Die Werke Notkers des Deutschen. Band 9A Notker latinus. Die Quellen zu den Psalmen: Psalm 51-100 9783110935325, 3484200642, 3484200650, 9783484200654

Citation preview

ALTDEUTSCHE TEXTBIBLIOTHEK Begründet von Hermann Paul · Fortgeführt von G. Baesecke Herausgegeben von Hugo Kuhn Nr. 75

Die Werke Notkers des Deutschen Neue Ausgabe Begonnen von Edward H. Sehrt und Taylor Starck Fortgesetzt von James C. King und Petrus W. Tax Band 9 A

Notker latinus Die Quellen zu den Psalmen. Psalm 51—100 Herausgegeben von Petrus W. Tax

Max Niemeyer Verlag Tübingen 1973

Taylor Starck, Lehrer und Freund, gewidmet

Geb. Ausgabe ISBN 3-484-20064-2 Kart. Ausgabe ISBN 3-484-20065-0 © Max Niemeyer Verlag Tübingen 1973 Alle Rechte vorbehalten. Ohne ausdrückliche Genehmigung des Verlages ist es auch nicht gestattet, dieses Buch oder Teile daraus auf photomechanischem Wege [Photokopie, Mikrokopie) zu vervielfältigen.

Notker latinus Die Quellen

Abkürzungen und Zeichen im Notker latinus zu den Psalmen. (Für genaue Angaben zu den Ausgaben und Hss vergleiche man die Einleitung in Bd. 8A, § 3-5.) A

= Augustin

Al

= Alkuin

Am

= Ambrosius

Br

= Ps-Hieronymus, Breuiarium in psalmos

C

= Cassiodor

CSg 27

= Randglosse in dieser Hs

Eglogae

= Eglogae tractatorum in psalterium

GS

= Glossa(e) Salomonis

HC

= Hieronymus , Contnentarioli in psalmos

HT

= Hieronymus, Tractatus in psalmos

Hil

= Hilarius

Isidor, Et. = Isidor von Sevilla, Etymologiae lui

= Iulianus von Eclanum

Pr

= Prosper

R

= Remigius

Theod

= Theodorus von Mopsuestia

WS

= Walahfrid Strabo = (faktisch) identisch = ähnlich (vgl. den Schlußparagraphen der Einleitung in Bd. 8A)

DIE

PSALMEN

P s a l m 180,8

51

C U72: Quae significatici uerborum Antichristi actibus non immerito deputatur. D o e c h

I d u m a e u s

enim

D a u i d

aduersarius fuit, sicut Christo Antichristus erit. Iste sacerdotes exstinxit, ille facturus est martyres (vgl. I Reg. 22, 9-22); ... Et ut fidelium corda roboraret, in prima parte psalmi [propheta] facta in eum [AntiChristum] inuectione consurgit; 180,15 A 627: Quamdiu ergo nunc [granum] permixtum est, audiamus hinc uocem nostrani, id est, ciuium regni caelorum (hoc enim affectare debemus, tolerare hic malos, quam tolerari a bonis), ... Quod [628] si fecerimus, nos hic loquimur in his quae audimus. Dicatur ergo primo de corpore malo regni terreni. ... Quid facturus es, ο

ρ o t e η s,

quid facturus es, multum te iac-

tans? Occisurus es hominem; hoc et scorpius, hoc et una febris, hoc et fungus malus. 180,22 A 63O (zu V. 5): Porro si faciat^ quod scriptum est: ... £>uae · uultis

ut faciant

uobis

homines

bona,

haec et uos faci te

Ulis

(Matth. 22,39), apud se habet unde nouerit, quia quod in se non uult fieri, non debet facere alteri. 180,26 A 628: Et quando non facis, c o g i t a s · , ut quando aliquid mali abest a manibus, a corde non absit; aut facis malum, aut dum non potes facere, dicis malum, hoc est maledicis; aut quando nec hoc potes, uis et 181,2

C 1+73: N o u a c u l a

c o g i t a s

malum.

est in [ UT1^ ] quadam subtilitate tensum

latius ferrum, radendis pilis acutissimum praeparatum; quod licet barbae segetem metat impressum, corporis tarnen substantias relinquit illaesam. Conuenienter ergo saeuissimi hominis 1 CSg: fiet statt

si faciat

d o 1 u m

Ps 51,4-8

212

a c u t a e

n o u a c u l a e

comparauit; quia sicut ilia

hominem non laed.it, ita nec iste animam iusti sub quauis afflictione percellit. Potest enim radere omnia quae sunt forinsecus attribute, quasi pilos; sed animae interna tunc magis effioit pulchriora, quando ei nititur auferre mundana. 181,Y

A 63O: Ponere uis sub tenebris lucem; fugabuntur tenebrae, . 2

181,9

Br 1035 A: ... ipsi se praecipitant in laqueum damnationis.

lux manebit . 181,11 Isidor, Et.

Χ, 76: Dolosus, insidiosus uel malignus, ab eo quod

deludat. Vt enim decipiat, occultam malitiam blandís sermonibus ornat. A 631 : Quid est est

l i n g u a

l i n g u a

d o l o s a ' !

d o l o s a ,

Ministra fallaciae

aliud in corde gestantium, aliud

ore promentium. Sed in his subuersio, in his 1 8 1 , 1 3 A 631 : etsi non modo, certe in finem

submersio.

d e s t r u e t ,

quando

illud uentilabrum uenerit, et aceruus paleae a massa separatus fuerit (vgl. Matth. 3,12; Luc. 3,17). 181.17 C 475: quia cum sanctis Domini nec diabolus, nec Antichristus, 3 nec sequaces eorum habebunt aliquam portionem. 181.18 A 632: Quamdiu enim sumus in hoc saeculo, nondum est d u m , ne postea ploremus. ... Ergo

i u s t i

r i d e η

-

qui sunt modo,

qui uiuunt ex fide (vgl. Rom. 1,17; Gal. 3,11; Hebr. 10,38), sie u i d e η t t i m e a η t

istum Doech

quid illi euenturum sit, ut tarnen

et sibi; quid enim sunt hodie, sciunt; quid eras

futuri sint, nesciunt. 1 8 1 , 2 0 A 632: Quando autem

r i d e b u n t ì

Quando ... fugatae fue-

rint tenebrae huius saeculi, ... Cum autem uenerit dies noster, id est, manifestatio Christi, de qua idem dicit apostolus: Cum Christus in

gloria

apparuerit

uita

uestra,

(Col. 3,4); tunc

tunc

i u s t i

et

uos

apparebitis

r i d e b u n t

cum

ipso

istum

Doech. C 1*75: Sed quoniam in futuro iudicio paenitentiae non erit locus, merito

s u p r a

e u m

i u s t i

r i d e b u n t : . . ,

U A 633) 2 Hil 103: Hune propensae in malitiam dilectionis affectum Dominus in euangeliis condemnat, dicens: Hoc est autem iudicium, quia lux uenit in hune mundum et dilexerunt homines magis tenebras quam lumen (loh. 3,19)· 3 R 120 V a : De t e r r a u i u e n t i u m , id est, de societate elector um.

Ps 51,9-52,1

181,22 C U75: E c c e

I4

213

cum dicitur extensa manu, peccatorïs sors nefan-

da monstratur; 182,1

A 636:

Ille quid? Ir?

eius euelletur s i

c u t

cuius radix

de

o 1 i

multitudine

terra u a

diuitiarum

uiuentium.

Ego

suarum;

ideo

a u t e m

quia

f r u c t í f e r a

i n

domo

nutritur, non eradicatur, s ρ e r a u i

m i s e r i c o r d i a

Dei.

radix

D e i ,

in

Sed forte modo? Nam et hinc

errant homines aliquando. Deum quidem colunt, et non sunt iam similes isti Doech·, sed quamuis de Deo praesumant, ad temporalia tamen; ut dicant sibi: Colo Deum meum, qui me facturus est diuitem in terra, ... Talia quidem non dat nisi Deus, sed non uult se propter talia diligi Deus. C 1(76: Et merito se [propheta]

o 1 i u a e

comparât quia de

eius germine Dominus Christus effloruit, qui spiritali oleo perunctus est prae consortibus suis (vgl. Ps UU,8). Sed haec o 1 i u a

"beatissima talem fructum intulit, qui orane genus

humanum peccatis aridum, misericordiae suae faceret largitate pinguescere. ..."Sed ideo fructus ille mirabilis prouenit, quia s p e r a u i t

iste

i n

Antichristus enim sperauit

182,5

multitudine

diuitiarum

Dei·, suarum.

C hj6: Et ne putaretur ista confidentia ad tempus fuisse suscepta, subiunxit, in c u 1 u m

182,7

m i s e r i c o r d i a in

s a e c u 1

A 636: Quid

182,11 C 1+77: a n t e

a e t e r n u m ,

quod est, in

s a e -

i.

f e c i s t i l

Doech damnasti, Dauid coronasti.

c o n s p e c t u m

s a n c t o r u m

t u o

-

r u m , quando iam gaudium generale iustorum est, et concordi exultatione laus Domini sine fine cantabitur.

P s a l m

52

182,13 C 1+78: A m a 1 e c h ...

Huius nominis interpretatio talis est:

pro parturiente siue dolente. Quod nunc ad Ecclesiam Domini competenter aptamus, quae tamquam dolens ac parturiens populum commonet perfidorum, ut a suis iniquitatibus conquiescat, ... A 638: Pro Vtl

M a e l e t h \

sicut in hebraeorum interpretatio-

1+ R 120 : Qui ... s u u m, id est, qui non quaesiuit adiutorium Dei, ... 5 CSg: qui in statt quid? In 1 CSg: abimelech; der titulus bei A, CSg 163,20, hat aber AMALECH (rot).

Ps 52,1-3

nibus nominum inuenimus, uidetur dicere: pro parturiente siue dolente. Quis autem in hoc saeculo parturiat et doleat agnoscunt fideles, quia inde sunt. Christus hic parturit, Christus hic dolet; caput est sursum, membra deorsum. Neque enim non 2 parturiens et

dolens diceret: Saule, Saule, quid me perse-

querisl (Act. 9 , Ό · ... Pro membris igitur Christi, pro corpore eius quod est Ecclesia, ... psalmus iste cantatur. 182.1 Τ A 639: Atqui si intellegas prudens quia dixit

in

corde

s u ο: Ν o η

imprudens est

D e u s , si

aduertas, si intellegas, si discutías; qui putat cere facta mala, non eum putat Deum. Si enim

Ό e o

pia-

Deus

est,

iustus 'est; si iustus est displicet ei iniustitia, displicet iniquitas. Tu autem cum putas ei piacere iniquitatem, negas D e u m . Si enim autem non uidetur autem

Deus

tuo: Fauet Non

D e u s

est

D e u s

cui displicet iniquitas, tibi

cui displicet iniquitas, non

est

nisi cui displicet iniquitas, cum dicis in corde Deus

est

iniquitatibus meis, nihil aliud dicis quam:

D e u s . Referamus nos et ad illum intellectum qui

et de ipso Christo Domino nostro, de ipso capite nostro occurrit. Ipse enim cum in forma serui apparerei in terra, dixerunt qui eum crucifixerunt: Non erat, utique

D e u s

est

D e u s . Quia Filius

Dei

e r a t . Sed illi qui corrupti sunt et

abominabiles facti sunt, quid dixerunt? Non occidamus eum (vgl. Matth. 21,38), non

est

est

Deus;

Deus.

182,21.23 C U79: Omnes haeretici uno uerbo notati sunt; nam Deo recte non credidisse corruptio est: quoniam a uitali sensu discedunt qui mortiferis persuasionibus implicantur. Hos subsequitur poena iustissima; ut suis

fiant,

abomínales qui

in

3

corruptas

uoluntatibus sensibus obsecun-

dant. 183.2

A 6U1 : Si enim respicit at

si

est

de

intellegens

cáelo

D e u s , u t a ut

u i d e requirens

D e u m , subintrat cogitatio imprudenti, quia non omnia nouit Deus. ... Illa ergo sic soluitur quaestio, quia plerumque ita loquitur scriptura, ut quod dono Dei creatura facit, Deus facere dicatur; ... Ista dignoscentia nobis ex Spiritu Dei est; et eo 2 CSg: sed 3 CSg: corrupti (!)

Ps 52,3-6

215

quo uidemus hoc, Deus uidet; quia id Deus facit ut uidesmus . Hinc enim dictum est et illud: Spiritus enim omnia scrutatur, etiam altitudinem Dei (I. Cor. 2,10), non quia

ille scruta-

tur qui nouit omnia, sed quia'' tibi donatus est Spiritus, qui^ et^ te scrutari facit; ... Ergo Deus facere dicitur, cum tu facis. ... [61+2] ... Quare autem

de

c á e l o ,

si hoc

homines faciunt? Quia dicit apostolus: Nostra autem conuersatio in caelis est (Phil. 3,20). C 1*79: Cum Deus occultorum sit cognitor et sciat omnia antequam fiant, hic dictum est r e 183,5

u i d e a t, id est, u i d e -

faciat;

A 61+2: Quid est quod prospiciens Deus agnoscit? ... Audi quid: Quia

183,7

ut

o m η e s ... u n u m .

"7

A 6k2: Expecta, inquit Dominus ; noli cito ferre sententiam; donaui hominibus bene facere, sed ex me, inquit, non ex se; ex se enim mali sunt ; filii hominum sunt, quando male faciunt; quando bene, filii mei. ... Ergo tolle quod homines filii Dei sunt, remanet quod filii hominum sunt: Non C I+8O: V s q u e

ad

unum

e s t ... u η u m.

dum dicitur, omnes negantur.

183,10 A 6U3: Non enim non demonstraturus est Deus iniquis iniquitatem suam. Si non est demonstraturus, qui erunt qui dicturi β sunt : Quid nobis profuit superbia, et diuitiarum iactantia

quid con-

tulit nobis? (Sap. 5,8). Tunc ergo scient qui modo scire nolunt. - Vgl. Sap. 5,9'· Transierunt omnia illa tamquam umbra, ... 183.15 A 61+3: Sine intermissione, sine cessatione deuorant, d e u o r a n t

ρ ο ρ u 1 u m

m e u m

in

cibo

qui pañis.

1 8 3 . 1 6 A 61+3: Nonne quotidie taies rogant Deum? Non rogant Deum. ... Deus gratis se uult coli, gratis se uult diligi, hoc est, caste amari; non propterea se amari, quia dat aliquid praeter se, sed quia dat se. Qui ergo Deum

non

i η u o c a t

i η u o c a t; hoc enim

uult uenire. Quid enim est

1+ 5 6 7 8

CSg: CSg: CSg: CSg: CSg:

inuocare,

Deum

ut diues fiat,

i η u o c a t

quod ad se

nisi uocare in se?

Der Satz lautet: quia hic Deus uidet ut faciamus. qui fehlen. Dominum iactatio (!)

216

PS 52,6-T

In se ergo uocare, hoc d i c i t u r

i n u o c a r e .

Nam cum d i c i s :

Deus, da mihi d i u i t i a s , non uis ut ipse Deus ad t e u e n i a t , sed uis ut d i u i t i a e ueniant ad t e .

...

[61(1(] . . . Ergo i s t i qui prop-

t e r saecularia commoda, qui propter terrena bona, qui propter uitam praesentem et terrenam f e l i c i t a t e l i non

i n u o c a n t

i n u o c a n t

De

um,

D e u m.

C 1(81 : Peccatores mundi i s t i u s

. . . in i s t o magis saeculo t i m e n t ,

ne . . . d i u i t i i s minus perfruantur i n u e n t i s , ne a c q u i s i t i s priuentur honoribus. 183,20 A 61(1»: Numquid enim Non

ibi

e s t

t i m o r

t i m ο r,

sapientiam, uere

t i m o r

e s t ,

s i quis perdat d i u i t i a s ?

et i b i timetur. Si quis autem perdat e s t ;

et i b i non timetur.

183,22 A 6kk: I l l i uero qui Christum^ dixerunt: Non est Deus, ibi erunt uenient

ubi non erat Romani,

Dixerunt enim: Sì dìmiserimus

timor.

et tollent

nobis

timu-

eum,

et locum et regnum ( l o h .

11,1(8).

. . . Timendo occiderunt Christum; sed quare hoc? Q u o η i a m Deus

d i s s i p a u i t

c e η t i u m. Volentes

ossa

h o m i n i b u s

p i a c e r e

ρ 1 a -

h o m i n i b u s ,

timu-

erunt perdere locum. Christus autem ipse de quo dixerunt: Non e s t Deus, maluit d i s p l i c e r e

h o m i n i b u s

t a l i b u s , quales

illi

e r a n t ; f i l i i s hominum, non f i l i i s Dei maluit d i s p l i c e r e .

Inde

d i s s i p a t a

o s s a

s u n t

o s s a

e o r u m, i l l i u s

nemo c o n f r e g i t . C 1(82: Nam quamdiu fideles suos hinc libérât, ipse etiam hic dat ex Sion salutare Israel, cum labores sanctorum suis beneficiis consolatur. 183,26 C 1(81: I s t o s t a l e s , qui s i b i p l a c e n t , necesse est

c o n f u n d í ,

quoniam i l l o s certum est a regno C h r i s t i omnipotentis A 61(5: D e u s d

o10

ergo

ε ρ r e u i t

eos;

181+ ,6

arceri. s p e r n e n -

admonuit i l l o s ut conuertantur. Modo cognoscant Christum, e t

d i c a n t : Deus e s t , quem dixerunt: Kon est 181(,3

et tarnen

Deus.

A 61(5: Nonne i p s e quem d i x i s t i s : Won est Deus? A 61(5: Vere Iacob e t uere I s r a e l , minor i l l e cui s e r u i u i t maior ( v g l . Gen. 25,23; Rom. 9 , 1 3 ) , i p s e cognoscet.

9 CSg: de Christo 10 CSg: frangendo ( = WS 239 a )

e x u l t a b i t ,

quia ipse

Ps 52,7-53,2

C 1*81: E x

S i o n ,

217

illam d i c i t spéculât i onem felicera, in qua

Dominus a s p i c i t u r , et Maiestas ipsa uero Inuline cordis hauritur. ...

[ 1+82] . . . Et respice quod in resurrectione generali frequenI a c o b

ter

Esau autem odio

patriarcha nominatur, propter i l l u d : Iacob habui

(Mai.

1,2-3).

...

I s τ a el

dilexi,

interpretari

diximus, u i r uidens Deum. Quod tunc Ecclesiae sine dubitatione conceditur, quando, sicut i l l i promissum e s t , in aeterna patria feliciter

collocabitur.

Br 1038 B: Sed in die i u d i c i i , quando inimica destruetur mors, tunc e r i t uera redemptio ( v g l . I Cor. 15,26).

P s a l m

53

18U,11 A 6^9 : In

f i η e m, i η

C U83: In In

h y m η i s-, hoc e s t , in laudibus.

f i η e m Christum s i g n i f i c a r i notissimum e s t .

carminibus,

. . . Istud ergo 18U,12 A 6k5: Quod

id e s t , in psalmi praesentis opere. c a r m e n

Saul

Christi s i g n i f i c a i laudes.

persecutor erat sancti u i r i

optime nouimus; quod figurasi gerebat

S a u l

D a u i d,

temporalis r e g n i ,

non ad uitam, sed ad mortem p e r t i n e n t i s , et hoc uestrae C a r i t a t i nos commendasse meminimus ( v g l . A 6 2 3 f . ) . Itemque quod ipse D a u i d

figuram gerebat C h r i s t i , uel corporis C h r i s t i , et nosse

debetis, et r e c o l e r e qui iam n o s t i s .

[6h6] Quid ergo

regione se Saul

abscondera

t

Ziphaeil

Ζ ί ρ h a e i,

Vicus quidam erat Ziph, cuius habitatores

in quorum

D a u 1 d, cum eum u e l l e t

inuenire et occidere. I s t i ergo

Zi

ρ h a e i

cum hoc

cognouissent, prodiderunt eum regi persecutori, dicentes: ...

tem: Mortui enim estis, uestra

abscondita

est

tunc et

cum Christo

in Deo ( C o l .

uos cum ilio

apparebitis

Quando erunt i s t i f l o r e n t e s , tunc erunt i l l i centes. . . .

latentem,

Da u i d

laten-

d i c i t apostolus membris C h r i s t i , et uita

latentes quando erunt florentes? Cum Christus, uestra,

Ziphaei,

Da u i d

inuenimus f l o r e n t e s . . . . Inueniamus hic primo et inueniemus ei aduersarios f l o r e n t e s . Adtende

uita

N o n n e

η o s 1 . . . Si quaeramus ergo quid.interpretentur

[6UT] . . . Hi sunt

Ziphaei

3,3).

Isti

ergo

i n q u i t , apparuerit in gloria

(ebda

Z i p h a e i inimici

3,Ό.

ares-

D a u i d,

218

Ps 53,2-5 florentes in saeculo. Hos aliquando adtendunt etiam filii lucis infirmi, et mutant eis pedes, cum uiderint malos felicitate florere; ... Florent in saeculo, arescent in iudicio, ... At uero dignitas saeculi quomodo alba est I ... Herba est hiemalis, usque ad aestatem uiret. C 1+83: Z i ρ h a e i

significant florentes, quod in isto mundo

peccatoribus datum est.

D a u i d

autem figuram gerebat Domini

Saluatoris, per quem declaratur populus christianus. In hac ergo similitudine decenter exprimitur, hic pérfidos esse florentes ac liberos, et fideles absconditos atque conclusos. Vnde nunc propheta a talibus se liberari deprecatur, ... I8lt,1.7 Br 1038 C: Ζ i ρ h a e i

interpretantur florentes, id est, pecca-

tores, qui quasi florentes et uirides sunt in^ praesenti uita, ... 18U,22 A 6U9: Hoc dicat Ecclesia latens inter Ziphaeos. ... [650] ... Ne autem quondam ille infirmus [=Christus], cum uenerit fortis, uentilabro ilio ad sinistram nos mittat, saluet nos η e

suo, et

i u d i c e t

nos

in

in

u i r t u t e

η o m i -

sua. Quis

enim hoc tam temerarius optauerit, ut dicat Deo: l u d i c a Nonne pro maledicto dici solet hominibus: D e u s ?

Ita piane est maledictum, £Ì

I u d i c e t

i u d i c a t

u i r t u t e

sua, sed si non te saluauerit

suo; cum uero

in

briter

in

n o m i n e

u i r t u t e

in

te

me?

te in

nomine

praecedente saluauerit te, salu-

conséquente

iudicabit.

Securus

esto: iudicium illud non tibi erit punitio, sed discretio. ... Quid est:

ludica

mei

Discerne me a Ziphaeis inter quos

lateo; 185.2

A 650: Perueniant ad aures tuas uerba oris mei, quia non florem Ziphaeorum a te desidero.

185.3

A 65O: tu

ρ e r c i ρ e;· nam Ziphaeus etsi sonet oratio mea,

non audiunt, quia non intellegunt. Temporalibus quippe gaudent, bona aeterna desiderare non norunt. Ad te perueniat oratio mea, ex desiderio aeternorum tuorum benefieiorum excussa et iaculata; ad a u r e s

tuas emitto earn; adiuua earn ut perueniat, ne deficiat

in itinere medio, et quasi collapsa corruat. 185,6

A 651 : Qui

1 CSg: hic in (I)

a l i e n i

? Nonne ipse Dauid Iudaeus erat de tribu

Ps 53,6-8

219

luda? Ipse autem locus Ziph ad tribum luda p e r t i n e b a t , e r a t . Quomodo ergo

a l i e n i

c o g n a t i o n e , sed f l o r e . Nam u i s nosse a l i o psalmo f i l i i alieni tatem, 185,9

et dextera

dicti

eorum dextera

C 1*81»: F o r t e s

a n t e

a l í e n o s

non

istos?

sunt: quorum os locutum iniquitatis

In

est

uani-

( 1 i+3,T—8).

enim Saulem uult i n t e l l e g i

185,11 C 1+81*: P e r d i t i autem i d e o

Iudaeorum

7 Non c i u i t a t e , non t r i b u , non

cum m i n i s t r i s ,

p r o p o n u n t

...

Ό e um

oculos suos, quia i g n o r a r e i l i u m credunt quae s c e l e r a t a

mente c o n c i p i u n t . Haec e s t p i a o r a t i o quam desiderabat a u d i r i , ne illi

p e r m i t t e r e n t u r suas uoluntates e f f i c e r e , quos constabat 2 D e u m ante oculos suos non habere . 185,13 A 652: Omnes enim s a n c t i ubi nemo u i d e t . testimonium

a d i u u a n t u r

. . . Nam gloria

conscientiae

nostrae

nostra

Et

Do

D e o, ait

haec est,

( I I Cor.

foris,

m i n u s . . .

sed intus

apostolus,

1 , 1 2 ) . In hac

g l o r i a t u r i s t e i n t u s , non in f l o r e Ziphaeorum 185,11* A 653: Quomodo t e adiuuafì

a

[653]

...

m e a e.

C 1*85: Sequitur etiam quod s i t i s t u d adiutorium; i d e s t , e t 3 ... m e a e .

Dominus

185,15 WS 2k2a:

A u e r t e ...

s i c l e g i t u r : Redde

P r i o r u e r s i c u l u s in h e b r a i c o

i 1 1 o s. mala

i n s i d i a t o r i b u s

Dicuntur uero haec non o p t a n t i s animo, sed p r a e s c i e n t i a

m e i s.

prophetantis.

Sic enim commouerentur i n i m i c i E c c l e s i a e , s i c qui

modo f l o r e n t i g n i seruantur, ut i n t e r e a n t in saeculum s a e c u l i . - V g l . A 653: Sic quomodo u i r e n t , s i c quomodo f l o r e n t ,

igni

seruantur. 185,17 A 653: Puta quia f l o r e n t modo, puta quia exoriuntur s i c u t fenum; . . . Nam s i tu f u e r i s in corpore i p s i u s Dauid, in u i r t u t e sua disperdet i l l o s . tute Dei.

...

Isti

f l o r e n t f e l i c i t a t e s a e c u l i , pereunt in u i r -

f l o r e n t f a l s i s b o n i s , pereunt u e r i s

185,20 A 653: Quid f a c i a m î Quid o f f e r a m , n i s i quod a i t : laudis r i e l

honorificabit

tormentis. Sacrificium

me (Ps 1*9,23)? Quare e r g o : u o 1 unta

Quia g r a t i s amo quod laudo.

tuitum? Ipse p r o p t e r s e , non p r o p t e r

...

[65¡t]

. . . Quid e s t

— gra-

aliud.

vb 2 H 122 : l i l e D e u m p r o p o n i t a n t e s e , qui peccare timet^a>.. 3 R 123 : Dominus ... m e a e, quia semper i n anima diuinum consumatur [consummatur?] adiutorium.

Ps 53,8-51»,3

220

185,22 A 651»: Et

c o n f i t e b o r . . .

b ο η u m est.

est:

ob^ n i h i l a l i u d , n i s i quia

. . . Melius n i h i l inuenio quam

η o me η

t u u m.

185,2k A 65!+: Ideo i n t e l l e x i quia bonum est nomen tuum; 186,1

A 655: super i l l o s Ziphaeos r e s p e x i t oculus meus. Florem quippe super

i l l o s , et u i d i quia omnis caro fenum, et omnis^

hominis sicut

P s a l m

186,U

flos

feni

(Isai.

ilio-

ζ e s ρ e χ i

rum t r a n s i i a l t i t u d i n e c o r d i s , ad t e perueni, et inde

claritas

Uo,6);

51*

A 655: Finis

enim legis

Christus

... F i n i s

e s t , ad iustitiam in

10,1+). I n t e n t i o ergo d i r i g a t u r

(Rom.

ergo noster p e r f e c t i o nostra esse debet; p e r f e c t i o

nostra Christus.

...

[656]

...In

h y m η i s:

Quid est ergo : I n t e l l e c t u s Quia ergo

omni credenti

f i η e m, d i r i g a t u r in Christum.

D a u i d

in laudibus.

i ρ s i

...

Dauid1!...

in f i g u r a Christus e s t , Christus autem, . . .

et

caput et corpus e s t , nec nos a Christo a l í e n o s d i c e r e debemus, cuius membra sumus, nec nos quasi alterum computare; . . .

Quia ergo totus

Christus caput et corpus e s t , cum audimus:

I n t e l l e c t u s

i ρ s i

Dauid.

Dauid,

intellegamus et nos in

Intellegant

membra C h r i s t i , et in membris suis i n t e l l e g a t Christus, et membra Chris t i i n t e l l e g a n t in C h r i s t o ; quia caput [657] e t membra unus Christus. . . . I n t e r multas ergo t r i b u l a t i o n e s huius s a e c u l i , p l a n g i t psalmus i s t e de habet

i n t e l l e

i n t e l l e c t u e l .

c tu.

Porro autem, c a r i s s i m i , meminisse debeaus

ad imaginem Dei nos esse f a c t o s , nec a l i b i quam in ipso 1 e c t u. ...

aliquid

I l l e cum i s t o non p l o r a t , qui non i η t e 1 -

In quo honore, n i s i quia factus ad imaginem Dei?

Agnoscamus ergo honorem nostrum, et intellegamus. Si

...

intellegimus,

uidemus non esse istam regionem gaudendi, sed gemendi; non iam exult a n d i , sed adhuc plangendi. Sed e t s i e x u l t a t i o quaedam h a b i t a t in c o r dibus n o s t r i s , nondum est in r e , sed in spe. 186,II+ A 657: Orat multa patiens, de malo liberari desiderans; ... Homines malos quos p a t i t u r [658] commemoraturus e s t , eamdemque passionem malorum hominum k CSg: fehlt. 5 CSg: fehlt.

(!) (!)

e x e r c i t a t i o n e m

suam d i x i t .

. . . Tu ergo

221

Ps 5^,3-9

inimico tuo, quem intolerabiliter [659] pateris, quid praestitisti? 186,16.18.22 A 659: Cum extend.it dilectionem ut diligat inimicos, affectus est taedio, multorum inimicitiis, multorum rabie circumlatratus, et quadam humana infirmitate succubuit. Vidit se iam incipere penetrari mala persuasione diabolica, ut odium inducat aduersum inimicos; reluctans odio ut perficeret ipsam dilectionem, in ipsa pugna et lucta turbatus est. ... [66O] ... Quid est ergo timendum quando pateris inimicum? Ne conturbetur tibi dilectio qua diligis inimicum. ... Sed cura in corde seruare inimici dilectionem, qua diabolum uincis. 186,2k A 659: Exerceri me quidem inter malos posuisti, sed nimis exsurrexerunt supra uires meas. 187,3

A 661 : Vita nostra dilectio est; si uita dilectio,

m o r s

est. Cum coeperit homo timere ne oderit quem diligebat,

odium

m o r t e m

timet ; 187,5

A 661 : Qui odit fratrem suum, in tenebris est usque adirne (vgl. I loh. 2,9-11)· Si dilectio lumen est, odium

187,9

t e n e b r a e .

A 661 : Aut mortem optabat, aut solitudinem desiderabat. Quamdiu, inquit, id mecum agitur, id mihi praecipitur ut inimicos diligam, conuicia istorum crebrescentia et adumbrantia me, commouent oculum meum, perturbant lumen meum, appetunt cor meum, interficiunt animan meam. Vellern ut abirem, sed infirmus sum, ne manendo augeam peccata peccatis; ... [662] ...

C o l u m b a

nem, sed non amittit dilectionem.

Col

a molestiis quaerit auolatiou mb a

enim pro signo di-

lectionis ponitur, et in ea gemitus amatur. ... [663] ... Etenim amissa dilectio, mors tua. ... Itaque ne amittam dilectionis uitam, g u i s

d a b i t ...

187,13 A 663: I η

quo

r e q u l e s c a m ' i

d e s e r t o " !

Si forte in conscientia, quo nullus

hominum intrat, ubi nemo tecum est, ubi tu et Deus es. ... [66k]

...

Sed illa dilectio conturbai eum; solus erat in conscientia, sed non solus in caritate; intus consolabatur conscientia, sed forinsecus tribulationes non relinquebant. C U9O: m a η s i t

i n

s o l i t u d i n e ,

ut imperturbati secreti

puritate frueretur: tali facto nos commonens, ut quando iniquitatis alicuius fasce deprimimur, in secreto conscientiae quiescere debeamus. 187,15 A 66k:

Itaque ... cum conturbaretur adhuc, quid ait? ... Porrigat

manum ille ... et dicat tibi: Me adtende, quid pertulerim; ... Forte nauis tua ideo turbatur, quia ille in te dormit. Saeuiebat mare,

222

Ps

,9-11

turbabatur nauicula in qua discipuli nauigabant; Christus autem dormiebat; tandem aliquando uisum est illis quia inter illos dormiebat uentorum imperator et creator; accesserunt et excitauerunt Christum; imperauit uentris, et facta est tranquillitas magna (vgl. Matth. 8, 23-26). Merito ergo forte turbatur cor tuum, quia excidit tibi in quem credideris; intolerabiliter pateris, quia non uenit tibi in mentem quid pro te pertulerit Christus. Si in mentem non tibi uenit Christus, dormit: excita Christum, recole fidem. Tunc enim in te dormit Christue, si oblitus es passiones Christi; tunc in te uigilat Christus, si meministi passionum Christi. Cum autem pleno corde intuítus fueris quid ille fuerit passus, nonne aequo animo et tu tolerabis, ...? Cum ergo ista cogitans consolari et gaudere coeperis, ille resurrexit, ... ideo facta est tranquillitas. 187,21 A 665: Submerge,

quare? Quia se extulerunt.

18Τ,22 A 665: D i u i d e, quare? Quia in malum conspirauerunt. 187,25 A 665: Turrem illam recordare superborum factum post diluuium (vgl. Gen. 11,U); ... Superbia^ se munitos esse arbitrabantur, exstruxerunt altam turrem; et Dominus diuisit linguas ipsorum. ... Per superbos homines diuisae sunt linguae, per humiles apostolos congregatae sunt linguae: spiritus superbiae dispersit linguas, Spiritus sanctus congregauit linguas. ... Ergo si adhuc saeuiunt et gentiles sunt, expedit eis diuisas habere linguas. ... Merito iste desertum quaerebat, q u o η i a m

u i d i t

dictionem

in

iniquitatem

et

ciuitate.

Est quaedam

contrac i u i t a s

turbulenta (vgl. Gen. 11,9) 5 ipse erat quae turrem aedificauerat, ipsa confusa est, et appellata Babylonia, ipsa per innumerabiles gentes dispersa; inde congregatur Ecclesia in desertum bonae conscientiae. ... Si enim iustus est, qui ex fide uiuit (vgl. Rom. 1,17» Gal. 3,11; Hebr. 10,38), iniquus est qui non habet fidem. Quod ergo hic ait: iniquitatem,

perfidiam intellego. [666] ...

Adhuc sane reliquiae saeuiunt illius

ciuitatis,

adhuc con-

tradicunt. 188,3

C !>91 : ut quantum murorum machina in altum potuit crescere, multo

2

magis ibidem malitia se proterua distenderei . 1 CSg: Superbi 2 R 12U ra : Excelsi erant m u r o s excellebat.

muri

e i u s, sed

iniqui

tas

eius

Ps 51», 11-16

188,5

223

C 1+91: Labor r e s p i c i t ad exercendas oppressiones, iniustitia

pertinet

ad nefanda i u d i c i a . 188,7

A 667: Verbum contumeliosum a u d i s t i : uis exigere damnationis suppli.3 . . . 3 cium. Vel tantum exige quantum d e d i s t i , fenerator ìniuriarum. Pugno percussus es, interfectionem quaeris. V s u r a WS 2l46a: Est et a l i a

u s u r a

mala.

p e i o r , quando quis uerbo contumeli-

oso audito uel pugno percussus, aut damnationis supplicium e x i g i t , aut interfectionem quaerit. V s u r a

mala, uel tantum e x i g e , quantum

dedisti feneratori. Br 101+2 A: V s u r a si

188,12 A 668: e t

e s t , plus accipere quam dare.

is...

f u i s s e

t, id e s t , per superbiam mihi

insultasset, magnificaret se super me, minaretur mihi quidquid posset, me

absconderem

u t i q u e

ab

eo.

. . . Nunc autem

uide, s i non n i h i l aliud r e s t â t , n i s i ut solitudinem quaeras. C 1+92: In i s t o uersu et duobus a l i i s qui sequuntur, ludas perfidus exprobratur, quia caueri potuisset, s i publicus f u i s s e t inimicus. 188,16 A 668: Forte aliquando bonum consilium d e d i s t i , f o r t e aliquando praec e s s i s t i me, et salubre aliquid monuisti: in Ecclesia Dei simul fuimus. C 1+92: Hic et sequens uersus increpatiue quidem legendi sunt. Sed consideremus sub qua p a t i e n t i a : adhuc adhuc

η ο t u s

unanimi

s, adirne

dux,

d i c i t u r , qui futurus hostis et crudelissimus t r a -

d i t o r per omnia noscebatur. 188,18 A 668: Vnde ergo dissensio? Qui intus e r a t , f o r i s factus e s t . A m b u 1 a u i t

mecum

in

domo

d o m u m e r e x i t contra

Dei

cum

d o m u m Dei....

consensu:

aliam

Fratres sumus, unum

Deum inuoeamus, in unum Christum credimus, . . . quid tu f o r i s es, et ego intus sum? 188,21 A 668: Quo modo r e p l i c a u i t et r e c o l e r e nos f e c i t primum i l l u d schismatis initium, quando in i l i o primo populo Iudaeorum quidam superbi se separauerunt, et extra s a c r i f i c a r e uoluerunt ( v g l . Num. 16,1-33; 1+7). . . . Quid e s t : u i u e n t e s ? untes. . . .

Scientes quia pereunt, et tarnen pere-

[669] . . . Si mortuus descenderes, quid ageres ignorares;

cum uero seis malum esse quod f a c i s , et tarnen f a c i s , nonne uiuus descendis

ad inferos? Et quare maxime ipsos duces terrae h i -

atus absorbuit uiuos, populum autem i l l i s consentientem e cáelo irruens 3 CSg: d e d i s t i f e n e r a t o r i . ìniuriarum pugno

Ps 5 ¡i , 1 6 - 1 9

absumpsit? P r o p t e r e a hanc poenam commemorans psalmus i s t e , a populo c o e p i t , et ad. duces c o n c l u s i t . V e η ì a t e o s ,

statim adiunxit: D e s c e n d a n t t e s ,

mors

s u p e r

p r o p t e r i l l o s d i x i t , super quos u e n i t i g n i s de c á e l o ; ad

i n t e r n u m

propter duces quos t e r r a e h i a t u s a b s o r b u i t .

duces e t p r i n c i p e s ? cend

...

Ideo ad i n f e r o s

et u i u e η '-

. . . Quid i l l i

u i u e n t e s

d e s -

t, quia malum quod f a c i u n t , malum e s s e nouerunt.

un

Br 101+2 C: Factum f u i t hoc de Dathan, et Core, et Abiron, e t simul u e n i t i g n i s , e t mortui f u e r u n t , e t t e r r a a b s o r b u i t eos uiuos

(vgl.

