Dlaczego narody przegrywają 9788377852842

Citation preview

DARON ACEMOGLU

•

JAMES A. ROBINSON

OARON ACEMOGLU

•

JAMES A. ROBINSON

DLACZEGO NARODY

PRZEGRYWAJ4 ŹRÓDŁA WŁADZY, POMYŚLNOŚCI I UBÓSTWA

Tłumaczył Jerzy Łozinski

ZYSKI S-KA WYDAWNICTWO

S P I S TR E Ś C I

P RZE D MOWA.11 Dlaczego Egipcjanie demonstrowali na placu Tahrir i obalili Hosniego Mubaraka i co to wnosi do zrozumienia przyczyn dobrobytu i ubóstwa

l.

T A K B LIS CY,

A T A K RÓŻN I .1 7

Nogales w stanie Arizona i Nogales w stanie Sonora: tacy sami ludzie, taka sama kultura i geografia. Czemu jedni są bogaci, a drudzy biedni

2.

TEORIE,

KTÓRE SIĘ NIE S PRAW D Z A JĄ.5 9

Biedne kraje są biedne nie z powodu położenia geograficznego czy kultury ani nie z racji niewiedzy ich przywódców o tym, jakie działania polityczne wzbogaciłyby obywateli

3.

T WORZEN I E ZAMOŻNOŚCI

UBÓST W A .85

Wjaki sposób zamożność i ubóstwo powstają dzięki bodźcom tworzonym przez instytucje i jak polityka decyduje o charakterze instytucji w danym narodzie

4.

MAŁE RÓŻN I CE I PUN KTY Z WROTNE: ZNACZENIE HISTOR I I .115 Jak instytucje zmieniają się za sprawą konfliktów politycznych i jak przeszłość kształtuje teraźniejszość

8 • D L A C Z E G O N A R O D Y P R Z E G R YWAJĄ

5. WIDZIAŁEM PRZYSZŁOSC. TO DZIAŁA": " WZROST W ŚRODOWISKU INSTYTUCJI WYZYSKUJĄCYCH. 145

Co mają wspólnego Stalin, król Shyaam, rewolucja neolityczna i miasta-państwa Majów i jak to tłumaczy, że obecny wzrost gospodarczy Chin musi się skończyć

6.

DRYF W RÓŻNYCH KIERUNKACH. 175

Jak instytucje ewoluują w czasie i często powoli oddalają się w ten sposób od siebie

7.

PUNKT ZWROTNY. 207

Jak rewolucja polityczna z roku 1688 zmieniła w Anglii instytucje i doprowadziła do rewolucji przemysłowej 8.

NIE NA MOIM TRAWNIKU:

BARIERY ROZWOJOWE. 239

Dlaczego w licznych narodach grupy silne politycznie przeciwstawiały się rewolucji przemysłowej 9.

BLOKOWANIE ROZWOJU. 275

Jak europejski kolonializm zubożył wielkie połacie świata 10.

ROZPRZESTRZENIANIE DOBROBYTU. 307

Jak niektóre części świata budowały swą pomyślność inaczej niż Wielka Brytania 1 1. KOŁO SUKCESU. 337

Jak instytucje sprzwające zwiększaniu zamożności tworzą dodatnie sprzężenie zwrotne, które paraliżuje wysiłki wrogich im elit

S P I S TRE Ś C I . 9

12.

B ŁĘ D NE K OŁO.3 73 Jak instytucje powodujące biedę tworzą ujemne sprzężenie zwrotne i dzięki temu trwają 13.

DLAC ZE G O D ZIŚ N ARO DY PRZE G RY WA JĄ. 409 Instytucje, instytucje, instytucje 14.

WBREW SCHEMATOWI. 449 O kilku krajach, którym udało się przekształcić swoją gospodarczą trajektorię dzięki zmianie instytucji 15.

ROZUMIE Ć

D OBROBYT

UBÓSTWO. 475

Jak mógł wyglądać świat i jak zrozumienie tego pomaga wyjaśnić, dlaczego większość prób walki z ubóstwem zakończyła się przegraną PODZIĘ KOWANIA.515 ESEJ BIBLIOGRAFICZNY I ŹRÓDŁA MAP.519 BIBLIOGRAFIA.537 INDEKS.555

PRZ E D M O WA

Przedmiotem tej książki są wielkie różnice dochodów i poziomu życia, które bogate kraje świata - takie jak Stany Zjednoczone, Wielka Brytania czy Niemcy - przeciwstawiają krajom biednym: w Afryce Subsaharyjskiej, Ameryce Środkowej, Azji Południowej. W chwili, kiedy piszemy tę przedmowę, Mryką Północną i Blis­ kim Wschodem wstrząsnęła arabska wiosna, która zaczęła się od tak zwanej jaśminowej rewolucji, czyli wybuchu publicznego gniewu z powodu samopodpalenia się przez ulicznego sprzedawcę, Moha­ meda Bouaziziego, 1 7 grudnia 2 0 1 0 roku. 1 4 stycznia 2 0 1 1 roku prezydent Zajn al-Abidin Ibn Ali, którzy rządził Tunezją od roku

1 987, ustąpił ze stanowiska, ale rewolucyjny zapał zwrócony prze­ ciw rządom uprzywilejowanej elity w Tunezji nie tylko nie wygasł, lecz jeszcze bardziej się spotęgował, rozlawszy się wcześniej na cały Bliski Wschód. Hosni Mubarak, który twardą ręką rządził Egiptem prawie trzydzieści lat, został obalony 1 1 lutego 2 0 1 1 roku. W mo­ mencie, kiedy kończymy przedmowę, nieznana jest przyszłość reżi­ mów w Bahrajnie, Libii, Syrii i Jemenie. Źródłem niezadowolenia w tych krajach jest ich ubóstwo. Do­ chód przeciętnego Egipcjanina wynosi około 1 2% dochodu prze­ ciętnego obywatela Stanów Zjednoczonych. Egipcjanin będzie żył dziesięć lat krócej. 20% ludności żyje w warunkach skrajnej nę­ dzy. Te znaczne różnice są jednak niewielkie, kiedy zestawić Sta­ ny Zjednoczone z najuboższymi krajami świata: Koreą Północną, Sierra Leone czy Zimbabwe, gdzie w nędzy żyje ponad połowa lud­ ności. Dlaczego Egipt jest o tyle biedniejszy od Stanów Zjednoczo­ nych? Jakie bariery nie pozwalają Egipcjanom na większy dobro­ byt? Czy Egipt musi pozostać ubogi, czy to ubóstwo można zlikwi-

1 2 • D LACZ E G O N A R O D Y PRZE GRYWAJĄ

dować? Jeśli ktoś chce się zastanowić nad takimi kwestiami, to na początek najbardziej naturalne będzie przyjrzenie się temu, co sami Egipcjanie mówią o swoich problemach i o tym, dlaczego powstali przeciw reżimowi Mubaraka. Podczas demonstracji na placu Tahrir Noha Hamed, dwudziestoczterolatka pracująca w Kairze w agencji reklamowej , wyraziła swoje poglądy klarownie: "Cierpimy z powodu korupcji, ucisku i złej edukacji. Żyjemy w skorumpowanym ustro­ ju, który musi się zmienić" . Dwudziestoletni student farmacji Mo­ saab el-Szami mówił na tymże placu: "Mam nadzieję, że do końca tego roku będziemy mieli rząd pochodzący z wyboru, korzystać bę­ dziemy z powszechnych swobód i ukrócimy korupcję, która zalała kraj". Ludzie protestujący na placu Tahrir zgodnie mówili o ko­ rupcji rządu, jego niezdolności do zapewnienia usług publicznych i braku równych szans dla mieszkańców kraju. Szczególnie obu­ rzali się na represje i brak swobód politycznych. Mohamed el-Bara­ dei, niegdyś dyrektor Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej ,

1 3 stycznia 20 1 1 roku pisał na Twitterze: "Tunezja: represje + brak sprawiedliwości społecznej + zablokowanie dróg dla pokojowych przemian tykająca bomba zegarowa" . I Egipcjanie, i Tunezyjczy­ =

cy byli przekonani, że ich problemy ekonomiczne są spowodowane brakiem praw politycznych. Gdy demonstranci zaczęli systema­ tyczniej formułować żądania, pierwsza dwunastka postulatów do natychmiastowej realizacji wysuniętych przez Waela Khalila, pro­ gramistę i blogera, który stał się jednym z przywódców egipskiego protestu, dotyczyła wyłącznie reform politycznych. Sprawy takie, jak podwyżka płacy minimalnej , pojawiły się tylko wśród postula­ tów, które miały być spełnione po transformacji. Zdaniem Egipcjan do przyczyn ich zastoju należą niesprawne i skorumpowane państwo oraz porządek społeczny, w którym oby­ watele nie mogą realizować swych talentów, ambicji, pomysłowości i wykształcenia - nawet jeśli jego poziom pozostawia wiele do życze­ nia. Uważają też, że te problemy mają przyczyny polityczne. Wszyst­ kie gnębiące ich trudności gospodarcze wywodzą się ze sposobu, w jaki w Egipcie jest sprawowana władza polityczna, oraz z jej zmo­ nopolizowania przez nieliczną elitę. To jest pierwsza rzecz, którą, ich zdaniem, trzeba zmienić.

PRZEDMOWA . 1 3

Tymczasem takie przekonania demonstrantów z placu Tahrir bardzo odbiegają od typowych przekonań na ten temat. Większość naukowców i komentatorów, wyjaśniając, dlaczego takie kraje jak Egipt są biedne, wskazuje na zupełnie inne czynniki. Jedni będą podkreślać, że o ubóstwie Egiptu decyduje przede wszystkim geografia, położenie kraju głównie na terenach pustynnych z ich niedostatkiem wody deszczowej , co sprawia, że gleba i klimat nie pozwalają na wydajne rolnictwo. Drudzy z kolei będą akcentować kulturowe cechy Egipcjan, które ponoć uniemożliwiają rozwój go­ spodarki i dobrobyt. Egipcjanom, dowodzą, brak tej etyki pracy i tych nawyków kulturowych, które innym krajom pozwoliły na dobrobyt. Przyjęli zasady islamu, nie do pogodzenia z gospodar­ czym sukcesem. Trzecie stanowisko, które zresztą jest naj częstsze pośród ekonomistów i politycznych ekspertów, opiera się na prze­ konaniu, że ludzie rządzący Egiptem po prostu nie wiedzą, czego potrzeba, aby krajowi zapewnić pomyślność, więc w przeszłości podejmowali błędne decyzje polityczne i strategiczne. Gdyby jed­ nak zechcieli korzystać z właściwych porad formułowanych przez właściwych doradców, nie byłoby kłopotów z dobrobytem. Według tych teoretyków i ekspertów fakt, że Egiptem rządziły wąskie elity, które myślały tylko o tym, jak kosztem reszty społeczeństwa wy­ mościć własne gniazdka, nic nie wnosi do zrozumienia gospodar­ czych problemów kraju. Wykażemy w tej książce, że rację mają Egipcjanie z placu Tah­ rir, nie zaś większość teoretyków i komentatorów. W istocie Egipt cierpi biedę właśnie z tego powodu, że władała nim wąska elita, która organizowała społeczeństwo dla własnej korzyści, ze szkodą dla wielkich mas obywateli. Władza polityczna skoncentrowała się w rękach nielicznych, a ci wykorzystali ją do budowania wielkich fortun, jak owe 70 miliardów dolarów, które miał zgromadzić były prezydent Mubarak. Tracili na tym zwykli Egipcjanie i oni rozumie­ ją to aż nazbyt dobrze. Pokażemy, że taka interpretacja egipskiej nędzy, interpretacja przedstawiana przez naród, umożliwia ogólne wyjaśnienie przyczyn ubóstwa biednych krajów. Czy chodzić będzie o Koreę Północną, o Sierra Leone czy Zimbabwe , dowiedziemy, że ich nędza ma takie

1 4 • D LACZEGO N A R O D Y PRZEG RYWAJĄ

same przyczyny jak ta w Egipcie. Takie kraje jak Wielka Bryta­ nia i Stany Zjednoczone stały się bogate, gdyż ich obywatele oba­ lili elity sprawujące władzę i stworzyli społeczeństwa, w których prawa polityczne były o wiele powszechniejsze, których rządy były odpowiedzialne przed obywatelami i reagowały na ich potrzeby, a z możliwości gospodarczych mogły korzystać wielkie masy ludzi. Wykażemy, że aby zrozumieć, skąd wzięła się tak wielka nierów­ ność w dzisiejszym świecie, trzeba sięgnąć do przeszłości i studio­ wać dziejową dynamikę społeczeństw. Zobaczymy, że Wielka Bry­ tania jest bogatsza od Egiptu, gdyż w roku 1 688 (dla ścisłości: jako Anglia) przeprowadziła rewolucję, która całkowicie zmieniła jej po­ litykę, a w rezultacie też gospodarkę. Ludzie walczyli o prawa poli­ tyczne, a gdy je zyskali, skorzystali z nich, aby poszerzyć swe moż­ liwości gospodarcze. Efektem była całkowicie odmienna trajektoria polityczna i gospodarcza, kulminująca w rewolucji przemysłowej. Rewolucja przemysłowa i umożliwione przez nią nowe tech­ niki nie dotarły do Egiptu, ten bowiem znajdował się pod władzą imperium osmańskiego, które traktowało Egipt w bardzo podobny sposób, jak potem Mubarak i jego rodzina. Napoleon obalił osmań­ skich władców Egiptu w roku 1 798, potem jednak kraj dostał się pod panowanie Brytyjczyków, którzy w dobie kolonializmu równie mało jak Osmanowie troszczyli się o pomyślność tego kraju. Cho­ ciaż Egipcjanie wyzwolili się spod panowania tureckiego i brytyj­ skiego, a w roku 1 952 obalili monarchię, nie były to rewolucje po­ dobne do rewolucji angielskiej z roku 1 688. Zamiast przeprowadzić radykalne reformy polityki Egipcjanie pozwolili przejąć władzę ko­ lejnej elicie, podobnie jak poprzednicy za nic sobie mającej pomyśl­ ność zwykłych Egipcjan. Egipt tkwił w biedzie, gdyż nie zmieniała się jego podstawowa struktura społeczna. Badamy w tej książce, w jaki sposób owe wzorce panowania powielają się w czasie i dlaczego niekiedy zmieniają się gruntownie, jak w Anglii w roku 1 688 czy we Francji w roku 1 789. To bowiem pozwoli nam z kolei zrozumieć, czy dziś sytuacja w Egipcie zmie­ niła się istotnie i czy rewolucja, która obaliła Mubaraka, wytworzy nowe instytucje pozwalające zapewnić dobrobyt zwykłym Egipcja­ nom. Były w Egipcie rewolucje, które niczego nie zmieniły, gdyż ich

PRZE DMOWA . 15

przywódcy po prostu przejmowali ster władzy i ani myśleli zmieniać system polityczny. To prawda, że zwykłym obywatelom trudno jest zdobyć realną władzę polityczną i zmienić zasady funkcjonowania społeczeństwa, ale jest to możliwe, my zaś przyjrzymy się temu, jak do tego doszło nie tylko w Anglii, we Francji, w Stanach Zjed­ noczonych, ale także w Japonii, Botswanie i Brazylii. Zasadniczo potrzeba właśnie takiej głębokiej przemiany politycznej , aby biedne społeczeństwa zaczęły się bogacić. Są pewne oznaki, że może się tak stać z Egiptem. Reda Metwaly, także protestująca na placu Tahrir, mówiła: "Teraz widzicie, jak razem demonstrują muzułma­ nie i chrześcijanie, starzy i młodzi, i jak wszyscy domagają się tego samego " . Zobaczymy, że takie szerokie ruchy społeczne były klu­ czowym składnikiem wymienionych tu innych radykalnych prze­ mian politycznych. Gdy zrozumiemy, kiedy i dlaczego dochodzi do takich przemian, lepiej będziemy potrafili ocenić, kiedy ruchy takie są skazane na niepowodzenie, co zdarzało się już w przeszłości wie­ lokrotnie, a kiedy można mieć nadzieję na ich sukces i polepszenie losów milionów ludzi.

l.

TAK

BLISCY,

A TAK RÓŻNI

G O S P O D A R KA R I O G RA N D E

M

iasto Nogales przepoławia płot. Kiedy spojrzeć na północ od niego, mamy przed sobą Nogales w stanie Arizona, należące

do hrabstwa Santa Cruz. Roczny dochód przeciętnego gospodarstwa domowego wynosi tu 30 tysięcy dolarów. Większość nastolatków chodzi do szkoły, większość dorosłych ma wyższe wykształcenie. Niezależnie od wad, jakie wytyka się amerykańskiej służbie zdro­ wia, mieszkańcy są stosunkowo zdrowi, a przeciętna długość życia jest dość wysoka według globalnych standardów. Wielu jest miesz­ kańców powyżej sześćdziesiątego piątego roku życia korzystających ze świadczeń Medicare. To tylko jedna z wielu zapewnianych przez państwo usług, które większość uważa za coś oczywistego, takich jak elektryczność, telefonia, kanalizacja, dbałość o zdrowie publicz­ ne, system drogowy łączący Nogales z innymi miejscowościami tego regionu i resztą Stanów Zjednoczonych i - wymienione na końcu, ale nie mniej ważne - rządy prawa i porządek. Mieszkańcy Nogales w stanie Arizona mogą zajmować się powszednimi sprawami, nie lękając się o swoje życie czy bezpieczeństwo, nie bojąc się nieustan­ nie kradzieży, wywłaszczenia ani innych rzeczy, które mogłyby za­ szkodzić ich inwestycjom w firmy oraz domy i mieszkania. Co rów­ nie ważne, uważają za coś oczywistego, że przy całej niesprawności i sporadycznych przypadkach korupcji państwo działa w ich imieniu oraz na ich rzecz. Mogą głosować za zmianą burmistrza, kongresme­ nów i senatorów, w wyborach prezydenckich współdecydują o tym, kto poprowadzi ich kraj . Demokracja jest dla nich drugą naturą.

1 8 • D LACZ E G O N A R O D Y PRZEG RYWAJĄ

Tymczasem na południe od płotu, raptem kilka metrów da­ lej , rozpościera się inne życie. Wprawdzie mieszkańcy Nogales w stanie Sonora żyją w dość zamożnej części Meksyku, jednak do­ chód przeciętnego gospodarstwa domowego stanowi zaledwie oko­ ło jednej trzeciej wielkości z Nogales amerykańskiego. Większość dorosłych w Nogales w Sonorze nie ma wyższego wykształcenia, a wielu nastolatków nie chodzi do szkoły. Zmorą matek jest wysoki wskaźnik śmiertelności niemowląt. Zważywszy na marne warunki zdrowia publicznego, trudno dziwić się temu, że ludzie z Nogales w Sonorze umierają wcześniej niż ich sąsiedzi z północy. Nie mają dostępu do wielu usług publicznych. Na południe od płotu drogi są w znacznie gorszym stanie, gorzej przedstawia się ochrona pra­ wa i porządku, poziom przestępczości jest wysoki, a zakładanie firmy ryzykowne. Nie tylko z uwagi na możliwość rabunku, ale także dlatego, iż nie jest łatwo posmarować ręce wszystkim tym, od których zależą zezwolenia i pozwolenia. Dla mieszkańców mek­ sykańskiego Nogales korupcja polityków i ich nieudolność są rze­ czą codzienną. W przeciwieństwie do ich północnych sąsiadów demokracja jest dla nich czymś nowym. Aż do reformy politycznej w roku 2000 Nogales, podobnie jak resztą Meksyku, rządziła skorumpowana Partido Revolucionario lnstitucional (PRl) . Jak to możliwe, że dwie części w istocie tego samego miasta tak bardzo różnią się od siebie? Nie mamy tu różnic geograficznych, klimatycznych, takie same choroby doskwierają mieszkańcom po obu stronach płotu, gdyż zarazki bez przeszkód przekraczają gra­ nicę między USA a Meksykiem. Zdrowotność po obu stronach jest bardzo różna, ale nie ma to żadnego związku z czynnikami natural­ nymi, wynika natomiast z tego, że mieszkańcy południowej części miasta żyją w gorszych warunkach sanitarnych i nie mogą liczyć na dobrą opiekę medyczną. Ale może sami ci mieszkańcy są zdecydowanie od siebie od­ mienni? Czyż nie jest możliwe, że ci na północy są potomkami emigrantów z Europy, ci zaś na południu pochodzą od Azteków? Otóż nie. Ludzie po obu stronach granicy mają podobną genealo­ gię. Kiedy Meksyk w roku 1 82 1 wyzwolił się spod hiszpańskiego

T A K B L I SCY , A TAK R Ó Z N I • 1 9

panowania, tereny wokół "Los dos Nogales" weszły w skład meksy­ kańskiego stanu Vieja California, czego nie zmieniła nawet wojna meksykańsko-amerykańska z lat 1 846- 1 848. Dopiero po zakupie Gadsdena w roku 1 853 granica amerykańska przesunęła się na ten teren. Pilnujący jej porucznik N . Michler zauważył "piękną do­ linkę Los Nogales" . Potem po dwóch stronach granicy wyrosły oba miasta. Mieszkańcy Nogales (Arizona) i Nogales (Sonora) mają tych samych przodków, jedzą te same potrawy, słuchają tej samej mu­ zyki i, zaryzykujemy tezę, mają tę samą "kulturę" . Jest oczywiście bardzo proste i jasne wytłumaczenie różnic między dwiema połówkami Nogales, a wy z pewnością od daw­ na się go domyślacie. To granica dzieląca miasto na pół. Nogales w Arizonie należy do Stanów Zjednoczonych, więc jego mieszkańcy mają dostęp do instytucji gospodarczych Stanów Zjednoczonych, które pozwalają im swobodnie wybrać zawód, zyskiwać wykształ­ cenie i rozwijać umiejętności, zachęcać pracodawców do inwestycji w najlepsze technologie, co oznacza dla nich podwyżkę płac. Mają też dostęp do instytucji politycznych, które pozwalają im uczest­ niczyć w procesie demokratycznym, wybierać swoich przedsta­ wicieli i ich wymieniać, kiedy się nie sprawdzaj ą. W efekcie po­ litycy zapewniają podstawowe usługi, których żądają obywatele, poczynając od ochrony zdrowia publicznego , przez drogi, po prawo i porządek. Ci z Nogales w Sonorze nie mają tyle szczęścia. Żyją w innym świecie, kształtowanym przez inne instytucje. Te różniące się instytucje zapewniają bardzo odmienne bodźce mieszkańcom obu miejscowości, a także przedsiębiorcom i firmom chcącym tam inwestować. Te bodźce - stworzone przez różniące się instytucje obu Nogales i państw, w których te miasta leżą - w największym stopniu tłumaczą, dlaczego po obu stronach granicy dobrobyt go­ spodarczy przedstawia się tak odmiennie. Dlaczego instytucje w Stanach Zjednoczonych o wiele bardziej sprzyjają sukcesowi gospodarczemu niż te w Meksyku (i ogólniej: w całej Ameryce Łacińskiej)? Odpowiedź na to pytanie kryje się w różnicy między sposobami kształtowania się różnych społe­ czeństw w początkach epoki kolonialnej. To wtedy pojawiły się od­ mienności instytucjonalne, których efekty trwają po dziś dzień.

2 0 • D LACZEGO N A R O D Y PRZEGRYWAJĄ

Aby je zrozumieć, musimy zatem wrócić do początków podboju ko­ lonialnego Ameryki Północnej i Łacińskiej .

ZAŁOŻENIE B U E N O S AIRES Na początku roku 1 5 1 6 hiszpański żeglarz Juan Diaz de SoUs wpły­ nął do szerokiego estuarium na wschodnim wybrzeżu Ameryki Południowej. Zszedłszy na ląd, ziemie te ogłosił hiszpańskimi, a rze­ kę nazwał Rio de La Plata (Rzeką Srebra) , gdyż tubylcy mieli srebro. I lud Charrua na brzegu należącym dziś do Urugwaju, i lud Queran­ di zamieszkujący pampasy dzisiejszej Argentyny powitali przyby­ szów wrogo. Byli to myśliwi-zbieracze, żyjący w małych grupach bez silnej , scentralizowanej władzy politycznej . To właśnie jedna z takich grup Chamia zabiła pałkami de Solisa, kiedy penetrował nowe tere­ ny, które chciał przyłączyć do Hiszpanii. W roku 1 534 nietracący optymizmu H iszpanie wysłali pierw­ szą misję osadników pod wodzą Pedra de Mendozy. Jeszcze w tym samym roku założyli miasto tam, gdzie obecnie leży Buenos Aires. Miejsce zapewne było idealne dla Europejczyków - buenos aires znaczy "pomyślne wiatry" - cechując się klimatem skłaniającym do osadnictwa. Jednak pierwszy pobyt Hiszpanów nie trwał dłu­ go. Przybyli nie po to, by delektować się rześkim powietrzem, lecz aby zdobywać bogactwa i eksploatować siłę roboczą, tymczasem ani Charnia, ani Querandi nie myśleli im się podporządkować: nie dostarczali żywności, a schwytani odmawiali pracy. Atakowali i ostrzeliwali z łuków nową osadę. Hiszpanie głodnieli coraz bar­ dziej , nie liczyli się bowiem z tym, że sami będą musieli starać się o pożywienie. Szybko więc się okazało , że Buenos Aires wcale nie jest ich wymarzoną krainą. Tubylców niepodobna było zmusić do zapewniania siły roboczej , tereny wcale nie obfitowały w złoto i sre­ bro, a to srebro, które znalazł de Solis, pochodziło, jak się okazało, z leżącego w Andach, daleko na zachodzie, kraju Inków. Usiłując jakoś przeżyć, Hiszpanie wysyłali kolejne ekspedycje na poszukiwanie miej sc o większych bogactwach i zamieszkanych przez ludy łatwiejsze do ujarzmienia. Jedna z owych wypraw, do­ wodzona przez Juana de Ayolasa, ruszyła w roku 1 537 w górę Pa-

T A K B L I S C Y , A TAK R Ó :2: N I • 2 1

rany, szukając drogi do królestwa Inków, i natknęła się na osiad­ łych Indian Guarani, których rolnictwo opierało się na kukurydzy i manioku. De Ayolas natychmiast się zorientował, że Guarani mają zupełnie inny charakter niż Charrua i Querandi. Po krótkiej wojnie Hiszpanie złamali opór tubylców i założyli miasto Nuestra Seilora de Santa Maria de la Asunción, które do dziś jest stolicą Paragwa­ ju. Konkwistadorzy poślubili guarańskie księżniczki i szybko stali się nową arystokracją. Przejęli ster władzy, ale zachowali istniejący system przymusowej pracy i danin. Właśnie o takiej kolonii my­ śleli, tak więc nie minęły cztery lata, a Hiszpanie porzucili Buenos Aires i przenieśli się do nowego miasta. Buenos Aires, " Paryż Ameryki Południowej ", miasto z szeroki­ mi bulwarami w europej skim stylu, utrzymujące się dzięki wielkim rolniczym zasobom pampasów, zostało na nowo założone dopiero w roku 1 580. Porzucenie tej osady i podbój Indian Guarani uka­ zuje logikę kolonizowania Ameryk przez Europejczyków. Pierwsi koloniści hiszpańscy i - jak dalej zobaczymy - angielscy wcale nie zamierzali sami uprawiać ziemi; żądali, aby robili to inni, sami natomiast chcieli się zająć zagrabianiem skarbów, złota i srebra.

O D CAJA M A R K I . . . Wyprawy de Solisa, de Mendozy i de Ayolasa były kontynuacją znacznie sławniejszych ekspedycji zorganizowanych po rejsie Krzysztofa Kolumba, który 1 2 października 1 492 roku dotarł do jednej z wysp Bahama. Hiszpański podbój i kolonizacja Ameryk na dobre zaczęły się od najazdu na Meksyk Hernima Cort€�sa w roku 1 5 1 9 , dokonanej półtorej dekady później ekspedycji Fran­ cisca Pizarra do Peru i zaledwie dwa lata późniejszego rej su Pedra de Mendozy do ujścia Rio de La Plata. W następnym stuleciu Hisz­ panie podbili i skolonizowali większość centrum, zachodu i połu­ dnia Ameryki Południowej, podczas gdy Portugalczycy zagarnęli na wschodzie Brazylię. Hiszpańska strategia kolonizacji okazała się bardzo skutecz­ na. Wszyscy korzystali z doświadczenia Cortesa w Meksyku, że naj­ lepszym sposobem na zduszenie oporu jest pojmanie miejscowego

2 2 • D LACZEGO N A R O D Y PRZEGRYWAJĄ

przywódcy. W ten sposób mogli wydrzeć mu zgromadzone bogac­ twa, a także zmusić poddanych do dostarczania daniny i żywności. Następnym krokiem było ustanowienie siebie w roli nowej elity ist­ niejącej społeczności i przejęcie istniejących metod ściągania po­ datków, danin, a przede wszystkim systemu pracy przymusowej . Kiedy Cortes i jego ludzie dotarli 8 listopada 1 5 1 9 roku do wielkiej stolicy Azteków, Tenochtitlan, wódz Azteków, Montezurna, za radą większości swych doradców powitał ich pokojowo. Co sta­ ło się potem, świetnie opisał na podstawie wiadomości zebranych po roku 1 545 franciszkański zakonnik Bernardino de SahagUn w swym słynnym Kodeksie Florentyńskim: Zaraz też schwytali [Hiszpanie] Montezurnę [ . . . ] i przemówi­ ła każda ze strzelb [ . . . ] Trwoga wzięła górę, jakby wszyscy połknęli własne serca. Zanim jeszcze zapadł mrok, ludzi ogarnęło przerażenie, zdumienie, w strachu o przyszłość trwali jak osłupiali. lo świcie ogłoszono, czego żądają [Hiszpanie]: białych placków, pieczonych indyków, jajek, słodkiej wody, drew­ na, drewna opałowego i węgla drzewnego [ . . . ] I to nakazał Montezurna dostarczyć.

A kiedy wszystko to już dostali, zaczęli wypytywać Montezurnę o wszelkie bogactwa miasta, a najbardziej ze wszystkiego o złoto, a wtedy on poprowadził Hiszpanów, którzy go naonczas otoczyli i trzymali, i łapali.

I doszli do skarbca zwanego Teocalco, a stąd powy­ noszono wszystkie wspaniałości: koronę z piórami ptaka quetzal, złote naczynia, tarcze [ . . . ] złote nosale, opaski na nogi, złote naramienniki, złote opaski na czoła. Oderwali złoto [ . . . ] Zaraz rozpalili ogień, podpalili [ . . . ] wszystkie kosztowności. Wszystkie spłonęły. A złoto prze­ topili na sztaby. [ . . . ] I chodzili wszędzie. [ . . . ] Brali wszystko, co uznali za dobre. Potem zaś udali się do osobistego skarbca Montezurny [ . . . ] zwanego Totocalco [ . . . ] i wyniesiono stamtąd wszelki jego dobytek [ . . . ] wielkiej wartości: naszyjniki z wisiorkami,

T A K B L I S C Y , A TAK R Ó Ż N I . 2 3

opaski na ramiona z pękami piór quetzal, złote opaski na ramiona, złote bransolety z muszlami [...] i turkusowy dia­ dem, oznakę władzy. I wszystko to zabrali. Militarny podbój Azteków zakończył się w roku 1 52 1 . Jako gubernator prowincji Nowa Hiszpania Cortes, przy użyciu insty­ tucji zwanej encomienda zaczął rozdzielać zasób najcenniejszy - miejscowych ludzi. Instytucja encomienda pojawiła się w pięt­ nastowiecznej Hiszpanii na terenach odbijanych na południu kra­ ju od Maurów - Arabów, którzy osiedlali się tam od VIII wieku. W Nowym Świecie nabrała ona znacznie bardziej złowrogiego cha­ rakteru. Hiszpanowi, encomendero, gubernator przyznawał okre­ śloną grupę tubylców, którzy musieli dostarczać mu daniny i pra­ cować dla niego, w zamian za co on był zobowiązany nawrócić ich na chrześcijaństwo. Przejmujący wczesny opis tego, jak funkcjonowała encomienda, przedstawił dominikanin Bartolome de Las Casas, który wystąpił z pierwszą i jedną z najbardziej druzgoczących krytyk hiszpańskie­ go systemu kolonialnego. De Las Casas przybył na wyspę Hispanio­ la w roku 1 502 na statku należącym do floty, którą dowodził nowy gubernator, Nicolas de Ovando. Bardzo szybko stracił wszystkie złudzenia, widząc każdego dnia, jak okrutnie wykorzystywani są tubylcy. W roku 1 5 1 3 jako kapelan wziął udział w podboju Kuby przez Hiszpanię, a za swe usługi otrzymał nawet encomienda. Od­ mówił i rozpoczął długą batalię o reformę hiszpańskich instytucji kolonialnych. Ostatecznie napisał w 1 542 rozprawę Krótka relacja o wyniszczeniu Indian, gdzie bezlitośnie skrytykował barbarzyń­ stwo hiszpańskich rządów. Oto, co ma do powiedzenia o encomien­ da w przypadku Nikaragui: Chrześcijanie osiedlili się w nich [wioskach Indian], każdy w innej, którą mu przydzielono albo Uak oni mówią) zleco­ no, i gospodarował na niej, karmiąc się ubogim pożywie­ niem Indian. W ten sposób zabrano tubylcom ich ziemie i ojcowizny, z których się utrzymywali. Na skutek tego Hiszpanie mieli wszystkich Indian w swoich własnych do-

2 4 • D LACZEGO N A R O D Y PRZEGRYWAJĄ

mach; władców, starców, kobiety i dzieci i wszystkich zmu­ szali do służby w dzień i w nocy bez wytchnienia, nie szczę­ dząc nawet dzieci, skoro mogły utrzymać się na nogach*. W przypadku podboju Nowej Granady, współczesnej Kolum­ bii, de Las Casas pokazuje hiszpańską strategię w działaniu. Hiszpanie rozdzielili między siebie osiedla, panów i lud­ ność indiańską (wszystkiego tego potrzebują jako środków do osiągnięcia swego celu ostatecznego, którym jest złoto) i wtrącili ich w zwykłą tyrańską niewolę. Wówczas główny dowódca, który rządził tą ziemią, pojmał pana i króla ca­ łego królestwa i trzymał go sześć czy siedem miesięcy, do­ magając się bez żadnego powodu i racji złota i szmarag­ dów. Król, który się nazywał Bogota, pod wpływem strachu, jaki w nim wzbudzono, powiedział, że da dom ze złota, któ­ rego żądali Hiszpanie, miał bowiem nadzieję, że wydostanie się z rąk swego prześladowcy. Wysłał zatem Indian, żeby przynieśli złoto. Nawracając po wiele razy, przynieśli wielką ilość złota i drogich kamieni, ale ponieważ władca indiań­ ski nie dostarczył domu ze złota, Hiszpanie mówili, że go zabiją, bo nie dotrzymał obietnicy. Tyran kazał im docho­ dzić tego na drodze prawnej i wytoczyć skargę przed nim. Zażądali więc zadośćuczynienia, oskarżając króla tej ziemi. Tyran wydał wyrok skazujący na męki, o ile oskarżony nie dostarczy domu ze złota. Wieszają go za związane z tyłu ręce na sznurze, podciągają w górę i spuszczają raptownie w dół, leją mu na brzuch wrzący łój, przymocowują żela­ znymi okowami nogi do pala, przywiązują za szyję do dru­ giego pala, a dwóch ludzi przytrzymuje go za ręce. W takiej pozycji przypiekają mu ogniem stopy, a Hiszpan tyran zja­ wia się od czasu do czasu i zapowiada, że tak stopniowo zabiją go tą męczarnią, o ile nie da złota. Dotrzymał słowa * B. de Las Casas, Krótka relacja o wyniszczeniu Indian, tłum. K. Niklewi­ czówna, Poznań 1 988, s. 59 (wszystkie przypisy pochodzą od tłumacza) .

TAK BLISCY, A TAK ROŻNI . 2 5

i zabił tymi katuszami indiańskiego władcę, a gdy go jeszcze męczył, Bóg okazał, że brzydzi się takimi okrucieństwami, i spaliła się cała osada, w której je popełniano*. Doprowadzone do perfekcji w Meksyku strategie i instytucje podboju Hiszpanie ochoczo stosowali na wszystkich zdobywanych terenach. Najskuteczniej zrobiono to podczas podboju Peru przez Pizarra. Oto jak de Las Casas zaczyna swoją opowieść: W roku tysiąc pięćset trzydziestym pierwszym inny wiel­ ki tyran udał się z pewną ilością ludzi do królestwa Peru. Wkraczając z intencją i zasadami takimi, jak wszyscy po­ przedni i pod takimże pozorem, bo był to jeden z tych, którzy najbardziej i naj dłużej ćwiczyli się we wszelkich okrucieństwach i szkodach, jakie popełniano na lądzie od roku tysiąc pięćsetnego dziesiątego, mnożył okrucieństwa, mordy i rabunki bez czci i wiary, niszcząc osiedla, dręcząc i zabijając ludność i stając się przyczyną wielkich zbrodni popełnionych na tamtych ziemiach**. Pizarro swój marsz zaczął na wybrzeżu nieopodal peruwiańskie­ go miasta Tumbes, kierując się na południe. 1 5 listopada 1 532 roku dotarł do górskiego miasta Cajamarca, gdzie stanął ze swą armią władca Inków Atahualpa. Nazajutrz Atahualpa, który właśnie po dłu­ giej walce pokonał swego brata Huascara w rywalizacji o tron, gdyż zmarł ich ojciec, Huayna Capac, udał się ze swą świtą do hiszpań­ skiego obozu, rozzłoszczony informacjami o bezwzględności przy­ byszów, na przykład o zbezczeszczeniu świątyni boga Słońca Inti. Dobrze wiadomo, co potem nastąpiło. Hiszpanie urządzili zasadzkę, zabili być może aż 2 tysiące ludzi ze straży i świty Atahualpy, a jego samego uwięzili. Aby odzyskać wolność, Atahualpa musiał przyrzec, że jedną komnatę wypełni złotem, a dwie inne tej samej wielkości - srebrem. Władca Inków spełnił swoją obietnicę, ale Hiszpanie, za * Tamże, ** Tamże,

s. s.

1 1 5- 1 1 6 . 1 08-109.

2 6 • D LACZEGO N A R O D Y PRZEGRYWAJĄ

nic sobie mając własne słowa, udusili go w lipcu 1533 roku. W listo­ padzie zdobyli stolicę Inków, Cuzco, gdzie arystokrację potraktowali tak samo jak Atahualpę: wszystkich uwięzili, za uwolnienie domaga­ jąc się złota i srebra. Gdy ich żądania nie zostały zaspokojone, palili ich żywcem. Wielkie artystyczne skarby Cuzco, jak świątynia Słoń­ ca, zostały odarte ze złota, które natychmiast przetopiono. Teraz Hiszpanie skupili się na mieszkańcach królestwa In­ ków. Podobnie jak w Meksyku podzielono ich na encomienda tyle, ilu było konkwistadorów towarzyszących Pizarrowi. Enco­ mienda była główną instytucją, jaką Hiszpanie wykorzystali do organizacji pracy przymusowej i panowania nad siłą roboczą we wczesnej epoce kolonialnej, ale szybko pojawiła się energiczna konkurentka. W roku 1 545 Indianin Diego Gualpa szukał wysoko w Andach, na terenie dzisiejszej Boliwii, tubylczej świątyni. Nagły podmuch wiatru przewrócił go na ziemię, a wtedy zobaczył pod sobą żyłę rudy srebra. Był to fragment wielkiej srebrnej góry, któ­ rą Hiszpanie nazwali El Cerro Rico, " Bogate Wzgórze", a wokół której powstało miasto Potosi, które w roku 1 650, w szczytowym momencie rozwoju, liczyło 1 60 tysięcy ludzi, więcej niż ówczesna Lizbona czy Wenecja. Aby wydobywać srebro, Hiszpanie potrzebowali górników, bar­ dzo wielu górników. Jako nowego wicekróla, najwyższego urzęd­ nika kolonialnego, wysłali Francisca de Toledo, którego głównym zadaniem było zorganizowanie siły roboczej. De Toledo dotarł do Peru w roku 1 569 i pierwsze pięć lat spędził na objeżdżaniu kra­ ju i przygotowaniach do rozwiązania problemu. Zaczął od zlecenia zakrojonego na wielką skalę spisu dorosłej ludności, a następnie zarządził wielkie przesiedlenie niemal całej ludności indiańskiej, którą osadził w nowych miastach nazwanych reducciones - "re­ dukcje" - aby ułatwić Koronie hiszpańskiej eksploatację siły robo­ czej. Teraz de Toledo wskrzesił i dostosował stworzoną przez Inków instytucję mita, co w języku Inków, keczua, znaczy "zamiana, ko­ lej". W ramach systemu mita zmuszona do tego ludność uprawiała ziemię na plantacjach, dostarczając żywność świątyniom, arysto­ kracji i armii, w zamian zaś inkaska elita gwarantowała im ochro­ nę przed głodem i bezpieczeństwo. W rękach Francisca de Toledo

TAK

mita,

a zwłaszcza

mita

BLISCY,

A T A K ROZNI • 27

Potosi, stała się największym i najbardziej

bezwzględnym systemem eksploatacji siły roboczej , jaki stwo­ rzył kolonializm hiszpański . De Toledo armię do pracy ściągnął z ogromnego obszaru obej muj ącego ziemie od centrum dzisiej szego Peru po większość dzisiej szej Boliwii, którego powierzchnia wyno­ siła prawie 500 tysięcy kilometrów kwadratowych . Jedna siódma męskiej populacji z tego obszaru , osadzona w reducciones, praco­ wała w kopalniach Potosi. Mita Potosi przetrwała cały okres kolo­ nialny i zamknięto j ą dopiero w roku 1 8 25. Na mapie 1 pokazany

Brazylia

c=J Wspólczesne granice Królestwo Inków

Granica mita

Sieć drogowa Inków •

Miasta kolonialne

Mapa 1: Królestwo Inków, jego sieć drogowa i obszar ściągania robotników do mita

2 8 • D LA CZ E G O N A R O D Y PRZEGRYWAJĄ

jest obszar, z którego ściągano robotników do mita, a także granice królestwa Inków w czasach podboju hiszpańskiego. Widać, w jakim stopniu obszar mita pokrywał się z terenami stanowiącymi cen­ trum inkaskiego państwa, obejmując także stolicę, Cuzco. Warto podkreślić, że w dzisiejszym Peru dalej widoczne są po­ zostałości systemu mita: wystarczy na przykład spojrzeć na różni­ cę między prowincjami Calca i pobliską Acomayo. Zrazu może się zdawać, że dzieli je niewiele: obie leżą wysoko w górach, obie są zamieszkane przez używających keczua potomków Inków. A prze­ cież prowincja Acomayo jest o wiele uboższa, konsumpcja w przeli­ czeniu na mieszkańca jest o jedną trzecią mniejsza od konsumpcji w Calca. I ci ludzie o tym wiedzą. Mieszkańcy Acomayo pytają odważnych turystów: "Nie wiecie, że tutaj ludzie są biedniejsi niż w Calca? Co wam strzeliło do głowy, żeby tu przyjeżdżać?". Turyści muszą być odważni, gdyż z lokalnej stolicy Cuzco, dawnego cen­ trum królestwa Inków, o wiele trudniej dostać się do Acomayo niż do Calca. Do tej drugiej prowadzi szosa asfaltowa, trasa do pierw­ szej jest w rozpaczliwym stanie. Aby wydostać się poza Acomayo, trzeba mieć konia lub muła. W obu prowincjach ludzie uprawiają te same rośliny, ale w Calca robią to po to, aby sprzedawać je na ryn­ ku i dostawać pieniądze, podczas gdy w Acomayo - aby wyżywić samych siebie. Nierówności, które dość szybko można zauważyć, a które są oczywiste dla żyjących tam ludzi, można interpretować w kategoriach różnic instytucjonalnych między obiema prowincja­ mi - różnic, których historyczne korzenie sięgają czasów Franci­ sca de Toledo i jego pomysłów, jak skutecznie eksploatować pracę Indian. A podstawowa odmienność historyczna polega na tym, że Acomayo leżała na terenie, skąd brano robotników dla mita Potosi, Calca zaś nie. Pomysły Francisca de Toledo nie ograniczyły się do koncentra­ cji siły roboczej i mita. Przekształcił encomienda w system pogłów­ nego, określonej sumy w srebrze, którą musiał płacić co roku każ­ dy dorosły mężczyzna. Była to kolejna metoda zmuszenia Indian do wchodzenia na rynek pracy i obniżki wynagrodzeń, które wypłacali im hiszpańscy właściciele ziemi. W czasie administracji Francisca de Toledo upowszechniła się także instytucja zwana repartimiento

T A K B L I S C Y , A TAK R Ó Ż N I . 2 9

de mercancias. Repartimiento, dosłownie "dystrybucja dóbr" (sło­ wo pochodzi od czasownika repartir, "rozprowadzać"), polegało na zmuszaniu Indian do nabywania towarów po cenach ustalanych przez Hiszpanów. I wreszcie dziełem de Toledo była instytucja tra­ jin ("ciężaru"): to ludzie, a nie zwierzęta pociągowe, mieli przenosić Hiszpanom znaczne ładunki wina, liści koki czy tkanin w ramach przedsięwzięć podejmowanych przez hiszpańską elitę. Na wszystkich terenach Ameryk skolonizowanych przez Hisz­ panów pojawiły się podobne instytucje i struktury społeczne. Po początkowej fazie łupienia oraz żądzy złota i srebra Hiszpanie wy­ pracowali sieć instytucji, których celem był wyzysk tubylców. Cały ten system encomienda, mita, repartimiento i trajin miał na celu obniżenie do jak naj niższego poziomu standardów życia miesz­ kańców, aby mogli oni zaspokoić tylko podstawowe potrzeby, gdyż pozwalało to Hiszpanom zabierać wszelkie nadwyżki. W tym celu Hiszpanie wywłaszczali Indian, zmuszali ich do pracy za podłe wy­ nagrodzenie, nakładali wysokie podatki i ustalali wysokie ceny na towary, które na dodatek trzeba było kupować. Korona hiszpańska zarobiła na tym krocie, konkwistadorzy i ich potomkowie dorobili się wielkich majątków, ale zarazem zrobili z Ameryki Łacińskiej kontynent, gdzie nierówność jest największa na świecie, a do tego zniszczyli wielką część jej potencjału gospodarczego.

• • •

D O JAM ESTOWN

Kiedy w ostatnim dziesięcioleciu XV wieku Hiszpanie zaczyna­ li podbijać Ameryki, Anglia była drugorzędną potęgą europejską, która dopiero zaczynała się otrząsać z dewastującej Wojny Dwóch Róż i która z tego właśnie powodu nie była w stanie wziąć udziału w łupieniu złota i innych skarbów ani w wyzysku Indian. Niemal sto lat później, w 1 588 roku, Europę zaszokowała klęska hiszpań­ skiej Wielkiej Armady, ogromnej floty ekspedycyjnej, której zada­ niem był podbój Anglii. Zwycięstwo Anglików było po prostu skut­ kiem szczęścia, ale zarazem stanowiło oznakę, że pojawiło się nowe morskie mocarstwo, które nie omieszka wziąć udziału w budowa­ niu kolonialnego władztwa.

