξαν νά συμπεριλάβουν στις εκδόσεις τοΰ 'Ιδρύματος τον παρόντα τόμο, καί την κυρία Νίκη Σταύρου, διευθύντρια τών Εκδόσεων Καζαντζάκη, γιά την παραχώ­ ρηση της άδειας έκδοσης τών έπιστολών τοΰ Νίκου Καζαν­ τζάκη. Εύχαριστώ τον κύριο Στέλιο Ματζαπετάκη, πρόεδρο τοΰ ΔΣ τοΰ 'Ιδρύματος Καζαντζάκη καί τον κύριο ’Αλέξη Κα­ λοκαιρινό, πρόεδρο τοΰ ΔΣ της Εταιρίας Κρητικών 'Ιστο­ ρικών Μελετών γιά την άδεια δημοσίευσης τών έπιστολών της 'Έλλης Λαμπρίδη πού φυλάσσονται αντίστοιχα στο Μουσείο Καζαντζάκη καί στο 'Ιστορικό Μουσείο Κρήτης. Μέ ιδιαίτερη προθυμία καί εύγένεια μέ έξυπηρέτησαν οί κυρίες Βαρβάρα Τσάκα, διευθύντρια τοΰ Μουσείου Καζαν­ τζάκη καί ή κυρία Βούλα Βασιλειάδη, ύπεύθυνη τοΰ Αρ­ χείου Καζαντζάκη, όπως έπίσης καί ή κυρία Ντενίζ ’Αλεβίζου, έπιμελήτρια Βιβλιοθήκης-’Αρχείων της Εταιρίας Κρητικών Ιστορικών Μελετών. Τούς έκφράζω τις θερμές εύχαριστίες μου. Έπίσης εύχαριστώ τό 'Ιστορικό Αρχείο τοΰ Μουσείου Μπενάκη γιά την παραχώρηση έπιστολών της 'Έλλης Λαμπρίδη προς τον ”Αγγελο Σικελιανό, άποσπάσματα τών οποίων δημοσιεύονται έδώ. Όφείλω ένα μεγάλο εύχαριστώ στα μέλη της έκτελεστικής έπιτροπής τοΰ κληροδοτήματος της 'Έλλης Λαμπρίδη, τις κυρίες ’Έβη Τουλούπα καί Τέτα Μάντζαρη, όπως έπίσης στον κύριο Δήμο Σπαθάρα, καθηγητή Κλασικής Φιλολογίας, πού μέ βοήθησαν σημαντικά στην ταξινόμηση καί εύρετηρίαση τοΰ Αρχείου τής 'Έλλης Λαμπρίδη, άπ’ όπου προέρ­ χεται ή πλούσια τεκμηρίωση πού πλαισιώνει την έκδοση. *7

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ο ΕΑΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

Ιδιαίτερα εύχαριστώ την κυρία Ράνια Οικονόμου, πού έπιμελήθηκε τό βιβλίο καί άπέτρεψε λάθη, άβλεψίες καί παραλείψεις. Θά ήταν πράγματι μεγάλη παράλειψη αν δεν συμπεριλάμβανα στην παρούσα έκδοση τις επιστολές της 'Έλλης Λαμπρίδη, όπως αρχικά σκόπευα, δεδομένου ότι άπό έκείνη είχα μόνο τις έπιστολές του Καζαντζάκη' ή κυ­ ρία Οικονόμου μέ παρότρυνε νά τις αναζητήσω καί νά τις έντάξω στο βιβλίο αύτό. Καί βέβαια την εύχαριστώ θερμά γιά τη σημαντική συμβολή της στον ύπομνηματισμό τών έπιστολών. Κατέφυγα πολλές φορές στον Νίκο Σαραντάκο καί στον Γιώργο Δεπάστα, οί όποιοι μου έδωσαν έπανειλημμένα χρη­ σιμότατες πληροφορίες καί έρμηνεΐες, γι’ αύτό καί τούς εύχαριστώ πάρα πολύ. Εύχαριστώ έπίσης θερμά τον Πήτερ Μπήν, ό όποιος έχοντας μελετήσει σέ βάθος τό έργο καί τό βίο του Καζαντζάκη είχε πάντα έτοιμη μιά άπάντηση στά έρωτήματά μου. 'Ολοκληρώνοντας άφήνω την τελευταία εύχαριστία προς τήν κυρία Καίτη Π. Κυριακοπούλου καί τήν οίκογένειά της, γιά τήν ούσιαστική στήριξη της έργασίας μου. Τούς εύχαριστώ άπό καρδιάς καί τούς εύγνωμονώ. Γ.Χ.

ι8

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ή άλληλογραφία της "Ελλης Λαμπρίδη μέ τον Νίκο Κα­ ζαντζάκη είναι ένας μακροχρόνιος διάλογος άνάμεσα σέ δύο έξέχουσες φυσιογνωμίες της ελληνικής διανόησης. Είναι συγχρόνως ένας διάλογος άνάμεσα σέ δύο άνθρώπους πού άγαπήθηκαν, ένιωσαν βαθιά φιλία ό ένας γιά τον άλλο καί είχαν στενή σχέση καί πνευματική επικοινωνία. Τό εύρύ χρονικό πλαίσιο μέσα στο όποιο κινούνται οί έπιστολές πού έχουμε στά χέρια μας (1927-1957) φωτίζει τή ζωή τους, τή σχέση τους, τήν πορεία τους, τις συνθήκες παραγωγής του δημιουργικού τους έργου. Συγχρόνως άποκαλύπτει τή διαρκή επαφή τους μέ τά πνευματικά, καλλιτεχνικά καί ιδεολογικά κινήματα, καθώς τόσο ό Καζαντζάκης όσο καί ή Λαμπρίδη είχαν σέ όλη τους τή ζωή έντονη παρουσία σέ δ,τι συνέβαινε στήν εποχή τους. Ό Νίκος Καζαντζάκης καί ή "Ελλη Λαμπρίδη γνωρίστη­ καν καί συνδέθηκαν συναισθηματικά τό 1918 στήν Ελ­ βετία, όταν έκείνη πραγματοποιούσε μεταπτυχιακές σπου­ δές στο Πανεπιστήμιο τής Ζυρίχης καί έκεΐνος φιλοξενούν­ ταν άπό τον έκεϊ πρόξενο τής Ελλάδας καί στενό του φίλο Γιάννη Σταυριδάκη. Έπανασυνδέθηκαν τό 1927, γιά ένα χρόνο, όπως προκύπτει άπό τήν άλληλογραφία πού δημο­ σιεύεται έδώ, καί στή συνέχεια διατήρησαν μιά στενή φι­ λική σχέση ώς τό θάνατο τοϋ Καζαντζάκη τό 1957. Ή σχέση αύτή σημάδεψε ιδιαίτερα τήν "Ελλη Λαμπρίδη, ή οποία, όπως φαίνεται άπό τις έπιστολές της προς τον ίδιο *9

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ο ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

άλλα και προς φιλικά της πρόσωπα, δεν τον ξεπέρασε ποτέ. Ό Καζαντζάκης άρχίζει τις έπιστολές του μέ την προ­ σφώνηση « Αγαπημένη Mudita»1 η «Daragaya maya»2 καί τις κλείνει συνήθως μέ τη χαρακτηριστική μονογραφή του —ενα Ν πού θυμίζει πουλί μέ άνοιχτές φτεροΰγες— ή την ύπογραφή του. Ή 'Έλλη Λαμπρίδη τον άποκαλεΐ «"Αρπαγε»,3 «Αγαπημένε», ή «Αγαπημένε "Αρπαγε» καί ένίοτε «Νίκαρε» ή «Αγαπητέ φίλε» καί ύπογράφει μέ τό ονομά της ή τά άρχικά της. Οί πρώτες έπιστολές τοΰ Νίκου Καζαντζάκη άπό τό τα­ ξίδι του στην Αίγυπτο (Ίανουάριος-Μάρτιος 1927) φανε­ ρώνουν τό πάθος του γιά τά ταξίδια, την επιθυμία του νά γνωρίσει τον κόσμο, τη συγκίνηση πού νιώθει άπό την επα­ φή του μέ τη φύση, τά βουνά, τη θάλασσα, την έ'ρημο. Συνεπαρμένος άπό τά μέρη πού έπισκέπτεται της γράφει πόσο

1Λέξη της βουδιστικής φιλοσοφίας πού δηλώνει την ανιδιοτελή χαρά για την καλή τύχη τών άλλων. Έκτος άπό το άρθρο στον Ελεύθερο Τύπο («Ή Μουντίτα κ’ εγώ», 4.7.1926), ή Μουντίτα άναφέρεται στήν άφιέρωση στο δράμα τοΰ Καζαντζάκη Νικηφόρος Φωκάς (1927) καί στο βιβλίο του Ταξιδεύοντας (1927, σ. 234-240), όπου ύπάρχει ένα γράμμα στήν «Αγαπημένη Μουντίτα». Έπίσης, όπως σημειώνει ό Peter Bien, Καζαντζάκης, σ. 331, στο δράμα τοΰ Καζαντζάκη Βούδας, «ή Μουντίτα είναι ή γυναίκα πού στέκεται πλάι στον Βούδα καί τοΰ κάνει άέρα με μιά βεντάλια (Καζ. 1956δ:538). Σε ένα άπο τά σημειω­ ματάριά του πού περιείχε προσχέδια για ένα κινηματογραφικό σενάριο με θέμα τον Βούδα, υπάρχει ή ιδέα γιά μιαν ερωτική σκηνή ανάμεσα στή Μουντίτα καί στον Βούδα». Ή ταύτιση της Λαμπρίδη με τή Μου­ ντίτα έχει γίνει καί άπό τήν 'Έλλη Αλεξίου (Αλεξίου 2004, σ. 315). •Φ- 2 Αγαπημένη μου στα ρώσικα. -©· 3 Ό "Αρπαγος είναι πρόσωπο άπό τό έργο τοΰ Καζαντζάκη Συμπόσιο καί είναι ό ίδιος ό συγγραφέας. 20

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

θά έπιθυμοΰσε νά ήταν κι εκείνη έκεΐ για νά δουν μαζί τα

θαύματα της γης.4 Ωστόσο, όπως προκύπτει, άπό επιστολές του έκείνης της έποχής, αντίστοιχες επιθυμίες καί συναι­ σθήματα εκφράζει παράλληλα καί στη φίλη του καί μετέπειτα σύζυγό του Ελένη Σαμίου.5 Τά πρώτα γράμματα της 'Έλλης Λαμπρίδη ξεχειλίζουν άπό εύτυχία γιά τον νέο δεσμό τους, τό πάθος της γιά τον Νίκο Καζαντζάκη. Εκφράζει με τόλμη καί ειλικρίνεια τις έσωτερικές διαδρομές πού της προκάλεσε στο παρελθόν ό έρωτικός δεσμός τους καί τη συγκίνηση πού νιώθει άπό τη νέα αισθηματική τους περιπέτεια.6 Παράλληλα τον ένημερώνει γιά τις διάφορες ύποθέσεις πού με ιδιαίτερη φροντίδα διεκπεραιο>νει γιά λογαριασμό του, όσο εκείνος ταξιδεύει στην Αίγυπτο καί τό ορος Σινά, καί γιά τις προσπάθειες πού καταβάλλει ώστε νά προχωρήσει τό σχέδιο καί νά ύλοποιηθεΐ τό όνειρο του Καζαντζάκη γιά την ίδρυση ενός κοινοβίου στο μοναστήρι του 'Αι-Γιάννη του Κυνηγού γιά τούς άνθρώπους των γραμμάτων.7 4 «Είσαι πάντα μαζίμου, Mudita, λέω: Αχ! νάμαστε μαζί και να βλέ­ παμε τη Γης!» (Κ[1α]). -e- 5 Ό Καζαντζάκης καί ή Ελένη Σαμίου γνω­ ρίστηκαν την άνοιξη του 1924.0 6«Ή άγάπη μου άφοΰ ξεπέρασε ως τώρα όλους τούς άνθρώπινους περιορισμούς, άγωνίζεται τώρα νά ξεπεράσει καί τον εαυτό της, τη λαχτάρα, την έπιθυμία καί τό θρήνο της» (Λ[2]). ο 7 'Όπως γράφει ό Π. Πρεβελάκης, Ό ποιητής και το ποίημα τής Όδνσσειας, Αθήνα 1958, σ. 66-68, πρόκειται γιά σχέδιο εμπνευ­ σμένο άπό άπραγματοποίητο όνειρο τοΰ Νίτσε, ό όποιος ευελπιστοΰσε νά βρει σ’ ένα δάσος κάποιο πύργο ή μοναστήρι προκειμένου νά ιδρύσει «ένα σεμινάριο όπου νεαροί φιλόσοφοι, φίλοι μεταξύ τους, θα άποτελοΰσαν ένα κοινόβιο, ελεύθεροι άπό κάθε καιρική άπασχόληση καί θά μελετούσαν τά αιώνια προβλήματα». Γιά την υλοποίηση τοΰ σχεδίου 21

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ·©· ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

Τήν περίοδο τής διαμονής του Καζαντζάκη στήν Αίγινα, τήν ίδια χρονιά (Μάιος-Σεπτέμβριος 1927), ή άλληλογρα­ φία τους είναι σχεδόν καθημερινή. Άπό τή μιά έχει χαρα­ κτήρα επικοινωνίας καί συνεννόησης γιά τις συναντήσεις τους στήν Αθήνα καί γιά τις επισκέψεις της στο νησί καί άπό τήν άλλη ανταλλαγής απόψεων γιά όλα τά ζητήματα —πνευματικά καί πρακτικά— πού τούς απασχολούν, όπως ή συγγραφή τής Όόόσειας, οί μεταφράσεις τών βιβλίων του Καζαντζάκη, ή παραχώρηση του μοναστηριού του Άι-Γιάννη, τά διαβάσματά τους, ή πορεία τών εργασιών τους, οί φιλίες τους, τά σχέδια τους. Μέσα άπό τις έπιστολές άναδύεται ή έκπληκτική έργατικότητα του συγγραφέα τής Όόΰσειας καί ή άδημονία του γιά τήν πρόοδο τής έργασίας του. Άναδεικνύονται έπίσης δύο ισχυροί χαρακτήρες καί συγχρόνως έρχονται στήν έπιφάνεια πολλές άνθρώπινες στιγμές τους. Ό Καζαντζάκης τής γράφει συχνά πόσο τήν αγαπάει, πόσο ανάγκη έχει τή συντροφιά της στή μοναξιά τής Αίγινας, πόσο έπιθυμεΐ νά συναντηθούν γρήγορα, πόσο υπολογίζει στή συνδρομή της γιά τήν ίδρυση τού κοινοβίου. Ενδιαφέρουσες έπίσης είναι

αύτοΰ οί Δημήτρης Μητρόπουλος, Κώστας Έλευθερουδάκης, Παναγιώ­ της Σκουριώτης, "Ελλη Λαμπρίδη, Χρηστός Καλαντίδης, Αγγελική Χατζημιχάλη, Νίκος Καζαντζάκης ίδρυσαν ένα Συνεταιρισμό με την επωνυμία «"Αη Γιάννης Κυνηγός». Τήν ιδέα ύποστήριξε ό τότε ύπουργός Γεωργίας Αλέξανδρος Παπαναστασίου, ό όποιος τούς ύποσχέθηκε ότι θά άπαλλοτρίωνε τό έγκαταλειμμένο μοναστήρι του 'Αι-Γιάννη του Κυνηγοΰ στον 'Υμηττό, γιά νά τούς τό παραχωρήσει. Σχέδιο του κα­ ταστατικού με τις ύπογραφες τών ιδρυτών άπόκειται στο άρχεΐο της "Ελλης Λαμπρίδη. 22

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

οί αναφορές καί τών δύο σέ κοινούς φίλους, συνεργάτες καί πρόσωπα ενεργά στην πολιτική καθώς καί οί πληροφορίες γιά διάφορες κοινωνικές έκδηλώσεις. 'Ένα ζήτημα πού απασχολεί ιδιαίτερα τον Καζαντζάκη είναι τό βιοποριστικό του πρόβλημα. ’Ήδη άπό τά πρώτα του γράμματα γίνεται φανερή ή επιθυμία του νά απαλλαγεί άπό κάθε ύλική μέριμνα καί νά άφιερωθεΐ στήν ποιητική δημιουργία, πού άποτελει γι’ αύτόν έναν άπό τούς βασικούς δρόμους της λύτρωσης. Τήν ίδια περίοδο ό Νίκος Καζαντζάκης άλληλογραφεΐ καί μέ τήν Ελένη Σαμίου καί, όπως προκύπτει άπό τά γράμ­ ματά του προς έκείνη, τήν έχει στή σκέψη του καί κάνει σχέ­ δια γιά τό μέλλον τους.8 Ή "Ελλη Λαμπρίδη διαισθάνεται ότι ό δεσμός της μέ τον Καζαντζάκη δέν είναι σταθερός, παρότι άγνοεΐτήν ιδιαίτερη φιλία του μέ τήν Ελένη Σαμίου. Νιώθει ότι διαψεύδονται οί προσδοκίες της. Πολύ γρήγορα ή εύδαιμονία μετατρέπεται σέ προβληματισμό γιά τό μέλλον της σχέσης τους. Αισθά­ νεται τήν ανάγκη νά οχυρωθεί πίσω άπό μιά ύπόσχεση, νά διασφαλίσει κάποιο κοινό μέλλον.9 Αμφιβάλλει γιά τήν α­ γάπη του καί τήν άφοσίωσή του. Τά αρνητικά ερεθίσματα πού δέχεται, οί άμφιβολίες καί ή συνεχής άβεβαιότητα διαταράσσουν τον εύθραυστο ψυχισμό της. 'Όπως ή ίδια ομολο­ γεί: «Ή ζωή μου ήταν πολύ κυβερνημένη άπό τά πάθη, τήν

8Βλ. σχετικά Ασυμβίβαστος. Ο 9 «Πότε θά φέρομε σέ κάποια ισορρο­ πία τις ζωές μας, τή μια μέ τήν άλλη; Πές μου άλήθεια, δέν αισθάνεσαι καθόλου τήν ανάγκη αύτή; Πώς βλέπεις überhaupt τό μέλλον τών δυονώ μας;» (Λ[19]).

23

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ

ΕΑΛΗ ΑΑΜΠΡΙΔΗ

πληγωμένη συναίσθηση της παραγνωρισμένης άξίας, τ’ άπότομα ξεσπάσματα θυμου καί απελπισίας, δυσανάλογα με τις άφορμές τους».10 Αποκτά σχεδόν έξάρτηση άπό την άλλη­ λογραφία· τον παρακαλεΐ νά της γράφει μακροσκελή γράμ­ ματα χωρίς νά περιμένει δικό της. Ή παραμικρή αργοπορία της προκαλεΐ ανησυχία καί στενοχώρια. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ή αντίδραση του Κα­ ζαντζάκη όταν ή 'Έλλη Λαμπρίδη προσπαθεί νά ελέγξει τις συναναστροφές του, τις επιλογές του, τις ένέργειές του. Με τήν ειλικρίνεια καί τήν εύθύτητα πού τον διακρίνουν δηλώ­ νει τό πιστεύω του: ή ζωή γι’ αύτόν είναι περιπέτεια καί οχι σύμβαση.11 Ή Λαμπρίδη συχνά άναδιπλώνεται* προσπαθεί νά δι­ καιολογηθεί, νά κερδίσει τήν έγκριση καί τήν αποδοχή του.12 Στο αίτημά της γιά κοινή ζωή ό Καζαντζάκης άντιστέκεται προβάλλοντας ώς αιτιολογία τις μεταφυσικές του α­ νησυχίες καί τήν επαναστατική του φύση. Σίγουρα δέν είναι άποφασισμένος νά συνδέσει τή ζωή του μαζί της, όπως άλ­ λωστε φαίνεται άπό τήν άλληλογραφία του με τήν Ελένη Σαμίου.13

10 Νίκη, σ. 120.-Φ· 11 «κ’ η ιδέα ακόμα πως είμαι αναγκασμένος να δικαιολογούμαι για τέτια πράματα, με οργίζει» (Κ[26]). ο 12 «σά νά ’χω την εντύπωση πώς τον τελευταίο καιρό οί κουβέντες μας ήταν κομμένες ή κουτρουβαλιαστές, άδιάφορες ή παθιασμένες όσο δέν έπρε­ πε. 'Έφταιγε βέβαια ή κούρασή μου κι ή δική σου νευρικότητα. Τώρα θά ’μαστε άλλιώς» (Λ[7]).-Φ- 13 Βλ. π.χ. Ασυμβίβαστος, σ. 206-207: «Σάς συλογίζουμαι μέ τόση πικρία, εύτυχία καί θερμότητα, πού όλη ή ζωή κι ή άθανασία κι ό θάνατος, συμπυκνώνουνται στή μικρή στιγμή πού θά ’στε στο σταθμό, μέσα στο σκοτεινόν άέρα, καί θά σφίξω τό χέρι

24

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ό Καζαντζάκης τη θαυμάζει γιά τις νοητικές της δυνά­ μεις καί προσπαθεί νά την πείσει νά άφιερωθεΐ σέ ένα με­ γάλο φιλοσοφικό έργο. Ή εκρηκτική προσωπικότητά της τον εμπνέει ώς πρόσωπο στην Όόυσεια καί σκιαγραφεί τό πορτρέτο της με διεισδυτικότητα: «Και μου γενήθηκε έν­ τονα η επιθυμία να δόσω του Οδυσέα ως μόνη συντροφιά στην έρημο, στην άσκησήτου και στην Καταστροφή της πολιτείαςτου — μια λιόπαρδη. Αφτη θάναι μαζίτου πάντα, θα τον αγαπάει και θα τον τσαφουνίζει, θα τον γιομίζει πληγές και χάδια. Έτσι βρήκα πώς θα μπεις στην Οδύσεια, γιατί ωστόρα μου είταν αδύνατο να Σε βάλω ως γυναίκα. Αφτο θα γίνει στη δέφτερη γραφή. Ωστόσο σημάδεψα σε διάφορα μέρη πού και πώς θα επεμβαίνεις — πληγόνοντας ή αγα­ πώντας ή-ί Τον Μάιο τον 1918 ό Νίκος Καζαντζάκης σημειώνει στο ημερο­ λόγιό τον:

Μάης 6. Απόψε, πρί φύγει, ποτέ δέ θά ξεχάσω πώς είταν καθισμ[ένη] σ’ έ'να παράθ[υρο] της κάμαράς μου καί τό πρόσωπό της άνάβρυσε δάκρια, ήσυχα, άστέρεφτα καί μέ φιλούσε μαλακά, αθόρυβα σ’ πρόσωπο καί σ’ λαιμό.17 "Εκτός άπό τις έγγραφες στο ημερολόγιό τον, από την περίοδο αντη δεν σώζονται παρά μόνο δνο ιδιόγραφα σημειώματα τον Νίκον Καζαντζάκη σε μιά σελίδα κομμένη άπό βιβλίο:18

17 Σταματίου 1997, σ. 71.-Φ- 18 Ή Ελένη Καζαντζάκη γράφει τίς δικές της έκτιμήσεις γιά την περίοδο αύτή, οί όποιες όμως διαφέρουν άπό τά πραγματικά γεγονότα: «Στις 14 Ιουνίου, χαράματα, ή νεαρή γυναίκα φεύγει. Θλίψη. Τά σημειώματα ξαναπιάνουν τό χρονικό της οδοιπο­ ρίας. Μήτε μιά λέξη γιά την "Ελλη, πού γιά τέσσερις μήνες είχε την εύτυχία ή την κατάρα νά ζήσει δίπλα σ’ ένα ενδιαφέροντα άντρα. "Οσο

39

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ο ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

Μάρτης-Άπρίλης 191819

Της Mudita

Για νά θυμάται πώς περάσαμε την ιερή Regenzeit στην Gandria. Ν

19-24 Μάη 1918 Στο Braunwald τό διάβαζες όταν είσουνα θυμωμένη.

Πολλά χρόνια άργότερα, στον ’Αλέξη Ζορμπά, γράφει ό Νίκος Καζαντζάκης γιά την "Ελλη Λαμπρίδη και τις μέρες που πέρασαν στην Ελβετία: Τώρα καί λίγος καιρός, είχα κάμει μόνος μου μιά εκδρομή στα χιονισμένα βουνά της Έγκαντίν, όπου κάποτε ό φίλος μου κι έγώ καί μιά γυναίκα πού άγαπούσαμε, περάσαμε άψηλές, εξαίσιες μέρες καί νύχτες.20

ξέρω κανένα γράμμα δέ σώθηκε άπό τήν εποχή έκείνη)). Καί εξηγεί : «Ή 'Έλλη ζήτησε καί πήρε τα γράμματά της», Ασυμβίβαστος, σ. 87 καί σημ. 3. Ωστόσο, άπό δύο έπιστολές τοΰ Καζαντζάκη προς τον Σταυριδάκη, μέ ήμερομηνίες 16.8.1918 καί 21.8.1918 (Άνεμογιάννης 1995, σ. 48, 51) καί άλλες χωρίς χρονολογία (στο ίδιο, σ. 46, 55) προ­ κύπτει ότι ή 'Έλλη Λαμπρίδη ήταν μαζί του στο Γκρέχεν. ·©· 19 Τά δύο αύτά σημειώματα είναι γραμμένα σέ πολυτονικό. Οί σελίδες (2 φύλλα, ή έγγραφή στήν πρώτη σελίδα) είναι άπό έκδοση τοΰ δοκιμίου τοΰ Ralph Waldo Emerson, Nature (βλ. Nature; Adresses and Lectures, 1849). Εύχαριστώ τον Peter Murray καί τή Lis Thomas γιά τήν πλη­ ροφορία. ο 20 Λλέξης Ζορμπάς, σ. 363. 40

1919 Ό Νίκος Καζαντζάκης επιστρέφει άπό την 5Ελβετία στην Ελλά­ δα. Τον Μάιο διορίζεται άπο τον ’Ελευθέριο Βενιζέλο Γενικός Διευθυντής του Υπουργείου Περιθάλφεως γιά τον επαναπατρι­ σμό άπό τη Ρωσία 150.000 Ελλήνων που μετά τήν 'Οκτωβριανή 'Επανάσταση είχαν εγκλωβιστεί στον Καύκασο. Τον 'Ιούλιο ξε­ κινά με τούς συνεργάτες του γιά τον Καύκασο, οπού παραμένει δύο εβδομάδες. "Η "Ελλη Λαμπρίδη σε ηλικία 23 ετών αποκτά διδακτορικό δίπλωμα μέ διατριβήστίς γνωσιοθεωρητικες αρχές τοϋ 'Αριστο­ τέλη καί μέ διάκριση Magna cum laude21 — ή εργασία τυπώ­ νεται στή Λιψία.22 Μέ παράταση τής υποτροφίας Σταθάτου, γιά εναν επιπλέον χρόνο, συνεχίζει τίς σπουδές της στο Training Col­ lege τοϋ Λονδίνου. 'Έχει εκμυστηρευτεί τον έρωτά της γιά τον Καζαντζάκη στις φίλες της Ειρήνη Βαρούχα,23 Σέμνη Παπασπυρίδτ2^ καί Λουκία Φωτοπούλου25 καί εκείνες τής γράφουν στή 21 « Έν αύτη πραγματεύομαι το πρόβλημα της αναδρομής τοϋ νοΰ μέχρι τών πρώτων αρχών, την ούσίαν τών εννοιών καί το αδύναμον της απο­ λύτου βεβαιότητος περί άσφαλοΰς προτεραιότητος τών άρχών αύτών, είμή διά της ένορατικής (intuition) ταυτίσεως προς τό άντικείμενον, ήτις ύπερβαίνει την ικανότητα της άναλυτικής διανοίας. Τό ζήτημα τοϋ όρισμοΰ τίθεται νομίζω καί συζητεΐται ενταύθα όπως εις ούδεμίαν άλλην γνωστήν μου Ελληνικήν εργασίαν» (άπό άχρονολόγητο ιδιόγρα­ φο βιογραφικό σημείωμα της 'Έλλης Λαμπρίδη, πού άπόκειται στο άρχεΐο της), ο 22Helle Lambrides, Die Erkenntnisprinzipien bei Aristoteles, Λιψία, P. John, 1919. 23 Ειρήνη Βαρούχα-Χριστοδουλοπούλου (1896-1979), άρχαιολόγος, Διευθύντρια τοϋ Νομισματικού Μουσείου Αθηνών την περίοδο 1940-1963.-Φ-24 Σέμνη Παπασπυρίδη-Καρούζου (1898-1994), άρχαιολόγος, 'Έφορος Αρχαιοτήτων τοϋ Εθνικού Αρ­ χαιολογικού Μουσείου. ·©· 25 Λουκία Φωτοπούλου (1896-1939), μουσικο-

41

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ο ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

Ζυρίχη και στο Λονδίνο νεα άπό την Αθήνα. Άπό τις παρακάτω επιστολές είναι φανερό οτι ή αλληλογραφία τον Νίκον Καζαντζά­ κη με τήν "Ελλη Λαμπρίδη συνεχίζεται:26

Άπό Σεμνή Παπασπνρίδη προς "Ελλη Λαμπρίδη 6 Ίανουαρίου 1919

Προχτές πού, γυρίζοντας ή αδερφή μου άπό τό Μαρούσι, μου έφερε τό γράμμα σου, αίσθάνθηκα μεγάλη τύψη. Καί γιά νά εξιλεωθώ κάπως έφρόντισα καί τό έδωσα τό άλλο στον άγαπητό μας φίλο πού θά φροντίσει νά στείλει καί τούτο. [...] Ό κ. Κ[αζαντζάκης] μου είπε γιά σένα συγκι­ νητικές λεπτομέρειες· μιλάμε άδιάκοπα, μέ άπειρη τρυφε­ ρότητα γιά την ξενιτεμένη φίλη μας. 17 Ιουνίου 1919

Λαμβάνω τακτικά τά γράμματά σου καί τά δίνω στο φίλο μας· θά ξέρεις ’ίσως πώς είναι διορισμένος διευθυντής, δη­ λαδή ύφυπουργός σχεδόν, σέ κάποιο Υπουργείο. Εργάζε­ ται νύχτα-μέρα γιά κάποιο έργο μεγάλης σημασίας. Κα­ τόρθωσα προχτές καί τον είδα καί μ’ έβεβαίωσε πώς θά ρθεις κατά τό Σεπτέμβρη [...] Ό φίλος μας μου είπε πώς

λόγος καί μουσικοκριτικός. Περισσότερες πληροφορίες στο βιβλίο τοΰ Τάκη Καλογερόπουλου, Τό Λεξικό της Ελληνικής Μουσικής, Αθήνα, Γιαλλελής, 1998, τόμ. 6 (Τ-Ω), σ. 444. ο 26 Ή αλληλογραφία της 'Έλ­ λης Λαμπρίδη με διάφορα πρόσωπα, αποσπάσματα της οποίας παρα­ τίθενται στο βιβλίο, εφόσον δέν δηλώνεται διαφορετικά, άπόκειται στο άρχεϊο της.

42

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ -> 1919

θά μας χρειαστεί καί τις τρεις πολύ σύντομα για νά τον βοηθήσουμε στο σκοπό του. Καί φαντάζομαι σαν κάτι αλη­ θινά λαμπρό καί θαυμαστό τη συνεργασία μας αύτή, μέ τις οδηγίες σου, την άφοσίωσή μας στο σκοπό πού την άγάπη του σύ θά μάς την έμπνεύσεις, την αμοιβαία μας πνευμα­ τική καί ψυχική έπικοιγώνία.

25 Ιουνίου 1919

Έλαβα χτες βράδι τό γράμμα σου γιά μένα κι ένα γιά τον "Αρπαγο.27

21 Νοεμβρίου 1919 Λαβαίνοντας σήμερα πρωί-πρωί ένα γράμμα σου γιά τον "Αρπαγο, αίστάνθηκα περισσότερο άπό άλλη φορά πόσος καιρός πέρασε πού λογαριάζω νά σου γράψω.

Άπό Ειρήνη Βαρονχα προς "Ελλη Λαμπρίδη 20 Μαΐου 1919

’Άς πούμε τώρα καί γιά κανέναν άλλον. Τον Καζαντζάκη γνώρισα σέ μιά διάλεξη της κυρίας Σικελιανοΰ’ φυσικά τό ονομά σου ήταν ή πρώτη λέξη πού άνταλλάξαμε καί, άλλη μιά φορά πού τον βρήκα στου κυρίου Σικελιανοΰ, δέν είπα­ με καί γιά τίποτα άλλο* τί δίκιο πού έχεις...

27 Έτσι άποκαλεΐ συχνά ή 'Έλλη Λαμπρίδη τον Καζαντζάκη στις έ­ πιστολές της. Ό "Αρπαγος είναι πρόσωπο άπό τό βιβλίο του Σνμπόσιο (βλ. έδώ στην Εισαγωγή, σ. 20).

43

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ο ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

Από Λουκία Φωτοπούλου προς "Ελλη Λαμπρίδη 16 Σεπτεμβρίου 1919 Αύτό τον καιρό διαβάζω τις συνομιλίες του Γκαΐτε με τον ’Άκκερμαν28 μεταφρασμένο άπό τον άνθρωπο πού ποτέ δέν μοΰ έγραψες τ’ ονομά του, άλλα πού έγώ αισθάνομαι πώς είναι αύτός πού σ’ έκανε νά πονέσεις. Δέν είναι περίεργο, πώς άνάμεσα στις γραμμές αύτης του της έργασίας, διαβά­ ζοντας τίς περίφημες αύτές κουβέντες, άκουγα πολλές φορές δυο άλλους άνθρώπους νά κουβεντιάζουν κι ήσουνα έσύ κι έκεΐνος. είπαμε τώρα μέ γέλασε ή διαίσθησή μου, δέν πιστεύω πώς θά γελιέμαι τώρα. Δέν θέλω νά μοΰ πεις τίπο­ τε, στά γράφω αύτά γιατί βαθιά τά ένιωσα, όλες τοΰτες τίς μέρες πού κράταγα στά χέρια μου τό βιβλίο αύτό.

Στο άρχεΐο της "Ελλης Λαμπρίδη βρέθηκε και τό παρακάτω ιδιόγραφο σημείωμά της γραμμένο την ημέρα τών γενεθλίων τοϋ Νίκου Καζαντζάκη.29 Λεν γνωρίζουμε εάν πρόκειται γιά σκέ­ ψεις της η γιά επιστολή πού δεν έστειλε ποτέ. Λπό τό περιεχό­ μενο είναι φανερό οτι ή "Ελλη Λαμπρίδη υποφέρει από τον πρό­ σφατο χωρισμό τους και από τη βραδύτητα της επιτροπής τοϋ 'Ιδρύματος Σταθάτου νά εκδώσει τ'ις αποφάσεις γιά τη μετακί­ νησή της στήν Αγγλία. Αισθάνεται αποκλεισμένη, απομονωμέ­ νη, χωρίς νά μπορεί νά ζητήσει βοήθεια άπό κανέναν:

28 Προφανώς έννοεΐ τό T. P. Eckermann, Σννομιλίαι Έκκερμαν με τον Γκαΐτε, μτφρ. Ν. Καζαντζάκη, Έν Άθήναις, Εκδοτικός Οίκος Γε­ ωργίου Φέξη, 1913. 29 Ό Καζαντζάκης γεννήθηκε στις 18 Φεβρουά­ ριου 1883.

44

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ο 1919

Φύλλο μικρών διαστάσεων κομμένο άπο μπλοκ

18-3/ΙΙ/1919

Σήμερα είναι τα γενέθλιά σου καί ή μουσίτσα θά ’λαβε πάλι κανένα τηλεγράφημά πώς δεν την ξεχνάτε στις χαρές σας, ένώ έγώ είμαι δυο (άήνες χωρίς λόγο καί τοΰ σπιτιού μου τά νέα ακόμη κατάφερα νά μου κόψουν, σίγουρα κανένας άπό τούς άπειρους μωρούς καί άτιμους τυράννους έδώ ή αύτοΰ. Τό γρουσούζικο φίδι! Εμφανίστηκε πρωτοχρονιά πρωί πρωί σπίτι μου καί μου ’φερε ολη αύτή την κακομοιριά πού μέ σκάζει έτσι ώστε μιάν ώρα θά σπάσει ή ξερή μου φλούδα’ καί νά ’ταν κοντά ή ώρα έκείνη! Δέν ύπάρχει σχεδόν πιά έλπίδα νά φύγω, κανένας δέν μπορεί νά μέ βοηθήσει καί άδεια δέν μπορώ νά πάρω. Πιθανότατα μου ’κανε αύτή τή δουλειά ό περίφημος κι αύτοί πού μέ δώσαν άλυσσοδεμένη στά χέρια του δέν έχουν λόγο βέβαια νά κουνηθούν γιά χατήρι μου’ είμαι ένα πρόστυχο αδειανό ποτήρι, γιατί νά μήν τό πετάξουν στά σκουπίδια; σπάσει ή οχι αδιάφορο. ’Ώ, γελοία, γελοία πού ήμουνα! Πόσο θά γέλασε ό +κης30 μέ τό άφελέστατο, παιδιάστικο γράμμα μου όπου ζητούσα βοήθεια! Καί δέν έχω ούτε μιά γωνιά της γής όπου νά κρύψω τήν άθλια φρίκη μου κι ούτε ένας άνθρωπος πού νά μπορώ ν’ αγγίξω τό χέρι του χωρίς άδιαφορία ή πίκρα. Σκέφτηκα νά σ’ απαλλάξω άπό τήν έλαφρή δυσφορία πού θά σου φέρει τό γράμμα μου καί τό ’κανα πολύ καιρό, μά τί ωφελεί! Καί τί νά τήν κάνω τήν ύπερηφάνεια τώρα 30 Γιάννης Σταυριδάκης.

45

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ -*· ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

πιά; Άλλωστε γρήγορα θ’ άντι σταθείς και θυμωμένος θα τό παραμερίσεις μουρμουρίζοντας: Αγνωμοσύνη... φιδί­ σιο. Είναι τόσο βολικό νά μπορεί κανείς νά πιστεύει άκόμα στην καλή του θέληση, καί συ πάντα αγαπούσες τη βολικότη. Καί τί πειράζει κι αν θυμώσεις; Άφοΰ δεν πιστεύω πια στην έκτίμησή σου κι ούτε περιμένω παρά καμιά κάρτα με διαβεβαιώσεις συμπάθειας καί έκτιμήσεως. Κι αν μοΰ τη στερήσεις κι αύτή, τί πειράζει; Άχ, βαρέθηκα νά θρηνώ, γειά σου, ό θεός σου νά ’ναι μαζί σου, νά δούμε τί θά βγει κι αύτός. Δέν μπορώ νά υπογράψω, τά όνόματά μου ολα κλαίγοντας μέ παρακαλοΰνε νά μην τά θυμάμαι. Έπίσης στο άρχεΐο της "Ελλης Λαμπρίδη βρέθηκαν και τά ακό­ λουθα δύο ιδιόγραφα σημειώματα, της, χωρίς άλλα στοιχεία, με αναφορές στον Νίκο Καζαντζάκη: Δύο μικρά κομμάτια χαρτί κολλημένα τό ενα κάτω άπό τό άλλο

22-4/ΙΧ/19

Πάλι στη National Gallery. Περίεργος είναι ό τρόπος της εντύπωσης πού αποκομίζω άπό τέτοιες έπισκέψεις. Τήν πρώτη φορά κοιτάζω σά σαστισμένη βρίσκοντας πολλή, πάρα πολλή ομορφιά καί σχεδόν στο καθένα, δέ μι­ λώ καθόλου, δηλ. δέ μορφώνω σέ λέξεις μέσα μου καμιά σκέψη, ή τό πολύ ξένες φράσεις καί οί άπομίμησές τους μοΰ περνοΰν άπό τό μυαλό χωρίς συνέχεια καί σχέση μεταξύ τους· γρήγορα αισθάνομαι κουρασμένη καί φεύγω μέ βαρύ κεφάλι, μέ άπειρη άπελπισία γιά τον εαυτό μου, καί βαριεμάδα της ζωής, μέ σερνάμενο βήμα- ο,τι άπόφασες είχα

4θ

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ο 1919

σχετικά μέ τό που θά πάω κατόπι, τις περισσότερες φορές τις άναβάλλω, γιατί δέν είμαι ικανή νά τις βάλω σέ πράξη. 'Όταν όμως άναστοχαστώ λίγο καί θελήσω νά ξεδιαλύνω τί ήταν όλο αύτό τό βάρος είύαι τόσο λίγο αύτό πού μένει μέσα μου, οχι μόνο σέ στοχασμούς παρά καί σέ εικόνες, δηλ. θυμάμαι τόσο λίγο τί είδα, πού ρωτώ αν άξιζε τον κόπο νά ξοδευτεί τόση Stimmung γι’ αύτό. Καί βρίσκω πώς τό περισσότερο άπ’ όλη αύτή τή φασαρία ήταν —γιατί νά μήν τό πω— καμώματα καί ή ιδέα, πού είχ’ άπό πρίν, πώς θά31 Γι’ αύτό καί δέν μπορώ νά κάνω σάν τον "Αρπαγο πού, καθώς μου ’λεγε, καθόταν άπό τό πρωί ως τ’ άπόγεμα μπρος στο τραπέζι του δουλεύοντας τήν ψυχή του στο άμόνι τών πιο μεγάλων προβλημάτων, καί αύτό φαντάζομαι είναι ή αιτία ή σπουδαιότερη πού είναι έτσι μεγάλος καί δυνατός. "Ομως τί νά κάνω; Ό φυσικός γιά μένα δρόμος θά ’ταν ένας: νά σπρώξω τό λογικό ώς τήν άκρη, νά δουλέψω ένα, δυό τρία, δέκα προβλήματα μέ όλες τους τις άγονες συνέπειες, σέ όλες τους τις διευθύνσεις, διακλαδίζοντας όσο γίνεται κάθε μιά τους καί κάθε ξέφυτρό τους, γιά νά βρώ τήν άκρη τους καί νά τριγυρίσω τά σύνορα τους* καί υστέρα μέ τήν ίδια ύπομονετική βελονιά νά γυρίσω όλον αύτό τον δρόμο, γιά νά μπορέσω, φτάνοντας στο κέντρο, νά ρίξω μέ μιας όλο αύτό τό κατασκεύασμα πού δέν ήταν δέντρο παρά σκα­ λωσιά, γιά νά πετάξω άπό μέσα του τό φύτρο, μικρό ή μεγάλο, πού θά φέρει τον οργανικό μου καρπό. Μά φτάνει

31 Στο σημείο αύτό σταματάει απότομα τό κείμενο (τέλος σελίδας). Συνεχίζει στο δεύτερο κομμάτι χαρτί, πού τό έχει κολλήσει ή ίδια στο κάτω μέρος τοΰ προηγούμενου.