Num. 1 6 , 1 - 3 3 ) . C 1+93: Sed hoc magis s p i r i t a l i t e r accipiendum e s t ; 189.1

A 669: I n

h o s p i t i

is,

ubi p e r e g r i n a n t u r e t t r a n s e u n t . Non

enim h i e semper f u t u r i s u n t ; e t tarnen pro a n i m o s i t a t e temporali

sic

pugnant. 189.2

A 669: i n e o r u m

medio

e o r u m

quam cor eorum. ( ~

i n i q u i t a s ; nullum tam

medi

um

C 1+93)

C 1+93: . . . h o s ρ i t i o ; ut o s t e n d e r e t malitiam non esse naturalem, sed a d u e n t i t i a quadam h o s p i t a l i t a t e 189.3

CSg 27, 229: C l a m a u i t ad

susceptam.

i g i t u r ex forma s e r u i C h r i s t u s ,

D e u m pro populo c h r i s t i a n o ,

A 669: Corpus C h r i s t i e t u n i t a s C h r i s t i in angore , in t a e d i o , m o l e s t i a , in c o n t u r b a t i o n e e x e r c i t a t i o n i s 189,6

A 67O: V e s p e r e m e r i d i e e x a u d i a t d i e t

mane

m e r i d i e

u o c e m me a m

in

suae;

Dominus in c r u c e , mane

in a s c e n s i o n e ; e n a r r o

morientis, a n n u n t i o

iugiter

...

in r e s u r r e c t i o n e ,

u e s ρ e r e

patientiam^

uitam r e s u r g e n t i s , orabo ut

sedens ad dexteram P a t r i s ; e χ a u qui i n t e r p e l l â t pro nobis ( v g l . Rom. 8 ,

3¡+). 1 8 9 , 1 0 A 67O: I t a q u e , f r a t r e s mei, quos in i p s a congregatione parietum horum u i d e t i s t u r b u l e n t o s , superbos, . . . non habentes zelum Dei . . . ...

quietum,

i p s a e s t p a l e a dominicae areae ( v g l . Matth. 3 , 1 2 ; Luc. 3 , 1 7 ) ·

Quare d i x i

: a d p r o p i n q u a n t

···

m i h i ?

189,12 A 671 : Etenim per totum orbem terrarum pauca sunt g r a n a , multae sunt p a l e a e . Quid ergo a i t ? In palea mecum e r a n t , in t r i t i c o non mecum erant ; 1+ CSg: l a b o r e 5 CSg: sapientiam 6 CSg: d i x i t

Ps 5^,19-22

225

189,15 A 671 : U l i enim praesumunt de nescio quo duce suo qui coepit heri : i 1 1 o s

humiliabit

qui

est

ante

s a e c u 1 a.

Quia etsi ex tempore Christus est de Maria uirgine, ante c u 1 a

s a e -

tamen in principio Verbum, et Verbum apud Deum, et Deus

Verbum (vgl. loh. 1,1). 189,17 A 671 -.Non

est

i 1 1 i s

commutati

o, ... nec cum hic

sunt, nec in resurrectione. Omnes enim resurgemus, sed non omnes immutabimur (i Cor. 15,51). Quare? Quia

non

est...

[672]

Deum.

189.19 C 1+95: Ipsa nunc allegorice dicuntur, quae in futuro iudicio sunt agenda cum perfidis. 189.20 A 6 7 2 : Lege

testamentum

quod

polluerunt:

In se-

mine tuo benedicentur omnes gentes (Gen. 12,3; 26,h). runt • 7 toris

testamentum

Pollue-

e i u s. Tu contra ista uerba testa-

quid dicis? Africa sola istam gratiam meruit sancti Donati,

in ipso remansit Ecclesia Christi. Die saltern: ecclesia Donati. Quare adiungis, Christi, de quo dictum est: In semine ... gentes? Post Donatum uis ire? Pone Christum, et sic recede. Videte ergo quid sequitur: Polluerunt testamentum?

testamentum

e i u s. Quod

Abrahae dictae sunt promissiones et semini

eius. ... Et semini tuo, quod est Christus (Gal. 3,16). ... Tu qui dimisisti unitatem omnium gentium, et in parte remansisti, ρ o 1 1 u i s t i

testamentum

eius.

Quod tibi ergo contigit,

ut exterminareris, ut ab hereditate separareris, de ira Dei est. WS 2U8^: Contaminant

haeretici

testamentum

Dei, prauo sensu interpretando scripturas, corrumpendo Ecclesiae fidem, diuidentes se ab unitate corporis Christi. 189,26 A 672: Quomodo adpropinquauit cor i 1 1 i u sQ? Vt intellegamus uoluntatem illius. Etenim ex haereticis asserta est catholica, et ex his qui male sentiunt probati sunt qui bene . . 9 sentiunt. Multa enim latebant in scripturis; et cum praecisi essent haeretici, quaestionibus agitauerunt Eccle-[673]siam Dei: aperta sunt quae latebant, et intellecta est uoluntas Dei. ... Numquid enim perfecte de Trinitate tractatum est, antequam oblatrarent Ariani?

7 CSg: contestatoris 8 CSg: in haereticis exserta 9 CSg: praecissent statt praecisi essent (WS 2^9&: processissent)

Ps

226

190,5

5b,22-2k

A 673: Quaedam enim in s c r i p t u r i s dura uidebantur, cum obscura essent; expósita

mo 1 1 i

t a

sunt.

diuisionem haereticorum multa dura i l l i u s duri

mones um,

et

i ρ ε i

zantes; et i p s i

...

m o l l i t i

. . . Ecce per

[6lh]

m o 1 1 i

t a

sunt

sunt;

s u p e r

i a c u 1 a. Armauerunt

sunt

o l e -

euangeli-

d i r i g u n t u r in p e c t o r a quorumque

s e r m o n e s

audientium ab i n s t a n t i b u s opportune et importune; i l l i s m o η i b us,

s e r -

i l l i s u e r b i s tamquam s a g i t t i s ,

s e r

corda hominum ad

amorem p a c i s f e r i u n t u r . Duri e r a n t , e t molles f a c t i sunt. non uirtutem amiserunt, sed in

l i t i 190.9

A 67I+: Modo autem u u l t paruulus

-

i a c u 1 a

i a c t a r e

M o l -

conuersi

c u r a m

sunt.

suam in

Dominum, e t o c c u r r i t n e s c i o q u i s , e t d i c i t : Ego e x c i p i o . Tamquam naui f l u c t u a n t ! o c c u r r i t , e t d i c i t : Ego e x c i p i o . Responde e t t u : Portum quaero, non saxum. 190.10 A 6lk: s t o .

Et uide quia portus t e e x c i p i t : ...

Non

d a b i t . . .

i n -

Fluctuât nauis in a n c h o r i s , sed non l o n g e a t e r r a p r o -

i c i t u r ; nec i n aeternum f l u c t u a b i t , e t s i ad tempus f l u c t u â t . Etenim ad

...

p e r t i n e n t uerba s u p e r i o r a :

f l u c t u a t i o n e m

status

sum in exerci-[6Ty~\tatione

mea, et conturbatus

Contri-

sum (ν.

3"Ό .

l i l i s autem quid?

190,13 C U96: Quia d i x i t de iustis,

nunc d i c i t de i m p i i s , qui i n gehennae

profunditatem mergendi sunt. - Zu stagnum ... 190,15 A 675: V i r o s

ignis

v g l . Apoc. 20,15-

propter i n t e r f e e t i o n e s

sanguinum

dicit;

atque utinam c o r p o r a l e s , e t non s p i r i t a l e s ! C 1+97= Hos t a l e s implere non d i c i t

d i e s

s u o s,

quando cum

s i b i longam uitam p r o m i t t u n t , exitum c e l e r r i m a e mortis inueniunt. Kam omnium sed i l l i s

d i e s

in p r a e d e s t i n a t i o n e noscuntur esse d e f i n i t i :

d i m i d i a b u n t u r

d i e s

quibus contra

s u i ,

dispositum proprium prouenire monstratur occasus. Ideo enim additum est

s u o s,

ut u o l u n t a r i o s i n t e l l e g e r e s , non a Domino c o n s t i t u t o s .

190,18 C U97: I l l o s t a l e s quibus celerrimus euenit f i n i s , in se r a s s e

s p e -

non dubium e s t .

A 676: Merito autem i l l i non dimidiabunt s p e r a u e r u n t .

Ego autem a diebus

diem aeternam. Quare? Quia

in

te

dies

suos,

quia in homine

temporalibus perueni ad

s ρ e r a u i

,

Domine.

Ps 55,1

P s a l m

55

190,22 A 677: Agnoscamus ergo populum a

227

s a η c t i s

hoc enim ad

in

gui

t i t u 1 i

i ρ s u m

longe

f a c t u s

est

inscriptionem.

Pertinet

D a u i d, quem iam nostis intellegere spirita-

liter; neque enim commendatur nobis nisi ille de quo dictum est: Finis legis Christus ad iustitiam omni credenti (Rom. 10,¡t). Ergo : I η f i η e m

cum audis, in Christum intende, ne in uia remanendo non

peruenias ad

fine

m. ... Scriptus est enim quidam

t i t u 1 u s

in dominica passione, quando Dominus crucifixus est; erat ibi lus

t i t u -

inscriptus, hebraice, graece et latine: Rex iudaeorum (loh. 19,

19); ..· Istum

t i t u 1 u m

cum legissent Iudaei, indignati sunt,

et dixerunt ad Pilatum: Noli scribere: Rex Iudaeorum; sed quia ipse dixit se regem esse Iudaeorum fiant

a

s a η c t i s

(vgl. loh. 19, 21).

qui contradicentes

...longe

titulo

re-

spuerunt regem Deum, et elegerunt regem hominem. ... [678] ... ciuitas quaedam erat utique

ρ ο ρ u 1 i

D a u i d Da

allophylorum, longe

a

G e t h

id est, alienigenarum,

s a η c t i s....

[679] •·· Ergo

nostrum Dominum Iesum Christum natum ex semine illius

u i d, non solum

allophyli

in

tenuerunt, G e t h.

sed et G e t h

t e η e η t

adhuc

diximus quod ciuitas sit.

Interrogata autem interpretatio huius nominis, indicat torcular. Christus, secundum quod caput Saluator corporis, ille natus ex uirgine crucifixus, ... est et hic, sed in corpore suo quod est Ecclesia. Corpus coniunctum est capiti suo, ... Quomodo ergo hic in

G e t h ?

Τ e η e t u r

t e η e t u r

in torculari corpus eius, id est,

Ecclesia eius. Quid est, in torculari? In pressuris. Sed in torculari fructuosa pressura est. Vua in uite pressuram non sentit, integra uidetur, sed nihil inde manat; mittitur in torcular, calcatur, premitur; iniuria uidetur fieri uuae, sed ista1 iniuria sterilis non est; ... 2 . 2 Quicumque ergo sancti pressuram patiuntur ab eis qui l o n g e facti

sunt

a

s a η c t i s, adtendant psalmum istum,. agnos-

cant hic se, dicant quod hic dicitur, qui patiuntur quod hic dicitur. ... [68O] ... et dicamus Deo: ... C 1(99: ... in prima sectione psalmi mater orat Ecclesia, ... 1 CSg: in ista 2 CSg: Quicquid ... pressurarum ( ru zwischen a und m iibergeschr. )•

228 191,8

Ps 55,2-6 A 68O: Noli timere, quia

conculcauit

te

homo·,

uinum

habeto, uua factus es ut calceris. 191,11 A 68O:

Tota

die,

toto tempore. Nemo sibi dicat: Fuerunt tribu-

lationes apud patres nostros, apud nos non sunt. Si putas te non habere tribulationes, nondum coepisti esse christianus. Et ubi est uox apostoli: Sed et omnes qui uolunt in Christo pié uiuere, persecutiones patientur (II Tim. 3, 12)? Si ergo non pateris ullam pro Christo persecutionem, uide ne nondum coeperis in Christo pie uiuere. 191,1*+ A 681 : Est et alius intellectus: ...

Ab

altitudine

d i e i,

hoc est, a superbia temporali. Quamdiu enim conculcant, alti sunt; humiles sunt qui conculcantur, alti sunt qui conculcant. Sed noli 3 timere

altitudinem

conculcantium; d i e i

altitudo

est, temporalis est, non aeterna. 191,17 A 681 : Cum uenerit ille dies iudicii, tunc lamentabuntur se omnes tribus terrae. C 5OO: At contra infelicium sors omnino durissima est, hic sub breuitate gaudere et in illa perpetuitate cruciari. 191,19 A 681 : Stupor autem non dolet; amisit sensum doloris, tanto insensibilior, quanto peior. ... [682] ... Et ipsi stupidi qui modo nihil timent, timebunt 191,23 A 682: si In

Deo,

m e o s

in

aliquando: ...

D e o, quare

m e o s? Et

quia ab ipso; [683]

in

D e o, et

m e o s, quia accepi. Ipse uoluit

esse qui dedit, amando eum cuius sunt; ...

1 a u d a b o

sermones,

m e o s.

In

quia ibi ipse est fons

Deo

ergo

s e r m o n u m

uerorum; C 501 : I n

Deo

1 a u d a t

s e r m o n e s

suos, qui omne quod

bene loquitur non sibi, sed diuinis cognoscitur muneribus applicare. Suos enim ita intellegendum est, non qui proprio proferuntur arbitrio, quoniam semper mali sunt; sed qui Domini largitate concessi sunt. 191,25 C 501 : n o n

t i m e b o

quid

f a c i a t

A 6 83: Píeme conculcauit, plane tribulauit·, sed

mihi

It

homo.

quid

mihi

f a c i e t ? Vua eram, uinum ero: ... 192,1

A 683: Sed cum abominantur,

u e r b a

mea

abominantur,

quem putamus

nisi eum in quo laudabo sermones meosî

3 CSg: ab altitudine i+ Hil I6I+: C a r η e m autem pro significatione hominum, per quam in corpore continentur, frequenter accipimus;

229

Ps 55,6-9

192,3

A 683: Contemptus est Dominus tuus, et tu te honorari uis ab eis qui longe facti sunt a sanctis?

192,1+

C 501: Isti ergo subdoli Christiani habitare publice uidentur Ecclesiam^ et congregationes sequi, conuentusque populorum; sed uirus suae peruersitatis

abscondunt·,

nec palam ausi sunt pro- [502]dere,

quod sciunt apostólicas regulas non habere. 192,5

A 685: Etenim sic

incolent

et

absconden

seruent ubi homo labitur. Intenti sunt ad

t, ut ob-

calcaneun,

quando

fiat lapsus, ut pedem teneant ad ruinam, aut pedem supponant ad offensionem, certe ut inueniant quod accusent. Et quis ita ambulet ut nusquam labatur? Certe quod cito fit uel in lingua. ... Ergo necesse est ut aliquis labatur in lingua. Illi autem qui

incolent

et

t, aucupantur uerba omnia, quaerentes

absconden

alicubi laque-

os et nodosas facere calumnias, ... 192,7

C 502: Addidit

s i c u t

expectauit

anima

m e a, id

est, sicut ante praeuidi, sicut instructus fui, sicut a Domino regulara praedicationis accepi. A 686: Hoc dico quod sustinui. Loquebatur expertus: t i η u i t 192,9

anima

mea.

Incolent

et

Sicut

s u s -

absconden

t.

A 686: tu ora pro eis, et noli dicere: Numquid et talem hominem Deus correcturus est, tarn malum, tarn peruersum? ... Est alius sensus in hoc uersu:

Pro

nullis eorum meritis praeceden-

nihilo...eos:

tibus

s a 1 u o s

quit,

et persecutor et iniuriosus ( I Tim. 1, 13). ... [687]

facies

eos.

Qui prius fui blasphemus, in-

cum illi ad te nihil afferant unde saluentur, u o s

facies

eos,

192,12 A 687: Irasceris et Quid est enim:

ira

bulationibus omnia, ut m

nihilo

... et s a 1 -

id est, gratis data gratia tua.

d e d u c í s ,

In

Pro

saeuis et saluas, terres et uocas.

p o p u l o s

d e d u c e s ? Imples tri. 7 tribulationibus positi hommes recurrant ad

te, ne deliciis et securitate peruersa seducantur. A te

ira

uidetur,

sed paterna. Irascitur pater filio ...; iratus ei eum colaphizat, caedit, ... ad scholam ducit. 192» 1U A 687: Vt uiuam enim tu fecisti, et ad hoc m e a m

tibi. ...

Enuntiaui

Deo

e η u η t i o u i t a m

5 CSg: in Ecclesia 6 CSg: uerbo; omnia quaerunt statt uerba omnia, quaerentes 7 CSg: omnes

u i t a m

m e a m, quia

Ps 55,9-13

230

uiuere me fecit Deus. Quomodo Paulus apostolus, dicens: iniuriosusl

enuntiauit

u i t a m

suam

Qui prius fui blasphemus et persecutor et 9

Enuntiet

u i t a m

suam: Sed misericordiam

consecutus sum ti Tim. 1, 13). 192,20 C 503: Pollicitatio quippe Domini est, ut pias lacrimas non refutet, sicut in alio psalmo dicit: Inuoca me in die tribulationis tuae et eri~ piam te et magnificabis me

(>15)·

192,22 A 688: Praecedendo ergo non corrigitur; bonum est illi ut t a t u r

retrorsum,

[689] .•. Ideo

c ο η u e r-

et quem praecedere uolebat sequatur. ...

conuertantur

retrorsum,

ne prae-

cedant; sed ut sequantur, non ut remaneant. 192,25 A 689: Tuus est enim, cum tibi subuenit; tuus est, cum tu ab ilio alienus non es. ... Omnium quidem

D e u s

est; sed eorum

D e u s

proprie dicitur, qui eum diligunt, qui eum tenent, qui illum possident, qui illum colunt^; tamquam de domo ipsius, magna sunt familia eius, redempti magno sanguine unici Filli. Quantum dedit nobis

Deus,

ut ipsius essemus et ipse sit nosterl ... [690] ... Aliquando ista bonis dat, aliquando non dat; et malis aliquando dat, aliquando non dat; bonis tarnen seruat seipsum, ... 193,3

A 691 : lam ipse est sensus qui superius est repetitus (vgl. ν. 5).

193,5

C 505: Venit ad tertium membrum, ubi iam liberata de malis huius saeculi, laudaturam se Dominum profitetur Ecclesia. Dicit enim in se esse u ota

laudationis,

Dei tamen muñere contributa, quae in illa

perpetuitate reddenda sunt, quando iam sancti indefessis uocibus persoluent laudis obsequium. ... Sed haec tria in futuro saeculo praestabuntur, ... Nam hic cui beatorum aufert

lacrimas,

cum ipse dicat:

Beati qui lugent, quoniam ipsi consolabuntur (Matth. 5, 5)1 193,10 A 692: Merito non

p l a c e t

filiis alienis (vgl. Ps. 17,1+6; II Reg.

22,l+5f.) longe factis a sanctis, quia non habent ti

u m, unde uideant quod

8 CSg: Quomodo enim 9 CSg: enuntiat (a auf Rasur) 10 SCg: incolunt

D e o

placet.

lumen

u i u e it-

231

Ps 56,1

Psalm 56

193,13 A 695: Quia ergo passionem Domini cantat iste psalmus, uide quem titulum habeat:

In

f i η e m,

ilio tempore, quando

Christus est. ... Inuenimus ergo

F i n i s

S a u l

D a u i d

persequebatur (vgl. I Reg. 21»,

1-4), regem futurum et praedestinatum rex iam reprobatus, quod r i t

a

f a c i e

S a u l

i n

s p e l u n c a m

f u g e -

i p s e

D a u i

d.

Quid ergo hoc ad Christum? Si omnia quae tunc agebantur, figurae erant futurorum, inuenimus ibi Christum, et multo maxime. Nam illud: c o r r u m p a s

i n

t u 1 i

t i

uideo quomodo pertineat ad ilium 1 u s

inscriptus erat

i ρ s i

S a u l .

t i

Rex Iudaeorum

um:

i n s c r i p t i o n e m ,

Da

D a u i d,

non

Non enim aliquis

u i d.

quem uoluit

t i t

(loh. 19, 19), ut ille

t i

ut diximus, populus Iudaeorum erat;

...

Christus erat;

D a u i d

... Cum ergo [Iudaei] indignarentur ex ilio

ex-

t u 1 u s

probraret frontem ipsorum, quod a rege suo manus non abstinuerunt. S a u 1,

u-

c o r r u m-

Videmus autem in passione Domini scriptum fuisse

[696] p e r e t u l

Ν e

t i t u l o ,

adierunt Pila-

tum iudicem, cui obtulerant occidendum Christum, et dixerunt ad eum: Noli

scribere

sie:

Rex Iudaeorum;

sed

scribe

quia

ipse

dixit

se regem

Iudaeorum

(vgl. loh. 19, 21). Et quia iam cantatum erat per Spiritum

sanctum:

In

m, . . . i n s c r i p t i o n e m ,

f i n e

Pilatus: Quod scripsi

respondit eis

(ebda 22); quid mihi suggeritis falsitatem?

scripsi

Ego non corrumpo ueritatem. ... Figurabat enim aliquid illa 1 u η c a, cam,

esse

qua se texit Dauid. ... Qui enim

f

u g i

t

s ρ e -

i n

s p e l u n -

terra contegitur, ne uideatur. Portabat autem terram Iesus, car-

nem quam acceperat de terra; et in e a se occultabat, ne a Iudaeis inueniretur Deus. ... cam num

a

f a c i e

f u g i s s e

F u g i

t

S a u l . i n

ergo secundum [697] carnem

i n

s p e l u n -

Quod si et hoc uelis accipere, ita Domi-

s p e l u n c a m

a

f a c i e

S a u l ,

quia

passus est; usque adeo se occultauit Iudaeis, ut et moreretur.

... Sed

quare^ usque ad mortem uoluit esse patiens? Vt

a

c i e

S a u l

i n

s p e l u n c a m .

Etenim

f u g e r e t

s p e l u n c a ,

f a inferior

peurs terrae potest accipi. Et certe ... corpus eius in monumento positum est, ... Hoc ergo monumentum

1 CSg: quare? quia

s p e l u n c a

erat ; illuc

f u g i t

232

Ps 56,1-5

a

facie

c a

Saul....

Resurrexit ergo Dominus ex ilia

illaesus, incorruptus, quo

f u g e r a t

a

s ρ e 1 u η -

facie

Saul·,...

Audiamus ergo iam psalmum, ... ( ^ C 506f.) C 506:

Ne

S a u 1 e

disperdas

D a u i d. Prohibetur

disperdi,

D a u i d

a

qui ad regnum fuerat uoluntate Domini

praeparatus, ... [507] ... Sic singula quae de

D a u i d

et Christo

prouenerunt facta, illis sunt sub hac allusione communia. Quae imagines rerum in hoc titulo ideo praeludunt, quia totus psalmus de Domini passione dicturus est. ... Oportet igitur meminisse psalmum hunc quintum esse illorum qui passionem et resurrectionem Domini sub breuitate commémorant. 193,26 A 697: Christus in passione dicit: ... Caro ipsa clamat:

mei,

Miserere

Miserere

mei,

Deus.

Deus,

miserere

m e i , homo ipse, anima et caro. ... [698] ... Audis magistrum orantem, disce orare. Ad hoc enim orauit, ut doceret orare; 19^,^

C 508:

Alarum

etenim

umbra

tecta materna sunt, quae pul-

los teneros et blandimento quodam fouent, et ab irruente tempestate custodiunt. A 698: Hoc piane iam totus Christus dixit; hic est uox nostra. Non enim iam

t r a n s i t

i n i q u i t a s ,

adhuc feruet

i n i q u i

... Quis autem perseuerabit usque in finem, quoadusque iniquitas

tas.

transeat

? Qui fuerit in Christi corpore, qui fuerit in membris

Christi, et a capite didicerit patientiam perseuerandi. 19^,8

A 699·

Bene

enim nobis

fecit

Dominus Deus mittendo nobis

Saluatorem nostrum Iesum Christum, ut moreretur propter delieta nostra, et resurgeret propter iustificationem nostram. 19¡t,10 A 699'· m i s i t

de

cáelo

et resuscitauit eum;

19^,12 A 699: Saeuierunt Iudaei in Christum, superbierunt in Christum; ... post passionem Domini eradicati inde sunt, et perdiderunt regnum, in quo regem Christum agnoscere noluerunt. Quemadmodum opprobr

i um,

dati

s u n t

in

uidete: dispersi sunt per omnes gentes, nusquam

habentes stabilitatem, nusquam certam sedem. 19l(,lU A 700: Ad quam rem? 19I4. ,16 A 700 : Qui sunt

c a t u 1 i

1 e ο η u m ? Populus ille minutus, maie

deceptus, male seductus a principibus Iudae-[701]orum: ut illi nes,

illi

c a t u 1 i

leo-

1 e ο η u m. Omnes fremuerunt, omnes occiderunt.

19^,18 A 701 : Videmus perturbationem ipsius; non ilio turbato, sed illis turbantibus. ... Tarn placatus erat iste turbatus, ut quando uellet, dormire ... Turbauerunt illi, et

dormiuit

t.

ipse. ... [702] ... Interrogemus

Ps 56,5-8

eum, et dicamus: Quoniam

233

dormisti

turbatus, qui te persecuti sunt?

qui te occiderunt? ... Audite qui:

F i 1 i i

h o m i η υ m.

C 509: Mors Domini mirabili proprietate describitur, qui b a t u s

fremitu Iudaeorum, quiete altissima

c o n t a r -

dormi

ebat:

ostendens tarn nihil fuisse persecutionem iiç)iorum, ut occisus perduceretur ad somnum. 19!+,21 C 509: Ipse enim exponit qui sunt isti filii hominum, quorum ies

fuerunt

arma

legitur) super eum

et

sagittae;

dentibus

den-

eorum scilicet qui (sicut

stridebant.

19^,23 A 702: Quando ergo percusserunt, nisi quando clamauerunt: Crucifige, crucifige (Lue. 23, 21; Ioh. 19, 6)? (^ C 509) 19^,25 C 5IO: ... exclamat a forma serui, ... A 703: Homo in cruce, et

s u p e r

c á e l o s

D e u s . Remaneant

in terra saeuientes, tu in cáelo esto iudicans. Vbi sunt qui furebant? C 509:

Filii

hominum...acutus.

Haec de illis dicit

qui in nece Domini impia uoluntate grassati sunt. 195,2

C 5IO: glorificatus est

o m η e m

super

t e r r a

m, quando to-

tum mundum catholica replet Ecclesia: in qua laudes Domino iugiter concinuntur, ... 195,1+

C 510: Iudaeos significat insidiatores, qui praedicationibus rectis dolos se adnectere crediderunt, ...

P e d e s

autem Christi sunt incre-

pationes malorum promissionesque fidelium, quibus ille in hoc mundo euangelizans, quasi quibusdam 195,6

ρ e d i b u s

incedebat.

C 5IO: Hic pietas Domini sanctitasque describitur. r u η t

enim

a η i m a m

Incuruaue-

Christi, quando scelerati Iudaei credere

noluerunt. Ipsis enim condolendo (sicut et alibi dicit) ieiunus et sterilis reddebatur.

A n i m a

enim eius in suis actibus curuari non

poterat, quae peccati maculam non habebat. 195,9

A TOU: Quod enim persecuti sunt Christum, Christo non obfuit, sed ipsis obfuit. Et nolite putare, fratres, ipsis solis hoc accidisse. Omnis qui parat

f o u e a m

fratri suo, necesse est ut ipse

i η c i d a t

in

earn. C 511 : et ideo dicti sunt

f o u e a m

fodere,

quia eum neci uisi

sunt tradidisse. 195,12 A 705: Bonorum autem patientia praeparatione cordis excipit uoluntatem Dei, et gloriatur in tribulationibus, ... Ille parauit foueam ad opprimendomi, ego

cor

non

ρ a r a b o

incidet in eam, ego autem

ad tolerandum? Propterea ille

c a η t a b o

et

ρ s a 1 1 a m.

Ps 56,8-11 2 1 9 5 , A 705: glorificetur

lesus post passionem. ... Quod uocat, ut surgatî

Duo organa uideo, corpus autem Christi unum uideo: una caro resurrexit, et duo organa resurrexerunt. - Vgl. It08, 12f. 195,16 A 705:

est Organum, quod quidem manibus fertur

Psalterium

percutientis, et chordas distentas habet; sed ilium lo-[706]cum unde sonum accipiunt chordae, illud concauum lignum quod pendet et tactum resonat, quia concipit aerem, habet.

Ci

t h a r a

psalterium

in superiore parte

autem hoc genus ligni concauum et resonans in

inferiore parte habet. ... Sed quid est

psalterium?

Per

carnem suam Dominus duo genera factorum operatus est, miracula et passiones: miracula desuper fuerunt, passiones de inferiore fuerunt. Illa enim quae fecit miracula, diuina erant; sed per corpus fecit, per carnem fecit. Caro ergo diuina operans, humana patiens,

ci

t h a r a

psalterium

est. Sonet

est; caro

psalterium·,

illu-

inentur caeci, audiant surdi, stringantur paraljrtici, ambulent Claudi, surgant aegroti, resurgant mortui: iste est sonus Sonet et

ci

ρ s a 1 t e r i i.

t h a r a; esuriat, sitiat, dormiat, teneatur, flagelle-

tur, irrideatur, crucifigatur, sepeliatur. 195,23 A 706: Quid ergo duo haec organa nobis figurant? Excitât enim Christus Dominus Deus noster psalterium suum et citharam suam, et dicit: Exsurgam

diliculo.

Puto quia hic iam agnoscitis Dominum

resurgentem. ... una caro resurrexit, et in una carne agnoscimus et psalterium et citharam. 195,26 C 512:

ρ s a 1 m u m

...

inter

gentes,

caelestem signifi-

cai actum uniuersalis Ecclesiae, quae per omnes

g e n t e s

linguis

uariis psaljmodiam Domino deuota mente persoluit. 196,2

A 706:

quia

magnificata

misericordia

tua,

tas

tua.

los:

et tarnen ad hoc

C a e l u m

C a e 1 i

supra

est et

usque

usque

ad

ad

cáelos

nubes

u e r i -

η u i e s, e t n u i e s

infra

cáe-

proximum pertinent

nubes.

...

caelum

autem sursum est, habitationes Angelorum, Sedium, Domina-

tionum, Principatuum, Potestatum. Illud ergo forte uideatur fuisse dicendum:

Magnificata

u e r i t a s dia

tua.

2 CSg: glorificatus

tua, Etenim in

est et

usque

cáelo

usque ad

nubes

ad

cáelos misericor-

angeli laudant Deum, uidentes ipsam

Ps 56,11-57,3

speciem

uerítatis,

miseria utique

... Ibi

235

u e r i t a s ; hic autem in nostra

misericordia.

... [TOT] ... Hoc propterea

dixi, quia uidetur congruentius dici potuisse: u s q u e

est

ad

nubes

ad

c á e l o s

u e r i t a s

misericordia

gimus praedicatores

Magnificata

tua.

u e r i t a t i s ,

tua,

N u b e s

et

u s q u e

enim intelle-

homines portantes istam earnem

caliginosam quodsmmodo, unde Deus et coruscat miraculis, et tonat praeceptis; ...

V e r i t a s

praepollet in angelis; sed dedisti illam et

hominibus, et deduxisti illam 196,Τ

u s q u e

ad

nubes.

A TOT: Agentes ergo illi gratias, dicamus cum ipso psalmo últimos uersus, quos iamdudum etiam dixit:

E x a l t a r e . . .

tua.

C 512)

- Vgl. v. 6.

P s a l m 196,9

5T

Vgl. Ps. 5 6 , 1.

196,11 C 513: Christus Dominus Iudaeos inuehitur de his quae longa post erant aetate facturi. A TOT: Cui enim iniquo non facile est aut quis de

iustitia

1 o q u i

iustitiaml

interroga-[T08]tus, quando non habet cau-

sam, non facile respondeat quid sit iustum? ... [ T O 9 ] ... Non sit iustitia

labiorum, sed et factorum. Si enim aliter agis quam

loqueris,

bona

l o g "u e r i

s, et male iudicas. Si enim agis

quomodo iudicas? Interrogatus quid sit melius, aurum an fides, non usque adeo peruersus et deuius es ab omni ueritate, ut aurum melius esse respondeas; praeponis ergo interrogatus auro fidem; iustitia

m. ... [7IO] ... Ecce

1 o c u tus

1 o c u t u s

es

es

mihi melio-

rem esse fidem, et in iudicio tuo melius duxisti aurum. Non sic iudicasti ut

1 o c u t u s

e s ; uera

1 o c u t u s

e s , et falsa iudica-

sti. 196,19 A 711:

Iniquitates

sequitur, et

cor

forte

in

corde

suum sequuntur manus, et

cordi

solo? Audi quid suo famulan-

tur manus, cogitatur et fit; CSg 27, 239:

E t e η i m

in

tuistis de me iudicare, qui o peramini, c 511+)

in

corde; corde

ac si diceret: Quomodo pouestro

iniquitates

ubi peractum crimen est antequam fiat perpetratimi.

236

Ps 57,3-5

196,21 C 51^: Et uide quia supra cordis m a η u s

p o s u i t iniquitates:

nunc etiam per

r e s s i g n i f i c a t a c t u a l e s , ut non solum cogitatum s c e l u s , sed

etiam completimi esse doceatur.

enim ad

C o n c i n n a r l i

i n i -

bene positum e s t . Concinnatio autem s i g n i f i c a t , quando

q u i t a t e s

ex multis p a r t i b u s s i b i conuenit adunata p e r u e r s i t a s . 196,214 A 712: Quid e s t hoc? Quaeramus d i l i g e n t i u s ;

f o r t a s s i s enim i l l u d

quia Deus praecognouit homines p e c c a t o r e s etiam in [713] matrum.

. . . Vnde

e n a t i

a l i e n a t i

. . . F o r t e ergo a quadam milua

?

a l i -

sunt p e c c a t o r e s , in qua d o l o r e s p a t i e b a t u r c a r i t a s , per

apostolum d i c e n s : Quos iterum ( G a l . U, 19).

uobis

u e r i t a t e . Vnde

a l i e n a t i " ! A

A p a t r i a b e a t a , a u i t a beata.

dicit

u t e r i s

parturio,

donee Christus

formetur

in

. . . Ergo nascuntur i n t r a u i s c e r a E c c l e s i a e quidam

p a r u u l i ; e t bonum e s t ut f o r m a t i e x e a n t , ne abortu labantur. Generet

te

mater, non a b o r t i a t . C 51^: M e r i t o p e c c a t o r e s tamquam a b o r t i u o s , ab

u t e r o

proiectos

d i c i t E c c l e s i a e , qui n u l l a d o c t r i n a e c o n f i r m a t i o n e p e r f e c t i 197,3

A 713: An p o t i u s i d e o r u n t

u e η t r e ?

a

Quisquís ab hoc f a 1 s a^ t u r ,

1 o c u t i In

u e η t r e

l o q u a t u r · ,

sunt

u e η t r e

sunt;

quia

f a l s a ,

e r r a u e -

quippe E c c l e s i a e , u e r i t a s manet.

E c c l e s i a e separatus f u e r i t , necesse e s t necesse e s t , inquam,

f a 1 s a^

1 o q u a -

qui aut c o n c i p i n o l u i t , aut quem conceptum mater e x c u s s i t .

haeretici

Inde

clamant contra euangelium, ut de h i s p o t i u s loquamur quos dolemus

excussos. 197,5

C 515:

I r a

197,7,· 13 A 71I+: Vnde a u r e s

Iudaeorum per s i m i l i t u d i n e m nimis aptissimam d e f i n i t u r . s u r d a e ? ...

suas.

...

A s ρ i s

Ideo

s u r d a e,

sum, quia earn quibusdam carminibus p r o p r i i s euocat, ...

[715] . . . utique

quia

o b t u r â t

cum c o e p e r i t p a t i incantatorem Mar. . . audite quid f a c i t .

[Marsus] in lucem uult educere; i l l a autem amando

tenebras suas quibus se inuolutans o c c u l t â t , d i c i t u r quod cum e x i r e r i t , recusans tamen audire i l l a s unam

a u r e m

u o c e s

u o c e s

t e r r a e , e t de cauda

quibus se cogi s e n t i t ,

o b t u r â t

i l l a s quantum p o t e s t e u i t a n s , non e x i t ad

a l t e r a m , atque

nolueallidit ita

i n c a n t a n t e

Huic s i m i l e s d i x i t S p i r i t u s Dei quosdam non audientes uerbum D e i , e t non solum non f a c i e n t e s , sed omnino ne f a c i a n t audire n o l e n t e s . Factum e s t hoc e t in primis temporibus f i d e i . 1 CSg: f a l s o

(^

C 515)

Stephanus martyr praedicabat

m.

PS 57,5-7

237

ueritatem, et tamquam tenebrosis mentibus ut eas in lucem educeret,

i η -

ti ubi uenit ad commemorationem Christi, quem illi omnino

cantaba

audire noluerunt, quid de eis scriptura dicit? quid de illis narrat? Clauserunt, inquit, aures suas (vgl. Act. 7, 57). Isidor, Et. XII, U, 12: Fertur autem aspis, cum coeperit pati incantatorem, qui earn quibusdam carminibus propriis euocat ut earn de cauerna producat: illa, cum exire noluerit, unam aurem in terram premit, alteram cauda obturât et operit, atque [ita] uoces illas magicas non audiens non exit ad incantantem. (= GS 106^; am Rande mit ISID bezeichnet.) 197.13C515:

Sapientem

uero hunc dicimus mundanae artis operatorem,

qui propositan rem, Domino se iuuante, astuta complet industria. 197,16 A 718: Quid est:

in

ore

ipsorumIVt

se pronuntiarent: coegit illos

ore

ore

suo contra

suo in se sententiajn dicere.

Calumniari uolebant ei propter tributimi; non dixit ille: Licet reddere 2 tributum, aut , non licet reddere. Et uolebat quibus inhiabant ut morderent, i ρ s o r u m [719] tes iam

conterere:

sed

uolebat. ... Iam nunc Dominus

e ο r u m

contriti

in

ore

sunt

d e η t e s

e o r u m,

in

conterei

ore d e η -

ί ρ s o r u m. Iam respondistis,

d e η t e s

uestri

in

ore

uestro.

Reddite Caesari quae Caesaris sunt, et Deo quae Dei sunt (vgl. Matth. 22, 21). ... Et illi non inuenerunt quid responderent. Missi enim erant ut calumniarentur ei; et redierunt dicentes quod nemo possit ei respondere. Vnde? Quia in

ore

contriti

erant

d e η t e s

e o r u m

i ρ s o r u m.

197,23 A 720: Non tantum aspidum. Quid de aspidibus? Aspides insidiose uolunt uenena inmittere, et spargere, et insibilare. Apertissime saeuierunt gentes, et fremuerunt sicut

leones.

Quare fremuerunt gentes, et

populi meditati sunt inania? (Ps 2, 1) Quando insidiabantur Domino: Licet dare tributum Caesari, an non licet (vgl. Matth. 22, 17), áspides erant: contriti sunt dentes eorum in ore ipsorum. Postea clamauerunt: Crucifige, crucifige (Luc. 23, 21; loh. 19, 6): iam non est lingua aspidis, sed fremitus leonis. Sed et g i t

Dominus....

molas

Tarnen et eorum

1 e o η u m m o 1 a e

contre-

contritae sunt:

crucifixus resurrexit, ascendit in caelum, glorificatus est Christus, adoratur ab omnibus gentibus, adoratur ab omnibus regibus. Saeuiant modo Iudaei, si possunt. Non saeuiunt. 2 CSg: an (I)

Molas

1 e ο η u m

238

Ps 57,7-9

c o n f i e g i t 198,It

D o m i n u s .

(^

C 515f.)

A 721: Hon uos terreant, fratres, quidam fluuii qui dicuntur torrentes; hiemalibus aquis implentur; nolite timere; post paululum transit, a g u a ,

d e c u r r i t non possunt. ( C 198,5

ad tempus perstrepit, mox cessabit; diu stare

516)

C 516: Deus enim contra malos arma suae potestatis et tamdiu terret

d o n e e

i n t e n d i

t,

cédant et ad confes-

i n f i r m a t i

sionis salutem meliorata se mente conuertant. Br IO5O C:

A r c u m

Saule,

me persequeris?

quid

A 722 :

s u u w

I n t e n d i t u r

i n f i r m a t i Ham hinc

uibrauit, sicut Paulus audiuit:

(Act. 9,

a r c u s,

nondum ferit. ... Et multi

ipsius intentione

s u n t

i n f i r m a t u s

e s t

Saule,

Ό territi.

a r c u s

illi qui dixit: Quid me

iubes

Ego sum, inquit, Jesus Nazarenus, quem tu persequeris (Act. 9, o 6. 5). Qui clamabat de caelo, a r c u m tendebat. ... Nam sic

facerei

i n f i r m a t u s m a r i :

Quando

et ille qui ait, ne timeamus

e s t

infirmor,

tunc

potens

sum.

stimulum carnis, quid ei responsum est? Virtus tur 198,9

i η f i r

-

Et cum oraret a se tolli in

infirmitate

perficl-

(II Cor. 12, 10.9).