3 0 • D LA C Z E G O NARODY PRZEGRYWAJĄ

Nie jest więc rzeczą przypadku, że dokładnie w tym samym czasie Anglia zaczęła kolonizować Amerykę Północną. Anglicy po­ jawili się jednak późno. Wybrali Amerykę Północną nie dlatego, żeby bardziej się im podobała, ale musieli zadowolić się tym, co jeszcze pozostało. Te "pożądane" części Ameryk, gdzie żyło wielu Indian, których pracę można było eksploatować, i gdzie znajdowały się kopalnie złota oraz srebra, zostały już zajęte. Mówiąc inaczej, Anglikom dostały się resztki. Kiedy w XVIII wieku, gdy imperium brytyjskie ogromnie się rozrosło, piszący na tematy ekonomiczne i rolnicze Arthur Young zastanawiał się, gdzie powstają najbardziej zyskowne "produkty podstawowe " (nazywał tak płody rolne, które można było eksportować), i zapisał następującą obserwację: Generalnie wydaje się, że wartość podstawowych produk­ tów naszych kolonii maleje wraz ze wzrostem ich odległości od Słońca. W Indiach Zachodnich, najgorętszych ze wszyst­ kich, wartość ta wynosi 8 funtów 1 2 szylingów 1 pens na głowę. W południowych koloniach kontynentalnych jest to już 5 funtów 1 0 szylingów, w centralnych 9 szylingów 61/2 pensa, a w północnych 2 szylingi 6 pensów. Z zestawie­ nia tego płynie ważna lekcja: należy unikać kolonizacji pod północnymi szerokościami geograficznymi. -

-

Pierwsza angielska próba, aby założyć kolonię - w Roanoke w Karolinie Północnej - między rokiem 1 585 a 1 587, zakończyła się kompletnym fiaskiem. W roku 1 607 próbę ponowiono. Pod koniec " 1 606 roku trzy statki: "Susan Constant , "Godspeed" i "Discovery", dowodzone przez kapitana Christophera Newporta, wyruszyły do Wirginii. Koloniści, których wyposażyła Virginia Company, wpłynęli do zatoki Chesapeake, a potem poruszali się w górę rzeki, nazwanej James na cześć ówczesnego króla Anglii, Jakuba I. 1 4 maja 1 607 ro­ ku założyli osadę Jamestown. Chociaż osadnicy na pokładach statków należących do Virgi­ nia Company byli Anglikami, ich wizję kolonizacji ukształtowały doświadczenia Cortesa, Pizarra i Francisca de Toledo. Na począ­ tek chcieli pojmać jako zakładnika miejscowego wodza, aby w ten

TAK B L I S C Y , A T A K R Ó Z N ! . 3 1

sposób zapewnić sobie żywność, a także zmusić miejscowych do produkcji żywności i dóbr zapewniających im zamożność. Kiedy po raz pierwszy wylądowali w miejscu, gdzie powsta­ ło Jamestown, angielscy koloniści nie mieli pojęcia, że są to tere­ ny podlegające Konfederacji Powhatan, koalicji około trzydziestu wspólnot uznających władzę króla Wahunsunacocka. Jego stoli­ ca mieściła się w Werowocomoco, leżącym nieco ponad trzydzie­ ści kilometrów od Jamestown. Koloniści chcieli przede wszystkim zorientować się w sytuacji. Jeśli tubylców nie uda się zmusić do dostarczenia żywności i siły roboczej, to będą mogli przynajmniej zaproponować im handel. Zdaje się, że ani przez chwilę nie postała im w głowie myśl, że sami mieli pracować i uprawiać ziemię. Zdo­ bywcy Nowego Świata tak nie postępowali. Wahunsunacock szybko dowiedział się o przybyszach i potrak­ tował ich bardzo podejrzliwie. Rządził wielkim jak na Amerykę Pół­ nocną terytorium, miał jednak licznych wrogów, a system władzy nie był scentralizowany jak u Inków. Wahunsunacock postanowił poznać intencje Anglików, przekazał więc przez posłów wiadomość, że zależy mu na przyjaznych stosunkach. Pod koniec 1 607 roku, gdy zaczęła się zima, osadnikom w Ja­ mestown zaczęło brakować jedzenia. Edward Maria Wingfie1d, mia­ nowany przewodniczącym rady kolonii, zastanawiał się, co robić. Sytuację uratował kapitan John Smith. Smith, którego zapiski są dla nas jednym z najważniejszych źródeł informacji o początkach kolonii, był człowiekiem o niesłychanie bogatym życiorysie. Urodzo­ ny w wiejskim regionie Anglii, Lincolnshire, na przekór życzeniom ojca, który chciał, aby syn zajął się interesami, został najemnym żołnierzem. Najpierw w oddziałach angielskich walczył w Niderlan­ dach, potem wstąpił na służbę austriacką, aby na Węgrzech bić się z wojskami imperium osmańskiego. Wzięty do niewoli w Rumunii, został sprzedany w niewolę i musiał pracować w polu. Pewnego razu pokonał swego pana i uciekł do Austrii, ukradłszy mu ubranie i ko­ nia. W trakcie rejsu do Wirginii popadł w tarapaty; oskarżono go o bunt i uwięziono na " Susan Constant" za bunt, gdyż nie chciał wy­ konać rozkazów Wingfielda. Plan był taki, żeby po dotarciu do Nowe­ go Świata wytoczyć mu proces. Wingfield, Newport i pozostali z elity

3 2 • D LACZEGO N A R O D Y PRZEGRYWAJĄ

kolonistów byli przerażeni, gdy otworzyli zapieczętowane rozkazy i dowiedzieli się, że Virginia Company mianowała Smitha członkiem rady, która miała rządzić Jamestown. Kiedy Newport wrócił do Anglii po zapasy i nowych koloni­ stów, Wingfield zaś nie wiedział, co robić, to Smith uratował ko­ lonię, gdyż zorganizował ekspedycje handlowe, które zapewniły konieczne dostawy żywności. Podczas jednej z tych ekspedycji zo­ stał pojmany przez Opechancanougha, jednego z młodszych braci Wahunsunacocka, i doprowadzony przed oblicze władcy w Wero­ wocomoco. Był to pierwszy Anglik, którego Wahunsunacock zoba­ czył na oczy, a według niektórych opowieści Smith straciłby życie, gdyby nie młoda córka Wahunsunacocka, Pocahontas. Uwolniony 2 stycznia 1 608 roku Smith powrócił do Jamestown, które strasz­ nie głodowało aż do momentu, gdy zrządzeniem losu tego samego dnia z Anglii przypłynął Newport. Pierwsze doświadczenia niewiele nauczyły kolonistów z Jame­ stown. Przez cały 1 608 rok nadal poszukiwali złota i innych dro­ gich metali. Chyba nadal nie rozumieli, że aby przetrwać, nie mogą liczyć na miejscowych, którzy ich wykarmią za sprawą czy to przy­ musu, czy handlu. To Smith pierwszy pojął, że model kolonizacji, który tak świetnie sprawdził się w przypadku Cortesa czy Pizarra, po prostu nie sprawdzi się w Ameryce Północnej, gdzie są zupełnie inne warunki podstawowe. Smith zwracał uwagę, że w przeciwień­ stwie do Azteków czy Inków mieszkańcy Wirginii nie mieli złota. Jak zanotował w swoim dzienniku: Srzeba pamiętać, że wiktu­ ały to wszystko, co mają". Notka Anasa Todkilla, jednego z owych pierwszych osadników, po którym został obszerny dziennik, po­ zwala nam zrozumieć frustrację kolonistów: Nie mówiono o niczym innym, na nic innego nie liczono i nie robiono niczego innego, tylko chciano wydobywać zło­ to, oczyszczać złoto i ładować złoto. Newport, wypływając do Anglii w kwietniu 1 608 roku, zabrał ze sobą ładunek pirytu, złota głupców. Wrócił pod koniec września z rozkazami od Virginia Company, aby silniej podporządkować so-

TAK B L I S C Y , A T A K R O Z N I . 3 3

bie tubylców. Plan zakładał, że koloniści ukoronują Wahunsuna­ cocka w nadziei, że wtedy poczuje się uzależniony od Jakuba I . Zaprosili go do Jamestown, ale Wahunsunacock, nadal bardzo nie­ ufny, nie chciał ryzykować, że zostanie pojmany. John Smith zapi­ sał jego odpowiedź: " Skoro wasz król przysłał mi dary, to ja także jestem królem, a to jest moja ziemia [ ... ] To wasz ojciec ma przyjść do mnie, a nie ja do niego ani tym bardziej do waszego fortu. Nie dam się złapać na taką przynętę". W sytuacji gdy Wahunsunacock nie chciał "złapać się na przy­ " nętę , to Newport i Smith musieli udać się do Werowocomoco, aby dokonać koronacji. Jak się wydaje, wszystko skończyło się komplet­ nym fiaskiem, gdyż dla Wahunsunacocka z powstałej sytuacji wy­ nikało jedno: jak najszybciej trzeba się pozbyć osadników. Zakazał z nimi handlu, Jamestown zatem nie miało jak się zaopatrywać. Wy­ glądało na to, że Wahunsunacock ich zagłodzi. Newport raz jeszcze popłynął do Anglii w grudniu 1 608 roku, zabierając ze sobą list, w którym John Smith gorąco namawiał kie­ rownictwo Virginia Company, aby zmieniło swój sposób myślenia o kolonii. Nie było mowy, aby Wirginia umożliwiła eksploatację po­ zwalającą szybko się wzbogacić, jak Meksyk czy Peru. Nie było tu zło­ ta, nie było innych cennych metali, a miejscowej ludności nie można było zmusić do pracy i żywienia kolonistów. Smith zdał sobie sprawę, że jeśli kolonia ma przetrwać, koloniści będą musieli pracować. Dla­ tego prosił, aby przysłać odpowiednich ludzi. "Kiedy będziecie znów wysyłać ludzi, proszę, abyście przysłali około trzydziestu cieśli, rolni­ ków, ogrodników, rybaków, kowali, murarzy i ludzi znających się na karczowaniu lasu zamiast tysiąca takich, jakich już mamy" . Smith nie chciał już nieużytecznych złotników. I znów James­ town przetrwało tylko dzięki jego zaradności. Pochlebstwami oraz groźbami udało mu się nakłonić grupy Indian, aby z nim handlo­ wali, a gdy handlować nie chcieli, zabierał siłą to, co mógł. James­ town podlegało mu już teraz całkowicie, dzięki czemu mógł wpro­ wadzić zasadę: "Kto nie pracuje, ten nie je" . Kolonia przetrwała drugą zimę. Virginia Company miała przynosić zyski, ale po dwóch fatal­ nych latach nie było ich wcale. Kierownictwo uznało, że trzeba

3 4 • D L A C Z E G O N A R O D Y P R Z E GRYWAJĄ

zmienić model kierowania kolonią i że miejsce rady zajmie jeden gubernator. Jako pierwszego wyznaczono na to stanowisko sir Thomasa Gatesa. Kierując się niektórymi przestrogami Smitha, kompania uznała, że musi spróbować czegoś nowego. Stało się to jasne po wydarzeniach z zimy 1 609 / 1 6 1 0 roku ("czasu głodu"). Ponieważ w nowym systemie zarządzania nie było już miejsca dla Smitha, ten, rozgoryczony, powrócił do Anglii jesienią 1 609 roku. Bez jego pomysłowości, przy wymuszonym przez Wahunsunacocka braku zaopatrzenia koloniści zaczęli wymierać. Na początku zimy było ich pięciuset, do marca dotrwało tylko sześćdziesięciu. Sytua­ cja była tak rozpaczliwa, że nie cofnęli się przed kanibalizmem. Owym "czymś zupełnie nowym" , co zaprowadzili w kolonii Ga­ tes i jego zastępca sir Thomas Dale, był drakoński w swej suro­ wości system pracy osadników, który jednak nie obejmował, rzecz jasna, ich kierowniczej elity. To Dale wprowadził "prawa boskie, moralne i wojenne", pośród których znajdujemy: Żaden mężczyzna ani żadna kobieta nie mogą z kolonii zbiec do Indian pod karą śmierci. Każdy, kto okrada ogród, czy to publiczny, czy prywatny, albo winnicę, albo grabi kłosy zboża, będzie ukarany śmiercią. Pod karą śmierci żaden członek kolonii dla prywatne­ go zysku nie sprzeda ani nie podaruje żadnego dobra tego kraju kapitanowi, oficerowi czy żeglarzowi, aby je wywie­ ziono z kolonii. Skoro nie można eksploatować tubylców, rozumowali szefo­ wie kompanii, może da się to zrobić z kolonistami. Ów nowy mo­ del kolonizacji zakładał, że Virginia Company posiada całą ziemię. Mężczyzn umieszczono w koszarach, wydzielano im dzienne racje żywnościowe, wyznaczone przez kompanię, a wszystkie grupy ro­ bocze, na które ich podzielono, kontrolował urzędnik kompanii. Przypominało to stan wojenny, a podstawową karą była egzekucja. Wielce znacząca dla charakteru nowych porządków jest pierwsza z przytoczonych zasad, grożąca śmiercią za każdą próbę ucieczki

TAK

BLISC Y ,

A TAK R Ó Z N I • 3 5

. . . ---

Gęstość zaludnienia (liczba osób na kilometr kwadratowy) Brak danych

0-0,75

_ 0,75-2,5 _ 2,5- 1 0 1 0-400

Mapa 2 : Gęstość zaludnienia w Amerykach w roku 1500

3 6 • D LACZEGO NARODY PRZEGRYWAJĄ

z kolonii, bo też przy tym nowym reżimie pracy szukanie schro­ nienia u Indian stawało się dla osadników coraz atrakcyjniejszym rozwiązaniem, podobnie jak przeniesienie się poza zasięg władzy kompanii. Nie było o to specjalnie trudno, jeśli zważyć na niską gę­ stość zaludnienia Wirginii. W tej sytuacji władza Virginia Company była na tyle ograniczona, że niemożliwe było zmuszenie angielskich osadników do ciężkiej pracy za racje pozwalające tylko przeżyć. Na mapie 2 pokazano szacunkową gęstość zaludnienia w róż­ nych częściach Ameryk w czasach podboju hiszpańskiego. Jeśli nie liczyć kilku regionów, na terenie obecnych Stanów Zjednoczo­ nych na kilometr kwadratowy przypadało 0,29 osoby, podczas gdy w środkowym Meksyku i andyjskim Peru gęstość zaludnienia była ponad 500 razy większa, gdyż sięgała 1 55 osób na kilometr kwa­ dratowy. To, co było możliwe w Meksyku i Peru, nie dawało się zrealizować w Wirginii. Minęło trochę czasu, zanim Virginia Company pojęła, że jej wstępny model kolonizacji nie jest skuteczny w Wirginii, a jesz­ cze więcej, zanim uświadomiła sobie, że "prawa boskie, moralne i wojenne" nie skutkują. Jednak w roku 1 6 1 8 przyjęto radykalnie odmienną strategię. Ponieważ nie udało się zmusić do pracy ani Indian, ani osadników, jedynym rozwiązaniem było zapewnienie osadnikom bodźców. Virginia Company wprowadziła headright system, który przewidywał, że każdy osadnik otrzyma dwadzieścia hektarów ziemi dla siebie oraz kolejne dwadzieścia dla każdego członka rodziny i każdego służącego przywiezionego do Wirginii. Osadnicy otrzymali domy i zostali zwolnieni z obowiązujących ich umów. W 1 6 1 9 roku wprowadzono Zgromadzenie Ogólne, co każ­ demu dorosłemu mężczyźnie zapewniało głos w sprawie obowią­ zujących w kolonii reguł i instytucji. Tak rodziła się demokracja Stanów Zjednoczonych. Virginia Company potrzebowała dwunastu lat, aby zrozumieć, że to, co udało się Hiszpanom w Meksyku oraz Ameryce Środkowej i Południowej, nie powiedzie się na północy. Pozostałą część XVII wie­ ku zajęły długie ciągi walk o drugi wniosek - że kolonia utrzyma się samodzielnie pod względem gospodarczym, tylko gdy zapewni się bodźce skłaniające kolonistów do inwestycji i ciężkiej pracy.

T A K B LI SCY , A TAK R Ó Ż N I . 3 7

W czasie rozwoju Ameryki Północnej angielskie elity wielo­ krotnie próbowały narzucić kolonistom instytucje, których celem było poważne (na wzór hiszpański) ograniczenie ich praw ekono­ micznych i politycznych, z wyjątkiem uprzywilejowanej mniejszo­ ści, jednak za każdym razem ten model zawodził, podobnie jak w Wirginii. Jedna z najambitniejszych prób miała miejsce zaraz po tym, jak Virginia Company zmieniła swą strategię. W roku 1 632 król Ka­ rol I nadał cztery miliony hektarów ziemi nad północną częścią za­ toki Chesapeake Ceciliusowi Calvertowi, lordowi Baltimore. Karta praw obowiązujących w Marylandzie dawała lordowi Baltimore absolutną swobodę stworzenia takiego systemu rządów, jaki tylko mu się spodoba, a punkt siódmy stwierdzał jednoznacznie, że Bal­ timore "mocą niniejszego aktu, dla dobrego i pomyślnego władania wspomnianą prowincją ma nieograniczoną, pełną i absolutną wła­ dzę ustanawiania i egzekwowania wszelkich możliwych praw". Baltimore opracował bardzo szczegółowy plan społeczności żyjącej na terenach podzielonych na majątki ziemskie, będących północnoamerykańskim wariantem wyidealizowanej siedemna­ stowiecznej wiejskiej Anglii. Ziemia miała być podzielona na ma­ jątki o powierzchni tysięcy akrów (akr to 0,4 hektara), z których każdy miał podlegać lordowi. Lordowie ci mieli znaleźć dzierżaw­ ców uprawiających ziemię i płacących czynsz uprzywilejowanej eli­ cie. Podobną próbę podjęto w roku 1 663 , kiedy ośmiu właścicieli ziemskich ustanowiło Karolinę. Był wśród nich sir Anthony Ash­ ley-Cooper, który z pomocą sekretarza, wybitnego angielskiego fi­ lozofa Johna Locke'a, opracował fundamentalne prawa konstytu­ ujące Karolinę. Podobnie jak karta praw Marylandu ten dokument był planem stworzenia elitystycznej, hierarchicznej społeczności, w której władzę miała sprawować elita złożona z właścicieli mająt­ ków ziemskich. W preambule stwierdzono, że "rząd tej prowincji zostanie ustanowiony tak, aby jak najbardziej odpowiadał monar­ chii, w której żyjemy, a której część stanowi owa prowincja, my zaś nie będziemy tworzyć demokracji licznych uprawnionych ". W prawach konstytuujących Karolinę przewidziano sztyw­ ną strukturę społeczną. U dołu hierarchii znajdowali się "pańsz-

3 8 • D LA C Z E G O N A R O D Y PRZE GRYWAJĄ

czyźniani" (leet-men) , O których w punkcie dwudziestym trzecim stwierdzono, że "dzieci pańszczyźnianych będą pańszczyźnianymi po wszystkie pokolenia". Nad pańszczyźnianymi, którzy nie mieli żadnej władzy politycznej, znajdowała się arystokracja posiada­ czy ziemskich. Tworzyli ją landgraves, z których każdy miał 48 ty­ sięcy akrów, oraz caziques (po 24 tysiące akrów). Przewidziano parlament, w którym mieli zasiadać przedstawiciele landgraves i caziques, ale ci reprezentanci mogli omawiać wyłącznie działania zaakceptowane wcześniej przez ośmiu właścicieli. Podobnym niepowodzeniem jak w Wirginii zakończyły się pró­ by wprowadzenia drakońskich reguł w Marylandzie i Karolinie, a i powody tego fiaska były bardzo zbliżone. Osadników nie dawało się zorganizować w sztywną hierarchiczną społeczność, gdyż po pro­ stu Nowy Świat otwierał przed nimi jeszcze inne możliwości. Dlatego trzeba było zapewnić bodźce, aby chcieli pracować. Szybko jednak zaczęli się domagać większej swobody gospodarczej i zwiększenia zakresu praw politycznych. W Marylandzie osadnicy zaczęli się do­ magać ziemi na własność i zmusili lorda Baltimore do ustanowie­ nia zgromadzenia. W roku 1 69 1 to zgromadzenie nakłoniło króla, by uznał Maryland za kolonię koronną, przez co lord Baltimore i jego potężni lordowie utracili przywileje polityczne. Podobną, długą walkę toczono w Karolinach; znów przegrali właściciele. W roku 1 729 Ka­ rolina Południowa stała się kolonią królewską. Do lat dwudziestych XVIII wieku we wszystkich trzynastu koloniach, które miały stworzyć Stany Zjednoczone, wprowadzo­ no już podobną strukturę władzy: był gubernator i zgromadzenie uprawnionych posiadaczy ziemi. Nie były to demokracje, gdyż pra­ wa głosu nie przyznano kobietom, niewolnikom ani tym, którzy nie mieli ziemi, ale zakres praw politycznych był bardzo duży w po­ równaniu z innymi społecznościami tamtego okresu. To właśnie owe zgromadzenia i ich przywódcy utworzyli w roku 1 774 Pierwszy Kongres Kontynentalny, stanowiący preludium do niepodległości Stanów Zjednoczonych. Zgromadzenia te były przekonane, że mają prawo same decydować o swym składzie oraz o podatkach. Jak dobrze wiadomo, było to nie do przełknięcia dla angielskiej władzy kolonialnej.

TAK BLISCY, A TAK RÓŻNI . 3 9

O PO W I E Ś Ć O D W Ó C H K O N S T YT U C J A C H Powinno już być oczywiste, że nie w wyniku przypadkowego zbiegu okoliczności to Stany Zjednoczone, a nie Meksyk, przyjęły i wpro­ wadziły w życie konstytucję opartą na zasadach demokratycznych, która ograniczała możliwości wykorzystywania władzy politycz­ nej i tę władzę rozdzieliła między wielu przedstawicieli społeczeń­ stwa. Dokument, który delegaci zaczęli pisać w Filadelfii w maju 1 787 roku, był rezultatem długiego procesu, któremu początek dało utworzenie Zgromadzenia Ogólnego w Jamestown w roku 1 6 1 9 . Bardzo duży jest kontrast między tworzeniem konstytucji w powstających właśnie Stanach Zjednoczonych a procesem konstytucyjnym, który miał miejsce niedługo potem w Meksyku. W lutym 1 808 roku francuskie wojska Napoleona Bonapartego wkroczyły do Hiszpanii, w maju zajęły stolicę, Madryt, we wrześ­ niu schwytały króla Ferdynanda, który abdykował. Jego miejsce zajęła Junta Central, która teraz przewodziła w walce z najeźdź­ cami. Po raz pierwszy zebrała się w Aranjuez, ale potem musiała wycofywać się przed Francuzami na południe, aż wreszcie stanęła w Kadyksie, porcie, który wojska Napoleona wprawdzie oblegały, lecz którego nie zdobyły. Tutaj Junta ustanowiła parlament na­ zwany Kortezami, ten zaś w roku 1 8 1 2 uchwalił tak zwaną konsty­ tucję z Kadyksu przewidującą ustanowienie monarchii konstytu­ cyjnej, której podstawą miała być suwerenność ludu. Zniesiono również specjalne przywileje i wprowadzono zasadę równości wo­ bec prawa. Zasady te były nie do przyjęcia dla elit południowoame­ rykańskich, które nadal rządziły środowiskiem instytucjonalnym ukształtowanym przez encomienda, system pracy przymusowej i absolutnej władzy przyznanej im oraz państwu kolonialnemu. Spowodowany najazdem napoleońskim upadek państwa hisz­ pańskiego wywołał kryzys konstytucyjny w całej kolonialnej Ame­ ryce Łacińskiej. Wiele debatowano o tym, czy uznać władzę Junta Central. W Ameryce Łacińskiej powstało wiele takich junt. Te rady szybko uznały, że można ogłosić całkowitą niezależność od Hiszpa­ nii. Pierwsza deklaracja niepodległości nastąpiła w La Paz w Boliwii w roku 1 809, ale oddziały hiszpańskie wysłane z Peru udaremniły

4 0 • D LA C Z E G O N A R O D Y PRZEG RYWAJĄ

te dążenia niepodległościowe. W Meksyku nastawienie polityczne elity zostało ukształtowane przez powstanie Hidalga z roku 1 8 1 0 , na czele którego stał ksiądz Miguel Hidalgo. Kiedy jego żołnierze 23 września zdobyli Guanajuato, najpierw zabili intendenta, urzędnika kolonialnego wysokiej rangi, a następnie zaczęli zabi­ jać wszystkich białych, bez różnicy. Była to raczej wojna klas czy nawet grup etnicznych niż ruch niepodległościowy, toteż wszyscy przedstawiciele elit zjednoczyli się, występując przeciwko niemu. Jeśli niepodległość miała polegać na powszechnym uczestnictwie w polityce, to występowali przeciwko niej nie tylko Hiszpanie, ale także przedstawiciele miejscowych elit. Z tego powodu meksykań­ skie elity bardzo sceptycznie odnosiły się do konstytucji z Kadyksu, która umożliwiała uczestnictwo ludu w życiu politycznym, i nigdy nie uznały jej prawomocności. W roku 1 8 1 5, kiedy runęło europejskie imperium Napoleona, w Hiszpanii władzę ponownie objął Ferdynand VII, który unieważnił konstytucję z Kadyksu. Próbując odzyskać kolonie w Amerykach, Korona hiszpańska nie napotkała oporu ze strony lojalistycznego Meksyku. Jednakże w 1 820 roku hiszpańskie siły, które zebrały się w Kadyksie, aby popłynąć do Ameryk i tam pomóc przywrócić władzę Hiszpanii, zbuntowały się przeciwko Ferdynandowi VII. Do buntowników wkrótce dołączyły oddziały z całego kraju, przez co Ferdynand musiał przywrócić konstytucję z Kadyksu i zwołać Kor­ tezy. Te Kortezy były jeszcze radykalniejsze od tych, które ułożyły konstytucję z Kadyksu. Zaproponowano zniesienie wszelkiej pracy przymusowej. Przypuszczono także atak na szczególne przywileje, na przykład prawo żołnierzy do tego, aby ich wykroczenia były roz­ patrywane tylko przez sądy wojskowe. Widząc, że ten dokument zo­ stanie narzucony Meksykowi, tamtejsze elity uznały, że lepiej pójść własną drogą i ogłosić niepodległość. Na czele ruchu niepodległościowego stanął Augustin de Iturbi­ de, były oficer armii hiszpańskiej. 24 lutego 1 82 1 roku przedstawił Plan de Iguala, swoją wizję suwerennego Meksyku. Meksyk miał się stać monarchią konstytucyjną z meksykańskim cesarzem, od­ rzucono też postanowienia konstytucji z Kadyksu, która takim lę­ kiem napawała meksykańskie elity przez to, że zagrażała ich statu-

TAK B L I S C Y , A TAK R O Z N I . 4 1

sowi i przywilejom. Plan natychmiast poparto, a Hiszpania szybko się zorientowała, że nie jest w stanie powstrzymać tego, co nie­ uchronne. Iturbide jednak zorganizował nie tylko secesję Meksyku. Dostrzegając próżnię powstałą przez brak władzy, szybko wyko­ rzystał poparcie wojskowych i doprowadził do tego, że ogłoszono go cesarzem. Simón Bolivar, wybitny przywódca południowoame­ rykańskiego ruchu niepodległościowego , stwierdził, że Iturbide jest władcą "z łaski Boga i bagnetów" . Ponieważ Iturbidego nie ogra­ niczały instytucje, które ograniczały możliwości działania prezy­ dentom amerykańskim, szybko stał się dyktatorem i w pażdziemi­ ku 1 822 roku rozwiązał konstytucyjnie ustanowiony kongres, a na jego miejsce ustanowił juntę, której członków sam wyznaczył. Rzą­ dy Iturbidego nie trwały długo, ale ten schemat będzie się wielo­ krotnie powtarzał w dziewiętnastowiecznym Meksyku . Konstytucja Stanów Zjednoczonych nie stworzyła ustroju de­ mokratycznego zgodnego z obecnymi zasadami. O tym, komu ma przysługiwać prawo głosu, miał samodzielnie decydować każdy stan. O ile na Północy szybko prawo to otrzymali wszyscy biali męż­ czyźni, niezależnie od wysokości dochodu czy wielkości majątku, o tyle na Południu prawo to wprowadzano stopniowo. W żadnym sta­ nie nie przyznano prawa głosu kobietom ani niewolnikom. W przy­ padku białych mężczyzn zniesiono ograniczenia wynikające ze sta­ nu posiadania i zamożności, ale wprowadzono jednoznaczne rasowe ograniczenia, przez które praw politycznych pozbawiono czarnych mężczyzn . Kiedy w Filadelfii tworzono konstytucję, niewolnictwo uważane było za zgodne z prawem, a naj obrzydliwsze pertraktacje dotyczyły podziału miej sc w Izbie Reprezentantów między stany. Ich liczba miała być uzależniona od liczby ludności stanu, ale repre­ zentanci stanów południowych domagali się, aby w tym przypadku uwzględniać niewolników, czemu sprzeciwiali się przedstawiciele Północy. Ostatecznie wypracowano kompromis, zgodnie z którym przy rozdziale miejsc w Izbie Reprezentantów niewolnika uważano za trzy piąte osoby wolnej . Konflikty między Północą a Południem stłumiono w procesie konstytucyjnym, gdy przyjęto zasadę trzech piątych i inne kompromisowe rozwiązania. Z czasem przyjmowa­ no inne środki zaradcze, na przykład kompromis Missouri, zgodnie

4 2 • D LA C Z E G O N A R O D Y P R Z E GRYWAJĄ

z którym do federacji przyjmowano zawsze jednocześnie jeden stan opowiadający się za niewolnictwem i jeden niewolnictwu przeciw­ ny, aby w Senacie utrzymywać równowagę między zwolennikami a przeciwnikami niewolnictwa. Te marne kompromisy jakoś pozwa­ lające uniknąć trudnej kwestii umożliwiły pokojowe funkcjonowa­ nie amerykańskich instytucji aż do wojny secesyjnej , która osta­ tecznie przesądziła spór na korzyść Północy. Wojna secesyjna była krwawa i okrutna, ale i przed nią, i po niej przed znaczną częścią mieszkańców otwierały się szerokie moż­ liwości ekonomiczne, szczególnie na północy i zachodzie Stanów Zjednoczonych. Zupełnie inaczej było w Meksyku. Stany Zjednoczo­ ne przeżyły pięć lat niestabilności politycznej w latach 1 860- 1 865; w Meksyku pierwsze pięćdziesiąt lat niepodległości to czas prawie nieustannej niestabilności politycznej , czego świetną ilustracją jest kariera Antonia Lópeza de Santa Ana. Santa Ana, syn urzędnika kolonialnego z Veracruz, z początku stał się znany j ako żołnierz walczący po stronie hiszpańskiej w woj­ nach o niepodległość. W roku 1 8 2 1 przeszedł na stronę Iturbidego i do tamtej przeszłości już nie wracał. Po raz pierwszy został prezy­ dentem Meksyku w maju 1 833 roku, chociaż pełnił tę funkcję tylko przez niecały miesiąc, gdyż wolał, aby prezydenturę objął Valentin Gómez Farias. To potrwało jednak ledwie piętnaście dni, po czym Santa Ana powrócił do władzy. Sprawował ją jednak równie krótko jak wcześniej , po czym na początku lipca znów zmienił go Gómez Farias. Santa Ana i Gómez Farias kontynuowali ten taniec do poło­ wy roku 1 835, gdy Lópeza de Santa Ana zastąpił Miguel Barragan. López de Santa Ana nie zamierzał jednak kapitulować i prezyden­ tem był w latach 1 839, 1 84 1 , 1 844, 1 847 i wreszcie w latach 1 853- 1 855. Zajmował to stanowisko w sumie jedenaście razy, a pod jego rządami Meksyk utracił Alamo i Teksas, następnie zaś, w wyniku katastrofalnej w skutkach wojny meksykańsko-amerykańskiej tereny, które stały się potem Nowym Meksykiem i Arizoną. W latach

1 824- 1 867 Meksyk miał pięćdziesięciu dwóch prezydentów, a tylko nieliczni z nich objęli władzę w sposób przewidziany prawem. Oczywiste są konsekwencje takiej bezprecedensowej niestabil­ ności politycznej - jej wpływ na gospodarcze instytucje i bodźce.

TAK B L I S C Y , A TAK R Ó Z N I . 4 3

Ogromnie niepewne stały się prawa własności. Poważnie osłabio­ no też państwo meksykańskie. Jego władza była niewielka, miało też niewiele możliwości zbierania podatków czy zapewnienia usług publicznych . Santa Ana był wprawdzie prezydentem Meksyku, ale nie kontrolował wielkiej części kraju, co pozwoliło Amerykanom zająć Teksas . Co więcej , jak widzieliśmy, meksykańska deklara­ cja niepodległości była motywowana pragnieniem, by obronić cały ten zespół instytucji gospodarczych, który rozwinął się w czasach kolonialnych i uczynił z Meksyku - by użyć określenia wielkiego niemieckiego badacza i geografa Alexandra von Humboldta - "kraj nierówności " . Instytucje te, powodujące, że podstawą społeczeń­ stwa był wyzysk ludności tubylczej i tworzenie monopoli, udarem­ niały bodźce i inicj atywy gospodarcze wielkiej części populacji. Spowodowało to, że w pierwszej połowie XIX wieku, kiedy Stany Zjednoczone zaczęły doświadczać efektów rewolucji przemysłowej , Meksyk zubożał.

POMY S Ł , U R U C H O M IE N I E FIRMY I U Z Y S K A N I E K R E D YT U Rewolucja przemysłowa rozpoczęła się w Anglii. Jej pierwszym suk­ cesem było zrewolucjonizowanie produkcji tkanin bawełnianych dzięki wykorzystaniu nowych maszyn napędzanych najpierw przez koła wodne, a później przez maszyny parowe. Mechanizacja produk­ cji wyrobów bawełnianych ogromnie zwiększyła wydajność pracy początkowo w branży tekstylnej , potem także w innych branżach. Do przełomowych osiągnięć technicznych w całej gospodarce do­ chodziło przez innowacje, a przewodzili tu nowi przedsiębiorcy i biz­ nesmeni skłonni wdrażać nowe pomysły. Ten początkowy rozkwit szybko dotarł przez północny Atlantyk do Stanów Zjednoczonych, gdzie dostrzeżono , jakie możliwości gospodarcze zapewnia zastoso­ wanie nowych technologii opracowanych w Anglii. Zainspirowani Amerykanie ponadto pracowali nad własnymi wynalazkami. Można spróbować zrozumieć naturę tych innowacji, analizu­ jąc, komu przyznawano patenty. System patentowy, chroniący pra­ wa majątkowe zawarte w pomysłach, usystematyzowano w ustawie

44 • D LA C Z E G O N A R O D Y P R Z E G RYWAJĄ

Statute of Monopolies przyjętej przez parlament angielski w roku

1 623, częściowo po to , by uniemożliwić władcy arbitralne przyzna­ wanie "listów patentowych" komu zechciał, co w praktyce oznaczało przyznanie wyłącznego prawa do określonej działalności gospodar­ czej lub biznesowej . W przypadku patentów amerykańskich uderza to, że otrzymywali je ludzie pochodzący z naj różniej szych warstw społecznych, parający się naj rozmaitszymi zajęciami zarobkowymi, nie tylko członkowie bogatych elit. Wielu za sprawą patentów do­ robiło się fortun, czego znakomitym przykładem może być Thomas Edison, wynalazca fonografu i żarówki, założyciel General Electric, nadal jednej z największych firm na świecie. Jego ojciec, Samuel Edison, imał się naj różniejszych zajęć, od łupania łupków do kry­ cia dachów, przez krawiectwo aż do prowadzenia szynku. Thomas niewiele czasu spędził w oficjalnej szkole, uczyła go w domu matka. W latach 1 820- 1 845 tylko 1 9% właścicieli patentów miało rodziców będących specjalistami o wysokich kwalifikacjach bądź pochodziło ze znanych rodzin posiadaczy majątków ziemskich. W tym samym okresie 40% z nich miało wykształcenie podstawowe lub nawet niepełne podstawowe, j ak Edison. Często ponadto, znów jak Edison, zakładali własne firmy, aby wykorzystywać posiadany patent. Stany Zjednoczone w XIX wieku były bardziej demokratycz­ nym krajem ówczesnego świata pod względem politycznym niemal od wszystkich innych, ale i w dziedzinie innowacji były bardziej demokratyczne od innych państw. To przesądziło o tym, że stały się najbardziej innowacyjnym państwem świata pod względem go­ spodarczym. Biedak mający dobry pomysł mógł wystąpić o patent, który przecież nie był bardzo drogi. Czymś zupełnie innym było jednak wykorzystanie tego patentu , aby zarabiać . Można go było oczywiście na przykład komuś odsprzedać . Tak postąpił na początku Edison, aby zebrać kapitał, mianowicie sprzedał swój telegraf Quadruplex przedsiębiorstwu Western Union za 1 0 tysięcy dolarów. Sprzedaż patentów była j ednak rozwiązaniem dobrym tylko dla kogoś takie­ go jak Edison, któremu nowe pomysły przychodziły do głowy szyb­ ciej , niż był w stanie je zrealizować. (Był światowym rekordzistą: w Stanach Zjednoczonych przyznano mu 1 093 patenty, na całym

TAK BLISCY, A TAK RÓŻNI . 4 5

świecie 1 500) . Naprawdę n a patencie zarabiało się wtedy, gdy uru­ chamiało się własną firmę. Do tego jednak potrzebny był kapitał, potrzeba więc banku, który udzieli kredytu na kapitał początkowy. Amerykańscy wynalazcy znów mieli szczęście. W wieku XIX dokonywał się gwałtowny rozwój usług pośrednictwa finansowe­ go , a bankowość w decyduj ącym stopniu ułatwiła błyskawiczny wzrost gospodarczy i uprzemysłowienie. W roku 1 8 1 8 działało w Stanach Zj ednoczonych 338 banków, których aktywa były łącz­ nie warte 1 60 milionów dolarów , a w roku 1 9 1 4 były już 27 864 banki o łącznej wartości aktywów wynoszącej 2 7,3 miliarda do­ larów. W Stanach Zj ednoczonych potencj alni wynalazcy mieli ła­ twy dostęp do kapitału pozwalaj ącego rozpocząć działalność, a do tego zaciekła konkurencj a między bankami i innymi instytucj a­ mi finansowymi zapewniała też stosunkowo niską stopę procen­ tową kredytu. Nie można tego powiedzieć o Meksyku. W roku 1 9 1 0, kiedy rozpoczęła się rewolucja meksykańska, działały w tym kraju tylko czterdzieści dwa banki, a dwa z nich kontrolowały 60% wszystkich aktywów banków. W przeciwieństwie do Stanów Zjednoczonych, gdzie toczyła się zaciekła rywalizacj a między bankami , w Meksy­ ku takiej konkurencji praktycznie nie było. Brak konkurencji po­ wodował, że banki mogły narzucać bardzo wysokie oprocentowanie kredytów klientom. Do tego kredytów udzielano uprzywilejowanym i ludziom już zamożnym, którzy dostęp do kredytów wykorzystywa­ li do tego, aby zwiększyć swą kontrolę nad różnymi sektorami go­ spodarki. Postać, jaką przybrała meksykańska bankowość w wiekach

XIX i XX, była bezpośrednią konsekwencją instytucji politycznych, które ukształtowały się w tym kraju po uniezależnieniu się od Hisz­ panii. Po chaosie epoki Lópeza de Santa Ana przyszła bezowocna próba Francji pod rządami cesarza Napoleona I I , by w Meksyku ustanowić reżim kolonialny z cesarzem Maksymilianem na tronie . Jego rządy trwały od 1 864 do 1 867 roku . Francuzów przepędzono i uchwalono nową konstytucj ę , ale rząd, kierowany najpierw przez Benita Juareza, a po jego śmierci przez Sebastiana Lerdo de Teja­ da, został niebawem obalony przez młodego generała Porfiria Oia-

4 6 • D LA C Z E G O N A R O D Y PRZE GRYWAJĄ

za, który, zasłużony w walce z Francuzami, zapragnął władzy. Ze­ brał oddziały, które w listopadzie 1 876 roku pokonały woj ska rzą­ dowe w bitwie pod Tecoac, a w maju następnego roku mianował się prezydentem. Rządził mniej lub bardziej bez przeszkód i coraz bar­ dziej autorytarnie przez następne trzydzieści cztery lata, aż został obalony wraz z wybuchem rewolucji. Diaz, tak jak wcześniej Iturbide i Santa Ana, zaczynał jako woj­ skowy. Oczywiście także w Stanach Zjednoczonych znana była taka droga do polityki. Pierwszy prezydent Stanów Zjednoczonych, George Washington, zwycięsko dowodził w wojnie o niepodległość. Ulys­ ses S. Grant, inny zwycięski generał, tym razem oddziałów Unii w wojnie secesyjnej , został prezydentem w roku 1 869, a Dwight D. Eisenhower, głównodowodzący woj sk alianckich w Europie pod­ czas II wojny światowej , był prezydentem w latach 1 9 53-1 96 1 . Ale w przeciwieństwie do Iturbidego, Lópeza de Santa Ana i Diaza ża­ den z nich nie zdobył władzy przy użyciu siły, nie sięgali też po nią, aby się przy władzy utrzymać. Ci politycy respektowali postanowie­ nia konstytucji. Chociaż w wieku XIX w Meksyku uchwalono kilka konstytucji, jednak w niewielkim stopniu ograniczały one poczyna­ nia takich ludzi jak Iturbide, Santa Ana czy Diaz. Można ich było odsunąć od władzy, tylko sięgając po to samo narzędzie, przy które­ go użyciu oni ją zdobyli - siłę. Diaz nie liczył się z prawem własności, ułatwiaj ąc wywłaszcze­ nia w celu przejmowania wielkich połaci ziemi, i przyznawał mo­ nopole i inne przywileje swym stronnikom zajmującym się wszelki­ mi rodzajami działalności, między innymi bankowością. Dokładnie to samo robili hiszpańscy konkwistadorzy, a po nich, na przykład, Santa Ana. To, że Stany Zjednoczone miały branżę bankową zdecydowanie lepiej zapewniającą gospodarczy dobrobyt kraju, wcale nie ozna­ cza, że motywacja właścicieli banków była odmienna. Nastawienie na zysk, które wspierało monopolistyczny charakter meksykań­ skiej branży bankowej , występowało przecież także w Stanach Zjed­ noczonych. To dążenie do zysku było jednak inaczej kierunkowa­ ne, gdyż amerykańskie instytucje były bardzo odmienne. Bankierzy działali w środowisku innych instytucji gospodarczych, które ich

TAK B L I S C Y , A TAK R Ó Z N I . 4 7

zmuszały do znacznie większej konkurencji. W wielkim stopniu sta­ ło się tak przez to, że politycy, którzy uchwalali reguły dla banków, sami działali w środowisku bardzo odmiennych bodźców ukształ­ towanych przez odmienne instytucje polityczne. Było nawet tak, że pod koniec wieku XVIII, krótko po tym, gdy zaczęła obowiązywać konstytucja Stanów Zjednoczonych, zaczął się kształtować system bankowy bardzo podobny do tego, jaki później zapanował w Meksy­ ku. Politycy próbowali tworzyć stanowe monopole bankowe, które mogliby przekazać przyjaciołom i wspólnikom w zamian za udzia­ ły w zyskach z monopolu. Banki ponadto szybko zaczęły udzielać pożyczek politykom, którzy tworzyli przepisy regulujące ich branżę, podobnie jak to robiono w Meksyku. W Stanach Zjednoczonych jed­ nak taka sytuacja nie mogła się utrzymać, gdyż amerykańscy po­ litycy próbujący tworzyć te bankowe monopole, w przeciwieństwie do polityków meksykańskich, byli wybierani, a do tego później mu­ sieli się ubiegać o kolej ny wybór. Tworzenie monopoli bankowych i udzielanie kredytów politykom to dobry biznes dla tych polityków, ale tylko wtedy, gdy mogą to robić bezkarnie. Dla obywateli nato­ miast nie jest to szczególnie korzystne. W przeciwieństwie do Mek­ syku w Stanach Zjednoczonych obywatele mogli kontrolować poli­ tyków i pozbywać się tych, którzy wykorzystywali stanowiska, aby się wzbogacić lub tworzyć monopole dla " swoich" . Upadły przez to monopole bankowe. Przyznanie praw politycznych znacznie licz­ niejszej grupie ludzi w Stanach Zjednoczonych, szczególnie w po­ równaniu z Meksykiem, gwarantowało równy dostęp do finansów i kredytów. To z kolei pozwalało ludziom mającym pomysły i wyna­ lazki osiągać dzięki nim korzyści.

Z M IANA UWARUNKOWANA PRZEZ PRZESZŁOSC W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XIX wieku świat się zmieniał. Ameryka Łacińska nie stanowiła tu wyjątku . Instytucje stworzone przez Porfiria Diaza nie były takie same jak te, które ist­ niały w Meksyku Lópeza de Santa Ana czy w hiszpańskim państwie kolonialnym. Boom w gospodarce światowej w drugiej połowie XIX wieku oraz takie innowacje w transporcie, jak żegluga parowa

4 8 • D L A C Z E G O N A R O D Y P R Z E G RYWAJĄ

czy kolej , doprowadziły do gwałtownego rozwoju handlu międzyna­ rodowego . W wyniku tej fali globalizacj i kraje zasobne w surowce, na przykład Meksyk - należałoby raczej powiedzieć , że elity tych krajów - mogły się wzbogacić dzięki eksportowi surowcÓw i zaso­ bów naturalnych do Ameryki Północnej i Europy Zachodniej , gdzie dokonywało się uprzemysłowienie . Tak więc Diaz i jego kolesie zna­ leźli się w innym, dynamicznie rozwijaj ącym się świecie . Byli świa­ domi, że zmienić się musi także Meksyk, ale wcale nie zamierza­ li likwidować instytucj i kolonialnych, by zastąpić je instytucjami podobnymi do tych, które funkcjonowały w Stanach Zjednoczo­ nych. Wybrali "zmianę uwarunkowaną przez przeszłość " , prowa­ dzącą tylko do kolejnej fazy instytucji, przez które w znacznej czę­ ści Ameryki Łacińskiej już panowały ubóstwo i nierówność. Globalizacja sprawiła, że rozległe wolne przestrzenie Ameryk, ich " otwarte granice " , stały się wartościowe. Często była to mitycz­ na otwartość, gdyż tereny poza granicami zajmowali rodzimi miesz­ kańcy, których trzeba było brutalnie wywłaszczyć. Mimo to walka o te zasoby maj ące nową wartość należała do procesów kształtują­ cych Ameryki w drugiej połowie XIX wieku. To nagłe otwarcie cen­ nej granicy nie wywołało jednak podobnych procesów w Stanach Zjednoczonych i Ameryce Łacińskiej , lecz doprowadziło do jeszcze większej dywergencji, do której przyczyniały się istniejące różnice instytucji, zwłaszcza decydujących o tym, kto miał dostęp do ziemi. W Stanach Zjednoczonych długa seria aktów prawodawczych, za­ czynając od Land Ordinance z roku 1 785, a kończąc na Homestead Act z roku 1 862, gwarantowała dostęp do terenów granicznych wielu Amerykanom. Indian zepchnięto na margines, ale powstało pogranicze egalitarne i dynamiczne pod względem gospodarczym . Natomiast instytucje polityczne , które istniały w większości kra­ jów Ameryki Łacińskiej , doprowadziły do zupełnie innego rezulta­ tu . Nowo pozyskiwane ziemie były przyznawane osobom mającym wielkie wpływy polityczne oraz ludziom bogatym i wpływowym, co czyniło ich jeszcze potężniejszymi. Oiaz zaczął także likwidować pozostałości po instytucjach ko­ lonialnych uniemożliwiające handel międzynarodowy, przewidywał bowiem, że dzięki temu znacznie się wzbogaci i on sam, i wielu jego

T A K B L I S CY , A T A K R Ó Ż N I . 4 9

popleczników. Nadal jednak trzymał się nie wzorca rozwoju gospo­ darczego, który widział na północ od Rio Grande , lecz tego, który wypracowali Cortes , Pizarro i de Toledo: elita zbija fortuny, a pozo­ stali są wykluczeni. Gdy elita inwestowała, osiągano pewien wzrost gospodarczy, zawsze jednak rozczarowujący. Do tego odbywało się to kosztem ludzi pozbawionych praw w nowym porządku, jak na przykład Indian Yaqui żyjących w stanie Sonora, na terenach będących zapleczem Nogales. W latach 1 900- 1 9 1 0 być może aż

30 tysięcy Yaqui deportowano, w gruncie rzeczy zmieniono w nie­ wolników i wysłano do pracy na plantacjach agawy henequen na Jukatanie . (Włókna tej rośliny były wówczas cennym produktem eksportowym, gdyż można je było wykorzystywać do wyrobu lin sznurów) . O tym , że w wieku XX utrzymała się szczególna struktura in­ stytucjonalna hamująca rozwój M eksyku i całej Ameryki Łaciń­ skiej , dobrze świadczy fakt, że podobnie jak w stuleciu poprzednim struktura ta powodowała stagnację gospodarczą i niestabilność polityczną, wojny domowe i zamachy stanu, które były efektem ścierania się grup walczących o związane z władzą przywileje. Siły rewolucyjne ostatecznie obaliły Diaza w roku 1 9 1 0 . Po Meksyku rewolucje wstrząsnęły Boliwią w roku 1 952, Kubą w roku 1 959 i Nikaraguą w roku 1 979 , natomiast w Kolumbii, Salwadorze, Gwatemali i Peru trwały niekończące się wojny domowe. Tym za­ wieruchom politycznym towarzyszyły wywłaszczenia lub przynaj­ mniej groźby pozbawienia aktywów, gdy wdrażano ogromne re­ formy rolne w Boliwii, Brazylii, Chile, Gwatemali, Kolumbii, Peru i Wenezueli . Następowały rewolucje, wywłaszczenia i polityczna niestabilność, a jednocześnie pochód rządów wojskowych i naj­ różniejszych dyktatur. Pojawiło się wprawdzie powolne rozszerza­ nie praw politycznych, ale dopiero w latach dziewięćdziesiątych

XX wieku w większości krajów latynoamerykańskich wprowadzono ustrój demokratyczny, co i tak nie zapobiegło ich politycznej nie­ stabilności. Tej niestabilności towarzyszyły masowe represje i morderstwa. W roku 1 99 1 w raporcie chilij skiej Narodowej Komisj i Prawdy i Po­ jednania stwierdzono, że w czasach dyktatury Pinocheta, w latach

5 0 • D LA C Z E G O N A R O D Y PRZEG RYWAJĄ

1 973- 1 990, 2279 osób zostało zamordowanych z powodów poli­ tycznych, jakieś 50 tysięcy było aresztowanych i torturowanych, a setki tysięcy straciło pracę . W Gwatemali w raporcie Komisji Wy­ jaśniania Historii z roku 1 999 wymieniono 42 275 znanych z na­ zwiska ofiar, chociaż inne szacunki podają, że w latach 1 962-1 996 w Gwatemali zostało zamordowanych 200 tysięcy osób, z czego

70 tysięcy pod rządami generała Efraina Riosa Montta, który czuł się na tyle bezkarny, że wystartował w wyborach prezydenckich w roku 2003 , ale na szczęście nie wygrał. Narodowa Komisja do spraw Zbrojnych Porwań w Argentynie podaje, że w latach 1976-

- 1 983 woj sko zabiło 9 tysięcy osób , chociaż uważa się, że prawdzi­ wa liczba jest wyższa. (Organizacje działające na rzecz praw czło­ wieka zwykle szacują, że chodzi o 30 tysięcy ludzi) .

Z A R O B I Ć M I L I A R D A L B O D WA Trwałe konsekwencje organizacj i społeczeństwa kolonialnego i in­ stytucjonalne dziedzictwo tych społeczeństw decyduje o dzisiej­ szych różnicach między Stanami Zjednoczonymi a Meksykiem, a więc i między dwiema częściami Nogales . Kontrast pomiędzy tym, jak Bill Gates i Carlos Slim stali się dwoma najbogatszymi ludźmi na świecie (konkuruje z nimi Warren Buffett) , pokazuje, na czym polegają owe różnice. Historia wzlotu Gatesa i Microsoftu j est do­ brze znana, ale status Gatesa j ako naj bogatszej osoby na świecie oraz założyciela jednej z najbardziej innowacyjnych firm nie po­ wstrzymał Departamentu Sprawiedliwości Stanów Zjednoczonych od wszczęcia 8 maja 1 998 roku postępowania przeciw Microsoft Corporation pod zarzutem, że nadużyła pozycj i monopolisty. Cho­ dziło przede wszystkim o to , jak Microsoft połączył swoją przeglą­ darkę internetową Internet Explorer z systemem operacyjnym Win­ dows. Władze miały Gatesa na oku od jakiegoś czasu. Już w 1 99 1 roku Federalna Komisja Handlu zaczęła sprawdzać, czy Microsoft nie nadużywa swego monopolu na rynku systemów operacyjnych w komputerach osobistych. W listopadzie 200 1 roku Microsoft za­ warł ugodę z Departamentem Sprawiedliwości. Trochę mu przycię­ to skrzydła, aczkolwiek wiele osób oczekiwało surowszej kary.

T A K B L I S C Y , A TAK R Ó 2 N I . 5 1

W Meksyku Carlos Slim zdobył pieniądze nie dzięki innowa­ cjom. Początkowo doskonale sobie radził na giełdzie , kupując i re­ organizując nierentowne firmy. Jego największym wyczynem było przejęcie Telmeksu, meksykańskiego monopolisty z branży tele­ komunikacyjnej , który prezydent Carlos Salinas sprywatyzował w roku 1 990. We wrześniu 1 989 roku rząd ogłosił, że zamierza sprzedać 5 1 % akcji z prawem głosu (20 ,4% ogólnej liczby) . Oferty zebrano w listopadzie. Przetarg wygrało konsorcjum, którym kiero­ wała należąca do Slima Grupo Corso, chociaż wcale nie zapropono­ wał największej sumy. Slim nie zapłacił za przejęte udziały natych­ miast, lecz zdołał odwlec sprawę i wykorzystał dywidendy samego Telmeksu, aby zapłacić. Niegdyś publiczny monopol stał się teraz monopolem Slima zapewniającym krociowe zyski. Instytucje gospodarcze, które uczyniły Carlosa Slima tym, kim jest, są bardzo odmienne od amerykańskich. Jeśli jesteś meksy­ kańskim przedsiębiorcą, na każdym kroku będziesz napotykał ba­ riery wejścia, takie jak kosztowne koncesje, które trzeba nabyć, gąszcz biurokratyczny, przez który trzeba się przedrzeć, utrudnia­ jący sprawy politycy i urzędnicy, trudności z pozyskaniem źródeł finansowania w sektorze finansowym, często potajemnie współpra­ cującym z firmami, z którymi chcesz konkurować. Bariery te albo mogą się okazać nie do przezwyciężenia, nie dopuszczając cię tam, gdzie się zawiera lukratywne transakcje, albo mogą się okazać two­ im największym przyjacielem, gdyż będą ograniczać konkurentów. Znajdziesz się w jednej lub drugiej sytuacj i w zależności od tego, kogo znasz, na kogo możesz wpłynąć i - tak! - kogo możesz prze­ kupić. Carlos Slim, człowiek utalentowany i ambitny, pochodzący z niezamożnej rodziny libańskich imigrantów, stał się mistrzem po­ zyskiwania umów zapewniających wyłączność. Zmonopolizował lu­ kratywny rynek telekomunikacyj ny w Meksyku, by potem rozsze­ rzać wpływy na resztę Ameryki Łacińskiej . Próbowano pozbawić Slima monopolu, ale się to nie udało. W roku 1 996 oferująca połączenia międzymiastowe firma Avantel zwróciła się do meksykańskiej agencji antymonopolistycznej , aby sprawdziła, czy Telmex dominuje na rynku usług telekomunikacyj ­ nych. W roku 1 997 agencja orzekła, że Telmex w znacznym stop-

5 2 • D LA C Z E G O N A R O D Y PRZEG RYWAJĄ

niu panuje nad rynkiem wskutek pozycj i monopolisty w dziedzinie połączeń miejscowych, międzymiastowych i międzynarodowych, jednak wszelkie usiłowania agencji regulujących tę branżę, aby ten monopol ograniczyć, spełzły na niczym. A stało się tak między in­ nymi dlatego, że Slim i Telmex mogą korzystać z recurso de ampa­ ro, czyli "wystąpić o ochronę" . Amparo to w istocie petycja, w której ktoś wykazuje, że jakaś konkretna ustawa nie odnosi się do niego. Idea amparo, wprowadzona w konstytucji Meksyku z roku 1 8 57, wyrosła z dążenia do zapewnienia ochrony jednostkowych praw i swobód, ale w rękach Telmeksu i innych monopolistów meksy­ kańskich stała się potężnym narzędziem wykorzystywanym do umacniania posiadanego monopolu. Ostatecznie więc amparo nie broni praw obywateli, lecz pozwala ominąć zasadę równości wobec prawa. Działając w systemie gospodarki meksykańskiej , Slim zara­ biał w ogromnej mierze dzięki koneksjom politycznym. Gdy chciał wejść na rynek amerykański, nie osiągnął sukcesu. W roku 1 999 jego Grupo Corso przejęła sieć sklepów komputerowych CompUSA, która w tym czasie zawierała porozumienie z firmą COC Services dotyczące prowadzenia na zasadzie franczyzy sprzedaży w Meksyku. Slim natychmiast złamał warunki umowy, gdyż chciał założyć wła­ sną sieć sklepów, która nie musiałaby konkurować z COC. Spółka COC pozwała CompUSA do sądu w Dallas. Ponieważ tam nie obo­ wiązuje amparo, Slim przegrał i ukarano go grzywną w wysokości 454 milionów dolarów. Mark Werner, prawnik COC, komentował następująco: "To orzeczenie jest przekazem, że w gospodarce glo­ balnej firmy muszą przestrzegać reguł obowiązujących w Stanach Zjednoczonych, jeśli chcą działać na ich terytorium" . Wystarczyło, by Slim znalazł się w zasięgu instytucji amerykańskich, aby jego zwykła metoda zarabiania pieniędzy przestała działać.

