Die Marias Von Cornelius Aurelius: Einleitung, Textausgabe Und Anmerkungen 9058675149, 9789058675149

Citation preview

SUPPLEMENTA HUMANISTICA LOVANIENSIA XX

SUPPLEMENTA HUMANISTICA LOVANIENSIA

Editors:

Prof. Dr Gilbert Tournoy Dr Godelieve Tournoy-Thoen Prof. Dr Dirk Sacré

Editorial Correspondence: Seminarium Philologiae Humanisticae Blijde-Inkomststraat 21 B-3000 Leuven (Belgium)

Gedruckt mit Unterstützung der Stiftung Pegasus Ltd. for the Promotion of Neo-Latin Studies, der Gemeinde Deventer und der Stiftung ‘Juulkesfonds’.

SUPPLEMENTA HUMANISTICA LOVANIENSIA XX

DIE MARIAS VON CORNELIUS AURELIUS EINLEITUNG, TEXTAUSGABE UND ANMERKUNGEN

VON

J.C. BEDAUX

LEUVEN UNIVERSITY PRESS 2006

MATRIS CARISSIMAE IN MEMORIAM

© 2006 Universitaire Pers Leuven / Leuven University Press / Presses Universitaires de Louvain, Blijde-Inkomststraat 5, B-3000 Leuven (Belgium) All rights reserved. Except in those cases expressly determined by law, no part of this publication may be multiplied, saved in an automated datafile or made public in any way whatsoever without the express prior written consent of the publishers. ISBN 90 5867 514 9 ISBN 978 90 5867 514 9 D/2006/1869/170 NUR 630

VORWORT

In seinem Beitrag ‘Erasmus ex poeta theologus’ kündigte Jozef IJsewijn 1969 an, sich mit der Edition der Marias von Cornelis Aurelius beschäftigen zu wollen. Leider hat er sein Vorhaben nicht durchführen können. Deshalb habe ich nach dem Abschluß meiner Dissertation im Jahre 1998, dem Jahr, in dem IJsewijn starb, die Herausgabe der Marias übernommen. Das Vorhandensein der einzigen Handschrift in der Athenaeumbibliotheek Deventer, meinem Arbeitsplatz, spielte dabei eine nicht unbedeutende Rolle. Frau J. IJsewijn-Jacobs bin ich zu Dank verpflichtet für ihre Zustimmung die Transkription der Marias-Handschrift einsehen zu dürfen, die ihr Ehemann bereits zum Teil angefertigt hatte. Dadurch konnte ich einige Undeutlichkeiten in der Handschrift klären. Darüber hinaus danke ich Chris Heesakkers, Adrie van der Laan, Marc van der Poel und besonders Gilbert Tournoy für ihre wertvolle Bemerkungen sowie Oskar Burghardt und Albert van der Vleuten für ihre unentbehrliche Mitarbeit bei der Übersetzung der Einleitung und der Anmerkungen ins Deutsche. Großen Dank verdienen die Stadt Deventer und die Stiftung ‘Juulkesfonds’ in Enschede, die mit ihren Subventionen die Herausgabe der Marias erst ermöglichten. Daß die Marias als Supplementum zu den Humanistica Lovaniensia erscheint, darf als ein postumer Ehrenerweis für Jozef IJsewijn gelten. Deventer, Oktober 2005

EINLEITUNG

1. DER BÜCHERBESITZ

DES JACOBUS

FABER

Die heutige Deventerer Athenaeumbibliothek besitzt sechs Bände, die jemals im Eigentum des Jacobus Faber (1473-1517 oder später) waren.1 Faber, in Deventer geboren, war Schüler und später Dozent an der Lateinschule seines Geburtsorts. 1503 ließ er bei seinem Mitbürger Richard Pafraet die Carmina und die Dialogi seines geliebten Lehrmeisters Alexander Hegius (geboren 1439/1440), der 1498 gestorben war, in Druck erscheinen. Faber, der zu den Brüdern des Gemeinsamen Lebens gehörte, publizierte selbst unter anderem ein Panegyricon in Jesu Christi triumphum (1506) und ein Carmen panegyricon de admiranda Mariae serenitate et humilitate (1509). Er muß eine Bibliothek eines beträchtlichen Umfangs besessen haben. Nach seinem Tod kamen seine Bücher in den Besitz des Herrn Florenshauses (auch Reiches Fraterhaus genannt) und des Armen Fraterhauses. 1597 oder kurz nachher wurden diese Werke als ehemaliger Klosterbesitz konfisziert und gerieten in die Sammlung der Stadtbibliothek. Eigentumserwähnungen in diesen Bänden nennen Faber als ursprünglichen Besitzer. Außerdem findet man in einigen Bänden Anmerkungen in seiner Handschrift.2 Vielleicht hat auch das Konvolut mit der Signatur 101 B 5 KL irgendwann Faber gehört. In diesem Fall wäre er 1523 oder später gestorben, denn ein Teil des Konvoluts ist in jenem Jahr gedruckt worden. Seit Anfang des 17. Jahrhunderts muß es in der Stadtbibliothek aufbewahrt worden sein. Da der heutige Einband aus der gleichen Zeit datiert, ist das Konvolut wahrscheinlich damals aufs neue gebunden worden. Das ursprüngliche Vorsatzblatt mit einer möglichen Eigentumserwähnung wäre dann zugleich mit dem Anfang des ersten Werkes (Buschius’ Decimationum […] quintana) verschwunden. Neben zwei Inkunabeln und neun Postinkunabeln, unter ihnen Fabers Panegyricon in Jesu Christi

1

Bedaux, ‘Jacobus Faber’, S. 34. Es handelt sich um 33 C 14 KL, 111 A 5-6 KL, 112 D 4 KL, 112 E 1 KL und 113 D 3 KL (zum Teil). 2

2

EINLEITUNG

triumphum,3 enthält das Konvolut am Ende ein langes, handgeschriebenes Gedicht, dem ein Widmungsbrief vorausgeht. Die erste Seite, möglicherweise eine Titelseite, ist leider herausgerissen. Insgesamt handelt es sich um 112 Folien. In diesem Brief widmet der Autor, ein ‘Cornelius canonicus regularis’, dem Faber die ersten zehn Bücher seines Gedichtes Marias und fügt dieser Widmung den Text eines Briefes zu, den ihm Erasmus geschrieben hatte. Hierin bittet Erasmus diesen Cornelius das ‘insigne atque immortale tuae Mariados opus’ vor allem ihm zu widmen, wobei er dieses Gedicht so zu schützen verspricht, wie noch niemals jemand sein eigenes Werk verteidigt hat.4 Dem Pfarrer Jacobus Revius, der von 1618 bis 1641 in Deventer den Nebenberuf des Bibliothekars der Stadtbibliothek ausübte, ist die besagte Handschrift unter die Augen gekommen, denn in seiner Daventria illustrata zitiert er einen Teil der Widmung, nimmt den Brief des Erasmus vollständig auf und bemerkt dazu, daß er den Autor nicht habe identifizieren können: ‘sed quod sit cognomentum huic Cornelio, nondum invenire potui.’5

2. CORNELIUS AURELIUS In seinem Handschriftenkatalog der Deventerer Athenaeumbibliothek bemerkte Van Slee 1892, daß der vorher als Autor der Marias erwähnte ‘canonicus regularis’ so gut wie sicher Cornelius Aurelius gewesen sei.6 Diese Annahme hatte schon 1864 Ruelens geäußert, der sich dabei fragte, ob diese Handschrift überhaupt noch existiere, weil er sie im 3 1. Hermannus Buschius, Decimationum […] quintana prima (unvollst.) et secunda (Köln: Apud Helisabet viduam, 1518). — 2. Proba, Cento Vergilianus (Antwerpen: Gerard Leeu, 1489). — 3. Jacobus Faber, Panegyricon in Jesu Christi triumphum (Deventer: [Richard Pafraet], 1506), nur Buch I. — 4. Angelus Politianus, Sylva (Münster: Laur. Borneman, 1510). — 5. Bartholomaeus Latomus, Factio Francisci ab Sickingen (Köln: Eucharius Cervicornus, 1523). — 6. Johannes Murmellius, In salutationes angelicas (Münster: [Laur. Borneman oder Georg Richolff], 1507). — 7. Carmen scholasticum ludi literarii s. Pauli pareneticum ad ingenuam iuventutem (Münster: Laur. Borneman, ca. 1510). — 8. Laurentius Corvinus, Carminum structura (Köln: Martinus de Werdena, 1508). — 9. Jacobus Magdalius Gaudensis, Ars nova ([Münster: Laur. Borneman], 1510). — 10. Robertus Gaguinus, Decertatio de intemeratae virginis conceptu (Deventer: Jacob van Breda, 1494). — 11. (lose) Carmen scholasticum scholae divi Pauli exhortatorium ad capienda arma adversus Turcam (Münster, ca. 1525). 4 Erasmus, ep. 40 (Allen I, 143). 5 Revius, Daventria, SS. 143-4. 6 Van Slee, Catalogus, S. 15.

EINLEITUNG

3

Katalog von 1832 nicht angetroffen habe.7 Sie ist jedoch hier aufgenommen, obwohl schwer auffindbar, unter der Nummer 1318 bei der Beschreibung des ersten Teils des Konvoluts.8 1903 beseitigte Molhuysen jeden Zweifel, nachdem er in anderen Werken des Aurelius Hinweise auf dessen Marias entdeckt hatte. Auch wies er auf eine relevante Erwähnung bei Arnoldus Bostius hin (siehe unten). Die Behauptung Nichols’, es habe zwei Cornelii mit demselben Beruf und denselben Absichten gegeben, betrachtete er mit Recht als unrichtig.9 Weil Autographen von Aurelius aufbewahrt sind, können wir feststellen, daß die Marias und ihr einleitender Brief nicht von Aurelius selbst geschrieben, sondern wahrscheinlich im Auftrag von ihm oder Faber von einer anderen Person abgeschrieben wurden. Aurelius hatte den Text seinem ehemaligen Dozenten zukommen lassen in der Hoffnung, dieser lasse ihn in Deventer drucken. Warum das Gedicht letzten Endes nicht gedruckt wurde, ist nicht mehr festzustellen. Sein Umfang hat dies bestimmt beeinflußt. Übrigens hat Aurelius einen zweiten, ebenfalls langen Text, den die Athenaeumbibliothek von ihm noch besitzt, vielleicht mit derselben Absicht Faber übermittelt. Es handelt sich um die Vita gloriosi Jheronimi, einen Prosatext, der von 1516 datiert und ebensowenig ein Autograph ist.10 Sowohl von dieser Vita als auch von der Marias sind übrigens keine anderen Exemplare überliefert. Cornelius Aurelius (ca. 1460 bis vor Dezember 1531) bekam seinen ersten Unterricht in seinem Geburtsort Gouda, besuchte die Lateinschule in Deventer (ca. 1472-1477?) und studierte nachher in Köln, Löwen und Paris (1477-1485).11 In Köln began er mit dem Schreiben religiöser Poesie. Seine Vorliebe hierfür wurde noch verstärkt, als er in Paris die Epigrammata des Girolamo Balbi kennenlernte. In dem Briefwechsel mit seinem Jugendfreund Erasmus wird dieser Balbi ausführlich erwähnt. Trotz Aurelius’ Bewunderung für Balbi ist es merkwürdig, daß in seiner Marias keine Spuren dieses Italieners zu finden sind. Die Bemerkung des Aurelius, man könne die ‘veterum vestigia’ ausschließlich bei Balbi zurückfinden, wollte Erasmus selbstverständlich nicht unwidersprochen 7

Ruelens, Erasmi Silva, SS. xvi-ii. Catalogus Daventriensis, S. 172. 9 Molhuysen (1903), 17-9. 10 Hs. I, 32 (111 D 11 KL), f. 25-148. 11 Siehe Tilmans, Aurelius, Englische Übersetzung: Historiography. 8

4

EINLEITUNG

lassen. In drei Briefen, in zweien von Erasmus und in einem von Aurelius, findet hierüber eine ausführliche und sehr lebhafte Diskussion statt.12 Erasmus war beeindruckt von den dichterischen Fähigkeiten seines Freundes. Am Anfang seiner Briefe nennt er Aurelius ‘poeta atque theologus (doctissimus)’ (Ep. 17, 18, 28). Sonstwo heißt er ‘(vir) doctissimus’ und ‘vir eloquentissimus.’ Zusammen mit Erasmus schrieb Aurelius einen ‘Dialogus apologeticus’ über die Vernachlässigung der Dichtung und Eloquenz des Altertums.13 Eine ernsthafte Auseinandersetzung entstand, als Aurelius seinen Zweifel an der Wichtigkeit der Elegantiae von Valla durchblicken ließ. Trotzdem hätte es Erasmus, wie oben bemerkt, gern, wenn Aurelius ihm seine Marias widmen würde. Im Jahre 1486 trat Aurelius ins Kloster Hemsdonk, in der Nähe von Schoonhoven gelegen, ein. Es ist eines der Klöster, die verwaltungsmäßig in die Kongregation Sion untergebracht waren. Ab 1488 verweilte er im Windesheimer Kloster Lopsen bei Leiden, das — mit Ausnahme von einigen Unterbrechungen in Hemsdonk in den Jahren 1494-5, 15089 und 1522-4 — für den Rest seines Lebens sein Zuhause sein sollte. Eine Reise, die Aurelius von Oktober 1497 bis August 1498 nach Paris unternahm, bedeutete eine Unterbrechung seines Aufenthalts in Lopsen. Auf der Hinreise besuchte er in Gent den bereits oben genannten Karmeliter Arnoldus Bostius († 4. April 1499), den er mit einem Exemplar seiner Marias beschenkte (siehe unten 3.1). Kurz nachher schrieb er ein anderes religiöses Gedicht, das Alphabetum redemptorum, das er vor dem 28. Februar 1499 vollendete. Nach einer Pause von circa zwanzig Jahren schrieb Aurelius 1520 aufs neue religiöse Dichtung, darunter das Psalterium Davidicum und die Vita Mariae Magdalenae. In seinen kleineren Gedichten Oratio ad virginem Mariam, Iucundus dialogus Gratiae et Naturae und einer Sammlung von Hagiographien erscheinen unverkennbare Bearbeitungen und wörtliche Wiederholungen von Passagen seines Maria-Gedichtes, besonders vom fünften und siebten Buch.14 In dieser Periode muß Aurelius noch ein Exemplar seiner Marias besessen haben, denn es ist nicht anzunehmen, daß er sich nach 12 Erasmus, ep. 23 (47 sqq.), 25 und 27. Die vollständige Korrespondenz aus diesen Jahren: ep. 17-30 und 40. Siehe auch Heesakkers, Erasmus, SS. 9-10. 13 Erasmus, carm. 93 (ASD I, 7, 268-282; CWE 85, 192-197; Ed. Reedijk 14 (SS. 161-9)). 14 Leiden, Universitätsbibliothek, Vulc. 66, f. 73-5; f. 75-81; f. 83-96 und f. 107-26. Siehe auch Tilmans, Aurelius, S. 199 (Historiography, SS. 355, 358).

EINLEITUNG

5

zwanzig Jahren noch an ganze Stücke erinnert haben könnte. Bei den Anmerkungen zur Marias sind diese Stellen angedeutet.

3. DAS WERK 3.1. Datierung Während der Herbst 1497 einen deutlichen terminus ante quem bildet, ist viel schwieriger festzustellen, wann Aurelius mit seiner Marias begonnen hat. Diese Arbeit, von der nur die erste Decade erhalten geblieben ist, muß aus dreißig Büchern bestanden haben, was zwei Briefe von Bostius bestätigen. Der erste datiert aus dem Jahre 1494 und ist an ‘poeta Johannes Aermlerius’, eine nicht weiter bekannte Person, gerichtet: ‘Frater denique Cornelius Gerardus Goudanus, regularis canonicus, nunc Parisius residens, Ioachimum maxime commendat in opere suo Mariada, quod in libros XXX absolvit.’15 Den zweiten Brief, der vor dem 4. Mai 1497 verfaßt sein muß, schrieb Bostius an Aurelius selbst: ‘Gratissime suscipio has amoris primitias, quae certe praemonstrant qualis sit illa tua Mariada tribus distincta decadibus.’16 Auch Aurelius’ Widmungsbrief an Faber zeigt, daß die erste Decade nur als ein Teil des Gesamtwerkes geplant war: ‘[…] tandem id operis, cuius modo partem habes, conscribere caepi’ und ‘Huius itaque operis una de tribus decade consummata […]’.17 Aus demselben Brief können wir übrigens auch erfahren, was für Aurelius der Anlaß war mit der Marias anzufangen. Anderthalb Jahre zuvor war es ihm zu Ohren gekommen, daß in Deventer das Heer Florenshuis — Fabers Wohnsitz — und die Lateinschule von ‘poetrides picae’ (Verse machenden Elstern) heimgesucht wurden. Er betrachtete es als seine Pflicht für verantwortete Literatur zu sorgen und konnte dabei auf die Unterstützung zahlreicher Freunde rechnen, obwohl er an seinen Fähigkeiten zweifelte (‘sed nimis indigno, cui ad id operis ingenii vires suppeditarent’).18 Mit dieser Bemerkung zeigt Aurelius zugleich, wieviel Zeit er auf die erste Decade verwendet hat. Wenn er mit demselben Tempo auch die 15 16 17 18

Allen, ‘Letters of Arnold Bostius’, 236. Molhuysen (1903), 23. Widmungsbrief, 30-1 und 142. Widmungsbrief, 22-46.

6

EINLEITUNG

zwei folgenden Teile geschrieben hätte, hätte er die vollständige Marias innerhalb von vier und einem halben Jahr vollendet haben müssen. Daß Aurelius tatsächlich mehr als eine Decade geschrieben hat, geht auch aus drei Bemerkungen hervor, die er später selbst machte: – Leiden, UB, Hs. Vulc. 98 G, f. 139r: (Epistula Magdalene ad dominum Iesum super infirmitate Lazari fratris sui) ‘Reliquum leges in 4 libro 2e decadis in nostra Mariade super Lazari resuscitatione.’ Dieser Text wurde zwischen 1499 und 1518 geschrieben. – Hs. Vulc. 66, f. 106v: (Epistula Magdalene ad dominum super infirmitate Lasari fratris sui) ‘Reliquum lege in 4 libro 2e decadis Mariados de resuscitatione Lazari.’ Diese Passage datiert von vor dem 29. September 1524. – Hs. Vulc. 99, f. 1r: (Psalterium Davidicum) ‘Tribus ferme iamiamque peractis decadibus […] quae […] decades Mariados appellantur.’ Die Datierung dieser Passage liegt zwischen 1520 und 1524. Wann Aurelius mit seiner Marias angefangen hat, können wir aus dem Moment des Erscheinens von gedruckten Ausgaben der Dichter folgern, die unverkennbar in diesem Gedicht ihre Spuren hinterlassen haben. Es handelt sich zuallererst um Baptista Mantuanus (1448-1516), dessen Parthenice prima 1481 in Bologna und ab 1491 (oder Anfang 1492) frequent in Deventer herausgegeben wurde (vor 1501 fünfmal). 1491 erschienen in Deventer ebenso Editionen von Juvencus und Prudentius, die beide Aurelius beeinflußt haben. Mantuanus ist einer der italienischen Dichter, die wegen des religiösen Inhalts ihrer Dichtung in den Niederlanden häufig gedruckt und dadurch offensichtlich viel gelesen wurden.19 In geringerem Maße gilt dies für die Elegiae des Marcus Antonius Sabellicus (1436-1508), von denen zwischen 1485 und 1500 ebenso fünf Editionen in Deventer erschienen. In derselben Stadt ließ auch der Groninger Humanist Rodolphus Agricola (1444-1485) während oder kurz nach einem Besuch bei seinem Freund Hegius 1484 das Gedicht Anna Mater herausgeben. Auch dieses Werk hat Aurelius überdeutlich zum Vorbild genommen. Aufgrund des Erscheinungsdatums der oben genannten Editionen dürfen wir annehmen, daß Aurelius nicht vor 1491 oder Anfang 1492 mit seiner Marias begonnen hat. In dieser Periode wurde zum ersten Mal 19

IJsewijn, ‘The Coming of Humanism’, S. 240.

EINLEITUNG

7

Mantuanus’ Parthenice in Deventer gedruckt. Eine Schwierigkeit bildet dabei ein Zitat des Aurelius in einem seiner Briefe an Erasmus. Dieses Zitat, zwei Verse, deren Herkunft Allen nicht bestimmen konnte, hat sich als ein Teil der Einleitung der Marias erwiesen (81-2).20 Allen nimmt an — sei es mit einem Fragezeichen —, daß dieser Brief aus dem Jahre 1489 datiert, dem Jahr in dem die beiden Klosterbrüder einander kennenlernten. Obwohl man das Problem mit einer späteren Datierung dieses Briefes lösen kann, ist es ebenso möglich, daß es sich hier um früher geschriebene Verszeilen handelt, die Aurelius später wieder benutzt hat. Diese Zeilen beziehen sich außerdem nicht spezifisch auf den Inhalt des Gedichtes. Die Marias kommt auch in einem Brief von Willem Hermans (circa 1469-1510) an seinen Neffen Aurelius zur Sprache, in dem dieser sich nach dem Fortgang erkundigt. Am Ende bittet er ihn um ‘einen sehr wohlwollenden und langen Brief, in dem du mich informierst wie das prachtvolle und unsterbliche Werk Marias vorangeht, denn ich meine zu wissen, daß du dich damit intensiv beschäftigst.’ Dieser Brief, den Tilmans mit einem Fragezeichen auf 1489 festlegt, wurde wahrscheinlich später (nach 1491) geschrieben.21 Derselbe Hermans würde nachher in seiner Sylva odarum seinem Onkel ein Gedicht widmen, das ohne die Erwähnung der Marias die Segnungen des Dichtertums im allgemeinen beschreibt.22 Wenn man die Chronologie der Werke von Aurelius betrachtet, fällt auf, daß er bis 1500 ausschließlich Poesie geschrieben hat. Dann folgt eine Periode, in der er hauptsächlich mit Prosa beschäftigt ist. Anschließend praktiziert er, wie oben gesagt, beide Gattungen. 3.2. Inhalt Die erste Decade der Marias umfaßt insgesamt, einschließlich der 142 Verse der Einleitung, 4452 Zeilen und behandelt das Leben Marias bis zum Auftreten Jesu bei den Schriftgelehrten (Lc. 2, 41-52). Das Gedicht ist folgenderweise aufgebaut: 20

Erasmus, ep. 20, 117-8. Molhuysen (1907), 68: ‘Qui velim a te […] suavissimas et longissimas ad me tuas referat literas. Quibus […], quid Mariados pulcherrimum et immortale opus (nam huic te insudare arbitror) progrediatur, certiorem reddas.’; Tilmans, Aurelius, S. 196 (Historiography, S. 344). 22 Hermans, Sylva, f. c i v - c iiii v. 21

8

EINLEITUNG

Einleitung, 1-38: Gespräch des Dichters mit seinem vollendeten Werk. 39-94: Nachricht an den Leser. 95-142: Planung des Gedichts; Gebet um Inspiration. Buch 1, 1-92: Die Gebete Annas um ein Kind werden erhört; Joachim wird der Zutritt zum Tempel untersagt. 93-274: Joachim verläßt sein Haus und zieht sich zu seinen Herden zurück; Anna ist inzwischen schwanger. 275-326: Beschreibung des königlichen Stammbaums Marias. 327-42: Gebet zu Maria. Buch 2, 1-24: Geburt Marias; ihre Darstellung im Tempel. 25-80: Die Chöre der Engel schauen in Bewunderung zu. 81-190: Beschreibung der Tätigkeiten und der Schönheit Marias. 191-260: Die Väter, die sich nach der Ankunft Jesu sehnen, beten zu Gott dem Vater. 261-328: Ansprache Gottvaters an seinen Sohn. 329-86: Klage des Vaters über den Sündenfall der Menschen und Appell an seinen Sohn die Menschheit zu retten. 387-444: Der Gottessohn ist bereit der Bitte seines Vaters zu genügen. 445-522: Nicht nur die Väter, sondern die ganze Schöpfung sehnt sich nach dem Kommen des Sohnes; die Menschheit, in der Gestalt einer Königin, bedauert ihren Sündenfall und bittet Sophia um Hilfe. Buch 3, 1-56: Sophia geht zum Himmel und berichtet weinend, wie unglücklich die Menschheit ist. 57-138: Nach widerspüchlichem Rat faßt Gott einen Beschluß und entfaltet einen Rettungsplan für die Menschheit. 139-202: Gott erläutert seinen Beschluß; Maria wird für die Rettung der Menschen auserwählt. 203-58: Gott entscheidet sich für eine Jungfrauen-Geburt; Maria will ihren Tempeldienst nicht aufgeben. 259-316: Der Hohepriester ruft die Eltern Marias herbei; Joachim fleht seine Tochter zu heiraten. 317-80: Auch Anna versucht vergebens ihre Tochter zu einer Ehe zu bewegen. 381-438: Der Hohepriester beratschlagt mit den Schriftgelehrten; Maria fügt sich dem Willen Gottes. 439-502: Beschreibung der Wandteppiche im Hause Joachims. 503-60: Josef kommt nach Nazareth; die Hochzeit wird bescheiden gefeiert. Buch 4, 1-78: Der Zeitpunkt der Verkündigung.

EINLEITUNG

9

79-144: Die Frömmigkeit und Hingabe Marias, die in aller Einfachheit lebt. 145-230: Die Verkündigung. 231-84: Der Engel erklärt der erstaunten Maria, wer er ist. 285-340: Gespräch zwischen Maria und dem Engel. 341-404: Die heiligen Väter bitten Maria in die Botschaft des Engels einzuwilligen. 405-70: Maria stimmt zu und wird schwanger; der Engel kehrt froh in den Himmel zurück. Buch 5, 1-10: Luzifer erkundigt sich, warum der Himmel erfreut ist. 11-52: Ansprache Luzifers an seine Handlanger. 53-110: Luzifer wird berichtet, daß nichts Besonderes geschehen sei: Alles sei sicher. 111-88: Luzifer traut der Nachricht nicht, sieht was in Nazareth stattfindet und behauptet, daß seine Macht trotzdem ungeschmälert bleiben wird. 189-266: Abhandlung über die drei göttlichen Personen und die Menschwerdung des Sohnes. 267-338: Warum Gott im Schoß einer Jungfrau Mensch geworden ist und so viel gelitten hat. 339-96: Die wunderbare Menschwerdung Christi. Buch 6, 1-54: Weissagung der Geburt des Johannes. 55-110: Zacharias wird mit Stummheit bestraft; Elisabeth wird schwanger. 111-74: Maria besucht Elisabeth. 175-220: Lobgesang Marias. 221-74: Geburt Johannes’ des Täufers; Zacharias bekommt seine Stimme wieder. 275-334: Lobgesang des Zacharias. Buch 7, 1-82: Josef will Maria verlassen, aber ein Engel hält ihn zurück. 83-148: Zeitpunkt der Geburt Jesu. 149-200: Maria bringt das Jesuskind zur Welt. 201-54: Verherrlichung Jesu und seiner stillenden Mutter. 255-310: Gespräch einer gläubigen Seele mit dem jungen Jesuskind. 311-430: Der Engel erscheint den Hirten. 431-534: Die Engel kehren in den Himmel zurück. Buch 8, 1-50: Beschneidung und Namengebung Jesu; der Teufel sträubt sich. 51-98: Abraham vertreibt den Teufel; Josua verherrlicht den Namen Jesu.

10

EINLEITUNG

99-150: Die drei Könige kommen in Jerusalem an. 151-202: Herodes wird argwöhnisch; die Weisen besuchen Bethlehem und kehren zurück. 203-64: Die Reinigung Marias. 265-314: Darstellung Christi im Tempel; Begegnung mit Simeon. 315-60: Simeon nimmt Jesu in die Arme und weissagt der Mutter und dem Sohn. Buch 9, 1-60: Maria geht mit Jesus nach Nazareth zurück; Simeon betritt die Vorhölle und fordert die Väter auf Gott zu loben. 61-124: Luzifer gerät hierdurch in Verwirrung, beruft eine Versammlung ein und stiftet Herodes an Jesus zu töten. 125-76: Ein Engel beauftragt den schlafenden Josef nach Ägypten zu fliehen. 177-230: Die Flucht nach Ägypten; Josef ist besorgt um das Kind. 231-82: Das Treffen mit den Räubern. 283-348: Herodes befiehlt alle Kinder zu töten. 349-420: Anklage gegen Herodes. Buch 10, 1-52: Jesus wächst in Nazareth auf; er reist nach Jerusalem. 53-102: Josef und Maria glauben ihr Kind verloren. 103-66: Klagelied Marias über den Verlust ihres Sohnes. 167-216: Jesus diskutiert mit den Schriftgelehrten. 217-66: Zweiter Tag der Diskussionen über das Kommen des Messias. 267-322: Jesus löst die Probleme, indem er Fragen stellt. 323-72: Maria findet ihren Sohn wieder. Die dargestellten Ereignisse spielen sich größtenteils (78 %) auf der Erde ab. Daneben verlagert sich die Handlung regelmäßig in den Himmel (13 %), auch in die Hölle oder in die Vorhölle (9%). 3.3. Charakterisierung der Dichtung In dem Brief, der die Marias begleitet, betont Aurelius stark seine Vorliebe für einen einfachen Schreibstil. Eine gehobene Sprache, wie Mantuanus sie verwendet, weist er zurück: Denn, während ich nach der Vollendung dieses Werkes diesen Brief schreibe, wird mir ein Italiener bekannt, der mit Inspiration Marias über dasselbe Thema schreibt, das ich ausgewählt habe. Er hat sich darauf mit solcher Leidenschaft dichterischer Begeisterung gestürzt, daß er die evangelische Mäßigkeit völlig vergessen hat. Wenn ich dies sage, verhöhne ich

EINLEITUNG

11

nicht den Mann, der mit Abstand der Gebildetste von allen ist; und ich beabsichtige außerdem nicht diesem vorzüglichen Werk seinen wohlverdienten Ruhm zu rauben, wenn ich sage, daß zu einer keuschen Jungfrau und einem einfachen Mädchen diese so erhabene Ausstattung gar nich paßt. Ach, wie unglücklich bin ich. Warum werde ich mit Ezechiel23 selbst gezwungen eine Mauer zu durchbrechen und einen Mann, der die höchste Verehrung verdient, zum Haß gegen mich aufzuhetzen? Das sei weit von mir! Ich wollte nur zeigen, daß wir Nordländer und keine Italiener sind. Laß dies von mir gesagt sein um eine angemessene Benutzung eines einfachen Stils zu verteidigen.24

Mit diesem Passus streut Aurelius seinen Lesern Sand in die Augen. Daß er Mantuanus’ Parthenice erst nach der Vollendung der ersten Decade vor sich hatte, entspricht bestimmt nicht der Wahrheit, weil der Einfluß des Mantuanus in diesem Teil unverkennbar ist. An zahlreichen Stellen sind Entlehnungen aus dieser Arbeit nachzuweisen. Es ist deutlich spürbar, wie stark er durch diese Arbeit beeinflußt ist. Die Entlehnungen aus der Parthenice erscheinen nicht regelmäßig über den ganzen Text verteilt, sondern tauchen nur gelegentlich auf. Dabei handelt es sich nicht nur um Wortgebrauch in einzelnen Verszeilen, sondern ebenso um die Übernahme von großen Teilen der Verse. Außerdem übernimmt er auch nachweisbar Themen wie die Beschreibung der ‘aulaea’ im Hause Joachims und Annas, die Geschehnisse aus dem alten Testament zeigen. Aurelius verlegt diese Passage wohl in das Haus Josefs und Marias (Mantuanus 1, 330-409; Aurelius 3, 439-502). Weiterhin steht Aurelius in der Weitschweifigkeit dem Mantuanus bestimmt nicht nach. Dessen Parthenice umfaßt insgesamt 2447 Zeilen, während die erste der drei Decaden der Marias schon 4452 Versen enthält. Viele Jahre später zeigt Aurelius aufrichtig sein Interesse für Mantuanus: ‘Im Umfang, sage ich, übertreffe ich die alten Schriftsteller, aber in 23

Vulg., Ez. 8, 8. Widmungsbrief 129-40: ‘Dum enim post huius operis consummationem hanc epistulam scribimus, offertur quidam nobis Italicus in eandem quam nobis assumpsimus, Maria inspirante, scribens materiam; qui tanto in se poetici furoris impetu ingurgitavit, ut prorsus evangelicae sobrietatis oblitus fuerit. Haec dicens virum omnium facile eruditissimum non sugillo nec opus eius egregium perinde merita laude privare contendo, si castae virgini et humili puellae tam cothurnatum supellectilem dixero minime convenire. Heu me miserum. Ut quid cum Ezechiele vel invitus rapior parietem fodere et virum summa cum veneratione amplectendum ad odium mei concitare? Absit, absit hoc a me. Hoc solum innuere volui: Cymbricos esse, non Italos. Hec pro debita simplicis stili positione dixerim.’ 24

12

EINLEITUNG

Verdienst und Stil bin ich weitaus ihr Unterlegener. Keiner außer Baptista Mantuanus wird ihnen denn auch gleichkommen können.’25 Was soeben über den Einfluß des Mantuanus erwähnt wurde, gilt auch, wenn auch in geringerem Maße, für andere Dichter wie Iuvencus, Prudentius, den Groninger Humanisten Agricola und Sabellicus. Beim Schreiben der Marias hat Aurelius schon im voraus pro Passage ausgesucht, was er von seinen Vorlagen benutzen könnte. Entlehnungen aus diesen und anderen Dichtern sind aber nicht über den gesamten Text regelmäßig verteilt anzutreffen. Daneben sind in einigen Fällen größere Teile sogar wörtlich übernommen. So rührt die Beschreibung der Schönheit Marias (2, 117-132) aus Petrus Rigas Aurora (Ev. 37-46 und 53-54) her. Der Vergleich des blutrünstigen Herodes mit einem ausgehungerten Löwen (9, 297-300) wurde aus der Ilias Latina (500-503) abgeschrieben. Im Gegensatz zu den oben genannten Dichtern haben die klassischen Autoren nur einen sehr beschränkten Einfluß ausgeübt. Die Marias enthält auch mehrere Passagen, in denen Entlehnungen aus Werken anderer Dichtern nicht oder kaum nachweisbar sind. Die Frage, ob sie in Form und Inhalt wirklich von Aurelius selbst erfunden worden sind oder ob er für uns nicht erschließbare Quellen benutzt hat, wird ungelöst bleiben. Die dichterische Qualität dieser Teile ist im allgemeinen geringer als der Text, in dem sich Aurelius von anderen hat beeinflussen lassen. Aber auch aus den Teilen, in denen von Nachfolge die Rede ist, zeigt sich daß Aurelius kein begabter Dichter gewesen ist. Auffällig sind in dieser Hinsicht auch die häufigen Wiederholungen bestimmter Verszeilen. 3.4. Das Urteil des Aurelius über sich selbst Aurelius macht keinen Hehl aus seinem Mangel an dichterischem Talent. Am Anfang seines Widmungsbriefes qualifiziert er sein Gedicht als eine einfache Arbeit (‘nostrae rusticitatis opus’). Freunde, und nicht die geringsten, haben ihn zum Schreiben des Gedichtes gezwungen (‘amica quadam violentia coactus sum.’). Weiterhin äußert er in seiner Widmung, wie schon erwähnt, Zweifel an seinen Fähigkeiten (‘sed

25 Leiden, UB, Vulc. 99, f. 2r: ‘Numero, inquam, illos veteres equidem vinco, sed merito longe stiloque sum inferior; quos eciam profecto preter unum Baptistam Mantuanum equare poterit nemo.’

EINLEITUNG

13

nimis indigno, cui ad id operis ingenii vires suppeditarent’) und gesteht er daß er sich unerfahren fühlt (‘retrahit […] imperitia’).26 Am Ende des Briefes werden die Zögerlichkeit und die Unsicherheit des Aurelius aufs neue offenbar. Ursprünglich war es seine Absicht dem Faber die Marias erst nach der Vollendung der zweiten und dritten Decade zu schicken. Aber Simon von Castricum, der Beichtvater des gegenüber Lopsen gelegenen Frauenklosters, fand in Aurelius’ Zelle den Text der ersten Decade vor, den er besonders schätzte. Vom Stil her ähnelte ihm das Gedicht der Arbeit eines der antiken Autoren, aber wegen des Inhalts mußte es wohl ein Christ sein: ‘Videtur, inquit, mihi veterum unus esse ex ipsius stili […] venustate, attamen christianus ex religionis pietate.’ Nur nach lange Zödern gestand Aurelius ungern seine Autorenschaft.27 In einem Brief an den schon zuvor genannten Bostius schreibt er 1497: ‘Ich kenne meine Unfähigkeit in jeder Hinsicht, weil ich das Wenige, das ich besitze, nahezu ganz ohne Dozenten und mit eigener Anstrengung erworben habe.’28 Ein derartiger Ton klingt auch in einem Brief an Johannes Trithemius durch (vor dem 9. April 1499). Nach einer ausführlichen Versicherung daß sein Mund und sein Herz dieselbe Sprache äußern, betrachtet er sich als unfähig Trithemius nach Gebühr zu loben: ‘Darum bitte ich Sie, mein Vater und Herr Abt, seien Sie duldsam und erlauben Sie, daß ich, obwohl ich wegen meiner Unbeholfenheit niemals genügend geeignet bin, doch Ihrem Verdienst gemäß als ein wohlwollender Verkündiger Ihrer preisenswerten Qualitäten auftrete.’ Und weiter: ‘Sie sind in beiden Sprachen sehr gewandt, aber ich kenne nur Latein und dies noch unzulänglich.’29 Doch ist bei der Interpretation dieses Passus Vorsicht geboten, weil hier von einer captatio benevolentiae die Rede sein kann. Im Einklang damit steht eine Bemerkung in der Einleitung der Marias, daß er den alten und modernen Dichtern nicht gleichkommen könne.30 26

Widmungsbrief 15, 31-2, 45-6 und 58. Widmungsbrief 142-60. 28 Molhuysen (1907), 59: ‘Novi equidem imperitiam meam, ut qui citra docentem proprioque labore (quae tenuiter teneo) fere omnia sim assecutus.’ 29 Molhuysen (1903), 25: ‘Quare mi pater et domine abba, suffer, oro, et patere ut et ego quoque laudum tuarum, etsi pro mea rusticitate numquam satis idoneus, certe pro tuo merito benevolus praedicator accedam. […] Tu utriusque linguae peritissimus, ego Latinae quidem non satis peritus.’ 30 Marias, Intr. 57-8: ‘Quin etiam fateor me non potuisse priores / Sed neque praesentes aequiparare fides.’ 27

14

EINLEITUNG

3.5. Das Urteil anderer Neben Erasmus haben auch andere ein Urteil über die literarischen Qualitäten des Aurelius gesprochen. Arnold Bostius äußert sich sehr positiv über die dichterische Arbeit des Aurelius in einem Brief, den er vor dem 4. Mai 1497 verfaßte. Er spornt Aurelius an alle seine Werke herauszugeben, denn seine Gedichte sind als Lektionen aus dem Evangelium, genauso verfeinert wie die der alten Dichter. Bostius weist dabei auf eine Äußerung des Erasmus hin, der Aurelius’ Talent als Dichter himmelhoch lobt. Darum bitte ich Sie, daß Ihre außergewöhnlich klaren Werke alle erscheinen und gedruckt werden, so daß sie die Abwesenden unterrichten und die ganze Nachwelt zur Kenntnis und Frömmigkeit anregen. Ihre heiligen und keuschen Gedichte sind wie evangelische Lektionen. Außerdem glänzen sie mit ebensoviel Eleganz wie die Werke älterer und überall anerkannter Dichter. Erasmus, in diesem Augenblick weitaus der größte Gelehrte, ist stolz auf seine Freundschaft mit Ihnen; er schreibt daß Egidius Delius mit Ihnen nicht vergleichbar ist und gibt zu, daß Sie eine besondere Begabung zum Dichten haben.31

Die Antwort, die Trithemius Aurelius schickte (nach dem 9. April 1499), enthielt auch nichts anderes als Lob. Aurelius gelte als ein Gleicher der alten Dichter, der sich selbst mit seinem Alphabetum redemptorum sogar übertreffe und dem Horaz einfach gleichkomme. Er solle vor allem fortfahren und bekam die Versicherung, daß er sich zu den Freunden des Trithemius rechnen dürfe, bei denen er bestimmt nicht den letzten Platz einnehme. Anschließend bringt er Jacobus Wimfeling zur Sprache, der Aurelius für einen evangelischen Horaz, sogar für einen Simonides und Pindar halte.32 31 Molhuysen (1903), 23: ‘Prodeant igitur, oro, omnia opera tua luculentissima in lucem et imprimantur, ut instituant absentes, totamque posteritatem et ad doctrinam et ad devotionem provocent. […] Tua autem sancta ac casta poemata lectiones sunt evangelicae. […] Supra haec ne minore quidem fulgent elegantia quam veterum poetarum et ubique receptorum […]. Gloriatur magnopere Herasmus vir omnium nostrae aetatis facile doctissimus de tua amicitia nec Egidium Delium poetam tibi scribit comparabilem, et optimam scribendi venam te habere fatetur.’ Siehe für Egidius Delius: Erasmus, ep. 95, 21 und Anm.; CE, I, 382-3. 32 Molhuysen (1903), 28-9: ‘[…] ut cum vetustate sacra concertans non inferior quidem sed par veteribus poetis habearis. Et cum in omnibus aliis huius temporis, tum in eo opere quod Alphabetum redemptorum inscripsisti, ut verum fateor, te ipsum vincis. […] Perge itaque, hortamur, optime vir, perge quo coepisti. […] Ad summam venio: inter amicos susceptus es nostros, locumque sortitus es non infimum, sed conscriptus es inter primos. […] Is […] Alphabetum tuum […] per omnes fere horas decantat aliosque

EINLEITUNG

15

Robertus Gaguinus war es aufgefallen, daß Aurelius gut aus dem Stegreif sprechen und schreiben konnte. Er riet ihm letzteres häufiger zu machen. Auch Gaguinus war beeindruckt von dem Alphabetum mit seiner prachtvollen Wortwahl, den glänzenden Sätzen und dem erhabenen Stil. Besonders die Abwechslung der Gedichtform sei ihm ein Vergnügen. In seinen Sätzen ähnele Aurelius dem ‘magister sententiarum’ — Petrus Lombardus —, in seinen Worten nahezu Cicero und in seiner Dichtung Horaz. Am Ende seiner Huldigung preist Gaguinus seine Zeit glücklich, weil sie einen Dichter besitzt, der von Gott die besondere Gabe empfangen habe unbefangen über die göttlichen Schriften zu urteilen und diese in reinem Latein wiederzugeben.33

4. DER TEXT Dem Text der Handschrift wurde so getreu wie möglich gefolgt. Wohl sind wegen der Lesbarkeit folgende Anpassungen vorgenommen worden: – Eigennamen und von Eigennamen hergeleitete Adjektive erhielten einen Großbuchstaben. – Die Schreibweise des u und v ist wie folgt: Wenn es sich um einen Vokal handelt, ist sowohl am Wortanfang als auch im Wort ein u geschrieben; im Fall von Konsonanten immer ein v. Die Anmerkungen zwischen den Zeilen und in der Marge der Handschrift sind wegen ihrer schlechten Lesbarkeit nicht in den Text aufgenommen worden. Nur in einem Sonderfall wurde ein lesbarer Textteil bei den Anmerkungen benutzt. Auch wurde im Text die moderne Folierung der Handschrift angegeben. hortatur, contestans se omnibus evangelicum invenisse Horatium, imo Symonidem et Pindarum.’ 33 Molhuysen (1903), 30-1: ‘Praeterea de tuis litteris illud, mi Corneli, veraciter sentio, tibi esse extemporalem dicendi scribendique facultatem, stilumque perelegantem, ut excusationis tibi non relinquatur locus, quin frequenter scribas. […] Ceterum opus illud divinum quod […] Alphabetum redemptorum appellasti, tam mihi, credas velim, placet quam quod omnium maxime. Verbis enim ipsa non minime nitent, sententiae vernant, carmen se erigit et ipsa diversorum alteratio versuum quam maxime delectat. […] O felicia nostrae aetatis saecula, quae talem te sortita sunt, cui a domino Deo peculiariter datum est integre de scripturis divinis sentire, et quae recte sentis pure Latineque dicere.’

16

EINLEITUNG

5. LITERATURVERZEICHNIS Allen, P.S., ‘Letters of Arnold Bostius’, English Historical Review 34 (1919), 225-236. Allen, P.S., Opus Epistolarum Des. Erasmi Roterodami, 12 Teile (Oxford: Clarendon Press, 1906-1958). Aurelius, Cornelius, Alphabetum redemptorum, Leiden, Universitätsbibliothek, Hs. Vulc. 98 G. Balbus, Hieronymus, Opera poetica, oratoria ac politico-moralia, ed. Josephus de Retzer, 2 Teile (Wien: Stahel, 1791-1792). Bedaux, J.C., ‘Jacobus Faber en zijn lofdicht op Alexander Hegius’, in Wouter van Dieren, De profijtonomie heeft de economie overgenomen: voordracht in het kader van de Alexander Hegiuslezing 1995 (Raalte: Langhout - De Vries, 1995), SS. 33-46. Blaise, Albert, Lexicon latinitatis Medii Aevi praesertim ad res ecclesiasticas investigandas pertinens, Corpus Christianorum, Continuatio mediaevalis (Turnhout: Brepols, 1975). Catalogus bibliothecae publicae Daventriensis (Deventer: De Lange, 1832). Collected Works of Erasmus: Poems, ed. Clarence H. Miller - H. Vredeveld, Teile 85-86 (Toronto: University of Toronto Press, 1993). Contemporaries of Erasmus: a Biographical Register of the Renaissance and Reformation, ed. P. G. Bietenholz - Th. B. Deutscher, 3 Teile (Toronto: University of Toronto Press, 1985-1987). Denzinger, Heirich, Encheiridion symbolorum, definitionum, et declarationum de rebus fidei et morum: Kompendium der Glaubensbekenntnisse und kirchlichen Lehrentscheidungen (Freiburg im Breisgau: Herder, 200139). Dörfler-Dierken, Angelika - Wolfgang Schibel, ‘Rudolf Agricolas Anna mater: Heiligenverehrung und Philosophie’, in Rudolf Agricola 1444-1485: Protagonist des nordeuropaïschen Humanismus zum 550. Geburtstag, ed. Wilhelm Kühlmann (Bern: Lang, 1994), SS. 293-354. Erasmus, Desiderius, Carmina, ed. Harry Vredeveld, in Opera omnia Desiderii Erasmi Roterodami I, 7 (Amsterdam: North Holland, 1995). Hegius, Alexander, Carmina, ed. J. C. Bedaux, in Hegius poeta: het leven en de Latijnse gedichten van Alexander Hegius [Deventer: 1998]. Hegius, Alexander, Dialogi (Deventer: Richard Pafraet, 1503). Heesakkers, Chris L., Erasmus tegenover het Italiaanse humanisme: 23ste Erasmus Birthday Lecture … (Voorthuizen: Florivallis, 2002). Hermannus, Guillermus, Silva odarum (Paris: Guy Marchant, 20. Jan. 1497/8). IJsewijn, Jozef, ‘The Coming of Humanism to the Low Countries’, in Itinerarium Italicum: the Profile of the Italian Renaissance in the Mirror of its European Transformations. Dedicated to P.O. Kristeller …, ed. H. A. Oberman - Th. A. Bradley Jr. (Leiden: Brill, 1975), SS. 193-305. IJsewijn, Jozef, ‘Erasmus ex poeta theologus’ in Scrinium Erasmianum: mélanges historiques publiés sous le patronage de l’Université de Louvain à l’occasion du cinquième centenaire de la naissance d’Érasme, ed. J. Coppens, 2 Teile (Leiden: Brill, 1969), I, 375-389.