A 722: Minae Dei non cessant: arcus fuerunt inimici, infirmati

sunt,

Dei, minae Dei. ... Multi ergo qui

et conuersi noluerunt erigere diu cer-

uices suas aduersus perseuerantiam extenti arcus. eras: Hon omnes sic infirmantur,

. . . Dicturus enim

quomodo ego, ut credant; perseuerant

multi in malo suo et in malitia sua. Et de ipsis nihil timeas: c u t

c e r a

l i q u e f a c t a

stabunt, non perdurabunt: igne

S i -

Non contra te

a u f e r e n t u r .

quodam concupiscentiarum suarum peribunt.

... [723] ... Concupiscentia mala, quasi ardor est et ignis.

Ignis

consumit uestem, libido adulterii non consumit animam? ... [725] ... Ergo, fratres, ignem q u e f i e r i enim ignis C 516:

malae concupiscentiae timete, si non uultis

s i c u t

iste, et solem

c e r a, non

A u f e r e n t u r ,

et perire a facie Dei.

1 i

-

Supercadit

uidebitis. dicit, a conspectu Domini, quando in g e -

hennae tormenta mittendi sunt. ... Ilium enim solem

conspicere neque-

unt, nisi qui eum mundis et sanctis mentibus intuentur. 198,13 A 725:

I g n i s

i g n i s 3 CSg: Quid

s u p e r c e c i d i t :

fumosus, i g n i s

i g n i s

concupiscentiae,

superbiae,

i g n i s

iracundiae.

Ps 57,9-12

198,1!* C 516: Talis enim ignis

super impíos cadit, ut

est, Dominum Saluatorem 198,17 A 725: Quid est simae quaedam

239

non possint;

u i d e r e

r h a m n u s l S p i n a e

uerum, id

s o 1 e m

genus est, densis-

S p i n a r u m

esse dicuntur. Primo herba est; et cum

herba est, mollis et pulchra est; ibi sunt tarnen

S p i n a e

post-

ea processurae. Modo ergo delectant peccata, et quasi non compungunt. 1, Herba est

r h a m η u s, et modo tamen est

Quare autem non dixit,

u i u e n t e s ,

... [727] ...

s p i n a .

sed,

t a m q u a m

t e s , nisi quia falsa est haec uita impiorum? Ñeque enim sed

sibi uidentur. Et quare non,

u i u e r e

t a m q u a m

i n

i r a ,

scriptum est: Tu autem.

i n

i τ a,

u i u e η -

u i u u η t, sed,

nisi tranquillus hoc facit Deus? Nam et hoc

Domine

uirtutum,

cum tranquillitate

iudicas

(Sap. 12, 18). Ille ergo et cum minatur, non irascitur. C 517: Bene dixit:

s i c u t

u i u e n t e s ,

quia

uiden-

u i u e r e

tur et mortui sunt. 1 9 8 , 2 5 A 725: Vicit illos concupiscentia carnis. Et ista concupiscentia unde uenit? ... Delectatio enim carnis, fratres, cum homine nascitur. ... [727] ... Et qui corrigi nolunt, tamquam uiuunt,

sed non

uiuunt.

enim primi peccati, et eorum quae addiderunt, manet

V i n d i c t a super eos ;

C 517: Omne enim malum suam portât, dum committitur, ultionem, quia torquente conscientia ipse in se probatur implere Contra 199,2

i u s t u s

u i n d i c t a m .

laetus est, quamuis molestiarum fasce deprimatur;

C 517: Sed hoc, si diligentius intuemur, correctionis potius quam saeuitiae praestabit exemplum. Nam cum r i

effunditur,

s

s a n g u i s

p e c c a t o -

m a η u s, id est, actus iustissimi corriguntur.

Impio enim pereunte, commonetur innoxius cautius se diligentiusque tractare. Ita fit ut

199,6

i u s t i

[518] p e c c a t o r i s

s a n g u i s Stulto

m a n u s

pereunte,

sapiens

astutior

fit

non crudeliter, sed pie

emundet, sicut Salomon dicit: (Prou. 21, 11 nach LXX).

A 728: Ecce antequam ueniat quod promittitur, antequam detur uita aeterna, antequam impii proiciantur in ignem aeternum, hic in hac uita est f r u c t u s

i u s t o.

bulatione

patientes

Gloriamur

in

bus

nostris

k CSg: poena

tribulationibus; per

Qui

f r u c t u s ?

(Rom. 12, 12). Qui Spiritum

. . . quia sanctum,

qui

Spe gaudentes,

f r u c t u s caritas datus

Dei est

diffusa

nobis

in

tri-

i u s t o ? est

in

(Rom. 5, 3-5).

cordi-

21+0

Ps 57,12-58,3

Gaudet ebriosus, et non gaudet

i u s t u s ?

In caritate est

f r u c -

i u s t o.

tus

C 518: Cum ista fiunt, quae superius dicta sunt, tunc fidelis intellegit atque dicit: si

i u s t i

etiam hic bonorum suorum praemia conse-

quuntur, manifestum est et in hac terra de eis iudicare Dominum, qui eos degere infructuosa sanctitate non patitur.

P s a l m

58

199,13 A T30: Nec iste solus psalmus habet huiusmodi ut

t i t u 1 u s

non

cor

rumpatur.

inserí

ρ t i o η e m,

Aliquot psalmi sic prae-

notati sunt (Ps 56-58), ... [731] ... Hoc non ad crucem Domini, sed tarnen ad passionem Domini pertinet. Crucifixus enim Christus, et mortuus, et sepultus est. Erat ergo illa sepultura tamquam

d o m u s;

ad quam custodiendam misit regnum Iudaeorum, quando custodes adhibiti sunt sepulchro Christi. Est quidem historia in scriptura Regnorum (vgl. I Reg. 19, 11), dam

d o m u m,

quando ut

misit

Saul

interficeret

ad

custodien-

D a u i d·, sed quantum

inde sumpsit qui psalmum scripsit, tantum debemus discutere cum titulum psalmi tractamus. ... Quomodo ergo ad hoc d o m u s, si ficeretur; in cruce

D a u i d

est inter-

quando in sepultura Christus positus non est, niai

interfectus?

interficere

custodita

figurabat Christum, ut Christus

Refer hoc ergo ad corpus Christi; quia Christum erat, tollere nomen Christi ne crederetur

in Christum, ... Hoc est uere Christum uelle

interficere,

nomen resurrectionis exstinguere, ut mendacium euangelio praeferretur. ... Quid enim edocti sunt custodes ut dicerent? Damus uobis, inquiunt, quantum uultis pecuniae, et dicite quia cum dormiretis, uenerunt discipuli eius, et abstulerunt eum. Ecce quales testes mendacii contra ueritatem et resurrectionem Christi inimici eius per

S a u l

figurati produxerunt.

C 52O: Primo ingressu psalmi orat Dominus Christus, ... ne ei inimici ipsius nocere praeualeant;^ 199,22 A 732: Erant illi quidem

uiri

sanguinum,

qui iustum occi-

derunt, in quo nullam culpam inuenerunt; (^ C 520f.) rb 1 R 128 : S a u 1, ut crebro diximus, populum désignât iudaicum qui D a u i d, id est, Christum interficere quaerens, custodiuit d o m u m eius;

2k 1

Ps 58,3-7

199»23 C 521:

A n i m a

a n i m a

hic uita dieitur corporalis. ... Sed cum dicitur

occupata, tempus ostenditur passionis.

199,26 C 521 : F o r t e s 200,3

diabolum significat cum ministrisi

C 522: Christus enim mundanam uitam recto tramite transcucurrit; ... Hoc enim erat

d i r i g i , unde uenerat, ut rediret.

A 735 : Illi ergo

fortes

currentem

sequi non potuerunt;

200, It A 735: Accipere quidem et hoc possumus: sum

E χ s u r g e

in

occur

m i h i , adiuua me.

C 522: Hie iam tropicis allusionibus potentia resurrectionis exprimitur, ut petat Patrem sibi occurrere, ad se scilicet uenientem; 200,5

A 735: fac

Et

u i d e, intellegendum est, fac

u i d e r i

u i d e r i

quod dirigo, ... [736] ... Quid est:

Et adiuua me, id est, in illis, ut

u i d e a η t

quod curro,

et

u i d e?

cursum meum, se-

quantur me, non eis uideatur prauum esse quod rectum est, ... [737] ·· Hoc uolebat praestari a Pâtre fidelibus suis, qui dicebat: ge

in

occursum

aequalis sim.

Et

mihi,

et

u i d e; quid est:

Ε χ s u r

u i d e·, innotesce quod tibi Et

u i d e ? Fac

u i d e r

quod tibi aequalis sim. 200.8

A 738: r a e 1

Tu

C 522:

Israel,

qui non putaris nisi

solius, qui non putaris nisi

colit, ... Κ 200.9

Deus

Deus

Is

unius gentis quae te

C 522)

i η t e η d e

nunc

ad

uisitandas

t e s, ut tibi credentium copia crescat ex sterilitatelo fidei m 200,11 A 739:

Deus

I n i q u i

o m η e s

gentibus, .2

ge

quia

ìudaico populo comperisti . tas

omnis, parua magnaue sit, puniatur necesse

est, aut ab ipso homine paenitente, aut a Deo uindicante. Nam et quem paenitet, punit seipsum. ... [7^0] ... Est quaedam quam qui

opera

tur,

i n i q u i

non potest fieri ut

tas,

misereatur

eius Deus. Quaeritis forte quaenam ilia sit? Ipsa defensio peccatorum. ... Sed quomodo ea defendunt? Si Deus noluisset, non id fecissem. ... Ergo ad hoc peccatum tuum defendis, ut Deum accuses. Ideo excusatur reus, ut culpetur iudex. 200,16 C 523: Ventum est ad psalmi ianuam secundam, in qua iudaici populi futura conuersio declaratur. Significat ergo in fine mundi ex eis in... 3 numéros Domino esse credituros; ... et ideo ad similitudinem diei , 2 E 128v^: Intende ... uocantur ad fidem. 3 CSg: fidei (ei auf Rasur)

gentes,

quia de omnibus

gentibus

2k2

Ps 58,7-8

finis mundi mem

u e s ρ e r a

patientur

competenter edicitur. Sequitur

ut

canes.

et

f a -

Illius temporis Iu&aeorum

significat uoluntatem, quia sicut nunc crudelissima obstinatione durati sunt, ita et tunc fidei auidissima desideria patientur. A 7^1: ergo

C a n e s c a n e s

gentes Iudaei dixerunt, tamquam immundos. ... Gentes appellauit, propter immunditiam. ... Ergo gentes

c a η e s, et ideo esurientes. Bonum est et Iudaeis, ut agnoscant se peccatores; et licet et

f a m e m

ad

u e s p e r a m ,

patiantur

ut

c o n u e r t a n t u r ,

canes.

- Zu helias und

enoch: Für diese aus apokryphen Schriften stammende Vorstellung gibt es mehrere Quellen, so etwa die Reuelationes

des Ps-Methodius in CSg

225, 8. /9. Jh., 38U-U39, hier 1+38. Näher liegt für Notker wohl C 1+77 (Conclusici des Ps 51): Meminisse quoque nos congruit secundum hune esse psalmum, qui Antichristi prophetauit aduentum, mirabili sibi diapositione coniunctum. Nam sicut per Eliam et Enoch, duobus est uiris sanctissimis in fine saeculi destruendus, ita et per hos geminos psalmos, ne occultus terreat Antichristus, indicatur. 200,20 A 7I+I: Quam scriptura

ciuitatem"!

Mundum istum, quem quibusdam locis uocat

ciuitatem

circumstantiae; ... [Jk2] ... Istam

ciuitatem

circumibunt illi iam canes facti It esurientes. Quomodo c i r c u m i b u n t ? Euangelizando. Saulus ex lupo

c a η i s

factus est

ad

uesperam,

id est, sero

conuersus, ... 200,23 C 523:

Loguentur

plane tunc

in

ore

s u o , quod nunc

habere non merentur in [52¡+] corde, ... A Jb2: Iam ille

g 1 a d i u s

bis acutus (vgl. Apoc. 1, l6), de quo

apostolus dicit: Et gladium spiritus, quod est uerbum Dei (Eph. 6, 17). Κ

C 521+)

200,21+ A 71+2 : Loguentur in ore suo:

Q u i s

a u d i u i t ? id est, stoma-

chabuntur aduersus"' pigros ad fidem. Qui paulo ante et ipsi credere nolebant, taedium de non credentibus patiuntur. Et uere, fratres, contingit. Vides hominem pigrum antequam sit Christianus; clamas ad ilium quotidie, uix conuertitur; conuertatur, et iam uult omnes esse Christi-

6

anos , et miratur quia nondum sunt. Excidit lili quod ad uesperam conuersus est; sed quia factus est esuriens sicut cani s, habet etiajn in labiis gladium·, 1+ CSg: Quare 5 Csg: ad uesperum 6 CSg: Der Satz lautet: conuertere etiam uult omnes Christianos

Ps 58,8-12

21+3

201.2

C 52hi Irridendos eos pronuntiat, qui praedicationes rectas audire

201.3

C 52U: Restât ergo ut hic o m η e s . . . . 7 perfidia faciente damnandi sunt .

noluerint, ... gentes

eos intellegas qui

A 7^2: nihil ante te erit; quia facillimum erit ut credant in te o m η e s 201,6

gentes.

A 7*+2: Ego autem

fortitudinem

m e a m

ad

te

c u s t o -

d i a m; quia si recedo, cado; si accedo, fortior fio. ... [7^3] ... non a te recedam, non de me praesumam. ... [7^5] ··· dinem

... custodia

Fortitu-

m, quoniam quidquid possumus, receden-

do amittimus; 201,8

A 7^3: Vbi enim eram, et ubi sum? unde me suscepisti? quas iniquitates meas dimisisti? ubi iacebamî quo erectus sum? Ergo haec meminisse debeo, quod in alio psalmo dicitur: Quoniam pater meus et mater mea dereliquerunt me; Dominus autem assumpsit me (26, 10).

201,10 A 7^3: Non ego prior ad te exsurrexi, sed tu ad me excitandum uenisti; ... Antequam aliquid boni ego facism, praeueniet

misercordia

e i u s

me.

201,12 A 7U3: Quid ait? Quantam circa me exhibuerat misericordiam, ... C 525: Secundum dicit munus beneficii, ut etiam cos

ipsius uirtus maiestatis eius possit

inter

i η i m i -

o s t e η d i·, scilicet

ut de blasphemis fiant religiosi et de iniqua conuersatione iustissimi. 201,15.18 A 7 M : Quid est autem D o m i n i .

o c c i d i ?

Obliuisci

legis

Ipsa est uera mors, in profundum ire peccati; potest qui-

dem hoc et de Iudaeis intellegi. ... Maneat gens Iudaeorum: certe uicta est a Romanis, ... et tarnen Iudaei sunt. ... Iudaei tarnen manent cum signo; nec sic uicti sunt, ut a uictoribus absorberentur. ... [7^6] ... Ne

occideris

...

t u a e, ut gens Iudaeorum mailer et, et ea

manente cresceret multitudo Christianorum. ... quia multi eorum conuersi ad eum quem

occiderunt,

et in eum credendo, ueniam et de effuso

ipsius sanguine meruerunt, ... C 525: Precatur ergo ne gens IudaeorumQ funditus pereat, sed magis errasse se gloriosa satisfactione cognoscat . —

Zu unz ze âbende vgl. 200,

15f. 7 R 129^: ... o m η e s gentes, qui in infidelitate sunt permansuri. 8 R 129 : Orat Christus pro Iudaeis ne penitus deleantur et non supersint qui in die iudicii conuerti possint.

2kh

Ps 58,12-14

201.18 C 525: De Iudaeis hoc dictum testatur eorum facta [526] dispersio, ut paene per totum mundum diuisi

dispersi

que declarentur. Nam

quamuis iuri romano sint subditi, suo tarnen more uiuunt ubique

di-

spersi. 201.19 A

lam factum est: per omnes gentes

dispersi

sunt

Iu-

daei, testes iniquitatis suae et ueritatis nostrae. C 526: Adhuc in hisdem supplicationibus perseuerat, ut t i

destruc-

Iudaei in melius construantur sitque salutaris eleuatio post ru-

inam. 201.20 A 7^7: hoc est, ilium [s e r m ο η e m] occide, non ipsos^. Non ergo occideris eos, ... Quid in illis occidesl Crucifige, crucifige (Lue. 23, 21; Ioh. 19>6); quod claumauerunt, non qui clamauerunt. Illi enim Christum delere, interimere, perdere uoluerunt, tu autem resuscitando Christum quem perdere uoluerunt, occidis

d e 1 i c t a

rum,

eorum.

sermonem

labiorum

oris

eo-

Quippe quem per-

dendum clamauerunt, uiuere expauescunt; 201,2h A 7^7: Quia frustra irruerunt fortes, et quasi cessit illis ut aliquid sibi fecisse uiderentur, et praeualuerunt Domino. Potuerunt hominem crucifigere, ... et uisi sibi sunt aliquid, uelut

fortes, uelut po-

tentes, ... Quid au-[7^8]tem fecerunt in Christo? Non uitam, sed mortem occiderunt. 201,26 Vgl. 202,U-7. 202,1

A 7^8: Quae sunt

consummationesl

Perfectiones; consumma-

ri enim perfici est. ... [7^9] ··· dictum est homini: Vidisti quid sis, sensisti quid sis, errasti, ... supplica medico, noli tibi uideri sanus. C 526:

Ira

Domini duobus dicitur modis: siue quando uindicat ad

salutem, ... siue quando mittit in ignem aeternum, ... [527] ... summationem

C ο η -

uero illam dicit, quam unusquisque patitur,

quando memor peccatorum suorum interna se castigatione discruciat. 202,3

C 527:

Non

e r u η t

utique superbi, dum eos constat ad humili-

tatis paenitentiam esse uenturos. A 7I+8: Restabat ergo ut confiterentur peccatum, ... [750] ... non

et

e r u η t, utique in superbia, in qua comprehensi sunt. - Vgl.

A 71+0 (zu v. 7): ... expauerunt crucifixores Christi, compuncti sunt de conscientia sua, consilium salutis ab apostolis petiuerunt; 9 CSg: occides. (WS 270b: ipsos.)

Ps 58,IU-17

audierunt: Agite

paenitentiam,

21+5

et baptizetur

unusquisque

uestrum

...

(Act. 2, 38). 202.8

A 751 : Non tantum Iudaeorum

um

d o m i n a b i t u

f i η i

r ^ , sed et

-

t e r r a e ;

C 527:

Et

f i η i u m

t e r r a e ,

id est, catholicae Ecclesiae,

quae toto orbe diffusa est, ... 202.9

A 751: Quid ergo et de ipsis? ...

C o n u e r t e n t u r

ad

u e s -

ρ e r a m, id est, etsi sero, id est, post interfectionem Domini nostri Iesu Christi. 202,11 Vgl. C und A zu 200, 16.20. A 751 : lam et hesterno die exposuimus cumstantiae C 527: H i e

c i u i t a t e m ,

c i u i t a t e m ,

id est, cir-

omnes gentes.

[uersus] enim primus pertinet ad finem saeculi, iste ad

Domini passionem; ...

C a η i s, uoracissimum animal atque importunum,

consueuit illas domos latrati"bus defendere in quibus edacitatem suam nouit aooepto pane satiari. His merito comparantur Iudaei, qui christianae fidei muñere saginati, Ecclesiali Dei clamosa praedicatione defendere festinabunt; sicut Paulo apostolo contigit, ... 202,16 C 528:

ad

m a n d u c a n d u m

d i s p e r g u n t u r , cibum

scilicet spiritalem; ut conuertantur gentes ad fidem catholicam uenientes: sicut Petro apostolo in uisione dictum est: Macta,

et

manduca

(Act. 10, 13). 202,19 A 752: Quia et superius murmur eorum dixerat, dicentium:

quis

audiuit"!

Quoniam"

(ν. 8).

202,21.23 C 528: Ipse enim

c a n t a b i t

in sanctis suis, dum eius mem-

bra gaudebunt. Et quale est illud gaudium de Domini semper contemplatione gaudere! Nam sicut

u i r t u s

diuina numquam deficit, ita nec

gaudium quod de ipsius inspectione prouenerit. A 752:

M a n e

transactis temptationibus,

m a n e

cum nox huius

saeculi transierit, ... ipsum Dei Verbum tamquam solem contemplamur. (%

C 528)

202,23.25 C 528: Exposuit quare in Christo Domino tas,

q u i a

f a c t u s

...

meus.

e x u l t a u i t

Ipse enim suscipitur, quando

Ecclesia emieta saluatur; quale est illud: si

mis

i s t i s , mihi

10 CSg: dominator 11 CSg: f e h l t . ( I )

fecit

(Matth. 25,ItO).

humani-

quis

fecit

uni ex

mini-

2k6

203,1

PS 58,17-59,1

A 753: si dicas:

Refugium

m e u m, intellego quia confugis

ad eum; 203,1* A 753: de

Misericordia

mea,

misericordia

P s a l m

quid est? Totum quidquid sum,

tua est.

59

203.10 A 755:

In

f i n e n , quid sit nostis: Finis enim legis Christas est

(Rom. 10, It). ... Nostis Τ i t u 1 u s

t i t u i i

inscriptionem.

infixus est super crucem Domini scriptus: Hie est rex

ludaeorum (Matth. 27, 37); mutantur in huius scriptionem

... Mutantur autem, sicut sequitur: i η

eius

doctrinam

t i t u 1 i

tituii

in-

qui in regnum Christi transeunt a regno diaboli.

commutari,

in

m. ... Ergo

doctrina

transeamus, si uolumus in conscriptionett non nobis, sed

i ρ s i

D a u i d,

ut qui uiuunt, iam non sibi uiuant, sed ei qui pro ipsis mortuus est et resurrexit. Quando ergo nos mutaret Christus, nisi fecisset quod dixit: Ignem ueni mittere in mundum (Luc. 12, b9)"ì Si ergo Christus uenit mittere in mundum ignem, utique salubriter atque utiliter; non quomodo missurus est mundum in ignem. Sed quomodo ignem in mundum? Quoniam ergo uenit ignem mittere in mundum, quaeramus iam quid sit Mesopotamia quae succensa est, quid sit

Syria

S o b a 1. Inter-

pretationes ergo nominum interrogemus secundum hebraeum eloquium, quo primum haec scriptura locuta est.

Mesopotamiam

dicunt

interpretari eleuatam uocationem. Iam totus mundus uocatione eleuatus est.

S y r i a

interpretatur sublimis. Sed illa quae erat sublimis,

incensa est et humiliata; et quemadmodum humiliate est quae fuerat exaitata, sic exaltetur quae fuerat humiliata.

S o b a 1

interpre-

tatur usina uetustas. Gratias Christo qui earn succendit. Quando uetera uirgulta succenduntur, uirecta succedunt; et alacrius et uberius et uiridius noua nascuntur, cum ea ignis in uetustorum successione praecesserit. Non ergo timeatur ignis Christi; fenum consumit. Omnis enim caro fenum, et omnis claritas hominis sicut flos feni (vgl. Isai. Uo, 6). Succendit ergo ista ilio igne. I o a b

interpretatur inimicus.

quod uis intellege. ... [756] ...

Et

conuertit

Conuersus Conuersus

I o a b. est

inimicus;

autem ad

PS 59,1-3

Dominum Christianus, quare inimicus lis factus, qui fuerat inimicus. pretatur

E d o m

c o n u e r s u s ?

P e r c u s s i t

Quia fideInter-

Edom.

terrenus. Detuit percutí terrenus iste. Vtquid enim

uiueret terrenus, qui caelestis debet uiuere? ... Cum autem

s i s s e t

Edom,

u a 1 1 e

i n

p e r c u s s i t

S a l i n a r u m .

d u o d e c

D u o d e c i m

im

p e r ç u s -

m i 1 i a

m i 1 i a

per-

fectus est numerus, cui perfecto numero etiam duodenarius apostolorum numerus deputatur; non enim frustra, nisi quia per totum mundum mittendum erat uerbum. Verbum autem Dei quod est Christus, in nubibus, hoc est in praedicatoribus ueritatis. Mundus autem quattuor partibus constat. Quattuor eius partes ... qui etiam quattuor uenti dicti sunt : oriens, occidens, aquilo et meridies. Ad omnes istas quattuor partes missum est uerbum, ut in Trinitate omnes uocarentur. Duodenarium numerum ter quaterni faciunt. Merito ergo

c u s s a

s u n t ;

d u o d e c i m

totus mundus

m i 1 i a

p e r c u s s u s

terrena

e s t :

ρ e r de toto enim

mundo electa est Ecclesia, mortificata a terrena uita. Quare,

u a 1 1 e

S a l i n a r u m l V a l l i s

humilitas est ;

i η

s a 1 i η a e

saporem significant. Multi enim humiliantur, sed uane et fatue: in uana uetustate humiliantur. ... Bonum est ergo sapienter humiliari. c 530:

Τ i t u 1 i

i n s c r i p t i o , Iesum Christum significat R e -

gem. Sic ergo mutentur, ut deserentes diabolum, Regem sibi Christum e s se cognoscant. ...

I n

d o c t r i n a

m, adde scilicet christianam,

quia non sufficit cuiquam ilium Regem suum dicere, nisi et eius qui studeat praeceptis oboedire. 203,21+ C 530: Populus ille qui erat priscis erroribus illigatus,

sum

se

et

d e s t r u c t u m

... Nam cum dicunt,

r e ρ u 1 -

sub gratiarum actione commémorât;

r e p u l i s t i , ostendunt diuino muñere a stu-

dio scelerum se fuisse reuocatos, ne in prauis dogmatibus eorum uita finiretur. ... [531] ... Apprehendite

Dominus et pereatis A 757:

de uia

nos

nequando

irascatur

iusta (Ps. 2, 12).

D e s t r u x i s t i

χ i s t i

disciplinam,

n o s ,

maie aedificatos,

ut aedificares nos;

d e s t r u x i s t i

d e s t r u uanam

uetustatem, ut sit aedificatio in nouum hominem, aedificatio mansura in aeternum^. 20U,2

A 757: Destruxisti fuit, ut destrueretur

1 R 130

: Vox commutatorum

nos in ira tua; sed ira tua in uetustatem nostram uetustas. est. (rot)

Ps 59,3-6

C 531:

I r a t u s, aduersatos debemus aduertere, quorum superstiti-

ones et uitia iustitiae suae uirtute prostrauit. 2(A,3

A 757: Sed

misertus

es

nostri

propter nouitatem, prop-

ter eos qui immutantur in titilli inscriptionem·, quia et si exterior homo noster corrumpitur, sed interior renouatur de die in diem (vgl. II Cor. It, 16). C 531:

misertus,

20U,1(.5.7 A 757: Quomodo

quando eos ad cultum uerae religionis adduxit. conturbata

est

terral

Conscientia

peccatorum. Quo imus? quo fugimus, quando ille gladius uibratus est: Agite paenitentiam; ... (Matth. 3, 2), ... Non digna est si

mota

tur,

non

est;

non est dignus

s a η a r i,

... et qui audit, si non timet, si non

m o u e -

s a η a r i. Audit alius: m o u e t u r, stimulatur,

pectus tundit, lacrimas fundit: ... C 531:

2 Τ e r r a m, uniuersum peccatorem debemus intellegere, qui

aduentu Domini

commotus

est;...

C o m m o t i

sunt

ergo peccatores, quando culturas suas Deo cognouerunt abominabiles exstitisse, ... 2(A,7

C 531: Caelesti Medico produntur uulnera, ut contritis aegris competens medicina succurrat. ... Et ut misericordiam clementissimi Iudicis impetraret, addidit,

q u i a

m o t a

e s t , id est, a pristino errore

translata est; 2(Λ,9

A 758: In quibus? In persecutionibus quas pertulit Ecclesia Christi, ... C 532: Non enim iubet uacare fámulos suos, nec de latitudine se otiosa tractare: sed ut,

d u r i s

laboribus exercitati, ad palmam eius miseri-

cordiae mereantur adduci. 20U,11 A 758: Quare hoc?

D e d i s t i

... a r c u s. Per tribulationes, in-

quit, temporales, significasti tuis fugere ab ira ignis sempiterni. C 532:

D é d i t

timentibus

s i g n i f i c a t i o n e m ,

quando per

scripturas suas edocuit in hoc mundo passiones multíplices suos fidelissimos sustinere, ... 20^,1l· C 532: Agamus ergo Domino gratias, qui per praedicationum timeri fecit hune

significationes

a r c u m, per quem in iudicio Domini

omnis percutitur indeuotus. A 758: Et uidete quid sit in

a r c u. Nonne sagitta in priora mittenda

est? Neruus tarnen retro tenditur in contrarium qua illa mittenda est; et quanto plus ierit eius extensio retrorsum, tanto maiore Ímpetu illa 1 CSg: peccatorum coetum

2h9

Ps 59,6-8

. 3 . . . priora. Quid est quod dixi? Quanto magis differtur ludicium,

currit m

tanto maiore ímpetu uenturum est. 20U,17 Vgl. 20b, 20h,20

8.13.

A 758: sed

s a 1 u u m me

f a c

d e χ t e ι a

tua,

ut etsi in

tempore isto tribulationes aliquas patiar, transacta nocte omnium tribulationum ad dexteram inueniar inter oues, non ad sinistram inter haedos (vgl. Matth. 25, 32-33). 2CA,21 C 533: Poterat enim [populus iste] supplicare ut

s a 1 u u s

f i e r e t

et in hoc saeculo, sicut in languoribus petitur, sicut in tribulatiod e χ t e r a

nibus postulatur; sed

Domini

s a 1 α u m

f i e r i

se

deprecatur, uhi aeterna Salus est et sine fine laetitia. ( "u A 759) 20¡+,23 A 759: Quid times ne non fiat1* quod In quo sibi

s a η c t o

s u o l

D e u s

Deus erat

(II Cor. 5, 19)· ··· Quia

1 o c u t u s

in Christo,

Deus

hoc

mundum

est?... reconsilians

1 o c u t u s

e s t ,

fiet 5 ; C 533:

D e u s

1 o c u t u s

Pater

e s t

i n

s a η c t o

suo,

id est, in Christo, quando Verbum caro factum est et mundi Saluator apparuit. ... Iuste laetabatur populus, cui prospere f u e r a t 20k,2h

A 759:

1 o c u t u s

Dominus^.

S i c h i m a

humeri interpretantur. Secundum historiam uero,

Iacob rediens a Laban socero suo cum omnibus [76O] suis, abscondit idola in

S i c h i m a

quae habebat de Syria, ubi diu peregrinatus, tandem

aliquando inde ueniebat (vgl. Gen. 3 5 , Ό . dam

S i c h i m a m " !

··· Quid est hoc:

d i u i

Si ad historiam ubi abscondita sunt idola

referatur, gentes significat. ... Quomodo cundum nominis interpretationem?

d i u i d i t

D i u i d u n t u r

humeros, se-

humeri, ut alios

grauent peccata sua, alii tollant sarcinam Christi (vgl. Matth. C 533:

S i c h i m a

11, 30).

interpretatur humeri; et quoniam ad onus portandum

diuinum humeri decenter aptantur, hic dixit: mam,

d i u i d a m

S i c h i -

id est, onus deuotionis diuinae, quod unicuique caelesti distri-

butione conceditur. Vgl. C 989 zum gleichlautenden Versikel, Ps. 107, 8: Hanc ergo humilitatem 3 1( 5 6

-

CSg: differt CSg: faciat CSg: fiat R 130 Deus in Filio.

m e t i t u s

e s t

Dominus, quando uni-

... s a η c t o, id est, Pater doctrinam euangelicam

250

Ps 59,8-9 7 cuique fidelxum, prout uoluit, charismatu® dona distribuit, ...

205,2

A j60:

Tabernacula

autem fecit [Iacob] ibi propter oues

suas et armenta, ... ( u a 1 1 i s et ipsa

C 533) Forte propter oues Iacob,

tabeinaculoruw

c ο η -

intellegitur gens Iudaeorum,

diuiditur·, nam transierunt inde qui crediderunt; foris reliqui

remanserunt. C 533: et quia oues Iacob hie iudaicae plebi conuenienter aptantur, populum qui typum sanctae tenet Ecclesiae dicit: tabernaculorum,

conuallem

M e t i b ο r

et

id est, de iudaica

collectione habebo non minimam portionem. Constat enim de uariis nationibus Ecclesiam Domini, quasi ex diuersis floribus, in ima coronae specie esse formatam. Conuallis enim dicta est quasi cauata uallis. 205,5

A 760:

G a 1 a a d ... interpretatur enim aceruus testimonii. Quantus

aceruus testimonii in martyribus?

Meus

est

G a 1 a a d: meus

est aceruus testimonii, mei sunt martyres ueri. ... [76I] ... et per aceruum testimonii dilatata est caritas Christi; et per dilatationem caritatis Christi occupatae sunt gentes. C 53^:

G a 1 a a d

interpretatur aceruus testimonii, quod ad marty-

res referri posse non dubium est. ... Ergo aceruus ille testimonii, qui caelestium granorum numerositate collectus est, magnam significat esse martyrum congregationem. ... Hunc ergoQaceruum merito suurn fidelis populus dicit, ex quo constat effectus. 205.7

A 761 : Et

meus

est

Mariasses,

quod interpretatur ob-

litus. C 53I+: Mariasses

interpretatur oblitus. Inter illas enim per-

secutiones fidelium, magnum opprobrium uidebatur Ecclesia sustinere, quando quicumque Christianus inuentus fuisset, praecepto principum paganorum capitali crimine damnabatur. Hoc ergo opprobrium iam probatur abolitum et felici obliuione consumptum, quando Christianum esse in orbe romano nunc gloria est. 205.8

A 761: vb

Ε ρ h r a e m

fructificatio interpretatur. ... Caput enim

. . . . .. 7RI3O : S i c i m a humerus interpretatur. Significai gentilitatem quae humerum deuotae subiectionis et oboedientiae Christo obtulit. Quam ipse partitus est quia ex gentilitate conuersa alios dédit esse apostolos, alios pastores et doctores, distribuens singulis dona spiritalium charismatum. 8 R 1 3 1 r a : ... G a 1 a a d, id est, multitudo martyrum.

Ps 59,9-10

251

meum Christus e s t . Et unde f r u c t i f i c a t i o loh.

eius? Quia

f o r t i t u d e

n i s i granum caderet in terram, mon m u l t i p l i c a r e t u r ,

solum remaneret

(vgl.

12, 2 l + f . ) . C e c i d i t ergo in terram Christus in passione, e t secuta

est f r u c t i f i c a t i o in r e s u r r e c t i o n e .

( : ...

in

finem,

operatus,

tamen melius hoc de

id est, usque ad praedicationem Heliae.

Ps 73,12-lU

animarum

salute

dicatione uitali.

335

suscipiamus, quam In

m e d i o

tibus populis, quos per

operatus

t e r r a e ;

t e r r a e

est

cunctis scilicet cernen-

uocabulum datur intellegi.

A 1013: et ego adhuc clamo quasi desertus. Ille s a 1 u t e m

in

medio

prae-

terrae,

operatur

et ego remansi

terra.

... lam uigilant gentes; et nos stertimus, et tamquam nos Deus deseruerit in somnis deliramus^. 262,2h; 263,1 C 679:

Confirmauit

enim Rubri

maris

liquidas

abyssos, quando in duobus lateribus sic aqua defixa est, ut nauigerum iter faceret esse terrenum. Sequitur draconum

capita

super

m a r e

contriuisti

a g u a s , ^sterium superiori s

miraculi decenter exponit, quia illa praefiguratio transitus maris Rubri aquas sancti baptismatis indicabat, ubi

c a p i t a

d r a c o n u m ,

id est, spirituum^ immundorum perducuntur ad nihilum, quando animas quas illi peccatorum sordibus inquinant, fons salutaris emundat. 263,3.5 A 101U:

D r a c o n u m

gentes possidebantur,

capita,

daemoniorum superbias, a quibus

contriuisti

super

a q u a m; quia eos

quos possidebant, tu per baptismum liberasti. Quid adhuc post draconumì

Illi enim

ipse primus est magnus

dracones

draco.

habent principem suum, et

... Intellegimus

dracones

omnia daemonia sub diabolo militantia; quem ergo singularem n e m

cuius

c a p u t

c a ρ i t

d r a c o -

confractum est, nisi ipsum diabolum intellegere

debemusî ... Confractum est ergo

caput

draconis·,

confracta

est superbia diabolica. (^ C 679) 263,8

A 101U: Et bene per nigros;

Aethiopes

enim nigri sunt. Ipsi

uocantur ad fidem, qui nigri fuerunt; ... sed ne remaneant nigri; de his enim fit Ecclesia, cui dicitur: £>uae est ista quae ascendit dealbataì (Cant. 8, 5, nach LXX). ... Et quomodo acceperunt isti in draconem istum? Puto quia magis Christum acceperunt in

e s c a m

e s c a m, sed

7 Christum quo se consiiimnarent ; diabolum quem consumèrent . Nam inde et uitulus ille quem adorauit populus infidelis, apostata, quaerens deos Aegyptiorum; unde agitatum est illud magnum sacramentum (vgl. Exod. 32, 1 - 2 0 ) . Cum enim sic irascetur Moyses colentibus et adorantibus idolum et zelo Dei inflammatus uindicaret temporaliter, ut a morte sempiterna 5 6 7

f va R 161 : Operatus CSg: spiritus CSg: consumarent

...

terrae,...

uel dando nobis fidem, uel .

336

Ps 73,1U-15

deuitanda terreret; tamen ipsum caput [1015] uituli in ignem misit et exterminauit, comminuit, in aquam sparsit, et dédit populo bibere; sic factum est magnum sacramentum. ... Quid est hoc, nisi quia adoratores diaboli corpus ipsius facti erant? Quomodo agnoscentes Christum, fiunt corpus Christi, ut eius dicatur: Vos autem estis corpus Christi et membra ( I Cor. 12, 27)? Corpus diaboli consumendum erat, et hoc ab Israelitis consumendum. Ex ilio enim populo apostoli; ex ilio prima Ecclesia. Et dictum erat Petro de gentibus: Macta et manduca (Act. 10, 13). Quid est: Macta et manduca? Occide quod sunt, et fac quod es. Hac: Macta et manduca ; hac: comminue et bibe: utrumque tamen in eodem sacramento; quia oportebat utique, et sine dubitatione oportebat, ut corpus quod erat diaboli, credendo transiret in corpus Christi. Sic diabolus g consumitur

amissis membris suis. Hoc figuratimi est et in serpente

Moysi. ... Intellegatur ergo et modo corpus diaboli: hoc fit; deuoratur a gentibus quae crediderunt, factus est

esca

populis

A e t h i o -

ρ i b u s. C 680: Siue^ conuersi iam fideles

e s c a m

possunt habere diabolum,

quando per ipsius machinamenta temptationesque proficiunt; ipso enim persequente martyres fiunt, ipso affligente patientiae munere coronantur. 263,23 A 1015:

Τ u

...

t o r r e n t e s ,

ut manarent liquorem sapientiae,

ut manarent diuitias fidei, ut irrigarent salsitatem gentium, ut omnes infideles in fidei dulcedinem sua irrigatione conuerterent. ρ i s t i

...

quia [ 1 0 1 6 ]

torrentes.

fontes

D i s r u -

Forte discretum est; forte unum est, tam largì fuerunt ut flumina facerent. ...