W DRODZE DO TEORII NIERÓWNOŚCI W ŚWIECIE Żyj emy w świecie nierówności. Różnice między narodami są podob­ ne do tych, które dzielą dwie części Nogales, tylko że przybierają większą skalę. W krajach bogatych ludzie są zdrowsi, żyją dłużej

TAK BLISCY, A TAK RÓŻNI . 5 3

i s ą lepiej wykształceni. Maj ą także dostęp d o takich udogodnień i opcji życiowych, od wakacji po kariery zawodowe, o jakich miesz­ kańcy krajów biednych mogą tylko pomarzyć. Co więcej , w boga­ tych krajach jeździ się po drogach bez wybojów, korzysta z toa­ let, elektryczności i bieżącej wody w domach. W państwach tych na ogół rządzący nie aresztują obywateli, kiedy chcą, ani ich nie dręczą, natomiast, przeciwnie , dbają o to , aby zapewnić im takie usługi publiczne , jak edukacja, ochrona zdrowia, praworządność i porządek. Trzeba też podkreślić, że mieszkańcy tych krajów gło­ sują w wolnych wyborach i mają pewien wpływ na to , jaki kierunek polityczny będzie w najbliższym czasie dominował w ich kraju. Wielkie różnice w świecie nierówności są oczywiste dla każ­ dego, nawet w biednych krajach, chociaż wielu ludzi nie ma tam dostępu do telewizj i czy Internetu . To świadomość tych różnic i ich głębokości sprawia, że tak wiele osób decyduje się nielegal­ nie przekraczać Rio Grande czy przepływać Morze Ś ródziemne, aby móc zasmakować w bogatych krajach ich życiowych s tandardów i możliwości. W książce tej staramy się wyjaśnić, dlaczego te różni­ ce istnieją i co je powoduje. Ta nierówność nie wpływa jedynie na życie poszczególnych ludzi w ubogich kraj ach, lecz powoduje także rozgoryczenie i resentymenty o olbrzymich konsekwencjach w Sta­ nach Zjednoczonych i innych państwach. Zrozumienie, dlaczego te różnice istnieją i co je powoduje, j est głównym tematem tej książki. Zrozumienie tych kwestii nie jest tylko celem samym w sobie, ale także pierwszym krokiem do opracowania pomysłów na to, jak po­ lepszyć życie miliardów ludzi, którzy nadal żyją w biedzie. Odmienność świata po obu stronach płotu w Nogales to tylko wierzchołek góry lodowej . Podobnie j ak w reszcie północnego Mek­ syku, który, nawet jeśli nie zawsze legalnie, korzysta z handlu ze Stanami Zjednoczonymi, mieszkańcy Nogales maj ą się lepiej od in­ nych rodaków, których gospodarstwa domowe zarabiają przecięt­ nie około 5 tysięcy dolarów rocznie. Ową względną pomyślność, gdy zestawić ją z resztą kraju, Nogales w stanie Sonora zawdzię­ cza zakładanym przez Amerykanów przedsiębiorstwom maquila­

dora, ulokowanym w parkach przemysłowych. Pierwszy taki park uruchomił Richard Campbell junior, kalifornijski producent ko-

5 4 • D LA C Z E G O N A R O D Y PRZ E G RYWAJĄ

szy. Pierwszym dzierżawcą zakładów z tego parku była firma Coin­ -Art (instrumenty muzyczne) , której właścicielem jest Richard Bos­ se, właściciel przedsiębiorstwa Artley z Nogales w Arizonie, pro­ dukuj ącego flety i saksofony. Później pojawiły się firmy Memorex (podzespoły komputerowe) , Avent (odzież szpitalna) , Grant (oku­ lary przeciwsłoneczne) , Chamberlain (napędy bram garażowych produkowane dla firmy Sears) i Samsonite (walizki) . Wszystkie te firmy mają siedziby w Stanach Zjednoczonych, a ich właściciela­ mi są biznesmeni ze Stanów Zj ednoczonych , którzy wykorzystuj ą amerykański kapitał i amerykańską wiedzę techniczno-organiza­ cyj ną. Tak więc większy dobrobyt Nogales w Sonarze w porównaniu z pozostałymi regionami Meksyku ma przyczyny zewnętrzne. Z kolei różnice między Stanami Zjednoczonymi i Meksykiem są niewielkie, gdy wziąć pod uwagę różnice między krajami całe­ go świata. Przeciętny obywatel Stanów Zjednoczonych jest siedem razy zamożniej szy od przeciętnego Meksykanina, a ponad dziesięć razy od mieszkańca Peru czy Ameryki Ś rodkowej . Obywatel amery­ kański jest mniej więcej dwadzieścia razy bogatszy od przeciętnego mieszkańca któregoś z państw afrykańskich leżących na południe od Sahary, a ponad czterdzieści razy zamożniej szy od obywateli tak biednych państw afrykańskich, j ak Mali, Etiopia i Sierra Leone. Dotyczy to nie tylko Stanów Zjednoczonych. Grupa krajów boga­ tych jest mała, lecz stale się rozszerza; należą do niej głównie pań­ stwa europejskie i północnoamerykańskie, a oprócz nich Australia, Japonia, Nowa Zelandia, Singapur, Korea Południowa i Tajwan. Ich obywatele cieszą się życiem zupełnie innym niż to, które jest udziałem reszty globu. Przyczyna, dla której Nogales w Arizonie ma się znacznie le­ piej od Nogales w Sonorze, jest bardzo prosta: to kwestia zdecydo­ wanie odmiennych instytucj i po obu stronach granicy, co zapewnia zupełnie inne bodźce mieszkańcom obu miast. Stany Zjednoczo­ ne są o wiele bogatsze dziś od Meksyku czy Peru także ze względu na sposób, w j aki instytucje gospodarcze i polityczne kształtują bodźce działające na j ednostki, biznesmenów i polityków. Każda społeczność funkcjonuje na podstawie zespołu reguł gospodar­ czych i politycznych, które wspólnie wprowadzają państwo i zbio-

TAK B L I S C Y , A T A K R O Z N I . 5 5

rowość obywateli. Instytucje gospodarcze decydują o bodźcach go­ spodarczych: bodźcach skłaniających do tego , aby się kształcić, oszczędzać i inwestować, wprowadzać innowacje, stosować nowe techniki i tak dalej . To w procesie politycznym decyduje się, w ja­ kich instytucj ach gospodarczych ludzie żyj ą, a z kolei instytucje polityczne określają przebieg tego procesu, na przykład wyzna­ czaj ąc, do jakiego stopnia obywatele mogą kontrolować polityków i wpływać na ich zachowania. To z kolei decyduje o tym, czy politycy reprezentują obywateli - nawet jeśli dzieje się to z różnymi niedo­ skonałościami - czy mogą wykorzystywać powierzoną im władzę, czy prowadzić politykę szkodliwą dla obywateli, uzurpując władzę, aby zbijać majątki i realizować własne programy działania. Instytu­ cje polityczne obej mują - ale się do nich nie ograniczaj ą - spisane konstytucje, a także to, czy są to demokracj e . Obejmują między innymi to , że państwo ma odpowiednią władzę i może przyjmo­ wać przepisy rządzące społeczeństwem i nim kierować. Koniecznie trzeba też rozważyć ogólniej czynniki decyduj ące o tym, j ak zostaje w społeczeństwie podzielona władza polityczna, a przede wszyst­ kim to, czy różne grupy są w stanie kolektywnie realizować swoje cele bądź uniemożliwić innym osiągnięcie ich celów. Ponieważ kształtują zachowania i bodźce występuj ące w rze­ czywistym życiu, instytucje decyduj ą o sukcesach lub porażkach państw. Na wszystkich poziomach życia społecznego ważne są in­ dywidualne talenty, ale nawet one potrzebują ram instytucjonal­ nych, które pozwolą zrobić z nich pozytywną siłę. Bill Gates, po­ dobnie jak inne legendarne już dziś postacie branży informatycznej i branż wykorzystujących nowe technologie teleinformatyczne (Paul Allen, Steve Ballmer, Steve Jobs, Lany Page, Sergey Brin czy Jeff Bezos) , miał wielki talent i ogromną ambicję, ale także on reago­ wał na bodźce. System edukacyj ny Stanów Zj ednoczonych umożli­ wił Gatesowi i osobom do niego podobnym nabyć szczególny zespół umiejętności uzupełniających ich talenty. Gospodarcze instytu­ cje Stanów Zjednoczonych umożliwiły takim ludziom łatwe założe­ nie firmy, bez zmagania się z przeszkodami nie do pokonania. Te instytucje ponadto umożliwiły znalezienie źródeł finansowania ich przedsięwzięć. Istniejący w Stanach rynek pracy pozwolił zatrud-

5 6 • D LA C Z E G O N A R O D Y P R Z E GRYWAJĄ

nić pracowników o odpowiednich kwalifikacjach, a względnie kon­ kurencyjne środowisko rynkowe umożliwiło powiększanie przed­ siębiorstw i wprowadzanie na rynek ich produktów. Przedsiębiorcy ci od samego początku byli pewni, że ich marzenia można zreali­ zować: ufali instytucjom i rządom prawa, które te instytucje za­ pewniały, i nie musieli się martwić o nienaruszalność swoich praw własności. Wreszcie instytucje polityczne gwarantują stabilność i ciągłość. Dzięki nim nie było ryzyka, że przej mie władzę dyktator, który zacznie zmieniać reguły gry, pozbawi ich majątków, uwięzi lub stworzy zagrożenie dla ich życia i sposobów zarabiania na ży­ cie. To one też gwarantowały, że żadne partykularne interesy nie mogły popchnąć rządu w zgubnym gospodarczo kierunku, albo­ wiem władza polityczna była, po pierwsze, ograniczona, a po dru­ gie, na tyle rozdzielona, że mogła powstać sieć instytucj i gospodar­ czych tworzących bodźce skłaniające do działań prowadzących do dobrobytu. W książce niniej szej pokażemy, że wprawdzie instytucje go­ spodarcze decydują o biedzie lub dostatku kraju, ale o ich cha­ rakterze rozstrzygają polityka i instytucje polityczne. Ostatecznie dobre instytucj e gospodarcze Stanów Zjednoczonych są efektem instytucji politycznych, które kształtowały się stopniowo od roku 1 6 1 9 . Nasza teoria nierówności światowych pokazuje, w jaki spo­ sób oba typy instytucji wchodzą w interakcje, powodując ubóstwo lub zamożność, i jak do tego doszło, że w różnych częściach świata zaistniały tak odmienne instytucje. Już nasz krótki przegląd hi­ storii Ameryk daje pogląd na naturę sił, które kształtują instytucje polityczne i gospodarcze. Odmienności dzisiejszych instytucji są głęboko zakorzenione w przeszłości, bo gdy społeczeństwo zorgani­ zuje się w określony sposób, zwykle taki stan rzeczy się utrzymuje. Wykażemy, że to jest właśnie wynikiem interakcji instytucji poli­ tycznych i gospodarczych. Owa trwałość oraz tworzące ją siły tłumaczą też, dlaczego tak trudno jest usunąć nierówności w świecie i uczynić kraje ubogie bogatymi. Chociaż to instytucje są kluczem do zrozumienia różnic między dwoma Nogales oraz między Meksykiem a Stanami Zjed­ noczonymi, nie wynika z tego wcale, że Meksykanie jak jeden mąż

TAK B LI S C Y , A T A K R Ó Z N I . 5 7

zgodzą się na zmianę instytucji. Społeczeństwo nie musi rozwijać czy przyswajać sobie instytucji naj lepszych dla jego rozwoju gospo­ darczego i pomyślności obywateli, ponieważ dla tych, którzy steru­ ją polityką i kontrolują instytucje polityczne, inne instytucje mogą być jeszcze lepsze. Ludzie potężni i reszta społeczności często się nie zgadzają, i to radykalnie, w kwestii, które instytucje należy za­ chować , a które zmienić. Carlos Slim z pewnością nie byłby szczęś­ liwy , widząc , jak znikają jego koneksje polityczne oraz bariery wej ­ ścia zapewniaj ące mu bezpieczeństwo przed konkurencj ą, mimo że miliony Meksykanów skorzystałyby dzięki pojawieniu się nowych firm. Ponieważ nie ma takiego konsensusu, to polityka decyduje o tym, jakie reguły ostatecznie obowiązują w danej społeczności. Carlos Slim jest dostatecznie potężny, aby mieć to , czego chce. Po­ tęga Billa Gatesa jest o wiele bardziej ograniczona. Właśnie dlatego nasza teoria nie zawęża się do ekonomii, lecz obejmuje też polity­ kę. Mówi ona o wpływie instytucj i na sukces narodów i ich poraż­ kę , jest więc ekonomią ubóstwa i zamożności. Mówi także o kształ­ towaniu się instytucj i i o ich zmianie w czasie , a także o tym, jak dochodzi do tego, że się nie zmieniają, nawet gdy powodują nędzę i cierpienia milionów. Jest to więc polityka ubóstwa i zamożności.

2.

TEORIE , KTÓRE SIĘ NIE SPRAWDZAJĄ

U K Ł A D Ś W I ATA

Z

asadniczym celem tej książki jest wyjaśnienie nierówności ist­ niejących w świecie, a także uchwycenie ich pewnych, dość

łatwo widocznych prawidłowości. Pierwszym krajem, który do­ świadczył stałego wzrostu gospodarczego, była Anglia czy Wielka Brytania, jak po roku 1 707 nazywana jest unia Anglii, Walii i Szko­ cji. Powolny wzrost nastąpił w drugiej połowie XVIII wieku, gdy roz­ poczęła się rewolucja przemysłowa, oparta na przełomowych wy­ nalazkach technicznych i ich zastosowaniu w przemyśle. W ślad za industrializacją Anglii szybko poszło uprzemysłowienie większości Europy Zachodniej oraz Stanów Zjednoczonych. Angielski dobrobyt szybko objął też brytyj skie "kolonie osadnicze " : Kanadę , Australię i Nową Zelandię. Wszystkie te kraje należą dziś do trzydziestki naj­ bogatszych państw, do których zaliczają się też: Japonia, Singapur i Korea Południowa. Prosperity tej trójki stanowi część ogólniejszego procesu, w którym liczne państwa Azji Wschodniej - w tym Tajwan i Chiny - weszły ostatnio na drogę szybkiego rozwoju. Sam dół światowej hierarchii dochodów maluje się w równie ostrych barwach jak jej szczyt. Jeśli sporządzić dziś listę trzydziestu naj biedniej szych krajów świata, znajdą się na niej niemal wszyst­ kie kraje Afryki leżące na południe od Sahary, a obok nich także ta­ kie państwa, jak Afganistan, Haiti czy Nepal, nieleżące wprawdzie w Afryce, ale - jak pokażemy - pod istotnymi względami podobne do tamtych. Jeśli cofniemy się o pięćdziesiąt lat, górna i dolna trzy-

6 0 • D LA C Z E G O N A R O D Y PRZEG RYWAJĄ

dziestka niewiele się zmienią. Pośród krajów naj bogatszych nie znaj ­ dziemy Singapuru ani Korei Południowej , pośród najbiedniejszych znajdziemy takie, których dzisiaj nie ma w tej grupie, ale całościo­ wy obraz będzie zadziwiająco podobny do obecnego. Więcej - także cofnięcie się o sto i sto pięćdziesiąt lat nie zmieni składu tych grup. Mapa 3 pokazuj e podział państw świata pod względem PKB w roku 2 00 8 . Najciemniejszą barwą oznaczone są najbiedniej sze kraj e świata - te, w których średni roczny dochód (zwany przez ekonomistów PKB, produktem krajowym brutto) w przeliczeniu na mieszkańca wynosi mniej niż 2 tysiące dolarów (to PKB per capita) . Widzimy, że dotyczy to większości Afryki, Afganistanu, Haiti, czę­ ści Azj i Południowo-Wschodniej (na przykład Kambodży i Laosu) , a także Korei Północnej . Na biało zaznaczone są kraje najbogatsze - te, w których wskaźnik ten wynosi 20 tysięcy dolarów rocznie lub więcej . Tutaj , jak nietrudno się domyślić, mamy Amerykę Pół­ nocną, Europę Zachodnią, Australazję i Japonię. Inną interesującą sytuacj ę możemy zaobserwować w Amery­ kach. Na czele listy najbogatszych krajów amerykańskich są Sta­ ny Zjednoczone i Kanada. Dalej mamy: Chile, Argentynę, Brazylię , Meksyk i Urugwaj , czasami też Wenezuelę, w zależności od ak­ tualnej ceny ropy naftowej . Następną grupę stanowią: Kolumbia, Dominikana, Ekwador i Peru, a na końcu są kraj e znacznie bied­ niej sze: Boliwia, Gwatemala i Paragwaj . Cofnijmy się pięćdziesiąt lat: kolej ność będzie ta sama. O sto lat: żadnych zmian. Sto pięć­ dziesiąt lat: to samo. Nie tylko jest więc tak, że Stany Zjednoczone i Kanada są bogatsze od Ameryki Łacińskiej , ale i w samej Ame­ ryce Łacińskiej występuje wyraźny i trwały podział na państwa bogatsze i biedniejsze . I wreszcie przyjrzyjmy się Bliskiemu Wschodowi . Mamy tutaj kraje zasobne w ropę naftową, takie jak Arabia Saudyjska i Kuwejt, w których dochód na mieszkańca zbliża się do poziomu górnej trzy­ dziestki. Gdy tylko jednak spadła cena ropy, kraje te szybko spa­ dały na niższe pozycje listy. Kraje bliskowschodnie, w których złóż ropy nie ma wcale albo jest jej niewiele, takie jak Egipt, Jordania czy Syria, znajdują się pod względem dochodu na poziomie zbliżonym do Gwatemali czy Peru. Bez ropy naftowej wszystkie kraje Bliskiego

..., l:zJ o �

t;;

�

.; o � tzJ

\'

� l"l Z tzJ (JJ "CI � > � C N > t... >

p'

PKB na g/owę mieszkańca w dolarach USA, rok 2008 Brak danych

7500-20 000

_ >2000 _ 2000-7500

D 20 000-50 000

Mapa 3: Rozkład zamożności w świecie w roku 2008

• 0\ -

6 2 • D LA C Z E G O N A R O DY PRZEGRYWAJĄ

Wschodu są ubogie, chociaż, podobnie jak państwa w Ameryce Ś rodkowej i Andach, nie są tak biedne jak państwa afrykańskie le­ żące na południe od Sahary. Obecny rozkład dobrobytu j est wprawdzie bardzo trwały, ale nie jest niezmienny. Zmieniał się . Po pierwsze, jak już podkreśla­ liśmy, większość występuj ących dziś w świecie nierówności poja­ wiła się pod koniec XVIII wieku w wyniku rewolucji przemysłowej . Do połowy tego stulecia nie tylko różnice zamożności były mniej ­ sze; także rankingi, tak później stabilne, zaczynaj ą się zmieniać, im dalej spoglądamy w przeszłość. Chociażby pięćset lat temu w Amerykach ten ranking był zupełnie inny niż w ostatnich stu pięćdziesięciu latach. Po drugie, w wielu państwach nastały deka­ dy gwałtownego wzrostu - było tak w dużej części Azji Wschodniej po II wojnie światowej czy ostatnio w Chinach - ale potem od­ notowano spadek tempa wzrostu . Argentyna, dla przykładu , roz­ wijała się dynamicznie przez pół wieku do roku 1 920, staj ąc się jednym z naj bogatszych krajów na świecie, ale potem rozpoczął się długotrwały schyłek. Jeszcze bardziej wyrazistym przykładem jest Związek Sowiecki : rozwijał się szybko w latach 1 930- 1 970, a potem zaczął gwałtownie podupadać. Czym wyjaśnić owe różnice w ubóstwie i zamożności, a także odmienne schematy rozwoju? Dlaczego państwa Europy Zachod­ niej i ich kolonie osadnicze zaczęły w XIX wieku się rozwijać, rzadko doświadczając zahamowań tego procesu? Dlaczego kraje afrykań­ skie położone na południe od Sahary i państwa Bliskiego Wschodu nie odnotowały takiego rozwoju jak Europa Zachodnia, podczas gdy znaczna część Azji Wschodniej osiągnęła zawrotne współczyn­ niki wzrostu gospodarczego? Można by przypuszczać, że przy nierównościach tak wielkich, trwałych i układających się w tak wyrazisty schemat istnieje ich powszechnie akceptowane wyjaśnienie. Tymczasem j est inaczej . Większość formułowanych przez przedstawicieli nauk społecznych hipotez maj ących tłumaczyć przyczyny ubóstwa i zamożności po prostu się nie sprawdza i wcale nie wyj aśnia istniej ącego stanu rzeczy.

T E O R I E , KTÓRE S I Ę N I E S PRAWDZAJĄ . 6 3

H IPOTEZA GEO GRAFICZNA Jedną z często przyjmowanych teorii, dlaczego w świecie istnieją nierówności, jest hipoteza geograficzna, która głosi, że za przepaść między kraj ami bogatymi i ubogimi odpowiedzialne są odmienności geograficzne. Wiele biednych regionów świata, takich jak Afryka, Ameryka Ś rodkowa i Azja Południowa, leży pomiędzy zwrotnikami Raka i Koziorożca, natomiast kraje bogate położone są w okolicach o bardziej umiarkowanym klimacie. Ta geograficzna koncentracja bogactwa i nędzy powoduje, że hipoteza geograficzna j est atrakcyj ­ na, ale jest to atrakcyj ność sztuczna. Hipoteza ta staje się punktem wyj ścia dla teorii i poglądów głoszonych przez wielu specjalistów z dziedziny nauk społecznych i ekspertów, ale nie staje się przez to ani odrobinę mniej błędna. Już w drugiej połowie XVIII stulecia wielki francuski myśli­ ciel polityczny Monteskiusz nie tylko zwrócił uwagę na tę geogra­ ficzną koncentrację zamożności i ubóstwa, lecz także spróbował ją wyjaśnić. Dowodził, że ludzie żyjący w tropikach są bardziej leniwi i nie dążą do zdobycia wiedzy, w wyniku czego ani ciężko nie pracują, ani nie są innowacyjni, co ostatecznie sprawia, że są biedni. Monteskiusz spekulował również, że ludźmi leniwymi często rządzą despoci, tak więc tropikalna lokalizacja miałaby od­ powiadać nie tylko za ubóstwo, lecz także za zjawiska polityczne , które wiążą się z niedomogami gospodarczymi, na przykład za dyktaturę . Chociaż szybki wzrost gospodarczy w ostatnich latach takich krajów, jak Singapur, Malezja czy Botswana, przeczy tezie, że kra­ je gorące są skazane na ubóstwo, to jednak nadal jest ona gorliwie podtrzymywana przez niektórych, na przykład przez ekonomistę Jeffreya Sachsa. We współczesnych wersjach teoria ta nie obstaje przy bezpośrednim wpływie klimatu na chęć do pracy czy na proce­ sy myślowe, ale eksponuje dwa inne czynniki: po pierwsze choroby tropikalne , które - zwłaszcza malaria - szkodliwie wpływają na zdrowie robotników, a więc także na ich produktywność, po dru­ gie słabą j akość gleb tropikalnych , która nie pozwala na wydajne rolnictwo . Nawet jeśli zmieniają się argumenty, ostateczna konklu-

6 4 • D L A C Z E G O N A R O D Y P R Z E GRYWAJĄ

zja jest ta sama: regiony położone w klimacie umiarkowanym mają przewagę nad obszarami tropikalnymi i półtropikalnymi. Tymczasem nierówności w świecie niepodobna wyjaśnić kli­ matem, chorobami czy j akąkolwiek inną odmianą hipotezy geo­ graficznej . Pomyślmy o Nogales . Różnica między dwiema częściami tego miasta nie wynika z klimatu, geografii czy chorobotwórczego środowiska, lecz z granicy amerykańsko-meksykańskiej . Może jednak jest tak, że chociaż hipoteza geograficzna nie potrafi wyjaśnić różnicy między północnym i południowym Noga­ les , Koreą Północną i Południową czy pomiędzy wschodnimi i za­ chodnimi Niemcami, zanim runął mur berliński, to może wyjaśnić różnice między Ameryką Północną a Południową? Między Europą a Afryką? Krótko mówiąc, nie. Historia pokazuje, że nie ma żadnego prostego i trwałego związ­ ku między klimatem czy innymi czynnikami geograficznymi a sukce­ sami gospodarczymi. Nie jest na przykład prawdą, że tropiki zawsze były biedniej sze od stref klimatu umiarkowanego . Jak widzieliśmy w poprzednim rozdziale, w czasach, gdy Kolumb podbijał Ameryki, na terenach na południe od zwrotnika Raka i na północ od zwrotni­ ka Koziorożca, gdzie dziś znajdują się Meksyk, Ameryka Ś rodkowa, Peru i Boliwia, funkcjonowały bogate cywilizacje Azteków i Inków. Były to królestwa z rozszerzoną władzą centralną, która budowała drogi i chroniła poddanych przed głodem. Aztekowie mieli pieniądze i pismo, a Inkowie, którzy tych instytucji nie znali, utrwalili mnó­ stwo informacj i na sznurach z węzłami zwanych kipu. Natomiast obszary na północ i południe od tych królestw, gdzie dziś znajdują się Stany Zjednoczone , Kanada, Argentyna i Chile, były zamieszki­ wane przez plemiona znajdujące się na poziomie epoki kamiennej . Tropiki ówczesnych Ameryk były zatem bogatsze od ich chłodniej­ szych stref, co pokazuje, że " oczywisty fakt" tropikalnego ubóstwa ani nie jest oczywisty, ani nie jest faktem. Natomiast dzisiejsza za­ możność Stanów Zjednoczonych i Kanady to rezultat gwałtownej zmiany losów tych ziem względem tego, jak się tam przedstawiała sytuacja, kiedy pojawili się Europejczycy. Zmiana ta nie ma nic wspólnego z geografią, a związana była, jak widzieliśmy wcześniej , ze sposobem kolonizacji tych terenów.

T E O R I E , K T Ó R E S I Ę N I E S P RAWDZAJĄ . 6 5

Taka odmiana losów nastąpiła nie tylko w Amerykach. Mieszkań­ cy Azj i Południowej - zwłaszcza subkontynentu indyjskiego i Chin byli zamożniejsi od ludzi w innych częściach Azji, a z pew­ nością o wiele zamożniejsi od tych, którzy zaludniali Australię i Nową Zelandię. I ta relacja zmieniała się zasadniczo , gdyż Korea Południowa, Singapur i Japonia stały się naj bogatszymi państwa­ mi Azji, Australia i Nowa Zelandia przewyższają zaś, jeśli chodzi o zamożność, niemal wszystkie kraj e azj atyckie. Nawet w Afryce na południe od Sahary dokonało się coś podobnego. Zanim kontakty Europy z Afryką stały się intensywniejsze, Afryka Południowa była rzadko zaludniona i naj dalej jej było do stworzenia rozwiniętych państw, które sprawowałyby j akąś kontrolę nad swymi terytoria­ mi. Tymczasem dzisiaj Afryka Południowa należy do naj bogatszych obszarów na południe od Sahary. W dawniej szych czasach natyka­ my się na inne zamożne ziemie leżące w tropikach, gdzie funkcjo­ nowały wielkie cywilizacje przednowożytne , jak na przykład Angkor na terenie dzisiejszej Kambodży, Królestwo Widźajanagaru w połu­ dniowych Indiach, Aksum w Etiopii czy wielkie cywilizacje doliny Indusu, Mohendżo Daro i Harappa na terenie dzisiej szego Pakista­ nu . Historia nie pozostawia zatem najmniej szych wątpliwości co do tego, że nie istnieje żaden prosty związek między położeniem dane­ go kraju w tropikach a jego sukcesem gospodarczym . Choroby tropikalne rzeczywiście są powodem znacznych cier­ pień i wysokiej śmiertelności niemowląt w Afryce, ale to nie one są odpowiedzialne za jej biedę. Choroby są w wielkiej mierze na­ stępstwem ubóstwa, a także tego, że rządy nie potrafią albo nie chcą podjąć działań w dziedzinie zdrowia publicznego, aby je zwal­ czać. Anglii w XIX wieku także była miejscem bardzo niezdrowym. Władze jednak stopniowo inwestowały w czystą wodę, odpowiednie systemy odprowadzania ścieków i kanalizację, a na końcu zapew­ niły skuteczną służbę zdrowia. Lepszy stan zdrowia i zwiększona średnia długość życia nie były przyczynami gospodarczego powo­ dzenia Anglii, lecz należały do skutków wcześniej szych przemian politycznych i gospodarczych . To samo dotyczy Nogales w Arizonie. W innej wersji hipoteza geograficzna powiada, że tropiki są biedne, gdyż rolnictwo w tej strefie nieuchronnie jest niewydajne.

6 6 • D LA C Z E G O N A R O D Y P R Z E G RYWAJĄ

Warstwa gleby jest cienka i nie jest w stanie zachować substancji odżywczych, a gwałtowne opady w porze deszczowej łatwo ją wy­ mywają. Jest z pewnością jakaś doza racji w tym argumencie, poka­ żemy jednak, że to, co przede wszystkim decyduj e o niskiej wy­ daj ności rolnictwa - małych plonach w przeliczeniu na hektar - w wielu biednych krajach, a zwłaszcza w Afryce na południe od Sahary, niewiele ma wspólnego z żyznością ziemi, natomiast wiąże się przede wszystkim ze strukturą własności ziemi oraz z systemem bodźców, który jest tworzony dla rolników przez rządy i instytucje reguluj ące życie tych rolników. Co więcej , dowiedziemy też, że nierówności w świecie nie da się wyj aśnić różnicami między wskaźnikami wydaj ności rolnictwa. Wielka nierówność obecnego świata, która pojawiła się w XIX wieku, była wywołana nierówno­ miernym upowszechnieniem technologii stosowanych w przemy­ śle i produkcji przemysłowej , a nie wydajnością rolnictwa. Zwolenników zyskała sobie wersja hipotezy geograficznej gło­ szona przez ekologa i biologa ewolucyj nego Jareda Diamonda. Twierdzi on, że kiedy na początku epoki nowożytnej , pięćset lat temu, zaczęły się pojawiać nierówności między kontynentami, na każdym z nich występowały inne gatunki fauny i flory, co wpłynęło na wydajność rolnictwa. Na niektórych obszarach, jak na przykład na terenie Żyznego Półksiężyca na Bliskim Wschodzie (w przeci­ wieństwie chociażby do Ameryk) , było wiele zwierząt, które dawały się udomowić, a to z kolei sprawiało, że dla społeczności atrakcyj ne stawało się zarzucenie zbieracko-łowieckiego trybu życia na rzecz życia rolniczego. To dlatego rolnictwo pojawiło się w Żyznym Pół­ księżycu wcześniej niż w Amerykach, co miało ważkie konsekwencje w postaci większej gęstości zaludnienia, co umożliwiło specjalizację pracy, rozwój handlu, urbanizację i rozwój polityczny. Zasadnicze znaczenie miało to, że tam, gdzie dominowało rolnictwo , innowacje techniczne dokonywały się szybciej niż w innych częściach świata. Tak więc teza Diamonda brzmi, że to kontynentalne zróżnicowa­ nie dostępnych gatunków zwierząt i roślin zadecydowało o różnej intensywności uprawy ziemi, a w efekcie o odmiennych drogach rozwoju techniki i stopniach zamożności.

T E O R I E , K T Ó R E S I Ę N I E S P RAWDZAJĄ . 6 7

Niezależnie od tego, jak mocne argumenty Diamond przedsta­ wia, by rozwiązać zagadkę, którą się zajmuje, nie można nimi tłu­ maczyć nierówności występujących w obecnym świecie. Diamond twierdzi na przykład, że Hiszpanie byli w stanie podporządkować sobie cywilizacje amerykańskie , gdyż mieli za sobą bogatszą histo­ rię rolnictwa, a więc mogli korzystać z bardziej rozwiniętej techni­ ki. Trzeba jednak jeszcze wyjaśnić, dlaczego są biedni Meksykanie i Peruwiańczycy zamieszkujący dawne ziemie Azteków i Inków. Jest wprawdzie możliwe, że dostęp do pszenicy, jęczmienia i koni spra­ wił, iż Hiszpanie byli bogatsi od Inków, ale różnica dochodów między nimi nie była znaczna. Przeciętny dochód Hiszpana nie był przy­ puszczalnie dwukrotnie większy od dochodu przeciętnego miesz­ kańca królestwa Inków. Teza Diamonda prowadzi do wniosku, że gdy Inkowie zetknęli się ze wszystkimi gatunkami i osiągniętymi dzięki nim technologiami, których sami nie zdołali wypracować, powinni szybko doj ść do poziomu życia Hiszpanów. Tymczasem nic takiego nie nastąpiło. Wprost przeciwnie, przepaść między do­ chodami Hiszpanii i Peru pogłębiała się w wiekach XIX i XX. Dzi­ siaj przeciętny Hiszpan jest ponad sześć razy majętniejszy od prze­ ciętnego Peruwiańczyka. Ta różnica dochodów wyraźnie wiąże się z nierównomiernym upowszechnieniem współczesnych technik przemysłowych, ale nie ma związku ani z możliwością udomowie­ nia zwierząt czy roślin, ani z różnicą między Hiszpanią a Peru pod względem wydajności rolnictwa, która miałaby wynikać z j akichś niezmiennych cech tych terenów. Hiszpania wprowadziła, chociaź z pewnym opóźnieniem, na­ pęd parowy, koleje, elektryczność, mechanizację i produkcję fa­ bryczną, Peru zaś tego nie zrobiło albo też robiło to bardzo powoli i niedoskonale. Ta luka technologiczna dzisiaj nie tylko istnieje, ale j eszcze bardziej się pogłębia, gdyż nowe technologie, zwłaszcza te związane z informatyką, napędzają dalszy rozwój wielu państw rozwiniętych oraz niektórych szybko się rozwijających. Hipoteza Diamonda ani nie tłumaczy, dlaczego owe zdobycze się nie upo­ wszechniają, co prowadziłoby do zrównania dochodów na całym świecie, ani nie pozwala zrozumieć, dlaczego północna część No­ gales jest o tyle bogatsza od swej bliźniaczej części po południowej

6 8 • D LA C Z E G O N A R O D Y PRZEGRYWAJĄ

stronie płotu, chociaż pięćset lat temu obie stanowiły część tej samej cywilizacji. Historia Nogales ukazuje jeszcze inną trudność, j aką napo­ tyka przyjęcie tezy Diamonda: jakiekolwiek mogły być zapóźnie­ nia Inków i Azteków w roku 1 53 2 , Peru i Meksyk były znacznie bardziej zamożne niż te partie Ameryk, które miały się stać Sta­ nami Zjednoczonymi i Kanadą. Ameryka Północna stała się bogat­ sza po prostu dlatego , że z entuzjazmem przyjmowała wszystkie wynalazki i zdobycze rewolucj i przemysłowej . Ludność szybko się edukowała, a kolej błyskawicznie rozprzestrzeniała się po Wielkich Równinach; tymczasem w Ameryce Południowej działo się zupełnie inaczej . Tego niepodobna wyjaśnić, odwołując się do różnych upo­ sażeń geograficznych obu Ameryk, gdyż takie wyjaśnienie przema­ wiałoby raczej za Ameryką Południową. Nierówności we współczesnym świecie w ogromnym stopniu są konsekwencją nierównomiernego upowszechniania i wdrażania najnowszej techniki. W tezie Diamonda zawierają się istotne argu­ menty przemawiające za słusznością tego zdania. W ślad za historykiem Williamem McNeillem Diamond dowodzi na przykład, że wschodnio-zachodnia orientacj a Eurazji sprzyjała przenoszeniu roślin uprawnych, zwierząt i innowacji z Żyznego Pół­ księżyca do Europy Zachodniej , podczas gdy północno-południo­ wa orientacja Ameryk odpowiada za to, że system pisma powstały w Meksyku nie dotarł do Andów ani do Ameryki Północnej . Tyle że orientacja kontynentów nie może wyjaśnić dzisiej szych nierówno­ ści. Weźmy za przykład Afrykę. Sahara stanowi bardzo poważną barierę dla przemieszczania się towarów i idei z północy do regio­ nów leżących na południe od Sahary, ale nie była to granica nie do pokonania. Portugalczycy, a później inni Europejczycy płynęli wzdłuż wybrzeża i likwidowali różnice w poziomie wiedzy w okresie, gdy różnice dochodów były bardzo małe w porównaniu z dzisiej ­ szymi. O d tego czasu Afryka nie zrównała się z Europą. Wprost przeciwnie , przepaść majątkowa między dwoma kontynentami jest obecnie znacznie większa. Nietrudno też dostrzec, że argumentacja Diamonda tłumaczą­ ca nierówności między kontynentami nie nadaje się do wyjaśnie-

T E O R I E , KTÓ R E S I Ę N I E S P R A W D Z A J Ą . 6 9

nia zróżnicowania w obrębie samych kontynentów, c o jes t istot­ nym składnikiem dzisiejszych nierówności w świecie. Na przykład nawet j eśli orientacj a Eurazj i tłumaczy, dlaczego Anglia mogła ko­ rzystać z innowacj i Bliskiego Wschodu bez potrzeby samodzielne­ go opracowywania tych wynalazków ponownie , to przecież nie wy­ jaśnia, dlaczego rewolucja przemysłowa zdarzyła się w Anglii, a nie , powiedzmy, w Mołdawii. W dodatku chociaż - na co zwraca uwagę sam Diamond - Chiny i Indie wielce skorzystały z bogactwa zwie­ rząt i roślin , a także orientacj i Eurazji, to przecież większość ubo­ gich ludzi żyje obecnie właśnie w tych dwóch krajach. Najlepiej jednak można zobaczyć ograniczoną wartość hipotezy Diamonda, kiedy będziemy trzymać się jego argumentów. Mapa 4 przedstawia występowanie

Sus serafa, przodka dzisiejszej

świni, oraz

tura, przodka dzisiej szej krowy. Jak widać, oba gatunki zwierząt żyły w całej Eurazji, a nawet w Afryce Północnej . Mapa 5 pokazuj e z kolei występowanie niektórych dzikich przodków dzisiej szych zbóż uprawnych, a więc Oryza sativa, przodka azjatyckiego ryżu , a tak­ że poprzedników współczesnej pszenicy i j ęczmienia. Widać z niej ,

�. �. ' -

�

Występowanie tura

�� Występowanie dzikiej świni I

I Wspólczesne granice

Mapa 4: Obszary występowania tura i dzikiej świni w dawnych czasach

7 0 • D L A C Z E G O N A R O D Y PRZEG RYWAJĄ

że przodek ryżu rósł w całej południowej i południowo-wschodniej Azji, podczas gdy przodkowie jęczmienia i pszenicy występowali na wielkim łuku ciągnącym się od Lewantu, przez Iran i Afganistan, aż po skupisko "-stanów" : Turkmenistanu, Tadżykistanu i Kirgista­ nu . Owe pradawne gatunki występują w znacznej części Eurazji, znaczy to jednak tyle, że nie jest to czynnik tłumaczący nierówno­ ści w obrębie tego obszaru. Hipoteza geograficzna nie tylko nie pomaga wyjaśnić dziejo­ wych źródeł pomyślności narodów i najczęściej niesłusznie roz­ kłada akcenty, lecz takźe nie potrafi wytłumaczyć stanu rzeczy, od którego zaczęliśmy ten rozdział. Ktoś mógłby twierdzić, że każdy utrzymujący się schemat, na przykład różnice dochodów w Amerykach bądź wyraźne i długotrwałe różnice między Europą a Bliskim Wschodem, można by tłumaczyć niezmiennymi cechami geograficznymi, ale tak nie jest. Widzieliśmy już, że jest znikome prawdopodobieństwo , iż schematy obserwowane w Amerykach zostały spowodowane przez czynniki geograficzne. Przed rokiem 1 49 2 w dolinie w środkowej części Meksyku , Ameryce Ś rodko­ wej i Andach istniały cywilizacj e , które pod względem techniki i poziomu życia zdecydowanie górowały nad Ameryką Północną czy takimi rejonami, jak Argentyna i Chile. Czynniki geograficzne się nie zmieniły, natomiast radykalnie odmieniły sytuacj ę insty­ tucje narzucone przez europej skich kolonistów. Z podobnych po­ wodów geografią nie można tłumaczyć ubóstwa Bliskiego Wscho­ du - bo przecież to on stanowił centrum rewolucji neolitycznej , a pierwsze miasta powstały na terenie dzisiej szego Iraku . Żelazo zaczęto wytapiać w Turcji, a technika na Bliskim Wschodzie roz­ wijała się dynamicznie j eszcze w średniowieczu. Jak zobaczymy w rozdziale piątym, to nie geografia Bliskiego Wschodu wywołała rewolucję neolityczną i będący j ej konsekwencj ą rozwój tej części świata i to nie geografia odpowiada za obecne ubóstwo Bliskiego Wschodu . Odpowiedzialność ponosi ekspansj a i konsolidacj a im­ perium osmańskiego oraz spuścizna instytucj onalna po tym mo­ carstwie .

I wreszcie - czynniki geograficzne nie pomagają zrozumieć nie tyl­ ko różnic, które obserwujemy obecnie między różnymi częściami świa-

T E O R I E , K T Ó R E S I Ę N I E S P R AWD Z A J Ą . 7 1

Rosja

Ryż: obszar, gdzie się pojawił gatunek - Ryż: występowanie dzikich przodków � Pszenica: obszar, gdzie się pojawił gatunek Pszenica: występowanie dzikich przodków !Sa

•

Jęczmień: obszar, gdzie się pojawił gatunek Jęczmień: występowanie dzikich przodków D Współczesne granice obszaru występowania In-A •

Mapa 5: Obszary występowania dzikich gatunków ryżu, pszenicy i jęczmienia w dawnych czasach ta, ale także tego, dlaczego tak wiele państw, na przykład Japonia i Chi­ ny, miało w swej historii długie okresy stagnacji, a potem rozpoczynało okres szybkiego rozwoju. Potrzebujemy więc innej , lepszej teorii.

H I P OT E ZA K U LT U R O WA Druga powszechnie przyjmowana teoria wiąże dobrobyt z kulturą. Hipoteza kulturowa, podobnie jak geograficzna, ma szlachetny rodo­ wód, gdyż wywodzi się co naj mniej od wielkiego niemieckiego socjo­ loga Maksa Webera, który twierdził , że reformacj a protestancka i za­ początkowana przez nią protestancka etyka odegrały kluczową rolę w rozwoju nowoczesnego społeczeństwa przemysłowego w Europie Zachodniej . Teraz hipoteza kulturowa nie koncentruje się j uż tylko na religii, ale eksponuje też znaczenie innych wartości. Poprawność polityczna nie pozwala tego mówić głośno , ale wielu ludzi nadal uważa, że Afrykanie są biedni, gdyż nie maj ą od-

7 2 • D LA C Z E G O N A R O D Y P R Z E G RYWAJĄ

powiedniej etyki pracy, wierzą w czary i magię oraz nie chcą przej ­ mować zachodniej techniki. Podobnie sądzi się o Latynosach, że są skazani na ubóstwo z powodu niefrasobliwości i rozrzutności, a na dodatek cierpią przez to, że ich postawy kształtuje kultura " iberyj ­ ska" , w której najważniej szym hasłem jest mariana. Był też czas , gdy uważano, że chińska kultura i wartości głoszonego przez nią konfucjanizmu szkodzą wzrostowi gospodarczemu, dzisiaj jednak głośno podkreśla się , jak ważnym czynnikiem sukcesów ekono­ micznych Chin, Hongkongu i Singapuru jest chińska etyka pracy. Czy hipoteza kulturowa jest pomocna w zrozumieniu świato­ wych nierówności? Tak i nie . Tak, gdyż związane z kulturą normy społeczne są ważne i często niełatwo je zmienić, a do tego wielo­ krotnie podtrzymują odmienności instytucjonalne, które ukazuje się w tej książce jako przyczynę różnic występujących na świecie. Przeważnie jednak nie, gdyż najczęściej eksponowane w tej hipote­ zie aspekty kultury - religie, etyki narodowe, wartości afrykańskie czy latynoskie - nie tłumaczą, jak znaleźliśmy się w obecnej sytua­ cji i dlaczego nierówności światowe są tak trwałe . Inne aspekty, ta­ kie jak stopień zaufania między ludźmi czy zdolność do współpracy, odgrywają nader istotną rolę, ale zazwyczaj są rezultatem działania instytucji, a nie czynnikami niezależnymi. Powróćmy do Nogales. Jak podkreślaliśmy wcześniej , po pół­ nocnej i południowej stronie płotu występuje wiele takich samych elementów kulturowych, ale wyraźnie można zaobserwować od­ mienności w sposobach zachowania oraz przyj mowanych normach i wartościach, chociaż nie są one przyczynami, lecz skutkami od­ miennych dróg rozwojowych w tych miej scach. Na przykład pod­ czas badań nastawienia meksykańscy respondenci na ogół mówią o mniejszym zaufaniu do innych niż obywatele Stanów Zjednoczo­ nych. Trudno się jednak dziwić mniejszej ufności tych pierwszych, skoro ich władze nie potrafią zlikwidować karteli narkotykowych ani zapewnić bezstronnego systemu prawnego. Jak zobaczymy w następnym rozdziale, tak samo rzecz się ma z dwiema Koreami: Północną i Południową. Ta druga należy do najbogatszych krajów świata, pierwsza zaś zmaga się z częstymi klęskami głodu i upoka­ rzającą nędzą. Wprawdzie dzisiaj "kultura" jest w każdym z tych

T E O R I E , KTÓRE S I Ę N I E S P RAWDZAJ Ą . 7 3

krajów inna, jednak t o nie ona zadecydowała o tak odmiennej sy­ tuacji gospodarczej obu Korei. Półwysep Koreański ma długi okres wspólnej historii. Przed wojną koreańską i podziałem kraju wzdłuż 38. równoleżnika widzimy tam bezprecedensową jednorodność pod względem języka, etniczności i kultury. Tak jak w Nogales o róż­ nicach zadecydowała granica. Na północy kraju funkcjonuje inny ustrój , przez który powstały inne instytucje i inne bodźce. Tak więc wszelkie różnice kulturowe między dwiema częściami N ogales i dwiema częściami Korei nie są przyczynami różnic w poziomie za­ możności, lecz ich skutkami. A co z Afryką i jej kulturą? Historycznie część Afryki leżąca na południe od Sahary była biedniej sza niż większość innych czę­ ści świata, a jej dawne cywilizacj e nie dopracowały się koła, pisma - z wyjątkiem Etiopii i Somalii - ani pługa. Wynalazki te zaczęły być szerzej stosowane dopiero w czasie formalnej kolonizacji tych terenów przez mocarstwa europej skie pod koniec wieku XIX i na początku XX, ale miej scowe społeczności wiedziały o nich wcześ­ niej . Europejczycy zaczęli opływać zachodnie wybrzeże Afryki pod koniec XV wieku, a Azjaci regularnie docierali do Afryki Wschod­ niej jeszcze wcześniej . To, dlaczego te wynalazki nie były wykorzystywane , pomaga nam zrozumieć historia królestwa Konga, leżącego u ujścia rzeki Kongo, od której wzięła nazwę współczesna Demokratyczna Repu­ blika Konga. Na mapie 6 widzimy, gdzie leżało i to królestwo, i kró­ lestwo Kuba, inne środkowo afrykańskie państwo, o którym będzie mowa w dalszej części książki. Intensywne kontakty Konga z Portugalią zaczęły się po roku 1 483, kiedy dotarł do niego żeglarz Diogo cao. Jak na warunki afry­ kańskie była to wtedy mocno scentralizowana społeczność, której stolica, Mbanza, liczyła 60 tysięcy mieszkańców, a więc mniej wię­ cej tyle samo co Lizbona, a więcej niż Londyn , który w roku 1 500 miał około 50 tysięcy mieszkańców. Król Konga Nzinga a Nkuwu przeszedł na katolicyzm i zmienił imię na Joao I , a Mbanzę przemia­ nował z kolei później na Sao Salvador. Za sprawą Portugalczyków Kongijczycy poznali koło i pług, Portugalczycy nawet zachęcali ich do wykorzystywania tych wynalazków, organizując misje rolnicze

74

Ni�eria

/., \ , >

•

D LA C Z E G O N A R O D Y P R Z E G R Y W A J Ą

' Republika Środkowoafrykańs'ka

Kamerun

,t wfne� R'ównikowa Wyspy Świętego 1 - Gabon Tomasza i Ksi ą żęca '"

�

'I

--..__

. Gbadolite

I{ ,., \

'"\

�

-l

'( Kongo-Brazzaville

v

I J Współczesne granice _ Historyczne królestwa - Rzeka Kasai

Rzeka Kongo

Mapa 6: Królestwo Konga, królestwo Kuba, Bushong i Lele w 1 49 1 i 1 5 1 2 roku. Nic to j ednak nie dało, chociaż nie z powodu generalnej wrogości Kongijczyków do wynalazków, którzy bardzo szybko przyswoili sobie jedną z czcigodnych innowacji Zachodu: broń palną. To nowe i potężne narzędzie wykorzystywali , aby od­ powiadać na bodźce rynkowe , mianowicie łapanie i eksportowanie niewolników. Nic nie wskazuj e na to, by afrykańskie wartości czy kultura nie pozwalały przejmować nowych technik i praktyk. Co­ raz bliższe kontakty z Europejczykami powodowały, że Kongijczy­ cy przej mowali inne elementy ich kultury: pismo , ubiory, wystrój d omów. W XIX wieku wiele afrykańskich społeczeństw wykorzy­ stywało coraz większe możliwości gospodarcze zapewniane przez rewolucj ę przemysłową i zmieniało schematy produkcj i . Afryka Zachodnia zaczęła się szybko rozwijać gospodarczo dzięki ekspor­ towi oleju palmowego i orzeszków ziemnych . Z kolei na południu kontynentu rozwij ał się eksport do gwałtownie rozrastaj ących się regionów przemysłowych i górniczych w Rand . Te obiecuj ące eks­ perymenty zostały j ednak zniweczone nie przez afrykańską kulturę

T E O R I E , KTÓRE S I Ę N I E S P RAWDZAJĄ . 7 5

c zy przez niezdolność Afrykanów d o zadbania o swoje interesy, ale najpierw przez europej ski kolonializm, a potem przez nieudolność rządów po odzyskaniu niepodległości przez dawne kolonie. Prawdziwą przyczyną, dla której Kongijczycy nie przejęli dosko­ nalszych technik, było to, że nie mieli bodźców. Zawsze musieli się liczyć ze znacznym prawdopodobieństwem, że to, co wyprodukują, zostanie im zabrane albo opodatkowane przez wszechmocnego wład­ cę, niezależnie od tego, czy przyjął katolicyzm. Nie tylko ich włas­ ność była przy tym zagrożona. Ciągłość ich egzystencji wisiała na włosku. Wielu z nich bowiem chwytano i sprzedawano jako niewol­ ników. Trudno to uważać za środowisko zachęcające do inwestycji, aby zwiększyć długookresową produktywność. Król zresztą też nie miał motywacji, aby wprowadzać pług na dużą skalę lub uznać za sprawę priorytetową zwiększenie produktywności w rolnictwie, gdyż o wiele zyskowniejszy był eksport niewolników. Może być prawdą, że dzisiaj Afrykanie ufają sobie nawzajem mniej niż ludzie w innych częściach świata, ale jest to konsekwen­ cja długich dziej ów instytucji, które podkopywały w Afryce prawa człowieka i prawa własności. Na zaufanie żywione przez Afrykanów niewątpliwie wpłynęło zagrożenie, że zostaną pojmani i sprzedani w niewolę. A co z etyką protestancką Maksa Webera? Chociaż może być prawdą, że kraje zasadniczo protestanckie (Niderlandy i Anglia) pierwsze odniosły sukces gospodarczy w czasach nowożytnych, związek religii z sukcesem gospodarczym jest znikomy. Francja, kraj w większości katolicki, szybko zaczęła w XIX wieku naśladować osiągnięcia Holendrów i Anglików, a Włochy są dziś równie zamożne j ak te dwa państwa. Kiedy spojrzymy dalej na wschód, zobaczymy, że żaden z wielkich sukcesów gospodarczych Azji Wschodniej nie został osiągnięty dzięki religii chrześcijańskiej , nie ma więc raczej przekonujących argumentów, że wystąpiła tam szczególna zależność między protestantyzmem a sukcesem gospodarczym. Teraz zajmijmy się ulubionym terenem zwolenników hipotezy kulturowej - Bliskim Wschodem. Zamieszkują go głównie wyznaw­ cy islamu, a te kraje, które nie wydobywaj ą ropy naftowej , są, jak już wspomnieliśmy, bardzo ubogie. Producenci ropy są zamożniejsi,

7 6 • D L A C Z E G O N A R O D Y P R Z E G RYWAJĄ

ale ÓW przypadkowy napływ bogactwa nie doprowadził do powsta­ nia zróżnicowanej nowoczesnej gospodarki w Arabii Saudyjskiej czy Kuwejcie. Czyż te fakty nie dowodzą wyraźnie, jak istotna jest re­ ligia? Nawet jeśli ten argument brzmi przekonująco, to jednak nie jest słuszny. To prawda, że Syria czy Egipt są biedne, a ich ludność to przede wszystkim muzułmanie. Ale te państwa także systemowo różnią się pod innymi względami, które w znacznie większym stop­ niu decydują o dobrobycie. Po pierwsze, te wszystkie państwa były prowincjami imperium osmańskiego, co silnie i niekorzystnie wpły­ nęło na ich rozwój. Po upadku rządów osmańskich Bliskim Wscho­ dem zawładnęły kolonialne imperia Anglii i Francji, co także zdławiło możliwości tych terytoriów. Uzyskawszy niepodległość, dawne ko­ lonie kierowały się zasadami z byłego świata kolonialnego. Tworzy­ ły hierarchiczne, autorytarne reżimy, w których było niewiele takich instytucji politycznych i gospodarczych, jakie decydują - wykaże­ my to niżej - o sukcesie gospodarczym. Ta ścieżka rozwoju została wytyczona w ogromnej części przez historię panowania osmańskiego i europejskiego. Dostrzeganie związku między ubóstwem Bliskiego Wschodu a islamem jest w wielkiej mierze koncepcją błędną. Fakt, że trajektorię gospodarczą Bliskiego Wschodu kształtują raczej wydarzenia historyczne niż czynniki kulturowe, potwierdza szybki rozwój ekonomiczny tej części Bliskiego Wschodu, która na chwilę uwolniła się spod władzy Osmanów i Europejczyków. Chodzi nam o Egipt w latach 1 805- 1 848, kiedy rządził nim Muhammad Ali, który doszedł do władzy po wycofaniu się wojsk francuskich Napoleona Bonapartego. Wykorzystując słabość osmańskich rzą­ dów, ustanowił własną dynastię, która w takiej czy innej formie pa­ nowała w Egipcie aż do rewolucji egipskiej przeprowadzonej w roku 1 9 52 przez Nasera. Reformy Muhammada Alego, chociaż narzuco­

ne odgórnie, zapewniły Egiptowi wzrost gospodarczy, gdyż unowo­ cześniono biurokrację państwową, armię i system podatkowy oraz nastąpił wzrost w rolnictwie i przemyśle. Ten proces modernizacji i wzrostu skończył się jednak wraz ze śmiercią Muhammada Alego , po której Egipt dostał się znowu pod wpływy Europejczyków. Może jednak nie j est to właściwy sposób myślenia o kultu­ rze? Może istotne czynniki kulturowe wiążą się nie z religią, lecz

T E O R I E , K T Ó R E S I Ę N I E S PRAWDZAJĄ . 7 7

z poszczególnymi "kulturami narodowymi" ? Może ważny jest wpływ kultury angielskiej , i to on wyjaśnia sukcesy takich krajów, jak Stany Zjednoczone, Kanada i Australia? Chociaż jednak pomysł ten zrazu wygląda obiecująco, także i on nie jest słuszny. Istotnie i Kanada, i Stany Zjednoczone były koloniami angielskimi, ale były nimi również Sierra Leone i Nigeria. Dawne angielskie kolonie są zróżnicowane pod względem zamożności w nie mniejszym stopniu niż cały świat. To nie dziedzictwo angielskie odpowiada za sukces Ameryki Północnej . Inna wersja hipotezy kulturowej powiada, że nie chodzi o opo­ zycję kultura angielska-kultura nieangielska, lecz o opozycję mię­ dzy kulturą europejską a kulturami nieeuropejskimi. Czy to moż­ liwe, że Europejczycy w jakiś sposób górują nad innymi ludźmi za sprawą swojej etyki pracy, spoj rzenia na życie, wartości judeo­ chrześcij ańskich czy może dziedzictwa rzymskiego? To prawda, że Europa Zachodnia i Ameryka Północna, gdzie żyją przede wszyst­ kim ludzie pochodzenia europej skiego, są najzamożniejszymi ob­ szarami świata. Oto ostatnia już reduta rzeczników hipotezy kultu­ rowej : może to właśnie swoiste dziedzictwo europejskie leży u źródła tych sukcesów? Niestety i ta wersja wyjaśnia równie niewiele jak poprzednie. Europejskie pochodzenie ma większy odsetek ludno­ ści Argentyny i Urugwaju niż Kanady czy Stanów Zjednoczonych, ale wyniki gospodarcze Argentyny i U rugwaju pozostawiają wiele do życzenia. W Japonii i Singapurze zawsze tylko drobny odsetek ludności był pochodzenia europej skiego, a wszak są to kraje równie zamożne jak wiele państw Europy Zachodniej . Chiny, przy wszystkich niedoskonałościach systemu gospodar­ czego i politycznego, w ciągu ostatnich trzech dekad były najszyb­ ciej rozwijającym się państwem świata. Do śmierci Mao Zedonga ich ubóstwo nie miało nic wspólnego z chińską kulturą, lecz wynika­ ło z katastrofalnego sposobu, w jaki Mao zorganizował gospodarkę i uprawiał politykę. W latach pięćdziesiątych XX wieku zadekretował " "wielki skok naprzód , politykę drastycznej industrializacji, która doprowadziła do masowego głodu i śmierci ludności. W latach sześć­ dziesiątych zainicjował rewolucję kulturalną, która doprowadziła do masowych prześladowań intelektualistów i ludzi wykształconych,

7 8 • D L A C Z E G O N A R O D Y PRZEG RYWAJĄ

wszystkich, których lojalności partia nie mogła być pewna. To znów doprowadziło do terroru, który oznaczał ogołocenie kraju ze spo­ łecznych talentów i zasobów. Obecny wzrost Chin również nie ma żadnego związku z wartościami kultury chińskiej czy przemianami w chińskiej kulturze. Jest on natomiast konsekwencją transforma­ cji gospodarczych zapoczątkowanych przez reformy Deng Xiaopinga i jego sojuszników, którzy po śmierci Mao Zedonga zaczęli stopniowo odrzucać elementy socjalistycznej polityki gospodarczej i instytucje, najpierw w rolnictwie, a potem w przemyśle. Podobnie jak hipoteza geograficzna, hipoteza kulturowa nie jest w stanie wyjaśnić innych aspektów obecnej sytuacji w świe­ cie. Istnieją, rzecz jasna, różnice przekonań, postaw kulturowych i wartości w Stanach Zjednoczonych i Ameryce Łacińskiej , ale tak jak w przypadku Nogales w Arizonie i Nogales w Sonorze czy Korei Południowej i Korei Północnej są one konsekwencjami odmiennych instytucj i i ich odmiennej historii. Czynniki kulturowe ukazują­ ce, j ak kultura " hiszpańska" czy "łacińska" uformowała imperium hiszpańskie, nie wyjaśnią różnic występuj ących w Ameryce Łaciń­ skiej , na przykład tego, dlaczego Argentyna i Chile są zamożniej­ sze od Peru i Boliwii. Inne argumenty kulturowe - na przykład te, w których akcentuje się znaczenie współczesnej kultury rodzimej okazują się równie nieskuteczne. To prawda, że Argentyna i Chile mają niewiele rdzennej ludności w porównaniu z Peru i Boliwią, ale Kolumbia, Ekwador i Peru mają podobne dochody, chociaż w Ko­ lumbii - w przeciwieństwie do Ekwadoru i Peru - żyje dziś bardzo niewielu potomków dawnych Indian. I na koniec trzeba podkreślić, że nastawienia kulturowe, które ogólnie zmieniają się powoli, za­ pewne same w sobie nie wyjaśnią takich cudów gospodarczych, jak te, które wydarzyły się w Azji Wschodniej i Chinach. Zobaczymy, że chociaż instytucje także się długo utrzymują, w pewnych okoliczno­ ściach zmieniaj ą się zdumiewająco szybko.