EINLEITUNG

17

Leijenhorst, G.C. van, ‘Cornelis Gerard of Gouda, c. 1460-before December 1531’, in Contemporaries of Erasmus II, 88-89. Lexicon Latinitatis Neerlandicae Medii Aevi: Woordenboek van het middeleeuws Latijn van de Noordelijke Nederlanden, ed. Johannes W. Fuchs Olga Weijers - Marijke Gumbert-Hepp (Leiden: Brill, 1970-2005). Mantuanus, Baptista, Parthenice prima sive Mariana [Deventer: Richard Pafraet, zwischen 23. Juni 1491 und 25. Januar 1492]. Die Matrikel der Universität Köln, bearb. von Hermann Keussen, 3 Teile, Publikationen der Gesellschaft für Rheinische Geschichtskunde 8 (Bonn: Verlag von P. Hanstein, 1919-1931). Molhuysen, P.C., ‘Cornelius Aurelius’, Nederlandsch Archief voor Kerkgeschiedenis, N.S. 2 (1903), 1-35. Molhuysen, P.C., ‘Cornelius Aurelius, nieuwe bescheiden’, Nederlandsch Archief voor Kerkgeschiedenis, N.S. 4 (1907), 54-73. Molhuysen, P.C., ‘Aurelius, (Cornelius)’, Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek, ed. P. C. Molhuysen - P. J. Blok - Fr. K. H. Kossmann, 10 Teile (Leiden: Sijthoff, 1911-1937), I, 196. Reedijk, Cornelis, The poems of Desiderius Erasmus (Leiden: Brill, 1956). Revius, Jacobus, Daventriae illustratae sive Historiae urbis Daventriensis libri sex (Leiden: Petrus Leffen, 1651). Ruelens, C.L., Erasmi Roterodami Silva Carminum antehac numquam impressorum Gouda 1513: réproduction photolitographique (Bruxelles, 1864). Slee, J.C. van, Catalogus der handschriften, berustende op de AthenaeumBibliotheek te Deventer (Deventer: Deventer Boek- en Steendrukkerij, 1892). Sabellicus, Marcus Antonius, Elegiae XIII in natalem diem divae virginis Mariae (Deventer: Jacob van Breda, [1485-87]). Thesaurus linguae Latinae editus auctoritate et consilio Academiarum quinque Germanicarum Berolinensis Gottingensis Lipsiensis Monacensis Vindobonensis (Leipzig, Teubner, 1900-). Tilmans, Karin, Aurelius en de Divisiekroniek van 1517: historiografie en humanisme in Holland in de tijd van Erasmus, Hollandse Studiën, 21 (Hilversum: Verloren, 1988); englische Übersetzung: Historiography and Humanism in Holland in the Age of Erasmus: Aurelius and the Divisiekroniek of 1517, Bibliotheca Humanistica & Reformatorica, 51 (Nieuwkoop: De Graaf, 1992). Tilmans, Karin, ‘Erasmus and Aurelius and their Lives of Jerome: a Study of Cooperation and Dependence’, in Acta Conventus Neo-Latini Torontonensis …, ed. Alexander Dalzell, Charles Fantazzi, Richard J. Schoeck, Medieval and Renaissance Texts & Studies, 86, (Binghamton, New York, Medieval and Renaissance Texts & Studies, 1991), SS. 755-68. Tournoy-Thoen, Godelieve, Publi Fausti Andrelini Amores sive Livia, Verhandelingen van de Koninklijke Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten van België, 100 (Brussel: AWLSK, 1982).

BRIEF VON AURELIUS AN JACOBUS FABER

In hac epistola scribendae Mariados auctor causam ponit.

[f. 1r]

Iacobo ludi litterarii domus clericorum in Daventria Cornelius canonicus regularis S.P.D.

5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29

[1] Quantum laeticiae caeperim et voluptatis, mi Iacobe suavissime, cum ex litteris fratris mei intelligerem te meam tibi velle benivolentiam comparare ac tuis me scriptis frequenter invisere, quia haud facile dictu puto, verbis itidem consequi nequeo. Ardentissima itaque mei cordis anhelatione et tuae sponsionis suspensus decreto, sitibundae mentis affectu tuas hactenus epistolas expectavi, id enim animo mihi gerens sentenciae te priorem iuxta vetus proverbium debere glaciem scindere. Consultum enim habui, ut tuis me desidem litteris ad scribendum excitares ac deinde tibi quamprimum vicissitudinem redderem. [2] Verum quia fervens charitas ordinem nescit et eum, quem amat, spontaneo preire contendit obsequio, iam ratam tecum pactus amicitiam et quam familiarissimam in domino contionem habere me fidenter presumens, nostris te litterulis ut fervidus amator praevenio. Atque ut me non solum tibi amicum, verum etiam tui observantissimum esse indubitato intelligeres, nostrae rusticitatis opus tamquam mutuae charitatis munusculum tibi transmittere non formido. Nec sane id me inanis arrogantie typo egisse velim, mi Iacobe, suspiceris: neque enim tanti mea facio, quae gloriam mihi comparent sive pudorem. Quin ea magis de causa id peractum esse tibi persuadeas oro, / quam in subsequentibus [f. 1v] coram te — cui ea, que misimus, dicata sunt — et conscio meo Christo domino, qui et eadem scribenda suggessit, fideliter enarrabo. [3] Igitur, cum ferme ante annum et alterius dimidium, quo haec tibi scribimus, quibusdam relligiosis ac doctis viris narrantibus et rem impiam, quam dicturus sum, indigne ferentibus didicissem poetridas (ut Persius ait) picas cum devotorum fratrum domus Florentii dispendio tum animarum periculo Daventriensis oppidi scholis advolasse et iam incipere labra simplicium fonte prolui – ne dicam pollui – caballino, inflammatus zelo domus dei ac relligiosis multorum patrum et optimorum virorum exhortationibus instigatus, qui disciplinatos predictae domus fratres

20 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65

BRIEF VON AURELIUS AN JACOBUS FABER

quam plurimum diligunt, amant et colunt, tandem id operis, cuius modo partem habes, conscribere caepi; imo amica quadam violentia coactus sum, coactus sum, inquam, tantorum virorum monitis et instantia singulari. [4] E quibus vel maxime unus Praemonstratensium dominorum praepositus, alter Agrippinae universitatis decanus quondam, ambo quidem ut humanitatis studio prediti, ita relligionis habitu splendidi, ut tale quippiam operis compingerem, in quo et nihil levitatis, per quam iuveniles animi deciperentur, obstreperet et plurimum delectationis simplex hystoria speculativis nonnumquam argumentis, id est rebus verisimilibus, progrediens legentibus afferre potuisset. [5] Quod eo quidem pacto et ratione fieri gestiebant, quia eius lectione — si tamen visa fuerit, quae digne le- / geretur — retenti studentes iam deinceps clericorum domum [f. 2r] absque sui haud modico detrimento non relinquerent et pro audiendis poetarum fabulis ad oppidum redire necessarium non haberent. [6] Tale preterea et tam grande opus illis ante memoratis sed minime nominatis tum doctis tum religiosis mihi imponere placuit, sed nimis indigno, cui ad id operis ingenii vires suppeditarent. At vero, quandoquidem charitas omnia suffert, omnia sustinet ac emulorum non timet insultus, ledere nesciens, irrisionum patiens, ego eadem quoque armatus et ardentissime inflammatus malui scribendo insipiens fieri quam bonorum virorum instantiis non obedire. [7] Cogitanti igitur mihi et plurima mente repetenti quid potissimum mihi scribendum deligerem, quod et meae professionis habitum deceret ac religiosas aures non offenderet, occurrit illa suavissima misericordie mater virgo Maria cum prole dulcissima et se ipsam scripturienti offerebat. Quorum ut gratia bene vivo, ita et inspirationi resistere non presumens, id optimum ratus sum quod omnium optima sensibus nostris inculcaret. [8] Sed heu, dum ingenii vires metior et canonicum regularem me esse conspicio, retrahit — fateor — imperitia, tardat et religionis disciplina. Tum infestissima mihi cogitanti incessanter se ingerens virgo Maria ‘Ingenii’, inquit, ‘vires tibi ministrabo ex archa nati, caelum cui militat omne et quem penes ingenii vigor et sapientia constant.’ [9] Alterum vero ne timerem, Paulinus Nolanae civitatis episcopus, vir tum litterarum eruditione prestantissimus tum religionis merito celeberrimus, qui plurima versibus conscripsit, me nimis trepidantem erexit. [10] Insuper et magnus / ille pater, sub cuius milito castris, quum eius De musica [f. 2v] 34-35. quidam: corr. IJsewijn ex quidam Ms. 59. cogitanti: corr. IJsewijn ex cogitatiam Ms.

BRIEF VON AURELIUS AN JACOBUS FABER

21

66 libros evolverem, non minimum Castalii fontis in me provocavit appeti67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104

tum. Caveant itaque, rogo, amici mei id vicio dare in vili satellite, quod ab expertissimis ecclesiae ducibus presumptum esse meminerunt. [11] Iniquum igitur arbitrans divinis procul dubio instinctibus non obedire et tantorum virorum precibus non acquiescere, tandem opus quod cuditur vigili mente concaepi et nomen libri ab ea, quae se scribendam obtulit, Mariados appellavi. [12] Sed — ut verum fatear — ne illa quidem domina manum adeo sola suffecerat, quominus humanae sublevationis adminiculo non indigerem. Quod utique in me ad omnimodae humilitatis conservationem, optimo deo salubriter disponente, actitatum esse minime dubitarim. [13] Iam enim sex primae decadis libris absolutis, mihi pre animi pusillanimitate in tanto opere paene labenti piae exhortationis manum porrexit quidam canonicus regularis, Herasmus nomine, aetate floridus, religione compositus, et omnium facile nostri evi tam prosa quam metro praestantissimus. Hic profecto alterum se mihi exhibuit Mecaenatem, imo – si fas est dicere – alteri in hac parte Hieronimo alterum se praebuit Hebreum, illud Virgilii saepius ingerentem: Labor omnia vincit improbus. [14] Cuius ut non tam meae, quod reddidit, laudis testimonium temerarius referam quam ut omnibus, quanto vigeat ingenio, gratus manifestem, eius quam super hoc opere scripsit calcem epistole huic nostro prologo subnectere non omittam. [15] Si quis autem apices solitus aucupari et syllabas, contendere voluerit quo dicendi genere carmen / hoc aut opus percurrat, fateor satis [f. 3r] laudis mihi tribui, si plane ac dilucide in attenuata scribendi forma figura versari censeatur. Non enim, me hercle, res gravissimas operosis verborum phaleris plus aequo decet palliare. [16] Quod ut facilius credant, qui contradicere volent, Aphricanum audiant de maximis quibusque rebus Scipionem instruentem sive placido dicendi stilo res altissimas proloquentem. Ad nostros venio et Ioannem evangelistam de divino summi patris verbo disputantem in Christo relinquo. [17] Preterea et vere fatebor et apertissime dicam: totius licet rhetoricae facundia omniumque poetarum luxurians copia largissimis Minervae venis mihi proflueret, eligerem nihilominus hanc divinarum rerum hystoriam tersis quidem verbis attamen usitatis depromere, memor illius vindictae, qua Theopompus poeta et rhetor vetustissimus super temeritate in eam rem commissa, de qua loquimur, punitus est. [18] De hoc itaque viro in Oratione de metris ita habetur: cum enim Ptolomeus rex Aegypti ex Hebraeorum archivis divinos sibi libros undique collegisset et iam in eius conspectu

22 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141

BRIEF VON AURELIUS AN JACOBUS FABER

legerentur, sciscitatus est a Demetrio, qui huic negotio prefectus fuerat, quur nemo poetarum aut historiographorum ullam de tantis gestis fecisset mentionem. [19] Cui Demetrius ‘Divina’, inquit, ‘lex ista est, o rex, et a deo data, ut vides. Atque ideo, si qui tetigerunt suis eam versibus aut historiis commaculare, a deo percussi resilierunt.’ Affirmabatque se audisse a Theopompo, quod coeperat nonnulla a Iudaica scriptura / [f. 3v] translata Graeca oratione et Attica exornare facundia. Tum ilico quadam turbatione mentis perculsus et capitis vertigine, magno studio deum exorasse cuius rei gratia id sibi acciderat audivisseque per somnium, quia res divinas verborum lenocinio commaculans inquinatis hominibus traderet. [20] ‘Ego quoque’, Demetrius inquit, ‘o rex, a Theodoto tragaediarum poeta accaepi quod, qui nonnulla e Iudaica scriptura ad fabulam quandam transferre vellet, luminibus captus sit.’ [21] Quando ergo, mi Iacobe, tanta dominus animadversatione illos percussit, qui veterem illam officinam ad fabulas et Graecorum loquacitatem transferre nitebantur, quanta putas me pena dignum, si hanc sanctissimam evangelii historiam, quam ipsa veritas dominus Iesus et suis gestis insignivit et sanguine consecravit, vellem si possem phucatis verborum ambagibus et poeticis commaculare figmentis? [22] Nullam igitur curam impendi, mi germane compar et dilectissime frater, ut poetarum cyncinnis et phuco carmina lascivirent, sed humili defluerent stilo, utpote qui prophetarum me comitem quam poetarum dici malim et pinguissimo nobilis Sarae potari lacte quam cum Agar ancilla laetiferae sitis ardoribus estuare. [23] Ecce qui loqui nescio, tacere non possum. Dum enim post huius primae decadis consummationem hanc epistulam scribimus, offertur quidam nobis Italicus in eandem quam nobis assumpsimus, Maria inspirante, scribens materiam; qui tanto in se poetici furoris impetu ingurgitavit, ut prorsus evangelicae sobrietatis oblitus fuerit. [24] Hec dicens virum omnium facile eruditissimum non sugillo nec opus eius egregium quidem merita laude privare contendo, / si castae virgini et humili puellae tam cothurnatum verborum supel- [f. 4r] lectilem dixero minime convenire. [25] Heu me miserum! Ut quid cum Ezechiele vel invitus rapior parietem fodere et virum summa cum veneratione amplectendum ad odium mei concitare? Absit, absit hoc a me! Hoc solum innuere volui: Cymbricos esse, non Italos. Hec pro debita simplicis stili positione dixerim. Nunc ad propositum nobis negotium oratio revertatur. 134. quidem: corr. IJsewijn ex perinde Ms.

BRIEF VON AURELIUS AN JACOBUS FABER

142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180

23

[26] Huius itaque operis una de tribus decade consummata, decreveram equidem secundam et item tertiam prius absolvere quam tibi, mi Iacobe, ab illis bonis fratribus ac de me optimis meritis ad litterarum ludum instituto aliquid ex eo, quod tuis interdum scholasticis domi legeres, translegare. [27] Verum iamdudum superveniens vir vita venerabilis ac sacerdos domini, dominus Symon de Castriche, qui ut olim, cum isthinc lector esset, ita et nunc tui amantissimus; impraesentiarum vero confessor sororum ex opposito domus nostrae commorantium – et cellam nostram de divinis scripturis conferendi gratia semel ingressus, forte libellum hunc, quem mittimus, offendit, aperuit, legit et inquit: ‘Tandem inveni, quod devotis illis patribus domus Florentii pro instruendis iuvenibus ac perinde domi retinendis non minime conducat.’ [28] Interrogat auctorem et taceo. ‘Videtur’, inquit, ‘mihi veterum unus esse ex ipsius stili – verbis eius utor – venustate, attamen christianus ex religionis pietate.’ Vereor dicere quae inter nos fuerit de auctoris nomine contentio. Cum vero rei veritatem et invite et verecunde confessus, mox viri precibus et charitate ut / ea tibi mitterem non modo impul- [f. 4v] sus sum, verum etiam lacessitus et eius, quo celerius id agerem, impendiis coadiutus. [29] Sed iam vereor, mi Iacobe suavissime, ne quod mercatoribus accidere solet, mihi quoque in hac pia temeritate contingat. Illi enim quas ultroneas exponunt merces vilescere faciunt et, quantum emptoribus impendunt officii, tantum suis rebus detrahunt precii. Verum talia trepidantem consolatur me plurimum quod te mihi amicum charissimum esse fidenter praesumo, ac perinde nichil apud te insidiarum atque contemptus sed mitem latendi sinum, donec correctionis tuae limam admoveris, habiturum; cuius tu ipse amicitiam velle expetere et carminibus antehac recreatum esse germano meo, ni fallor, confessus es. [30] Preterea, mi Iacobe syncerissime ac semper amplectende frater, quoniam iam vota charitatis nostrae super hoc Mariados opere rogantibus multis, incitantibus plurimis, partem absolvi, tuum erit scholasticis tuis — ne labor noster inanis fiat — interdum domi, cum opportunum tibi fuerit, ad divae virginis laudem aliquid ex his legere et animos iuvenum, quibus semper omne novum dulcius sapit, delectabiliter enutrire ac singulari tuae eruditionis industria luculenter explanare ne, dum in vanam poesis lectionem impegerint, ibi incidant humanae lubricitatis periculum, ubi scientificae facultatis quaesierant fundamentum. Vale. Extemporaliter scripsi. Si nauseam tibi facio, emunge nasum. / [f. 5r]

24

BRIEF VON AURELIUS AN JACOBUS FABER

Herasmus regularis canonicus quid super hoc Mariados opere senserit quantumque me corrobaverit hic testatur.

5 6 7 8 9 10

Iam facile suspicor, mi Corneli, quae tua modestia est, mihi tuas virtutes commemoranti substomachari. Verum tu quidem succenseas licebit, ego tamen tua preconia numquam sonare non potero. Praeterea insigne atque immortale tuae Mariados opus quod tibi in manibus versatur a te maiorem in modum peto contendoque (libet enim impudentem esse) ut nostro peculiariter nomini dicatum velis, qui amandi officio vel nemini concedo. Ego certe id operis ita tuendum, colendum, ornandum mihi decrevi, ut non dicam mea ipsius (id enim parum accurate mihi facere videor), sed ut numquam sua quisque pugnatius defenderit. Tu modo fac ad nos scribendum mittas, ut coram recaepisti nobis, cum illud legeremus. Vale.

MARIADOS INTRODUCTIO

25

Ad librum suum tenuiter quidem correctum auctoris alloquium, cum illum nuntio expectante festinanter amico suo Jacobo destinaret.

5

10

15

20

25

30

35

Ne, liber, accipias plures mendose lituras, I citus et saevam differ eundo manum. I, precor, et nostrum salvere iubeto sodalem, Fac tibi saecuros praestet habere lares. Sobrius huic nostrae committas pondera curae, Teque humili referes exiliisse domo. Cornelii foribus dices emissus: ‘Amice, Pignus amicitiae cogor adesse tibi. / Quae cum formicis conservat terra leones, Te moveat placido me refovere sinu.’ I cito, ne trepida; nos diligit et colit iste Ad quem te mitto; ne vereare precor. Si pudor ex tenui, qua lusimus, obstat havena, Confide; hic nostras auferet arte notas. Non sinet audaci nos rhinocerote notari Nec prius emittet quam bene cultus eas. Si cur haec elegis volui conscribere gesta Quaesierit, nostra talia redde vice: ‘Non decuit Pythio Bavium me ludere metro, Tristem materiam maesta Camaena decet.’ Lugubre principium, et nostri pars maxima libri Tristibus excurrens grandia verba fugit. Et si concinitur gestis celeberrimus heros, Attamen hic veniens prospera nulla tulit. Errati quicumque mei te splendidus arte Arguet, ausculta teque fatere rudem. Dic, rogo: ‘Villosum mihi, dive poeta, sagellum Exue, fac rutila membra nitere toga. Naso iuventutem tanto tueatur amore Et Maro proponat Martia bella viris. Aratum medici censentem sidera caeli Evolvant, quorum est fata notare poli. Saltem discipulis tradar permitte novellis, Ne tenera inflammet pectora fedus amor. / Ne Latii iusta vates ratione refutent, Sed legat Almericae me schola docta plagae.

[f. 5v]

[f. 6r]

26

MARIADOS INTRODUCTIO

Si vacet arte stilus, vel te mihi reddat amicum Candida materies et pietatis amor.’

Ad lectorem apologeticon super pia auctoris presumptione et ipsius stili simplicitate.

40

45

50

55

60

65

70

Arma virumque cano, terre qui primus in oras E superis veniens celita nectit humo. Hic Iesus est toto meritis notissimus orbe, Quemque propheta loquens comprobat esse virum, Vir siquidem est virtute potens oriensque vocatus, Qui cunctis oritur lux, vigor, actus, honor. Porro crucem et clavos tortamque memento coronam, Arma quibus rediit gentibus una salus. Multa quidem hoc bello passus, quo conderet urbem Inferretque hominem per crucis arma polo. Denique conscribam, quantis iactatus harenis Et quo fine deus corpore factus homo. At prius expediam divae primordia matris Ac vitae formam gestaque sacra loquar. Voce licet tenui sacris sim vatibus impar, Credo tamen sensis fertiliora canam. / Carmine plus pietas olim placuisse refertur, Et vobis placeat hic pius, oro, stilus. Quin etiam fateor me non potuisse priores Sed neque praesentes aequiparare fides. Ecce mihi preclusa iacet, vox faucibus heret, Dum tuba grandiloquens Virgiliana tonat. Res minor ingenio, tamen est devotio maior, Maior et imperitans scribere causa mihi. Quodsi tam longam meruerunt carmina famam, Carmina quae tenuem constat habere fidem, Quae veterum gestis hominum mendacia miscent Et diis imponunt crimina falsa suis, Ista puto modica saltem dignabere charta Carmina, quae recitant gesta serena fide. Ergo fides nobis decus immortale ministret Et meritum cumulent scripta beata mihi.

[f. 6v]

MARIADOS INTRODUCTIO

75

80

85

90

27

Quaeso igitur, ne rode meam per inania musam, Sed prius inspicias, lector amice, rogo. Olim raucidulo placatum carmine Phaebum Qui legis, haud spernes me ruditate metri. Imo mihi tribuant gratas impensius aures, Ipse quibus cordi est relligionis amor. / Si tibi displiceo, mala corrige, devia comple, Pro me, si placeo, munera redde deo. Munera redde deo, cuius mihi gratia sola Praestitit in lucem digna dedisse legi. Non etenim sic quisque sua perfectus in arte est, Quin fugiat celeres publica menda manus. Nam si Cornelii non effigiasset amici Lima, Maroneum laude careret opus. Cur igitur fugiam nunc a meliore lituram, Dum patitur cygnus et cornicitantis opem? Ergo precor, quicumque leges mea carmina, lector, Expurgare velis omnibus illa notis. Nam quo plus nostras polies sub forcipe spumas, Ex hoc plus credam me placuisse tibi. Si tamen his nimium dederis purgando laborem, Nomen opusque tene iusque canentis habe. Sufficit ecce mihi rudimenta dedisse canendi Et prope sulcantem deposuisse ratem.

[f. 7r]

In triginta Mariados libros summaria totius operis propositio et affectuosa divini numinis invocatio. Fert animus divae conscribere virginis ortum, Quae miseris gratam ventre profudit opem. / Hic aperire iuvat sacri monimenta laboris Et quo sit precio morte redemptus homo, Denique quis clausum reserarit victor Olympum, 100 Et quo per gnatum numine mater ovet. Da verbis, pater alme, decus, da congrua rebus Ora mihi, brutis quae reserare potes. Et tu ne desis, summi sapientia patris, Te matremque tuam nostra Thalia canet. 95

[f. 7v]

28 105

110

115

120

125

130

135

140

MARIADOS INTRODUCTIO

Tu quoque dulcis ades, cuius de nomine nomen Sortitur codex, et tua iussa fove. Non vos, Pegasides, non vos, sacra turba, sorores, Non tua, Phebe, modo munera adesse volo. Stent preclusa mihi rupis spelea bicornis Et quodcumque sacrum vana poesis habet. Spiritus ille meam sacro spiramine mentem Perflet et ingenium suscitet ille mihi. Ille mihi linguam reseret, qui contulit olim Christi discipulis ignea verba loqui. Suggerat hic sensum, nitido qui carmine gaudet Grata sibi faciens dulcia plectra sono. Carmine placatur, dum carmine glorificatur, Quem tremit astriferi regia tota poli. / Hoc Moysi est testata soror, que carmina prompsit, Israhel appensi dum stetit unda maris. Colla ducis feriens Iudith tibi carmine laudes, Spiritus, exhibuit sanguinolenta manum. Plus dicam: tu castra tubis, inserte, canoris Vincis, et hymnidica voce triumphus adest. Per Davidis cytharam demulces principis iram, Dum solet insanum precipitare furor. Psaltis in officio superum deductus ab arce, Imples Saphatidem rege petente pio. Tuque in Chaldei positus fornace tyranni Carmine sparsisti robur ab igne procul. Nunc concede mihi dignis celebrare Camaenis Virginis ad laudem, quae pia corda legant. Votis oro, fave, quae forsan suggeris, et me Qui foris accendit, adiuvet intus amor. Mens desiderio flagrat, sed congrua menti Verba quidem desunt; tu mihi lingua veni. Te sine quicquid erit frustra molimur, et omne Deperit inceptum te sine, testor, opus. Te precor ergo, meum sine turbine dirige lembum, A scopulis tenuem flecte iuvando ratem. / Primicias utcumque meae sacer accipe musae Arreptumque tui perfice vatis iter.

[f. 8r]

[f. 8v]

MARIADOS LIBER PRIMUS

29

Primus Mariados liber incipit. De diutina venerabilis Annae sterilitate ac de precibus et voto amborum coniugum, et de partitione bonorum eorundem ac pro obtinenda prole et cetera.

5

10

15

20

25

30

Anna diu vacuos fructu peragens hymenaeos His dominum precibus saepe rogare solet: ‘Da mihi conceptum sterili, pater optime rerum, Aufer et obprobrium prolis honore meum. Te penes est unum rebus servare vigorem, Te duce terra cibum gignit et uva merum. Tu meos reserato sinus, tu pignore laetam Me facito et matris nomen habere dato. Quae multis concessa fuit, mihi deprecor assit Gratia, qua steriles parturiere nurus. Ecce diu clauso consummans viscere tedas Coniugii et vani tempora longa tori, Sara tuo nutu veteri concepit in alvo Prima Palestinae femina gentis Isac. / De sterili satus est utero presagus Ioseph, Et Gazae portas qui tulit ante diem. Primum qui liquido regem sacravit olivo, Longos clausa dies protulit Anna parens. Iam meus extremos etate maritus in annos Flectitur et terram dorsa recurva petunt. Heu sine prole meam deducet posteritatem, Auferet et nostrum mors properata genus. Da, petimus, nobis que claudat lumina prolem Et locet in tumulum frigida membra senum, Cuius in effigie nostra hec renovetur imago Nobilitans titulis nomina nostra probis, Que tibi sacrificet vapidos letanter odores, Et celebret placido numen honore tuum.’ Talibus orabat dominum votisque calescens Addit opus placidum iam placitura deo. In tres partitur hilaris sua predia partes, Que sibi condiderat officiosa manus. At Ioachim votis concorditer annuit hiisdem Unanimique fide, quod dedit Anna, vovet.

[f. 9r]

30 35

40

45

50

55

60

65

70

MARIADOS LIBER PRIMUS

Una reservatur templo templique ministris, Altera pauperibus, tercia servit eis. / Dedicat et prolem, quam conferet, Anna tonanti Rite Palestinis dona futura sacris. Hac pietate deum votisque rogare profusis Non cessant calidi semper amore dei. At dilata diu spes germinis ora precantum, Pene fidem evacuans, clauserat atque pudor. Iamque anceps animis facies obrepere fessis Incipit et segni corda tepore iacent. Pulsat et insanus iam tristia pectora meror Ac stimulando negat flectere posse deum. Spes tamen hec una est maestorum corde reposta Munera difficili sera venire bono. Quod datur e facili, sic assolet ora rogantis Claudere, ut accaeptum nil putet esse datum. Verum inopinatum plus ornat gratia votum, Et remorata salus dulcior esse solet. Quod spes plena metu solet extorquere petentis, Gratius excipitur mitis ab aure patris. Dulcius esca sapit quam ventre famelicus haurit, Fit post hymbriferum laetior aura polum, Maiorisque facit domini sua dona precator, Quae post difficiles sensit adesse preces. / Longa igitur decuit tantum expectatio donum, Gratior ut fieret gratia sola dei. Interea festi pro consuetudine templum Et tristes adeunt et pietate graves. Inde preces iterant donande prolis amore Plenaque singultu vota dedere deo. Ut simulac pluvias nubes eructat, arator Spemque metumque inter haeret agrumque tenet, Nec semel arreptam properat deponere stivam Sed mitem expectat spe trepidante polum; Ast ubi per sudum facies redit integra caelo, Quod mora detulerat, arte restaurat opus, Haud aliter iam fracta metu iam spe relevata Mens fuit istorum, fidit et atra timet. Nunc cumulare pios templo meditantur odores,

[f. 9v]

[f. 10r]

MARIADOS LIBER PRIMUS

31

Victima quo posset flectere caesa deum. Iam plebs astabat nitidaque in veste ministri Aptabant liquido frigere liba favo. Mente pia sacras votum positurus ad aras Cum reliquis Ioachim limina sacra petit. Tum sacer elato frendens clamore sacerdos 80 Ingresso invehitur sicque minaciter ait: / ‘Ite procul, revocate pedes, vos qui maledicti Estis et indigni sancta subire loci.’ At propere occursans caprata fronte retentat Et gressu prohibet ulteriore senem. 85 ‘Ha nimis infelix’, reboat, ‘tua dona refutat Omnipotens, revoca spretus ab ede gradum. Te qui fraudavit fructu deus’, inquit, ‘et Annam, Surda, crede, tuas negligit aure preces. Cede loco; negat ille tibi tua vota precanti, 90 Iudice quo sterilem fers sine prole torum. Illorum deus ipse preces et vota peraudit, Qui norunt populum multiplicare suum.’ 75

[f. 10v]

Ioachim, accepto pontificis imperio, relicta domo et coniuge, ad pastores gregis sui mestus et confusus se contulit, ubi angelica tandem visitatione relevatur, et Anna divina gratia faecundatur. Taliter antistes, nilque ausus dicere contra Mox Ioachim retrahit iussus ab ede pedes. 95 Tum rubor obiecto perfuderat ora pudore, Vicinumque timet dedecus esse domi. Deserit uxorem thalami viteque sodalem, Expetit et proprii florida prata gregis. / Vimineas subiisse casas oviumque magistros 100 Despectus senior pro meliore putat. Pergit ubi tenerae pascuntur montibus agnae, Fagus ubi patulas tendit in astra comas, Civis ubi nullus, torvo qui lumine posset Augere afflicti tristia fata viri. 105 Inter pastores solus versatur, ut horum Solentur maestum cordia nescia senem.

[f. 11r]

32

MARIADOS LIBER PRIMUS

110

115

120

125

130

135

140

Interdum tamen ille, suos ad opaca sequestrans Gressus, se lachrymis immolat ecce deo. Nunc quoque dedecoris sibi conscia pectora tundit, Nunc vultus lacerat, nunc rigat hymbre genas. Ut pridem amissa thalami consorte per omnes Turtur agros volitat sola gemitque nimis, Et potum nitidae fastidit protinus undae, Illam ne prisci tristet imago tori, - At posthac foliis vacuo considere trunco Noscitur et querulis arva replere modis Haud aliter tristem ducens sine coniuge vitam Sanctus in excelsum vota precesque dabat. Ille rogans duplices tendebat in ethera palmas, Hec referens gemitu saepe negante sonum: / ‘O deus omnipotens, fetam qui prole Rebeccam Fecisti, nostrum qua genus omne venit, Quamque prius sterilem duplicata germine matrem Reddideras, Isaac flexus amore tui, Queso, meis precibus iam sepe vocatus ab alto, Imparis ut meriti, sicque minora refer. Illum tu gemina donasti prole parentem, Unam vel nobis da, pater alme, precor. Fac per te liceat mihi nomen habere parentis, Quem vulgi opprobrium vexat ubique feri. Nuper enim sacris coram discedere tectis Iusserat antistes, tanta repulsa fuit.’ Sic ait, et miseram domini miseratio sortem Perspiciens medica subvenit arte viro. Mox varie pictis descendens splendidus alis Angelus astat ei, talia voce canens: ‘Parce rigare genas tristesque rescinde querelas; Exaudita deo nunc tua vota gero. Gaude, sancte pater, mentem maerore levato, Maxima conspicies affore dona tibi. En deus ipse tuae reddet miranda senectae Munera: concipiet uxor amata tibi. / Perge domum, quod quaeris habes: en Anna tumentes

135. splendidus: corr. ex splendus Ms.

[f. 11v]

[f. 12r]

MARIADOS LIBER PRIMUS

145

150

155

160

165

170

175

180

Insueta solvet fertilitate sinus. Illa tibi laetum praeclaro schemate partum Femineumque dabit pignus habere tibi. Fatidico magnum compones omine nomen Nascenti et Mariam rite vocabis eam. De maris excelso deductum sidere nomen Accipiet, cunctis lux oritura locis.’ Ille stupet, procumbit humi, prostratus adorat Atque refert grates voce manuque deo. Hec inter quintum devexit Cynthia currum, Quum foret ignara coniugis Anna sui. Quo lateat suus ille loco, vitane fruatur An sit apud manes, estuat illa nimis. Vexatur dubiis semper mens anxia curis, Utque solent trepidi, pessima quaeque timet. Fulgidus interea maestam petit angelus idem Atque metu pavidam spe meliore levat: ‘Infecunda’, refert, ‘tanto iam tempore coniunx, Ne tibi gignendi viscera clausa geme. Ponito maesticiam, mater, letare futura, En properat tempus, quo tua vota geras.’ / Dixerat et tenues rapitur sublatus in auras, Etheream repetens missus ab arce domum. Inde redit Ioachim; votis quoque singula constant, Et collaetantur Anna senexque sibi. Laeta revertentem gelido de rure magistrum Iamque patrem grato suscipit ore domus. Ut nonies madidum lustraverat Delia celum, Fit pridem sterilis uxor amata parens. Quis pietatis amor, fidei quis pectore fervor His fuerit, digne nemo referre potest. Ne parvi reputes meriti, quos angelus ipse Visitat adveniens laetus ab ore dei. Grande eciam precibus naturae vertere leges, Verterunt etenim: cernitur Anna parens. Cernitur Anna parens, et quod natura negavit, Supplerunt sterili vota serena fide. Venerat ille dies, partu quo laeta tumentes Mundi laeticiam solveret Anna sinus.

33

[f. 12v]

34

185

190

195

200

205

210

215

220

MARIADOS LIBER PRIMUS

Et properat roseo proles dignissima vultu, Forma decens, nostram participare diem. / Nascitur et gemitu plenam dat origine vocem, Nostras quae lachrymas solvere prima venit. O patribus sperata diu pia gaudia ventris, Quae properent maestos laetificare reos. O faelix, gaude faelici germine, mater, Filia namque tua est unica nostra salus, Filia qua melius nihil est maiusve creatum, Semine caelesti mox paritura deum. O, si quanta scias hec gaudia conferet orbi, Quae genus est hominum compositura deo. Salve, sancta dies, toto memorabilis evo, Qua mundo emicuit lux tenebrosa fugans. Hec est illa dies Stygiis inimica latebris, Et superis liquido suscipienda sono. Quis referet, quanta caelestis lampade fulgor Hanc properabat ovans nobilitare diem. Solaris flexura rotae caelique figura Substitit ammirans hac remorata die. Vix sinit emeritos Phaebus submittere currus, Noctis et umbrose vespera tardat iter. Credimus ex Annae lumen fulgentius alvo, Quam micat ex astris, hac rutilasse die. / Cuius et adventum manes sensere profundi, Dum properat veteres letificare patres. Sed si laude dies digna est hoc inclyta partu, Quanta laude, putas, filia digna nitet? Hec est virgo dei studio previsa latenti, Quae miserae soboli vera medela foret. Hanc summi divina notant oracula patris, Hoc dum serpenti de muliere refert: ‘Vicisti, fateor, vicisti callide serpens, Ne laetere, tuum conteret illa caput.’ Nec tacet hanc longaeva sacri prescriptio fati, Vas fractum ex alio dum renovare iubet. Fractum vas Evam, solidum cognosco Mariam; Fuderat illa suum, continet ista bonum. Continet ista bonum vera ratione supremum,

[f. 13r]

[f. 13v]

MARIADOS LIBER PRIMUS

225

230

235

240

245

250

255

Cuius adimplerat viscera casta deus. Hanc patriarcharum suspiria longa petebant, Hancque prophetales precinuere chori. Hanc quoque sub variis presignant gesta figuris, Quae notat antiqui pagina sacra libri. Haec Rebecca fuit summo gratissima patri, Quam voluit genito consociare suo. / Non hymni resonant, non cantica laudis, et ornant, Gaudia que peperit, gaudia nulla diem. Sic ritu viduata dies transibat in annos, Lucem qua petiit filia virgo parens. Sed tandem spinosa patri spelea colenti Talia divino munere visa patent. Tinnulus ecce sonus dilapsus ab ethre quotannis Huius in aure tonat hac remeante die. Laudibus immensis superum procul aula resultat, Angelicique melos concinuere chori. Cynthius applaudit divum recreatus in odis Splendidiore sacram luce colendo diem. Defessas sudore iubas vix mergere ponto Sustinet, at lassos longius urget equos. Clara fuit, mundo quae fulsit prima creato, Attamen est longe clarior ista dies. Non pluvios lux ista nothos nec praelia sensit, Tygridis ira cui cedere visa fuit. Hac iacuere die mites super equora phocae, Carmen et exultans plurima fudit avis. His visis stupor invadit per singula sanctum; Heret quae fuerit huius imago rei. / Assiduis pulsat precibus super astra sedentem, Quo dignetur ei rem reserare novam. Interea adveniens caeli demissus ab arce Angelus explanat mystica visa patri. ‘Haec est illa dies’, inquit, ‘qua nascitur Annae Filia, quae miseris noscitur una salus. Ista maris terraeque decus, decus aetheris alti, Laeticia recreat flumina, rura, polum.

225. presignant: corr. ex presignat Ms.

35

[f. 14r]

[f. 14v]

36

MARIADOS LIBER PRIMUS

Huius, semirutam nobis quia perficit urbem, Ortum laeticia concelebrare iuvat. Hac ratione scias per nubila voce sonora, Qui terras latuit, nos coluisse diem.’ Pervolat interea volucri pede fama per orbem, Presulis et summi perstrepit aucta domum. 265 Constituit pia festa coli genitricis amandae Et celebrare diem iussit ubique sacrum. O veneranda dies, toto memorabilis evo, In qua lux oritur sidera cuncta tegens, Carcere qua clausis primum lucrescere visa est 270 Longas post tenebras lux sine fine manens. Hec tua, virgo, dies misero, qua nasceris, orbi Cum placidum munus, tum preciosa salus. / Nunc tremulo resonans depromet carmine musa, Quae tibi sunt veterum stemmata clara patrum. 260

De regali prosapia Marie, que sub typo triumphalis currus assumitur, et 7 hinc inde reges ad unumquodque latus — medium sola tenente Maria — disponuntur. Quorum singulus titulus specialis laudis ascribitur et cetera. Sceptrigera de stirpe tuos que suscipis ortus, Nobilior cunctis relligione, fide, Natales, regina, tuos me promere versu Collubet; aggrediar; dirige, queso, ratem. Sis Cynosura mihi iam per maris alta ruenti, 280 Et quocumque vehor, sis, rogo, fida comes. Preferat immensum quamvis res ipsa timorem, Si tamen astiteris, nulla vorago premet. At non cunctorum repetam preconia patrum, Nec qui te sancti progenuere viri. 285 Solam regalem replicans ab origine gentem Pauca loquar paucis, qui brevis esse volo. Scande triumphalem, virgo dignissima, currum, Ornet utrumque tuum regia turba latus. Ille senex claro regni diademate fulgens 275

[f. 15r]

MARIADOS LIBER PRIMUS 290

295

300

305

310

315

320

325

Primus adest ortus nobilitare tuos. / Hic pius et vates, divino carmine plenus, Qui reserante deo mystica plura canit, Qui totiens iam mente vigil super aethera raptus Divinum sensit numen adesse sibi. Unde tui geniti pia fata suique nepotis Dixit et ante diem commemorasse iuvat. Hoc satus accedit, cuius sapientia reges Et quam condiderat traxit ab orbe domus. Hunc Roboam sequitur, multas qui construit urbes, Bethsur, Hebron et eam, quam deus ornat homo. Quartus Abia venit, legis qui percutit hostes In domino fisus relligione pia. Huic comes Asa datur, cultum tollens peregrinum, Subvertens statuas, phana, quiete data. Iungitur huic Iosaphat vir dives et inclytus armis, Nil tamen his tribuens credidit arma preces. Inde Ioram, qui cogit Edom servire tributis, Dum se vallantes ceperat, ordo locat. Ozias multis augens sua regna triumphis Subsequitur, cuius nomina pavit Arabs. Inde subit Ioathan, sacrae qui limina portae, Urbes et turres condidit atque domos. / Virgineum qui conceptum domino reserante Audierat, sequitur ordine clarus Achas. Huic pius ille comes, spreti qui limina templi Instaurans iubilos fecit adesse choros. Qui sua penituit deflens peccata Manasses Hos sequitur, domino conscia corda litans. Post hunc vadit Amon, post quem petit ordo Iosiam, Qui phana et lucos abstulit atque deos. Hii tibi sceptrigerum congyrant stemmate currum, Tu pilenta novo sola decore reples. Tu splendor, tu gentis honor, tu sola tuorum Gloria, tu veterum maxima fama patrum. Parva loquor; tibi crescit honor, cum iam tuus omnes Filius exuperet, nobilitatis apex.

37

[f. 15v]

[f. 16r]

38

MARIADOS LIBER PRIMUS

Oratio ad virginem sub typo captivorum currum eius triumphalem precedentium pro liberatione assumpta. Stelliferi regina poli, que spernere nullum Consuesti, famulos respice, virgo, tuos. Non assessores sed nec tibi proximiores 330 Pergimus, indigni rusticitate sumus. Hoc saltem placitum facias tibi, virgo benigna, Si mundare tuam nos iuvet arte viam. / Qui flores, qui thura tibi, qui reddere digni Non sumus aut titulos laude referre tuos, 335 Ecce cathenati prosternimur ante beatos Corde pavente tuos, virgo Maria, pedes. Si relevas, spes magna redit; que mater amanda Diceris, et vere pro pietate manes. Ergo tuis miserere, tuos terge, pectore cunctos 340 Materno refove, crimina nostra tege. Ad tua iam redeo quondam puerilibus annis Indolis acta bonae, quae deus ipse probat. Primus Mariados liber explicit.

[f. 16v]

MARIADOS LIBER SECUNDUS

39

Incipit secundus. De presentatione Mariae in templum, de stupore beatorum spirituum in facto virginis ter quinos gradus sine humano amminiculo conscendentis, et de preciositate muneris oblati.

5

10

15

20

Venerat illa dies, votum qua redderet Anna Concessae prolis fertilitate nova. Et primum exierat teneris virguncula cunis, Assuescens trepido pergere trima gradu, / Cum domino grates peragunt utcumque parentes Et properant voti solvere dona sui. Iamque manu laeta tectis illata dicatis Constitit ante sacros parva puella gradus. Preparat interea, domino quae munera prestet Gratus uterque, suo dum stetit ima loco. Vix tamen expediunt, quod opus fuit, ecce repente Que stetit ante pedes, summa petisse vident. Quod virtute nequit, — stupor est — virguncula scandit Divo ter quinos numine fulta gradus. Namque puellari conceptum pectore numen Affuit, et vires contulit almus amor. Culmine ubi primo summi penes atria templi Constitit, arridet respiciendo patri. Tum supra aetatem curvato poplite celsum Mox venerata deum, tendit in astra manus. Insinuat factis ardens sed debilis aetas, Quanta mens coluit sedulitate deum. Prevenit aetatem nimio fervore senilem, Dedita sub cunis cordis amore deo.

[f. 17r]

Ammiratio sanctorum spirituum super ascensu virgunculae. / 25

30

Angelicos rapit inde choros — mirabile dictu — Virginis in facto plenus amore stupor. Aspiciunt placide divina charismata castum Pectus adimplesse vix ratione potens. Letantes referunt quaenam foret illa, licenter Etatis tenerae visa preire statum.

[f. 17v]

40

35

40

45

50

55

60

65

MARIADOS LIBER SECUNDUS

Tum subito effulgens, decreti conscius alti, Attonitis Gabriel talia verba refert: ‘Hec est illa deo semper charissima virgo, Noster qua numerus perficiendus erit. Credite, bissenos non volvet Cynthius annos, Quin generet mundo casta puella deum. Hec est illa piis totiens repetita querelis, Exemptura vetus virginitate nephas.’ Hinc totus sacer ille chorus pia gaudia sumit, Collaudat dominum; spes fovet aucta polum. Credere quis posset tanto nos munere dignos, Digna sit ut superos nostra beare salus? Sistitur ergo deo votorum lege supremo, Cui munus placidum parva ministra venit. Gratius est numquam prolatum munus ad aram, Quam tulit Anna parens relligiosa deo. / Munera nec tanti, que detulit alma vetustas Ad templi cultum, — crede — fuere deo. Que dedit Heliudae, placuerunt munera, coniunx; Charius est multo quod dedit Anna deo. Ille parandus erat veteri sub lege prophetes, Ista prophetarum progenitura deum. Hinc primum in populum rerum sator ille reflexit, Quos vehemens oculos clauserat ira diu. Gentis primiciae tantum — puto — non placuere, Pluris adest virgo parva ministra deo. Nec tanti facta est veteris quam plurima legis, Hec quanti fuerit victima grata patri. Illa suis peccata sacris non abstulit, ista Pinguis odore bono traxit ab arce deum. Traxit ab arce deum, nostrae qui carnis amictu Factus homo omnimodum tollit ab orbe nephas. Gratia sperari miseris hoc munere caepta est, Miteque consilium tractat in arce pater. O nimium preciosa sacri taxatio doni, Quod facili venia sustulit omne scelus. Quicquid erat, quod mundus amat, quod Parthus adornat Quodque Tagus vena splendidiore nutrit, / Quod Phariae finxere manus, quod Roma recondit,

[f. 18r]

[f. 18v]

MARIADOS LIBER SECUNDUS

41

Non ulla equabit hac ratione datum. Gaudeat Anna parens, cuius quod vis nequit auri, Quam domino sistit, filia sola potest. Gaudeat et mundus tanto se munere dignum, Quo deus allectus salvificare venit. 75 Interea secreta domus, quibus abdita servit Virginitas domino, virgo subibat ovans. Iamque e conspectu dulcis sublata parentis Tristicie nullo complicat ore sinum. Denique terrenis summum preferre parentem 80 Mens tenera aggaudet seque dicare deo. 70

De ministerio virginis in templo, ac de bona ipsius indole, de honestate morum et pulchritudine ipsius corporis ac spiritus.