47

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ο ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

μιά ζωή άνθρώπου γι’ αύτό; Και πώς νά αρχίσω, πού ξέρω ποια είναι ή αλήθεια, καί πού οί άχρονες λιγοστές στιγμές μου μέ ειδοποιούν κάθε φορά πώς άλλος θά ’πρεπε νά ’ναι ό δρόμος μου; Ό Θεός βοηθός καί ή δύναμή μου. Δέν μπορώ νά κάνω άλλο παρά νά παλεύω άδιάκοπα.

Μικρό κομμάτι χαρτί, διπλωμένο στη μέση, μέ τη λέξη « ’Όνειρα» στην κορυφή τής σελίδας Νύχτα 22-5/Χ Κάρτα του "Αρπαγου πολυγραμμένη, στο επάνω μέρος κολ­ λημένο ένα διαλυμένο χαρτί, τό ξεδιπλώνω, ή λέξη μέ μαβί χοντρό μολύβι.

Ακολουθούν ακόμη τρία σημειώματα στο ίδιο φύλλο χαρτί (247/Χ, 26-9/X, 27-10/X) μέ περιγραφές άλλων ονείρων.

48

1920 Μετά την ήττα τον κόμματος τών Φιλελευθέρων στις εκλογές ό Νίκος Καζαντζάκης παραιτεΐται από τη θέση τον Γενικόν Διευ­ θυντή στο Υπουργείο Περιθάλψεως. Ταξιδεύει στο Παρίσι και στο Βερολίνο. 'Η άλληλογραφία τον μέ την "Ελλη Λαμπρίδη φαίνεται οτι διακόπτεται όταν ή σύζυγός τον Γαλάτεια ανακα­ λύπτει επιστολές καί φωτογραφίες τους καί δημιουργεί σκάνδα­ λο, διαδίδοντας τό γεγονός στη συντηρητική Λθήνα τής εποχής.32 'Η "Ελλη Λαμπρίδη, πριν ακόμη ολοκληρώσει τίς σπονδές της στο Λονδίνο, επιλέγει ώς τόπο διαμονής της τήν Κωνσταντινού­ πολη.33 Εκεϊ προσλαμβάνεται στο Ζάππειο Εθνικό Παρθενα­ γωγείο ώς καθηγήτρια Παιδαγωγικών, 'Ιστορίας καί Ελληνι­ κών, στο Κεντρικό Παρθεναγωγείο Σταυροδρομιού ώς καθηγήτρια Ελληνικών καί στο Αμερικανικό Κολέγιο Θηλέων ώς διευ­ θύντρια τον ελληνικόν τμήματος. 'Η φίλη της Λουκία Φωτοπού­ λου τής γράφει άπό τήν Λθήνα γιά τον Νίκο Καζαντζάκη:

2 Μαΐου Προ ολίγων ημερών είχα τρομερή άγανάχτηση, δέν ξέρω άκριβώς γιατί. Σκέφθηκα λοιπόν πώς ό καλύτερος τρόπος να ξεθυμάνω θά ήταν να δώ τον Νικάκη [ένν. τον Καζαντζά­ κη]. Χωρίς να χάνω καιρό πάω στο 'Υπουργείο καί ζητάω

32 Γράφει ή "Ελλη Αλεξίου: ((Αντίθετα ή Γαλάτεια ζήλευε τον άντρα της [Νίκο Καζαντζάκη] καί του δημιουργούσε σκηνές ζηλοτυπίας, όπως τότε πού βρήκε άνάμεσα στα χαρτιά του κάποιες φωτογραφίες πού τον έδειχναν σε μιά στάση όχι νά πεις θερμή, μά στενά φιλική με την "Ελλη Λαμπρίδη», Αλεξίου 2004, σ. 70. -Φ· 33 «Κι έγώ κίνησα καί πήγα στην Πόλη την πρώτη φορά», Νίκη, σ. 46.

49

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ

·φ·

ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

τον Ko 'Υπουργό καί τη στιγμή πού μου δείξανε τό γραφείο του καί ετοιμαζόμουνα να μπω, ανοίγει ή πόρτα καί βγαίνει ή Μυρσίνη34 μέ μια άλλη καρακάξα. Μ’ έπιασε τέτοια αη­ δία καί αίσθάνθηκα τόσο δυνατά την υπεροχή σου πού σκά­ φθηκα πώς θά ήταν έλεεινό νά του αναφέρω τό ονομά σου. Γύρισα πίσω χωρίς νά τον άντικρίσω τον βλάκα! ως πότε θά ζεΐ μ’ αύτές τις τιποτένιες [...] Γιά τή «φασαρία»35 δέν έμαθα τίποτα γιατί δέν βλέπω κανέναν. Τελοσπάντων δέν μπορείς νά κάνεις χωρίς flirt! Είσαι τρομερή... καί σέ ζη­ λεύω.

25 Ιουνίου 1920 Τό φυλλάδιο τών «Νέων» αν έχει βγει καινούριο θά σου τό στείλω καί θά φροντίσω νά μάθω αν παραιτήθηκε ό * Αρ­ παγος.

14 Σεπτεμβρίου 1920

"Αφησε τον "Αρπαγο νά «πλημμυρίσει τήν ψυχή σου σάν τον Νείλο τά σπαρτά της Αίγύπτου», κάτι μεγάλο θά βγει άπ’ αύτό, καί μόνο μέσα σ’ αύτό είναι ή δημιουργικότητά σου. "Ολα τ’ άλλα είναι τίποτα μπροστά σ’ αύτό.

34 Πρόκειται μάλλον για τη Μυρσίνη Κλεάνθους-Παπαδημητρίου. -Φ35 Βλ. παραπάνω, σ. 49 καί σημ. 32.

5°

1921-1925 1921-1922: Ή "Ελλη Λαμπρίδη εχει γνωρίσει στην Κωνσταντι­ νούπολη τον Κώστα Στυλιανόπουλο μέ τον οποίο παντρεύεται τό 1922. 'Ο Νίκος Καζαντζάκης επισκέπτεται τη Γερμανία. Επιστρέ­ φει στήν Ελλάδα και υπογράφει συμβόλαιο γιά τή συγγραφή σχολικών βιβλίων 'Ιστορίας. Τήν άνοιξη ταξιδεύει στή Βιέννη οπού μελετά τον Φρόιντ. Τον Σεπτέμβριο τής ίδιας χρονιάς εγ­ καθίσταται στο Βερολίνο. Γνωρίζεται μέ τή Ραχήλ Λίπσταϊν,36 ή οποία τον φέρνει σέ επαφή μέ ενα κύκλο επαναστατριών. Επη­ ρεάζεται άπό τις επαναστατικές Θεωρίες τοϋ κομμουνισμού. Αρ­ χίζει νά γράφει τήν Ασκητική. 1923: 'Η "Ελλη Λαμπρίδη επιστρέφει στήν Λθήνα μέ τον σύζυγό της. Γεννιέται ή κόρη τους Νίκη. 'Η συζυγική της ζωή διαρκει ένάμιση χρόνο.37 Τήν ίδια χρονιά διορίζεται ύποδιευθύντρια στο Λμερικανικό Κολέγιο Θηλέων τοϋ Παλαιού Φαλήρου και οργα­ νώνει τό ελληνικό τμήμα. 'Ο Νίκος Καζαντζάκης ζεϊ στο Βερολίνο. 'Ολοκληρώνει τήν ’Α­ σκητική και συνεχίζει τή συγγραφή τοϋ Βούδα. Γνωρίζει τήν Ελσα Λάνγκε.38 Τήν ίδια εποχή γράφει στο ημερολόγιό του («Τε­ τράδιο 1922-23»): 3 Φεβρουάριου: Στις πιο κρίσιμες θρησκευτικές στιγμές 36 Για τη Ραχήλ Λίπσταϊν καί τον Καζαντζάκη, βλ. Σταματίου 1997, σ. 54-64 καί Λσνμβίβαστος, σποραδικά. ·©· 37 «ξέδωσε ό νους μου άπό τίς στενές καί άνυπόφορα ταπεινωτικές συνθήκες πού είχε δημιουργήσει ό άταίριαστος γάμος», Νίκη, σ. 16. ·©· 38 Γιά τήν ’Έλσα Λάνγκε καί τον Καζαντζάκη, βλ. Σταματίου 1997, σ. 79-87 καί Λσνμβίβαστος, σπο­ ραδικά.

51

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ο ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

μου μια γυναίκα ήταν μαζί μου (Gandria, Berlin). ’Ίσως γιατ'ι οί θρησκευτικές μου κρίσεις ξεσποΰνε στήν έπαφή της γυναίκας. Κι είναι ή ίδια αιώνια γυναίκα μέ τις εφήμερες ατομικές μάσκες, μέ διάφορα ονόματα, έθνη.39 1924-1925: Τον "Ιανουάριο τον 1924 ό Νίκος Καζαντζάκης φεύγει γιά ενα μεγάλο ταξίδι στην Ιταλία. Επιστρέφει στην Ελλάδα τον Μάιο. Στις 18 Μαΐου γνωρίζει την "Ελένη Σαμίου. Τό φθι­ νόπωρο της χρονιάς αυτής ξεκινάει τη συγγραφή της Όδύσειας. Τον ’Οκτώβριο τον 1925 ταξιδεύει στη Σοβιετική "Ενωση ώς απεσταλμένος της αθηναϊκής εφημερίδας Ελεύθερος Λόγος. Στις ανταποκρίσεις του γράφει γιά τη νέα κοινωνική πραγματικότητα στην κομμουνιστική Ρωσία. "Η "Ελλη Λαμπρίδη διδάσκει στο Αμερικανικό Κολέγιο Θη­ λέων και μεγαλώνει την κόρη της Νίκη.^ Τό 1925 δραστηριο­ ποιείται στο Σύνδεσμο γιά τά Δικαιώματα της Γυναίκας, μαζί μέ τις Αύρα Θεοδωροπούλον, Ρόζα "Ιμβριώτη, Μαρία Νεγρεπόντη, "Ελένη Ονράνη (τότε Κορύλλου) και αναπτύσσει θέρμη φιλική σχέση μέ τον "Αγγελο Σικελιανό καί τη γυναίκα τον Ενα Πάλμερ. Υποστηρίζει τη Δελφική "Ιδέα καί τό όραμα τοΰ Σικελιανον. Γράφει (άρθρογραφεϊ στά περιοδικά Ό Αγώνας της Γυναί­ κας καί Εργασία), διαβάζει, δημιουργεί νέες φιλίες καί νέες αι­ σθηματικές σχέσεις.

39400 γράμματα, σ. 13.-Φ- 40«Ή αλήθεια είναι πώς είχα περισσότερην ορμή άπ’ ό,τι μου ’παιρνε τό παιδί μου καί τό σκολειό. Άπό τοΰτο έκανα όλες τις τρέλες μου: 'Έπαιζα βόλλεϋ μπώλ μέ τά κορίτσια ή τις έφερνα στο σπίτι μου καί τούς μάθαινα περισσότερα ελληνικά άπ’ ό,τι είχα χρέος. Άλλοτε πάλι τούς έφτιανα συλλόγους καί λογοτεχνικά φροντιστήρια κι άρχαΐες παραστάσεις», Νίκη, σ. 33.

52

1926 Έκδίδεται τό διαζύγιο τον Νίκον Καζαντζάκη με τή Γαλάτεια. 'Ο Καζαντζάκης ταξιδεύει στήν Παλαιστίνη και στήν Κύπρο με τήν 'Ελένη Σαμίον, στήν Ισπανία δπον παίρνει σννεντενξη άπό τον Πρίμο δε Ριβερα καί στήν Ιταλία γιά σννεντενξη με τον Μονσσολίνι. Ή "Ελλη Λαμπρίδη ταξιδεύει στο Παρίσι, ώς απεσταλμένη τής εφημερίδας Ελεύθερος Τύπος, γιά νά παρακολονθήσει τό 10ο Σννέδριο τής Διεθνούς Σνμμαχίας γιά τή Γνναικεία ΨήφοΝ Τον ’Ιούλιο ό Νίκος Καζαντζάκης δημοσιεύει στήν ίδια εφημε­ ρίδα ενα άρθρο με τίτλο «Η Μονντίτα κ’ έγώ»Λ2 ΑΦΟΡΜΗ: Η «ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΚΙΝΗΣΙΣ» ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Δύο άνθρωποι μιλούν: Η ΜΟΥΝΤΙΤΑ Κ’ ΕΓΩ Τακτική συνεργασία τοΰ κ. Ν. Καζαντζάκη

Ή Μουντίτα καθόταν στο μικρό δωματιάκι της κ’ έγραφε. Μπροστά της είταν ένα πράσινο βάζο μέ ύψηλά κίτρινα αγκάθια καί στον τοίχο κρέμονταν οί εικόνες τοΰ Τολστόη, τοΰ Δοστογιέφσκη καί τοΰ Λενίν. 'Ένα ξεραμένο δέντρο τών Χριστουγέννων είταν άκόμα στη γωνιά, γιομάτο παι­ χνίδια μικροσκοπικά καί κέρινα παιδάκια. Καί στη μέση τοΰ δέντρου μέ την κοκκαλιάρικη άρμοθεσιά του, μέ τη

41Xème Congrès de l’Alliance internationale pour le suffrage des femmes, Παρίσι, 30.5-6.6.1926.-Φ- 41 42 Τό άρθρο δημοσιεύτηκε στον Ε­ λεύθερο Τύπο της 4ης Ιουλίου 1926, άπ’ όπου καί αναδημοσιεύεται έδώ. Διατηρήσαμε την ορθογραφία έκτος άπό τά προφανή τυπογραφικά λάθη.

53

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ο ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

μικρή άνεσηκωμένη ρούσικη μύτη καί τα έξωγκωμένα ζυ­ γωματικά, ό Γκόρκη. — Είδες, μου είπε χαρούμενη ή Μουντίτα, πόσο καλά ταιριάζει στο Χριστουγεννιάτικο δέντρο ό Γκόρκη; Σήμερα αύτός είναι ό "Αη Βασίλης τών παιδιών. Στη Ρουσία αυτός μάχεται τώρα νά τούς γράψει βιβλία κ’ είναι τά χέρια του γεμάτα πρωτοχρονιάτικα δώρα. ’Ά! όταν θά γυρίζει επιθεωρώντας τά ρούσικα σκολειά, όταν θά μαζεύει τούς δασκάλους νά τούς δίνει τις νέες εντο­ λές! Κάποτε πεθύμησα νά φύγω σ’ ένα χωριό, νά γίνω δα­ σκάλα, νά παίρνω τά παιδιά στην ποδιά μου, νά τούς μιλώ γιά τις μεγάλες πολιτείες, όπως μιλούμε γιά την Κόλαση, ν’ άνάβω στις μικρές ψυχές τά μεγάλα πάθη της έκδίκησης καί της άρετης. Θά κάθιζα μαζί τους στά χειμωνιάτικα νυχτέρια καί θά τούς μάθαινα οχι μονάχα πώς νίκησαν οί "Ελληνες τούς Πέρσες στον Μαραθώνα ή πώς πήραν οί Τούρκοι την Πόλη. Μά μέ ποιόν τρόπο ζοΰσαν πάντα καί ζοΰν οί πλούσιοι στις πολιτείες καί πώς πεθαίνουν άπό την πείνα οί φτωχοί καί πώς ή μέτρια, ή σίγουρη ζωή καμιά δέν έχει άξία... Μά ξέρω πώς μήτε μιά στιγμή δέν θά μέ άφίναν νά μιλήσω στά παιδιά, πώς έδώ στήν Ελλάδα δέν ύπάρχει σωτηρία κ’ είμαστε ύποχρεωμένοι, όσοι δέν ύποταζόμαστε, ν’ άσκητεύομε στήν έρημο ή νά εμπιστευόμαστε στο χαρτί, τις στείρες κραυγές μας. Ή Ελλάδα ή σημερινή πρέπει νά γράφεται μέ ένα λ, γιατί είνε γιομάτη έλη κι ό 'Έλληνας ένας τελματάνθρωπος. Γέλασα μέ τήν ορμή της Μουντίτας. Χαιρόμουν τή δύνα­ μή της, τό λαμπερό, άνένδοτο μυαλό, τό εκφραστικό φλέγό­ μενο κεφάλι, πού όπως σάλευε κι ανατάραζε τά μαλλιά, φάν54

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ο 1926

τάζε σαν άναμένος θύρσος ένός νέου διονυσιακού έμπρησμοΰ. Ή Μουντίτα εξακολούθησε: — Κανένας δέν λαχταρά την άλήθεια καί την πράξη, σαν καί μένα. 'Όταν ακούω πώς δυο τρεις σμίξαν γιά ένα σκοπό, τρέχω. ’Άχ! τί αφέλεια! Πάντα λέω: «Δέν θά την ξαναπάθω πιά!» Καί πάντα, σαν άκούσω πάλι τίποτα, τρέχω μέ νέες ελπίδες! Προχτές έπρεπε νά μέ δεις στο συνέδριο τών γυ­ ναικών! — Καλήτερα πού δέν σέ είδα. Προτιμώ νά δώ μέ τά μάτια σου. Λέγε! — Ώστώρα, καθώς ξέρεις, στά συνέδρια τών γυναικών λαβαίναν μέρος μονάχα άντρες. Τώρα όμως είσαν αληθινές γυναίκες. Λαβαίνω προχτές μιά πρόσκληση: «Αξιότιμη Κυρία κτλ. Θά κάμωμε, λέει, ένα Σύνδεσμο γιά τά δικαιώ­ ματα της γυναίκας. Καί μιά Σχολή, λέει, γιά την ανώτερη μόρφωση της γυναίκας. Εσείς θά διδάξετε νεώτερη φιλο­ λογία, λέει...» Τρέχω. Είχα άργήσει λίγο. 'Όλα τά νούμε­ ρα παρόντα' δέν ξέρω, έτσι πού μπήκα, τό φώς έφταιγε, ή ψυχική μου διάθεση, τά μούτρα τους; δέν μπορώ νά κατα­ λάβω. Μά μεμιάς μοΰ φάνηκαν όλες σά ζώα, σαν πουλιά. Ή μιά έμοιαζε μέ παπαγάλλο' τόκαμε κι ό διάβολος νά φοράει πράσινο ταγιέρ' ή άλλη μέ ξυλόκοτα, μία γριά μαϊ­ μού, μιά νέα κουκουβάγια, ένα χαριτωμένο καγκουροΰ, μιά αρκούδα μεγάλη, ένα πράσινο αλογάκι της Παναγίας' δυο τρεις γεροντοκόρες, ντυμένες στά μαύρα, ακίνητες, αξιο­ πρεπείς, μοιάζαν μέ καλλιακούδες τών δημοτικών μας τραγουδιών. «Πολλή μαυρίλα πλάκωσε...» Θυμάσαι... — Ναί, ναί, λοιπόν; — Λοιπόν μέ πήραν τά γέλοια. Προσπάθησα νά κρατη­

55

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ο ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

θώ, άδύνατον. Μιά κυρία, πού έβγαζε τη στιγμή έκείνη λόγο, πολύ καθώς πρέπει κυρία, σαν κουνέλα, σταμάτησε. Θόρυβος, διαμαρτυρίες, έπί τέλους μ’ έβγαλαν έξω. Έπει­ τα έμαθα πώς ζήτησαν άπό την Κυβέρνησι ψήφο! Σα νά μήν έπρεπε ν’ άφαιρέσουν τον ψήφο κι άπό τούς άντρες! Καί σύστησαν καί μιά Σχολή. «'Η Μεγάλη Σχολή του θηλυκοΰ γένους» νά μορφωθούν λέει οί Έλληνίδες. — Γιατί γελάς; Δέν θά μορφωθούν; — Θά παραμορφωθούν μάλιστα! Θά τούς κάμουν, λέει, εισαγωγή φιλοσοφική, θά τούς μάθουν πώς έγινε ό κόσμος, αν πρώτας τό αύγό ή ή κότα, θά τούς διδάξουν Ρωμαϊκό δίκαιο, άρχιτεκτονική καί τή θεωρία τοΰ Αϊνστάιν. 'Ύστε­ ρα άπό πολλές συνεδρίες καί σφοδρές λογομαχίες, οί παι­ δαγωγοί μας έφτασαν στο συμπέρασμα ότι ύπάρχει διαφο­ ρά μεταξύ άντρός καί γυναικός! Πρέπει λοιπόν ή γυναικεία μόρφωση νά είναι διαφορετική άπό τήν άντρίκια. Γι’ αύτό κατάρτισαν τό παραπάνω πρόγραμμα σύμφωνα μέ τή γυ­ ναικεία φύση. Δέν μένει παρά ν’ ανοίξουν καί «Μεγάλη Σχολή τοΰ άντρικοΰ γένους» όπου νά διδάξουν νοικοκυρωσύνη, ύφαντουργική καί ύγιεινή τής έγκυμωσύνης! Φίλε μου, Μαναγή, πότε μούρχεται νά κλαίω, πότε νά γελώ! ’Άχ! νά μπορούσε κανείς, σάν τον άρχαΐο σατυρικό, τον Αρχίλοχο θαρρώ, νά σκοτώνει μ’ ένα στίχο! — 'Όλα αύτά πού μοΰ λές, Μουντίτα, μέ πικραίνουν. Τί κρίμα νά χάνεται μιά δύναμη, σάν τή δική σου, στήν άρνηση καί στο μίσος! Μπορεί νά έχεις δίκιο. Μπορεί οί συνεργάτισσές σου νά είσαν στο σώμα ή στήν ψυχή τους καρακάξες καί μαϊμούδες. Μά έπρεπε νά βαστάξεις τό γέλοιο ή τό κλά­ μα. Γενναία νά καθίσεις άνάμεσά τους καί νά συλλογιστείς: 5θ

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ο 1926

Τί εύτυχία να δουλεύει κανείς στην Ελλάδα! Τί δουλειά πού εχει μπροστά του, τί ύλη άκατέργαστη, τί φοβερές δυσκολίες! — Δέν έχω ύπομονή. Δέν θέλω νάχω. Δέν μπορώ νά πέφτω σέ συμβιβασμούς νά ύποκρίνωμαι, νά κάνω πολιτι­ κή. ’Άφισέ με νά περγελώ καί ν’ άρνιοΰμαι. Αύτη είναι ή φύση μου. Ό Θεός μοΰ έδωκε δόντια, μυαλό καί νύχια, μέ αύτά θά πολεμώ, ως νά ψοφήσω. Ά! έσύ δέν τούς ξέρεις, γυναίκες κι άντρες! Μικρές ψυχές, μικρές καλοσύνες, μικρές κακίες, κουτσοζοΰν, κουτσοαγαποΰν, κουτσοθέν — θά δεις, θά καταντήσομε ολοι λοταρτζήδες: θά παίρνομε κρεμανταλιές ψάρια, αστακούς, παλιά κεν­ τήματα, θά γιομίζομε ένα σακούλι νούμερα καί θά πηγαίνο­ με στο σταθμό νά περιμένομε τούς Άμερικάνους. Γελάς; Μά έγώ σκύβω έδώ κι αντιγράφω τά λόγια τους, σημειώνω μέ άνήλεη ακρίβεια τίς ματιές τους, τίς χειρονο­ μίες, τίς γκριμάτσες. Σιχάθηκα τον άνθρωπο! Τό ζώο είναι πιο τίμιο, κρατάει ψηλά την εικόνα τοΰ δημιουργού του. Ό άνθρωπος είναι ή καρικατούρα τοΰ Θεοΰ. Νά, την ώρα πού ήρθες τί έγραφα. ’Έσκυψε ή Μουντίτα στά χαρτιά της κι άρχισε νά μοΰ διαβάζει. Μέ δυσφορία άνάπνεα μέσα στον παγερόν άέρα της περιφρόνησης καί τοΰ σαρκασμού, οπού έπνιγε τούς ήρωές της. ’Αλάλαζε όταν, κατασκοπεύοντας, ξεσκέπαζε την κακοήθεια της καρδιάς μας. Κ’ ένοιωθα ανατριχιάζον­ τας πώς οί ήρωες τοΰτοι είμαστε έμεΐς, έμεΐς οί ίδιοι, κρυμένοι πίσου άπό τίς βολικές μάσκες τάχατες της ιδέας. Τό­ σο ή παρατήρηση της Μουντίτας είταν όξύτατη, ό διάλογος αληθινός, τό ύφος μαστιγωτό καί σίγουρο. — Πώς σοΰ φάνηκε; Γιατί σωπαίνεις; Δέν είναι τέτοιοι 57

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ο ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

οί άνθρωποι; Τί φταίω έγώ; Δεν λέω κρίσεις δικές μου, δέν κάνω θεωρίες! Δέν έχω φαντασία* έχω μάτι κι αύτί. Ενε­ δρεύω στις κλειδαρότρυπες, στήνω τό αύτί στούς δρόμους καί τό βράδυ, σά γυρίσω σπίτι μου, κάθομαι καί συντάζω στο Θεό την έκθεσή μου. — Μουντίτα, ή καρδιά μου πιάστηκε την ώρα πού διά­ βαζες. ’Όχι, οχι! δέν έχεις δίκιο! Γιά νά νοιώσεις τέλεια ένα πρόσωπο πρέπει νά τό ζήσεις, νά ταυτιστείς μαζί του. Εύτύς αναβρύζει άπό την ένωση τούτη μυστηριώδης, βαθύ­ τατη συμπάθεια — άγάπη κ’ έλεος* δέν ύπάρχουν πιά έγώ καί σύ, γκρεμίζονται τά μεσότοιχα. 'Υπάρχει μονάχα ένα: ή άγωνιζόμενη άθλια κ’ έξαίσια ούσία του άνθρώπου. "Οταν περιγράφω τον ήρωά μου πού είνε γελοίος, νοιώθω πώς κ’ έγώ μαζί του είμαι γελοίος* μέσα του ή ούσία του είνε καί δική μου ούσία. Ή άνώτατη τέχνη είνε: χωρίς έλεος νά περιγράφω τη γελοιότητά του* μά όταν νοιώθω την ενότητά του μαζί μου, όλες οί κωμικότητες καί προστυ­ χιές του είνε βυθισμένες μέσα στον θερμόν άέρα της συμπό­ νιας. Δέν είμαι έγώ άπόξω καί δέν τον τριγυρίζω μέ χαιρεκακία καί περιέργεια* δέν είνε αύτός γελοίος κ’ έγώ, άν­ τίκρυ του, άνώτερός του. "Ολη ή ύπόσταση του κόσμου —επομένως κ’ έγώ κι όλοι οί άνθρωποι κι ό Θεός πού μάς έπλασε— καταφαίνεται μέσα στον ήρωά μου πώς είνε έπιδεχτική νά ξεπέσει καί νά γενεΐ γελοία. Νά γιατί, πίσου άπό κάθε τέλεια έκφρασμένη κωμικότητα ή καρδιά μας ατενίζει ξαφνικά τά βουρκωμένα μάτια της τραγωδίας. Σέ τέτοιον άέρα συμπόνεσης πρέπει, Μουντίτα, νά βυ­ θιστούν στην τέχνη οί γελοίοι, οί ύποκριτές, οί κακούργοι, οί άτιμες, οί ψεύτες. "Ολοι! Θυμήσου τις πόρνες τοΰ Δοστο5«

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ο 1926

γιέφσκη, τοΰ συγγραφέα πού τόσο αγαπάς. Θυμήσου τούς τρελούς, τούς ηλίθιους, τούς δολοφόνους του, τί πίκρα, τί έλεος, πώς έτρεμε ή καρδιά τοΰ τεχνίτη άπό ανθρώπινη συναδερφότητα. Θυμήσου την ’Άννα Καρένιν τοΰ Τολστόη. Τί είμαστε, τί είνε ή καρδιά τοΰ άνθρώπου, πόσο γλυκό κι άνθρώπινο είνε τό μαρτύριο της αμαρτίας! Θυμήσου τούς άθλιους τοΰ Γκόρκη, τούς άλήτες, τούς μεθυσμένους, τούς κλέφτες — πώς τρέχομε μαζί τους συνεπαρμένοι άπό την ίδια άνίερη μέθη. Οί μουζίκοι, οί τρόικες, οί ’ίσμπες, οί στέ­ πες, όλα τοΰτα τά ονόματα της ξένης γης, πώς εξαφανίζον­ ται κι άναπηδά άπομέσα τους ό άνθρωπος ό αιώνιος πού κλαίει καί γελάει, ξεπέφτει, άνεσηκώνεται καί πεθαίνει! Πρέπει νά πλατήνει ή καρδιά σου Μουντίτα, καί συνάμα τό μάτι σου νά διατηρηθεί καθαρό κι άνήλεο. Τότε θάβλεπες καί στη ζωή σου καί στην τέχνη σου, τούς άνθρώπους μέ­ σα σε φώς γλυκύτερο καί θά τούς έλεοΰσες καί θάνοιωθες χρέος σου οχι πιά μονάχα νά τούς καταγγέλλεις μά νά συ­ νεργάζεσαι μαζί τους. Έγώ στη θέση σου θά πήγαινα στο συνέδριο αύτό τών γυ­ ναικών πού μοΰ περιέγραψες καί θάρχιζα νά δουλεύω, ύποτάζοντας σ’ ένα δυσκολώτερο ρυθμό την άηδία καί την άγανάκτησή μου. Καί ποιος ξέρει! Νά ένα κορίτσι άνάμεσα στά φλύαρα τοΰτα θηλυκά, μιά σιωπηλή, συμμαζωμένη κοπέλα πού δυσφορεΐ καί δέν ξέρει την αιτία' ή την ξέρει καί δεν τολμά. Καί νά, μιλάς έσύ, λες τη γνώμη σου άφοβα κ’ ή κο­ πέλα άκούει κι άνεσηκώνει τό κεφάλι. Φεύγουν οί άλλες, ή, καλήτερα, φεύγετε σείς οί δυό σας, μιλάτε στά σοκάκια, πη­ γαίνετε στά σπίτια σας, σμίγετε τίς καρδιές καί τίς ιδέες σας, βρίσκεται μιά τρίτη, μιά τέταρτη, άρχίζει τό ρέμα ενάντια 59

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ·«> ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

στον ποταμό, άρχίζουν οί λίγες ψυχές την έφοδο, ή μια δίπλα στην άλλη. Υπάρχει θαρρείς μεγαλήτερη χαρά στον κόσμο; Έτσι νικιέται ό θάνατος. ’Έτσι σώζομε άπό τον θάνατο οχι τά πήλινα τούτα στήθη μας καί τά χέρια καί τά μαύρα ή τά ξανθά μαλλιά μας. Μά την πολύτιμη ούσία πού μάχεται μέσα στον πηλό τοΰτο καί δέν θέλει νά πεθάνει. Ή Μουντίτα ακούε μέ δυσφορία κι ανατίναζε τό κεφάλι. — Τί θές νά κάμω; Σέ ποιο στρατόπεδο νά ταχθώ; Δέν μπορώ νά συνταιριάσω την καρδιά μέ τον νοΰ μου. Ή γυ­ ναίκα σήμερα δουλεύει. Είνε άναγκασμένη νά δουλέψει. Δουλεύοντας γίνεται οικονομικά άνεξάρτητη άπό τον άντρα. Επομένως καί ψυχικά. Ή τρυφερότητα μεταξύ τους ελατ­ τώνεται· ή γυναίκα παλεύει στην αγορά μέ τον άντρα, δυ­ ναμώνει τό σώμα της, χάνει τη θηλύτητά της. Βλέπω καλά τό ρέμα τοΰτο κ’ είνε ενάντια σέ μιά βαθειά μέσα μου φωνή, όμως ξέρω πώς δέν μπορώ, πώς δέν πρέπει ν’ άντισταθώ. Ή καρδιά άντιστέκεται μά ό νοΰς άναγνωρίζει καί δικαιολογά τον νέο άντιπαθητικό μου γυναικείο τύπο. Ή καρδιά μου έμεινε πίσου, ό νοΰς μου χυμάει μπρο­ στά, άκολουθώντας την άνάγκη. Σέ ποιο στρατόπεδο νά πο­ λεμήσω; Σιχαίνομαι όλο τον θόρυβο πού κάνουν οί γυναίκες γύρα μου' άλλες είναι άναίσθητες, δέν ξέρουν πώς ή θηλύτητα είνε γιά τη γυναίκα τό άνώτατο άγαθό καί τό άνώτατο όπλο' άλλες είναι πασαλειμένες κι άμυαλες· καί τέλος άλλες φωνάζουν άπό μόδα, άπό επίδειξη, άπό άνία. — Μουντίτα, πρέπει μέ γενναιότητα νά δαμάσεις την καρδιά σου. Ή γυναίκα άρνιέται την παλιά της φύση, ταρά­ ζεται σέ όλο τον κόσμο καί χρέος έχομε μέ σέβας νά την άντικρύσωμε, σά μιά νέα προσπάθεια της ζωής νά δημιουρ­ 6ο

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ο 1926

γήσει νέο τύπο. Σήμερα, στο μεταβατικό τοΰτο χάος πού περνούμε, ή γυναίκα, μή μπορώντας ακόμα νά ξεφύγει άπό τά παλιά, μήτε νά δώσει άρτια μορφή στο μελλούμενο, γίνεται συχνά άσυνάρτητη, μωρόσοφη καί γελοία. Έγώ, όταν τις βλέπω νά δημιουργούν τις σχολές πού μοΰ διηγασαι, νά συζητοΰν καί νά σκληρίζουν, αισθάνομαι συμ­ πάθεια άλάλητη. Τίποτα άπό τις γυναίκες τοΰτες δέν θ’ άπομείνεί’ μήτε άπολίθωμα υστέρα άπό χιλιάδες χρόνια. 'Όμως σέβας μέ κυριεύει γιά τό ρόλο πού τούς έδόθηκε νά παίξουν — τον γιομάτο θυσία, αστάθεια καί κωμικότητα. Δέν ξέρουν άκόμα πώς νά μιλοΰν, πώς ν’ άγαποΰν, τί στοι­ χεία νά πετάξουν καί ποια νά κρατήσουν γιά τή νέα γυναι­ κεία ψυχή πού πλάθουν. Πότε μαϊμουδίζουν τούς άντρες, πότε βουρκολακιάζουν τις άνατολίτισες. Συχνά είνε τόσο κωμικές στο δυσανάλογο, αχάριστο ρόλο πού παίζουν, πού δέν μπορεί νά τις συναντήσω στον δρόμο, χωρίς νά ριγήσω άπό ελεος: Βάφουν τά μάτια τους, κρεμούν κορδέλες, άνεβάζουν τά φουστάνια καί πάνε νά δουλέψουν! Γιομίζουν τά ύπουργεΐα, τις Τράπεζες, τά καταστήματα. Δουλεύουν δια­ τηρώντας όλη τή γνωστή πανοπλία της παμπάλαιης γυναί­ κας — τις λοξές ματιές, τά πείσματα, τά τσακίσματα, τήν κραυγή προς τούς άντρες: Πάρε με! Δέν λευτερώθηκαν ακόμη άπό τον άντρίκιον εφιάλτη. Σωπάσαμε λίγο. Κι άξαφνα φώναξε ή Μουντίτα μέ θυμό: — Καλήτερα νά μή μιλώ μαζί σου! Πρίν νά μιλήσω είμουν σίγουρη. ’Ήξερα τί νά θέλω, τί ν’ άγαπώ, τί νά σι­ χαίνομαι. Έβλεπα τις γυναίκες τοΰτες πού ήσαν γελοίες, τις έβλεπα στενά, μά καθαρά καί σίγουρα Καί χαίρουμουν νάτίς σκοτώνω, όσο μποροΰσα. Τώρα εσύ βυθίζεις όλες τοΰτες τις

6ι

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ -®· ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

γελοίες μορφές μέσα σ’ έναν άέρα σεβασμού κ’ έλέους. Πα­ ραλύεις την αγανάκτησή μου — κι οση δύναμη είχα, τη χάνω! — Φωτίζω τό μυαλό σου, γι’ αύτό πονεΐς, πολεμώ νά μετατοπίσω τη δύναμή σου. "Ολη ετούτη ή σύγχρονη γυ­ ναικεία κίνηση είναι κι αύτη ένα άπό τά συμπτώματα της πανανθρώπινης ταραχής, πού μάχεται νά καταστρέψει ένα κόσμο καί νά δημιουργήσει έναν άλλο. Σέ τέτοια έποχή έλαχε νά γεννηθούμε. ’Άς ρυθμιστούμε μαζί της! Ν. Καζαντζάκης Λίγες μέρες μετά τή δημοσίευση τοϋ άρθρου ή Λουκία Φωτο­ πούλου γράφει στην "Ελλη Λαμπρίδη πού βρισκόταν στο Παρίσι:

17 Ιουλίου ’26

"Ελλη dear [...] Πίστεψε πώς μ’ έπιασε καί μένα ένα πε­ ρίεργο σφίξιμο στο λαιμό καί πώς σαν διάβασα τίς κουβέν­ τες μέ τη Mudita μιά τρεμούλα πέρασε σ’ ολο μου τό σώμα. Σοΰ τηλεγράφησα γιά νά σοΰ πώ πιο γρήγορα πώς δέν μπο­ ρεί νά ’ναι καμιά άλλη άπό σένα ή Mudita. Ποια άλλη είναι primesautière σάν καί σένα καί πετάει τίς πιο μεγάλες σκέψεις μέσα σέ μιά boutade? Δέν μπορώ νά σοΰ γράψω ό,τι σκέψεις μοΰ ’δωσε αύτό τό άρθρο, κι ούτε όση συγκίνηση κι ούτε όλα τά ερωτηματικά πού είδα μπροστά μου.

"Εξι χρόνια μετά τη δημοσίευση τοϋ άρθρου ή "Ελλη Λαμπρίδη γράφει στή φίλη της "Αννα Καραμάνη (μετέπειτα Σικελιανοϋ): Ô2

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ο 1926

21 Μαΐου 1932

Τό ’26, πέντε ή τέσσερις μήνες πρίν ξανασυναντηθοΰμε, ή­ μουν στο Παρίσι κι έστελνα άρθρα στον Ελεύθερο Τύπο. Κάποια μέρα μοΰ ’δειξαν ένα άρθρο τοΰ Καζαντζάκη στην ίδια εφημερίδα, πού ήταν σάν άπάντηση στο δικό μου,43 άλλα πού μιλοΰσε έτσι γιά μένα ώστε δέν ήθελα νά τό πιστέψω. Όκτώ χρόνια μετά τό χωρισμό τους, ό Νίκος Καζαντζάκης και ή "Ελλη Λαμπρίδη ξεκινούν νέο δεσμό, νεα αισθηματική περιπέτεια.44 Άπό τη φάση αυτή σώζεται τό παρα­ κάτω ιδιόγραφο σημείωμα τον Νίκον Καζαντζάκη πίσω άπό φωτογραφία τον: 31-12-26 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ:

Για να θυμάσαι πώς πήγαμε στον Άη Γιάνη τον Κυνηγό45 και τί είπαμε και τί αποφασίσαμε. Ν

43'Η 'Έλλη Λαμπρίδη έγραψε πέντε άρθρα στη στήλη «Γυναικεία κίνησις» της εφημερίδας Ελεύθερος Τύπος. Τό πρώτο άρθρο (3 Ιου­ νίου 1926) είχε τον τίτλο «Τό Διεθνές Γυναικείο Συνέδριο», τό δεύτερο (4 Ιουνίου 1926) «Ή ύπηκοότης της πανδρεμένης γυναίκας», τό τρίτο (8 Ιουνίου 1926) «Γυναίκες καί πορτοκαλάδες», τό τέταρτο (14 Ιουνίου 1926) «Αί Γυναίκες έναντίον τοΰ Ναπολεόντειου Κωδικός» καί τό πέμ­ πτο (17 Ιουνίου 1926) «Φεμινισμός καί Ειρήνη». Δέν είναι σαφές σέ ποιο άπό τά πέντε άρθρα της θεωρεί ότι άπαντά ό Καζαντζάκης. 44 «Καί μοΰ ήρθε, ό,τι σπάνια δίνεται σέ άνθρωπο, ή δυνατότητα γιά δεύτερη φορά νά ζήσω μέ τον μόνο άντρα πού είχα αληθινά άγαπήσει», Νίκη, σ. 42. ο 45 Γιά τό σχέδιο ίδρυσης κοινοβίου στο μοναστήρι τοΰ 'Αι-Γιάννη τοΰ Κυνηγοΰ στον 'Τμητό, βλ. έδώ, σ. 21, σημ. 7 κ.ά.