Si autem ad discretionem; in aliis fit uerbum Dei fons aquae salientis in uitam aeternam (loh.

l·,

alii autem audientes uerbum, et non sic

habentes ut bene uiuant, tamen non tacentes lingua, fiunt. ... Sed

Torrentes

torrentes

enim dicuntur proprie, qui non sunt perennes;

torrentes

proprie dicuntur fluuii qui aestate defi-

ciunt, aquis autem hiemalibus inundantur et currunt. Vides ergo hominem bene fidelem, perseueraturum usque in finem, non relicturum Deum in omni temptatione; ... Alius autem accipit uerbum, praedicat, non tacet, currit: sed aestas probat

fon

t e m

aut

torrente

m. Tamen ex

utroque rigetur terra, ab eo qui operatus est salutem in medio terrae; 263,25 A 1 0 1 6 : Quid interpretatur 8 9

CSg: consumetur CSg: Sibi

E t h a m 1 Fortis, robustus. Quis est iste

Ps 73,15-18

337

fortis et robustus, ...? Quis, nisi ille ipse draco? ... Illi adhuc fortes sunt, qui de uirtute sua praesu-[1017]munt.

Siccentui

flumina eorum; non proficiant doctrinae gentium, haruspicum, mathematicorum, magicae artes; C 680:

E t h a m

he"braea lingua fortis interpretatur, quod saepe

diabolum significare iam diximus. 261+, 1 A 1017: Ad te pertinent spiritales, ad te pertinent carnales: illos illustras incommutabili sapientia et ueritate, illos consolaris carnis manifestatione, tamquam luna consolans noctëm. Vis audire

T u u s

... η ο χ.

d i e m ? Vide si capis; erige quantum potes mentem tuam.

Videamus si pertines ad

d i e m; iam uideamus, si non palpitat aspectus

tuus. Potes uidere quod audisti modo ex euangelio: In principio erat Verbum, ... (loh. 1, ])? Non nosti enim tu cogitare uerba, nisi quae sonant et transeunt. Potes iam capere Verbum, non sonum, sed Deum? ... Capis, o carnalis? responde; capis? Non capis, adhuc ad noctem pertines; luna tibi necessaria est, ne in tenebrie moriaris. 26U,6

A 1018:

s o 1 e m, tamquam sapientem;

1 u η a m, tamquam insipientem;

non tamen deseruisti. Nam ita scriptum est: Sapiens permanet sicut sol; stultus autem sicut luna mutatur (Eccli. 27, 12). Quid ergo, quia sol

permanet, id est, quia sapiens permanet sicut sol, stultus sicut

luna mutatur, adhuc carnalis, adhuc insipiens deserendus est? Et ubi est quod dictum est ab apostolo: Sapientibus et insipientibus debitor sum (Rom. 1,]1»)? 261|,9

Tu

perfecisti

A 1018 : Sed quomodo

fecit

s o 1 e m términos

et

1 u η a m.

terrae,

qui

operatus est salutem in medio terrae (ν. 12)? - Vgl. 262, 2h. C 681 : Non incongrue

términos

terrae

dicimus omnes

apostolos et prophetas. Nam sicut termini agrorum fines distingunt, ita et praedicatores Christi uerae fidei iura custodiunt. - Zum zweiten Bibelzitat vgl. Rom. 12, 3. 26l4,l6 A 1018: Feruentes spiritu (vgl. Rom. 12, 11) inquam,

f e c i s t i

nouellos in fide; tu

f e c i s t i

u e r

spiritu feruentes;

a e s t a s

tu

est.

f e c i s t i

Τ u, et

est. ... Non glorientur quasi non acceperint:

e a.

261+,19 C 681: Reddit causam, cur enumeratio illa praemissa sit; scilicet, ut qui facere consueuit magna, Iudaeis quoque delinquentibus miseratus indulgeat. A IOOU (zu v. 1): Non secundum hoc dico, quod et nos Israelitae sumus, quia et nos semen Abrahae sunt; ... [IOO5] ... Sed ilio modo hic

Ps 73,18-20

338

intellegamus Israelitarum uocem, quomodo dixit apostolus: Nam et ego Israelita

sum ex semine Abrahae,

tribu Beniamin

(Rom. 11, 1). Hie ergo

intellegamus quod prophetae dixerurit: Reliquiae saluae fient^

(Rom. 9,

27). Reliquiarum itaque saluatarum audiamus hie uocem; ut loquatur synagoga, quae acceperat Vetus Testamentum, et intenta erat in promiesa carnalia; ... [1006] ... Sed lex ipsa per Moysen data est; gratia et ueritas per Iesum Christum

facta est

(loh. 1, 17): gratia,

quia impletur

per caritatem quod per litteram iubebatur; ueritas, quia redditur quod promittebatur. Hoc ergo intellexit Asaph iste. A 1018: 0 Asaph, dole in intellectu^ pristinam caecitatem tuam! ... Populus imprudens tunc Asaph; sed non intellectus Asaph tunc. 26U,26 A 1018: Dictum est Christo in gente sua: Peccator est iste; non nouimus 12 unde sit: nos nouimus est

265,3

(Ioh. 9, 2k.29;

, Uli

locutus

est Deus;

iste

Samaritanus

8, 1+8).

C 681 : Illorum uerborum meminit, quae superius dixit: Venite, comprimamus omnes dies festos

265,6

Moysen

Domini

a terra

et cetera (v. 8).

A 1019: Sed quid tu, Asaph, iam in intellectu? Ne coni

itentem

tibi.

alio psalmo dicitur: Peccatum

... a η i m a m

Agnosco, inquit Asaph, quia, sicut in meum

cognoui,

et facinus

meum

non

operui

(31. 5)· Quare? Quia locutus est Petrus mirantibus linguas Israeliti», quoniam ipsi occiderunt Christum, cimi propter illos missus sit Christus. Hoc audito, faciemus?

compuncti

dicite

unusquisque

sunt corde,

nobis.

uestrum

et dixerunt

Et apostoli:

in nomine

Donimi

Agite

ad apostolos:

paenitentiam,

Iesu Christi;

et

Quid

ergo

baptizetur

et dimittentur

uobis

peccata uestra (Act. 2, 37_3δ). ... Noli, inquit, dare diabolo et angelis eius

a η i m a m

c ο η f i t e n t e m

tibi

.

2 6 5 , 1 2 A 1019: iam modo non constituimus iustitiam nostram, sed agnoscimus gratiam tuam;

pauperes

sumus, exaudi mendicos tuos. Iam non

audemus oculos ad caelum leuare, sed percutientes pectus nostrum dicimus: Domine,

propitius

esto mihi peccatori

(Luc. 18, 13).

265,11+ A 1020: Redde quod promisisti: tabulas tenemus, hereditatem expectamus. ... non illud uetus; non propter terram Chanaan rogo; ... R e s ρ i c e 13 . . . ... t u u m, quo promisisti regnum caelorum. 265,17 A 1020: ... 10 11 12 13

CSg: CSg: CSg: CSg:

d o m o r u m

iniquarum:

quia corda habebant

fiunt intellectum statt in intellectu {vgl. aber A zu 265, 6) moysen nouimus (!) quod

Ps 73,20-22

iniqua.

D ο m u s

339

nostrae, corda nostra; ibi libenter habitant

beati mundo corde. Respice ergo ... tuum, et reliquiae saluae fiant (vgl, Rom. 9» 27); quia multi qui adtendunt ad rati

s u η t, et

r e ρ 1 e t i

sunt

t e r r a m, terra.

o b s c u -

Intrauit in

oculos eorum puluis, et excaecauit eos, et facti sunt puluis quem proicit uentus a facie terrae (vgl, Ps 1, 1+)· C 682:

guia

...

obscurati

sunt,

id est, peccatores

qui ignorantiae obscuritate demersi sunt; ... [683] ... enim fuerant

iniguitatibus

R e ρ 1 e t i

et necesse erat ut eos seque-

retur obscuritas, qui merito tenebris comparantur, quoniam lumen sapientiae perdiderunt, 265,25 A 1020: Illos [oiscuratos] enim superbia pauperes spiritu (vgl. Matth. 5, 3)? 11» Dei, confitentes peccata sua ; 266.2

confudit.

... Qui sunt

H u m i 1 e s, trementes uerba

A 1020: Videtis, fratres, quam debeat dulcis esse paupertas; uidetis pauperes et

i n o p e s

pertinere ad Deum; sed pauperes spiritu,

quoniam ipsorum est regnum caelorum (vgl. Matth. 5, 3). 266.3

C 683: Post cuncta quae dixit, nunc facit Iudicis

c a u s a m\ ut eum

efficacius commoueret, cui negotii sui qualitas intimatur. Nunc ad ipsum Dominum uerba conuertit, expetens ut

c a u s a m

suam contra

illos diiudicet, qui non desinunt prauis murmurationibus insonare. A 1021: Desertus enim uideor, quia nondum accepi quod promisisti; et factae sunt mihi lacrimae meae panis die ac nocte, dum dicitur mihi quotidie: Vbi est Deus tuus? (vgl. Ps 1(1, U) Et quia non possum ostendere Deum meum, quasi inane sequar, insultatur mihi. ... ostendam quod non uident? Non possum; non enim propter illos Deus uisibilis debet fieri. ... Videat qui potest, credat qui non potest, esse Deum. Etsi uidet qui potest, numquid oculis uidet? Intellectu uidet, corde uidet. ... [1023] ... Quoniam in te credidi, non peream; quia credidi quod non uidi, spe mea non fallar, accipiam quod promisisti. 266,9

A 1023: Non enim uenturus est ad iudicium, nisi qui exsurrexit a mortuis. ...

Adhuc enim insultatur Christo; nec deerunt

tota

d i e , hoc est,

usque in finem saeculi, uasa irae (vgl. Rom. 9, 22). Adhuc dicitur: Vana praedicant Christiani; adhuc dicitur: Inanis est resurrectio mortuorum. il· R 162V : Ne auertatur humilis, id est, ne abiciatur a te quilibet qui ex superbo factus est humilis. Factus confusus, subaudiendum, confusus ne abiciatur qui erubescit de peccatis.

Ps 73,22-74,3

340

C 683: Sequitur:

raemor

...

t u o r u m, illorum scilicet quae

superius dicta sunt : lam non est propheta, amplius

(v.

et nos non

cognoscet

9).

266,12 A 1023: Ingemiscentium, et expectantium iam quod promisisti de Nouo Testamento, et ad ipsam fidem ambulantium, u o c e m

deprecantium

obliuisci.

Nec

te.

ne

obluiscaris

... Holi et eorum superbiam

obliuiscitur:

omnino aut punit, aut

corrigit.

P s a l m

71*

266,15 CSg 27, 309:

In

f i η e », id est, in Christum. ( Ό C 685)

A 1024: Quid est: Sed quando? in atur

ne

In

corrumpas?

Quod promisisti, exhibe.

f i η e m. Illuc ergo mentis oculus dirigatur;

f i η e m: omnia quae in uia occurrerint, transeantur, ut perueniin

f i η e m.

... Cum ille

finis

uenerit, ubi omnes qui

modo in Domino sperant gaudeant, tunc illis ueniet sine

f i n e

tristitia. 266,20 A 1025: Noli antequam fitere,

et

confitearis

i η u o c a. ...

templum quo ueniat

inuocatus.

i n u o c a r e ; coni

itendo

... [1026] ... Dixi quare ante

inuocationem praecedit confessio; quia quem Venire autem non uult si fueris,

confi

inuocatus, t e r i

c ο η -

enim mundas

inuocas,

inultas.

si tu fueris elatus: elatus

non potueris;

266,23 A 1026: Confessus exinaniuit se malis, inuocans impleuit se bonis, enarrans 266,25 A 1027: Quando acceperit Miseiicordiam

eructauit quo se impleuit. iudicabit

iustitias?

Cum

t e m ρ u s. Nondum est ipsum

t e m ρ u s. ...

et iudicium cantabo tibi. Domine, dicitur in psalmo

(100, 1). ... modo misericordiam,

postea

iudicium·, in qua

misericordia

peccata donantur, in quo iudicio peccata puniuntur. ... [1028] ... Dicit in ilio ista et corpus eius; non enim sine illis

i u d i c a -

b i t; ... Ergo totus Christus dicit, id est, caput et corpus in sanctis: ... HT 49: Nunc enim non est iudex, sed erit: ... i u d i c i i

T e m p o s

reseruatum est. In praesenti non est

sed certamen. ( = Br 1097 C)

enim

i u. d i ci

um,

PS

267,2

Ik,3-6

3M

C 687: Dicit Dominus ante aduentum suum

t e r 1 a m

esse genus

humanum, quod ab illa soliditate ueritatis in peccatorum labe resolutum est ; A IO28: Si

t e r r a ,

d e f l u x i t

unde

d e f l u x i t

nisi

peccatisi Ideo et delieta dicuntur. Delinquere est, tamquam de liquido quodam

a stabilitate firmamenti uirtutis atque iusti-

d e f l u e r e

tiae. Cupiditate enim inferiorum quisque peccat; sicut roboratur caritate superiorum, sic deficit, et quasi liquescit cupiditate inferiorum. 267,5

A IO28: Ipsa utique terra

in

defluxit

h a b i t a n t i b u s

se.

Expositio^ est consequens, non additio. 267,7

A IO28: Inueni, inquit,

t e r r a m

peccatricem; et quid feci? ...

apostolos dicit; ... Et quid essent illae

C o l u m n a s

c o l

um

η a e,

nisi ab ilio firmarentur? quia quo-[1029]dam terrae motu etiam

ipsae

c o l

u m η a e

desperauerunt. Ergo

-

nutauerunt; in passione Domini omnes apostoli

c o l u m n a e

illae quae passione Domini nutaue-

runt, resurrectione firmatae sunt. Clamauit initium aedificii per

c o l

suas, et in eis omnibus

u mη a s

c o l u m n i s

ipse clamauit. ... audiamus quid clamauerit per

c o l

architectus

u m η a s

has.

( -υ C 687) C 687: Et respice uerborum aptissimam contrarietatem. Liquefactae

terrae,

c o n f i r m a t a e

c o l u m n a e

enim

merito subuenire

potuerunt. 267,11 A 1029: Medicus enim uenerat, et ideo non ad sanos uenerat: Non inquit, opus sanis

sed peccatores

medicus,

sed male

ad paenitentiam

i η i g u i s:

Ν o 1 i t e

habentibus;

non ueni

(Matth. 9, 12-13). Ergo,

i n i q u e

f a c e r e.

uoeare

est, iustos,

D i χ i Non audierunt:

Olim enim nobis dictum est; non audiuimus, lapsi sumus, mortales facti, . . . . 2 terra. Audiant uel modo, ut surgant, medicum mortales geniti: defluxit qui uenit ad languidum; quem noluerunt audire sani, ut non caderent; audiant iacentes, ut surgant. 2 6 7 , A

1029: Si fecistis

iniquitatem

[1030] per cupiditatem,

eam defendere per elationem; confitemini, si fecistis. fitetur, et iniquus est,

e x a l t a

t^

n o l i

t e

Qui enim non con-

c o r n u .

267,18 A 1030: Quid soient homines dicere? Vere iudicat Deus de rebus humanis? 1 2 3

CSg: Exposita CSg: ad medicum CSg: davor & übergeschr.

(!)

3^2

Ps TU,6-9

et est illud iudicium Dei? aut uero curat quid agatur in terra? Tam multi iniqui redundant felicitatibus; innocentes premuntur laboribus I ... unde argumentatur

aduersus

D e u m ? Quia non potest

dicere: Iustus sum, quid putamus eum dicere? Sunt peiores iniqui, et tarnen ista non patiuntur. Haec est homines

tur

aduersus

iniquitas

quam

1 o q u u η -

D e u m.

267,23 A 1031: Iniquitatum tuarum iudex Deus est. Si Deus est, ubique praesens est. Quo te auferes ab oculis Dei, ut in parte aliqua loquaris quod ille non audiat? Si

ab

o r i e n t e

iudicat Deus, secede in

d e η t e m, et die quidquid uis aduersus Deum; si

ab

te,

a

uade in

m o η t i u m

orientera,

et ibi loquere·, si

o c c i occidendesertis

iudicat, uade in medium populorum, ubi tibi submurmures.

... Vide quid agas. ... Noli ergo cogitare Deum in locis; ille tecum est talis, qualis fueris. ... [1032] ... Quare? 268,2

A 1032: Si in aliquo loco esset, non esset Deus; quia uero Deus iudex est, non homo, noli illum expectare de locis.

268,1* A 1032: humiliât superbum, exaltat humilem (vgl. Luc. 1, 53f.). ... [1033] ... Quod figuratum est nobis in euangelio per duos homines, pharisaeum et publicanum, hoc latius accipientes, intellegamus duos populos, Iudaeorum et gentium: Iudaeorum populus, pharisaeus ille; gentium popu1* lus, publicanus ille . 268,6

A 1033:

In

m a η u s

sinceritatem, meri

m a n u

autem

D o m i n i ,

est in potestate Domini:

enim Dei potestas Dei commendata est. ... m i x t u m

ρ 1 e η u s

mixto

propter faecem. ...

m e r u m

C a 1 i χ

propter

u i η i

uidetur mihi esse lex quae data est

Iudaeis, et omnis ilia scriptura Veteris quod dicitur Testamenti, ibi sunt pondera omnium sententiarum. Nam ibi Nouum Testamentum absconditum latet, tamquam in faece corporalium sacramentorum. Circumcisio carnis magni sacramenti res est, et intellegitur inde circumcisio cordis. Templum illud Ierusalem magni sacramenti res est, et intellegitur ex eo corpus Domini. Terra promissionis intellegitur regnum caelorum. Sacrifi[103!+]cium uictimarum et pecorum magnum habet sacramentum; sed in omnibus illis generibus sacrificiorum intellegitur unum illud sacrificium et unica uictima in cruce Dominus; pro quibus omnibus sacrificiis unum nos habemus, quia et illa figurabant haec, id est, illis haec figurabantur. U

Vgl. R 161+ : Quoniam Deus est, h u η c humiliât, id est, populum Iudaeorum, e t h u η c exaltat, id est, populum gentilem.

PS 7U,9-75,2

268,15 A 103^:

inclinauit

ex

hoc

in

h u η c, id est, a

Iudaico populo in gentilem populum. Quid

inclinauit'!

Legem; eliquatus est inde spiritalis intellectus; 268,18 A 103^:

uerumtamen

...

exinanita,

quia omnia sacra-

menta carnalia apud Iudaeos remanserunt"'. 268,20 A 103^: Qui

peccatores

t e r r a e ?

Iudaei erant quidem

peccatores,

sed superbi; gentiles autem erant

res,

0 m η e s

sed humiles:

peccatores

peccato-

b i b e η t; sed

uide qui faecem, qui uinwn. 268,22 A 103^:

Ego

autem:

nam omnes bibunt, sed seorsum

Christus cum corpore suo, ρ s a 1 1 a m

Deo

in

saeculum

e g o , id est,

g a u d e b o;

I a c o b·. promissione illa futura^ in fine, de

qua dicitur^: Ne corrumpas (v.1). 268,2b A 1035:

C o r η u a

c o r η u a

peccatorum,

iusti, muñera Christi; per

dignitates superborum; c o r η u a

enim sublimitates

intelleguntur.

P s a l m

75

268,26 C 6 9 I :

A s s y r i i

dirigentes interpretantur, qui iam fidei regulis

docti, rectis semitis ambulare contendunt. Hos alloquitur 269,2

A 1035: alibi ergo ignotus.

Ν o t u s

Deus, si intellegant quid sit

Λ s a ρ h,

est autem reuera in

I u d a e a

I u d a e a. ... [1036] ... In his duo-

decim erat tribus luda, unde reges erant. ... De tribu autem luda uenit Dominus noster Iesus Christus. ... [1037] ··· Itaque ipso iam ueniente Domino, euersum est regnum Iudaeorum, et sublatum est ex Iudaeis. Modo non habent regnum, quia nolunt cognoscere uerum regem. ... Et ait illis Pilatus : Regem uestruin cruci figam't Et illi : Nos non habemus regem, nisi Caesarem (loh. 19, 15). ... [1038] ...

I u d a e a

confessio interpre-

tatur; ... Deum uis uidereî Prius confitere tu, et sic in teipso fit locus Dei ; (α, C 691f. ) 269,7

A 1038: Quia ergo Iudaei uiderunt Christum, et crucifixerunt, non uiderunt Deum; gentes autem quia non uiderunt, et crediderunt,

5 6

R l61*Va: Superficies litterae non est euacuata, quia Iudaei carnaliter adhuc earn intellegunt. CSg: futura, de qua dicitur in fine (!)

Ps 75 ,2-1+

intellexerunt Deum. ... Quis enim dicitur

Israel^

? Videns Deum.

Et quomodo illi uiderunt Deum, inter quos ambulauit in carne, et cum putarent hominem, occiderunt? ... Illi ergo digni sunt

I s r a e l

dici, qui meruerunt Christum intellegere Deum in carne positum, ... (λ, C 692) C 692: Amiserunt ergo et istud

η o m e η, qui maiestati eius nequaquam

credere uoluerunt. ... Ad illos ergo (ut diximus) hie psalmus loquitur, qui uero lumine radiati a perfidorum iniquitate discreti sunt : quibus reuera

magnum

η o m e η

est Domini, quando eum puro corde confi-

tentur Regem regum et Dominum dominantium (Apoc. 19, 16). 269,12 A 1038: quomodo enim non cum ilio litigas, qui [1039] quod illi displicet laudas? ... Litigas cum Deo: non fecisti illi quia

in

pace

locus

eius....

l o c u m

in corde tuo,

Incipite adiungi Deo. Quomo-

do? Vt hoc uobis displiceat quod et illi displicet. ... [IOUO] ... S i o n

interpretatur contemplatio. ... Contemplabimur enim Deum facie

ad faciem (vgl. I Cor. 13, 12). ... [1CAl] ... id est, in contemplatione quadam et speculatione habitatio C 692 : Pax

eius

in

F a c t u s f a c t a

...

Sion;

est

Sion.

2 enim uera est concordantiam habere cum moribus probis et

litigare cum uitiis. ... [693] ...

S i o n

(sicut saepe diximus) mons

est Ierosolymis constitutus, cui nominis interpretatio est speculatio, per quam Deus fidelium corde prospicitur. 269,17 A 1039: Adhuc enim habes aduersum te bellum. ... in te ex teipso est flagellum tuum; sit rixa tua tecum. Sic uindicatur in rebellem [IOUO] aduersus Deum, ut ipse sibi sit bellum, qui pacem noluit habere cum Deo. ... Propterea non dixit apostolus : Non sit peccatimi in uestro mortali corpore; nouit enim quia quamdiu mortale est, est ibi peccatimi; sed quid ait? Non ergo regnet peccatum in uestro mortali corpore (Rom. 6, 12). Quid est: non regnet? Ipse exposuit: Ad oboediendum, inquit, desiderimi eius (ebda). Sunt desideria, exsistunt desideria; non tu obaudis desiderile tuis, non sequeris ipsa desideria, non illis consentis; est tibi peccatum, sed amisit regnum, quando iam in te non regnat peccatum; postea inimica nouissima destruetur mors (vgl. I Cor. I5, 26). ... Viuificatis ergo corporibus nostris, erit pax uera ubi locus est Dei. ... [IOUI] ... Vbi 1 2

confregi

CSg: Deus Israel CSg: fehlt.

ti

In ilia pace aeterna, in illa pace perfecta.

Ps 75,5-8

269,25 A 10U 1 : Qui sunt aeternos; Tu

montes qui sunt

illuminas·,

magni

aeterni? montes

sed

m ο η t e s

a

Quos ipse fecit

magni, praedicatores ueritatis.

montibus

aeternis;

primi

excipiunt lucem tuam, et a luce tua quam suscipiunt

m o n t e s , uestitur et terra. Sed illi magni montes exceperunt apostoli; C 693:

a

qui uere

montibus

aeternis,

montes

a e t e r η i

tabili sublimitate consistunt. ... per

montes

aeternos,

id est, praedicatoribus, sunt, quia perpetua et incommu-

Illuminare

dixit Dominum

quia ipse prophetis atque apostolis

dedit, quod per totum mundum praedicatione sancta uulgatum est. 270,1

A 1043: Praedicata est ueritas, dieta est aeterna uita; dieta est esse alia uita quae non est de ista terra: contempserunt homines uitam praesentem, et amauerunt uitam futuram, illuminati per montes illuminatos.

Insipientes

sunt. 270,1»

autem

corde

conturbati

C 69Ό

A 10^3: Amauerunt praesentia, et

dormierunt

in ipsis

praesentibus; et sic illis facta sunt ipsa praesentia deliciosa, quomodo qui uidet per somnium

inuenisse

se thesauros, tamdiu diues

est, quamdiu non euigilet. ... Tales sunt et isti: uenerunt in hanc uitam, et per cupiditates temporales quasi obdormierunt hic, et exceperunt illos

diuitiae

et uanae pompae uolaticae, et transierunt; non

intellexerunt quantum inde boni posset fieri. Nam si nossent aliam uitam, illic sibi thesaurizarent quod hic erat periturum; ... [IOI4I1] ... in cupiditatibus suis; delectat illos, transit

Dormierunt s o m η u s in

iste, transit uita ista, et

m a η i b u s

270,11 A 10^4: Qui sunt:

nihil

inueniunt

s u i s , ... qui

esse noluerunt. Kon in

ascenderunt e q u i s

e q u o s ?

Qui humiles

sedere peccatum est; sed ceruicem

potestatis contra Deum erigere, et putare se in aliquo honore esse. Quia diues es, ascendisti; increpat Deus, et dormis. C 69k·. Sed qui sint isti qui exponit:

qui

dormi

a s c e n d e r u n t

biam crescentes, quasi

e q u i s

t a u e r u η t, consequenter e q u o s, id est, qui in super-

currentibus mundi istius illecebras

peruagantur. 270,1^ C 695:

T u n c

enim dicit, id est, tempore iudicii, qui etiam dies

31*6

Ps 75,8-12

. 3 dicitur et furoris, ....

i r a e 270,17 C 695:

T e r r a

(sicut saepe dictum est) hie significai corpulentos

et grauissimos peccatores, qui diuinae sententiae auctoritate damnandi sunt. Hi tremefient, cum audierint: Ite in ignea aeternum (Matth. 25» 1(1).

Quiescent,

cum in perpetua damnatione recipiuntur. Sed

quies ista sine requie est: sed in supplicio non

quiescunt

qui

enim a malis operibus,

e s c u η t, quippe qui aeterna fiamma

cruciandi sunt. 270,20 C 695: Et ne iudicium illud ad solam damnationem malorum crederes eese faciendum, addidit, WS 386 a : Beati

ut

...

mites

sed saluati possidebunt 270,25 A 10l(6:

Q u o η i a m Prima

tibi.

q u i e t o s

terrae.

(Matth. 5, It), qui non solum non damnabuntur, t e r r a m. ...

sollemnia

celebrabunt

c o g i t a t i o; posteriores,

cogitationis. pimus: bona ilia

Quae est

reliquiae

cogitatici

cogitatio

prima?. Vnde inci-

unde incipies

confi

Confessio adiungit nos Christo. ... [10l(7] ... Quae erant quiae

cogitationisl

t e r i. reli-

Quando ait: Bt peccatum meum ante

we est semper (Ps 50, 5)· C 696:

Reliquiae

cogitationum

sunt, post effusas

lacrimas et assiduam contritionem cordis, praeteritorum criminum recordata pernicies. 271,1+

WS 386^: Melius est enim non uouere, ait scriptura, quam post uotum promissa non reddere (Eccle. 5, 1*).

271,6

A IO5O: Hoc interim quod Deus admonet dicam uobis, quid ex his uerbis mihi ipse inspirare dignatus sit; si melius aliquid postea uisum fuerit, et hoc uestrum est quia communis est omnibus ueritas. Non est nec mea, nec tua; non est illius, aut illius: omnibus communis est. Et fortasse ideo media est, ut

in

circuitu

e i u s

sint omnes qui dili-

gunt ueritatem. Quidquid enim omnibus commune est, in medio est. ... muñera

Offerentur omnes

qui

in

terribili·,

timeant ergo

c i r - [IO5I] c u i t u

e i u s

sunt.

... Tu cum feceris tibi eum quasi proprium, et iam non communem, extolleris in superbiam, cum scriptum sit: Seruite Domino in timore, et exultate ei cum tremore (Ps 2, 11). Ergo qui 3

in

rb R 166 : Et

circuitu q u i s

resistet

e i u s

Offerent

muñera

s u n t ; ipsi enim humiles sunt, tibi,

subaudiendum, in die iudicii?

Ps 75,12-76,2

qui communem n o r u n t esse omnibus ueritatem. Cui 1+

O f f e r e n t

m u -

?

n e r a

C 697: Isti sunt altari eius

o m η e s

m u ñ e r a

c i r c u i t u

quitus dixit: uouete et reddite,

quippe res agitur, c u m

tissimis altaribus

... eis qui

r e d d e r e c a t h o l i c a institutione festinant. m u ñ e r a

o f f e r u n t u r .

I η

fidelium sacra-

N a m quod ait,

t e r r i b i l i ,

specialiter respicit ad d e u o t o s , quitus e t i a m suauis esse d i g n o s c i t u r , sicut legitur: Seruite

Domino

in timore

et exultate

ei cum

tremore

(Ps 2, 11). 271,10 A 1051:

S p i r i t u s

r i t u s. s p i r i runt

enim

p r i n c i p u m ,

superbi sunt

s ρ i -

... E r g o illi omnes h u m i l e s sint necesse est: p e r d i d e r u n t tum

suum, et

s p i r i

tum

S p i r i t u m

suum? A b ilio

Dei h a b e n t . A quo p e r d i d e -

gui

a u f e r t

s p i r i t u m

p r i n c i p u m ; 271,12 A 1051:

T e r r i b i l e s

super o m n e s , qui t e r r e t et erit tibi t e r r a e

t e r r i b i l i s ? Rege

t e r r a m,

apostolum regentem sed

castigo

dicans,

P s a l m

ipse

sunt

corpus

r e g e s^

r e g e s

reprobus

et eris

r e χ

sed ille

r e x

t e r r a e .

sic pugillor,

et in seruitutem

efficiar

Esto

t e r r a e ,

Deus. Q u o m o d o , i n q u i e s , ero

t e r r a m: Non meum,

t e r r a e ;

t e r r a e .

redigo,

quasi

rex ... A u d i

aeran

ne forte

uerberans;

aliis

prae-

( I Cor. 9 , 26-27).

76

271,1*+ A 1052:

Idi

t h u η

interpretatur transiliens eos;

A s a p h

i n t e r p r e t a t u r congregatio. Loquitur hic ergo congregatio ut p e r u e n i a t a d

f i η e m

sint itaque t r a n s i l i e n d a , ut ad i l l u m

f i η e m

transiliens, C 698)

qui est Christus Iesus.

Quae

peruenire possimus,

u b i i a m quod t r a n s i l i a m u s n o n h a b e b i m u s , p s a l m i textus ipse demonstrat. 271,19 C 699: R e p e t i t :

et

u ο χ

mea

ad

D e u m,

A 1053: Quisquís ergo pro a l i a r e qualibet num,

n o n d u m est t r a n s i l i e n s .

subaudiendum, peruenit.

c 1 a m a t

... Vere tunc tibi

ad

quando ipsum q u a e r i s , n o n quando per i p s u m aliud q u a e r i s . c l a m a r e

non c e s s a u e r u n t ; et tarnen Dominum

(Ps 13, 5)· Q u i d est: Dominum 1+ 5

non

CSg: u e r i t a t e m cui Offerent m u ñ e r a . CSg: fehlt.

inuocauerunt?

D o m i -

a d t e η d i

non Dominum

t,

... A d i l l u m

inuocauerunt in se n o n u o c a u -

3U8

Ps 7 6 , 3 - b

ad c o r suum Dominum non i n u i t a u e r u n t ;

erunt:

271,2U A IO5U: V i s e s s e t r a n s i l i e n s ? D e u m

tuae

b u l a t i o n e l a t i o n e m , liens,

die

D e u m ; ut ad hoc

t r i b u l a t i o n i s D e u m

a l i u d , sed ex

Deus

remoueat

D e o,

ut securus i n h a e r e a s

t r i b u l a t i o

t r i b u l a t i o ,

O

m a η i b u s

A 105U: Quid e s t : ...

temptatio

ipso?

1Volite tacere

uideamini

ab eis,

(Matth.

transi-

suam r e p u t a t .

uita

est;

6,

Hates

temptatio,

s i ergo

1).

iusti-[1056]tiara

alioquin

...

...

[1055]

coram

Quid e s t :

uestram coram hominibus,

non habebitis

mercedem apud Patrem

ut

uestrwn

(-ν, C 699) non

d e c i p i t u r ,

cui

promissa complentur.

A 1056: Tantum taedium h i e me o c c u p a u i t , ut c o n t r a omnem c o n s o l a t i o n e m clauderet

se

tristitiaque

a n i m a

m e a . . . .

Prope a b s o r b u e r a t eum t a e d i u m ,

eum omnino i r r e p a r a b i l i t e r

c o n s o l a r i .

...

se c o n t r a humanam c o n s o l a t i o n e m ,

g a r r i u i ' i

272,11 A 1057: Quid e s t :

η e g a t

merserat;

se

Percussus e r g o s c a n d a l i s abundantibus,

multis uulneribus, c l a u s i t

L a e t a t u s sum, e x u l t a u i

quasi

...

loquendo.

G a r r u l i enim p r o p r i e d i c u n t u r , qui a u u l g o u e r b o s i a p p e l l a n t u r , d e n t e l a e t i t i a nec u a l e n t e s nec u o l e n t e s t a c e r e . 272,13-1 it C 700: S e q u i t u r : p a u l i s p e r se d i c i t

in i l l a

ex

e r c i t a t u s

s p i r i t u s

Factus e s t i s t e

sum

meus.

et

c o n t e m p l a t a n e d i u i n a , cum t r a c t a r e t

e r a t ut i n t e l l e c t u s

eius

d e f i c e r e t ,

D e f e c i

WS 391^: Denique inquit,

t

s p i r i t u s ,

d e i e c t [ a t ] u s

siue ut in hebraico l e g i t u r :

c i e b a t

s p i r i t u s

meus.

l a t i o n e e i u s , e t i n laude i l l i u s CSg: cum

talis.

d e f e c i t

qua s a p i e n t i a

...

Et n e c e s s e

cum se i n una r e t r a c t a t i o n e

tarn i n n u m e r a b i l i a , tarn i n g e n t i a c o n g r e g a s s e n t , CSg 2 7 , 311:

acce-

E x e r c i t a t u m

cuncta d i s p o n a t , q u a l i p o t e n t i a u n i u e r s a c o n t i n e a t :

1

...

quomodo

humana super

m e i s ? Operibus m e i s .

Quid e s t : η o c t e ? In hoc s a e c u l o .

C 699: I l l e r e u e r a 272,8

I p s a uita

••·

at u e r o i l l e

quae d i c t a e s t t o t a t e m p t a t i o ? est

-

t r i b u l a t i o .

utique 272,3

7,

t χ i

t r i b u -

u i t a i s t a , r o g o uosî

scriptum i n l i b r o l o b : Numquid non temptatio terrau1? ( l o b .

...

t r i b u l a t i o n e m

totam uitam i s t a m

Quomodo enim non s i t non s i t

In

e χ q u i τ e : non p e r

... in i l i a

considerations.

e x e r c i t a t u s

Loquebar

et

sum,

d e f i

-

Quasi d i c e n s : E x u l t a u i de c o n s o -

a c c e n s u s , nec u a l e n s e x p l i c a r e

quod

Ps 76,5-6

sentio,

et

d e f e c i

t

s p i r i t u s

272,17 A 1057: V i g i l a u e r u n t super me uigilauerunt;

nisi i l l i

aduersus

et potestates,

i n i m i c i

et rectores

sed aduersus

mundi tenebrarum (Eph. 6, 12)?

harum,

u i g i l i a s , [IQ58] 272,20 C 700:

uobis

principatus,

aduersus

. . . Plus i l l i

decipiendum, quam ego ad custodiendum me: . . . e r g o , ne in eius g a r r u l i t a t e

plus me

mei-,

. . . Qui sunt enim i s t i

de quibus d i c i t a p o s t o l u s : Non est

carnem et sanguínem;

in caelestibus

nequitiae

o m η e s

meus.

. . . Vbi non muscipulas ponunt?

i n i m i c i , colluctatio

3 b9

spiritalia

u i g i l a u e r u n t ad

C o n t u r b a t u s

i n i m i c i

a n t i c i p a n t e s

calumnias quaererent e t i n u e n i r e n t ,

non

e s t

1 o c u t u s. A n t i c i p a u e r u n t

t u r b a t u s o c u 1 o s

sum

et

s u o s

u i g i l i a s

non

sum

o c u 1 i

a n t i c i p a s s e

mei·,

D i c i t enim

1 o c u t u s....

quas in

u i g i l i a s ,

Dei laudibus s o l l e m n i t e r exhibebat. I s t a s usus noster consueuit uocare 2 . . . nocturnos

....

T u r b a t u s

quippe r e c o r d a t i o n e

e s t

quia humanum genus in delictorum p r a e c i p i t i a corruebat

peccantium,

...

HT 57: Quod d i c i t , hoc e s t : considerans peccata mea, oculos ad caelum e r i g e r e non audebam. poteram.

. . . P r o p t e r e a stupebam, timebam,

1 o g u i

. . . Antequam a l i q u i s u i g i l a r e t , ego uigilabam.

non

( = Br 1102 B-C)

272,25 A IO58: Magna c o g i t a t i o ! V i d e t e s i uult i s t a c o g i t a t i o , n i s i magnum s i l e n t i u m . Ab omni f o r i n s e c u s s t r e p i t u , ab omni rerum humanarum tumultu intus r e q u i e s c a t , qui c o g i t a r e uult

a η η o s

istos

a e t e r n o s .

C 7OO: D i c i t enim quare turbatus est: quoniam d i e s c o g i t a u i t 3 a n t i g u o s , Adae u i d e l i c e t , quibus humanum genus p e c c a t i s tenebatur obnoxium:

...

Sed i s t i temporales atque caduci sunt e t

uarietate f u g i t i u i .

. . . M e r i t o ergo turbatus

sionibus peccatores cognouerat 273,1

C 701 : Sed contra dies

antiguos,

[701J

labili

qui tam prauis persua-

est,

subiacere. a η η o s

ponit

a e t e r n o s ,

quia s i c u t i s t i momento p e r e u n t , s i c f u t u r i perenni l o n g a e u i t a t e s t u n t : in i s t i s mors dominatur, in i l l i s regnat u i t a perpetua; edaci t r i s t i t i a corroduntur, in i l l i s A 1058:

anni

a e t e r η i

i u s t i secura f e l i c i t a t e gaudebunt ;

cogitandi

sunt,

a l i o l o c o s c r i p t u r a d i c i t Deo: Tu autem idem ipse deficient 2 3

(Ps 101, 2 8 ) .

CSg: nocturnas ( a aus o verbessert) CSg: Ad hoc

(!)

consi-

isti

. . . a n n i es,

et anni

de quibus tui

non

Ps 76,7-13

350

273,5

A 1059: Nemo illi calumniosus tendiculas uerborum requirit, in corde

suo

est illud

garrire.

m e d i t a t u s

Non, inquit: non sic

273,8 273,8

Ecce

quasi foris; alio modo nunc.

garriebat

foris, ecce coepit intus

securus, ubi solus in silentio cogitât annos aeternos: ...

A 1059: ipso

Garriebam.

garriebam

Quomodo nunc? ... Qui garrire

est.

Obserua iterum, ne deficiat spiritus tuus.

Scrutabatur

iste

s ρ i r i t u

spiri

tum

smim, et cum

suo loquebatur, et in ipsa locutione garriebat.