85

90

95

100

Magnus Idumei splendor, laus, gloria templi, Virgo dehinc aderat grata ministra deo. Norma pudiciciae, celestis formula vitae, Omnibus in speculum virgo Maria fuit. Apta ministerio vigil et studiosa placebat, In qua summus erat relligionis amor. Nunc usu lacerum reparat prudens abanethum, Nunc residens tereti pillea texit acu. / Nunc pia thuricremam manibus gestabat acerram, Nunc quoque pontifici sedula reddit opus. Coccineam templi velis intexere lanam Virginibus reliquis doctior ista fuit. Et quociens sacris opera exercenda puellis Divideret praesul, purpura cessit ei. Hec logion quadrat tritumque machile reformat, Batthin, ephod, poderim, que sacer ordo gerit. Hey mihi, demisso properat dum singula vultu, Quis referet quantus texerat ora rubor? Dicere quis poterit species quam grata beatae Indolis induerat? Signa pudica probant. Terrenum nihil ora sonant, sed numine plenum

78. sinum: corr. ex sinu Ms.

[f. 19r]

42

MARIADOS LIBER SECUNDUS

105

110

115

120

125

130

135

Semper erat pectus linguaque plena deo. Discordes animae fluxus ratione domabat Ingeniique aciem lege fovere studet. Nulla die captat virgo, nulla ocia nocte, Sed quae sol dederat, luna retractat ei. Cura cibi somnique brevis (que membra levaret, Non vegeto imbueret robore corpus) erat. Iusticiae rectique memor mens atque voluntas Virginis ardebat, plena calore, deum. / Non hilaris nimie sed nec taciturna severe Divini quoddam numinis omen erat. Nec sata mortali, sed caelo nata videtur, Quam pudor et pietas, quam decor omnis ornat. Quam pleno exornans dives natura decore Prodiga, post munus tota remansit inops. Non habuit similem, non est habitura sequentem Terra parens, faenix hec fuit absque pare. Unam nec maculam natura reliquit in illa, Ad caput a planta transvolat iste decor. Colla, supercilium, coma, frons, gena, vox, labra, guttur, Os, oculi, dentes, pes sine labe nitent. Candida virginei splendent hastilia colli, Nec rutilum offuscat crinea silva decus. Grata supercilia, et castus pudor ornat, et asper Non tibi turgescit luxuriatve pilus. Tum croceos crines per eburnea colla vagantes Fert Beroniceis blanda puella comis. Frons elata decens, casto veneranda pudore, Fertilis ingenii cella beata fuit. Alba, rubens, gemino gena picta colore maritat In se, purpureis lilia mixta rosis. / ‘Iamque hominem, quem diva tui collustrat imago, Salvificare veni ferque salutis opem.’ Dumque nimis pietate calens sua vota retractat, Saepe pio roseas irrigat hymbre genas. O validas gravitate preces, quibus atra tonantis Frangitur et tepuit fletibus ira sacris.

119. nec: corr. ex ne Ms.

[f. 19v]

[f. 20r]

MARIADOS LIBER SECUNDUS

140

145

150

155

160

165

170

175

Flexerat iratum nequaquam phase peramplum, Virginis en madida flectitur ille gena. Parcite, pontifices, caesas offerre bidentes, Plus cunctis lachrymae virginis ecce valent. Sideribus protensa manus gemitusque Mariae Gratior est multo quam pecus omne deo. O veneranda manus, tibi quid deus ipse negaret, Qua gestandus erat natus in orbe puer? Hec est illa manus, qua destinet ille foveri, Gestiat et nitido culmine missus ali. Denique quo studio quantove putemus amore Institerit sacros commeminisse libros. Omnibus in rebus divum meditatur honorem, Preceptis domini nocte dieque vacans. Quicquid habent sacrae divina volumina legis Atque prophetarum mente reversat opus. / Nunc vitas patrumque vias, nunc orgia templi Et numerata legit agmina sancta dei, Nunc quoque totius, repetens decreta, volumen Legis, et Ozee et fortia gesta ducum. Nunc regum annales et clari bella triumphi Virgo manu versat, mente tenere studet. Nunc castigato subiens ieiunia ventre Discebat lyrici carmina sancta patris. Atque virgineum depromit carmine partum, Lectitat hec vatem voce fideque libens, Et qui luctiferis deplangit versibus urbem, Cuique salutaris stat reserata dies. Nunc evangelicas visentem virgo quadrigas Et captivorum tristia fata legit, Hinc reliquos, qui mira canunt, qui carmina pangunt Ac miseris spondent sepe salutis opem. Sepius illa tamen serrati carmina vatis Atque novae matris dulcia fata legit. O tantam quociens matrem venerata precatur, Ut veniat, repetens hoc — mihi crede — modo: ‘O virgo bene digna coli, spes unica mundi,

169. pangunt: corr. ex pungunt Ms.

43

[f. 20v]

44

MARIADOS LIBER SECUNDUS

Expectata diu conspicienda veni. / Figere pretensae liceat, precor, oscula plantae, Sim licet apta minus servula, queso, tua. Saedula concedas astem tibi, virgo, ministra 180 Exhibitura tibi, quicquid amanda iubes. Hoc si non mereor, merear vel digna videri Ultima quaeque domus explicuisse tibi.’ Sed quid agis cuiusve petis, virgo, esse ministra, Cuius ad optatos procubuisse pedes? 185 Ecce quod exposcis, fieri quod credis in illa, Hoc tibi venturus conferet ipse deus. Ex te, virgo humilis, caeli demissus ab arce Nascetur; domina, parvula mente places. Ergo age et emenso bino tua premia lustro 190 Ventre geres nostrae, virgo, salutis onus.

[f. 21r]

Ad deum patrem oratio sanctorum patrum Christi adventum desiderantium, sub astipulatione testium debito promissi assumpta. Virginis interea Stygium penetravit Avernum Fama recens properans letificare pios. Praevia consilii iam tunc decreta superni Insinuata fovent spe meliore patres. / 195 At ne forte diu crucient dilata gementes, Suppliciter repetunt hac sua vota prece: ‘O pater, excelsi spes, gloria, splendor Olympi, Sternimur ante tuos cordis amore pedes. Quaesumus, exaudi latebris qui claudimur Orchi, 200 Quos fugit et vultus visio grata tui. Parce tuis, quibus assimilis tibi fulget imago, Nec permitte vetus perdere cuncta scelus. Iustam, sancte, tuam de nobis credimus iram; Nos peccasse tibi conscia corda probant. 205 Sed tua te pietas, tua te miseratio vincat, Et quod perpetuo rite meremur, eat. Si meritum culpae penarum lance peraeques, Eternum morimur; culpa requirit idem. Iusticiae da frena tuae gladiumque reconde,

[f. 21v]

MARIADOS LIBER SECUNDUS 210

215

220

225

230

235

240

245

Iure quidem saevis, sed pietate leva. Nam si perpetuo tua nos absumpserit ira, Deperit ipsa fides et tua vota cadunt. Si liceat tecum nobis contendere iure, En licet et veris testibus ista patent. Legifer in medium veniat testisque fidelis, Qui probet hec multa sub ratione potens. / Hic tua vota tenet tabule chirographa binae, Plena fide digito denique scripta tuo. Si socios regni nolles, cur tot statuisti Legem preceptis premia certa vovens? Hunc sequitur testis media serratus in alvo Pro te proque fide, dum nova signa daret. Hic puerum te venturum per carnis amictum Si falso dixit, tu necis auctor ei. Nunc igitur restat, quoniam pro carmine vates Sustinuit mortem, des veniendo fidem. Isti succedit, quem vana flagella probarent, Qui reparanda tibi corpora nostra docet. Si cineres nostri nobis sunt restituendi, Cur differs animas carceris ima pati? Verum prostratis ad quod de iure teneris, Exhibeat pietas, augeat auctus amor. Te caelum, te terra petit, te pontus et aether; Tempus adest, populi contrahe fata tui.’ Hoc rogat et Stygiis clamor repetitus ab antris, Quem longa veteres voce dedere patres. ‘En pius ille parens te supplice voce requirit, Et memor offensae te petit Eva suae. / Olim fluctivagam typice qui rexerat archam, Te rogat et veniae dat pia signa tuae. Te, pater, ille vocat, tua quem benedictio firmat, Atque cupit voti te meminisse tui. Te patriarcha petit, cuius de semine prodit Quicquid Idumei continet ora soli. Nomine deinde tuo muros qui iecit ab alto, Te vocat et populi regia turba tui. Te rogat hymnidico recitans tibi carmina plectro, Teque prophetalis poscit adesse chorus.

45

[f. 22r]

[f. 22v]

46

MARIADOS LIBER SECUNDUS

Appellat promissa sibi sermone fideli, Ne male frustretur nomen honore tuum. Te reliqui, quos preterii, pia turma piorum Expectant; voti iam memor esto tui. Promissam poscunt veniam; ne, quaeso, retardes, Adventusque tui tempora grata petunt. 255 Tu natum demitte polo pignusque salutis Redde tuis, confer dona benigna reis. Tempus adest et virgo decens iam forte reperta est, Quae pariat nostre digna salutis opem.’ Talia luctiferis fundebant vota querelis, 260 Quae princeps Lymbi legit in aure dei. / 250

Omnipotens pater, auditis sanctorum patrum desideriis et vota suae [f. 23r] promissionis retractans, coaeternum sibi filium et spiritum sanctum alloquitur, Luciferi casum, omnium rerum originem et hominis resumens creationem.

265

270

275

280

Hiis pater auditis et vota priora revolvens Iure datas placido suscipit ore preces. Aggressusque sibi mox compellare coaevos Imperii socios talia mente dabat: ‘Audite, o nostri comites et robora regni, Una quibus mecum est gloria, numen, honor. Tempore non vobis senior, non numine maior; Una tribus rerum cura laborque manet. Vos, quorum primeva manu stant semina rerum, Mecum vos mundi constituistis opus. Quattuor effaeti pugnantia corpora mundi Concordi mecum lege ligastis’, ait. ‘Par nobis species, ternis discreta figuris, Res tribus est eadem: mens, vigor, actus, amor. Scitis, quem tanto lustraram nuper honore, Vinceret ut reliquos arte, nitore, loco. At nobis tergum vertens, ubi lumina figit In sua quae dedimus dona, tumescit atrox. / Moliri turpem pertractat mente rapinam Et mei imperii suppeditare stolam.

[f. 23v]

MARIADOS LIBER SECUNDUS

285

290

295

300

305

310

315

At super hec, mi gnate, tuo stimulatus honore Decidit, et reditus spes sibi nulla sui. Carcere perpetuo — tanta confecerat ira Nos offensa tui — clauditur ecce miser. Nam malesuasa cohors vicium, quo lapsa recessit, Infixum retinet mensque tumore furit. Sed neque nos illis animi ad meliora favemus; Sponte sua lapsos pena perennis agat. Inde creare hominem, caperet qui tanta superbi Munera Luciferi, mens tribus una fuit. Tum prius informem distinguimus ordine massam, Et celum et tellus primum opus artis erant. Iussimus hinc primam rerum splendescere lucem, Vultu quae nitido spargeret omne cahos. Diximus, et rutuli subito vis ignea caeli Emicat et summa possidet arce locum. Hicque agitat serus celestia plaustra Bootes, Hoc situs Arctophilax, hoc Cynosura loco. Hac Pliades tristes Hiadasque locavimus arce, Hic subitae rutilant bolides atque faces. / Hic grandes fulmen lapides iaculatur et ignes, Hac positus belli sede cometa minax. Proximus hinc aer levitate locoque creatus, Densior hiis tellus crassa elementa trahit. Hincque locus medius glaciales grandinis ictus Iactitat, hinc nix est, hincque pruina cadit. Preterea nostro Titan sua lumina iussu Exerit ac roseos Lucifer aptat equos. Luna suos tetris infudit noctibus ignes, Totaque convexi promicat aula poli. Hic peragunt bissena vices notissima signa, Illic Zodiaci lactea zona micat. Hic simul humanas motura tonitrua mentes Iussimus et ventos certa tenere loca. Hinc Boreas nymbos pellit, quos Circius auget, Concipit hic pluvias concolor arcus aquas. Tum mare sub certo stringentes limite terram Extulimus, liquidis tam grave pondus aquis.

47

[f. 24r]

48

MARIADOS LIBER SECUNDUS

Post hec ambitae circumdare littora terrae Addimus et fontes, germina, ligna, feras. Horrisonis placuit pisces habitare sub undis, Ast hic pennigeras aer vegetaret aves. / Hiis ita compositis, rerum qui ferret habenas Condidimus hominem mente fideque bonum. 325 Sanctius huic donum mentisque paravimus altae Ingenium et sensum, quo reliqua ille regat. Spes erat hunc magni iam damna rependere casus Et pridem vacuae tecta replere domus.’ 320

[f. 24v]

Post rerum conditarum narrationem de hominis lapsu deus pater conqueritur. Filio humani generis salvationem, quae per alium fieri non potuit, exhortanter imponit et rei gerendae utilitatem efficaciter proponit. ‘At — dolor est — iam tota hominum, mi gnate, propago, Hec quibus annuimus gaudia, lapsa iacet. Nilque fuit renovasse novis hanc civibus aulam, Nam simili interitu perdit utrumque scelus. Nuper enim saevo pater ille subactus ab hoste In mortem secum tradidit omne genus. 335 Magnus ubique pavor, sed et horrida mortis imago Omne, quod ad vitam condideramus, habet. O miseranda lues, o detestanda cupido Arboris illicitae, quot mihi damna facis. O scelus horrendum superis, o crimen amarum, 340 Quot cumulas gnato tristia fata meo. / Nate, meae vires, mea magna potencia, solus Aspice, quanta tibi bella paravit Adam. Iam, nostri o consors regni cordisque voluptas, Tempus adest fratres visere, gnate, tuos. 345 Ecce dolens meret longas pertesa latebras, Flagitat ut venias turba vetusta patrum. Exilii finem rogitans aspirat ad arcem, Quam prius annuimus conditione rati. Ecce sibi veniam poscunt, quam debita primo 330

[f. 25r]

MARIADOS LIBER SECUNDUS 350

355

360

365

370

375

380

385

Culpa vetat sceleri; tam gravis illa fuit. Quod reddi negat illa reis, amor ecce reclamans Supplicibus votis conciliasse favet. Iusticiae legem petit haec, rogat ille favorem, Tum regem iustum, tum decet esse pium. Me flectunt lachrymae, me tristia carmina cogunt, Eliciunt gemitus, me mea vota trahunt. Iusticiae placare minas et solvere nodos Criminis admissi non valet ullus homo. Nulla salus miseros poterit relevare iacentes, Ni scelus ablueris sanguine, gnate, tuo. Ne trepida, eripies, veteris quod fluxerat hostis In ius, per mortem, splendide nate, tuam. / Evae peccatum, culpa quod perpete vinxit Heu genus omne hominum, tu moriendo lues. Quod lapsu dedit illa suo, chirographon ipsum Ecce tue abrasum pumice carnis erit. Adde, tuo adventu terra est renovanda deorum Cultibus a vanis, quos Satan ille dedit. Si modo differimus, fili, pia dona salutis, Crede, ruent homines peius in omne malum. In Dothayn inere procul sibi deficientes, Et nisi tu revoces, spe pereunte cadent. Pectoris una mei laus et victoria, fili, Cordis amor rutilans, mentis imago meae, Hec mea vota subi hominemque invise iacentem, Quem scelerum infecit inveterata lues. Nate, mei splendor vultus, hanc suscipe curam, Hocque tuis humeris perfer amoris onus. Hoc opis est nostrae; lapsum quem fecimus olim Iam relevemus’, ait, ‘nos decet, instat amor. Congruit artificem, qui fundamenta locavit, Nunc propria instauret arte manuque domum. Perge igitur, fili, mundum reparare iacentem, Ex Abrahae lumbis qui decimatus ades. / Tu revoca de morte reos, tu debita solve Et produc precium, quo redimatur homo.’

49

[f 25v]

[f. 26r]

50

MARIADOS LIBER SECUNDUS

Assensus patris desiderio filius se promptissime id facturum promittit, et rei exequendae fructum, omnem suae vitae operationem, totius mundi conversionem et sanctae crucis venerationem et dignitatem breviter exponit.

390

395

400

405

410

415

420

Mota salutiferae placuit sentencia proli, Et placido assensum sic dedit ore suum: ‘O pater alme, mihi tua iussa capessere fas est; Imo libens subeo, quicquid amande voles. Est eadem tecum mea mens eademque voluntas Semper idem tecum nosse et amare meum. Sum tibi presto, pater, iubeas quantumlibet, adsum, En properans venio, ducor amore pio. Exilii sum causa homini; me paena retentet, Liber ut a morte sit, pater, ille mea. Ob me si qua tui tempestas orta furoris, In mare mittar ego, quo relevetur homo. Delicias mihi, sancte pater, iam cominus esse Cum gnatis hominum cogor, amore putem. Num totalis’, ait, ‘nostrae hec deitatis imago Me propter periet? Non, pater, obstet amor. / Et si nobilior minime factura resurgit, Attamen humanae non renuenda salus. Illa suo cecidit non surrectura tumore, Fraudibus hanc stratam nos relevare decet. Incipiam nostris hominem revocare loquelis Et lapsis veniam iussaque grata dabo. Ecce tua virtute potens et moribus omnes Instituam et recti voce docebo vias. Ipse tuum cunctas portabo nomen in oras Teque salutiferis glorificabo notis. Sola Palestinae regio te numine verum Noverat esse deum relligiosa tibi. Nunc demum nostro laetabitur Aphrica ritu, Sacraque spiritui templa locabit Arabs. Te Lybies Asiaeque colent amplissima regna, Maximaque Europae pars tibi thura dabit. Cernis, ubi Pario surgunt Capitolia saxo Falsi templa Iovis; hic tibi cultus erit.

[f. 26v]

MARIADOS LIBER SECUNDUS

425

430

435

440

Hic nostri sedes regni, quod sanguine fuso Acquiram, hic summus relligionis apex. Gensque tibi Phebum cernens Hispana cadentem Serviet et magnos nutriet illa viros. / Teque habitans gelidas populus venerabitur arctos, Taprobane et genici fertilis ora soli. Teque Ephesus, te clara Pharos teque ultima Thile Noscet et ingenuo cordis honore colet. Cuncta tuum mundi percurrent climata nomen Nostro presidio meque docente, pater. Si qua fidem sitiet nostri post fata triumphi, Huic fidum mittam voce fideque ducem. Hic vas electum doctas superabit Athenas Et trahet ad ritus omnia regna pios. Postremo ascensa crucis arbore cuncta resolvam Arboris attactae debita morte mea. Ecce, pater, tantum caelis adducere fructum A misera poterit clade redemptus homo. Tanta cruci adveniet laus, virtus, gloria nostrae, Gaudeat ut mundus eius amore frui. En mea tum propriis iungent insignia reges Et cruce signabunt pectora, frena, domos. Ergo, pater, tua iussa libens animoque volenti, Tanto ad te fructu mox rediturus, agam.’

51

[f. 27r]

Quod non tantum sancti patres sed et universalis humana creatura recognoscens miseriam suam prestolatur adventum domini in / carnem, et de [f. 27v] prima sua nobilitate et statu, quem habuit ante casum, sub metaphora reginae assumpta. Nec soli petiere patres pia schaemata verbi, Immo suum genius plasten adesse cupit. Fecerat ingenuam multoque decore beatam Naturam humanam lucis origo deus. Inclyta divinam tenuit sub imagine formam 450 Assimilisque deo, qui regit astra, fuit. Hec regina sacro quondam diademate fulgens, Ornata eximiis constitit usque bonis. 445

52

MARIADOS LIBER SECUNDUS

455

460

465

470

475

480

485

Huic suberat mare, tellus, polus, seque ministros Sponte gerunt dominae saedulitate suae. Singula luciferis assistunt sidera flammis, Luna levat noctem, Phaebus in orbe diem. Prebet humus gravidas denso sub germine spicas, Escam quadrupes, mel famulantur apes. Plurimus omnigena cumulatur in arbore faetus, Aptaque vulneribus herba medela viget. Reginae gratos inspirant thura vapores Et cultus varios oppalus addit ei. Flumina multigenum faecundo gurgite piscem Addunt et variae conglomerantur opes. / Quamque deam mentitus erat sub fraude futuram, Pestifer ille trahit prorsus in omne malum. Pro vita mortem fastu venatur amaram, Ac in nostrum hominem transit imago dei. Quicquid erat, quod nutrit humus, quod stagna, quod aether, Obsequio dominae destitit esse suae. Terra negat solitas vite solamen aristas, Omniaque ingratam destituisse parant. Se regina videns patrem offendisse benignum Et procul isse duces, conscia facta dolet. Tum merens placidam querulo vocat ore Sophiam, Quae reliquis victis sola relicta fuit: ‘Ecce, Sophia, mihi quid contigit, ecce ruinam; Quae bona quaesivi, me premit omne malum. Quae regina fui vario preclara decore, Ducor ad ignotas sola relicta manus. Infaelix Stygio ducor captiva tyranno, Cui malesuasa dedi perdita mente fidem. Quae nuper sublimis eram fidisque meorum Cingebar studiis, sola relicta gemo. Aurea cui nitidam stringebat fibula vestem, Vix datur abiecto tegere membra sago. / Defecere siti nostrae pre caumate vires, Et mea Tartareis emula forma viris.

453. seque: corr. ex seseque Ms. 488. mea: corr. ex meae Ms.

[f. 28r]

[f. 28v]

MARIADOS LIBER SECUNDUS

490

495

500

505

510

515

520

Nunc cognosco scelus, propriae sum conscia culpae, Me peccasse notat arboris esca sacrae. O male dilecti fructus, o vana superbi Pectoris ambitio, quo mea fata trahis? O decus, o numen, o diva scientia mentis, O mihi cum superis compar imago data. Heccine grata tui, seductor, munera voti, Que cumulata daret stipitis esca mihi. O tumor exultans, o vana superbia mentis, Quam sero experior numina vestra nihil. Me decus et splendor, me candida fama relinquit, Et mea fata timet, qui mihi servus erat. Heu, quod plus doleo semperque dolebo, reliquit Me pater exhorrens crimina nostra nimis. Nil valet absque deo laus, gloria, copia rerum, Fama, decus, splendor, nil valet absque deo. Quid faciam decerne, precor, que sola relicta es; Cognosco culpam meque fatesco ream. Excidio succurre meo, compesce furentis Fulmina digna patris et mea fata leva.’ / ‘Compatiens dicam, que te medicina levabit, Ut valeas solitum laeta subire gradum. Sis humilis, sis grata datis, sis maesta querelis, Nam placare deum vita serena solet. Corde dole fastumque cave veniamque reposce Et soli domino corde tremente refer.’ ‘O pater omnipotens, tumidos qui tollis ab alto, Quam merito hec patior, nempe superba fui. Icareis indigna volis tua numina poscens Alta vehor, casu tum graviore premor. Nam subito erumpens sumptas calor expulit alas, Me quoque decepit spes meliora vovens. At nunc perge, precor, ne tardes, chara Sophia, Et resera patri, me quot amara premunt.’

Mariados secundus liber explicit.

53

[f. 29r]

54

MARIADOS LIBER TERTIUS

Incipit tercius. Sophia caelos conscendit, ubi plurima videns que deus pater reginae possidenda paraverat, obstupescit, et reginae miseriam flebiliter innotescit.

5

10

15

20

25

30

35

Melos interea properans pulsare Sophia Intrat ad aetheream iussa subinde domum. / Mira videt, que nulla valet depromere lingua, Quae capere humanum cor ratione nequit. Non oculus vidit, non tinnula percipit auris, Mens iacet, at meruit noscere sola fides. Sola fides meruit tanti iam conscia doni Noscere, quae capiet premia vetus amor. Nil reputat, que dona prius regina tenebat, Omne quidem superant ista decore datum. Quae restant potiora, scelus dolet extenuasse Inque vicem dominae flere Sophia suae. Reginae vetiti maeret dulcedine pomi Illa perisse bona, que pater intus habet. Ipsa tamen fudisse preces ut serva fidelis Institit et genitam conciliare patri: ‘O deus omnipotens’, inquit, ‘spes una salutis, Solare afflictam, suscipe queso ream. Tu genitae miserere, pater, succurre iacenti, Surgere quae properat, daque iuvando manum. Nil sine te se posse videt, qui cuncta gubernas, Et sine te nullum sentit adesse bonum. Laetifero infusum depellat ab angue venenum Agni mactandi fusus in orbe cruor. / Facturam salvare tuam tibi convenit uni, Te modo propicium viscera mota probent. Ecce, petit veniam, noscit de crimine culpam, Imo tuis pedibus strata recumbit humi. Tu precibus placare piis, tu suscipe gnatam, Tuque revertenti pande salutis iter. Omnipotens et dive parens, genitaene subacte Immemor esse potes? Non, pater, obstet amor. Ipsane perpetuo te distrahet ira furore, Ut spernas genitam iam relevare tuam? Dulce tibi quondam noli contemnere nomen,

[f. 29v]

[f. 30r]

MARIADOS LIBER TERTIUS

40

45

50

55

55

Par rogo stet pietas, parque paternus amor. Quodsi non omnem repulisti pectore patrem, Eripe nunc miseram, respice queso ream. At si prolapsam prohibent ad summa reverti, Vel visure veni, quid ferat illa mali. Quid si contineat tua viscera torridus irae Fervor et exsiccans cordis aquosa tui? Pectoris unda tui solitae pietatis abissus Mundet, ut immunda semper amore fluat. Utilitas tibi nulla venit de morte reorum, Nec gaudes genitae perditione tuae. / Respice serpentem fraude insidiante procacem Et Sathane plenos calliditate dolos. Respice peccandi carni quam prona voluptas, Quam facile et viciis lubrica praestet iter. Respice postremo validi certamina belli Et fragile attende conditionis opus. Hec flectant te, sancte pater, vincantque furorem, Et revoca miseram ferque salutis opem. Frangat amor zelum, pietas sucurrere natae Provocet et patrem nil vetet esse pium.’

[f. 30v]

De iudiciaria conflictatione ducum, qui reginam post lapsum destituerant. Quorum duo quidem mortem, reliqui salutem regine procurabant. Quos iudex aequissima concordans sententia pacatos reddidit, et de regine salvatione utilissimum remedium adinvenit.

60

65

Sic ait, et summi quatiuntur viscera patris, Conciliumque vocans iussit adesse duces. Iussit adesse duces, qui post patrata ruentis Crimina reginae corripuere fugam. Inquirit de lege modum, de crimine paenam, Iudiciique sui pondera quisque tulit. Astreus tum primus adest facieque serenus Iudicat ad mortem lege petente ream. / ‘En’, inquit, ‘legem dederas, equissime iudex, 44. immunda: corr. ex immundam Ms.

[f. 31r]

56

70

75

80

85

90

95

100

MARIADOS LIBER TERTIUS

Quam si sprevisset, hac moritura foret.’ Arguit et sceleris multa ratione subactam, Incusatque animos patris amore leves. ‘Contempsit mandata tuae, genitor, pietatis, Credidit et Sathanae sponte subacta dolis.’ Alter Amathias similique furore calescens Haud tamen iniuste fervidus actor adest. ‘Insidias’, inquit, ‘revocare studens patefeci; Plus tamen hec Sathanae quam mea verba tulit. Pro certis dubia et pro veris falsa retentans Privavit nomen prorsus honore tuum. Me quoque mentitum seu vana tulisse putavit, Dum Sathane dictis exhibet ipsa fidem. Tu veritas, qui falsa negas, qui crimina damnas, Aequo iudicii pondere flecte ream.’ Ut vero obiectam legem vultumque minacem Iudicis aspexit, corde Sophia dolet. Verum pro domine gestans pia viscera morte Institit et reliquos pulsat amore duces. Quod mortis de lege quidem dixere priores, Hoc rogat ad veniam flectere velle pios. / Mox precibus summum properant lenire parentem, Ingeriturque dolor hac puto voce deo: ‘Numquid in eternum miseram, fabricator Olympi, A te proiicies?’ tristis Eleysus ait. ‘An sic iratum claudent oblivia pectus, Ut nulla valeat ex pietate quati? Sis memor oro, pater, meme citius periturum Si veniam dominae non dabis ipse meae.’ Hoc animo stetit ante patrem dilectus eidem Mitis Eleysus agens conciliare ream. Huic Salomon socium sese dominaeque iuvandae Reddere participem subveniendo parat. Consimili quaestu patris sui flectere nisus Viscera congeminat hoc pia vota modo: ‘Ut quid’, ait, ‘me, sancte pater, superesse volebas, Quem sic contemptum negligis esse diu. Ecce supervacuo formasti cuncta labore,

[f. 31v]

MARIADOS LIBER TERTIUS

105

110

115

120

125

130

135

Si non illa voles pace fovere tua. Sique tuis pax nulla redit, sunt proxima fini Atque sub antiquum destituenda cahos. Proderit in lucem nulli venisse micantem, Si rixae validum crescat ubique iugum. / Ergo mihi miserere, pater, pacisque subacte Faedera compone daque locum veniae.’ Tum caelo invexus manibus sociantur uterque Faedere germani multiplicantque preces. At medius residens iudex astantibus inquit, Ut vocitent saevos pro talione duces. Iudicium sedit properantque venire vocati Et clamant dignam lege perire ream. Primus ait: ‘Si non moritur, tu falsus haberis, Et pereunt verba non peritura tibi.’ Alter in exiguo retulit: ‘Pater alme, timere Visus eris, si lex non habet ipsa locum.’ Sic aiunt primi, sed nec tacuere secundi, Quos prius audierat digna tulisse pater. Dumque nimis vehemens tenet altercatio fratres, Instabat Salomon pacificare duces: ‘Germani’, fert, ‘queso mei, deponite rixas, Non decet hec superos saeditiosa lues.’ Interea digito iudex pietatis abundae Signat humi, Salomon que legit, acta fori. Iste refert: ‘Perii, si non moritur moritura.’ Hic dicit: ‘Perii, si modo damno ream.’ / ‘Sit bona mors’, inquit, ‘et uterque quod optat habebit, Et media veniet morte salutis iter.’ Obstupuere duces in verbo iudicis omnes, Et placidos vultus induit alma cohors. Tristiciae locus omnis abit caelique novantur Ecce nova facie, dissiliitque dolor. Oscula commiscent gratisque amplexibus haerent, Quos inimica nimis sparserat ira diu.

119. timere: corr. ex timore Ms.

57

[f. 32r]

[f. 32v]

58

MARIADOS LIBER TERTIUS

Celebratio divini consilii super salute generis humani, in quo modus et ordo ponitur, per quem ad mundi salvationem veniatur. Insuper et virgo Maria cunctis spretis sola eligitur, quae ad nostrae salutis opus patre consentiente digna reperitur.

140

145

150

155

160

165

170

His tandem deflexa modis languescere caepit Atque refraenata est ira vetusta dei. Denique supremae memores per cuncta ruinae Flectebant superi turbida corda throni. Insistunt votis rogitantque intendere patrem Maenibus aetherei supplice voce loci. His igitur precibus proprioque coactus amore Annuit et dignum tentat habere modum: ‘Ordo’, inquit, ‘ratione petit; quos faemina saevae Subdiderat morti, faemina salvet eos. / Culpa dedit mortem, pietas dabit ecce salutem, Et virgo absolvet virginis omne nefas. Nunc opus est igitur, meus et mea gloria natus Intret virgineos absque pudore sinus, Utque suum condigna mihi benefacta cruorem Offerat et reparet mortua morte sua.’ Assentantur ei cives statione supremi, Sed de persona questio sola manet. Mittitur interea Gabriel subiturus in orbem, Quaerat ut hiis aptam virginitate sacram. Angelus emensis terrarum concito methis Ingreditur caelos, hec quoque verba refert: ‘Egressus Parthos adii, Garamantes et Indos, Si qua placet facie, displicet absque fide. Post hec Trinacrio lustrans vicina Peloro Si rutilat splendor, fit gravis ipse tumor. Intro voratricem fraterni sanguinis urbem Vestalesque focos, nec mihi vota placent. Tandem quadrifidum peragrando concitus orbem Expeto florigeri dulcia rura soli. Inde Palestini properans ad limina templi Scrutor virgineos, munera grata, choros. / Invenio castas, humiles reperire puellas Non datur ex facili, sola Maria placet.

[f. 33r]

[f. 33v]

MARIADOS LIBER TERTIUS

175

180

185

190

195

200

59

Hec est illa, pater, cuius concaeptio nuper Prodiit ex Anna, fertilitate tua. Sola Maria mihi visa est hoc munere digna, Namque pudore nitens parvula corde manet. O sacra virginitas nullo fedata tumore, Quae caelis poterit elicuisse deum, O pia virginitas, cui splendida tecta regentem Altrici dabitur sustinuisse manu.’ Hec Gabriel patri referebat verba supremo; Applaudit dictis; sola Maria placet. Gaudet et inventam caelestis turma puellam, Quae superis hominem reddere digna fuit. Grata coronati celebrant hinc gaudia caeli, Hac quoque voce pari concinit aula poli: ‘Summe parens rerum, quo primum machina mundi Materiesque rudis effigiata nitet, Qui nostri causa post impia bella tyranni Condideras hominem rebus adesse ducem, Et quo perficeres nostram, pater alme, ruinam; Sed, dolor est, stabili non stetit ille gradu. / Celsa dei virtus – referes — opus omne probabit Aptabitque tuos pneumatis umbra sinus. Non tibi virgineum solves gravidata sigillum, Concipies virgo, sed tamen absque viro. Auctor erit partus, olim qui prorsus ineptum Fructifero ramum flore virere dedit.’ Tum satis instructus divini pondere verbi Que Gabriel trepide verba referret, habet. At de virgineis primum super omnia tedis Exequitur iussum patris ab ore modum.

De multiplici causa desponsationis Mariae virginis et de consuetudine sive religione Iudeorum, qua virgines in templo accommodate domino administrabant usque ad annos pubertatis, quibus nactis domum redibant maritandae. Porro sacramentum nostrae ut pater ille salutis Occultum Stygiis redderet arte locis,

[f. 34r]

60 205

210

215

220

225

230

235

240

MARIADOS LIBER TERTIUS

De desponsata voluit sed virgine nasci Virginitatis amor coniugiique decus. Sic cautum ratione pia, ne fama sinistri Virgineum posset ledere nomen, erat. Gignenda pro prole virum non spiritus ille Quaesivit, totum qui sibi servat opus. / Subsidio placet esse virum matri relevandae, Quique domus curam suppeditaret ei Sic, ut consueto staret generatio ritu Tramite deducto germinis apta sui. Absque toro sponsam salvoque pudore volebat Uxorem dici, non tamen esse viri. Desponsari igitur virgo materque futura Debuit et decuit integritate deum. Denique virgineum mavult relevare pudorem, Quam cunctis ortum certificare suum. Nec decuit certam matris per scandala mundo, Traxerat unde genus, redderet ipse fidem. Sed neque lascivis voluit sub amore puellis Velamen matris suspitione dari. Mos erat in Iuda multos servatus in annos Sacra virgineos claudier aede choros, Castae primitias vitae curamque pudoris Et primam aetatem rite dicare deo, Ut templo servata sacros addisceret actus, Duceret et vitam relligione piam. Verum ubi provectis aderat iam nubilis aetas, Ad thalamos licuit ire virisque dari. / Venerat ergo dies, quo libera virgo licenter Obsequio et voto posset adire domum. Hortatur cunctas hac presul voce puellas Munera coniugii quaerere grata sui Et, quae tunc domino stabili servisset amore, Nunc populum accuret multiplicare dei. Virginei cetus plures hac voce parentes Tunc repetunt, templo sola Maria manet. Obstupet antistes solam residere Mariam Et gravioris ei turbine vocis ait: ‘Cum placidos habeas, virgo iam nubilis, annos,

[f. 34v]

[f. 35r]

MARIADOS LIBER TERTIUS

61

Cur nuptura viro negligis ire domum?’ Pontificis iussu patrioque coercita more Prorsus inauditum virgo sub aure tonat: ‘O sacer et summi preses dignissime templi, Accipe gratanter, que tibi vera loquor. Non licet hinc remeare domum, pia vota restringunt, 250 Promissaque deo virginitate ligor.’ Virginis admirans nimio nova vota stupore Contremit antistes, mensque pavore iacet. Heret utrimque stupens, quid re super hac sit agendum, Dividit et gemina pectus imago viri. / 255 Nubere si mandet, lex obstat munera reddi Votiva astringens sub ratione deo. Nubere si prohibet, sterili maledicta minantur, Virgineumque vetant vota perisse decus. 245

[f. 35v]

Pontifex rei novitate perplexus certum mittit nuntium de voto filiae ad parentes, qui mox Hierusalem venire contendunt. Pater itaque Marie Ioachim prior multa instantia persuadet ei, ut caepto desistat. Haec inter dubio miratus corde vacillat Presul et ad Ioachim nuntia certa dedit. Virginis emerito studet insinuare parenti, An ne velit votum servet ut illa suum. Preterea Solymam preclari culminis arcem Et gnatam properat visere uterque suam. 265 Ut templo intrarat senior iam pectore anhelus, Sacris ex adytis obvia gnata venit. Tunc senio Ioachim, senio lassatus inerti, Haeret in amplexus virginis ecce sacrae. Ora rigat lachrymis mentemque avellere curans 270 Dulcia miscebat verba precesque pater: ‘Omne meum, mi gnata, bonum, mea summa voluptas, Suadeat, oro, tibi cura parentis’, ait. / ‘Iam senio curvata gravi te flexerit aetas, Qua penitus vitae iam sumus umbra tuae. 275 Unica tu, gnata, es nostre spes posteritatis, Iugera debentur et pecus omne tibi. 260

[f. 36r]

62

280

285

290

295

300

305

310

315

MARIADOS LIBER TERTIUS

Hec tua, gnata, novi cunctis emissio voti Quot mihi dat gemitus, non sinit hora loqui. Cur tedas, dilecta, fugis dulcesque hymenaeos Coniugiique bonum, quod deus instituit? Ecce maritales primi post semina mundi Iussit inire toros optimus ille parens. Anne putas falli vel fallere velle supremum, Cui magna est hominum cura laborque, deum? Num Ieptae gnatam recolis deflesse pudorem, Dum sine prole cadit victima cesa deo? Nil tibi cum voto, noster quod abhorreat orbis, Sed fac multiplices agmina sancta dei. Ipse ego cum matre et quibus est parere statutum, Te rogito, ceptum desere, gnata, tuum. Virginitas non tota tua est, ex parte parentum est, Pars nobis bina est, tercia sola tua est. Te nostro sobolem genero nobisque nepotes Cultoresque deo reddere, gnata, decet. / Te rogo vel patriae moveat pietatis imago, Gloria quae fessis sola superstes eris. En effaeta tuum curvant iam membra parentem, Debilitant vires mensque minora sapit. Quotidie menses digitis numerantur et anni, Hec duo lustra miser iam duo secla puto. Nam tua prolificos aetas festinat in annos, Satque diu sacra es rite morata domo. Ecce tibi aequaevas thalamos intrasse puellas Audio, proh votis te remanere novis. Te sine iucundum nihil est, qui vivimus in te, Te sine nil nobis tibia grata sonat. Sic penetras arcana animi precordia nostri, Hereat ut nobis semper imago tua. Ergo redi et nostrae miserens succurre senectae, Consule tu nobis, consule, gnata, tibi. Per si quid superest vitae et per iura parentis, Sique tua intravit pectora noster amor, Perque tuam nostram potiorem quaeso salutem, Concipe iam dignum posteritate torum. Fac inconsultam ponas, mi filia, mentem, Atque patris madidas respice, nata, genas.’ /

[f. 36v]

MARIADOS LIBER TERTIUS

63

Demum Anna mater accedens filiam blandiciis flectere nititur, sed [f. 37r] virgo constantissime perseverans parentibus de voto satisfecit.

320

325

330

335

340

345

350

Tum propere accedens genitrix blanda oscula figit, Virginis hinc animum flectere nisa refert: ‘O tam sollicito nobis concessa precatu, De te conceptam spem vacuare paras? O nostri quondam dulcissima pondera ventris, Quam saeve excruciant hec tua vota senem. Preclaras gestare tibi, mea filia, tedas Sperabam et festas relligione faces. En vidua in nudo vitis que nascitur arvo, Se nunquam extollit, botra nec ulla parit. At si forte eadem est ulmo coniuncta marito, Agricolis placide temperat ipsa sitim. Sic virgo dum intacta manens sine flore senescit, Nulli accepta viro, nec, puto, grata deo est. An legem nescis sterili maledicta precari, Quae non multiplicat agmina sancta dei? Me miseram, quae multa tuli iam dona procorum, Optabam ex multis te meliore frui.’ Dixit et infuso prorumpunt flumina vultu, At pressis lachrymis talia virgo refert: / ‘Chara parens, siccare tui proflumina amoris, Hiis cessa lachrymis, desine flere precor. Cuius non moveat pectus, non lumina roret Hic tuus, o genitrix, sermo madensque gena? Hec tua, crede mihi, pietas mea viscera torquet; Si sinerer, cuperem semper adesse tibi. En votis parere tuis nil dulcius unquam, Crede, foret, genitrix, iussaque ferre patris. Nunc aliud cogunt celestis numina fati, Decoquit et mentem flamma superna meam. Nescio quis nostrum rapuit ferventior Ethna Ardor agens animum, tantus adurit amor. Tantus inhesit amor tantoque calesco furore, Ut moriar, si non virginitate fruar. Hec superum si fata volunt summique parentis Hec agit instinctus, num prohibere voles? Non puto, sed veniam, quaeso, mihi diva sequenti

[f. 37v]

64

355

360

365

370

375

380

MARIADOS LIBER TERTIUS

Iussa dato et, quo fert, me sinito ire, deus. Non poterit Venus ulla meum violare pudorem, Tantus me reficit virginitatis odor. Si iungis, pereo; si me sinis ire per altum Virginitatis iter, gloria maior ero. / Gloria forsan ero maior, quam si peperissem Hoc fusa ex utero pignora dena tibi. Me mea virginitas impollutumque cubile Iam sine consonet cordis amore deo. Talia dicentem non vobis fama sinistra Suspectam reddat, nilque timete mali. Qui dedit hec mihi vota deus, nostrum ille pudorem Observare potest, virginitatis honos. At dicar proprie male consuluisse saluti, Ausa per ignotam prima subisse viam. Fas minime ambiguis solam me credere ventis, Ni teneam hac plures relligione duces. En Sunamitem castam regisque ministram Coniugii expertem consenuisse liquet. Clara piis magnis vestigia liquit Helias Et comites eius digna caterva polo. Idcirco immotam tenet hec sentencia mentem; Me sinite esse dei vosque redite domum. Ipse aderit vestrumque dabit feliciter evum Finiri, si me vivere vultis ei.’ Hiis tandem flexi precibus doctique sagaci Virginis ingenio vota probasse iuvat. /

[f. 38r]

De consultacione, quam presul timens novos inducere mores cum [f. 38v] senioribus habuit, et de miraculosa virginis desponsatione. At populo insuetos metuens inducere mores Presul honore gravis iussit adesse senes. Turba patrum cernens hinc inde latere pericla Consulit orandum voce manuque deum. 385 Mox summi in templo se prostravere tonantis Feminei cetus fidaque turba virum. Crebris assuetum votis lachrymisque vocari

MARIADOS LIBER TERTIUS

390

395

400

405

410

415

420

Invocitant dominum pro novitate rei. Diva quoque assiduis domino sua vota Maria Commendat precibus virgineumque decus. ‘In me fiat’, ait, ‘semper tua, dive, voluntas, Scis mihi quem dederis, scis tua vota, pater.’ Haud mora, de summi sonuit vox cardine caeli Ingenuique iubet volvere scripta viri: ‘De Yesse radice’, refert, ‘virga egredietur, Qua flos magnificae nobilitatis eat.’ Hiis sacer auditis Davidis de stirpe tribules Adferre hac virgas conditione iubet, Illius ut virgo thalamis servanda daretur, Cuius in arbusto flore niteret apex. / Undique concurrit tanti ad spectacula fati Turba dei signum tracta videre novum. Tum simul arreptas manibus proponere virgas Accelerat presul signa paterna notans. Nullius ex omni visa est florere caterva Germine virga novo nilque dedisse novi. Sola novos peperit flores — mirabile visu — Virga Ioseph, soli est huic data virgo sacra. Ecce viri electi pre cunctis virgula floret, Creditur et dignus virginis esse toro. Utque suum hoc reseraret opus flamen venerandus, Florigero insedit grata columba tholo. O vere sanctum, roseo quem germine stipes Monstravit dignum virginis esse virum. O vere augmentum virtutis imagine plenum, Christiferae custos virginitatis ades. Congruus est Marie coniunx, non carne maritus; Qui faber, incipies iam fabricare crucem. Dico crucem, quam scandet et is gignendus ab illa Filius, ut reparet mortua morte sua. Interea exultat presul gaudentque parentes Rem satis involucram deplicuisse deum. / Turba frequens dominum laeto sustulit amore, Munera et expansas mittit in astra manus.

391. dive: corr. ex die Ms.

65

[f. 39r]

[f. 39v]

66

MARIADOS LIBER TERTIUS

Iam certa aethereo presul connubia signo Rite probans firmat et benedicit eis. Nomina sanctorum super hos censens seniorum Commonitat Saram Ruthque imitando sequi. ‘Magnificent dii vestra’, refert, ’connubia vobis 430 Et clara efficiant nomina vestra procul. Ille det eterno dignum, rogo, semen honore, Qui ligat inviso faedera vestra modo.’ Dixit et in vultum casta oscula iussit utrumque Figere et adductas consociare manus. 435 Qui maesti exierant, laeti rediere parentes Et secum gnatam duxit uterque suam. Extemplo sua tecta Ioseph invisere tendit Atque domum rebus dispositurus adit. 425

De religiosa domus Ioachim exornatione et auleis muro affixis contra morem nostrae aetatis, que magis turpibus delectatur.