θ3

1927 Ό Νίκος Καζαντζάκης ταξιδεύει στήν Αίγυπτο μαζί με τον ζω­ γράφο Τάκη Καλμοϋχο46 και δημοσιεύει τις εντυπώσεις του στον Ελεύθερο Λόγο. Επισκέπτεται τις αρχαιότητες τοΰ Νείλου και τό Σινά. Ή "Ελλη Λαμπρίδη ζεϊ και εργάζεται στήν Αθήνα, ενώ συγ­ χρόνως προσπαθεί νά πάει στήν Αμερική, είτε με υποτροφία είτε ώς καθηγήτρια σε κολέγιο Θηλέων. Δίνει συχνά διαλέξεις, με­ λετά, γράφει.47

Κ[ΐ] Δισέλιδη επιστολή σε ενα φύλλο χαρτί διπλωμένο στή μέση, γραμ­ μένη σε δύο διαφορετικές ήμερομηνίες Βαπόρι Fezara 26-1-27 Mudita αγαπημένη, την ώρα τούτη η θάλασα άλαξε, έγινε καταπράσινη, μπήκαμε στα αιγυπτιακά νερά και σε δυο ώ­ ρες θάμαστε στο Πορτ-Σαϊντ. Άβριο πρωί στην Αλεξάντρα. Θαμαστο είταν το ταξίδι, η θαλασα, η μοναξια, ο Καλμούχος. Διάβαζα, ανάπνεα θαλασα, χαίρουμουν ν’ ακλουθω τα ίχνη του Οδυσέα, κοίταζα καλα τον ορίζοντα και τα νερά, να τα 46 Ό ζωγράφος Τάκης Καλμούχος (1895-1961), στενός φίλος τοΰ Κα­ ζαντζάκη, έχει φιλοτεχνήσει τό γνωστό σκίτσο τοΰ Καζαντζάκη. ·©· 47 «Μετά τό διαζύγιο καί μιαν άπόπειρα νέου γάμου, πού άπάνω στην ώρα σταμάτησε, είχα καινούργια δύναμη για τη ζωή καί τη δουλειά μου. Μοΰ προτείνανε διάφορες θέσεις κι άνακάλυψα πώς μποροΰσα νά γράψω- στά διαλείμματα της άνετης έργασίας μου διάβαζα πολλή φι­ λοσοφία», Νίκη, σ. 41.

64

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ο 1927

θυμούμαι, να μη χαθούν. Άβριο θα πάρω το Νείλο και θ’ ανεβαίνω κατα τις μυστικές πηγέςτου.48

Κ[1α] Κάιρο 30-1-27

Αγαπημένη, είναι αδύνατο να Σου γράψω. Δεν προφταίνει ο νους να δέχεται όλο τούτο το ανατολίτικο, παρδαλό, sensuel κι ακάθαρτο όραμα. Θα Σου γράψω πια άμα ησυχάσω λίγο στο όρος Σινα. Είσαι πάντα μαζίμου, Mudita, λέω: Αχ! νάμαστε μαζί και να βλέπαμε τη Γης! Θα περιμένω γράματάΣου γυρίζοντας στην Αλεξάντρα Mr Nicolaou για Ν. Καζ. Rue Nebi Daniel 17 Alexandrie. Μην αφίσεις ήσυχο το Σκουριότη49 αν δεν τελιόσει το ζήτημα του Κυνηγου.50 Η μόνημου ελπίδα είναι αφτη. Αλιως θα χαθώ γυρίζοντας άπληστα τη γης. Σε 5-6 μέρες φέβγω για Louqsor, Assuan και Σουδάν. Έπειτα επιστροφή δια της Ερυθρας στην Αραβία, αποκει 48Στο βιβλίο τοΰ Νίκου Καζαντζάκη Ταξιδεύοντας (Αλεξάνδρεια, «Σεράπειον», 1927, σ. 234-240) ύπάρχει ένα γράμμα στην «’Αγαπη­ μένη Mudita». Σύμφωνα με τον Πήτερ Μπην (Bien, Καζαντζάκης, τόμ. Α', σ. 150), «τό Γ ράμμα στη Μουντίτα, κατακλείδα στο Ταξιδεύοντας, περιγράφει τη σύγκρουση άνάμεσα στον μυστικισμό καί στούς μαρξι­ στές». -Φ- 49 Ό Παναγής Σκουριώτης (1881-1960) ήταν βενιζελικός πολιτευτής, νομάρχης Ηρακλείου Κρήτης καί Γενικός Διευθυντής Σω­ φρονιστικής στο Υπουργείο Δικαιοσύνης. 50 Έννοεΐ την παραχώρη­ ση τοΰ μοναστηριού τοΰ 'Αι-Γιάννη τοΰ Κυνηγοΰ γιά την 'ίδρυση κοι­ νοβίου για τούς άνθρώπους τών γραμμάτων μέ τη μορφή συνεταιρισμού (βλ. έδώ, σ. 21 καί σημ. 17).

θ5

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ο ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

καμήλες 3 μέρες και φτάνω κ’ εγω —όπως ο Μωσης— στο Σινα. Mudita, αγαπημένη ψυχή, αγαπημένο σώμα, φιλώ τους ώμουςΣου, πολύ.51 Ν

Λ[1]52

Πεντασέλιδη επιστολή σε δύο φύλλα χαρτί (κάθε φύλλο διπλωμένο στη μέση) 28-1-27 Δεν ξέρω πώς νά σέ πώ καί γι’ αύτό δέν αρχίζω άλήθεια καθόλου τό γράμμα μου. 'Όλη μου ή ζωή είναι ένα γράμμα γιά σένα τώρα κι αν γίνει κάτι πού νά ’χει τό μικρότερο ενδιαφέρον, συλλογίζομαι άμέσως πώς νά στο πώ. 'Ότι λείπεις, είναι άκόμα παράξενο, δέν έγινε άπελπιστικό. Μό­ νον ό ύπνος μου δέν πάει καλά καί κάθε πρωί είμαι χάλια. Μά οσο ή μέρα προχωρεί, τό μυαλό μου ξανοίγει πιο πλατιά καί πιο ώριμα, τούς γύρω ολους. Νομίζω πώς πάλι... μ’ επηρέασες. Τί φρίκη! Γιά ν’ αρχίσω άπό την άρχή, τό πρωί εκείνο πού σέ άφη­ σα κι έφυγα πρόφτασα πάλι μόλις τό τράμ στο δρόμο ξαφνι­ κά μέ είχε πιάσει ένας τρόμος κι έτρεξα, χωρίς ν’ άκούσω

51 Βλ. καί έπιστολή Νίκου Καζαντζάκη προς Ελένη Σαμίου: «Γεμίζει πάλι ή κεφαλή άπό Ανατολή. Πόσο Σάς πεθύμησα! [...] μά παντού έντονα, άκατάλυτα λαχτάρισα τήν παρουσία Σας» (Le Caire, 1 Φλεβά­ ρη 1927), Ασυμβίβαστος, σ. 199.-Φ- 52 Ή έπιστολή άπόκειται στο Μου­ σείο Καζαντζάκη.

66

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ

1927

τίποτα, χωρίς νά λαχανιάσω. Μοΰ ’δωσε έτσι αύτό ένα αί­ σθημα σωστής προσαρμογής όλων τών πραγμάτων, σάν την ιδέα πώς όλα θά ’ρθουν στη θέση τους. Καιρός πιά! Καί τ’ άπόγεμα ό άνεμος έπεσε (Καλός άνθρωπος). Ανέβηκα δυό φορές στην ταράτσα νά ίδώ τό καράβι σου, μά τοΰ κάκουάκουσα όμως καθαρές σφυριξιές στις 5. Τόσο αργά φύγατε; ’Ή μήπως μέ τό μεγάλο βαπόρι πού μοΰ μίλησε ή κόρη μου γι’ αύτό, πώς τό είδε τό μεσημέρι κατά τίς δυό νά φεύγει καί της είπε, λέει, ή Συντύχη, τό κορίτσι πού τη βγάζει περίπα­ το, πώς μ’ ένα τέτοιο θά φύγομε κι έμεΐς; Γράψε μου γι’ αύτό, θά ’θελα νά ξέρω. Τή Δευτέρα τ’ άπόγεμα έστειλε κιόλας ό Καβαφάκης53 για τ’ άρθρα- τοΰ τά ’δωσα, μά χρήματα δέ μοΰ ’δωσε κα­ θόλου. Δέν μποροΰσα φυσικά νά ρωτήσω. Μόνο μοΰ άφησε ένα μεγάλο βιβλίο γιά την Ισπανία μέ ζωγραφιές τοΰ G. Doré.54 Τοΰ τό είχες δανείσει; Δέν κατάλαβα. Καί την Τε­ τάρτη πήγα στο Λαχανά-55 λυπήθηκα όμως πού τοΰ πήγα τίς τραγωδίες, άφοΰ δέ θά τίς βγάλει τώρα παρά θά σέ πε­ ριμένει νά γυρίσεις ν’ άποφασίσετε ποιά θά τυπώσει πρώ­ τα. Πήγα καί στο Σκουριώτη. Τό καταστατικό μελετιόταν,

53 Πρόκειται για τον δημοσιογράφο Χρηστό Καβαφάκη (1904-1986), διευθυντή την περίοδο αύτη της εφημερίδας Ελεύθερος Τύπος. -®54Μάλλον έννοεΐ τό βιβλίο L’Espagne τοΰ Ch. Davilliers πού είχε ει­ κονογραφήσει ό Gustave Doré (Παρίσι 1874) στην ιταλική έκδοση (Μιλάνο 1874) μιά καί στήν απάντησή του ό Καζαντζάκης άναφέρεται στο «βιβλίο Spagna» [Κ2].-Φ- 55 Βασίλης Λαχανάς, συμβολαιογράφος, ιδρυτής τοΰ έκδοτικοΰ οίκου «Στοχαστής». Έξέδωσε τίς τραγωδίες τοΰ Καζαντζάκη Νικηφόρος Φωκάς, Χριστός, Όδνσσεας καί τό ταξιδιω­ τικό Τί είδα στη Ρονσία.

θ7

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ

-φ·

ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

άλλα θά έγκρινόταν σέ δυό μέρες δηλ. σήμερα ή αύριο.56 Τήν Τετάρτη τ’ άπόγεμα ήμουνα τόσο κουρασμένη πού δέν έβλεπα μπροστά μου' κι έκανα μιά διάλεξη γιά τό άρχαΐο δράμα στη σημερινή παράσταση πού ήτανε φαίνεται πολύ καλή. Έγώ ήμουν σά ζαλισμένη, μά κράτησα τούς άνθρώ­ πους μιά ώρα σωστή καί ούτε έβηξε κανείς. Ή Νέλλα ξε­ τρελάθηκε καί μου πρότεινε σήμερα νά μοΰ τή μεταφράσει καί νά τή στείλομε σέ κανένα καλό περιοδικό της Αμερικής. Θά πιάσομε λέει τουλάχιστο 100 δολ. Τό κακό είναι πού δέν τήν έχω γραμμένη, θυμάμαι όμως τί είπα, καί τά ξαναζε­ σταμένα μακαρόνια της άναγραφής θά μοΰ χρησιμέψουν γιά νά γυμνάσω τό ύφος μου. Λέω νά καθίσω νά τό γράψω με­ θαύριο Κυριακή. Εκείνο πού μ’ ένδιαφέρει περισσότερο άπό τά 50 ή τά 100 δολ., χωρίς νά τά περιφρονώ βέβαια καθόλου, είναι αν θά χρησιμέψει αύτό γιά τή δουλειά μας. Νομίζω πώς μάλλον ναί. ’Ίσως τή στείλω καί στον Τύπο καί τότε θά τή δεις.57 Στο μεταξύ ή μηχανή δουλεύει θαυμάσια καί ή μετάφραση της Ασκητικής προχωράει άλλο τόσο.58 Τριγυ­ ρίζω καί θαρρώ πώς έχω έναν κόσμο ήχους, άγνωστες λέξεις άγγλικές μέσα στο κεφάλι μου. Τήν ώρα πού τή γράφω δέν είμαι εύχαριστημένη, σάν τήν ξαναδιαβάζω όμως είναι φρά­ 56 Το καταστατικό γιά την 'ίδρυση τοΰ κοινοβίου στον 'Αι-Γιάννη τον Κυνηγό μέ τη μορφή συνεταιρισμού- βλ. έδώ, παραπάνω, σ. 21 σημ. 7. -Φ- 57Πρόκειται γιά τό άρθρο της «Ή παράστασις τών άρχαίων δρα­ μάτων σήμερον», Ελεύθερος Τύπος, 30.4.1927, σ. 3.-Φ- 58 Ή "Ελλη Λαμπρίδη έχει άναλάβει νά μεταφράσει την Ασκητική στά άγγλικά. Τό χειρόγραφο της μετάφρασης άπόκειται στο άρχεϊο της. Δεν έκδόθηκε ποτέ. Τό βιβλίο κυκλοφόρησε στα άγγλικά τό 1960 σέ μετάφραση Κίμωνος Φράιερ.

68

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ο 1927

σεις πού με τρελαίνουν. Σήμερα έκλαψα πού τα ξαναδιάβα­ ζα... στ’ άγγλικά. Φαντάσου οτι βρήκα λέξη γιά τό ξεθη­ καρώνω, κυριολεξία δηλ. (unsheathe) καί θά δημιουργήσω μ’ αύτή αγγλικό νεολογισμό, θά τό μεταχειριστώ δηλ. άμετάβατο, ένώ ολα τά λεξικά τό έχουν μεταβατικό· είμαι βέ­ βαιη πώς πηγαίνει. Έχω τελειώσει τό Έγώ. Δυστυχώς ό Mr Read59 πού μοΰ είναι πολύτιμος γι’ αύτή τή δουλειά έχει καταντήσει αόρατος. Θύμωσε πάρα πολύ πού δέν 7ζήγα στο Σούνιο —περάσανε, φαίνεται, ωραία— καί μοΰ ’γραψε τή μέρα έκείνη πώς δέν μποροΰσε νά ’ρθει νά μέ δει λίγο άπότομα* σήμερα έλαβα νέο του γράμμα όλο γλύκα καί devotedly yours καί τά τέτοια, πού μέ προσκαλεΐ αύτός νά πάρω τσάι μαζί του στήν Αθήνα, μά δέ μοΰ συμφέρει καί πολύ γιατί δέ θά μπορώ βέβαια νά κουβαλώ καί τά χαρτιά μαζί μου. Θά τον δώ πιστεύω αύριο σέ μιά παράσταση καί θά τά ποΰμε. Είναι πολύ κολακευτική αύτή ή άνωμαλία τών αισθη­ μάτων του, άλλά πρέπει μ’ όλα ταΰτα νά στρώσουν λιγάκι γιατί τον χρειαζόμαστε. Σήμερα πήγα σπίτι σου καί τυήρα κάτι βιβλία. Είχα με­ γάλη διάθεση νά μείνω γιά λίγο στήν κάμαρά σου, μά ήταν ή αοερφη σου μαζί, μου ολη την ωρα* απο ευγενεια φανταζομαι έμεινε, μά αναγκάστηκα νά φύγω σχεδόν άμέσως. Τή ρώτησα αν τής έστειλαν τίποτα μά δέν ήξερα αν τής έχεις πει γιά τό δαχτυλίδι καί δέν ήθελα νά τή στενοχωρήσω κι έτσι είπα μόνο πώς θά τής έστελναν κάτι πού έχασες. ’Άν τό

59 Προφανώς πρόκειται γιά τον F. Stroud Read, τον πρώτο "Αγγλο διευθυντή τοΰ Κολεγίου Αθηνών.-Φ- 60 Ή μικρότερη αδελφή τοΰ Κα­ ζαντζάκη, Ελένη Θεοδοσιάδου.

θ9

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ο ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

ξέρει, τί ύποκρίτρια θά με νομίζει. Έχω μιά προαίσθηση πώς θα της έρθει στα χέρια της ως αύριο βράδι. 'Η κάρτα πού μοΰ ’στειλες την ημέρα πού έφυγες μ’ εύχαρίστησε υπερβολικά' μά σύγχρονα μοΰ φανίστηκε σάν κάτι παράξενο, σάν ένας κρίκος άπο τ’ όνειρό στην πραγμα­ τικότητα' νά λάβω μιά κάρτα άπό σένα, έτσι, καθώς κάθο­ μαι καί τρώω μέσα στο απαίσιο αύτό σχολειό. Δε σ’ έχω άκόμα διόλου συνηθίσει' βαστάει ή ζαλάδα τοΰ πρώτου χτυ­ πήματος.61 ’Ίσως είναι μιά φυσική οργανική άμυνα γιά νά μή μοΰ ’ρθει πολύ μεγάλος ό κλονισμός' μά σέ κρατώ στά χέρια μου καί δέ σέ πιστεύω άκόμα. Καί οί μόνες ώρες πού συγκινοΰμαι βαθύτατα είναι όταν συνδεθεί όποιαδήποτε κατάστα­ ση μέ τήν παλιά ένταση. Μά κάμε πιά νά λυθοΰν άνάμεσά μας τά μάγια! ’Ή μάλλον μήν κάνεις τίποτα! Καί τί μπορείς νά κάνεις, άφοΰ ολο τό κακό πού άφησες νά γίνει, καί ή δειλία κι ή άδιαφορία σου μεταμορφώθηκαν σέ άπειρο πλοΰτος, εύλογία, ένταση, χρώμα κι άνάταση. Άγαπώ κάθε τί σου, τήν ιδέα σου, τ’ ονομά σου, τή σκιά σου, τον ύπνο σου, τον παράξενα δειλό καί τρυφερό κρότο πού κάνουν τά δάχτυλά σου όταν χτυπάς τή δική σου πόρτα κατεβαίνοντας άπό τό δείπνο. Είναι όλα τόσο έντονα καί ή καρδιά μου χτυπάει ολοένα τόσο δυνατά πού δέν άκούω έναν ένα τούς χτύπους της’ ούτε ξέρω πιά αν αύτό πού μέ πλημ­ μυρίζει είναι καν άγάπη. Θά έχω άραγε γράμμα σου Κυριακή ή Δευτέρα; Ε

61 Έννοεΐ τό χωρισμό τους τό 1918.

7°

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ο 1927

Κ[2] Δισέλιδη επιστολή σε ενα φύλλο χαρτί με τό λογότυπο «ΕΛΕΥΘΕ­ ΡΟΣ ΛΟΓΟΣ» και τα στοιχεία της εφημερίδας

Kamak 7 Φλεβάρη 1927

Mudita αγαΐτημένη, σαν επιστροφή μου φαίνεται ο ερχομόςμου τούτος στη μάβρην ήπειρο. Τούτη είναι η πατρίδαμου κ’ οι γυναίκες τούτες με τα σοκολατια σώματα, με τους ασημένιους χαλκάδες στα λιγνά σφυρά και τα πολύχρωμα κοχύλια στα μαλια, είναι οι αληθινές αδερφέςμου. Μια πε­ ρίεργη συγκίνηση, μια ταραχή σκοτεινή με κυριέβει αναπνέοντας το πνιγερό τούτον αέρα και πατώντας την ψιλή, γκρίζα, αχόρταγη άμο. Ο Νείλος μάχεται όσο μπορεί να καρπίσει αγγίζοντας, ποτίζοντας, σπέρνοντας την έρημο. Κι αφτη μια στιγμή χαίρεται, ανοίγει, καρπίζει, γενάει φοι­ νικιές, ζώα, φελάχους — μα πίσου απο τα δέντρα, πίσου απο τους ώμους των ανθρώπων ξεχωρίζω, φρίσοντας, και με μια μυστηριώδη,, άγρια χαρα, τα μάτια της άλης, της ανένδοτης, έρημος να γυαλίζουν. Ποτέ δε θα ξεχάσω απο την κορφή της Ηλιόπολης, μέσα στην πρασινάδα, σ’ ένα νησί του Νείλου, πώς ξάφνου, πίσου απο τα δροσερά φύλα μιας μπανάνας, ξεχώρισα μακρια, να ενεδρέβει, γυαλίζοντας σαν τριαντάφυλο, η Έρημο. Αχ, θέμου, η καρδιάμου, Mudita, πιάστηκε κι όμως συνάμα ένιοσα πως τούτη η φοβερή τίγρη είταν η αγαπημένη, η πιο δικήμου, όψη του ανένδοτου Θεού. Μάταια ο Νείλος, σα Νους, απλόνεται σε μια στενότατη, ασήμαντη λουρίδα αμούδας και την καρπίζει. Ώς πότε; Κ’ οι κακόμοιροι άνθρω­ ποι, μεσόγυμνοι, ανεσέρνουν νερό, ανοίγουν αβλάκια, φυτέ71

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ο ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

βουν σπόρους, σκύβουν, σκαλίζουν, μάχουνται. Μια στιγμή ο Νείλος να φυράνει —και θα φυράνει— όλα θα ξαναπέσουν στην πολυκύμαντη, γκρίζα, αδάμαστη αμούδα. Εδω, αν είμαστε μαζί, θα νιόθαμε πολύ βαθια, Mudita, την άγρια, σκληρη, ουσία της αγάπηςμας. Κάθε στιγμή Σε πεθυμώ — τα μάτιαΣου, τα χέριαΣου, το μιαλόΣου, όλα. Φέβγω μεθάβριο για το Σινα και χαίρομαι που θα πε­ ράσω την έρημο. Είδα την Αφρική, την άγγιξα, γιόμοσαν τα χέριαμου, τίποτ’ άλο δε θέλω να μου δόσει. Αρπάζω όσα μπορώ —και μπορώ πολα— και γιομόνω σαν τον Οδυσέα, το καράβιμου — το σώμα. Είμαι possédé απο το φοβερο τούτον καραβοκύρη, νιόθω μέσαμου την πνοήτου, την αναπνοήτου, τόνε ζω — όπως Εσυ εζούσες τη Νίκη. Ωστόρα τα ανότατα που είδα είναι: Η Σφίγγα, η έρημο και —οφείλω να το ομολογήσω, κοκινίζοντας λίγο— μερι­ κά πολύχρωμα πουλιά που πετούσαν απάνου απο το Νείλο. Mudita, άβριο συνεχίζω, είμαι πολύ κουρασμένος, ο Καλμούχος αρώστησε κ’ έμεινε στο Κάιρο — του παίρνουν βεντούζες, του δίνουν χαμομήλια και γυρίζω μόνοςμου την Ανω Αίγυπτο. Γυρίζοντας τον παίρνω και φέβγομε για το Σινα. Απαντώ σε μερικά που με ρωτάς στο γράμαΣου: Φύγα­ με μετά τις 5, έκαμες καλα να δόσεις τα άρθρα, ο Καβα­ φικής] έκαμε κακα να μη στείλει χρήματα, το βιβλίο Spagna του το είχα δανείσει, ο Λαχανας μπορούσε ν’ αρχί­ σει χωρίς πρόφασες. Ας αρχίσει απόπου θέλει. Μην ξεχνάς τον Σκουριότη. Πρέπει κάθε που μπορείς να τον παρακινας: το Μοναστήρι είναι η μόνη σωτηρία. Ο «Θεός» να Σου δίνει δύναμη στην «Ασκητική»· μακάρι να 72

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ·©· 1927

τυπωθεί εγγλέζικα. Κι όταν τελιόσει η δαχτυλογράφηση η γερμανική, στέλνεις όπου είπαμε. Mudita, ο Θεός μαζίΣου. Σε νιόθω δίπλαμου κάθε στιγz z z 62 μη, όπως παντα — σαν τίγρη. Ν

Λ[2]62 63 Τετρασέλιδη επιστολή σε ενα φύλλο χαρτί διπλωμένο στή μέση 8-ΙΙ-27

Αγαπημένε μου, τόσες μέρες σφιγγόταν όσο πήγαινε ή καρ­ διά μου, γιατί δεν είχα γράμμα σου' μά μέσα μου μιά ασφάλεια, μιά βεβαιότητα πώς αύτό δεν είχε καμιά σημα­ σία. Λες νά γελιέμαι; την ίδια πεποίθηση έχω καί γιά τη δουλειά της Αμερικής. Λές νά πληρώσω μέ άπογοήτευση την ελπίδα πού μέ βαστά; Οί λίγες γραμμές σου μου ήρθαν χτές. Γύρισα τό βράδι καί πασπατεύοντας στά σκοτεινά τό κρεβάτι μου γιά ν’ ά62 Βλ. καί έπιστολή τοΰ Καζαντζάκη προς την Ελένη Σαμίου: «’Άχ, Θέ μου, πότε θά μπορέσουμε να κάνουμε μαζί όλο τούτον τό θείο κύκλο της Αίγύπτου; [...] Lenotschka, έδώ Σάς άγάπησα πολύ [...] Νά ’μα­ στέ μαζί, θά ζούσαμε έντονα τη στιγμή τούτη πού άγαπιούμαστε — πρί νά πεθάνουμε [...] Lenotschka, ή πίκρα, πού είστε τόσο μακριά, μετουσιώνεται σέ βαθύ frisson, κοιτάζοντας μοναχός τον κόσμον τούτον. Ό Θεός νά ’ναι μαζί Σας... καί νά δώσει νά περιπλανηθοΰμε πάλι μαζί άπάνου στη γης! Πόση ζωή άπομένει; Αντί νά τήν καίμε με οικονομία καί μίζερα, ας τήν ανάψουμε κι άπό τίς δυό μεριές!» (Louqsor, 7.2.1927), "Ασυμβίβαστος, σ. 200. -e- 63 Ή επιστολή άπόκειται στο Μου­ σείο Καζαντζάκη.

73

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

κουμπήσω τά πράματα πού βαστοϋσα κι έτσι ν’ άνάψω φως, βρήκα τό γράμμα σου πάνω στο μαξιλάρι μου' ήξερα πώς ήταν δικό σου, μιά μαλακή άφή στά χέρια μου. Τί νά σου πώ; Μέ στενοχωρεΐ βέβαια πολύ νά μήν γράφεις, μά κάνε όπως αισθάνεσαι" έγώ σφίγγω τήν καρδιά μου μέ ύπομονή καί μετρώ τις μέρες. Χαίρομαι γιά ό,τι βλέπεις καί ό θεός ξέρει πόσο θά ’θελα νά ’μαστε μαζί. Μά είμαστε πάντα. Ποτέ δέν τό κατάλαβα περισσότερο άπό τήν ημέρα πού έφυγες. Μια ήσυχία καί μιά πεποίθηση καί μιά άπόλυτη εσωτερική μοά πού έχει πολλά νά δώσει καί λίγα νά πάρει πιά άπό τούς άνθρώπους. Μιά εσωτερική χαρά μέ φωτίζει καί φαί­ νεται καί στο πρόσωπό μου’ ή Ειρήνη64 πού μέ είδε χτές υστερ’ άπό μέρες μοΰ είπε πώς έγινα πολύ όμορφη. Καί λέω: ας μήν τήν πληρώσω πάλι μέ αγωνίες καί δάκρυα χρόνων μ’ αν πρέπει θά τήν πληρώσω* νά τήν άρνηθώ δέν μπορώ, είναι σάν μιά τίμια κληρονομιά καί σάν άνάγκη άφεύγατη. Αύτές τις μέρες εργάστηκα πάρα πολύ, αν καί είχα καί τις φασαρίες τοΰ διαζυγίου πού μπήκε πιά στο δρόμο. Ή μαμά ή καημένη πού εξετάζεται ώς πρώτος μάρτυς τυραννιέται κάμποσο· της είπα χτές νά μήν τή νοιάζει καθόλου, ό θεός είναι μαζί μας, μόνο τό παιδί νά ’ναι καλά- μέ κύτταξε μέ απορία καί δάκρυσε. Έγραψα εκείνες τις δυό διαλέξεις πού έκανα γιά τον Προμηθέα, δέ θυμάμαι αν σοΰ τό είχα πει καί έγιναν ώς έκταση ένα καλό μακρύ άρθρο περιοδικού. Ή Νέλλα τώρα τις μεταφράζει γιά νά τις στείλομε σ’ ένα περιοδικό της Αμερικής άπό τά καλύτερα. Είναι μ’ ένα σμπάρο... τρία 64 Εννοεί τή φίλη της Ειρήνη Βαρούχα.

74

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ο 1927

τρυγόνια. Χρήματα, ρεκλάμα γιά τίς γιορτές τών Δελφών καί ρεκλάμα γιά τ’ όνομά μου, επομένως γιά τή θέση καί τή δουλειά μας. Μή μοΰ λές πώς είναι ό μόνος τρόπος νά σω­ θείς, πρώτο δέν είν’ έτσι, έσύ δέ χάνεσαι, δεύτερο μέ συγκινεΐ αύτή ή ιδέα τόσο πολύ πού κόβονται τά ήπατά μου καί δέ θά ’χω τή χρειαζούμενη ψυχραιμία. Χτές ήμουν όλο τό άπόγεμα στο Mr Read. Στήν άρχή ντρεπόμουνα τόσο πολύ ν’ άρχίσω νά τοΰ διαβάζω τήν άγγλική version της Ασκη­ τικής πού πνίγηκα μέ τό τελευταίο κομμάτι τοΰ κέικ κι έκανα νά καταπιώ μιαν ώρα. "Υστερα πήρα θάρρος. Διορ­ θώσαμε, νομίζω τελειωτικά, ως τρεις σελίδες τοΰ έλληνικοΰ χειρογράφου, καί θά πηγαίνω άπό τώρα κι υστέρα δυό φορές τήν εβδομάδα τό βράδι στις 8-10 νά διορθώνομε. Ή βοήθειά του είναι πολύτιμη, αν καί λυπαμαι πού δέν είναι άνθρωπος νά ενθουσιαστεί μέ τό περιεχόμενο' ίσως φταίει καί σ’ αύτό ότι τό γνωρίζει έτσι κομματιαστά καί φράσηφράση. "Αμα τό ξαναντιγράψω, θά τοΰ δώσω φυσικά έν’ άντίγραφο' δέν πιστεύω νά έχεις άντίρρηση. ’Αλλά ξέρει τέλεια άγγλικά, ό άθλιος' καί είναι ό σίγουρος, απόλυτος κριτής, άμα πει αύτός πώς μιά φράση είναι καλή, τελείωσε. Ξετρελάθηκε μέ τ’ άγγλικά μου, μοΰ είπε πώς είναι amazing. Ελάχιστες φράσεις ξαναφτιάσαμε' τό διόρθωμα ήταν πώς μοΰ έλεγε ποιά άπό τίς δυό ή τρεις έκφράσεις πού είχα γραμμένες ήταν καλύτερη. Αισθάνομαι μεγάλη εύγνωμοσύνη γιά τήν προθυμία τής βοήθειάς του. Έγώ έχω τελειώσει καί τούς προγόνους. Στο μεταξύ διαβάζω κάμποσα άπό δώ κι άπό κει. Τούτη τή βδομάδα αν καί είμαι ολωσδιόλου έλεύτερη γιατί τό σχολειό έχει έξετάσεις καί ύποχρεώνομαι μόνο νά πάω στις δικές μου 75

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ο ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

την Πέμπτη, δέ θά μπορέσω νά έργαστώ πολύ γιά την Ασκητική γιατί έχω να ετοιμάσω αύτή τή διάλεξη γιά το Σύλλογο γονέων. Πήρα γιά θέμα «ψυχολογία τοΰ κοριτσιού πού μεστώνει» καί λέω, αν τήν καταγράψω καί γίνει καλή, νά τή στείλω στον Τύπο. Μέ τέτοιον τρόπο ίσως καί άργό­ τερα, σ’ όλο τό διάστημα της άνοίξεως, ξεμπερδέψω καί άλλες παιδαγωγικές ή φιλολογικές άνεκπλήρωτες φιλοδο­ ξίες κι έτσι καθαρίζω τον οργανισμό μου, πού λέει κι ό Mr Read. Τελείωσα καί τό διόρθωμα της μετάφρασης καί μέ βοηθάει ό άδερφός μου στήν αντιγραφή γιατί θέλει νά μάθει μηχανή. 'Όσο νά ’ρθεις θά ’χω τελειώσει τήν Ασκητική καί θά ριχτώ στο βιβλίο γιά τήν Άγγλική αγωγή. Δέν ξέρω γιατί σοΰ γράφω όλες αύτές τις λεπτομέρειες πού ίσως δέ σ’ ενδιαφέρουν. Μά είναι σά νά σοΰ μιλώ καί μέ μένα συμβαίνει τό άντίθετο παρά μέ σένα. Ντρέπομαι τώρα περισσότερο στά γράμματα παρά στήν κουβέντα όπου ένα χαμόγελο ή ένα δάκρυ μπορεί νά κόψει κάπως τό λυ­ ρισμό. Καί τί νά σοΰ πώ; Ή άγάπη μου άφοΰ ξεπέρασε ώς τώρα όλους τούς ανθρώπινους περιορισμούς, άγωνίζεται τώρα νά ξεπεράσει καί τον εαυτό της, τή λαχτάρα, τήν επιθυμία καί τό θρήνο της. Είναι άραγε καλό; Έσύ τό θέλησες καί δέ γίνεται κι αλλιώς. Αύτή τή στιγμή ήρθε ό άδερφός μου καί μοΰ είπε πώς ύπάρχει μεγάλη πιθανότης νά τελειώσει γρήγορα τό διαζύ­ γιο μέ συνεννόηση. Βλέπεις λοιπόν; Ό θεός μαζί μας! Φιλώ τό ιερό σου κεφάλι. Κάνε νά ’ρθεις γρήγορα καί μή μέ ξεχνάς. Ή ψυχή μου μαζί σου. Ε (περιμένει τά φτερά του)

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ο 1927

Κ[3] Δισέλιδη επιστολή σε ενα φύλλο χαρτί μέ το λογότυπο «ΕΛΕΥΘΕ­ ΡΟΣ ΛΟΓΟΣ» και τά στοιχεία τής εφημερίδας

Αραβία, 12 Φλεβάρη 1927 Mudita αγαττημένη, πόσα χρόνια είχα πεθυμήσει να πατή­ σω την Αραβία! Και τόρα είμαι ήσυχος, κρατούμαι σε ισοροπία με μεγάλο effort και βλέπω την αμουδια τούτη και πέρα τα ολο'ίσα, γκρίζα βουνά κι ανάμεσα τη θάλασα τη λουλακια, πηχτη, χοχλάζουσα. Η καρδιάμου χτυπάει πολύ, αχ! θέμου ό,τι θέλει ο άνθρωπος μπορεί να το κατορθόσει, πατώ στην άμο τούτη ήσυχα, θριαμβεφτικα κυκλογυρίζοντας το μικρό, μάβρο, αρπαχτικόμου μάτι. Ακόμα τούτο μου δίνει χαρα: Προχτές στο Luxor είχα δει ένα θαμαστο όνειρο: Άπλονα το χέρι μου και Σου έδινα, Mudita, ένα τραγούδι γραμένο απάνου σε δέρμα ανθρώπου' όλη νύχτα ζούσα κ’ έλεγα τους στίχους που Σου έγραφα, μα τα ξημερόματα, ξυπνώντας, τούτο μονάχα το στίχο συγκρατούσα ακόμα: «Κατάχαμα καθόμαστε στα σύνορα του ανθρώπου!» Αφτο το «κατάχαμα» το ζούσα με απερίγραφτη πίκρα, πά­ θος κι οργή. Όλημου η ψυχή απο τότε απόμεινε έτσι, με απλομένο το χέρι κατα Σένα. Mudita, τίγρη αγαπημένη, είμαι όλος μαζί Σου σήμερα περπατώντας στην Αραβία. Σε μια ώρα φέβγω με καμήλα, πορεία τρεις μέρες. Θα κατασκηνόνομε στην έρημο, με δυο βεδουίνους οδηγούς' λιγνοί, ωραίοι, με τεράστια ασημένια σπαθια, με άσπρα σαρίκια και κίτρινα κρόσια στο λιοψημένο κρανίο. 77

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ο ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

Θα μείνω μια δεκαρια μέρες στο Σινα- ύστερα επιστρο­ φή κ’ ελπίζω μέσα Μάρτη νάμαστε μαζί στο κελίμας. 0 «Θεός» νάναι μαζίΣου — κι ό,τι θέμε θα γίνει. Γράψεμου πάλι στην Αλεξάντρα. Το γράμαΣου το ξαναδιάβασα μόλις πάτησα στην Αραβία, ξαπλόνοντας στη ζέστην αμούδα. Εδω είναι και Σένα η πατρίδαΣου — μα δεν το ξέρεις. Φιλώ τα μάτιαΣου, τους ώμους και τα γόνατα65 Ν

Λβ]66 Τετρασέλιδη επιστολή σε ενα φύλλο χαρτί διπλωμένο στή μέση 14-11-27

Αγαπημένε μου ’Ήθελα νά σοΰ γράψω άπό χτές μά κάτι μ’ εμπόδιζε' κι όλο αύτό τον καιρό είμαι έξω άπό τά νερά μου. Τήν περασμένη εβδομάδα ολη δέν είχαμε μαθήματα, μά δέν μπόρεσα νά κάνω τίποτα, γιατί αύτη ή διάλεξη πού είχα νά ετοιμάσω γιά τό «Σύλλογο γονέων» μοΰ ήταν ένας εφιάλτης.67 Τήν

65 Βλ. καί έπιστολή τοΰ Καζαντζάκη προς τήν Ελένη Σαμίου: «Σας συλλογίζουμαι τόσο έντονα καί τόσο έπιθυμώ να εϊσαστε έδώ, πού πρέ­ πει χωρίς άλλο άπόψε να Σάς αναγκάσω νά μέ θυμηθείτε» (Αραβία, κατασκήνωση στήν έρημο, 13 Φλεβάρη 1927), Ασυμβίβαστος, σ. 201202. 66 Ή έπιστολή άπόκειται στο Μουσείο Καζαντζάκη.-Φ· 67 Ή διάλεξη πραγματοποιήθηκε στήν Αρχαιολογική Εταιρεία στις 11 Φε­ βρουάριου 1927 καί δημοσιεύτηκε στήν Αναγέννηση Α/8 (1927), σ. 468473 καί Α/9-10 (1927), σ. 505-514 μέ τίτλο «Άπό τήν Ψυχολογία της έφηβικής ήλικίας».