C 701 : Cum iste Asaph transilitor uitiorum totius mundi cogitaret angustias ...

dixit:

proiciet

273,11.13.15 C 701 : Istud est.

non

A ρ ρ ο η e t

citi!

m

η u m q u i d

Deus

in

aeternum

genus humanum, ... ?

sit

nequaquam negantis, sed potius affirmantis

enim, id est, praestabit

ut

ei

benepla-

genus humanum, quando dignabitur incarnationis suae

declarare [702] mysteria. 273.15 C 702:

Misericordia

Domini est, quod de Maria Virgine nasci

secundum carnem pro nostra infirmitate dignatus est. Hanc Dominus non a b s c i d i t, quam pro hominum salute per prophetas cecinit esse uenturam. ... Hinc ergo praenuntiabat

misereri

D e u m, quia

eius praeuidebat aduentum. 273.16 A IO6O: id est, sic irascitur, ut non misereatur"! 273.17 A IO6O: lam seipsum transiliens, quid 273.18 A IO6O:

Nunc

d i x i t ?

c o e ρ i: cum excessissem et me. ... Hie iam nullum

periculum est; nam et in meipso remanere, periculum fuit. ... Modo me c o e ρ i t

mutare

Excelsus·,

modo

c o e ρ i

aliquid, ubi

securus sim, modo intraui aliquam aulam gaudiorum, ubi nullus timeatur inimicus, modo

c o e ρ i

esse in ea regione, ubi non anticipent uigi-

lias omnes inimici mei: ... C 703: ... uenit ad tertiam narrationem: ubi post cogitationem bonorum translatus ad saluberrimum sensum, competenter se asserit immutatum. Dicit enim primo:

nunc

c o e ρ i, quasi sapere, quasi intellegere,

quasi ad lumen splendissimum peruenire; ... Sed quid sit istud, nunc enim

c o e ρ i, sequenti sententia declaratur. ... E χ c e 1 s i

D e χ t e r a

Christus est Dominus, per quem sic sumus commutati,

ut de conditione seruili mereamur etiam eius filii nuncupari. Hanc in se commutationem fieri sentiebat, quam concedi christiano populo quandoque gaudebat. 27^,2

C 703: ... sequitur

quia

m e m o r

ero

...

t u o r u m·, utique

Ps 76,13-15

351

quae humano generi pius miserator induisit. Primum, quod Adam fecit ad imaginem et similitudinem suam; deinde, quod oblationem Abel iusti susceperit; quod in arca Noe crescente diluuio in mysterium Ecclesiae animalia diuersa saluauerit; ut Abraham filium suum offerente, typum sui aduentus caelesti pietate monstrauerit; postremo, quod ipse ad liberandum hominem uenire dignatus est. Haec erant m i -[jolt] r a b i 1 i a 27k,5-6 A 1061 : Inspicit1* iam g a r r i t, et

in

ab

i n i t i o , credo,

quae sanctum uirum sua recordatione mulcebant.

ο ρ e r a^ misericordiae Dei circa nos, ex his his

affectionibus

exultât. - Vgl. A

zu 272,11. 27^,8

A 1061 : Quae

u i a

tua

in

ritas et uita (loh. 1U, 6).

s a η c t o 1

Ego sum, inquit, uia, ue-

( 2-Τ

filium: dicite quomodo Dominus sit. Hanc quaestionem soluit fides catholica. Quomodo Dominus? Quia in principio

erat Verbum, et Verbwi erat

apud Deum, et Deus erat Verbum. Quomodo filius? Quia Verbum caro factum est, et habitauit in nobis (Ioh. 1, 1.1U) 276,8

A IO68: Omnia autem haec in figura contingebant Ulis

(I Cor. 10, 11).

... [IO69] ... Quas autem figuras dixit apostolus, eas dicit iste psalmus, quantum existimare possumus,

parabolas

et

pro-

positiones·, 276,10 A 1069: Dominus superius loquebatur. ... Quid est ergo quod nunc repente homo loquitur? Iam enim hominis uerba sunt: ... [IO7O] ... enim

sunt

Nouo; ...

in Veteri Testamento quae

a u d i t a

Et

cum prophetarentur,

p a t r e s

r u η t

nobis.

n o s t r i , (^

A u d i t a

cognoscuntur c o g n i t a

Moyses et prophetae,

in cum implerentur. η a r r a u e-

C 710f.)

C 7IO: In persona Domini psalmi huius honoratiili capite constituto, uenit ad secundum partem, ubi Asaph introducitur loquens, ... 276,16 A IO7O: Haec est nostra

generati

o, in qua nobis donata est

regeneratio. 276,18 A IO7O: Ordo uerborum est: Et patres nostri narrauerunt nobis, laudes

nuntiantes

C 711 ! Ordo uerborum talis est: Annuntiauerunt nobis patres narrantes

laudes

um,

hoc est:

c o b, hoc est: unius, ita

in

lex

legem

Suscitauit

posuit;

Israel.

et

nostri,

Domini.

276,22 A 1071 : More suo repetit. Nam quod est: moni

a n-

Domini.

testi-

e t quod est:

in

I a-

Nam sicut ista duo nomina hominis

testimonium

duo sunt nomina rei

unius. - Vgl. Isidor zu 303, 25. 277,3

A 1072: sed ad hoc acceperunt ipsi,

277,1+

A 1072: Nam illi qui

ratio

altera,

quod illa non nati

sunt,

ut

cognoscat

gene-

c o g η o u i t. non

exsurrexerunt,

quia non sursum cor, sed in terra potius habuerunt. Cum Christo enim e χ s u r g i C 712:

ut

tur; ...

a l t e r a ,

non utique iudaica, sed quam de gentibus

constat electam. 277.8

A 1072: Ita enim son suam iustitiam iusti uolunt constituere (vgl. Rom. 10, 3), ...

277.9

A 1072: o p e r a

Et

n o n

...

D e i , magnificando scilicet et iactando

sua, tamquam ipsi faciant, cum Deus sit qui operatur in eis

qui bona operantur, ...

355

Ps 77,7-12 277,11 A 1072: Quomodo ergo adhuc spem suam, tunc

e χ q u i ran

mandata

e i u s

t, nisi quia ponendo in Deo

exquirant,

ut ab eis

illó adiuuante compleantur? 277, il* HT 68:

Ne

...

e o r u m. Ne murmurent, sicut murmurauerunt quidam

in deserto, et perierunt (vgl. I Cor. 10, 10). ( = Br 1109 C) 277,17 A 1073: Hoc est ergo

credere

in

D e u m,

adhaerere ad bene cooperandum bona operanti

credendo

Deo:

Quia sine me, in-

quit, nihil potestis facere (loh. 15, 5). Quid autem plus hinc apostolus dicere potuit, quam quod ait: Qui autem adhaeret Domino, unus spiritus est (I Cor. 6, 17)2 ? 277,20 A 1073: Nam quid est aliud r e, et

conuerti

mittere in

die

tendere in

die

a r c u m, belli,

auditionis, et deserere in

et

mitte-

nisi adtendere et prodie

temptationis;

armis quasi proludere, et ad horam certaminis nolle pugnare? ... [1075] ... Vbi

a r c u s

tendentes

et

mittentes,

etiam

promissionis promptissimae uerba protulerunt, dicentes: Quaecumque locutus est Dominus, Deus noster, faciemus et audiemus (Exod. 19, 8; vgl. ebda 20, 19). C 713:

Intenderunt

sagittas, mus (ebda).

enim

a r c u m

et

miserunt

quando admonente Moyse dixerunt: Quaecumque ... audieConuersi

sunt

autem

in

die

belli,

quando Aaron dixerunt: Fac nobis deos quos adoremus (Exod. 32, 1). 277,21» Vgl. 275, 15; 276, 21». C713: Causa redditur quomodo filii Ephraim conuersi fuerint in die belli·, scilicet quia non d i t

custodierunt

...

o s t e n-

e i s.

A 1075: repetitio est superioris sententiae, cum quadam expositione; hoc enim appellauit: m e η t u m

legem

e i u s, quod supra dixerat

testa-

Dei·,

278.2

C 713: Hoc sic planum est, ut expositione non egeat.

278.3

A 1077: An accomodatius accipimus seniores ... ( % C 711» ) C 723 (zu v. 1*3) :

ρ a tres,

Moysen et Aaron aliosque

o

Τ a η i s

enim ciuitas est Aegypti , ubi sunt facta

prodigia quae leguntur. - Vgl. 282, 1-1». 2 3

Vgl. R 170v : Et non ... ritus e i u s cum CSg: Táñeos

e i u s, id est, non est coniunctus Deo,...

spi-

Ps 77,13-25

356

278,7

A 1078: ...

in

u t r e s, ut sic staret unda

tamquam fuisset in-

clusa, ... ( 7

A 1130: Angustias pateris in te propter deum recentem^ corde tuo; ...

dilata

adimplebo

os

constitutum in

t u u m, confitendo, amando,

e t

i 1 1 u d, quoniam apud m e ^ fons uitae (vgl. Ps

35, 10; loh. U, 11*). 299,9

A 1130: 0 ingrata anima! per me anima, a me uocata anima, a me in spem reducta, a me a peccatis abluta: d i t

Et

Israel

non

i η t e n-

mihi.

299,12 A 1130: Ecce torcular: aperta sunt foramina, currit amurca. ... cundum

affectiones

cordis

e o r u m

se-

donaui eos

sibi. C 75^: H i e enim suae plebi tamquam oleo loquebatur; sed amurca non poterat audire, ... Sequitur ultio digna peccati. Non enim dimittituir impunitus, qui a Domini tuitione deseritur. Ille enim quos relinquit, affligit: ... 299,19 A 1131: Quid est: d i s s e t

ρ 1 e b s

me

?

Si

in

mea

?

Israel.

u i i s

m e i s

Κ c 75^ f.)... Hune uero quid queruntur de sunt peiores

Quid est:

a u-

ambulasse

inimicisl

t. Ipsi facti

i n i m i c i .

299,2k A 1131: Renuntias? Renuntio. Et redit ad quod renuntiat. Vtique quibus rebus renuntias, nisi factis malis, ... ? His omnibus renuntias, et rursus his inflexus superaris. ... [113^] ...

I n i m i c i

...

ei,

dicendo: Eo ad uineam, et non eundo (vgl. Matth. 21, 30); 300,1

C 755:

Mentiuntur

enim qui bonis se pollicitationibus obli-

gantes, in pessimos iterum relabuntur errores. De paganis enim dici non potuit, qui nulla fuerant Domino promissione constricti. ... aeternum

e r i t

t e m ρ u s

in

e o r u m, scilicet punitionis,

quando illis diceretur: Ite in ignem aeternum (Matth. 25, ^1); A 1132: Nam quid est quod ait apostolus de his qui habent fundamentan ? Fundamentum aliud nemo potest ponere, praeter id quod positum est, quod est Christus Iesus. ... Vnusquisgue autem super fundamentum uideat quid superaedificat. Alius enim superaedificat aurum, argentum, lapides pretiosos·, alius ligna, fenum, stipulam: uniuscuiusgue opus guale sit, ignis probabit·, dies enim Domini declarabit, quia in igne reuelabitur. Si cuius opus permanserit quod superaedificauit, mercedem accipiet·, hoc est, quia super fundamentum iusta opera aedificauit: aurum, argentum, 10 CSg: recentem deum (!) 11 CSg: e (' = est ) nach me iibergeschr. (!)

Ps 80,16-81,1

379

lapides pretiosos. Si autem peccata: lignum, fenum, stipulami tarnen propter fundamentum ipse saluus er it ; sic tarnen tamquam per ignem (I Cor. 3, 1 0 - 1 5 ) ·

···

Et

...

aeternum,

non accipio nisi ignem

... Sed de impiis dixit, ait aliquis, non de me, qui

aeternum,

quamuis peccator sim, quamuis adulter, quamuis fraudator, quamuis raptor, quamuis periurus, habeo tarnen in fundamento Christum, Christianus sum, baptizatus sum; ego per ignem purgor, et propter fundamentum non pereo. Die mihi iterimi: Quid es? Christianus, inquis. Interim transi. Quid aliud? Raptor, adulter, et cetera de quitus apostolus dicit: Quoniam qui talia agunt, regnum Dei non possidebunt (Gal. 5, 21). 300,18 C 755: Hie pietas Creatoris exponitur, ut inimicos, id est, ingratos benefieiis suis repleuerit, quos superius dixit fuisse mentitos (vgl. v. 16).

Ex

adipe

corpus Domini Christi.

frumenti, A d i ρ e m

siue manna significat, siue quippe dicimus animalium pingue-

dinem corpulentam; quod nomen ad frumentum abusiue translatum est, ut significaret ei interius aliquam inesse bonitatem. A 113^: Hostis

a d i ρ e m

frumenti,

unde

multi inimici qui mentiti sunt ei (vgl. v. 16).

Et

cibantur ... f r u m e n-

t i, miseuit eos sacramentis suis. Et Iudam, quando dedit bucellam, ex

adipe

frumenti

eibauit·,

e t inimicus Domini

mentitus est ei, et erit tempus eius in aeternum. 300,25 A 113^:

Mel

sapientia est, primatum dulcoris tenens in escis cor-

dis. Quam multi ergo inimici Domini mentientes Domino cibantur, non solum ex adipe frumenti, sed etiarn

de

petra

m e 1 1 e, de sa-

pientia Christi! [ 1 1 3 5 ] quam multi delectantur uerbo eius et cognitione sacramentorum eius, solutione parabolarum eius, quam multi delectantur, quam multi clamant! Et non est hoc . petra:

mei

de quolibet homine, sed

d e

petra autem erat Christus (i Cor. 10, li). Quam multi ergo

satiantur de

m e l l e

isto, clamant, dicunt: Suaue est; dicunt:

Nihil melius, nihil dulcius uel intellegi uel dici potuit! Et tarnen inimici Domini mentiti sunt ei.

P s a l m 301,5

81

A 1135: ·.· uel eiusdem nominis interpretatio, ut ad synagogam, quod est

A s a ρ h, eius intellegentia referatur;

C 757: Ponitur enim hic

A s a ρ h, quod indicat synagogam, ... Λ s a ρ h,

... contra Iudaeos de Christi aduentu per totum loquitur psalmum.

380

Ps 81,1-1»

301,8

C 757: Ponitur enim hie

Asaph,

quod indicat synagogam, quae Domi-

nimi Saluatorem corporea quoque praesentia meruit intueri, quando dignatum est Verbum caro fieri et in gratiam nostrae uiuificationis occidi. A 1135: Quos utique absit ut intellegamus

d e o s

gentium, ... cum

paulo post hune uersum idem iste psalmus asserat, et quos intellegi uelit,

i η

quorum

synagoga

d e o s

s t e t i t

Deus,

apertius exprimat, ubi ait: Ego dixi: Dii estis, et filii Altissimi omnes (ν. 6); ... [1136] ... pimus; ... [1137] ···

In

synagoga

S t a η t e m

populum Israel acci-

quippe

in

medio

sui uide-

bant eum; sed non eum uidebant Deum, qualem se uolebat uideri, ... 301,13 A 1137:

Discernit

autem

d e o s, non eorum meritis, sed gra-

tia sua; ex eadem consparsione fáciens alia uasa in honorem, alia in contumeliam (vgl. Rom. 9, 21). 301,18.25 A 1137: Dedi legem: duriter restitistis; misi prophetas: iniuriis affecistis, aut interfecistis, aut haec agentibus conniuistis^. Sed ut illis nec loqui dignum sit, qui occiderunt seruos Dei praemissos ad se, uos qui cum haec fierent tacuistis, id est, uos qui eos qui tunc tacuerunt, uelut innocentes imitari uoluisti, peccanti

u in sumitisl

Vsquequo

...

Numquid etiam nunc et ipse h'eres

ueniens occidendus est? Könne ipse propter uos sine pa+.re esse uoluit tamquam

pupillust

nonne propter uos esuriuit et sitiuit ut

e g e η u s Î ... [1138] ... Haec dicta sunt, ut scireretur in eo populo m

quo natus et occisus est Christus, nec illos fuisse immunes

a tanto scelere, qui cum essent tantae multitudinis, ut eos sicut euangelium loquitur, timerent Iudaei, et propterea in Christum manum mittere 2 . . . . . non auderent, postea conniuerunt , eumque interim a malignis et muidis Iudaeorum principibus permiserunt; qui si uoluissent, timerentur semper, ut numquam in ilium sceleratorum praeualerent manus. 301,26 A 1138: Non illos propter se superbos et diuites, sed istum propter uos

h u m i 1 e m

et

pauperem,

iustum crédité, iustum praedi-

cate. 302,5

C 759: Ad illos haec uerba fieri sentiuntur, qui manus suas quidem in nece Domini minime miscuerunt, sed contra sceleratas praesumptiones 3 .. obuiam ire noluerunt, ut et ilium a pernicie corporali liberarent et

1 2 3

CSg: conhibuistis ( h übergeschr. ) ( = WS 35 ) CSg: conhibuerunt (das erste η übergeschr.) ( = WS 36 ) CSg: illos

381

Ps 81,U-T

se a consensu prauitatis exuerent; ... Nam cum possis obuiare peruersis, si desinas aduersari, consensus erroris est. 302,6.9.13 A 1 1 3 8 : Quia et illi, si cognouissent, numquam Dominum gloriae crucifixissent (vgl. I Cor. 2, 8), et illi, si cognouissent, numquam Barabbam liberandum, et Christum crucifigendum petere consensissent. Sed quoniam supra memorata caecitas tude> gentium

crucifixo Christo,

caecitatem

d a m e n t a t u r ,

ex parte

donee

Israel

m o u e b u n t u r

Sic

t e r r a e .

m o t a

est,

donee

t e r r a

m o t a

est,

(vgl. Matth. 27, 5 ) . Et si intellegamus

o m n i a et

s u n t

quae praedestinata est gentium

intret

ipsa morte Domini r a e ,

facta

pleni-

(Rom. 11, 25), per hanc utique illius populi

intraret

f u n -

m o u e b u n -

plenitudo.

Nam et in

et petrae scissae sunt

f u n d a m e n t a

t e r -

terrenorum bonorum copia felices, recte praedictum est quod uel admirando sic amari, sic coli humilitatem,

m o u e r e η t u r ,

paupertatem, mortem, uelut magnam secundum ipsos miseriam Christi; uel ipsi quoque, huius mundi uana felicitate contempta, illam diligendo atque sectando. Ita t e r r a e ,

m o u e n t u r

o m n i a

f u n d a m e n t a

cum partim mirantur, partim etiam commutantur. ... [1139]

... quia et peccatori dictum est: Terra

es,

et

in

terram

ibis

(Gen.

3, 19); C 759· Signum dicit quod in crucifixione Domini constat euenisse; ... T e r r a

uero

m o t a

potest et spiritaliter accipi: quia ilio tem-

pore multi peccatores, id est, terreni homines uiso tanto miraculo crediderunt, ... 302,20 C 759: Venit ad tertiam partem, ad apostolos et iustos reliquos uerba conuertens. A 1139: Terrenae autem felicitatis regnum superbia est, contra quam uenit humilitas Christi, exprobrans eis quos uult ex humilitate filios Altissimi facere, atque increpans:

Ego

...

inquit,

d i χ i

o m n e s ,

:

d i i

e s t i s

f i 1 i i

Ego,

A l t i s s i m i

id est, omnibus uobis promisi caelestem felicitatem;

a u t e m, per infirmitatem carnis, r i e m i n i ,

e t ,

p r i n c i p i b u s , t i s.

e t

... siue

c a d e t i s.

omnes simul increpat, ut oboedientes correctosque discernât,

s i c u t

per elationem animi,

h o m i n e s

s i c u t

u o s m o-

u η u s

id est, diabolus, non extollemini, sed

ex c a d

e-

... Per diabolicam quippe superbiam factum est, ut Christi glo-

riae peruersi et caeci

p r i n c i p e s

Iudaeorum inuidissent;

382

Ps 81,7-82,1

302,26; 303,3 A 131+0: Tumuit eiiim

t e r r a , cum te crucifigeret ; s u r g e

a mortuis, et perdes

i u d i c a

in

terra

omnibus

m.

Q u o η i a m

gentibus:

tu

dis-

quid, nisi

t e r-

r a m ? hoc est, eos qui terrena sapiunt, siue ipsum affectum in credentibus terrenae cupiditatis et elationem absumens, siue non credectes,

t e r r a m

conterendam perdendamque discernens, ... (zu Ps 82,2:)

nam [Christus] et inter iniquos deputatus est; sed ad hoc ut iudicaretur. Cum autem ueniet iudicaturus, tunc fiet quod hic dicitur: guis

similis

C 760: Cui dicitur ludica

e r i t

tibi

Deus,

?

e χ s u r g e, nisi illi qui praeuidebatur occidi?

t e r r a m, eidem ipsi dicitur de quo scriptum est: cum

autem uenerit Filius hominis in maiestate sua et omnes angeli cum eo, tunc sedebit super sedem maiestatis suae et congregabuntur ante eum omnes gentes (Matth. 25, 31~32)\ 303,3

A 1ΊUO: Fit ergo hereditas eius per caritatem, quam suis praeceptis et gratia misericorditer excolendo'', terrenam

disperdit

cupidi-

7

tatem .

P s a l m 303,1t

82

A 111+0: Homo ergo ille qui uoeabatur

A s a ρ h, in figura congregatio-

nis populi Dei in multorum psalmorum titulis ponitur. C 761:

Cantici

ρ s a 1 m i

significantiam in praefatione po-

suimus et per títulos, ubi locus exegit, frequenter ediximus: ... Asaph,

qui multa iam in superioribus psalmis de Domini incarnatione

praedixerat, nunc in primo membro de aduentu eius secundo dicturus est; Vgl. C 13 {Praefatio): Quid sit canticum psalmum. Canticum psalmum erat, cum, choro ante canente, ars instrumenti musici in unam conuenientiam communiter aptabatur, uerbaque hymni diuini suauis copula personabat. Isidor, Et. VI, 19, 12: Nam canticum Psalmi est, cum id quod Organum modulatur, uox postea cantantis eloquitur. 1* R l8lra: ludica t e r r a m, id est, terrena sapientes qui te i udicauerunt. 5 CSg:extollendo 6 CSg:dispergit 7 E I8lra; Pro una Iudaeorum g e n t e ... hereditatem accipies o m n e s gen tes, ...

Ps 82,2-8

303,6

383

A 1]ltO: Quod ego arbitror accomodatius accipi in Christo, quia in similitudine hominum factus, putatus est ab eis a quibus contemptus est, ceteris hominibus comparandus; nam et inter iniquos deputatus est; sed ad hoc ut iudicaretur. Cum autem ueniet iudicaturus, tunc fiet quod hie dicitur:

Deus,

in humilitate

esse

... t i b i ?

... Multis enim

s i m i l i s

uoluisti, usque et latronibus qui tecum sunt

crucifixi; sed in claritate cum ue-[IIU1]nies,

guis

... t i b i ?

Quid enim magnum dicitur, cum Deo

Q u i s

... t i b i 1,

nisi illi dicatur, qui

dicitur:

s i m i l i s

esse

hominibus uoluit, for-

mais serui accipiens, .,.? ... Quia uero ad formam serui relatum est, tunc eius a ceteris hominibus dissimilitudo apparebit, quando apparebit in gloria. 303,11 A H U I : autem

t a c u i t

enim, ut iudicaretur, quando uenit occultus; non

t a c e b i t,ut

iudicet, quando ueniet

303,15 C TÔ3: sed omnibus insanis unum est

A 111+1: Hec

capi

etiam illud

caput

t a , sed

c a p u t

manifestus. Antichristus.

c a p u t , quando eo peruenturi sunt, ut

habeant quod

extollitur

super omne

quod dicitur Deus et quod colitur: ut in ilio maxime impleatur: qui se exaltat, humiliabitur (Luc. 11+, 11); et cum eum ille cui dicitur: t a c e a s, ñeque

mitescas

Deus,

Ν e

interficiet spiritu

oris sui, et euacuabit illuminatione praesentiae suae (vgl. II Thess. 2, 8). 303,25 A nk2:

Testamentum

sane in scripturis non illud solum di-

citur, quod non ualet nisi testatoribus mortuis; sed omne pactum et placitum tament

testamentum um

uiuos ualeret ; ( C 30h,k

uocabant. Ham Laban et lacob

tes-

fecerunt (vgl. Gen. 31, ^1), quod utique etiam inter 763)

A 1142: Deinde incipit inimicos

Christi commemorare sub quibusdam uoca-

bulis gentium: quorum uocabulorum interpretatio satis indicat quid uelit intellegi. Talibus enim nominibus conuenientissime figurantur ueritatis inimici. I d u m a e i I s m a e l i t a

quippe interpretantur uel sanguinei uel terreni;

e, oboedientes sibi; utique non Deo, sed sibi. Μ o a b,

ex patre, quod in malo non intellegitur melius, nisi cum ipsa historia cogitatur, quod pater Lot filiae suae illicite se utenti permixtus eum genuit

(vgl. Gen. 19, 36-37);

...

Λ g a r e η i, proselyti, id est,

aduenae; quo nomine significantur inter inimicos populi Dei, non illi qui ciues fiunt, sed qui in animo alieno atque aduentitio perseuerant, et nocendi occasione inuenta se ostendunt.

G e b a 1, uallis uana,

Ps 82,8-13

381»

id est, fallaciter humilis; maeroris;

A m ο η, populus turbidus, uel populus

A m a 1 e c h, populus linguens^; unde alibi dictum est:

[111+3] Et inimici eius terrain Unguent^

(Ps 71, 9)·

Alieni-

g e η a e, quamuis et ipso nomine latino se indicent alíenos, et ob hoc consequenter inimicos, tamen in hebraeo dicuntur Philistiim, ... Τ y r u s

lingua hebraea dicitur Sor, quod siue angustia siue tribu-

latio interpretetur, ... ( u i s

est?

interrogatiue legendum est. ... ubi sub-

audiendum est, nullus• 331,26; 332,1 C 819: .··

D o m i n u m

deprecatur, ut genti afflictae et

humana conditione fragilissimae debeat subuenire, et impleat promis20

siones quas se

D a u i d

fecisse noscebat.

A 12U2: Propter hos ergo iam in Christum credentes, sed aliquamdiu laboraturos, sequitur et dicit:

V b i

... Domine!

Iam agnoui-

mus Christum mundatorem, iam tenemus in quo comples promissa; exhibe in ilio quod promisisti. Ipse est gui uiuet et non uidebit mortem, 20 CSg: fehlt.

Ps 88,51-89,1

ipse est qui eruit animam

suam de manibus

inferni·, et nos tarnen adhuc

laboramus. Dixerunt ista martyres, quorum natalia celebramus. 332,7

A 121+2: Iam ilio uiuente, iam in caelo ad dexteram Patris sedente, opprobria

obiecta sunt Christianis; crimen de Christo Christi-

ani diu habuerunt. ... Ibam, inquit, praedicare, et audiebam, et

in

t i n u e r u n t

s i η u

meo

Christiani

opprobria

continebam·, o p p r o b r i a

in

... Diu

c o n-

s i η u

suo,

in corde suo, nec audebant resistere conuiciantibus; antea cum crimen uideretur respondere pagano, nunc iam crimen est remanere paganum. Gratias Domino;

m e m o r

fuit

opprobriorum

nostrorum;

21

... Iam modo nemo insultat Christianis, ... 332,13 A 121+2 : ... pagani.

inimici

0 u o d

u e r u η t ?

t u i, D o m i n e , et [121+3] Iudaei et

exprobrauerunt.

Quid

C o m m u t a t i o n e m

exprobra-

C h r i s t i

t u i.

332,15 A 121+3: hoc enim obiecerunt, quia mortuus est Christus, quia crucifixus est Christus. Quid obicitis insani? ... Ille non perimebatur, sed commutabatur. ... Mutatus est ille a temporali uita ad aeternam, mutatus est a Iudaeis ad gentes, mutatus est etiam a terra in caelum. Eant nunc uani

inimici

commutationem tentur;

t u i, et adhuc Christi

c o m m u t a t i o n e m

b r a b un

exprobrent

t u i. Vtinam et ipsi muC h r i s t i

non

e χ ρ r o-

t. Sed displicet Christi mutatio, quia ipsi mutari nolunt;

neque enim est illis

commutati

o, et non timuerunt Deum (vgl.

Ps 5U, 20). A 121+1 (zu v. 1+9): Surgens enim a mortuis iam non moritur, et mors ei ultra non dominabitur (vgl. Rom. 6, 9 ) · 332.22 C 820: laus enim

D o m i η i

permanet

in

aeternum,

quia

talia donare nouit, quae nullo fine clauduntur. 332.23 A, CSg lèi*, 198: EXPLICIT . SERMQ . SECUNDUS . DE SEQUENTIA . PSALMI LXXXVIII . HABITUS . PER UIGILIAS . SAUCTI CIPRIANI. - Vgl. zu dieser Stelle die Einleitung, § 7 h).

P s a l m

89

332,26 A 121+5: Non enim credendum est ab ipso omnino

M o y s e

istum

psalmum fuisse conscriptum, qui ullis eius litteris inditus non est, 21 R 19l+ra: Et deinde infertur q u o d continui in s i η u id est, tuli et patienter sustinui in mente absque murmuratione.

meo,

1+22

Ps 89,1-1*

in quitus eius cantica scripta sunt; sed alicuius significationis gratia tarn magni meriti serui Dei nomen adhibitum est, ex quo dirigeretur legentis uel audientis intentici . 333,1»

A 121+5: ... siue

i η

in

omni

generaticene generatione,

generatione:

siue

in

d u a b u s

g e-

uetere et noua;

nerationibus, 333,7

et

A 121+5: Sed nimirum uniuersa creatura rationalis hac differentia fortasse distincta est, ut tudines angelorum, et [121+6] ... tu

a

m o η t i u m

t e r r a e

s a e c u 1 o

et

nomine significentur celsi-

nomine humilitas hominum. ... usque

in

saeculum

e s . Quod conuenientius diceretur: Ab aeterno in aeternum;

333,10 A 121+6: id est, ne a tuis aeternis atque sublimibus ο s u s , temporalia concupiscat, sapiatque terrena .

homo

a u e τ-

333,13 A 121+6: Et hoc a Deo petit quod Deus ipse praecepit; ... Sed da quod 3 ìussisti, precem petentis exaudiendo, et adiuuando uolentis fidem. 333,15 A 121+6: Ideo debemus ad refugium tuum, ubi sine ulla mutabilitate tu es, ab illis praetereuntibus labentibusque conuerti; quoniam quantumlibet huic uitae longum tempus optetur, te

o c u - [121+7] los

t e r η u s

est,

qui

t u o s,

mille

anni

t a m g u a m

praeteriit,

dies

anh e s-

...

333,17 Vgl. A zu 33l+, 18. - HT 120: Videte [121] ergo quid dicat. Omnis nostra aeternitas: Adam ille propater noster, qui uixit nongentis triginta annis; etiam ille Matusalam, qui uixit nongentis sexaginta quinqué annis; fac quia uixerit

m i l l e :

ad conparationem aeternitatis

tuae, quod grande fuerit, breue est. (^ Br 1158 D - 1159 A) 333,19 A 121+7: Et ... η o c t e ; cum uigiliae spatium non 1+ habeat amplius quam tres horas . rb 1 R 19l+ : Oratio M o y s i hominis Dei. Sicut iam superius diximus, omnes psalmos Dauid cantatos ueraciter credimus. (Bis hierher rot) Verum propter mysteria nominum et significationes interpretationum diuersis aliis nominibus titulantur, ... Scimus autem M o y s e η ministrimi fuisse Veteris Testamenti, prophetam Noui, et qui[a] hic psalmus mysteria Veteris et Houi Testamenti continet, recte M o y si nomine titulatur et o r a t i o uocatur. 2 R 19l+v^: Ne ... humilitatem, id est, ne facias hominem a te conuerti in humilitatem uitiorum. Ne a u e r t a s hominem, id est, ne patiaris a u e r t i. Deus enim neminem a u e rt it, sed auertere dicitur, cum a u e r t i sinit. 3 CSg: uel 1+ Vgl. R 195rl:>: Custodiam quippe in η o c t e, appellat uigilias, quas Romani in ternas uel quaternas horas diuidebant.

Ps 89,1+"9

1+23

Eglogae 2hj : .IUI. uigiliis totius [ n o c t i s ] totam unam tis

η o c t e m custodiam

supputentur.

quartam partem appellat

Custodiam

noctis,

g i 1 i a s 33h,2

diuiditur. ... Vna ergo

ergo diuiditur in quattuor

A 121+7:

Mane,

Décidât,

utique in morte'';

Ν ο χ

u i g i 1 i a

uigilias.

id est, prius, ...

ergo

noc-

...

HT 120: Debemus et secundum historiam scire: η o χ

tempus appellat,

in duodecim horarum momenta distribuens ut tres in

in quattuor

u i-

tres horae sunt; ( = Br 1158 C)

u e s ρ e r e, id est, postea, ...

durescat,

in cadauere;

ares-

c a t , in puluere. Quae, nisi caro, ubi est concupiscentia damnata carnalium? 33I+ ,7

A 121+8:

Defecimus,

in infirmitate;

conturbati

s li-

ni u s, mortis timore. Infirmi enim facti sumus, et infirmitatem finire trepidamus. Alter te, inquit, cinget, et feret^ quo tu non uis (loh. 21, 18); quamuis martyrio non puniendum, sed coronandum; et ipsius Domini anima nos in se transfìgurans, tristis erat usque ad mortem (vgl. Matth. 26, 38); quoniam et Domini exitus nonnisi mortis. γ s a e c u 1 o transacti temporis dicit, quando iudaicus

33!+, 15 c 82I+: De

populus g et miraculis uisitabatur et poenis. Hon credendo enim quae uidebant , ultoris Iudicis patiebantur aspectum. A 12l(8:

Posuisti

...

tuo:

id est, non ab eis dissimulasti.

HT 122: Hihil te celat, hoc est, peccata nostra nec nox celat, nec inuoluunt tenebrae, omnia apud te lucent. ... Quicquid agimus, quicquid in secreto nos facere putamus, patet in oculis tuis. ( = Br 1159 C) 33l+, 18 A 121+8:

Defecasse

f i c i a η t

dies

dicit, siue quod in eis

d e-

homines amando quae transeunt, siue quod ad paucitatem

redacti sint; quod uidetur in consequentibus aperire, cum dicit: n i

nostri

...

labor

et

dolor.

A n-

Haec quidem uerba

uidentur exprimere breuitatem miseriamque uitae huius; quia longaeui appellantur hoc tempore etiam qui septuaginta annos uixerunt. ... Melius est ergo in his numeris spiritale aliquid perscrutari. Neque enim super filios Adam, per quem unum hominem peccatum intrauit in mundum, et per peccatum mors, et ita in omnes homines mors pertransit (vgl. Rom. 5, 12), maior 5 6 7 8

CSg: CSg: CSg: CSg:

ira

est Dei, quia multo breuius uiuunt quam

mortem fert saeculi (i aus o verbessert) transacto tempore (ore übergeschr.) uidebantur

Ps 89,9-10

uixerunt a n t i q u i ; cum e t u i t a e ipsorum i r r i s a s i t l o n g i t u d o , ubi comparati sunt diei

anni

atque praeterito,

hesterno

utique tunc multimi uiuebant, quando

i r a m

mille

et horis t r i b u s ;

et

Dei prouocauerunt usque

ad diluuium quo p e r i e r u n t . 33^,21 C 825: Breuitatem u i t a e humanae d i c i t per

Domini prouenisse

i r a m

quoniam l o n g i o r i s u i t a e praesumptione peccabant. Ad quam enim b r e u i t a tem peruenerint post i l l a m numerositatem p r i o r i s s a e c u l i i n f r a dicturus est. 33^,23 A Ì2h9: In rebus c o r r u p t i b i l i b u s laborabamus, c o r r u p t i b i l i a opera t e x e bamus : quae nos, secundum Isaiam prophetam, minime contegebant Isai.

(vgl.

59, 6 ) .

C 825: Malignitatem u i t a e nostrae p o s i t a s i m i l i t u d o d e c l a r a t . A r n e a

a-

e s t enim animai d e b i l e ac tenuissimum, quod transeuntibus muscis

ad escam s i b i procurandam quaedam r e t i a d o l o s e c o n t e x i t :

sic

a n n i

eorum qui s c e l e r a t i s operibus d e d i t i sunt, inanibus e t subdolis machinationibus occupantur. uerbum d e c l a r e t .

. . . Et uide quemadmodum actus ipsos positum 9 • · 9 , d i x i t , non operabantur

M e d i t a b a n t u r

;

ut o s t e n d e r e t eos sine a l i q u a u t i l i t a t e t r a n s i i s s e , qui sub n u l l o f r u c t u bonorum, sed sub a n c i p i t i m e d i t a t i o n e u i x e r u n t . HT 122: Quomodo

quasi m i t t i t f i l a , e t hue i l l u c q u e

a r a η e a

dis-

c u r r i t , e t t e x i t t o t a d i e , e t l a b o r quidem grandis e s t , sed e f f e c t u s

335,1

nullus e s t , s i c et u i t a hominum hue i l l u c q u e d i s c u r r i t .

( = Br 1159 D)

A 121+9:

d i e b u s

i ρ s i s

ί ρ s i s , hoc e s t ,

In

quod datur i n t e l l e g i

t u a g i n t a , to.

Si

a η η i s

uel

i n temporalibus rebus ; i d e o

s e p-

quia temporalia p r o m i t t i uidentur in Vetere Testamen-

a u t e m, non

t e n t a t i b u s , o c t o g i n t a

in

in

i ρ s i s

a η η i s,

sed

in

i d e s t , non in rebus temporalibus, sed in a n n i ,

ρ

ο-

aeternis,

quod Nouum Testamentum in spe e s t renoua-

t i o n i s e t r e s u r r e c t i o n i s in aeternum. C 826: Octogenario uero numero a d d i d i t

in

p o t e n t a t i b u s ,

quia tunc reuera coepimus habere potentiam, quando nobis Dominus Saluator 335,7

apparuit.

A I2U9: i d e s t , quisquís hanc fidem t r a n s g r e d i t u r e t amplius a l i q u i d quaerit,

l a b o r e s

inuenit et

d o l o r e s .

l e g i : Quia l i c e t in Wouo Testamento c o n s t i t u t i 9

CSg: meditabuntur

...

operabuntur

Potest et sic

intel-

simus, quod octogenarius

Ps 89,10-12

h25

significat numerus, amplius habet haec uita nostra d o l o r e m ,

l a b o r e a

et

dum in nobismetipsis ingemiscimus, adoptionem expectantes

redemptionem corporis nostri (vgl. Rom. 8, 23): ... l a b o r i b u s

C 826: id est, qui haec duo Testamenta transcenderit, d o l o r i b u s

maximis et

implicatur. Non enim illic est aliquid

(sicut haeretici faciunt) plus minusue sentire, ubi caelestem regulam seruat moderata distinctio. 335,12 A Ì2h9:

Et hoc ad misericordiam Dei pertinet; unde sequitur, et dicit:

0 u ο η 1 a m d o,

s u p e r u e n i t

c o r r l p i e m u r .

et

s u p e r

n o s

m a n s u e t u -

Quem enim diligit Dominus,

c o

r-

r i ρ i t ; flagellai autem omnem filium, quem recipit (vgl. Hebr. 6, 12); et dat etiam magnis quibusdam stimulum carnis, a quo colaphizentur, ne extollantur in magnitudine reuelationum suarum, ut uirtus in infirmitate perficiatur (vgl. II Cor. 12, 7.9). 335,22 A I25O: Etiam hie subauditur: η o u e r 1 t

inuenitur qui n u m e r a r e

i r a m

q u i s ita

η o u i t ? Quam difficile

ρ r a e

t i m o r e

t u o

d i -

t u a m, ut etiam hoc addat, et ad eam in-

tellegat pertinere, quod nonnullis, quibus plus irasceris, parcere uidearis, ut prosperetur peccator in uia sua, et maiora recipiat in nouissimo? Potestas quippe humanae

i r a e

cum corpus occiderit,

amplius non habet quid faciat; Deus uero habet potestatem et hic punire, et post corporis mortem mittere in gehennam. Et a paucis eruditis maior eius

i r a

piorum. Hanc ille non

intellegitur uana et seductoria felicitas imn o u e r a t ,

cuius paene commoti sunt pedes,

quia zelauit in peccatoribus, pacem peccatorum intuens; sed didicit eam, cum intraret in sanctuarium Dei, et intellegeret in n o u i s s i m a ^ (vgl. Ps 72, 2 . 3 . 1 7 ) ; ι

e

Dei

quo pauci intrant, ut discant.

d i n u m e r a r e

i r a m

ρ r a e

t i m ο-

eius, et prosperitatem hominum

malorum numero applicare poenarum. - Vgl. A zu 337, 1 6 . 336,2.