440

445

450

455

Interea Nazareth redolentibus atria sertis Graminibusque ornant limina prima domus. Aulea infiguntur muris, quibus ipsa nitescunt Sancta dei et temere poma recepta manu. / Fraus colubri gladioque viam servans paradisi Angelus; hic profugus exulat ipse pater. Pinguia sacra puer structas adolebat ad aras, Germanique furor sanguine fedat humum. Hic senior proavum, caeco dum figeret arcu, Plorat, et hymbriferis enatat alnus aquis. Hic Noe, dum mites tulerat de collibus uvas, Inguine nudato somnia lusus agit. Ardua vidisses hic volvere saxa gigantes Turrim conatos aequiparare polo. Lanigerum pater inde gregem per litora ducens Iussa dei captat et pudibunda secat. Hic Isaac sponsam medio puer attulit orbe, Pentapolymque vorat sulphur ab aethre cadens, Bissenique patres longa cum stirpe nepotum, Et dolus et sancto somnia visa Ioseph,

[f. 40r]

MARIADOS LIBER TERTIUS

460

465

470

475

480

485

490

495

Horrea qui Phariis replens presagus in oris Venturae famei tempora longa videns. Hic Moyses longum ducens magno agmine vulgus Regna Nobes fugiens per mare captat iter. Inde soror canit alta deo, quam nomine adequat Diva Maria suo, sed pietate preit. / Pluribus hic annis Arabum deserta pererrans Fert legem, et dulces petra vomebat aquas. Hic Datham inviso terra absorbebat hiatu, Legiferique preces agmina saeva fugant. Hic vitulum mentita deum turba impia fudit, Ac pater incaeptum diluit ense scelus. Hic Iosue indigenas forti certamine sternit Partiturque suis predia parta manu. Hinc sequitur pia turba ducum patresque senatus, Et profugum Sisaram percutit aere Iahel. Accipit in rebus Gedeon pia signa gerendis Et fugat in paucis fortia castra viris. Hic liquidum est novisse ferum Sampsona leonem Sternere et extincti lambere ab ore favos. At Gaze avulsos humeris imponere vectes Et monti inferre purpura picta refert. Inde vetus Noemi Ruth mittit in arva propinqui, Donec humi iacuit falce resecta seges. Ipsa Boos coniuncta viro generavit Obethem, Hic Yesse, ille David, unde propago tua est. Pontificum micat inde decus regesque togati Pugnaque diversis saepe peracta locis. / Hic caput allophyli, spolium Davidis, et arma Templo illata vides hymnidicosque choros. Hic quoque Palladia filis intexerat arte Docta manus phialas et Salomonis opes, Ezechiae morbum, lachrymas verbumque prophetae, Et quem tum medica coxerat arte cibum. Hic Phaetonteos verso themone iugales Retrogrados princeps signa salutis habet. Hic phana atque deos vigili tulit arte Iosias, Et quidcumque dignum est laude gerebat opus. Assyriis totiens captivos ire tyrannis

67

[f. 40v]

[f. 41r]

68

MARIADOS LIBER TERTIUS

Protulit Hebraeos iamque redire patres. Ast duce Zorobabel eversa resurgere tecta 500 Sacratamque domum pendula vela notant. Mors fratrum preciosa deo Iudaeque triumphi Pars operis tanti — crede — suprema fuit.

De adventatione Ioseph sponsi divinae virginis in Nazareth et de temperata et honesta nupciantium leticia secundum faciem sanctorum.

505

510

515

520

525

530

Iamque dies aderat castis decreta hymeneis, Et parat in Nazareth flectere sponsus iter. Charam progeniem dulcesque adducit amicos Et secum panes detulit arte novos. / Ast ubi tarda epulas fugientis tempora lucis Poscebant, mensas composuere domi. Conveniunt omnes iussique recumbere stratis Sanguine coniuncti mox loca prima tenent. Pars manibus fundebat aquam, pars altera ponit Flaventen Cererem dignaque vina locat. Pars niveos panes molli similagine coctos, Quos Ioseph attulerat, apposuisse studet. Non hic luxuries, non lautae fercula mensae, Non exquisiti pondera vana cibi, Sed quantum natura petat quantumque requirat Castiganda fames et reprimenda sitis. Irritamentum Veneris nullumque inhonestum Aut nugas humilis novit habere domus. Non hic lascivi carmen recitatur amoris, Sed pia legiferi scripta per ora volant. Festos inde dies vicinia laeta peregit, Leticiamque piam vultus et ora gerunt. Tam de preposito sumunt moderanter Hiaco, Ne nimis officium pes neget osque suum. In domino gaudere iuvat divique stupescunt Munera coniugii, quod nova signa sacrant. / Applausu magno complebant atria cetus, Et super associis gaudet uterque parens. Hos inter numerosa nurum matrumque caterva

[f. 41v]

[f. 42r]

MARIADOS LIBER TERTIUS

535

540

545

550

555

560

Venerat in medium gaudia sancta fovens. Sidereos deiecta oculos residere Maria Virtute et vultu splendida visa fuit. Spem multi capiunt hoc aurea posse redire Secula connubio, quod pia dona beant. Tum referunt multaque canunt cum laude hymeneos, Coniugiique petunt roboret acta deus: ‘Hic tibi magnificos sublimi prole nepotes Conferat et gnatum qui iuga nostra terat, Qui totum egregiis collustret laudibus orbem Et Davidis renovet regna vetusta patris.’ Preterea nuptae dotem fert sponsus amoris Florigerum fruticem, grandia dona dei. ‘Accipe’, dixit, ‘eum, virgo et mea splendida coniunx, Ac memori serva pectore signa rei.’ O sacros thalamos, qui virginitate resplendent, Et quibus immensum dant nova signa decus. Delicias mihi quid recitas veterumque hymeneos, Cum facile hos superet castus amore torus. / Nobile coniugium, sanctum, mirabile, firmum Prole, sacramento, virginitate, fide. Quam placidos vultus, quam dulcia verba vicissim Exhibuit castus inter utrumque pudor. Hic novitas renovata rubi, qui fomitis aestu Visus in ardore nulla nociva tulit. Hic roseus vultus, fervens amor, apta iuventus; Nil tamen ex carne senserat intus amor. Sic sacer ille suis flammaverat pectora flammis, Fecerit ut gelidos carnis ab igne pios.

Tercius Mariados liber explicit.

69

[f. 42v]

70

MARIADOS LIBER QUARTUS

Incipit quartus. Hic describitur qua hora diei, quo tempore anni et quo mense facta est per angelum annunciatio. Et singulis causa subnectitur. /

5

10

15

20

25

30

35

Hiis demum exactis Gabriel ad virginis aures Iussa referre parat nuper ab ore dei. Iamque rubescebat roseis Aurora quadrigis Et stimulabat equos Phaebus in arva novos, Cum domini preco, superum demissus Olympo, Virginis ingenuae tendit adire domum. Et merito recitata salus hoc tempore fertur, Quando polum subiit lux renovata gradu. Lux equidem prior omne preit, quod in orbe creatur, Et sine luce nihil fecit inesse deus. Hinc meruit renovanda salus succedere luci, Digna novum mundo ferre salutis opus. Principio siquidem formans ante omnia lucem, Cetera distinxit quaeque subesse deus, Et nostram renovare volens miserando salutem Incepit, radios sole novante suos. Ecce reformata est exortu lucis imago, Nobis quam dederat lucis origo deus. Unde novi spectare licet primordia mundi, Quem satis exornat iam renovata salus. / Hic male contacti purganda piacula ligni, Et quae mundus habet prima videre licet. Iam nova frugiferos lustrabat gratia campos Et rediviva novis ver habet arva comis, Cum pia virgineas referuntur iussa sub aures, Cuius idem meritum ver notat atque statum. Omnia florigeram repetunt hoc tempore formam, Et properat virides spargere terra comas. Ac omni virtute pudens florebat amicta, Quam superimplerat gratia plena dei. Iam bis septenas volvebat in aethere metas Ductor Athammatidis lanigerique gregis, Et sacer hanc vere septeno munere flamen Grata pre reliquis sorte replevit amans. Quin etiam septem renitet virtutibus illis,

[f. 43r]

[f. 43v]

MARIADOS LIBER QUARTUS

40

45

50

55

60

65

70

Quae pia perficiunt schaemate corda suo. Porro recens mundi crescentis origo tenebat Sancta dei manibus cuncta virente statu. Debuit et verno deferri tempore nostra, Perdita que reparat, virginis aure salus. Quae pridem obscuris latitabant sidera tectis, Splendida luce micant; aer tenebrosus iit. / Terra vigorosas pridem arida turget in herbas Et referunt vultum florida prata novum. Quae nive tecta fuit vel pondere frigoris atri Obruta nuper humus, sole revisa calet. Rura, gelu quae clausit hiemps, nunc semine iacto Fruge tumescenti se gravidare parant. Iam viret apricis Bacchi vindemia saxis, Et turgens laxat gemma sub orbe sinum. Parturit omnis ager, faecundis imbribus aether Supparis in gremium letus amore ruit. Quae Christi nobis sancta incarnatio confert, Ver notat et dominis indicat illa suis. Florigero insuetam devexit vere salutem Virginis ad tectum missus ab arce poli. Hoc siquidem ratione pia sub tempore castis Auribus intonuit: Arra salutis, ave. Denique corruerat tenebris homo pressus opacis, Nec lucebat ei gratia plena dei. Frigore constrictus scelerum, diffundere ramos Morigeri cultus non valet eger homo. Nec frondes operum sed nec virtute repletas Exhibuit gemmas, robore siccus erat. Nulla dabat virgulta piam stillantia myrrham, Intus odorifero germine cassus erat. / Moribus incultus, viciorum vepribus auctus, Credite, presentem constitit ante diem. Ante diem, qua prima sonant oracula pacis, Missus et aethereo culmine portat Ave. Illa dies nostre est prenuncia sancta salutis, Qua proprio cecidit crimine primus homo. Iamque per adventum domini, quem virginis alvus Concipiet, rediit quod scelus ante tulit.

71

[f. 44r]

[f. 44v]

72

MARIADOS LIBER QUARTUS

75

Semine divino virtutum germina profert Morigeraque gravem fert homo fruge sinum. Arbor odore vigens iam nunc, quondam ignibus apta; Pro fructus merito premia sperat homo.

Describit virginalis habitaculi sanctitatem, laboris sedulitatem, religionis pietatem et ornatus atque supellectilis simplicitatem.

80

85

90

95

100

105

Florigeri petit ergo loci venerabile tectum, Quo nihil in toto sanctius orbe fuit. Ecce Palestinam Gabriel pertransiit aulam, Nam virtus hominem, non locus ipse sacrat. Atria non dominum, vario licet inclyta cultu, Sed dominus tectum nobilitare solet. / Hinc petiit secreta loci, quo virgo recumbens Intendit precibus, flectat ut ore deum, Flectat ut ore deum miserae pro casibus Evae, Qua genus humanum perdidit omne bonum. Hic virgo omnimoda residet virtute chorusca, Cuius erat studium mente vacare deo. Ocia devitans docta subit arte laborem Candida turgidulo texere vela globo, Sive colum tenui lino carpebat amictam, Seu nova bombicum viscera torquet acu. Nunc dextra leviter deducens fila, supinis Formabat digitis, pensa replebat ovans. Libratum tereti nunc versat turbine fusum, Atque ita susceptum crescere cogit opus. Nunc consummati turgentia pondera lini, Ingesta a libra, grata quasilla tegunt. At numquam mens fessa, deo sociata supremo, Mystica tractabat sic operante manu. Nunc quoque divinos studiosa revolvere libros Nutribat mentem relligione piam. Plurimus inter opus gemitus, lachrymaeque fluentes Saepius irrorant virginis ora sacrae. /

100. libra: corr. ex libro Ms.

[f. 45r]

MARIADOS LIBER QUARTUS

110

115

120

125

130

135

140

Quis digne referet, quam simplice regia cultu Virgo sedens humili membra decore tegit? Sidoniam picto chlamydem sanctissima limbo Odit et ornatus respuit arte novos. Fastidit nymbos, lunas, segmenta, monile Bacchatum et vano picta teristra tholo. Olfactoriolum nescit, dextralia spernit, Crure perichelidas nec pede gestit osas. Ipsa suos nullo digitos ornare lapillo Visa nec efficto pingere membra situ. Non anoboladium silvestri pelle subactum, Quamvis regali duceret arce genus. Non flavo retinet subtilem vertice mitram, Sed tenui crines virgo legebat acu. Flammea contemnit solis venientia nuptis Virgo humilis, placido casta pudore manens. Non contecta levi referebat pectora amictu, Nec tereti strophio vincta papilla tumet. Sed roseo niveae resident in vertice vittae, Et simplex habitus virginitatis herus. Simplex simplicibus ornatum vestibus omnem Virgo, cui vilent terrea cuncta, gerit. / Omnia lascivi procul, hic procul estis amoris Signa, quibus Veneri venditur ipse pudor. Non hic Attalica constratum veste cubile Virgo, cui fuerat nulla libido, tenet. Non hic carnales aspirat lectus odores, Solus ubi fragrat virginitatis odor. Non hic spectantur preciosa monilia carnis, Nec quae lascivi dona dedere proci. Virgineis sed digna casis humilisque supellex Cernitur: archa, liber, mensa, lucerna, calix. O quae virgineo castae gaudetis honore, Accipite exemplum virginis, oro, statum. Non vos delectet per compita queque vagari, Discite stare domi, spernite dona viri. Sit simplex habitus, castus pudor, actus honestus, Mens pia, cor rectum, vita serena bona.

73 [f. 45v]

[f. 46r]

74

MARIADOS LIBER QUARTUS

Describit qua aetate, quo sexu et quo habitu angelus Mariae apparuit, et verba salutacionis luculenter distinguit. 145

150

155

160

165

170

175

Talis erat, summa veniens quam visitat arce, Quae placuit superis virginitate choris. Tum vultu placidus, tum quo decet ore serenus Angelus ingreditur ferre salutis ave. / Virginis ante pedes croceo precinctus achanto Astitit illustrans lumine cuncta dei. Aetatis mediae speciem sexumque virilem Corpore suscipiens virginis acta probat, Quae studiis perfecta sacris animoque virilis Eminet et factis nil muliebre gerit. Huic caput inclinans genibusque reflexus adorat, Quam matrem domini noverat esse sui. Paciferaeque manu ramum pretendit olivae, Sceptrigeri patris signa decore tenens. Splendida per totum radiabat ab aethere vestis, Vestis quam retulit nuncius ille dei. Rhipheis nitidi pascentes montibus agni Vellera contulerant vestis in huius acum. Vicit Acidalias preclara nitore columbas Vestis, quam domini nuncius ille gerit. Vicit Edommeos caelestis amictus odores, Vicit et astriferi lumina clara poli. Fulget Erythraeis teres undique fimbria gemmis, Ornat et articulos largus in orbe lapis. Quicquid in assumpta resplendet veste nitoris, Schaema pudicitiae est virgineumque decus. / Insuper et superum nostraeque salutis abunde Gaudia vestitus nunciat ille nitor. Mox ubi casta novam vidit splendescere lucem, Imbre levat madidum sub prece virgo caput. Tum propere astantem nimioque decore nitentem Ut videt, obstipuit casta pudore virum. Ille patris mandata gerens nostraeque salutis Dona referre parat matris in aure novae.

158. sceptrigeri: corr. ex sceptrigero Ms.

[f. 46v]

[f. 47r]

MARIADOS LIBER QUARTUS

180

185

190

195

200

205

210

215

Matris in aure novae decuit nova verba sonare, Quae paritura novo casta puella modo est. Nec mora, convertens oculos in virginis ora Gutture blandisono nuntius inquit ita: ‘Semper aveto pectore toto regia virgo, Gratia plena tibi, numine plena dei, O decus orbis avae, quae cunctos eripis a ve, Sola mereris ave, sola manens sine ve. Nulla quidem macula venie vel origine ducta Te vel patrati criminis umbra ligat. Excellentiva pre cunctis uteris ista, Que sine ve sola es, terno operante deo. Te pater et genitus, te munere flamen honoro Sublimant per ave, dum faciunt sine ve. / Eva — stupor — fit ave, siquidem contraria es Evae, Ve reparans Eve, dum tibi fertur ave. Fulges omnimodo virtutum germine, virgo, Quam superimplevit gratia plena dei. Gratia nempe dei pleno tibi confluit imbre, Quam sine peccati sordibus esse dedit. Quae nullo poteris maculari crimine, virgo, Quicquid agis, meritum constat habere suum. Gratia plena tibi, quae virginitate nitescis, Sola sine exemplo dans tua vota deo. Plena sedes, que virgo manes et mater haberis, Digna tuo summum pascere lacte deum. Denique plena tibi prestatur gratia, virgo, Quae paries gnatum, quo fluet omne datum. Est dominus tecum, stellati rector Olympi, Tecum, virgo, manens pectore, carne, fide, Tecum magnificos dominus facturus honores, Te qui pre cunctis glorificare parat. Lucida dum current annosi sidera mundi, Nomen honorque tibi, virgo, perennis erit. Est dominus tecum carnem sumpturus in alvo, Virgo, tua, nostrum quo levet ille statum. / Est tecum dominus ad prolem magnificandam, Qui superexcellet quicquid honore viget, Nemo cui poterit confligere nobilitate,

75

[f. 47v]

[f. 48r]

76

MARIADOS LIBER QUARTUS

Nemo potestate, quem Stygis aula timet. Magnus honore reget, sed maximus utilitate 220 Hos, qui vermiculos conferet esse deos. Tu benedicta nites reliquas inter mulieres, Quam sacer extollit fertilitate pudor. Omnem femineum superant tua munera cetum, Et fuit in triplici par tibi nulla statu. 225 Virgineas casto superas splendore catervas, Mente deo et studiis associata bonis. Matres insolito vincis super omnia dono, Prole, sacramento, virginitate, fide. Vincere te viduas facit extenuatio carnis 230 Ac opus omne pium mensque perosa malum.’

Mariam pre insolita salutacione stupefactam et tacentem angelus consolando instruit et quis sit edicit.

235

240

245

250

Hec ubi non surda perceperat aure, stupescit Virgo verecunda lumine mota novo. Ammirans turbata stetit quaenam foret illa Gratia, quam Gabriel obtulit, atque salus. / Se nimis indignam tantaque laude putabat, Parvula corde stupet et sine voce manet. Virginibus mos iste sacris solet esse perennis, Ut velut insidias iam quoque tuta putent. Hinc species invisa viri, quam pretulit ipse Nuncius, horrori, credite, sancta fuit. Sed que consertam mox precipitare loquelam Distulit, in mente vera sophia fuit. Altius hec etenim replicans sensuque profundo Discutiens recolit melle venena tegi. Nam velut aethereo vestitus corpore letam Mentitus faciem demon adesse solet, Hic viciata tegens virtutis imagine caute Pluribus illudit pectora casta dolis. In tenebris lucem simulans, in lite quietem Et sub pace dolum, fuscat amara favo. Dum laqueos tendit miseris, in felle figurat

[f. 48v]

MARIADOS LIBER QUARTUS

255

260

265

270

275

280

77

Gaudia et occultat dura frutecta rosis. Dulcem Sardoniis cytisum pretendit in herbis, Mel serit elleboro fertque venena thimo. Hec igitur secum volvens sine voce Maria Substitit et nullum prompsit ab ore sonum. / Virginis ut Gabriel varios sub pectore vidit Estus versari, dicta retractat ei. Solatur pavidam nimioque stupore labantem Erigit et dubios dirimit ille metus. Dulciter alloquitur sociali more pudicam, Nomine quam proprio missus ab arce vocat: ‘Ne timeas,’ inquit, ‘mundi decus, alma Maria, Gratia nempe dei multa reperta tibi. Hic arbitreris, virgo, nihil insidiarum Nec reputes ullos me reposuisse dolos. Tu modo progenie mundum iutura salubri, Turbida conspectu corda repone meo. Sum Gabriel virtusque dei iam missus ab alto Partum non facere, sed recitare tibi. Ast fidei signum studio si quaeris avito, Hoc dabitur signum, virgo benigna, tibi. Ecce tumescenti mater gravidaberis alvo Et paries genitum nomine reque Iesum. Hunc tua concipient insueto viscera faetu, Cuius ad imperium cuncta creata pavent. Iste erit in toto cunctis celeberrimus orbe, Solus qui salvet, omnibus una salus. / Magnus erit, qui parva gerit sub corpore membra, Illius et regnum clausula nulla premet. Cuius in excelsis genitor deus, hunc generabis, Filius ille dei, filius ille tuus. Iste est, quem placido caelestis curia voto Aspicit et promptis nutibus astat ei.’

Dialogus Marie et angeli, ubi de modo concipiendi Gabrielem interrogat, quia de facto non dubitabat. 285

Unde venerando suffundens ora rubore

[f. 49r]

[f. 49v]

78

290

295

300

305

310

315

320

MARIADOS LIBER QUARTUS

Hec domini baiulo virgo Maria refert: ‘Mira, patris summi Gabriel paranymphe, tulisti, Et quibus indignam me reor esse nimis. Si tamen hec iubeat fieri divina voluntas, Non contradicam nutibus ipsa dei, De facto siquidem firma est sentencia nobis, Quod recolo veteres significasse patres. Verum etiam sacros eadem cecinisse prophetas Saepe lego; modus est, quo stupor iste venit. Quaero modum, quia casta virum cognoscere nullum Constitui, sacra virginitate ligor. Et si divino sim desponsata stupore, Non tamen hic coniunx, sed paranymphus adest. / Nescio quid sit hymen, quid amor carnalis amurcae, Virgineumque decus omnibus opto modis.’ Virginis aggaudens verbis hec angelus infert: ‘De quibus edoctus nuper in arce fui. Non tibi, virgo, sacri lascivo carnis amore Actor erit partus, diva propago vetat. Concipies virtute dei sine labe virili, Mater eris gravida casta pudore manens. Spiritus ille sacer tua viscera casta silenter, Virgo, maritabit, sed sine fece tamen. Tu quoque virgineum pariendi lege pudorem Non perdens, matris nomen habebis ita. In te discordem semper duo nomina litem Deponent: virgo es et nova mater eris. Hic, qui mirifico succenderat igne rubetum, Te matrem efficiet absque pudore tuo. Olim qui fetam iacto sine semine terram Reddidit, hic matrem te sine labe dabit. Ecce sub abrupto ramus succrescere saxo Cernitur, in conchis nascitur ecce lapis. Ex hormeniola propendula sanguinis udi Gutta creat similem fulmine solis avem. / Sic murena quidem sine compare sola per aurem Concipit et faetus parturit illa suos. Hoc nature opus est, cunctis mirabile visu, Sed mirabilior omnibus ipse deus.

[f. 50r]

[f. 50v]

MARIADOS LIBER QUARTUS

79

Hec natura potest, sed, crede, potentior illa est, Ipse cui tribuit talia posse deus. At ne forte diu remorer minime dubitantem, Antiquis positis iam nova sancta canam. Elisabeth cognata tibi modo ventre senili 330 Concepit vatem progenitura sacrum. Non dubiam firmare volo, cum talia dico, Nam sine defectu stat tibi firma fides. Leticiam cumulare novam nova gaudia dignum est, Noveris ut matrem, quae sine prole fuit. 335 Elisabeth siquidem solidi muliebria ventris Desierant, tamen hec dat deus ipse potens. Hec postremo, seni quo virgo iuvencula matri Assistas, recito, non faciendo fidem. Da precor assensum, quo, virgo, revertar ad illum, 340 Me qui siderea misit ab arce deus.’ 325

Visi sunt sancti patres quasi in spiritu cum angelo virginis consensum multis rationibus expetisse. / Virginis ante oculos mox visa stetisse profundo est Turba patrum gemitu hasque dedisse preces: ‘Ex te nostra salus, virgo, dependet, amanda; Si retices, periet quod ratione viget. 345 In domini verbo quondam sine morte creatus, Ni des consensum, morte peribit homo. Ecce tuo verbo, quamvis in morte tenemur, Attamen ad vitam nos revocare potes. Hoc tibi maestus Adam sed et Eva pudore profusa 350 Supplicat, offertur iam tibi nostra salus. Si renuis, quis, virgo, aperit, quam clausimus ultro Caelestem patriam? Si placet, ipsa potes. Spes miseris, medicina reis, reparatio summis Expulsis, resera, virgo, salutis iter. 355 Tu maculas absterge graves, depelle reatum, Diruta restaura, perdita restitue. Ecce tibi nostre summa est oblata salutis; Si qua tibi pietas, suscipe, virgo, preces.

[f. 51r]

80

360

365

370

375

380

385

390

395

MARIADOS LIBER QUARTUS

Exaudi pia vota patrum, lamenta nepotum, De quibus in carne nobile stemma trahis. Ne tardes, te, virgo, patres, te flagitat orbis, Teque rogans pedibus sternitur Eva tuis. / Tu miserae casum primae reparare parentis Et totam sobolem tu relevare potes, Tu, rosa spineti compensans flore suavi Evae fetorem, quem fera culpa dedit. Te duce post facinus pietas, post crimina virtus, Post tenebras rediet lux novitate tua. Gaudia post luctum, pax post odium remeabit, Si des consensum, virgo Maria, tuum. Et pater omnipotens nostram sitiendo salutem, Ira seposita, mente serenus adest. Desuper expectat placido pulsatus amore Nostraque nobiscum vota fovere parat. Illum audire tuam iuvat, o sanctissima, vocem, Dulcius haud quicquam cuius in aure sonat. Si vocem resonare tuam facis, ille salutem Te subito nostram, virgo, videre dabit. Quid remorare tuis hominem salvare loquelis? Verbum si dederis, spes redit ampla reis. Noster in ore tuo reditus firmatur ab imo, Nostra salus, nostrum, virgo Maria, bonum. Non ita virgineus claudat pudor ora, precamur, Ut nostrae evacuent, virgo, salutis opem. / Prostrati petimus, nostros miserare dolores, Quos nimis inflixit perfidus ille diu. Tu via virtutis, tu vas totius honoris, Tu potes aethereis nos revocare locis. Felices qui te talem genuere parentes, Ut sis a domino nostra petenda salus. Quid trepidas, quid, virgo, labas, quid mente vacillas? Quod prece quaesisti, fertur ab aethre tibi. Non aliam spectare datur, tu digna probaris, Dic age responsum, quod deus ipse cupit. Virgo, tuum profer et divum concipe verbum, Ore tuo releva, quos premit atra lues. En petit assensum, tua pulsat ad ostia sponsus; Pectoris huic aperi, virgo, cubile tui,

[f. 51v]

[f. 52r]

MARIADOS LIBER QUARTUS

400

81

Ne, si transierit, nostram, veneranda, salutem Atque tuam doleas deperiisse precem.’ Hoc igitur querulo patrum commota precatu Prebuit assensum virgo benigna suum: ‘Ecce’, refert, ‘ancilla dei, sicut retulisti, Angele, sic fiat, dent tua verba fidem.’

Expresso virginis consensu dei filius de caelo veniens per spiritus sancti operationem et virginis fidem in utero virginali / concipitur et angelus [f. 52v] omnes celi cives letificaturus ad patrem regreditur. 405

410

415

420

425

430

Vix ea finierat, cum caeli venit ab arce Dulciter illapsus ventris ad ima deus. Qui palma terras, caelos metitur et undas, Virgineo immensus clauditur ecce sinu. O quantum sese veniens contraxit ab alto Noster Helizeus corpore factus homo. Ecce puellari conceptus sanguine crescit Ut puer, aetherei qui regit astra poli. Sed libet artificem tanti cognoscere facti, Quo nihil in mundo rarius esse potest. Ignaram thalami virtus divina puellam Intrat et ad faetum virginis aptat hymen. Afflatu tacito mox ilia casta maritans Spiritus ingreditur ac opus omne gerit. Nubit spiritui, sed nullam sentit amoris Innuba virgo facem, nam pudor ipse manet. Qui dedit aridulam quondam florescere virgam, Virginis impregnat absque pudore sinum. Porro coadiutrix tanti vel maxima constat Causa sacramenti virginis alma fides. / Virginitas et prompta fides operantur ad unum: Crediderat, meruit claudere ventre deum. Credidit, atque ideo concepit credula Christum, Absque fide nullum qui probat esse bonum. Credentes en Christus adit, dubiosque reflexus Absque fide nullo ditat honore deus. Alma fides solii novit decreta superni; Quod natura negat, efficit alma fides.

[f. 53r]

82

435

440

445

450

455

460

465

470

MARIADOS LIBER QUARTUS

Virginitas et prompta fides operantur ad unum, Illa quidem gremium, cor parat ista deo. Illa aperit ventrem, trahit ista per ardua mentem, Ut pariat casta fertilitate nova. O rerum novitas, virgo maris inscia mater Cernitur; hoc potuit intemerata fides. Utque suum preco officium perfecerat almus, Aethereae repetit aurea tecta domus. Iamque revertenti subito ruit obvia motu Anxia pro voto curia tota poli. Virginis assensum Gabriel ad summa reportans, Singula laetificat agmina sancta dei. Itur ad eternum nondum pietate serenum, Mortis adhuc memorem, quam meruisset Adam. / Quisque parat reserare patri nova gaudia caeli, Virgineamque canunt eius in aure fidem. Nec satis est dixisse semel; quod dixerat alter, Alter idem repetit laetus in aure patris. Tum pater in solio residens metuendus eburno Terrificos hominis ponit amore situs. Demum Palladii sceptrum pretendit olivi, Et se pacatum pacis amator agit. Civibus aggaudens superis pietate paterna Precipit hunc festum concelebrare diem. ‘Vos’, inquit, ‘gaudete mei sine fraude ministri, Vos, rogo, laetificet iam revocandus homo. Hunc vestri socium regni vidisse licebit, Per quem restituam, quod Sathan ille tulit.’ Preterea laeti ducuntur in aethere ludi, Quos dabat humana mox renovanda salus. Quis miseros, rogo, vermiculos hoc munere dignos Crederet, ut caelos laetificare queant? Laeticiam celebrare piam iuvat ecce supernos Et socios regni nos rehabere sui. Quodque diu paries clavo suspenderat alto Barbiton, angelica consonet arte manu. / Quae fuerant suspensa, patris quia desiit ira, Cuncta relaxantur organa, plectra, lyra.

Quartus Mariados liber explicit.

[f. 53v]

[f. 54r]

MARIADOS LIBER QUINTUS

83

Incipit quintus. Lucifer audiens supernorum leticiam nimio terrore concutitur et, inito cum suis consilio, unus ad explorandum in terras mittitur.

5

10

Hec dum per superos agitantur in aere voces Et procul in terris dulcia sistra tonant, Infera mota tremunt plausu stupefacta canoro, Anxia pro regno, tripudiante polo. Non equidem qua primus homo cecidit, sonuere Desuper angelici gaudia tanta chori. Lucifer in dubio positus quid agatur, Averni Concilium cogens iussit adesse suos. Voce data veniunt et iam presentibus illis Talia sub tremulo turbidus ore refert:

Oratio Luciferi ad suos.

15

20

25

30

‘Huc vos, o socii, cur accelerare volebam, Si nondum scitis, hec mihi causa fuit. / Audio nec tantam superos celebrasse recordor Laeticiam, nostra quanta sub aure tonat. Mens presaga mali longum detenta per evum Fortia regna timet eripienda mihi. Integra dum nostris resident munimina claustris, Provideamus’, ait, ‘ne labefacta ruant. Vos rogo, si qua potest nostri reverentia sceptri, Sedibus his omnes consulitote duces. Nam si, quod metuo, nobis obvenerit omen, Maxima nos omnes, credite, damna manent. Ne sit inane, viri, presentia tecta tueri, Quae si desierint, res simul acta Stygis. Esto sat, o socii, tutos his posse latere Sedibus, ac cura est maior habenda mihi. Qui sic laetantur superi, ratione carere Non bene crediderim; nos tamen illa fugit. Nec satis est resonare polum, terramque moveri Sentio leticia; carmina miscet avis. Suspitione vehor nimia nec inane putarim,

[f. 54v]

84

35

40

45

50

MARIADOS LIBER QUINTUS

Quod mens plus solito suggerit alta mihi. Carmina miscet avis, colludit in equore piscis Atque creatori cuncta creata favent. / Splendidior solito pratis arridet Apollo, Ornat et astantem regia clara diem. Credo equidem, quod eum, pro quo sunt illa creata, Testantur miserum posse redire domum. Arbitror et verum poterit ratione probari Quod mihi possessus eripietur homo.’ Contremuere omnes, ubi talia voce manuque Lucifer exposuit, et quatit antra timor. Mox quidam in medio reliquis audacior astans, Visere quid cause est, si placet ire, vovet. ‘Vide’, ait, ‘et terras lustrabis ubilibet omnes; Si quid inauditum videris, ipse refer.’ Tunc subito Stygiis Phlegeton emersus ab undis Ingreditur solidas accelerando vias. Instar avis celebrem volucri pede currit in orbem, Festinans domino visa referre suo. Denique scrutatis per mundi compita rebus, Talia Lucifero dicta reportat ovans:

[f. 55r]

Nuncius peragratis mundi partibus ad Luciferum regreditur et omnia tuta consistere ac omnes suae voluntati renunciat inservire.

55

60

65

‘Totius mundi princeps et rector Averni, Ocyus implevi, que mihi iussa dabas. / En terras omnes, quas turbidus occidualis Continet oceanus turgidiore sinu, Quos primum Aurora roseo complectitur ortu Lustravi populos, Parthica rura simul. Quos tibi Roma sacrat, quos Rhenus nutrit et Hyber, Et quos emittunt Corniger atque Padus, Quos Tagus aurifluus, quos magnus inundat Hiberus, Et quos belligeros Sequana dives habet, Quos Ganges lambit, trepidi quos ostia Nili Concludunt, adii, nam tua iussa tuli. Postremo montes subiens lucosque silentes

[f. 55v]

MARIADOS LIBER QUINTUS

70

75

80

85

90

95

100

Singula perscrutor numina sacra tibi. Omnia consueto vidi consistere cultu, Imo favet iussis mundus ubique tuis. Nec veteres coluisse sat est, en, cominus addit Vana superstitio multiplicare deos. Velle tuum cuncti peragunt, o maxime princeps, Et plus quam peteres tentat inanis homo. Victus avaricia terras percurrit et undas, Lassus opes querit et cumulando sitit. Quem non frangit amor, amor intolerandus habendi, Unde seges scelerum crescit et omne malum. / Nemo animum summis adhibet neque mente supremum Tendit ad auctorem, sed peritura placent. Fervet avaricia, rimantur viscera terre, Vilis et ambitio prestruit omne nefas. Haec nimis insano movet impia bella furore, Callidus insonti tendit ubique dolos. Vivitur ex rapto, faedus violatur ab auro, Victa iacet pietas nec viget ulla fides. Sola fidem timidae servant commercia culpe, Et probris virtus cessit et omne decus. Lex armata sedet, iudex quoque munera quaerit, Pondera iudicii pauper habere nequit. Publica iura silent et plebs divisa vacillat, Sediciosa nimis regnat ubique lues. Seditione, dolo, feritate, cupidine, fastu, Ventre, gula, dente saevit iniquus homo. Nec satis est dixisse loci; maiora relinquo, Sed dicam breviter: omnia luxus habet. Hic tua castra fovet, tua fert insignia, princeps; Ne vereare tuum posse perire thronum. Femina, rete tuum, castos captare laborans Depingit faciem fusca colore suam. / Ingenitum fucis auget lasciva decorem, Quo magis alliciat decipiatque magis. Huic studium cecidisse peplum, quo nuda teguntur, Clarius ut pateant lactea membra viris. Incestare thoros, sacrum violare pudorem Naturamque suam dira libido subit.

85

[f. 56r]

[f. 56v]

86

MARIADOS LIBER QUINTUS

Cetera subticeo, quae, nec si rector adesses, Plura quidem facere crimina posset homo. Hec famulo sunt visa tuo, fortissime princeps, Et simul ut memini, iam recitata tibi. Cur igitur vereare tuum, rex, perdere regnum 110 Non facile agnosco; singula tuta patent.’ 105

Hiis Lucifer auditis nondum contentus de nova luce quasi narrantis memoriam confricans suggerit et que in Nazareth facta sunt plenius recognoscit, unde et sanctos patres indignabundus alloquitur et se aeternaliter regnaturum iactanter gloriatur.

115

120

125

130

135

‘Que mihi te, Phlegeton, mentiri causa coegit? Nonne polum video luce micare nova?’ ‘Da, princeps, veniam, quia dum properare volebam, Exciderant penitus, que modo visa loquor. Preterea subitis omnem dum gressibus orbem Transieram, lyrici regis in arce steti. / Tum celer inflectens oculos, que tendit ad ortum, Celesti plenam lumine cerno viam. Mox Nazareth subeo, siquidem lux illa coruscans A superis, dicto proxima visa loco est. Vidi equidem … quid? Visa mihi, mirabile dictu, Demonstrans niveam lactea zona viam.’ Lactea zona viam nondum concluserat illam, Qua deus in ventrem venit ab arce patris. Hunc tamen ista latent; narrat que viderat et que Fama recens poterat suppeditare sibi. ‘Hic’, ait, ‘invenio gratam splendore puellam, Quam desponsatam sors dedit alma Ioseph. Nil reliquum, princeps, iam me vidisse recordor; Quid sit opus facto, nescio, tuque vide.’ Interea, qua parte gemens requiescit Averni Turba patrum, superis associatur ovans. Pro gemitu quem longa dabant suspiria pridem, Iucundo resonat carmine sancta cohors. At primum Stygiae referam formidinis aulam, Primevo qualis tempore structa fuit.

[f. 57r]

MARIADOS LIBER QUINTUS

140

145

150

155

160

165

170

175

Mors communis erat nulloque iuvante vorabat Omnia campus iners, omnibus una domus. / Hic procul a superis locus et sine luce remotus, Bino distinctus carcere nuper erat. Luciferum primus sociosque tenebat iniquos, Et quos commisso crimine pena ligat. Alter erat veterum sedes tutissima patrum, Quos Abraham refovet liberiore sinu. Hunc tamen evacuans Christus de morte triumphans Secum captivos duxit in astra patres. Sed deus his binas volvit superaddere sedes, Pro cause merito iusticiaeque modo. Tertius hiis igitur locus est pietate statutis, Qui modo purgatos mittit in astra suos. Ultimus infantum est, lucis quos dira sub ortu Mors rapit et nondum chrismatis unda lavat. Ergo tenebrosum quatiens tremebundus Avernum Lucifer horrendo convocat ore patres: ‘O vos fatidici, quid spe gaudetis inani? Credite, perpetuo non redimetur homo. Dicite, si nosti, tanti quae causa nitoris Leticiaeque tropus, quam polus omnis habet. Et quem vos Stygia plausum resonatis sub umbra, Dicite precipius, vos mea iura premunt. / Misimus in terram famulum, qui mira reportat, Qualia nequaquam dicta fuere mihi. Insolito Gebicum lustrari lumine vicum Et Nazareth lucem dicit habere novam, In qua florigero — stupor est — sponsata recenter Auspicio residet femina plena deo.’ Tum laetabundo quondam serratus in alvo Ore prior Stygio dat sua verba duci: ‘Hec regi nova signa dedi fabrefacta colenti, Divino quondam carmine doctus ego. Hec est illa deo semper gratissima virgo, Exemptura vetus virginitate nefas. Hec paritura Iesum, victor qui destruet Orcum, Eripietque tuis nos moriendo locis. De Nazareth Nazarenus erit, qui turgida regum

87

[f. 57v]

[f. 58r]

88

MARIADOS LIBER QUINTUS

Conteret imperia destituetque thronos.’ Lucifer his surda perceptis aure cachinnans Alloquitur reliquos improperando patres: ‘O cytharista puer, o tu numerator inanis, 180 Quod promisistis, iam cadit absque fide. Certius enumera, quibus est venturus in annis, Qui venturus erat tollere vasa mihi. / Excedit metas, quod tu, cornute, canebas; Incrassatus ego; non redimetur homo. 185 Tempora decurrunt, non est qui ganniat in me, Imperiique mei summa perennis erit.’ Hec ubi dicta dedit, sua furcifer ora recludit, Et vana gaudens spe silet omne cahos.

[f. 58v]

Cum in essentia deitatis tres personas veneremur, cur solus filius ventre clausus virginali carnem assumpserit. Filius ergo patris summa iam venerat arce Ventre latens casto, carne futurus homo. ‘Sed cur ille’, precor, ‘solus descendit amictum Corporis assumens, diva Thalia, refer. Cur deus et nullus alius, cur non pater ipse Aut flamen nostra debuit esse salus?’ 195 Dixi, tum niveo veneranda nitore puella Diva repente oculis obtulit ora meis. Hec de regali famularum prima decenter Adveniens thalamo dicta Sophia fuit. Ipsa tenens librum solida ratione notatum 200 Edidit hos nobis ore micante sonos: / ‘Disce metu posito, vates, paradigma salutis, Quam petis, et voces auribus abde meas. Spiritibus summis — rerum crescente figura — Productis reliquos Lucifer ille preit. 205 Nobiliore sacros precellit in ordine cives Atque deo proprior fulget imago sibi. Sed pie concesso — scelus est — inflatur honore, Et decor ille duci criminis umbra fuit. Et quia plus aliis sumpsit, presumpsit avarus 190

[f. 59r]

MARIADOS LIBER QUINTUS 210

215

220

225

230

235

240

245

Et genito similis ambiit esse patris. Patris adaequari nato miser ille cupivit, Cui non sufficiunt dona relata prius. Numina tum genitum retinere simillima patri Vidit et invidit, que bona gnatus habet. Vidit enim lumen primo de lumine gigni, De vero verum cernit adesse deum. Sic ab utroque videt sanctum procedere flamen, Sed natura tribus numeris una fuit. Filius a patre est splendor productus ab igne, Et sacer ambobus spiritus ardor inest. Tres hic personas unum videt esse, sed illi Invidit soli qui patre natus erat. / ‘Ad partes Aquilonis’, ait, ‘super astra levatus Conscendam, altithrono denique compar ero.’ Ergo quia invidit genito sua munera soli, Solus in hanc vallem venit ab arce patris. Heu, mens caeca sue divam superaddere formam Ambiit et dotes stultus habere dei. At brevis hospes erat, subito ruit incola caeli In scelus et secum conciliata cohors. Non ultra celum potuit sufferre scelestum, Et semel exorsus occidit ille semel. Quem deus esse deum, quem fecerat arce supremum, Post se iam servit et tenebrosa colit. Quem deitatis honor, quem lumine pretulit almo Alma dies cunctis, omnibus iste minor. Corruit in tenebras primo quoque fonte relicto, Incurrit Stygios — heu sine mente — lacus. Sustinet exilium, dudum qui primus in aula Prefuit aetherea, fitque repletus inops. Heu dolor est, fit gemma lutum, fit purpura saccus, Lux tenebrosa, polus fit lachrymosa palus. Angelus in zabulum mutatur, apex in abissum, In sero Aurora, Lucifer in tenebras. / Occidit exortu sol splendens, incola caeli Exulat, et reditus stat modo nullus ei. O gravis eventus, casus miser, et memoranda Corde lues, morbus cuncta tumore necans.

89

[f. 59v]

[f. 60r]

90

MARIADOS LIBER QUINTUS

O fastus mentis, virtutum dira Carybdis, Ianua peccati, vilis origo mali. O metuende tumor, quid non potes; ecce sub hora Angelus est Sathanas, fit Rhadamantus Hylas. Tu privas merito celestes semper honore, Emule virtutum, prestruis omne malum. 255 Transgrederis cunctos — nihil est — plus esse laborans; Dum scandis, recidis; dum petis alta, ruis. Quod cupis, amittis; transit quod inane requiris, Vergit in opprobrium sepe cupitus honor. Mores corrumpis, legem fugis, utile spernis, 260 Deturpas famam, spargis ubique notam. Angelus aetherea per te detruditur aula Tartareique lacus pallida regna subit. Tu saliunca rosas, tu deiicis alga hyacinctos; Sordida fit species, te duce lassa quies. 265 Obscuras nitida et maculas sacra, detrahis alta, Et per te periit quicquid in orbe stetit.’ / 250

Cur deus est, qui naturam nostram et non angelicam pro humana salute [f. 60v] e caelo veniens in uterum virginis assumere volvit, et cur tot labores sustinuit, qui solo verbo omne genus humanum liberare potuit. Sic ait et placido, si plura requirere vellem, Assistens vultu reddere prompta fuit. Spargerat assumptum presumptio sancta timorem, 270 Et tetigi verbis ultima verba meis: ‘Cur deus et nullus alius tantosque labores Excipiens nostro est corpore factus homo?’ ‘Expediam paucis’, inquit, ‘quia digna requiris; Desuper et ratio plena salutis adest. 275 En miser ille, sua nondum contentus amurca, Imbuit argolicis pectus inane strophis. Ast ubi sexta dies formaverat esse parentes Heredes regni, quo stetit ille, sacri, Heu — scelus est — acuit viscosos Lucifer ungues, 277. esse: corr. ex inesse Ms.

MARIADOS LIBER QUINTUS 280

285

290

295

300

305

310

315

Invidiam repetit, melle venena tegit. Expetit uxorem, non ausus adire maritum, Dispungens Evam, non sibi pactus Adam. Quaeritat et vario texit commenta colore Et fructus vetiti destruit arte fidem. / Illa deum mortem gustantibus esse minatum Intulit, at daemon: ‘Proderit’, inquit, ‘ede. Cur vetuit, quo vita subit, quo doctior exit Mens rudis et superum compar imago datur?’ Sic ait et ficta serpentis imagine tectus Infecit iaculis pectus inane suis. Gustat et exesam partem dedit illa marito; Suscipit; hanc error, hunc superavit amor. Tum solio cecidere tui, paradise, coloni, Noscere dum culpam nollet uterque suam. Sic genus humanum prima sub origine mortem Incidit, et longum tempus in axe fluit. Non ius naturae, non lex, non ulla valebat Virtus obstare, quin cahos intret homo. Et — dolor est — animas — nullo redimente — per omnes Tartarus horrendos laxat ubique sinus. Tandem decursis annorum milibus, alme Virginis in precibus languit ira dei. Filius inde pio deflexus amore revolvit, Qua redimi posset arte subactus homo: ‘Lucifer ille’, inquit, ‘nulla pietate resurgit, Inflatus stulto corda tumore miser. / Ast hominem relevare meum quia fraude peremptum Me decet, et proprio tactus amore volo, Dixit, et in verbo factum vidisse licebit; Ille fuit mortis, causa salutis ero. Perque hominem redimendus homo, quem munere divo Crimina nulla sciens nunc deus ipse geram. Nam si forte velim propriis certare lacertis, Hostis iners facili cuspide victus erit. Si lubet ut vincam, sic viribus utar oportet, Ut non virtute me superasse gemat. Preterea astutus hominem quia vicerit hostis Calliditate potens, callidus’, inquit, ‘ero.