78

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ -ο 1927

έκανα την Παρασκευή και είχε τρομερό κόσμο καί μεγάλη επιτυχία’ είχα φαίνεται ύφος διαφορετικό άπό τό συνηθι­ σμένο μου καί έκανε σπουδαία εντύπωση, ώστε είναι τό ύφος πού πρέπει να κρατήσω γιά την Αμερική. "Ολη μου ή ζωή κανονίζεται σιγά-σιγά προς αύτό τό σκοπό ως καί στις μικρότερες λεπτομέρειες, μά ή έλλειψη κάθε άπάντησης μέ φέρνει ώρες-ώρες νά μου φανεί σάν όνειρό, σάν άλλο πλάνο πραγματικότητας. Κάποτε λέω «αν πάω» μά ή πι­ θανότητα πώς θά μείνω πάλι στά 'ίδια καί με χαμένες ελ­ πίδες γιά πάντα είναι ανυπόφορη, είναι αδύνατη, δέ χωρεΐ πιά στο μυαλό μου. Καί σύ μακριά! Θεέ μου, πώς έκανα τόσα χρόνια! Αύτές οί είκοσιμία μέρες πού λείπεις είναι σά βράχος σκοτεινός πού σκαρφάλωσα μέ άπειρα παραπατή­ ματα. Δεκαοχτώ μέρες σήμερα! ’Όχι, δεκαεφτά άκόμα’ άπό τήν άγωνία μου μακραίνει ό καιρός άτελείωτα. Σήμερα είναι τουλάχιστο ό μισός. Είμαι συγχισμένη αν καί δέν έπρεπε. Χτές δημοσιεύτη­ κε στήν Καθημερινή μισή στήλη μέ τις βρωμερότερες βρι­ σιές έναντι ο μου γιά κείνη τή διάλεξη.68 «Ασελγές γύ68 Τήν Κυριακή 13 Φεβρουάριου, στήν πρώτη σελίδα της έφημ. Καθη­ μερινή, ύπάρχει κείμενο της σύνταξης με τον τίτλο «Έν αίσχος». Μερικές χαρακτηριστικές φράσεις: «[...] δέν δυνάμεθα νά δημοσιεύσωμεν έπί λέξει τά αίσχη μέσω τών οποίων ή αύτοεπονομαζομένη “δασκάλα” διεχειρίσθη το θέμα της. Καί ή μελάνη θά ήρυθρία άπό τήν παράταξιν τών εννοιών καί τών φράσεων καί τών λέξεων, αί όποΐαι άπετέλεσαν τον λόγον της ρήτορος [...] Μωρά καί ασελγής εις έννοιας, ανόητος εις έκφράσεις, χυδαία εις τάς λέξεις ή όμιλήτρια, έξεπροσώπησε μίαν δίωρον έπανάστασιν κατά της ήθικής καί της κοινωνίας [...]». Εκτενής αρνητική κριτική στο άρθρο της "Ελλης Λαμπρίδη καί άπό τον Κ. Δ. Σωτηρίου, «Ψυχανάλυση καί Παιδαγωγική», Άνα-

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ®· ΕΛΑΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

ναιον» κλπ. 'Υποψιάζομαι πώς είναι ή Γαλάτεια πού τά κινεί. Τό διάβασα σήμερα μά τό πώς βγήκε στις 13 Φεβρ.69 γιά μένα πού πιστεύω στά μυστήρια τών άριθμών δέν είναι καθόλου τυχαίο. Είναι τό νέο είδος επίθεση πού πρέπει νά περιμένω- δέ μέ πειράζει καθόλου καί μοιάζει μάλιστα μιά κάποια πληρωμή, ένα αντιστάθμισμα- είναι τόσο ταπεινό πού κανείς άπολύτως δέν μπορεί νά είναι μαζί της (αν τό εκανε αύτή), ένώ γιά την άλλη ταπεινότητα βρέθηκαν πολ­ λοί νά τη θεωρήσουν σύμφωνη μέ την ηθική (!) Πάντως αν τό έκανε αύτη (κι ελπίζω νά μάθω) της άξίζει νά πεθάνει γι’ αύτό. Μέσα στην άγανάχτησή μου όμως μιά χαρά πού ή άπόστασή μας είναι τόσο μεγάλη. Ή πιο συγκινητική παρουσία σέ όλο τό ακροατήριο της διάλεξης ήταν ή αδερφή σου- ήρθε υστέρα καί μέ είδε καί τήν άλλη μέρα πήγα έγώ στο σπίτι. Έμαθε γιά τή λωποδυτική έπίθεση καί ανησύχησε τρομερά- θά σοΰ τά ’γραψε ήδη. Φαίνεται ότι ήρθε τηλ[εγράφη]μα τοΰ είσαγγελέως Αειβαδειάς καί σέ ζητοΰνε νά πας έκεϊ. Ή άδερφή σου έπέμενε νά μάθει μέ ποιόν ήσουνα κι έγώ έπέμενα πώς δέν ξέρω. Ελπίζω νά βρέθηκε τό δαχτυλίδι, αλλά έτρόμαξα μέ τήν ιδέα πώς θά λείψεις πάλι για δυό μέρες. Τί πα­ ράλογη πού είμαι! Μά θά σφίξω τήν καρδιά μου, δέν κάνω κι άλλο όλο τον καιρό. Έχω μιά περίεργη δυσκολία νά έκφραστώ τώρα τελευ­ ταία, ιδίως σέ γράμματα προς έσένα. Είναι κι αύτό μιά

γέννηση Β/1 (Σεπτ. 1927), σ. 38-45 γιά την οποία βλ. έδώ έπιστολή Λ[27]. -Φ· 69 Στις 13 Φεβρουάριου 1918 ό Νίκος Καζαντζάκης καί ή 'Έλλη Λαμπρίδη συναντήθηκαν μόνοι τους γιά πρώτη φορά.

8ο

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ο 1927

πορεία προς νέους ρυθμούς καί μια δοκιμασία πού έρχεται τώρα' χρειάζομαι τόσο πολύ νά σου μιλήσω. Ξέρεις άραγε; Είσαι πολύ λίγο άνθρωπος, έχεις ύποφέρει πολύ λίγο μέ τις οίκτρές, άσήμαντες λεπτομέρειες. Γ ιά μένα όλη ή ζωή μου είναι φανερή, τρισδιάστατη στο νοΰ μου σάν πολύμορφο ύλικό' μά έγώ είμαι πιά πέρα της· καί κάπως πρέπει νά τό μεταχειριστώ αύτό τό ύλικό. Σήμερα πρίν άκόμα διαβάσω αύτό τό άρθρο (ας τό ποΰ­ με) της Καθημερινής κάθησα μιά στιγμή χωρίς ορισμένο σκοπό κι έπιασα στο χέρι μου τον Browning· άνοιξα στο Ring and the book πού μιλεΐ ή Pompilia. Μέ την πρώ­ τη σελίδα τά μάτια μου άρχισαν νά τρέχουν τόσο γλυκά καί μ’ έπιασε ένα γερό, δυνατό κλάμα' είχα καιρό νά ξε­ σπάσω. Μά εκείνην την ώρα ήρθε ή Νέλλα καί μοΰ ’φερε τήν έφημερίδα καί άμα μέ είδε νά κλαίω, άρχισε κι αύτή· μά έγώ τότε σκουπίστηκα, πλύθηκα, πουδραρίστηκα. Κανένας δέ θά πίστευε τήν πραγματικότητα, όλοι θά νόμιζαν πώς κλαίω γι’ αύτό. Τώρα είναι 6 ή ώρα, είμαι κόκκινη καί at my best. Δέν μπορώ νά σοΰ γράψω τίποτ’ άλλο- αύτή ή εβδομάδα πήγε χαμένη καί γιά τήν Ασκητική· μέ τό Mr Read πιάσαμε συζήτηση αντί νά δουλέψομε. Θά πάω πάλι μεθαύριο τό βράδι. Διάβασα λίγο χτές τής Νέλλας καί συγκινήθηκε ύπερβολικά· κάτι τέτοιο ήθελε ό πατέρας της νά κάνει, μά έμεινε μέ τις σημειώσεις έκεΐνες. Γι’ αύτό καί ή Suzan θά τό υποστηρίξει. Θά τής στείλω άμέσως 3 αντίγραφα γιά νά τό λανσάρει αύτή. Καί τ’ άγγλικά μου τής αρέσουν πολύ, βρίσκει πώς έχουν τό ρυθμό τοΰ πρωτότυπου καί πώς είναι σάν ιερό κείμενο. 8ι

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ·©· ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

Μέ τή Λουκία70 είμαι πολύ στενοχωρημένη* ήρθε μια στιγμή στο τέλος της διάλεξης καί μοΰ είπε νά μήν της γράψω ούτε νά ζητήσω νά τή δώ. Τά ’χει χάλια* τή συλλο­ γίζομαι άπό μακριά όσο μπορώ. Μή μ’ άφήσεις πάλι όπως άλλοτε* μά ίσως τώρα δέν τό κάνεις γιατί δέ σέ χρειάζομαι όσο τότε. 'Ό,τι κάνεις, ας είσαι εύλογημένος. Μέσα μου ζεΐς καί δέ θά προσπαθήσω ποτέ πιά νά κάνω τή φωνή σου νά σωπάσει, γιατί είναι ή μόνη άληθινή μου ζωή. Μοίρα κι άστέρι της ζωής μου, άγαπημένο κέντρο κάθε άνώτερου, ίεροΰ κύκλου της ψυχής, είμαι πάντα δική σου καί σέ κρατώ όλον μέσα μου.

Ελ. Πότε πιά θά ’ρθεις; Δέν μπορείς καθόλου νά γράψεις; ’Ά! Κι έν’ άλλο. Σέ δυό γράμματα πού έγραψα σήμερα, μόλις συγκράτησα τό χέρι μου νά μή χαράξει: 14-11-19. Γιατί; ’Ίσως γιατί είμαι πιο κοντά στήν ώρα πού σοΰ στελνα εκείνο τό ποίημα τοΰ Tagore.

Κ[4] Τετρασέλιδη επιστολή σε ενα φύλλο χαρτί διπλωμένο στη μέση «Αγία Κορυφή» 18-2-27 Αγαπημένη Μουντίτα, τούτη η μέρα που γενήθηκα, είναι απο τις πιο εφτυχισμένες της ζωήςμου. Βρίσκομαι στην Κορυφή όπου ο Θεός έδοκε στον Μωση τις 10 εντολες, ύψος 70 Πρόκειται γιά τη φίλη της Λουκία Φωτοπούλου.

82

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ο 1927

2,500 μέτρα και βλέπω κάτου, ολόγυρα, ό,τι τόσα χρόνια πεθύμησαν τα μάτιαμου — την Αραβία. Απο τη μια μέρια η Ερυθρά θάλασα, απο την άλη ο Περσικός Κόλπος. Κι ανάμεσα αγριότατα, γιγάντια βουνά και πέρα κάτασπρη, αχνίζοντας, η έρημος. Τραχήτερο, η­ ρωικότερο, αγριότερο βουνο δεν μπορεί να υπάρχει. Στα χιόνια απάνου, ανεβαίνοντας, είδαμε τα ίχνη του λιονταριού που μόλις είχε περάσει. Σα νάταν τα ίχνη του Ιεχωβά. Μήτε ένα χόρτο, μήτε μια καλύβα, μήτε μια φοινίκια. Ερημία σκληρη, αδυσώπητη, θαμαστο πλαίσιο για να περιφέρεται η ψυχή του αληθινού ανθρώπου. Εδω έπρεπε νάσαι, Μουντίτα, για να χαρει η ψυχήΣου. Εγω ντρέπομαι που χαίρομαι όλη τούτη τη ραχοκοκαλια του Θεού, ολομόναχος. Γιατί ο Καλμούχος που είταν μαζίμου δεν υπάρχει κι ο Πάτερ Παχώμιος, ο σύνοδος, είναι ακόμα κάτου χαμηλα και γλίστρα και σηκώνεται, μάταια μαχόμενος ν’ ανέβει τους κρουσταλιασμένους βράχους. Μουντίτα, αγαττημένη, να μπορούσα εδω στην Κορφή τούτη να δημιουργήσω ένα Διάλογο. Το Διάλογόμας! Τί ανάξιες, , όλες οι κοινωνιολογίες κ’ οι ανάτασες των ανθρώπων στις πολιτείες! Εδω αισθάνεσαι πως ο άνθρωπος είναι αληθινα ένα άθλιο, ξεπνεμένο υποζύγιο μιας τρομερής Πνοής, άγνωστης, απάνθρωπης, απελπισμένης. Η ψυχήμου εδω περιπλανάται άνετα κι αναπνέει και χαίρεται και δεν αγαπάει τους ανθρώπους. Θα μείνω στο Σινα έως τέλος του Φλεβάρη. Εδω οι Καλογέροι είναι αγαθοί, κάθε βράδι μαζέβουνται και τους διη­ γούμαι για τη Ρουσία, για τον κόσμο, για τα ταξίδιαμου, λέω αστεία, γελούμε, πίνομε εξαίσιο κρασί, οι μυγδαλιές «3

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ

·φ·

ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

στον κήπο άνθισαν, ένα κυπαρίσι απέναντι στους άγριους βράχους υψόνεται ίσο, πανύψηλο και χαίρομαι να το θωρω, εξαίσιο υπόδειγμα ζωής κι ανάτασης. Άραγε θάχω γράμαΣου στην Αλεξάντρα; Γράψεμου, γρά­ ψεμου — χαίρομαι τα γράματάΣου, Mudita, σμίγουν άρτια τα περασμένα και τα τορινα, η καρδιάμου «τρέμει ακίνητη» θωρώντας το γραφικόΣου χαραχτήρα. Είναι τούτο αγάπη; Είναι η αναγνώριση δυο σαρκοφάγων θηρίων που συναντή­ θηκαν και κίνησαν μαζί, γιατί έχουν τον ίδιο εχτρό — δηλ. την ίδια τροφή. Mudita φιλώ τους ώμουςΣου, τα μάτιαΣου και τα γόνατα. Ο Θεός νάναι μαζίΣου! Και να μου χαιρετάς και τη Λουκία. Πάντα, πάντα Ν

Σου στέλνω το μόνο φύλο που φύτροξε στην κορφή όπου πά­ τησε ο Θεός και μίλησε του Μωση — και Σε παρακαλώ να το φυλάξεις.71

Λ[4]72 Τρισέλιδη επιστολή σε ενα φύλλο χαρτί διπλωμένο στη μέση 19-11-27

Αγαπημένε "Αρπαγε, άπόψε είμαι πολύ ταραγμένη, κου­ ρασμένη καί κάπως εύχαριστημένη, άπό μιαν έσωτερική 71 'Η 'Έλλη Λαμπρίδη φύλαξε τό φύλλο μαζί με τά γράμματα τοΰ Κα­ ζαντζάκη.72 Ή επιστολή άπόκειται στο Μουσείο Καζαντζάκη.

84

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ο 1927

άνάβρα, χωρίς λόγο. Σήμερα έλαβα τό πρώτο γράμμα, άπό τήν Αμερική, τή μακρυνή αύτή χώρα πού ίσως μάς δώσει τά μέσα νά τελέσομε τή ζωή μας, νά της δώσομε τή μορ­ φή καί τό νόημα πού ήταν προορισμένη νά έχει. Τό γράμ­ μα είναι άπό τή μαθήτριά μου στο Vassar καί λέει πώς μέ­ σα στο ίδιο αύτό τό College δεν έχει θέση, μά πώς ό πρύτανής του θά κοιτάξει μόνος του νά μου βρει ένα endowed professorship. Αύτό, όπως μοΰ είπε ή Νέλλα, σημαίνει τι­ μητική θέση όπου πληρώνεσαι όσα οί άλλοι καθηγητές καί διδάσκεις πολύ λιγότερο. Μπορεί όμως λέει νά χρειαστεί νά διδάξω καί... Βαλκανολογία. Θά τό κάνω φυσικά, μά είναι φρίκη. ’Ίσως όμως μέ βοηθήσεις λίγο τό καλοκαίρι στο Παρίσι νά έτοιμαστώ. Ξανάγραψα της Dorothy73 τώ­ ρα δά! Μή νομίζεις πώς άφησα τό Σκουριώτη ήσυχο* πηγαίνω δυό φορές τήν έβδομάδα. Μόλις προχτές ύπογράφτηκε ή έγκριση τοΰ καταστατικού*74 πρέπει όμως λέει πρίν κάνομε τήν αίτηση νά έχομε κάνει άρχαιρεσίες. Θά τις κάνομε γραπτώς καί θά ύποβάλομε γραπτό πρωτόκολλο. Νέα τρε­ χάματα γιά νά μαζέψομε τις ύπογραφές. Δέν πειράζει τί­ ποτα, φτάνει νά γίνει. Δέν περίμενα τό δεύτερο γράμμα σου άπό τό Kamak καί μοΰ ’δωσε μεγάλη χαρά. Χτές γυρίζοντας μέ τό φεγγάρι στοχαζόμουνα ίσα-ίσα τί θαύμα θά είναι ή έρημο τοΰτες τις

73 Ή Madeline Dorothy Brock (1886-1969) ύπηρξε διευθύντρια τοΰ Mary Datchelor Girls’ School (Camberwell, Λονδίνο) άπό τό 1918 μέ­ χρι τό 1950. 74 Εννοεί τοΰ συνεταιρισμού πού συνέστησαν γιά τό κοινόβιο στον 'Αι-Γιάννη τον Κυνηγό.

85

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ο ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

νύχτες* ό,τι, ώρα σέ συλλογιστώ λέω: εύλογημένος νά ’ναι. Ποτέ καί μέ κανένα δέν ήμουνα τόσο καλή. Αύτή ή βδομάδα δέν ξέρω κι έγώ πώς πέρασε' βάλε τό σκάνταλο της διάλεξης, τη θυελλώδικη συζήτηση γιά τίς άρχαιρεσίες τοΰ Όμίλου,75 τό vernissage της Χατζημιχά­ λη,76 δέν μπόρεσα νά κάνω σχεδόν τίποτα. Μόνο τήν Αν­ θρωπότητα τελείωσα'77 τή βρίσκω όμως τό πιο άδύνατο μέρος. Καί ή βοήθεια τοΰ Mr Read προχωρεί πολύ άργά, καί ή Νέλλα δέ μοΰ παράδωσε ακόμη τά γερμανικά άντίγραφα. ’Ίσως ολα θά σιάξουν άμα γυρίσεις. Σέ νιώθω πολύ κοντά, πιστεύω μέσα μου πώς θά γυρί­ σεις νωρίτερα άπό τίς 40 μέρες. Πώς έκανα τόσον καιρό καί πώς θά κάνω άκόμα; Δώσε μου δύναμη. Τοΰτο είναι τό τελευταίο γράμμα πού σοΰ στέλνω στήν Άλεξάντρεια, θά στείλω μόνο μία σημείωση στο σπίτι της άδερφής σου πώς νά μοΰ μηνύσεις μόλις έρθεις. Θά περάσω μεθαύριο άπό τό σπίτι της μέ τή Νίκη78 νά ρωτήσω γιά νέα. Συγχώρεσέ με πού δέ σοΰ γράφω περισσότερα, νομίζω πώς έχω πυρετό. Ή καρδιά μου χτυπάει άκατάστατη καί γερή, θά τή σπά­ σω όμως αν δέν πάρει τό ρυθμό πού μοΰ χρειάζεται γιά νά μείνω κοντά σου. Μή μ’ άφήσεις' μόνο γιά σένα καί μέ σένα μπορώ νά κάνω μεγάλα πράματα. Είμαι δική σου καί της πνοής πού σέ σπρώχνει. Ε 75 Έννοεΐ τον Εκπαιδευτικό 'Όμιλο. -Φ· 76 Πρόκειται για τη λαογράφο Αγγελική Χατζημιχάλη (1895-1965). -Φ- 77 Έννοεΐ την ενότητα «Γ' Σκαλοπάτι: Ανθρωπότητα» στο κεφάλαιο «Πορεία» της Ασκητικής. -Φ- 78 Έννοεΐ την κόρη της.

86

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ο 1927

Λ[5]79 Έπιστολή σε γκρίζα κάρτα 25-11-27 "Αρπαγε αγαπημένε, καλώς όρισες. Ειδοποίησε με μόλις έρθεις και θελήσεις νά μέ δεις, τηλεφωνώντας άπό πουθενά στο σχολείο —Π. Φάληρο 19— ή τηλεγραφώντας. Πες καί ποιες ώρες θέλεις νά μέ βλέπεις. Μήν άφήσεις νά περάσει όμως μέρα γράφοντας μέ τό ταχυδρομείο. Σ’ έχω πεθυμήσει πάρα πολύ. Τά χέρια μου μέσα στά χέρια σου πάντα. Δική σου 'Έλλη

Κ[5] Δισέλιδη επιστολή σε ενα φύλλο χαρτί με τό λογότνπο «ΕΛΕΥΘΕ­ ΡΟΣ ΛΟΓΟΣ» και τά στοιχεία τής εφημερίδας, γραμμένη σε δύο διαφορετικές ήμερομηνίες Ραϊθω, 1 Μάρτη 1927 Mudita, Mudita, τί εφτυχία είναι τούτη; Ένα μπαλκόνι απάνου απο την Ερυθρά θάλασα, σπίτια αραβικα τρογύρα και φοινικιές κ’ ένας αέρας δυνατός κ’ εγω στέκουμαι και νιόθω το πετρομέτωπόμου να χαίρεται και να μαβρίζει και μέσατου νιόθω Εσένα, όπως πάντα. Σε είχα στο νουμου, αδερφή, συντρόφισα και γυναίκα! Τί είναι, θεέμου τούτη η ζωη και γιατί όλα —αέρας, θάλασα, ιδέα, γυναίκα— είναι τόσο κα79 Ή έπιστολή άπόκειται στο Μουσείο Καζαντζάκη.

87

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ·«· ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

λα, τόσο σφιχτά σοφιλιασμένα με τη σάρκαμας και με την αναπνοήμας! Ζω, αναπνέω, αγαπώ, θέλω, νιόθω μια δύναμη, πρωτόγονη, ν’ ανεβαίνει απο τα πόδιαμου, να διακλαδόνεται στην κοιλία και ν’ ανεβαίνει ένα μπόι απάνου απο την κεφαλήμου. Ένα μπόι απάνου απο την κεφαλή του κόσμου. Αχ! να μπορούσαμε αιώνια, Mudita, να προχωρούσαμε οι δυο, σα δυο άλογα και ν’ αγγίζαμε ο ένας τον άλο, μέσα στη φόρα της πορείας, στα λαγόνια και στους ώμους, και να νιόθαμε σε μια σφοδρή αστραπή — πως είμαστε άντρας και γυναίκα! Μα η ζωη είναι λίγη, λίγη ώρα θα βαστάξει η ζέστα στα κορμιάμας και θα χτυπάει τούτη η λιμασμένη καρδια και θα λάμπει «καιομένη καί ού κατακαιομένη)) η φλόγα του νούμας. Τί να κάμομε τη μικρή τούτη στιγμή; Πώς να κάψομε τον κόσμο, — έτσι, σαν τους βεδουίνους που στέκουνται ξαφνικα και δίνουν φωτιά στα παλιόκλαδα και τη θωρουν και γελούνε; Τούτο ένιοσα βαθήτατα προχτές όταν ανέβηκα την «Αγία Κορυφή» κ’ είδα το τρομερο, έρημο, υψηλό τοπίο απέραντο απο τη μια θάλασα ώς την άλη: Δεν αγαπώ, δε θέλω, δεν ανέχουμαι τους ανθρώπους! Ποτέ τόσο καθαρα, τόσο έντονα δεν άκουσα τα σωθικάμου, όσο τόρα, να ρίχνουν την απάν­ θρωπη τούτη, απελπισμένη κραβγη. Πολα μικροί μου φαίνουνται, υπερβολικά μπαίγνια της ελπίδας και της απάτης, εφήμεροι, σκοτεινοί, κοπρόφυλα που πέφτουν απο το δέντρο και σαπίζουν, χωρίς να ξέρουν για ποιον ανθο. Να μπορούσα μια στιγμή ν’ ανεσηκοθω και να δω. Και νάσαι και Συ, πλάιμου, να δούμε μαζί! Έτσι που μου χτυπάει απόψε ο αραβίτικος αέρας κ’ έρχεται η αρμύρα της ζέστης θάλασας στα ρουθούνιαμου, η οργή με κυριέβει και δεν ανέχουμαι πια τα σύνορα του αθρώπου. Ολημέρα σήμερα γύριζα μέσα στις 88

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ο 1927

φοινικιές, μακρια στην έρημο, ο αέρας σήκονε την άμο και με χτυπούσε, διψούσα, πεινούσα και δεν ήθελα να γυρίσω. Αχ! πότε ν’ αποφασίσω να ξεκινήσω για την έρημο. Χωρίς ψωμί, χωρίς νερό, χωρίς φόβο και να πεθάνω! Εδω πρέπει, στην έρημο, να παραδόσω το λιγνό, σκληρό, ισχυρό σώμαμου - κι όχι στα λιπαρα, γόνιμα χώματα της κατοικούμενης γης. Mudita, ποτέ δεν ένιοσα τόση χαρα, ποτέ τόση πίκρα, ποτέ δεν πεθύμησα νάσαι κοντάμου και να βλέπαμε μαζί, κατάματα, την Έρημο. Ο Θεός, ο Σιμουν, ας είναι μαζίμας, πάντα! Ν

Κ[5α] 2 Μάρτη

Ίσως μεθάβριο έρθει το βαπόρι να φύγω. Ολημέρα είμαι ξαπλομένος στην άμο γυμνός, κάνω μπάνιο, μάβρισα, α­ γρίεψα. Είμαι ξαπλομένος στη θάλασα και συλογάμαι το Μοναστήριμας και βιάζομαι να φτάσω στην Αλεξάντρα να βρω γράματάΣου. Αχ! η μόνη σωτηρία είναι ο Αη Γιάνης ο Κυνηγός. Αγωνιω να μάθω τί έγινε, τί γράματα είχες απο την Αμερική... Mudita, ο Θεόςμας ας βάλει το χέριτου ας σπρόξει με το πόδιτου ανθρώπους και πράματα να πάρουν τη φόρμα που θέλομε. Μονάχα έτσι θα μπορέσει να σωθεί κι αφτος. Φιλώ τους ώμουςΣου, είμαι πάντα μαζίΣου!80

Ν 80 Βλ. και επιστολή Καζαντζάκη προς Ελένη Σαμίου: «κι εγώ Σάς συλογίζουμουν έντονα, άρπαχτικά καί Σας πεθυμούσα [...] Ποτέ δέ 89

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ο ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

Λ[6]81

Τετρασέλιδη επιστολή σε ενα φύλλο χαρτί διπλωμένο στή μέση. Στο φάκελο: Meur Cléomenis Nicolaou (γιά τον κ. Ν. Καζ.), Nébi Daniel 17, Alexandria, Egypte 2-III-27 ’ Αγαπημένε

Σοΰ γράφω έτσι στην τύχη, μέ την ελπίδα πώς δέ θά σέ προφτάσει τό γράμμα τοΰτο* θά σοΰ έγραφα άπό την άλλη φορά πού πήρα τό πρώτο σου γράμμα άπό την Αραβία αν δέ μοΰ ’λεγε ή άδερφή σου πώς σέ περιμένει τίς πρώτες μέρες τοΰ Μάρτη. Τά γράμματά μου είναι μουντά, βουβά άντιφεγγίσματα* μά δέ μέ πειράζει, ξέρω πώς θά τά πάρεις όπως είναι, ξέρω πώς μέ νιώθεις άμεσα χωρίς την ανάγκη τους. Έγώ σ’ έχω όλη μέρα καί νύχτα μαζί μου — την ά­ πειρη οικειότητα, ταύτιση τών κορμιών μας, τών μυαλών μας, τών σκοπών μας. Περπατώ μέσα στούς άλλους καί λέω: έμεΐς οί ζωντανοί. Τό είπα της Νέλλας μιά μέρα μέσα στην έκθεση της Χ"μιχάλη, τό είπα χτές τοΰ Σκουριώτη σέ μιά συνεδρίαση τοΰ Όμίλου. Αύτη τη στιγμή τελείωσα την Ασκητική, τη δική μου δηλ. άκατέργαστη μετάφραση. Πότε όμως θά βροΰμε καιρό νά τη διορθώσομε μέ τον Read, είναι μεγάλο ζήτημα. Τίς

θέλω νά δύσετε, ποτέ νά πάψει όλη τούτη ή φλόγα, πού μάς καίει! Παράβολες άπόφασες τινάζουνται μέσα μου καί θά ’θελα, έτσι δουλε­ μένος άπό την άγρια τούτη έρημο, ν’ άλλάξω τη ζωή μου» (Ερυθρά θάλασσα, 6.3.1927), Ασυμβίβαστος, σ. 203-204. ο 81 Ή έπιστολή άπόκειται στο Μουσείο Καζαντζάκη.

9°

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ο 1927

πρώτες 5 σελίδες, διορθωμένες μοΰ τις δακτυλογράφησε ή Νέλλα, φωνάζοντας άπό ενθουσιασμό σέ κάθε φράση καί θά τις διαβάσομε μαζί μόλις γυρίσεις νά δεις. Τώρα στο τέλος δε μέ κούρασε καθόλου, καί μέ βοήθησε πάρα πολύ στ’ άγγλικά. Λαχταρώ πάρα πολύ τό γυρισμό σου, μά μή βιαστείς· κάθησε όσο σοΰ γιομίζει την ψυχή αύτό πού βλέπεις καί ζεΐς. ’Ίσως ποτέ δέ θά ξαναπάς. Έγώ τώρα εύχομαι λι­ γότερο άπ’ όλα ένα ταξίδι, ίσως ούτε καί μαζί σου, θέλω ήσυχία, καιρό, δουλειά. Τρελαίνομαι. Άπό αύριο ή μεθαύ­ ριο θά βάλω μπρος τις σημειώσεις γιά τήν παιδαγωγική μου. Πρέπει νά τελειώσει κι αύτή πρίν φύγω. Απόψε δέν ξέρω τί όνειρό είδα μά ξύπνησα μέ τή βεβαιότητα πώς θά φύγω. Είδα κι ενα άλλο. Πώς έφευγες γιά τό Παρίσι καί παιδευόμουνα μιά ολόκληρη μέρα νά βγάλω άδεια νά πε­ ράσω στήν plate-forme τοΰ σταθμοΰ. Στο μεταξύ ό Στυλιανόπουλος τριγύριζε σέ κάτι συνεδριάσεις πού είχα σπί­ τι μου καί άμα έφυγα οριστικά γιά τό σταθμό σκέφτηκα μέ τρόμο πώς τά γράμματά σου ήταν στο πρώτο συρτάρι τοΰ γραφείου μου, άκλείδωτα. Κακό σημάδι, όποτε ονει­ ρεύομαι αύτόν τον άνθρωπο- σύμβολο τών σκοτεινών δυνά­ μεων. Χτές βράδι γυρίζοντας άπό τήν Αθήνα μοΰ ήρθε γιά μιά στιγμή στο δρόμο ή πλέρια εικόνα της κατάστασής μου* φοβάμαι πού είμαι τόσο εύτυχισμένη. Μέτρια —μέ τήν άρχαία σημασία— δουλειά, οικονομική κατάσταση, φίλοι, άνθρώποι άπό μακριά καί κοντά πού μ’ άγαπανε, τό παιδί μου, έσύ, τό γράμμα σου καί πλούσιες, άπειρες προσδοκίες καί δύναμη. Θεέ μου, ας μήν τά πληρώσω πάλι όλ’ αύτά 91

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ

ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

παρά μέ χαρά καί δουλειά άτελείωτη, οσος μόχτος νά ’ναι, δέ μέ τρομάζει. Έλα πί,ά! Δέν κοιμήθηκα βαθιά, είρηνεμένα άπό την ή­ μερα πού έφυγες. Τό σώμα μου είναι μισό χωρίς έσένα. Γιατί φοβάσαι νά πεις πώς αύτό πού μάς δένει είναι άγάπη; Δέν ύπάρχει τίποτα μεγαλύτερο — όταν είναι σαν τη δική μας. Σου φιλώ τό μέτωπο, τό λαιμό καί τά χέρια. 'Έλλη

'Ο Νίκος Καζαντζάκης επιστρέφει στήν Αθήνα καί μένει στο σπίτι τής αδελφής τον "Ελένης Θεοδοσιάδου, "Ερμου 59.82 Από τις επιστολές τον προς τήν "Ελένη Σαμίον είναι φανερό ότι θέλει νά εγκαταλείψει τήν "Ελλάδα καί νά εγκα­ τασταθεί μόνιμα στο Παρίσι.93 Προσπαθεί νά εξασφαλίσει μια ΜΑΡΤΙΟΣ-ΑΠΡΙΛΙΟΣ:

82 Γράφει ή Ελένη Καζαντζάκη: «στην καρδιά της έμπορικής Αθήνας. "Ενα δωματιάκι στη μετζανίνα, σωστό κελί, γιομάτο βιβλία, χειρόγρα­ φα, εικόνες, με τη μάσκα τοΰ Νίτσε στο κατώφλι καί τό πορτραΐτο της ’Έλσας [Λάνγκε] σέ τιμητική θέση. Λίγο πιο πέρα ένα σκίτσο μου πού είχε φιλοτεχνήσει ό ζωγράφος καί φίλος μας Τάκης Καλμοΰχος», Α­ συμβίβαστος, σ. 169. -Φ· 83 Σημειώνει ή Ελένη Καζαντζάκη: «μια κι ή Ελληνική Κυβέρνηση δέν τον άκούει [γιά τήν παραχώρηση τοΰ Μοναστηριοΰ], στρέφεται ολόκληρος προς τό Παρίσι, όπου ελπίζει ν’ άπομονωθεΐ καί νά ξαναπιάσει τήν “Όδύσσεια”», Ασυμβίβαστος, σ. 197· βλ. καί έπιστολή του προς 'Ελένη Σαμίου (27.3.1927): «Νά δώσει ό “Θεός” μας τοΰτο νά ’ναι τό τελευταίο γράμμα πού Σάς στέλνω άπό τήν Αθήνα. Είμαι έδώ λίγες μέρες, τέλειωσε τό όνειρό της Αραβίας — σά νά ξύπνησα τώρα καί μέ σφίγγει πάλι ό πνιχτικός άέρας της Αθήνας. Γράφω τώρα τά άρθρα της Αίγύπτου καί Αραβίας κι εύτύς θά φύγω. ...Ή χαρά μου είναι μεγάλη — γιατί θά Σάς δώ, άγαπημένη. Θέλω νά

92

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ 1927

συνεργασία με τον Ελεύθερο Λόγο, ώς απεσταλμένος της εφη­ μερίδας στο Παρίσι, χωρίς ωστόσο νά τό κατορθώσει.84 Την πε­ ρίοδο αυτή συναντιέται συχνά μέ τήν "Ελλη Λαμπρίδη:

Νά ήξεραν οί αποξηραμένες ίεραποστόλισσες του Κολλεγίου πώς μια καί δυό φορές την έβδομάδα έμενα τη νύχτα στην Αθήνα καί κατέβαινα μέ τό πρώτο τράμ, τό έργατικό, πού έτρεχα νά τό προφτάσω καθώς ξεμύτιζε ό ήλιος ανά­ μεσα στά δυό κυπαρίσσια τοΰ κήπου στο Σύνταγμα! [...] Στην κορφή της ζωής τον χρόνο εκείνο καί τί δέν πρόφταινα. Τά μαθήματα κι όλες τις ένέργειές μου μέ τά κορίτσια, την ανανεωμένη μέ τη Λουκία φιλία μου, τό παιδί, έρωτα, φι­ λοσοφία, ολα... [...] Τον άνθρωπο αύτό τον άγάΐτησε ή Νίκη μέ την άγνότερη φιλία, όλο θαυμασμό καί θαυμαστή οικειό­ τητα. Τήν έπαιρνα καμιά φορά άπό τό Φάληρο νά πάμε νά τον ίδοΰμε. Τον κοίταζε σοβαρή, ύπομονετική, δέ βιαζόταν ποτέ νά φύγουμε. — Νά σοΰ δώσω ένα τόπι; της είπε μιά μέρα. ’Έκανε ναί, χωρίς ν’ απογοητευτεί πού δέν 7τηρε ύλι­ κή ύπόσταση τό τόπι. — Μιά κούκλα; Ναί. — 'Ένα στεφά­ νι; Ναί. — Νά σοΰ δώσω μιά συμβουλή πού νά σοΰ κρατή-

βολευτώ, νά δουλέψω, χάνεται έτσι ή ζωή μου καί πρέπει νά βιαστώ. 'Η “Όδύσσεια” πρέπει να τελειώσει στο Παρίσι», Ασυμβίβαστος, σ. 204-205. -Φ- 84 Σε έπιστολές του προς την Ελένη Σαμίου γράφει ( ’'Α­ συμβίβαστος, σ. 205): «Αιτία [πού δέν μπορεί νά πάει στο Παρίσι] είναι ή οικονομική άνωμαλία τοΰ «Έλ[εύθερου] Λόγου» (23.4.1927)· «Είμαι άπελπισμένος· δυό μήνες τώρα τρέχω, μάχουμαι, μοΰ ύπόσχουνται, άναιροΰν [...] Προχτές ολα είσαν έτοιμα καί περίμενα την ύπογραφή τοΰ συμβολαίου, κι άξαφνα ολα ματαιώθηκαν» (16.5.1927)· βλ. έπίσης Bien, Καζαντζάκης, σ. 152.

93

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ

-φ-

ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

σει ολη σου τη ζωή; Τον κοίταξε πολλήν ώρα στα μάτια καί τέλος κούνησε αρνητικά τό κεφάλι. — ’Όχι, είπε.85 'Ο Νίκος Καζαντζάκης έγκαθίαταται στην Αίγινα στο σπίτι τοϋ Παύλου Χάνον και αφιερώνεται στη συγγραφή της ’Οδύσειας. Ή "Ελλη Λαμπρίδη τον επισκέπτεται τακτικά, συνήθως τό Σάββατο και τήν Κυριακή. Συγχρόνως προσπαθεί νά πραγμα­ τοποιήσει τό δικό της όνειρό: νά εξασφαλίσει τις κατάλληλες συνθήκες προκειμένου νά ζήσει ενα διάστημα στήν Αμερική. Τό καλοκαίρι κυκλοφορεί άπό τίς εκδόσεις «Στοχαστής» τό θεατρικό έργο τον Καζαντζάκη Νικηφόρος Φωκάς με τήν αφιέ­ ρωση: «Τό έργο τοΰτο τό χαρίζω στή Mudita. Ν. Κ.»

ΜΑΙΟΣ:

Κ[6]

Τρισέλιδη επιστολή σε ενα φύλλο χαρτί διπλωμένο στή μέση Αίγινα 20-5-27 Αγαπημένη Μουντίτα

Δυο καλά σημάδια: Εφτυς ως έφτασα χτες στις 4, έπιασα κουβέντα με τη μικρή θυγατέρα του νοικοκύρη, την Εφτυ­ χία’ μου διηγήθηκε με θαμαστη ορμή τον Οδυσέα. Τί είταν, πού πήγαινε... Και τη νύχτα, όλη τη νύχτα, έβλεπα το Νίτσε. Αφτα ας θεωρηθούν καλοσήμαδοι οιωνοί. Κοιμήθηκα εξαίρετα και το νερό είναι αλαφρό και βληχο και μου αρέσει — άλα δυο καλα σημάδια.

8ΐ> Νίκη, σ. 42-43.

94

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ο 1927

Βολέφτηκα εντελώς, σε μιαν ώρα. Η γριά Κερά Ζωη μου ετοιμάζει το γάλα, αβγα κ’ ένα πιάτο φα'ι το μεσημέρι. Σήμερα δούλεψα λαμπρα Οδύσεια. Απο το παράθυρο κοι­ τάζω τη θάλασα και τα νησιά, οι σκύλοι το δειλινό γαβγί­ ζουν, κάποτε ακούεται ένα γάργαρο γέλιο, μακρια. Είναι τούτο εφτυχία; Καθόλου. Μια μικρή ανάπαψη, να τελέψω την Οδύσεια κ’ ύστερα βλέπουμε. Όταν θα μπω στο Μο­ ναστήρι θα μπω κρατώντας και τα 24 γράματα. Μουντίτα, βίαια, ορμητικά, Σε συλογίζουμαι. Τί θα γίνει όταν θα φύγεις για την Αμερική; Εδω είναι δυο ώρες κ’ η καρδια τρομάζει, σα να κυλιέται στο χάος. Πρέπει πολες δυνάμες, δικέςμου και δικέςΣου, να επικαλεστώ για να μπορέσω να σταθώ όρθιος. Όταν είμαι μόνος ή, κάποτε, όταν γράφω, η μάσκα η σκληρη πέφτει και τότε πίσου απο τον ατσάλινο θώρακα διακρίνονται τα μάτιαμου, γιομάτα κλάμα. Αν δεν είχα ένα σκοπο, θάμουνα, θαρω, πολα αιστηματικος κι αδύναμος. Βραδιάζει, ήσυχη, κρασόχρωμη λάμπει η θάλασα, τα μικρά έντομα πριονίζουν τα δέντρα, όλη τούτη η γαλήνη η εσπερινή αναταράζει την καρδιάμου. Ανυπομονώ να ξημερόσει, να ζεφτω πάλι στη δουλια και να ξεχάσω. Προχωρω στην Οδύσεια γρίγορα, αρμενίζω καθισμένος απάνουτης σα γλάρος. Πρέπει όλη αφτη η ένταση να βαστάξει ώς στο Ω. Απο αφτη θα κριθει η αξία της ψυχήςμου. Μουντίτα, περιμένω γράμαΣου, ανυπόμονα. Είμαι μερανύχτα μαζίΣου και φιλώ τους ώμουςΣου και το λαιμό. Ν

95

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ο ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

Ap]86 Τρισέλιδη επιστολή σε ενα φύλλο χαρτί διπλωμένο στή μέση. Στο φάκελο: Κσν Ν. Καζαντζάκην, στον κον Χάνον, Αίγινα

Σάββατο 21-V-27 "Αρπαγε άγαπημένε, τί νά σοΰ πώ; Τοΰτο είναι εύτυχία, θαρρώ, μά εγώ τουλάχιστο δέν τολμώ νά τη συλλογιστώ πολλή ώρα γιατί τρομάζω μήπως τήν πιστέψω πολύ καί ξαναβρεθώ σέ κρίσιμη στιγμή πού θ’ αναγκαστώ πάλι να τήν άρνηθώ, μόνο καί μόνο γιά νά ζήσω, για να μπορέσω νά ξακολουθώ ν’ αναπνέω. Τό ξέρω πώς είναι τρομερά δειλό αύτό πού λέω, πώς ίσως δέ θά ’πρεπε πια νά ζώ αν ξαναγι­ νόταν μιά τέτοια καταστροφή καί πώς τό χειρότερο είναι νά τή συλλογίζομαι γιά πιθανή άπό τά πρίν. Τό γράμμα σου μέ συγκίνησε βαθύτατα κι αύτό πού λές γιά τήν Αμερική μέ τρομάζει καί μένα* όμως θά ήθελα νά τά μιλήσομε μιά φορά ξάστερα, ήσυχα καί γιά πολλήν ώρα μαζί. Θά ήθελα τό Σάββατο νά μήν ερχόταν ό Πρεβ[ελάκης]87 μόλο πού τον συμπαθώ εξαιρετικά, γιά νά μπορέσομε κάπως νά συνεννοηθοΰμε* σά νά ’χω τήν έντύπωση πώς τον τελευταίο καιρό οί κουβέντες μας ήταν κομμένες ή κουτρουβαλιαστές, άδιάφορες ή παθιασμένες οσο δέν έπρεπε. 'Έφταιγε βέβαια ή κού­ ρασή μου κι ή δική σου νευρικότητα. Τώρα θά ’μαστε άλλιώς. Μάης καί Ιούνιος ήταν καί στο Braunwald, θυμάσαι;88 86 Ή έπιστολή άπόκειται στο Μουσείο Καζαντζάκη. -Φ- 87 Ό Παντελής Πρεβελάκης (1909-1986) καί ό Καζαντζάκης γνωρίστηκαν τό 1926 καί συνδέθηκαν με στενή φιλία. Βλ. σχετικά 400 γράμματα. 88 Όρεινό χωριό τής Ελβετίας, τό όποιο είχαν έπισκεφτεΐ τό 1918.