A I25O: Quid est ergo: f a c,

D e x t e r a m

t u a m

s i c

nisi Christum tuum, de quo dictum est: Et brachium

reuelatum

est?

(Isai. 53, 1),

s i c

η o t u m

f a c,

η o t a m Domini

cui

ut in eo discant

fideles tui ea magis a te poscere et sperare praemia fidei quae non apparent in Vetere Testamento, sed reuelantur in Nouo; ne arbitrentur pro magno habendam et cupiendam uel adamandam esse terrenorum ac temporalium bonorum felicitatem, ...? Denique secundum hanc orationem 10 CSg: nouissimis

(!)

Ps 89,12-11*

k2ê

hominis sui,

sic

η o t u m

fecit

Christum suum, ut suis pas-

sionibus demonstraret, non ea muñera quae uidentur sonare in Vetere Testamento, ubi sunt umbrae futurorum, sed aeterna esse concupiscenda. ... [1251] ... Et illud quod plerique codices habent: t u a m

η o t a m

f a c

mihi,

Dexteram

ad utrumque referri potest, siue

ad Christum, siue ad aeternam felicitatem; ... Et ipsos enim peditos, sic

uel

n o t o s

eruditos

Deus

corde

f e c i t

in

c o m-

s a p i e n t i a

in Kouo Testamento, ut pro fide quam

Iudaeorum et gentilium detestabatur impietas, omnia contemnerent ; et eis se priuari paterentur, quae magna putant promissa in Vetere Testamento qui carnaliter iudicant. Et quoniam cum

sic

noti

f i e-

r e η t, ut illa contemnerent, et desiderandis aeternis per suas passiones testimonium perhiberent (unde et testes dicti sunt; sic enim graece martyres appellantur), multa et multum mala et acerba temporalia pertulerunt; hoc adtendit iste homo Dei, et spiritus propheticus per Moysi uocabulum figuratus, et ait: ne, per

q u o u s q u e; s e r u o s

et

Conuertere,

deprecabilis

Domiesto

t u o s. Vox est eorum, uel pro eis, qui multa, per-

sequente isto saeculo, mala tolerantes, innotescunt corde

in

su-

sapientia,

compediti

ut nec tantis malis coacti ré-

fugiant a Domino ad huius saeculi bona. ... Quomodo ergo hic dicit: Conuertere,

ut sit propitius, quasi faciem auertisset iratUE,

... ? ... Quod autem dicitur:

quousque,

uerbum est orantis

iustitiae, non indignantis impatientiae. C 826: Desiderio ip-[827]sius non sufficit aduentum Domini postulare, quia multi eum corporaliter uidentes, Deum minime crediderunt, ideoque addidit, eruditos

corde

in

sapientia;

id est,

intellectum habentes in Dominum Christum. ... Ipse est enim uirtus et sapientia e r u d i t o

Patris, quem hic postulat non corporeis oculis, sed c o r d e

cognoscere: quia hoc profuit reuera ilium

uidere, qui eum meruerunt illuminata mente conspicere. ... uertere

Con-

... t u o s. Consuetudinem suam uir sanctus operatur,

qui dicit in Exodo (32, 12): Esto placabilis super nequitiam populi tui. - Die Variante usquequo (336,18) entstammt der Vulgata und findet sich oft bei Hieronymus, etwa HT 125 und 1+19; CSEL 56, 288. 336,26 C 827:

Repletum

se ergo dicit hac

misericordia

m a n e , id est, lucida contemplatione, quoniam uir sanctus Christi Domini praeuidebat aduentum.

Ps 89,15-IT

337,6

1+27

C 827: Tribulationes quas hominibus prouidentia diuina concedit, quam

d e l e c t a t u m

ueraci aestimatione perpenderat, ut

se in eis

diceret, per quas humiliandum populum salutariter sentiebat. Sciebat enim fidelibus uiris noxiam esse superbiam; et inde Domino gratias agit,

a η η i s

unde credentes profecisse cognouit. Quapropter in illis

d e l e c t a t u m r a t

e s s e

m a l a

m a l a ;

i n

profitetur,

q u i b u s

se

u i d

e-

scilicet quae grauia putabat, dum pateretur

humanitas. Ham uiro sancto et contemplanti uerita-[828]tem non solum grauia non fuerunt, sed etiam suauia sibi exstitisse professus est. 337,8

C 828: Hunc eadem simili fine concludit, ut peccantibus Iudaeis parcat et

f ί 1 i o s

e ο τ u m

sancta credulitate recorrigat; quatenus

si illi (iniquitate sua faciente) dispersi sunt, saltern eorum soboles in fine saeculi conuersa, ad ueniam peruenire mereatur. A 1253: Ipsi enim

s e r u i

t u i

337.13 A 1253: Vnde dicitur: Signatum ( Ps 1+, 7).

U

est

o p e r a super

nos

t u a

lumen

sunt, ...

uultus

tui,

Domine

C 828)

337.15 A 1253: ut non ea pro rerum terrenarum mercede faciamus; tunc enim non 11 d i r e c t a , sed curua sunt. 337.16 A 1253: Hue usque psalmum istum multi codices habent; sed in nonnullis legitur alius ultimus uersus:

Et

...

d i r i g e .

... Quem uersum

si uelimus exponere, id mihi uidetur habere sententiae, quod omnia bona opera

nostra, unum

o p u s

est caritatis: plenitudo enim legis

caritas (vgl. Rom. 13, 10). ... tamquam ultimo uersu uolens ostendere ipsa opera

unum

o p u s

esse, id est, ad unum

[125lt] ... ad hoc existimo hominis

Dei Moysi

o p u s

d i r i g i . . . .

nomen titulo eius inscrip-

tum, ut eis qui pie recteque scrutantur scripturas, eo modo intimaretur etiam legem Dei, quae per Moysen

operibus

ministrata est, ubi pro bonis

sola uel paene sola praemia terrenorum bonorum Deus polliceri

uidetur, sine dubio habere sub uelamento tale aliquid, quale iste psalmus ostendit. Sed cum quisque transierit ad Christum, auferetur uelamen, et reuelabuntur oculi eius, ut consideret mirabilia de lege Dei (vgl. II Cor. 3, 16); donante ilio cui dicimus: Reuela

et

considerabo

Ps 118, 18.

11 CSg: curuata

mirabilia

de lege

tua

oculos

meos,

(Ps II8, 18). - Vgl. Notker zu

1+28

Ps 90,1-3

P s a l m

90

338,1

C 829:

D a u i o

misit in

muscipulas

;

a s ρ e r o ? Multos per

muscipulam

diabolus:

uerbi gratia, qui uoluerint esse Christiani inter paganos, insultatores patiuntur paganos; erubescunt inter insultatores, et a s ρ e r o

recedentès de uia, incidunt in laqueos

Et quid tibi facturum est

u e r b u m

a

u e r b o

u e η a η ti

a s ρ e r u m?

um.

Nihil. ... sed

sunt multi male uiuentes Christiani, inter quos qui uoluerit bene uiuere, ... patitur insultatores ipsos Christianos, et patitur u e r3 b a a s p e r a ; et dicunt: Magnus tu, lustus, tu es Elias , tu es Petrus, de caelo uenisti. 21 3

CSg: dicet fehlt. CSg: CSg: Tu magnus . tu iustus . tu es helias.

(!)

Ps 90,3-6

1+29

C 830: Causam dicit diuini muneris, quia ipse nos ab inimicorum siue spiritalium siue carnalium potest rai ione facta q u e o s

uenantium,

liberare

uersutiis, compa-

qui ad capiendas feras retium

1 a-

ponunt, ut ignorantes possint dolosis insidiis irretire.

338,26 A 1258: Si gallina protegit pullos suos sut alis suis (vgl. Matth. 23, 37), quanto magis tu

sub

alis

enim sine causa comparata est

ùei tutus eris, ...? Neque

g a l l i n a

Si aliquid horum proprie esset, numquid possent, uel

ipsi Sapientiae Dei; ...

a 1 a e

s c u t u m

esse

a 1 a e ? Sed quia figurate per similitu-

scutum

dines dici omnia ìsta possunt, ideo et

a 1 a e

et

scutum

es-

se potuerunt. ... [1259] ... Istae enim similitudines sunt, non proprietates. C 831 : Item quid

ρ e η π a e

dominicae conférant? Vtique protectio-

nem Domini, quam uelut maternam pietatem inter mundi pericula te habere cognoscas, ... 339,U

C 831 : S c u t u m

istud humanum illam partem tantum ex qua opponi-

tur, tegit: clypeus uero diuinus undique nos quasi murali munitione circumdat atque defendit. HT 128:

S c u t u m

nostrum rotundum est, hoc est, ex omni parte

nos saepit. ( = Br 1163 D) A 1259: Tamquam

scutum

u e r i t a s

e i u s

est, ut non

misceat eos qui in seipsis sperant, cum eis qui in Deo sperant. 339,7

A 1259: Cum quisque ignorans peccat, tamquam in nocte peccat; cum autem sciens peccat, tamquam in

die

peccat.

339,10 A 1259: Temptationem quae fit in ignorantibus leuis, nocturnum

t i m o r e m

appellauit;

339,12 A 126O: Quare autem in meridie? Quia multum feruet persecutio: maiores aestus dixit meridiem. ... Recte hic intellegimus

d a e m o η i

um

meridianum persecutionem uehementem. ... [1261] ... Audite . . . . It . 5 enim quid íusserint; quomodo antea íusserant : Quicumque confessus se fuerit Christianum, feriatur, iusserunt postea: Quicumque confessus se'' fuerit Christianum, torqueatur, et tamdiu torqueatur, donec neget se esse Christianum. ... Multi ergo ceciderunt meridiano. d en ^ 5

a

daemonio

Quam multi, uultis nosse? Sequitur, et dicit: C a-

t ...

CSg: quomodo autem iusserunt? CSg: se confessus (!)

1(30

Ps 90,7-8

339,17 A 1262: Quibusdam p r o m i s i t Christus quia cum i l i o lis

iudicabunt; a p o s t o -

s c i l i c e t , qui dimiserunt omnia, et s e c u t i sunt eum. . . . Sed multi

promittunt s i t i quia iudicabunt cum C h r i s t o , quia dimittunt omnia sua et sequuntur Christum, sed habent praesumptionem de s e , habent quemdam typhum e t superbiam, quam Deus solus p o t e s t nosse, essent i l i o tempore, qui d i s t r i b u è r e n t

. . . Tales multi cum

omnia sua pauperibus, e t

iam promittebant quia sessuri erant cum C h r i s t o , e t i u d i c a t u r i f e r u e n t e c a l o r e p e r s e c u t i o n i s tamquam a daemonic

c e c i d e r i i n t .

illi

[1263]

tamquam

multi,

d e η a Venite, ...

A

autem dicam qui

d e χ t r i s

m i 1 i a.

benedicti

...Et

Patris

tamquam

d e x t e r a m

a

la-

qui non s i b i promittebant sedes

iudi-

d e x t e r a m

benedicti

Patrie

(Matth. 25, 3 1 *).

339,25 A 12Ô3-: Et quia multi erunt cimi i l i o ,

qui omnia i l l a non curarunt, cum

quibus tamquam membris unus e s t C h r i s t u s :

3l+0,2

illi

c e c i d e r u n t

f u t u r i e r a n t , quibus dicturus e r a t C h r i s t u s : Venite,

non

a d p r o p i n g u a b i t .

...

tem,

i d e s t , ad caput e t corpus,

non

ruina

t.

qui s i b ì promittebant quia i u d i c a t u r i erant cum C h r i s t o ; non

i p s i u s ; erant i b i a l i i ,

...

u η

. . . Erant ergo i l i o tempore

cantium, sed per eleemosynas promittebant s i b i quia ad

mei,

cad

m i l l e ,

audient in f i n e ad

mei,

potuerunt f e r r e aestum p e r s e c u t i o n i s , e t t e r e

l a t e r e

. . . Multi erunt qui iudicabunt, sed pauciores erunt quam

qui ante t r i b u n a l stabunt; quia i l l i

positi:

a

: tamquam s e s s u r i cum C h r i s t o ad mundum iudicandum,

c e c i d e r u n t

...

defecerunt

meridiano

i n t o r m e n t i s , et negauerunt Christum. I p s i sunt qui

sibi gentes,

et daemonium

Ad

t e

[1261(] . . .

a u t e m , Ad

inquit, au-

te

a d p r o p i n g u a b i t ,

meridianum·,

A I26U : Quid e s t hoc? Quare

u e r u m t a m e n ì

Quia l i c u i t

impiis

superbire i n seruos t u o s , l i c u i t i m p i i s persequi seruos t u o s . Impune ergo e r i t i m p i i s , quia p e r s e c u t i sunt seruos tuos? Non e r i t

impune.

Quamuis enim t u p e r m i s e r i s , e t magis inde t u i c o r o n a t i s i n t . tarnen

...

V e r u m -

u i d e b i s. Malum enim quod uoluerunt, non bonum

quod per n e s c i e n t e s actum e s t , e i s r e t r i b u e t u r . Modo opus e s t ut 1 o s

o c u-

f i d e i habeamus, e t uideamus quia e x a l t a n t u r ad tempus, e t p l a n -

gent i n aeternum.

. . . non e s t leue u i d e r e impium f l o r e n t e m in hoc sae-

c u l o , e t habere ad i l i u m

o c u 1 o s,

ut

c o n s i d e r e s

fide

quid i l l e passurus e s t in f i n e , s i se non c o r r e x i t ; quia qui modo t o nare u o l u n t , postea fulminantur. - V g l . A zu 339, 12.

Ps 90,9-12

3Ito,6

A 1261t: Ecce uenit ad i l l u d , quare non cadat a ruina diano:

3Ito,7

U31

0 u o η i a m

...

et daemonio

meri-

t u u m.

A 1269: Vt ergo i l l e qui propter disciplinam f e c i t timorem m o r t i s , propter praemium futurae u i t a e aeternae daret spem r e s u r r e c t i o n i s , p r i o r r e s u r r e x i t Dominus noster Iesus Christus. t e quod membra sperent;

. . . P r a e c e s s i t in c a p i -

. . . Dicat ergo E c c l e s i a Domino suo Iesu Chris-

t o , d i c a t corpus c a p i t i suo:

0 u o η i a m

t u u m, i d e s t ,

...

ideo r e s u r - [ 1 2 7 0 ] r e x i s t i a mortuis, e t in caelum a s c e n d i s t i , ut t u m ρ ο η e r e s s ρ e s

mea,

r e f u g i u m

t u u m

a 1-

ascendens, e t f i e r e s

qui in t e r r a desperabam, e t me resurrecturum esse non

credebam; modo iam credo, qui ascendit in caelum caput meum; quo caput p r a e c e s s i t , et membra secutura sunt. ( ^ 3^0,13 A 1270:

T a b e r n a c u l um

Dei caro e s t . In carne inhabitauit

tabernaculum

Verbum, et caro facta est t a b e r n a c u l

um

e 833)

eius sensit

Deo; ... Hoc autem

f l a g e l l a

in terra; mani-

festum est quia flagellatus est Dominus. Numquid in caelo sentit f l a g e l l a i 3l40,17 C 83^: Ham quod legitur,

c u s t o d i r e ,

beant

quoque testatur: Apparuit

a η g e 1 i s

mandatum,

ut eum de-

infirmitatis humanae est, sicut euangelium autem illi

angelus

de caelo

confortans

eum

(Lue. 22, 1*3). 3^0,20 A 1273: Sublatus est Christus

in

m a η i b u s

quando assumptus est in caelum; non quia, s i r e η t

datus,

quia

p o r t a -

ruiturus erat ; sed quia obsequebantur r e g i .

a n g e l i ,

3ltÖ,23 A 127*»: Item de S p i r i t u sancto euangelium: Spiritus, erat

a n g e l o r u m ,

[1271*] non

Iesus

nondum erat

clarificatus

i n q u i t , nondum

( l o h . 7, 3 9 ) · Quae

est c l a r i f i c a t i o Iesu? R e s u r r e x i t , et ascendit in caelum. A Deo c l a r i f i c a t u s ascensione in caelum, m i s i t Spiritum suum sanctum^ die Pentecostes. (vgl.

. . . e t data est l e x in t a b u l i s l a p i d é i s s c r i p t a d i g i t o Dei

I I Cor. 3, 3 ) .

. . . Sed l e x i l l a ad timorem, non ad amorem; ut

autem timor conuerteretur in amorem, occisus est iustus iam in u e r i t a te;

. . . Resurrexit;

. . . et uenit S p i r i t u s sanctus, iam in plenitudine

amoris, non in poena t i m o r i s .

6 7

terra, quid est

p e d e s

t e r r a ? Qui sunt

p e d e s

CSg: sanctum suum CSg: omnem

. . . Si caput in c a e l o ,

p e d e s

in

Domini in terra, nisi sancti Domini in

. . . 7 Domini? A p o s t o l i missi per totum orbem

1+32

Ps 90,12-11*

terrarum. Qui sunt

p e d e s

[1275] Domini? Omnes euangelistae, in

quibus peragrat Dominus uniuersas gentes. Metuendum erat ne euangelistae offenderent

in

1 a ρ i d e m : ... In quem

i a-

ρ i d e m ? In legem in tabulis lapidéis datam. Ne ergo legis rei fierent, non accepta gratia, et in lege rei tenerentur; ipsa est enia offensio reatus; quod lex tenebat reos, absoluit Dominus, ut iam in legem non

o f f e n d e r e n t .

We

p e d e s

huius capitis incur-

rerent in legis reatum, missus est Spiritus sanctus, ut amorem faceret, et solueret a timore. Timor legem non implebat, amor impleuit. 3^1,3

A 1273: Ait illi diabolus: Mitte te deorsum-, quia scriptum est: angelis suis mandauit de te, ut in manibus tollant te, ne forte offendas ad lapidem pedem tuuin. Si te miseris, angeli te suscipient. ... sed quid illi ait? Iterum scriptum est: Non temptabis Dominum Deum tuum (Matth. U, 6-7; Deut. 6, 16). Hominem me putas. Ad hoc enim accessit diabolus, ut temptaret utrum Filius Dei ipse esset. HT 132: Istum locum diabolus super Domino interpretatus est. Eo enim tempore quo temptauit Dominum, Si, inquit, Filius Dei es, mitte te deorsum. Scriptum est enim de te, quod angelis suis mandauit de te, ut custodiant te in omnibus uiis tuis. In manibus portabunt te, ne forte offendas ad lapidea pedem tuum (Matth. U, 6). Diabolus nihil amplius dixit, nisi hoc: Quoniam angelis suis mandauit de te, ut in manibus portent te, ne forte offendas ad lapidem pedem tuum. Mediam partem dimisit. ... Tacuit ergo quod sciebat contra se esse, et posuit quod pro se erat. Vere diabolus, quasi diabolus, interpretatur de Saluatore quod non est de Saluatore. ( «ν, Br 1166 A-B)

3ΐΠ ,6

A 1276:

Leo

aperte saeuit;

draco

occulte insidiatur: utram-

que uim et potestatem habet diabolus. Quando martyres occidebantur, leo

erat saeuiens; quando haeretici insidiantur, g

subrepens . ... Quid autem Ecclesia? Rex est serpentium

basiliscus,

Super

...

d r a c o

est ambulabis.

sicut diabolus rex est daeao-

niorum. C 831* : Nam omnia ista nomina diabolo congruenter aptantur : ... 3^+1,10 C 83I»: Venit ad tertiam partem, ubi Dominus Pater iustissimo illi uiro qui in prima parte noscitur introductus, clementi dignatione respondit, ut corda fidelium tali promissione roboraret. Hunc ergo beatum, qui 8

CSg: insidians

(!)

Ps 90,114-91,2

9 habitat in adiutorio Altissimi ,

liberaturum

saeculi istius compromittit, ...

C o g n o s c i t

.10 se a mails

η o m e η

Patris,

qui Filium non putat esse [835] minorem, nec creaturam aestimat

...

sed Creatorem potius mentis integritate profitetur. - Vgl. ν. 1. ,17 C 835: e s t

E r e ρ t u s

utique ex hoc mundo

g l o r i f i c a n d u s

iustus, quando in illa Beatitudine collocatur, ubi iam locum

tribulatio

non habebit•

3U1,18 A 1277: Quae est

l o n g i t u d o

d i e r u m ? Vita aeterna. (i. C

835) 3^1,20 WS 93 a : hoc dixit:

O s t e n d a m

i 1 1 i

ipsum Christum ( = A

1277), quando uidebimus eum sicuti est (vgl. I loh. 3, 2), quomodo uidetur modo ab angelis;

P s a l m

91

3^1,22 A I28O: Intus est, in corde est

s a b b a t

um

nostrum. Multi enim

uacant membris, et tumultuantur conscientia. Omnis homo malus, b a t u m

s a b-

habere non potest; nusquam enim illi conquiescit conscien-

tia; necesse est in perturbâtionibus uiuat. Cui autem bona est conscientia, tranquillus est; et ipsa tranquillitas

s a b b a

tum

est

cordis. 3^2,2

A 1281 : Quid est:

confiteri

Domino!

In utraque re, et

in peccato tuo, quia tu fecisti, et in bono facto, Domino,

quia ipse fecit. Tunc

altissimi

ρ s a 1 1 e s

confitere nomini

Dei

: quaerens gloriam Dei, non tuam, nomen ipsius, non

tuum. C 836 (zu v. 1):

Ρ s a 1 m u s

cantici

commonet nos ut in1

uniuersis actibus nostris diuinitati gratias referre debeamus. 2

3^2,7

A 1281 :

Psallere

autem

quid est, fratres? Psalterium or-

gani genus est; chordas habet. Opus nostrum, psalterium nostrum est; quicumque manibus operatur opera bona, ρ s a 1 1 i t 3 ore confitetur, cantat Deo. Cantat ore, ρ s a 1 1 e 9 10 1 2 3

CSg: CSg: CSg: CSg: CSg:

liberatorem (orem auf Rasur) se a malis fehlen. fehlt. autem deo (1) canta

Deo; quicumque operibus.

Ps 91,3-8

3U2,11 A 1 2 8 1 :

d i c i t u r , quando nobis "bene e s t ;

Mane

t u r , quando t r ì s t i t i a t r i b u l a t i o n i s e s t . m i s e r i c o r d i a m · ,

quando male, lauda

quia peccata f l a g e l l a t , non est iniquus. diam

a n n u n t i a s

mane,

η ο χ

u e r i t a t e m · ,

. . . Cimi

et

l i s

n o m i n i

e i u s ^.

per

Deo, e t

ρ s a 1 -

( ^ C 837)

Decachordum

praecepta l e g i s .

m i s e r i c o r -

u e r i t a t e m

η o c t e m, semper laudas Deum, semper confiteris

3^2,15 A 1282:

dici-[1282]

. . . Sed quando bene e s t , lauda

p s a l t e r i u m

s i g n i f i c a t decern

( = C 837)

3^2,17 A 1282: Sed cantare in i l i o opus e s t , non portare psalterium. sunt qui psallunt c i

? Qui operantur.

...

cum

Qui

...

c a n t i c o

in

t h a r a , hoc e s t , uerbo et opere.

31+2,21 A 1282: Tu me f e c i s t i bene uiuentem, tu me f o r m a s t i ; [1283] s i quid f o r t e boni f a c i o ,

in

f a c t u r a

ma η u u m

t u a r um

ι . . . H i s i enim t e formaret ad opera bona, non nosses

e x u l t a b o

n i s i opera tua mala.

. . . Omne peccatum mendacium e s t . Contra legem

enim et contra ueritatem quidquid e s t , mendacium d i c i t u r . Ergo quid a i t ? Qui loquitur

( l o h . 8, Ά ) ,

mendacium, de suo loquitur

i d e s t , qui

p e c c a t , de suo peccat. Adtendite sententiam contra. Si enim qui quitur

mendacium, de suo loquitur,

de Dei 3^+3,3

r e s t â t ut qui loquitur

loquatur.

A I28U: Reuera, f r a t r e s mei, nullum mare tarn quam est i s t a

c o g i t a t i o

b o r e n t ; n i h i l tarn

31+3,10 C 839: . . .

t o r e s

s i c u t

f e η um

est

n i h i l tarn altum; i b i naufragai

p r o f u n d u m ,

pecca

p r o f u n d u m

D e i , ut mali f l o r e a n t , et boni l a -

omnis i n f i d e l i s , in i s t o a l t o , in i s t o

temporis

lo-

ueritatem,

p r o f u n d o .

in i s t o quidem saeculo sub b r e u i t a t e d i c i t f l o r e r e ; sed in i l l a

iudicatione,

ubi f a c t i s digna r e c i p i u n t , eos a s s e r i t c e l e r i t e r

i n t e r i r e ,

Nam quod d i c i t :

i n i q u i t a t e m ,

e t

a p p a r u e r i n t

futurum i u d i c i i tempus o s t e n d i t . humanis conspectibus p a r e a η t,

...

...

...

I b i enim cum ad iudicium u e n e r i n t ,

a p p a r e b u n t .

Sequitur causa quare

a p-

...

U E 1991"13 : i d e s t , ut a d n u n t i e t u r mane m i s e r i c o r d i a e i u s , et per η o c t e m u e r i t a s , id e s t , ut omni tempore e t in a d u e r s i t a t e e t in p r o s p e r i t a t e laudetur e t p r a e d i c e t u r . . . . Et nota quod in mane m i s e r i c o r d i a m dicit adnuntiandum {sic) et η o c t e m u e r i t a t e m . Quia u i d e l i c e t quamcumque huius saeculi prosperitatem non m e r i t i s n o s t r i s deputare, sed potius g r a t i a e et m i s er i c o r d i a e D e i , in η o c t e autem u e r i t a t e m Dei a dn u n t i a r e debemus quia omnem quacumque patimur aduersitatem uero et iusto i u d i c i o Dei contingere propter peccata nostra credere debemus.

Ps 91,8-12

A 1286: Interim uidete

1+35

peccatores·,

s i c u t

f e η u m

florent, bene; sed qui sunt qui non cognoscunf. Stulti et imprudentes. ... Quare illos prospiciunt? 31*3,15 C 839: Subaudiendum, permanebis, ... A 1286: Expectans desuper ex aeternitate tua quando transeat tempus iniquorum, et ueniat tempus iustorum. 31+3,19 A 1286: lam et ipse qui loquitur (loquitur enim ex persona nostra, loquitur ex persona corporis Christi; Christus enim loquitur in corpore suo, id est, in Ecclesia sua), iam iunxit se aeternitati Dei; ... [1287]

...

peribunt

autem, cum ille inspicere coeperit, et

iudicium suum in omnem carnem adduxerit. C 839: Hi

di

spergentur,

quando a grege Domini fuerint se-

gregati, quando regnum eius non meruerint introire: quia illic congregari nequeunt, nisi qui Domino deuotissima intentione placuerunt. 31+3,23 A 1287: Aliquando unicornis ex

al

unicornis

significat superbiam, aliquando

exaltationem unitatis significat; quia unitas

t a t u r, omnes haereses cum inimicis Dei peribunt. - Vgl.

A zu 3l+3, 19. C 8UO: Hic autem exaltationem significat unitatis, quam'' merito dicit Ecclesia

in fine saeculi

31+3,26 A 1287: Quid dixit:

exaltandam

senectus

e s s e , ... meal

Nouissima mea. ...

Senecta Ecclesiae candida erit recte factis, morte autem non corrumpètur. ... [1288] ... Veniet ergo iudicium, ut arescant peccatores, et uirescant fideles. C 81+0:

Senectus

candidum caput habet. Quae similitudo (ut

arbitror) hie iuste datur Ecclesiae, quoniam omnia merita sanctorum tamquam cani capitis purissima luce fulgebunt. ... Subiunxit etiam, in

misericordia

uberi,

ut et multa intellegeres

dona et beneficia sine dubitatione perpetua; 31+1+,3 A 1286 (zu v. 10): Qui sunt solos putatis

inimicos

i n i m i c i

Dei? Fratres, forte illos

Dei qui blasphémant? Sunt quidem et

ipsi, et atroces isti qui nec lingua nec cogitationibus malis parcunt 7 miuriis Dei . ... Sed

i n i m i c i

Dei aperte blasphematores sunt,

et quotidie occulti inueniuntur. ... [1287] ··· Ergo Dei omnes amatores mundi, ... 5 6 7

CSg: quam (m durch Punkt darüber und darunter getilgt) CSg: ecclesiam CSg: Deo

i n i m i c i

Ps 91,12-92,1

1*36

3 It It,6

C 81+0 : Hos

audibunt

a u r e s

omnium fidelium, quando incre-

pationibus propriis sua desideria factaque condemnant; 3ltlt,9

C 81+1 : Sequitur m i s in

c e d r i

secunda comparatio, quae multo

pal-

probatur excelsior. ... quod licet procerum ubique nascatur,

Líbano

tarnen monte Celsius inuenitur. Ita

multiplie i laude celebratus et

c e d r i

tudinem dictus est habere

i u ε t u ε

proceritatem et pulchri-

palmarum.

A 1288: Forte et hoc significauit in

palma,

quia in nouissimis

suis pulchra est; ut initium eius a terra ducas, finem.ipsius in cacumine, ubi habet totam pulchritudinem: ... Erit ergo et tua pulchritudo in fine. ... Humquid cum sol exierit, arescit arescit

ρ a 1 m a ? numquid

c e d r u ε 1 Cum autem sol candens aliquando fuerit, arescit

fenum. 3l+l+,12.13 C 81+1: Quoniam iustos uiros electis arboribus comparauit, nunc amoenitatem et pulchritudinem Ecclesiae catholicae breuissima commemoratione désignât; ... scilicet quoniam qui in ista Ecclesia per gratiam Domini bus

plantatur,

florebunt

... In

in ilio ingressu Ierusalem modis omni-

g

. Atrium

a t r i i s

enim merito

enim initium dicitur mansionis; florebit,

quando in ilio

resurrectionis initio auditi muneris felicitate gaudebit, ... 3I+I+ ,38 C 81+1:

S e η e c t a

tunc magis incipit esse

hominum arida atque sterilis est; Ecclesia uero uberrima,

quando ad finem saeculi fue-

rit, Domino miserante, perducta. 31+1+, 21 A 1289 Quid enim

annuntiabis

in tranquillitate? ... Quia

Deus aeternus est, quia modo parcit malis, adducens illos ad paenitentiam; flagellai bonos, erudiens illos ad regnum caelorum; iniquitaε

P s a l m

in

non

est

e o : noli timere.

92

31+1+.26 A I29O: Recordantes ergo per omnes

d i e s

creauit et ordinauit uniuersa a primo

die

quid fecerit Deus, quando usque ad sextum

d i e m

(septimum enim sanctificauit, quia in ilio requieuit post omnia opera, quae fecit bona ualde), et inuenimus eum sexto

8

CSg: florebit

die

fecisse (qui

Ps 92,1

dies

1*37

hic commemoratur , quìa dicit:

omnia animalia in terra; deinde ipso

ante

die

sabbatum)

fecit hominem ad imaginem

et similitudinem suam. Non autem sine causa illi

d i e s

sic sunt

ordinati, nisi quia et saecula sic cursura erant, antequam requiescamus in Deo. Tunc autem requiescimus, si facimus opera bona. Ad hoc exemplum scriptum

est de Deo: Requieuit Deus séptimo die (Gen. 2, 3), 3 sexto

cum fecisset omnia opera "bona ualde. ... [1291] ... Sicut ergo . l· . die

fecit Deus hominem ad imaginem suajn, sic

inuenimus sexto sae-

culo uenisse Dominum Iesum Christum, ut reformaretur homo ad imaginem Dei. ... Sextus

d i e s

iam a praedicatione Iohannis agitur usque ad

finem, et post finem sexti sextus

d i e s

terra

d a t a

peruenimus ad requiem. Modo ergo

agitur. ... Iam audiamus ipsum psalmum; ipsum inter-

rogemus quomodo est

d i e i

f u η d a t a

est

terra,

: nec in Genesi sic legimus.

est

terrai

Quando,

ne forte tunc facta

Quando

ergo

f u n-

nisi cum fit quod lectum est

modo in apostolo: Si tamen statis in fide, ait, stabiles et immobiles (Col. 1, 23)? Cum omnes qui credunt per uniuersam terram immobiles sunt in fide,

f u η d a t a

est

terra;

ginem Dei. Quod significat sextus ille modo illud fecit Deus? quomodo Christus uenit, ut

tunc fit homo ad ima-

d i e s

f u η d a t a

fundaret

de Genesi. Sed quoest

terram.

terral ...De ilio ergo can-

tai psalmus: ... 3^5,11 A 1292: Hostis, fratres, quia Dominus noster cum uenisset in carne'', his quibus praedicabat euangelium regni, aliis placebat, aliis displicebat. Ham diuisae sunt aduersus se linguae Iudaeorum: Alii dicebant: Quia bonus est·, alii dicebant: Non, sed seducit turbas (loh. 7, 12). ... Ad eos ergo quibus placebat, quibus displicebat, ... Omnis autem

d e c o r e m

fortitudinem

fortitudo

induit·,

induit.

in humilitate, quia fragilis est

omnis superbia; ... p29^' ... quia in humilitate est tota t udo.

ad eos ... [1293]

... Si ergo in humilitate est

fortitudo,

fortinolite

timere superbos. 3ΐ+5,17·19 A 1293: Quomodo enim 1 2 3 h 5

CSg: CSg: CSg: CSg: CSg:

non

commemorantur dictum Si enim statt Sicut ergo fehlt. carnem

commouebitur

o r b i s

1+38

Ps 92,1-2

terrarum"!

Cum credunt in Christum omnes fideles, ut parati sunt

ad utrumque: gaudere cum laudantibus, fortes esse aduersus uituperantes; ... [1291+] .·· Diximus quia qui se

praecingit,

ante se

ponit quod sibi adiungit, ut se cingat. Quia ergo illi qui detrahunt nobis, aliquando nobis absentibus faciunt, tamquam post dorsum; aliquando coram in faciem, sicut Domino faciebant pendenti in cruce: Si filius Dei est, descendat de cruce (Matth. 27, 1*0); non opus habes fortitudine quando tibi aliquis detrah.it' absenti, quia non audis, nec sentis; si autem in faciem tibi dicat, opus est ut fortis sis. Quid est: fortis sisï Vt feras; - Zum Bibelzitat vgl. Matth. 27, 29. 31+5,21.23 C 81+1+ ; Firmauit

enim

o r b e m

t e r r a e , id est, Eccle-

siam, quando in euangelio dixit: Tu es Petrus, et super hanc petram aedificabo Ecclesiam meam et portae inferi non praeualebunt aduersus earn (Matth. 16, 18). Vera laus, mirabile praeconium, ut ilia quae significat Ecclesiam toto orbe diffusam

non

terra c o m m ο-

υ e a t u r

ullatenus, quamuis ista frequenti concussione uexetur.

A 1295 : Est

o r b i s

b i t u r, est

terrarum

o r b i s

qui

terrarum

t u r. Quia et boni qui stabiles sunt in fide, rum

non

c o m m o u e-

gui

commouebiorbis

terra-

est; ... Firmum autem fundamentum Dei stat (II Tim. 2, 19).

Ecce habes

o r b e m

terrarum

gui

non

c o m m o u e-

b i t u r. 31+5,26

A 1295:

Ex

i l i o , quid est? Ex tune. ... Vis esse

s e d e s

Dei?

Para locum in corde tuo ubi sedeat. ... [1296] ... Ex tunc, ex quo? Forte ex die ante sabbatum. ... Sexto enim die, id est, tempore huius mundi sexto, uenit Dominus in carne^. ... [1297] ...

Ex

ilio,

id est, ex quodam tempore, ex die ante sabbatum, ex illa sexta aetate mundi, quando uenit Dominus Christus, et in carne natus est, quia dignatus est, homo factus propter nos, ... C 81A: Siue illam

s e d e m

uult intellegi qua sedet ad dexteram

Patris, siue istam quam habet in mente fidelium, ... 31+6,2

A 1297: non solum ante Adam, sed ante omnes angelos, ante caelum et terram, quia omnia per ipsum facta sunt; ... Ergo, o uideris natus, ex aeterno

CSg: carnem

qui ex ilio

e s. Non autem natiuitas humana cogitetur,

sed cogitetur aeternitas diuina.

6

tu

Ps 92,2-5

C 8UU:

A

ε a e c u 1 o

439

deitatem significat, qua coaeternus regnans

cum Patre, nescit esse sub tempore. 346,4

C 81*5: Apostoli scilicet, qui de Spiritu sancto potati sunt, ... Ipsa ergo

346,7

manauerunt sermones irriguos, ipsa in praedicationi-

f 1 u m i η a

bus suis

u o c e s

erexere sanctissimas. (·\, A 1297f.)

A 1298: A d ipsam eleuationem vocis

pertinet quod ibi scriptum est: ...

et cetera quibus annuntiat [Petrus] Iesum sine timore cum magna fiducia. ... Cum enim illi

u o c e s

e l e u a s s e n t

suas discipuli, cre-

diderunt multi, et acceperunt multi Spiritum sanctum, et coeperunt multa 346,9

i l u m i n a

clamare de paucis.

A 1298: Ideo sequitur: m i r a b i l e s

Λ

u o c i b u s

s u s p e n s u r a e

saeculi. Cum coepisset Christus tantis pit irasci

m a r e ,

m u l t a r u m

id est, huius

u o c i b u s

praedicari, coe-

coeperunt crebrescere persecutiones.

3^6,13.17 A 1299: Compescat se ergo mare, pax Christianis. Turbabatur mare, sia est, mare

a g u a r u m m a r i s :

et aliquando tranquilletur, detur fluctuabat nauicula. Nauicula Eccle-

saeculum est. Venit Dominus, ambulauit super mare,

et

pressit fluctus (vgl. Matth. 14, 24-25). Quomodo ambulauit Dominus super mare ? Super capita istorum fluctuum magnorum spumantium. Potes7 . . . . tates, et reges crediderunt, subiugati sunt Christo. ... T e s t i t u a ,

m o n i a pacem

habeatis,

quia dixerat illud ante: Haec dico

in mundo

autem

pressuram

uobis,

ut

in

me

(loh. 16, 33). ... Coeperunt

pati, et confirmarunt in se quod illis praedixerat Dominus, et magis fortes sunt facti. ... statim subiecit: Sed culum. 346,21 C 845:

gaudete,

quia

ego

uici

sae-

... Et quid factum est de his omnibus? D o -

Verum haec

[846] m u s

itaque Domini est uniuersalis Ecclesia, ... Q

s a n c t i f i c a t i o

sed sub aeternitate praestatur.

... non

ad momentum tribuitur,

L ο η g i t u d o

enim

d i e r u m

aeternitatem significat, quae nullo potest fine concludi. ... Ecce sexta sabbati

in incarnatione Domini, quam titulus praedixit, ostensa

est. Audiant insipientes hunc psalmum, qui putant splendidum aduentum Domini aliqua derogatione fuscandum.

7 8

CSg: CSg:

fehlt. fehlt.

Ps 93,1

P s a l m

93

3tó,25 A 1302: Docturus est psalmus iste patientiam in laboribus iustorum; contra iniquorum felicitates patientiam docet, patientiam aedificat. ...