91

[f. 61r]

[f. 61v]

92

MARIADOS LIBER QUINTUS

Decipiam carne indutus — nam diva rapinam Lex prohibet — neque sic, unde queratur habet. Iure hominem perdes, si te, miserande lyristes, Nulla devincat labe respersus homo. Hinc neque de superis fuerat mittendus in orbem Angelus humanis tendere rebus opem, 325 Criminis iste capax quamvis stabilitus in evum Lucifer ob culpam noscitur esse tuam. Scis igitur, qui fraude fuit devictus iniqua, Fraude revincat homo, sed deitate potens. / Ni deus induero carnem, quis sterneret hostem? 330 Solus idem potero corpore factus homo. Lex iubet et ratio; quem tum prostravit ab imo, Sternatur laqueis pestifer ille suis. In cruce conscendam lignoque peracta revellam Crimina per lignum, membra cruore madens. 335 Sicque hominem salvans dignus reputabor amari Tot patiens, verbo salvificare potens.’ Dixerat, et dicto cicius descendit in alvum Virginis et foribus claustra serata manent.’ 320

[f. 62r]

In Christi incarnatione multa miranda obtigerunt, quae natura non patitur. O quantae pietatis amor, quam fervidus ardor Nostra te nobis utilitate dedit. Patris ab arce tui veniens sub carnis amictu Occulis excelsum, tractus amore, deum. Ut miserans nostre purgares crimina vitae, Suffers virgineos, qui regis astra, globos. 345 Virginis archano depromis viscera lapsu, Nil tamen opprobrii venter onustus habet. Claustra manent intacta sui integritate pudoris, Hec sacra virginitas matris honore caret. / O novitas, novitate tua nova quaeque revincis, 350 Qua mater virgo, qua deus extat homo. Alma fides, quam magna potes; quod pura negavit Ordine natura, tu potes alma fides. 340

[f. 62v]

MARIADOS LIBER QUINTUS

355

360

365

370

375

380

385

390

En deus immensus teneros complectitur artus, Membra subit pueri filius ecce dei. Quem terrae spacia et quem non capit etheris ursa, Virginis ingreditur integritate sinum. Virgineo latet ecce utero, qui sidera caelo Fixit et undisonis arida librat aquis. O paries uteri caelo diffusior omni, Claudis quem superae non capit aula domus, Miraturque novo gravidari viscera partu Prorsus Acydalii nescia virgo tori. Nullus adesse pater — stupor est —, tamen innuba mater Cernitur; at stupidis res latet acta tropis. Iure novo deus extat homo latitatque sub imo Viscere, qui potuit claudere cuncta manu. Utque suo natura oculo res conspicit amplas, Nec tamen extenuat lumine visa brevi, Sic, puta, virgineis immensis clauditur archis, Carne quidem brevior, non deitate minor. / Numine plena suo manet in nascente potestas Virgineusque viget in pariente pudor. Corporea divam claudit sub imagine formam Exiguoque latet ventre futurus homo. Omnis ad hec ratio, logicae modus aufugit omnis, Omnis Academici lex stupefacta loci. Se victam natura quidem miratur, et omnem Hec superat sensum res novitate sua. Res nova, res celebris, res omni digna stupore: Stant pudor et partus faedere iuncta novo. Magnus Helizeus pueriles migrat in artus; Denique ventre latet, qui loca cuncta replet. Qui deus est, qui cuncta potest, en debile corpus Induit et nostras sustinet ecce vices. Qui sine mensura est, ventris comprenditur archa Comprimiturque loco, qui manet absque loco. Scribitur inscriptus, patitur sine tempore tempus, Qui deus extat homo, qui sine carne caro. Principium finem sortitur vitaque mortem, Fit sine calle via, fit sine odore rosa. Flos tegitur feno, nebula sol, purpura sacco,

93

[f. 63r]

94

MARIADOS LIBER QUINTUS

Mel cera, granum cortice, carne deus. / Nucleus in testa, mons sub nive, lumen in urna, Aurum sub limo, pumice gemma latet. 395 Egrotat medicus, mutet sine voce disertus, Fit sine pace quies, fit sine luce dies. Explicit Mariados liber quintus.

[f. 63v]

MARIADOS LIBER SEXTUS

95

Incipit eiusdem sextus. De sanctissimi Iohannis Baptiste nativitate, et primo de eiusdem parentum nobilitate, dignitate et conversationis sanctimonia, ac de angelica apparitione super Iohannis ortu patri in templo exhibita.

5

10

15

20

25

30

Lucifer ut roseum cursu praecaedere Phaebum Noscitur et nitidam sternere fronte viam, Sic primum, toto que ferret in orbe lucerna Hoc caeli lumen, rite paranda fuit. Quam celebri fabrefacta manu, quo schaemate lampas Haec fuerit, sterili ventre repandit anus. / Preterea, quo fusa suum vox consona verbum Assolet et dominum preco preire suum, Hoc itidem gignendus erat sacer ordine vates, Vates qui referet voce manuque deum. Ergo Palestinas dum rex premit impius oras, Nascitur, ac eius quae sit origo canam. Ille Zacharias, titulo preclarus avito, Cuique ministerii prestat Abia vices, Huius adest genitor, patrio qui iure supremus Praesul erat templi; talis origo patris. Maxima tum genitrix Aaron de stirpe trahebat Germina, non parvum nobilitate decus. Nec satis hec; maiora dabant virtutis amatae Stemmata quam proavum prestitit ordo senum. Ambo quidem iusti, cultores legis et ambo, Ambo vicinis nulla querela suis. Sic igitur sub laude pari sibi proficientes Ducebant placidum sed sine prole torum. Tempora multa fluunt, quibus — haud ignobile nomen — Elizabeth sterili ventre recurrit anus. At qui mira tuis tecumque potens operaris, Christe, novos aperis fertilitate sinus. / Mira tibi, stat mira tuo conceptio vati, Quamvis exuperes virginitate modum. Angelus ille, tuum caelo qui detulit ortum, Ortum signiferi nunciat ecce tui. Iamque Zachariam sanctum repetisse sacellum Compulit officii, quem gerit, ordo sui.

[f. 64r]

[f. 64v]

96 35

40

45

50

MARIADOS LIBER SEXTUS

Ponat ut incensum conscendit ad intima templi, Excludens populum lege iubente foras. Tum subito a dextris presens altaris odori Angelus aetherea missus ab arce stetit. Mox nimium dissueta virum res fecit anhelum, Obriget et gelidus concutit ossa tremor. Nuncius ut timido vidit consistere vultu, Protinus accelerat voce levare senem: ‘Ne timeas Zacharia’, inquit, ‘pater ipse futurus, Exaudita deo nunc tua vota gero. En tua concipiet coniunx nomenque Ioannes Impones puero, gaudia magna tibi. Hoc illi nomen preclari culminis omen Indidit et geniti nunciat acta patri. Magnus erit’, dixit, ‘vinum siceramque cavebit, Clausus adhuc utero flamine plenus erit. / Incipiet pia corda suis convertere verbis Perfectumque deo voce parare gregem. Hic dominum virtute quidem precedet Helye, Lucifer ut nitidam fulminat ante diem.’

Hiis auditis pater incredulus pre nimio stupore signum quaerit, et de impregnatione Elizabeth. 55

60

65

Talia supremae referebat nuncius aulae, At pater in dubium pectus inane trahit. Magna senem promissa dei subiere stupentem, Fecit et attonitum carnis ineptus amor. Adde, diu sterili steterat quod ventre ligamen; Quae preco dederat, credere vota negat. Angelicam petit ergo fidem verbisque requirit More patrum celerem signa dedisse probam. Hec pater ille refert; at contra celicus infert Preco seni, stabilem prestet ut ore fidem: ‘Sum Gabriel, celso superum demissus Olympo, Qui recitanda tibi perfero iussa dei.’ Olli confusa respondet mente sacerdos Tarda suscipiens maxima vota fide:

[f. 65r]

MARIADOS LIBER SEXTUS

‘Talia num senibus poterunt contingere fessis, Quae deus in primo gaudia flore tulit? / Munera, quae spondes, aetas adversa refutat; Emula promissis uxor inepta tuis.’ ‘Hec si mortalis promitteret’, angelus inquit, ‘Spem merito auferrent frivola verba tibi. 75 Nunc deus est, qui tanta tibi promittit inerti, Nec fas est dubites; stet tibi firma fides. Ne dubita, rem vera fides monstrabit apertam; Dum mutus fueris, denique mutus eris. Mutus eris; quia signa petis, hiis utere signis, 80 Posthac ne titubes talia posse deum.’ Vix ea finierat, rapide vox nuncia mentis Deficit et pleno guttura folle rigent. Fracta — novum — mediis patri vox faucibus haeret, Linquit et officium lingua serata suum. 85 Hac sene mulctato pena, sublatus in auras Etheream repetit nuncius ille domum. Dumque sacra trahit aede moram, dilata stupescit Vota sacerdotis plebs remorata diu. At tandem egressus, linguae privatus habenis 90 Innuit hiis factum, voce negante sonum. Utitur assumptis oris pro munere signis, Colligiturque seni visa patere dei. / Cera tenax apicum rem pandit ab ordine gestam, Plurima pro vetulae matris honore tacens. 95 Insinuat properam — satis est tetigisse — salutem, Et petit inde casas plebs recreata suas. Porro suum sacer officium feriatus adimplens Expetit optatam patris amore domum. Concipit Elizabeth; sterilem deus innovat alvum 100 Et reserat clausos vatis honore sinus. At nimio mater senio confecta veretur In populo factum notificare suum. Iamque redit quino succrescens Cynthia cursu, Quod nova pertimuit mater adire forum. 105 Interea sextus tanto sub munere mensis Incipit, et Nazareth preco supernus adit. Virginis ad patulas nova gaudia detulit aures

97

70

[f. 65v]

[f. 66r]

98

MARIADOS LIBER SEXTUS

Et petit assensum, quo reparatur homo. Indicat attonitae sterilis pia dona parentis 110 Et monet, ut neptem visitet illa suam.

Visitatio virginis Mariae ad Elizabeth

115

120

125

130

135

Dixerat hec Gabriel, et munere plena superno Virgo dei gravidam visere pergit anum. / Per iuga saxosae gradiens festina Saronae Carpit ovans nimia dote beata viam. Plena deo teneris scopuli petit ardua plantis, Iamque sacerdotis intrat eundo casas. Prima suas nepti referebat virgo salutes, Cuius ab ore vices ipsa salutis habet: ‘Alma’, refert, ‘o luce magis dilecta micanti, Inclyta neptis, ave, dona salutis habe. Qui tibi conceptum sterili deus indidit alvo, Tum tibi, tum proli det sua dona precor. Surgentem cumulum pigrosque in pondere menses Suffer et exulta, matris honore fruens. Provida pregnantem partu Lucina resolvat Et tribuat laeto templa subire gradu. Sis faelix, nova sis genitrix, sis munere divo Plena, tibi faveat quicquid honoris erit. Longa tibi vitae producant stamina Parcae, Ut videas geniti grandia facta tui.’ Dixerat et digitis consignans maenia ventris, Quo latuit domini preco futurus, ait: ‘O mihi chare puer, macte o puer, indole sacra Sit tibi magna salus, crescat honore decus. / Tu dabis aeternae populis hortamina vitae, Et quo vita patet, tu reserabis iter. Eya age, sancte puer, stabit tibi maxima rerum Verborumque fides, quodque docebis ages. Tu sacer ille puer, per quem pia gaudia mater,

110. illa: corr. ex ille Ms.

[f. 66v]

[f. 67r]

MARIADOS LIBER SEXTUS 140

145

150

155

160

165

170

Gaudia Iudeae contio tota geret. At dabitur maiora sequi, dum tingere lymphis Dignus eris, superum quem tremit aula, Iesum.’ Dixit, et ut primum resonant elementa salutis, Ventre puer vetulae gaudia clausus agit. Gaudet et exultat ventre interseptus anili Et motu dominum signat adesse suum. Virginis infantem nondum generatus adorat, Maternoque favens ore salutat eum. Officio prolis genitrix afflata prophetat Et matrem domini clamat adesse sui: ‘O benedicta’, refert, ‘omnis inter mulieres, Plus benedictus et is, quem modo ventre geris. Hic siquidem est, quem cuncta decet benedictio laudis, Et per quem virgo tu benedicta manes. Unde, age, me tanto deus illustravit honore, Ut subeas tectum, diva Maria, meum? / Et quid ego, quam casta tuo digneris amore Visere, quae domini mater amanda mei? Te scio, te veneror, summi tu numinis’, inquit, ‘Mater es et sancto digna timore coli. En, tua vox nostras ut famine perculit aures, Ipsa meo proles viscere laeta salit. Grandi laeticia et motu maiore resultat Noster in adventu parvulus ecce tuo. Faelix, quae sanctis non differs credere verbis; Perficientur enim, quae tibi dicta patent.’ Haec anus, et casto per gaudia mixta pudore Virgo trahens animum dicta volutat ovans. Desuper et nullo — grande est — labefacta tumore, Munera qui dederat, reddidit illa deo. Ac sibi nil tribuens, domino, qui cuncta ministrat, Magnifico grates carmine grata refert. Hic totas cantura suas ad carmina vires Convocat ac animam magnificare deum.

143. primum: corr. ex prima Ms.

99

[f. 67v]

100

MARIADOS LIBER SEXTUS

Canticum gloriosissimae virginis. 175

180

185

190

195

200

205

‘Magnificat dominum mea mens nosterque per illum Spiritus exultat, qui mihi vera salus. / Ille salutaris meus et mea gaudia Christus, Qui favet ancillam glorificare suam. O, quam grata deo cordis submissio nostri, En peramans humiles me quoque visit amans. Mentem humilem pectusque pium prospexit ab alto Concessitque deus grandia dona mihi. Nulla mihi laus maior erit quam cuncta regentem Tanta deum famulae dona dedisse suae. Ex hoc — credo equidem — solum gens tota beatam Me canet et nomen tollet in astra meum. Magna mihi, quia magna potest, rex fecit Olympi Et mea replevit munere corda novo. In freta dum recidunt fluvii dumque astra moventur, Eius agent celebri nomen honore boni. Nulla deum nomenque sacrum laudesque tacebunt Saecula, quem dominum cuncta creata colent. Eius inexhausto fluitat clementia fonte His, qui divino corda timore ligant. Denique magna suae metuenda potencia dextre, Qua tumidos sparsit cordis ab arce sui. Sceptrigera posuisse favet de sede potentes Exaltansque humiles in nova sceptra vocat. / Omnibus ille bonis pater implens esurientes, Divitibus gaudet evacuasse casas. Ecce unum puerum cunctis pre gentibus unum Israhel excepit viscera mota gerens. Stat voti memor ipse sui, quod patribus olim Fecerat ad Habraham progeniemque piam. Hec nullo promissa fides violabilis aevo Stabat in eternum patribus una salus. Ante Sicambrei quatientur ab ilice rubi Et cervi liquidis elicientur aquis,

207. Ante: corr. ex aut Ms. 207. rubi: corr. ex rumbi Ms.

[f. 68r]

[f. 68v]

MARIADOS LIBER SEXTUS

101

Ante metallifero Modyn sociabitur Hermo, Quam valeat pacti non meminisse sui.’ Sic ait et tacitis retinet sua carmina plectris, Non rata virginibus multa licere loqui. At tantum sua dona deo suffecerat illi Et laudes resona precinuisse lyra. 215 Queque humilem verbis se dixerat, omnia factis Exhibet et nepti sedula tendit opem. Astat et audenter gravide gravidata ministrat Ancilleque gerit virgo Maria vices. Terna sub obsequio iam complet lumina Phaebe, 220 Et redit ad propria virgo regressa domum. / 210

De nativitate Iohannis Baptiste et contencione amicorum super impositione nominis eius. Iamque novem vicibus mutarat Cynthia cursum, Et faeta Elizabet gaudia matris habet. Ventris ab arce sacrum fudit nova gaudia vatem, Vatem, qui domini preco fidelis erit. 225 Fama per hymbriferos Iudeae concita montes Spargitur, et letus occupat arva stupor. Non etenim exciderant penitus, que nuper in aede Visa pater retulit iamque paranda putant. Nec tantum Elizabeth res creditur acta salubris, 230 Imo Palestinis omnibus aucta salus. Ad miri partus famam collecta cucurrit Turba propinquorum tracta stupore rei. Gaudent vicini, veniunt, letantur amici Iam sterilis vicium prole levasse deum. 235 Utque dies octavus erat completus ab ortu, Implere in puerum lege statuta parant. Circumcidendus legali subditur ensi, Sed de imponendo nomine causa strepit. Nempe Zachariam puerum vocitare propinquis

227. exciderant: corr. ex exciderat Ms.

[f. 69r]

102 240

245

250

255

260

265

270

MARIADOS LIBER SEXTUS

Digna quidem ratio — credite — visa fuit. / At genitrix per eum, stellis qui nomina ponit, Disserit edocta quis vocitandus erit: ‘Nequaquam’, mater, ‘censendus nomine patris, Altius hunc puerum nomen habere decet. Gratia, quae sterili fructum dedit, ipsa Ioanni Nomen adaptavit; hoc sibi nomen erit.’ Dixerat et cuncti vocis novitate stupescunt, Nomine cum tali nemo repertus erat. Non placet, obsistunt, replicant potiore mariti Audire indicio quod sibi nomen agat. Officium linguae scriptis pater implet ademptae, Coniugis et verbis consona signa patris. Prima — novum — bibulis vix hesit litera chartis, Scribit et expressit: ‘Hoc tibi nomen erit, Hoc tibi nomen erit, dulcis mi nate Ioannes.’ Reiectoque stilo cetera voce refert. O puerum, cuius genitrix virtute prophetat Et per quem muto est vox reserata patri. Hec ubi vicini recinunt replicantque propinqui, Omnibus incessit hac novitate stupor. Fama volat Danicumque rotat rumoribus orbem Nymbriferasque procul assilit aucta vias. / Iudeae montes celoque minantia saxa Implent de puero gesta stupore novo. Dumque revolvuntur tacito sub corde stupenda, Quisque sua properat dicere voce sibi. Quis referet, quis rite canet, quis voce loquetur, Quis putet iste puer dicere quantus erit? Denique qui sterili genitum de ventre vocavit, Huius erat puero consociata manus. At pater exerta grates in voce refudit Carmine dulcisono, qui dedit ista, deo. Mira dei virtus: mutus reloquendo prophetat, Hec lyrico recitans carmine verba deo:

267. loquetur: corr. ex loquitur Ms.

[f. 69v]

[f. 70r]

MARIADOS LIBER SEXTUS

103

Canticum Zacharie scilicet ‘Benedictus dominus’. 275

280

285

290

295

300

305

310

‘Sola Palestine deus expectatio plebis, Sola fides, virtus, unctio, sola salus, Te benedico, pater, te persono laude perenni; Te canet hymnidico carmine semper homo. Donec sidereum splendebit lumine celum, Tu benediceris et benedictus eris. Donec largifluis stillabunt vina racemis, Tu benediceris et benedictus eris. / Qui solus nostros properas relevare dolores Et miserans populi tollere fata tui, Omnibus oppressos viciis virtutis egenos Visere dignaris ex pietate, pater. Non equidem tecum patrius consistere mentem Passus amor, famulis traxit adesse tuis. Ergo licet dignas meritis persolvere grates Non opis est nostrae, cor tamen omne favet. En nos iure tuam dignaris visere gentem Et proprio fieri sanguine nostra salus. Vidimus erectum cornu signumque salutis In domibus pueri Davidis ecce tui. Ut veteres petiere patres sanctique prophetae Fatidico afflati precinuere tropo, Incipies, deus alme, tuo calefactus amore Nostra salus fieri, corpore factus homo. Tu nos letiferis, qui nos odere, inimicis Eripies proprio membra cruore madens. Tu veteres miserando patres pietate levabis, Incipiens voti iam memor esse tui. Tu iusiurandum primo solvens patriarche Te pie pro nobis subveniendo dabis, / Ut per te furio constanter ab hoste redempti Astemus servi relligione tui, Ut plenos nitida fructus pietate feramus Iusticie et fidei tempus in omne tibi.’ Dixit et ad pueri conspectus ora reflectens Munera laude fovet, que puer ipse tenet: ‘Macte puer, te dona dei testantur amicum,

[f. 70v]

[f. 71r]

104

315

320

325

330

MARIADOS LIBER SEXTUS

Tu domini vates rite vocandus eris. At poterunt meliora dari: dominum ecce preibis, Ut reseres placidas omnibus ore vias. Tu finem facies formidinis atque teporis Iudeisque suum tu reserabis herum. Tu domino verbis populum sociabis amicis Monstrabisque modum, quo omne scelus ruat. Veridicis hominum purgabis pectora dictis, Et finem viciis erudiendo dabis. Tu summum reserare bonum, quo tendimus omnes, Incipies monstrans, que petat astra, viam. Tu digitis agnum monstrans reserabis et hedum, Qui scelus omne luat, qui scelus omne ferat, Qui scelus omne suo miserantis amore resolvat Omnibus exortis lux peramaena deus, / Lux peramaena, deus, cunctos lustrare paratus, Quos mors umbroso clauserat atra loco. Quid moror? Hic nostros exsolvet compede gressus Et dabit excultam pacis adire viam.’ Hec pater, et teneris crescens puer antra sub annis Expetit ambusti solis ab igne loci. Nec ratus in turba cordis consistere pacem, Fugit et ostensam mansit adusque diem.

Explicit Mariados liber sextus.

[f. 71v]

MARIADOS LIBER SEPTIMUS

105

Incipit eiusdem liber septimus. Ioseph considerans Mariam divinitus impregnatam voluit occulte dimittere eam, et de preciositate thesauri quem custodiendum suscaepit.

5

10

15

20

25

30

35

Virginis interea fetu protenditur aula, Cepit et insolitus crescere ventre tumor. Nec satis hec; ubi partus adest vicinior illi, Clarior in vultu lux radiosa micat. Non etenim celi lux illa diutius alvo Celari potuit, sed foris aucta strepit. / Stabat sidereo mater iam lumine plena, Humana exuperans lumina luce nova. Si, dum colloquio Moyses domini frueretur, Vultu splenduerit, quis nitor iste fuit? Quis nitor iste fuit, matris qui prodit ab alvo, Alvo qua dominus et deus ipse latet. Hic solem rutilare novum de ventre putares Virginis, aethereus quo latet ille nitor. Obstupet et nimio sustollitur inde tremore Coniunx dilectus virgineusque Ioseph. Decernit cessisse loco, quia visere dignum Se minime reputat, quae radiosa micat. Sed nec adulterii nec quovis crimine iustum Culpa movet, donum conspicit ille novum. Denique virgineo plus credidit ille pudori Quam tumido ventri, suspitione carens. O, quid cordis erat tibi, virgo piissima, sponsum Dum stupida aspiceres anxietate quati. Nempe virum, quem casta sacro veneraris amore, Non sine mesticia cedere velle notas. O, quantis reples divinas questibus aures, Non rata secretum deplicuisse tuum. / O, quibus in precibus dominum sua dona petebas, Quae dederat, sponso disseruisse tuo. Preterea castus memorans pia vota maritus: ‘Non sum dignus’, ait, ‘hoc residere loco. Degere divinum casta cum virgine numen Aspicio, et rigidus concutit ossa tremor. O, quis ego, qui dignus ero tam sancta pudice

[f. 72r]

[f. 72v]

106

40

45

50

55

60

65

70

MARIADOS LIBER SEPTIMUS

Virginis et nitidi tecta subire loci. Heu, procul esto miser, procul esto fugamque capesce, Non petat indignum perdere diva manus. Me mea rusticitas monet hoc decedere tecto, In quo virgo parens casta pudore manet.’ Talia volventi clausit nox lumina Phaebi, Et studii domitrix ceperat alta quies. Tum sancto assistit caelo demissus Olympo Nuncius illustri tecta nitore replens: ‘Quid trepidas, o nate David, o virginis alme Coniunx’, ille refert, ‘ponito, sancte, fugam. Quaeso, tumescentem ne desere virginis alvum, Divino plenum numine constat onus. Ne trepida sociam vitae thalamique Mariam Accipere et curam suppeditare domus. / Congruus’, inquit, ‘eris crebris adiutor in horis, Assistens matri semper in omne bonum. Tu puero impones nomen, magnaeque salutis Accipiet titulum nomine reque Iesum. Tu cum matre simul Pharias migrabis in oras Et puerum eripies, dum fremit ira ducis.’ Dixerat et somno Ioseph experrectus amaeno Credidit et vaere somnia mentis habet. O vere sanctum, cuius committere curae Hoc voluit donum, qui super astra sedet. O vere sanctum, puero qui ponere nomen Dignus es et deica tangere membra manu. Cede Ioseph sancto, quondam castissime presul, Vestales servans virginitate choros. Vinceris et victum superat vir castus honore, Castus coniugio, castus amore pio. Adde: sacro coniuncta viro castissima virgo est, Hicque eius custos integritatis adest. Cede Ioseph sancto partas certamine gazas Aut sponte oblatas, iuste Metelle, tuas. Hic modo dignus adest vir, qui preciosa talenta Muneris aetherei servet in omne bonum. / 63. cede: corr. ex caede Ms.

[f. 73r]

MARIADOS LIBER SEPTIMUS

107

Quem dederat quondam superati preda Philippi, Census ad hoc poterit munus habere nihil. 75 Quod Pirrhus, quod Creta dedit, quod Birsica bella Addiderant aurum, nilque tributa valent. Quasque patres Orientis opes, quas aut Catho Cypris Abstulit, aut parci condideratis avi, Omnia conculcat et presens omnia munus 80 Exuperat potius utilitate bonum. Hoc munus, quo vita redit, mors victa recedit, Quo venit una salus, quo perit omne scelus.

[f. 73v]

Qua occasione dominus Iesus, qui in Nazareth conceptus, in Betlehem nascitur, et de descriptione orbis et causis eius.

85

90

95

100

105

Diva Thalia, pium dulci nunc carmine plectrum Tange; iubet virgo matris honore sacra. Pande mihi cur tanta loci distantia facta est; Conceptum Nazareth, Ephrata carne fovet. Nec mora, tum nostros subiens dea mitis ocellos Causam quesiti reddidit ore mihi. Intulit Augustus mundi caput Octavianus, Orbem describit sceptra quieta gerens. Omnia Romuleis hic dum moderatur habenis, Omnibus ad proprium lex iubet ire solum, / Hec siquidem regi sententia nuper inhesit, Ut numerum populi nosset ubique sui. Nec ratione vacat vasti descriptio mundi; Causa salus patrie est, causa quietis amor. Imperium magnum magno moderamine egebat, Ne vis pacificum lederet orta suum. Rumor erat portas Magog exisse reclusas, Omnibus ausuros exitiale malum. Hanc Macedo gentem nullis dum moribus aptam Cerneret, Ethiliis clauserat arte locis. Hec igitur dum fama volat per inania rerum, Astruit auditis flatibus usa suis. Plurima barbaricae sociata mapalia turmae Extremamque luem iam superesse refert.

[f. 74r]

108

110

115

120

125

130

135

140

145

MARIADOS LIBER SEPTIMUS

Ergo suis ut iusta daret stipendia servis, Rex voluit censum quemque subire pium. Hoc etiam numero rerum comprendere summam Nititur et quantum turba subire potest, Ne plus acciperet quam res provisa petisset, Neu populum premeret imperiosa manus. Nec minor illa quidem visa est mihi causa videri, Prudens quam Caesar unicuique fovet. / Nam dum quisque suum regi memorabile nomen Efficit, eximitur legibus omne nefas. Sicque favent uni terrarum compita regi, Et cunctis placidum crescit in orbe iugum. Denique prima Syros agitat descriptio regis, Conferat ut censum patria dives opum, Ut caput evictum facili labefacta tremore Tenderet Assarico subdere membra iugo. Ergo ubi Caesarei pendent decreta statuti, Confluit ad censum mundus ubique suum. Iamque orbem prodire putes, qua Phebus utrumque Respicit Oceanum, qua glaciale solum. Hic maris alta cavo sulcabat flumina lembo, Is curru vehitur, commeat ille pedes. Hos inter Ioseph ille sacer custosque sacratae Virginis ascendit, lege negante moram. De Nazareth Bethlema petit contingere tecta, Concomitante pia quae fuit uxor ei. Uxor ei sed nulla viri consortia noscens Plena deo, plenus venter et ipse deo, Ventre gerens qui cuncta gerit, qui sustinet orbem, Virgo sui generis pergit adire domum. / At Davidis quia stirpe suos traxere parentes, Hinc Bethlemitica visere rura parant. Carpit iter portans sine pondere pondera mundi, Sed poterat teneram longa gravare via. O quam grande tibi, princeps, occurrere matrem, Que portat dominum ventris in arce tuum. O quam magna tibi crevisset gloria, Caesar, Huius si pedibus procubuisse datum. Ista soli regemque poli solatia mundi

[f. 74v]

[f. 75r]

MARIADOS LIBER SEPTIMUS

109

Sustinet, et regni qui tibi sceptra dedit. Ista gerit, qui cuncta regit, qui singula fecit; Et tibi qui vitam contulit, ista gerit.

De nativitate domini nostri Iesu.

150

155

160

165

170

175

180

Ergo ubi Cesareum solvisset libera censum, Previda pregnanti confluit hora loci. Fulgebat spectata dies, qua virgo pudica Solveret extensos absque pudore sinus. Queritat hospitium gravida pro coniuge coniunx, Nec datur; heu, stabulum restat habere locum. Haud mora, tempus adest, castaque profudit ab alvo Virgo decens puerum, qui regit omne solum. / Hic — stupor est — sine patre, novo nova mater honore Protulit infantem casta pudore manens. Virgo parit non lesa deum, non passa dolorem, Ac humilis genitum flectitur ante suum. Divini partus sibi conscia mater adorat, Quem nullo genuit semine faeta viri. ‘O meus’, inquit, ‘ave, deus et mea viscera, Christe, O mea dulcedo, spiritus atque meus, O meus ardor, ave, meus et mea gaudia, nate, Qui cunctis solus crederis esse salus, Tu deus ipse meus nostro de semine natus, Tu meus es factor tuque redemptor ades. Te veneror, te mente colo, quem corpore gigno, Te stupeo puerum, quem tremit ethra, meum.’ Quis secreta tui, virgo, cognoscere cordis — Omnia nempe novo mixta stupore — potest? Hic quem protuleras dominum, reverenter adoras, Isthinc das genito dulcia labra tuo. At Ioseph in facti trepidans novitate stupendi Proclivo cecidit corpore stratus humi. Mox in eum vultu signum pretendit amoris Parvulus, et matris voce levatus adest. Tum pueri nutu sanctum pater accipit ausum, Et pie presumens talia fatus ait: /

[f. 75v]

110

185

190

195

200

MARIADOS LIBER SEPTIMUS

‘O, deus, ecquis ego, tanto quem munere dignum Efficis, ut sancti sim pater ipse tui. Magna mihi dederas, si saltem dignus haberer Virginis obsequio servus adesse pio. Quem veteres petiere patres, quem cernere reges, Iam sanctum puerum te video esse deum. Incircumscriptus nostris te visibus offers, Fons et origo boni, suscipis atra rei. Summa dei virtus, cunctis dans plectra loquelae, Absque vigore iaces et sine voce siles. O me faelicem, quem patris nomine honorant Spiritus ille dei, filius iste dei.’ Talibus orabant; tum porrigit ubera nato Mater et ex tractu gaudia mentis habet. ‘Quis dedit’, illa refert, ‘mea te, qui cuncta gubernas, Ubera sugentem, quis dedit, oro, mihi?’ Dixerat et raris properans involvere pannis Ex capitis velo parvula membra tegit. Presepi imponit, caelo qui sidera fixit; Noscitur a brutis, quem modo nescit homo.

[f. 76r]

Exclamatio super amore nostri salvatoris et salutatio ad dive virginis ubera. / O quam grandis amor; hic ad ubera pendet alendus, Mundum qui saciat fertilitate cibi. O quis pressa deo digne canet ubera matris, Ubera quae norunt exuperare favum. 205 Lacte tument, nec flumen habent matricis adultae Sed stant etherei rore repleta meri. Salve lac, sacrum lac, melle suavius omni, Quod legit Hyblaeo vertice mater apis. Salve mille modis fluitans de virgine pura 210 Stilla novi lactis ubere pressa novo. Te veneramur enim, te dignum laude fatemur, Te reficit puerum virgo Maria suum. Virgineae venas matris transire probaris, Celitus ut madidum ros facit ortus agrum.

[f. 76v]

MARIADOS LIBER SEPTIMUS 215

220

225

230

235

240

245

250

Tu nullo coagente viro nec sanguine natum Ubera sidereo casta liquore reples. Tu neque commissae defers vestigia culpae Nullaque direpti signa pudoris habes. O lac dulce nimis, castae quod ab ubere matris Profluit et dignum est iam refovere deum. Gaude vera novo genitrix effecta stupore Absque dolore parens femina sola deo. / Quam pia divinis iniectas oscula labris, Quam grata refoves candida membra manu. Gaude sancta dei genitrix, quem lumine denso Circumstant superi coniubilando throni. Hic procul esto sinum relevans Lucina labore, Non opus hic studii sedulitate tui. Hic merito dolor omnis abest, ubi nulla libido Infecit castum virginitate sinum. Mira videbuntur forsan tibi sacra, Diana, Vera tamen refero, denique testis adest. Non hic Egeriam precibus clamare necesse est, Arctat ubi nullus in pariendo labor. Testis adest partus, clausa egrediendo relinquens Claustra pudorosi viscera casta loci. Tange uterum, scrutare sinum, rimare profundum; Nil vicii invenies, omnia clausa manent. Quod natura negat, ratio fugit, improbat ordo, Hoc deus omnipotens et puer iste facit. Hoc puer iste facit. Quidni? Deus extat et ipse Carne latens fragili sed deitate potens. Ne dubites, stat vera fides, sinus ecce puellae Clauso conceptum ventre refudit onus. / Virginis antiquae facinus nova virgo resolvit, Facta dei genitrix integra carne manens. Hic natura stupet, nam virgo puerpera fulget, Filia fit mater, fit satus ipse pater. Rivulus hic fontem, palmes producere vitem Cernitur et genita progenuisse patrem. Nobiscum dominus habitans sua regna reliquit, Fitque infans verbum, fit caro nostra deus. Sola fides rerum poterit comprendere summam Et deitatis honor et pietatis amor.

111

[f. 77r]

[f. 77v]

112

MARIADOS LIBER SEPTIMUS

Dialogus amatorius fidelis animae cum puero Iesu super magnitudine amoris divini. 255

260

265

270

275

280

285

290

O facilis pietas, o grandis amore voluntas, Ut nos vivifices, morbida membra tenes. Qui mare, qui terras omni dicione gubernas, Pauper es et tenero corpore factus homo. O qui siderea pinxisti lampade celos, Indueris carnem debilitate gravem. Poneris in cunis, sugis, puer, ubera matris, Qui regis astriferi splendida tecta poli. Qui facis omne quod est, cuius possessio terra est, Fis puer et civis Bethlehemita deus. / Orbita quem mundi metuit, quem curia caeli Laudibus exaltat, fascia stricta ligat. Quis se contineat, quis non miretur amantem? Fles, gemis et sugis ubera: tantus amor. Tantus amor, quo non potior stillaverit unquam, Te qui pro nobis traxit amara pati. Magnus ubique stupor oritur, dignatio maior, Maxima sed pietas, qua deus ista subis. Te faeno genitrix animo conflicta reponit, Et raro nudum tegmine vestit inops. O rerum supreme parens, quam paupere cultu Te cohibes, nostrum dum cupis esse bonum. En per quem viridi vestitur gramine terra, Obsitus in stabulo viliter ipse iaces. Dic mihi, summe deus, quae te, rogo, causa coegit Ista pati nostro corpore factus homo? Quid facis in stabulo, qui figis lumina celo Et suffers nostras participare vices? Quid tibi cum cuna, per quem nova fulmine luna Cornua distendit et polus astra vehit? Quid tibi cum lachrymis, qui confers gaudia celis Letificasque omnes, quos premit atra lues? / Vix ea quesieram, puer ecce recens oriundus Tum mihi visus erat nutibus ista loqui: ‘Tu tanti mihi causa mali, dum qui cecidisti Surgere non poteras, ni deus esset homo,

[f. 78r]

[f. 78v]

MARIADOS LIBER SEPTIMUS

295

300

305

310

113

Ecce merebaris mortem sine fine perennem, Perdideras regni iura beata mei. In consistorio patris sententia mortis In te conscripta iamque ferenda fuit. Audio, compatior, miserendi viscere motus Condoleo sortem, defero carne tuam. Pro te sceptrigeram regni depono coronam, Suscipio limum ductus amore tuum. En ego sidereos qui maximus impleo celos, Contrahor in membra tractus amore tua. En ego, qui vere magni sum gloria patris, In terras veni natus amore tui. En ego, quem celi, quem non capit orbita mundi, Collocor in stabulo; sis mihi gratus, homo. Nec satis est; en seva mihi post vincula restant Spina, sales, alapa, crux, aconita, spata. Sed quaecumque tui patiar paenosa salute, Nil reputo, tantum quaero in amore vicem.’ / Sic puer ille sacer, quem terra tremiscit et aether, Innuit exemplo; sis modo gratus, homo.

De apparitione angeli ad pastores dicentis: Ecce evangelizo vobis gaudium magnum. Quae nova lux mundo fuerit, que gloria caelo, Quis nitor ille, precor, diva Thalia, refer. Quis referet, quis rite canet, quis mente revolvet? Exuperant omnem splendida gesta modum. 315 Non rutilat splendore novo, cum Christus ab alvo Virginis intactae prodiit ore sacro. Omnia luce micant pueri radiante figura, Nam solem roseo vicerat ore puer. Concinit angelicus matri nova carmina cetus, 320 Que puerum peperit, qui super astra regit. O felix stabulum, iam factum numine caelum, Quo stetit etherei curia tota loci. Non de spiritibus — mirabile — defuit unus, Quem piguit dominum visere carne satum.

[f. 79r]

114 325

330

335

340

345

350

355

360

MARIADOS LIBER SEPTIMUS

Plus miranda: gregum pastoribus angelus ipsum Prodit pastorem; denique pastor erat. Pastor erat, quem virgo parit, gregibusque refulsit Vitae dans ovibus pascua larga suis. / Lanigeri ergo gregis veteri Stratonis in arce Haud procul hac vigiles nocte fuere duces. Hic circa pecudes trepidae custodia noctis Fecerat insomnes sollicitare senes. Regia stelligeri secreta silentia celi Egerat et mediam nox tenebrosa viam, Cum subito Gabriel vigilantibus astitit illis, Et circumfulsit lux radiosa viros. Obstupuere boni subita de luce magistri, Et gelidus trepida congelat ossa tremor. Perculsique metu viridi sternuntur in herba, Ausi vix oculos inseruisse suos. Ut nova lux timidos et vox allata bubulcos Reddiderat, loquitur nuncius acta dei: ‘Ne timeatis’, ait, ‘nova perfero gaudia vobis, Vobis qui digni nosse profunda dei. Pauper pauperibus merito est vobis reserandus, Veraque simplicibus testificanda fides. O vos felices, qui maxima visere digni Dona fuistis’, ait, ‘carne latere deum, Vos qui secretis docti secedere villis, Mollia spernentes strata cibosque leves. / O quicumque deum mentali gliscis ocello Visere, secretum dilige, sperne forum. Iam timor omnis eat, terrorem ponite cordis Et mea pectoribus sumite dicta piis. Plaudite gaudentes; nova nuncio gaudia vobis, Gaudia que miseros plena salute levent. Quem recitat vates Davidis origine nasci, Natus adest, veteres quem petiere patres. Plaudite gaudentes puerumque invisite natum, Qui populis lucem laeticiamque dabit. Hoc fidei signum vobis datur; otyus ite Nostraque presentes dicta probate, viri. En Ephrate infantem raro velamine tectum

[f. 79v]

[f. 80r]

MARIADOS LIBER SEPTIMUS

365

370

375

380

385

390

395

400

Presepi impositum comperietis’, ait. ‘Hic iuxta hyppodromum facile est reperire puellam, Iam facile implentem voce cubile gregis.’ Dixerat, et subito cantu sociantur in uno Cives siderei, splendida turba, loci. ‘Grandis in excelsis patri sit gloria’, dicunt, ‘Et pax in terris, qui bona rite volunt.’ / Nec tardant pactis pastores credere signis, Sed parat ostensum visere quisque locum. ‘Queramus’, referunt, ‘monstratum lumine verbum, Pergamus Bethlehem, dent pia dicta fidem.’ Omissis gregibus spretis simul omnibus unum Inquirunt agnum, qui daret omne bonum. Festinant alacres secum sua sistra ferentes, Et reserat rectam lux radiosa viam. Emensis tandem spaciis stadialibus octo Appropriant sanctis luce docente casis. Inveniunt sacram grandi pietate Mariam Et Ioseph et puerum, quem tremit omne solum. Alleluya pio properant resonare canore Et domino dignum concinuisse melos. Hic liquidum tenui carmen modulatur havena, Immiscens variis guttura clara sonis. Alter avens gracili musam deducit hibisco, Et septem resonis concitat ossa tonis. Tertius hymnidicos reddit per guttura versus, Et simul alternis concrepuere modis. Mira canunt sed vera tamen cecinisse probantur, Quos sacer ille suo spiritus igne fovet. / Nam caeleste viros donum latuisse putari Angelus hoc recitans luxque serena vetat. Olim pastores vero qui carmine vates Fecit, ab hoc itidem quis neget hisce datum? Preterea matri primum dixisse salutes Accelerant, lyricis tale canendo tropis: ‘Salve sancta parens, enixa puerpera regem, Regem qui redimet omne cruore nefas.

378. rectam: corr. ex recta Ms.

115

[f. 80v]

[f. 81r]

116

405

410

415

420

425

430

MARIADOS LIBER SEPTIMUS

Salve sancta parens, nostrae spes magna salutis, Quae nobis solidum pandis in astra gradum. Salve, qua Stygii princeps vis perdit Averni, Et qua victor erat, hac modo parte iacet. At tu, sancte Ioseph, puerum servare memento, Quo mestis dabitur omnibus una salus. Sedulus obsequio matrem gnatumque foveto, Et donum miseris grande daturus eris. Tu modo Potine munusque subibis Eduse, Qui, si non carne, sis vel amore pater.’ Tum flexis propere genibus puero recidentes Hac dant voce viri dona salutis ei: ‘Salve sancte puer, nostre qui carnis amictu Occulis excelsum tractus amore deum. / Salve mille modis, salve, puer inclyte salve, Salve qui cunctis crederis una salus.’ Sic referunt illi; genitrix hec ipsa recondit Cordis in arce sui, quae cecinere viri. Spargunt pastores celebris pia nuncia facti, Singula testantes plena stetisse fide. Omnia nocturnis hic vera recurrere dictis Letantes, redeunt ad sua tecta viri. Hec inter quid agis, cur, Octaviane, quiescis? Surge, veni, propera, signa peracta lege. Quem tibi spera dabat, iam virgo puerpera lactat Et fovet in gremio parvula membra suo. Si dubitas, age, cerne deum cecidisse sacellum Atque Tyburtinum carmen habere fidem. Surge, veni, propera, puerum reverenter adora, Qui tibi tum vitam, tum pia sceptra dedit.

[f. 81v]

Angeli regressi ad celos patri gratias referunt pro incarnatione filii sui. Et mittitur Michael ad inferos, ut Lucifero literas diffidatorias deferat et sanctos patres consoletur. Pro fescenninis ubi carmina grata dedere, Etheream repetunt agmina sancta domum. / Rem patri laetis referunt applausibus omnem

[f. 82r]

MARIADOS LIBER SEPTIMUS

435

440

445

450

455

460

465

470

Et pia de verbo schaemata visa suo. Quis placidam recitare queat, quis voce loquatur Laeticiam, nitidi quam gerit aula poli? Iam nova sidereos lustrabant gaudia vultus, Vultus et ille patris ore serenus erat. Qui nondum ob veterem plene sua gaudia culpam Prodiderat, plaudit, et procul ira fugit. Iam vultu placidus solio pater almus eburno Surgit et aggaudet cordis amore suis. O quotiens, dum tanta sue pietatis abunde Munera cognoscunt, procubuere patri. Procubuere patri gratesque dedisse parati Hec flexo resonant cantica digna genu: ‘Omnipotens genitor, rerum vigor atque creator, Quique tua baiulas cuncta creata manu, Offerimus tibi, summe deus, pro relligione Officium, grates pro pietate damus. Te laudamus enim, benedicimus et veneramur, Nostrum qui numerum iam reparare faves.’ At Gabriel, patrum pro sollicitudine motus, Accedens patri sic dabat ore preces: / ‘Qui, pater alme, novo recreas solamine terras, Obsecro te, veterum fac meminisse patrum. Scis etenim, quanto presens hii semper amore Munus adoptarunt, scis tua vota, pater. Insinuare tui patribus nova schemata verbi, Et iam quo redimas tempus adesse iube, Utque suis miser ille minis et fidere sceptris Desinat, exitium noscat adesse suum.’ Sic ait, et solito pater inflammatus amore, Quo foret hec baiulo res peragenda, videt. Congruus eligitur fidei, qui strennuus armis Eiecit Sathanam nuper ab arce poli. ‘Vade’, ait, ‘o Michael, patribus nova gaudia defer, Dicito presentem, quam petiere, diem.’ Dixerat, et princeps dominum proclivis adorans Tendit in obstrusam nocte nigrante Styga. Patribus insinuans primum sua dona tonantis, Aggreditur Stygios — congrediendo — viros.