9θ

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ο 1927

Χάρηκα ύπερβολικά πού δουλεύεις. Όλα είναι καλά ση­ μάδια κι ή διάθεσή σου τό καλύτερο. Θέλω νά μου δείξεις περισσότερο την Όδύσσεια σάν έρθω, μου φαίνεται πώς δεν την ξέρω καθόλου. Κάθε βραδιά σέ φαντάζομαι μέσα στο χτήμα: πώς ανάβουν μακριά τά φώτα καί ήσυχη, βαριά, γλυκιά κούραση πέφτει στην ψυχή του άνθρώπου- καί είναι κανείς εύχαριστημένος με ό,τι γίνεται καί ζαρώνει γιά νά μήν πιάνει περισσότερη θέση άπ’ ό,τι ή μοίρα τοΰ διόρισεκαί γελάει μέ τήν κάποια πόζα της ήρεμίας του γιατί ξέρει πώς αύριο τό πρωί όλα τούτα δέ θά βαραίνουν ούτε μισό δράμι. Πόσα χρόνια τό θέλω νά ζήσω κάμποσον καιρό μέσα σ’ ένα χτήμα! Έγώ τώρα ξεκουράζομαι, ξαναχτίζω ιστούς στο κορμί μου πού κόντευε νά διαλυθεί. Τρώγω πολύ, ξαπλώνομαι, δέ γράφω τίποτα, κάνω μπάνια μέ τά παιδιά καί κουβεντιάζω μαζί τους, διαβάζω κι άπό λίγο τό γερο-Δάρβιν ή τον James. Συμπληρώνομαι, μ’ άλλα λόγια. Δέ βλέπω σχεδόν κανένα παρά τά απολύτως απαραίτητα πρόσωπα. Απόψε ήρθε ή Λουκία, καί μιλήσαμε κάμποσην ώρα, σχεδιάσαμε τρέλες όταν θά λείπει ό άντρας της- νά σοΰ πώ όμως τήν αλήθεια, δέν μοΰ κάνουν καί πολύ κέφι, έχω τόσα άλλα νά συλλογιστώ. 'Έγραψε κάτι στήν Έλληνίδα89 γιά τό Beethoven, λέει, κι αύτό είναι καλό σημάδι, ό,τι καί νά ’ναι. Προσαρμόζεται στή ζωή της, γίνεται όσο πάει πιο ψεύτικη, άρχισε νά παχαί­ νει καί νά είναι πολύ τρυφερή μαζί μου. Θά μείνει τό καλο­ καίρι στήν Κηφισιά καί θά πηγαίνω άπό τό πρωί. 89’Ίσως έννοεί τό περιοδικό Έλληνις πού έξέδιδε τό Εθνικό Συμβού­ λιο Έλληνίδων Γυναικών.

97

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ » ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

Φεύγοντας άπό σένα την Τετάρτη βρήκα τό Νάζο’90 θέ­ λει, λέει, νά βλεπόμαστε. Αύριο πού θά ’ρθει ό Πρεβελ[άκης] θά ορίσομε μια μέρα νά συναντηθούμε καί οί τρεις, ίσως καί οί τέσσερις, με τη Λουκία. Βαριέμαι πάντα τά τέτοια! Χαιρέτησέ μου την Αίγινα, τις δυό φοινικιές, τό πηγάδι' δε μου γράφεις τίποτα γιά μπάνια, δεν κάνεις άκόμα; Ώσότου νά ’ρθω πρέπει νά ’χεις βρει κατάλληλη άμμουδιά. Γράψε μου έγκαιρα καί ό,τι χρειάζεσαι νά σου φέρω. Πέμ­ πτη-Παρασκευή θά περάσω άπό την άδερφή σου. Δική σου με όλη μου τη ζωή 'Έλλη

Κ[7]

Τρισέλιδη επιστολή σε ενα φύλλο χαρτί διπλωμένο στή μέση 24-5-27 Αγαπημένη Μουντίτα! Την ώρα που Σου γράφω χοντρές ζεστες στάλες βροχής ακοντίζουνται στα χωράφια, βροντά, ο μίσος ουρανος είναι γιομάτος μάβρα σύνεφα, ο άλος μίσος λάμπει καταγάλαζος. Μύρισε το χώμα, τα ρουθούνιαμου αναπνένε με απληστία όλη τούτη τη μυρωδιά της βρεχούμενης γης. Αν την ώρα που θα πεθάνω, θυμηθώ μερικά πράματα και θα τα χωρι­ στώ πικρότατα κι όχι αδάκρυτα — στα λίγα αφτα πράματα

90 Γιώργος Νάζος (1862-1934), δημοσιογράφος.

9»

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ■> 1927

θάναι κ’ η σφοδρή καλοκαιριάτικη βροχή. Θάναι κ’ η μυ­ ρωδιά του συκόφυλου, θάναι κ’ η ψιλή άσπρη αμούδα. Θάναι και το Braunwald. Μουντίτα, πώς άλαξε η ψυχήμου! Εδω σε λίγες μέρες γαλήνεψαν, κατακάθισαν οι μικρές έγνιες, είδα καθαρα τις μεγάλες μονάχα ταραχές, τόσο καθαρα που γαλήνεψαν. Δουλέβω απο τις 5 το πρωί ίσαμε στις 8 το βράδι. Κάθουμαι, καταμεσις στο πέλαγο και πλάθω την Οδύσεια. Το πρωί, κάθε πρωί, όταν πιάνω το μολύβι, ν’ αρχίσω, μούρχεται να κλαίω. Φοβερο είναι το μαρτύριο να σπαράζω έτσι την ψυ­ χήμου, να τη ρίχνω κομάτια σ’ ένα κομάτι χαρτί. Ύστερα, όσο ανεβαίνει η μέρα, συνηθίζω στον πόνο, νιόθω χαρα, κατα το μεσημέρι η ηδονη είναι μεγάλη, ύστερα όσο γέρνει η μέρα κουράζεται αλαφρα το σώμα και τότε βγαίνω στην ταράτσα κι αναπνέω. Ποτέ δε βγήκα έξω· ποτέ δεν κατέ­ βηκα στον κήπο. Μονάχα προχτές την Κυριακή που ήρθε ο Λουλακάκης91 να με δει. Θέλω τις μέρες τούτες να τις εξαντλήσω ωσπέρα, γιατί δεν ξέρω τι θα γίνει άβριο. Κάποτε, την ώρα που πέφτω, φρίσω με την ιδέα πως μπορεί να πεθάνω, πριχου να τελέ­ ψω την Οδύσεια. Χρειάζομαι ακόμα ένα χρόνο — άραγε θα τον έχω; Και μέσα σε όλη αφτη την αγωνία και τη χαρα, όλο και ξελαγαρίζεται πιο καθαρή, πιο αγαπητη κ’ αιώνια, η μορφήΣου, Μουντίτα. Ό,τι κι αν γίνει, ας είναι η βλογημένη η ζωη ετούτη της κακομοίρης γης, γιατί έτυχε να συναντη91 Πιθανότατα ό δικηγόρος καί φίλος τοΰ Καζαντζάκη Γιώργος Λου­ λακάκης (400 γράμματα, σ. 437, σημ. 2 καί Ασυμβίβαστος, σ. 502).

99

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ -®- ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

θούμε και να μη χωρίσουμε πια! Άπειρες πικρίες έχω, μα αν ξέρω πως είσαι μαζίμου, δε φοβάμαι κανένα. Αφτα Σου τα γράφω, γιατί ντρέπουμαι να Σου τα πω. Σε περιμένω με μεγάλη χαρα το Σάβατο. Σήμερα μονά­ χα, Τρίτη, έλαβα το γράμαΣου. Περνάς αν θες απο της αδερφήςμου και της δίνεις το εσώκλειστο χαρτάκι. Κάτι θα Σου δύσει. Εμένα μη μου βαστας τίποτα. Μονάχα απο τα δικάμας λίγα παξιμαδάκια για το τσάι. Μου χαιρετάς τη Λουκία, θερμά. Δε θάρθω να Σε πάρω απο το λιμάνι. Μου αρέσει να Σε δω να μπαίνεις, ξαφνικα. Ν

Λ[8]92 Τρισέλιδη επιστολή σε ενα φύλλο χαρτί διπλωμένο στη μέση. Στο φάκελο: Ko Ν. Καζαντζάκη, στον κ. Χάνον, Αίγινα

Πέμπτη 26-V-27 "Αρπαγε άγαπημένε, είναι πέντε μέρες πού δέν έλαβα γράμ­ μα σου καί άνησυχώ καί στενοχωριέμαι. Σου γράφω μονά­ χα γιά νά σου πώ πώς το Σάββατο θά ’ρθω σίγουρα, έκτος αν βέβαια δέ μέ θέλεις καί τότε θά σέ παρακαλέσω νά τηλεγραφήσεις γιατί άλλιώς δέν προφταίνω. Τον Πρεβελά­ κη μου φαίνεται δύσκολο νά τον άποφύγω. Προχτές την Κυριακή ήτανε σπίτι καί όταν τοΰ είπα πώς θά γυρίσω Δευτέρα μεσημέρι μοΰ άπάντησε πώς προτιμάει νά μήν 92 «

Η έπιστολή άπόκειται στο Μουσείο Καζαντζάκη. 1ΟΟ

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ο 1927

έρθει καθόλου παρά νά γυρίσει μόνος του’ θα τοΰ είναι, λέει, πολύ όδΐινηρό. ’Ίσως τό καλύτερο θά είναι να έρθει μόνος του την άλλη- Κυριακή. Περίμενα πώς θα μου γράψεις γιά όλα τούτα, μα τίποτα. Έγώ αύτό τον καιρό θεληματικά φυτοζωώ. Είμαι εξαν­ τλημένη άφάνταστα κι έχω πάλι δέκατα κάθε μέρα. Προ­ χτές πέρασα όλη τη μέρα ξαπλωμένη έκτος τις ώρες πού είχα μάθημα. Θά κάνω καί αύριο τό ίδιο. Κατά τό μεσημέρι αρχίζουν πάντα τά μάτια μου νά μέ καίνε κι αύτό είναι τό σημάδι τοΰ πυρετοΰ. Διαβάζω ελάχιστα, δέ γράφω τίποτα. Θέλω μαζί νά μιλήσομε, νά δώ τί θά μπορέσω νά κάνω τό καλοκαίρι. Δίπλα σ’ όλα αύξαίνουν οσο πάει οί οικονομικές δυσκολίες. 'Όλα έχουν καταντήσει πρόβλημα. Γιά τό δια­ ζύγιο πρέπει λέει νά περιμένω τις 31 Μαΐ’ου γιατί ως τότε έχει αύτός δικαίωμα νά κάνει ένσταση. 'Ύστερα κατάσχε­ ση, φασαρίες καί βλέπομε. Βγήκαν τά πρώτα Ήλύσια,93 θά τά είδες βέβαια. Χάλια στην εμφάνισή τους. Μέ τη Βολίδη είμαι έξω φρενών γιατί έγραψε εκείνες τις αηδίες γιά τό Σικελιανό. Έχω την ιδέα πώς δέν έχει σκοπό νά βάλει τό δικό μου γιατί καί στην άγγελία γιά τό β' φυλλάδιο δέν τό βάζει στά περιεχόμενα. Τό τέρας! Θά της γράψω νά μοΰ στείλει πίσω τό χειρόγρα­ φο. Μην της ξαναδώσεις τίποτα- είναι σωστή φυλλάδα, κακογραμμένη, κακοτυπωμένη, ξεφωνιάρα. Τά σιχαίνομαι. Δέ θά ήθελα τό γράμμα μου νά ταράξει την ησυχία σου.

^Ήλύσια'. βραχύβιο εβδομαδιαίο λογοτεχνικό περιοδικό με φιλολογι­ κούς διευθυντές τον Παύλο Νιρβάνα καί την ποιήτρια Λιλίκα Βολίδη (τχ. 1-3, Μάιος-Ίούνιος 1927). ΙΟΙ

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ο ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

Μέσ’ άπ’ όλες μου τίς στενοχώριες καί τό μίσος πού μέ κλονίζει στιγμές-στιγμές γιά ολα τά πράματα, μένει ή ρίζα πού μόλις την αγγίξει τό χέρι σου ανθίζει. Μοΰ λείπεις αφάνταστα. Μετρώ τίς μέρες καί τίς νύχτες πού θά μείνω άκόμα μακριά σου- μόνο δυό! Πές, μέ περιμένεις τό Σάβ­ βατο; Τί θά γίνω αν δέ σέ δώ; Τήν άλλη Κυριακή δέ θά μπορέσω νά ’ρθω. Χτές πέρασα κι άπό της άδερφής σου καί είπα πώς θά ’ρθω τήν Κυριακή καί πώς αν θέλουν νά σοΰ στείλουν τίποτα, πρέπει νά τά έχουν έτοιμα τό Σάββατο πρωί. Είδα μόνο τό γαμπρό σου, άλλα ή κλειστή πόρτα σου μοΰ ’κανε κακό. Κύτταξε νά ’σαι έσύ καλά, γερός κι εύτυχισμένος. Έγώ φοβάμαι γιά τον εαυτό μου όχι τήν άρρώστεια, άλλα τή διάθεση πού έχω ν’ άρρωστήσω καί νά πεθάνω. Μή μέ ξεχάσεις ούτε κι αν πεθάνω. Δική σου πάντα 'Έλλη

'Ότι έλαβα τό γράμμα σου. Εύλογημένος νά ’σαι κι εύλογημένες οί άδέξιες, άχρωμες λέξεις πού παίρνουν τόσο νόημα στο στόμα σου. Συγχώρεσέ με πού σοΰ ’γραψα όλα τά πα­ ραπάνω. Μά είναι κι αύτά δικά μου όπως καί τ’ άλλα. Τό Σάββατο θά ’μαι αύτοΰ. ’Άχ! νά μποροΰσε νά μήν έρθει ό Πρ[εβελάκης]! Ε

102

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ο 1927

Κ[8] Δισέλιδη επιστολή σε ενα φύλλο χαρτ'ι διπλωμένο στή μέση, χωρίς χρονολογία

Μουντίτα, Σου γράφω βράδι πια — εξαντλημένος, ολοκούραστος, δεν μπόρεσα τίποτα να γράψω. Αν κοιμηθώ απόψε, ελπίζω άβριο να δουλέψω. Τίποτα δεν έχω να πω — γιατί όλα είναι μάταια, τόσο οι σκοτεινές δυνάμες κυριαρχούν τη μοίρα. Εγω τίποτα άλο δεν έκαμα στη ζωήμου παρα να μάχουμαι ενάντια στο ρέμα, το φυσικό, δηλ. ενάντια στη ροη προς τα κάτου. Όμοια είναι κ’ η φύσηΣου, μα Εσυ έχεις περισότερο ανεκμετάλεφτο —δηλ. ακατέργαστο— πλούτος ακόμα. Και γι’ αφτο έχεις περισότερους κίντυνους μα και περισότερες πιθανότητες απροσδόκητης άνθισης. Ο «Θεός» να κάμει το καλήτερο. Έχω εμπιστοσύνη και σε κείνον και σε Σένα. Είμαι πολύ, πολύ εξαντλημένος. Έχω αλαφρη ζάλη κι ολημέρα έμεινα στο ντιβάνι, ακίνητος, χωρίς να γράφω, χωρίς να διαβάζω. Παραπολυ στενοχωρήθηκα και πόνεσα. Πώς θα νικηθεί, Θέμου το σκοτάδι; Μουντίτα αγαττημένη και σήμερα και χτες και άβριο και πάντα είσαι στο αίμαμου. Τίποτα πια δεν μπορεί να γίνει. Σωτηρία —ή Χαμός— δεν υπάρχει. Συχώραμε που δεν μπορώ να Σου γράψω σήμερα πολύ. Είμαι αληθινα εξαντλημένος. Δεν μπορώ να κυβερνήσω μήτε το χέριμου. Πάντα Ν ιο3

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ο ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

Α[9]94 Δισέλιδη επιστολή σε ενα φύλλο χαρτί διπλωμένο στή μέση. Στο φάκελο: Ko Ν. Καζαντζάκη, στον κ. Χάνον, Αίγινα. Περιέχεται ή μία φωτογραφία από τις δύο πον άναφέρονται στήν επιστολή Παρασκευή 3-VI-27

Αγαπημένε "Αρπαγε, τό γράμμα Σου με συγκλόνισε βαθύ­ τατα καί μου ’δωσε μιαν απελπιστική εικόνα της καταστρο­ φής πού μόνο μπορώ νά δημιουργήσω. Τό πρώτο μου κίνη­ μα είναι βέβαια νά τρέξω κοντά σου* μά αμέσως με στα­ ματάει ή συνείδηση πώς δεν μπορώ νά σου κάνω παρά κακό. Ό δαίμονας μ’ έχει κυριέψει ολόκληρη, είμαι μια πληγή σ’ όλο μου τό σώμα καί σ’ όλη μου τήν ψυχή, μά δέ θέλω, πρέπει νά τό φωνάξω δυνατά τή στιγμή τούτη πού είμαι πιο lucide καί πού είναι ό καλύτερος εαυτός μου,/ δέ θέλω ν’ άφήσω όλη τούτη τή δυστυχία νά επηρεάσει εσένα άπό δώ κι εμπρός. Βοήθησέ με νά τό κάνω, δείξου μαζί μου αύστηρός καί άφηνέ με μόνο νά Σέ πλησιάζω όταν είμαι καλά, άνθρωπος φυσιολογικός καί δυνατός* τις άλλες ώρες παραμέρισέ με άποφασιστικά καί άφησέ με νά πολεμήσω μόνη μου τις σκοτεινές δυνάμεις. Δέξου εύκολα ό,τι ύπερβολή, ανοησία, ή άνοσιουργία πώ ή κάνω. «Νά χωρίσομε μια γιά πάντα. — Καλά, άφοΰ τό θέλεις». Έγώ θά γυρίσω νωρίς ή άργά μόνη μου σέ μια λογικότερη αντίληψη* κι αν δέ γυρίσω, τότε θά πει πώς δέν άξίζω καί πολλά πράματα. Θά ύποφέρω στο μεταξύ βέβαια* μά σου ορκίζομαι πώς θά

94 c

Η επιστολή άπόκειται στο Μουσείο Καζαντζάκη.

ιο4

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ο 1927

δεχόμουν εύκολότερα νά ξεπεράσω άπό την άρχή ολους τούς πόνους πού έχω πονέσει, παρά νά ξαναπάρω ενα γράμμα Σου σάν τό χτεσινό. Άρνοΰμαι νά ύποφέρεις έσύ. Καί, ή μόνη προσευχή πού πρέπει νά κάνεις κι Έσύ κι έγώ στο Θεό μας είναι νά μου δώσει δύναμη νά κρατήσω αύτή τήν άπόφαση ένάντια καί στή δική μου λαχτάρα και στή δική σου παρεξήγηση. Ελπίζω νά μάς σταθεί χρήσιμη καί στούς δυό ή νευροπαθητική αύτή τεχνική πού σοΰ συμβούλεψα. Λαχταρώ νά σε δώ άφάνταστα, μά πρέπει πρώτα νά ’χω τή βεβαιότητα πώς δέ θά βλάψω πλησιάζοντας. Θά ’ρθω μόλις γίνω καλά! Αύτές τίς μέρες ήμουνα ολο κοσμική. Τήν Τρίτη 7τηγα στης Πούντας,95 τήν Τετάρτη είχαμε δεξίωση στο σχολείο, χτές μέ είχαν προσκαλέσει οί Σεφεριάδη. Κινούμαι σά νευρόσπαστο, μά ίσως είναι καλύτερη ή άνάγκη αύτή της αύτοκυριαρχίας. Είδα καί τό Νάζο, τή Λουκία καί τον Πρεβελ[άκη] πού μοΰ ’δωσε τίς φωτογραφίες της Αίγινας. Είναι όλες έκτακτες· έκείνη πού είμαστε μαζί θυμίζει καταπληχτικά τό Braunwald. Γράψε μου αν θέλεις νά σοΰ τίς στείλω. Καί " Αρπαγε, Σέ παρακαλώ, δώσε μου κάτι νά κάνω πού νά μοΰ δημιουργεί τήν illusion πώς τό κάνω γιά σένα, μιά δου­ λειά μηχανική, κουραστική πού νά μέ φέρει σέ κάποιαν ισορ­ ροπία! Είμαι φοβερά άρρωστη, μεταχειρίσου τήν άρρώστεια μου ή πές μου νά γίνω καλά καί θά γίνω. Δέν ξέρω γιατί, σοΰ στέλνω δυό φωτογραφίες πού είχα βγάλει πρόπερσι στήν 'Ήπειρο μέ τούς συγγενείς μου.96 95 Πούντα ή Ελένη Ούράνη (’Άλκης Θρύλος). Βλ. εδώ επιστολές Α[17] καί Κ[19].-Φ-96Τον Αύγουστο του 1925 ή 'Έλλη Λαμπρίδη ταξίδεψε 1Ο5

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ο ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

Είμαι απελπιστικά άσχημη, άγρια κι αξιολύπητη. Γράψε μου, ζώ με την αναμονή καί την έλπίδα πώς είσαι καλύτερα, πώς ξόρκισες τον κακό άχνό της παρουσίας μου. Άγάπη μου, δέν περίμενα ποτέ πώς τό μεγαλύτερο καλό πού θά μποροΰσα νά Σοΰ κάνω, θά ήταν νά φύγω άπό κοντά Σου! Μά δέν έφυγα, είμαι πάντα δίπλα σου, μέρα καί νύχτα. Μιά ματιά, μιά φωνή, ένα άγγιγμά Σου είν’ όλη ή ζωή μου. Τί νά πώ άλλο; 'Έλλη

Κ[9] Τετρασέλιδη επιστολή σε ενα φύλλο χαρτί διπλωμένο στή μέση 5-6-27 Αγαπημένη Mudita! Κοιτάζοντας τις παλιέςμου σημειόσες που πήρα μαζίμου για την Οδύσεια, βρήκα σ’ ένα χαρτί, όπου έγραψα μερικάμου όνειρα, τούτη τη σημείοση:

«Όνειρο 5-6-18 Στην Αγια Σόφια’ κλάματα, μόνος. Ανέβη­ κα στον άμβωνα’ με το ένα χέρι ακούμπησα στο άγριο κυπαρισένιο περιστέρι και με το άλο στον τοίχο’ κ’ έφριξα γιατί όλος ο τοίχος παλόταν’ κοίταξα: είταν ένας μεγάλος δείχτης ρολογιού που μετρούσε τα δεφτερόλεφτα. Σα νάταν η καρδιάμου. Όλη η Αγια Σόφια δονιόταν απο το χτυποκάρδι-

στά Δολιανά της Ηπείρου γιά νά έπισκεφθεΐ τη γιαγιά της, τη μητέρα τοΰ πατέρα της.

ιο6

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ο 1927

μου. Έπειτα μπήκα με το Σικελιανό. Μ’ αφτος μπήκε απο άλη πόρτα. Έπειτα βρέθηκα με τη Mudita' πεσμένοι ο ένας στους ώμους του άλου κλαίγαμε απο αβάσταχτη χαρα.» Τόρα έλαβα και το γράμαΣου. Έλεγα: ποιος ξέρει, θα μπορέσει νάρθει σήμερα Κυριακή' κ’ είχα βάλει την κόκινη μπλούζα της υποδοχής. Μα δεν ήρθες, σημάδι πως φυσά ακόμα ο σκοτεινός άνεμος. Πότε θα μπορέσεις; Είσαι κάθε στιγμή μαζίμου, πάντα η ουσία του εαφτούΣου, η μόνιμη και ποτέ οι εφήμερες σκοτεινέςΣου μάσκες. Σ’ αγαπώ εντε­ λώς διαφορετικά απο ό,τι Εσυ και νικώ το διάβολο εφκολότερα. Η φωτογραφία που είσαι μόνη με τη γριά, είναι αρι­ στούργημα. Αφτος ο πρωτόγονος άγριος τοίχος πίσουσας με γιομόνει συγκίνηση πρωτόγονη, δέος κι αγάπη. Σ’ εφχαριστω που μου την έστειλες. Τόρα Σε παρακαλώ δυο πράματα: 1) Χωρισάλο να περά­ σεις απο το Σκουριότη και να πάτε μαζί στο Υπουργείο Γεωργίας στον κ. Ραζέλο, να τελιόσει πια η υπόθεση του Μ[οναστ]ηριου. Αν ο Σκουριότης λείπει ή φανεί απρόθυμος τότε Σε παρακαλώ να πας στον Ελεφθερουδάκη97 κι αφτος θα φανεί πρόθυμος πολύ, έχει στενότατη φιλία με τον Παπα­ ναστασίου]98 και θα τελιόσει αμέσως. Νομίζω μάλιστα πως το καλήτερο, να πρωτοπας στον Ελεφθ[ερουδάκη]. Συνενοάσαι με τον Πρεβ[ελάκη]. Και 2) στείλεμου την «Ασκητική» γιατί μου χρειάζεται 97 Ό εκδότης Κώστας Έλευθερουδάκης (1877-1962).-Φ- 98 Ό Αλέξαν­ δρος Παπαναστασίου (1876-1936) τό 1927 ήταν ύπουργός Γεωργίας στήν κυβέρνηση Α. Ζαΐμη.

ιογ

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ

ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

για λίγο καιρό. Αν μπορέσεις νάρθεις τούτο το Σάβατο μου την κρατας, αλιως τη δίνεις του Πρεβ[ελάκη] και μου την κρατάει. Του δίνεις και την «Αισθητική» της Εγκυκλο­ παίδειας]. Σήμερα την Κυριακή, κανένας. Δε δούλεψα καθόλου. Είχα κουραστεί λίγο κι αφιέροσα την ημέρα διαβάζοντας απλώς — Kivi, Buddha, την «Ελένη» του Γκαίτε (δε μου άρεσε.) Μια μηχανική δουλια; Νά, τούτη: προσπάθησε να τελιόσει με τον Ελεφθ[ερουδάκη] ή Σκουριότη η δουλια "του Μ[οναστη]ριου. Να το πάρουμε. Είναι δουλια αρκετα ενο­ χλητική και μηχανική. Κάμετη. Ο Θεόςμας νάναι μαζίΣου, αγαπημένημου. Σ’ αγαπώ πολύ και το ξέρεις. Ν

Κ[10] Τρισέλιδη επιστολή σε ενα φύλλο χαρτί διπλωμένο στή μέση

Τρίτη, Αίγινα [6.6.27] Αγαπημένη Mudita!

Το τελευταίοΣου γράμα είταν καλήτερο, ηρεμότερο και μούκαμε καλό. Θα Σε περιμένω το Σάβατο με μεγάλη χαρα, κ’ ελπίζω κανένας άλος να μην έρθει την Κυριακή. Θα μου κρατας την «Ασκητική»' ελπίζω να μη Σου χρειάζεται πια κι αν είναι δυνατό και την εγγλέζικη. Ανυπομονώ να τη δω. Βιβλία δα ένα σωρό — ελπίζω ο Τσιρ[ιμώκος]" να Σου 99 Πρόκειται γιά τον δημοτικιστή ποιητή καί μεταφραστή Μάρκο Τσιριμώκο (1872-1939), ό όποιος διετέλεσε διευθυντής της Εθνικής Βι­ βλιοθήκης. 'Έγραφε καί μέ τό ψευδώνυμο Στέφανος Ραμάς.

ιο8

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ

1927

δόσει, αν και λείπω απο την Αθήνα και δεν επιτρέπεται. Απο το κελί αφτα που Σου έγραψα. Εργάζουμαι τρομερά και δεν έχω πια τετράδια* ο Νάζος δεν τάφερε κι ο Πρεβ[ελάκης] θα μούστελνε ταχυδρομικως ένα ωστόσο, μα ακόμα δεν έφτασε. Σε παρακαλώ αν τυχόν ο Νάζος δεν έρθει είναι ανάγκη να μου κρατας Εσυ και τα τετράδια. Βλέπεις, ένα σωρό μηχανικές ασχολίες και ντρέπουμαι να Σου τις αναθέτω. Εδω η ζωη η ίδια — ακινησία εγω, το βράδι στην τα­ ράτσα λίγο, έπειτα ύπνος και 4 1/2 ξύπνος. Αν ανθέξω έτσι ώς το τέλος 1927 θα τελιόσω την Οδύσεια και θάμαι πια άνθρωπος λέφτερος. Το Μ[οναστ]ήρι πρέπει πάλι να το βάλουμε μπροστά. Πρέπει να πάτε μαζί με το Σκουριότη —ωσότου λείπει ο Παπαν[αστασίου]— στο Υπουργείο Γεωργίας να σπρώξετε τους υπαλήλους. Άμα γυρίσει ο Παπ[αναστασίου], χρησι­ μοποιούμε τον Ελεφθερουδ[άκη]. Αν έχεις κανένα βιβλίο για τροπικές χώρες, ταξίδια κλπ. κράταμούτο. Επίσης και την εγγλέζικη Ουτοπία, αν σε γαλικα δεν υπάρχει. Χωριςάλο την Πολιτεία Πλάτωνος-Γρυπάρη.100 Προτιμώ μετάφρασες για να μη χάνω καθόλου και­ ρό. Αν προφτάσεις μου παίρνεις απο τη Βιβλιοθ[ήκη] και τον Job του Renan?101 Αφτο όμως τόρα δεν είναι ανάγκη.

100 Εννοεί τη μετάφραση της Πολιτείας τοΰ Πλάτωνα άπό τον Ιωάν­ νη Γρυπάρη (Αθήνα 1911).-Φ- 101 Le livre de Job, traduit de l’Hébreu par Ernest Renan. Etude sur l’âge et le caractère du poème, Παρίσι 1858.

iog

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ο ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

Ώστε καλήν αντάμοση το Σαβ. Σήμερα έχομε Τρίτη, άβριο Τετάρτη, οι μέρες θα περάσουν. Λίγα παξιμ[άδια] για το τσάι, θα Σου είταν εφχάριστα! 0 Θεός μαζίΣου. Τους ώμουςΣου και τα χέρια, πάντα Ν

Έχω απόλυτη ανάγκη απο το βιβλίο του Ossendowski: «Bêtes, Dieux et Hommes»·102 έχω την ιδέα πως τόχει η Πούντα. Τη ρωτάς; Το θέλω για 3 μέρες. Ν

Λ[1Ο]103

Δισέλιδη επιστολή σε ενα φύλλο χαρτ'ι διπλωμένο στη μέση. Στο φάκελο: Ko Ν. Καζαντζάκην, στον κ. Χάνον, στήν Αίγινα 8-VI-27 Άρπαγε αγαπημένε, ανησυχώ τρομερά! Πάει μιά βδομάδα πού δέν έλαβα γράμμα σου καί εκείνο πού πήρα δέν ήταν βέβαια πολύ καθησυχαστικό. Μέρα-νύχτα είσαι στο νοΰ μου καί μέρα-νύχτα τό αδύναμο κορμί μου τινάζεται σά γιά νά βγάλει άπό μέσα του όση δύναμη έχει νά σοΰ τη στείλει. Άπό τη στενοχώρια μου γιά σένα ξέχασα ολωσδιόλου τις δικές μου φανταστικές άφορμές καί δέ συλλογίζομαι άλλο παρά πώς νά είσαι σύ καλά καί ήσυχος καί νά δουλεύεις. Δέ θέλω μήτε νά μέ θυμάσαι αν δέ σοΰ κάνει καλό ή θύμησή μου.

102 Ferdinand Ossendowski, Bêtes, Hommes et Dieux, 1924.0 103 Ή επιστολή άπόκειται στο Μουσείο Καζαντζάκη. 1 ΙΟ

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ο 1927

Έγώ είμαι κάπως καλύτερα, άλλα ή κούρασή μου είναι μεγάλη. "Οταν δέν έχω νά πάω στην Αθήνα, περνώ την περισσότερη μέρα ξαπλωμένη, σηκώνομαι μόνο γιά τά γεύ­ ματα καί τις άλλες ώρες διαβάζω στο κρεβάτι. Μά καί λίγες σελίδες μέ κουράζουν, πότε μισοκοιμουμαι καί πότε παραλύουν τά μέλη μου καί φαντάζομαι τό θάνατο. Τά μά­ τια μέ πονούν διαρκώς. Έχω όμως στο βάθος μια συνεί­ δηση πώς ολα αύτά θά είναι προσωρινά κι εχω σταθερή απόφαση μά χωρίς κανένα πάθος νά φροντίσω τον εαυτό μου. Τήν Κυριακή λέω νά πάω στήν Κατσίγρα104 νά μου κάνει μια γενική εξέταση, μήπως καμιά κληρονομική προ­ διάθεση μοΰ προκαλεΐ αύτές τις εκρήξεις καί νά μου δώσει κανένα τονωτικό γιά τά νεύρα. Ή Βορβολίδα105 δέ μοΰ έβαλε τελοσπάντων τό άρθρο μου καί ούτε μοΰ τό ’στειλε, αν καί της έγραψα. "Αν δέν τό λάβω σήμερα, θά της στείλω αύριο δεύτερο γράμμα προσωπικά μέ τό θυρωρό τοΰ σχολείου, ενα βασιβουζούκο ώς έκεΐ απά­ νω νά τή φοβερίσει καί λιγάκι. Τό τέρας! "Ηθελα νά σοΰ πώ πόσο μ’ αρέσουν οί στίχοι πού δημοσιεύτηκαν στο Γ' τών Ήλυσίων, άλλά σά νά μήν μπορώ. Γύρω άπό τήν Όδύσσεια δημιουργήθηκε ένα complex καί είναι σά ν’ άνήκει αύτό τό έργο στον Πρεβελάκη περισσότερο παρά σέ μένα. Λυπάμαι πολύ, μά μόνο εσύ μπορείς νά τό νικήσεις αύτό, αν θελήσεις. Δέ θά θελήσεις όμως ποτέ! Τελειώνω γιατί πρέπει ν’ άνεβώ στήν Αθήνα καί θέλω νά ρίξω τό γράμμα. Θά περάσω κι άπ’ τό κελί νά γράψω 104 Πρόκειται για τη γιατρό καί συγγραφέα Άννα Κατσίγρα (18771962). ο 105 Εννοεί τη Λιλίκα Βολίδη. 111

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ο ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

στη μηχανή· είχα πάει καί τό Σάββατο καί ύποσχέθηκα της άδερφής σου νά της δείξω τίς φωτογραφίες πού σοΰ έβγαλε ό Πρεβελάκης. Θά μοΰ κάνεις τη χάρη πού σοΰ ζήτησα; Γράψε προ παντός, γιά τ’ ονομα τοΰ Θεοΰ. Δική σου περισσότερο παρά ποτέ 'Έλλη

Λ[11]106 Δισέλιδη επιστολή σε ενα φύλλο χαρτ'ι

Πέμπτη 9-VI-27

Άγαπημένε 'Αρπαγε, σοΰ γράφω σήμερα δυό λόγια γιά νά κανονίσω μονάχα μερικά ζητήματα. Τό γράμμα σου μοΰ ’κανε πολύ καλό καθώς καί οί πληροφορίες πού μοΰ ’δωσε ό Πρεβελάκης πώς γράφεις τόσο πολύ πού δέν έχεις πιά χαρ­ τί. Γιά μένα δέν μπορεί νά μ’ εύχαριστήσει αύτό, δέν αι­ σθάνομαι καμιά ταύτιση μ’ αύτη την αιώνια ούσία μου πού έσύ άγαπάς. Θέλω περιποίηση, πόνο, ενδιαφέρον γιά τίς μικρές μου, άσκημες λεπτομέρειες* μπορεί καί μέ τό μυαλό μου νά τό περιφρονώ, μά δέν έχει σχέση, άφοΰ τό χρειάζο­ μαι. Γ Γ αύτό μοΰ ’κανε έντύπωση πού λές πώς σχεδόν μέ περίμενες την Κυριακή. Τί νά κάνω; τί νά ποΰμε; Ούτε τού­ τη δέ θά μπορέσω νά ’ρθω. Θά μποροΰσα τη Δευτέρα, καί νά μείνω ως την Τετάρτη, μά φαντάζομαι πώς δέ θά σ’ άρεσε νά σοΰ χαλάσω δυό καθημερινές μέρες· γράψε μου. Τότε θά μείνει γιά την άλλη Κυριακή πού καί πάλι μοΰ

106
ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

Α[34]247 Τετρασέλιδη επιστολή σέ δυο φύλλα γαλάζιο χαρτί (κάθε φύλλο διπλωμένο στή μέση) 2-VIII-28 Αγαπητέ "Αρπαγε, τό γράμμα σου μέ πλήγωσε πάλι πολύ' μά δέ θά προσπαθήσω νά σου έξηγήσω τό γιατί, επειδή δέ θά μέ καταλάβεις. Καί, τέλος, ό πόνος μου μου ανήκει, φαν­ τάζομαι, κατ’ εξοχήν, καί δέ θέλω νά έκτεθώ πάλι στις συμ­ βουλές σου. Τό άνθρώπινο αύτό μικρόλογο στοιχείο πού περιφρονεΐς σέ μένα είναι ή δημιουργική μου άρχή, ή πηγή της ζωής μου' αύτό μέ σχημάτισε άπό τή μικρή αφελή διανοη­ τική prig πού ήμουν καί μέ σκαλίζει άκόμα άπό μέσα κι άπ’ έξω. Αύτό μοΰ χαρίζει τήν πικρή γραμμή γύρω άπό τό στό­ μα μου καί τή θεία γαλήνη κι εγκαρτέρηση πού μ’ έχει κυριέψει. "’Άν φτάσω ποτέ εκεί πού θά ήθελαν νά μέ οδηγήσουν τά επαινετικά σου λόγια, θά τό κάνω πονώντας καί ματώ­ νοντας, γράφοντας ύστερα άπό μιά σκηνή οπού έκλαψα, χτυ­ πήθηκα, άγανάκτησα. Ό δικός σου δρόμος δέν έχει χάρη γιά μένα καί άλήθεια, δέν τον κοιτάζω σάν άνώτερο' ίσως θά μποροΰσα νά πώ οτι τον περιφρονώ οσο καί σύ τον δικό μου, άν γινόταν νά μεταχειριστώ τέτοια λέξη γιά κάτι σχετικό μέ σένα. Μά ή résignation καί τά refoulements δέ μοΰ πολυέρχονται ξέρεις' γιατί νά γελάμε τον εαυτό μας; είναι άνάγ­ κη καί ή κακή μου μοίρα μά δέν ήταν λογικώς άπαραίτητο' μποροΰσα νά χαίρομαι τέλεια ο,τι λαχταρώ, μποροΰσα νά είμαι ικανοποιημένη άπ’ όλες τίς άποψες, καί πάλι νά δη247 Ή επιστολή άπόκειται. στο 'Ιστορικό Μουσείο Κρήτης (ΚΑΖ/13/11). 2 56

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ο 1928

μιουργήσω καί μάλιστα μοΰ φαίνεται πώς θά δημιουργούσα καλύτερα, αφθονότερα, πιο ισορροπημένα. Δεν είναι νόμος της ζωής τό refoulement, τόσοι καί τόσοι τύποι παρήγαγαν τό άνώτατο πού είχαν νά δώσουν κάνοντας μιά πλέρια καί δοξασμένη καί εσωτερικά καί έξωτερικά ζωή. Ήταν ή δυ­ στυχία μου ή ή άνικανότητά μου, πού δεν την είχα κι έγώ, οχι καμιά άνώτερη μοίρα πού μέ δοκιμάζει γιά τό καλό μου' αύτές είναι χριστιανικές προλήψεις. ’Έ, καλά λοιπόν, ό,τι κάνω κι ό,τι γίνω θά είναι ένάντια στο ρεύμα, μισερό ίσως, κουτσουρεμένο, άλμυρό άπό τά δάκρυα, σκοτεινό άπό τό αίμα’ τί άλλο νά κάνω; Μά θέλω νά φαίνεται αύτό, θέλω νά τό ξέρεις καί σύ, ή μοίρα μου. Σ’ άγαπώ καί πονώ, καί ξέρω όλες τις άδυναμίες, τις μιζέριες, τις αύταπάτες σου. Δέν μπορώ καί δέ θέλω νά κλείσω τά μάτια’ θ’ άνεβαίνω καί θά κλαίω, σάν τούτη τη στιγμή, σάν μιάν άλλη φορά, χρόνια τώρα πού άνέβαινα τον Πιλάτο, στην Ελβετία καί ήμουν πνιγμένη άπό την ομίχλη καί τη στενοχώρια (γιατί δέ μ’ άγαποΰσε ό Γουναλάκης) καί κύτταζα νά μείνω πίσω άπό τούς άλλους γιά νά μπορώ νά θρηνώ, νά φωνάζω, χωρίς νά μέ παρατηρούν. Κατάλαβες; Δέ μέ νοιάζει πιά γιά τίπο­ τα, δέν έχω άφέλειες, φιλοδοξίες, ένθουσιασμούς. Ξέφτισαν όλα άπό πάνω μου καί θέλω μόνο νά είμαι μόνη καί νά δου­ λέψω, έτσι χωρίς νόημα, γιατί δέ μένει άλλο νά κάνω. Καί τώρα θά σοΰ πώ γιά τά σχέδιά μου καί τις activités μου, γιατί αύτά φαίνεται σ’ ένδιαφέρουν περισσότερο άπό μένα την ιοια. Λοιπόν: όλα τά σχέδια πέσαν στο νερό. Τοΰτο τό χρόνο δέ θά πάω πουθενά καί —90%— δέ θά δουλέψω, εννοώ έπαγγελματικά. Θά μείνω στην Αθήνα. Ανακάλυψα τελευ257

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ * ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

ταΐα πώς μοΰ χρειάζονται πολύ λίγα γιά νά ζήσω καί τα έχω οίκονομημένα άπό την περσινή μου δουλειά. Έχω με­ γάλη όρεξη νά διαβάσω. Άνέλαβα στη σειρά τοΰ Κοραή ένα βιβλίο γιά τούς Αίγαίους —αύτό τό ζήτημα με πασσιονάριζε πάντα— νά τό έχω έτοιμο 15 Όκτ.248 Αύριο άρχίζω τη σχετική προετοιμασία. ’Έγραψα τά μισά άρθρα γιά τον Έλευθερ[ουδάκη] (ας μή θυμηθώ τί μοΰ κάνατε κι έκεΐ) καί οπού νά ’ναι τελειώνω καί τ’ άλλα. Δεν είναι άλλωστε πολλά, 55-60 τύποι. ’Απ’ αύτά θά άναπτύξω σέ μεγαλύτε­ ρα καί περιεκτικότερα άρθρα έξω —Rathenau, Spengler, Keyserling, Bergson, Wells, Shaw— γιά μιά σειρά στήν Αναγέννηση.249 Τά κουτσοφτιάξαμε καί μέ τό Γληνό. Στο μεταξύ άρχισα νά γράφω ένα Αγγλικό μυθιστόρημα γιά τό σκολειό ή μάλλον γιά τήν ψυχολογική μου εξέλιξη μέσα στο σκολειό πού τό λέω hybrids.250 Μέ 1 1/2-2 ώρες τήν ήμέρα μπορώ νά τελειώσω τήν πρώτη γραφή του, μά δέ θά ’χει 248 Πρόκειται, για τό βιβλίο της Οί ΑΙγαϊοι. Κρητομνκηναϊκος πολι­ τισμός, Άθήναι, Ό Κοραής ('Ιστορία τών λαών V), 1929, 239 σελ. ο 249 Τό σχέδιό της δεν ύλοποιήθηκε άφοΰ ή Αναγέννηση διέκοψε την κυκλοφορία της. Στο Λεξικό τοΰ Έλευθερουδάκη, άπό τά λήμματα πού άναφέρει έδώ δημοσιεύθηκαν μόνο τά «Βερξόν» καί «Βερξονισμός» (βλ. καί έδώ παραπάνω, σ. 208 καί σημ. 201). 329 Π ρόκειται γιά τον Θεόδωρο Ξύδη (1909-1985), βασικό μελετητή, βιβλιογράφο καί φίλο τοΰ Σικελιανοΰ.