Quarta

ergo

sabbatorum,

quarta

feria, qui

[1303] Mercurii dies dicitur a paganis, et a multis Christianis; ... Q u a r t o

die, luminaria fecit Deus in caelo: solem in potestatem

diei, lunam et stellas in potestatem noctis: hoc q u a r t o Quid sibi ergo uult quod de

q u a r t o

die fecit.

die accepit psalmus titulum,

in quo psalmo docetur patientia aduersus felicitates malorum, et labores bonorum? ... [130U] ... Tales enim sancti in quibus est uerbum uitae, de conuersatione quam habent in caelo, despiciunt omnia iniqua quae fiunt in terra; et quomodo luminaria in caelo per diem et per noctem procedunt, peragunt itinera sua, cursus suos certos habent, et committuntur tanta mala, nec deuiant desuper stellae fixae in caelo, agentes per tractus caelestes, quae illis praestituit et constituit Creator ipsarum, sic debent sancti, sed si in caelo figantur corda eorum, si non frustra audiant et respondeant sursum se habere cor, si imi-[ 1305 ]t-entur eum qui ait: Nostra autem conuersatio in caelis est (Phil. 3, 20). ... de ipsis cogitationibus supernorum patientes fiunt; et quidquid in terra committitur, sic non curant, donee peragant itinera sua, quemadmodum non curant luminaria caeli, nisi quomodo exerceant dies et noctes, quamuis tanta mala uideant fieri super terrain. Sed facile est forte, ut ferant iusti iniquitates malorum, quae non in ipsos fiunt; sed^ sicut ferunt quae in alios fiunt\ sic ferant et quae in ipsos fiunt. Non enim propterea debent ferre et tolerare, quia in alios fiunt; et si in se fiant, non debent perdere tolerantiam. Nam qui perdiderit tolerantiam, cecidit de caelo; qui autem fixum habet cor in caelo, terra ipsius laborat in terra. ... Sic et homo qui in natione peruersa et tortuosa habet uerbum Dei, sicut luminare est fulgens in caelo (vgl. Phil. 2, 15). ... Sed quid est: In caelo? In firmamento caeli est

Nam

caelum, id est, firmamentum, intellegitur per figuram liber legis. ... [1306] ... Cor ergo in libro; si cor in libro, cor in firmamento caeli. Si ibi est cor, inde luceat, et non mouebitur iniquitatibus 1

CSg: sed bis fiunt fehlen durch homoioteleuton.

1*1*1

Ps 93,1-2

subterpositis; non quia ibi est in caelo per carnem, sed quia ibi est per conuersationem, secundum quod dictum est: Nostra autem conuersatio in caelis est. 31*7,9

A 1307: uis ille ut corrigat cor aduersus hominem, tu corrige cor aduersus Deum, ne forte cum optas uindictam Dei, si uenerit, te priorem inueniat. Nam ille ueniet, ueniet et iudicabit perseuerantes in nequitia sua, ... quia

Deus

...

ultionum,

ideo

fidenter

e g i t. Bulli enim pepercit, quando hie locutus est: ipse Dominus erat in carnis infirmitate, sed in uirtute [1308] sermonis. ... Ergo quid Dominus? Propter miserìam inopum et gemitum pauperum nunc exsurgam, dicit Dominus: ponam in salutari (Ps 11, 6). ... Hon timebit, non parcet uitiis et concupiscentiis hominum. ... Deinde in progressu sermonis cum docere inciperet, quamuis eum turba circumdaret, dixit talia discipulis suis, quae ferirent faciem pharisaeorum et Iudaeorum, qui quasi primatus habe—[1309]bant exponendarum scripturarum omnium; ... Et cum terminassent ipsum sermonem, conclusit de ilio scriptura euangelii sic: Factum est, inquit, cum consummasset Jesus uerba haec, admirabantur turbae super doctrina eius. Erat enim docens eos tamquam potestatem habens', non quasi scribae eorum et pharisaei (Matth. 7,28-29). ... Heminem timuit. Quare? Quia

Deus

ultionum

est. Ideo

non parcebat in uerbo, ut essent postea quibus parceret in iudicio; 31*7,15 A 1309: Puta quia tali

iudicauerunt

iudicabunturì

mortalem, nonne ab immorQuid ergo ait?

Exaltare,

tu

qui fidenter egisti (v. 1), ... tu ergo qui fidenter egisti inter iniquos, et neminem timuisti, et quia passus es, 2

resurge , uade m C 81*7: tunc

Exaltare,

id est,

caelum.

exaltatus

est

coram discipulis in maiestate

sua, quando eum ad gloriam constat resurrexisse perpetuam. ... [81*8] ... ut aperte demonstraret Dominum Christum, qui homines terrenos maiestatis suae ditione 31*7,18 A 1310:

Superbis

p e r i i ?

t e r r a m, id est, iudicabit.

r e d d e t, non humilibus. Qui sunt

s u-

Quibus parum est quod mala faciunt, et defendere peccata

sua uolunt. Narnque de his qui crucifixerunt Christina, facta sunt postea miracula, quando de ipso numero Iudaeorum crediderunt, et donatus est illis sanguis Christi. ... Adiuncti sunt corpori ipsius, id est Ecclesiae, qui corpus eius mortale, quod uiderunt, persecuti sunt. Fuderunt 2

CSg: exsurge

Ps 93,2-10

pretium suum, ut biberent pretium suum. Namque postea plures conuersi sunt. ... Et facti sunt humiles, compuncti sunt corde, conturbati sunt confitentes peccatum suum; et consilium quaesierunt, dicentes: Quid ergo faciemusl ... [1311] ... Tunc ait illis Petrus: Agite paenitentiam

et baptizetur unusquisque uestrwn in nomine Domini nostri Iesu

Christi (Act. 2, 37-38). Qui egerunt paenitentiam, humiles fuerunt; non ergo illis

redditum

est.

...in illis ualuit uox ilia

Domini pendentis in cruce, et dicentis: Pater, ignosce illis, quia nesciunt quid faciunt (Luc. 23, 3 Ό . 3^8,3

A 1311: Sic et psalmus et Spiritus Dei, utique omnia sciens, quaerit

3^8,7

A 1311: Quid

tecum, quasi uerba tua dicit. loquentur,

nisi contra Deum, qui dicunt: Quid

nobis prodest quia sic uiuimus? Quid dicturus es? Vere curat ista quae facimus Deus? Quia enim uiuunt, putant Deum nescire quod faciunt. Vide quid mali illis contingatl Quia si stationarius sciret, teneret illos; et ideo uitant oculos stationarii, ne statim teneantur; oculos enim Dei uitare nemo potest, ... Cogitant et ipsi quia nihil potest latere Deum; et quia faciunt, et sciunt quid fecerunt, et uident se uidere sciente Deo, qui non uiuerent sciente stationario, dicunt sibi: Placent ista Deo; et reuera si illi displicerent facta nostra, quomodo displi3 cent ludicibus, quomodo displicent regibus , quomodo displicent lmperatoribus, et quomodo displicent commentariensibus, numquid quomodo illorum oculos uitamus, uitare possemus [1312] oculos Dei? 31*8,16 C 81t9: hibet

Ρ o ρ u 1 u m

t u u m, uiros dicit fideles, quos idem per-

humiliatos,

quoniam Deo Itfieri .contumelias audiebant. .5 Necesse est enim deuotum famulum dolore crucian , quando ìrreuerentissimum aliquid de Domino contingit audire.

Hereditatem

uero populos significat christianos, ... 3U8,19 C 8U9: De

adueña

quoque in Pentateucho sic iubetur: Peregrinimi

et aduenam non nocebis: ... (Deut. 10, 18). 3U8,2ö A I3IU: Non habet unde audiat, qui tibi fecit unde audias? C 85O: Dicit enim:

Qui

sibi denegauit auditum? aspectum? Qui 3 CSg: legibus It CSg: dolere 5 CSg: fehlt.

(!)

tribuit Qui

a u r e m

plasmauit

diueris creaturis suis,

o c u 1 u m, non habebit

praedicationibus prophetarum

gentes

a r g u i t,

Ps 93,10-11*

ipse minime iudicabit?

Qui

1*1*3

d o c u i t

hominem

seien-

t i a m, ipse rationis indigus permanebitî Quin potius artifex rerum modum uniuscuiusque dispensans, nulli creaturarum tantum tribuit, quantum in se esse cognoscit. 3U9,5

A 131U: Ipse non seit qui te fecit scire: ...?

3^9,7

A 1311»: Ham etsi^ tu nescis stae sunt, ille quoniam

seit u a η a e

cogitationes

cogitationes

Dei, quoniam iuh o m i η u m,

cogitationes sunt.

Et

homines

scierunt

Dei; sed quitus iam amicus factus est, prodit

consilium suum. 3^+9 >13 A 1316:

Maligni

enim sunt

dies

quitus uidentur florere

peccatores et laborare iusti; (λ, C 851) ... ideo parcit Deus. Non est hoc: fossa t o r u m

peccatorum,

ipsa felicitas

est; in illam enim cadent tamquam in

pecca-

f o u e a m. ...

Parcit enim illi Deus, quem nouit peccatorem et impium, occulta iustitia sua; et hoc ipsum quod ei parcit [1317] Deus, per impunitatem facit eum elatum. Ille se altum putat, et cadit: in eo ipso cadit, quo se altum putat. Hoc se ille putat sublimiter ire, et Deus hoc fossam uoeat. Fossa ad ima tendit, non ad caelum;

peccatores

autem

superbi quasi in caelum eunt, et in terreau merguntur. Contra, humiles quasi in terram se deprimunt, et in caelum ascendunt. ... Quemadmodum . . . . 7 .7 mitescisî Cum dicis: Quia Deus hoc uult, ideo florent mali ; parcere uult malis, ad paenitentiam adducit eos quibus parcit, sed illi non corriguntur; ... sed ex lege mea disce patientem te esse debere, donee

fodiatur

peccatori

f o u e a. Et quid de

me, inquis, qui laboro, et laboro inter ipsos 3lt9,22 A 1317: Exercet,

non

repelli

31*9,21* A 1318: quia qui flagellai, ad hereditate

peccatores?

t. - Vgl. A zu 3l*9, 13.

hereditatem

erudit; ab

non repellit filium suum quem castigat; sed ideo

flagellai, ut recipiat (vgl. Hebr. 12, 6). Non sit tarn uano sensu et puerili, ut dicat: Plus amat pater meus fratrem meum, cui permittit facere quidquid uult; ... Tu gaude sub flagellis; quia tibi seruatur h e r e d i tas,

guia

...

suam. Ad tempus emendat, non in aeter-

num damnat: illis autem ad tempus parcit, in aeternum illos damnabit.

6 7

CSg: fehlt. CSg: ideo bis mali fehlen.

Ps 93,15-20

3k9,2ê A 1318: Adtende modo, et habe

iustitiam-,

nondum potes habere. Prius est ut habeas iustitia runt hic

tua

quia

iustitiam

conuertetur

iustitiam

iudicium

in

; sed ipsa

iudicium.

Habue

apostoli, et pertulerunt iniquos. Sed quid

illis dicitur? Sedebitis super duodecim sedesa iudicantes duodecim tribus Israel (Matth. 19, 28). - V g l . 3^9, 18. 350,5

C 852: qui

t e η e η t

earn,

id est,

iustitiam.

A 1318: Qui habent modo

iustitiam,

nondum iudicant. ... [1319]

... Qui sunt

c o r d e ?

Qui hoc uolunt quod Deus uult. ...

Distorti

r e c t e

c o r d i s

es et prauae uoluntatis, quando aliud uis,

aliud uult Deus. ... Quod autem uolunt homines? Parum est, quia uoluntatem suam tortuosam habent; 350,8

C 852: Venit ad tertiam partem, in qua sibi contra malignos spiritus solum Deum adiutorem esse testatur. ... Q u i s

...

m i h i ?

id est,

nemo pro me aduersum daemones eertaturus assistit, ... A 1321 : multi mali te circumdant, ... Ergo cum undique mali perstrepant, et dicant: Quare sic uiuis? tu solus Christianus es? Quare non facis Q quod faciunt et alii? ... [1322] ... Magnus, inquiunt , apostolus; in caelum uolasti, quomodo Elias. - Zu Te éxtasis ... cflum vgl. II Cor.12, 350,13 A 1322: Prope rueram in illam fossam quae paratur peccatoribus ; hoc est: 9 paulo ma

minus

in

inferno

habitauerat

ani

m e a . Quia iam nutabat, iam prope consentiebat, respexit ad Do-

minum. Vt puta, uerbi gratia, insultabatur illi, ut faceret iniquitatem. C 852: Vanis enim persuasionibus potuisset decipi, nisi meruisset a Domino liberari. 350,17 A 1322: Immo si iam coepisti [1323]

m o u e r i, si iam coepisti fluc-

tuare, confitere motum, ne plangas ruinam, ut

a d i u u e t

te ille,

ne in inferno sit anima tua. Confessionem uult Deus, humilitatem uult1^. 35O,2h A 1323: Hoc dixit: Nemo sedet tecum iniquus, nec tu quitatis

s e d e m

i η i-

habebis. ... [132l·] ... Quomodo ergo erunt tecum ini-

qui, quando nec tuis fidelibus parcis, ut exerceas et erudias eos? ... Ergo ... sic dicamus: des

Ν u m q u i d

iniquitatis,

praeceptoì

qui Formas, inquit,

8 CSg: fehlt. 9 CSg: habitauerat in inferno 10 R 203 va : S i ...meus.

adhaeret formas dolorem

tibi

dolorem in

sein

ρ r a e c e p-

(!) S i , quando aperiebam peccata mea, ...

Ps 93,20-9^,1

t o , id est, de

dolore

ipse

praeceptum

dolor

C 853:

praeceptum

nobis facis, ut

sit nobis^ ^.

Praeceptum

enim ipsius continet: Beati qui lugent ,

quoniam ipsi consolabuntur (Matth. 5, 5); 351,9

C 853: Hoc et ad Dominum Saluatorem potest referri, qui uere [851+] η o c e η s

i η -

atque immaculatus pro nostra redemptione senten-

tiam iniustae condemnationis excepit. A 1327: Quare hoc totum fiat, in consequentibus declarabit. Deus

... spei

m e a e. Modo enim Dominus

enim hic sumus, in

s ρ e

...Et

s ρ e s, quamdiu

sumís , nondum in re. Sed ne in

s ρ e

de-

ficiamus, adest promissor erigens nos, et temperans ipsa mala quae patimur. 351,1^ C 85^: per hanc [persecutionem] coronalis illa beatitudo praeparatur ; ... per hanc caelorum regna reserantur; ... Propter hoc denique addidit: et

s ρ e i

m e a e, quoniam hic adhuc

s ρ e m

habemus, non rem

tenemus; sed cum illud tempus reuelationis illuxerit,

s ρ e m

relin-

quemus, quia iam nostrum desiderium possidebimus, ... 351.18 C 85I+: Disperdei

eos,

id est, a suo regno efficiet alíe-

nos , ...

9h

Psalm

351.19 C 855:

I ρ s i

D a u i d, significat Dominum Saluatorem, cui

laus

ista cantatur. A I33O:

L a u s

c a n t i c i

tus est, et deuotionem, quia magnas epulas U

et hilaritatem significat, quia canl a u s

est. ... [1331] ... Inuitat ad

e χ u 1 t a η d i, non saeculo, sed

Domino.

c 855)

351,23 A 1331: Ergo exultatio mala est,

exultare

bona est,

exultare

Domino.

niant,

cum quibus uult

exultare

longe sunt ut

ueniendo

accedendo C 856:

Veni

saeculo; exultatio

... Vnde uocat ut Domino,

u enisi quia

propinquent, propinquando accédant,

exultent? te

enim illis dicitur, qui longe positi sentiuntur,

qui se necdum fidei integritate iunxerunt. 11 CSg: alle Formen von praeceptum mit pre-Schreibung.

Ps 91*, 1-1*

351»26 A 1332: Quid est

iubilare?

Gaudium uerbis non posse explicare,

et tarnen uoce testari quod intus conceptum est et uerbis explicará non C 856)

potest: hoc est iubilare. 352,2

C 856: Quod hie admonet fieri debere, ut ante iudicialem aduentum debeamus nostra facinora confiteri: ne ueniens discutiat quod nos sine dubitatione condemnat.

352,5

C 855 (zum titulus): Laus c u m

uocis significat deuotionem;

canti-

hilaritatem mentis; quod in opere psalmodiae utrumque debet es-

se sociatum, quatenus officium linguae nostrae coniuncto gaudio compleatur. 352,8

A 133*»: propterea ergo iubilemus illi. ... [1335] .·• Hie accipe homines

d e o s, ... Et hinc habemus scripturae testimonium: Deus

stetit in synagoga deorum·, in medio autea deos discernere (Ps 81, 1). D e o s

dixit participatione, non natura; gratia, qua uoluit facere

deos.

Quantus

Deus

est qui facit

sunt quos facit homo7 Quam ille magnus nihil qui ab homine facti sunt.

d e o s ? d e o s

D e u s

Aut quales

d i i

faciendo, tam isti

uerus facit

d e o s

cre-

dentes in se, quibus dedit potestatem filios Dei fieri (vgl. loh. 1, 12). Et ideo ipse uerus nos autem facti, non ueri

D e u s , quia

352,13 A 1336: laus illi, iubilatio^ illi: Quam pellati

... Erat enim

C 857: Dicit enim Iudaeam pellere,

D e u s

non factus est;

d i i, meliores tamen illis quos homo facit.

ρ 1 e b s

ρ 1 e b e m

ρ 1 e b e m

non

re-

non

re-

Iudaea, ... Dominum

quam sibi cognoscitur elegisse. Inde enim prophetae, in-

de apostoli et multi fideles, qui Domino sincera mente crediderunt, ... U

A 1336f.) - Zum Bibelzitat vgl. loh. 1, 11.

352,21 A 1337: Agnoscimus lapidem angularem; lapis angularis, Christus. ... Venit ex una parte circumcisio, uenit ex alia parte praeputium: in Christo ambo populi concordauerunt, ... Venerunt etiam omnes gentes ad lapidem angularem, ubi osculum pacis agnouerunt; in illum unum qui 1

Zu iubilare vgl. Herbert Grundmanns tiefschürfenden Aufsatz: Jubel, in Festschrift für Jost Trier ... Meisenheim/Glan, 1951*, ^77 - 511, wo Notker 1+89 - 1+92 behandelt wird. Obwohl die meisten von Grundmann aufgeführten patristischen Erklärungen des Wortes iubilus Notker in St. Galler Hss vorlagen — eine Sammlung von Auszügen bietet auch die GS bè'ì0 - U6Ua — , macht seine Umschreibung des iubilare wegen der Beiziehung der vielen Musikinstrumente einen auffällig originellen Eindruck. Es mögen Anklänge an volkskundliche Bräuche (Ostern?) vorliegen, man vergleiche aber auch Notkers Auslegung von Ps I50. — Zu hoc quod continet ... uocis vgl. Sap. 1» 7.

Ps 9 M - 9

it 1*7

de duobus fecit unum, ... Hoc enim idem ait apostolus de Domino Christo: Ipse est enim, inquit, pax nostra, qui fecit utraque unum (Eph. 2, 11*). Ergo iubilemus illi. 352,26 A 1337: Aliquando istae sublimitates, id [1338] est, ipsae terrenae potestates, aduersatae sunt Ecclesiae; leges contra Ecclesiam promulgarunt, nomen christian™ de terra delere conati sunt; sed posteaquam impletum est quod prophetatum est : Adorabunt eum omnes reges terrae (Ps 71, 11); factum est quod hie dictum est: ... 353,3

C 857: ías

sunt. significat [858] gentes, ... quas ideo dicit

M a r e

mare,

(vgl. Ps 85, 9),

f e c i s t i

manifestum est quia et gentes ipse 353,5

fac-

a Domino, ut omnia uoluntati ipsius subiecta esse cognosceres.

A 1338: Si omnes gentes quotquot est

Altitudines

feci

t, ideo,

ipsius

...

c 858: nunc dicit quia per se semper

et

a r i d a m, quae terra merito intellegitur,

a r i d a

est, nisi aut fluuiorum, aut imbrium

inundatione rigetur. Sic et nostra corda ad bonos fructus sterilia atque

a r i d a

sunt, nisi Domini misericordia compluantur et instabi-

les nos atque titubantes dono suae misericordiae

f u n d a r e

digne-

tur. 353,10 C 858: nunc hortatur ad paenitentiae sospitatem: merito, ... Triplex causa redditur quare Dominus debeat

a d o r a r i.

353,12 A 1339: Vt autem securi ante ilium procidamus et ploremus, nos quid sumus? 353,16.19 C 859: Peruentum est ad ingressum secundum, ubi Iudaeos Dominus Saluator alloquitur, ne parentum suorum obstinationibus imitatis, a requie Domini reddantur alieni. ...

Temptatio

enim iudaica

(sicut in Exodo [16, 3] legitur) contra Moysen graui murmuratione surrexit, ... 353,19 A 13^0: lam taies non sint tari.

Patres

patres

u e s t r i

u e s t r i ; nolite eos imi-

erant; sed si non imitati fueritis,

patres

u e s t r i

non erunt; tamen quia de his nati estis,

patres

u e s t r i

erant.

C 86O: Ham cum dicit, patres

uestri,

ficat obstinatos, quia illum unusquisque habet

et eos quoque signiρ a t r e m

noscitur imitari, ... 353,22 C 86O: et ideo

uiderunt

dixit, non, crediderunt.

quem cog-

Ps 91*, 10-95,1

353,21» A 13^1: ante illos miracula in manu Moysi faciebam, et ipsi magis magisque corda obdurabant. ... Praesentaui me in signis et uirtutibus meis:... 35^,1

A 13^1: Ad hoc cum lilis fui quadraginta annis, ut ostenderem genus tale hominum, quod me semper exacerbat usque in finem saeculi ; quia per illos quadraginta annos, totum saeculum significare uoluit.

35^,1.1+ C 860: Tempus hoc in magnum sacramentum probatur esse memoratum. Nam cum quadraginta diebus ad mysticum numerum Dominus ieiunauerit, cum alios quadraginta dies cum apostolis post resurrectionem fecerit, ut totus mundus crederet, Iudaei obstinati reperti sunt, qui quadraginta annorum beneficiis acquiescere noluerunt. - Vgl. I Cor. 2, 1^: Animalis autem homo non percipit ea quae sunt Spiritus Dei·, 35^,7

C 860: Hie autem

i u r a r e

comminari. ... Quid ergo bunt

in

eius

dicitur iratus, quia uindictam noscitur

i u r a t

requiem

Dominus? quia non

intra-

obstinati; sed aeterna mors sus-

cipiet qui non meruerunt ad satisfactionis eius muñera peruenire. ... [861] ... Significat enim beatitudinis illius tempus quando iusti post agonem saeculi istius aeterna requie perfruuntur; 35^,9

A 13^1: Ab exultatione coepimus, sed ad magnum timorem conclusit psalmus iste : ...

P s a l m

95

35^,13 C 861: Quantum ad litteram pertinet, tempus illud significatur in titulo cum a Zorobabel filio Salathiel

post

captiuitatem

templum Ierosolymitanum constat esse reparatum, quod usque ad superficiem terrae Chaldaeorum manus inimica destruxit. Sed cum nihil tale in subsequentibus dicat, nec aliquando titulus discrepet a narratione psalmorum, restât ut eum spiritaliter exquirere debeamus. Destructa m u s

aedificatur,

tatem

quando anima

post

d o-

captiui-

peccati ad intellegentiam ueritatis coeperit (Domino prae-

stante) remeare.

D o m u s

enim ista, id est, uniuersalis Ecclesia,

in qua Christus inhabitat, uiuis lapidibus semper exstruitur, ... 35^,18.22 A 13U3: Vetus [ c a n t i c u m ] η o u u m cura

c a η t a t

η o u u m

c a η t a t

cupiditas carnis:

caritas Dei. ... et ipsa dilectio

est. Audi quia

canticum

canti-

η o u u m

est:

Dominus dicit: Mandatum nouum do uobis, ut uos inuicem diligatis (Ioh.

Ps 95,1-5

13, 3I+) . 0 m η i s η o u u m ; ibi est

terra quae

ergo

t e r r a

c a n t a i

aedificatur d o m u ε

d o m u s.

canticum O m η i s

ergo

Dei. ... Lapides enim ad fabricam nouam,

aedificatur

post

captiuitatem,

sic

colliguntur, et sic illos caritas in unitate constringit, ut non sit lapis super lapidem, sed unus lapis sint omnes lapides. Ne miremini: hoc fecit

canticum

η o u u m, id est, hoc fecit innouatio

caritatis. Ad ipsam structuram nos compingit apostolus, et in ilia unitate nos constrictos compaginai, dicens : Sufferentes inuicem in dilectione, studentes seruare unitatem spiritus, in uinculo pacis (Eph. fc, 2-3). C 862: Superiore psalmo commonuit propheta Iudaeos, ut deposita duritia cordis ad credulitatem uenirent Domini Christi. ... Dicendo enim o m η i s

terra,

catholicam significauit Ecclesiam,

355,1

A 131+1+: Hoc agitur, sic crescit domus, sic aedificatur·, et ut noueri-

355,3

A 131+1+: Quomodo crescit aedificium?

tis, sequentia psalmi audite; uidete operantes et fabricantes domum. 355,1»

C 863: Et inde

bene

nuntiatur

salutaris

Dominus,

per quas [scripturas Testamenti Houi et Veteris] et uenturus et uenisse monstratus est. 355,7

A 131+1+: Vbi iubes aedificari ? ubi uis crescere domum tuam? Elige nobis aliquem locum aequalem, aliquem locum spatiosum, si tibi amplam domum uis aedificari. ... Ostendit locum: gentibus

g 1 o r i a m

355,10.12 A 131+7: Ergo omnes quod dicebant

in

e i u s.

gentes

d e o s,

Annuntiate

daemonia

daemonia

habebant

déos:

erant, ... Et quomodo osten-

ditur magnitudo eius, ut eradicet illas superstitiones, sub quibus captiuus populus tenebatur, quem redimere aduenit super

omnes

C 863: Hic debemus

terribilis

d e o s ? d e o s

aduertere quos sibi gentilitas impia prae-

sumptione composuit. 355,13 C 861+: D i i c á e l o s

falsa hominum imaginatione reperti sunt: Deus autem

f e c i t , ubi illi nec accedere, nec habitare promerentur.

A 131+8: cum autem dixit: 1

Dominus

autem

cáelos

f e-

HT 1+39: Si omnes homines conclusit Deus sub peccato, et omnia in incredulitate inueniuntur: ubicumque peccatimi, ibi captiuitas : ubi capti u i tas, ibi ruina, ibi aedificatio necessaria est.

Ps 95,6-10

U50

c i t, uidete quid intersit ecce quantum excelsus est 355 » 15 A 13^8:

cáelos

daemonia;...

D o m i n u s .

Pulchritudinem

... Amamus

et

amas? uis esse pulcher? Confitere.

pulchritudinem:

s i ο η e m, ut sequatur

prius eligamus

c ο η f e s-

ρ u 1 c h r i t u d o.

C 86h: Foedos nos peccata nostra faciunt; sed paenitentiae reddunt lauacra decoros. Et ideo mundissimam stare

conspect

s ρ e c i e m

ante Domini dicit

urn, quae [865] fuerit fideli

confessione

purgata. 355,18 A 13^8: Iterum exsistit quifi,matpotentiam, amat et

m a g η i f ί-

ο e η t i a m ; uult esse magnus quomodo angeli sunt. c e η - [13^9] t i a

Magnifi-

quaedain est in angelis; et tanta potentia, ut si

faciant angeli quidquid possunt, sustineri non possit. ... Tu iam quaerebas

magnificentiam

: prius dilige

s a η c t i-

t a t e m ; cum sanctificatus fueris, eris et magnificus. 355,2!*.26 A 13^9:

A f f e r t e

honorem

...

gentium,

a f f e r t e

...

: nolite uobis; quia et illi qui uobis annuntiauerunt,

non suani, sed illius gloriam annuntiauerunt, et uos Domino

gloriam

et

honorem;

a f f e r t e

et dicite: Non nobis,

Domine, non nobis, sed nomini tuo da gloriam (Ps 113, 1). Wollte spem in homine ponere. 356,2.9 C 866:

H o s t i a s

non uictimas pecudum dicit, sed conscientiae

pura libamina unde non sanguis currat, sed piae lacrimae defluant. Istae sunt

h o s t i a e

quas in quinquagesimo psalmo (v. I9) dixit:

Cor contritum et humiliatum Deus non spernit. ...

A t r i a

enim

Domini sunt apostoli.uel prophetae, per quos fidelis populus intrat ad Dominum. 356,5-7 A I35O: in catholica Ecclesia: hoc est, a t r i u m

s a n c t u m

e i u s. C 866: Nec uacat quod in anteriore uersu singulariter

a t r i u m

a t r i a

dicit, quia ex illis

patriarchis, apostolis et prophetis in istud

pösuit; hic uero

a t r i i s, id est,

a t r i u m

catholicae

dumtaxat Ecclesiae peruenitur, ubi eius potentia maiestatis adoratur. 356,10 C 866: ut tune

terra

commoueatur,

quando peccator ad

paenitentiam fuerit, Deo miserante, perductus. 356,il· C 866: Illos admonet reuerenda mysteria gentibus praedicare, quos in atrio sancto Dominum adorare praecepit;ut

in

nationibus

Ps 95,10-13

a

1 i g η o

crucis

t u r u m, non

Dominum

a b

ilio

debeant

1 i g η o

d i c e τ e

regna-

paradisi, unde diabolus genus

humanuni uidebatur tenere captiuum; sed

a b

isto scilicet

1 i g η o

unde libertas caput extulit et uita surrexit. 356>17 C 867 : Hanc autem

dicit

non

esse

penitus

c o m-

quae in soliditate fidei perseuerat;

mouendam, A 1350: Ego tibi 3 5 6 , 1 9 C 867:

t e τ r a m o r b e m

Populos

terrarum

ostendo aedificatum;

hic mauult homines fideles intellegi, qui iudi-

candi sunt sub tranquillitate supernae misericordiae, quando eis praemia promissa restituet. ...

iudicabit

...

futuri iudicii tempus ostendit, ... Ipsa enim

sua,

per quae

t e r r a

exul-

potest in aduentu Iudicis sui, ... - Vgl. C 86I (zum titulus) :

tare

Mente sane condendum est psalmum hunc secundum esse eorum qui de primo et secundo aduentu Domini proloquuntur. 356)21 A 1351 : e χ u 1 t e t 356,22 A 1351 : Quod et

terra,

m a r e 1 Saeculum.

plenitudo

quam compluunt

c a e 1 i.

Commotum

maris·,

est

mare,

omne saeculum concitatimi est

aduersus Ecclesiam, ... C 867:

Mare

hic pro populis ponit, qui in salo huius saeculi

constituti, diuersis tempestatibus agitantur. ... Ham ut uniuersitatem gentium intellegere debuisses, posuit

plenitudo

356,2k A 1351: Omnes lenes, omnes mites, omnes aequi, 356,26 A 1351 : Ligna

siluarum,

e i u s. campi

sunt Dei.

pagani sunt. Quare iam gaudenti

2 Quia praecisi sunt de oleastro , et inserti in oliua (vgl. Rom. 11, TJ.2h). Tunc

exultabunt

...

siluarum,

quia

praecisae sunt ingentes arbores cedrinae et cyparissinae, et imputribilia

ligna

translata sunt ad aedificationem domus. ... Primo

u e η i t, et postea

uenturus

est.

Primo

u e η i t

in

Ecclesia sua in nubibus. 357,3

A 1352:

V e η i t

primo, et postea

iudicare

t e r r a m

exultantes inueniet eos qui primo eius aduentui crediderunt, n i a m

u e η i t....

q u o-

[1353] ... Dicetur enim eis ad dexteram posi-

tis: Venite, benedicti Patris mei, ... (Matth. 25, 3 Ό · 357,7

C 868:

Τ e r r a m

uero hic uniuersum mundi populum dicit; ut bonis

praemia, malis supplicia restituât. ... Prius posita est complexio 2 3

CSg: oleastri statt de oleastro ( = WS 113b) R 205 ra : ... ter ram, id. est, homines terrena sapientes.

Ps 95,13-96,3

H52

generalis, quia

o

a

diuina

e

q

u

i

t

a

s

A 1352: Totum

r

[ o

b

r

e

b

m

e

id est, uniuersum hominem

t e r r a r u m , i

m

u

d

i

c

a

b

t

e

r

r

a

r

i

t

u

.

m

]

i

u

d

i

c

a

r

habet,

e

quia pro toto pretium dedit. ... [1353] ... Congregabit secum electos suos ad

i

u

d

i

c

a

n

d

u

m

ceteros autem separabit ab inuicem; po-

,

siturus est enim alios ad dexteram, alios ad sinistram.

P s a l m

96

357,11 A 135^: Totum ad Christum reuocemus, ... [1355] ·.· Nam quomodo u i d

intellegatur Christus, facile est agnoscere. ... Ergo

Christus, quia et interpretatio

D a u i d

D a-

D a u i d

manu fortis est; et quia

tam m a n u fortis, quam qui de cruce mundum uicit? N a m post resurrectionem et ascensionem eius, accepto Spiritu sancto, loquentibus apostolis uariis linguis, commota multitudo eorum ipsorum qui eum crucifixerant, consilium quaesiuit salutis (vgl. Act. 2, It); accepit, credidit; ... facti sunt fidèles eius cuius fuerant persecutores; ... [1356] ... Iterum quomodo accipimus: t

i

t

u

e

r

e

t

u

r

C u m

t e r r a

Cum caro eius resuscitaretur.

l

e i u s

r

e

ε-

... Post resurrec-

tionem enim ipsius facta sunt ista omnia quae cantantur in psalmo. U

C 870)

357,13 A 1356: Ille qui stetit ante iudicem, ... [1357] ... ille qui in cruce mortuus est, ... ille qui sepultus est, ipse resurrexit. dem, quia uerbum Dei non in sola continenti

t e r r a

... Est quipraedicatum

est, sed etiam in insulis quae constitutae sunt in medio mari; Isidor, Et. XIV, 8, U3: Continens perpetua terra nec ullo mari discreta, ... ( = GS 2 1 6 E b d a

XIV, 6, 1: Insulae dictae quod in salo

sint, id est, in mari. 357,20 A 1357: runt;

N u b e s

et

i u s t i t i a

crediderunt; ...

c a l i g o et

S e d e m

fidelibus,

qui

in

eum

eius dicit eos ipsos qui in eum credi-

derunt; de ipsis enim sibi fecit 357,2*4 A 1358: Quia de quodam

impiis, qui eum non intellexe-

i u d i c i u m

i g n e

s e d e m, dicit, qui

... p

r

a

e

i

b

i

t

a n t e

illum, antequam ueniat ad iudicium. ... Quia cum praedicaretur Christus, iratae sunt gentes, et commouerunt persecutionem: ... Antequam ueniat dies ille iudicii magnus, iam furore suo ardent qui postea

Ps 96,3-7

supplicio sempiterni illius Isto

i g n e

i g n i s

i n f i a m m a r e ,

i n i m i c o s

Quos

e i u s.

arsuri sunt. ... [1359] ···

[homines credentes] coeperunt ire

i n f i a m m a t i

per mundum, et

'453

et

incendere

i n

c i r c u i t i !

e i u s ? Qui deserto

i n i m i c o s

Deo a quo facti erant, adorabant simulacra quae fecerant. 358,2

A 1360:

A p p a r u e r u n t

t e r r a e .

... Vnde

f u l g u r a

e i u s

uniuersae

f 11 1 g 11 r a ? De nubibus. Quae sunt nubes

Dei? Praedicatores ueritatis. ... Forma humana [Petrus] nubes erat, splendor miraculi coruscatio erat. Sic in uerbis, sic in factis, cum miranda dicunt, et miranda faciunt, g u r a 358,1*

C 872:

e i u s

o r b i e s t ,

C o m m o t a

a p p a r u e r u n t

f u l -

t e r r a e . magnae praedicationis nouitate perterrita

est.; 358,6

A 1360: Qui sunt

m o n t e s ?

Superbi. Omnis altitudo extollens se

aduersus Deum, factis Christi et Christianorum contremuit, succubuit, ... [336]] ... Vbì est altitudo potestatum? ubi duritia infidelium?

...

Complanata est omnis altitudo; modo blasphemare Christum non audet. HT I65: Mihi uidentur isti certe C 872 :

m o n t e s , a

f a c i e

m o n t e s

daemonum potestates. Siue

esse

superbi quique homines. ( = Br II85 A) D o m i n i

t r e m u i t

o m n i s

t e r r a ,

... Quod hodieque fieri comprobamus, cum potestates saeculi, uel pagani, uel haeretici uocati, damnantes superstitiosum uotum, diuinum magis eligunt subire seruitium. 358,10 A 1361 : Qui sunt modo enim in

c a e 1 i

? Qui facti sunt

s e d e s

ipsius. Quo-

sedet Deus, sic sedet in apostolis, sic

c a e 1 i s

sedet in praedicatoribus euangelii. 358,12 C 873: Dixit ignem,

dixit fulgura,

haec omnia unum uotum est annuntiare 358,1 it A 1362:

S c u l p t i l i a

c o n f u n d u n t u r l i a ?

Quia uiderunt

dixit cáelos;

et per

Dominum Saluatorem.

en'im sunt manu facta idola. Quare iam

o m η e s

omnes

dixit montes,

populi

q u i gloriam

a d o r a n t

s c u l p t i -

eius.

358,16 A 1362: Sed exstitit nescio quis disputator qui doctus sibi uidebatur et ait: Non ego illum lapidem colo, nec illud

s i m u l a c r u m

quod est sine sensu; non enim propheta uester potuit nosse quia oculos habent et non uident, et ego nescio quia illud

s i m u l a c r u m

nec animam habet, nec uidet oculis, nec audit auribus; non ego illud colo, sed adoro quod uideo, et seruio ei quem non uideo. Quis est iste? Numen quoddam, inquit, inuisibile quod praesidet illi

s i m u l a c r o .

Ps 96,7-9

a η g e-

358,18 A 1363: Homines autem sanctos ad.tend.ite, qui sunt similes

1 i s.

Cum inueneris hominem aliquem sanctum seruum Dei, si uolueris

illum colere et adorare pro Deo, prohibet te: non uult sibi arrogare honorem Dei, non uult tibi esse pro Deo, sed tecum esse sub Deo. ... [3 36U] ... Intendite. Quomodo ergo homines "boni prohibent eos qui illos uoluerant colere tamquam deos, et uolunt potius ut Deus unus colatur, Deus unus adoretur, Deo uni sacrificium offeratur, non sibi: sic et omnes sancti

a n g e l i

\

illius gloriam quaerunt, quem

diligunt; ad eius cultum, ad eius adorationem, ad eius contemplationem omnes quos diligunt rapere et infiammare student; ipsum illis annuntiant, non se, quonìam

a n g e l i

A n g e l e s

adorare Deum.

sunt; ... [I365] ... Discant pagani

uolunt adorare;

a η g e 1 i s

tur , et illum adorent qui ab

a η g e 1 o s

imiten-

adoratur.

358,21 A 1365: Etenim Ecclesia needum erat in gentibus; in Iudaea crediderant ex Iudaeis, ... missi sunt apostoli ad gentes, ... baptizati sunt omnes. Et habes ibi scriptum: Audierunt

in Iudaea dicebant

f r a t r e s , quoniam

gentes

autem receperunt

Deum (Act. 11, I.I8). ... Quid

c u η d a t a 358,23 C 87^:

et

e s t

S i o n ?

F i 1 i a e

I u d a e

Quia

a u d i u i t

receperunt

monstrantur, unde dicti sunt et Iudaei.

f i 1 i a e

I u d a e,

i u d i c i a?

A 1366: Quae

acceptor

t u a ?

Quia in omni genti,

acceptus 359,2

est

Uli

Deus.

eiant

et

et

benei

o2 uerbum Dei .

dicuntur, quoniajn

I u d a e

descendisse

o animae confessorum .

Quia non est personarum acceptor Deus.

Namque ipse Petrus .... ait: In ueritate

sonarum

gentes

I u d a e

Christo credere maluerunt, quae ex origine Br II85 C : . . .

et qui

uerbum Dei,

significant religiosas mentes proba-

f i 1 i a e

tasque personas, quae ideo

apostoli,

... Quid est:

comprehendo p r o p t e r

et in omni populo,

quia

non est

per-

i u d i c i a

quicumque

Uli

seruierit,

(Act. 10, 3U-35).