117

[f. 82v]

118

475

480

485

490

495

500

505

510

MARIADOS LIBER SEPTIMUS

Instat sceptrigera portas infringere clava, Iamque suo vectes desiliere loco. Claustra fragore sonant, veluti si carcere fracto Eolus evertat saxa nucemque simul. / Tum repetit caeptas geminata cuspide pugnas, Et procul impactum prosilit aeris onus. Iam Michael primo letus per Averna triumpho Procedens tetricum venit adusque ducem. ‘O mihi victe semel, quo nunc, miserande, latescis? O religande magis quam modo noscis’, ait. ‘Anne tibi satis est tua te damnasse nephanda Crimina, ni premeres, dire tyranne, patres? Vel nunc, stulte, tua rumpantur nescia flecti Pectora, dum puerum noveris esse deum.’ Dixit, et ex sonitu subito turbata tremore Agmina fusca locis exiliere suis. Tetra caverna strepit, tum circum fervida currit Turba furens, resonant vocibus antra specus. Certatim veniunt, glomerata mole feruntur, Et Michael patris iussa revolvit eis. Diffidatoriam depromit ab ordine chartam, Et proprio bullas explicat ore sacras. Istarum quicumque voles novisse tenorem, Ausculta; sonuit hoc tenor ille modo: ‘Accipe, quas digne capias, inimice, salutes, Quales vel Cysare Iahel ab ere dedit. / Grande tibi nostrum iactas subsistere regnum, Et nostros subiici, dire tyranne, tibi. Ecce tuas nostro farsisti viscere fauces, Substernens misero robora nostra iugo. Dixisti iam regno potens: ‘Iam machina mundi Nostris imperiis suppeditata iacet.’ Ne laetere nimis, miser et miserande rebellis, Tempus adest propere quo tua sceptra cadent. En ego te virga nostri, periture, furoris Excutiam regno — ne relevere — tuo. Mane Thecelque Phares sera iam mente revolves, Sed propere exiciis experiere tuis.

[f. 83r]

[f. 83v]

MARIADOS LIBER SEPTIMUS

515

520

525

530

En puer ille sacer natus modo denique complens Sex vite lustra te superabit ovans. Hoc numero complebit opus, spoliabit Avernum, Dividet et regnum distribuendo tuum.’ Sic legit et tristi complevit Tartara vultu; Mussat et in tenebris Lucifer ille suis. Angelus ut policam rediens migrarit in aulam, Pluto recens genitum visere missus erat. Quis puer ille fuit, que mater, et unde sit ortus, Singula scrutatur, quae dubiosa gerit. / Infantem solito matris de lacte foveri Conspicit, at ventris claustra serata videt. Nam facili intuitu concessi numinis usu Quae sub veste latent, haec sibi nota patent. Parvi facit, quia virgo parit, qui noverat ipsum Omnia posse deum signa vetusta legens. Sed quantus puero deus insideat, miser ille Noscere non potuit, resque serata stetit. Non equidem dominum tam vilia posse subire Credidit aut carnis veste latere deum. Hinc ridet puerum, qui talia posse putatur, Auferat ut domino maxima sceptra suo. Regreditur laetus et queque renunciat atro Visa duci, et placido Styx fovet antra sono.

Explicit liber septimus.

511. denique: corr. Tournoy ex deumque Ms.

119

[f. 84r]

120

MARIADOS LIBER OCTAVUS

Incipit eiusdem octavus. De circumcisione domini et de magnifici nominis Iesu impositione. /

5

10

15

20

25

30

35

Interea solitis evectus ab axe quadrigis Phoebus adest, roseo cuncta decore fovens. Utque dies octava micat nascentis ab ortu, Crescit amor, crescit pena dolore recens. Parvus adhuc teneris suscepit vulnera membris, Ex nostro subiens crimine legis opus. Quis referet, quanto sua membra cruore madescant In cruce pendentis? Qui puer ista tulit? Magna dei virtus propria se lege coercet, Quam patribus dederat, federa sancta probans. At gaude, o genitrix, heresum iam devia tollit, Dum madet hic genitus membra cruore tuus. Verum etenim precisa caro sanguisque profusus Demonstrant corpus, quod, Manichaee, negas. Sanguine perfusus legemque subisse repertus Occultat Stygio mystica facta duci. Nempe ligaturam, qui vulnus non habet ullum, Sustinet, ut nobis vulnera nostra liget. Sic incisuram sine crimine passus amaram, Quantum nos deceat crimina flere, notat. / Instruit hic nostros nos circumcidere sensus, Carnem cum viciis mortificare suis. Quicquid in offensam poterat venisse, docemur Et quecumque animi radere gesta mali. Cauterium patitur, quo dudum cauteriatus Integra conficeret membra dolore suo. Legem qui posuit, nunc legis vincula sumit, Ut servos miseros solveret ille iugo. Hec quoque pena ducem decuit, qui vulnera sumpsit, Vulnera militibus tolleret atra suis. Sustinet ingentes tenera sub carne dolores, Utque aliis curet vulnera, vulnus habet. Tum presens aderat, ius quo legale fiebat, Letus in exitium pestifer ille suum. Aspicit indultae subiisse ligamina legis, Quem timuit Stygium perdere posse iugum.

[f. 84v]

[f. 85r]

MARIADOS LIBER OCTAVUS

40

45

50

121

Inde profunda petens et spe deceptus inani Decepit horribilem per sua verba ducem: ‘Eya’, ait, ‘assumptum princeps depone timorem; Quem metuebamus, nil puer iste potest. Eya, age, iam solitos servabis ubique triumphos, Pone metum, princeps, nil puer iste potest.’ / Dixerat, et veterum subiit penetralia patrum Et ciet in pugnam dux truculentus Adam. ‘O nostris’, inquit, ‘primus qui gaudia tectis Intuleras, vanis desine spebus agi. Frivola, que Michael his pridem sparserat antris; En puer incisae vulnera carnis habet. Qui te salvaret, salvandi suscipit omen; Fidere iam cessa, non erit iste salus.’

[f. 85v]

Hec diaboli improperia pater Abraham destruit, et similiter per Iesu Nave et Iesu filii Iosedech titulos superatur.

55

60

65

70

Tum pater ille sacri gestans primordia signi Improba confutans verba, per alta tonat: ‘Vade, prophane, tace, tremulisque litesce sub antris; Frivola que reputas, gaudia nostra fovent. Ecce tuo nostros auxisti famine cantus, Et quod inane probas, spe meliore levat. Ha, tibi testis eris nostram sub origine carnem, Quam rides, puerum iam subiisse, miser. Ecce meo quondam promissus semine nasci Hoc dederat signum federis ille mihi. Dicito, si nosti quid portet in omine nomen Iesus’, ait, ‘vacuo nomen honore gerit?’ / Hoc ubi vir fortis leta perceperat aure, Magnifica Iosue voce tonabat ovans: ‘O nomen magnum, sanctum, venerabile cunctis, Cuius ad imperium procidet omne genu, O vere nomen, divini numinis omen, O vere Iesus, omnibus una salus. Hoc licet indignus quondam portare merebar Dux populi effectus, non tamen absque tropo.

[f. 86r]

122

75

80

85

90

95

100

105

MARIADOS LIBER OCTAVUS

Nominis huius ope certans Amalech superavi; Destinat iste tuas evacuare manus. Hoc Hierichontinum quondam sub nomine regem Vici; te vincet, Lucifer, iste Iesus. Divisi terram populo bona cuncta ferentem; Dividet hic vitae maxima regna suis. Hoc ego portendens’, ait, ‘o Polypheme trifaucis, Accepi nomen signa moderna gerens. Nam sacer iste puer dux omnibus atque sacerdos, Crede, fidelis erit, propiciando reget. Ipse ego sub valida metuendi nominis umbra, Qui populum domini de Babylone tuli. Hic genus humanum vestra olim fraude subactum His redimet caecis vos superando locis. / Ipse ego qui Solymas erexi funditus aedes; Firmius ecclesiam construet ipse suam. En hic cunctorum fons et origo bonorum, Lux tenebras pellens, lex speciosa docens, Vita, cibus, requies, placidae medicina salutis, Fata, famem, studium tollit et omne malum. Noster honos, iubilus, epulum, sapientia, virtus, Spes pia, tota salus creditur iste Iesus. O nomen sanctum, cuius sub fulmine vestrum Corruet imperium disperietque iugum, Cuius apex tenuis iaculatus ab ore fidelis Destituet technas, dire tyranne, tuas.’ Talia voce dabant, et iam nova furciferorum Pectora sollicitat fama per antra volans. Omnem preterea percurrunt inclyta mundum Signa recens geniti, virgo Maria, tui. Prima Palestinas nascentis fama per oras Circuit et volucri spargitur aucta pede. Tum nova stella novo perlustrans sidere terras Traxit ab Eoo tres simul orbe magos. / Cuncta suo splendore novo nova spaera coruscans Lumina vincebat ordine, luce, gradu. Huic reliqui cessere globi, nec Lucifer ausus Ignifere radios conseruisse facis. Splendida Ledeos vincebat lumine fratres,

[f. 86v]

[f. 87r]

MARIADOS LIBER OCTAVUS 110

115

120

125

130

135

140

145

Vincebat Procyon stivigerique iugum. Candida solis equos vincebat meridianos, Sola polum retinens lucidiore situ. Quamvis Arcturi succumbere sidera nolint, Attamen hymbrifero sepe vapore latent. Hoc manet aeternum sidus nec mergier umbris Novit et obtectam non habet usque facem. Continua fuscas superabat luce tenebras, Vix nocti solitum passa subesse locum. Ipsa quidem caelestis erat prenuncia lucis, Que nostra illustrat lumine corda suo. Terrestri sub carne deum venisse revelat, Phaebeam gaudens exuperare rotam. Hac igitur noctu, dominus qua prodit ab alvo, Monte triumphali, credo, stetere magi, Cum iam stella, piis longum quaesita per evum, Promicat e caelo lumine clara novo. / Cernentes replicant, quenam foret illa resplendens Fulmine stella novo cordis in aure sui. ‘O’, referunt, ‘is quantus adest, cui dat famulatum Sidere spera novo; crescit utrimque stupor. Cernimus insolitum quoddam, quod non ratione Magnifici careat relligione tropi. Iam nobis liceat hunc ipsum credere natum, Cuius adaucta tenet federe vota senex. Voverat innumeris dominus sua germina stellis Equiperanda patri, qui fidei sator est.’ Hiis Balahamaeum pia fata revolvere signum Adiiciunt docti scripta vetusta magi. Iamque ratis figunt animis venisse salutem Et subeunt nitidum legis honore locum. Maxima Iudaici tendunt ad schaemata regni, Urbem sceptrigeram carminibusque sacram. Hic genitum regem — nullum metuendo furorem — Inquirunt dubii, quo latet ille loco. ‘O’, referunt, ‘ubi rex novus est, quem credere vestrum Lux nova sollicitat non sine laude ducem? Hunc stellam reserare novam, quam vidimus ipsi, Constat, et Eois res modo visa locis. /

123

[f. 87v]

124

MARIADOS LIBER OCTAVUS

Dicite, quandoquidem vobis loca regia dignum est 150 Nobis per sacros notificare libros.’

[f. 88r]

Hiis Herodes auditis successorem regni suspicatus turbatur, locus edicitur, magi offerunt, ad sua redeunt.

155

160

165

170

175

180

Talia commemorant, sevumque relata tyrannum Nuncia sollicitant, ne sibi sceptra cadant. Estuat Hebraeae super his rex impius aulae, Hunc successorem iam ratus esse sibi. Mente venena gerens pietatem fronte serenat, Sed struit astutos pectoris arte dolos. Fingit adorare, quem turbidus ense necare Tractat, amariciam dissimulando suam. Callidulam portat vapido sub pectore vulpem Et tegit Hybleo dira venena favo. Congrua fatidici volvuntur scripta libelli, Et Bethlehem genitum vate probante liquet. O Bethlehem, cunctis preclarior urbibus una, Digna salutarem lacte nutrire ducem, Tot sacra numinibus modicae tibi cogitur urbi Cedere Dardanici maxima Roma soli. Denique vanorum cultrix fuit illa deorum; Tu refoves virum, villa beata, deum. / Tu vincis doctas, illum quae gignis, Athenas, Qui fuit excelsi vera sophia patris. Demum purpurei spretis insignibus ostri Expetit ostensum turba Casana locum. Stelligeram subiere viam, tum lumina caelo Fixa tenent placiti relligione magi. Inde humiles adiere casas oracula vatum Edocti, tectam sidere dante viam. Intrant, quo roseo reptantis ad ubera nati Ore sacrum mulcet virgo Maria caput. Non hic Thenareo fulgent laquearia fuco, Aut radiant nitidis splendida fulcra thoris. Sed feno genitrix pueri sacra membra reponens Nudum pannoso tegmine vestit inops.

[f. 88v]

MARIADOS LIBER OCTAVUS

185

190

195

200

Denique thesauri depromunt mystica dona, Aurum dant regi, nam regit astra poli, Uni thura deo gratum spirantia fumum, Cuius sustentat cuncta creata manus, Sed myrrham puero, qui post sua membra sepulchro Depositurus erat a cruce verus homo. Magna fides; novere deum sub carne latentem, Quem coluere magi corpore, corde, manu. / Gentis primiciae veniunt orientis ab axe, Et veteri culpe congruit ipsa salus, Hic siquidem primi culpa est commissa parentis, Hic Cayn infecit sanguine fratris humum. Hic concors lingua est omnem divisa per orbem, Et Nynus posuit idola vana patri. Hinc veniendo magi parent, implentur amore Unanimesque fide nunc coluere deum. Iam terno sacras explerant munere gazas Et redeunt alia — voce iubente — via. Sic male quaerentis fraus est delusa tyranni Et meliore polum signat adire gradu.

125

[f. 89r]

De purificatione Marie. Venerat illa dies, veteri qua lege statutum Pollutis thalamis virgo subiret onus. 205 Utque quater denum revocarat Cynthius ortum, Deserit Ephraticam templa petendo casam. Elevat egregium cunis sanctissima gnatum, Pasyphaeoque fovet candida membra sinu. Denique mansueto genitrix portatur azello, 210 Quem Ioseph in planas ducit eundo vias. / Iamque Hyperionius metas exolverat axis, Urget et assumptam nox posuisse viam. Inde Zacharie tectum properando subibant, Et placida hos recipit neptis avita manu. 215 Hic modo fasciolis teneros pia disligat artus Ac recreat lento parvula membra foco. Neptis avet proprias puerum gestare per ulnas

[f. 89v]

126

220

225

230

235

240

245

250

MARIADOS LIBER OCTAVUS

Et fescenninum voce dedisse tropum. Dulcia ponuntur letis convivia mensis, Et placitis quisque vultibus ora fovet. Denique laeticia domini pia corda resultant, Arridetque pius dulciter ipse Iesus. O felix hospes, faelicia gaudia tecti, Quod meruit summi membra fovere dei. Quis referet, quantis natu prior ille Iohannes Gestibus aggaudet conservisse Iesu? Parvus adhuc utero puer interseptus anili Noverat hunc dominum gestibus esse suum. Quis putet, hic quanto domini repletur amore, Cuius nunc coram vultus et ora patent? Quam pleno vates divina charismata gustu Hausit ab aspectu parvulus iste Iesu. / Talia iocundo resonabant gaudia caetu, Et placida fessi membra quiete fovent. Tum vigil excusso primum per sidera somno Sollicitus peragit munera grata Ioseph. Explorare diem properat noctisque recessum, Ne qua more fieret culpa quietis amor. Splendida nocturnas ubi lux demoverat umbras, Surgit et inceptum virgo resumit iter. Expetit excelsi genitrix penetralia templi, Et Ioseph in legem congrua dona gerit. Progreditur purganda, nihil quod rite necesse est Purgari referens, que sine labe fuit. Iussio nulla quidem, nullo que semine gnatum Ediderat, tenuit; inviolata fuit. Elizabeth sequitur geminis comitata puellis, Deducens neptem convenerando suam. At foribus sacri virgo iam proxima templi Haesitat, in quarum se ferat illa chorum, Femineas siquidem triplex tenet ordo phalangas Aede sacra, veterum relligione patrum. Ingenuae primum retinent, plebeia secundum, Et sedet in reliquo casta caterva loco. /

245. que: corr. ex qui Ms.

[f. 90r]

MARIADOS LIBER OCTAVUS

127

Sed quae nobilior, quae virgine purior ista? Attamen extremo substitit ipsa loco. At velut in mediis consurgunt lilia spinis, Sic in vulgares emicat illa choros. Ut que obstrusa latet terrae fuligine gemma, 260 Et rutilans aurum vena lutosa tegit, Schemate sic vili tenui quoque mater amictu Omnibus abscondit spirituale iubar. Hiisque suis hec virgo humilis nos commonet actis Fastum vitantes infima quaeque sequi. 255

[f. 90v]

De Christi oblatione in templo, et de occasione promissi quod sanctus Symeon a spiritu sancto acceperat non visurum se mortem nisi prius in carne videret Christum dominum. Iam puer in sacro, legali munere, templo Relligione patrum sistitur ante deum. Sistitur ante deum, legalis ut hostia nobis Pergeret offensum propiciare deum. Pro matre et puero geminus defertur ad aram 270 Turtur, ut ordo iubet, sive columba duplex. Et qui nos redimet, cyclis est quinque redemptus, Quos crucis incude vulnera quinque darent. / Tum pater ille senex longae promissa senectae Fata tenens sacro flamine ductus adest. 275 Hic tam longaevo vivendi tempore votum Caelestique ratum faedere gessit homo, Donec legiferum meruisset lumine Christum Aspicere, exulibus qui foret apta salus. At quae prima viro promissi causa superni, 280 Et referam, pacti quae fit origo sacri. Hic dum vivaces vegetaret corporis artus, In veteri haud minimus lege magister erat. Preterea celebrem relegebat in ordine vatem, Seva cui dederat serra dolore necem. 265

tit. inter 264-265. dominum: corr. ex domini Ms. 274. flamine: corr. ex flumine Ms.

[f. 91r]

128 285

290

295

300

305

310

MARIADOS LIBER OCTAVUS

Nam is consilii quondam bene conscius alti, Fatidico afflatus carmine, mira canit: ‘En’, ait, ‘halma ducem, Iudae qui sceptra gubernet, Concipiet natum virgo pudica — novum —.’ Hec ubi legit, ebet sensu nimioque stupore Rem credens vanam detrahit hetha loco. Nam super humanum reputans consistere cursum Si virgo pareret, h tulit, alma tenet. Alma quidem iuvenem, castam notat halma puellam, Quae mater fieret integra carne manens. / Interea ut rediit relegendi tempus, in aures Condita discipulis lecta resumit ovans. Invenit halma loco — stupor est — rediisse subacto, Erroremque putans ere retruncat eam. Obruit effossi spacium miniis elementi, Excidensque apicem rem putat esse gravem. Tercia iam rediit messis, qua lecta resumit Et repetisse locum perspicit halma suum. Aspicit et nimio suffunditur ora rubore, Iamque fide dignum credidit esse sonum. Pluribus interea precibus divina fatigat Viscera, ut explendis det superesse modis, Ne sibi Parca ferox abrumpere stamina pergat, Ni prius aspiceret verba dedisse fidem. Denique pro dubio lachrymis purgatus amaris, Tandem responsum flaminis intus habet. Et sacer ille quidem, cunctis qui corda revelat, Promisit domini tempora sancta seni, Quem neque visurum fovet insuperabile fatum Ni Christum dominum viderit ille prius.

[f. 91v]

Symeon in spiritu veniens in templum Christum manibus laetanter suscipit, animam matris gladio doloris perforan- / dam predicit, plurima de [f. 92r] filio miranda pronunciat et se in pace dimitti feruenter exorat. 315

Ergo ubi celebrem virgo conscenderat edem, Divino Symeon flamine missus adest. Flamine missus adest, qui munere federis almi

MARIADOS LIBER OCTAVUS

320

325

330

335

340

345

350

Duxit ob id vitae tempora longa suae. Excipit in manibus cupido suo pignera visu Ingenuae natum virginis ille sacrum. Predicit matri grandes sub mente dolores, Et reserat geniti tristia fata sui: ‘En erit hic positus in casum pluribus’, inquit, ‘Cuius et in merito quisque resurget homo. Felix ille nimis, hoc qui duce crimina linquens Concidet, ut reparet in meliora statum. Huic puer Ascanius, huic et Berecynthius Atys Cedit et Herculaeae gloria mentis Hylas. Primum casurae positurum maenia Rhomae Spes erat et Latii iura fovere soli. At tuus, o genitrix, numquam peritura locabit Regna suis, vitae iura daturus eis. Alter erat grandis Cybelli causa doloris, Criminis admissi dum sibi paena furit. / At proprio nostras hic tollet sanguine culpas, Unde tibi, genitrix, causa doloris erit. Interni gladius lethi tua pectora scindet, Cum tuus iste puer mortis amara bibet. Pulcher Hylas faciem multo ut sudore madentem Terserat, in liquidis mergitur ipse vadis. At tuus ut lassos per mortem terserit artus, Nostri adiet Stygias iam sitibundus aquas. Hinc redimet genus omne patrum de stirpe priorum, Nos quoque deducet in meliora loca, Sol ubi perpetuos clarissimus ardet in annos, Et gaudet placidis iusta caterva choris.’ Dixerat et modico pro tempore pauca loquutus Hoc tremulo cecinit gutture carmen ovans: ‘Nunc dimitte tuum tua propter verba ministrum, Corporis absolve vincula, pace fove. Da placidae mihi sedis iter, da, rector Olympi, Patribus Elysiis iungar ut ipse locis. Nam postquam faciem merui vidisse cupitam, Vivere me tedet longius, alme pater. /

341. artus: corr. ex arctus Ms.

129

[f. 92v]

130

MARIADOS LIBER OCTAVUS

Ecce tuo nostrum conspexi lumine Christum, Cunctis qui veniet gentibus una salus. Omnibus hic ingens virtutum fulmine lumen Atque Palestine gloria plebis erit.’ Sic ait, et tepide solvuntur membra senecte, 360 Iungitur ad cetum spiritus ipse patrum. 355

Explicit liber octavus.

[f. 93r]

MARIADOS LIBER NONUS

131

Incipit eiusdem liber nonus. Maria ritu purificationis expleto Nazareth cum filio revertitur. Symeon quoque mortis debito Limbum ingreditur, patres novo pueri rumore laetificat et eos ad laudandum deum posita tristicia invitat.

5

10

15

20

25

30

Et postquam veteris complerat debita legis, Cum puero Nazareth virgo Iosephque petunt. Spiritus interea veniens Symeonis in antra, Antra lacus Stygii, patribus ista refert: ‘Eya’, ait, ‘o patres, veterem deponite luctum, Hiis puerum manibus, gaudia nostra, tuli. / Ipse ego, qui dominum merui gestare supremum, Quique modo incipiet omnibus esse salus. Plaudite, gaudete: nostris stat — credite — verbis Vera fides; vobis denique visa loquor. Hec eadem quae narro, patres, testabitur Anna, Anna videns; Phanuel, filia dico tua. Ipsa quidem longo carnis macerata rigore, Divino mulier flamine digna fuit. Plurima de puero hoc rerum preconia dixit Et nova Iudaicis affore sceptra locis. Plaudite, gaudete, domino depromite laudes, Nos qui dignatur visere sorte bona. Gaude semen Aser, iam quae tibi pinguia quondam Dona pater moriens contulit, ecce tenes. Cordis delicias vitaeque fidelibus escas Conferet aeternae celitus iste puer.’ Dixerat, et resonant veterum pia carmina patrum Et nova carminibus gaudia mixta novis: ‘Plaudite, gaudete, veteres detergite fletus, Et nova rite novis ducite festa tropis.’ Crinita ante omnes resonans cythara Malachias Laetificat veteres tale canendo patres: / ‘Ecce impleta’, refert, ‘nostri sentencia libri; Venit et ad templum maximus ille suum, Maximus ille, cui subservit machina mundi, Et quem stelligere contremit aula domus. Plaudite, gaudete, veteres detergite fletus, Et nova rite novis ducite festa tropis.

[f. 93v]

[f. 94r]

132 35

40

45

50

55

60

MARIADOS LIBER NONUS

En hic, quem longum, patres, quaesistis in evum Et querula tociens voce petistis, adest. Illa tui, o vates, venit iam carminis aetas, Certius hebdomades qui numerare soles. Iam nova progenies caelo demissa supremo, Quam serrate tuus scripsit adesse stilus. Plaudite, gaudete, veteres detergite fletus, Et nova rite novis ducite festa choris. Incipit ecce puer risu cognoscere matrem, Accelerans famulos laetificare suos. Hoc pubescenti puero gens nostra redire Gaudens conspiciet aurea secla, patres. Hoc duce, si qua manent veteris vestigia culpae, Inrita reddentur et cadet omne nefas. Plaudite, gaudete, venit iam tempus et instat Chara dei soboles, tollat ut omne malum. / Quicquid in orbe viget, caelum, mare, spiritus ipse, Omnia sunt eius clausa patentque manu. Hunc penes est unum vasti custodia mundi, Quemque vident puerum, fas coluisse deum. Non me carminibus, pueri si cuncta revolvam Gesta, Linus poterit exuperare, patres. Tanta puer facturus adest, tam grandia mundo Conferat aeternae dona salutis. Amen. Plaudite, gaudete, veteres detergite fletus, Et celebrent istum gaudia magna diem.’

Hiis Lucifer auditis conturbatus consilium advocat et Herodem ut puerum iugulet vehementer inflammat.

65

Iamque lacessitum gratae per carmina turmae Luciferum furiis distrahit ira suis. Vulgus iners Stygii dux horridus advocat Orci, Consiliis satrapas iussit adesse suos. Mente labat, frendens trepidat causamque perorat Lucifer, horribili talia voce tonans: 62. distrahit: corr. ex distrahat Ms.

[f. 94v]

MARIADOS LIBER NONUS

70

75

80

85

90

95

100

105

‘Quid patimur, socii? Laetos hic audio cantus, Et nova de puero fama per antra volat. Vestra, precor, fessis vel nunc industria rebus Obviet et nostris consulat, oro, locis. / Invasit me fama recens, et quo mea nunc stant Fata loco, variis estuo corde modis. Credo equidem, dant plura fidem, quia nostra per istum Sceptra cadent puerum, ni mea cura vetet. Consulite, o socii, iactura stat omnibus una, Accelerate manus, nam mora sceptra nocet. Si potior vobis nondum sentencia inhesit, Nostra — ratum — proprio damna cruore luat. Hoc mihi decretum puerum iugulare recentem, Ne vir Tartareis destinet arma locis. Herodis gladio, cui maxima cura suorum est Nobiscumque timet, res peragenda mihi. At tu, Pluto’, refert, ‘nostram nunc concipe mentem, Rectius ut facias quod mea vota petunt. Ibis et Antipatrum forma simulabis inani, Ut patrio stimules nomine corda ducis.’ Tum regem placido recreantem membra sopore Tale fremens falso fascinat ore virum: ‘O mi nate’, inquit, ‘nostrae spes inclyta famae, Atque Palestini publica cura soli, Aspice, nate, precor, rerum monimenta mearum Sub quanto liqui nuper honore tibi. / Ipse ego Iudaeae gentem frenare procacem Iussu Pompei dignus honore fui. Tu resides servans animos, pene omnia regni Perdis iura sacri desidiose nimis. Iam nunc Iudeam proprio de rege superbam Erigit hec pueri fama peraucta novi. Nil dudum annales Iudeae sceptra canentes Proderit ignivomis supposuisse scabris, Nec dabitur tibi pace frui rebusque potiri, Ni puer iste cadat perditus ense tuo.’ Dixerat et rapidis urebat pectora flammis Et varios estus ingerit igne suo. Cogit — inane — ducem dubios evolvere casus

133

[f. 95r]

[f. 95v]

134

MARIADOS LIBER NONUS

Et peritura viro regna vetusta notat. Divicias minui minuique prophetat honorem, Perdere si puerum differat ille novum. Sic Pluto vacuos solers nutrire furores 110 Horrida sub regis pectore bella serit. Suadet in infantes saevas distringere sicas, Cogit et innocuos ense necare choros. Hinc fera corda ducis rapit immedicabilis ira Et regni feritas, quod periisse timet. / 115 Hiisque acuit regem stimulis, penitusque medullis Sanguinis innocui flagrat avara sitis. Tum rex — triste nefas — crudelia turbidus arma Preparat, et saevo pectus in igne coquit Eripere hiis animas pueris, quos ipsa coaevi 120 Suspectos regi temporis era dabat. Verum dum tanta princeps ferveret in ira, Tam cito ne fiat, causa suborta vetat. Nam Romae Caesar per scripta citantia natis Mox responsurum mandat adesse ducem.

[f. 96r]

Angelus in somnis Ioseph apparet et ob iram Herodis in Aegyptum pergere iubet. At contra dominum nullius turbida constant Robora momenti, nil furor iste valet. Ut dulcem eriperet puerum divina potestas, Hec Ioseph in somnis visio sancta fuit. Angelus aethereo Gabriel demissus Olympo 130 Clarus adest, referens haec monumenta viro: ‘Surge’, ait, ‘et sanctam, dulcis pater, accipe matrem Cum puero et Pharios tende subire locos. Hic tua sit requies, tua sit domus; ecce futurum est Quaeritet ut puerum rex iugulare sacrum. / 135 Tristibus, adde animum, super astra doloribus itur; Ad Styga deliciis gaudia nata trahunt. Non ideo culpandus eris, quia fervida regis Pectora declinas iussus ab ore dei. Non ideo malus es, quia vituperaris ab illo, 125

[f. 96v]

MARIADOS LIBER NONUS 140

145

150

155

160

165

170

175

Laus siquidem summa est displicuisse malis. Sepius elidunt summos mala fulmina montes, Et virtus semper invidiosa fuit. Fer patienter onus, gaudet patiencia duris; Quem fel non tetigit, nil favus ore sapit. Denique non alia est sicut patiencia cunctis Nobilior virtus digna subire polum. Temperat ista vices, domine, variabilis omnes; Quicquam adest gravidum, sustinet ista pie. Vincitur et victa est omnis fortuna ferendo; Turbida si quaeris vincere, disce pati. Quod saeva puero princeps in mente minatur, Esto mali patiens, denique victor eris. Fac laetere, Ioseph: qua tu patiencia regem Evinces, tribuet premia larga tibi. Ille suas misero persolvet in omine culpas, Te post maesticiam gaudia magna manent. / Ne metue exilium; succedet tristibus ingens, Credito, laeticia, quam deus ipse dabit, Is siquidem letis nonnumquam tristia miscet, Purget ut electos hac pietate suos. En Abraham quanta est’, inquit, ‘tentatus harena, Precaeptus genitum libet ut ense suum. Iob quanta excaepit patiens, memorare flagella; Vult deus electos hic tribulare suos. Erudit ad meritum patris pia virga fideles, Ut paret ira brevis gaudia longa suis. Ne trepida, dilecte Ioseph, tu matris alumnus Et casus castae tu comes esto deae.’ Dixit et in tenues sublatus protinus auras Fulminis ut rapidi stridula flamma fugit. Nec mora, dimisso relevans sua membra grabato Sumptus longinquis preparat ipse viis. Hiis ita dispositis flens largiter accelerabat Virginis ad thalamos et sibi visa refert. Relligione viri mater castissima perstans Nil dubitat, peragit quae pia iussa dedit.

135

[f. 97r]

136

MARIADOS LIBER NONUS

Audito per Ioseph angeli nuncio Maria puerum excitatum et lachrimantem sinu confovet et Ioseph / eum humeris excipit ad portandum; gra- [f. 97v] diuntur per nemorosa, trepidant; et de sollicitudine Ioseph circa puerum.

180

185

190

195

200

205

210

Hic somno excitum dulcem crepitare videres Pusiolum lachrymis, dum levat halma caput. Hunc Ioseph exceptum defert humeris lachrymantem, Nam ducis ira moras inseruisse vetat. Virgo per ambusta gradiens et squalida tesqua Carpit iter, sponso concomitata suo. Iam subeunt nemorosa loci, quo pallida pronis Silva tumet ramis et spatiosa comis. Vix modico licuit surgentem vertice lucem Cernere, sed timidum taxus opacat iter. Auxerat hora metum se iam volventis Olympi, Undique dum tenebras nox fovet atra graves. Ipsa quies rerum mundique silentia terrent, Saltem sideribus si vacat ipse polus. Insuper ignota capti regione locorum, Anxius invisam carpit uterque viam. Denique iam trepidi stabant formidine luci, Dum noctu facilis omnia terror agit. Nam maiora solent noctis caligine monstra Inculcare metum, saepe latrare nemus. / Preterea horrisonis respondent Gargara buxis, Et matri insuetum concinuere sonum. Hiis igitur genitrix facili correpta pavore Et puero timuit et sibi virgo timet. Invocat assiduo celestia numina questu Mater et in caelos lumina saepe levat. Tum Ioseph exanguem cernens pallescere matrem ‘Virgo, refert, istum ponito, queso, metum. Angelus ille vias nobis qui iussit in istas Ferre pedem, solita nos relevabit ope.’ Vix ea finierat, et vox delata per auras Caelitus intonuit, hec quoque verba dedit: ‘Ipse ego, quem genuit primus patriarcha, fovebam Ex Agara puerum, dum premit atra sitis, Ipse ego, qui populum domini sub nube tegebam,

[f. 98r]

MARIADOS LIBER NONUS

215

220

225

230

137

Ut solet egressus his residere locis, Numquid ab hoc divo retraham solamina nato? En deus est noster, qui tuus, halma, puer. Nec vobis deero, quaecumque per avia ducam, Et post Herodis vos revocabo necem.’ Dixerat, et Bethico sol gurgite tinxerat axem, Et parat emerito nox dare signa polo. / Rorantes revehebat equos suasitque soporem Curarum domitrix umbra, quietis amor. Ergo Ioseph congesta loco sermenta reponens Concussu silicis construit arte focum. Hic tentoriolum pellendis imbribus aptat Et circumfuso territat igne feras. Hic nox atra pios herbis iubet abdere somnum Et matrem genito sollicitare suo. Hic puero — nam stratus abest, ubi certa quietis Tecta negabat iter — brachia cuna fuit. Cuna fuit puero venerande brachia matris, Quam pene insomnem sollicitudo tenet.

[f. 98v]

Altera die iter assumptum insectantes ad ulteriora nemoris tendunt, ubi media iam die incidunt latrones. Et iam composito rediit lux crastina caelo; Matri rupta quies, si tamen illa quies. Inde gradum, quacumque datum, movisse parabant Et silvae peragunt ulterioris iter. 235 Iam sol aethereas medius conscenderat arces, Et venit erisonis obvia turba globis, Mos quibus errantes secum vectare penates, Ense brevi cingi, tegmine crura regi, / Barbarico ritu manibus gestare cateias, 240 Et quibus in membris tegmina cetra brevis, Hic modo palantes levibus discurrere peltis Et partis miseros dispoliare bonis. Congessise iuvat predas et vivere rapto Saevaque desertis bella movere locis. 245 Hii visi scelerum socii predaque potiti

[f. 99r]

138

250

255

260

265

270

275

280

MARIADOS LIBER NONUS

Virginis exstimulant corda timore novo. Demum pro puero grandi commota pavore Ad partem cessit, hec quoque verba refert: ‘O me, me miseram, num te, mea gaudia, mortem Oppetere aspiciam vilibus hisce locis? Cur gladium saevi non expectasse tyranni Concessum? Fieret hinc minor iste dolor. Fas tua vel patriis componere membra sepulchris, Et mihi stare domi nec peregrina vehi.’ Dixerat, et placido merenti pusio vultu Arridet matri nulla pericla timens. Omnia nempe sciens vanum ridendo timorem Indicat esse suis, quos deus ipse regit. Interea accurrunt secreta in rupe sedentes, Inveniunt matrem cum puero atque Ioseph. / Ut propere accessit, plenam quoque numine vidit In puero faciem, mox cadit ira ducis. Arma rotare vetans ‘Iam nil trepidantibus’, inquit, ‘Ingeminate mali, nil temerate, viri.’ Tum manibus parvum relevans sed numine magnum ‘Esto mei’, dixit, ‘hac pietate memor. Digna deo gessi, matri vestrisque peperci Sarcinulis; nobis tempore redde vicem. Te sacer oro puer, si quid pietate meremur, Dum mea fata petent, tunc memor esto mei.’ Dixit, et alludens protensis dulciter ulnis Suspiciensque puer gestibus ista refert: ‘Tali cum signo, cuius tibi tendo figuram, Affixus fuero, tunc ero, crede, memor. Ipse vices referam, quam nunc tribuis, pietati, Dum mecum steteris fixus in arce crucis. Tunc mea glorifico reddam tibi regna tropheo Et paradisiacis te sociabo locis.’ Divi igitur flexus pueri super indole, Dismas Transit et assumptam transit uterque viam. Tandem Memphei subierunt menia vici, Et peregre statuunt hoc residere loco. /

[f. 99v]

MARIADOS LIBER NONUS

139

Herodes de Roma rediens et maiori dignitate sublimatus iussit omnes [f. 100r] pueros occidi.

285

290

295

300

305

310

315

Hiis actis rediens sedata legibus ira Herodes genitis prevalet ere suis. Hinc tumido sub honore novo rebusque potito Plus temere audendi pectora firmat apex. Hic pridem ingenua delusus fraude magorum, Sceptra timet regni iam peritura sibi. Fama volat pueri virtusque haud laeta tyranno, Et data laus resilit a Symeone procul. Tum magis atque magis vario fremit actus amandi Prodigio pueri, pulsat et ira ducem. Insidias lethique vias et tempora versat, Ne sacer effugiat qualiber arte puer. Arma parat, sevos manus effera fulminat enses, Pergit et insontes mille ciere manus. Ut Lybicus cum forte leo procul agmina cernit Pascere laeta boum lanigerosque greges, Attollit cervice iubas, sitiensque cruoris Atque more impaciens fertur in omne preceps, Haud secus Herodes teneros desevit in agnos Et saeva innocuos cuspide sternit atrox. / Extinxisse famem gladio multoque cruore Exstimulata siti perfida corda parat. In totas grassatur oves, puerilia mactat Agmina; complentur vocibus arva procul. Undique rimantur inimico corpora ferro, Et vitae expertes compulit ira mori. Ense metit rapido Iesu stimulatus adempto Rex, quos Ephratica protulit ora papos. Hic cerebro gladius constringitur, hic vaga campos Sanguinis unda rigat, fluminis instar iens. Hic dolor est; teneris capulo tenus effera membris Impulit ira spatas exagitando suas. Ora rapit gladio prefixaque cuspide portat Miles atrox, trepidant hiis pia corda malis. Attamen hiis minime poterant mansuescere visis Turbida corda ducis, tam gravis ira fuit.

[f. 100v]

140

320

325

330

335

340

345

MARIADOS LIBER NONUS

Pro solo Christo cadit ingens criminis expers Infantum turma; non tamen hisce deest. Christus erat presens, qui sumpta pericula pensat, Et quod testis habet, sentit et ipse malum. Non minus ille deest absens puer, imo coronat Pro se collisos premia digna parans. / Exalant lucem, trepidantia lumina condunt, Caelestisque animas suscipit aula sacras. Hec inter matres celum clamoribus implent, Sollicitantque animos tristia fata pios. Ut volucris decerpta sui dum corpora pulli Morsibus accipitrem dilaniare videt, Auxilium neque ferre sue valet anxia proli, Quodque potest, lapsis plangit amara volis, Sic, dum collisis nequeunt succurrere gnatis, Matribus hic sola est plangere cura suos. Nudato laceros hec vellit vertice crines, Ista genas findit, altera pectus icit. Inque ducem tacito frendescunt murmure matres, Matres in quarum viscera saevit atrox, ‘O’, referunt, ‘quem Rhoma tenes, qui diva cruento Sceptra dedit lanio, mactet ut ense pios, Heccine te quondam solita exaltare per orbem Iusticiae virtus et pietatis amor? Obstat amor; nulla est pueris de crimine culpa, Ut tanta pereant impietate pii.’ Nec tacet hanc veteris cedem prescriptio vatis, Qui Bethlehem recitat affore triste malum. / Iamque stupor mestis celum pulsare querelis In Rama et matres pignora flere sua.

Ad Herodem quid puer iste facturus, et de morte Herodis et de reditu pueri ex Egypto.

350

Ecce tot innocue stravisti funera turmae; Numquid ad effectum res subiere suum? En tua, rex, feritas nondum saciata cruore Extinxisse putat, quem polus omnis amat.

[f. 101r]

[f. 101v]

MARIADOS LIBER NONUS

355

360

365

370

375

380

385

390

Disce, miser, vacuo te sanguine commaculatum Profuit haudquicquam conservisse deo. Quam regens, princeps, fedasti sanguine terram, Attamen ille puer, quem revereris, abest. Complesti cedem; numquid per funera mentem, Dire tyranne, potes exsaciasse tuam? Quid pro Romuleo zelas, stultissime, regno, Cuius in orbe caput eriget iste puer? Cur hunc persequeris vacuo, miserande, furore, Cuius adorabit inclyta Roma duces? Demum ex Iudeis comites — confundere — binos Eriget Assaricis, fulmina bina, locis. Roma, cui pridem puer hic subiecerat orbem, His faelix ducibus omnia secla reget. / Imperium sine fine geret divisque nitescet Pontificum sceptris, qui pia corda regent. Hiis subdent humiles, subdent et colla superbi, Hosque favebit homo visere quisque patres. Tantus honor puero dabitur post fata perempto, Ut fluat ex cunctis hic pia turba locis. Huius ad excelsum devicta morte sepulchrum Appetet omnis homo tendere; tantus honor. Illius huc clipeus tum sanguine splendidus Indos, Hucque Caledonios illius arma trahent. Hic eius defixa solo vestigia reges Tangere gaudebunt frontibus, ore, manu. Quid trepidas, quid mente labas, quid sanguine terras Polluis? Hunc puerum contremet omne solum. Quid venisse times, qui non mortalia querit Sed dabit eterna numine sceptra suis. Desine, nec rabido temet consumpseris ore, Nequicquam furias tendis in astra tuas. Nil peragis; Pharia latitat peregrinus in ora, Quem tamen agnoscunt idola fracta deum. Hic puer iste, sue carnis dum cresceret aevo, Proficit et sensu nil puerile sapit. / Nunc cum matre sacros studitat perdiscere libros, Nunc astare patri dulcis amore favet. Tum simul hic niveos properat discerpere flores,

141

[f. 102r]

[f. 102v]

142

395

400

405

410

415

420

MARIADOS LIBER NONUS

Et deferre Ioseph matre stupente nimis. Inde novum: manibus rogitat contexta paternis Ecce super tenerum serta referre caput. Floribus ornatus, gradiens ante ora parentum, — Mira loquor — recitat mystica verba puer. ‘Hiis’, inquit, ‘roseis gens Vohorea coronis Ornabit nitidos progenitura viros. Hic mundum nostro spernentes, mater, amore Virtutum religent candida serta patres. Hic mihi Paulites, hic insuper Hilariones Reddent purpureis lilia mixta rosis. Tunc mea predives virtutibus hospita tellus, Quae deserta fuit, en paradisus erit. At – doleo — gens vestra — scio — vestrique nepotes Iniicient capiti spinea serta meo.’ Dixerat et lachrymis madidum properabat abortis In matris gremium deposuisse caput. Interea sextum procurrit parvulus annum, Et mors crudelem perdidit atra ducem. / Semper enim sevum punit vindicta furorem, Et ferit insolitum barbara pena malum. Qui natis dulces orbaverat ante parentes, Orbari genitis dignus et ipse suis. Qui pridem innocuas fedarat sanguine cunas, Nunc mortem asscivit turpius ipse sibi. Hoc ita defuncto cunctisque per omnia saevi Complicibus facti, vox datur alta Ioseph. Ammonitus propriam tendit letanter in aedem, Et recipit cives Nazara saepe suos.

Explicit liber nonus.

[f. 103r]

MARIADOS LIBER DECIMUS

143

Incipit decimus. Puer Iesus reductus in Nazareth proficit aetate et sapientia et gratia. Et quod iam duodennis ascendit in Pascha ad templum.

5

10

15

20

25

30

35

Hic puer in cunctis subiens mandata parentis, Corpore dum crescit, plus ratione sapit. Ingens succiduum sapientia prevenit evum Et rapit augmentum corpore mente simul. / Plus ratione sapit nostris obtutibus ille, Quamvis aeterno nil satis addat homo. Solis virtutem semper — puto — credis eandem, Attamen ex austris fulminat ille magis. Quem superimplevit caelestis dextera patris, Non valet impleri fertiliore manu. Quod puer in prima donum possederat hora, Usibus hoc nostris efficit esse palam. Verbis et vultu nunc omnibus esse stupori Incipit et digne commemoranda gerit. Crescebat rapidis annorum parvulus aeris Addideratque annos ad duo lustra duos. Et tribus hunc secum deducere partibus anni More patrum et soliti visere tecta dei. Ast ubi prescriptum complerat temporis aevum, Et Paschae instaret magnus honore dies, En puerum sacra moniti pietate parentes Secum deducunt, munera grata deo. Hac aetate puer divino plenus amore Expetit agnicremam, paterna tecta, domum. Hac aetate idem numero testatur eodem Ad se venturas Israhel esse tribus. / Iamque aderat, qui luce sua nova lumina mundo Hoc daret in numero verus in orbe dies. Hic prece caelestem properat lenire parentem Factus homo, nostra missus ab aethre salus. Hic primum studii prefert elementa paterni, Et colere excelsum nos docet ore deum. Nuncque deo coniunctus homo, nunc alter in altro, Perficit assumptas, munia clara, vices. Nunc cum matre sacras invisere fervidus aedes,

[f. 103v]

[f. 104r]

144

40

45

50

MARIADOS LIBER DECIMUS

Nunc parat offensum conciliare deum. Nunc miranda puer, deus insuper, ora relaxat, Ut stupeant docti verba relata viri. O puerum magis ecce deum, cunctis venerandum, Hac qui nos sociat relligione deo. Denique matura morum gravitate senescens, Ingenio docilis, ore disertus erat. Mitis, amans, humilis, se promptus subdere iussis, Divino plenum numine numen habet. Tum simulac sacri domino legalia voti Munera protulerant, ecce redire parant. Deserit interea comitis vestigia matris, Et manet in templo patris amore puer. / Qua voluit facili puer arte, fefellit utrosque, Ut non absentem sciret uterque parens. Illa viris iunctum, mulieribus ille putabat, Et quem quisque sibi credit adesse, deest.

Ioseph et Maria ut superveniente nocte in unum convenerant, non videntes puerum eum se perdidisse putabant.

55

60

65

Iam pars assumpti consumpta labore diurno Callis erat, gelidis noxque redibat equis. Huc tandem complerat iter sine prole Maria, Conveniuntque uno virgo Iosephque loco. Magnus utrimque stupor, quorum puer hic comitatum Absens detineat, tristia corda movet. Flent pariter tristes animis virgo et paranymphus, Et ligat amissus corda dolore puer. Tum relevare Ioseph maestae precordia matris Tendit, et hec iusti verba fuere viri: ‘Sit, tibi quem quereris raptum, sit sospes et ipsum Nil premat, oro, mali sitque honor omnis ei. Ne dubita mater, recto nunc calle propinquis Insequitur nostrum concomitatus iter.’ Sic Ioseph insistit, quamvis dolor urget, et orat, 51. ille: corr. ex illa Ms.