H I P O T E Z A I G N O RA N C J I Czas na ostatnią z popularnych hipotez wyjaśniających, dlaczego niektóre państwa są biedne, a inne bogate. To hipoteza ignoran-

T E O R I E , KTÓRE S I Ę N I E S PRAWDZAJĄ . 7 9

cji, założenie, ż e nie wiemy - albo nie wiedzą tego rządzący nami - jak sprawić, aby państwa ubogie się wzbogaciły. Za taką tezą opowiada się większość ekonomistów, kierujących się słynną de­ finicją podaną w roku 1 93 5 przez Lionela Robbinsa, angielskiego ekonomistę: "Ekonomia to nauka badająca ludzkie zachowania po­ strzegane jako zależność między celami a ograniczonymi środkami, które można rozmaicie wykorzystywać " . Stąd już blisko do tezy, że ekonomia winna koncentrować się na tym, jak najlepiej wykorzystać skąpe zasoby, aby osiągnąć cele społeczne. Naj słynniej szy teoretyczny wynik w dziedzinie ekonomii, tak zwane pierwsze twierdzenie ekonomii dobrobytu, określa oko­ liczności, w których alokacja zasobów w " gospodarce rynkowej" jest z ekonomicznego punktu widzenia wskazana z przyczyn społecz­ nych. "Gospodarka rynkowa" to abstrakcyjne pojęcie mające opisy­ wać sytuację, w której wszystkie jednostki i firmy mogą swobodnie wytwarzać, kupować i sprzedawać wszelkie produkty i usługi, ja­ kich zapragną. Gdy te warunki nie są spełnione, mówimy o zawod­ ności rynku. Takie przypadki zawodności rynku są podstawą teorii nierówności występuj ącej na świecie, bo im więcej takich sytuacji zostaje nierozwiązanych , tym uboższe będzie to państwo. Hipoteza ignorancji głosi zatem, że kraje biedne są biedne, gdyż występuje w nich wiele przypadków zawodności rynku, że ekonomiści i po­ litycy nie wiedzą, jak się ich pozbyć, a w przeszłości kierowali się szkodliwymi radami. Państwa zamożne zaś są zamożne, gdyż opra­ cowały lepsze programy polityki i z powodzeniem wyeliminowały zawodności rynku. Czy hipoteza ignorancji może tłumaczyć nierówności obserwo­ wane na świecie? Czy to możliwe, że kraje afrykańskie są uboższe od reszty świata, gdyż ich przywódcy przyjmują te same błędne poglądy, jak należy kierować krajem, co owocuje niedostatkiem , podczas gdy przywódcy Europy Zachodniej są lepiej poinformowa­ ni albo może mają lepszych doradców, co tłumaczy ich sukcesy? Są wprawdzie słynne przykłady przywódców, którzy realizowali ka­ tastrofalną politykę, gdyż nie przewidzieli jej konsekwencji, jednak mimo wszystko ignorancja może wyjaśnić tylko niewielką część światowych nierówności.

8 0 • D LA C Z E G O N A R O D Y PRZE GRYWAJĄ

Na pieIWszy rzut oka można się zgodzić, że stały spadek wskaźników gospodarczych, który nawiedził Ghanę wkrótce po tym, jak ta uniezależniła się od Wielkiej Brytanii, był spowodo­ wany ignorancją. Brytyj ski ekonomista Tony Killick, który pełnił wówczas funkcję doradcy rządu Kwamego Nkrumaha, szczegóło­ wo opisał wiele problemów. Nkrumah skupił się na rozbudowie przemysłu państwowego, który okazał się bardzo niewydajny. Kil­ lick wspomina: Fabryka obuwia [ . . ] miała powiązać rzeźnię na północy .

z garbarnią na południu kraju Idzieliła je odległość prawie 800 kilometrów) . Wygarbowaną skórę przewożono do fabry­

ki w Kumasi w centrum kraju o 300 kilometrów na północ od garbarni, ponieważ jednak głównym rynkiem zbytu obu­ wia była metropolia Akry, obuwie jechało jeszcze 300 kilo­ metrów na południe. W tej sytuacji za niedomówienie trzeba uznać uwagę Killicka, że "skuteczność przedsięwzięcia była zagrożona przez decyzje lokalizacyj­ ne" . Tymczasem to tylko jeden z wielu takich chybionych projektów. Innym przykładem była decyzja, aby w tej części Ghany, gdzie nie ro­ śnie mango, uruchomić fabrykę, która miała produkować konserwy z tymi owocami, w liczbie przekraczającej cały światowy popyt na te owoce. Ów długi ciąg decyzji irracjonalnych z punktu widzenia eko­ nomii nie wynikał jednak z tego, że Nkrumah i jego współpracowni­ cy byli niedoinformowani czy też nie mieli pojęcia o skutecznej poli­ tyce gospodarczej . Mieli u boku takich ludzi jak Killick czy noblista sir Arthur Lewis, którzy dobrze wiedzieli, że jest to zła polityka. Osta­ tecznie o decyzjach rozstrzygał fakt, że za ich pomocą Nkrumah zabie­ gał o poparcie polityczne, aby utrzymać swój niedemokratyczny reżim. Ani niepowodzeń Ghany po uzyskaniu niepodległości, ani mno­ gości innych przypadków złego zarządzania gospodarką nie można sprowadzić do prostej ignorancji. Przecież gdyby to tylko o nią cho­ dziło, to przywódcy o chwalebnych intencjach szybko by się zorien­ towali, jakiego typu polityka prowadzi do wzbogacenia obywateli, i staraliby się ją wdrażać.

T E O R I E , K T Ó R E S I Ę N I E S PRAWDZAJĄ . 8 1

Zastanówmy się nad różnymi drogami rozwoju Stanów Zjed­ noczonych i Meksyku. Wywodzenie radykalnych odmienności w dobrobycie z ignorancji przywódców obu krajów jest zdecydowa­ nie nieprzekonujące. To nie różnica poziomu wiedzy czy odmien­ ność intencji Johna Smitha i Cortesa zapoczątkowała inne drogi rozwoju w okresie kolonialnym; na przełomie XIX i XX wieku to nie wykształcenie później szych prezydentów Stanów Zjednoczonych, Teddy'ego Roosevelta czy Woodrowa Wilsona, lepsze niż Porfiria Diaza, sprawiło, że Meksyk wybrał instytucje gospodarcze wzbo­ gacające elity kosztem reszty społeczeństwa, Stany Zjednoczone zaś poszły inną drogą. Zadecydowały o tym ograniczenia instytu­ cjonalne, które napotykali prezydenci i elity tych krajów. Podob­ nie też, jeśli przez ostatnie pół wieku afrykańscy przywódcy tkwili w systemie, w którym nie zapewniono bezpieczeństwa praw włas­ ności i trwałości instytucji gospodarczych, to nie dlatego, że uwa­ żali to rozwiązanie za najlepsze z punktu widzenia ekonomii, lecz z tej racji, iż mogło im ujść bezkarnie bogacenie się kosztem reszty narodu; mogło być tak również z tej przyczyny, że uważali, iż jest to rozwiązanie najlepsze pod względem politycznym, gdyż kupowanie poparcia kluczowych grup i elit pozwalało utrzymać się u władzy. O tym, jak myląca może być hipoteza ignorancji, dobrze świad­ czy przykład Kofiego Busi, premiera Ghany w roku 1 97 1 . Busia stanął w obliczu groźnego kryzysu gospodarczego. Doszedł do wła­ dzy w roku 1 969 i podobnie jak jego poprzednik, Nkrumah, prowa­ dził niedającą się realizować na dłuższą metę ekspansywną politykę gospodarczą, utrzymując kontrolę różnych cen przez organiza­ cje branżowe i zawyżony kurs waluty Ghany. Busia był wprawdzie przeciwnikiem Nkrumaha i stał na czele demokratycznie wybranego rządu, lecz w gospodarce zetknął się z bardzo podobnymi ogranicze­ niami politycznymi. Jednakże decyzje podejmował nie dlatego, że w swej ignorancji był przekonany, iż są najwłaściwsze z punktu widzenia ekonomii i najlepiej służą rozwojowi kraju, ale dlatego, że uważał je za najlepsze pod względem politycznym; dzięki nim mógł dokonywać transferów zasobów dla potężnych grup, na przy­ kład ludności miast, one bowiem musiały być zadowolone. Kontro­ la cen dusiła wprawdzie rolnictwo, jednak pozwalała tanio zaopa-

8 2 • D L A C Z E G O N A R O D Y P R Z E G RYWAJĄ

trywać miasta w produkty żywnościowe, a także zapewniała wpływy do kasy państwowej umożliwiające wydatki budżetowe. Nie mogło to jednak trwać długo. Ghana bardzo szybko zaczęła mieć problemy z powodu serii kryzysów wywołanych przez bilans płatniczy i nie­ dobory obcych walut. Wobec tych trudności 27 grudnia 1 9 7 1 roku Busia podpisał porozumienie z Międzynarodowym Funduszem Wa­ lutowym (MFW) , które przewidywało między innymi wielką dewalua­ cję waluty Ghany. MFW, Bank Światowy i cała społeczność międzynarodowa naciskała teraz na Busię, aby zaczął wprowadzać uzgodnione re­ formy, on jednak, w przeciwieństwie do instytucji międzynarodo­ wych, wiedział, że podejmuje wielkie ryzyko polityczne. Natych­ miastowym efektem dewaluacj i były zamieszki i protesty w stolicy Ghany, Akrze, które się nasilały w sposób nie do opanowania, aż podpułkownik Acheampong przejął władzę i bezzwłocznie odwołał dewaluację. Hipoteza ignorancji tym różni się od hipotezy geograficznej i kulturowej , że ma gotową radę, jak " rozwiązać" problem biedy. Skoro znaleźliśmy się w niej z powodu ignorancji, to wyprowadzą nas z niej oświeceni, wspierani dobrymi radami, władcy i decyden­ ci polityczni. Za sprawą więc właściwych pouczeń, na czym polega dobra ekonomia, jesteśmy w stanie zaproj ektować i zrealizować po­ myślność w całym świecie. Ale przypadek Busi pokazuje, że głów­ ną przeszkodą dla wprowadzenia polityki, która usuwałaby zawod­ ności rynku i wspomagała wzrost ekonomiczny, nie jest ignorancja polityków, lecz bodźce i ograniczenia, na jakie politycy natrafia­ ją ze strony politycznych i ekonomicznych instytucji swoich spo­ łeczeństw. Chociaż więc hipoteza ignorancji nadal cieszy się wielkim uznaniem pośród ekonomistów oraz w kręgach zachodnich decy­ dentów politycznych - którzy nie zajmują się niemal niczym in­ nym poza tym, jak doprowadzić do dobrobytu - także i ona się nie sprawdza. Nie tłumaczy ani źródeł dobrobytu, ani obecnej sytuacji świata. Nie wyjaśnia więc ani tego, że Meksyk i Peru - a nie Sta­ ny Zjednoczone czy Anglia - przyjęły instytucje i programy poli­ tyczne, które powodują ubóstwo większości obywateli, ani tego, że

T E O RI E , KTÓRE S I Ę N I E S P RAW D Z AJ Ą . 8 3

niemal wszystkie kraj e leżące na południe od Sahary i większość Ameryki Środkowej są o wiele biedniej sze od Europy Zachodniej i Azji Wschodniej . Kiedy jakieś państwo zrywa ze wzorcami instytucj onalny­ mi, które skazują go na ubóstwo , i wkracza na drogę wzrostu go­ spodarczego, nie dzieje się tak z tej oto przyczyny, że ignorancki przywódca nagle został lepiej poinformowany, stał się mniej szym egoistą czy też otrzymał rady lepszych ekonomistów. Chiny, na przykład, to j eden z kraj ów, które od polityki gospodarczej ska­ zuj ącej miliony na nędzę i głód przeszły do polityki wspierającej wzrost. Jak jednak dalej szczegółowo pokażemy, nie było to rezul­ tatem nagłego zrozumienia przez Komunistyczną Partię Chin, że kolektywna własność ziemi i przemysłu powoduje fatalne bodźce gospodarcze. Deng Xiaoping i jego sojusznicy, nie mniej myślący o sobie i dbający o siebie niż ich rywale, mieli inne niż oni interesy i inne przed sobą stawiali cele. Dzięki konsekwencji udało im się pokonać przeciwników we władzach partii i dokonać swego rodzaju rewolucji politycznej , co przyniosło radykalną zmianę przywódców partii i jej kierunku. Konsekwencją owej rewolucji były reformy go­ spodarcze, które wyzwoliły bodźce rynkowe najpierw w rolnictwie, a potem w przemyśle. To polityka zadecydowała o zwrocie Chin od komunizmu do gospodarki rynkowej . Nie przyczyniły się do tego lepsze porady czy lepsze zrozumienie, jak funkcjonuje gospodarka. Będziemy dowodzili, że dla zrozumienia nierówności w świecie nieodzownie trzeba poj ąć, dlaczego niektóre społeczności są zor­ ganizowane w sposób wielce nieefektywny i niepożądany z punktu widzenia społecznego. Niekiedy państwa potrafią wprowadzić sku­ teczne instytucje i zyskać dobrobyt, jednak są to niestety rzad­ kie przypadki. Większość ekonomistów i decydentów politycznych skupiała się na tym, j ak "należy robić" , tak naprawdę natomiast potrzeba wyjaśnienia, dlaczego państwa ubogie "robią to źle" . Naj ­ częściej nie przez ignorancję ani kulturę. Ukażemy, że państwa są ubogie, gdyż ci, którzy sprawują władzę, podejmują decyzje powo­ duj ące ubóstwo. Postępują, jak nie należy, z wyboru, a nie z powo­ du błędu czy niewiedzy. Aby to zrozumieć, trzeba wykroczyć poza ekonomię i rady ekspertów i zamiast tego badać, jak podejmowane

8 4 • D LA C Z E G O N A R O D Y PRZ E G RYWAJĄ

są decyzje, kto je podejmuje i dlaczego decydenci postępują tak, a nie inaczej . Trzeba zająć się polityką i procesami politycznymi. Tradycyjnie ekonomia ignorowała politykę, ale zrozumienie polityki ma decydujące znaczenie dla wyj aśnienia nierówności na świecie. Jak zauważył w latach siedemdziesiątych XX wieku ekonomista Abba Lerner: "Ekonomia zyskała sobie tytuł królowej nauk spo­ łecznych, gdyż za swoją dziedzinę uznała rozwiązane już problemy polityczne" . Postaramy się dowieść, że aby zyskać dobrobyt, trzeba rozwią­ zać kilka podstawowych problemów politycznych. Właśnie przez to założenie, że problemy polityczne już rozwiązano, ekonomia nie zdo­ łała przedstawić przekonującego wyjaśnienia nierówności w świecie. Wyjaśnienie nierówności występujących na świecie nadal wymaga ekonomii, aby można zrozumieć, j ak rozmaite programy polityczne i uregulowania społeczne wpływaj ą na bodźce i zachowania gospo­ darcze . Ale potrzeba też polityki.

3.

TWORZENIE ZAMOŻNOŚCI I UBÓSTWA

E K O N O M I A 3 8 . R Ó W N O L E Ż N I KA

L

atem 1 945 roku, kiedy II woj na światowa dobiegała końca,

nadchodził też kres japońskiej kolonii w Korei. Japonia ska­

pitulowała bezwarunkowo 1 5 sierpnia, a miesiąc później Korea została podzielona wzdłuż 38. równoleżnika na część południową, administrowaną przez Stany Zjednoczone, i północną, administro­ waną przez Związek Sowiecki. Chwiejny pokój zimnej wojny roz­ padł się w czerwcu 1 9 50 roku, kiedy armia północnokoreańska zaatakowała Południe. Początkowo odnosiła wielkie sukcesy i zaję­ ła stolicę, Seul, ale jesienią była już w pełnym odwrocie. To wtedy Hwang Pyong-Won i jego brat zostali rozdzieleni. Hwangowi Pyong­ -Wonowi udało się ukryć, dzięki czemu nie został wcielony do armii Korei Północnej . Pozostał na południu i pracował jako farmaceuta. Jego brat, lekarz, który zajmował się w Seulu rannymi żołnierza­ mi, musiał udać się na północ wraz z wycofującymi się wojskami. Rozdzieleni w roku 1 9 50 bracia ponownie spotkali się dopiero pięć­ dziesiąt lat później w Seulu, gdy obydwa rządy ostatecznie zgodzi­ ły się na realizację nader ograniczonego programu łączenia rozbi­ tych rodzin. Mający wykształcenie medyczne brat Hwanga Pyong-Wona pracował ostatecznie w lotnictwie, co nie jest najgorszym rozwiąza­ niem w wojskowej dyktaturze. Ale nawet tym, którzy w Korei Północ­ nej mieli jakieś przywileje, nie powodziło się dobrze. Kiedy Hwang Pyong-Won spotkał się z bratem, spytał, jak się żyło na północ

8 6 • D L A C Z E G O N A R O D Y PRZE GRYWAJĄ

od 38. równoleżnika. On miał samochód, brat nie. "Masz telefon?" , spytał. "Nie" , odrzekł brat. " Ma moja córka, bo pracuje w Minister­ stwie Spraw Zagranicznych, ale jeśli nie znasz specjalnego kodu, nie możesz skorzystać z aparatu" . Ponieważ Hwang Pyong-Won słyszał już, że ludzie z Północy proszą o pieniądze, chciał trochę ofiarować bratu, ale tamten odparł: "Jeśli wrócę z pieniędzmi, będę musiał je oddać państwu, więc nie warto tego robić" . Hwang Pyong-Won wi­ dział, że brat ma na sobie wyliniały płaszcz, zasugerował więc, żeby wziął od niego inny, ale w odpowiedzi usłyszał: "Nie jest mój , należy do państwa, wypożyczono mi go na czas wyjazdu" . Hwang Pyong­ -Won dobrze zapamiętał, jak nerwowy był jego brat, gdy się rozstawali, i jak się rozglądał, czy nikt ich nie podsłuchuje. Był uboższy, niż wyobrażał to sobie Hwang Pyong-Won. Twierdził wprawdzie, że żyje mu się dobrze, ale zdaniem Hwanga Pyong-Wona wyglądał okropnie, a chudy był jak szczapa. Mieszkańcy Korei Południowej żyją na poziomie zbliżonym do poziomu życia Portugalczyków i Hiszpanów. Na północ od 3 8 . rów­ noleżnika, w tak zwanej Koreańskiej Republice Ludowo-Demokra­ tycznej , poziom życia j est taki jak w krajach afrykańskich leżących na południe od Sahary; to poziom dochodu wynoszący jedną dzie­ siątą południowokoreańskiego. Mapa 7 ilustruje ogromną przepaść dzielącą obie Koree. Na zrobionych nocą zdjęciach satelitarnych widać intensywność światła. Korea Północna jest niemal zupełnie ciemna, gdyż brak w niej elektryczności, podczas gdy Korea Połu­ dniowa j aśnieje. Te gigantyczne różnice są widoczne od niedawna, nie istniały przed zakończeniem II wojny światowej . Natomiast po roku 1945 władze na Północy i Południu w zupełnie odmienny sposób zaczę­ ły organizować gospodarkę. Radykalny antykomunista Syngman Rhee, wychowanek Harvardu i Princeton, był przywódcą Korei Połu­ dniowej i kształtował jej wczesne instytucje gospodarcze i polityczne. Znacznego poparcia udzielały mu Stany Zjednoczone. W roku 1 948 został wybrany na prezydenta Korei Południowej. Korea Południowa, wykuta w trakcie wojny koreańskiej i stale zagrożona naciskiem ko­ munizmu z Północy, nie była wówczas państwem demokratycznym. I Rhee, i jego nie mniej znany następca generał Park Chung-Hee za-

TW O R Z E N I E Z A M O Ż N O Ś C I

I

U B Ó STWA . 8 7

pisali się w historii jako prezydenci autorytarni. Obaj jednak stawiali na gospodarkę rynkową, w której respektowano własność prywatną, a po roku 1 9 6 1 Park umiej ętnie wykorzystywał aparat państwowy do wspierania silnego wzrostu gospodarczego , gdyż kredyty i dotacje płynęły do firm odnoszących sukcesy.

Mapa 7: ŚWiatła w Korei Południowej i mrok w Północnej Inaczej przedstawiała się sytuacja na północ od 3 8 . równoleżni­ ka. Kim Ir Sen, dowódca antyjapońskiej partyzantki podczas II wojny światowej , na pozycji dyktatora usadowił się w roku 1 947 i z pomocą Związku Sowieckiego zaprowadził, w ramach tak zwanego systemu dżucze, rygorystyczną gospodarkę planową. Własność prywatna zo­ stała zakazana, zlikwidowano wolny rynek, ale nie tylko - wolność została radykalnie ograniczona we wszystkich sferach życia Korei

8 8 • D L A C Z E G O N A R O D Y PRZE GRYWAJĄ

Północnej ; nie dotyczyło to jedynie wąskiej elity rządzącej skupionej wokół Kim Ir Sena, a potem Kim Dzong Ha, jego syna i następcy. Trudno się przeto dziwić, że gospodarcze losy południa i północy Korei potoczyły się tak odmiennie. Gospodarka nakazowa Kim Ir Sena i cały system dżucze okazały się katastrofą. Nie są dostępne dane sta­ tystyczne Korei Północnej , która jest państwem skrytym, by nie po­ wiedzieć więcej . Dostępne informacje potwierdzają jednak to, o czym skądinąd dowodnie świadczą aż nazbyt często powtarzające się klęski głodu. Nie tylko nie rozwinęła się produkcja przemysłowa, ale doszło jeszcze do zapaści w rolnictwie. Przez brak własności prywatnej nie­ wielu ludzi miało motywację do inwestowania czy jakichkolwiek sta­ rań o zwiększenie lub choćby utrzymanie produktywności. Dławiący i represyjny reżym był wrogo nastawiony wobec innowacji i wdrażania nowych technologii. Ale Kim Ir Sen, Kim Dzong II i ich poplecznicy ni­ gdy nawet nie myśleli o reformie ustroju czy wprowadzeniu własności prywatnej , rynku, systemu umowy wiążącej obie strony, nigdy nie mieli w planach zmiany instytucji ekonomicznych i politycznych. Natomiast funkcjonujące na południu Korei instytucje gospo­ darcze zachęcają do inwestowania i wymiany handlowej . Południo­ wokoreańscy politycy inwestowali w szkolnictwo, dzięki czemu osiąg­ nięto wysokie wskaźniki piśmienności i wykształcenia. Z kolei firmy południowokoreańskie szybko wykorzystały stosunkowo wysoki po­ ziom wykształcenia społeczeństwa, programy polityczne skłaniające do inwestycji i industrializacji, eksportu i transferu technologii. Ko­ rea Południowa szybko znalazła się wśród "cudów gospodarczych" Azji Wschodniej , stając się jednym z najszybciej rozwijających się gospodarczo krajów świata. Pod koniec lat dziewięćdziesiątych XX wieku, a więc zaledwie po półwieczu, rozwój Południa i stagnacja Północy doprowadziły do tego, że różnica poziomu życia w dwóch częściach j ednolitego niegdyś kraju stała się dziesięciokrotna. A gdyby to potrwało kilka wieków? Katastrofa gospodarcza Korei Północnej , powodująca głód milionów ludzi, szokuje w zestawieniu z sukcesami Korei Południo­ wej : ani kultura, ani geografia, ani ignorancj a nie są w stanie wy­ jaśnić tak dramatycznie odmiennych dróg. Skoro tak, to trzeba się przyj rzeć instytucjom.

TWOR Z E N I E Z A M O Ż N O Ś C I I U B Ó STWA . 8 9

W Y Z Y S K U JĄ C E I W Ł Ą C ZAJ Ą C E I N STYTU C J E G O S P O D A R C Z E Kraje różnią się pod względem osiąganych wyników gospodarczych z powodu odmiennych instytucji, reguł wpływających na funkcjo­ nowanie gospodarki oraz motywujących ludzi bodźców. Wyobraź­ my sobie nastoletnich Koreańczyków na Północy i Południu i ich oczekiwania od życia. Ci pierwsi dojrzewają w ubóstwie, bez inicja­ tywy skłaniającej do przedsiębiorczości, kreatywności, i nie otrzy­ muj ąc wykształcenia, które przygotowywałoby ich do zajęć wyma­ gaj ących kwalifikacji. Wiele z tego, czego się uczą w szkołach, to czysta propaganda, która ma wpajać przekonanie o legitymizacji ustroju. Książek jest niewiele , nie mówiąc już o komputerach. Po skończeniu szkoły każdy musi iść na dziesięć lat do woj ska. Ci młodzi ludzie dobrze wiedzą, że nie będą mieć żadnej własności prywatnej , nie uruchomią żadnej firmy, nie wzbogacą się , chociaż wiele osób prowadzi nielegalną działalność gospodarczą, aby za­ robić na życie. Wiedzą też, że nie istnieje dla nich szansa legal­ nego dostępu do rynków, na których mogliby wykorzystać swoj e umiejętności lub zarobione pieniądze, aby zdobyć dobra, których potrzebują lub chcą. Nie są nawet pewni, jakie prawa człowieka im przysługuj ą. Ci z Południa otrzymują dobrą edukację i zapewnia się im bodźce skłaniające do starań i wybitności w obranym zawodzie . Korea Południowa ma gospodarkę rynkową opartą na własności prywatnej , j ej młodzi mieszkańcy wiedzą zatem, że jeśli powiedzie się im jako przedsiębiorcom czy robotnikom, to przyjdzie czas, gdy będą smakować owoce swych inwestycji i wysiłków. Mogą popra­ wiać swój standard życiowy, kupować samochody i domy, mieć do­ stęp do lepszej opieki lekarskiej . Na Południu państwo wspiera działalność gospodarczą, dlate­ go przedsiębiorcy mogą zaciągać kredyty w bankach i szukać źró­ deł finansowania na rynkach finansowych, zagraniczni partnerzy mogą podejmować współpracę z firmami południowokoreańskimi, obywatele mogą zaciągać kredyty hipoteczne, aby kupić dom. Za­ sadniczo na Południu można otworzyć firmę, jaką tylko się chce,

9 0 • D L A C Z E G O N A R O D Y PRZE GRYWAJĄ

na Północy nie ma o tym mowy. Na Południu można zatrudniać pracowników, sprzedawać produkty lub usługi, robić na rynku z pieniędzmi to, na co się ma ochotę. Na Północy istnieje tylko czar­ ny rynek. Te odmienne reguły to instytucje, które określają życie Koreańczyków z Północy i Południa. Włączające instytucj e gospodarcze, takie jak te w Korei Po­ łudniowej i Stanach Zjednoczonych, zezwalaj ą na uczestnictwo wielkich ludzkich mas w działalności gospodarczej i zachęcają do niego. To pozwala owym masom użytkować swoje talenty i umie­ jętności, a także podej mować swobodne wybory. Aby mieć taki charakter, instytucje owe muszą gwarantować własność prywatną i mieć oparcie w bezstronnym systemie prawa, a także zespole usług publicznych, które tworzą równe boisko pozwalające wymie­ niać się towarami i usługami, zawierać umowy. Instytucje muszą także zezwalać na poj awianie się nowych firm oraz na dokonywanie wyboru kariery zawodowej . Kontrast między dwiema Koreami czy Stanami Zjednoczony­ mi i Ameryką Łacińską ilustruje pewną ogólną zasadę: włączaj ące instytucje gospodarcze wspieraj ą aktywność gospodarczą, wzrost produkcji i ekonomiczną pomyślność kraju. Kluczową rolę odgrywa tu nienaruszalność praw własności, gdyż tylko ludzie, którzy mogą być ich pewni, będą chcieli inwestować i zwiększać produktywność. Jeśli biznesmen obawia się, że efekt jego poczynań w każdej chwili może być mu zagarnięty, że może go stracić przez wywłaszczenie albo opodatkowanie, nie ma raczej motywacji do pracy, by nie mó­ wić o bodźcach do inwestowania i innowacji. Ale takie prawa trzeba zapewnić większości społeczeństwa. W roku 1 680 rząd angielski przeprowadził spis ludności w ko­ lonii Barbados należącej do archipelagu Antyli w Indiach Zachod­ nich. Z ogólnej liczby mniej więcej 60 tysięcy mieszkańców prawie 39 tysięcy stanowili afrykańscy niewolnicy należący do pozostałej

jednej trzeciej populacji, przede wszystkim do 1 75 właścicieli plan­ tacji trzciny cukrowej , którzy posiadali też większość ziemi. Owi właściciele mieli bardzo dobrze zabezpieczone prawo własności. Je­ śli któryś z nich zechciał, mógł sprzedać drugiemu swoich niewol­ ników lub ziemię i oczekiwać, że sąd wyegzekwuje tę sprzedaż lub

TWOR Z E N I E Z A M O Ż N O S C I I U B Ó STWA . 9 1

wszelką inną zawartą przez niego umowę. Dlaczego? Z czterdziestu sędziów i sędziów pokoju urzęduj ących na wyspie dwudziestu dzie­ więciu było wielkimi plantatorami. Do tego samego grona należało także ośmiu najważniejszych na wyspie oficerów wojskowych . Cho­ ciaż istniały na wyspie dobrze określone, chronione i egzekwowane prawa własności, nie miał Barbados włączaj ących instytucj i gospo­ darczych, gdyż dwie trzecie jego ludności stanowili niewolnicy, któ­ rzy nie mieli dostępu do edukacji, możliwości gospodarczych ani możliwości czy bodźców skłaniających do wykorzystania talentów i umiejętności. Warunkiem ukształtowania się takich instytucj i jest zagwarantowanie własności prywatnej nie wąskiej elity, lecz szerokich mas ludności. Bezpieczeństwo prywatnej własności, praworządność, usługi pu­ bliczne oraz swobodę zawierania umów i wymiany dóbr zapewnia pań­ stwo - instytucja, która może sięgać po środki nacisku, aby narzucić porządek, zapobiegać kradzieżom i oszustwom oraz egzekwować wa­ runki umów zawieranych przez strony prywatne. Aby społeczeństwo dobrze funkcjonowało, potrzebuje także innych usług publicznych dróg i sieci transportu do przewozu dóbr, infrastruktury publicznej do rozwoju działalności gospodarczej i pewnych podstawowych regu­ lacji do udaremniania oszustw i przewinień służbowych urzędników. Wprawdzie wiele tych usług mogą zapewniać rynki i poczynania pry­ watne, często jednak skoordynować te czynniki na wielką skalę może tylko władza centralna. Dlatego z instytucjami gospodarczymi nieroz­ łącznie wiąże się państwo jako gwarant prawa, porządku, własności prywatnej i wiążącej mocy umów, a nierzadko też główny dostawca usług publicznych. Włączające instytucje gospodarcze potrzebują państwa i robią z niego użytek. Gospodarcze instytucje Korei Północnej czy Ameryki Łaciń­ skiej z czasów kolonii - opisane wcześniej mita, encomienda i re­

partimiento

-

nie odznaczają się tymi cechami. W Korei Północnej

w ogóle nie ma własności prywatnej , natomiast w Ameryce Łaciń­ skiej istniała ona tylko dla Hiszpanów, a w przypadku ludności ro­ dzimej była wysoce zagrożona. W żadnym z tych typów społeczeństw szerokie rzesze ludzi nie mogą podejmować swobodnie decyzji gospo­ darczych, gdyż poddane są powszechnemu przymusowi. W żadnym

9 2 • D LA C Z E G O N A R O D Y P R Z E GRYWAJĄ

siła państwa nie była wykorzystywana do świadczenia usług pu­ blicznych zapewniających dobrobyt. W Korei państwo zorganizowało wprawdzie system edukacji powszechnej , ale tylko po to, by szerzyć propagandę; nie jest natomiast w stanie ochronić ludności przed głodem. W kolonialnej Ameryce Łacińskiej państwo koncentrowało się na zmuszaniu tubylców do pracy. Żadne z tych społeczeństw nie zorganizowało równego boiska dla gry gospodarczej ani nie wprowa­ dziło bezstronnego systemu prawnego. W Korei Północnej system prawny jest ramieniem rządzącej partii komunistycznej , w Ameryce Łacińskiej prawo było narzędziem umożliwiającym dyskryminację rodzimych mieszkańców. Instytucje, które nie mają cech instytucji włączających, nazywamy instytucjami wyzyskującymi, ponieważ ich celem jest wyzysk jednej części społeczeństwa przez drugą przez po­ zbawienie jej dochodów i majątku.

M OT O RY P O M Y S LN O S C I Włączaj ące instytucje gospodarcze tworzą włączające rynki, które nie tylko zapewniają wolność pozwalaj ącą ludziom prowadzić życie zawodowe naj bardziej odpowiadające ich talentom, lecz także two­ rzą, j ak to określiliśmy, równe boisko, na którym powstają takie możliwości. Osoby mające dobre pomysły będą mogły zakładać fir­ my, pracownicy będą szukać dziedzin, w których osiągną większą produktywność, a firmy mniej wydaj ne zostaną wyparte przez wy­ daj niej sze. Gdy porównamy to, jak ludzie wybierają zawody na ryn­ kach włączających , z sytuacją w Peru czy Boliwii w czasach kolo­ nialnych, gdzie w warunkach mita całe rzesze ludzi, niezależnie od ich umiejętności czy chęci, były zmuszane do pracy w kopalniach srebra i rtęci, to przekonamy się, że do tego, aby rynek był włącza­ jący, nie wystarczy j ego wolność. Na Barbadosie pod koniec wieku XVII funkcjonowały rynki. Podobnie jednak j ak prawa do własno­ ści prywatnej zapewniono tylko nielicznej elicie plantatorów, rynki Barbadosu nie były włączaj ące. Rynki niewolników w istocie nale­ żały do instytucji gospodarczych, które systematycznie były środ­ kiem przymusu i pozbawiały ludzi możliwości wyboru zajęcia i wy­ korzystania swoich talentów.

TWO RZE N I E Z A M O Ż N O S C I I U B Ó STWA . 9 3

Włączające instytucj e gospodarcze torują też drogę dwóm in­ nym motorom pomyślności: technice i edukacji. Trwałemu wzro­ stowi gospodarczemu niemal zawsze towarzyszą ulepszenia tech­ niczne, które pozwalają na większą produktywność ludzi (nakładów pracy) , ziemi i istniejącego kapitału (budynków, istniejących ma­ szyn i tak dalej) . Pomyślmy o naszych prapradziadkach żyjących tylko nieco ponad wiek temu, którzy nie mieli dostępu do samolo­ tów, samochodów, większości lekarstw i technik medycznych, które my dzisiaj uważamy za oczywiste , nie wspominając o instalacj ach wodnych w domach, klimatyzacji, centrach handlowych, radiu, ki­ nie , a tym bardziej o informatyce, robotach i sterowanych kom­ puterowo maszynach. Kiedy zaś cofnąć się jeszcze o kilka genera­ cji, technika i standardy życiowe były na jeszcze niższym poziomie, tak że dziś trudno nam sobie wyobrazić, j ak ówcześni ludzie mogli sobie dawać radę. Wszystkie te udoskonalenia zawdzięczamy na­ uce i takim wynalazcom jak Thomas Edison, którzy potrafili wy­ korzystać teoretyczne ustalenia nauki w przynoszących zyski fir­ mach. Ale ów proces innowacyjny uruchamiają instytucje gospo­ darcze , które przyczyniaj ą się do zwiększania własności prywatnej , gwarantują realizację umów, tworzą boiska, na których wszyst­ kich obowiązują te same reguły, umożliwiają poj awienie się no­ wych przedsiębiorstw (i do tego skłaniają) , które mogą urzeczywist­ nić nowe technologie . Nic przeto dziwnego, że to Stany Zjednoczone, a nie Meksyk czy Peru, wydały Thomasa Edisona, i że to w Korei Po­ łudniowej , a nie Północnej , działają takie innowacyjne pod względem technicznym firmy jak Samsung czy Hyundai. Z techniką ściśle wiążą się edukacj a oraz umiejętności i kom­ petencje siły roboczej nabywane w szkole, domu i w pracy. Jeste­ śmy dziś o wiele bardziej wydajni niż sto lat temu, nie tylko dzięki lepszej technice ucieleśnionej w maszynach , lecz także dzięki więk­ szym umiejętnościom pracowników. W gruncie rzeczy cóż by nam było po tych wszystkich wynalazkach technicznych, gdyby nie było ludzi, którzy potrafią je obsługiwać? A przecież te kompetencje pra­ cowników nie ograniczaj ą się tylko do umiej ętności posługiwania się maszynami. To wykształcenie i umiej ętności siły roboczej two­ rzą wiedzę naukową, która umożliwia nasz postęp i pozwala do-

94 • D L A C Z E G O N A R O D Y PRZE GRYWAJĄ

stosować i wdrażać te technologie w różnych rodzajach przedsię­ biorstw. Widzieliśmy wprawdzie w rozdziale pierwszym, że niektó­ rzy spośród wielkich innowatorów rewolucj i przemysłowej nie mie­ li gruntownego wykształcenia, ale też ich wynalazki były znacznie prostsze od dzisiej szych rozwiązań technicznych; te bowiem wyma­ gają wykształcenia i od wynalazców, i od pracowników. Kiedy zda­ my sobie z tego sprawę , natychmiast zrozumiemy znaczenie insty­ tucji gospodarczych tworzących boisko z takimi samymi regułami dla wszystkich. Właśnie dlatego Stany Zjednoczone potrafiły wy­ dać albo przyciągnąć z zagranicy takich ludzi jak Bill Gates, Steve Jobs, Sergey Brin, Larry Page czy Jeff Bezos, a także setki naukow­ ców, którzy dokonali fundamentalnych odkryć w informatyce, ato­ mistyce, biotechnice i mnóstwie innych dziedzin, a na odkryciach tych opierają się przedsiębiorcy zakładający prężne firmy. Tę podaż utalentowanych specjalistów można było wykorzystać dzięki temu, że większość nastolatków w Stanach Zjednoczonych ma swobodny dostęp do szkół, które sobie wybiorą albo których wymogom mogą sprostać. Teraz wyobraźmy sobie inną społeczność, Konga czy Ha­ iti, gdzie większość ludności nie może uczęszczać do szkoły, a na­ wet jeśli im się to uda, to poziom nauczania jest opłakany, nauczy­ ciele nie przykładają się do pracy bądź też ich wysiłki idą na marne, gdyż nie ma podręczników. Niski poziom edukacji w biednych krajach jest konsekwencją tego, że instytucje gospodarcze nie zapewniają bodźców skłania­ jących rodziców do kształcenia dzieci, a instytucje polityczne nie skłaniają rządu do budowy, finansowania i utrzymania szkół oraz podtrzymywania pragnień rodziców i dzieci. Cena, jaką płacą te kra­ je za kiepską edukację i brak rynków włączaj ących, jest wysoka nie są w stanie zmobilizować pojawiających się talentów. Któż wie, ilu możliwych Billów Gatesów czy może nawet Albertów Einsteinów bieduje dziś jako nędzni chłopi, zmuszani robić to, czego wcale nie chcą, albo służący w armii, gdyż nie otworzono przed nimi innych możliwości. Zdolność instytucji gospodarczych do wyzwalania możliwości rynków włączających, zachęcania do innowacji technicznych i in­ westowania w ludzi, a także mobilizacj i wielkiej liczby jednostko-

T W O RZ E N I E Z A M O Ż N O S C I I U B Ó STWA . 9 5

wych talentów i umiej ętności ma kluczowe znaczenie dla wzrostu gospodarczego. Głównym tematem naszej książki jest wyjaśnienie, dlaczego tak często instytucjom gospodarczym nie udaje się osiąg­ nąć tych, wydawałoby się , prostych celów.

W Y ZY S K U J Ą C E I W Ł Ą C Z AJ Ą C E I N S T Y T U C J E P O L I TY C Z N E Społeczeństwo buduje wszystkie instytucje gospodarcze. Te, które funkcjonują, na przykład, w Korei Północnej , zostały narzucone obywatelom przez komunistów, którzy w drugiej połowie lat czter­ dziestych XX wieku przej ęli władzę w kraju; z kolei w Ameryce Łacińskiej wprowadzili je hiszpańscy zdobywcy. Korea Południo­ wa zyskała inne instytucje gospodarcze niż Korea Północna, gdyż o strukturze społeczeństwa decydowali ludzie maj ący inne interesy i stawiaj ący sobie inne cele. Innymi słowy Korea Południowa pro­ wadziła odmienną politykę. Polityka to proces, w którym społeczeństwo wybiera obowią­ zujące w nim reguły. Polityka obejmuje instytucje z tej prostej przyczyny, że instytucje włączające mogą być korzystne dla gospo­ darczej pomyślności narodu, ale są tacy ludzie czy takie grupy, jak partia komunistyczna Korei Północnej czy plantatorzy cukru na Barbadosie, dla których lepsze jest funkcj onowanie instytucj i wyzysku . Kiedy rodzi się konflikt w związku z instytucjami, wyda­ rzenia zależą od tego, j acy ludzie bądź j aka grupa zwyciężą w grze politycznej : kto zdobędzie większe poparcie, uzyska dodatkowe za­ soby czy będzie zawierał skuteczniejsze sojusze. Polityczne instytucje społeczeństwa są głównym czynnikiem decydującym o wyniku owej gry. Są to reguły rządzące bodźcami i inicjatywami w polityce. Zgodnie z tymi regułami wybierane są wła­ dze, one też decydują, co należy do obowiązków danego segmentu władzy. Gdy dystrybucja władzy politycznej jest ograniczona, a do tego władzy nic nie ogranicza, to instytucje polityczne są absoluty­ styczne. Ich przykładem są absolutystyczne monarchie władające w różnych częściach świata przez większość dziejów. W warunkach absolutystycznych instytucji politycznych - jak w Korei Północnej

9 6 • D LA C Z E G O N A R O D Y PRZEGRYWAJĄ

czy Ameryce Łacińskiej w okresie kolonialnym - ci, którzy znaj­ dują się u steru, będą mogli ustanowić instytucje gospodarcze pomnażające ich majątki i władzę kosztem całej reszty społeczeń­ stwa. Natomiast instytucje polityczne, które upowszechniają władzę w społeczeństwie i nakładają na nią ograniczenia, są pluralistyczne. Polityczna potęga jest związana nie z jedną osobą czy wąską grupą, lecz z szeroką koalicją grup lub ich wielością. Istnieje oczywisty związek między pluralizmem i włączaj ący­ mi instytucjami gospodarczymi, wszelako on sam nie wystarcza do zrozumienia, dlaczego w Stanach Zjednoczonych czy Korei Po­ łudniowej funkcjonują włączaj ące instytucj e gospodarcze; równie ważne jest istnienie w nich dostatecznie scentralizowanego i silne­ go państwa. Zupełnie inaczej wygląda sytuacj a w Somalii w Afryce Wschodniej . Jak zobaczymy w dalszym ciągu książki, dystrybucja władzy politycznej w Somalii od dawna była wielka, niemal plura­ listycznie. Nie ma tam rzeczywistej władzy, która byłaby w stanie kontrolować to, co każdy robi, i w razie potrzeby karać. Społecz­ ność somalij ska jest podzielona na głęboko zantagonizowane kla­ ny, z których żaden nie może zapanować nad pozostałymi. Władza każdego j est ograniczana przez karabiny innego. W tym przypadku dystrybucja władzy prowadzi nie do instytucji włączających, lecz do chaosu, a u źródła tego wszystkiego leży brak jakiegokolwiek centralizmu politycznego w państwie somalij skim ; w rezultacie nie można zapewnić choćby minimum prawa i porządku, już nawet nie po to, aby wspomóc aktywność gospodarczą czy handel, lecz by zagwarantować obywatelom naj bardziej elementarne bezpieczeń­ stwo. Max Weber, z którym zetknęliśmy się już w poprzednim roz­ dziale , sformułował najsłynniej szą i powszechnie uznawaną defi­ nicję państwa, zgodnie z którą ma ono "monopol na uprawnione użycie przemocy" . Bez takiego monopolu i wymaganego dlań stop­ nia centralizacji państwo nie może chronić prawa i porządku, nie wspominając o świadczeniu usług publicznych, a także regulowa­ niu działalności gospodarczej . Kiedy państwu nie udaje się uzy­ skać prawie żadnego poziomu centralizacji, społeczeństwo prędzej lub później pogrąża się w chaosie, jak się to stało w Somalii.

T W O R Z E N I E Z A M O Ż N O S C I I U B Ó S TWA . 9 7

W przypadku wystarczającej centralizacji i pluralizmu insty­ tucji politycznych będziemy je nazywali włączającymi. Jeśli któryś z tych warunków nie będzie spełniony, będą to polityczne instytu­ cje wyzyskujące. Zachodzi silna synergia między instytucjami gospodarczymi i politycznymi. Wyzyskuj ące instytucje polityczne koncentruj ą wła­ dzę w rękach nielicznej elity, a na jej wykorzystywanie nakładają niewielkie ograniczenia. Potem owa elita bardzo często tak kształ­ tuje instytucje gospodarcze , aby eksploatować zasoby reszty spo­ łeczeństwa. Tak więc wyzyskujące instytucje gospodarcze w natu­ ralny sposób towarzyszą wyzyskującym instytucjom politycznym, a nawet więcej - mogą trwać tylko dzięki spleceniu z tymi ostatni­ mi. Z kolei włączające instytucje polityczne, ponieważ upowszech­ niają władzę , będą skłaniać raczej do obalania instytucji gospo­ darczych , które umożliwiaj ą odbieranie zasobów wielu ludziom, wznoszą bariery wej ścia i ograniczają funkcjonowanie rynków, aby korzystała z nich niewielka garstka ludności. Na Barbadosie na przykład system plantatorski oparty na wyzysku niewolników nie mógłby przetrwać bez instytucj i politycznych , które w ogóle nie do­ puszczały niewolników do procesu polityki. Podobnie też system gospodarczy Korei Północnej , powodujący nędzę milionów i zapew­ niający korzyści wyłącznie nielicznej elicie komunistycznej , byłby nie do pomyślenia bez totalnej dominacj i partii komunistycznej w polityce . Owa synergia między wyzyskującymi instytucjami gospodar­ czymi i politycznymi jest odpowiedzialna za bardzo silne sprzężenie zwrotne: instytucje polityczne , dzięki którym elity sprawują wła­ dzę , pozwalają im kształtować instytucje gospodarcze bez żadnych sprzeciwów ze strony reszty społeczeństwa albo przy sprzeciwie bardzo słabym. Co więcej , pozwalają one elitom kształtować przy­ szłe instytucje polityczne i ich ewolucję. Z kolei instytucje wyzysku gospodarczego wzbogacają te elity, co umacnia ich dominację po­ lityczną. Na Barbadosie czy w Ameryce Łacińskiej koloniści mogli wykorzystywać swą władzę polityczną do narzucenia zespołu insty­ tucji gospodarczych, które pozwalały im gromadzić wielkie fortuny kosztem reszty ludności. Zasoby uzyskane dzięki tym instytucjom

9 8 • D L A C Z E G O N A R O D Y PRZEGRYWAJĄ

pozwalały elitom tworzyć armie i systemy inwigilacji społeczeń­ stwa, które broniły ich monopolistycznej pozycji. Jak widać, poli­ tyczne i gospodarcze instytucje wyzysku wzaj emnie się wspierają i na ogół trwają. Opisywana synergia sięga nawet jeszcze głębiej . Kiedy w warun­ kach wyzyskujących instytucji politycznych udaje się dojść do władzy jakimś nowym jednostkom lub grupom, owi nowicjusze, znalazłszy się już raz w jej kręgu, także natrafiają na znikome ograniczenia; staje się to dla nich zachętą, aby tworzyć system instytucji gospodarczych podobny do dotychczasowego, jak rzecz się miała z Porfiriem Oiazem i jego poplecznikami pod koniec XIX wieku w Meksyku. Natomiast włączające instytucje gospodarcze kształtuj ą się na fundamentach kładzionych przez włączające instytucje polityczne , które do władzy wciągają szerokie warstwy społeczne, nakładając zarazem ograniczenia na arbitralne wykorzystywanie władzy. Co więcej , takie instytucje polityczne utrudniają innym przejęcie wła­ dzy i podkopywanie fundamentów instytucji włączających. Tym, którzy sprawują władzę polityczną, niełatwo jest ją wykorzystać do ustanowienia instytucj i wyzysku gospodarczego, który tylko im przynosiłby korzyści. Z kolei włączające instytucje gospodarcze powoduj ą bardziej równomierną dystrybucję zasobów, co wspiera trwałość włączających instytucji politycznych . Nie było rzeczą przypadku, że kiedy w roku 1 6 1 8 Virginia Company, rezygnując z przymusu, nadawała ziemię kolonistom i zwalniała ich z wcześniejszych drakońskich umów, rok później Zgromadzenie Ogólne dało im możliwość samorządności. Koloniści, mając w pamięci wcześniej sze próby zniewolenia ich przez Virginia Company, nie mieliby zaufania do praw gospodarczych, którym nie towarzyszyłyby prawa polityczne. Te systemy gospodarcze nie były­ by też stałe i trwałe. W istocie połączenia instytucj i wyzyskujących i włączających są najczęściej nietrwałe. Jak pokazał przykład Bar­ badosu, j est mało prawdopodobne, aby wyzyskuj ące instytucje go­ spodarcze przetrwały przy włączających instytucjach politycznych . Podobnie też włączaj ące instytucje gospodarcze ani nie będą wspierać wyzyskujących instytucj i politycznych , ani same nie znaj­ dą w nich wsparcia. Albo zostaną przekształcone w wyzyskuj ące

TWORZE N I E Z A M O Ż N O S C I I U B Ó STWA . 9 9

instytucje gospodarcze z korzyścią dla interesów nielicznych rzą­ dzących, albo wyzwolony przez nie dynamizm gospodarczy zdesta­ bilizuje wyzyskujące instytucje polityczne, umożliwiając powstanie włączających instytucji politycznych. Włączaj ące instytucje gospo­ darcze na ogół również ograniczają korzyści elit, które mogą osią­ gać za sprawą wyzyskuj ących instytucji politycznych, nad który­ mi panują, te instytucje bowiem napotykają konkurencję na rynku i są ograniczane przez normy prawne chroniące postanowienia umów i praw własności reszty społeczeństwa.