C 87^:

S u p r a

o m η e m

t e r r a m, hic bene intellegimus pecca-

tores;

s u p r a

o m n e s

d e o s ,

aduertimus, quos

d e o s

iustos homines competenter

recte dici frequenti expositione probatum

est. Siue quoniam per haec duo significat eum et terrenis creaturis et caelestibus imperare ; 1 CSg: uel angeli 2 R 205 r ^: S y ο η significat primitiuam Ecclesiam, quae cum audisset, quia e s t . recepisset Samaria uerbum Dei, 1 a e t a t a 3 HT i+UU: Ideo f i l i a s I u d a e a e dicimus omnes credentium animas, quae ad Dei i u d i c i a e x u l t a n t . ... Beati lob anima fuit f i l i a I u d a e , . . .

Ps 96,10-12

3 5 9 C

87^: Et ne quis diabolum timuisset offendere, sequitur dii ... e o s . b a WS 117 : Sed metuis fortasse, ne si coeperis [117]

malum

patiarìs persecutiones a

custo-

o d i s s e

m a 1 i s. Wollte timere;

359ι^·7 A 1367: Sed cum coeperimus odlsse malignum, subsequentur persecutiones. ... [3368] ... sed timeo ne occidat me. Hoc est totum. Audi ergo psalmum consolantem:

Custodii

...

iustorum

s u o-

r u m. Quia ergo dixerat superius: Oui ... odite malignum, ne ideo timeres odisse malignum, ne occideret te malignus, subiecit statim: Custodii

...

todientem

seruorum

s u o r u m. Audi illum

animas

seruorum

c u s-

s u o r u m, et dicen-

tem: Nolite timere eos qui corpus occidunt, an imam autem non possunt occidere (Matth. 10, 28). 359>9

C 875:

I u s t o

dicit

o r t a m

fidem; ... Est quidem et sanctorum

l u c e r o , id est, uerissimam lux

ista communis, quam indis-

crete uident et homines et rumenta. Sed illa

lux

eorum propria

dicitur, quae Christo Sole praestatur, ... 359>9·1'* A 1369: Quam

[ 1 u c e m ]

times enim perdere, uidemus quibus

donata est, cum quibus tibi communis est. Numquid soli boni uident istum solem, cum faciat oriri solem super bonos et malos, et pluat super iustos et iniustos (vgl. Matth. 5, k5)l Istam tecum iniqui, ... Qualem

lucera

i u s t o

lucero

uident

seruat, qui et istis

istam donatî Merito hanc l u c e r a in fide martyres uiderunt. ... U .. Quae lux o r t a est i u s t o 1 Quae non ori tur miusto; non ista

lux

quam facit

o r i r i

super bonos et malos. ...

[1370] ... Dominum habes iocunditatem, Dominus semper tecum est, non habet tempus; ... Esto rectus corde, et semper est tibi de ilio iocunditas. Kon enim iocunditas quae est secundum saeculum, uera iocunditas est. Audi prophetam Isaiam: Non est gaudere impiis, dicit Dominus (U8, 22; 57> 21). ... Iam gaudentes

in

Domino,

iocundati illi

in

Domino,

confitemini

uellet, non in ilio gauderemus. Ait enim ipse Dominus:

iam

; quia nisi Haec locutus

sum uobis, ut in me pacem habeatis, in mundo autem pressuram (loh. 1 6 , 33). Si Christiani estis, pressuras in isto mundo sperate; tranquilliora et meliora tempora nolite sperare. Fratres, fallitis uos; quod uobis euangelium non promittit, nolite uobis promittere. CSg: Quare (re auf Rasur)

1+56

Ps 97,1-3

P s a l m

97

359,22 C 876: Propheta fidèles admonet Christianos, ut nouae régénérâtionie sacramenta sumentes, tione concelebrent.

η o u u m Ν o u u s

canticum enim homo

de Domini incarnacantare

debet

can-

η o u u m, non ille uetustus qui necdum Adae peccata deponens,

ticum

in praeuaricatione ueteris hominis perseuerat. 359,25 A 1372: sed multo maiora

mirabilia

sunt, quod totum orbem

terrarum a morte sempiterna erexit, ... 360,2

C 877: sed hoc uult intellegi, ut ipsum

saluasse

cognosceres,

qui dixit: Potestatem habeo ponendi animam meam et potestatem habeo iterum sumendi earn (loh. 10, 18). ... D e χ t e r a tiones mirabiles; 360,1+

WS 118^:

brachium

Salutare

pertinet ad opera-

ad fortitudinem singularem.

Dei et

iustitia

Dei, Dominus et

Saluator est noster Iesus Christus, quem Deus Pater non parti, sed uniuerso orbi manifestauit. A 1373: Ipsa dextera, ipsum brachium, ipsum salutare

Dominus

noster Iesus Christus, de quo dictum est: Et uidebit omnis caro salutare Dei (Lue. 3, 6); 360,7

A 1373: Dextera Dei, brachium Dei, salutare Dei, et

iustitia

Dei, Dominus est Saluator noster Iesus Christus. (·\, C 877) 360,9

A 1373: Quid est:

M e m o r

ueritatis'ÌVt hibuit

misericordia

misericordia ueri

fuit

misericordiae

m,

u e r i t a s

consecuta est:

praemisit promissionem, promissio reddidit ad

t a t e m. ... Et quid? tantum

I s r a e l ?

et

promitteret, misertus est ; quia promisit et ex-

I a c o b, et tantum

...Si discutías quid sit

promissus est Christus.

I s r a e l ,

d o m u i

I s r a e l i

est uidens Deum. Videbimus per

I s r a e l

speciem, si nunc uideamus per fidem (vgl. II Cor. 5, 7 ) . Habeat oculos fides nostra, et exhibebitur I s r a e l

u e r i t a s

per fidem; tunc autem

fidei; ... Ergo et modo

I s r a e l

per speciem', facie ad

faciem (vgl. I Cor. 13, 12). C 877:

M e m o r

[878] ...

fuit

Israel

mente conspexerit. ...

dictum est, quia promissa compleuit. ... enim significatur omnis fidelis qui Deum pura u e r i t a s

facie ad faciem uidebunt, ...

[quippe fuit], quando sancti

Ps 97,3-7

3 6 ο , C 878: perscrutemur quare additum sit d o m u i

Israel·,

et

ueritatis

suae

ut non solum hoc datum intellegeremus populo

qui post aduentum Domini dictus est christianus, séd etiam illi qui eum de Virgine nasciturum esse crediderunt. ... dia

Misericor-

quippe fuit, quando hominem liberaturus aduenit;

360,15 A 137^: Quia ergo uiderunt, iubilate terra.

Iam nostis quid sit

Si^ quod gaudetis loqui non potestis, C 878:

Iubilate

Deo,

iubilare.

uniuersa

Gaudete et loquimini.

iubilate·,

dictum est, cum magna delectatione in uocis

gaudium prosilite, ut quod non potest explicare sermo confusae uocis, declaret eruptio deuota gaudentis.

0 m η i s

terra,

uniuersalem

désignât Ecclesiam, quae in aduentu Domini spem suam integra deuotione reposuit. 360.18 C 878:

psallere,

360.19 A 137^:

bonis operibus Domini mandata compiere.

Psallite,

non uoce sola; adsumite opera, ut non tantum

cantetis, sed et operemini. 360.20 A 137^:

Ductiles

... Eritis

t u b a e

t u b a e

ductiles,

aereae sunt, tundendo producuntur. ad laudem Dei productae, si

cum tribulamini proficiatis: tribulatio tunsio, profectus productio est.

Tuba

ductilis

erat lob, quando repente percussus

tantis damnis et orbitate filiorum, tunsione illa tantae tribulationis factus

tuba

ductilis,

sonuit: ... [1375] ... De ipso mal-

leo in manu Dei posito, id est, in potestate Dei, tunduntur les

ducti-

t u b a e, ut resonent laudes Dei.

360,2k A 1375: Cornu excedit carnem; ... Sed unde hoc? Quia carnem superauit. Qui uult esse

tuba

c o r n e a , superet carnem. Quid est, superet

carnem? Transcendat carnales affectus, uincat carnales libídines. ... [1376] ... Si es ergo ex carnali spiritalis, adhuc carne calcas terram, • . . .2 . et spiritu erumpis

m

caelum: ... Vult îllos ergo erigi ab spe quam

in homine posuerant, et contingere spiritalia Christi, ut possent esse t u b a e

corneae,

361,1-2 C 879: scilicet

in

si superarent carnem. conspectu

Regis

D o m i η i, quando

in illa iudicatione iusti praemia promissa recipient. 361,2.1+ c 879: Hie iam terror futuri iudicii et impiorum formido describitur, quando 1 2

m a r e

CSg: Sed CSg: erumpes

illud quod est in pectoribus impiorum, delictorum

U58

Ps

suorum recordationibus e i u s

commouetur.

Plenitude

autem

[88o] merito dicta est, scilicet quia multa peccata ingentes

excitant fluctus et tunc magis pienissime

commouetur,

se reus nouit esse damnandum. ... Addidit

et

in

quando

uniuersì

...

e a, ut reuera hoc intellegeres de hominibus dictum, de quibus

superius figuratim dixit: 361,7

9T,T-98,1

C 88O: nunc

commoueatur

i l u m i n a

mare.

sanctos uiros significant, qui bonas operas

caelesti ubertate manauerunt.

In

idipsum,

id est, in Domino

Saluatore, cui praedictam operam^ exhibuisse monstrantur . 361.11 HT 166:

F 1 u m i η a

prophetae.

Montes

plaudent

manu

exultabunt

A 1377f.)

s i m u 1, hoc est, in

conspectu

D o m i n i , hoc est, apostoli. ( = Br 1189 A) 361.12 C 88O: Hic

t e r r a m, omnem peccatorem competenter aduertimus, quia

terrena semper uitia concupiscunt. 361.13 C 88O: Hic

ο τ b i s

candus, ...

terrarum

P o p u l o s

impiis est nihilominus appli-

autem significat eos qui ex Hebraeis fi-

deles probati sunt et qui deuoti ex gentibus aduenerunt, ...

P s a l m

98

361,15 A 1378: Coepit enim

r e g n a r e

D o m i n u s

noster Iesus Chris-

tus, coepit praedicari, postquam resurrexit a mortuis et ascendit in caelum, posteaquam impleuit discípulos suos fiducia Spiritus saneti, ... 361,18 A 1378: et

irati

sunt

ρ o ρ u 1 i

qui idola colebant. ...

Vtique ille annuntiabat per discípulos suos seipsum, qui illos uolebat conuerti ad eum a quo facti [1379] erant, et auerti ab eis quae ipsi fecerant. ... idola quae fregit Christus, numquam iterum faciet faber. C 882: sed ut sibi potius

irascantur,

qui rem probati sunt

fecisse nefariam; ut cito ad conuersionis salutem ueniant, cum propria uoluntate sua coeperint facta damnare. 361,20 A 1379: illi

irascantur,

tur. ... Quid illis fecerunt qui

et in ira ipsorum martyres coronenirascebantur,

nisi ut

inter manus eorum caro äffligeretur, et in manibus Christi spiritus coronaretur? Hec ipsa caro quem persecutores occidere potuerunt, ita 3 CSg: praedicta opera 1* CSg : monstratur

Ps 98,1-3

1(59

mortua est ut in aeternum interiret; ... [1380] ... et dixerunt esse Cherubim scientiam,

plenitudinem scientiae. Ergo quia superat Deus omnem s u p e r

plenitudinem scientiae

s e d e r e

dicitur.

... Sed forte dicturus es : Et quando in me erit plenitudo scientiae? et quis potest ad tantum culmen peruenire, ut sit in ilio plenitudo scientiae? ... breuiter tibi dicitur quid habeas, si uis habere plenitudinem scientiae, et esse sedes Dei: ait enim apostolus: Plenitudo autem^ legis caritas (Rom. 13, 10). C 882: Tu

gui

s e d e s , indicatiuus modus est secundae personae ;

ad ipsum enim Dominum uerba conuertens hanc sententiam finit. ... [883] ... Adiunxit,

moueatur

superius dixit,

terra.

irascantur

Siue illud significat quod

populi,

siue magis ad con-

uersionem peccatores postulat commoueri, qui (sicut iam dictum est) t e r r a

merito nuncupantur, quia terrena uitia concupiscunt.

361,25 A 1381 : Sion

nouimus ciuitatem Dei esse.

Sion

dicta est

ciuitas quae est Ierusalem; dicta autem ex interpretatione quadam nomen accipiens, quia

S i o n

speculatio dicitur, id est, uisio et

contemplatio. Speculari enim prospicere est, uel conspicere, uel intendere ut uideas. Est autem

S i o n

omnis anima, si intendit uidere

lucem quae uidenda est. Nam si ad suam adtenderit, tenebratur; si ad lucem illius adtenderit, illuminatur. Quia tarnen manifestum est

S i o n

ciuitatem Dei esse; quae est ciuitas Dei, nisi Ecclesia? ... ergo Ecclesia est

Sion.

In ilia est

m a g η u s

Deus. In illa esto,

et non erit praeter te Deus. Cum autem fuerit in te Deus, quia tu factus es de

S i o n , membrum de

S i o n , ciuis de

nens ad societatem populi Dei ; excelsus

S i o n , perti-

in te erit Deus super

omnes populos, super illos qui irascuntur, aut super illos qui irascebantur2. - Vgl. 361, 18. 362,5

A 1382: Paruum fuit factum est

magnum

mus paruum fuisse tur Christus? Quia

nomen ; iam

n o m e n n o m e n

gens est quae non audiuit

1 2

t u u si, quando irasce-[ 1383]i>antur; confiteantur.

ipsius fama ipsius dicitur. ... Quae

n o m e n

Christi? Iam ergo

nomini

tuo

confiteantur

nomini

tuo

irascebantur: ... Quare

CSg: enim CSg: irascebuntur

Quomodo dici-

Christi, antequam praeclare diffamarem a g n o

populi qui ante paruo confiteantur1

Ps 9 8 , 3 - 6

U6o

362,5.8 C 883:

Magnum

dilatatum est;

autem dictum est terribile,

uiuos et mortuos;

η o m e η

eius, quia ubique

quia ipse uenturus est iudicare

s a n c t u m , quia immaculata et caelesti conuer-

satione permansiti ... sicut et Mariae dictum est ab angelo: propterea quod nascetur ex te sanctum uocabitur Filius Dei (Lue. 1, 35). 362,10 A 1383:

d i 1 i g i t

iudicium.

enim misericordiam, sed

d i 1 i g i t

... Ergo timeamus, ergo faciamus

ergo faciamus

aequitatem.

et

iustitiam,

... [138U] ... Sic ergo ut peccet

homo, ipse sibi sufficit ad peccandum, ut iustificetur, non sibi sufficit, nisi ab ilio iustificetur, qui solus est iustus. 362,13 C 881» : iudicium

fecit

in populo fideli, quando ei do-

nauit bonum nalumque discernere; ...

Tu

fecisti,

quia nemo

est alius praeter ipsum qui instituit et firmauit Ecclesiam; A 138^: Debemus enim et nos habere iustitiam·, iustitiam,

qui nos

modo et nos debemus habere l u d i c i tiam

iudicium,

sed ille in nobis

um

fecit

debemus habere

f a c i t

iudicium

in quibus

f a c e r e t. Quo-

iudicium

et

et

iustitiam''

habes, quando discernís malum a bono;

iusti-

autem, quando sequeris bonum, et declinas a malo. Discernendo,

iudicium

habes; faciendo,

iustitiam

habes. Declina

a malo, ait, et fac bonum (Ps 33, 15); 362,17 A I38U: Laudemus illum , exaltemus

ilium qui fecit ìpsam . . lt iustitiam quam habemus; ipse in nobis fecit. Quis enim in nobis fecit iustitiam, nisi qui nos iustificauit?

362,20 A 1385: Ergo terram nos iubet quod sit

scabellum

adorare,

pedum

quia dixit alio loco Dei? ... Suscepit enim de terra

terram; quia caro de terra est, et de carne Mariae carnem accepit. Et quia in ipsa carne hic ambulauit, et ipsam carnem nobis manducandam ad salutem dedit ; nemo autem illam carnem manducat, nisi prius adorauerit scabellum

; inuentum est quemadmodum pedum

adoretur

tale

Domini, ... [1386] ... Sacramentum ali-

quod uobis commendaui; spiritaliter intellectum uiuificabit uos. C 88I4 : nunc dicendum nobis est quid in isto uersu

p e d e s

eius

significare uideantur, scilicet stabilitatem diuinitatis, ... 363,1 3 U

A 1386: Nostis quia

CSg: et CSg: fehlt.

Μ o y s e s

eduxit in uirtute Dei populum Israel

3,6-7

Ps

k6ì

ex Aegypto per rubrum mare, et duxit in eremo; ... ipsius fuit, quem ordinauit etiam Et ibi quidem non uidetur

Dei; de

A a r o n

non ibi dicitur quod

Mo y s e

esse, nisi nominatur

si hoc non erat, quid eratl numquid maior

S a m u e l

A a r o n . s a c e r d o s erat. Sed

s a c e r d o s s a c e r d o t e

poterat? Exprimit^ psalmus iste quia et ipse

frater

(vgl. Exod. 28)

s a c e r d o t e m

s a c e r d o s

Aperte enim in illis litteris

A a r o n

s a c e r d o s

postea iam in libro Regnorum legitur; ...

esse erat: ...

S a m u e l

ab initio aetatis suae in templo creuit (vgl. I Reg. 16, 13). ... [1387] ... Natus sanctus

S a m u e l

fuit apud matrem tempore lactis; mox

ut eum ablactauit, dedit in templum, ut ibi crescerei, ibi roboraretur in spiritu, ibi Deo seruiret; ... Commémorât istos, et per istos omnes sanctos nos uult intellegere. Quare autem hic illos nominauit? Quoniam diximus Christum hic nos debere intellegere. loquebatur scabello

i n

c o l u m n a

η u b i s,

... Qui primo

ipse nobis locutus est in

pedum suorum; id est, in terra assumpta carne, unde

scabellum

pedum eius,

quoniam

sanctus

adoramus

est.

C 885: Ideo priscae auctoritatis magnos uiros posuit, eisque gratiam Domini asserit fuisse concessam, ut ad similem deuotionem fideles populos incitaret. Et nota quia hic

M o y s e η

s a c e r d o t e m

dicit, dum sic in Heptateucho non legatur; qui etsi hostias non offerebat, sicut

A a r o n

frater ipsius, uota tamen populorum coram Deo

semper exhibuit, quod

s a c e r d o t i s

Quapropter merito et hic

s a c e r d o s

officium esse monstratur. dicitur, qui magnis preci-

bus, irascente Domino, pro populo supplicauit.

S a m u e l

autem

in templo Domini praedicabili sanctitate conuersatus est, ... addidit de ipso,

i n t e r

e o s

q u i

i n u o c a n t

η o m e η

e i u s ,

quia nominating percurri non poterat, quos multitudo infinita dilatabat. 363,8

A 1387: Quid est:

i n

c o l u m n a

η u b i s ? Loquebatur per figu-

ras . C 885: Non uacat quod dictum est i n c o l u m n a η u b i s, quia . . . : . 7 7 semper ista in aedificio domus pro fortitudine ponitur et decore . In hac igitur specie loquebatur illis Dominus, quae uenturam fabrican Ecclesiae nuntiabat. 5 6 7

CSg: Expropriât CSg: nomina tota ( t a auf Rasur) CSg: fortitudinis ponitur decore

H62

Ps 98,7-8

363,12 A 1387: Quomodo? Quando eius, Ecce

custodiebant

custodiebant

praecepta

testimonia

e i u s. ...

Moyses et Aaron ... et Samuel in his qui inuocant nomen eius

ad quos de columna nubis loquebatur, tam aperte illos exaudiebat, nui custodiebant

testimonia

eius

quae

d e d i t

C 886:

Testimonium

et

praecepta

e i s. est per signa aliqua praecedentis rei

posita significatio, ...

Praecepta

enim pertinent ad legem

quam per Moysen uisi sunt accepisse. Vnde ostenditur efficacissime g piacere Deo , quando a nobis eius completur imperium. 363.18 A 1387:

Propitius

non dicitur

quando dat ueniam, tunc dicitur Propitius erat

erat

et

363.19 A 1 3 8 8 :

Deus,

nisi peccatis;

propitius.

... [1388] ...

donando peccata, ρ r o ρ i ti

us

uindicando.

Sed quid dicimus? quia Moyses

habuit primam uitam fortasse

peccatricem? Nam et percusso homine, fugit de Aegypto. Habuit et Aaron primam uitam quae displiceret Deo. Nam ipse insanienti populo et fu.9 . .. renti

idolum permisit ut fieret, ... Nihil umquam dictum est de Sa-

muele, nihil ab hominibus. Nouerat ibi forte Deus aliquid quod purgaret; ... Sic et illi sancti uersabantur ante oculos Dei, tamquam sine culpa, tamquam perfecti, tamquam angeli; nouerat autem quid illis deesset, qui n e s

uindicabat

in

o m η e s

affectio-

e o r u m. ... [1389] ... Legite, et uidete uindictas, et qui

proficitis ferte uindictas. Quotidie patiebantur populos contradicentes, quotidie patiebantur inique uiuentes; et inter illos uiuere cogebantur, quorum uitam quotidie reprehendebant. Haec erat uindicta. ... Tantum te enim torquet iniustitia aliena, quantum recesseris a tua. ... [1390] ... Ecce abundet in te caritas, plus dolebis peccantem. Quanto in te maior caritas est, tanto amplius te torquebit quem toleras: ... Vide Paulum apostolum, quid patiebatur: ... Ecce quomodo propitius

erat

affectiones quas sic

uindicabat

Deus,

eius. Quae sunt ^

u i n d i c a n s affectiones

in

o m η e s in

? Ipse exposuit, ipse dixit: In magni-

tudine, inquit, reuelationum ne extollar, datus est mihi stimulus carnis raeae, angelus satanae, qui me colaphizet. ... Et rogauit ut tolle8 CSg: placare Dominum 9 CSg: quaerenti 10 CSg: uindicat

Ps 98,9

1+63

retur; aeger ille rogauit ut auferretur medicamentum: Propter quod ter Dominum

rogaui,

cit tibi gratia

inquit, ut auferret mea;

nam

uirtus

eum a me,

... et dixit

in infirmitate

mihi:

perficitur

Suffi

(II Cor.

12,

7-9). 361+,2

A 1391 : Iterum

exaltamus

ilium; qui "bonus est et cum ferit,

quomodo laudandus est, quomodo

exaltandus

est"!

Tu potes

hoc exhibere filio tuo, et Deus non potest? Non enim "bonus es quando blandiris filio tuo, et malus cum caedis filium tuum. Et cum blandiris pater es, et cum caedis^, pater es: ideo blandiris, ne deficiat ; ideo caedis 361+,5

ne per eat.

c 887: Quod ad

m ο η t e m

Sion (qui est Ecclesia) referri posse non

dubium est, ... Sic utrumque in

s a η c t a

Ecclesia dicit esse fa-

ciendum. A 1391:

M ö n s

quia lapis

ipsius quis est? Legimus alibi de hoc

fuit praecisus

de monte

sine manibus,

m o n t e

et coniregit

omnia

regna terrae, et creuit lapis iste. Danielis uisio est ista quam narro Creuit lapis est,

iste qui praecisus

inquit, mons magnus,

est de monte

ita ut impleret

(Dan. 2, 3^-35). In ipso monte magno

sine manibus,

uniuersam

et

faciem

adoremus,

factus

terrae

si exaudiri uo-

lumus. Haeretici non adorant in isto monte, quia mons iste impleuit uniuersam faciem terrae; haeserunt in parte, et totum amiserunt, S_ agnoscant Ecclesiam catholicam,

adorabunt

in isto monte

nobiscum. ... Quid est mons unde praecisus est lapis sine manibus? Regnum Iudaeorum: primo quod colebant unum Deum. Inde praecisus est lapis Dominus noster Iesus Christus. Ipse dictus est: Lapis quem reprobrauerunt

aedificantes,

Act. U, 11). Lapis omnia

regna

terrae. fracta

terrarum:

est in caput

de monte

uidemus contracta

Quae erant regna sunt.

hic factus

iste praecisus

terrae

1 Regna

anguli

sine manibus,

ab ilio lapide

omnia

idolorum, regna

... [1392] ... Quid est, praecisus

(Ps 117, 22; confregit

de monte

regna

daemoniorum sine

manibus

Natus de gente Iudaeorum sine opere hominum. Omnes enim qui nascuntur, de opere maritali nascuntur; ille de uirgine natus, sine manibus natus est; ... Natus est ergo de monte sine manibus lapis ille; creuit et crescendo fregit omnia

regna

terrarum.

Factus

est autem mons

magnus

et impleuit uniuersam faciem terrae. Haec est Ecclesia catholica, cui 11 CSg: cederis (!) 12 CSg: cedis (!)

Ps 98,9-99,3

uos communicare gaudete. - Notkers Danielzitat (2, 3^-35) lautet nach der Vulgata: Videbas ita, donee abscissus est lapis de monte sine manibus: et percussit statuam in pedibus eius ferreis, et fictilibus, et comminuit eos. ... Lapis autem, qui percusserat statuam, factus est mons magnus, et impleuit uniuersam terram.

P s a l m

99

36U,18 C 887: reuera, quia totus hic psalmus ad utrasque pertinet fessiones.

...

Confessio

c o n-

enim quasi confatici dici-

tur, siue paenitentia, siue laus multorum ore celebrata; 36U,21 A 1393: lam

i u b i 1 a t

et quae adhuc non

Domino

iubilat,

uniuersa

t e r r a ;

iubilabit.

Pertendens enim

benedictio, incipiente Ecclesia ab Ierusalem per omnes gentes, impietatem ubique prosternit, pietatem ubique construit; C 888: ut hanc

t e r r a m

ad homines, non ad tellurem aestimares

esse referendam, ...^ 36h,23 A 1397: Libera seruitus est apud Dominum; libera seruitus, ubi non 2 necessitas, sed caritas s e r u i t C 888) 36U ,21+ A 11(03: Facile est exultare foris;

in

conspectu

Dei exul-

ta. Hon ualde lingua exultet; conscientia exultet. 365,1

A 11(03: Quis nescit quia de

Domino

t o t e

...

D o m i n u s

i p s e

est

dicit, quem non putabant homines est

Deus,

D o m i n u s

D e u s

D e u m:

7 Sed

Sci-

ille non uobis uilescat:

crucifixistis, flagellasiis, ... C889: In capite uersus huius contra perfidiam loquitur· Iudaeorum, qui Saluatorem non putando

Dominum

D e u m, in Creatorem suum

manus inicere praesumpserunt. - Zum Bibelzitat vgl. I Cor. 2, 8. 365, !( A 1U03 : Dominus ille non uobis uilescat: ... Alius uos qui uos f e c i

f e c i t, et

t, ipse a uobis patitur. ... Non debemus superbire:

totum bonum quod habemus, ab artifice nostro habemus; C 889:

Sci

t o t e , dicit, intellegite,

quem Dei Filium minime credidistis,

i p s e

g u o d est

iste D e u s

D o m i n u s qui cae-

1 R 205 Va : Per t e r r a m habitatores t e r r a e aeeipe. 2 R 205 va : S e r u i t e ... laetitia, id est, cum hilaritate cordis et animae, non cum tristitia, quia coactum seruitium et triste non amat Deus.

Ps

99,3-100,1

1(65

lum fecit et terrain, qui nos quoque ad suam imaginem similitudinemque plasmauit. ... Nam quamuis natiuitati nostrae ministerium praebeat carnalis operatio, tarnen ille in hune mundum nos probatur adducere,

365,7

qui cuneta facit ad existentiam peruenire. 3 C 889: O u e s, quia simplices sunt et ipse earum pastor est uerus. Pascua

e i u s, id est, diuinarum scripturarum copiosa et dulcís

epulatio. Ipsa sunt

p a s c u a

quibus fidelis anima saginatur et

ad futurae beatitudinis amoena perducitur. 365,9

C 889:

Ρ o r t a e

Domini sunt humilis paenitentia, baptismum sa-

crum, caritas sancta, eleemosynae, misericordia , ceteraque mandata, per quae ad eius possumus peruenire conspectum. Hortatur ergo propheta ut per hanc humilitatis cordiae Domini 365,12 C 889:

confessionem,

i η t τ a r e

A t r i a

e i u s

A 1U0I4 : Ergo et cum Quando non erit

primo ianuas miseri-

debeamus, ...

et hic subaudis,

intraueris

confessio

i n t r a t e .

in

atria,

conf itere.

peccatorum? In ilia requie, in

illa aequalitate angelorum. Sed uidete quod dixerim: Non erit fessio

peccatorum. Non dixi: Non erit confessio

enim

con-

confessio

; erit

laudis.

365,17 C 89O: Et ne suauitatem, quam dixit, crederes esse temporalem, aeternum

dicit

eius

misericordiam

i η

permanere,

quia cum semel praestiterit futura bona, ab ipso tamen perpetue seruantur illaesa. 365,19 A 1UoU: Aut omnem in

duabus

et

generationibus,

Hie est

generatio

aeternos.

P s a l m

generationem

generationem

V e r i t a s

accipe quod dictum est, generationem·,

aut in

unam terrenam, alteram caelestem. una quae parit mortales ; altera quae parit e i u s

et hic est, et ibi.

100

3 6 5 , 2 1 C 891 :

I ρ s i

D a u i d

ubi ponitur, totum Christi uirtutibus

applicatur, ut nihil de isto terreno rege intellegas, sed omnia de ilio caelesti dicta cognoscas fuisse. ... Congregaiio illa sanctorum 3 CSg: qug (ç auf Rasur von i) 1+ CSg: elemosinae misericordes

1+66

Ps 100,1-2

quam per uniuersum mundum catholica parit

et multiplicat semper Eccle-

sia. In prima parte psalmi

se dicit

A 1U08:

cantare

et

sericordiam C a η t a t

iudicium

Domino

m i-

...

enim hoc Christus; ... si autem totus Christus,

id est, caput et corpus eius, esto in membris eius, adhaere illi per fidem, et per spem, et per caritatem; ... Factus est ergo caput Ecclesiae, habet et corpus et membra. ... et quia membra eius et corpus eius sumus, cum capite nostro unus homo sumus. Misericordiam

...

Cantemus

ergo:

Domine.

365,25; 366,6 C89I: Potestas enim Domini semper aut miseretur, aut iudicat. Sed ñeque

misericordia

iudicium

sine

ipsius sine

misericordia

i u d i c i o, ñeque reperitur; utraque

enim se mutua societate coniungunt; nec factum eius aliquod prouenit, quod non plenum cunctis esse uirtutibus sentiatur. Nam sicut hie dixit, misericordiam

et

iudicium,

alibi dicit pro his

duobus nominibus, iustitia et pax; et iterum, misericordia et ueritas (Ps

11); uel, iustitia et iudicium praeparatio sedis tuae (Ps 88,

1 5 ) ; ut ubique Deum pium demonstret et iustum. ... [892] ... Adiecit: tibi,

Domine,

ρ s a 1 1 a m.

Domino

ρ s a 1 1 i t

qui bonis factis suis eum placare contendit. Ipsa est enim suauissima uirtus harmoniae, quando uox cognoscitur operibus consonare. A 11+05 : si ergo per tempora distinguamus haec duo, forte inuenimus modo tempus esse

misericordia

e, futurum autem tempus

i u d i c i i. 366,5

A 1U09: Nisi

in

1 e r e, nec in

u i a

u i a

immaculata,

intellegere.

immaculata

non potes Si uis

366,8

intellegere,

ρ s a 1 1 e, id est, operare in hila-

ritate Deo tuo. ... [1U15» z u v . 6:] ... Haec est culata,

ρ s a 1-

u i a

i m m a-

ubi intellegimus quando ad nos ueniat Dominus. - Vgl. τ. 6.

A IU09: Haec uia immaculata ab

innocentia

coepit, in ipsa

etiam peruenitur. ... Sed quid est esse innocentem? Duobus enim modis nocet homo, quantum in ipso est: aut faciendo miserum, aut deserendo miserum, ... Quis est qui facit miseros? Qui infert uiolentias uel insidias, ... Quis est qui deserit miseros? Qui uidet inopem aliquo auxilio egentem, et cum habeat quomodo praestet, contemnit, despicit, alienat cor suum. ... Ait aliquis: Ecce non tuli alicui, nec pressi 1

CSg: patet (e aus i verbessert)

h67

Ps 100,2-4

aliquem; de re mea, de iusto labore meo bene mihi faciam, conuiuium apparatum habere uolo, erogare uolo quantum me delectat, bibere cum quibus uolo quantum me delectat; ... Qui in seipsum crudelis est, esse in alium misericors potestî - Vgl. A zu 366, 5. 366,13 A 1U09:

Medium

aut cor suum;

d o m u s

d o m u s

suae, aut ipsam Ecclesiali dicit ; ...

enim nostra interior, cor nostrum est; ...

Quae est innocentia cordis sui?

Medium

366,1^.16 C 893: Bed qui in mundo erat, 1 o s

d o m u s

rem

m a 1 a m

suae.

ante

o c u-

suos quomodo poterat non habere, nisi quia illi talia

displi-

cebant, nec eorum uitiosa delectatione capiebatur? Iuste ergo dixit sancta congregatio,

ante

o c u 1 o s

cordis sui se non posuisse

nequitias, quas de penetralibus suae mentis excluserat. ... Exposuit quemadmodum mala ad eius non potuerint internos oculos peruenire, quia praeuaricationes

hominum iugiter habuit odiosas. ...

nam quamuis ante faciem nostram ueniant, tarnen in conspectu mentis nostrae non sunt, quae exsecrabili abominatione refugimus. A 11+10: non diligebam 1 a m : Pacientes

rem

m a 1 a m. Et exponit ipsam praeuaricationem

rem

m aodio

h a b u i, ... Sed odisse debes praeuaricatores, non homines. Vnus homo praeuaricator, uidete quia duo nomina habet, homo, et praeuari2 . cator: hominem Deus fecit, praeuaricatorem ipse se fecit; ama in ilio quod Deus fecit, persequere in ilio quod ipse sibi fecit. 366,20 A 1U10 : Quod est c o r ρ r a u u m ? ... Cor non rectum. ... Rectum c o r dicitur hominis, [1^11] qui omnia quae uult Deus, non 3 ipse non cor

uult. ... Si ergo rectum

cor

sequitur Deum,

ρ r a u u m

restitit Deo. Aliquid illi contingat aduersum, clamat: Deus,

quid tibi feci? quid commisi? quid peccaui? Se iustum uult uideri, Deum iniustum. Quid tam

ρ r a u u m ? ... Tales quando uideritis,

fratres, corripite, arguite, corrigite, et si non potestis corripere aut corrigere, nolite con-[ 1 l*12]sentire, ... 366,26 A 1U12 : Quid est:

non

cognoscebaml

Non approbabam, non

laudabam. C 893:

Declinantes

a

me

malignos,

haereticos

dicit, qui prauis dogmatibus a catholica praedicatione dissentiunt et declinantes 2 3 U

semitas, rectas, per

toresque deducunt. CSg: homo (I) CSg: fehlen. CSg: fehlt·, ad vor uias iibergeschr. (l)

uias pessimas se audi-

U68

Ps 100,5-8

367J2

A 1U12: Ecce persecutor bonus, non hominis, sed peccati. C 89lt: Hos dicit

persequendos,

ut ad ueritatis studia con-

citentur, qui decepti uariis^ quaestionibus eluduntur. 367,5

A IU1I4: Cor

superbum

unde pascitur? Si

superbus

est, inuidus est; aliter esse non potest. ... Omnis ergo

super-

b u s , inuidus est; si inuidus est, malis alienis pascitur. ... Videtis ergo comedentes; nolite his

conuesci,

fugite tale con-

uiuium; neque enim se satiant gaudendo de malis alienis, quia satiabili 367,9

corde

i n-

sunt.

C 89l·: Sancta illa congregatio ... nunc recte credentium uirorum desiderai habere consortium. A 1 11+ : Quomodo

sederent"!

Sedebitis super duodecim thronos,

iudicantes duodecim tribus Israel (Matth. 19> 28). Iudicant fideles terrae, quibus dicitur: Nescitis quia angelos iudicabimus? (I Cor. 6,3) 367,13 A 1 15 : Multi enim nistrant,

ministrant

euangelium, sed sibi

m i-

quia sua quaerunt, non quae Iesu Christi (vgl. Phil.

2, 21). Quid est, Christo

ministrare"!

Ea quae Christi sunt

quaerere. HT 177: Quoniam non ordinabam eos qui mihi propinqui erant, sed iustos et fideles. ( = Br II9U A) 3 6 7 , 1 6 A 1U15 : Non

habitabat

superbiam

in

: nullus talis

resiliebat enim inde. Nemo

corde meo

habitabat

habitabat

WS 127^: Refer te ad d o m u m inquit, superbus

h a b i t a t

et quietus. Simul enim

in in

mitis et quietus; superbus non illic

f a c i e η s corde meo;

corde meo, nisi

habitabat.

illam, id est, ad cor. ... Nullus, in

habitant,

corde meo, nullus, nisi mitis qui unum cor [128^] habent

(vgl. Act. It, 32), ... 367.19 C 895:

Non

d i r i g i

d i r e χ i t, significat, non profecit. Illos enim dicimus, qui accedendo proficiunt, aut aliqua prosperita-

te meliorantur; quod utique non solet eis contingere qui tortuosis student semitis ambulare. - Vgl. 366, 1i*f. 367.20 C 895:

In

matutinis,

in ipsis uidelicet initiis dicit,

quando in nobis suggestiones diabolicae uelut dubia crepuscula coeperint apparere, tunc oratione debent eici, tune abominabili exsecra5 6

CSg: uanis CSg: sibi non

Ps 100,8

tione detrudi, ...Peccatores

1*69

autem

t e r r a e

sunt dae-

mones, qui uniuersam carnem deducunt prauis immissionibus ad reatum. enim iuste dicuntur, quoniam

Peccatores res

faciunt. Ipsi ergo cum suis operibus

peccatointerficiun-

t u r, animae hominum sine dubitatione saluantur. ... [896] Domini

Ciuitatem diabolus

disperdi

animarci piam patres esse dixerunt, unde tur,

A 11+15 : Sunt ergo in

...

quando a sua intentione remouetur.

ciuitate

Domini

operantes

i r, J q li i t a t e m, et quasi parcitur eis modo. Quare? Quia misericordiae tempus est; sed ueniet et iudicii (vgl. ν. 1), ... Quid est, tempus misericordiae ? Adhuc nondum reuelatum est iudicium: nox est; apparebit dies, apparebit iudicium. Audi apostolum: Itaque nolite ante tempus quidquam iudicare. Quid est: ante tempus ? Ante diem. Audi quia ante diem dixit: Donee ueniat Dominus, et illuminet abscondita γ tenebrarum, et manifestabit

cogitationes cordis (I Cor.

5); ···

Nam modo, quamdiu non uides cor meum et non uideo cor tuum, nox est. ... [1Ì+16] ... Quare nemo uidet cor? Quia nox est. In ista nocte temptationes abundant. ... In nocte quaerunt escam catuli leonum (vgl. Ps 103, 21). Qui sunt catuli leonum? Principum et potestatum aeris huius, daemones et angeli diaboli. Quomodo sibi quaerunt escam? Quando temptant. ... [1^17] ... Quid est: nox erat? Quia tempus erat parcendi: ... Vides aliquem male uiuere, toleras ilium; nescis enim qualis erit, quia nos est; ... Nox est enim, et omnes tolerat Deus, quia longanimis est. ... Sed qui non se correxerint in isto tempore misericordiae, interficientur. t u r 7 Vt dispergantur d e

Et quare c i u i t a t e Domini,

tres, nemo sibi blandiatur:: i η t e r f i c i e η t u r operantes Christus

i η i q u i t a t e m ; in

ciuitate

7

CSg: manifestet

m a t u t i η i s, -et sua.

interficien... Frao m n e s

i η t e r f i c i e t

di s Ρ e r d e t

eos

d e

eos