[f. 104v]

MARIADOS LIBER DECIMUS

70

75

80

85

90

95

100

Ut subeat tectum destituatque metum. / Hiis tandem verbis paulum requiescere cepit Spiritus afflictae somniaqua alta subit. Somnia nigra subit caecis cogentibus umbris; Hanc tamen insomnem sollicitudo tenet. Postera stelliferi pulsis Hiperionis astris Lux matutinos accelerabat equos, Cum sua dinumerans horas mestissima mater Membra levat strato sollicitatque suos. Per villas Solymae, per notos atque propinquos Diversumque locis mesta pererrat iter. Mesta requirit eum, sacra quem mater in aede Perdiderat, genitum, mesta requirit eum. Expetit Elizabeth, notos inquirit avosque, Quo puer ipse loco sit modo visus eis. Quo feror? Immensum erratas dicere sedes, Preteritus tristi nullus in urbe locus. Quodcumque intrabat limen, pia corda movebat, Traxit et ad fletum mater amara suum. ‘Amissum mecum, quaeso, perquirite gnatum.’ Dixit, et irrorat gutta suborta genas. ‘Laeta fui dulcisque parens, cum gnatus adesset; Nunc — dolor — amissi sors nocet atra mihi. / Dulcem, oro, genitum miserae monstrate parenti, Dicite, si nostis quo latet ille loco. Si memores estis, quo vos puer arsit amore, Dimidium curae nunc capite oro meae.’ Inde omnes plangore sonant tristemque levabant Matrem de geniti perditione sui. Obvia turba ruit, dominam solantur amaram Nazaricae matres Bethlemicaeque nurus. Omnibus inde oculis concors compassio flendi, Et voce et lachrymis condoluere suis. Vidisses hic sepe piam sonuisse querelam, Saepius erectas sidera in alta manus.

99. oculis: corr. ex oculi Ms.

145

[f. 105r]

[f. 105v]

146

MARIADOS LIBER DECIMUS

Lamentatio et planctus Mariae virginis super perditione filii sui Jhesu, quando remanserat in bello.

105

110

115

120

125

130

135

Tandem, ubi per lachrymas licuit sibi, flebilis orsa est, Singultu medios impediente sonos: ‘O mi nate mea iocundior unice vita, Nate, meae vires et meus unus amor, Sancte puer, nostre solacia maxima vite, Quo te perquiram limite, sancte puer? Nate meus, nostre pax et tutela coronae, Gloria materni nate decoris, ubi es? / Hei mihi dulcis amor, quo nunc vestigia ponam, Ut tandem inventus restituare mihi? Te simul amisso perierunt gaudia nostra, Que tuus ex vultu dulcis alebat amor. Qua te parte soli, quo te sub limine queram, Quis monstrabit iter, quaeve notanda via? Excurram, quocumque pedes, quocumque iubebit Casus, et exquiram, que modo tecta tenes. Proficietne labor? Rursum te nate licebit Aspicere et roseis iungere labra genis? Tene ego, nate meus, vita mihi charior ista, Posthac laeta fruar? Tene videbo, puer? Tu mea lux, tu summus honor, tu prima voluptas, Tu mea dulcedo, spiritus unus eras. O decus, o requies, o nostri gloria cordis, Quis te, quaeso, locus, floscule dulcis, habet? Accingar lustrare domos perque avia Sennae Indefessa3 ferar, sit mora queque gravis.’ O veneranda parens, quo perculit ille dolore Te puer amissus, qui tua vita fuit. O utinam tecum licuisset tendere gressum, Aut saltem placidam prestituisse viam. / Ne tristere nimis, tetricos evince dolores, Et tristes animos, qua potes arte, rege. Crede, dies roseos non solvet tercia currus, Quin videas genitum non sine laude tuum.

128. indefessa: corr. ex indefefessa Ms.

[f. 106r]

[f. 106v]

MARIADOS LIBER DECIMUS

140

145

150

155

160

165

147

Quid dicam? Cohibere nequit mestissima fletum; Erumpunt lachrymae, quas alit intus amor. Quem semel incepit, grande est deponere luctum, Dum modo securam non sinit esse timor. ‘Res’, inquit, ‘mecum supremaque causa peracta est; Ius habui matris, nunc tamen orba negor. Me miseram, amisi nostrae solacia mentis, Nil ego iam possum dicere certa meum. Forte modo periit dilapsus in arma furoris, Quae pridem Ogdea fugerat urbe latens.’ Hec secum querulans sic tandem affata tonantem est, Maximaque in vultu signa doloris erant: ‘Summe parens rerum, mundum ditione gubernans, Et pater huius, ades fletibus, oro, meis. Si mea predulcem revocasti gaudia natum Ad solium regni, res toleranda mihi. Credo, suis indigna fui conspectibus uti Et tamen diva meis stringere membra volo. / Si tamen est manibus, pater optime, raptus iniquis, Arte tua genitum subtrahe, queso, meum.’ Dixit et effusis lachrymas emisit habenis, Suspensasque diu fortior ictus agit. Tum Ioseph hanc lenit sanctamque excusat amantem: ‘Num puer hic nobis perditus’, inquit, ‘erit? Inveniemus eum domino duce, tristia pone; Gaudia post luctum sepe venire solent. Quem semel eripuit dominus de morte cruenta, Non sinet hic puerum deperiisse modo.’ Sic ait, et tenuem sorbebant flumina solem, Et somnis aptum quaerit uterque locum.

Quid puer interim in templo remanens egerit, et de questionibus legis et Messye adventu, de quibus puer respondet. Mansitat interea patris succensus amore Nobilis in templo non sine laude puer. 154. volo: corr. ex volis Ms.

[f. 107r]

148

170

175

180

185

190

195

200

205

MARIADOS LIBER DECIMUS

Parvulus aetate, sed maximus arte magister Laetatur doctis se sociare choris. Doctorum in medio residens, en saedulus illos Audit et inquirit verba vetusta dei. En qui vera dei vere est sapientia patris, Audit prudentes legis amore senes. / Sed velut emeritus docto puer ore rabinus Efficit elingues, quos synagoga colit. Mos erat amphibolo scribas contendere templi, Et legis dubias disseruisse notas. Hic tantis condigna viris subsellia stabant Et rota divinis undique plena libris. Hic, quocumque die lubet, et per sabbata quaeque Verba prophetarum iussaque dena legunt. Huc, quos ingenii vigor et data gratia prefert, Adveniunt pueri discere verba dei. Hiis studium sacros foliatim volvere libros Et simul ante senum se posuisse pedes, Ante pedes, quod Paulus idem fecisse probatur, Disceret ut legem nobilis ore viri. Hiis se consocians puer inclytus indole gratus Audit doctiloquos aure patente viros. Hic rabbi Moyses, Samuel Ioachimque sacerdos, Hesdras, Gamaliel et Nycodemus adest. Hic etiam placidis schola consona discipulinis, Pars minor a senibus rite docenda sedet. Denique versantur divae problemata legis, Et de Messia questio grandis erat. / Rem prior imponens archisynagogus aiebat: ‘Messiae adventum credimus esse ratum.’ Non credunt alii, mille hinc certamina surgunt; Obsistunt, studiis conseruere piis. Pars venisse probat, pars destruit ante probatum, Dissidet in vario docta caterva sono. Hinc ingens veteres agitat contentio patres, Alter adesse putat, alter adesse negat. Alter ad alterius decertat verba licenter, Et controversim spargitur ore sophos. Iam facilem, iam difficilem discordia partem

[f. 107v]

[f. 108r]

MARIADOS LIBER DECIMUS

149

Infert diversis corda trahendo locis. Hic negat, ille probat, variis crepuere loquelis, 210 Is parat assumptum, destruit ille ratum. Docta inter doctos diversa volutat honestis Seditio verbis ingeniumque probat. Dogmaticas placito replicant certamine lites; Relligione tamen verba quietis erant. 215 Tandem ubi verba satis dederant contraria verbis, Complacuit vatum claudere dicta fide.

Altera die, orto iam sole, ad disputationem revertuntur, et de attestatione prophetarum super adventu Messye et responsum Iesu. /

220

225

230

235

240

Crastina Phebeos iam lux detexerat ortus, Et redeunt docti vocis in arma viri. Tum primum certis preses iubet omnia chartis Excipere et placida sub voce quemque loqui. Messyam venisse fovens archisynagogus Allegat patris ultima verba Iacob: ‘De Iuda non deficiet, qui sceptra gubernet, Donec is adveniat gentibus apta salus. Certius hebdomadas qui computat’, inquit, ‘eandem Voce fidem prodit; unctio nulla subit. Defecit sceptrum, defecit et unctio regum; Messyas igitur, quem remoramur, adest.’ Dixerat, et Samuel dictis incredulus infert: ‘Aggei verbis astra movenda prius. Astra movenda prius canit hic terramque movendam, Antequam veniat magnus ab ethre deus. At nondum concussa novo sunt sidera motu, Nondum terra novum sensit adesse deum.’ Tum puer in medium surgens veniaque petita Coniunctis manibus talia voce dabat: ‘Audio iam dudum, patres, sub Caesare magno Quemlibet ad censum convolitasse suum. / Venerat iste pedes, hic per freta lyntre ruebat, Pars quoque spumoso vecta subibat equo. Undique turba ruit; portat cervicibus aegras

[f. 108v]

[f. 109r]

150

245

250

255

260

265

MARIADOS LIBER DECIMUS

Fortis amor matres emeritosque patres. Accelerat proprii tectis occurrere vici Sub censu capitis plebs numeranda sui. Hocque loco nova stella novo radiosa nitore Traxit ab Eoo tres simul orbe magos. Quanta Palestinis fuit hinc commotio turbis, Vidistis, patres, et meministis idem. Ergo, patres, si vestra fides hec comprobat acta Aggei verbis, res dedit ipsa fidem.’ Dixerat, et tacitis suspendunt verba loquelis, Affirmant rabbi dicta relata sibi. Denique nocturnis contentio solvitur umbris, Inque rei finem traditur orta dies. Interea puerum presul procurat alendum, Plurima scrutatus eius ab ore domi. Utque Aurora diem spectacula tanta ferentem Quamprimum croceis roscida vexit equis Et matutinae completa est victima laudis, En scribae repetunt, que dubiosa gerunt. / Quodque hesterna prius statuit conclusio verum, Non replicant aliud, opposuisse placet. ‘Nondum Esaiae, Raguel, transacta videmus Verba’, ait, ‘aut lumen emicuisse novum. In tenebris lethique viis residentibus orta est Lux, canit, hoc signum vite propheta dedit.’

Quomodo Iesus questiones dissolvit; dum prudenter interrogat, feliciter docet et de expositione prophetarum. Unde loqui iussus, vix tollens lumina vultu Constitit in medio dignus honore puer. ‘Ante duas’, inquit, ‘messes geminataque lustra 270 Fama refert lucem flammigerasse novam. Invisum Danicis prefulsit lumen in agris, Pretulit ardentem nox radiosa diem. Insuper angelica est pastoribus acta per auras 273. auras: corr. ex aras Ms.

[f. 109v]

MARIADOS LIBER DECIMUS

275

280

285

290

295

300

305

310

Vox, omni populo gaudia magna canens.’ Tum narrata probant et se meminisse fatentur, Ast aliud Phatuel intulit ista monens: ‘Ecce Malachie necdum completa tenemus Carmina, nec dominum templa subisse sua.’ Dixit, et admisso puer hec sermone resolvit Atque Malachie verba peracta probat: / ‘En’, ait, ‘o patres, credo meministis et ipsi, Hoc olim in sacra contigit aede novum. Hic quondam mater tenerum paupercula natum Obtulit ante deum relligione patrum. Interea senior sancto duce pneumate presens Diva super puero fata locutus adest. Affuit et longo mulier veneranda pudore Anna prophetissa, de puero alta canens.’ Sic ait, et cunctis visa est res digna relatu Et veris olim testibus acta patet. Iste Annam neptem, proavum vocat hic Symeonem; It clamor caelo nil dubitare vetans. Sed Dan lividulo confossus corda veneno, Omnibus horrenda protinus ore refert: ‘O patres, quem vestra fides venisse probavit, Olim suscepit rege furente necem. Num memores estis, quanta rex ferbuit ira Et quantus nostra sanguis in arva ruit? Tantus enim fuerat saevi vindicta furoris, Ut cunctas uno tinxerit ense domos.’ Dixerat, et tristi patres merore videres Iam pene infractam spem posuisse suam. / Stabant attoniti, nimioque remissa pudore Omnis erat facies, omnibus una lues. Errabat sine lege pudor, luctusque per omnes Talia non tacito dicta labore dabat: ‘O’, referunt, ‘quo nostra viri devenit amandi Nostris in precibus sepe vocata salus?’ Tandem de pueri sperantes voce levamen Sollicitant sensum disseruisse tuum. Desierant illi, nec longa silentia passus Tale verecundo protulit ore puer:

151

[f. 110r]

[f. 110v]

152

MARIADOS LIBER DECIMUS

‘Quid sibi vult — nam quero, patres, non dissero quicquam, Discendi nostrum condecet ordo statum —, 315 Quid sibi vult, inquam, veteris prohibendo statuti Hedum materno pagina lacte coqui? Nonne sacramentum magnarumque abdita rerum Legifer hic voluit significare, patres? An Moyses Solymas hac instruit arte popinas? 320 Non puto, sed magnum iussio pondus habet.’ Magnus ubique stupor sed maior cura magistros Discendi tenuit, quis fuit iste tropus.

Seniores, super hac re plurimum desolati, querunt expositionem a puero, et mater hora eadem superveniens invenit eum in templo in medio doctorum. /

325

330

335

340

345

Cum, quia plura sacrum recolunt dixisse puellum Digna fide, demum pectora docta probant, Inquirunt sensum, nec multis ille moratus Contulit in versus sic sua verba duos: ‘Esse mihi videor; dum sugeret ubera matris, Fas minime Christum sustinuisse necem.’ Applaudit dictis, laetus quatit aethera clamor; Grande sophos puero lausque serena datur. Ingenium celeste suis velocius annis In puero celebres obstupuere patres. Ex hoc iam totum precurrens fama per orbem Presentem Christum vulgus in omne serit. O cecos oculos, sanies quos tanta replevit Pectora, que nequeant cernere digna deo. Quae vos pestis agit, que pressat fascina mentem? En medius vestrum iam stetit ille diu. Interea genetrix mesto confecta dolore, Iam triduo genitum questa deesse suum. Mox ubi flammigeros tollentes equore currus Solis equi croceam restituere diem, Ecce more impatiens excussis lumine somnis Surgit et ad sacram pergit amara domum. / Invenit insertum doctoribus atque magistris

[f. 111r]

[f. 111v]

MARIADOS LIBER DECIMUS

350

355

360

365

370

Predulcem genitum mater amanda suum. Credere quis dubitet post tristia tanta dolenti Gaudia posse dari? Denique testis adest. Quem multo pridem gemitu periisse timebat, Iam nunc in summo mater honore videt. Pallor abit, subitae redeunt in corpore vires, Tantus caelesti venerat ore vigor. ‘Nate’, ait, ‘amissum lachrymis te quero profusis Et tuus iste pater sollicitando nimis. Cur tantum nobis fecisti, nate, dolorem, Cur placuit matrem deseruisse piam? Quae, rogo, dulcis amor, te nobis causa retraxit, Cur templo remanes, dicito, nate bone.’ Ille refert: ‘Quid me tanto quaesistis amore, Cur vos perturbat flebilis iste dolor? An nondum sentis, genitrix, me iure paternas Incoluisse domos hocque sedere loco?’ At mater tanti non sensit pondera verbi, Cuncta tamen cordis versat in arce sui. Dixerat et gressum socians sua tecta revisit Et stetit in cunctis sponte subactus eis. / Insuper obsequiis apte predulcibus ambos Preveniens relevat dulcis amore puer. Quis putet hic quanta matri pietate ministrat, Et quanta assistit sedulitate patri? Cunctis parendi legem perscribere natis Rite volens, placito servit honore suis.

Decimus finit. Explicit primae decadis in opera Mariados liber ultimus.

153

[f. 112r]

154

ANMERKUNGEN ZUR MARIAS

Anmerkungen zur Marias Die Anmerkungen zur Marias enthalten Verweisungen nach der Literatur, die Aurelius verwendet hat. Neben Stellen, die deutliche Entlehnungen sind, sind auch die Stellen aufgenommen, die Reminiszensen an oder Echos von Autoren, vor allem der Antike, anklingen lassen. Bibelzitate sind nur aufgenommen insofern sie auf einen deutlich erkennbaren Passus von beschränktem Umfang hinweisen. Die Erwähnung Hs. Vulc. 66 bezieht sich auf die Handschrift Vulcanius 66, die sich in der Universitätsbibliothek Leiden befindet (Siehe auch Einleitung 2, besonders Fußnote 14).

Marias, Anmerkungen zum Brief Aurelius an Faber 7 24-7 34

46-7 60-1 62 65-6 83-4 93 100-7 103-4 127-8 130 137 147

glaciem scindere: auch in Erasm., ep. 20, 9-10 und adag. 2495. cf. Pers., pr. 13: Corvos poetas et poetridas picas; ibid. 1: Nec fonte labra prolui caballino. praepositus: eine unbekannte Person. decanus: möglicherweise Petrus de Leydis, 1475 Rector in Köln; cf. H. Keussen, Die Matrikel der Universität Köln, I, 874. charitas omnia suffert: cf. Vulg., I Cor. 13, 7. caelum …. constant: nicht identifizierbare Zeilen. Paulinus … episcopus: unklar warum Paulinus genannt wird. Seine Gedichte haben die Marias nicht beeinflußt. de musica libros: dieses Werk wurde nicht von Augustinus, sondern von Boethius verfaßt. cf. Verg., georg. 1, 145-6. Aphricanum audiant: ein mutmaßlicher Verweis auf Cic., Somn. Scip. cf. Petrus Com., hist. schol., Esther 7 (PL 198, 1499). Oratione de metris: der Text wurde nicht gefunden. cf. Vulg., gen. 21, 8-19. Italicus: sc. Baptista Mantuanus. cf. Vulg., Ezech. 8, 8. Symon de Castriche: eine nicht näher bekannte Person.

Brief von Erasmus = Ed. Allen, ep. 40.

Marias, Anmerkungen zur Introductio 1-38 8 9

cf. Mart. 9, 99, 6: I, liber, absentis pignus amicitiae. cf. Arator, ad Flor. 13-4: Quae genuit tigres, quae nutrit terra leones, / Formicis, apibus praebuit ipsa sinum.

ANMERKUNGEN ZUR MARIAS

13 19

31

36

39-94 39 42 47-8 48 49 59 63-5 69-70 72 81-2 86

95-142 95 97 103 118 119 121 123-30 123 125 127 129 137-8 142

155

tenui avena: cf. infra 7, 385 und Verg., ecl. 1, 2: tenui … avena. cf. Verg., ecl. 3, 90: Qui Bavium non odit, amet tua carmina; auch zitiert in Erasm., ep. 27, 27. Hs., in margine: Bavium id est vilem poetam. Aratum: der griechische Dichter Aratus (ca. 315-240/239 v. Chr.) schrieb das Lehrgedicht Phaenomena über Sterne und Wettererscheinungen, das u.a. von Cicero übersetzt wurde. Almericae: Hollandicae; Almere ist eine alte Bezeichnung für das ehemalige Binnenmeer ‘Zuiderzee’.

cf. Verg., Aen. 1, 1: Arma virumque cano, Troiae qui primus ab oris. cf. Vulg., Is. 7, 14-7. cf. Verg., Aen. 1, 5-6: Multo quoque et bello passus, dum conderet urbem / Inferretque. per crucis arma: cf. Hs. Vulc. 66, 99r: Per crucis arma necans digna trophaea gero. quantis iactatus harenis: cf. Verg., Aen. 1, 3: terris iactatus et alto. vox faucibus heret: cf. Verg., Aen. 2, 774; 3, 48 und 4, 280: vox faucibus haesit. cf. Iuvenc., praef. 15-6: Quod si tam longam meruerunt carmina famam, / Quae veterum gestis hominum mendacia nectunt. Iuvenc., praef. 17-8: Nobis certa fides aeternae in saecula laudis / Immortale decus tribuet meritumque rependet. lector amice: cf. Ov., trist. 3, 1, 2; Mart. 5, 16, 2. zitiert bei Erasm., ep. 20, 117-8. Das Verb cornicitari, nicht bezeugt im ThLL, ist ein Intensivum von cornicari.

fert animus: cf. Ov., met. 1, 1. monimenta laboris: cf. Ov., Pont. 3, 5, 35; Anth. 417, 1. summi sapientia patris: cf. Agric., Anna 19. regia tota poli: cf. Sabell., eleg. 1, 2: Immensi regia tota poli; Aur., Alph. red. 1v: Quem tremit astriferi regia tota poli. cf. Vulg., exod. 15, 20-1, und infra 3, 463-4. cf. Vulg., Iudith 16, 1-18. cf. Erasm., carm. 93, 122-4: Victor fit Gedeon dum resonat tuba, / Et David Saulem carmine mitigat / et flammas posuit rogus. cf. Vulg., iud. 7, 15-22. plus dicam: cf. Erasm., carm. 93, 97 und 117. cf. Vulg., I reg. 16, 23. cf. Vulg., IV reg. 3, 15. cf. Vulg., deut. 3, 24-90. cf. Sabell., eleg. 6, 13-4: Te sine conatus frustra meditabimur omnes / Et sine te nullus proderit ipse labor. cf. Sabell., eleg. 6, 4: inceptum dirige vatis iter.

156

ANMERKUNGEN ZUR MARIAS

Mariados liber primus 1, 1-92 1 4 5-6 13-8

13 15-8

15 16 17-8 23-4 27 29 31-6 45 46 49-54

59 65-6

66 74 83

88

cf. Mant., Parth. 1, 29: Anna diu vanos secum ploraverat usus. aufer et obprobrium: cf. Vulg., psalm. 118, 22: aufer a me obprobrium; Vulg., Is. 4, 1: aufer obprobrium nostrum. cf. Mant., Parth. 1, 34-5: Vos penes est genus omne boni; vos omnia rerum / Semina servatis. cf. Leg. aur. 131: Prima gentis vestrae mater Sara nonne ad nonagesimum annum sterilitatis opprobrium pertulit et tamen Ysaac … generavit? Rachel etiam nonne diu sterilis fuit et tamen Josephum genuit … Quis fortior Samsone vel sanctior Samuele? Et tamen hi ambo matres steriles habuere. cf. Vulg., gen. 18, 9-15; 21, 1-7. cf. Mant., Parth. 1, 81-3: Sic alacer Sanson, sic et formosus Ioseph, / Sic puer Isacus satus est et filius Annae, / Qui primum liquido regem perfudit olivo. cf. Vulg., gen. 30, 22-4. cf. Vulg., iud. 13, 2-24; 16, 1-3, und infra 3, 479-80. cf. Vulg., I reg. 1, 1-20; 9-10, 1. cf. Mant., Parth. 1, 60-1: nec adest qui lumina claudat / Ossave componat tumulo. vapidos: merkwürdig, weil vapidus immer eine negative Konnotation hat. talibus orabat: cf. Verg., Aen. 4, 437, et al.; Mant., Parth. 1, 84: Talibus orabat sterilis. cf. Mant., Parth. 1, 751-2: Sic nostras partimur opes: pars optima templo, / Altera sors inopi servit, pars tertia nobis. iam tristia pectora meror: cf. Agric., Anna 37. negat … deum: cf. Agric., Anna 36: nec possent flectere vota deum. cf. Agric., Anna 41-2: Quod venit ex facili, faciles segnesque tenemus; / Quod spe quodque metu torsit, habere iuvat; Erasm., carm. 1, 69-71: Tanto quidem felicius / Foecunda quanto serius / Fit Anna filiae parens. cf. Agric., Anna 43: Quin decuit tantum longa expectatio partum. cf. Mant., Parth. 2, 281-3: Sicut cum modo sol nubes modo nubila solem / Exsuperant, nunc laetatur, nunc maeret arator / Spemque metumque inter dubius. spem … haeret: cf. Verg., Aen. 1, 218: Spemque metumque inter dubii. cf. Agric., Anna 48: Et sibi placaret victima caesa deum. caprata fronte: cf. Naev., com. 49 b: caperrata fronte; Varro, Men. 134: caperratam tuam frontem; Erasm., ep. 21, 37: caperatam frontem. cf. Prop. 2, 16, 48: surda neglegit aure preces; Agric., Anna 54: Ille tuas clausa reiicit aure preces.

ANMERKUNGEN ZUR MARIAS

157

1, 93-180 cf. Agric., Anna 61-2: Dixerat antistes; Ioachim nihil hiscere contra, / 93-4 Sed rubet et moestum fert celer inde gradum. 97-8 cf. Agric., Anna 63-4: Inque salutatam vitae thalamique sodalem / Linquens alta gregum pascua saxa petit; Hs. Vulc. 66, 116v: Te mihi nunc vite cupio thalamisque sodalem. 99 oviumque magistros: cf. Verg., ecl. 2, 33. 101 montibus agnae: cf. Verg., ecl. 2, 21. 102 fagus … patulas: cf. Verg., ecl. 1, 1: patulae recubans sub tegmine fagi. 103 torvo qui lumine: cf. Val. Fl. 7, 579: torvo se lumine flexit; Verg., Aen. 3, 677: lumine torvo. 104 tristia fata: cf. Ov., am. 3, 9, 2; fast. 6, 748; häufig bei Lukan; und infra 9, 328. 110 rigat hymbre genas: cf. Ov., ars 1, 532: imbre rigante genas; Agric., Anna 66: Et gemitu pectus vexat et imbre genas; Aur., Alph. red. 22v: Hic orando genas ymbre rigat suas. 111-5 cf. Mant., Parth. 2, 18-21: Sicut ubi amisso thalami consorte per agros / Sola volat turtur nitidis neque potat in undis, / Ne comitis prisci tristetur imagine visa, / Nec viridi post hac fertur considere tronco. 114 tristet: dieses Verb tritt normalerweise nur als Deponens auf. 117 cf. Mant., Parth. 2, 17: Duxerat in luctu tristem sine coniuge vitam. 119 tendebat … palmas: cf. Ov., met. 13, 411: tendebat ad aethera palmas. 120 cf. Agric., Anna 68: Sic inquit, gemitu praepediente sonum. 121-4 cf. Vulg., gen. 25, 19-26. 129 cf. Agric., Anna 76: Atque pium liceat nomen habere patris. 136-8 cf. Agric., Anna 84-6: Nuncius assistit talia verba ferens: / Parce deum lachrimis incessere, parce querelis. / Audiris; iubet haec me tibi ferre deus. 136 cf. infra, 10, 236 und Anm.; Val. Fl. 2, 274. 143-4 cf. Agric., Anna 87-8: Vade domum; dabitur tibi, quod petis; Anna tumentes / Prole feret gaudens uxor amata sinus. 147-50 cf. Mant., Parth. 2, 28-30: magno sanctae dabis omine natae / Fatidicum ductumque maris de sidere nomen / Et Mariam dices. 149-50 cf. Erasm., carm. 4, 135-6: Nesio quid Maria praeclari spondet ab ipso / Nunquam occidentis syderis cognomine. 151-2 cf. Agric., Anna 93-4: Ille stupens facieque in terram pronus adorans / Voce deo grates fert duplicique manu. 151 procumbit humi: cf. Verg., Aen. 5, 481. 152 voce manuque: cf. infra, 3, 384; 5, 41; 6, 10; Ov., met. 1, 205; Sil. 6, 459 und Hs. Vulc. 66, 113v: Applaudunt reduci voce manuque patri. 153-6 cf. Agric., Anna 95-7: Luna sed interea quinos compleverat orbes, / Nescia coniugii dum foret Anna sui, / Seu vivat Ioachim, seu morti incesserat atrae.

158 155-6 157 158-60

165 167 172 177-8 180 181-2 183-5 185-6 190

ANMERKUNGEN ZUR MARIAS

vitane … manes: cf. Ov., met. 1, 585-6. anxia curis: cf. Ov., met. 9, 275. cf. Agric., Anna 98-100: Ut quoque mos trepidis, pessima quaeque timet. / Advenit, et moestam solatur nuncius idem, / Et pavidam mentem spe meliore fovet. tenues … auras: häufig seit Lucr. 1, 1087; cf. infra 9, 169. cf. Agric., Anna 101-2: Inde domum laetus Ioachim redit; omnia constant / Pollicitis. cf. Agric., Anna 112: sterilis fit modo laeta parens. cf. Agric., Anna 111-2: Grande ratas precibus naturae vertere leges. / Verterunt. cf. Intr. 68. cf. infra, 2, 1-2 und Anm. cf. Agric., Anna 122: Nascitur et roseo percipit ore diem. cf. Agric., Anna 119-20: Nascitur ergo, sacrisque salutat fletibus orbem, / Quae mundi lachrimas tollere prima venit. unica salus: cf. Hs. Vulc. 66, 93v: Unica qui nostre es summa salutis. Ave.

1, 181-274 191 melius … maiusve: cf. Hor., carm. 4, 2, 37: Quo nihil melius maiusve; Agric., Anna 15: Filia, qua maius nihil est meliusve creatum. 193-4 cf. Agric., Anna 125-8: O, si sancta scias mater, solatia mundo / Quae dabit haec, oculis quam manibusque tenes, / Utque sit haec quondam summum paritura tonantem / Et mortale deo compositura genus. 195 cf. infra, 267. 200 ovans nobilitare: cf. Hs. Vulc. 66, 125v: Pluribus ut signis nobilitavit ovans. 207 cf. Sabell., eleg. 1, 15: Illius adventum manes sensere profundi. 216 cf. Vulg., gen. 3, 15. 222 cf. Agric., Anna 4: Ipse libens subiit viscera casta deus. 232 filia, virgo, parens: cf. Agric., Anna 16. 241 sudore … mergere ponto: cf. Sen., Thy. 820: sudore iubas mergere ponto. 243-4 cf. Sabell., eleg. 1, 35-6: Pulchra fuit mundo fulsit que prima recenti, / Nempe dies longe pulchrior una tamen. 245 cf. Sabell., eleg. 1, 25: Non pluvios lux illa notos. 247 cf. Sabell., eleg. 1, 31: Perque diem tute iacuerunt littore phoce. 248 cf. Sabell., eleg. 1, 28: Dulcia sed vernans carmina fudit avis. 257 cf. Agric., Anna 121: Virgo maris terraeque decus, decus aetheris alti. 263 fama per orbem: cf. Lucan. 4, 574; Verg., Aen. 1, 457: fama totum vulgata per orbem. 267 cf. supra, 195.

ANMERKUNGEN ZUR MARIAS

159

1, 275-326 cf. Sabell., eleg. 2, 3-4: Natales, regina, tuos en tollere cantu / Aggre277-8 dior. 279-80 cf. Mant., Parth. 1, 22-3: nobis Cynosura, per altum / Te duce vela damus; Sabell., eleg. 2, 7-8: Tu Cynosura mihi medio dux certa profundo, / Montibus et silvis tu mihi fida comes. 284-5 cf. Sabell., eleg. 2, 9-10: Sed quid regalem repetamne ab origine gentem / Et qui te sancti progenuere patres. 286 pauca loquar: cf. Sabell., eleg. 2, 12: Pauca sequar. 287 cf. Prud., c. Symm. 2, 731: Scande triumphalem currum; Sabell., eleg. 10, 1: Scande triumphales, virgo Tanneia, currus. 289-320 cf. Vulg., Matth. 1, 6-11, wo die Namen der vierzehn Könige genannt sind. 289-94 Verweis auf David. 291 cf. Sabell., eleg. 2, 13: Ille pius vates, divini carminis auctor. 293-4 cf. Sabell., eleg. 2, 19-20: Coelitus o quoties raptus super ethera sensit / Unius et trini numen adesse dei. 295-6 cf. Vulg., psalm. 2; 72 und 110; Sabell., eleg. 2, 23-4: Virgineos partus et mystica fata nepotis / Credibile est etiam tum didicisse senem. 297-8 Verweis auf Salomo; cf. Vulg., III reg. 10, 1-13. 299-300 cf. Vulg., II par. 11, 5-10. 299 hunc sequitur Roboam: cf. Sabell., eleg. 2, 29. 301-2 cf. Vulg., II par. 13. 303-4 cf. Vulg., II par. 15. 305-6 cf. Vulg., II par. 17-20. 305 inclytus armis: cf. Verg., Aen. 6, 479. 307-8 cf. Vulg., II par. 21, 8-9. 309-10 cf. Vulg., II par. 26. 310 cf. Sabell., eleg. 2, 32: Ille tenet, cuius nomina pavit Arabs. 311-2 cf. Vulg., II par. 27. 311 cf. Sabell., eleg. 2, 43: Inde subit sacre posuit qui limina porte. 313-4 cf. Vulg., Is. 7, 13-4. 315-6 cf. Vulg., II par. 29-31; Sabell., eleg. 2, 47-8: Imperat ille pius templi qui sancta reclusit / Limina et antiquos iussit adesse choros. 317-8 cf. Vulg., II par. 33. 319-20 cf. Vulg., II par. 34-5; Sabell., eleg. 2, 53-4: Huic succedit Amon, cuius post fata Iosias / Regnat et in vanos concitat arma deos. 323-4 cf. Sabell., eleg. 2, 63-4: Tu splendor, tu gentis honor, tu summa tuorum / Gloria et antiqui phama suprema laris. 326 nobilitatis apex: cf. Hs. Vulc. 66, 91v: nobilitabat apex. 327-342 rusticitate: cf. Widmungsbrief 15: nostrae rusticitatis opus. 330 341 puerilibus annis: häufig seit Ov., fast. 6, 417. 342 indolis bonae: cf. Sen., epist. 11, 1; 76, 30; 100, 12, et al.

160

ANMERKUNGEN ZUR MARIAS

Mariados liber secundus 2, 1-24 1-4

7-8 10 14 15-6 15 17-8 19 19-20

cf. supra 1, 181-2 und Sabell., eleg. 7, 1-4: Venerat alma dies, qua te pia vota mariti / Solvere coelicolis fas erat, Anna, tui. / Exierat teneris iamdum virguncula cunis, / Ibat et trepido pergere docta gradu. cf. Sabell., eleg. 7, 15-6: Sic utriusque manu templis illata parentum / Constitit ante ipsum parva ministra tholum. gratus uterque: cf. Sabell., eleg. 7, 9: Gratus uterque parens. cf. Mant., Parth. 1, 453: Quo ducunt ter quinque gradus. cf. Mant., Parth. 1, 456-7: Quom mox virgineo conceptum pectore numen / Affuit. cf. Lucan. 5, 97: Hoc ubi virgineo conceptum est pectore numen. cf. Mant., Parth. 1, 465-7: Vertice iam summo magni penes atria templi / Stabat, ubi ascensu fessos solata parentes / Risit. supra aetatem: cf. Mant., Parth. 1, 459: supra aetatem fiducia crevit. cf. Mant., Part. 1, 467-8: et aeternum curvato poplite numen / Cum nuribus venerata piis.

2, 25-80 32 talia verba refert: cf. Ov., fast. 4, 580. 35 bissenos annos: cf. Iuvenc. 1, 281: Et iam bissenos aevi comprenderat annos; Hs. Vulc. 66, 107v: En ubi bissenos hec virgo peregerat annos. 37-8 cf. Sabell., eleg. 7, 27-8: Hec erat illa piis toties repetita prophetis, / Exemptura sua virginitate nefas. 41 tanto … dignos: cf. Mart. 6, 86, 3: nec tanto munere dignus. 44 cf. Sabell., eleg. 8, 6: Placabatque suos parva ministra lares. 45-6 cf. Sabell., eleg. 7, 17-8: Gratius hoc quando productum munus ad aras, / Quando dari potuit victima tanta deo? 49 Heliudae: Eliae; cf. Vulg., IV reg. 4, 8-17. 66 cf. Hs. Vulc. 66, 73r: Qua nostrum (tu scis) sustulit omne scelus. 68 Tagus: cf. Catull. 29, 19: amnis aurifer Tagus; Plin., nat. 4, 115: Tagus aurifluis harenis celebratur, et al. 77 iamque e conspectu: cf. Verg., Aen. 1, 34: Vix e conspectu. 2, 81-190 82 grata ministra: cf. Ov., am. 2, 7, 24. 86 cf. Sabell., eleg. 8, 4: Quando fuit tantus relligionis honor? 87 abanethum: cf. Isid., orig. 19, 21, 2: Abanet cingulum sacerdotale rotundum. 89 cf. Sabell., eleg. 8, 5: Quam dominae quum dextra meae gestabat acerram. 95 logion: cf. Isid., orig. 19, 21, 6: Logium, quod Latine dicitur rationale, pannus duplex, …, habens magnitudinem palmi per quadrum ….. Hic pannus superhumerali contra pectus pontificis adnectebatur. machile: cf. Isid., orig. 19, 21, 4: Mahil, quod est tunica talaris.

ANMERKUNGEN ZUR MARIAS

96

97-8 101-2 103 109 113-4 116 117-20 121-6

128 131 132

134 136 139 153 158 165 167 173-6

175 176 177-8 178

161

batthin: cf Isid., orig. 19, 21, 8: Batin sive feminalia, id est bracae lineae usque ad genua pertingentes quibus verecunda sacerdotis velabantur. ephod: cf. Isid., orig. 19, 21, 5: Ephod, quod interpretatur Latine superindumentum, erat enim pallium superhumerale. poderim: cf. Isid., orig. 19, 21, 1: Poderis est sacerdotalis linea, corpori adstricta et usque ad pedes descendens. cf. Sabell., eleg. 8, 7-8: Dicite, demisso properat dum singula vultu, / Virgineo qualis sedit in ore rubor. cf. Mant., Parth. 1, 659-60: Terrenum nihil ore sonans inclusa latensque / Plena deo pectus. cf. Mant., Parth. 1, 669: Discordes animae motus luxumque domabat. cf. Mant., Parth. 1, 668: Iusticiae rectique memor moderamine certo. cf. Sabell., eleg. 7, 45-6: Non sata mortali coelo demissa videri, / Hic pudor, hec pietas, hic decor oris erat. cf. Hs. Vulc. 66, 83v: Prodiga post munus pene remansit inops. = Petr. Riga, Aur., Ev. 37-40. cf. Petr. Riga, Aur., Ev. 41-6: Colla, supercilia, coma, frons, oculi, gena, nasus, / Os, dens, labra, manus, pes sine labe nitent. / Absque pilis candor in colli colle diescit / Nec niveum fuscat umbra pilosa decus. / Blanda supercilia via lactea dividit; asper / Non ibi frondescit luxuriatve pilus. Beroniceis: cf. Catull. 66 ‘De coma Berenices’; ibid. 6: E Beroniceo vertice caesariem. = Petr. Riga, Aur., Ev. 53. cf. Petr. Riga, Aur., Ev. 54: In se purpureis alba ligustra rosis. lilia mixta rosis: Drac., Romul. 6, 8; cf. Prud., psych. 882: Intertexta rosis candentia lilia miscet. cf. infra, 3, 54 und Hs. Vulc. 66, 84v: fersque salutis opem. hymbre genas: cf. supra 1, 110 und Anm.; Stat., Theb. 1, 438 und 9, 482. phase: normalerweise der hebräische Name für Ostern, hat hier die weiter nicht auftretende Bedeutung von Zeitdauer / Periode. = Mant., Parth. 1, 631. Ozee: cf. Vulg., Os. cf. Vulg., thren.; Mant., Parth. 1, 620-1: maestisque virum qui versibus urbem / Plorat. cf. Vulg., Ezech. 1, 4-14. cf. Sabell., eleg. 8, 45-7: Proh quotiens tantam matrem mirata precaris: / O venias oculis conspicienda meis. / Virgo suprema veni, miseri spes unica mundi. spes unica mundi: cf. Sed., carm. Pasch. 1, 60. expectata diu: cf. Catull. 62, 2. cf. Sabell., eleg. 8, 49-50: Figere pretente detur precor oscula plante, / Et tua si non sim servula credar ego. cf. infra, 8, 69 und Hs. Vulc. 66, 73r: Sim licet indignus.

162 180 183 184

189-90

ANMERKUNGEN ZUR MARIAS

cf. Hs. Vulc. 66, 73r: quicquid amanda iubes. cf. Sabell., eleg. 8, 51: Sed quid ais cuiusve cupis dic serva videri. = Sabell., eleg. 8, 52; cf. ibidem 8, 48: Ante tuos liceat procubuisse pedes. procubuisse pedes: cf. Tib. 1, 2, 30; Ov., epist. 12, 186. cf. Sabell., eleg. 8, 55-6: Eia age et exacto gemino tua praemia lustro, / Praemia momentum grande salutis habe.

2, 191-260 212 cf. Hs. Vulc. 66, 77r: hic mea iura cadunt. 217-8 cf. Vulg., exod. 31, 18. 221 cf. Vulg., Ion. 2, 1. 223 cf. Vulg., Is. 7, 14. 224 necis auctor: cf. Ov., met. 9, 214. 225-6 cf. 8, 283-4; Martyrium Is. 5, 1-14. 227 Hs., in margine: Iob. 233 cf. Sabell., eleg. 1, 53: Hunc immensa colat tellus, hunc pontus et aether; 6, 45: Te coelum, te terra colit, te pontus et aether; 11, 11: Te celum, te terra rogat, te pontus et aether. 234-6 cf. Sabell., eleg. 11, 28-30: Teque rogant, populi contrahe fata tui. / Hoc rogat Elysiis clamor repetitus ab arvis. / Quid veteres tantum commeruere patres; 6, 35-6: Quem non Elysiis clamor repetitus ab arvis, / Quem non mille patrum comminuere preces. 242 meminisse tui: cf. Ov., Pont. 2, 11, 4. 247 carmina plectro: cf. Prop. 2, 3a, 19. 253-5 cf. Sabell., eleg. 11, 49-51: Promissam sobolem poscunt pignusque salutis, / Omnia et adventus tempora leta tui. / Tu natum demitte polo. 2, 261-328 262 placido … preces: cf. Mart. 6, 10, 6: placido nostras legerat ore preces. 263-4 cf. Mant., Parth. 1, 520-1: Tum pater omnipotens ita compellare coaevos / Agressus comites regni. 268 cf. Mant., Parth. 1, 522: Quos rerum par cura tenet. 273 cf. Sabell., eleg. 12, 57: Una quidem species ternis discreta figuris. 285-6 cf. Mant., Parth. 1, 541-2: quo lapsa recessit / Fixa manet. 287 cf. Mant., Parth. 1, 544: At neque nos illi vota ad meliora favemus. 290 Luciferi: bei Aurelius tritt Luzifer in Erscheinung als Führer der gefallenen Engel (cf. 5, passim; 8, 74; 9, passim), aber auch in der klassischen Bedeutung des Morgensterns (cf. 308; 6, 1 und 54; 8, 107). Sowohl in Buch 2 (290 en 308) als auch in Buch 8 (74 und 107) kommen beide Bedeutungen kurz nacheinander vor. 293 cf. Vulg., II Cor. 4, 6. 295-6 cf. Ov., met. 1, 26-7: Ignea convexi vis et sine pondere caeli / Emicuit summaque locum sibi fecit in arce. plaustra Bootes: cf. Prop. 3, 5, 35. 297 298 cf. Sabell., eleg. 12, 34: Quo situs Arcthophylax, quo Cynosura loco.

ANMERKUNGEN ZUR MARIAS

298-9 299 300 303-4 307 308 313-4 315-6 316 319 323

163

cf. Verg., georg. 1, 138: Pleiadas, Hyadas, claramque Lycaonis Arcton. cf. Sabell., eleg. 12, 31: Inde Hyadas Pleiadasque notat. cf. Sabell., eleg. 12, 42: Unde micent subitae bolides, unde faces. cf. Ov., met. 1, 28-9: Proximus est aer illi levitate locoque; / Densior his tellus elementaque grandia traxit. cf. Ov., met. 1, 10: Nullus adhuc mundo praebebat lumina Titan. Lucifer: cf. 290 und Anm.; Boeth., cons. 3, 1, 9-10: Lucifer ut tenebras pepulerit, / Pulchra dies roseos agit equos. cf. Ov., met. 1, 55: Iussit et humanas motura tonitrua mentes. cf. Sabell., eleg. 12, 45-6: Quid Boreas Zephyrique ferant quidve Auster et Euri, / Quis pluvius terris quisve serenus eat. pluvias … aquas: cf. Prop. 3, 5, 32: pluvias cur bibit arcus aquas; Sabell., eleg. 12, 40: Hauriat unde suas concolor arquus aquas. cf. Ov., met. 1, 37: Iussit et ambitae circumdare litora terrae. rerum … habenas: cf. Verg., Aen. 7, 600: rerumque reliquit habenas.

2, 329-386 335 cf. Verg., Aen. 2, 369: Luctus, ubique pavor et plurima mortis imago. 341 cf. infra 10, 106 = Verg., Aen. 1, 664. 345 meret … latebras = Mant., Parth. 1, 550. 347-51 cf. Mant., Parth. 1, 551-2: Exilii rogat finem, sed debita primo / Paena vetat sceleri, vocat hinc amor, inde reclamant. 353-4 cf. Mant., Parth. 1, 553-4: Iusticiae leges negat hic, petit ille favorem. / Iudicium veros decet et clementia reges. 356 me … trahunt: cf. Val. Fl. 1, 200: te vota trahant. 357 = Mant., Parth. 1, 556. 371 cf. Vulg., gen. 37, 17. 375-8 cf. Mant., Parth. 1, 563-5: Nate, mei speculum vultus et mentis imago, / Ars mea, nate, precor, terras invise iacentes / Atque tuis onus hoc umeris hanc suscipe curam. 377 hanc … curam: cf. Cic., Att. 7, 1, 9: hanc quoque suscipe curam. 384 cf. Vulg., Hebr. 7, 9-10. 386 cf. Hs. Vulc. 66, 123v: Carne hominem assumpsit, quo redimatur homo. 2, 387-444 387 cf. Mant., Parth. 1, 590: Nota salutiferae placuit sententia proli. mihi… est = Verg., Aen. 1, 77. 389 391-2 cf. Mant., Parth. 1, 591-2: Nam quia mens eadem tribus est eademque voluntas / Semper idem sentire omnis et amare necesse est. 417 Lybies … regna: cf. Verg., Aen. 6, 694: Libyae … regna. 419-20 cf. Mant., Parth. 1, 573-4: Cernis ubi modico surgunt Capitolia saxo / Templa Iovis falsi. 422 cf. Hs. Vulc. 66, 97v: Ecclesie columen, relligionis apex. 423-4 cf. Mant., Parth. 1, 580-2: Phaebumque videns Hispana cadentem / [….] / serviet.

164 425 426

427 441-2 441

ANMERKUNGEN ZUR MARIAS

cf. Mant., Parth. 1, 581: et algentem regio que sustinet Arcton. Taprobane: das heutige Sri Lanka. genici … soli: Hs., superscr: Hollandie; das Adjektiv genicus ist ein Neologismus für ‘natalis’. ultima Thile: cf. Verg., georg. 1, 30: ultima Thule; Thule ist eine Andeutung für Island, Mittelnorwegen oder die Shetlandinseln. cf. Mant., Parth. 1, 583-4: Tunc tua cum propriis iungent insignia reges / Et crux aereas signabat [sic] purpura turres. insignia reges: cf. Ov., Pont. 3, 4, 109.