D LA C Z E G O N I E Z AW S Z E WYB I E RA S I Ę D O B R O B YT? Instytucje gospodarcze i polityczne, które ostatecznie wybiera samo społeczeństwo, mogą być włączające i wspierać wzrost gospodar­ czy, ale mogą też być wyzyskujące, a wtedy stają się przeszkodą dla wzrostu. Państwa ponoszą porażki, gdy instytucje gospodarcze mają charakter wyzyskujący i są wspierane przez wyzyskuj ące in­ stytucje polityczne, które przeszkadzają wzrostowi gospodarczemu czy wręcz go blokują. Z tego wynika, że dla poszukiwanego przez nas zrozumienia przyczyn sukcesów państw i ich porażek kluczo­ we znaczenie ma wybór instytucji, czyli polityka instytucji. Musi­ my zrozumieć, dlaczego polityka niektórych społeczeństw prowadzi do instytucji włączających, które sprzyjają wzrostowi, podczas gdy polityka zdecydowanej większości społeczeństw w dziejach prowa­ dziła i nadal prowadzi do instytucji wyzyskujących, które hamuj ą wzrost. Może się wydawać oczywiste, że wszyscy powinni być zaintere­ sowani budowaniem takich instytucj i gospodarczych, które rodzą pomyślność. Czyż każdy obywatel , każdy polityk i nawet najbar­ dziej żarłoczny dyktator nie chciałby, aby jego kraj był możliwie najbogatszy? Wróćmy do królestwa Konga, o którym wspomnieliśmy wy­ żej . Upadło ono wprawdzie w XVII wieku, ale to od niego wzięło swoją nazwę państwo, które w roku 1 960 wyzwoliło się spod kolo­ nialnej władzy Belgii. Już po odzyskaniu niepodległości, w latach

1 0 0 • D L A C Z E G O N A R O D Y PRZEGRYWAJĄ

1 965- 1 997, pod władzą Josepha Mobutu Kongo przeżywało nie­

mal nieustanny upadek gospodarczy i rosnącą nędzę. Procesu tego nie powstrzymał Laurent Kabila, który obalił Mobutu. Ten ostat­ ni stworzył bardzo wyzyskuj ący system instytucji gospodarczych. Obywatele ubożeli, ale Mobutu i otaczająca go klika, znana j ako Wielkie Jarzyny (Les Grosses Legumes) , stawali się bajecznie wręcz bogaci. Mobutu w swoim rodzinnym mieście Gbadolite na półno­ cy kraju wybudował pałac z lotniskiem tak wielkim, że mógł na nim lądować odrzutowiec typu Concorde, który Mobutu często wy­ najmował od Air France, aby polecieć do Europy. W Europie ku­ pował zamki i był właścicielem dużych obszarów w stolicy Belgii, Brukseli. Czy dla Mobutu lepiej byłoby ustanowić instytucje gospodarcze, które bogaciłyby Kongijczyków zamiast ich zubażać? Gdyby udało mu się zwiększyć zamożność narodu, czyż nie zarabiałby więcej pie­ niędzy - tyle, by móc sobie kupić concorde'a, a nie wynajmować, by mieć więcej zamków i posiadłości, może nawet większą i silniej­ szą armię? Na nieszczęście obywateli wielu krajów świata odpowiedź brzmi: "nie" . Instytucje gospodarcze, które stwarzają bodźce powo­ dujące wzrost gospodarczy, mogą doprowadzić do takiej redystrybu­ cji dochodów i władzy, że drapieżny dyktator i inni ludzie u władzy wyjdą na tym gorzej . Zasadniczą sprawą jest to , że nigdy nie będzie zgody w kwestii instytucji gospodarczych. Różne instytucje przynoszą różne kon­ sekwencj e dla dobrobytu państwa, dla dystrybucji tego dobrobytu i władzy. Wzrost gospodarczy, który mogą wywołać instytucje, rodzi zwycięzców i przegranych, co było wyraźnie widać w Anglii podczas rewolucj i przemysłowej , która położyła podwaliny pod zamożność dzisiej szych bogatych krajów. Centralne znaczenie dla niej miała seria przełomowych przemian technicznych w napędzie parowym, transporcie i produkcji tekstyliów. Chociaż mechanizacja przynios­ ła gigantyczny wzrost łącznego dochodu i stała się fundamentem współczesnego społeczeństwa państwa uprzemysłowionego, byli ludzie, którzy stanowczo się jej sprzeciwiali. Czynili tak nie przez niewiedzę czy krótkowzroczność. Wprost przeciwnie - opisywa­ ny opór wobec wzrostu gospodarczego kieruje się własną logiką,

TWO RZ E N I E Z A M 0 2 N O S C I I U B Ó STWA . 1 0 1

niestety spójną. Wzrostowi gospodarczemu i przemianom technicz­ nym towarzyszy - by użyć określenia wielkiego ekonomisty J ose­ pha Schumpetera - twórcza destrukcja. To, co stare, zastępuje się nowym. Nowe sektory wytwórczości podbierają zasoby starym. Nowe firmy odbierają udziały w rynkach przedsiębiorstwom starym. Nowe technologie sprawiają, że dawne umiejętności i maszyny ro­ bią się przestarzałe. Proces wzrostu gospodarczego oraz włączające instytucje stanowiące jego podstawę tworzą przegranych i zwycięz­ ców, zarówno na arenie politycznej , jak i na rynku gospodarczym. Strach przed twórczą destrukcj ą jest częstym źródłem sprzeciwu wobec włączających instytucj i gospodarczych i politycznych. Historia Europy pełna jest wyrazistych przykładów konse­ kwencji twórczej destrukcji. W XVIII wieku, w przededniu rewolucji przemysłowej , władzę w większości krajów europej skich sprawo­ wały arystokracje i tradycyjne elity, których głównym źródłem do­ chodów była własność ziemi, a także przywileje handlowe osiągane dzięki przyznawanym przez monarchów monopolom i tworzonym przez nich barierom wejścia. Zgodnie z ideą twórczej destrukcji upo­ wszechnianie się branż gospodarki, rozwój fabryk i miast dokony­ wały radykalnego przemieszczenia zasobów, powodowały spadek czynszów uzyskiwanych za dzierżawę ziemi i wzrost zarobków, które właściciele ziemscy musieli wypłacać robotnikom . Co więcej , owe eli­ ty widziały, jak ich przywileje handlowe są podkopywane przez nowe warstwy przedsiębiorców i kupców. Jest zatem jasne, że w sumie to członkowie tych elit tracili na industrializacji. Prawdziwym wyzwa­ niem dla politycznego monopolu arystokracji ziemskiej było formo­ wanie się świadomej społecznie klasy średniej i klasy robotniczej . Wraz z upowszechnianiem się rewolucji przemysłowej arystokracja traciła nie tylko pod względem gospodarczym, lecz groziło jej także , że poniesie straty polityczne, gdyż wymykała się jej wyłączność na sprawowanie władzy. Przy tym dwustronnym zagrożeniu elity często bardzo zdecydowanie występowały przeciwko industrializacji. Ale nie tylko arystokracj a ponosiła straty przez industrializa­ cję . Wrogie nastawienie do niej mieli także rzemieślnicy, których ręczna praca była wypierana przez maszyny. Sprzeciw ten przy­ bierał niekiedy formę zorganizowanych buntów, gdy rzemieślnicy

1 0 2 • D LA C Z E G O N A R O D Y P R Z E G RYWAJĄ

niszczyli maszyny, które uważali za przyczynę radykalnego pogor­ szenia się ich sytuacji. Tak było z luddystami, których nazwa sta­ ła się synonimem oporu wobec zmian technicznych. W 1 753 roku, dwadzieścia lat po tym, jak Anglik John Kay wynalazł mechaniczne czółenko, co było jednym z najważniej szych wydarzeń w mechani­ zacj i włókiennictwa, luddyści spalili mu dom. Podobnie potrakto­ wano Jamesa Hargreavesa, równie rewolucyj nego wynalazcę przę­ dzarki Spinning Jenny (Przędząca Jenny) . W rzeczywistości sprzeciw rzemieślników wobec industrializa­ cji był o wiele mniej efektywny od tego, który zorganizowali ziemia­ nie i elity arystokratyczne. Luddyści nie mieli władzy politycznej - czyli możliwości wpływania na sytuację polityczną wbrew życze­ niom innych grup - którą miała arystokracja ziemska. W Anglii, pomimo buntów luddystów, uprzemysłowienie rozwijało się szyb­ ko , gdyż opozycja arystokracji, chociaż rzeczywista, była ograniczo­ na. Uprzemysłowienie zostało natomiast powstrzymane w Austro­ -Węgrach i Rosji, gdzie absolutystyczni monarchowie i arystokraci mieli znacznie więcej do stracenia. Oba te mocarstwa zostały z tyłu za tymi kraj ami europejskimi, w których nastąpił wzrost gospodar­ czy w XIX wieku. Pomimo że jedne grupy tracą, inne zyskują, jeden wniosek nie budzi wątpliwości. Potężne grupy społeczne często walczą z postę­ pem gospodarczym i motorami pomyślności. Wzrost gospodarczy nie polega tylko na tym, że poj awia się coraz więcej coraz lepszych maszyn i coraz więcej coraz lepiej wykształconych ludzi, ale także na tym , że zachodzi proces transformacji i destabilizacji powiąza­ ny z powszechną twórczą destrukcją. Wzrost więc postępuje, jeśli na przeszkodzie nie stają mu ci, którzy ponoszą straty gospodarcze i przewidują, że utracą przywileje gospodarcze , oraz ci, którzy tra­ cą na tym politycznie, przewidując, że ich władza polityczna zosta­ nie podkopana. Konflikt dotyczący ograniczonych zasobów, dochodów i po­ działu władzy przekłada się na konflikt dotyczący reguł gry i in­ stytucji gospodarczych , które kształtują działalność gospodarczą, a także określają, kto będzie korzystał z jej wyników. W sytuacji konfliktu nie mogą być jednocześnie spełnione życzenia wszystkich

T W O R Z E N I E ZAM O Ż N O Ś C I I U B Ó STWA . 1 0 3

grup . Jedni zostaną pokonani i s kazani na frustrację, inni osiągną oczekiwane efekty. To, kto zwycięża w tym konflikcie, ma funda­ mentalne konsekwencje dla gospodarczej trajektorii narodu. Jeśli zwyciężaj ą grupy wrogie wzrostowi, będą go blokować , a w gospo­ darce zapanuje stagnacja. Powody tego, że potężne grupy niekonieczne muszą wspierać instytucje gospodarcze promujące sukces gospodarczy, łatwo prze­ nieść na wybór instytucj i politycznych. W reżimie absolutystycz­ nym pewne elity mogą wykorzystać władzę polityczną do ustano­ wienia instytucj i gospodarczych, które im najbardziej odpowiadaj ą. Czy będą zainteresowane tym, aby instytucje polityczne uczynić bardziej pluralistycznymi? Ogólnie nie, gdyż oznacza to koniecz­ ność dzielenia się władzą polityczną, przez co j est im trudniej - być może staje się to nawet niemożliwe - tak kształtować in­ stytucje gospodarcze, aby dbać o własne interesy. Natychmiast dostrzegamy tu tlące się zarzewie konfliktu. Ludzie cierpiący z po­ wodu wyzyskuj ących instytucj i gospodarczych nie mogą liczyć na to , że absolutystyczni rządcy dobrowolnie zaczną zmieniać insty­ tucje polityczne i przeprowadzą redystrybucję władzy w społeczeń­ stwie. Zmienić instytucje polityczne można tylko w jeden sposób, mianowicie trzeba stworzyć instytucje bardziej pluralistyczne . Tak jak nie ma powodu, aby instytucje polityczne automatycz­ nie stały się pluralistyczne, tak też nie ma naturalnej tendencji do centralizacji władzy politycznej . Z pewnością byłyby bodźce skłania­ jące stworzenia bardziej scentralizowanych instytucji państwowych w każdym społeczeństwie, szczególnie tam, gdzie takiej centralizacji w ogóle nie ma. W Somalii, na przykład, gdyby jeden klan zdołał utworzyć scentralizowane państwo, które mogłoby narzucić porzą­ dek całemu krajowi, mogłoby to doprowadzić do korzyści gospodar­ czych i wzbogacić ten klan. Czemu tak się nie dzieje? Także w przy­ padku centralizacji politycznej główną barierą jest pewna postać strachu przed zmianą. Ponieważ każdy klan, każda grupa czy każdy polityk próbujący scentralizować władzę w państwie będzie ją cen­ tralizować we własnych rękach , zapewne wzbudzi to gniew innych klanów, grup i jednostek, które w wyniku tego procesu poniosłyby straty polityczne. Brak politycznej centralizacji to nie tylko brak pra-

1 0 4 • D L A C Z E G O N A R O D Y PRZEGRYWAJĄ

wa i porządku na znacznej części terytorium; to również obecność wielu grup lub jednostek, które mają dostateczną władzę, aby spra­ wy uniemożliwić lub utrudniać. Lęk przed ich oporem i gwałtowną reakcją często zniechęci wielu potencjalnych centralizatorów. Cen­ tralizacji politycznej można się spodziewać tylko wtedy, gdy jakaś grupa jest dostatecznie potężniej sza od innych, aby utworzyć pań­ stwo . W Somalii siły są tak zrównoważone, że żaden klan nie może narzucić swej woli innym; stąd właśnie ów trwały brak centraliza­ cji politycznej .

D Ł U GA A G O N I A K O N G A Niewiele jest dobitniej szych i bardziej przygnębiaj ących przykła­ dów sił, które są odpowiedzialne za to, że ekonomiczna pomyśl­ ność jest tak rzadko spotykana w warunkach instytucj i wyzyskują­ cych, niż Kongo; przykładów ukazujących synergię wyzyskujących instytucji gospodarczych i politycznych. Odwiedzający je w XV i XVI wieku Portugalczycy i Holendrzy podkreślali panuj ącą tam " "żałosną nędzę . Technika według europejskich standardów była tu prymitywna, nie znano pisma, koła ani pługa. Przyczynę tej bie­ dy, ale także niechęci kongij skich rolników do wykorzystywania lepszych technik, gdy już je poznali, j asno pokazują świadectwa historyczne. Była nią natura opartych na wyzysku instytucji gos­ podarczych w kraju. Jak już widzieliśmy, królestwo Konga rządzone było z Mban­ zy - potem Sao Salvador - przez króla. Tereny odległe od stolicy podlegały władzy elity złożonej z królewskich zarządców różnych części królestwa. Bogactwo zapewniały elicie plantacje niewolnicze wokół Sao Salvador oraz podatki ściągane z reszty kraju. Kluczo­ wym elementem gospodarki było niewolnictwo ; korzystały z niego elity posiadające plantacje, korzystali Europejczycy na wybrzeżu . Podatki były zupełnie arbitralne; jeden ściągano za każdym razem, kiedy spadło królewskie nakrycie głowy. Aby się wzbogacić, Kon­ gijczycy musieliby oszczędzać i inwestować, na przykład kupując pługi, ale nie było to warte zachodu, gdyż każdy dodatkowy dochód z efektywniej szej produkcj i i tak zostałby zagarnięty przez króla czy przedstawicieli elity Konga. Zamiast inwestować, aby zwiększać

T W O R Z E N I E Z A M O Z N O S C I I U B O STWA • 1 0 5

wydaj ność i sprzedawać produkty na rynku, Kongijczycy uciekali od rynku ze swoimi wioskami. Usiłowali znaleźć się możliwie jak naj dalej od dróg, aby zmniej szyć częstotliwość monarszych rabun­ ków i w miarę możliwości chronić się przed handlarzami niewolni­ ków. Nędza Konga wynikała więc z wyzyskujących instytucji go­ spodarczych, które wszystkie motory postępu nie tylko hamowały, lecz nawet narzucały im ruch wsteczny. Władza królewska w Kon­ gu nie zapewniała swym poddanym nawet tak podstawowych usług

publicznych , jak ochrona własności czy prawo i porządek. Wprost przeciwnie - to ona stanowiła największe zagrożenie dla dobytku obywateli i ich ludzkich praw. Instytucja niewolnictwa oznaczała, że w ogóle nie istniał najbardziej podstawowy ze wszystkich rynków włączający rynek siły roboczej , na którym ludzie mogą wybierać zawo­ dy w swobodny sposób, co ma największe znaczenie, gdy ma powstać zamożny system gospodarczy. Co więcej , król kontrolował handel z innymi państwami leżącymi daleko od Konga i działalność handlo­ wą. Zajmować nim mogli się tylko jego poplecznicy. Elita wprawdzie szybko, dzięki Portugalczykom, stała się piśmienna, ale król ani my­ ślał upowszechniać tę umiejętność w całym narodzie. A przecież, chociaż "żałosna nędza" była powszechna, kongij ­ skie instytucj e wyzyskujące kierowały się logiką bez zastrzeżeń dzięki nim nieliczni ludzie u władzy bardzo się bogacili. W XVI wie­ ku król Konga i arystokracj a byli w stanie importować europej­ skie dobra luksusowe, a bogacze byli otoczeni przez chmary sług i niewolników. Instytucje gospodarcze społeczeństwa kongij skiego wyrastały ze sposobu dystrybucji władzy politycznej w społeczeństwie, a więc z natury instytucji politycznych. Króla przed zawłaszczaniem do­ bytku poddanych czy ich ciał mógł powstrzymać tylko strach przed buntem. Groźba taka była wprawdzie realna, nie wystarczała jednak do tego, by zapewnić ludziom bezpieczeństwo osobiste, o majątko­ wym nie wspominając. Kongij skie instytucje polityczne były praw­ dziwie absolutystyczne; król i jego otoczenie nie napotykali żadnych ograniczeń, a obywatele nie mieli nic do powiedzenia w kwestii orga­ nizacji ich społeczeństwa.

1 0 6 • D LA C Z E G O N A R O DY PRZE GRYWAJĄ

Nietrudno, rzecz jasna, dostrzec, że owe kongij skie instytucje polityczne stoją w jaskrawym kontraście do instytucji włączają­ cych, przy których napotykająca ograniczenia władza jest szero­ ko upowszechniona. Na straży absolutystycznych instytucji Konga stała armia. Liczyła sobie 5 tysięcy żołnierzy, a jej trzon stanowiło pięciuset muszkieterów, co jak na połowę wieku XVII stanowiło poważną siłę. Nietrudno też zrozumieć, dlaczego władca i jego oto­ czenie tak łapczywie przyswoili sobie europej ską broń palną. Przy takich instytucjach gospodarczych nie było szans na sta­ ły wzrost, a nawet bodźce powoduj ące chociażby wzrost chwilowy były bardzo ograniczone. Gdyby zreformowano je tak, że ulepszono by przepisy gwa­ rantujące jednostkom prawo własności, większość kongijskiego społeczeństwa stałaby się zamożniejsza, ale wątpliwe jest, by elity wiele skorzystały na zamożności, która stałaby się udziałem więk­ szej części społeczeństwa. Po pierwsze, straciłyby ekonomicznie na takich reformach, gdyż w ten sposób zagrożone zostałoby bogactwo zapewniane przez handel niewolnikami i wykorzystanie pracy nie­ wolników na plantacjach. Po drugie, reformy takie byłyby możli­ we tylko wtedy, gdyby ograniczono władzę króla i arystokracji. Na przykład, skoro monarcha nadal miał pięciuset muszkieterów, kto uwierzyłby obwieszczeniu, że niewolnictwo zostaje zniesione? Co by go powstrzymało , gdyby później zmienił zdanie? Jedyną rzeczy­ wistą gwarancją trwałości dokonanych zmian byłoby przekształ­ cenie instytucji politycznych w ten sposób, aby obywatele zyskali władzę polityczną stanowiącą przeciwwagę , dzięki czemu mieliby coś do powiedzenia na temat podatków czy użycia muszkieterów. Wątpliwe jednak, czy wtedy wysoko na liście ich priorytetów zna­ lazłoby się utrzymanie konsumpcji i stylu życia króla i elity. Przy takim scenariuszu zbudowanie instytucji gospodarczych, które by­ łyby lepsze dla całego społeczeństwa, oznaczałoby straty polityczne i gospodarcze króla i arystokracj i . Uchwycenie tego , jak wzajemnie były z e sobą splecione insty­ tucje gospodarcze i polityczne pięćset lat temu, pozwala też zrozu­ mieć, dlaczego także współczesne Kongo jest tak strasznie ubogie. Początek władzy Europejczyków na tym terenie - a nawet głębiej

T W O R Z E N I E Z A M O Z N O S C I I U B Ó STWA . 1 0 7

w dorzeczu rzeki Kongo - w trakcie "rozdrapywania Afryki" pod koniec XIX wieku oznaczał jeszcze większe zagrożenie dla bezpie­ czeństwa osobistego i własności niż w czasach przedkolonialnych; na dodatek powielano schemat instytucj i wyzyskujących i abso­ lutyzm polityczny, które powodowały bogactwo nielicznych kosz­ tem mas, tyle że teraz tę garstkę stanowili belgijscy kolonialiści, a zwłaszcza król Leopold II. W roku 1 960, kiedy Kongo uzyskało niepodległość, powielono ten sam schemat instytucji gospodarczych , bodźców i działania. W rezultacie więc kongijskie wyzyskujące instytucje gospodarcze nadal były wspomagane przez wysoce wyzyskujące instytucje poli­ tyczne. Sytuację dodatkowo pogarszał fakt, że kolonialny twór po­ lityczny, jakim było Kongo, składał się z bardzo różnych państw i społeczności przedkolonialnych, nad którymi państwo narodowe ze stolicą w Kinszasie* panowało w niewielkim stopniu. Wprawdzie prezydent Mobutu wykorzystał aparat państwa do pomnażania ma­ jątku swojego i swoich popleczników - na przykład w ramach ogło­ szonego w roku 1 973 planu "zairyzacji" kraju, co oznaczało masowe wywłaszczenie podmiotów zagranicznych - ale rządził państwem niescentralizowanym, które miało znikomą władzę nad znaczną czę­ ścią kraju. Kiedy w latach sześćdziesiątych prowincje Katanga i Kasai chciały się oddzielić, Mobutu musiał wzywać pomoc z zagranicy. Ten brak centralizacji politycznej , graniczący z zupełnym rozpadem pań­ stwa, to cecha, którą Kongo dzieli z wieloma innymi krajami afry­ kańskimi leżącymi na południe od Sahary. Współczesna Demokratyczna Republika Konga jest biedna jak dawniej , gdyż obywatele nadal nie dysponują instytucjami gospodar­ czymi, które zapewniają podstawowe bodźce do działań prowadzą­ cych do dobrobytu całego społeczeństwa. W nędzy utrzymuje Kongo nie geografia, kultura czy ignorancja polityków bądź obywateli; robią to wyzyskujące instytucje gospodarcze, które trwają od wszystkich tych stuleci, gdyż władza polityczna niezmiennie koncentruje się w rękach małej elity. Tej zaś nic nie skłania do powszechnego zagwa-

*

Stolica Konga dopiero od 1 966 roku nazywa się Kinszasa; wcześniej było to Leopoldville.

1 0 8 • D L A C Z E G O N A R O D Y PRZE GRYWAJĄ

rantowania prawa własności, świadczenia podstawowych usług pu­ blicznych tak, aby podwyższyć jakość życia obywateli, czy do wspie­ rania postępu gospodarczego. W j ej interesie leży przede wszystkim eksploatacja w celu osiągania dochodu i utrzymanie się przy władzy. Władzy nie wykorzystała do budowy scentralizowanego państwa, gdyż to rodziłoby te same problemy - opozycję i zagrożenia politycz­ ne - które występują przy podejmowaniu działań prowadzących do wzrostu gospodarczego. Co gorsza nawet, podobnie jak w znacznej części pozostałych państw afrykańskich położonych na południe od Sahary, w Kongu starcia spowodowane przez to, że rywalizujące grupy próbowały przejąć instytucj e wyzyskujące zniweczyły wszelkie tendencje do centralizacji państwa, które mogły tam istnieć. Historia królestwa Kongo i historia Konga z bliższych nam czasów wyraźnie pokazują, jak instytucje polityczne determinują instytucje gospodarcze, a przez to bodźce gospodarcze i możliwy zakres rozwoju gospodarczego. Są również świetną ilustracją symbiotycznych rela­ cji między absolutyzmem politycznym a instytucjami gospodarczymi, które kosztem wielu wzmacniają i wzbogacają nielicznych.

W Z R O ST W WARUNKACH P O L I T Y C Z N Y C H I N S TY T U C J I W Y Z Y S K U J Ą C Y C H Dzisiaj Kongo jest przykładem skrajnym, z powodu bezprawia i bar­ dzo niepewnego prawa własności. W większości przypadków taka skrajność wcale nie służyłaby interesom elit, jako że unicestwia­ łaby wszystkie bodźce gospodarcze i tworzyłaby niewiele zasobów do eksploatacji. Główna teza tej książki brzmi: wzrost gospodarczy i dobrobyt towarzyszą włączającym instytucjom gospodarczym i po­ litycznym, podczas gdy instytucje wyzyskujące z reguły prowadzą do stagnacji i ubóstwa. Nie wynika jednak z tego, że instytucje wy­ zyskujące nigdy nie powodują wzrostu ani że wszystkie takie insty­ tucje są takie same . Istnieją dwa różne, ale komplementarne sposoby, jakie przy wyzyskujących instytucjach politycznych mogą wywołać wzrost go­ spodarczy. Po pierwsze , nawet przy wyzyskuj ących instytucjach gospodarczych wzrost możliwy jest wtedy, gdy elity mogą bezpośred-

T W O R Z E N I E Z A M O Ż N O Ś C I I U B Ó STWA . 1 0 9

nio przeznaczać zasoby na działania zapewniające wysoką produk­ tywność, nad którymi same sprawują kontrolę. Znakomitym przy­ kładem takiej sytuacji były Wyspy Karaibskie między XVI a XVIII wiekiem. Większość ich ludności stanowili niewolnicy, pracujący w straszliwych warunkach na plantacjach, gdzie ich położenie było nie lepsze od sytuacji, w której zaspokojone są tylko podstawowe potrzeby. Wielu umierało wskutek niewłaściwego odżywiania i wy­ czerpania. Na Barbadosie, Kubie , Haiti czy Jamajce w wieku XVII i XVIII niewielka elita plantatorów skupiła w swych rękach całą wła­ dzę polityczną i wszystkie aktywa, łącznie z niewolnikami. Większość nie miała żadnych praw, natomiast doskonale chroniono prawa i aktywa plantatorów. Pomimo funkcjonowania tam wyzyskujących instytucji gospodarczych, które nielitościwie gnębiły większość lud­ ności, wyspy te należały do najbogatszych miej sc na świecie, gdyż produkowano tam cukier, który sprzedawano na rynkach świato­ wych. W gospodarce tych wysp zapanowała stagnacja, dopiero kie­ dy trzeba było przejść do innych działań gospodarczych, a wyzwa­ nie to stanowiło zagrożenie dla dochodów i władzy politycznej elity plantatorów. Innym przykładem jest wzrost gospodarczy oraz industrializa­ cja Związku Sowieckiego od pierwszego planu pięcioletniego (reali­ zacja rozpoczęta w 1 928 roku) aż po lata siedemdziesiąte XX wie­ ku. Instytucje polityczne i gospodarcze miały wysoce wyzyskujący charakter, a działanie rynków było bardzo poważnie ograniczone. Jeśli w tych warunkach Związek Sowiecki potrafił osiągnąć gwał­ towny wzrost gospodarczy, to stało się to za sprawą wykorzystania siły państwa, aby zasoby przerzucić z rolnictwa, gdzie je wykorzy­ stywano bardzo niewydajnie, do przemysłu ciężkiego. Drugi przypadek wzrostu gospodarczego w warunkach wy­ zyskujących instytucji politycznych to sytuacja, gdy instytucje te dopuszczają powstanie instytucj i gospodarczych o charakterze nieco włączaj ącym (nawet jeśli nie w pełni) . Wiele społeczeństw, w których istnieją wyzyskujące instytucje gospodarcze, wzdraga się przed włączaj ącymi instytucjami gospodarczymi, gdyż lękają się twórczej destrukcji. Ale w różnych społeczeństwach różny jest stopień, w jakim elitom udaje się zmonopolizować władzę . W nie-

1 1 0 • D LA C Z E G O N A R O D Y P R Z E GRYWAJĄ

których społeczeństwach elity mogą się czuć na tyle bezpiecznie, że dopuszczą pewne działania prowadzące do włączających insty­ tucji gospodarczych, j eśli tylko są pewne, że nie zagrozi to ich po­ zycji politycznej . Może też zaistnieć taka sytuacja historyczna, że wyzyskujący reżim polityczny przejmie dość włączające instytucje gospodarcze i decyduje się nie blokować ich funkcjonowania. Wte­ dy mamy do czynienia z drugą postacią wzrostu gospodarczego w warunkach wyzyskujących instytucj i politycznych. Przykładem może tu być gwałtowne uprzemysłowienie Korei Południowej pod rządami generała Parka, który doszedł do władzy w roku 1 96 1 w wyniku wojskowego zamachu stanu. Działo się to jednak w społeczeństwie silnie wspieranym przez Stany Zjednoczo­ ne i w rezultacie dysponującym instytucjami gospodarczymi w isto­ cie włączającymi. Reżim Parka był autorytarny, ale czuł się na tyle pewnie, że nie tylko wspierał wzrost gospodarczy, lecz także czynił to bardzo aktywnie - być może dlatego, że jego władza nie opiera­ ła się bezpośrednio na wyzyskujących instytucjach gospodarczych. W odróżnieniu też od Związku Sowieckiego i większości innych przy­ padków wzrostu gospodarczego przy wyzyskujących instytucjach politycznych także i one w Korei Południowej zaczęły w latach osiem­ dziesiątych XX wieku ewoluować w kierunku włączania. To skutecz­ ne przejście było efektem nałożenia się na siebie kilku czynników. W latach siedemdziesiątych instytucje gospodarcze w Korei Po­ łudniowej stały się dostatecznie włączaj ące, by zredukować jeden z zasadniczych powodów utrzymywania wyzyskujących instytucji politycznych: elicie gospodarczej niewiele dawała jej dominacja w polityce czy dominacja wojska. Także względna równość docho­ dów w tym kraju oznaczała, że elita mniej lękała się pluralizmu i demokracji. Zasadniczy wpływ Stanów Zjednoczonych, szczegól­ nie w sytuacji zagrożenia ze strony Północy, powodował również, że silnego ruchu demokratycznego, który kwestionował dyktatu­ rę woj skową, nie można było długo tłumić. Chociaż po zabójstwie generała Parka w roku 1 979 nastąpił kolejny przewrót polityczny, który na szczyty władzy wyniósł Chun Doo-hwana, ale już wskaza­ ny przez niego następca Roh Tae-woo rozpoczął reformy politycz­ ne, których wynikiem była konsolidacja pluralistycznej demokracji

T W O R Z E N I E Z A M O Z N O S C I I U B Ó STWA . 1 1 1

po roku 1 992. Nic podobnego nie nastąpiło rzecz jasna w Związku Sowieckim, w wyniku czego jego rozpęd gospodarczy zaczął wyga­ sać w latach osiemdziesiątych XX wieku, co na początku następnej dekady zaowocowało rozpadem imperium. Obecny wzrost gospodarczy Chin ma cechy upodobniające go zarówno do sytuacji sowieckiej , jak i koreańskiej . Chociaż rozpo­ czął się on od radykalnych reform rynkowych w rolnictwie, w prze­ myśle były one początkowo o wiele mniej radykalne . Do dziś klu­ czową rolę w decyzjach o tym, jakie sektory mają przodować i które firmy zostaną dofinansowane, odgrywa państwo i Komunistyczna Partia Chin, a w procesie tym rodzą się i upadają prawdziwe for­ tuny. Podobnie jak Związek Sowiecki w czasach rozkwitu, Chiny również rozwij aj ą się burzliwie, chociaż nadal zdecydowanie domi­ nują w nich wyzyskujące instytucje polityczne, wszystko dokonuje się pod kontrolą państwa i nie widać oznak przej ścia do włączają­ cych instytucj i politycznych. Także fakt, że w Chinach instytucjom gospodarczym daleko jeszcze do charakteru w pełni włączaj ącego, sugeruje, że ewolucj a w stylu Korei Południowej j est tam mniej prawdopodobna, aczkolwiek nie do końca wykluczona. Warto podkreślić, że przy obu typach wzrostu gospodarczego w warunkach wyzyskujących instytucj i politycznych główną rolę odgrywa centralizacja polityczna. Bez pewnego stopnia tej cen­ tralizacj i elita plantatorów na Barbadosie, Kubie, Haiti i Jamaj ­ c e nie byłaby w stanie utrzymać prawa i porządku ani ochronić swoich aktywów i zasobów. Bez znacznej centralizacji politycznej i zdecydowanego trzymania władzy politycznej ani woj skowe eli­ ty Korei Południowej , ani Komunistyczna Partia Chin nie czułyby się na tyle pewnie, by przeprowadzić istotne reformy gospodarcze, a przy tym utrzymać władzę. Bez tej centralizacj i państwo sowiec­ kie czy chińskie nie byłoby w stanie tak koordynować życia go­ spodarczego , aby zasoby kierowano do sektorów zapewniających wysoką wydajność. Kluczowym przeto wskaźnikiem różnicującym wyzyskujące instytucje polityczne jest stopień centralizacji poli­ tycznej . Tam, gdzie jej braknie - j ak w wielu państwach afrykań­ skich na południe od Sahary - trudno o chociażby umiarkowany wzrost gospodarczy.

1 1 2 • D L A C Z E G O N A R O D Y PRZEG RYWAJĄ

Chociaż instytucje wyzyskuj ące mogą wywołać pewien wzrost, najczęściej nie ma on charakteru trwałego, a na pewno nie towa­ rzyszy mu twórcza destrukcja. Kiedy charakter wyzyskujący mają i instytucje polityczne, i gospodarcze, nie mogą zaistnieć bodźce popychające do takiej destrukcji i przemian technicznych. Państwo może wprawdzie wyzwolić szybki wzrost gospodarczy, arbitralnie dokonując alokacji zasobów i ludzi, jednak proces ten z istoty jest ograniczony. Po doj ściu do tych granic wzrost wygasa, j ak było w Związku Sowieckim w latach siedemdziesiątych XX wieku . Nawet gdy ZSRS odnotował wyraźny wzrost gospodarczy, w większości gospodarki nie zachodziły znaczne zmiany technologiczne, chociaż w następstwie przeznaczania ogromnych zasobów na zbrojenia osiągano rozwój w dziedzinie techniki woj skowej , a nawet na chwilę wyprzedzono Stany Zjednoczone w sferze eksploracji kosmosu i wy­ ścigu nuklearnego . Nie był to jednak postęp wyzwalaj ący twórczą destrukcję, a ponieważ nie towarzyszyły mu innowacje technicz­ ne w innych sferach, toteż nie można było tego wzrostu utrzymać i w pewnym momencie gwałtownie się on zakończył . Ponadto struktury, które pozwalaj ą na wzrost gospodarczy przy wyzyskuj ących instytucjach politycznych, są z samej natury kruche. Mogą się rozpaść bądź łatwo je zniszczyć w rezultacie wy­ zwalanych przez takie instytucje konfliktów. Trzeba bowiem pamię­ tać, że wyzyskuj ące instytucje - i polityczne, i gospodarcze - są konfliktogenne, gdyż ich efektem jest skupienie bogactwa i władzy w rękach małej elity. Jeśli tylko istnieje grupa, która jest w stanie zaj ąć miejsce dotychczasowej elity, to właśnie ona będzie czerpać wszystkie korzyści z tej sytuacji. Jak pokażą nasze późniejsze roz­ ważania o upadku cesarstwa rzymskiego i miast Majów (s. 1 88- 1 96 i 1 65- 1 7 1 ) , we wszechpotężnym państwie zawsze występuje utajo­ na walka o przejęcie nad nim kontroli; jest to walka, która czasami intensyfikuje się i unicestwia dotychczasowe osiągnięcia ustroju w wyniku wojen domowych czy nawet całkowitego rozpadu pań­ stwa. Jedną z konsekwencj i jest to , że nawet jeśli przy wyzyskuj ą­ cych instytucjach· społeczeństwu udaje się zyskać pewną centrali­ zację polityczną, to nie ma ona charakteru trwałego. Walki toczące się o kontrolę nad instytucj ami wyzyskuj ącymi często prowadzą do

T W O RZ E N I E Z A M O Ż N O S C I I U B Ó STWA . 1 1 3

wojen domowych i rozpowszechnionego bezprawia, co w afrykań­ skich krajach na południe od Sahary, a także w niektórych spo­ łecznościach Ameryki Łacińskiej i Azji Wschodniej odpowiedzialne jest za ustawiczny brak centralizmu państwowego .

I wreszcie, gdy następuje wzrost w warunkach wyzyskujących instytucji politycznych, gdzie jednak instytucje gospodarcze mają aspekty włączające, jak w Korei Południowej , to zawsze istnieje nie­ bezpieczeństwo, że te ostatnie staną się bardziej wyzyskujące, co za­ blokuje dalszy wzrost. Grupy maj ące władzę polityczną mogą dojść do wniosku, że bardziej niż dalsze wspieranie wzrostu opłaca im się ograniczanie konkurencji, zwiększanie swojego udziału w osią­ ganych korzyściach czy może nawet grabienie innych. Dystrybucja władzy i możliwość jej wykorzystywania ostatecznie podkopią same fundamenty dobrobytu gospodarczego, chyba że zostaną przekształ­ cone instytucje polityczne - instytucje włączające zastąpią wyzy­ skujące.

4.

MAŁE RÓŻNICE I PUNKTY ZWROTNE : ZNACZENIE HISTORII

Ś W I A T S TW O R Z O N Y P R Z E Z D Ż U M Ę

W

roku 1 346 dżuma dymienicza, "czarna śmierć" , dotarła do portu Tana u ujścia Donu do Morza Czarnego. Przenoszona

przez gnieżdżące się na szczurach pchły choroba wędrowała z Chin Jedwabnym Szlakiem, wielkim transazjatyckim traktem handlo­ wym. Przez kupców genueńskich szczury szybko rozniosły pchły i zarazę do wszystkich części basenu Morza Śródziemnego. Na po­ czątku roku 1 347 zaraza dotarła do Konstantynopola. Wiosną roku 1 348 rozprzestrzeniała się we Francji i północnej Afryce oraz z po­ łudnia wzdłuż Półwyspu Apenińskiego . Na terenach, na których wy­ stępowała, zabijała mniej więcej połowę populacji. O jej pojawieniu się we Florencji wiemy z pierwszej ręki od Giovanniego Boccaccia, który później wspominał: Zapobieżenia ludzkie na nic się wobec niej [zarazy] nie zda­ ły [ . ] mór począł w przedziwny sposób okrutne spusto­ . .

szenia czynić. Choroba nie objawiała się u nas tak jak na Wschodzie, gdzie zwykłym znamieniem niechybnej śmierci był upływ krwi z nosa. [ . . . ] w pachwinach i pod pachą poja­ wiały się nabrzmienia, przyj mujące kształt jabłka albo jaj­ ka [ ... ] . Wkrótce te śmiertelne opuchliny pojawiały się i na innych częściach ciała; od tej chwili zmieniał się charakter choroby: na rękach, biodrach i gdzie indziej występowały czarne albo sine plamy [ . . . ] . Na chorobę tę nie miała środ­ ka sztuka medyczna; bezsilni byli też wszyscy lekarze . [ . . . ]

1 1 6 • D LA C Z E G O N A R O D Y P R Z E G RYWAJĄ

wszyscy pozostali umierali trzeciego dnia, od chwili, gdy te znamiona na ciele się pojawiały* . W Anglii ludzie wiedzieli, że zaraza kroczy w ich kierunku , i byli świadomi nadciągającej grozy. W połowie sierpnia 1 348 roku król Edward III poprosił arcybiskupa Canterbury o zorganizowa­ nie modłów błagalnych; wielu biskupów pisało listy dla księży, aby ci odczytywali je w kościołach i przygotowywali ludzi na nadejście plagi. Oto co pisał do podległych mu kapłanów biskup Bath, Ralph ze Shrews bury: Wszechmocny Bóg z wysokości Swego tronu ima się gro­ mów, błyskawic [sic.� i innych razów, aby chłostać synów, których chce zbawić. I ponieważ stało się, że katastrofalna zaraza dotarła ze Wschodu do sąsiedniego królestwa, lękać się bardzo trzeba, że jeśli zbraknie nam w modłach żarli­ wości i usilności, podobny mór swymi trucicielskimi gałę­ ziami przemiecie i tę krainę, obalając i pożerając mieszkań­ ców. Wszyscy przeto musimy wyznać w obliczu Pana swoje przewiny, recytując psalmy. Nie na wiele się to przydało. Zaraza uderzyła i szybko zmniej­ szyła ludność Anglii o połowę. Takie katastrofy mogą mieć wielki wpływ na funkcjonujące w społeczności instytucje. Wiele osób od­ chodziło od zmysłów, co jest pewnie zrozumiałe. " Inni zasię całkiem przeciwnie postępowali - notuje Boccaccio - twierdząc, że naj ­ lepszym lekarstwem n a zarazę jest nie myśleć o niej , pić tęgo i żyć wesoło, śpiewać i żartować, wszystkie swoje pragnienia zaspoka­ j ać i śmiać się z tego, co się wokół dzieje. [ . . . ] Może być, że te, które później do zdrowia przyszły, ze zwyczaju tego pobudkę do rozpusty wzięły"** . Jednak zaraza dokonała też transformacji społecznych, go­ spodarczych i politycznych w średniowiecznej Europie.

* G. Boccaccio, Dekameron, tłum E. Boye, tłumaczenie poprawił M. Breh­ mer, Warszawa 1 97 1 , t. 1 , s. 33-34. ** Tamże, s. 35-36.

M A t E R Ó Z N I C E I P U N KTY ZWROT N E : Z N A C Z E N I E H I S T O R I I . 1 1 7

Pod koniec XIV stulecia w Europie panował ustrój feudalny - organizacja społeczeństwa, która w Europie Zachodniej pojawi­ ła się po upadku cesarstwa rzymskiego . Podstawą była hierarchia zależności, na której szczycie znajdował się król, niżej stali panowie feudalni, a na samym dole chłopi. Król, do którego należała cała zie­ mia, obdarowywał nią panów w zamian za usługi militarne . Panowie z kolei przydzielali działki ziemi chłopom w zamian za bezpłatną pra­ cę w dużym wymiarze, przy czym dodatkowym obciążeniem były dla chłopów grzywny i podatki. Chłopi, z racji swej zależności od panów zwani "pańszczyźnianymi" , byli przypisani do ziemi i nie mogli zmie­ niać miejsca pobytu bez zgody właściciela ziemi, który na dodatek pełnił funkcje sędziego, ławy przysięgłych i policji. Był to bardzo wy­ zyskujący ustrój ; od licznych chłopów bogactwo płynęło wzwyż do nielicznych panów. Kiedy na skutek czarnej śmierci dramatycznie zmniejszyła się liczba rąk do pracy, ustrój feudalny zatrząsł się w posadach, a ośmieleni tym chłopi zaczęli się domagać zmian. Na przykład chłopi z opactwa Eynsham zażądali, aby zmniejszono im wysokość grzywien oraz wymiar bezpłatnej pracy. Uzyskali to, czego chcieli, a nowa umowa rozpoczynała się od słów: "W czasach wielkiej śmier­ telności, czyli zarazy, która uderzyła w roku 1 349 , zostało w mająt­ ku tylko dwóch dzierżawców, a i oni wyrazili chęć odejścia, chyba że brat Nicholas z Upton, opat i pan majątku, zawrze z nimi nową " umowę . Tak uczynił. Ale tak jak w Eynsham działo się wszędzie . Chłopi zaczęli wy­ zwalać się z karbów przymusowej pracy i wielu innych powinności wobec panów, a stawki za ich pracę rosły. Władza usiłowała temu przeciwdziałać; w roku 1 3 5 1 , za panowania Edwarda III, parlament uchwalił ustawę zwaną Statute of Laborers, która zaczynała się na­ stępująco: Ponieważ wielka część ludności, a zwłaszcza robotników i sług, wymarła w czasie zarazy, niektórzy, widząc tarapaty panów, a niedostatek sług, usługiwać zgadzają się tylko za nadmierne płace [ . . . J My, postrzegając, jak wielkie mogą być kłopoty, gdy zbraknie szczególnie oraczy i podobnych

1 1 8 • D L A C Z E G O N A R O D Y PRZEG RYWAJĄ

pracowników, [ . . . ] uznaliśmy za właściwe nakazać , aby w naszym królestwie Anglii każdy mężczyzna i każda nie­ wiasta [ . . . ] ma obowiązek służyć temu, który uznał za sto­ sowne takie zaspokajanie jego potrzeb. Będzie za to pobie­ rał tygodniówki lub inną zapłatę nie wyższe od tego, jakie w miejscu danym zwykło się wypłacać w dwudziestym roku naszego panowania [król Edward III zasiadł na tronie

25 stycznia 1 327 roku, chodzi zatem o rok 1 347] albo też pięć lub sześć zwykłych lat wcześniej . Ustawa ta próbowała więc utrzymać płace na poziomie sprzed czarnej śmierci. Dla angielskiej elity szczególnie kłopotliwe były "podkuszenia", to znaczy sytuacja, gdy j eden pan usiłował zwabić do siebie chłopów podległych innemu. Gdyby zaś żniwiarz, kosiarz czy j akikolwiek inny sługa, niezależnie od jego kondycji, który najął się do posług u jednego pana, wyłgał się z nich przed umówionym termi­ nem bez pozwolenia czy rzetelnej przyczyny, z całą suro­ wością będzie uwięziony. Niechaj też nikt nie płaci ani nie zezwala płacić wyższej tygodniówki czy innej zapłaty, niż wyżej to zostało orzeczone. Jednakże próby angielskiego państwa, aby powstrzymać spo­ wodowane przez czarną śmierć zmiany instytucji i płac, nie były skuteczne. W roku 1 38 1 wybuchł bunt chłopów, którzy pod wodzą Wata Tylera opanowali nawet większość Londynu. Zostali wpraw­ dzie ostatecznie pokonani, a samego Wata Tylera zgładzono, ale nikt już nie usiłował wracać do ustawy Statute of Laborers . Feu­ dalny system pracy przymusowej był w odwrocie, w Anglii zaczynał panować włączający rynek siły roboczej , a płace rosły. Zaraza ogarnęła, j ak się zdaje, większość ówczesnego świata, wszędzie zbierając podobne żniwo śmierci. Jej skutek demograficz­ ny w Europie Wschodniej był więc zbliżony do sytuacji w Anglii i Europie Zachodniej . Działały takie same czynniki społeczne i go­ spodarcze; brak było rąk do pracy, ludzie domagali się większej

M A ł. E R O Ż N I C E I P U N KT Y ZWROT N E : Z N A C Z E N I E H I S T O R I I . 1 1 9

wolności. Na Wschodzie jednak postępowano według odmiennej , potężniej szej logiki. Mniej ludzi d o pracy oznacza na włączaj ącym rynku siły roboczej wyższe płace, lecz w tej sytuacji silniej szy bo­ dziec skłania właścicieli ziemskich do utrzymania wyzyskujących instytucji gospodarczych. Jak widzieliśmy, starali się to zrobić w Anglii, o czym świadczy ustawa Statute of Laborers , ale chło­ pi mieli dość siły, aby postawić na swoim. Inaczej rzecz się miała w Europie Wschodniej . Po przejściu zarazy wielcy posiadacze za­ częli powiększać swoje majątki, i tak już wtedy większe niż w Euro­ pie Zachodniej . Miasta na wschodzie były mniejsze i mniej ludne, więc pracownicy, zamiast zyskiwać większą wolność, zauważyli, że nawet ich dotychczasowe swobody są ograniczane. Uwyraźniło się to szczególnie po roku 1 500, gdy na zachodzie Europy wzrastał popyt na pochodzące ze wschodu produkty rol­ ne: pszenicę, żyto, a także żywe zwierzęta. Około 80% przywożo­ nego do Amsterdamu żyta pochodziło z dolin Łaby, Wisły i Odry. Nie trzeba było długo czekać, żeby się okazało , że połowa dyna­ micznie wzrastaj ącego handlu holenderskiego dokonuje się z Eu­ ropą Wschodnią. Wraz ze wzrostem popytu na zachodzie wschod­ ni ziemianie, aby mu sprostać, zwiększali swoją kontrolę nad siłą roboczą. Nazwano to " drugą pańszczyzną" , gdyż była wyraźnie od­ rębna i bardziej intensywna od tej , która ukształtowała się w wie­ kach średnich. Panowie zwiększali ciężary nakładane na dzierżaw­ ców uprawiających swoje działki ziemi i zabierali ponad połowę produkcji brutto . W polskim Korczynie w roku 1 533 całą pracę dla pana wykonywano odpłatnie, ale już w roku 1 600 prawie poło­ wę pracy wykonywano przymusowo za darmo. W roku 1 500 chło­ pi w Meklemburgii na wschodzie Niemiec rocznie tylko przez kilka dni pracowali za darmo na pańskim; w roku 1 550 był to już je­ den dzień w tygodniu, a w 1 600 - trzy dni tygodniowo. Chłopskie dzieci musiały przez kilka lat pracować dla pana za darmo. Na Wę­ grzech właściciele ziemscy przejęli całkowitą kontrolę nad ziemią w 1 5 1 4 roku. Ustalono, że każdy chłop musi świadczyć tygodnio­ wo j eden dzień bezpłatnej pracy; w roku 1 550 były to już dwa dni, a pod koniec stulecia - trzy. Obowiązek ten ciążył na ponad 90% ówczesnej ludności wiejskiej .

1 2 0 • D L A C Z E G O N A R O D Y P R Z E G R YWAJĄ

Chociaż więc w roku 1 346 instytucje polityczne i gospodar­ cze w Europie Zachodniej niewiele różniły się od tych w Europie Wschodniej , to w roku 1 600 były to już dwa inne światy. Na zacho­ dzie chłopi byli wolni od feudalnych powinności i grzywien i stawali się jednym z podstawowych elementów rozkwitającej gospodarki rynkowej . Na wschodzie także uczestniczyli w takiej gospodarce, ale jako pańszczyźniani chłopi wytwarzaj ący żywność i inne pro­ dukty rolne, na które był popyt na zachodzie. Była to gospodar­ ka rynkowa, ale nie włączająca. Ta instytucjonalna dywergencja stanowiła efekty odmienności, które zrazu były bardzo niewielkie: na wschodzie Europy szlachta była odrobinę lepiej zorganizowa­ na, miała nieco więcej praw, a j ej własność ziemska była trochę bardziej skonsolidowana; miasta były słabsze i mniej sze; chłopi byli gorzej zorganizowani. Na tle wielkich wydarzeń historycznych nie były to spore różnice. A przecież kiedy czarna śmierć zatrzęsła ustrojem feudalnym, owe drobne różnice zadecydowały o odmien­ nych losach społeczeństwa i przyszłych drogach ich rozwoju insty­ tucj onalnego. Czarna śmierć jest wyrazistym przykładem punktu zwrotnego, istotnego wydarzenia czy zbiegu czynników, który zakłóca gospo­ darczą lub polityczną równowagę społeczeństwa. Punkt zwrotny to obosieczny oręż, który może dać początek gwałtownej zmianie w trajektorii losów narodu . Z jednej strony może zerwać cykl insty­ tucji wyzyskujących i umożliwić wyłonienie się instytucj i bardziej włączających, jak stało się w Anglii. Z drugiej strony może zinten­ syfikować proces poj awiania się instytucji wyzyskujących , jak było z "drugą pańszczyzną" w Europie Wschodniej . Świadomość tego, j ak dziej e i punkty zwrotne wpływają na zmiany instytucji gospodarczych i politycznych, pozwala nam wy­ pracować pełniej szą teorię źródeł ubóstwa i dobrobytu . Ale nie tylko na to . Pozwala również wyj aśnić sytuacj ę dzisiej szą, j ak rów­ nież odpowiedzieć na pytanie, dlaczego niektóre państwa prze­ chodzą do włączaj ących instytucj i gospodarczych i politycznych , a inne nie.

M A Ł E R Ó Z N I C E I P U N KTY ZWR O T N E : Z N A C Z E N I E H I S T O R I I . 1 2 1

TW O R Z E N I E I N S T YT U C J I W Ł Ą C Z AJ Ą C Y C H Anglia była wyjątkowa, kiedy w wieku XVII weszła n a drogę stałego wzrostu gospodarczego . Większość przemian gospodarczych była poprzedzona rewolucją polityczną, która przyniosła ze sobą nowy układ instytucji gospodarczych i politycznych , znacznie bardziej włączających niż w j akimkolwiek wcześniej szym społeczeństwie. Miały one mieć bardzo głębokie konsekwencje nie tylko dla bodź­ ców gospodarczych i dobrobytu, ale także dla kwestii, kto będzie czerpał korzyści z dobrobytu. Doszło do tej sytuacji nie dzięki kon­ sensowi, lecz w wyniku ostrego konfliktu, gdyż różne grupy wal­ czyły o władzę , sprzeciwiały się władzy innych i chciały zapewnić sobie korzystną strukturę instytucji. Kulminacją owych bojów in­ stytucjonalnych wieku XVI i XVII były dwa pamiętne wydarzenia: angielska wojna domowa w latach 1 642- 1 65 1 , a jeszcze bardziej chwalebna rewolucj a z roku 1 688. Chwalebna rewolucja ograniczała uprawnienia króla i wła­ dzy wykonawczej , a siłą odpowiedzialną za kształtowanie instytu­ cji gospodarczych czyniła parlament. Zarazem otwierała dostęp do ustroju politycznego o wiele większej części społeczeństwa, które w ten sposób zyskiwało wpływ na funkcjonowanie państwa. To chwalebna rewolucj a kładła podwaliny pod społeczeństwo plura­ listyczne, ale także przyspieszała proces centralizacj i politycznej . W ten sposób powstał pierwszy n a świecie zespół włączających in­ stytucji politycznych. W rezultacie bardziej włączające zaczynały się też stawać insty­ tucje gospodarcze. Na początku wieku XVII w Anglii nie było już nie­ wolnictwa ani takich surowych wymogów feudalnych jak pańszczy­ zna. Mimo to liczne ograniczenia krępowały swobodę działalności gospodarczej . Zarówno gospodarka krajowa, jak i międzynarodowa były duszone przez monopole. Państwo arbitralnie ustanawiało po­ datki i majstrowało w systemie prawnym. Większość ziemi poddana była archaicznym prawom własności, które uniemożliwiały jej sprze­ daż, a inwestycje czyniły bardzo ryzykownymi. Również to się zmieniło dzięki chwalebnej rewolucji. Władza państwowa ustanowiła zespół instytucji gospodarczych, które za-

1 2 2 • D LA C Z E G O NARODY P R Z E GRYWAJĄ

pewniały bodźce skłaniające do inwestowania, handlu, innowacji. Konsekwentnie wprowadzano prawa własności nowego typu, w tym patenty, które chroniły własność pomysłów, co było bardzo silnym bodźcem do innowacji. Zapewniono ochronę prawa i porządku. Bez żadnych precedensów historycznych nastąpiło zastosowanie prawa angielskiego do wszystkich obywateli. Skończyło się arbitralne opo­ datkowanie, monopole zniesiono niemal zupełnie. Państwo angiel­ skie zdecydowanie promowało działalność handlową, ale troszczyło się też o rozwój krajowej wytwórczości, nie tylko usuwając przeszko­ dy utrudniające ekspansję takiej działalności, lecz także wykorzy­ stuj ąc całą potęgę angielskiej fioty wojennej , aby bronić interesów podmiotów zaangażowanych w handel. Racjonalizując prawa włas­ ności, państwo ułatwiało budowę infrastruktury, zwłaszcza dróg, kanałów, a później linii kolejowych, co okaże się niezmiernie istotne dla wzrostu gospodarczego. Te podstawy spowodowały zdecydowaną zmianę bodźców od­ działuj ących na ludzi i uruchomienie mechanizmów napędzają­ cych dobrobyt, przygotowując nadej ście rewolucji przemysłowej . Ta nadeszła przede wszystkim dzięki przełomowym osiągnięciom technicznym, możliwym dzięki wiedzy nagromadzonej w Europie od stuleci. Radykalne zerwanie z przeszłością dokonało się za spra­ wą badań naukowych i talentów niezwykłych jednostek. Główną siłę rewolucja czerpała z rynku, gdyż ten oferował korzystne moż­ liwości rozwijania techniki i stosowania odkryć. To włączająca na­ tura rynków pozwalała ludziom wykorzystywać talenty we właści­ wych dziedzinach. Ważnym czynnikiem napędowym rewolucj i były też edukacja i nabywane umiej ętności, gdyż to za sprawą wysokie­ go jak na owe czasy poziomu nauczania mogli pojawiać się przed­ siębiorcy z wizją dostatecznie szeroką, aby sięgać po nowe techno­ logie dla swych firm i zatrudniać w nich pracowników potrafiących ich używać. Nie j est rzeczą przypadku, że rewolucja przemysłowa wyda­ rzyła się w Anglii kilka dekad po chwalebnej rewolucji. Wielcy wy­ nalazcy - jak James Watt, konstruktor udoskonalonej maszyny parowej , Richard Trevithick, budowniczy pierwszej lokomotywy parowej , Richard Arkwright, wynalazca przędzarki z napędem

M At E R Ó :1: N I C E I P U N KTY ZWROT N E : Z N A C Z E N I E H I S T O R I I . 1 2 3

wodnym, czy Isambard Kingdom Brunel, konstruktor kilku rewo­ lucyj nych parowców - mogli wykorzystać możliwości gospodarcze zapewnione przez ich pomysły, nie lękając się, że ktoś naruszy ich prawa własności; mieli oni także dostęp do rynków, na których owe innowacje można było zyskownie sprzedać i zastosować. W roku

1 775, odnowiwszy właśnie patent na maszynę parową (którą nazy­ wał "maszyną ognistą") , James Watt pisał do ojca:

Drogi Ojcze! Po różnych i gwałtownych sprzeciwach uzyskałem wreszcie uchwałę parlamentu, która w całej Wielkiej Brytanii i na jej plantacjach na najbliższych dwadzieścia pięć lat własność mej nowej maszyny ognistej przyznaje mnie i wskazanym przeze mnie osobom. Będzie to, spodziewam się, z wielkim dla mnie pożytkiem, gdyżjuż teraz popyt na niejest znaczny. List ten wskazuje na dwie rzeczy. Po pierwsze, motywacją dla Watta były możliwości rynkowe, jakie przewidywał, ów "znaczny popyt" w Wielkiej Brytanii i na jej "plantacjach" , czyli zamorskich koloniach. Po drugie, Watt był w stanie uzyskać od parlamentu to, czego chciał, gdyż ten reagował na żądania jednostek i innowato­ rów. Postępy techniki, dążenie przedsiębiorców do rozwij ania pro­ dukcji i inwestowania, a także efektywne wykorzystanie umiejętno­ ści i talentów były możliwe dzięki rozwiniętym w Anglii włączającym instytucjom gospodarczym, które z kolei opierały się na włączają­ cych instytucjach politycznych. Te ostatnie zbudowała Anglia z uwagi na dwa czynniki. Pierw­ szym był charakter dotychczasowych instytucji politycznych, łącz­ nie ze scentralizowanym państwem, który pozwolił na kolejny rady­ kalny - w istocie bezprecedensowy - krok w kierunku instytucji włączających na początku chwalebnej rewolucji. Był to czynnik od­ różniający Anglię od znacznej części świata, ale nie w zestawieniu z takimi krajami Europy Zachodniej , jak Francja czy Hiszpania. Ważniej szy był drugi czynnik. Wydarzenia prowadzące do chwaleb­ nej rewolucji zaowocowały szeroką i silną koalicją, która była w sta-

1 2 4 • D L A C Z E G O N A R O D Y P R Z E G RYWAJĄ

nie nałożyć tak trwałe i istotne ograniczenia na króla i władzę wy­ konawczą, że rządzący musieli być otwarci na jej postulaty. Dzięki temu powstały podwaliny pod pluralistyczne instytucje polityczne, te zaś pozwoliły stworzyć instytucje gospodarcze, które umożliwiły rewolucję przemysłową.