342

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ -> 1939

πώς νά μιλήσω πέρα άπό αρέσκεια ή απόκρουση, αύτό είναι τό ζήτημα. Θά ίδοΰμε τελοσπάντων. Είδα τό Φωτιάδη330 καί συνεννοήθηκα νά μπει τό α' μέ­ ρος στις 18 τοΰ Φλεβάρη. Είσαι βέβαιος ότι γεννήθηκες την ημέρα έκείνη; καί είσαι βέβαιος ότι μόνο γεννήθηκες; γιατί έγώ άπό τό πολύ πιπίλιζε-πιπίλιζε ορισμένες ήμεροχρονολογίες, μοΰ λειώσαν καί σά νά τίς έχασα. ’Άν θέλεις, ζων­ τάνεψε τη μνήμη μου, κλπ. Θά κάνω τη μελέτη σε τρία μέρη, δέν ξέρω άκόμη πώς θά τά χωρίσω, κάπως έτσι: Σκοπός καί σημασία-μύθος-μορφή. Θά μέ βιάσει λίγο ή ημερομηνία, μά είναι κρίμα νά τη χάσομε γιά ένα ή δυό Σάββατα. 'Όσο γιά τό πού θέλεις την ημέρα έκείνη μιά μεγάλη χαρά ή πίκρα, δε σέ πολυπιστεύω, θαρρώ δέν μπορώ να σοΰ δώσω —ίσως ούτε κανένας άλλος— ούτε τό ένα, ούτε τό άλλο. Ξέρω τί θά κάνεις: ο,τι θά σ’ άρέσει, θά πεις: θηρίο μυαλό, γράφει μά τό θεό ωραία' ό,τι δέ θά σ’ άρέσει, θά πεις: τς, τς, άκόμα έχει αύτές τίς προλήψεις, δέ θά μπορέσει άραγε ποτές νά τίς ξεπεράσει, έτσι είναι οί άνθρώποι, μιά γωνιά μονάχα βλέπουν. Κι έτσι οπωσδήποτε θά είσαι ήσυχος. 'Όπως σοΰ είπα κάποτες, φο­ βάμαι πώς ό μέσα Διόνυσος παραεΐναι ήσυχος, άλλά οχι ώς πηγή της μέθης. Δέν είναι τοΰτο κριτική, γιά τό Θεό, σοΰ τά γράφω μέ πολλή άγάπη. 'Έλλη Α.

330 Δημήτρης Φωτιάδης, διευθυντής τοΰ περιοδικού Νεοελληνικά Γράμ­ ματα στη δεύτερη εκδοτική του περίοδο (1936-1941).

343

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ο ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

Λ[51]331 Δισέλιδη επιστολή σε ενα φύλλο χαρτ'ι Αθήνα, 18-11-39

Αγαπητέ "Αρπαγε Δέν ξέρω τί να Σοϋ εύχηθώ γιά τά γενέθλιά Σου. Άκούω άπό μακριά τό γέλιο Σου γιά την τέτοια φράση, άλλά αλη­ θινά ποτέ μου ’ίσως δέ σκέφτηκα την ήμέρα τούτη νά Σοΰ στείλω τόσο ειλικρινείς καί ανιδιοτελείς εύχές όσο σήμερα, γιά Σένα καί γιά τό έργο Σου, καί γιά την επιτυχία σέ ό,τι άλλους σκοπούς ξετρέχεις. Καί στις σιωπηλές αύτές εύχές προσθέτω παρά μέσα μου καί μιάν άλλη, πού δέν ξέρω καλάκαλά νά σχηματίσω, μά πού θά είναι κι αύτη καλή γιά Σένα. Είμαι στενοχωρεμένη σήμερα, γιατί άπό λάθος μου, άπό άσυγχώρητη άμέλεια δέν αξιώθηκε νά δημοσιευτεί τό πρώ­ το μέρος της κριτικής μου τήν ήμερομηνία τούτη. Νά πεις ότι δέν πρόφταινα, καλά- άλλά μποροΰσα. Πόσες νύχτες κάθησα ως τις τρεις γιά νά προχωρήσω, πόσους ύπολογισμούς έκανα καί διαιρέσεις τοΰ 33333 διά τοΰ άριθμοΰ πού διάβαζα κάθε βράδι! Καί τά χάλασα μέ μιά μικρή παρά­ λειψη. Καί απελπίζομαι περισσότερο, γιατί είναι θαρρώ τό χαρακτηριστικό μου trait καί είναι φοβερό νά μήν μπορέσω νά τό ξεφορτωθώ τόσα χρόνια. Πιστεύεις πώς μπορώ άπό δώ κι έμπρός; Έσύ νίκησες τόσες δυσκολίες πού θά ’λεγες όρισμένως ναί, άν δέν είχες χάσει τήν πεποίθησή Σου σέ μένα. Μή διαμαρτυρηθεΐς, τό ξέρω, άλλά κι αύτό είναι μαζί μέ τά πράματα πού έβάλθηκα νά νικήσω, οχι δηλαδή κατ’ 331 Ή επιστολή άπόκειται στο 'Ιστορικό Μουσείο Κρήτης (ΚΑΖ/13/17). 344

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ 345 Ή έπιστολή άπόκειται στο Μουσείο Καζαντζάκη.

36ι

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ο ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

γράμμα. Λυπάμαι, πολύ για όλ’ αύτά, καί θά ήμουν απαρη­ γόρητη άν είχα γράψει την κριτική γιά χατήρι όποιουδήποτε. Τήν έγραψα γιά νά έκφράσω τή γνώμη μου, πού εξακο­ λουθώ νά θεωρώ σωστή, καί δέν ντρέπομαι καθόλου γι’ αύ­ τό. Αισθανόμουν ένα είδος εύθύνης, χωρίς νά μοΰ τή φορτώ­ σει κανένας. Ή εύθύνη μου αύτή είναι άπρόσωπη, καί θά είμαι πολύ εύτυχισμένη αν όταν ξαναδιαβάσω τήν ’Οδύσσεια μετά καιρό, ίδώ πώς έκανα λάθος καί μπορέσω νά γράψω «παλινωδία», πού δέ φαντάζομαι όμως ποτέ ότι μπορεί ν’ άποτελεΐ πλήρη στροφή. 'Οπωσδήποτε λυπάμαι πολύ' έπρεπε νά καταλάβω τί είδους «κριτικές» σ’ άρέσουν όταν μοΰ είπαν στά Ν[εοελληνικά] Γ [ράμματα] ότι παρα­ κάλεσες νά προταχθεί άπό τή δική μου έκεΐνο τό έξάμβλωμα τοΰ Λεκατσά.346 'Όποιος ξέρει όμως νά διαβάζει, είδε όρισμένως μές στή δική μου πολύ περισσότερο αληθινό θαυ­ μασμό, τιμή καί πόνο παρά σέ οτιδήποτε άλλο μπορεί νά γραφεί. Περισσότερο στενοχωριέμαι γιά τον Παντελή' αλ­ λά φταίει κι αύτός λιγάκι γιατί τοΰ τηλεφώνησα τήν Πέμ­ πτη καί μοΰ είπε γελώντας ότι έτσι θά τον αναγκάσω νά γράψει' ίσως δέν κατάλαβε καλά άπό τό τηλέφωνο, γιατί άν έπέμενε ήταν άκόμα καιρός νά στείλω στο τυπογραφείο νά βγάλω τήν τελευταία φράση. Τώρα είναι πολύ θυμωμένος κι αύτός — κι άναγνωρίζω πώς έν μέρει έχει δίκιο, γι’ αύτό άν μοΰ άπαντήσει θά ξαναπαντήσω έξηγώντας άκριβώς τί έννοώ μέ «σοφότερος» καί πώς δέν έμιλήσαμε καθόλου γιά τήν Όδύσσεια, όπως είναι κι άλήθεια γιατί έγώ τό άπόφυ346 Πρόκειται, γιά τό άρθρο τοΰ Παναγή Λεκατσά « Ένα ανοιχτό γράμ­ μα για τήν Όδύσσεια», Νεοελληνικά Γράμματα 117 (25.2.1939), σ. 2. 3θ2

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ο 1939

γα συστηματικά τη μιά-δυό φορές πού τον είδα ένόσω έ­ ' 347 γραφα την κριτική/ ” Τέλος οσο για τό τί καταλαβαίνω καί τί οχι, μου φαίνεται περιττό νά πώ πώς είναι άδύνατο τώρα πιά νά δεχτώ τη βαθμολογία κανενός. Ξέρω πάρα πολύ ώραια τις limitations μου, ύποφέρω γι’ αυτές περισσότερο άπό οσο μπορώ νά ομολογήσω σέ όποιονδήποτε, άλλά τις τηρώ. Γ Γ αύτό δέν έγραψα ποτέ μου έξαφνα γιά ζωγραφι­ κή, παρά μιά φορά πού άποστόμωσα τον Παπαντωνίου· έπρόκειτο όμως μάλλον γιά γενικές άρχές τέχνης, εφαρμο­ σμένες στη ζωγραφική. Ή μορφή της ’Οδύσσειας έγράφτηκε, είναι άλήθεια, κάπως βιαστικά καί πολύ συμπυκνωμένα γιατί τά Ν[εοελληνικά] Γ [ράμματα] ήθελαν νά κλείσουν σέ μιά συνέχεια- άλλά ή ούσία της δέ θ’ άλλαζε πολύ άν τό έπεξέτεινα σέ δυό. Γενικά καί μ’ ένα λόγο, έφερα μέ την κριτική αύτή τό άντίθετο άποτέλεσμα άπό κείνο πού θά έπιδίωκα, άν είχα τό θράσος νά έπιδιώξω κάτι τέτοιο θεληματικά: Νά σέ κάνω νά ίδεΐς πόσο τεράστιες προσδοκίες έχομε —δηλαδή δέν ξέρω ποιος άλλος άπό μένα, άλλά είμαι βέβαιη πώς ύπάρ­ χουν πολλοί, ας ποΰμε έγώ καί ή ιδεατή μου προέκταση— έναποθέσει σέ σένα, πόσο δύσκολα μπορούν νά ικανοποιη­ θούν αύτές, καί πόσο σχεδόν τό άποκλείεις άκολουθώντας τήν, κατά τή γνώμη μου, δονκιχωτική αύτή γραμμή τών μεγάλων ποιητικών έργων. Τόσο περισσότερο πού καί άν άκόμη ήταν καθ’ ύπόθεση ή γλώσσα καί ό στίχος τέλεια, όπως νομίζεις, πάλι δέ θ’ άλλαζε ή άνικανοποίητη έντύπωσή μας — τό «μας» μέ τήν προηγούμενη σημασία. Άλλά, 347 Γιά τις έπιστολές, βλ. σημ. 325, 343, παραπάνω.

3θ 3

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ

φ-

ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

όπως είπα, δέν έχω τέτοιο θράσος, πού θά ήταν άλλωστε καί ανώφελο. Αύτά, καί νερό κι αλάτι- άν σέ στενοχώρεσα, οπωσδή­ ποτε συγχώρεσέ με. Ξέρεις, έλπίζω, πώς ή πρόθεσή μου ήταν καθαρή καί πώς ύπήρχαν πολλές προϋποθέσεις γιά νά μπορέσω νά μιλήσω άμερόληπτα. Βρίσκεις τώρα τίς προϋ­ ποθέσεις αύτές άνεπαρκεΐς· έγώ έξακολουθώ νά τίς βρίσκω άρκετές — πάντως καλύτερες άπό τών πέντε άνθρώπων πού κατάλαβαν όπως λές καλύτερα άπό μένα. Κι άν στούς πέντε συγκαταλέγεται, όπως φαντάζομαι, ό Λεκατσάς κι ό Χουρμούζιος348 προτιμώ, μά τήν άλήθεια, νά μέ βρεις έλλιπή καθ’ όλα, παρά νά μέ βάλεις παράλληλα μ’ αύτούς. Δέν ήρθες τούτη τή φορά νά μέ ίδεΐς, καί δέν σοΰ δίνω άδικο. Έλπίζω μόνο πώς άμα περάσει αύτή ή μπόρα θά καταλάβεις πόσο φίλος σου είμαι. Σέ παρακαλώ πολύ νά ξεχάσεις καί μιά κακή φράση τοΰ περασμένου μου γράμμα­ τος· μέ είχε χτυπήσει κάτι σάν παραφροσύνη, ιδίως πονοΰσα πολύ έξ αιτίας τοΰ "Αγγέλου, κι άντιχτύπησε καί σ’ όλο τό σύμπλεγμα τών «μεγάλων άνδρών». Πιστεύω πώς ξα­ ναβρήκα τώρα κάπως τήν ισορροπία μου. "Ωστε άμα μέ θέλεις πραγματικά νά ’ρθώ στήν Αίγινα γράψε μου καί θά σοΰ άπαντήσω ορίζοντας ημέρα άμέσως. Μόνο Παρασκευή —γιά τήν ώρα— δέν μπορώ. Μή νομίσεις τέλος πώς μ’ όλα αύτά άποκρούω τή συμπάθεια πού λές πώς αισθάνεσαι γιά μένα έξ αιτίας της άδυναμίας μου. Είμαι τόσο στερημένη άπό φιλικά αισθήματα γύρω μου ώστε ή φιλία ή δική σου νά μοΰ είναι έξαιρετικά πολύτιμη — κι ας βασίζεται σέ πα­ 348 Έννοεΐ τον Αιμίλιο Χουρμούζιο.

3θ4

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ο 1939

ρεξήγηση. Πότε βασίστηκε άλλωστε οποιοσδήποτε δεσμός σέ πραγματική κατανόηση; Δική σου πάντα 'Έλλη Λ.

Λ[56]Μ9 Δισέλιδη επιστολή σε ένα φύλλο χαρτί 29-V-39

Αγαπητέ ''Αρπαγε Θέλω νά σ’ εύχαριστήσω πολύ θερμά γιά χτές τό βράδι. Παρ’ όλη μου την ίταμότητα —την πολύ γνωστή— ίσως δέν ξέρεις πόσο δύσκολα λέω κατευθεία εκείνα πού νιώθω, άλλά καί πόσο βαθιά νιώθω τήν πιο μικρή καλοσύνη, εύμένεια καί Nachricht πού τυχόν μοΰ δείξει κανείς, πρώτο γιατί δέν είμαι συνηθισμένη, καί δεύτερο γιατί ό,τι μοΰ ’δειξες αύτή τή φορά, κάθε άλλο ήταν παρά μικρό — υστέρα άπό τήν κριτική. Ανεξάρτητα τοΰ πώς ήταν ειλικρινής καί, κατά τή γνώμη μου πάντα, σωστή, ό τρόπος πού διατυπώθηκε τό τελευταίο της μέρος ήταν κακός καί ή βαθύτερη ενότητα μεταξύ μας έπρεπε νά μέ κάνει νά προτιμήσω νά σωπάσω. Γιά όλα αύτά σοΰ χρωστώ χάρη πού ήσουν έχτές όπως ήσουν καί θέλω άλλη μιά φορά νά σέ βεβαιώσω πώς είμαι φίλος σου, πέρα άπό τούς πραχτικούς δρόμους μας, πού θά είναι διαφορετικοί, πέρα άπό γνώμες, πεποιθήσεις καί θέ­ ματα συζητήσεων — with the care of my heart. Καί άν πο-

349 Ή επιστολή άπόκειται στο Μουσείο Καζαντζάκη.

3θ5

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ο ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

τέ τό χρειαστείς, θά δειχτώ φίλος σου, όσο κανένας άντρας. Σ’ εύχαριστώ καί γιατί χωρίς νά τό ξέρεις μ’ έλευτέρωσες έστω καί προσωρινά άπό τήν obsession της αδημονίας καί της συναισθηματικής «εμπλοκής» πού μέ είχε πιάσει αδικαιολόγητα τον τελευταίο τούτο καιρό. Είμαι έξ αιτίας σου σήμερα πιο δυνατή, πιο καθαρή, πιο ήσυχη. Ξέρω πώς θά κάνεις τς, τς, τς, άλλά ξέρω πώς παραμέσα θά μέ κα­ ταλάβεις. Δέν ξέρω άν μοΰ επιτρέπεις νά σοΰ ζητήσω μιά χάρη: είπες έχτές πώς στο σπίτι σου στην Αίγινα θά πάει ό Παν­ τελής [Πρεβελάκης] νά μείνει ένα μήνα. Θά μ’ άφηνες νά πάω κι έγώ άλλες δεκαπέντε μέρες, οποτεδήποτε, είτε πρίν, είτε μετά τον Παντελή; Μοΰ χρειάζεται λίγη μοναξιά, είμαι κάπως σάν κυνηγημένο ζώο, καί μέ τή φετεινή οικονομική μου κατάσταση δέ θά μπορέσω νά φύγω πουθενά. ’Άν δέν μπορείς, δέν πειράζει, σέ βεβαιώ, διόλου, μήν είσαι gêné νά μοΰ τό πεις. Μήν ξεχάσεις τή Μέλισσα350 στον Πυρσό. Δική σου πολύ καί γερά 'Έλλη Λ.

350 Ή τραγωδία τοΰ Καζαντζάκη Μέλισσα γράφτηκε τό 1937 στην Αίγινα, δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Νέα Εστία σε συνέχειες καί κυκλοφόρησε καί σε άνάτυπο- βλ. Ν. Καζαντζάκης, «Μέλισσα. Δράμα τρίπρακτο», Νέα Εστία 289 (1.1.1939), σ. 4-9’ 290 (15.1.1939), σ. 97101· 291 (1.2.1939), σ. 168-172· 292 (15.2.1939), σ. 232-237· 293 (1.3.1939), σ. 303-310’ 294 (15.3.1939), σ. 382-388' 295 (1.4.1939), σ. 448-452.

3θθ

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ·φ· 1939

Κ[68] Δισέλιδη επιστολή σε ενα φύλλο χαρτ'ι διπλωμένο στη μέση, χωρίς χρονολογία [31.5.1939] Αγαπητη Μουντίτα! Σου γράφω βιαστικά. Εφχαριστω για το καλόΣου το γράμα. Το σπίτιμου είναι στη διάθεσήΣου, πρέπει να συνενοηθεις πριν πας με την Κα Τσαγκρίδη351 (Ιουλιανου 54Β, τηλ[έ]φ[ωνο] 82.053) μην τυχόν και είναι κάνεις σπίτι' υποσχέθησαν να παν και να μείνουν η Κα Τσαγκρίδη, ο Πρεβελάκης, ο Μινοτης και η αδερφήμου. Πρέπει λοιπον να συνενοηθεις προτήτερα με την Κα Τσαγκρίδη να μην τύχει και μένει άλος σπίτι. Αν δε Σε δω στο σταθμό, καλήν αντάμοση στην Αγγλία! Πάντα Ν

Όταν θάρθει η ώρα δίνεις το εσόκλειστο στην Κα Τσαγκρί­ δη.352

351’Άννα Τσαγκρίδη, αδελφή της Ελένης Σαμίου. Ο 352 Σημείωμα σέ γκριζοπράσινο χαρτί μέ το λογότυπο BOURDZI CASTLE TOURIST HO­ TEL, NAUPLIA (GREECE), TELEGR: BOURDZI-NAUPLIA: «Αθήνα 31 Μάη 1939. Αγαπητη Άνα! Η Κα Λαμπρίδη θα πάει να μείνει λίγες μέρες σπίτιμου στην Αίγινα. Σας παρακαλώ συνενοηθεΐτε, πέστετης ό,τι λε­ πτομέρειες χρειάζουνται (για παράθυρα κλπ.) και της δίνετε το κλειδί. Με αγάπη Ν. Καζαντζάκης».

3θ7

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

Λ[57]353 Δισέλιδη επιστολή σε ενα φύλλο γαλάζιο χαρτ'ι διπλωμένο στη μέση Λονδίνο, 24-ΧΙΙ-39

"Αρπαγε

Πολύ βαρύ μοΰ ήρθε πού δε μοΰ ’γραψες καθόλου άπό τήν Αγγλία, καί πού βρεθήκαμε σύγκαιρα έδώ χωρίς νά ιδω­ θούμε. Ξέρω πώς τό δύσκολο καιρό πού περνούσα κανείς δέν μπορούσε, κανείς δεν ήθελε νά μέ πλησιάσει' έτσι γί­ νεται πάντα στή ζωή μου. Είμαι καί τώρα άκόμα πολύ δυστυχισμένη, άλλά νομίζω πώς μπορώ καί βλέπω, κάπως άπό μακριά, τή δυστυχία μου σά μοίρα της ιδιοσυγκρασίας μου, σάν προγονική κατάρα, νά ποΰμε, πού πρέπει πέρα άπ’ αύτήν νά γίνει οτιδήποτε είναι νά γίνει. Ξέρω πώς κατά ένα θεωρητικό, entrückt, τρόπο ένδιαφέρεσαι πάντα γιά μένα, γι’ αύτό σοΰ τά γράφω τοΰτα-έδώ. Τό παλλόμενο, οικείο κάθε στιγμής ένδιαφέρον πού λαχτα­ ρούσα μέσ’ άπ’ τή ζέστη τοΰ νά δουλέψω καί νά έκδηλωθώ, δέν έστάθηκε βολετό νά τό βρώ. Φταίω ή οχι, τί σημασία έχει; Αποφάσισα τώρα πιά νά κάνω χωρίς αύτό, καί νά μήν άπορρίχνω τήν κρύα, χλωμή μά καθαρή σάν τό χιόνι συ­ μπάθεια πού μποροΰν νά μοΰ δώσουν οί άνθρωποι, όσο δέ νιώθουν τήν άκάματη, διαβρωτική φλόγα μέσα μου. Τά μάτια μου ώρες-ώρες μοΰ ’ρχονται σά φθαρμένα άπό τήν άγρύπνια καί τό κλάμα. Let them! τί νά τούς κάνω. Νά μποροΰσα μονάχα κάτι νά τά κάνω όλ’ αύτά! Δέ λέω «έρ­ γο», έχει παραχρησιμοποιηθεΐ αύτή ή λέξη. 353 Ή επιστολή άπόκειται στο 'Ιστορικό Μουσείο Κρήτης (ΚΑΖ/13/18). 368

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ο 1939

Νιάζομαι γιά σένα, γιατί χτες μου στάθηκε κάτι πού τρόμαξα καί τό σύνδεσα μέ τη μορφή σου. Γράψε μου άν θέλεις, νά ξέρω πώς είσαι καλά, πώς δουλεύεις χαρούμενα. Καί άν μπορείς, προσπάθησε νά ξερριζώσεις άπό τό νοΰ σου την ύποσυνείδητη αντίδραση σέ ό,τι λέω καί πιστεύω καί σέ ό,τι πασχίζω νά σέ πείσω. Δέ λέω πώς έχω δίκιο- πάρ’ το σά μιάν άποψη, πού θ’ άξιζε ίσως νά τη λογαριάσεις. 'Άμα αληθινά την ύπολογίσεις καί τη βρεις άχρηστη, δέ θά μέ πειράξει καθόλου νά την άπορρίξεις. ’Άν γράψεις, c/o British Council. Πάντα, κι άλήθεια 'Έλλη Λ.

3 69

1940-1941 1940: Πόλεμος. 'Ο Νίκος Καζαντζάκης μένει στην Αίγινα. Γρά­ φει τό Ταξιδεύοντας. Αγγλία. 'Π "Ελλη Λαμπρίδη με την κήρυξή τον πολέμου άποκλείεται στην Αγγλία. Εργάζεται στο Παιδαγωγικό Ινστιτούτο τοΰ Πα­ νεπιστημίου τοΰ Λονδίνου και παρακολουθεί μαθήματα αγγλικής γλώσσας στήν "Οξφόρδη και φιλοσοφίας στο Κέμπριτζ μέ τον Αυστριακό φιλόσοφο Λούντβιχ Βίτγκενσταιν 35Α 1941: Γερμανική κατοχή. 'Ο Νίκος Καζαντζάκης ζεϊ περιορισμέ­ νος στήν Αίγινα. Ή "Ελλη Λαμπρίδη διορίζεται διευθύντρια τοΰ Γραφείου Τύ­ που τής 'Ελληνικής Πρεσβείας στο Λονδίνο.354 355 "Ελλη Λαμπρίδη προς "Αννα Σικελιανοϋ (πρώην Καραμάνη) 23 Νοεμβρ. 1941

[...] Πάρε την παραβολή του Άσωτου Τίοΰ καί θά κατα­ λάβεις: έγώ είμαι ό πρεσβύτερος γιός, καί άπό μικρή πρέ­ πει νά ομολογήσω πώς ή συμπάθειά μου ήταν μαζί του. Έχει δίκιο, καθ’ όλα τά κριτήρια. Ό άλλος τί έχει; τή θεία

354 Άπο τή γνωριμία της με τον Βίτγκενσταιν καί τά μαθήματα πού παρακολούθησε, έγραψε, μεταξύ τοΰ 1956 καί 1958, τη μελέτη της Φαν­ ταστικός Λιάλογος μέ τον Βίτγκενσταιν (μεταθανάτια έκδοση, Ακα­ δημία Αθηνών, Αθήνα 2004).-Φ- 355«'Ύστερα ήρθε ή κατοχή της Ελ­ λάδας καί ή ένταξή μου στις Πληροφορίες της εξόριστης κυβέρνησης, όπου συγχρωτιζόμουν μέ άνθρώπους πού δέ θά τούς έβαζα σπίτι μου, τόσο εύτελής ήταν ή πνευματικότητά τους, τόσο πρόστυχη ή στάση τους», Νίκη, σ. 183.

37°

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ο 1940-1941

χάρη, ξέρω κι έγώ; Δέν την κατάλαβα ποτέ μου. Τό πε­ ρίεργο είναι, καί ο άσυμβίβαστος δυϊσμός πού έπικράτησε στη ζωή μου, πώς οί άνθρωποι πού συμπάθησα, πού άγάπησα ή πού με τράβηξαν άπό μικρό παιδί [...], αύτοί οί άνθρωποι άνήκαν λίγο πολύ στην άλλη κατηγορία. Ή Μυρσίνη, ό Καζαντζάκης, ό ,ΖΑγγελος, ό Παντέλειος, έσύ, άκόμα κι ό Γιάννης Μ.356 γιά την έποχή έκείνη, άντιπροσώπευαν τό άνυπόταχτο στοιχείο, την περιπέτεια, την έπανάσταση [...], ήταν όλοι κατά καιρούς τόσο γοητευτικοί, άπέπνεαν έναν άέρα πού δέν μπορούσα νά δημιουργήσω μόνη μου ή μέ άλλους. Κανείς όμως δέν ήθέλησε νά μέ πάρει μέσα στη ζωή του, καί όταν νωρίς ή άργά ήρθε τό σπάσιμο, έμεινα έγώ φορτωμένη όλες τις παραλείψεις πού μέ είχαν βγάλει άπό τό δικό μου τό δρόμο καί προστιθέμενες αύτές στον άνυπόφορο πόνο πού μου προξενούσε ό χωρισμός, ήταν φυσικό νά μέ κάνουν πικρή κι άντίμαχή τους. Κατά βάθος δέν πολεμούσα αύτούς, άλλα τό στοιχείο μέσα μου πού δέν μπορούσε νά πάρει ή τον ένα δρόμο ή τον άλλον άνεπιφύλαχτα. Γι’ αύτό ή διάσταση μέ τον Καζ[αντζάκη] καί τις δυό φορές κόντεψε νά μοΰ στοιχίσει τή ζωή: γιατί ένώ άντιπροσώπευε τή μή συμβατική ζωή καί τό άπόλυτο άνώτερο πνευματικό περιέχον πού μοΰ ταίριαζε άπόλυτα, κρατώντας όμως πάντα τό ξάφνιασμα καί τό wonder, είχε όμως κι ένα 356 Πρόκειται για τον αρχαιολόγο Γιάννη Μηλιάδη (1895-1975), έφορο άρχαιοτήτων της Ακρόπολης τήν περίοδο 1941-1960, πού πρωτοστά­ τησε στην απόκρυψη τών άρχαιολογικών θησαυρών τοΰ Εθνικού Μου­ σείου καί τοΰ Μουσείου της Ακρόπολης την περίοδο της Κατοχής. Ό Μηλιάδης καί ή Λαμπρίδη διατηροΰσαν άπό τό 1925 καί έπί πολλά χρόνια αισθηματικό δεσμό.

371

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ -«■ ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

νόμο ή ζωή μαζί του, μέσα στον όποιο θά μποροΰσα νά ξε­ διπλώσω καί τ’ άλλα μου στοιχεία, τήν εύσυνειδησία, τήν πίστη, τήν εργατικότητα, τή συνέχεια της πορείας — μ’ ένα λόγο, θά μποροΰσα μαζί του, καί ως ένα σημείο τό είχα κατορθώσει, ιδίως στή δεύτερη περίοδο, να συμβιβάσω τ’ αντίμαχα συστατικά μου χωρίς νά παραμεριστεί κανένα, άπεναντίας μάλιστα εκδηλώνοντας καί τά δύο στον άνώτατο καί καθαρότατο βαθμό τους. Τό πικρότερο είναι ότι δέν έχωρίσαμε γιατί τον έτράβηξε εκείνον καμιά άντίθετη ιδιο­ συγκρασία' νά ’ταν καμιά γυναίκα εξαιρετικά όμορφη, vi­ tale, γοητευτική, ή πάλι καμιά αληθινά géniale, θά πικραι­ νόμουν καί θά ύπέφερα, άλλά θά τό καταλάβαινα' άλλά αύτή ή μυξοδιανοούμενη, ύποκρίτρια, μισοκακόμοιρη καί μισοσαπισμένη άπό τις άρρώστειες! Δέν μπορώ νά παραδεχτώ παρά πώς ή ζωή μαζί της θά ήταν άπείρως πιο πεζή καί μίζερη. Καί τώρα άκόμα, άπό τή χρονική άπόσταση όπου δέν ύποφέρω πιά, άγανακτώ γιά τά νιάτα μου πού τυραννίστηκαν άπό τέτοιες άφορμές. Γαλάτεια καί Σαμίου, Θεέ μου καί Κύριε: Τό ίδιο, mutatis mutandis, εφαρμόζεται σέ όλες τις περιπτώσεις [...]

372

1942-1945 1942-1943: Τά ταχυδρομεία έχουν σταματήσει và λειτουργούν και ή επικοινωνία με την Ελλάδα εχει σχεδόν διακοπεί, με εξαίρεση τά ραδιοφωνικά μηνύματα καί τά τηλεγραφήματα μέσω τοΰ Ε­ ρυθρού Σταυροϋ. Από τό Λονδίνο η "Ελλη Λαμπρίδη αφιερώνεται στην ελληνική προπαγάνδα.357 "Εχει σημαντική εθνική δράση: δίνει πάνω άπό 300 διαλέξεις σε ολη την Αγγλία σε ποικίλο ακροατήριο, προκειμένου νά διαφωτίσει τήν αγγλική κοινή γνώ­ μη γιά τά ελληνικά Θέματα.358 Παράλληλα διδάσκει ελληνικά στους "Αγγλους αξιωματικούς-συνδέσμους με τις αντιστασιακές οργανώσεις στήν Ελλάδα. Ό Νίκος Καζαντζάκης ολοκληρώνει τό βιβλίο του Βίος καί πολιτεία τοΰ Άλέξη Ζορμπά. 1944: Μέ τήν Απελευθέρωση ό Νίκος Καζαντζάκης εγκαθίστα­ ται στήν Αθήνα. Υποβάλλει υποψηφιότητα γιά μέλος τής Ακα­ δημίας Αθηνών χωρίς επιτυχία. Τον Νοέμβριο, ύστερα από τριάμισι χρόνια σιωπής λόγω τοΰ πολέμου, ή "Ελλη Λαμπρίδη παίρνει τό πρώτο γράμμα άπό τήν κόρη της. Φτάνει στά χέρια της μέσω ενός μαθητή της, "Αγγλου

357 «Μιλούσα συχνά για τό Ελληνικό 'Υπουργείο Πληροφοριών, κι όταν οί οργανωτές ήθελαν νά με πληρώσουν δέν καταδεχόμουν νά πάρω χρήματα άφοΰ είχα τό μισθό μου καί τα διαβίβαζα στον Ερυθρό Σταυ­ ρό», Νίκη, σ. 209-210. ο 358 «στην Αγγλία έγινα ρήτορας χωρίς χει­ ρόγραφο, γιατί όσο πιο άσυνάρτητα μιλάς, τόσο περισσότερο σε θαυ­ μάζουν οί 'Άγγλοι [...] πέντε χρόνια προσπαθούσα νά πείσω στενόμυα­ λους έγωϊστές γιά τό μεγαλείο της Ελλάδας στον πόλεμο καί στην άντίστάση, μεγαλείο πού είτε σοΰ τρυπάει τά μάτια καί την καρδιά σάν αστραπή, είτε σ’ άφήνει παχύδερμο καί λυμφατικό όπως ήσουν», Νίκη, σ. 140-142.

373

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ

·φ·

ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

αξιωματικόν της Βρετανικής Αποστολής, πον είχε έρθει στήν "Α­ θήνα.359 Τέλη Δεκεμβρίου ξεκινάει τό μακρύ ταξίδι τής επιστρο­ φής της στήν 'Ελλάδα. 1945: Τον Μάρτιο τής χρονιάς αυτής ιδρύεται άπό 120 σημαντικές προσωπικότητες, μεταξύ τών οποίων καί οί Νίκος Καζαντζάκης καί "Ελλη Λαμπρίδη, στήν Αθήνα, ό Έλληνοσοβιετικός Σύνδε­ σμος. Τον "Ιούνιο ό Καζαντάκης ταξιδεύει μαζί μέ τον 1. Κακριδή καί τον 1. Καλιτσοννάκη στήν Κρήτη ώς μέλος τής Κεντρικής Επιτροπής Διαπιστώσεως "Ωμοτήτων εν Κρήτη. Τον Νοέμβριο ώς εκπρόσωπος τής Σοσιαλιστικής "Εργατικής "Ενωσης τής ο­ ποίας είναι πρόεδρος αναλαμβάνει υπουργός άνευ χαρτοφυλακίου στήν κυβέρνηση εθνικής ενότητας του Θεμιστοκλή Σοφούλη. Τον "ίδιο μήνα παντρεύεται μέ τήν 'Ελένη Σαμίου. Στίς 3 "Ιανουαρίου ή κόρη τής "Ελλης Λαμπρίδη, Νίκη, 21 έτών, τελειόφοιτη τής Φιλοσοφικής Σχολής, σκοτώνεται από θραύσμα βρετανικού ολμου, ένώ περπατούσε στο δρόμο πηγαί­ νοντας νά παραλάβει γράμμα τής μητέρας της. 'Η "Ελλη Λαμ­ πρίδη δέν πληροφορείται τό θάνατό της παρά μέρες άργότερα, στο Κάιρο, οπού είχε καταπλεύσει τό πλοίο μέ τό όποιο έπέστρεφε στήν 'Ελλάδα.360

359Ή επιστολή στο "Ελλη Λαμπρίδη καί Νίκη, σ. 160-163.·®· 360«Ό χρόνος άπό τό θάνατό της καί δώθε εχει χάσει τήν ύφη του, δέν είναι ρεύμα μέ βαθειά μέσαθε παρόρμηση, δέ σηκώνει σάν κύμα πού άλλοτε δέρνει, άλλοτε άνεβαστα γλυκά, κι ούτε πάλι σταμάτησε. "Ο,τι προηγήθηκε ύπάρχει άκόμα καί γιά πάντα καί ξανάρχεται, οχι έπαναλειπτικά, μά μέ χίλιες μορφές, πού κάθε μιά τους φανερώνει άνάγλυφα μιάν οψη της άλήθειας πού άτόφια μας ξεφεύγει», Νίκη, σ. 131. Βλ. έπίσης "Ελλη Λαμπρίδη καί Νίκη, σ. 177-178, όπου ή έπιστολή τοΰ Άγγλου άξιωματικοΰ Ε. Μ. Malan (14.1.45) μέ τήν οποία ένημερώνει τήν "Ελλη Λαμπρίδη γιά τό θάνατο τής Νίκης.