I ST O T N E D R O B N E R Ó Ż N I C E Światowa nierówność raptownie wzrosła wraz z brytyj ską (czy an­ gielską) rewolucją przemysłową, gdyż tylko w niektórych częściach świata wdrożono innowacje i nowe technologie opracowane przez wynalazców takich jak Arkwright i Watt. Reakcj a różnych państw na tę falę zdobyczy technicznych, która przesądzała, czy te kra­ je nadal będą tkwić w ubóstwie, czy osiągną trwały rozwój gospo­ darczy, w ogromnej mierze zależała od odmienności historycznych dróg, po których rozwijały się funkcjonujące w nich instytucje. W świecie połowy XVIII wieku istniało już silne zróżnicowanie in­ stytucj i politycznych i gospodarczych. Skąd jednak ono się wzięło? Gdyby oceniać to w roku 1 688, trzeba powiedzieć, że angielskie instytucje polityczne były już dalej w drodze do pluralizmu niż in­ stytucje francuskie czy hiszpańskie, kiedy jednak cofnąć się o stu­ lecie, do 1 588 roku, odmienności te maleją tak, że trudno nawet je dostrzec. We wszystkich trzech krajach istniały względnie absoluty­ styczne monarchie: Elżbiety I w Anglii, Filipa II w Hiszpanii i Henry­ ka II we Francji. Wszyscy panujący zmagali się z przedstawicielstwa­ mi obywatelskimi - Parlamentem w Anglii, Kortezami w Hiszpanii i Stanami Generalnymi we Francj i - które, domagając się dla siebie większych praw, chciały w ten sposób ograniczyć władzę królewską. Istniały jednak różnice, jeśli chodzi o upoważnienia i zakres dzia­ łań tych zgromadzeń. Na przykład Parlament i Kortezy decydowały o podatkach, a Stany Generalne - nie, aczkolwiek w Hiszpanii nie miało to większego znaczenia; od roku 1 492 do Korony hiszpańskiej należało wielkie imperium amerykańskie, więc bardzo wiele zyski­ wała dzięki pochodzącemu stamtąd złotu i srebru. W Anglii sytuacja była inna. Niezależność finansowa Elżbiety I była o wiele mniejsza,

M A t E R Ó :l: N I C E I PUN KTY Z W R O T N E : Z N A C Z E N I E H I S T O R I I . 1 2 5

dlatego musiała prosić Parlament o podniesienie podatków. Ten w zamian żądał ustępstw, szczególnie ograniczenia prawa królowej do ustanawiania monopoli. W tym starciu zwycięstwo z wolna prze­ chylało się na stronę Parlamentu. Hiszpańskie Kortezy natomiast przegrały podobny konflikt. Handel nie został po prostu zmonopoli­ zowany: zmonopolizowała go hiszpańska monarchia. Te różnice, zrazu drobne, zaczęły nabierać wielkiego znacze­ nia w XVII stuleciu. Chociaż Ameryki zostały odkryte w roku 1 492 , a Vasco da Gama dotarł do Indii, okrążając Przylądek Dobrej Na­ dziei, najbardziej wysunięty na południe punkt Afryki, w roku 1 498, dopiero po roku 1 600 rozpoczął się na wielką skalę międzynarodowy handel transatlantycki. W roku 1 585 w Roanoke (w dzisiejszej Karo­ linie Północnej) rozpoczęła się kolonizacja Ameryki Północnej przez Anglików. W roku 1 600 utworzono angielską Kompanię Wschodnio­ indyjską, dwa lata później powstała jej holenderska odpowiednicz­ ka. W latach dwudziestych XVII wieku kolonizowano Karaiby, Bar­ bados został zajęty w roku 1 627. Także i Francja sięgała na drugą stronę Atlantyku, zakładając w roku 1 608 Quebec, stolicę Nowej Francji, która dziś zwie się Kanadą. Ta ekspansja miała bardzo od­ mienne konsekwencje dla instytucji w Anglii, Hiszpanii i we Francji, a wszystko z powodu owych drobnych, przez pewien czas, różnic. Elżbieta I i jej następcy nie mogli zmonopolizować handlu atlantyckiego, inni władcy europejscy - mogli. Dlatego też w Anglii w wyniku kolonizacji i handlu kolonialnego zaczęła się formować duża grupa bogatych kupców mających nieliczne powiązania z Ko­ roną; inaczej było w Hiszpanii i we Francji. Angielscy kupcy nie znosili królewskiej kontroli, dlatego też nastawali na zmianę in­ stytucji politycznych oraz ograniczenie monarszych prerogatyw. To oni odegrali główną rolę w wojnie domowej i chwalebnej rewolucji. Tego typu konflikty rozgrywały się wszędzie (we Francji na przy­ kład wszechwładzy króla w latach 1 648- 1 652 przeciwstawiła się Fronda) , tyle że w przeciwieństwie do Anglii oponenci absolutyzmu w Hiszpanii i we Francji mieli mniejsze szanse na zwycięstwo , gdyż byli mniej majętni i było ich mniej . Owe odmienne drogi rozwojowe społeczeństwa angielskiego, francuskiego i hiszpańskiego w wieku XVII pokazują znaczenie, ja-

1 2 6 • D LA C Z E G O N A R O D Y P R Z E GRYWAJĄ

kiego w punktach zwrotnych nabierają niewielkie różnice instytu­ cjonalne. Jak powiedzieliśmy, w punktach takich jeden wypadek lub ich zbieg naruszaj ą równowagę sił politycznych czy gospodar­ czych w państwie. Może to dotyczyć tylko jednego kraju, na przy­ kład śmierć Mao Zedonga w 1 976 roku początkowo była punktem zwrotnym tylko dla Komunistycznej Partii Chin. Jednak znacznie częściej owe zdarzenia staj ą się punktami zwrotnymi dla wielu kra­ jów, w wyniku czego na przykład kolonizacja, a potem dekoloniza­ cja miały konsekwencje dla całego świata. Doniosłość owych punktów zwrotnych wynika z barier nie­ pozwalających na stopniowe ulepszenia, biorących się z synergii wyzyskujących instytucji politycznych i ekonomicznych. Utrzymy­ wanie się tego sprzężenia zwrotnego prowadzi do błędnego koła; status quo jest korzystny dla bogatych i dobrze zorganizowanych , którzy właśnie z tego względu mogą skutecznie przeciwstawiać się zmianom ograniczającym ich przywileje i władzę. Gdy dochodzi do punktu zwrotnego, tymi drobnymi istotnymi różnicami są początkowe odmienności instytucjonalne, które po­ wodują bardzo odmienne reakcj e . To właśnie dlatego stosunkowo nieznaczne różnice instytucjonalne między Anglią, Francj ą i Hisz­ panią zaowocowały odmiennymi drogami rozwojowymi. Te dro­ gi były konsekwencją punktu zwrotnego, który został utworzony wskutek możliwości gospodarczych zyskanych przez Europejczy­ ków dzięki wymianie handlowej przez Atlantyk. Chociaż drobne różnice instytucjonalne mają wielkie znacze­ nie w punktach zwrotnych, nie wszystkie różnice instytucjonalne są drobne, naturalne przy tym jest to, że różnice większe prowadzą do zapoczątkowania jeszcze większej dywergencji w punktach zwrot­ nych. W roku 1 588 Anglię i Francję dzieliły małe różnice, ale między Europą Zachodnią i Wschodnią były one znacznie większe. W An­ glii, we Francji i w Hiszpanii - państwach o znacznej centralizacj i - były instytucje konstytucyjne w fazie latentnej (Parlament, Sta­ ny Generalne i Kortezy) . Były ponadto podstawowe podobieństwa in­ stytucji gospodarczych, takie jak brak pańszczyzny w tych krajach. W Europie Wschodniej sprawy miały się inaczej . W królestwie Polski i Litwy, na przykład, rządziła elitarna klasa nosząca nazwę

M AŁ E R Ó Z N I C E I P U N KTY Z W R O T N E : Z N A C Z E N I E H I ST O R I I . 1 2 7

szlachty" , na tyle silna, że to ona wybierała króla. Nie była to mo­ " narchia absolutna, jak Francja pod rządami Ludwika XIV, Kró­ la Słońce , lecz absolutyzm elity, instytucje polityczne i w jednym, i w drugim przypadku wyzyskuj ące. Szlachta dominowała w spo­ łeczeń stwie w większości rolniczym , złożonym przede wszystkim z chłopów pańszczyźnianych, którzy nie mieli swobody przemiesz­ czania się ani możliwości gospodarczych . Dalej na wschód car Piotr Wielki budował absolutyzm o wiele ostrzejszy i intensywniej wy­ zyskujący od tego, co zdołał zrobić Ludwik XIV. Mapa 8 w prosty sposób ilustruj e skalę różnic między Europą Zachodnią i Wschod­ nią na początku XIX wieku , pokazuj ąc , w j akich kraj ach w roku 1 800 funkcj onowała pańszczyzna (obszary zaczernione) : Europa Wschodnia j est czarna, Zachodnia - jasna.

Pańszczyzna w roku 1 800

M a lta

Mapa 8: Pańszczyzna w Europie w roku 1 800

D Nie _ Tak

1 2 8 • D L A C Z E G O N A R O D Y P RZ E G RYWAJĄ

Jednak Europa Zachodnia nie zawsze tak bardzo różniła się od Wschodniej pod względem instytucji. Odmienności, jak widzieli­ śmy, zaczęły się pokazywać w wieku XIV, gdy w roku 1 346 uderzy­ ła czarna śmierć. Zrazu były to nieznaczne odmienności instytucji politycznych i gospodarczych; w Anglii i na Węgrzech panowali na­ wet członkowie tego samego rodu Andegawenów; różnice nieustan­ nie pogłębiały się jednak przez wieki XVII , XVIII i XIX. Skąd biorą się owe niewielkie odmienności, które potem się nasilają? Dlaczego w ogóle Europa Wschodnia miała odmienne in­ stytucje polityczne i gospodarcze od Zachodniej w XIV stuleciu? Dlaczego układ sił między Koroną a Parlamentem był inny w Anglii niż we Francji i w Hiszpanii? Jak zobaczymy w następnym roz­ dziale, nawet społeczności o wiele mniej złożone od naszego współ­ czesnego społeczeństwa tworzą instytucje polityczne i gospodarcze, które potężnie wpływają na życie ich członków. Dotyczy to nawet wspólnot łowiecko-zbierackich , co widać po współczesnych przy­ kładach, takich jak plemię San w Botswanie, które nie tylko nie uprawia ziemi, lecz nawet nie ma stałych siedzib. Nie istnieją dwa społeczeństwa o takich samych instytucjach - różne będą miały obyczaje, inne prawa własności, inne sposo­ by dzielenia upolowanej zwierzyny czy łupów zrabowanych innej wspólnocie. Niektóre będą uznawać autorytet starszych, inne nie, w j ednych wcześnie będzie występować pewien stopień centraliza­ cji , w innych nie . Społeczności są narażone na nieustanny konflikt gospodarczy i polityczny, który w każdej z nich jest inaczej rozwią­ zywany z uwagi na różnice historyczne, rolę indywidualności czy nawet czynniki zupełnie przypadkowe . Nawet jeśli początkowo odmienności te nie są duże, to z czasem się nawarstwiają, powodując, że różnicują się trajektorie rozwojo­ we instytucji. Jak dwie oddzielne populacje organizmów stopnio­ wo będą oddalać się od siebie z powodu kumulacji przypadkowych mutacji genetycznych, tak też dwie podobne do siebie społeczności będą stopniowo oddalać się od siebie instytucjonalnie. Podobnie jednak jak dryf genetyczny, także ów dryf instytucjo­ nalny nie ma przepisanej z góry drogi, a nawet nie musi być kumu­ latywny; niemniej przez stulecia może doprowadzić do widocznych,

M A tE R Ó Z N I C E I P U N KTY ZWROTN E : Z N A C Z E N I E H I S T O R I I . 1 2 9

a niekiedy bardzo istotnych różnic. Odmienności wytworzone przez dryf instytucjonalny stają się szczególnie ważne ze względu na konsekwencje z tego powodu, że wpływają na to , jak w punktach zwrotnych reaguj ą społeczności na zmiany warunków gospodar­ czych i politycznych . Widoczne n a całym świecie wielkie zróżnicowanie schematów rozwoju gospodarczego jest rezultatem wzajemnego oddziaływania dryfu instytucjonalnego i punktów zwrotnych. Istniejące instytucje gospodarcze i polityczne - niekiedy powstające w trakcie długiego dryfu instytucjonalnego , a niekiedy będące wynikiem odmiennych reakcj i na wcześniejsze punkty zwrotne - stanowią kowadło , na którym będą wykuwane przyszłe zmiany. Czarna śmierć i rozwój handlu światowego po roku 1 600 były dla europejskich mocarstw punktami zwrotnymi, w których ukształtowane w przeszłości róż­ nice instytucjonalne uruchomiły procesy pogłębiające odmien­ ności. Ponieważ w roku 1 346 chłopi w Europie Zachodniej mieli więcej władzy i autonomii niż na wschodzie kontynentu, czarna śmierć przyniosła na zachodzie rozpad feudalizmu, a na wschodzie - "drugą pańszczyznę" . Ponieważ z kolei Europa Wschodnia i Za­ chodnia zaczęły oddalać się od siebie w wieku XIV, nowe możliwo­ ści gospodarcze , które zaistniały w wiekach XVII, XVIII i XIX, będą miały zupełnie inne implikacje w obu tych częściach kontynentu. Z uwagi na to, że w roku 1 600 pozycja monarchy była w Anglii słab­ sza niż we Francji i w Hiszpanii, handel transatlantycki stworzył w Anglii możliwość bardziej pluralistycznych instytucji politycznych, podczas gdy we Francji i w Hiszpanii umocnił władzę królewską.

PRZYPAD KOWOŚĆ D R Ó G D ZIEJOWYCH Zdarzenia dokonuj ące się w punktach zwrotnych mają różne kon­ sekwencje z powodu znaczenia historii, tak jak istniejące instytu­ cje gospodarcze i polityczne określają równowagę sił i przesądzają, co j est wykonalne politycznie, atoli konsekwencje te nie są prede­ terminowane dziejowo - są przypadkowe. Dokładny przebieg dro­ gi rozwoju instytucji w tych okresach zależy od tego, która ze ście­ raj ących się sił odniesie sukces, j akie grupy będą w stanie stworzyć

1 3 0 • D L A C Z E G O N A R O D Y P R Z E G RYWAJĄ

stworzy efektywną koalicję i którzy przywódcy zdołaj ą tak pokiero­ wać wydarzeniami, aby odnieść korzyści. Rolę przypadku dobrze widać, kiedy przyjrzymy się narodzi­ nom włączających instytucj i politycznych w Anglii. Nie tylko nic z góry nie przesądziło tego, że w chwalebnej rewolucji w roku 1 688 zwyciężą grupy dążące do ograniczenia władzy Korony i stworze­ nia bardziej pluralistycznych instytucji, ale cała droga prowadząca do tej rewolucj i usiana jest zdarzeniami przypadkowymi. Zwycię­ stwo grup, które wygrały, było nieuchronnie powiązane z punktem zwrotnym stworzonym przez powstanie handlu transatlantyckie­ go; wzbogacił on i ośmielił kupców przeciwstawiających się władzy królewskiej . Tyle że wiek wcześniej wcale nie było pewne, że Anglia będzie w stanie zapanować nad morzami, skolonizować tak duże części Karaibów i Ameryki Północnej czy zapewnić sobie tak lukra­ tywny udział w handlu z Amerykami i ze Wschodem. Ani Elżbieta I , ani zasiadający przed nią n a tronie inni Tudorowie nie zbudowa­ li potężnej , jednolitej floty wojennej . Angielska marynarka opiera­ ła się na korsarzach i niezależnych statkach handlowych i była znacznie słabsza od hiszpańskiej . Niemniej handel transatlantycki przynosił takie profity, że angielscy korsarze nie lękali się walczyć z morskim monopolem Hiszpanii. Ta w roku 1 588 postanowiła położyć kres i temu wyzwaniu, i mieszaniu się Anglii w sprawy hiszpańskich Niderlandów, które w tym czasie walczyły o niepod­ ległość. Władca Hiszpanii Filip II wyekspediował ogromną flotę , Wielką Armadę, pod dowództwem księcia Mediny-Sidonii. Nie brakowało ludzi, którzy uważali za przesądzone, że teraz Hiszpania ostatecz­ nie pokona Anglię, umocni monopol na Atlantyku i prawdopodob­ nie pozbawi władzy Elżbietę I, co być może zapewni panowanie nad Wyspami Brytyjskimi. Tymczasem sprawy ułożyły się inaczej . Zła pogoda i błędy strategiczne księcia Mediny-Sidonii, którego na cze­ le Wielkiej Armady postawiono w ostatniej chwili, gdyż zmarł bar­ dziej doświadczony dowódca, sprawiły, że Hiszpania straciła prze­ wagę. Na przekór wszelkim oczekiwaniom Anglia pokonała znaczną część floty potężniejszego przeciwnika. Teraz szanse Anglików na Atlantyku ogromnie się zwiększyły. Gdyby nie to niespodziewane

M AŁ E R Ó :2: N I C E I P U N KTY Z W R OTN E : Z N A C Z E N I E H I S T O R I I . 1 3 1

zdarzenie , nie doszłoby do punktu zwrotnego , który po roku 1 688 doprowadził do powstania wyraźnie pluralistycznych instytucj i politycznych . Mapa 9 pokazuje lokalizacj ę wraków hiszpańskich okrętów, które zatopiono podczas pościgu za Wielką Armadą wokół Wysp Brytyj skich . W roku 1 5 88 nikt , rzecz j asna, nie mógł przewidzieć, jakie będą konsekwencj e tego zwycię stwa, które zostało odniesione w wyni­ ku zwykłego szczęścia. Pewnie niewielu zdawało sobie sprawę , że

Atlantyk

Trasa Wielkiej Armady �

c-=J

Wraki Granice współczesne

Mapa 9: Hiszpańska Wielka Annada, miejsca zatopienia okrętów i najważniejsze miejsca tworzące punkt zwrotny

1 3 2 • D LA C Z E G O N A R O D Y P R Z E G RYWAJĄ

to punkt zwrotny, który sto lat później doprowadzi do wielkiej re­ wolucji politycznej . Nie można zakładać, że dowolny punkt zwrotny doprowa­ dzi do zwycięskiej rewolucj i lub zmiany na lepsze. Historia peł­ na jest przykładów rewolucji i radykalnych ruchów, które jedną tyranię zastępują drugą w zgodzie z tym, co wielki niemiecki so­ cjolog Robert MicheIs nazwał "żelaznym prawem oligarchii" , a co jest przykładem szczególnie katastrofalnego błędnego koła. Koniec kolonializmu w dekadach po II wojnie światowej stworzył punkty zwrotne dla wielu dawnych kolonii. Ale w większości przypadków na terenach afrykańskich na południe od Sahary i w wielu w Azji rządy tworzone po uzyskaniu niepodległości jakby zupełnie chcia­ ły potwierdzić diagnozę Michelsa, nie tylko powtarzając winy po­ przedników, ale jeszcze je potęguj ąc; dystrybucję władzy politycznej ograniczano jeszcze bardziej , odrzucano i tak słabe już ogranicze­ nia, osłabiano słabiutkie już bodźce do inwestowania i postępu stwarzane przez instytucje gospodarcze. W kilku tylko przypad­ kach (na przykład Botswany, o której będzie mowa na stronach 449-459) punkty zwrotne wykorzystano do zapoczątkowania pro­ cesów zmian politycznych i gospodarczych, które zaowocowały wzrostem ekonomicznym. W punktach zwrotnych mogą też zostać zapoczątkowane po­ ważne zmiany w kierunku instytucji wyzyskujących. Instytucje włączające, chociaż i one mają swoje sprzężenie zwrotne, koło suk­ cesu, mogą zmienić kurs i stopniowo nabierać coraz bardziej wy­ zyskującego charakteru, a to z powodu wyzwań, w obliczu których stawały w punktach zwrotnych; to, czy tak się stanie, znów jest sprawą przypadku. W rozdziale szóstym zobaczymy, że w średnio­ wieczu Republika Wenecka stawiała zdecydowane kroki ku włą­ czającym instytucjom politycznym i gospodarczym. O ile te jednak w Anglii po chwalebnej rewolucji z roku 1 688 stale się umacniały, o tyle w Wenecji zamieniły się w instytucje wyzyskujące, opanowa­ ne przez wąską elitę, która zmonopolizowała i sposobności zysku, i władzę polityczną.

M A L E R Ó Z N I C E I P U NKTY ZWROT N E : Z N A C Z E N I E H I ST O R I I . 1 3 3

Z R O Z U M I E Ć U K Ł A D S PRAW W Ś W I E C I E Powstanie gospodarki rynkowej opartej na instytucjach włączają­ cych oraz stałego wzrostu gospodarczego w osiemnastowiecznej An­ glii wywołało fale rozchodzące się na całym świecie, między inny­ mi przez to, że Anglia skolonizowała jego znaczną część. Ale to, że wzrost gospodarczy Anglii bezsprzecznie wpływał na sytuację na ca­ łym świecie, nie oznacza, że automatycznie upowszechniały się in­ stytucje gospodarcze i polityczne, które ten wzrost wywołały. Upo­ wszechnianie się na świecie rewolucji przemysłowej miało różne skutki, podobnie jak różne były konsekwencje czarnej śmierci dla Europy Zachodniej i Wschodniej i jak różne były efekty ekspansji handlu atlantyckiego dla Anglii i Hiszpanii. O tym wpływie decydo­ wały instytucje istniejące w różnych miejscach świata, a były to in­ stytucje rzeczywiście odmienne - małe różnice zostały z czasem spotęgowane przez wcześniejsze punkty zwrotne. Te różnice insty­ tucjonalne i ich konsekwencje za sprawą błędnego koła i koła suk­ cesu, choć niedoskonale, są zasadniczym elementem pozwalają­ cym zrozumieć zarówno to, jak pojawiła się nierówność, jak i układ spraw w otaczającym nas świecie. Są miejsca na świecie, gdzie rozwinęły się instytucje nader po­ dobne do angielskich, aczkolwiek odbywało się to bardzo odmiennie. Dotyczy to szczególnie niektórych europejskich "kolonii osadni­ czych" , takich jak Australia, Kanada i Stany Zjednoczone, chociaż ich instytucje dopiero się kształtowały, gdy rewolucja przemysło­ wa była już w toku. Jak widzieliśmy w rozdziale pierwszym, proces zainicjowany przez założenie w roku 1 607 kolonii w James­ town, a zwieńczony wojną o niepodległość i uchwaleniem konsty­ tucji Stanów Zjednoczonych, ma wiele cech podobnych do długiej walki w Anglii z władzą monarchy, gdyż i on prowadził do scentra­ lizowanego państwa z pluralistycznymi instytucjami politycznymi. W takich krajach rewolucja przemysłowa upowszechniała się nie­ zwykle szybko. Europa Zachodnia, gdzie rozegrały się podobne procesy dzie­ jowe, w okresie rewolucji przemysłowej miała instytucje podobne do angielskich. Istniały drobne, ale znaczące odmienności mię-

1 3 4 • D L A C Z E G O N A R O D Y PRZE G RYWAJĄ

dzy Anglią i resztą krajów europejskich, i to właśnie one zadecy­ dowały o tym, że rewolucja przemysłowa dokonała się w Anglii, a nie na przykład we Francji. Rewolucja stworzyła zupełnie nową sytuację i zupełnie nowe wyzwania dla rządów europejskich, co z kolei wyzwoliło serię nowych konfliktów, których kulminacją była rewolucja francuska. Ta stała się kolejnym punktem zwrotnym, który spowodował, że instytucje Europy Zachodniej ewoluowały, upodobniając się do angielskich, Europa Wschodnia zaś oddaliła się od nich jeszcze bardziej . Reszta świata podążyła odmiennymi trajektoriami instytucjo­ nalnymi. Kolonizacja europejska sprawiła, że do dywergencji pod względem instytucji dochodziło teraz w Amerykach; z jednej stro­ ny instytucje włączające umacniały się w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie, a z drugiej strony instytucje wyzyskujące pojawiły się w Ameryce Łacińskiej , co wyjaśnia dzisiejsze schematy nierówno­ ści w Amerykach. Wyzyskujące instytucje gospodarcze i polityczne hiszpańskich konkwistadorów przetrwały w Ameryce Łacińskiej ich panowanie , skazując większość tego regionu na ubóstwo, aczkol­ wiek Argentyna i Chile radziły tu sobie lepiej od innych krajów. Ponieważ mieszkało tam stosunkowo niewielu krajowców, a tereny nie obfitowały w bogactwa mineralne, Argentyna i Chile zostały "za­ niedbane " przez Hiszpanów, którzy skoncentrowali się na terenach zajętych przez Azteków, Majów i Inków. Nie jest sprawą przypadku, że w Argentynie najuboższa jest jej północno-zachodnia część jedyna, która znalazła się w obrębie kolonialnej gospodarki hisz­ pańskiej . Tu ubóstwo stanowiące dziedzictwo instytucji wyzysku podobne jest do tego, które w Boliwii i Peru stworzył system mita Potosi (s. 26-28) . Afryka była tą częścią świata, której instytucje najmniej mogły skorzystać z możliwości stworzonych przez rewolucję przemysłową. Jeśli nie liczyć niewielkich enklaw i krótkich okresów, Afryka co najmniej przez ostatni tysiąc lat pozostawała daleko za resztą świa­ ta pod względem rozwoju technicznego i politycznego oraz poziomu dobrobytu. To tutaj scentralizowane państwa zaczęły powstawać najpóźniej i bez mocnych podstaw. Jeśli już powstały, to naj częściej były tak skrajnie absolutystyczne jak Kongo i często trwały krót-

M AŁ E R Ó 2 N I C E I P U N KTY ZWRO T N E : Z N A C Z E N I E H I S T O R I I . 1 3 5

ko, zwykle się rozpadając. Pod względem braku centralizacji pań­ stwowej Afryka dzieli los takich krajów, jak Afganistan, Haiti czy Nepal, którym także nie udało się narzucić porządku na własnym terytorium i zapewnić czegoś przypominającego stabilność, która umożliwiłaby choćby bardzo drobny postęp gospodarczy. Mimo że Afganistan, Haiti i Nepal są rozrzucone po różnych częściach świa­ ta, to instytucjonalnie mają wiele wspólnego z większością państw afrykańskich położonych na południe od Sahary i należą dziś do krajów najbiedniejszych. To, jak afrykańskie instytucje ewoluowały do swej dzisiejszej wyzyskującej postaci, również jest ilustracją dryfu instytucjonalne­ go, w którym pojawiały się punkty zwrotne; ich rezultat był jednak często przeciwny do zamierzonego, zwłaszcza w czasie ekspansji transatlantyckiego handlu niewolnikami. Wraz ze zjawieniem się kupców europejskich przed królestwem Konga otworzyły się nowe możliwości gospodarcze. Wymiana handlowa między bardzo od­ ległymi terenami przekształciła nie tylko Europę, ale i królestwo Konga, lecz o efektach znów zadecydowały początkowe różnice pod względem instytucji. Absolutyzm kongijski w fazie wstępnej polegał na tym, że w całkowicie zdominowanym społeczeństwie wyzysku­ jące instytucje gospodarcze ograbiały ludzi z owoców ich uprawy ziemi; potem jednak przeszedł do całkowitego zniewolenia rzesz poddanych i sprzedawania ich Portugalczykom w zamian za broń palną i luksusowe dobra, w których lubowały się kongijskie elity. Początkowe różnice między Anglią a Kongiem oznaczały, że chociaż nowe sposobności otwarte przez handel zamorski stały się punktem zwrotnym, od którego w Anglii konsekwentnie rozwijały się pluralistyczne instytucje polityczne, to w Kongu zabiły wszel­ ką nadzieję na pokonanie absolutyzmu. W znacznej części Afryki wielkie zyski, które przynosiła sprzedaż niewolników, prowadziły nie tylko do intensyfikacji tej sprzedaży, co, rzecz jasna, oznaczało jeszcze dalsze podkopanie i tak już znikomych praw własności, ale również do zajadłych wojen i destrukcji licznych istniejących insty­ tucji; w ciągu kilku stuleci wszystkie dążenia do centralizacji pań­ stwa zostały nie tylko zahamowane, ale wręcz odwrócone, tak że istniejące już państwa się rozpadały. Co prawda powstawały nowe,

1 3 6 • D L A C Z E G O N A R O D Y P R Z E G RYWAJĄ

i to całkiem potężne, ponieważ jednak ich zasadniczą intencją była sprzedaż niewolników, to opierały się jedynie na wojnie i grabieży. Odkrycie Ameryk było dla Anglii punktem zwrotnym, który ułatwił budowę instytucji włączających; natomiast w Afryce pogłębiło ono tylko wyzyskujący charakter instytucji. Wprawdzie handel niewolnikami ustał właściwie po roku 1 807, ale późniejszy europejski kolonializm nie tylko zdławił mo­ dernizacyjne próby kiełkujące na południu i zachodzie kontynen­ tu, lecz także unicestwił jakąkolwiek możliwość odśrodkowej refor­ my instytucji. Znaczyło to, że także poza Kongiem, Madagaskarem, Namibią i Tanzanią, gdzie regułą były grabieże, destrukcja, a na­ wet morderstwa na wielką skalę, Afryka miała znikomą szansę na zmianę swej drogi instytucjonalnej . Co gorsza, struktury władzy kolonialnej pozostawiły Afrykę na początku lat sześćdziesiątych XX wieku z dziedzictwem instytucjo­ nalnym o wiele bardziej złożonym i katastrofalnym niż na początku epoki kolonialnej . Rozwój instytucji politycznych i gospodarczych w licznych koloniach afrykańskich decydował o tym, że zdobycie niepodległości było punktem zwrotnym, który otwierał drogę nie do ulepszenia istniejących instytucji, lecz do ich przejęcia i pogłębie­ nia ich wyzyskującego charakteru przez pozbawionych skrupułów przywódców. Stworzone przez te struktury bodźce polityczne pro­ wadziły do powielania historycznych wzorców niepewności praw własności i ich nieskuteczności w państwach z silnymi tendencja­ mi absolutystycznymi, ale bez scentralizowanej kontroli nad całym terytorium państwa. Tak więc rewolucja przemysłowa nie dotarła do Afryki z po­ wodu długotrwałego błędnego koła trwałości i odtwarzania wyzy­ skujących instytucji politycznych i gospodarczych. Wyjątkiem była Botswana. Jak zobaczymy dalej (s. 449-459) , w wieku XIX król Khama, dziadek pierwszego premiera niepodległej Botswany, Se­ retsego Khamy, zaczął zmieniać i modernizować polityczne i go­ spodarcze instytucje swojego plemienia. I, o dziwo, zmiany te nie zostały unicestwione w okresie kolonialnym, gdyż Khama i inni wodzowie plemienni potrafili sprytnie zniechęcić do tego władze ko­ lonialne. Te zmiany wraz z punktem zwrotnym, którym było uzy-

M A L E R Ó Z N I C E I P U N KTY ZWROT N E : ZNAC Z E N I E H I S T O R I I . 1 3 7

skanie niepodległości, stały się podstawą gospodarczego i politycz­ nego sukcesu Botswany. To właśnie kolejny przykład na znaczenie małych różnic historycznych. Obserwuje się tendencję do uważania wydarzeń historycznych za nieuchronne konsekwencje sił o długiej historii. My wprawdzie mocno podkreślamy, jak historia instytucji gospodarczych i politycz­ nych tworzy błędne koła i koła sukcesu, ale jednocześnie zwracamy uwagę - jak chociażby w przypadku Wielkiej Brytanii - że przy­ padek może mieć pewne znaczenie. Seretse Khama, kiedy studio­ wał w Anglii w latach czterdziestych XX wieku, zakochał się w białej kobiecie, Ruth Williams. Rasistowski, trzymający się zasady apart­ heidu rząd Afryki Południowej nakłonił władze brytyjskie, aby wy­ gnały go z protektoratu Beczuana (gdzie decydował Wysoki Komisarz do spraw Afryki Południowej ) . Zrezygnował wtedy z tytułu królew­ skiego. Kiedy powrócił w roku 1 956, aby kierować ruchem antykolo­ nialnym, nie zamierzał utrwalać tradycyjnych instytucji, lecz chciał je dostosować do wyzwań współczesnego świata. Khama był niezwy­ kłym człowiekiem, który nie dążył do własnej zamożności, lecz dbał przede wszystkim o dobro swego kraju. Niestety większość innych krajów afrykańskich nie miała takich polityków. Obie rzeczy mia­ ły znaczenie - zarówno historyczny rozwój instytucji w Botswanie, jak i czynniki przypadkowe, które spowodowały, że tych instytucji nie obalano czy wypaczano, jak się działo w innych częściach Afry­ ki, lecz je budowano. W wieku XIX przeszkodą dla industrializacji w znacznej czę­ ści Azji był absolutyzm niewiele różniący się od tego, który pano­ wał w Afryce i Europie Wschodniej . W Chinach aparat państwowy był bardzo absolutystyczny, przez co niezależnych miast kupców i przemysłowców albo wcale nie było, albo były znacznie słabsze pod względem politycznym. Chiny były wielką potęgą morską i przed Europejczykami prowadziły wymianę handlową z krajami leżący­ mi w dużej odległości, ale odwróciły się od oceanów w bardzo niedo­ brym momencie. Otóż pod koniec XIV i na początku XV wieku cesa­ rze z dynastii Ming uznali, że rozwój handlu zamorskiego i twórcza destrukcja, którą może spowodować, zapewne zagrożą ich władzy.

1 3 8 • D L A C Z E G O N A R O D Y P RZ E G RYWAJĄ

W Indiach dryf instytucjonalny przyniósł odmienne skutki. Uformował się wyjątkowo sztywny system kastowy z dziedziczną przynależnością do kasty. Ten system ograniczał funkcjonowanie rynków i alokację siły roboczej do różnych grup zawodowych znacz­ nie bardziej rygorystycznie niż feudalizm w średniowiecznej Europie. Do tego system ten umacniał kolejną radykalną formę absoluty­ zmu pod rządami dynastii Mogołów. Większość państw europej ­ skich miała podobne systemy w średniowieczu. Ich ślady zachowa­ ły się we współczesnych nazwiskach anglosaskich pochodzących od nazw zawodów. Bakerowie ongiś trudnili się piekarstwem, Co­ operowie - bednarstwem, Smithowie - kowalstwem. Granice mię­ dzy tymi grupami zawodowymi nigdy jednak nie były tak sztywne jak indyjskie granice między kastami, a z czasem nazwiska prze­ stały określać przynależność do grupy zawodowej . Wprawdzie kup­ cy hinduscy przewozili towary przez Ocean Indyjski, a na subkon­ tynencie działała spora branża tekstylna, jednak system kastowy i absolutyzm Mogołów ogromnie utrudniały rozwój włączających instytucji gospodarczych w Indiach. Sytuacja jeszcze bardziej się pogorszyła w wieku XIX, kiedy Indie stały się dla Wielkiej Bryta­ nii kolonią eksploatowaną ze względu na jej surowce. Chiny nigdy formalnie nie zostały skolonizowane przez żadne mocarstwo euro­ pejskie, ale po klęskach poniesionych w wojnach opiumowych pro­ wadzonych z Anglią w latach 1 839- 1 842 oraz 1 856-1 860 zostały zmuszone do podpisania upokarzających traktatów i wpuszczenia kupców europejskich. Właśnie dlatego, że między innymi Chiny i Indie nie wykorzystywały sposobności handlowych i przemysło­ wych, cały kontynent - z wyjątkiem Japonii - pozostawał coraz bardziej w tyle za Europą Zachodnią. Droga rozwoju instytucjonalnego, którą przeszła Japonia w XIX wieku, jest kolejną ilustracją interakcji między punktami zwrotnymi a drobnymi różnicami spowodowanymi przez dryf in­ stytucjonalny. Podobnie jak Chiny, Japonia była pod rządami ab­ solutystycznymi. W roku 1 600 władzę objął ród Tokugawa, który, wykorzystując przywileje ustroju feudalnego, zakazał handlu z zagranicą. Także Japonia stanęła w punkcie zwrotnym z powo-

MAtE RÓŻNICE

I

P U N KTY ZWROT N E : Z N A C Z E N I E H I S T O R I I . 1 3 9

du interwencji Zachodu. W lipcu 1 8 53 roku do zatoki Edo wpły­ nęła eskadra czterech okrętów wojennych, a jej dowódca, Matthew C. Perry, zażądał ustępstw w handlu podobnych do tych, jakie w Chinach zyskała po wojnach opiumowych Wielka Brytania. W Ja­ ponii jednak ten punkt zwrotny przyniósł zupełnie odmienne skut­

ki. Pomimo bliskości położenia i częstych kontaktów Chiny i Japo­ nia do wieku XIX już się od siebie oddaliły pod względem instytucji. Władza rodu Tokugawa w Japonii była absolutystyczna i wyzy­ skująca, ale ród ten miał ograniczony wpływ na innych wielkich pa­ nów feudalnych, którzy byli w stanie im się przeciwstawiać. Chociaż w Chinach dochodziło do buntów chłopskich i innych niepokojów, absolutyzm był tam silniejszy, opozycja zaś gorzej zorganizowana i słabsza. Nie było żadnej wewnętrznej siły, która mogłaby rzucić wyzwanie cesarzowi Chin i wytyczyć alternatywną drogę instytu­ cjonalną. Te odmienności instytucjonalne między Japonią i Chi­ nami, pod wieloma względami małe w porównaniu z różnicami dzielącymi te kraje od Europy Zachodniej , przyniosły decydujące konsekwencje w punkcie zwrotnym powstałym w momencie zbroj ­ nych interwencji Brytyjczyków i Stanów Zjednoczonych. Chiny po wojnach opiumowych dalej kroczyły drogą absolutyzmu, podczas gdy zagrożenie ze strony Amerykanów wzmocniło opozycję wobec rodu Tokugawa i - jak zobaczymy w rozdziale dziesiątym - do­ prowadziło do rewolucji politycznej , tak zwanej rewolucji meidżi. W jej wyniku powstały bardziej włączające instytucje polityczne i o wiele bardziej włączające instytucje gospodarcze, co niebawem spowodowało gwałtowny wzrost gospodarczy Japonii, podczas gdy absolutystyczne Chiny zostawały w tyle. To, w jaki sposób Japonia odpowiedziała na zagrożenie ze stro­ ny okrętów amerykańskich i rozpoczęła radykalną transformację instytucjonalną, pozwala nam zrozumieć inny aspekt dzisiej szego układu świata - gwałtowne przejście od stagnacji do wzrostu. Po II wojnie światowej Korea Południowa, Tajwan, a na koniec i Chi­ ny osiągnęły zawrotne tempo wzrostu gospodarczego, idąc drogą podobną do tej , którą szła Japonia w końcu XIX wieku. W każdym z tych przypadków proces przyspieszonego rozwoju był następ-

1 4 0 • D L A C Z E G O N A R O D Y P R Z E GRYWAJĄ

stwem historycznej zmiany w instytucjach gospodarczych każdego z tych krajów, aczkolwiek nie musiały temu towarzyszyć równie istotne zmiany w instytucjach politycznych, jak pokazuje przykład Chin. Podobny jest też charakter procesów, w których gwałtowny wzrost ulega nagłemu zahamowaniu, a nawet odwróceniu. Tak jak stanowczy krok w kierunku włączających instytucji gospodarczych może wyzwolić dynamiczny wzrost gospodarczy, tak też zdecydo­ wane odwrócenie się od tych instytucji może zaowocować stagnacją gospodarczą. Znacznie jednak częściej to załamanie się szybkiego wzrostu - jak w Argentynie czy Związku Sowieckim - jest kon­ sekwencją tego, że w środowisku instytucji wyzyskujących gospo­ darka przestaje się rozwijać. Jak widzieliśmy, może się tak stać w wyniku walki o łupy uzyskane dzięki wyzyskującej eksploatacji, prowadzącej do załamania się systemu, albo też z tego powodu, że brak innowacji i twórczej destrukcji w środowisku instytucji wyzy­ skujących ogranicza trwały wzrost. W następnym rozdziale rozwa­ żymy dokładnie, jak Związek Sowiecki natrafił na tę granicę. Polityczne i gospodarcze instytucje Ameryki Łacińskiej przez ostatnie pięćset lat były kształtowane przez hiszpański kolonia­ lizm; z kolei kolonializm osmański ukształtował instytucje na Bliskim Wschodzie. W roku 1453 armie osmańskie pod wodzą Mehmeta II zdobyły Konstantynopol, który stał się teraz stolicą imperium. Do końca stulecia Turcy podbili większość Bałkanów i pozostałej części Turcji. W pierwszej połowie XVI wieku pod wła­ dzą Osmanów były Bliski Wschód i Afryka Północna. Kiedy w roku 1 566 umierał Sulejman Wspaniały, jego imperium sięgało od Tu­ nezji przez Egipt po Półwysep Arabski z Mekką i dzisiejszy Irak. Było ono absolutystyczne, sułtan musiał się liczyć tylko z kilkoma osobami, ale władzą nie dzielił się z nikim. Instytucje gospodar­ cze narzucone przez Osmanów były skrajnie wyzyskujące. Nie ist­ niała prywatna własność ziemi, gdyż ta formalnie należała do pań­ stwa. Wpływy z opodatkowania ziemi, płody rolne i łupy wojenne były głównym źródłem przychodów państwa. Jednak państwo osmańskie nie było w stanie tak zdominować Bliskiego Wschodu,

M A t E R Ó Ż N I C E I P U N KTY ZWROTN E : Z N A C Z E N I E H I S T O R I I . 1 4 1

jak zdominowało Anatolię, czy chociażby tak, jak Hiszpanie podpo­ rządkowali sobie Amerykę Łacińską. Na Półwyspie Arabskim nie­ ustanne zagrożenie stanowili Beduini i inne wędrowne plemiona. Aparat państwowy nie tylko nie potrafił zapewnić spokoju na Bli­ skim Wschodzie, ale nawet nie radził sobie ze ściąganiem podat­ ków. Dlatego też prawo ich pobierania odsprzedawał innym, aby sami szukali sposobów na ich pozyskanie. Owi poborcy podatkowi szybko się usamodzielniali i potężnieli. Wysokość podatków na Bli­ skim Wschodzie była ogromna i wynosiła od połowy do dwóch trze­ cich tego, co wytwarzali rolnicy. Większość tego łupu podatkowego zabierali poborcy. Ponieważ Osmanom nie udało się ustanowić sta­ bilnego porządku na tych terenach, prawa własności były bardzo niepewne; mnóstwo też było bezprawia i bandytyzmu, gdyż lokal­ ne zbrojne grupy walczyły o władzę . W Palestynie na przykład sy­ tuacja stała się tak okropna, że pod koniec XVI stulecia chłopi za­ częli porzucać najżyźniejsze grunty i przenosić się w góry, licząc na to, że tam będą bezpieczniejsi. Wyzyskujące instytucje gospodarcze na miejskich terenach imperium osmańskiego dławiły rozwój w równie wielkim stopniu. Handel był pod kontrolą państwa, a kwestie grup zawodowych były ściśle regulowane przez gildie i monopole, co sprawiło, że w cza­ sach rewolucji przemysłowej instytucje gospodarcze na Bliskim Wschodzie miały charakter wyzyskujący. Panowała w tym regionie stagnacja. W latach czterdziestych XIX wieku Osmanowie próbowali re­ formować instytucje, ograniczając system odstępowania prawa poboru podatków i podporządkowując sobie lokalne grupy, nie­ mniej absolutyzm utrzymał się aż do I wojny światowej ; zapędy reformatorskie nie były trwałe ani konsekwentne z uwagi zarówno na zwykły strach przed twórczą destrukcją, jak i na strach elit, że przez zmiany mogą ponieść straty gospodarcze lub polityczne. Reformatorzy postulowali wprawdzie wprowadzenie prywatnej wła­ sności ziemi, gdyż zwiększyłoby to wydajność rolnictwa, ale pozo­ stał status quo, ponieważ zwyciężyła chęć sprawowania władzy politycznej i nakładania podatków. Po roku 1 9 1 8 po kolonizacji osmańskiej nastała kolonizacja europejska. Gdy skończyło się pa-

1 4 2 • D LA C Z E G O N A R O D Y PRZE GRYWAJĄ

nowanie europejskie, na Bliskim Wschodzie rozegrał się proces, który opisywaliśmy już w związku z tym, co działo się w Afryce na południe od Sahary. Elity niepodległych państw przejęły wyzy­ skujące instytucje ustanowione w czasach kolonialnych. W niektó­ rych przypadkach, na przykład w Jordanii, która była monarchią, te elity zostały bezpośrednio utworzone przez władze kolonialne. Jak zobaczymy, działo się tak często również w Afryce. Dzisiaj te kraje Bliskiego Wschodu, które nie dysponują ropą naftową, mają poziom dochodu w przeliczeniu na jednego mieszkańca zbliżony do poziomu ubogich krajów Ameryki Łacińskiej . Nie doświadczyły wpędzaj ącego w nędzę handlu niewolnikami i przez dłuższy okres odnosiły korzyści dzięki napływowi nowych technologii z Europy. W średniowieczu Bliski Wschód był stosunkowo zaawansowany w skali świata pod względem rozwoju gospodarczego, dzisiaj więc nie jest tak ubogi jak Afryka, niemniej większość jego mieszkańców żyje w nędzy. Zobaczyliśmy, że teorie, czy to geograficzne, czy kulturowe, czy odwołujące się do ignorancji, nie pozwalają zrozumieć obecnego układu świata. Nie tłumaczą w sposób zadowalający istniejących i utrzymujących się schematów nierówności - tego, że proces go­ spodarczej dywergencji zaczął się od rewolucji przemysłowej w Ang­ lii w wieku XVIII i XIX, a później przeniósł się do państw Europy Zachodniej i europejskich kolonii osadniczych; utrzymujących się różnic między różnymi częściami Ameryk; ubóstwa Afryki i Bliskie­ go Wschodu; głębokich różnic między Europą Zachodnią i Wschod­ nią; przejść od stagnacji do wzrostu i zdarzających się czasami sy­ tuacji, w których nagle kończy się rozwój gospodarczy. Nasza teoria instytucji tłumaczy te zjawiska. W następnych rozdziałach szczegółowo omówimy działanie tej teorii, co zilustrujemy wielością zjawisk, którym dostarcza wyja­ śnienia. Ich ramy sięgać będą od początków rewolucji neolitycznej do upadku kilku cywilizacji, czy to z powodu ograniczeń wzrostu wynikającego z działania instytucji wyzyskujących, czy wskutek tego, że wycofano się z ograniczonych działań prowadzących do instytucji włączających i zawrócono.

M A t. E R Ó Z N I C E I P U N KTY ZWROT N E : Z N A C Z E N I E H I ST O R I I . 1 4 3

Pokażemy, jakie to ważne kroki na drodze do włączających instytucji politycznych poczyniono w Anglii podczas chwalebnej re­ wolucji i dlaczego to uczyniono. Dokładnie przyjrzymy się następu­ jącym kwestiom: •

Jak instytucje włączające wyłoniły się z połączenia punktu zwrotnego stworzonego przez handel transatlantycki z cha­ rakterem istniejących wcześniej instytucji angielskich.

•

Jak owe instytucje przetrwały i zostały wzmocnione tak, że stały się fundamentem rewolucji przemysłowej po części za sprawą koła sukcesu, a po części wskutek sprzyjających czynników zupełnie przypadkowych.

•

Jak wiele było ustrojów opartych na instytucjach absolu­ tystycznych i wyzyskujących, które stanowczo sprzeciwiały się upowszechnieniu nowych technik, jakie zrodziła rewolu­ cja przemysłowa.

•

Jak Europejczycy sami zadeptali możliwości wzrostu gospo­ darczego w wielu podbitych przez siebie częściach świata.

•

Jak błędne koło i żelazne prawo oligarchii stworzyły potęż­ ną tendencję, która utrwalała instytucje wyzyskujące, i jak kraje, do których nie dotarła pierwsza fala rewolucji prze­ mysłowej , pozostały względnie ubogie.

•

Dlaczego w tych miejscach świata, gdzie nie osiągnięto pew­ nego minimalnego centralizmu państwowego, wcześniejsze i późniejsze zdobycze techniki nie tylko się nie upowszech­ niły, ale nadal mają niewielkie szanse na upowszechnienie.

W trakcie naszej dyskusji okaże się również, że pewne obszary, na których zdołano nadać instytucjom charakter bardziej włącza­ jący (Francja, Japonia) albo udało się nie dopuścić do powstania instytucji wyzyskujących (Stany Zjednoczone, Australia) , były bar­ dziej podatne na rewolucję przemysłową i dzięki temu wyprzedziły inne kraje. Nie zawsze był to płynny proces, j ak pokazuje przykład Anglii, a w jego trakcie przyszło pokonywać liczne przeszkody dla instytucji włączających, co niekiedy osiągano dzięki kołu sukcesu, a niekiedy dzięki przypadkowym wydarzeniom.

1 4 4 • D LA C Z E G O N A R O D Y PRZEG RYWAJĄ

Na koniec pokażemy także, w jak wielkim stopniu na obecne niepowodzenia państw wpływa historia ich instytucji, w jakiej mie­ rze zalecenia polityczne mają za podstawę błędne hipotezy i mogą się okazać zwodnicze oraz jak państwa nadal mogą wykorzystać punkty zwrotne i rozerwać sztywną formę, aby zreformować swoje instytucje i wkroczyć na drogę prowadzącą ku większej pomyślno­ ści.

5.

" WIDZIAŁEM PRZYSZŁOŚĆ . To DZIAŁA" : WZROST W ŚRODOWISKU INSTYTUCJI WYZYSKUJĄCYCH

WIDZIAŁEM PRZYSZŁOŚC

R

óżnice instytucjonalne odgrywają kluczową rolę przy wyja­

śnianiu dziejowej dynamiki wzrostu gospodarczego. Czy jed­ nak z faktu, że większość społeczeństw z historii świata opierała się na wyzyskujących instytucjach politycznych i gospodarczych, nie powinno wynikać, że wzrost gospodarczy nigdzie się nie pojawił? Oczywiście, że nie powinno. Logika instytucji wyzyskujących naka­ zuje, aby tworzyły bogactwo, gdyż inaczej nie byłoby czego wyzyski­ wać. Władca, który zmonopolizował politykę i panuje nad scentrali­ zowanym państwem, może zapewnić pewien porządek i system reguł oraz pobudzać działalność gospodarczą. Jednakże wzrost w warunkach instytucji wyzyskujących ma inną naturę niż wzrost tworzony przez instytucje włączające. Najważniejsze jest to, że nie będzie to trwały wzrost wymagający zmian w dziedzinie techniki, lecz wzrost osiągany dzięki techni­ kom istniejącym. Dzieje gospodarki Związku Sowieckiego bardzo wyraźnie ilustrują, jak siła państwa i zapewniane przez nie bodźce mogą spowodować gwałtowny wzrost ekonomiczny w warunkach instytucji wyzyskujących i jak tego typu wzrost traci dynamikę i się załamuje.

1 4 6 • D L A C Z E G O N A R ODY PRZEG RYWAJĄ

Kiedy I wojna światowa dobiegła końca, zwycięzcy i zwycięże­ ni spotkali się w Wersalu, wielkim pałacu pod Paryżem, aby usta­ lić warunki pokoju. Jedną z najważniejszych postaci był prezy­ dent Stanów Zjednoczonych, Woodrow Wilson, w oczy też rzucał się brak przedstawicieli Rosji. W październiku 1 9 1 7 roku bol­ szewicy obalili carat, po czym rozpętała się wojna domowa mię­ dzy czerwonymi (bolszewicy) i białymi. Anglia, Francja i Ameryka wysłały oddziały ekspedycyjne do walki z bolszewikami. W 1 9 1 9 roku młody dyplomata William Bullitt oraz Lincoln Steffens, we­ teran dziennikarstwa i intelektualista, pojechali do Moskwy, aby spotkać się z Leninem, zorientować w intencjach bolszewików oraz zbadać, na jakich zasadach dojść z nimi do porozumienia. Steffens zasłynął jako obrazoburca, dziennikarz demaskator, któ­ ry nieustannie wytykał grzechy kapitalizmu w Stanach Zjedno­ czonych. Był w Rosji w czasie rewolucji. Teraz wysłano go, aby uwiarygodnić dobre intencje misji i dowieść, że nie jest szczegól­ nie wrogo nastawiona. Wysłannicy powrócili z naszkicowanym przez Lenina planem, na jakich zasadach miałby się oprzeć pokój z nowo powstałym Związkiem Socjalistycznych Republik Sowiec­ kich. Steffens był pod wrażeniem wielkiego, jak oceniał, potencja­ łu nowej władzy. " Sowiecka Rosja - wspominał w wydanej w roku 1 93 1 auto­ biografii - miała rewolucyjny rząd z ewolucyjnym planem. Plan ten nie przewidywał uporania się z biedą i bogactwami, wykorzy­ stywaniem stanowisk do osiągania korzyści, przywilejami, tyra­ nią i woj ną działaniami bezpośrednimi, lecz dążono do znalezie­ nia i usunięcia przyczyn. Ustanowili dyktaturę mającą poparcie niewielkiej , wyszkolonej mniejszości, aby zaprowadzić i utrzymać przez kilka pokoleń naukowo opracowaną reorganizację sił gospo­ darczych, co najpierw doprowadzi do demokracji gospodarczej , a potem politycznej " . Wróciwszy z tej misji dyplomatycznej , Steffens udał się z wi­ zytą do starego przyjaciela, rzeźbiarza Jo Davidsona, który właśnie wykonywał popiersie bogatego finansisty Bernarda Barucha. " By­ łeś zatem w Rosji" , powiedział na powitanie Davidson. "Wyjecha­ łem w przyszłość i zobaczyłem, że to działa" , odrzekł Steffens. Póź-

" " W l D Z I A L E M PRZYSZLO Ś C . To DZIALA : W Z R O S T . . . • 1 4 7

niej udoskonalił tę kwestię. W formie "Widziałem przyszłość. To działa" przeszła ona do historii. Ąż do początku lat osiemdziesiątych XX wieku ciągle wielu było na Zachodzie ludzi, którzy przyszłość świata widzieli w Związ­ ku Sowieckim. Uważali też, że to działa. W jakiejś mierze tak było , przynajmniej przez pewien czas. Lenin zmarł w 1 924 roku, a do roku 1 927 Stalin umocnił swą władzę w kraju. Brutalnie elimino­ wał oponentów i przystąpił do gwałtownej industrializacji kraju. Przygotowania do tego prowadził już od jakiegoś czasu Gospłan, Państwowy Komitet Planowania, utworzony w 1 92 1 roku. To on opracował założenia pierwszego planu pięcioletniego, obejmują­ cego lata 1 928- 1 933. Stalinowska recepta na szybki wzrost była prosta: poprzez system nakazów państwowych rozwijać przemysł, a potrzebne do tego zasoby uzyskiwać dzięki nałożeniu wysokich stawek opodatkowania na rolnictwo. Komunistyczne państwo jed­ nak nie miało sprawnego aparatu poboru podatków, toteż Sta­ lin zarządził " kolektywizację " rolnictwa. Oznaczało to zniesienie prywatnej własności ziemi i zgrupowanie całej ludności wiejskiej w wielkich, kolektywnych farmach, zarządzanych przez partię ko­ munistyczną. W ten sposób Stalinowi było znacznie łatwiej zgar­ niać produkt rolnictwa, aby wyżywić tych, którzy budowali nowe fabryki i stawali w nich do pracy. Konsekwencje dla wsi były ka­ tastrofalne . Kolektywne farmy (kołchozy) nie zachęcały ludzi do ciężkiej pracy, więc produkcja rolnicza gwałtownie spadła, a z tego jeszcze państwo zabierało tak wiele, że nie było co jeść. Ludzie za­ częli umierać z głodu; zmarło w sumie około sześciu milionów. Setki tysięcy innych zostało zamordowanych albo przymusowo wywiezionych podczas kolektywizacji na Syberię. Ani nowo stworzony przemysł, ani skolektywizowane rolnic­ two nie były gospodarczo wydajne w tym sensie, by najlepiej wy­ korzystywać zasoby, jakimi dysponował Związek Sowiecki. Przyjęte rozwiązania brzmią jak przepis na gospodarczą katastrofę i sta­ gnację, jeśli nie po prostu rozpad. Związek Sowiecki jednak szyb­ ko się rozwijał. Nietrudno wychwycić tego przyczynę. Najlepszym sposobem na wykorzystanie zasobów jest pozwolenie ludziom na

1 4 8 • D L A C Z E G O N A R O D Y P R Z E GRYWAJĄ

podejmowanie własnych decyzji, o wynikach których rozstrzyga ry­ nek. Kiedy natomiast wszystkie zasoby znajdują się pod kontrolą państwa albo nielicznej elity, ani nie stworzy się właściwych bodź­ ców, ani nie nastąpi wydajna alokacja umiejętności i talentów lu­ dzi. Ale niekiedy produktywność nakładów pracy i kapitału jest o tyle wyższa w jakimś sektorze gospodarki lub przy jakieś aktyw­ ności - jak w sowieckim przemyśle ciężkim - że w środowisku instytucji wyzyskujących nawet odgórna alokacja zasobów może wywołać wzrost. Jak widzieliśmy w rozdziale trzecim, panujące na Wyspach Karaibskich - Barbadosie, Kubie, Haiti czy Jamajce instytucje wyzyskujące mogły powodować stosunkowo wysokie do­ chody, gdyż alokację zasobów dostosowywano do produkcji cukru, na który był popyt na całym świecie. Produkcja cukru, do której wykorzystywano pracę niewolników, na pewno nie była "wydajna" , a w społecznościach tych nie występował postęp techniczny ani nie pojawiła się twórcza destrukcja; nie udaremniło to jednak wzrostu w środowisku instytucji wyzyskujących. Podobnie było ze Związ­ kiem Sowieckim, tyle że tu rolę karaibskiej branży cukrowniczej odegrał przemysł ciężki. Wzrost gospodarczy w Związku Sowieckim dodatkowo ułatwiało to, że technicznie znajdował się on daleko z tyłu za Europą i Stanami Zjednoczonymi, dlatego też przerzucenie zasobów do przemysłu dawało natychmiastowe duże korzyści, na­ wet jeśli działo się to nieefektywnie i było wprowadzone przemocą. Przed rokiem 1928 większość Rosjan mieszkała na wsi. Chłopi uprawiali ziemię w sposób prymitywny, nie było bodźców skłania­ jących do zwiększania wydajności; w istocie ostatki rosyjskiego feu­ dalizmu usunięto dopiero na krótko przed wybuchem I wojny świa­ towej , dlatego też przerzucenie tej masy siły roboczej z rolnictwa do przemysłu dawało początkowo znaczne korzyści gospodarcze. Indu­ strializacja stalinowska była brutalnym wykorzystaniem tego poten­ cjału. Wystarczyła decyzja Stalina, by owe bardzo źle wykorzystywa­ ne zasoby przerzucono do przemysłu, gdzie zostały użyte wydajniej , choć także produkcja przemysłowa była zorganizowana bardzo nie­ wydajnie. W latach 1 928-1 960 dochód narodowy wzrastał o 6% rocznie, co prawdopodobnie było najszybszym tempem wzrostu w historii tego kraju do tamtego czasu. Jego źródłem nie były zmia-

" W m ZI A t E M PRZY S Z t O SC . To D Z I A tA " : W Z R O S T . . . . 1 4 9

ny W dziedzinie techniki, lecz realokacja siły roboczej i akumulacja poprzez tworzenie nowych narzędzi i fabryk. Wzrost był tak szybki, że przez wiele dziesięcioleci wzbudzał podziw na Zachodzie, nie tylko Steffensa. W Stanach Zjednoczo­ nych zrobił wrażenie nawet na Centralnej Agencji Wywiadow­ czej . Zachwycił także samych przywódców Związku Sowieckiego. W swoim słynnym wystąpieniu do zachodnich dyplomatów w roku 1 956 Nikita Chruszczow chełpliwie oznajmił: " Pogrzebiemy was! " . Jeszcze w roku 1 977 liczący się ekonomista angielski dowodził w podręczniku akademickim, że gospodarka sowiecka ma wyż­ szość nad kapitalistyczną, gdyż zapewnia większy wzrost gospo­ darczy, pełne zatrudnienie, stabilność cen, a na dodatek wytwa­ rza ludzi o motywacjach altruistycznych. Biedny stary kapitalizm zachodni tylko pod jednym względem wypadał lepiej : zapewniał wolność polityczną. W naj powszechniej używanym podręczniku uniwersyteckim laureat Nagrody Nobla Paul Samuelson nieustan­ nie przepowiadał dominację gospodarczą Związku Sowieckiego. W wydaniu z roku 1 96 1 prorokował, że sowiecki dochód narodowy może prześcignąć amerykański j uż w roku 1 984, chociaż naj praw­ dopodobniej stanie się to w roku 1 997. W wydaniu z roku 1 980 niewiele skorygowano w wywodzie, chociaż obie daty zmieniono na rok 2002 i 20 1 2 . Polityka Stalina i jego następców mogła wprawdzie wywołać szybki wzrost gospodarczy, ale nie mogła zapewnić wzrostu trwa­ łego, który do lat siedemdziesiątych XX wieku prawie ustał. Płynie z tego ważna lekcja, że instytucje wyzyskujące nie są w stanie wyzwolić stałego postępu technicznego z dwóch powodów: braku zachęt i oporu elit. Co więcej , kiedy już wszystkie niewydajnie wy­ korzystywane zasoby przeniesiono do przemysłu, niewiele więcej dawało się zyskać mocą arbitralnych decyzji. Ustrój sowiecki na­ trafił na przeszkodę, gdyż brak innowacji i słabe bodźce gospodar­ cze udaremniały postęp. Jedynymi dziedzinami, w których Sowie­ tom udawało się (kosztem gigantycznych wysiłków) wprowadzać jakieś innowacje, była sfera wojskowości i techniki kosmicznej . W efekcie to oni wypuścili w kosmos pierwszego psa (Łajkę) i pierw­ szego człowieka (Jurija Gagarina) . I obdarzyli świat AK-47.

1 5 0 • D LA C Z E G O N A R O D Y PRZE GRYWAJĄ

Gospłan miał być wszechwładnym urzędem planowania zajmu­ jącym się centralnym planowaniem gospodarki sowieckiej . Jedną z korzyści ciągu stworzonych i zarządzanych przez Gospłan pla­ nów pięcioletnich miało być zapewnienie długiego horyzontu cza­ sowego pozwalającego na racjonalne inwestycje i innowacje. Ale to, jak zarządzano przemysłem sowieckim, niewiele miało wspólnego z planami pięcioletnimi, które w trakcie realizacji rewidowano, pi­ sano na nowo albo po prostu ignorowano. W istocie o rozwoju prze­ mysłu decydowali Stalin i Biuro Polityczne, którzy często zmieniali zdanie, a nawet zupełnie zmieniali poprzednie decyzje. Wszystkie plany były określane jako "wstępne " albo "tymczasowe" . Tylko raz opublikowano plan " końcowy" - dla przemysłu lekkiego na rok 1 939. Sam zresztą Stalin powiedział w roku 1 937: "Tylko biurokra­ ci mogą uważać, że planowanie kończy się wraz ze sporządzeniem planu. Tak naprawdę jest to dopiero początek. Prawdziwy kierunek planu kształtuje się dopiero po sporządzeniu tego planu" . Stalin chciał sobie zostawić jak najwięcej swobody nagradzania lojalnych ludzi lub grup oraz karania nielojalnych. Głównym zadaniem Go­ spłanu było tak naprawdę dostarczanie Stalinowi informacji, aby sprawniej mógł kontrolować swych przyjaciół i wrogów. Gospłan unikał podejmowania decyzji. Jeśli ktoś podjął decyzję, która przy­ niosła złe skutki, mógł zginąć od kuli. Lepiej unikać wszelkiej od­ powiedzialności. Jednym z przykładów tego, co groziło, jeśli poważnie trakto­ wało się swoje obowiązki, a nie wywiadywało, czego oczekuje par­ tia, był spis ludności z roku 1 9 3 7 . Kiedy zaczęły spływać dane, stawało się jasne, że liczba ludności Związku Sowieckiego wyniesie około 1 62 milionów, czyli znacznie mniej od oczekiwanych przez Stalina 1 80 milionów, a nawet mniej od 1 68 milionów, którą to liczbę Stalin podał w roku 1 934. Spis z 1 937 roku był pierwszym od roku 1 926, a więc pierwszym po głodzie i czystkach z początku lat trzydziestych. Stalin w odpowiedzi kazał aresztować organiza­ torów spisu, których następnie zesłano na Syberię lub rozstrze­ lano, a na rok 1 939 wyznaczył nowy spis. Tym razem rachmi­ strze spisali się lepiej . Okazało się, że w Związku Sowieckim żyje 1 7 1 milionów ludzi.

" " W I D Z I A Ł E M PRZYSZł,O S C . To DZIAŁA : W Z R O S T • . . • 1 5 1

Stalin dobrze rozumiał, że w ustroju sowieckim ludzie mają niewiele zachęt do ciężkiej pracy. Naturalnym posunięciem było­ by stworzenie takich bodźców i czasami Stalin się do tego posuwał; na przykład w rejony, gdzie spadała produkcja, kierował dodat­ kowe dostawy żywności. Co więcej , już w 1 93 1 roku zrezygnował z idei stworzenia " człowieka sowieckiego" , który będzie pracował bez bodźców pieniężnych. W słynnym przemówieniu skrytykował "pro­ pagatorów równości" , po czym nie tylko różne prace zaczęto opła­ cać w różny sposób, lecz także wprowadzono system premii. Warto przyjrzeć się temu, jak działał ów system. W warunkach centralnego planowania przedsiębiorstwo musiało uzyskać wskazany w planie wynik, aczkolwiek plany te często były renegocjowane i zmienia­ ne. Od lat trzydziestych pracownicy dostawali premie za wykona­ nie planu, i to nader wysokie; na przykład w przypadku kadr kie­ rowniczych i nadzoru technicznego wyższego szczebla stanowiły one 37% wynagrodzenia. W istocie jednak premie te zniechęca­ ły do zmian technicznych. Po pierwsze, innowacje pochłaniały część zasobów przeznaczanych na produkcję, przez co powstawa­ ło zagrożenie, że plan nie zostanie wykonany i premie przejdą koło nosa. Po drugie, zadania planowe były najczęściej wyznaczane na podstawie wcześniejszych wyników, a to był bardzo silny bodziec, aby nigdy nie zwiększać produkcji, bo to tylko prowadziło do tego, że w przyszłości trzeba będzie wytwarzać więcej , gdyż podkręcano by śrubę. Produkcja poniżej możliwej wielkości maksymalnej za­ wsze była najłatwiejszym sposobem na wykonanie planu i zyskanie premii. Także fakt, że premie były płacone co miesiąc, sprawiał, iż każdy myślał tylko w krótkiej perspektywie, podczas gdy innowacja oznacza ofiary ponoszone dzisiaj , aby mieć więcej jutro. Nawet gdy premie i bodźce skutecznie zmieniały zachowania, często powodowały inne problemy. Centralne planowanie nie za­ stąpiło skutecznie tego, co wielki osiemnastowieczny ekonomista Adam Smith nazwał " niewidzialną ręką" rynku. Gdy plan przewidy­ wał liczbę ton blachy, arkusze blachy były zbyt ciężkie. Gdy go wy­ rażono w powierzchni arkuszy, blacha była zbyt cienka. Gdy plan produkcji żyrandoli wyrażono w tonach, były tak ciężkie, że ledwie się trzymały na suficie.

1 5 2 • D LA C Z E G O N A R O D Y P R Z E G RYWAJĄ

W latach czterdziestych XX wieku przywódcy Związku Sowiec­ kiego - choć nie ich wielbiciele z Zachodu - doskonale sobie już zdawali sprawę z tego, że te bodźce powodują skutki przeciwne do za­ mierzonych. Sowieccy przywódcy postąpili tak, jakby to był problem techniczny, który można rozwiązać. Dlatego na przykład rezygnowali z premii za wykonanie planu, natomiast polecili przedsiębiorstwom, aby z zysków płaciły premie. Okazało się jednak, że taka motywa­ cja nie skłania do innowacji bardziej niż premie uzależnione od wy­ konania planu. System cen stosowany do obliczania zysków prawie w ogóle nie miał związku z wartością innowacji i nowych technologii. W przeciwieństwie do gospodarki rynkowej w Związku Sowieckim ceny ustalały władze, a przez to nie miały one związku z wartością. Aby stworzyć bodźce konkretniej skłaniające do innowacji, w 1 946 roku wprowadzono w Związku Sowieckim premie za innowacyjne rozwiązania. Właściwie już w roku 1 9 1 8 uznano, że autor innowacji powinien za nią otrzymać wynagrodzenie, jednak było ono ustalone na niskim poziomie i nie wiązało się z wartością nowego rozwiąza­ nia. Zmieniło się to dopiero w 1 956 roku, kiedy konkretnie stwier­ dzono, że premia winna być proporcjonalna do produktywności innowacji. To także jednak nie skłaniało do innowacji, gdyż wskaźni­ ki produktywności obliczano na podstawie korzyści ekonomicznych wyznaczonych przy użyciu istniejącego systemu cen. Można by wiele stron zapełnić przykładami sytuacji, w których te schematy wytwa­ rzały bodźce powodujące skutki przeciwne do zamierzonych. Podaj­ my jeden. Ponieważ wielkość funduszu przeznaczonego na premie innowacyjne była ograniczona przez wielkość funduszu płac przed­ siębiorstwa, natychmiast ograniczało to bodźce skłaniające do wdra­ żania jakiejkolwiek innowacji, która mogłaby obniżyć koszty pracy. Gdy skupiamy się na różnych zasadach i systemach wypłaty premii, zwykle nie dociera się wtedy do problemów tego ustroju wy­ nikających z samej jego istoty. Dopóki władzę polityczną miała tylko partia komunistyczna, dopóty nie można było zasadniczo zmienić podstawowych bodźców oddziałujących na ludzi, czy z premiami, czy bez nich. Od chwili przejęcia władzy partia czasami używała marchewek, ale najczęściej kijów, i to nader grubych, co obowiązy­ wało nie tylko w sferze polityki, lecz także gospodarki. Opracowano

" W I D Z I A Ł E M PRZYSZŁO S C . To DZIAŁA " : W Z R O S T • • . • 1 5 3

cały system prawny, który penalizował uchylanie się od pracy. Na przykład w czerwcu 1 940 roku wprowadzono paragraf przeciw bu­ melanctwu. Stanowił on, że każde dwadzieścia minut nieusprawie­ dliwionej nieobecności na stanowisku pracy czy nawet nieprzykła­ dania się do niej jest przestępstwem karanym sześcioma miesiącami ciężkiej pracy oraz obniżką wynagrodzenia o jedną czwartą. Wszelkie restrykcje tego typu wprowadzano ze zdumiewającą częstotliwością. W latach 1 940-1 955 za winnych bumelanctwa zostało uznanych

36 milionów ludzi, czyli około jednej trzeciej dorosłej populacji kraju; z tego 15 milionów wylądowało w więzieniu, a 250 tysięcy rozstrzela­ no. Każdego roku milion obywateli Związku Sowieckiego odsiadywał w więzieniu uchylanie się od pracy, nie wspominając już o 2 , 5 milio­ nach, które decyzją Stalina zesłano do gułagów na Syberii. Rezultaty były jednak mizerne. Owszem, można kogoś skierować do fabryki, ale trudno groźbą rozstrzelania zmusić go do twórczego myślenia. Taki system przymusu mógł zapewniać dużą produkcję cukru na Barbadosie czy Jamajce, nie był jednak w stanie zrównoważyć bra­ ku bodźców w nowoczesnej gospodarce przemysłowej . Fakt, że naprawdę skutecznych bodźców nie można wdrażać w gospodarce centralnie planowanej , nie wynikał z technicznych błędów popełnionych przy budowaniu systemu premii; był on istot­ ną cechą całej metody kreowania wzrostu gospodarczego przy uży­ ciu metod wyzyskujących. Wszystko dokonywało się na polecenie władz centralnych, co mogło rozwiązać pewne podstawowe proble­ my gospodarcze. Ale pobudzanie trwałego wzrostu wymaga wyko­ rzystywania talentów i pomysłów przez jednostki, a tego nigdy nie da się zrobić w systemie gospodarczym podobnym do sowieckie­ go. Władcy Związku Sowieckiego musieliby odrzucić wyzyskujące instytucje gospodarcze, to zagroziłoby ich władzy. Istotnie. Kiedy w roku 1987 Michaił Gorbaczow zaczął odchodzić od wyzyskują­ cych instytucji gospodarczych, załamała się władza partii komuni­ stycznej , a wraz z nią rozpadł się także Związek Sowiecki. Związek Sowiecki był w stanie wyzwolić gwałtowny wzrost gospodarczy nawet przy użyciu instytucji wyzyskujących, gdyż bolszewicy zbudowali potężne, scentralizowane państwo i wyko-

1 5 4 • D L A C Z E G O N A R O D Y P R Z E GRYWAJĄ

rzystali je do alokacji zasobów w przemyśle. Ostatecznie jednak, podobnie jak we wszystkich przypadkach wzrostu w środowisku instytucji wyzyskujących, to doświadczenie nie wywołało zmian w dziedzinie techniki i nie było trwałe. Wzrost najpierw zmalał, a potem zupełnie ustał. Ten rodzaj wzrostu, choć efemeryczny, na­ dal ukazuje, jak instytucje wyzyskujące mogą pobudzać działal­ ność gospodarczą. W całej historii świata większość społeczności była podporząd­ kowana instytucjom wyzyskującym. Te instytucje, które w jakimś stopniu narzuciły porządek w kraju, mogły wywoływać pewien ogra­ niczony wzrost - choć żadne z tych społeczeństw podporządko­ wanych instytucjom wyzyskującym nie osiągały wzrostu trwałego. Niektóre z najważniejszych punktów zwrotnych w dziejach cechu­ ją się innowacjami instytucjonalnymi, które umacniały instytucje wyzyskujące i zwiększały zakres władzy jednej grupy, która mo­ gła narzucać prawo i porządek oraz osiągać korzyści wskutek wy­ zysku. W pozostałej części tego rozdziału omówimy najpierw natu­ rę innowacji instytucjonalnych, które ustanawiają pewien stopień centralizmu państwowego i umożliwiają wzrost gospodarczy w wa­ runkach instytucji wyzyskujących. Następnie pokażemy, jak idee te pozwalają zrozumieć rewolucję neolityczną - przestawienie się na rolnictwo, które miało gigantyczne znaczenie i położyło funda­ menty pod naszą obecną cywilizacj ę . Na koniec sięgniemy po przy­ kłady królestw Majów, aby pokazać, że wzrost przy użyciu insty­ tucji wyzyskujących napotyka ograniczenia rodzące się nie tylko z powodu braku postępu technicznego, lecz także z walki między różnymi grupami o przejęcie kontroli nad państwem i czerpanie ko­ rzyści z wyzysku.

NA BRZEGACH KASAI Jednym z wielkich dopływów rzeki Kongo jest Kasai. Źródła ma w Angoli, potem kieruje swe wody na północ i z Kongo łączy się na północny wschód od Kinszasy, stolicy dzisiejszej Demokratycznej Republiki Konga. Państwo to jest wprawdzie ubogie w zestawieniu z resztą świata, ale w Kongu zawsze występowały istotne różnice

" W I D Z I A Ł E M PRZY S Z Ł O Ś C .

To DZIAŁA " : W Z R O S T • • • • 1 5 5

zamożności między różnymi grupami. Kasai rozdziela dwie z nich. Wkrótce po przekroczeniu granicy Konga na jej zachodnim brzegu napotkamy plemię Lele, na wschodnim - plemię Bushong (mapa

6, s. 74) . W pierwszej chwili można by pomyśleć, że nie powinno być między nimi większych różnic w zamożności. Rozdziela je tylko rzeka, przez którą ludzie z każdego plemienia mogą się przeprawić łodzią. Oba plemiona mają wspólne korzenie, posługują się zbliżo­ nymi językami, ich siedziby, ubranie, wyroby rzemieślnicze są bar­ dzo do siebie podobne. Kiedy jednak antropolog Mary Douglas i historyk Jan Van sina badali te plemiona w latach pięćdziesiątych XX wieku, stwierdzili zaskakującą różnicę. Douglas ujęła to tak: " Lele są biedni, pod­ czas gdy Bushongowie są bogaci [ . . . ] Cokolwiek Lele posiadają czy potrafią zrobić, Bushongowie posiadają tego więcej i potrafią zro­ bić to lepiej". Łatwo wpaść na proste wyjaśnienia tej nierówności. Po pierwsze - co przypomina zróżnicowanie miejscowości w Peru w zależności od tego, czy należały do mita Potosi, czy nie - Lele zawsze produkowali, aby zaspokoić własne podstawowe potrzeby, podczas gdy Bushongowie produkty swojej pracy sprzedawali na rynku. Douglas i Vansina odnotowali też, że Lele korzystali z bar­ dziej prymitywnej techniki. Na przykład do polowania nie używa­ li sieci, chociaż to bardzo zwiększało produktywność. " Brak sieci u nich - pisała Douglas - zgodny jest z tym, że Lele ogólnie nie inwestują czasu ani pracy w sprzęt do wykorzystywania przez dłu­ gie okresy" . Istotnie różniło się też rolnictwo w wydaniu Bushongów i Lele. Bushongowie stosowali wyrafinowany system uprawy mieszanej ; w dwuletnim cyklu rotacyjnym siali pięć roślin: pochrzyn, słodkie ziemniaki, maniok, fasolę i kukurydzę, którą zbierali dwa do trzech razy w roku. Natomiast Lele nie stosowali tego systemu i tylko raz w roku zbierali kukurydzę. Występowały też uderzające różnice pod względem prawa i porządku. Lele mieszkali w ufortyfikowanych wioskach, które nieustannie miały ze sobą na pieńku. Kiedy ktoś wyruszał z jednej wioski do drugiej albo chociażby udawał się do lasu po żywność, zawsze groziło mu, że zostanie napadnięty i porwany. Jeśli na te-

1 5 6 • D LA C Z E G O N A R O D Y PRZEG RYWAJĄ

renach zamieszkiwanych przez Bushongów w ogóle dochodziło do takich wypadków, to działo się to niezmiernie rzadko. Co kryje się za owymi różnicami pod względem techniki, rol­ nictwa i panującego porządku? To nie geografia, rzecz jasna, spra­ wiła, że Lele trzymają się bardziej prymitywnych technik łowiec­ kich i rolniczych; przyczyną nie była także ignorancja, gdyż Lele dobrze wiedzą, jakich narzędzi używają Bushongowie. Może zatem kultura? Mieliby Lele kulturę, która zniechęcała ich do robienia sieci i budowania lepszych i trwalszych domów? Także i to nie wy­ daje się dobrym wyjaśnieniem. Podobnie jak wcześniejsi Kongijczy­ cy Lele bardzo interesowali się bronią. Douglas zauważyła nawet, że "wyraźnie chcieli kupić broń palną [ . . . ] co dowodzi, że kultura nie skazuje ich bynajmniej na mniej skomplikowane techniki, je­ śli tylko nie wymagają one długiej współpracy i dużego wysiłku " . A zatem ani kulturowa awersja do techniki, ani ignorancja, ani geografia nie potrafią wyjaśnić, dlaczego plemieniu Bushong powo­ dzi się lepiej niż Lele. Różnice wynikają z odmienności instytucji politycznych, któ­ re rozwinęły się na terenach zajmowanych przez Bushongów i Lele. Wcześniej wspomnieliśmy, że Lele mieszkają w ufortyfikowanych wioskach, które nie tworzą jednej całości politycznej . Inaczej było na drugim brzegu Kasai. Około roku 1 620 doszło tam do rewolucji politycznej przeprowadzonej przez Shyaama, który stworzył króle­ stwo Kuba (mapa 6, s. 74) i został jego władcą. Wcześniej , jak się wydaje, różnice między Bushongami i Lele były znikome. Pojawi­ ły się wskutek tego, jak Shyaam zorganizował społeczeństwo po wschodniej stronie rzeki. Stworzył państwo i piramidę instytucji politycznych nie tylko o wiele bardziej scentralizowanych niż dotąd, lecz także tworzących wyrafinowaną całość. Shyaam i jego następ­ cy korzystali z biurokracji przy zbieraniu podatków, opracowali też system prawny oraz zorganizowali policję do jego ochrony. Wodzów wybierały rady, z którymi ci musieli się konsultować przy podejmo­ waniu decyzji. Były nawet procesy, w których orzeczenia wydawa­ ły ławy, zjawisko zupełnie wyjątkowe na terenach afrykańskich na południe od Sahary przed europejskim kolonializmem. Wszelako stworzone przez Shyaamę państwo było wysoce absolutystycznym

" " W I D Z 1 A I:. E M PRZYSZI:.O Ś C . To DZ1AI:.A : W Z R O S T

• . .

• 1 57

narzędziem wyzysku. Nikt Shyaamy nie wybrał, decyzje polityczne były podejmowane tylko przez niego, a nie przez uczestniczących w polityce obywateli. Ta rewolucja polityczna, której skutkiem była centralizacja państwa oraz zapewnienie praworządności i porządku w królestwie Kuba, wywołała rewolucję gospodarczą. Zreorganizowano rolnic­ two i wprowadzono nowe, bardziej wydajne techniki. Uprawiane dawniej rośliny zastąpiono nowymi, bardziej płodnymi gatunka­ mi z Ameryki (zwłaszcza kukurydzą, maniokiem i chili) . To wtedy wprowadzono intensywny płodozmian, co sprawiło, że podwoiła się produkcja rolna per capita. Aby wykorzystać te rośliny uprawowe i zmienić cykl produkcji rolnej , potrzeba było na polach więcej rąk do pracy. Wiek ożenku obniżono więc do dwudziestego roku życia, w wyniku czego mężczyźni wcześniej podejmowali pracę na roli. Kontrast z Lele jest uderzający. Ich mężczyźni żenili się w wieku mniej więcej trzydziestu pięciu lat i dopiero wtedy wychodzili pra­ cować w polu, wcześniej bowiem walczyli i napadali . Związek między rewolucją polityczną i gospodarczą był prosty. Król Shyaam i jego otoczenie chcieli poprzez podatki wyzyskiwać mieszkańców królestwa Kuba, ale żeby to było możliwe, ci musie­ li produkować więcej , niż sami spożywali. Shyaam nie wprowadził na wschodnim brzegu Kasai instytucji włączających, ale przy pew­ nym stopniu centralizacji i narzuceniu porządku i prawa również instytucje wyzyskujące są w stanie uruchomić wzrost gospodarczy. Zachęcanie do aktywności gospodarczej leżało, rzecz jasna, w inte­ resie Shyaamy i jego popleczników, inaczej bowiem nie byłoby czego zabierać. Shyaam, podobnie jak Stalin, nakazał stworzenie systemu instytucji, które miały zapewnić bogactwo potrzebne do podtrzymy­ wania ustroju. Prawo i porządek, w ogóle niewystępujące na drugim brzegu rzeki, zrodziły znaczny dobrobyt gospodarczy, choć więk­ szość zysków przywłaszczał sobie Shyaam i jego elity. Ten dobrobyt z konieczności był jednak ograniczony. Podobnie jak w Związku So­ wieckim, w królestwie Kuba nie dochodziło do twórczej destrukcji; po pierwszym skoku technicznym nie pojawiały się już innowacje. I ta sytuacja bez większych zmian utrzymała się do czasu, gdy pod koniec XIX wieku do królestwa przybyli belgij scy koloniści.

1 5 8 • D L A C Z E G O N A R O D Y PRZEG RYWAJĄ

Przykład króla Shyaama pokazuje, że instytucje wyzyskują­ ce mogą zrodzić ograniczony sukces gospodarczy. Nieodzowne jest do tego scentralizowane państwo, a do jego zbudowania często jest konieczna rewolucja polityczna. Gdy Shyaam już to uzyskał, mógł wykorzystać siłę państwa do przebudowy gospodarki i radykalne­ go zwiększenia wydajności rolnictwa, które można było dzięki temu opodatkować. Dlaczego jednak to na terenach Bushongów doszło do rewolu­ cji politycznej? Czy Lele nie mogli mieć swojego Shyaama? Shyaam przeprowadził gruntowną zmianę instytucjonalną, co w żaden deter­ ministyczny sposób nie wiązało się z geografią, kulturą czy ignoran­ cją. Lele także mogli dokonać takiej rewolucji i podobnie przekształ­ cić instytucje, ale nie zrobili tego. Nie zrobili być może z przyczyn, których nie pojmiemy, gdyż nasza dzisiejsza wiedza o ich ówczesnej społeczności jest bardzo ograniczona; naj pewniej chodzi tu o czynnik przypadkowości dziejowej . To on naj prawdopodobniej zadziałał ja­ kieś 12 tysięcy lat temu, gdy niektóre społeczności Bliskiego Wscho­ du dokonały bardziej jeszcze radykalnej zmiany instytucjonalnej , w wyniku której przyjęły osiadły tryb życia, co następnie doprowa­ dziło do udomowienia roślin i zwierząt. I tym się teraz zajmiemy.

D Ł U G I E LATO Mniej więcej 1 5 tysięcy lat p.n.e. skończyła się epoka lodowcowa i klimat naszej planety zaczął się ocieplać. Badanie przekroju lo­ dów Grenlandii sugeruje, że w krótkim czasie przeciętna temperatu­ ra wzrosła o piętnaście stopni Celsjusza. Owo ocieplenie zbiegło się z gwałtownym wzrostem liczby ludzi, gdyż w nowych warunkach więcej było łatwiejszych do zdobycia dzikich zwierząt i roślin. Proces ten gwałtownie się odwrócił około roku 1 4 000 p.n.e. , a owo ozię­ bienie określa się jako młodszy dryas. Po roku 9600 p.n.e. global­ na temperatura znowu jednak wzrosła, o siedem stopni Celsjusza w ciągu niecałej dekady. Od tego czasu pozostaje wysoka. Okres ten archeolog Brian Fagan nazwał Długim Latem. Owo ocieplenie kli­ matu stało się ogromnym punktem zwrotnym, podstawą rewolucji

" W I D Z I A Ł E M PRZYSZ Ł O S C .

To D Z I A Ł A " : WZROST . . . . 1 5 9

neolitycznej ; ludzkie wspólnoty przeszły do życia osiadłego, uprawy ziemi i hodowli zwierząt. Cała późniejsza ludzkość będzie korzystała z owego Długiego Lata. Ogromna różnica dzieli życie łowiecko-zbierackie od tego, któ­ re jest oparte na uprawie ziemi i hodowli zwierząt. To drugie wyma­ ga udomowienia roślin i zwierząt i takiej ingerencji w cykl ich ży­ cia, aby pojawiły się zmiany genetyczne, czyniące gatunki bardziej użytecznymi dla ludzi. Udomowienie to zmiana techniczna, dzięki której z dostępnych roślin i zwierząt można uzyskiwać o wiele wię­ cej jedzenia. Na przykład udomowienie kukurydzy zaczęło się od zbierania jej przodka, trawy teosinte, której kolby są bardzo małe, mają ledwie kilka centymetrów długości. To karły w zestawieniu z dzisiejszą kukurydzą. Stopniowo jednak, dzięki wybieraniu roś­ lin o większych i mniej kruchych kolbach, które trzymały się na ło­ dygach do czasu zbiorów, wyhodowano współczesną kukurydzę, która z tej samej powierzchni gruntu daje więcej pożywienia. Najwcześniejsze świadectwa uprawy ziemi, hodowli oraz udo­ mowienia roślin i zwierząt pochodzą z Bliskiego Wschodu, a przede wszystkim z obszaru zwanego Hilly Flanks, który ciągnie się od południa dzisiejszego Izraela przez Palestynę, wzdłuż zachodnie­ go brzegu Jordanu przez Syrię i południowo-wschodnią Turcję, sięgając do północnego Iraku i zachodniego Iranu. Z roku mniej więcej 9500 p.n.e. pochodzą znalezione w Jerychu na zachodnim brzegu Jordanu pierwsze udomowione rośliny, pszenica płaskur­ ka i jęczmień dwurzędowy; z tego samego okresu pochodzą też pła­ skurka, groch zwyczajny i soczewica, które znaleziono dalej na pół­ noc, w syryjskiej miejscowości Tell Aswad. Oba miejsca należą do tak zwanej kultury natufijskiej , a produkowano tam żywność mię­ dzy innymi na użytek większych wiosek, takich jak Jerycho , które w tym czasie liczyło około 500 mieszkańców. Dlaczego pierwsze wioski rolnicze powstały tutaj , a nie gdzie indziej? Dlaczego to Natufijczycy, a nie jakiś inny lud, udomowi­ li groch i soczewicę? Czy to szczęśliwy los sprawił, że zdarzyło im się żyć w okolicy, gdzie mnóstwo było potencjalnych kandydatów do udomowienia? Tak pewnie było, ale wiele innych plemion tak­ że żyło pośród tych gatunków, a jednak ich nie udomawiało. Jak

1 6 0 • D LA C Z E G O N A R O DY PRZEG RYWAJĄ

widzieliśmy na zamieszczonych w rozdziale drugim mapach 4 i 5, badania genetyków i archeologów pokazują, że przodkowie dzi­ siejszych udomowionych zwierząt i roślin występowali na wielkim, liczącym miliony kilometrów kwadratowych terenie; przodków dzi­ siejszych udomowionych zwierząt spotykamy w całej Eurazji. Cho­ ciaż istotnie region Hilly Flanks obfitował w dzikie rośliny nadające się do uprawy, nie był pod tym względem wyjątkowy. To nie jakieś nigdzie indziej niespotykane bogactwo dzikich gatunków wyróżni­ ło Natufijczyków; zanim przystąpili do udomowienia roślin i zwie­ rząt, już wybrali osiadły tryb życia. Świadczą o tym, na przykład, zęby gazeli, zbudowane z kostniwa, tkanki kostnej , która odkłada się warstwami. Na wiosnę i w lecie, kiedy kostniwa przybywa naj­ więcej , jego warstwy mają inną barwę niż w zimie. Z przekroju zęba można wywnioskować, z jakiej pory roku pochodzi warstwa, któ­ ra odłożyła się jako ostatnia przed śmiercią zwierzęcia; można więc ustalić, czy gazelę zabito w lecie, czy w zimie. W siedzibach Natu­ fijczyków znajdowano ślady gazel zabijanych przez cały rok, co su­ geruje, że myśliwi pozostawali w tym samym miejscu przez pewien czas. Wioska Abu Hurejra nad Eufratem to jedna z najintensyw­ niej badanych siedzib Natufijczyków. Od ponad czterdziestu lat ar­ cheologowie starannie badają kolejne warstwy ziemi, dostarczając naj bogatszych jak dotąd świadectw osiadłego życia przed uprawą gruntu i po jej podjęciu. Wszystko wskazuje na to, że osiedlenie na­ stąpiło około roku 9 500 p.n.e. , a mieszkańcy przez następne pięć­ set lat dalej trudnili się łowiectwem i zbieractwem, zanim wzięli się do rolnictwa. Archeologowie oceniają, że zanim to nastąpiło, wio­ ska miała od stu do trzystu mieszkańców. Można zgadywać najróżniejsze przyczyny, dla których społecz­ ność postanawia wybrać osiadły tryb życia. Wędrówka jest kosz­ towna; trzeba nosić dzieci i starców; będąc w ruchu, nie można robić zapasów żywności na gorszy okres. Do zbioru dzikich roślin używano wprawdzie sierpów, a do ich obróbki żaren, ale to ciężkie i trudne do przenoszenia narzędzia. Są świadectwa, że nawet ludy łowiecko-zbierackie magazynowały żywność w takich miejscach jak jaskinie. Jedną z zalet kukurydzy jest łatwość jej przechowywania i to właśnie dlatego tak intensywnie uprawiano ją na terenie Ame-

" " W I D ZIALEM PRZY S Z L O S C . To DZIALA : WZROST . . . • 1 6 1

ryk. Wydaje się, że jednym z podstawowych bodźców skłaniających do osiadłego trybu życia było to, że ludzie potrafili skuteczniej ma­ gazynować i akumulować zapasy żywności. Chociaż dla wspólnoty życie osiadłe może być korzystne, wcale z tego nie wynika, że koniecznie musi do niego dojść. Wędrowna grupa łowiecko-zbieracka musi się wspólnie na to zgodzić albo zo­ stać do tego zmuszona. Niektórzy archeologowie twierdzą, że tym, co zmusiło ówczesnych ludzi do porzucenia wędrownego trybu ży­ cia, była większa gęstość zaludnienia, która pociągnęła za sobą ob­ niżenie się poziomu życia. Ale zagęszczenie osiedli natufijskich nie jest większe niż w przypadku osad innych grup, nie ma więc do­ wodów, że gęstość zaludnienia się zwiększyła. Zachowane szkielety i zęby też nie świadczą o gorszym stanie zdrowia. Na przykład niedo­ żywienie sprawia, że w szkliwie zębów pojawiają się cieniutkie linie, których u Natufijczyków jest mniej niż u późniejszych rolników. Ważniejsze jest to, że chociaż życie osiadłe ma zalety, ma też wady. Najpewniej trudniejsze teraz stało się rozwiązywanie kon­ fliktów, gdyż w przypadku braku zgody pośród ludzi wędrownych skonfliktowane grupy mogły się po prostu rozejść. Od chwili, gdy ludzie zaczęli wznosić stałe siedziby i posiadać więcej sprzętów, niż dało się unieść za jednym razem, oddalenie stawało się możliwo­ ścią mało pociągającą. Dlatego wioski potrzebowały skuteczniej­ szego sposobu rozwiązywania konfliktów i lepiej wypracowanych pojęć własności. Trzeba było rozstrzygać, kto ma dostęp do której części terenów w pobliżu wioski, kto ma zbierać owoce z których drzew i łowić ryby w danej części strumienia. Musiały się rozwinąć reguły, a do ich ustanowienia i realizacji potrzebne były instytucje. Wydaje się przeto, że aby wędrowni myśliwi-zbieracze gdzieś się osiedlili, musieli zostać do tego zmuszeni, to zaś wymagało wcześniejszej innowacji instytucjonalnej polegającej na skupieniu władzy w rękach grupy, która zostanie elitą polityczną, narzuci prawa własności, utrzyma ład i porządek i będzie odnosić korzyści z racji swego statusu, ściągając zasoby od reszty wspólnoty. Można przypuszczać, że przejście do życia osiadłego było wynikiem rewo­ lucji podobnej do tej , którą przeprowadził król Shyaam, ale mającej z konieczności mniejszą skalę.

1 6 2 • D L A C Z E G O N A RO D Y P R Z E G RYWAJĄ

Świadectwa archeologiczne istotnie sugerują, że Natufijczycy na długo przed zajęciem się uprawą ziemi żyli w złożonych społecz­ nościach, charakteryzujących się hierarchicznością, ładem i nie­ równością. Jednym z takich przekonujących świadectw hierarchii i nierówności są groby Natufijczyków. Niektórych z nich grzebano wraz z dużymi ilościami obsydianu i muszli mięczaków morskich, pochodzących znad Morza Śródziemnego z okolic góry Karmel. Były też inne ozdoby: naszyjniki, pasy, bransolety sporządzane z psich kłów i kości jeleni oraz z muszel. Innych chowano bez ta­ kich przedmiotów. Muszle i obsydian były przedmiotem wymiany, a kontrolowa­ nie handlu prawdopodo bnie zapewniało zwiększanie władzy i po­ wodowało nierówność. Inne dowody występującej pośród Natufij­ czyków nierówności gospodarczej i politycznej pochodzą z jednej z ich siedzib, której pozostałości znaj dują się w Ain Mallaha na północ od Jeziora Galilejskiego. Stało tam około pięćdziesięciu okrągłych chat, przy nich znaj­ dowało się wiele jam, najwyraźniej używanych do magazynowania dóbr, a pośrodku centralnego placu wznosił się duży, bogato zdo­ biony budynek, który niemal z pewnością był siedzibą wodza. Nie­ które z mogił są bardziej bogate, widać też oznaki kultu czaszek, związanego, jak można sądzić, z kultem przodków. Ślady tego kul­ tu są widoczne w licznych siedzibach Natufijczyków, zwłaszcza w Jerychu. Wszystkie te znaleziska wyraźnie sugerują, że były to społeczności z rozwiniętymi instytucjami, określającymi, kto nale­ ży do elity. Prowadziły one wymianę handlową z odległymi terena­ mi i miały już zalążki hierarchii religijnej i politycznej . To właśnie pojawienie się elit politycznych musiało zadecydo­ wać o przejściu do życia osiadłego, a potem o podjęciu uprawy roli. Siedziby Natufijczyków świadczą o tym, że życie osiadłe nie musi się jeszcze łączyć z hodowlą roślin i zwierząt. Ludzie mogą już za­ mieszkiwać w jednym miejscu, ale dalej żyć z polowania i zbiera­ nia. Wszak Długie Lato sprawiło, że dzikie rośliny stały się bardziej plenne i więcej też było zwierzyny, skoro więc pozyskiwanie roślin i mięsa wymagało teraz mniej trudu, ludzie mogli nie widzieć powo­ du, aby cokolwiek zmieniać w sposobie zdobywania pokarmu. Na-

" " W I D Z I A Ł E M PRZYSZŁO S C . To DZIAŁA : W Z R O S T • • . • 1 6 3

wet innowacje techniczne nie muszą prowadzić do zwiększenia wy­ dajności rolnictwa. Wiadomo, że poważna innowacja techniczna, którą było zapewnienie stalowych toporów australijskim Aboryge­ nom z plemienia Yir Yoront, nie spowodowało tego, że ci Aborygeni zintensyfikowali produkcję, lecz to, że więcej spali, łatwiej bowiem można było zaspokoić podstawowe potrzeby, a przy tym nie było bodźców, aby pracować więcej . Tradycyjne wyjaśnienie rewolucji neolitycznej w kategoriach geograficznych - jądro teorii Jareda Diamonda, o której mówili­ śmy w rozdziale drugim - powiada, że spowodowała ją fortunna dostępność wielu roślin i zwierząt, które łatwo dawały się udomo­ wić. Zwiększona w ten sposób atrakcyjność uprawy ziemi i hodowli skłoniła ludzi do życia osiadłego. Kiedy zaś społeczności przestały wędrować, a zaczęły pracować na roli, stopniowo zaczęły też two­ rzyć hierarchie polityczne, religię i znacznie bardziej złożone in­ stytucje. Wprawdzie wyjaśnienie to cieszy się popularnością, ale świadectwa pochodzące z siedzib Natufijczyków pokazują, że w tej tradycyjnej koncepcji wóz stawia się w nim przed konia. Zmiany instytucjonalne pojawiły się w tych społecznościach, zanim jeszcze zajęły się one rolnictwem; właśnie te zmiany spowodowały zarówno przejście do osiadłego trybu życia, który jeszcze spotęgował zmiany instytucjonalne, jak i później rewolucję neolityczną. Przemawiają za tym znaleziska nie tylko z Hilly Flanks, gdzie są prowadzone najintensywniejsze badania, ale także z Ameryk, Afryki na połu­ dnie od Sahary i Azji Wschodniej . Nie ulega wątpliwości, że uprawa ziemi doprowadziła do więk­ szej produktywności rolnictwa i umożliwiła znaczny wzrost popu­ lacji. Na przykład w takich miejscach jak Jerycho czy Abu Hurej­ ra widać, że wioski ludzi od niedawna zajmujących się rolnictwem są o wiele większe od przedrolniczych. Ogólnie wioski powiększyły się od dwóch do sześciu razy po przejściu na rolnictwo. Z całą pew­ nością wystąpiło też wiele takich konsekwencji, które tradycyjnie wiąże się ze zmianą trybu życia i zdobywania pożywienia. Zwięk­ szyła się specjalizacja pracy i nastąpił szybszy postęp techniczny, a prawdopodobnie rozwinęły się bardziej złożone i mniej egalitarne instytucje polityczne. O tym, że stało się to w określonym miejscu,

1 6 4 • D LA C Z E G O N A R O D Y PRZEG RYWAJĄ

nie przesądziła jednak dostępność gatunków roślinnych i zwierzę­ cych, lecz to, że społeczność zaznała innowacji instytucjonalnych, społecznych i politycznych, które zapewne umożliwiły osiadły tryb życia, a potem pojawienie się rolnictwa. Choć Długie Lato oraz obecność roślin nadających się do upra­ wy i gatunków zwierząt pozwoliły na te przemiany, to nie one prze­ sądziły, gdzie dokonały się przemiany, kiedy klimat już się ocieplił. Przyczyną było współdziałanie punktu zwrotnego, Długiego Lata, z drobnymi, lecz ważnymi różnicami instytucjonalnymi. Po ocieple­ niu klimatu niektóre społeczności, jak Natufijczycy, stworzyły ele­ menty scentralizowanych instytucji i hierarchię, chociaż działo się to w skali niewielkiej w porównaniu z nowoczesnymi państwami na­ rodowymi. Podobnie jak plemię Bushong za czasów Shyaamy spo­ łeczności te, zmieniwszy swą organizację, wykorzystały nowe moż­ liwości stworzone przez obfitość dzikich roślin i zwierząt; nie ulega wątpliwości, że na tych nowych możliwościach i procesie centrali­ zacji politycznej najwięcej skorzystały elity polityczne. Na innych terenach odrobinę tylko odmienne instytucje nie pozwoliły elitom politycznym wykorzystać w podobny sposób tego punktu zwrotne­ go; społeczności te pozostały w tyle pod względem centralizacji po­ litycznej , a także przyjęcia osiadłego trybu życia, podjęcia rolnictwa i budowania bardziej złożonych społeczności. To prowadziło do póź­ niejszej dywergencji - dokładniej takiej , z jaką się już zetknęliśmy. Gdy te różnice się pojawiły, dotarły do pewnych miejsc, ale do in­ nych nie. Rolnictwo na przykład dotarło do Europy około 6500 roku p.n.e. , głównie w konsekwencji migracji rolników. Instytucje euro­ pejskie zaczęły oddalać się od tych, które funkcjonowały w innych częściach świata, na przykład w Afryce, gdzie odmienność instytu­ cji wyjściowych zadecydowała o tym, że przemiany zainicjowane na Bliskim Wschodzie przez Długie Lato dokonały się później i do tego w innej formie. Chociaż instytucjonalne innowacje Natufijczyków uruchomiły najprawdopodobniej rewolucję neolityczną, nie zostawiły w historii świata prostej spuścizny i nie doprowadziły w sposób nieuchron­ ny do długookresowego dobrobytu ich ziem leżących na terenach

" " W I DZIALEM PRZYSZLO SC . To DZIALA : W Z R O S T . . .

.

1 65

dzisiejszego Izraela, Palestyny i Syrii. Syria i Palestyna są stosun­ kowo biednymi częściami współczesnego świata, natomiast Izrael zawdzięcza swą zamożność temu, że po II wojnie światowej napły­ nęli tam Żydzi, naród dobrze wykształcony i mający łatwy dostęp do nowych technik. Wczesny wzrost w kulturze natufijskiej nie był trwały z tej samej przyczyny, z której wygasł rozpęd Związku So­ wieckiego. Wzrost ten, choć bardzo znaczący, wręcz rewolucyjny jak na swoje czasy, dokonywał się w warunkach instytucji wyzy­ skujących; jest też nader prawdopodobne, że w społeczności Na­ tufijczyków ów wzrost prowadził do głębokich kontrowersji doty­ czących tego, kto ma kontrolować instytucje i umożliwianą przez nie eksploatację. Gdzie jest elita zyskująca dzięki eksploatacji, jest i nieelita, która chciałaby ją zastąpić. Czasami konflikt prowadzi do tego, że jedna grupa jest po prostu wymieniana przez drugą, czasa­ mi jednak konflikty niszczą całą społeczność, co prowadzi do roz­ padu państwa i wspólnoty. To właśnie przydarzyło się ponad tysiąc lat temu wielkiej cywilizacji królestw Majów. N I E STAB I LN Y WYZY S K

Rolnictwo pojawiło się niezależnie w kilku częściach świata. Na te­ renach dzisiejszego Meksyku żyły społeczności, które ustanowiły państwa, potem osiadły i zaczęły uprawiać ziemię. Podobnie jak Natufijczycy na Bliskim Wschodzie, także i one cieszyły się przez pewien czas wzrostem gospodarczym. Królestwa Majów, powstają­ ce na obszarze dzisiejszego południowego Meksyku, Belize, Gwa­ temali i zachodniego Hondurasu, stworzyły dość złożoną cywili­ zację ze swoistym systemem instytucji wyzyskujących. Przykład Majów nie tylko poświadcza możliwość wzrostu gospodarczego w warunkach instytucji wyzyskujących, lecz także ukazuje inne fundamentalne ograniczenie takiego wzrostu, mianowicie niesta­ bilność polityczną, która pojawia się w wyniku walki różnych grup ° to, kto ma korzystać z wyzysku, a która ostatecznie prowadzi do upadku państwa i rozpadu wspólnoty. Pierwsze królestwa Majów zaczęły powstawać około 500 roku p.n.e., ale wszystkie upadły najpóźniej w I wieku n.e. Potem Majo-

1 6 6 • D L A C Z E G O N A R O D Y PRZEGRYWAJĄ

wie opracowali inny model polityczny, co stało się podstawą epoki klasycznej , trwającej od roku 250 do 900. To wtedy naj pełniej roz­ winęły się kultura i cywilizacja Majów, ale i one upadły w ciągu na­ stępnych sześciuset lat. Kiedy hiszpańscy najeźdźcy pojawili się na tych terenach na początku XVI wieku, wielkie świątynie i pałace Majów w Tikal, Palenque i Calakmul były już zarośnięte dżunglą, a odkryte zostały dopiero w wieku XIX. Królestwa Majów nigdy nie połączyły się w jedno imperium, aczkolwiek niektóre były podporządkowane innym; wydaje się też, że często współpracowały, zwłaszcza w trakcie wojen. Głównym spoiwem tych królestw - z których jesteśmy w stanie zidentyfi­ kować ponad pięćdziesiąt - był język; mieszkańcy używali trzy­ dziestu jeden blisko ze sobą spokrewnionych dialektów. Majowie wypracowali własne pismo; znamy około 1 5 tysięcy dokumentów, które opisują wiele aspektów życia ich elit, kultury i religii. Mie­ li też Majowie wyrafinowany kalendarz do notowania dat, znany jako Długa Rachuba. Był on bardzo podobny do naszego pod tym względem, że liczono kolejne lata od ustalonej daty, i był używany przez wszystkie królestwa Majów. Długa Rachuba rozpoczynała się w 3 1 1 4 roku p.n.e., aczkolwiek nie jest jasne, jakie znaczenie wią­ zali Majowie z tą datą, o wiele wcześniejszą od pojawienia się cze­ gokolwiek, co przypominałoby ich społeczeństwo. Majowie byli zręcznymi budowniczymi i niezależnie wyna­ leźli cement. Ich budowle i inskrypcje przynoszą wiele informacji o trajektoriach losów królestw, gdyż starannie odnotowywano w nich zdarzenia wraz z datami. Dzięki temu archeologowie mogą policzyć, ile budowli zostało ukończonych w danym roku. Oko­ ło 500 roku jest ich tylko kilka, na przykład dla roku 5 1 4 Długa Rachuba wymienia ich dziesięć. Później ich liczba stale wzrasta; w 672 roku budowli jest dwadzieścia, zaś w połowie VIII wieku czterdzieści. Następnie liczby maleją. W wieku IX spadają do dzie­ sięciu budowli rocznie , w X - do zera. To daje nam obraz ekspan­ sji królestw Majów, a od końca wieku VIII - ich upadku. Tę analizę dat można uzupełnić wynikami badania zapisa­ nych list królów. W mieście Copan na terenie dzisiejszego zachod­ niego Hondurasu znajduje się słynny zabytek zwany Ołtarzem Q,

" W m ZI A t E M PRZYS Z t O S Ć . To D Z I A tA " : W Z R O S T

• • .