374

1946 Τον Ιανουάριο ό Νίκος Καζαντζάκης παραιτεΐται από την κυ­ βέρνηση Σοφούλη. Τον Μάιο ή "Εταιρία "Ελλήνων Λογοτεχνών τον προτείνει μαζί μέ τον ’Άγγελο Σικελιανό γιά τό βραβείο Νόμπελ. Τον 'Ιούνιο ταξιδεύει στην Λγγλία και εγκαθίσταται στο Κέμπριτζ, φιλοξενούμενος τοΰ Βρετανικού Συμβουλίου. Κά­ νει αποτυχημένες προσπάθειες νά πείσει Βρετανούς διανοούμε­ νους νά συμμετάσχουν στην ίδρυση μιας Λιεθνοϋς τοϋ πνεύμα­ τος.361 Στο διάστημα της παραμονής του στην Λγγλία έχει συχνή επικοινωνία μέ την "Ελλη Λαμπρίδη. Συνεργάζονται στη μετά­ φραση τών βιβλίων του,362 στην εξασφάλιση αγγλικού εκδοτικού οίκου γιά την έκδοση τους και στην προετοιμασία της υποψηφιό­ τητάς του γιά τό βραβείο Νόμπελ.363 Στά τέλη Σεπτεμβρίου ό

361 Ή έκκληση δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Life and Letters (Σεπτ. 1946)' βλ. 400 γράμματα, σ. 531, 546-547. -Φ- 362 Γιά τίς μεταφράσεις γράφει ή 'Έλλη Λαμπρίδη στον 'Άγγελο Σικελιανό (4.11.46): «[...] άνέλαβα νά μεταφράσω ένα βιβλίο πού έγραψε ό Καζ[αντζάκης] άψε σβήσε όσο ήταν έδώ’ τό κοντεύω τώρα, αλλά — δέ θέλω νά πώ περισ­ σότερα. Τοΰ λείπει, όπως σ’ όλα του, ό πόνος, τό συγκεκριμένο, ή ζων­ τανή άλήθεια- κι αύτό τό τρίχινο γεφύρι τον χωρίζει γιά πάντα άπό τήν άλλη όχθη» (ή έπιστολή άπόκειται στο 'Ιστορικό Άρχεΐο τοΰ Μουσείου Μπενάκη). Πρόκειται γιά τό μυθιστόρημα Ό ανήφορος πού κατά τον Πήτερ Μπήν (προσωπική μαρτυρία) ήταν μιά προσπάθεια τοΰ Καζαν­ τζάκη νά διαχειριστεί τή σχέση μέ τον πατέρα του. Δέν έκδόθηκε ποτέ καί έγινε ένας άπό τούς εφτά προδρόμους τοΰ «Καπετάν Μιχάλη»- βλ. καί 400 γράμματα, σ. 565, σημ. 4. 'Ένα κεφάλαιο τοΰ βιβλίου δημο­ σιεύτηκε άπό τον Καζαντζάκη στή Νέα Εστία 473 (15.3.1947), σ. 327334, μέ τον τίτλο «Ό θάνατος τοΰ παποΰ». Τό χειρόγραφο τής μετά­ φρασης άπόκειται στο άρχεΐο τής 'Έλλης Λαμπρίδη. -Φ- 363 Γ ιά τό θέμα τής ύποβολής ύποψηφιοτήτων γιά τό Νόμπελ γράφει ή 'Έλλη Λαμπρί-

375

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ο ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

Καζαντζάκης μεταβαίνει στο Παρίσι, καλεσμένος από τή Γαλλικη Κυβέρνηση. 'Η πολίτικη κατάσταση στην Ελλάδα τον αναγ­ κάζει νά παραμείνει στο εξωτερικό. Η "Ελλη Λαμπρίδη τη χρονιά αυτή επιστρέφει στήν Αγγλία προκειμένου νά διευθετήσει υποθέσεις της πού είχε αφήσει σε εκκρεμότητα — μεταξύ άλλων τή συμπλήρωση τής ελληνικής σειράς μαθημάτων τοΰ Linguaphone με τήν οποία άσχολεΐται άπό τό 1943. Συνεργάζεται με τον Ιωάννη Σοφιανόπουλο, ύπουρ­ γό Εξωτερικών στήν κυβέρνηση Θεμιστοκλή Σοφούλη, καί τον βοηθάει μεταφράζοντας τούς λόγους του στή Συνέλευση τών Η­ νωμένων Εθνών. Τον Απρίλιο παίρνει εντολή άπό τό Υπουργείο νά γυρίσει στήν Ελλάδα. Άπαντά οτι άπό τήν ήμέρα τής άναρρήσεως τοΰ Τσαλδάρη στήν εξουσία, μετά τις εκλογές, δέν θεωρεί πλέον τον εαυτό της δημόσιο υπάλληλο και παύει νά εισπράττει τήν ήμερήσια άμοιβή της. Συνεργάζεται μέ τήν Κίνηση γιά τή Δημοκρατία στήν Ελλάδα (League for Democracy in Greece) καί συμμετέχει στο Διοικητικό Συμβούλιο μέ δέκα "Αγγλους εργατικούς βουλευτές.36* δη στον "Αγγελο Σικελιανό (16.11.1946): «Δεν πρέπει βέβαια να πα­ ραλείψω καί τη μνεία της ολέθριας ύποβολής τριών συγχρόνως Ελλή­ νων — τοΰ Δροσίνη καί τοΰ φίλου μας Καζ[αντζάκη]. Μικρός τόπος ή Ελλάδα, άγνωστη ή πνευματική της παραγωγή, άκατανόητη για τούς Εύρωπαίους ή ορμή της, κι άντί μια πού άποφάσισε νά ύποβάλει, νά συγκεντρωθοΰν όλες οί ενέργειες γύρω άπό ένα πρόσωπο, πού αύτη τη φορά ήταν τό πρόσωπο, κάνομε τά καραγκιοζλίκια αύτά [...] Δε σοΰ τά γράφω αύτά πίσω άπό την πλάτη κανενός, τοΰ τά είπα τοΰ Κα­ ζαντζάκη] πολύ ξεκάθαρα όσο ήταν έδώ. Ξέρεις πώς έγώ δέν τά μασώ τά λόγια μου όταν σχηματίσω γνώμη. Είναι καλός, άλλα ή άδυναμία του είναι τόση ώστε ή καλοσύνη του γυρίζει σε πλήρη άχρωματοψία πολλές φορές». Ή έπιστολή άπόκειται στο 'Ιστορικό Άρχεΐο τοΰ Μουσείου Μπενάκη.-Φ- 364 Ή League for Democracy in Greece (Κίνηση γιά τήν 37θ

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ο 1946

Κ[69] Δισέλιδη επιστολή 31-7-46

Cambridge, c/o Mrs Laurie, Castle Bray, Chesterton Lane Αγαπητη Mudita!

Καταπληχτικο είναι το σπίτι τούτο, όλο σκάλες, σκοτεινούς διαδρόμους, περίεργους ενοίκους και δυο εληνικες επιγρα­ φές με κεφαλαία γράματα σε δυο πόρτες στο ισόγειο. Η μια λέει: ΧΑΙΡΕ ΧΥΤΡΑ! η άλη ΧΑΙΡΕ ΦΙΛΙΑ. Το α' είναι η κουζίνα, το β' δεν τόλμησα να μπω. Η Mrs Laurie είναι μια γριά, λιγνή, αντιπαθητική, stridente και μυρίζει και κρασί. Το σπίτι είναι μέσα σε κήπο, ήσυχο. Το γραφείο μου είναι στο β' πάτομα, το bedroom είναι στο τρίτο, το «μέρος» είναι σε αλο πάτομα και περνάς καθρέφτες, παλια έπιπλα κ’ ένα σωρό γέρους και γριές για να φτάσεις. Ωστόρα δεν μπόρεσα να μάθω πού βρίσκουνται τα δωμάτιάμου κι όλο περιφέρομαι στους σκοτεινούς διαδρόμους και ρωτω κάτι ύποπτες σκιές που μου απαντουν με πόλην εβγένεια και μερικες μάλιστα με παίρνουν απο το χέρι και με οδηγουν. Πού τα μεγαλεία του St. James Court!365 Το φαι είναι αρκε­ τό μα ύποπτο. Μα πρέπει να συνηθίσω. Ελπίζω να μεταΔημοκρατία στην Ελλάδα) ήταν μια πολιτική ομάδα πίεσης πού ιδρύ­ θηκε τό 1945 στήν Αγγλία με σκοπό νά στηρίξει τούς "Ελληνες πού ύπέφεραν λόγω τών άριστερών τους πολιτικών πεποιθήσεων καί δρα­ στηριοτήτων. -Φ- 365 Έννοεί τό πολυτελές ξενοδοχείο «St. James Court» τοΰ Λονδίνου όπου έμεινε λίγες μέρες φιλοξενούμενος τοΰ Βρετανικού Συμβουλίου.

377

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ο ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

τρέψω όλη αφτη τη δυσφορία περνώνταςτη απο το χημικό εργαστήρι του νούμου. Είναι ανάγκη να δουλέψω. Πήρα σήμερα points και θα τα δόσω στη μέγαιράμου' clothing, λέει, θα μου δόσουν στις 17 Αβγ. Το Σάβατο θα φτάσω κατα το μεσημέρι στο Λονδίνο και θα φύγω στις 4.40 κ’ έτσι δε θάχω καιρό να Σε δω. Ελπίζω όμως να μπορέ­ σεις κάποτε νάρθεις. Εδω μάχουμαι να κάνω κουράγιο, να μη με κυριέψει πανικός· η μόνη ελπίδα είναι να μπορέσω να δουλέψω. Σε παρακαλώ μην ξεχάσεις τον Θυατείρων366 και γράψε­ μου αν ήρθε ο Ουψάλας.367 Και πόσα άλα δεν έχω πάλι να Σε παρακαλέσω! «Μέλισα», «Ασκητική», Ινδό, τηλ[εφώνη]μα στου Φωτιάδη368 για εκδότη, που να μη χάνουμε καιρό πόλη έπειτα κλπ. κλπ. Ακόμα Σε παρακαλώ τηλ[εφώνη]σε στον Wallare και πέςτου ό,τι, περίπου, Σου γράφω για το σπίτι και συνάμα πως ελπίζω πολύ πως θα μπορέσω να δουλέψω εδω. Γ ιατι είναι πολύ δύσκολο να βρεθεί δωμάτιο στο Cambridge κι όλοι εδω οι ένοικοι ήρθαν να με συγχαρούν που βρήκα. Very lucky, indeed! Το δωμάτιόμου έχει ένα καναπέ, τραπέζι και ψυγείο! Μα και radio! Προσπαθώ τώρα να μάθω πώς να το γυρίζω.

366 Όρθόδοξος Αρχιεπίσκοπος Θυατείρων καί Μεγάλης Βρετανίας, μέ έδρα τό Λονδίνο, -Φ- 367 Εύαγγελιστης Λουθηρανός Αρχιεπίσκοπος τής Σουηδίας. -Φ- 368 Ό Αλέξανδρος Φωτιάδης (Χίος 1892 - Παρίσι 1956), ό πρώτος άντιπρόσωπος τής Ελλάδας στην Ούνέσκο, ύποστήριξε θερ­ μά την ύποψηφιότητα τοΰ Καζαντζάκη γιά τό Νόμπελ.

378

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ο 1946

Τίποτα άλο για σήμερα. Βλέπεις, χωρίς καμία χαρα η ζωήμου. Πάντα Ν

Κ[70] Σελίδα άπο επιστολή, χωρίς χρονολογία. Δεν εντοπίστηκαν προη­ γούμενες σελίδες ΥΓ. Σουστέλνω την κάρτα τούτη που τόσο αργα την έλαβα και Σε παρακαλώ απάντησε στην W[ebb]369 να μπορέσουμε νάχουμε την «Οδύσεια», αν είναι μπορετο. Την Παρασκεβη θ’ αναγκαστώ νάρθω πάλι στο Λονδί­ νο]. Για δυο λόγους: 1) lunch στου Johnstone370 2) μου γρά­ φει απο BBC η Mrs Michael Transcription service, πως θέλουν να κάμουν το δίσκο για Shaw, γιατί ο άλος έχει λάθη. Πρέπει λοιπον να τον ξαναπω.371 Ελπίζω νάρθεις, όπως γράφεις Δεφτέρα ή Τετάρτη. Μην ξεχάσεις να ρωτήσεις για το γιατρικό. Έλαβα γραμα απο τον Σοφιανόπ[ουλο]· θα Σου το διαβά­ σω. Ο Άγγελος μου γράφει: «Αν βλέπεις την Έλλη, πέςτης 369 Στο άρχεϊο της 'Έλλης Λαμπρίδη ύπάρχει έπιστολή για διαδικα­ στικά ζητήματα άπό τό British Council ή όποια φέρει τά στοιχεία J. Harvey-Webb, Visitors Department, British Council και ύπογραφή Jane Harvey-Webb. o 370 "Ενας άπό τούς άξιωματούχους τοΰ British Council. Είχε μείνει λίγο καιρό στήν Αθήνα όπου είχε γνωριστεί με τον Καζαντζάκη (400 γράμματα, σ. 549). -Φ- 371 Έννοεϊ τήν ομιλία του σε ελληνική εκπομπή τοΰ BBC μέ τήν εύκαιρία τοΰ έορτασμοΰ τών ενενη­ κοστών γεννεθλίων τοΰ Μπέρναρντ Σώ.

379

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ο ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

πως έχω σχεδόν έτοιμο ό,τι έταξα και σε αφτη και στον εαφτόμου». Σε περιμένω το λοιπον! Ν

Κ[71] Μονοσέλιδη επιστολή

19-8-46 Αγαπητη Mudita, άργησε το lunch, επειδή είχε δουλια ο J[ohnstone] και μόλις στις 4 παρα 1/4 έφυγα απο το σπίτι του. Ήξερα πως θάχες φύγει και δεν πέρασα. Ώστε δεν πρέπει ν’ αγριέβεις. Σε παρακαλώ κοίταξε αμέσως την «Ασκητική» γιατί σκοπέβω να την τοποθετήσω όλη στο γ' μέρος του βιβλίου. Κι αν πρόκειται, καθώς βλέπω στο φάκελο, να φύγεις για την Αμερική, τί θα γίνει με τη με­ τάφραση; Θα προλάβεις; Ίσως, γιατί οι formalités είναι τόσο πολες, που σίγουρα θα βαστάξουν πάνω απο ένα μήνα. Γι’ αφτο, θαρω, είναι ανάγκη να τελειώσεις την «Ασκη­ τική]» και την Πέμτη παίρνεις το I μέρος. Ίσως, αν έχεις τη μετάφραση, να μπορέσεις να βρεις εκδότη και στην Αμερική. Σου στέλνω τη δήλοση’ δεν ξέρω αν είναι αρκετή. Αν δε Σου αρέσει, κάνουμε άλη την Πέμτη. Προχτές την Πέμτη ξεχάσαμε κ’ οι δυο να μου άφήσεις μιαν απόδειξη για το ποσο της Τράπεζας· μην ξεχνούμε, είμαστε θνητοί. Σου στέλνω λοιπον άγραφο χαρτί, για να μην ξαναμελήσουμε. Εδω ανία, βροχή, καμία χαρα. Γράφω διαρκώς κ’ ελπίζω τέλη Αβγ. νάχω τελιόσει. Πήρες στο τ[ηλέ]φ[ωνο] τον Φω38°

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ο 1946

τιάδη; Σε παρακαλώ πέςτου να τη[λε]φ[ωνήσει] σ’ Θυατείρων αν έγραψε του Ουψάλας. Φριχτά τα νέα απο την Ελάδα- ο Θεός να βάλει το χέρι­ του, αν υπάρχει Θεός κι αν έχει χέρι. Ελπίζω νάρθεις την Πέμτη και νάναι ήλιος. Τόρα βρέχει. Το γιατρικό!! Πάντα Ν Στήν πίσω οψη τον φνλλον:

Σε παρακαλώ τ[ηλε]φ[ώνησε] στην Κληρίδου,372 γιατί δε μούστειλαν ακόμη contract? Η εκπομπή έγινε στις 26 Ιουλ.

Κ[72] Δισέλιδη επιστολή σε ενα φύλλο χαρτί τετραδίου, χωρίς χρονολογία

Πέμτη Αγαπητη Mudita, τίποτα λοιπον δεν μπορώ να κάμω που να Σου αρέσει- στείλεμου ένα άλο σχέδιο δημοκρ[ατικης (;)] δήλοσης να το υπογράψω. Πολύ ανησυχαστικά μου γράφεις κ’ έλαβα κι απο την Αθήνα γραμα alarmant. Τί θα γίνει στο και μετά το δημοψήφισμα;373 Βαλκανικές ανωμαλίες, όπως λέει ο Σοφ[ιανόπουλος] ή παγκόσμιες πάλι, όπως αρχίζεις και φοβάσαι; Δε μου ’γραψες τί ακριβώς σου ’γραψαν για την Αμερική. Με ποιους όρους και πότε και πώς φέβγεις. Σε παρακαλώ γράψεμου. 372Μπέμπα (Χρυσάνθη) Κληρίδου, αδελφή τοΰ Γλαύκου Κληρίδη.-Φ373 Τό δημοψήφισμα πραγματοποιήθηκε την 1η Σεπτεμβρίου 1946.

3δι

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ -«· ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

Αφού ανέλαβες τη μετάφραση του βιβλίου, είμαι ήσυχος, γιατί ξέρω τη δαιμονικήΣου εργατικότητα κ’ ευσυνειδησία. Μα δεν πρέπει καθόλου να χάνεις καιρό. Να τελιόσεις την «Ασκητική» που θα μπει όλη κι ωστόσο θα Σου στείλω το I μέρος- αφτες τις μέρες τελιόνω και το II. Το βιβλίο ελπίζω νάχει τελειόσει στην 1 Σμβρη. Όταν έχουμε μεταφρασμένο το I μέρος, μπορούμε ν’ αποταθούμε σ’ εκδότη. Τόρα, χωρίς χερόγραφο, μάταιο. Ελπίζω να βρούμε. Ωστόσο αν θες κά­ με χαρτί να το υπογράψω που να λέει πως αναλαβαίνεις α) να μεταφράσεις ώς την τάδε προθεσμία β) άμα μεταφρα­ στεί, να το δόσεις σ’ ένα άγγλο δόκιμο συγγραφέα να το κοιτάξει* αφτο ελπίζω να συμφωνείς, είναι απαραίτητο, όσο τέλεια κι αν ξέρεις εγγλέζικα γ) τρία ή αν μπορείς και περισσότερα αντίτυπα για να τα δύσουμε συνάμα σε πε­ ρισσότερους εκδότες και να κρατας μαζίΣου και στην Α­ μερική. Και τα κέρδη fifty fifty. Ακόμα Σε παρακαλώ θερμά τούτο: Έλαβα σήμερα γρά­ μα απο τη Σουηδία και λέει πως δεν έλαβαν ακόμα την «Οδύσεια» που τους είχε σταλεί απο την Αθήνα (πριν απο 3 μήνες) για το Nobel. Γι’ αφτο είναι κατεπείγουσα ανάγκη να σταλεί αμέσως το αντίτυπο Waterlow374 (το παίρνεις και σκίζεις το φύλο όπου η αφιέροση και γράφεις: Στη Σουη­ δική Ακαδημία, Βραβείο Nobel λογοτεχνίας, αγγλιστί κι απο κάτω τ’ όνομάμου με κεφαλαία γράματα, για να μη φαίνεται ο γραφικόςΣου χαραχτήρας.) 374 Sir Sidney Waterlow, Βρετανός διπλωμάτης, λάτρης τοΰ αρχαίου και τοΰ νεότερου έλληνικοΰ πολιτισμοΰ, πρέσβης στην Αθήνα τό διά­ στημα 1933-1939.

382

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ·©· 1946

Κι άμα γίνουν αφτα συνενοείσαι με τον Wallare πώς να σταλεί αμέσως κι ασφαλώς στη Στοκχόλμη. Καταλαβαί­ νεις τί σημασία έχει αφτο για μένα και Σε παρακαλώ μην το αμελήσεις μήτε μια μέρα. Να προλάβει να βρίσκεται εκεί η «Οδύσεια» όσο το δυνατόν ταχύτερα. Σε παρακαλώ θερμά. Και γράψεμου εφτυς ως γίνουν αφτα, να ησυχάσω, Σε παρακαλώ. Πάντα Ν Το γιατρικό!

Κ[73] Δισέλιδη επιστολή σε ενα φύλλο χαρτ'ι τετραδίου

1-9-46

Αγαπητη Mudita! Ολημέρα σήμερα δεν μπορώ να δουλέ­ ψω, γιατί ο νούςμου είναι στους δρόμους της Αθήνας και στα χωρία της Ελάδας και στην τραγική μοίρα του τόπου μας. Διάβασα ένα σωρό εφημερίδες και φαρμακόθηκα. Βά­ ριά σύνεφα σηκόνουνται και για πρώτη μέρα σήμερα ένιοσα πως φοβερος κίντυνος κρέμεται απάνω απο τα κεφάλια όλου του κόσμου. Μα ας ελπίσουμε. Είδες στο Reynolds News375 την Αμερική με τ’ αεροπλάνα και τα καράβια της. Τί φρίκη! Σε παρακαλώ αν δεν έρθεις την ερχόμενη βδομάδα, στεί­ λεμου £ 2 σε κανένα γράμα, γιατί είδα πως δεν έχω πια 375Reynolds News and Sunday Citizen, βρετανική κυριακάτικη έφημε­ ρίδα.

3 83

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ο ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

καθόλου. Κι αν δεις τους Κύπριους ή Αγγελόγλου,376 προ­ σπάθησε για καμία εκφώνηση. Μην ξεχάσεις και τα κουπόνια και τα πληρόνεις· μια 30ρια, με το βιβλιάριο. Σε παρακαλώ πολύ όταν θ’ αρχίσεις τη μετάφραση, τις ερωταποκρίσεις να τις βάνεις σε χωριστές γραμες, πράμα που δεν το κάνω πάντα. Καλήτερα σε χωριστές, το κείμενο έτσι αναπνέει πιο άνετα. Σου θυμίζω: χαρτί, ψιλό μπλε, μπαχαρικα και Van Ηοοten.377 Και το σπουδαιότερο: Γράψε εφτυς του Μαβρογ[ορδάτου]378 και πέςτου αν νομίζει πως υπάρχουν chances αρ­ κετές, ώστε να το προτείνω επισήμως και να μείνω, αν γίνει ανάγκη, λίγο περισότερο να περιμένω τ’ αποτελέσματα. Γράψετου Σε παρακαλώ ένα θερμό γράμα, γιατί είναι ψυ­ χρόαιμος, σαν τα ψάρια και θέλει πόλη φωτιά να ζεσταθεί. Ό,τι μάθεις, ό,τι εκδόσει το Marit. Press379 κλπ. Σε πα376 Ό "Αλκής Αγγελόγλου ήταν ύπάλληλος του ύπουργείου Εσωτερι­ κών άποσπασμένος στο Γραφείο Τύπου της ελληνικής πρεσβείας στο Λονδίνο. -Φ- 377 Εννοείτο κακάο ή τη σοκολάτα αύτης της έπωνυμίας. -Φ· 378 Ιωάννης Μαυρογορδάτος (John Mavrogordatos, 1880-1970). Έλληνοβρετανός βυζαντινολόγος καί νεοελληνιστής, καθηγητής βυζαντινής καί νέας ελληνικής γλώσσας καί λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο τής 'Οξφόρδης. Ή έ'δρα πού κατείχε ό Μαυρογορδάτος ήταν κενή καί ό Καζαντζάκης σκεφτόταν νά ύποβάλει ύποψηφιότητα. "Οπως προκύπτει άπό τήν άλληλογραφία τοΰ Μαυρογορδάτου με τήν "Ελλη Λαμπρίδη —άπόκειται στο άρχεΐο της— ό Μαυρογορδάτος δέν είναι ιδιαίτερα ενθαρρυντικός για τήν ύποβολή αίτησης άπό τον Καζαντζάκη γιατί πιστεύει ότι δέν πληροί τά κριτήρια τής σχολής πού είναι καθαρά ακα­ δημαϊκά. Βλ. καί 400 γράμματα, σ. 557, 559 σημ. 1. ·Φ· 379Maritpress: Πρακτορείο ειδήσεων μέ έ'δρα τό Λονδίνο. 'Ιδρύθηκε τό 1945, δημο384

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ο 1946

ρακαλω στείλεμούτο. Το αίμα έχει ανέβει σήμερα στο κε­ φάλι μου. Πάντα Ν

Κ[74] Δισέλιδη επιστολή σε ενα φύλλο χαρτ'ι τετραδίου, χωρίς χρονολογία Παρασκεβη

Αγαπητη Mudita! Έλαβα το γράμαΣου με τα εγγλέζικα του Ουψάλας και Σ’ εφχαριστω πολύ. Έστειλα αμέσως γράμα του γέρου και τον εφχαρίστησα. Είχα πάλι νέα ειδοποίηση πως δεν έφτασε η Οδύσεια στη Στοκχόλμη και φαντάζεσαι τη στενοχόριαμου· εκεί στηρίζω πολες ελπίδες κ’ είναι ανάγ­ κη να πάει γρήγορα για να προλάβει τον εισηγητη (τον Knôs,380 το μόνο που ξέρει εληνικα) στην εξοχήτου και νάχει καιρό τόρα στις κάψες να την ξεφυλίσει. Γι’ αφτο Σε παρα­ καλώ πολύ, κάμεμου και τη μεγάλη τούτη χάρη: πάρετη, δόσετη του Wallare, πέςτου πόσο είναι ανάγκη να σταλεί γρήγορα κι ασφαλώς. Αν υπάρχει καλήτερος τρόπος, να στα­ λεί ως δέμα, συστημένο, κάμετο, όσο κι αν κοστίσει. Γ ιατι η ανάγκη είναι μεγάλη.

σίευε ανταποκρίσεις άπό την Ελλάδα καί άπό τον Ιούλιο του 1946 ώς τό 1962, οπότε καί διακόπηκε ή λειτουργία του, έξέδιδε σε εβδομαδιαία βάση έπισκόπηση τών έλληνικών ειδήσεων. 380 Ό Σουηδός διανοού­ μενος ελληνιστής Bôrje Knôs (1833-1970) μετέφρασε βιβλία τοΰ Κα­ ζαντζάκη στά σουηδικά.

385

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ο ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

Ας εφχαριστήσω λοιπον το «Θεο» που έλαχες στο Λον­ δίνο και μου παραστάθηκες σε όλα. Αν μάθεις τίποτα για την Ελάδα, Σε παρακαλώ γράψε­ μου αμέσως· είμαι φοβέρα ανήσυχος. Αβριο τελιόνω και το β' μέρος· το γ' πια, αφού θάχει την Ασκητική (δεν είναι ανάγκη να μπουν οι αριθμοί* να τηρη­ θεί μόνο η ρυθμική διάταξη των γραμων) θα τελιόσει γρή­ γορα* κ’ έτσι τέλη Αβγούστου το βιβλίο θάναι έτοιμο. Είναι ανάγκη να μεταφραστεί όσο μπορετο πιο γρήγορα το α' μέρος, για να δοθεί σε τρεις εκδότες μαζί. Ο Jenkins μου ύποσχέθηκε σε δυο εκδότες θέρμη σύσταση (ο ένας είναι ο Methuen), επίσης ο Herring. Ώστε έχουμε ελπίδες. Για το «Ζορμπα» μπορούμε να βρούμε κανένα καλό μεταφραστή; Αφτο θα κάμει εντύποση, θαρω. Χαίρουμαι που θάρθεις την Πέμτη* αν έχεις κανένα καλό βιβλίο, κράταμούτο να το διαβάσω* τόρα πια θάχω καιρό. Το γιατρικό! Πάντα Ν

Κ[75] Δισέλιδη επιστολή σε ενα φύλλο γαλάζιο χαρτ'ι διπλωμένο στη μέση, χωρίς χρονολογία Σάβατο [πρίν άπό τίς 19.9.46] 1— Αγαπητη Mudita, έγραψα το γράμα του Sol. και τόστειλα. Πάει κι αφτο. Ανόητο. 2— Λέω (εξόν αν τύχει τίποτα έκτακτο) να φύγω απο τις αγκάλες της Mrs Laurie την Π/τη 19 Σβρη και να εγκα386

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ο 1946

τασταθω στου Waller.381 Πρέπει να ξέρω όμως τη διέφθυσήτου ωστόσο. Κ’ ελπίζω νάναι τις μέρες εκείνες έτοιμο και το passeport. Μου γράφεις Σε παρακαλώ adresse. Εί­ ναι με breakfast? 3— Παραπολυ Σε παρακαλώ να τηλ[εφωνή]σεις αμέσως της Webb να φροντίσει για τα coupons. Αργούν πολύ και πρέπει να τα προλάβω. Ο Waller μούπε πως πρόκειται να μου δόσουν minimum 30. Πέςτης λοιπον να ενεργήσει να τα προλάβω. 4— Κάνε όσο μπορείς γρήγορα τη μετάφραση να πάρω τουλάχιστο το μισό χερόγραφο μαζίμου. Και στην αντιγρα­ φή μην ξεχάσεις να βάνεις σε χωριστές γραμες το διάλογο. 5— Μεγάλη χαρα μούκαμε ο Wallare. Η μόνη ελπίδα. 6— Τέτοιο μπλε χαρτί δε θα βρούμε; Μου αρέσει πολύ. 7— Μούγραψαν απο BBC (Κυπρ[ου]) και φαίνεται πως θα δεχτούν το χερόγραφο που τους έστειλα. Ώστε καλήν αντάμοση Πέμτη. Μου γράφεις τη διέφθυση σπιτιού Waller κ’ ειδοποιείς πως θα πάω. Και προπάντων: Στη Webb για τα κουπόνια! Είναι τρο­ μερό να μην τα προλάβω. Yours Ν

381 Στο άρχεΐο της "Ελλης Λαμπρίδη ύπάρχει έπιστολή γιά διαδικα­ στικά ζητήματα άπο τό British Council με τά στοιχεία R. Η. Waller, Assistant, Visitors Department, British Council, την οποία ύπογράφει ό R. Η. Waller.

3 87

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ -> ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

Κ[76] Δισέλιδη επιστολή σε ενα φύλλο χαρτ'ι τετραδίου, χωρίς χρονολογία

Δεφτέρα Αγαπητη Mudita, Σ’εφχαριστω για όλα- εφχαριστω και τον ώμοΣου που τόσο κουράστηκε να κουβαλάει το Μαμουθ αφτο και να το πηγαίνει στη Σουηδία.382 Αν αφτα που λέει ο Θ383 είναι σωστά, τότε τα πράγματα απλουστέβουνται πο­ λύ- δε φέρνω κανένα εμπόδιο στον Σ[ικελιανο], οι φίλοιτου δεν πρέπει καθόλου ν’ ανησυχουν, θα δουλέψω κ’ εγω με τους φίλουςμου, τόρα που θάχουμε καιρό, για τον άλο χρόνο. Προτιμώ αφτο. Σε παρακαλώ, αν δεις ξανα τον Θ[εοτοκα] του το λες· κι ακόμα του λες πως αν έρθει στο Cambridge πολύ θα χαρω να συναντηθούμε. Δεν μπορούν αφτοι οι άν­ θρωποι να καταλάβουν μιαν ψυχή περήφανη κ’ ένα θεριό σαν εμένα- γι’ αφτο κι όλο με παρεξηγουν και με μικραίνουν χρησιμοποιώντας τα μέτρα του μπογιούτους. Σου στέλνω μια φράση που θα προσθέσω στο talk για

382 Έννοεΐ την ’ Οδύσεια. -Φ- 383 Έννοεΐ τον Γ ιώργο Θεοτοκά (19051966). Βλ. καί Νίκος Καζαντζάκης προς Παντελή Πρεβελάκη: «Θά δείτε έδώ τήν ['Έλλη] Λαμπρίδη [...] κι αύτή θά Σάς κατατοπίσει σέ όλες έδώ τίς ένέργειες: Μέλισσα, Ίλιάδα, κλπ. Έδώ μέ παρακο­ λούθησε, πιστή κι “άναχεντρωμένη” σέ κάθε μου βήμα. [...] Θά ’πρεπε νά δείτε καί τον Άλέξ[ανδρο] Φωτιάδη (τής Unesco) [...] έχει άναλάβει θερμά τήν ύποστήριξή μου στο Nobel κι έχει κάμει ένέργειες. [...] Μήν ανακατέψετε διόλου έδώ τή Λαμπρίδη- αύτή νομίζει (δασκαλεμένη άπο τον Θεοτοκά) πώς έγώ έχω το άδικο» (London, 22.9.1946), 400 γράμ­ ματα, σ. 547-548.

388

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ο 1946

τον Σω.384 Σεπαρακαλω μετάφρασέμου τη και φέρετη την Πέμτη. Έλαβα κι άλα γράματα alarmants απο την Ελάδα’ και του Σοφιανόπουλου- δεν τάσκισα για να Σου τα διαβάσω μεθάβριο. Έγραψα του Wallare και τον εφχαριστω για τις φροντίδεςτου για την Οδ[ύσεια]. Τέλιοσα και το β' μέρος· άβριο μπαίνω στο γ'. Πρέπει να βιαστούμε για τη μετάφραση του α'. Αφτο θα μας βοη­ θήσει να βρούμε εκδότη. Δεν ξέρω γιατί μα έχω μιαν αλόκοτη αισιοδοξία για την Ελάδα" ίσως για να δικαιολογήσω, θα πεις, την αδράνειάμου. Όχι, θαρω. Κάτι θα γίνει και θα γλυτόσουμε και πάλι. Η Ελάδα αν ζει, το χρωστάει στα θάματα- και τόρα θα γίνει το θάμα. Όλα αφτα βέβαια είναι παράλογα- μα credo quia absurdum. 0 Δαρίβας μούγραψε πως θέλει να με δει, γιατί φέβγει για το Παρίσι- τούγραψα όποια μέρα εξόν απο Πέμτη. Μου γράφουν απο την Αθήνα πως μαζέβουν χρήματα για να πάει ο Σβώλος στο Παρίσι και θέλουν να πάω κ’ εγω- μα εγω τους πρότεινα Εσένα. Αφτα για τόρα. Και πάλι Σ’ εφχαριστω. Πάντα Ν Ξόδεψα και τα 30 κουπόνια- (εδω μούδοκαν μόνο 15)- δε θάθελε η γυναίκα αφτη να μου πουλήσει κι άλα; 384 Βλ. έδώ, σημ. 371 παραπάνω.

389

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ -ο- ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

Στη βάση της πρώτης σελίδας:

Το γιατρικό!

Κ[77] Δισέλιδη επιστολή σε ενα φύλλο γαλάζιο χαρτ'ι διπλωμένο στή μέση, χωρίς χρονολογία Σάβατο [πριν άπό τις 17 Σεπτεμβρίου]

Εφχαριστω για το χαρτί τούτο, που τόσο μου αρέσει. Σε παρακαλώ μάθε αποπού μπορούμε ν’ αγοράσουμε μια δε­ σμίδα για την Ελάδα. Πολύ σωστά τα λες' μονάχα η ένοση όλων των δημοκρατών θα φέρει σωτηρία' έφυγε ο Καφαντάρης μα μένει ο Παπανδρ[έου]. Εαμ και Παπ[ανδρέου] πώς θα σμίξουν; το θεωρω αδύνατο. Πάντως τόρα νομίζω πως η παρουσίαΣου στην Ελάδα θάναι πιο χρήσιμη παρα η ενέργειάΣου στην Αμερική. Στην Ελάδα μπορούσες να πά­ ρεις μια εξέχουσα ενεργό θέση στην αριστερή παράταξη και να ηγηθεις όλου του γυναικείου αγώνα και να φτάσεις σε γόνιμα αποτελέσματα. Ενω στην Αμερική, τόρα, τί α­ ποτέλεσμα θάφερνες; Μονάχα ((έσωθεν» απο την Ελάδα θάρθει η σωτηρία. «Ένδον ό εχθρός». Δεν είδα κανένα Θεοτοκα στο Cambridge. Είναι δυνατόν νάρθε κ’ η αντιπάθειάτου νάναι τόσο μεγάλη ώστε να μη θελήσει να με δει στα μάτιατου; Arme Menschen! Οι μέρες περνούν γρήγορα και τί θα κάνουμε με το βι­ βλίο; Έχεις τόσες δουλιες που δεν τολμώ να παραπονεθω. Ομως πρέπει κάτι να γίνει γρήγορα. 39°

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ

φ-

1946

Σε παρακάλεσα τόσο πολύ με τον Μαβρογ[ορδάτο] και. δε μου γράφεις αν τούγραψες καν. Σε παρακαλώ, γράψετου ένα θερμό γράμα, νάχουμε απάντηση γρήγορα και πρι φύ­ γω αποδω να κάμω τις απαραίτητες ενέργειες στο Cam­ bridge. Αν υπάρχουν chances, να το επιχειρήσω. Αλιως να μην εκτεθώ καθόλου. Σε παρακαλώ μην το αμελήσεις. Βοήθαμε κ’ εδω! Σε περιμένω νάρθεις, μα γράψεμου πού να κατέβω να πάρω τις τομάτες. Και κοίταξε για κανένα φτηνό ξενοδο­ χείο να μείνω μερικες μέρες, γιατί εδω η ζωη πια είναι μονότονη. Όλο αγοράζω Πιγκουΐνους,385 απο ανία. — Και τα coupons κοίταξε. Ο Σβώλος βρίσκεται στο Παρίσι και θα μείνει ώς τις 17 Σβρ. (Hôtel Reynolds 6, Αν. Du Pare Monceau). Δε θα μπορούσε και δε θάπρεπε, αφού είναι στο Παρίσι, να τον καλέσει η League386 για μερικες μέρες; Το πράμα εφκολύνεται έτσι πολύ. That is ail! Πάντα Ν

Τ’ αντίγραφα Σε παρακαλώ, τα εγγλέζικα «Curiculum))

385Penguin books.-Φ- 386 League for Democracy in Greece.

391

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ 1946

Οι «φίλοιμου» οι Άγγλοι κι ο «φίλοςμου» ο Καλομοίρης,388 ας θυμόσουν. Σε παρακαλώ πολύ να μου στείλεις την αγγλική συνέ­ χεια της μετάφρασης, γιατί ελπίζω να βρω εδω μεταφρα­ στή γάλο κ’ εκδότη. Μου στέλνεις κι όσο κείμενο δε χρειά­ ζεσαι πια, συστημένα μα όχι αεροπορικά. Ακόμα Σε παρακαλώ στείλεμου τρία Life and Letters (Strand 430) και τα περνάς όλα, καφέ, περιοδικά κι ό,τι άλο, στο λ[ογαρια]σμόμου, αφαιρώντας τα απο £ 1 1/2 που Σου αφήκα. Γράψεμου αν υπάρχει ακόμα πιθανότητα να φύγεις για την Αμερική- εδω μου παρουσιάζεται κάποια πιθανότητα να πάω. Μα δεν ξέρω ακόμα. Ελπίζω να βλέπεις τον Πρεβελ[άκη]. Σε παρακαλώ του δίνεις την εσώκλειστη κάρτα και λες και στον Waller τη νέαμου διέφθυση. Μετακομίστηκα σ’ ένα λαμπρό σπίτι, του παλιού φιλέληνα René Puaux.389 Θυμάσαι που πήγα στο Λονδίνο να μου πάρουν δίσκο για τον Shaw.390 Μούστειλαν (χωρίς να ορίζουν αμοιβή) ένα χαρτί όμοιο με το εσώκλειστο και το υπέγραψα. Σε παρα­ καλώ κοίταξε τί μπορεί να γίνει και θα με υποχρεόσεις πο­ λύ. (Ήλπιζες, ήλπιζα κ’ εγω, πως άμα φύγω θα πάψεις να έχεις την έγνιαμου- μα να που δεν γλυτόνεις εσυ να υποχρεόνεις κ’ εγω να υποχρεόνουμαι.)

388 Έννοεΐ τον Μανόλη Καλομοίρη. -Φ- 389 Πρόκειται γιά τον γνωστό φι­ λέλληνα δημοσιογράφο καί ιστορικό René Puaux (1878-1937), συγγρα­ φέα τοΰ βιβλίου Οί τελευταίες μέρες της Σμύρνης, 'Η μαρτυρία τοϋ René Puaux (1993).-Φ- 390 Βλ. έδώ, σ. 379 καί σημ. 371. 395

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ -φ- ΕΛΛΗ ΑΑΜΠΡΙΔΗ

Πήγες τα 17 βιβλιαράκια στο Br[itish] Council? Σε πα­ ρακαλώ μην το αμελήσεις. Και στείλεμου συστημένα μετά­ φραση και κείμενο και σκέψου τί τίτλο να του δύσουμε. Εδω ήλιος πόλης (θάχετε κ’ εκεί) αναβρασμός πολίτικος και πνεματικος, μάτια γοργοκίνητα, σπιρτάδα, ειρωνία και κυνικότητα· κ’ οι γυναίκες agressives, έξυπνες κι αποκρουστικες. Περιμένω γράμαΣου και να μου γράφεις πολα Πάντα Ν

ΥΓ Σε παρακαλώ με τον Πρεβ[ελάκη] στείλεμου καπνό (εδω δεν υπάρχει) αν είναι δυνατόν τρία πακετάκια «Three nuns» ή σαν κείνον που πήραμε στο Navy Stores.

Κ[81] Τρισέλιδη επιστολή σε ενα φύλλο γαλάζιο χαρτ'ι διπλωμένο στή μέση Paris, Place de la Madeleine 19 chez Mme Puaux 26-10-46 Αγαπητη Mudita, είχα πια απελπιστεί, θαρούσα πως με ξέχασες κ’ ετοιμάζουμουν να γράψω ένα μεγάλο συγκινητι­ κό γράμα. Εφτυχως έλαβα σήμερα το γράμαΣου με τα δυο κουτιά καπνό. Σίγουρα είσαι βουτημένη στην πολίτικη δρά­ ση και δραστηριότητα και λίγος καιρός Σου μένει, να χά­ σεις. Κάποιος αγέρας καλήτερος αρχίζει να φυσάει κ’ ίσως νάχουμε κάποια μικρή αλαγη, πολύ μικρή μα χρήσιμη για τη συνέχιση του αγώνα.