• 1 67

na którym wypisano wszystkich władców, poczynając od założy­ ciela dynastii, którym był K'inich Yax K'uk' Mo' (Oświetlony Słoń­ cem Pierwszy Kwezal Ara) . Jego imię pochodzi nie tylko od słońca, ale też od dwóch egzotycznych ptaków Ameryki Ś rodkowej , któ­ rych pióra były bardzo wysoko cenione przez Majów. K'inich Yax K'uk' Mo' objął władzę w Copan w roku 426, co wiemy dzięki dacie utrwalonej na ołtarzu. Dał początek dynastii, która miała rządzić przez czterysta lat. Imię trzynastego władcy, Waxaklajuun Ubaah K'awiil, oznacza "Osiemnaście Wizerunków (Boga) K'awiil" , po nim panował K'ahk' Joplaj Chan K'awiil (K'awiil, Który Rozpala Niebo Ogniem) , a następnie K'ahk' Yipyaj Chan K'awiil (K'awiil, Który Wy­ pełnia Niebo Ogniem) , który zmarł w roku 763. Ostatnie imię na ołtarzu to Yax Pasaj Chan Yopaat (Yopaat [Bóg Błyskawic] Nieba o Pierwszym Poranku) . Był to szesnasty król z tej dynastii. Objął tron w roku, w którym zmarł K'ahk' Joplaj Chan K'awiil. Z frag­ mentu Ołtarza znamy jeszcze tylko jednego późniejszego króla, Ukit Took' (patron Krzemienia) . Po Yax Pasaj nie powstają już bu­ dowle ani napisy; wydaje się, że niedługo potem dynastia została obalona, zaś Ukit Took' był raczej pretendentem do tronu niż rze­ czywistym władcą*. Archeologowie AnnCorinne Freter, Nancy Gonlin i David Web­ ster opracowali metodę, która niezależnie od Długiej Rachuby po­ zwala śledzić rozwój i upadek Copan poprzez badanie rozwoju te­ rytorialnego osiedla w dolinie Copan w okresie 850 lat, pomiędzy rokiem 400 a 1 250. Metoda polega na badaniu hydratacji obsy­ dianu, czyli na wyznaczeniu zawartej w obsydianie ilości wody. Od chwili wydobycia tej skały ilość wody zmniejsza się w stałym tem­ pie, można więc ustalić, kiedy dany kawałek obsydianu został wy­ kopany. Dysponując tymi informacjami, a także mapami wskazu­ jącymi, gdzie w dolinie Copan znaleziono dany fragment, Freter, Gonlin i Webster byli w stanie prześledzić, jak królestwo się roz­ rastało, a potem kurczyło. Na podstawie szacowanej liczby domów i budowli można było ustalić przybliżoną liczbę jego mieszkańców . .,.. Redakcja pragnie wyrazić podziękowania p. Boguchwale Tuszyńskiej za podanie polskich odpowiedników imion władców Majów oraz cenne uwagi.

1 6 8 • D LA C Z E G O N A R O D Y PRZEGRYWAJĄ

W latach 400-449 była znikoma, gdyż wynosiła około sześciuset osób. Później stale rosła, szczyt 28 tysięcy osiągając w latach 750-799. Dzisiaj ta liczba nie robi wielkiego wrażenia, ale jak na tamte czasy była ogromna - Copan miało bowiem więcej mieszkań­ ców niż ówczesny Londyn czy Paryż. Bez wątpienia znacznie więk­ sze były inne królestwa, takie jak Tikal czy Calakmul. Oprócz dat z Długiej Rachuby, także obsydian świadczy więc o tym, że rok 800 był szczytem świetności Copan. Potem królestwo nieustannie malało: w roku 900 mieszkańców było już tylko jakieś 1 5 tysięcy, a w roku 1 200 tyle, ile żyło w Cop{m osiemset lat wcześniej . -

Podstawa rozwoju ekonomicznego królestw w epoce klasycz­ nej była taka sama jak u Bushongów i Natufijczyków: utworzenie instytucji wyzyskujących, którym towarzyszyła pewna centraliza­ cja państwa. Instytucje te miały kilka cech charakterystycznych. Około 1 00 roku w mieście Tikal (dzisiejsza Gwatemala) wyłonił się nowy typ królestwa pod władzą dynastii. Władca nosił tytuł k'uhul ajaw (boski władca) , a podlegała mu hierarchicznie upo­ rządkowana arystokracja ajaw (panów) . Boski władca, korzystając z pomocy elity, organizował społeczeństwo i porozumiewał się z bo­ gami. O ile wiemy, nie było mowy o uczestnictwie reszty ludności w sprawach państwowych, ale system gwarantował stabilność. K'uhul ajaw ściągał daninę od rolników i organizował siłę roboczą, aby wznosić wielkie budowle, a współdziałanie tych instytucji za­ owocowało imponującą ekspansją gospodarczą. U Majów istniała daleko posunięta specjalizacja zawodowa: byli garncarze, tkacze, stolarze, rzemieślnicy wytwarzający narzędzia i wykonujący zdo­ bienia. Na wielkich przestrzeniach Meksyku wymieniali z innymi społecznościami obsydian, skóry jaguarów, muszle morskie, ka­ kao, sól i ptasie pióra. Najpewniej znali też pieniądz, a walutą jak u Azteków - były ziarna kakao. Widać więc, że organizacja politycznych instytucji wyzysku­ jących była podobna u Majów w epoce klasycznej i u Bushongów, a Yax Ehb ' Xook w Tikal pełnił taką samą funkcję jak Shyaam. Nowe instytucje polityczne prowadziły do znacznego wzrostu do­ brobytu gospodarczego, z czego korzystała przede wszystkim eli-

" W I D Z I A L E M PRZYSZŁO Ś Ć .

To DZIALA " : W Z R O S T . • . • 1 6 9

ta skupiona wokół k'uhul ajaw. Kiedy jednak ten system około roku 300 okrzepł, zmian było już później niewiele. Są wprawdzie świadectwa, że usprawniano irygacje i gospodarowanie wodami, ale techniki rolnicze były prymitywne i naj pewniej w ogóle się nie zmieniały. Z czasem doskonaliły się techniki budownictwa i zdob­ nictwa, ale generalnie innowacji było niewiele. Nie wystąpiła zatem twórcza destrukcja, ale pojawiły się inne jej formy, gdyż bogactwo zapewniane władcy i otaczającej go eli­ cie przez instytucje wyzyskujące powodowało nieustanne działania wojenne, z czasem coraz ostrzejsze . Ciąg tych konfliktów jest za­ rejestrowany w inskrypcjach Majów; specjalne znaki wskazują, że w pewnym roku Długiej Rachuby toczona była wojna. Niebieską patronką wojny była planeta Wenus, a Majowie uważali, że niektó­ re fazy jej ruchu po orbicie ziemskiej są szczególnie korzystne do podejmowania walk. Znak, który oznacza wojnę, nazywany przez archeologów "gwiezdnymi wojnami" , przedstawia gwiazdę zalewa­ jącą ziemię płynem - może wodą, może krwią. Inskrypcje mówią także o sojuszach i współzawodnictwie. Większe państwa, takie jak Tikal, Calakmul, Copan i Palenque, toczyły długie walki i podpo­ rządkowywały sobie państwa mniejsze, sprowadzając je do pozio­ mu państw wasalnych. Świadczy o tym lista królów obejmujących władzę. W tym okresie świadectwa zaczynają wskazywać, że mniej ­ sze królestwa s ą pod inną, zewnętrzną władzą. Mapa 1 0 przedstawia główne królestwa Majów i różne układy relacji między nimi, które odtworzyli archeologowie Nikolai Grube i Simon Martin. Widać, że chociaż duże królestwa, takie jak Ca­ lakmul, Dos Pilas, Piedras Negras i Yaxchilan, utrzymywały inten­ sywne kontakty dyplomatyczne, niektóre dominowały nad innymi i często ze sobą walczyły. Faktem o wielkim znaczeniu jest to, że załamanie się cywili­ zacji Majów zbiega się z odej ściem od modelu politycznego, które­ go podstawą był k'uhul ajaw. Widzieliśmy, że w Copim nie było już królów po śmierci Yax Pasaj w 8 1 0 roku. Mniej więcej w tym sa­ mym czasie porzucane były pałace. W mieście Quirigua leżącym trzydzieści dwa kilometry na północ od Copan ostatni król, "Ja­ deitowe Niebo" , wstąpił na tron między rokiem 795 i 800. Ostat-

1 7 0 • D LA C Z E G O N A R O D Y P R Z E G RY W A J Ą

nia budowla odnotowana w D ługiej Rachubie pochodzi z roku 8 1 0 , tego samego , kiedy umarł Yax Pasaj . Królestwo porzucono niedługo potem . Na całym obszarze zamieszkiwanym przez M ajów powtarza się ta sama historia: znikaj ą instytucje polityczne, które dały pod­ stawy rozwoj owi handlu, rolnictwa i populacj i . Dwory królewskie nie funkcjonują, nie wznosi się budowli i świątyń, pałace pustosze­ ją. Wraz z rozpadem instytucj i politycznych i społecznych spoistość państwa się załamuj e , gospodarka się kurczy, a liczba mieszkań­ ców malej e .

__

Wyraźne świadectwa - jednoznaczne stwierdzenie hierarchii Kontakty dyplomatyczne

__

Konflikty

Mapa 1 0 : Królestwa Majów oraz kontakty i konflikty między nimi Niekiedy dochodziło do upadku głównych ośrodków wskutek rozpowszechnionej przemocy, czego wyraźnym przykładem jest re­ gion Petexbatun w Gwatemali; wielkie świątynie były tam burzone, a z ich kamienia wznoszono ogromne mury obronne. Jak zobaczymy w następnym rozdziale , coś bardzo podobnego działo się w późnym cesarstwie rzymskim. Potem nawet w takich miejscach jak Copan,

" W I D Z I A Ł E M PRZYSZŁO Ś Ć . To D Z I A ŁA " : W Z R O S T .

..

. 171

gdzie mniej jest śladów walk w okresie rozpadu, wiele monumen­ talnych budowli było przerabianych lub niszczonych. Były miejsca, w których elity przetrwały nawet po upadku k'uhul ajaw. W Copan elita stawiała budowle jeszcze przez następne dwieście lat, ale potem i one znikły. W innych miejscach, jak się wydaje, elity odeszły wraz z boskimi panami. Dostępne obecnie świadectwa archeologiczne nie pozwalają na wysunięcie zdecydowanej tezy, dlaczego obalono k'uhul ajaw i otaczające go elity, a instytucje, dzięki którym rozkwitła klasycz­ na epoka Majów, przestały funkcjonować. Wiemy, że doszło do tego w trakcie intensywnych wojen między królestwami. Wydaje się więc prawdopodobne, że to opozycja i bunt w samych królestwach - być może wzniecane przez różne frakcje elit - rozbiły owe instytucje. Chociaż stworzone przez Majów instytucje wyzyskujące pozwo­ liły na powstanie bogactwa dostatecznego, aby rozkwitły królestwa, a elity się bogaciły i tworzyły wielką sztukę i monumentalne budow­ le, to system nie był stabilny. Instytucje wyzyskujące, zapewniają­ ce władzę nielicznej elicie, powodowały też wielką nierówność, a więc i zarzewie walki o to, kto ma korzystać z bogactwa osiągniętego wskutek eksploatacji ludu. Konflikt ten ostatecznie doprowadził do rozpadu cywilizacji Majów. C O P R Z E S TAJ E D Z I A ŁA Ć ?

Instytucje wyzyskujące są w dziejach tak powszechne, ponieważ stoi za tym potężna logika: są one w stanie stworzyć ograniczoną zamożność, rezerwując zarazem jej owoce głównie dla niewielkiej elity. Aby mogło dojść do takiego wzrostu, nieodzowna jest centra­ lizacja polityczna. Kiedy ta istnieje, państwo - czy kontrolujące je elity - zwykle ma motywację do tego, by inwestować i tworzyć bogactwo, zachęcać innych do inwestowania, żeby było komu od­ bierać zasoby, a nawet by do pewnego stopnia imitować procesy, które w normalnych warunkach zostałyby uruchomione przez włą­ czające instytucje gospodarcze i rynki. Na karaibskich plantacjach instytucje wyzyskujące wystąpiły w postaci elity, która wymuszała na niewolnikach produkcję cukru. W Związku Sowieckim przybrały

1 7 2 • D L A C Z E G O N A R O D Y P R Z E G RYWAJĄ

postać partii komunistycznej , która przeniosła zasoby z rolnictwa do przemysłu i budowała system pewnych bodźców dla menedże­ rów i robotników, chociaż, jak widzieliśmy, sama natura ustroju osłabiała ten system. To właśnie możliwość zapewnienia wzrostu wskutek działania instytucji wyzyskujących skłania do dążenia do centralizacji poli­ tycznej ; to ona była przyczyną tego, że Shyaam stworzył królestwo Kuba i to ona najprawdopodobniej stała za wysiłkami Natufijczy­ ków na Bliskim Wschodzie, by stworzyć prymitywne formy prawa i porządku, hierarchii oraz instytucji wyzyskujących, co ostatecz­ nie doprowadziło do rewolucji neolitycznej . Należy przypuścić, że podobne procesy spowodowały życie osiadłe i przejście do rolnic­ twa w Amerykach, czego rezultatem była między innymi wyrafino­ wana cywilizacja wzniesiona przez Majów na fundamencie skrajnie wyzyskujących instytucji, które zmuszały masy ludzkie do pracy na rzecz wąskiej elity. Wzrost uruchomiony przez instytucje wyzyskujące ma jednak naturę bardzo odmienną od wzrostu powstającego za sprawą insty­ tucji włączających. Najważniejsze jest to, że nie jest trwały. Z samej swej istoty instytucje wyzyskujące nie rodzą twórczej destrukcji, a jeśli nawet generują jakiś postęp techniczny, to jedynie ograni­ czony. Wywoływany przez nie wzrost nie trwa więc dłużej niż czyn­ niki, które go powodują. Znakomitą tego ilustracją jest przykład Związku Sowieckiego. Sowiecka Rosja weszła na drogę gwałtowne­ go wzrostu, szybko doganiając pewne zaawansowane technologie wykorzystywane w świecie i dokonując realokacji zasobów z bardzo niewydajnego rolnictwa do przemysłu. Ostatecznie jednak bodźce zastosowane w każdym sektorze, od rolnictwa po przemysł, nie wy­ wołały postępu technicznego. Postęp dokonywał się tylko w nielicz­ nych branżach obficie zasilanych zasobami i specjalnie wynagra­ dzanych z racji ich znaczenia we współzawodnictwie z Zachodem. Niezależnie od jego tempa sowiecki wzrost musiał być stosunkowo krótkotrwały i już w latach siedemdziesiątych XX wieku zaczął wy­ tracać impet. Brak twórczej destrukcji i innowacji nie jest jedyną przyczy­ ną sztywnych ograniczeń, które napotyka wzrost w warunkach in-

. W I D Z I A t E M PRZYSZtO S C . To D Z I A t A " : W Z R O S T

• . .

• 1 73

stytucji wyzyskujących. Dzieje królestw Majów dają przykład jesz­ cze bardziej złowrogiego, ale i częściej występującego, końca, któ­ ry także jest wynikiem wewnętrznej logiki tych instytucji. Ponieważ te instytucje zapewniają znaczne korzyści elicie, występują silne bodźce skłaniające innych do walki, która doprowadzi do zastąpie­ nia obecnej elity. Wzajemne walki i niestabilność są niezbywalną cechą instytucji wyzyskujących. Nie tylko pogłębiają ich nieefek­ tywność, lecz często także rozbijają centralizację polityczną do tego stopnia, że efektem jest rozpad praworządności i ładu, co pogrąża całą społeczność w chaosie. Tego właśnie doświadczyły królestwa Majów po swej względnie pomyślnej epoce klasycznej . Chociaż wzrost w warunkach instytucji wyzyskujących z na­ tury jest ograniczony, może się wydawać spektakularny, gdy trwa. Wielu w Związku Sowieckim, a jeszcze więcej na Zachodzie, było pod gigantycznym wrażeniem sowieckiego wzrostu w latach dwu­ dziestych, trzydziestych, czterdziestych, pięćdziesiątych, sześć­ dziesiątych, a nawet jeszcze siedemdziesiątych XX wieku, po­ dobnie jak dziś wielu ludzi jest urzeczonych zawrotnym tempem wzrostu gospodarczego Chin. Jak jednak pokażemy szczegółowo w rozdziale piętnastym, Chiny pod rządami partii komunistycz­ nej są kolejnym przykładem społeczeństwa, które przeżywa wzrost w warunkach instytucji wyzyskujących. Wzrost ten również nie ma zapewne szans na trwałość, jeśli w Chinach nie dokona się funda­ mentalna transformacja polityczna, która doprowadzi do stworze­ nia włączających instytucji politycznych.

6.

DRYF W RÓŻNYCH KIERUNKACH

J A K W E N E CJA STAŁA S I Ę M UZ E U M

G

rupa wysepek składających się na Wenecję leży na półno­ cy Morza Adriatyckiego. W średniowieczu Wenecja była naj­ prawdopodobniej naj bogatszym miejscem na świecie, z najbar­ dziej rozwiniętym zespołem włączających instytucji gospodarczych i rodzącym się uczestnictwem politycznym. Niezależność zyskała w roku 8 1 0, a pora okazała się dla niej bardzo korzystna. Gospo­ darka Europy powoli podnosiła się z zapaści, jaką spowodował upadek cesarstwa rzymskiego, a tacy władcy jak Karol Wielki od­ budowywali silną, scentralizowaną władzę polityczną. Prowadzi­ ło to do stabilności, większego bezpieczeństwa i rozwoju handlu, a wyjątkowe położenie Wenecji pozwalało jej to wykorzystać. We­ necjanie byli żeglarzami, a samo miasto leżało w samym środku Morza Śródziemnego. Ze Wschodu napływały przyprawy, wyroby bizantyńskie i niewolnicy. Wenecja się wzbogaciła. W roku 1 050, mając już za sobą co najmniej sto lat wzrostu gospodarczego, li­ czyła 45 tysięcy mieszkańców. Do roku 1 200 populacja wzrosła o ponad 50%. Wenecjan było wtedy już 70 tysięcy, a do roku 1 330 nastąpił kolejny przyrost o ponad 50%, do 1 1 0 tysięcy. Wenecja była wówczas tak duża jak Paryż, a najprawdopodobniej trzy razy większa od Londynu. Do najważniejszych podstaw ekspansji gospodarczej Wenecji należał ciąg innowacji, jakim uległa instytucja umowy, w następ­ stwie których instytucje gospodarcze stały się bardziej włączające. Najbardziej znaną formą była commenda, prymitywna forma spół­ ki kapitałowej , którą tworzono tylko na czas jednej misji handlo-

1 7 6 • D L A C Z E G O N A R O D Y PRZEGRYWAJĄ

wej . Commenda tworzyło dwóch partnerów: " osiadły" , który rezy­ dował w Wenecji, i ten, który podróżował. Partner osiadły inwesto­ wał kapitał, a partner podróżujący pilnował ładunku. Najczęściej to ten pierwszy wykładał lwią część kapitału, natomiast ci, którzy nim nie dysponowali, mogli się włączyć do interesu, podejmując trudy i ryzyko przewozu. W ten sposób stworzono zasadniczy ka­ nał mobilności społecznej , który pozwalał przemieszczać się w górę hierarchii. Straty dzielono proporcjonalnie do wniesionego kapita­ łu, jeśli natomiast przedsięwzięcie przynosiło zyski, były one usta­ lane w zależności od typu umowy commenda. Typy były dwa. Jeśli spółka była jednostronna, kupiec osiadły zapewniał całość kapitału i otrzymywał 75% zysków. Przy spółce dwustronnej partner osiadły wnosił 67% kapitału i dostawał 50% zysków. Kiedy badamy oficjalne dokumenty, widzimy, jak potężną siłą była commenda, jeśli chodzi o pobudzanie pięcia się po szczeblach hierarchii społecznej: pełno w nich nowych nazwisk, ludzi, którzy wcześniej nie należeli do we­ neckiej elity. W oficjalnych dokumentach z lat 960, 97 1 i 982 odse­ tek nowych nazwisk stanowi odpowiednio: 69, 8 1 i 65%. Owo włączanie do gospodarki kolejnych ludzi oraz bogace­ nie się na handlu nowych rodzin wymusiło większą otwartość tak­ że na systemie politycznym. Dożowie, którzy rządzili Wenecją do­ żywotnio, byli wybierani przez Zgromadzenie Ogólne. Tworzyli je wszyscy obywatele, ale w praktyce dominowała w nim grupa po­ tężnych rodzin. Doża miał wprawdzie wielką władzę, lecz stopnio­ wo ograniczały ją zmiany w instytucjach politycznych. Od 1 032 roku dożę wybierano łącznie z utworzoną wtedy Radą Książęcą, która miała czuwać nad tym, aby dominacja doży nie stała się ab­ solutna. Pierwszym z dożów, który napotkał opór ze strony Rady, był Domenico Flabianico, bogaty kupiec jedwabny z rodziny, która dotąd nie sprawowała tego wysokiego urzędu. W ślad za tą zmia­ ną instytucjonalną poszła gigantyczna rozbudowa weneckiej fio­ ty handlowej i wojennej . W roku 1 082 Wenecja zyskała znaczne przywileje handlowe w Konstantynopolu. Powstała tam Dzielnica Wenecka, gdzie rychło zamieszkało 1 0 tysięcy Wenecjan. Widać tu, jak włączające instytucje gospodarcze i polityczne zaczynały współdziałać .

D RY F W RÓZNYCH K I E R U N K A C H . 1 7 7

Gospodarcza ekspansja Wenecji, przez którą zwiększyła się pre­ sja wywierana w celu przeprowadzenia zmian politycznych, przy­ spieszyła jeszcze bardziej po zmianach politycznych i gospodarczych po zamordowaniu doży w roku 1 1 7 1 . Pierwszą z ważnych innowacji było utworzenie Wielkiej Rady, która miała być odtąd ostatecznym źródłem władzy politycznej w Wenecji. Rada, w której zasiadali wy­ socy urzędnicy weneccy, na przykład sędziowie, była zdominowana przez arystokratów. Oprócz nich każdego roku nominowano stu no­ wych członków Rady, a robił to komitet złożony z losowo wybranych czterech członków istniejącej Rady. Ta, w pełnym składzie, wybiera­ ła następnie członków dwóch izb Rady, mianowicie Senatu i Rady Czterdziestu. Na tych dwóch instytucjach ciążyły różne zadania le­ gislacyjne i wykonawcze. Wielka Rada wyłaniała też Radę Książęcą, która obecnie miała nie dwóch, lecz sześciu członków. Drugą inno­ wacją było ustanowienie jeszcze jednej rady, której członków loso­ wano spośród członków Wielkiej Rady. Ta rada nominowała dożę. Jej decyzja musiała być jeszcze zatwierdzona przez Zgromadzenie Ogólne, ponieważ jednak do akceptacji przedstawiano tylko jedną osobę, to dożę właściwie wyznaczała owa rada. Trzecią innowacją była składana przez nowego dożę przysięga, w której akceptował on ograniczenia nakładane na jego władzę. Ograniczenia te były stop­ niowo tak rozszerzane, że ostatecznie doża musiał wszystkie swoje decyzje przedstawiać do aprobaty Radzie Książęcej , która miała też pilnować, aby doża wykonywał wszystkie uchwały Wielkiej Rady. Te reformy polityczne pociągnęły za sobą dalsze innowacje in­ stytucjonalne w dziedzinie prawa, w wyniku których powoływano niezależnych urzędników, sądy, sąd apelacyjny, przyjęto też nowe ustawy o umowach prywatnych i upadłości. Te nowe weneckie in­ stytucje gospodarcze pozwoliły na stworzenie nowych form dzia­ łalności gospodarczej i nowych typów umów. Szybko pojawiły się innowacje w dziedzinie finansów. Mniej więcej w tym okresie na­ rodziła się w Wenecji nowoczesna bankowość. Wydawało się, że nic już nie może powstrzymać Wenecji przed stworzeniem systemu instytucji całkowicie włączających. Cały ten proces rozwojowy cechowało jednak pewne napię­ cie. Wzrostowi gospodarczemu podtrzymywanemu przez instytu-

1 7 8 • D L A C Z E G O N A R O D Y PRZE GRYWAJĄ

cje włączające towarzyszyła twórcza destTIlkcja. Każda kolejna fala przedsiębiorczych młodych ludzi, którzy bogacili się dzięki comm en­ da czy podobnym instytucjom gospodarczym, ograniczała zyski i sukcesy gospodarcze elit istniejących od jakiegoś czasu. Młodzi stwarzali zagrożenie nie tylko dla ich zysków, ale także władzy po­ litycznej . Dlatego elity zawsze kusiło - jeśli mogły to zrobić - żeby nie dopuszczać nowych ludzi do tego systemu. Gdy utworzono Wielką Radę, jej członków wybierano co roku. Jak widzieliśmy, pod koniec roku losowano czterech elektorów, któ­ rzy nominowali stu członków na następny rok, którzy automatycz­ nie wchodzili do jej składu. 3 października 1286 roku Wielkiej Radzie przedstawiono propozycję zmiany tej reguły: nominowanych musiała jeszcze zatwierdzić większość Rady Czterdziestu, którą ściśle kontro­ lowały rodziny tworzące elitę. Dałoby jej to prawo wetowania nomina­ cji do Rady, którym dotychczas nie rozporządzała. Propozycja została odrzucona. Dwa dni później zaproponowano inną poprawkę, którą przyjęto. Nominat był automatycznie akceptowany, jeśli jego ojcowie i dziadkowie zasiadali w Radzie; w przeciwnym wypadku kandyda­ tura wymagała przyjęcia przez Radę Książęcą. 1 7 października nową zasadę jeszcze bardziej zaostrzono, gdyż na wejście do Wielkiej Rady zgodę musieli wyrazić: Rada Czterdziestu, doża i Rada Książęca. Te debaty i zmiany z roku 1 286 były zapowiedzią La Serrata (Zamknięcie) Wenecji. W lutym 1 29 7 roku podjęto decyzję, że każdy, kto należał do Wielkiej Rady w ciągu ostatnich czterech lat, auto­ matycznie był do niej nominowany bez potrzeby zyskiwania apro­ baty, natomiast nowo mianowanych miała zatwierdzać Rada Czter­ dziestu, która jednak miała tylko dwanaście głosów. Po 1 1 września 1298 roku nie trzeba było aprobować obecnych członków ani człon­ ków ich rodzin. Wielka Rada została zamknięta dla ludzi z zewnątrz, a jej członkowie stali się dziedziczną arystokracją. Wszystko przy­ pieczętowała w roku 1 3 1 5 Libro d 'Oro, Złota Księga, oficjalny spis weneckiej arystokracji. Ci, których do tej rodzącej się dziedzicznej arystokracji nie za­ liczono, nie zamierzali poddać się bez walki. W latach 1 297- 1 3 1 5 napięcie polityczne w Wenecji nieustannie rosło, na co w odpowie­ dzi Wielka Rada została powiększona z czterystu pięćdziesięciu do

D RY F W R Ó ŻNYCH K I E R U N K A C H . 1 7 9

półtora tysiąca członków. Ustępstwom towarzyszyły jednak także represje. W roku 1 3 1 0 wprowadzono po raz pierwszy siłę policyjną i z coraz większą surowością stosowano przemoc wewnętrzną, aby umocnić nowy porządek polityczny. Dokonawszy politycznej Serraty, Wielka Rada przystąpiła do Serraty gospodarczej . Po zwrocie ku wyzyskującym instytucjom politycznym nastąpił zwrot ku takim samym instytucjom gospo­ darczym. Po pierwsze, zakazano umów typu commenda, a więc tej wielkiej innowacji, która uczyniła Wenecję bogatą. Trudno się temu dziwić, skoro commenda zapewniała korzyści nowym kupcom, któ­ rych właśnie stara elita starała się wykluczyć. To był tylko jeden krok w kierunku instytucji wyzyskujących. Następnie, począwszy od roku 1 3 1 4 , państwo weneckie zaczęło przejmować kontrolę nad handlem i go nacjonalizować. Budowało galery, aby się zajmować handlem, a od roku 1 324 wielkimi podatkami utrudniało dostęp do działalności handlowej jednostkom. Handel z odległymi terena­ mi stał się wyłączną domeną arystokracji. To oznaczało początek końca zamożności Wenecji. Skoro główne kierunki działalności go­ spodarczej zostały zmonopolizowane przez stale zawężającą się eli­ tę, upadek był nieunikniony. Wraz z tym, jak polityczne i gospo­ darcze instytucje stawały się wyzyskujące, gospodarka pogarszała się coraz bardziej . W roku 1 500 liczba mieszkańców skurczyła się do 1 00 tysięcy. W latach 1 650- 1 800, kiedy liczba ludności Europy gwałtownie rosła, Wenecja się wyludniała. Dzisiaj oprócz rybołówstwa na drobną skalę mieszkańcy We­ necji parają się przede wszystkim turystyką. Zamiast królować w handlu i rozwoju instytucji gospodarczych, współcześni wenecja­ nie robią pizzę, lody i wydmuchują ozdoby z kolorowego szkła dla hord obcokrajowców. Turyści ściągają tu, aby podziwiać pochodzą­ ce sprzed Serraty cuda Wenecji: Pałac Dożów i lwy przed katedrą św. Marka, które zostały zrabowane z Bizancjum, kiedy Wenecja władała całym Morzem Śródziemnym. Z potęgi gospodarczej Wene­ cja stała się muzeum. W niniejszym rozdziale przyjrzymy się rozwojowi instytucji w różnych częściach świata i wyjaśnimy, dlaczego rozwijały się one

1 8 0 • D LA C Z E G O N A R O DY PRZEGRYWAJĄ

w odmiennych kierunkach. W rozdziale czwartym widzieliśmy, jak instytucje Europy Zachodniej zaczęły się oddalać od tych, które funkcjonowały w Europie Wschodniej , i jak instytucje angielskie zaczęły się oddalać od instytucji w reszcie Europy Zachodniej . Sta­ ło się tak za sprawą niewielkich różnic instytucjonalnych, w więk­ szości wynikających z dryfu instytucjonalnego w interakcji z punk­ tami zwrotnymi. Kusząca może się wydawać myśl, że owe drobne różnice to tylko wierzchołek wielkiej dziejowej góry lodowej , a kiedy zajrzy się pod powierzchnię, będzie można ujrzeć, jak instytucje angielskie i zachodnioeuropejskie nieuchronnie obierały kurs od­ wodzący je od instytucji reszty świata. O wszystkim zadecydowały zdarzenia sprzed tysięcy lat. Reszta, jak powiadają, to już historia. Tak jednak nie jest, a to z dwóch przyczyn. Po pierwsze, zwrot ku instytucjom włączającym może, jak nas poucza przykład Wene­ cji, zostać odwrócony. Wenecja się wzbogaciła. Ale kiedy obalono odpowiedzialne za to instytucje polityczne i gospodarcze, skończyła się też świetność. Dzisiejszą zamożność zapewniają Wenecji tylko ludzie, którzy zarabiając pieniądze gdzie indziej , postanawiają je wydać właśnie tam, podziwiając chwałę przeszłości. Otóż owa moż­ liwość zwrotu w procesie instytucjonalnym wskazuje na to, że nie ma żadnego prostego, kumulatywnego ze swej istoty procesu ulep­ szania instytucji. Po drugie, drobne różnice instytucjonalne, które odgrywają za­ sadniczą rolę w punktach zwrotnych, są ze swej natury nietrwałe. Ponieważ są niewielkie, łatwo je odmienić, potem mogą się pojawić ponownie i znów mogą zostać odwrócone. Zobaczymy w tym roz­ dziale, że w przeciwieństwie do tego, czego powinniśmy się spodzie­ wać na podstawie teorii geograficznych czy kulturowych, Anglia, która w XVII wieku zrobiła decydujący krok ku instytucj om włą­ czającym, wlokła się daleko z tyłu za innymi społecznościami nie tylko przez tysiąclecia po rewolucji neolitycznej na Bliskim Wscho­ dzie, lecz także na początku średniowiecza, po upadku Zachod­ niego Cesarstwa Rzymskiego. Wyspy Brytyjskie miały marginalne znaczenie dla Rzymu i z pewnością były mniej ważne niż kontynen­ talna Europa Zachodnia, Afryka Północna, Bałkany, Konstantyno-

D RY F W R Ó Ż N Y C H K I E RU N K A C H . 1 8 1

pol czy Bliski Wschód. Gdy w V wieku zawaliło się Zachodnie Ce­ sarstwo Rzymskie, Brytania doznała niemal całkowitego upadku. A jednak rewolucje polityczne, które ostatecznie spowodują re­ wolucję przemysłową, dokonają się nie we Włoszech, w Turcji czy kontynentalnej Europie Zachodniej , lecz na Wyspach Brytyjskich. Nie ulega jednak wątpliwości, że dla zrozumienia drogi do re­ wolucji przemysłowej , jaką przebyła Anglia, a także kraje, które po­ szły za jej przykładem, dziedzictwo Rzymu jest niesłychanie waż­ ne, i to z kilku powodów. Po pierwsze, podobnie jak w Wenecji w Rzymie wcześnie wprowadzono ważne innowacje instytucjonal­ ne. Jak w Wenecji początkowy sukces gospodarczy Rzymu został spowodowany przez instytucje włączające (przynajmniej włączają­ ce według standardów tamtych czasów) . Instytucje rzymskie, tak jak weneckie, z czasem stawały się coraz bardziej wyzyskujące, co było konsekwencją przejścia od republiki (lata 5 1 0-49 p.n.e.) do cesarstwa (lata 49 p.n.e.-476 n.e.). Chociaż przez cały czas repu­ bliki Rzym zbudował imponujące imperium, w którym wspaniale kwitł handel z odległymi krainami i transport, rzymska gospodar­ ka była w znacznej mierze oparta na wyzysku. Przejście od repu­ bliki do cesarstwa jeszcze bardziej pogłębiło tę cechę, co ostatecz­ nie doprowadziło do podobnych wewnętrznych walk, niestabilności i rozpadu, które mogliśmy obserwować w przypadku królestw Ma­ jów. Po drugie, co jeszcze bardziej istotne, zobaczymy, że później­ szy rozwój instytucjonalny Europy Zachodniej nie jest wprawdzie prostym dziedzictwem Rzymu, jest jednak konsekwencją punktów zwrotnych, które występowały w całym regionie po upadku zachod­ niego cesarstwa rzymskiego. Te punkty zwrotne nie mają raczej od­ powiedników w innych częściach świata: Afryce, Azji czy Amery­ kach. Jak jednak zobaczymy na przykładzie Etiopii, gdy w innych miej scach pojawiał się podobny punkt zwrotny, reakcje bywały wy­ raźnie podobne. Upadek Rzymu doprowadził do feudalizmu, którego skutkiem ubocznym był zanik niewolnictwa, pojawienia się nie­ zależnych od monarchów i arystokracji miast, a także spowodo­ wał w tym procesie powstanie zbioru instytucji osłabiających po­ lityczną potęgę władców. To właśnie owe feudalne fundamenty

1 8 2 • D L A C Z E G O N A R O D Y P R Z E GRYWAJĄ

sprawią, że czarna śmierć przyniesie zamęt, wzmacniając jeszcze niezależność miast i chłopów, kosztem monarchów, arystokracji i wielkich posiadaczy ziemskich. I to w kontekście tej sytuacji han­ del transatlantycki stworzy możliwości wykorzystane na różne spo­ soby. Wiele części świata nie przeszło tych przemian, więc ich in­ stytucje dryfowały w odmiennych kierunkach. RZYM S K I E C NOTY . . .

Trybun ludowy Tyberiusz Grakchus został zamordowany przez rzymskich senatorów w 1 33 roku p.n.e., a jego ciało bezceremo­ nialnie ciśnięto do Tybru. Zabójcy Tyberiusza, podobnie jak on sam, należeli do arystokracji, a jego zgładzenie zostało zaplanowa­ ne przez kuzyna, Publiusza Korneliusza Scypiona Nazykę. Tybe­ riusz Grakchus miał nieskazitelne pochodzenie arystokratyczne, był potomkiem tak znakomitych wodzów republiki rzymskiej , jak Lucjusz Emiliusz Paulus, bohater wojny iliryjskiej i drugiej wojny punickiej , czy Scypion Mrykański Starszy, który pokonał Hanni­ bala w drugiej wojnie punickiej . Czemu więc zwrócili się przeciw niemu inni senatorzy, łącznie z jego kuzynem? Odpowiedź wiele nam powie o napięciach w republice rzym­ skiej i przyczynach jej późniejszego upadku. Potężnych senato­ rów rozjątrzył fakt, że Grakchus gotów był wystąpić przeciw nim w dwóch podstawowych wówczas kwestiach: podziale ziemi i pra­ wach plebejuszy, zwykłych obywateli Rzymu. W połowie II wieku p.n.e. Rzym był dobrze zorganizowaną re­ publiką. Jej instytucje polityczne i cnoty rzymskich obywateli-żoł­ nierzy - odmalowane przez Jacques'a-Louisa Davida na słynnym obrazie Przysięga Horacjuszy, na którym synowie przysięgają swo­ im ojcom, że aż do śmierci bronić będą republiki rzymskiej - nadal przez wielu historyków są uznawane za fundamenty sukcesu repu­ bliki. Rzymianie utworzyli ją, obalając około roku 5 1 0 p.n.e. Tark­ winiusza Superbusa, czyli Pysznego. W republice funkcjonowały sprytnie pomyślane instytucje, mające wiele elementów włączają­ cych. Rządzili nią urzędnicy wybierani na rok. Fakt, że urzędni­ ków co roku wybierano i że było ich wielu, jednocześnie ograniczał

D RY F W R Ó Z N Y C H K I E R U N KA C H . 1 8 3

możliwość skonsolidowania i wykorzystania władzy przez jednost­ kę. Instytucje republiki przewidywały podział władz, który powodo­ wał, że dystrybucja władzy była dość rozległa. Było tak, pomimo że nie wszyscy obywatele byli reprezentowani tak samo, gdyż wybory były pośrednie. W państwie była także znaczna liczba niewolników, koniecznych w procesach produkcyjnych w znacznej części Italii. Stanowili być może jedną trzecią populacji. Nie mieli oni, oczywi­ ście, żadnych praw, a co dopiero mówić o reprezentacji politycznej . Podobnie jednak jak instytucje weneckie rzymskie instytu­ cje polityczne zawierały elementy pluralistyczne. Plebejusze mie­ li własne zgromadzenie, na którym wybierali swojego trybuna. Ten miał prawo wetować decyzje urzędników, zwoływać zgromadzenie plebejuszy i zgłaszać propozycje ustaw. To plebejusze w 1 33 ro­ ku p.n.e. wybrali na swego przedstawiciela Tyberiusza Grakcha. Istotnym elementem ich władzy była " secesja" , czyli swego rodza­ ju bunt plebejuszy, a zwłaszcza żołnierzy, którzy przenosili się na wzgórze poza miastem i odmawiali współpracy z urzędnikami do czasu, aż ich żądania zostaną spełnione. Rzecz jasna, była to groź­ ba szczególnie poważna w czasie wojny. To najprawdopodobniej podczas jednej z takich secesji w V wieku p.n.e. lud zdobył pra­ wo wybierania własnych trybunów i uchwalania praw dotyczących plebejuszy. Nawet jeśli ich ochrona polityczna i prawna była we­ dług naszych standardów ograniczona, to jednak otwierała przed nimi możliwości gospodarcze, a instytucje gospodarcze były w pew­ nym stopniu włączające. Dlatego właśnie w czasie republiki rzym­ skiej kwitł handel śródziemnomorski. Dane archeologiczne sugeru­ ją wprawdzie, że większość plebejuszy i niewolników nie żyła wiele lepiej od poziomu, na którym zaspokaja się tylko podstawowe po­ trzeby, ale wielu Rzymian, nawet plebejuszy, osiągało znaczne do­ chody i uzyskiwało dostęp do usług publicznych, takich jak akwe­ dukty czy kanalizacja miejska. Co więcej , są też świadectwa, że republika rzymska przeży­ wała pewien wzrost gospodarczy. Gospodarczy dobrobyt Rzymian można badać na podstawie wraków zatopionych statków. Impe­ rium stworzone przez Rzymian w pewnym sensie było siecią miast portowych, która rozciągała się od Aten, Antiochii i Aleksandrii na

1 8 4 • D L A C Z E G O N A R O D Y P R Z E GRYWAJĄ

wschodzie, przez Rzym, Kartaginę i Kadyks aż po Londyn na dale­ kim zachodzie. Gdy rozrastały się terytoria podporządkowane Rzy­ mowi, rozwijały się też handel i flota handlowa, o czym świadczą wraki znajdowane przez archeologów na dnie Morza Śródziemnego. Są różne sposoby na ustalenie czasu , z którego owe wraki pocho­ dzą. Statki często woziły amfory z winem czy oliwą z Italii do Ga­ lii albo transportowały oliwę z Hiszpanii, aby ją w Rzymie sprzedać lub rozprowadzić za darmo. Na amforach, zapieczętowanych glinia­ nych naczyniach, często znajduje się informacja, kto i kiedy je zro­ bił. W Rzymie nieopodal Tybru znajduje się wzgórek zwany Monte Testaccio albo Monte dei Cocci wzniesiony z około 53 milionów am­ for. Kiedy już je wyładowano ze statku i opróżniono, wyrzucano je i tak powstał ów kopiec. Wiek innych towarów na statkach, a niekiedy i samych stat­ ków, można czasem ustalić za pomocą węgla promieniotwórczego, co jest techniką często stosowaną przez archeologów, kiedy chcą określić czas, z którego pochodzą jakieś resztki organiczne. Rośliny wytwarzają energię podczas fotosyntezy, procesu, w którym energia słońca jest wykorzystywana do zamiany dwutlenku węgla w cukry proste, a w trakcie którego rośliny wchłaniają pewną ilość wystę­ pującego w przyrodzie radioizotopu C- 1 4 . Po śmierci rośliny izotop ulega rozkładowi promieniotwórczemu. Znalazłszy jakiś wrak, ar­ cheologowie mogą określić wiek drewna, z którego był zbudowany, porównując ilość pozostałego w nim C- 1 4 z ilością tej substan­ cji w powietrzu atmosferycznym. Na tej podstawie można oszaco­ wać, kiedy drzewo zostało ścięte. Tylko 20 wraków jest datowanych na okres tak wczesny, jak rok 500 p.n.e . ; najpewniej zresztą nie były to statki rzymskie, lecz na przykład kartagińskie. Potem jed­ nak liczba rzymskich wraków gwałtownie rośnie, w czasie narodzin Chrystusa osiągając apogeum: 1 80. Wraki dają znakomitą możliwość oceny sytuacji gospodarczej w republice rzymskiej . One także świadczą o pewnym wzroście go­ spodarczym, ale trzeba na to patrzeć z odpowiedniej perspektywy. Naj prawdopodobniej jakieś dwie trzecie ładunku statków należało do państwa rzymskiego - mogły to być wiezione z prowincji podat­ ki czy daniny, zboże i oliwa, które rozdawano mieszkańcom Rzymu

DRYF W RÓŻNYCH KIERUNKACH . 1 8 5

za darmo. To głównie z tych owoców wyzysku jest zbudowane Mon­ te Testaccio. Inną fascynującą możliwość śledzenia wzrostu gospodarczego daje Greenland Ice Core Project (Projekt Badania Rdzenia Lodowe­ go Grenlandii) . Kiedy płatki śniegu opadają, zabierają ze sobą odro­ binę zanieczyszczeń obecnych w atmosferze, a zwłaszcza takie meta­ le, jak ołów, srebro i miedź. Śnieg w warunkach Grenlandii zamarza, układając się nową warstwą na warstwach poprzednich. Proces ten ciągnie się od tysiącleci, co daje naukowcom niezrównaną możliwość oceny skażenia powietrza wiele, wiele lat temu. W latach 1990- 1992 w ramach Greenland Ice Core Project przewiercono 3030 metrów po­ wierzchni lodu, co pozwoliło prześledzić jakieś 250 tysięcy lat z histo­ rii naszego gatunku. Jednym z najważniejszych ustaleń tego przed­ sięwzięcia - oraz innych, wcześniejszych badań - było stwierdzenie wyraźnego wzrostu zanieczyszczenia atmosfery po roku 500 p.n.e. Od tego czasu ilość ołowiu, srebra i miedzi w atmosferze wzrasta, osiągając szczyt w I wieku n.e. Taka ilość ołowiu w powietrzu atmo­ sferycznym zostanie powtórnie osiągnięta dopiero w wieku XIII. Wi­ dać z tego, jak intensywnie - w zestawieniu z czasami wcześniejszymi i późniejszymi - prowadzono w Rzymie prace górnicze, a ich wzrost jest świadectwem rozwoju gospodarczego. W przypadku Rzymu rozwój ten był jednak nie do utrzyma­ nia, gdyż odbywał się w warunkach instytucji częściowo włączają­ cych, a częściowo wyzyskujących. Obywatele Rzymu mieli prawa polityczne i gospodarcze, ale powszechnie występowało oparte na ogromnym wyzysku niewolnictwo, a wąska elita senatorów domi­ nowała w gospodarce i polityce. Wprawdzie plebejusze mieli swoje zgromadzenie i swojego trybuna, ale prawdziwą władzę sprawował senat, którego członkowie pochodzili z grupy wielkich właścicie­ li ziemskich. Historyk rzymski Tytus Liwiusz twierdził, że senat stworzony przez pierwszego króla Rzymu, Romulusa, składał się ze stu osób. Ich potomkowie utworzyli klasę senatorską, aczkolwiek pozwalano także na dopływ nowej krwi. Podział ziemi był bardzo nierówny, co naj prawdopodobniej bardzo się pogłębiło do II wie­ ku p.n.e. Wtedy pojawiły się problemy, z którymi usiłował się upo­ rać trybun Tyberiusz Grakchus.

1 8 6 • D LA C Z E G O N A R O D Y PRZEGRYWAJĄ

Wraz z dalszą ekspansją w całym basenie Morza Śródziem­ nego Rzym ogromnie się bogacił, ale majątek ów był w większo­ ści przechwytywany przez kilka potężnych rodzin senatorskich, a przepaść między bogatymi i ubogimi się pogłębiała. Senatoro­ wie byli zamożni nie tylko przez to, że mieli władzę nad lukratyw­ nymi prowincjami, ale także przez to, że posiadali ogromne mająt­ ki ziemskie w całej Italii. Pracowali na nich niewolnicy, nierzadko pojmani podczas prowadzonych przez Rzym wojen. Wielkie zna­ czenie miało jednak również to, jakie ziemie składały się na owe posiadłości. W czasach republiki armię rzymską tworzyli obywa­ tele, będący właścicielami niewielkich majątków ziemskich, naj ­ pierw w Rzymie, potem w innych częściach Italii. Kiedy pojawiała się taka potrzeba, stawali jako żołnierze, a potem wracali do swo­ ich gospodarstw. Gdy państwo rzymskie się powiększyło, a kam­ panie wydłużyły, ten model przestał dziełać. Właściciele byli od­ rywani niekiedy na całe lata od swoich gospodarstw, które w tym czasie podupadały, a bywało, że żołnierskim rodzinom, przygnie­ cionym ciężarem długów, zaglądała w oczy śmierć z głodu. Porzu­ cono wiele gospodarstw, które włączono do majątków senatorów. W rezultacie klasa senatorska nieustannie się bogaciła, a zwykli obywatele gromadzili się w Rzymie, kiedy po zwolnieniu z wojska stwierdzali, że nie mają dokąd wracać, i szukali tutaj pracy. Pod koniec II wieku p.n.e. sytuacja stawała się coraz bardziej krytycz­ na - i dlatego, że różnica zamożności między bogatymi i biednymi osiągnęła wielkość bezprecedensową, i dlatego, że było już w Rzy­ mie wielu niezadowolonych obywateli, którzy w każdej chwili go­ towi byli zbuntować się przeciw arystokracji i jej niesprawiedliwo­ ści. Tymczasem faktyczna władza polityczna spoczywała w rękach senatorów, którzy byli beneficjentami zmian zachodzących przez ostatnie dwa stulecia i którzy w większości nie mieli żadnego inte­ resu w tym, aby zmieniać system tak świetnie z ich punktu widze­ nia funkcjonujący. Plutarch, który pisał o słynnych postaciach z historii Rzymu, podaje, że w trakcie podróży po Etrurii w środkowej Italii Tyberiusz Grakchus zdał sobie sprawę z okropnego położenia rodzin obywate­ li-żołnierzy. Czy wskutek tego doświadczenia, czy przez inne tarcia

D RY F W R Ó :2: N Y C H KI E RU N KA C H . 1 8 7

z potężną klasą senatorską Grakchus wnet przedstawił bardzo śmia­ ły plan zmiany podziału ziemi w Italii. W 1 33 roku p.n.e. , jak pisa­ liśmy, został trybunem ludu, a urząd ten wykorzystał do propago­ wania swojej reformy. Przewidywała ona powołanie komisji, która miała zbadać, czy jakieś działki ziemi publicznej zostały nielegal­ nie przywłaszczone, a także rozdzielić między bezrolnych obywateli Rzymu grunty przekraczające dopuszczalną granicę 1 20 hektarów (500 jugera) powierzchni. Ów limit 120 hektarów był w istocie sta­ rym prawem, od stuleci jednak ignorowanym i nieprzestrzeganym. Propozycja Tyberiusza Grakcha była szokiem dla klasy senator­ skiej , która przez pewien czas zdołała blokować reformę. Kiedy Ty­ beriusz wykorzystał potęgę popierającego go tłumu, aby pozbawić urzędu drugiego trybuna ludowego, który zagroził, że zawetuje re­ formę ziemską, zgodzono się na powołanie proponowanej przez nie­ go komisji. Senat jednak starał się sparaliżować jej działanie, odma­ wiając jej funduszy. W 1 33 roku p.n.e. zmarł ostatni władca Pergamonu Attalos III, który w testamencie zapisał królestwo i cały swój majątek ludowi rzymskiemu. Sprawa reformy ziemskiej niesłychanie się zaostrzy­ ła, kiedy Tyberiusz zażądał dla swojej komisji środków z majątku Attalosa III. Kiedy na dodatek okazało się, że chce po raz drugi ubiegać się o urząd trybuna ludu - po części z obawy, że kiedy skończy się jego kadencja, senat wytoczy mu proces - senatorowie zaczęli go oskarżać, że chce ogłosić się królem, i napadli na nie­ go i jego zwolenników, wielu zabijając. Tyberiusz padł jako jeden z pierwszych. Jego śmierć nie rozwiązała jednak problemu, gdyż pojawiali się inni reformatorzy, którzy domagali się reformy po­ działu ziemi oraz zmian w innych aspektach rzymskiej gospodarki i struktury społecznej . Wielu podzieliło los Tyberiusza, w tym jego młodszy brat Gajusz, którego także zamordowali wielcy właściciele ziemscy, gdy zdecydował się zostać trybunem ludowym*. Napięcia te co jakiś czas ujawniały się w następnym stule­ ciu, co doprowadziło na przykład do toczonej w latach 9 1-87 p.n.e.

*

Gajusz zginął dwanaście lat p o Tyberiuszu, ale kazał niewolnikowi, by podciął mu żyły.

1 8 8 • D L A C Z E G O N A R O D Y PRZEGRYWAJĄ

" "wojny ze sprzymierzeńcami *. Agresywny obrońca interesów sena­ torów Lucjusz Korneliusz Sulla nie tylko gwałtownie tłumił żądania zmian, lecz także poważnie ograniczył prawa trybuna ludowego. Te same kwestie staną na porządku dziennym za czasów Juliusza Ce­ zara i zapewnią mu poparcie ludu rzymskiego w walce z senatem. Polityczne instytucje stanowiące kościec republiki rzymskiej zo­ stały obalone przez Juliusza Cezara w 49 roku p.n.e., gdy ze swoimi wojskami przekroczył Rubikon, rzekę odgraniczającą prowincję Ga­ lia Przedalpejska od Italii. Cezar zdobył Rzym, co dało początek ko­ lejnej wojnie domowej . Zwyciężył wprawdzie w niej , ale w 44 roku p.n.e. został zamordowany przez rozgoryczonych senatorów, którym przewodzili Brutus i Kasjusz. Republika nigdy się już w Rzymie nie odrodziła. Natychmiast doszło do kolejnej wojny domowej , w któ­ rej stronami byli sojusznicy Cezara, Marek Antoniusz i Oktawian, i jego przeciwnicy. Pokonawszy tych ostatnich, dotychczasowi sprzy­ mierzeńcy zwrócili się przeciw sobie. Oktawian ostatecznie zwycię­ żył rywala w bitwie pod Akcjum w 3 1 roku p.n.e. Już od następnego roku, przez następne 44 lata, Oktawian, od 28 p.n.e. zwany Au­ gustem, rządził Rzymem jako jedynowładca. Był twórcą cesarstwa rzymskiego, chociaż sam wolał tytuł princeps inter pares ( "pierw­ szy pośród równych") , a zaprowadzony przez siebie ustrój nazywał pryncypatem. Mapa 1 1 przedstawia cesarstwo rzymskie w 1 1 7 roku, czyli w okresie, kiedy było największe. W skład cesarstwa wchodzi także rzeka Rubikon, której przekroczenie przez Cezara było tak brzemienne w skutki. To właśnie owo przejście od republiki do pryncypatu, a potem jawnego już cesarstwa, zasiało ziarno pod upadek Rzymu. Instytucje częściowo włączające, które stanowiły podstawę sukcesu gospodar­ czego, były stopniowo podkopywane. Chociaż w republice na polu gry gospodarczej senatorowie i inni bogaci Rzymianie byli uprzywilejowa­ ni, to jednak nie był to ustrój absolutystyczny i władza nigdy nie była 1< Z akapitu nie wynika, że Sulla, który dowodził w "wojnie ze sprzymierzeń­ cami" , następnie w latach 83-82 p .n.e. prowadził wojnę, po której został dyktatorem.

�

� � �

Rosja t:1

( \

� -< "%J

� � o N Z -< n ::J:: :>