39θ

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ο 1946

Εδω οι Γάλοι είναι κουρασμένοι, τάχουν κι αφτοι χαμένα, δεν μπορούν να προσέξουν πολύ την Ελάδα, γιατί οι εσωτερικοίτους σπαραγμοί είναι μεγάλοι και τα οικονομικά και πολίτικα τους προβλήματα πολύπλοκα και κανένας εδω δεν ξέρει ποιος είναι ο σωστός δρόμος. Κι ο de Gaulle καθεμέρα ξεφτάει, διατηρώντας όμως ακόμα, σε πολους, μέγα pres­ tige. Τον έχει κυριέψει ο τρόμος του κομουνισμού κ’ έχει φοβερον αντίπαλο τον Thorez. Ανάμεσάτους οι σοσιαλιστές συθλίβονται, είναι, όπως παντού, αναιμικοί κ’ ίσως νάχουν διαροη, άλοι προς τον Thorez άλοι προς το κέντρο. Χάος. Χαίρουμαι για τον Πρεβ[ελάκη] που επεβλήθη με το τουπέτου κ’ είδε ωραία πράματα και τα χάρηκε χωρίς να επέμβουν και να του τα εξεφτελίσουν οι αθρώποι. Ο Μινωτης θα μπορούσε νάταν ο πρώτος στην Ελάδα και να βοηθούσε το θέατρόμας να ξελασπόσει, μα βουτήχτηκε στα υλικά αγαθα, μπήκε στην αμερικάνικη πλούσια λάσπη και χάθηκε. Λυ­ πούμαι πολύ, γιατί ένας καλός ηθοποιος μπορεί να βοηθήσει να γενηθουν καλα δραματικα έργα. Μα οι Έληνες, γιατί γενήθηκαν πεινασμένοι, γοητέβουνται απο το άφθονο φαι. Περιμένω ανυπόμονα να λάβω συνέχεια της μετάφρασης και κείμενο. Σε παρακαλώ κάνε ό,τι μπορείς να γλυτόσεις γρήγορα απο τον μπελά αφτον. Νάχα τόρα το χειρόγραφο θα τόστελνα μ’ ένα φίλο μου στην Αμερική, που ξέρει εκδό­ τες και θα βοηθούσε. Μα θα βρω κι άλη εφκαιρία και θα στείλω τ’ ολοκληρομένο χερόγραφο στη Ν. Τόρκη. Μα γλύτοσε γρήγορα. Τον Σοφ[ιανόπουλο] τον είδα κ’ ελπίζω γρήγορα να τον ξαναδω. Τους Nagi ακόμα, γιατί ήρθαν σπίτι κ’ έλειπα. Μούφε397

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ 1946

ράχη, μιαν ηλεχτρικη δόνηση που προηγείται απο κάποιαν καταιγίδα. Εδω η εποχή που ζούμε απόχτησε συνείδηση, θολή ακόμα μα σίγουρη. Χαίρουμαι που θα «κατεβεις» στην Ελάδα, γιατί εκεί η παρουσίαΣου θα δονήσει τον αέρα, δηλ. μερικες ψυχές και θα δόσει καθαρότητα και συνείδηση σε πολες ανησυχίες. Σου έφχουμαι να καταδιωχτείς και να ηρωποιηθεις — πε­ ριπέτεια χρήσιμη για την πολιτικήΣου στην Ελάδα εξέλιξη. Και γρήγορα θα γίνεις, αν ο Θεός φοράει ακόμα φουστα­ νέλα, ο πρώτος γυναίκα Υπουργός της Παιδείας. Και τότε θα Σου ζητήσω μερικά ρουσφέτια για τους εχτρουςμου, για να τους καταδιώξεις· μα θα Σου πω, φυσικά, πως είναι φίλοιμου. Ελπίζω να πέσεις στην παγίδα. Σε παρακάλεσα να μου στείλεις τρία «Life and Letters», μα τίποτα. Ο Μινωτης φέβγει, του τα δίνεις; Αλιως ταχυ­ δρομικά, απλα. Τα χρειάζουμαι. Στέλνεμου Σε παρακαλώ ό,τι έντυπο βγαίνει για την Ελάδα απο τη League και Maritpress γιατί απο την Ελάδα δε λαβαίνω τίποτα. Τους Naghi βλέπω κάποτε’ ο άντρας μου αρέσει πολύ. Ο Θεός μαζίΣου! Όταν έχεις κέφι να με βρίζεις, Σε παρακαλώ κάνετο με απόλυτη άνεση· μη διστάζεις καθό­ λου- φτάνει αφτο να Σου δίνει κάποια χαρα. Πάντα Ν

4οι

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ο ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

Κ[83] Δισέλιδη επιστολή σε ενα φύλλο γαλάζιο χαρτ'ι διπλωμένο στη μέση 11-11-46

Αγαπητη Mudita! Έλαβα το γράμαΣου και το χερόγραφο απο τον Μινωτη. Χαίρουμαι που κοντέβει η μετάφραση, γιατί, μπορώ να τη δόσω αμέσως στην UNESCO, όπου γνω­ ρίζω το διεφθυντη για τη μετάφραση κ’ έκδοση ξένων βι­ βλίων. Θα κοιτάξω προτήτερα τη μετάφραση, γιατί κάποτε μπορεί να μη σου είταν γνώριμες μερικες εληνικες εκφρά­ σεις. Χτες λ.χ. ξεφυλίζοντας είδα στη σελ. 52 μιαν παρα­ νόηση: σπιθόλιοντας μεθυσμένος δε θα πει a drunken lion. Σπιθόλιοντας λέγεται (κι όχι μονάχα στην Κρήτη) ένας στρουμπουλός, κοντος, όλο δύναμη débordante άντρας. Κι άραγε για το «καπετάνιος» δεν υπάρχει καμία ανά­ λογη έκφραση εγγλέζικα; Είμαι βέβαιος πως η μετάφρασήΣου είναι λαμπρή και μονάχα στο ελην[ικο] κείμενο κά­ που κάπου θα σκόνταψες. Στη σελ. 8: καπετάνιος όχι: «an old sea-dog of captain» παρα καπεταν της ξηρας. Τις quotations δεν μπορώ χωρίς το ελην[ικο] κείμενο να ξέρω ποιες είναι και να κοιτάξω στον Σαιξπήρο. Άφησε αδιανο χώρο κι όταν λάβω τη μετάφραση τις βρίσκω και Σου στέλνω. Κι ωστόσο θάχω δόσει τη μετάφραση στην Unesco. Για τόρα, τίποτα άλο. Δεν ξέρω τί θα κάμω, πού θα πάω. Έχω ξεπεράσει την απελπισία, είμαι λέφτερος. Πάντα Ν 402

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ο 1946

Κ[84] Ταχυδρομικό δελτάριο με τά στοιχεία: Mrs Η. Lambridis, Apollo place 1, London S. W. 10, England. ’Επάνω αριστερά: From N. Kazan., Place de la Madeleine 19, Paris

Paris, Place de la Madeleine 19 19-12-46

Αγαπητη Mudita, περνούν ot βδομάδες και περιμένω το επίλοιπο χερόγραφο και την Ασκητική και δεν έρχουνται. Φοβήθηκα πως είσουν άρωστη μα μαθαίνω πως είσαι καλα και δεν μπορώ να μαντέψω γιατί η τόση άργητα. Σίγουρα θάχει πια τελιόσει και Σε παρακαλώ στείλεμου απο τη σελ. 102 της μετάφρασης, δύο αντίτυπα, ώστε νάχω δυο ολοκλη­ ρομένα και ν’ αρχίσω εδω, στην Unesco, τις ενέργειες. (Ο κ. Φωτιάδης μου έφερε την άλη φορά το αγγλ[ικο] χερόγρα­ φο ώς τη σελ. 102) Εδω μένω ακόμα μετέωρος και περιμένω. Θάθελα να φύγω για την Αμερική και μάχουμαι. Εσυ, πότε φέβγεις για Ελάδα; Έλεγες Χριστούγενα. 0 Θεός μαζίΣου στον καινούριο χρόνο! Πάντα Ν

4θ3

1947 'Η "Ελλη Λαμπρίδη ζεΐ στο Λονδίνο χωρίς μόνιμη δουλειά καί χωρίς σταθερό εισόδημα. Είναι χρόνια σκληρής εργασίας που βλάπτουν τά μάτια της, χάνει την όραση της άπό τό ενα της μάτι καί αναγκάζεται νά διδάσκει μικρά παιδιά γιά νά ζησει. Τον Μάιο ό Καζαντζάκης διορίζεται σύμβουλος γιά τη Λογο­ τεχνία στην Ούνέσκο με την υποστήριξή τών Γ. Παπανδρέου, Σ. Βενιζέλσυ καί Π. Κανελλόπονλου, γεγονός πού οδηγεί σε κρίση τη φιλία τον μέ την "Ελλη Λαμπρίδη.394

Κ[85] Δισέλιδη επιστολή σέ ενα φύλλο γαλάζιο χαρτί διπλωμένο στή μέση Paris, Place de la Madeleine, 19

10-1-47 Αγαπητη Mudita! Έλαβα και το τέλος του χερόγραφου και θα ψάξω να βρω στον Σαίξπηρ τ’ αποσπάσματα που χρειάζουνται. Πάλι κα­ λα που δέχτηκες το «Σπιθόλιοντα)). Μα γιατί γράφεις στη σελ. 3 shepherd τον Γιούχτα' ο Γιούχτας είναι ένα βουνο νοτινα του Ηράκλειου. Μα αφτοι είναι ψύλοι στ’ άχυρα. Η μετάφραση τέλεψε και πρέπει τόρα να βρούμε εκδότη.395 Εγω θα εξετάσω εδω

394 Βλ. έδώ, παρακάτω, σ. 409 κ.έ. -Φ- 395 Πρόκειται και πάλι γιά τό μυθιστόρημά του «Ανήφορος»· βλ. έδώ, σημ. 362. 404

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ο 1947

στην UNESCO. Ίσως θάπρεπε και Συ να δείξεις το χερόγρα­ φο στον Hering της Life and Letters. Δεν ξέρω πόσο θα μείνω ακόμα στο Παρίσι- ούτε έπειτα πού θα πάω. Οι πληροφορίεςΣου πως ο Μινωτης σκοπέβει να με πάει στην Αμερική396 είναι ολότελα φανταστικές. Ο Μινωτης σκέπτεται το Μινωτη- κανέναν άλον. Ο καινούριος χρόνος θάναι, ελπίζω, καλήτερος για την Ελάδα- έφτασε το κακό στ’ ακρότατα, υποθέτω, σύνοράτου, απόπου αρχίζει πάντα το καλό. Εδω δε μαθαίνω τίποτα και το ελην[ικο] ζήτημα δεν ενδιαφέρει τους Γάλους, που έχουν τόσες φοβερες δικέςτους έγνιες. Τί θα κάνεις στο 1947; Θα γυρίσεις στην Ελάδα — Μέ­ νεις και Συ κρεμάμενη απο διάφορες κλωστές. Ο «Θεός» μαζίΣου!397 Ν

396 Ό Καζαντζάκης είχε ζητήσει άπό την Αμερικανική Πρεσβεία νά τοΰ χορηγηθεί διπλωματικό διαβατήριο για να ταξιδέψει στην Αμερι­ κή. Τό ταξίδι αύτό δεν πραγματοποιήθηκε. ·&■ 397 "Ενα μήνα άργότερα ό Καζαντζάκης γράφει στον Πρεβελάκη: «Άπό τη Λαμπρίδη τίποτα, ίσως νά ’χει πουντιάσει στην έλεεινή τρύπα όπου περνάει τό χειμώνα, καί τέτοιο χειμώνα» (24.2.47), 400 γράμματα, σ. 566.

4θ5

1948-1951 Τον Μάρτιο τον 1948 ό Νίκος Καζαντζάκης, έπειτα από έντεκα μήνες υπηρεσίας, παραιτεΐται άπό την Ούνέσκο, εγκαθίσταται στην Άντιμπ της Νότιας Γαλλίας καί αφιερώνεται στο συγγρα­ φικό του έργο. Την ίδια χρονιά γράφει τό μυθιστόρημά τον Ό Χρίστος ξανασταυρώνεται. Τό 1949 γράφει τους Άδερφοφάδες καί ξεκινάει τη συγγραφή τον Καπετάν Μιχάλη. Τό 1950 ταξι­ δεύει στην "Ισπανία καί την Ιταλία. "Ολοκληρώνει τά μνθιστορηματά του Καπετάν Μιχάλης καί Ό Χριστός ξανασταυρώνεται καί άρχίζει νά γράφει τον Τελευταίο Πειρασμό. Ή "Ελλη Λαμπρίδη την εποχή αυτή άρχίζει νά γράφει τό μεγάλο, τουλάχιστον σε έκταση, έργο της «Fantasia Philosophica» που παρεμεινε ημιτελές καί ολοκληρώνει την άνέκδοτη με­ λέτη της «Greece in our Time». Tà σκληρά χτυπήματα που τής επιφύλαξε ή ζωή, ή εξασθενημένη όρασή της καί οί περιπέτειες της δεν τήν πτοούν καί ή δύναμή της ματαιώνει κάθε εξωτερική επιβουλή.398 Τό 1951 παραιτεΐται άπό τήν "Ενωση γιά τή Δη­ μοκρατία στήν "Ελλάδα (League for Democracy in Greece). "Ο Νίκος Καζαντζάκης καί ή "Ελλη Λαμπρίδη έχουν διακόψει στο διάστημα αυτό τήν άλληλογραφία τους —μέ πρωτοβουλία τής Λαμπρίδη— εξαιτίας τοϋ διορισμού τοϋ Καζαντζάκη στήν Ουνέσκο καί κάποιας άπαξίωσης προς τό πρόσωπό του, όπως προκύπτει άπό τά άποσπάσματα τών επιστολών της προς τον Σικελιανό.399 Ή άλληλογραφία τους ξαναρχίζει τό 1951.

398Βλ. έδώ έπιστολή Λ[58].-Φ- 399 1 Ίαν[ουαρίου] 1949: «Αγαπημένε μου 'Άγγελε, [...] ’Άν μούλεγε κάνεις πώς θά σταματούσα την άλλη­ λογραφία μέ τον Καζ[αντζάκη] οχι άπό πείσμα, ή πικρία, άλλά άπό... άνία, καί έλλειψη ένδιαφέροντος γιά ό,τι έχει νά μοΰ πει, δέ 6ά τον 406

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ο 1948-1951

ΛΕ58]400 Δισέλιδη δακτνλόγραφη επιστολή σε ενα φύλλο χαρτ'ι 46 Connaught Str.W.2.

24 Αύγ. 1951 Αγαπητέ Νίκαρε Σου γράφω υστερ’ άπό τόσων χρόνων σιωπή γιατί δυό πρά­ ματα μου θύμισαν τελευταία, πρώτο μιά παλιά μας συνο­ μιλία, καί δεύτερο πώς υπάρχεις καί ενεργείς άκόμα πιθα­ νότατα όπως σέ ήξερα νά ύπάρχεις καί ένεργεΐς πρίν τόσον καιρό. Καί πρώτα ή συνομιλία. «Τί θά έ'κανες, μοΰ είπες μιά φορά, άν ήξερες πώς θά πέθαινες κάπου σέ δυό χρόνια;» Καί σοΰ άπάντησα: «Θά καθόμουν νά τά γράψω, όλα όσα

πίστευα. Άλλ’ αύτό ακριβώς συνέβη προ ένάμισυ χρόνου, καί δεν αισθάνομαι καμιά περιέργεια για την παρακάτω εξέλιξή του. Είναι πολύ αύτο-ικανοποιημένος, ή παραστρατημένη Μπερξονική του φιλοσο­ φία πολύ ρηχή. Καί τά ύφη πού παίρνουν, αγαπητέ μου, κι αύτός κι ό Παντελής [Πρεβελάκης], ώς κοιτάζοντας τά πράματα “άπό περιω­ πής”))’ 19 τοΰ Μάρτη 1951: «Αγαπημένε μου Άγγελε, [...] Ό Κα­ ζαντζάκης] άκούω πώς καλοπερνάει στη νότια Γαλλία, αύτός έχει περιφράξει τον έαυτό του με τις παραδοξολογίες, πού ήταν τόσο έξυ­ πνες καί πρωτότυπες προ είκοσι-τριάντα ετών, άλλά πού άγνοοΰν κάθε πραγματικό βαθύ συναίσθημα ή σκέψη. Είναι άσφαλής, με κάποιον τρόπο βέβαια ελεύθερος, άλλα δέν τή θέλω, δέν τή δέχομαι τήν έλευθερία αύτή. ’Έχω τρία-τέσσερα χρόνια νά τοΰ γράψω, δέν έχομε πιά τίποτα νά ποΰμε, θαρρώ». Οί επιστολές άπόκεινται στο 'Ιστορικό Αρ­ χείο τοΰ Μουσείου Μπενάκη. -Φ- 400 Ή έπιστολή άπόκειται στο Μουσείο Καζαντζάκη. 407

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ο ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

έχω στο νοΰ μου, κι έχω σκεφθεΐ και δοκιμάσει, ολα ανα­ κατωμένα, όπως μοΰ έρχονταν, γιατί δε θά είχα καιρό νά τά ταχτοποιήσω, άλλα θά ήθελα νά τά βγάλω άπό μέσα μου οπωσδήποτε». Καί είπες: «Γιατί δέν τό κάνεις τώρα; Δέν πρόκειται βέβαια νά πεθάνεις σέ δυό χρόνια, άλλά θά ’χεις καιρό νά ξεδιαλύνεις τό ύλικό άργότερα». ’Έ, λοιπόν, χωρίς νά θυμηθώ συνειδητά τή συμβουλή έκείνη, άρχισα νά τό κάνω, προ ενός μηνός, γιατί θαρρώ ήρθε ή ώρα. ’Όχι πώς έχω τίποτα οργανικό πού πρόκειται νά μέ ξεκάνει σέ όρισμένον καιρό, άλλά κάτι ’ίσως χειρότερο. Έχουν πάθει τά μάτια μου — γι’ αύτό άλλωστε σοΰ γράφω στή μηχανή, μέ κουράζει λιγότερο. Είναι τριάμισι χρόνια τώρα πού έπαθε τό ένα, τό πιο γερό μου, μιά έσωτερική αιμορραγία, πού τό κατέστησε γιά πρακτικούς λόγους άχρηστο" θέλω νά πώ δέν μποροΰσα νά διαβάσω ή νά γράψω ή μάλλον μποροΰσα καί μπορώ άκόμα νά γράψω άλλά δυσκολεύομαι νά ξαναδιαβά­ σω ο,τι έγραψα. Σάν τις μωρές παρθένους, έξακολούθησα νά ζώ εις βάρος τοΰ άλλου ματιοΰ, νά διαβάζω σαβούρα, νά μεταφράζω τιποτένια πράματα, καί ν’ άναβάλλω τή συμ­ πλήρωση δυό βιβλίων πού είχα στή μέση, τό ένα άπό τό 45 καί τό άλλο άπό τό ’47. Τώρα έπαθε τό ίδιο καί τό άλλο μάτι. Οί προκομμένοι ’'Αγγλοι ειδικοί μοΰ είπαν τήν πρώτη φορά πώς δέ γίνεται τίποτα. Τώρα πήγα σ’ έναν παλαβό Γερμανό πρόσφυγα, πού μέ ύποβάλλει σέ ορισμένη θερα­ πεία, μέ τήν έλπίδα νά μήν ξαπλώσει τό κακό στο δεύτερο τόσο οσο στο πρώτο. 'Όπως σέ κάθε σοβαρή άρρώστεια, είναι μέρες πού έλπίζω σέ κάποια βελτίωση, κι άλλες όπου μέ πιάνει απελπισία. Τό περίεργο είναι ότι τό πρώτο μάτι ξεκαθάρισε μέ τή θεραπεία άρκετά γιά νά κυκλοφορώ σχε-

408

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ

1948-1951

τικά έλεύθερα καί να κάνω δλες τις δουλειές έκτος της κυριότερης: διάβασμα. Λέω νά πάρω τώρα καί μιαν Αγ­ γλική μηχανή καί νά μάθω νά γράφω μέ τήν άφή. Δέν α­ ποκλείεται, μετά χρόνια νά ξεκαθαρίσουν καί τά δυό μάτια, άλλά τώρα, πού έχω άκόμα όλα μου τά μυαλά στή θέση τους, έπιασα στήν άπελπισία μου κι άρχισα τό MAGNUM OPUS.401 Πώς θά βγει άκόμα δέν ξέρω, ίσως είναι άνοησία, άλλά νομίζω πώς τέτοιο φιλοσοφικό βιβλίο δέν έπαρουσιάστηκε στά Ελληνικά ώς τά τώρα. Κι άφοΰ άρχισα, τότε θυμήθηκα τήν παλιά μας κουβέντα. Τό δεύτερο γεγονός πού σέ ξανάφερε στο νοΰ μου είναι πώς σέ είδα στον ύπνο μου χτές βράδι. Είμαστε πολλοί σ’ ένα σπίτι κατάφωτο, μέ πολλά δωμάτια σέ δυό πατώματα. Έγώ ήμουν κάτω μέ κάτι νέους καί λέγαμε σονέτα τοΰ SHAKESPEARE κι απορούσαμε πώς άκόμα σοΰ τρυπάνε τό στήθος. Στον ξύπνο μου δέν ξέρω κανένα άπ’ έξω, άλλά στ’ όνειρό άράδιαζα στροφές, παραβάλλοντας τό ένα μέ τ’ άλλο. "Υστερα ανέβηκα στο δεύτερο πάτωμα, καί πέρασα μπρος άπό τήν κάμαρά σου κι ήταν φωτισμένη, άλλά έσύ κοιμό­ σουν, τεντωμένος ανάσκελα, μέ τά δάχτυλα τοΰ ενός χεριοΰ διπλωμένα κάτω άπό τό σαγόνι, καθώς τά κρατάς κάποτε. Δέν μπήκα στήν κάμαρα, ούτε σοΰ μίλησα, ούτε σοΰ είχα μιλήσει κάτω. Άλλά άνησύχησα λιγάκι, καί θέλω νά μοΰ γράψεις νά μοΰ πεις πώς είσαι καλά. Τώρα νά σοΰ εξηγήσω τή σιωπή μου: Άηδίασα όταν έμαθα πώς έσύ, ό Καζαντζάκης, καταδέχτηκες νά πάρεις συστατικά άπό τον Παπανδρέου γιά τή θέση έκείνη στήν 401 Έννοεΐ τό «Fantasia Philosophica».

4°9

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

UNESCO. Τώρα ξέρω πώς δε θα μπορέσεις ποτέ να ξεχω­ ρίσεις τούς άνθρώπους, πώς καλό καί κακό δέν έχει σημα­ σία γιά σένα. Αύτό έξακολουθώ νά τό νομίζω αδυναμία καί οχι δύναμη, δέν είσαι, καθώς νομίζεις, ύπεράνω καλού καί κακού, άπλούστατα σοΰ λείπει τό αισθητήριο γιά την ήθική κατηγορία. 'Όπως άλλοι δέ βλέπουν τά χρώματα, ή δέν καταλαβαίνουνε μουσική. Είναι αργά νά διορθωθεί τό κακό τώρα, ό καθένας δουλεύει στά σύνορά του, καθώς λές κι έσύ. Γιατί λοιπόν νά συζητούμε πώς δέχεσαι τό χέρι τοΰ δολο­ φόνου, οχι άπό άνθρώπινη άγάπη καί συγχώρεση, άλλά γιατί γιά σένα ό δολοφόνος κι ό μάρτυρας δέν έχουνε δια­ φορά; ’Έτσι είναι, κι έτσι θά μείνει σ’ όλη μας τή ζωή. Θυμάσαι, άλλοτε μιλούσα όλο γιά σχέδια. Τώρα δέν έχω κανένα, έκτος νά κάνω τήν κούρα μου, καί νά τελειώσω αύτά τά τρία βιβλία. Τί σχέδια νά κάνω; Οί δολοφόνοι της Α­ θήνας μοΰ έχουνε στερήσει τήν ιθαγένεια, καί μ’ έχουν κα­ ταδικάσει —τό ένα άνεξάρτητο άπό τό άλλο— σέ δυόμισι χρόνια φυλακή.402 ’Έτσι είναι άδύνατο νά γυρίσω. Καί νά 402 Στο άρχεϊο της "Ελλης Λαμπρίδη άπόκειται, Ψήφισμα τοΰ Δικαστη­ ρίου ’Εφετών (Μάιος 1948), σύμφωνα μέ τό όποιο ή "Ελλη Λαμπρίδη καταδικάζεται ερήμην της σέ φυλάκιση δυόμισι έτών, μέ την κατηγο­ ρία ότι έγραψε καί κυκλοφόρησε έντυπο βιβλίο μέ τίτλο «'Υπογραμοΰμεν (sic) την τιμή τους». Πρόκειται γιά τό βιβλίο Υπόγραψαν με την τιμή τονς τοΰ James Aldridge (Signed with Their Honor, 1942) πού μετέφρασε ή Λαμπρίδη καί κυκλοφόρησε άπό τις έκδόσεις «Οί φίλοι τοΰ βιβλίου» τό 1946. Σύμφωνα μέ τό κατηγορητήριο, τό βιβλίο πε­ ριέχει κατηγορίες κατά τοΰ Μεταξα καί τής ΕΟΝ. Στο άρχεϊο της ύπάρχει Βεβαίωση παραγραφής τής ποινής ώς άνεκτελέστου, μέ ήμε­ ρομηνία Σεπτέμβριος 1959. Έπίσης σέ σημείωμά της μέ ήμερομηνία 23.11.1948, πού βρέθηκε στο άρχεϊο της, γράφει: «[...^Εξωτερικά εί-

4ΐο

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ο 1948-1951

σου πώ, τώρα πού έλειψε ό ’Άγγελος,403 δέν ύπάρχει κανείς άνθρωπος στην Ελλάδα, πού λαχταρώ νά ξαναϊδώ. Δεν μπορώ νά ζήσω στην άτμόσφαιρά τους. Έδώ ζώ σέ μονα­ ξιά, βλέπω αρκετούς, αλλά κανένας δέ μοΰ λέει τίποτα. ’Έ, άρκετά σοΰ είπα. Τώρα γράψε καί σύ, καί μίλησέ μου. Δέν ξέρω πώς νά υπογράψω... Πάντα — μά τί θά πει; "Ελλη Λ.

Κ[86] Δισέλιδη επιστολή σε ενα φύλλο χαρτί Antibes, Villa Manolita, 14-9-51 Αγαπητη Mudita,

Τη στιγμή τούτη γυρίζω απο την Ιταλία, απόπου Σούστειλα μια λέξη· σήμερα απαντώ στο γράμαΣου. Και πρώτα πρώ­ τα Σε παρακαλώ γράφεμου πώς περνάς, γιατί πικράθηκα με τα μάτιαΣου που υποφέρουν. Έπειτα θάθελα να ξορκίσω μιαν παρεξήγηση: Ουδέποτε, απο τα Δεκεβριανα, έγραψα στον Π[απανδρέου]. (Μονάχα πριν απο 6 μήνες, να του συστήσω να λεφτερόσει πια το Δ. Φωτιάδη και το Λουκά Καστανάκη-404 μα μήτε μου απάντημαι ήδη ύπόδικη στο Αγγλικό δικαστήριο γιατί δεν έκανα ταχτικές αναφορές στήν αστυνομία καί δέν μπορώ νά άποκρύψω πώς δέν είμαι τρομοκρατημένη. Γιατί αύτή τή στιγμή δέν είμαι τίποτα, δέν άνήκω πουθενά καί άν μ’ έκτοπίσουν δέν μπορώ νά γυρίσω στήν Ελλάδα, θά κάνω τό παν νά πάω κάπου άλλου, ίσως στήν Τσεχοσλοβακία [...]». -Φ403 Ό ’Άγγελος Σικελιανός πέθανε στις 19.6.1951.-Φ-404 Ό Δημήτρης

4ΐι

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ο ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

σε* κ’ έμαθα αργότερα πως μήτε θέλησε να διαβάσει το γράμαμου). Διορίστηκα στην Unesco ύστερα απο επέμβα­ ση: 1) του Léon Blum 2) και προπάντων, του Jean Her­ bert,405 κοινού στενού φίλου του Huxley406 και μένα. Και τό­ σο θύμοσε η Ελην[ικη] Κυβέρνηση με το διορισμόμου, που «επέπληξε» την Ελην[ικη] Πρεσβεία Παρισιού, γιατί δε ματαίοσε το διορισμό, καταγγέλνοντάςμε ως κομουνιστή! Μονάχα η Τέα Ανεμογιάνη407 στην Αθήνα παρακάλεσε το Βενιζέλο και Τσουδερο να μην αντιδράσουν. Κι ο Πρεβελ[άκης] το ίδιο στον Κανελόπουλο.

Φωτιάδης (βλ. έδώ, σημ. 330) καί. ό Λουκάς Καστανάκης (1890-1956) ήταν τότε φυλακισμένοι/έξόριστοι. Ό Καστανάκης, αδελφός τοΰ Θράσου Καστανάκη, ήταν μαθητής καί συνεργάτης τοΰ Ψυχάρη, φίλος καί δάσκαλος στα ρωσικά τοΰ Νίκου Καζαντζάκη, έπιχειρηματίας, εκδότης ελληνόφωνης έφημερίδας καί βιβλίων στο Παρίσι, δημοσιογράφος καί μεταφραστής — κυρίως άπό τά ρωσικά. Ο 405 Ό Γάλλος άνατολιστής καί θρησκειολόγος Jean Herbert (1897-1980) ήταν συνεργάτης της Ούνέσκο.ο ^Julian Huxley (1887-1975), Γενικός διευθυντής της Ούνέσκο. Γιά τό θέμα αύτό γράφει ή Ελένη Σαμίου: «ό Χάξλεϋ, πού ήξερε μέ τί μίσος ή τότε Ελληνική Κυβέρνηση κυνηγοΰσε τον Καζαντζάκη, γιά νά μή βρει τό μπελά του, ζήτησε άπό τον Νίκο, άν είταν δυνατό, νά φέρει τρεις ύπογραφές άπό τρία σημαίνοντα πολίτικα πρόσωπα στην Ελλάδα, πού θά τον ύποστήριζαν άν ή Ελληνική Κυβέρνηση έφερνε τίποτα δυσκολίες. Οί άδελφοί Δεσποτόπουλο ι, ό Π. Πρεβελάκης κι ή Τέα Άνεμογιάννη προθυμοποιήθηκαν παρευτύς νά βολιδοσκοπήσουν τούς Γ. Παπανδρέου, Σ. Βενιζέλο, καί Π. Κανελλόπουλο Κι οί τρεις τους δέχτηκαν άμέσως νά ύποστηρίξουν τον Νίκο», Ασυμβίβαστος, σ. 542' γιά τό θέμα βλ. καί έπιστολες τοΰ Καζαντζάκης στον Πρεβελάκη, 400 γράμματα, σ. 557-569. 407 Ή φιλόλογος καί μεταφράστρια Τέα Ανεμογιάνη ήταν φίλη τοΰ Καζαντζάκη- της άφιέρωσε ένα άπό τά ποιή­ ματα της συλλογής του Τερτσίνες (1960, 22007). 412

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ο 1948-1951

Καί, τούτο ακόμη: Το Ελην[ικο] Προξ[ενείο] δε μου ανανεόνει, κατόπιν διαταγής της Ελην[ικης] Κυβ[έρνησης], το διαβατήριόμου' ύστερα απο 6 μήνες ενέργειες φίλων μου στην Αθήνα μπόρεσα νάχω ανανέοση «μόνον έπί δύο μή­ νας!» κ’ έτσι κατόρθοσα να πάω στην Ιταλία' και σήμερα έληξαν οι δυο μήνες κ’ έμεινα χωρίς διαβατήριο! Αφτες είναι οι σχεσεις μου με την Ελην[ικη] Κυβέρν[ηση]. Σου τα γράφω αφτα γιατί δε θέλω να ενοχλείσαι άδικα. Εδω δεν ξέρω ακόμα πόσο θα μείνω' θάθελα να μη γυ­ ρίσω πια στην Ελάδα' δεν έχω καμία νοσταλγία' πίκρα μονάχα κι’ αγανάχτηση. Δουλέβω καλα, έχω διάφορους ξένους εκδότες — στην Ελάδα κανένας εκδότης δε δέχτηκε να τυπόσει τα 4 βιβλία που έγραψα εδω. Φοβούνται, οι ηλίθιοι, τ’ όνομάμου. Ανυ­ πομονώ να μου γράψεις πως άρχισες να γράφεις «τα όσα έχεις στο νούΣου». Πρέπει. Δεν υπάρχει άλη αλάφροση της ψυχής. Μπορείς και θες κάποτε να μου στέλνεις μερικες σε­ λίδες απο το Magnum Opus? Θα μούκανες καλό. Αμα τελειόσει η γερμανική έκδοση του ο «Χρίστος ξανασταβρόνεται», θα Σου στείλω ένα αντίτυπο' τώρα Σου στέλνω ένα fragment απο τον Πρόλογο που τούγραψε ο ξακουστός κρι­ τικός, πρώην διευθυντής του Οίκου Cassirer, ο Max Tau.408 Ζω απο τα βιβλίαμου που τυπόνουνται σε ξένες γλώσες' μονάχα ο Lehmann4**9 του Λονδίνου δεν κατάφερε ακόμα να

408 Ό Γερμανονορβηγός συγγραφέας καί εκδότης Max Tau (18971976) ύπηρξε πιστός φίλος τοΰ Καζαντζάκη καί λάτρης τοΰ έργου του (400 γράμματα, σ. 711). -Φ- 409 John Lehmann Limited. Τό βιβλίο τε­ λικά έκδόθηκε τό 1952.

4ΐ3

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ο ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

εκδόσει το Ζορμπα που τον έχει αγοράσει τόρα και τρία χρόνια. Γιατί, λέει, δε βρήκε καλό μεταφραστή. Γράφεμου κάποτε, όταν είσαι θυμωμένη μαζίμου' ή όταν δεν είσαι. Ο «Θεός» μαζίΣου, πάντα! Ν. Καζαντζάκης

Λ[59]41θ Δισέλιδη δακτυλόγραφη επιστολή σε ενα φύλλο χαρτί 3 Όκτ. 1951

46, Connaught Str.W.2

Αγαπητέ Νίκαρε Μέ συγχωρεΐς πού δέν απάντησα στο γράμμα σου νωρίτερα, άλλά είχα τά κακά μου χάλια κάπου δυό βδομάδες. ’Όχι πώς τώρα είμαι καλύτερα, μ’ όλο πού ή έλπίδα δέν απολείπει τον άνθρωπο, καί ώρες-ώρες μοΰ φαίνεται πώς βλέπω σημάδια καλυτέρεψης, πού διαψεύδονται την άλλη μέρα. Δέν μπορώ νά σοΰ πώ τί ύποφέρω, πρώτο δέ τά θά καταλάβεις, καί άν τά καταλάβεις μέ τό μυαλό σου είναι άδύνατο νά τά φαντα­ στείς. Ούτε ό γιατρός δέν είναι σέ θέση νά τό κάνει. Δέν πονώ, αλλά ό φόβος πώς ή κατάσταση αύτη θά σταθεροποι­ ηθεί καί θά ζήσω τό ύπόλοιπο της ζωής μου σχεδόν τυφλή, είναι άρκετό γιά νά μέ χτικιάσει. Βλέπεις, επί τρία καί περισσότερο χρόνια ήδη μεταχειριζόμουνα μόνο τό ένα μάτι, κι αύτό είναι πού έπαθε τώρα. Ό γιατρός μου είναι ένας 410 Ή έπιστολή άπόκειται στο Μουσείο Καζαντζάκη.

4ΐ4

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ ο 1948-1951

παλαβός Γερμανός, πρόσφυγας έδώ πριν τοΰ πολέμου' οί Εγγλέζοι, ειδικοί μοΰ άφησαν τό πρώτο μάτι νά χειροτερέ­ ψει, χωρίς νά κάνουν καμιά προσπάθεια νά τό θεραπεύσουν. 'Ένας μάλιστα μοΰ είπε πώς είναι DEGENERATION καί τη δεύτερη φορά πού πήγα τό βρήκε «αιμορραγία». Τοΰ είπα κι έγώ πώς χωρίς άλλο έχει δίκιο νά μεταχειρίζεται τούς πε­ λάτες του σάν ηλίθιους, άλλά έγώ δεν είμαι Εγγλέζα, καί ξέρω τη διαφορά μεταξύ έκφυλισμοΰ τοΰ νεύρου καί αιμορ­ ραγίας. Τέλος πάντων, νά μή σοΰ τά πολυλέω, ή κατάστασή μου κρέμεται άκόμα άπό μιά κλωστή. Πρίν μιά βδομάδα δοκίμασε ό γιατρός ένα καινούργιο φάρμακο, πολύ δυνατό, πήρα μόνο ενάμισι δισκίο άντί δέκα, καί κόντεψα νά τυφλω­ θώ έντελώς καί νά τρελαθώ' παρ’ όλα αύτά φαίνεται πώς έφερε κάποιο άποτέλεσμα, κι έτσι τώρα αποφάσισα νά παίρ­ νω μισό δισκίο κάθε 5-6 μέρες, νά ίδοΰμε. Καθώς βλέπεις λοιπόν, δέ μένει παρά τό γράψιμο. Καί γράψιμο «έφ’ άπαξ», γιατί μέ δυσκολεύει πολύ νά ξανακοι­ τάξω καί νά διορθώσω ό,τι έγραψα. Έγώ άλλωστε, καθώς ξέρεις, πάντα έτσι έγραφα, τά κρατοΰσα μέσα μου πολύν καιρό, κι υστέρα τά ξεφούρνιζα πάνοπλα, σάν την Άθηνά. ’Έχω τρία βιβλία στη μέση, άλλά τώρα γράφω σχεδόν μόνο τό τελευταίο, αύτό πού άρχισα στη μηχανή, τη FANTASIA PHILOSOPHICA. Πάνω σ’ αύτό θέλω νά σε ρωτήσω γιά τη γραφή τοΰ τίτλου, άν γράψω τό πρώτο με F, γιατί τά ΡΗ παρακάτω' αλλά δε μ’ άρέσει PHANTASIA καί άν βάλω F στή δεύτερη λέξη, μοιάζει μέ Ιταλικό, καί δέν τό θέλω. Μπορώ νά πώ πώς τελείωσα τήν εισαγωγή, κάπου 90 σε­ λίδες, καί τώρα δυσκολεύομαι νά μπώ στο θέμα, γι’ αύτό τήν έχω άφήσει μιά-δυό μέρες. 4ΐ5

ΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ο ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΡΙΔΗ

Χαίρομαι πού είσαι εύχαριστημένος γιατί τυπώνονται τα έργα σου σέ μετάφραση, άλλα δέ συμφωνώ πώς μόνον έτσι μποροΰν νά ’χουν επίδραση. Ή Ελλάδα δέν είναι οί κυβερ­ νήτες της καί τά άπαίσια, σαδιστικά όργανά τους, ούτε ή άστική Αθήνα, πού κάποτε θά πνιγεί στη βρώμα της ίδιας της διαφθοράς της. Άπό σένα περίμενε κανείς την «κραυγή» —λέξη πού τόσο σ’ άρέσει— πώς Ελλάδα είσαι σύ, ό Άγ­ γελος, κι ας πέθανε, έγώ, δυό-τρεΐς άλλοι, ή μικρή Τσιτσέλη, πού εδωσε έδώ ένα θαυμαστό ραδιοφώνημα, οί νέοι στον Άη-Στράτη καί στο Τρίκερι, καί ή μεγάλη μάζα τοΰ πιό θαυμαστοΰ λαοΰ στον κόσμο. ’Άν πάψω νά τό πιστεύω αύτό, δέ βρίσκω τό λόγο νά ζεϊ κανένας μας. Τόσα χρόνια στο έξωτερικό, καί άπορώ πώς δέν έκατάλαβες οτι κανείς δέ μάς καταλαβαίνει, ούτε ένδιαφέρεται αν έπιζήσομε. Πολλές φορές φαίνεται σάν έμεΐς οί ίδιοι νά πολεμούμε ν’ αύτοκαταστραφοΰμε, καί ό Θεός τό ξέρει, τό κάναμε άρκετά. Μά κάποτε θά πάψει αύτή ή ολέθρια τάση. 'Όπως λέει ό Μίλλερ, , καί χίλιοι 'Έλληνες νά μείνουν στον κόσμο, πάλι άπ’ αύτούς θά ξαναγεννηθεΐ ή αιώνια ούσία μας. Ξέχασα νά σοΰ πώ πώς ό Φρίξος, ό άπαίσιος άδερφός μου, πού βρήκε ό Άγγελος τή μεγαλοψυχία νά τον συγχωρεσει για τις αηοιες που εγραψε, μου εκοιοει τώρα στην Αθήνα μιά συλλογή δοκίμια, κυρίως ραδιοφωνήματα πού 411 Πρόκειται για τό βιβλίο του Φρίξου Λαμπρίδη, Η συμφιλίωση καί οί πνευματικοί ηγέτες, Ν. Καζαντζάκης, ’Άγγελος Σικελιανός, Αθήνα, Ελεύθερο Κράτος, 1947, τό όποιο ό συγγραφέας έξέδωσε με τό ψευδώ­ νυμο Λ. Τασολάμπρος. Γράφει σχετικά ό Καζαντζάκης «’Άν θέλετε μοΰ στέλνετε καί τον λίβελο τοΰ Φρίξου [Λαμπρίδη])), 400 γράμματα, σ. 577.

416

ΑΛΛΗΛΟΓΡΑΦΙΑ