2, 445-522 449 sub imagine formam: cf. infra 5, 373 und Verg., Aen. 6, 293: sub imagine formae. 485 cf. Verg., Aen. 4, 139: Aurea purpuream subnectit fibula vestem. 487 pre caumate: cf. Vulg., Iob 30, 30. 495-6 cf. Vulg., gen. 3, 1-7. 514 corde tremente: cf. Ov., epist. 5, 68. 515 cf. Vulg., prov. 29, 23; Matth. 23, 12; Luc. 14, 11; 18, 14.

Mariados liber tertius 3, 1-56 17 24 54

spes una salutis: cf. Lucan. 2, 113; 5, 363; Sil. 15, 402. cf. Hs. Vulc. 66, 93r: Ne pereat pro te fusus amore cruor. cf. supra, 2, 134 und Anm.

3, 57-138 71 Amathias: von Aurelius erdachter Name, Personifizierung von âmaqía (amathia), ‘Torheit’. 89 fabricator Olympi: cf. Manil. 5, 31. 90 Eleysus: von Aurelius erdachter Name, Personifizierung von êléov (eleos), ‘Erbarmen’. 129 Hs., in margine: Salomonis iudicii. 137 amplexibus haerent: cf. 268; Ov., met. 4, 184; 7, 143; Val. Fl. 1, 316; Sil. 13, 297. 3, 139-202 cf. Arator, act. 2, 73: virgineos intrare sinus. 152 165 voratricem … urbem: Romam; Romulus tötete seinen Bruder Remus. 187 machina mundi: cf. 7, 503 und 9, 31; Lucr. 5, 96. stabili … gradu: cf. Boeth., cons. 1, 1, 22: stabili non erat ille 192 gradu. 195-6 cf. Petr. Riga, Aur., Ev. 135-6: aveto, sigillum / Virgineum retinens; 140: virgo concipit absque viro. 198 cf. infra, 397-412 und Anm.

ANMERKUNGEN ZUR MARIAS

165

3, 203-258 cf. Mant., Parth. 1, 433-7: Mos erat antiquis longum servatus in 225-8 aevum / Aede puellares annos includere sacra / Aetatemque deo teneram primumque dicare / Virgineae florem vitae et generare pudoris / ingenui curam. 225 multos … annos: cf. Lucr. 1, 1029: magnos servata per annos; Verg., Aen. 2, 715: multos servata per annos. 231-2 cf. Mant., Parth. 1, 438-40: Mox ubi vestitum prima lanugine tempus / Venerat, in thalamos ibant hymenaeaque tecta / Coniunctaeque viris proli indulgere solebant. 257 cf. Mant., Parth. 2, 6-7: dirumque minari / Supplicium in steriles uteros. 3, 259-316 268 haeret in amplexus: cf. supra, 137 und Anm. 269 ora rigat lachrymis: cf. Verg., Aen. 9, 251: vultum lacrimis atque ora rigabat. 271 mea summa voluptas: cf. Mant., Parth. 1, 693. 273-4 cf. Mant., Parth. 1, 743-5: Et vitae sumus umbra tuae. Pia cura parentum / Incipiat, quando amborum sic postulat aetas. / Iam senio curvata gravi. 275-6 cf. Mant., Parth. 1, 748-50: Unica tu soboles generis, spes unica nostri, / Debetur tibi tota domus, tibi serviet uni / Et pecus et cultae faelicia iugera villae. 285 cf. Vulg., iud. 11, 29-39. 295 patriae … imago: cf. Verg., Aen. 9, 294: patriae strinxit pietatis imago; Mant., Parth. 1, 696: Ullane te patriae movit pietatis imago. 297-8 cf. Mant., Parth. 1, 697-700: senemque / Cernere quem longaeva gravant iam membra parentem. / Debilitant vires, sensus obtundit, amorem / Diluit. 299-300 cf. Mant., Parth. 1, 702-3: Quottidie menses digitis percurrit et annos, / Haec duo lustra putat duo saecula. 303 cf. Mant., Parth. 1, 704-5: iam vidimus, inquit, / Aequaevas Mariae thalamos intrasse puellas. 305 cf. Mant., Parth. 1, 740: Iucundum sine te nihil est et vivimus in te. 306 tibia grata sonat: cf. Mant., Parth. 1, 738-9: non excitat aures / Tibia. 311 = Sil. 11, 332. 312 cf. Sil. 11, 333: Perque tuam nostram potiorem, nate, salutem. 3, 317-380 321 pondera ventris: cf. Ov., epist. 11, 37. 325-6 cf. Catull. 62, 49-50: Ut vidua in nudo vitis, quae nascitur arvo / Numquam se extollit, numquam mitem educat uvam. 326 botra: hier als Neutrum verwendet; die männliche Form ist üblich; cf. ThLL II, 2147-8. 327 = Catull. 62, 54.

166 329 332 335 336-8

339-41

343-4 353 358 361-2 367-9

367 371 373-4 373 375 377

ANMERKUNGEN ZUR MARIAS

cf. Catull. 62, 56: Sic virgo, dum intacta manet, dum inculta senescit. cf. supra, 1, 92. infuso … vultu: cf. Claud., rapt. Pros. 3, 128: invito prorumpunt flumina vultu. cf. Mant., Parth. 1, 784-6: et pressis singultibus orsa est: / Chara parens, tantum materni flumen amoris, / Quod lacrimis gemituque tumet. cf. Mant., Parth. 1, 788-91: Quae non corda domet vel ferrea lumina, quae non / Miserit in fletus tepidoque impleverit imbre? / Haec tua tanta, parens, pietas mea viscera dudum / Stringit. cf. Mant., Parth. 1, 795-6: Nec fuit a teneris quicquam mihi dulcius annis / Quam curam gerere et votis parere parentum. cf. infra, 10, 320; Hs. Vulc. 66, 74r: Non puto. gloria maior ero: cf. Ov., epist. 12, 76. cf. Mant., Parth. 1, 806-7: Me mea virginitas impollutique pudoris / Immortalis amor gratam fecere tonanti. cf. Mant., Parth. 1, 816-9: temeraria forsan / Dicerer et propriae male consuluisse saluti, / Ausa per ignotos calles si prima fuissem / Vadere et ambiguis solam me credere ventis. cf. Ov., epist. 2, 88: Iam mihi, iam dicar consuluisse meis. cf. Vulg., III reg. 1, 3-4; 2, 13-25. cf. Mant., Parth. 1, 821-3: Clara per hos magnus liquit vestigia calles / Elias Eliadesque viri gratissima caelo / Progenies. cf. Vulg., IV reg. 2, 1-18. cf. Mant., Parth. 1, 824: Sic stat et immotum tenet haec sententia pectus. cf. Mant., Parth. 1, 827: Ipse aderit senioque graves solabitur annos.

3, 381-438 384 cf. supra, 1, 152 und Anm. 395 cf. Vulg., Is. 11, 1. 397-412 cf. supra, 198; Leg. aur. 131. 397-8 cf. Mant., Parth. 2, 242-3: Sumere Thraicia virgas de fronde tribules / Quemque suam et ferri sumptas in templa iubeto. 428 cf. supra, 1, 13; Vulg., Ruth 4, 13. 3, 439-502 439-40 cf. Mant., Parth. 1, 410-1: Prima coronarunt redolentibus atria sertis / Graminibusque fores et limina summa virebant. 441 aulea: cf. Mant., Parth. 1, 330-1: paternas / Velarunt aulea domos. 442-4 cf. Vulg., gen. 3. 442-3 cf. Mant., Parth. 1, 333-4: Et colubri delusa dolis stringebat eburna / Poma manu virgo. 445 cf. Mant., Parth. 1, 335-6: adolebat ad aras / Pinguia sacra puer. 446 cf. Vulg., gen. 4, 1-12; Ov., met. 6, 238: tellurem sanguine foedat. 447-8 cf. Mant., Parth. 1, 344-5: senior quernae sub tegmine frondis / Deplorabat avum caeco quem fixerat arcu.

ANMERKUNGEN ZUR MARIAS

448 450 451-2 453-4

455-6 455 456 457 458 459-60 460 461-2 461 462

463-4 465 466 467 468 469-70 469 471-2 473 474 475-6 477-8 479-80 481-2 482 483-4 487 489-90

167

cf. Vulg., gen. 6, 5-8, 22. cf. Vulg., gen. 9, 20-3. cf. Vulg., gen. 11, 1-9; Mant., Parth. 1, 357-8: Ardua terrigenae volvebant saxa gigantes / Conati molem superis aequare superbam. cf. Vulg., gen. 12, 1-7; Mant., Parth. 1, 359-60: Lanigeras Abraamus oves per littora pascens / Sacra dabat saxoque gemens pudibunda secabat. cf. Mant., Parth. 1, 361-3: Laetior adducta medio remeabat ab orbe / Cum consorte puer caelique ex arce pluebat / Sulfur. cf. Vulg., gen. 24. cf. Vulg., gen. 19, 23-5; sap. 10, 6. longa … nepotum: cf. Verg., Aen. 6, 864: magna de stirpe nepotum; Mant., Parth. 1, 364: Bisseni patres longa cum stirpe nepotum. cf. Vulg., gen. 37. cf. Vulg., gen. 41; Mant., Parth. 1, 365: Pabulaque Aegypto servans praesagus Ioseph. famei: hier zu Unrecht gebeugt als ein Substantiv der 5. Deklination. cf. Vulg., exod. 13, 17-14, 31. cf. Mant., Parth. 1, 369-70: magno agmine longum / Vulgus. Nobes: Verwechslung der jüdischen Priesterstadt Nob(e) mit Noph, dem hebräischen Namen für Memphis, und cf. Mant., Parth. 1, 367: Regna novis fugiens longe perterrita monstris. cf. Intr. 119 und Anm. cf. Mant., Parth. 1, 372: lateque Arabum deserta peragrans; 684: Arabum deserta peragrans. cf. Vulg., exod. 31, 18 und 17, 6; num. 20, 2-13; Mant., Parth. 1, 3734: dulces / Eliciebat aquas. cf. Vulg., num. 26, 9-10; deut. 11, 6; psalm. 105, 17; Mant., Parth. 1, 382: tellus sorbebat hiatu. cf. Vulg., exod. 17, 8-13. cf. Vulg., exod. 32, 1-20. cf. Mant., Parth. 1, 385: Turba deum mentita manus tollebat. cf. Mant., Parth. 1, 386-7: Strenuus indigenas populos abigebat Iesus / Parta suis aequo permensus limite regna. cf. Mant., Parth. 1, 388: Inde senatorum turbam regesque togatos. cf. infra, 7, 498; Vulg., iud. 5, 24-7. cf. Vulg., iud. 7. cf. Vulg., iud. 14, 5-9. cf. supra, 1, 16 und Vulg., iud. 16, 1-3. cf. Vulg., Ruth 2. falce resecta seges: cf. Ov., am. 1, 15, 12: falce resecta Ceres. cf. Vulg., Ruth 4, 13-7. cf. Vulg., I reg. 17, 20-54. cf. Vulg., III reg. 10, 14-25; II par. 9, 13-24; Mant., Parth. 1, 391-2: Et docti Salomonis opes Roboamque superbum / Palladia textor filis intexerat arte.

168

ANMERKUNGEN ZUR MARIAS

491

cf. Vulg., IV reg. 20, 1-11; Is. 38, 1-21; Mant., Parth. 1, 393: Ezeciae illustres morbos. 493-4 cf. Vulg., Ios. 10, 12-3; Mant., Parth. 1, 394-5: Et Phaetonteos versis temonibus axes / Ferre suos retro cursus. 495-6 cf. supra, 1, 319-20 und Anm. 497 cf. Mant., Parth. 1, 401-2: Captivam totiens gentem nunc ire tyrannis / Servitum Assyriis. 499-500 cf. Mant., Parth. 1, 404-5: Et templi eversas Solimaeque resurgere moles / Pendula monstrabant picto velamina textu. 499 cf. Vulg., Agg. 1, 14. 501 cf. Mant., Parth. 1, 406: Quinque triumphales currus et praelia fratrum. 502 cf. Mant., Parth. 1, 407-8: postrema tenebat / Pars operis tanti. 3, 503-560 503 iamque dies aderat: cf. Hor., sat. 1, 5, 20. 510 loca prima tenent: cf. Ov., fast. 6, 304; loca prima tenet. 515 fercula mensae: cf. Auson., epist. 16, 17. 525 Hiaco: Iaccho. Iacchus ist ein Gott, dem Bacchus gleichgesetzt; daher auch ‘Wein’. 555 cf. Vulg., exod. 3, 1-7.

Mariados liber quartus 4, 1-78 3 17 18 19 21 32

42 43-4 45 47 49 51-2

cf. Verg., Aen. 3, 521: Iamque rubescebat stellis Aurora fugatis; 6, 535: roseis Aurora quadrigis. lucis imago: cf. Stat., Theb. 4, 424; Claud., rapt. Pros. 3, 444. lucis origo: cf. Sil. 11, 48; Mart. Cap. 2, 185. primordia mundi: cf. Ov., met. 15, 67; Claud. 17, 253; Sabell., eleg. 9, 21: Hic spectare novi liceat primordia mundi. cf. Sabell., eleg. 9, 27: Hic male contacti spectentur crimina ligni. Athammadis: Phrixus war der Sohn des Athamas, der sitzend auf einem Widder nach Colchis flog. Die Verszeile verweist auf das Sternbild Aries, worin im Altertum der Frühlingspunkt (‘der Widderpunkt’) lag. aer: als eine einzige Silbe zu lesen (Synizese). cf. Erasm., carm. 106, 23-4: Arida quae longo latuit sub frigore tellus / Vere refert vultu florida quaeque novo. quae … fuit: cf. Erasm., carm. 106, 45: Quae nuper nive tecta fuit. cf. Verg., georg. 2, 317: Rura gelu tum claudit hiems, nec semine iacto. cf. Verg., georg. 2, 522: Mitis in apricis coquitur vindemia saxis. cf. Verg., georg. 2, 330: Parturit almus ager; 325-6: fecundis imbribus aether / Coniugis in gremium laetae descendit.

ANMERKUNGEN ZUR MARIAS

58 70

169

cf. Hs. Vulc. 66, 73r: pneumatis arra decus; 84v: Gratia qui cunctis arra salutis adest. cf. Sabell., eleg. 9, 50: Portet ab ethereo culmine missus Ave.

4, 79-144 cf. Hs. Vulc. 66, 116r: Nuncque colum tenui lino carpebat amictam, / 93-5 Nunc nova bombicum viscera torquet acu. / Nunc dextra longe diducens fila supinis. 95-7 cf. Catull. 64, 312-4: Dextera tum leviter deducens fila supinis / Formabat digitis, tum prono in pollice torquens / Libratum tereti versabat turbine fusum. 96-8 = Hs. Vulc. 66, 116r. 101-2 cf. Hs. Vulc. 66, 116r: At numquam mens fessa deo coniuncta supremo / Mistica volvebat sic operante manu. 104 cf. Hs. Vulc. 66, 116r: Et nutrit mentem relligione pia. 105 cf. Hs. Vulc. 66, 116r: Inter opus multi gemitus lachrymaeque fluentes. 106 = Hs. Vulc. 66, 116r. 107-8 cf. Hs. Vulc. 66, 116r: Quis digne referet quam semplice regia veste / Virgo sedens gracili membra pudore regit? 109 Sidoniam picto chlamydem: cf. Verg., Aen. 4, 137; Hs. Vulc. 66, 109r: Sidonias picto clamides vos querite limbo. 111-2 cf. Hs. Vulc. 66, 109r: Querite vos lunas, nymbos, segmenta, monile / Bacchatum, et vestis, nunc mea Iesus adest; 115r: Lunas et lymbos, mitras, segmenta, monile / Baccatum et denso picta teristra tholo. 113-4 cf. Hs. Vulc. 66, 115r: Brachiola armillas gemmas dextralia acusque / Atque perichelidas sive aliud quod amat. 115 cf. Hs. Vulc. 66, 109r: Vos misere nitidis digytos ornate lapillis. 117 anoboladium (sic): cf. Isid., orig. 19, 25, 7: Anaboladium amictorium lineum feminarum quo humeri operiuntur, quod Graeci vel Latini sindonem vocant. 119 cf. Catull. 64, 63: Non flavo retinens subtilem vertice mitram. 123-4 cf. Catull. 64, 64-5: Non contecta levi velatum pectus amictu, / Non tereti strophio lactentis vincta papillas. 125 cf. Catull. 64, 309: At roseae niveo residebant vertice vittae. 4, 145-230 147 vultu placidus: cf. Mart. 5, 78, 24. ore serenus: cf. Auson., epicid. in patrem 43; ore sereno: Stat., Theb. 11, 459; Mart. 2, 24, 7. 157 = Verg., Aen. 8, 116. 165 Edommeos: Idumaeos; Idumaea ist der Süden Judäas. 167 cf. Claud. 8, 606: Talis Erythraeis intextus nebrida gemmis. 182 gutture blandisono: cf. Erasm., carm. 93, 118: blandisono gutture. 186 ve: ‘Schmerz’, subst. indecl., kommt in mittellateinischen niederländischen Texten vor; cf. Lex. Lat. Nederl., 5263.

170 187 188 208 211 212 221

ANMERKUNGEN ZUR MARIAS

macula: bei dem letzten a ist von productio in arsi die Rede. cf. infra, 5, 208 und Hs. Vulc. 66, 74r: criminis umbra mei. rector Olympi: häufiger Zeilenschluß seit Ov., met. 2, 60. = Sen., Oed. 504. perennis erit: cf. Ov., am. 1, 10, 62; epist. 14, 74; Pont. 1, 1, 64; Hs. Vulc. 66, 118v: Perpetuumque piis nomen honorque manet. cf. Vulg., Luc. 1, 42.

4, 231-284 240 sancta: die Form sanctae, metrisch nicht möglich, wäre qua Bedeutung aber besser. 244 melle venena: cf. 5, 280; Ov., am. 1, 8, 104. 247 virtutis imagine: cf. Ov., Pont. 2, 8, 31; Stat., Theb. 3, 419. 253 Sardoniis … herbis: cf. Verg., ecl. 7, 41. 266 reposuisse: das u als ein Konsonant zu lesen (Synizese). 4, 285-340 285 suffundens ora rubore: cf. infra, 8, 303; Ov., met. 1, 484: subfuderat ora rubore. 299 amurca: Bodensatz von Olivenöl, daher auch Dreck; cf. infra, 5, 275 und Hs. Vulc. 66, 108v: Nolentem Cypria forsan deperdere amurca / Queris et in Veneris precipis ire domos. 313 cf. supra, 3, 555 und Anm. 319-20 = Hs. Vulc. 66, 79r. Mit hormeniola ist wahrscheinlich ein Pelikan gemeint; cf. Isid., orig. 12, 7, 27: Pelicanus avis … Fertur, si verum sit, eam occidere natos suos, eosque per triduum lugere, deinde se ipsam vulnerare et aspersione sui sanguinis vivificare filios. 321 murena: eine aalähnliche Fischart, cf. Isid., orig. 12, 6, 43: Hanc feminini tantum sexus esse tradunt et concipere a serpente. 330 vatem … sacrum: sc. Iohannem Baptistam. 4, 341-404 355 depelle reatum: cf. Hegius, carm. 35, 1: tolle reatum. 376 cf. Prop. 1, 12, 6: nec nostra dulcis in ore sonat. 389 qui … parentes: = Verg., Aen. 10, 597. 391 quid trepidas: cf. infra, 7, 45 und 9, 379; Ov., Pont. 3, 1, 119; Hs. Vulc. 66, 116v: Quid trepidas, quid queso moras innectere curas. 4, 405-470 cf. Erasm., carm. 110, 293-304: Ipse qui solo quatit astra nutu, / Qui 407-8 fretum saevis tumidum procellis / Temperat, dextra prohibens inertem / Sydere terram, / Ipse qui quicquid viget orbe summo, / Manium quicquid gelido sub Orco est, / Quicquid in terris, moderatur aequis / Unus habenis, / En tui, mater, latitat sub antro / Pectoris rerum dominus sacello, / Ventre circundans gracili, rotundis / Cui minor orbis. 415 cf. Prud., apoth. 568: Intactam thalami virtus divina puellam. 417 cf. Prud., apoth. 569: Sincero adflatu per viscera casta maritat.

ANMERKUNGEN ZUR MARIAS

421 425 426 427 429 437 438 467-8

171

cf. supra, 3, 407-8. virginitas … fides: cf. Prud., apoth. 583. claudere ventre deum: cf. Agric., Anna 18: claudere veste deum. = Prud., apoth. 580. cf. Prud., apoth. 581: Credentes nam Christus adit, dubitabile pectus. cf. Prud., apoth. 575: virgo tamen, maris inscia mater. intemerata fides: cf. Verg., Aen. 2, 143. cf. Hor., carm. 3, 26: Barbiton hic paries habebit.

Mariados liber quintus 5, 1-52 15 41

mens praesaga mali: cf. Verg., Aen. 10, 843: praesaga mali mens. cf. supra, 1, 152 und Anm.

5, 53-110 53 rector Averni: cf. Stat., Theb. 4, 457; 8, 1. 55-7 cf. Prud., c. Symm. 2, 598-9: Omnibus in terris, quas continet occidualis / Oceanus roseoque Aurora inluminat ore. 57 Aurora: bei der letzten Silbe ist von productio in arsi die Rede. 59 quos … Hyber: cf. Prud., c. Symm. 2, 604: quos Rhenus et Hister. 61 = Prud., c. Symm. 2, 605. 63 trepidi … Nili: cf. Verg., Aen. 6, 800: trepida ostia Nili; Prud., c. Symm. 2, 607: septem ostia Nili. 76 cf. Prud., ham. 258: Inde seges scelerum, radix et sola malorum. 79 avaricia: die letzte Silbe ist wieder ein Beispiel von productio in arsi. Cf. Hs. Vulc. 66, 113r: Fervet avaricia, dum pater almus abest. 80 cf. infra, 254. 83 vivitur ex rapto: cf. Ov., met. 1, 144. 84 victa iacet pietas: cf. Ov., met. 1, 149. 87 cf. Prud., c. Symm. 2, 179-80: Lex armata sedet, sed nescit crimen opertum; / Aut, si res pateat, iudex corrumpitur auro. 93 satis est dixisse: cf. Hor., ars 416; Lucan. 9, 584; Stat., silv. 3, 5, 106. 94 omnia luxus habet: cf. Prud., ham. 298. 107 fortissime princeps: cf. Prud., c. Symm. 2, 726. 5, 111-188 cf. Vulg., Luc. 1, 27. 128 144 cf. Vulg., Luc. 16, 22. 163 Gebicum: cf. Hs., in margine: Gebe locus circa Nazareth, inde Gebicus. 167 cf. Vulg., Ion. 2, 1-11. 5, 189-266 cf. Ov., fast. 1, 96: Bina repens oculis obtulit ora meis. 196

172 201-2 208 215-6 234 243

244 252

254 263

ANMERKUNGEN ZUR MARIAS

cf. Ov., fast. 1, 101-2: Disce, metu posito, vates operose dierum, / Quod petis, et voces percipe mente meas. cf. supra, 4, 188 und Anm. cf. H. Denzinger, Encheiridion symbolorum, S. 125. servit: auffällig transitiv gebraucht. zabulum: diabolum; weil das a von zabulus lang ist, hat Aurelius wahrscheinlich dieses Wort verwirrt mit Zabulum, Namen eines israelitischen Stammes, das ein kurzes a hat. auffällig ‘in sero’ (Abl.) und in ‘Auroram’ (Acc.). Hylas: Liebling des Heracles; cf. infra, 8, 328 und 339. Die Quelle für die Verwandlung des Hylas in den Unterweltrichter Rhadamanthus ist nicht bekannt. cf. supra, 80. cf. Vulg., Is. 55, 13.

5, 267-338 267 si … vellem: cf. Ov., fast. 1, 145. 270 cf. Ov., fast. 1, 184: Sed tetigi verbis ultima verba meis. 275 cf. supra, 4, 299 und Anm. 280 melle venena: cf. supra, 4, 244 und Anm. 334 cruore madens: cf. Ov., Pont. 4, 7, 36: cruore madent; fast. 4, 636: cruore madet. 337 dixerat … cicius: cf. Verg., Aen. 1, 142; Sic ait et dicto citius. 5, 339-396 339 fervidus ardor: cf. Lucr. 5, 204 und 1099. 348 cf. Hs. Vulc. 66, 118r: O sacra virginitas, celos tu dote mereris. 349-50 cf. Hs. Vulc. 66, 76v: O novitas, novitate tua nova cuncta refellis, / Qua genetrix virgo est, qua deus extat homo. 350 cf. Hs. Vulc. 66, 77r: Virgo parit, deus extat homo iam carne gravatus. Cf. infra, 365 und 388. 353 complectitur artus: cf. Verg., Aen. 2, 253; = Hs. Vulc. 66, 75v. 354 cf. Hs. Vulc. 66, 75v: Membra subit pueri filius ipse dei. 359-60 = Hs. Vulc. 66, 75v. 361-2 cf. Hs. Vulc. 66, 75v: Ecce novo ac vero compleri viscera partu / Sentit Acidalii nescia virgo viri. 365 cf. supra, 350 und Anm. 370 = Hs. Vulc. 66, 75v. 372 cf. Hs. Vulc. 66, 76r: Virginis integritas in pariente viget. 373 sub imagine formam: cf. supra, 2, 449 und Anm.; = Hs. Vulc. 66, 76r. 374 cf. Hs. Vulc. 66, 76r: Et latet exiguo schemate factus homo. 375 = Hs. Vulc. 66, 76r. 376 cf. Hs. Vulc. 66, 76r: Omnis Academici lex stupefacta loci est. 379-80 = Hs. Vulc. 66, 76r. 381 cf. Hs. Vulc. 66, 76v: Noster Heliseus pueriles migrat in artus.

ANMERKUNGEN ZUR MARIAS

382 383 384 385 386-7 388 391-6

173

= Hs. Vulc. 66, 76v. cf. Hs. Vulc. 66, 76v: Qui deus est, qui cuncta potest, hic debile corpus. = Hs. Vulc. 66, 76v. cf. Hs. Vulc. 66, 76v: Qui sine mensura est, ventris concluditur aula. = Hs. Vulc. 66, 77r. cf. 350 und Anm.; Hs. Vulc. 66, 77r: Qui deus astat homo, qui sine carne caro. = Hs. Vulc. 66, 77r.

Mariados liber sextus 6, 1-54 10 14 17 19 21 25 35 40

cf. supra, 1, 152 und Anm. cf. Vulg., Luc. 1, 5. cf. Vulg., Luc. 1, 5. stirpe trahebat: cf. Sil. 13, 31. cf. infra, 7, 3; Hs. Vulc. 66, 126r: Nec satis hec. cf. Iuvenc. 1, 7: Ambos adnexos legis praecepta tenebant. haud ignobile nomen: cf. Sil. 13, 32. cf. Petr. Riga, Aur., Ev. 9: Ut Zacharias incensum ponat, ut intret. cf. infra, 7, 34 und 338; Verg., Aen. 2, 120-1: Obstipuere animi gelidusque per ima cucurrit / Ossa tremor.

6, 55-110 56 pectus inane: cf. Ov., epist. 3, 60; Sil. 2, 309. 58 ineptus amor: cf. Tib. 1, 4, 24. 66 iussa dei: cf. Ov., met. 15, 641. 67 = Iuvenc. 1, 27; cf. Paul. Nol., carm. 6, 86: Diriguit trepida confusus mente sacerdos. 69-70 cf. Iuvenc. 1, 29-30: Nec senibus fetus poterit contingere fessis, / Quem deus avertens primaevo in flore negavit. 73 cf. Iuvenc. 1, 32: Si tibi mortalis subolem promitteret ullus. 76 cf. Plaut., Trin. 1111: firma fide. 78-9 mutus eris: cf. Petr. Riga, Aur., Ev. 24. 81 rapide … mentis: cf. Iuvenc. 1, 40. 83 vox faucibus haeret: cf. Intr. 59 und Anm. 6, 111-174 113 Saronae: fälschlich ein Berg genannt. Sarona ist der Name einer Ebene, cf. Vulg., I par. 27, 29: armentis, quae pascebantur in Sarona. o … dilecta: cf. Verg., Aen. 4, 31. 119 125 Lucina: alte römische Geburtsgöttin; cf. infra, 7, 227 und Anm. 129 stamina Parcae: cf. Stat., silv. 5, 1, 169; Theb. 8, 13; Claud., carm. min. 27, 109.

174 130 137-8 141 144 145-8

155-6 165 167-8

ANMERKUNGEN ZUR MARIAS

grandia dona: cf. supra, 5, 182; Ov., epist. 3, 30. tibi … fides; cf. Verg., Aen. 9, 279-80. maiora sequi: cf. Verg., georg. 2, 434: maiora sequar. cf. Iuvenc. 1, 90-1: ecce meo gaudens in viscere proles / Exultat. cf. Prud., apoth. 589-91: utero puer interceptus anili / Virgineum dominum materno ex ore salutat / Primus, et infantem non natus nuntiat infans. cf. Iuvenc. 1, 88-90: Unde meam tanto voluit deus aequus honore / Inlustrare domum, quam mater numinis alti / Viseret. cf. Iuvenc. 1, 92: Felix, qui credit finem mox adfore verbis. cf. Iuvenc. 1, 94-5: Illa trahens animum per gaudia mixta pudore / Subpressae vocis pavitantia dicta volutat.

6, 175-220 171 cuncta ministrat: cf. Stat., Theb. 10, 704. 181 cf. Vulg., psalm. 101, 20. 182 cf. supra, 5, 130 und Anm. 186 nomen … astra: cf. Sen., Herc. O. 1638: in astra tollunt; Verg., Aen. 7, 99 und 272: nomen in astra ferant. 197-8 cf. Vulg., Luc. 1, 51-2; Mant., Parth. 2, 851: Eruit excelsos humilesque in sceptra vocavit. 203 voti memor: cf. Stat., Theb. 10, 345. 207 Sicambrei: das e ist hier eine lange Silbe, wahrscheinlich als Ersatz für ae. 209 Modyn: Name eines Berges in Palästina, erwähnt von Rupert von Deutz, De victoria verbi dei X, 1 (PL 169, 1423 C). Hermo: cf Verg., georg. 2, 137: auro turbidus Hermus. 6, 221-274 225 cf. Sil. 4, 1-2: Fama per Ausoniae turbatas spargitur urbes / Nubiferos montes. 231-2 cf. Iuvenc. 1, 107-8: ad partus famam collecta cucurrit / Turba propinquorum. 247 cf. Hs. Vulc. 66, 88v: Atque stupent omnes pro novitate rei. 260 cf. supra, 5, 247. 261 Danicum: Iudaicum; cf. Hs., superscr.: a Dan. Dan war ein Sohn von Jacob und Bilha (Vulg., gen. 30, 6) und daneben einer der Stämme Israels. celoque minantia saxa: cf. Sil. 4, 2: et saxa minantia caelo. 263 265 tacito sub corde: cf. Stat., Theb. 9, 824. 6, 275-334 289-90 cf. Verg., Aen. 1, 600-1: grates persolvere dignas / Non opis est nostrae. 300 cf. Hs. Vulc. 66, 76v: Quod sitit atque madet fuso per membra cruore. memor esse tui: cf. Eleg. in Maecen. 2, 22. 302 311 macte puer: cf. Verg., Aen. 9, 641: Macte nova virtute puer.

ANMERKUNGEN ZUR MARIAS

319 324

175

purgabis pectora dictis: cf. Lucr. 6, 24: purgavit pectora dictis. cf. Hs. Vulc. 66, 84v: Et scelus omne tua diluis ipse manu.

Mariados liber septimus 7, 1-82 3 9-10 17 34 41 42 45 56 62

70

73-7

cf. supra, 6, 19 und Anm. cf. Vulg., exod. 34, 29. cessisse loco: cf. Lucan. 8, 381. cf. infra, 338; und supra, 6, 40 und Anm. clausit … Phoebi: cf. Verg., Aen. 10, 476 und 12, 310: clauduntur lumina noctem; Claud., rapt. Pros. 2, 28: lumina Phoebi. alta quies: cf. Verg., Aen. 6, 522; Ov., met. 7, 186, et al. cf. supra, 4, 391 und Anm. ira ducis: cf. infra, 9, 262; Lucan. 3, 357. deica: divina; cf. Blaise, Lex. lat., S. 288. tangere membra manu: cf. Ov., epist. 8, 112: tetigi … membra manu. Metelle: L. Caecilius Metellus, Volkstribun in 49 v. Chr., der erfolglos gegen Caesars Rüstungsanleihen aus dem Aerarium opponierte; cf. Lucan. 3, 114-53. cf. Lucan. 3, 157-62: Romani census populi, quem Punica bella, / Quem dederat Perses, quem victi praeda Philippi, / Quod tibi, Roma, fuga Pyrrhus trepidante reliquit, / Quo te Fabricius regi non vendidit auro, / Quidquid parcorum mores servastis avorum, / Quod dites Asiae populi misere tributum / Victorique dedit Minoia Creta Metello, / Quod Cato longinqua vexit super aequora Cypro. / Tunc Orientis opes …

7, 83-148 86 Ephrata: Bethleem; cf. infra, 363; 8, 206 und 9, 310; cf. Isid., orig. 15, 1, 23: Bethleem Iuda, civitas David, quae mundi genuit salvatorem, a Iebusaeis condita fertur et vocata primum E[u]phrata. 99 Magog: cf. Vulg., Ezech. 38, 1-39, 16; apoc. 20, 7-10. Magog ist mit Gog zum Doppelnamen eines die gottwidrigen Mächte symbolisierenden Volkes verschmolzen. 100 ausuros: Magog (99) als Plural aufgefaßt, weil ausurum metrisch nicht möglich ist. 102 Ethiliis: Hs., in margine: Ethilia septentrionalis fluvius est, in estate crescens. 103 fama volat: cf. Verg., Aen. 7, 392; 8, 554. per inania rerum: cf. Sil. 4, 8. 124 cf. infra, 10, 238. 125-6 cf. Verg., Aen. 7, 100-1: qua sol utrumque recurrens / Aspicit Oceanum. 127-8 cf. infra, 10, 239-40.

176

ANMERKUNGEN ZUR MARIAS

7, 149-200 cf. Hs. Vulc. 66, 115r: Haud mora, regreditur cupiens audire parenti; 155 129r: Haud mora, prosiliit subito stipatus in hostes. 162 cf. Hs. Vulc. 66, 77r: Que nullo peperit semine facta viri. 169 cf. Hs. Vulc. 66, 109r: Te colo, te veneror, te pectore diligo toto. 175 cf. supra, 6, 247 und Anm. 195 qui cuncta gubernas: cf. Sil. 6, 467. 199 sidera fixit: cf. Manil. 2, 515; Hs. Vulc. 66, 75v: Sidera qui fixit regnumque gubernat Olympi. 7, 201-254 cf. Mant., Parth. 3, 143: Candida formosae iam pendet ad ubera 201-2 matris; Erasm., carm. 110, 358-62: Mater, abs cuius niveis papillis / Pendet et terrae deus et supremi / Rector Olympi. 217 vestigia culpae: cf. infra, 9, 47; Prop. 1, 5, 25. 227 cf. supra, 6, 125; Hs. Vulc. 66, 76r: Hic procul esto uterum relevans Lucina labore. 228-9 = Hs. Vulc. 66, 76r. 230 cf. Hs. Vulc. 66, 76r: Polluit integrum virginitate sinum. 231 = Hs. Vulc. 66, 76r. 232 cf. Hs. Vulc. 66, 76r: Vera tamen refero, tu mihi testis ades. 233 = Hs. Vulc. 66, 76r. Egeriam: Gattin von Numa Pompilius, Schützerin bei der Geburt. 234 cf. Hs. Vulc. 66, 76r: Urget ubi nullus de pariente labor. 235-6 cf. Hs. Vulc. 66, 76r: clausa egrediendo relinquit / Claustra pudorati filius iste loci. 236 viscera casta: cf. Prud., apoth. 569. 237-9 = Hs. Vulc. 66, 76r. 240 cf. Hs. Vulc. 66, 76r: Hoc deus omnipotens et puer iste potest. 241 cf. Hs. Vulc. 66, 76r: Hoc puer iste potest. Quidni? Deus eminet idem. 242 = Hs. Vulc. 66, 76r; cf. 92v: Cur deus in fragili, dic rogo, carne latens. 243 cf. Hs. Vulc. 66, 76r: Ne dubites, stat vera fides, gremium ecce puelle. 244 = Hs. Vulc. 66, 76r. 247-8 cf. Hs. Vulc. 66, 76r: Hic tum ordo iacet, nam virgo puerpera fulget. / Filia fit mater, fit satus ipse sator; 117r: Fitque soror mater fitque avus ipse pater. 253-4 = Hs. Vulc. 66, 76r. 7, 255-310 cf. Verg., Aen. 1, 236: Qui mare, qui terras omni dicione tenerent. 257 271 cf. infra, 10, 57 und Anm. 277 viridi … terra: cf. Verg., georg. 2, 219: viridi se gramine vestit. lumina caelo: cf. Lucr. 5, 975; Sil. 3, 539; 6, 466; 15, 677; Stat., 281 silv. 2, 1, 42. 286 atra lues: cf. Mart. 1, 78, 2. 306 cf. Hs. Vulc. 66, 74r: Pertuleram penas, ferrum, aconita, sales; 93r: penas ferrum, aconita, sales.

ANMERKUNGEN ZUR MARIAS

308 309

177

cf. Hs. Vulc. 66, 108r: En tua nil reputo, seu dona minasque recensens. cf. Erasm., carm. 42, 7: Hic cuius tonitru tellusque tremiscit et aether.

7, 311-430 313 secreta silentia: cf. pseudo-Sen. in Ant. Lat. 452, 7. 329 Stratonis: cf. Isid., orig. 15, 1, 18: Stratonis turris, postea ab Herode, rege Iudaeae, in honorem Caesaris Augusti Caesarea nuncupata. 331 cf. Iuvenc. 1, 158: Circa sollicitae pecudum custodia noctis. 338 cf. supra, 34; 6, 40 und Anm. 357 cf. Vulg., Is. 7, 13-4; Iuvenc. 1, 166: Nam genitus puer est Davidis origine clara. 360 cf. Iuvenc. 1, 167: Qui populis lucem mox laetitiamque propaget. 363 Ephrate: cf. supra, 86 und Anm. 365 cf. Hier., quaest. hebr. in gen. 54, 22-31 (ad 35, 19): Verbum Hebraicum chabratha … nescio quid volentes hippodromum LXX interpretes transtulerunt, et statim … pro Ephrata posuerunt hippodromum: cum utique si chabratha hippodromus est, Ephrata hippodromus esse non possit. 375 spretis simul omnibus: cf. Ov., met. 14, 332: spretis tamen omnibus. 385 liquidum … carmen: cf. Lucr. 4, 981. tenui … havena: cf. Intr. 13 und Anm. carmen modulatur havena: cf. Val. Fl. 4, 386. 399 salve sancta parens: cf. Verg., Aen. 5, 80: Salve, sancte parens. 401 cf. Hs. Vulc. 66, 74v: Salve, sancta parens, nostre spes una salutis; 75r: Salve, diva parens, nostre spes magna salutis. 402 cf. Sabell., eleg. 13, 6: mundo pandis ad astra gradum; Hs. Vulc. 66, 74v: Tu nobis placidam pandis in astra viam. 403-4 cf. Sabell., eleg. 9, 1-2: Cessit inexpleti tandem possesor Averni, / Et qua victor erat, hac quoque parte iacet. 404 = Hs. Vulc. 66, 74v. 405 servare memento: cf. Sil. 3, 118; Mart. 8, 59, 5. 409 Potine … Eduse: die Göttin Potina lehrt ein Kind trinken, die Göttin Edusa essen; cf. Aug., civ. 4, 34: infantes … sine Educa et Potina escam potumque sumpserunt. 415 puer inclyte: cf. Stat., silv. 5, 2, 8; Theb. 8, 743; 10, 793; Hs. Vulc. 66, 93r: Salve dive puer, salve puer inclyte, salve. 7, 431-534 441 vultu placidus: cf. Mart. 5, 78, 24. omnipotens genitor: cf. Verg., Aen. 10, 668; Prud., perist. 13, 55: 447 Omnipotens genitor Christi deus et creator orbis. 454 dabat … preces: cf. Ov., Pont. 4, 9, 30: damus ore, preces; Mart. 6, 10, 6: legerat ore preces. inflammatus amore: cf. Claud. 7, 51: inflammaret amorem. 463 475 fragore sonant: cf. Claud., carm. min. 9, 26. 491 glomerata mole feruntur: cf. Sil. 1, 521. diffidatoriam: abgeleitet von diffidare, mittellateinisch, ‘den Vasallen493 eid aufkündigen’.

178 498 503 509 517 524

ANMERKUNGEN ZUR MARIAS

cf. supra, 3, 474 und Anm. cf. supra, 3, 187 und Anm. cf. Vulg., Dan. 5, 25. policam: mittellateinisch, = caelestem. Cf. Blaise, Lex. lat., S. 700. veste latent: cf. Ov., am. 3, 2, 36.

Mariados liber octavus 8, 1-50 6 14

15 33 37 42

cf. Hs. Vulc. 66, 76v: legis onus subiens. cf. Hs. Vulc. 66, 76v: Quid Manichee siles, quid labra tumentia claudis? Nach den Manichäern war Jesus nur scheinbar, nicht wirklich ein Mensch von Fleisch und Blut. sanguine perfusus: cf. Quint. 6, 1, 30; Ov., met. 5, 156: sanguine perfundit. fiebat: das kurze i ist unüblich. spe deceptus: cf. Liv. 36, 40, 7: prima spe deceptos. pone metum: kommt acht Mal vor bei Ovid.

8, 51-150 53 cf. Hs. Vulc. 66, 108r: Vade miser, vel spretus abi, tua cuncta refuto. 59-60 cf. Vulg., gen. 22, 17. 65 cf. Ov., trist. 1, 8, 15: Illud amicitiae sanctum et venerabile nomen. 69 cf. supra, 2, 178 und Anm. 71 cf. Vulg., exod. 17, 8-13. 73 cf. Vulg., Ios. 5, 13-6, 26. 75 cf. Vulg., Ios. 14-19. 77 trifaucis: Beiname für Cerberus bei Verg., Aen. 6, 417. 81-2 cf. Vulg., I Esdr. 2, 2. 81 ipse ego: cf. infra, 9, 7; sehr häufig bei lat. Dichtern ab Plaut., Pseud. 220. 87 cf. Erasm., carm. 94, 73: Denique cunctorum finisque et origo bonorum. 97 cf. infra, 10, 232 und Anm. 98 fama … volans: cf. Verg., Aen. 11, 139: Et iam fama volans. 108 Ledeos … fratres: Castor und Pollux, Söhne von Leda. 110 Procyon: Sternbild Kleiner Hund (Canis Minor). 117 luce tenebras: cf. Val. Fl. 8, 57. lumine clara: cf. Catull. 64, 408: lumine claro. 126 130 cf. infra, 10, 57 und Anm. 135-6 cf. supra, 59-60 und Anm. 137 Balahamaeum: Adj. bei Balaam (Bileam), Verweis auf Vulg., num. 24, 17: Orietur stella ex Iacob. 8, 151-202 struit … dolos: cf. Sen., Herc. O. 1468: struxit dolos. 156 157 adorare: bei dem e in adorare ist von productio in arsi die Rede.

ANMERKUNGEN ZUR MARIAS

159 162-4 172 179 180 196 200

179

cf. Pers. 5, 117: Astutam vapido servas sub pectore vulpem. cf. Vulg., Mich. 5, 1-3; Matth. 2, 6. Casana: nach Plin., nat. 6, 150 waren die Casani ein arabischer Stamm. cf. Val. Fl. 1, 427: Illis Taenario pariter tremit ignea fuco. cf. Verg., Aen. 6, 603-4: lucent genialibus altis / Aurea fulcra thoris. Nynus: assyrischer König, legendarischer Gründer der Stadt Ninive. alia via: cf. Vulg., Matth. 2, 12: per aliam viam.

8, 203-264 206 Ephraticam: cf. supra, 7, 86 und Anm. 208 Pasyphaeo: strahlend; Pasiphae, Gattin des Minos, war eine Tochter von Helios. 209 azello: asello. 211 iamque Hyperionius metas: cf. Val. Fl. 2, 34. 219 letis convivia: cf. Verg., georg. 1, 301: laeti convivia. 234 cf. Verg., Aen. 5, 836: placida laxabant membra quiete. 235 excusso … somno: cf. Ov., fast. 1, 547: excussus somno; met. 9, 695: excussam somno. 247 comitata puellis: cf. Ov., fast. 4, 425. 8, 265-314 cf. Petr. Riga, Aur., Ev. 466: Sive duplex turtur, sive columba duplex. 270 283-4 cf. supra, 2, 225-6 und Anm. 287-8 cf. Vulg., Is. 7, 14. 287-93 cf. Hier., quaest. hebr. in gen. 37, 9-12 (ad 24, 43): Nam in eo loco, ubi in nostris codicibus scriptum est: ecce virgo concipiet et pariet, Aquila transtulit: ecce adulescentula concipiet et pariet, in Hebraeo legitur: ecce alma concipiet et pariet. Wortspiel mit dem hebräischen Wort halma und dem lateinischen Adjektiv alma. 303 suffunditur ora rubore: cf. supra, 4, 285 und Anm. 308 verba dedisse: cf. Ov., ars 2, 558; fast. 3, 696 und 5, 690; epist. 17, 170. 313 insuperabile fatum: cf. Ov., met. 15, 807. 8, 315-360 325 felix ille: cf. Ciris 27; Stat., silv. 5, 3, 266; Iuv. 7, 202; Claud. 28, 101. 327-8 cf. Sabell., eleg. 6, 15-7: Berecynthius Atis / / Hilas. 327 Berecinthius: Phrygius. Atys, Sohn des lydischen königs Croesus wird hier verwechselt mit dem phrygischen Gott Attis. 328 Hylas: cf. infra, 339; und supra, 5, 252 und Anm. Cybelli: Cybele; verwiesen wird auf den Selbstmord ihres Gatten 333 Attis. 339 pulcher Hylas: cf. Val. Fl. 3, 184; Mart. 3, 19, 4; Auson. 97, 2. gutture carmen: cf. Tib. 1, 3, 60. 348 349-50 cf. Vulg., Luc. 2, 29.

180

ANMERKUNGEN ZUR MARIAS

Mariados liber nonus 9, 1-60 7 9 11-2 19 25-6

27 30 31 37 38 39 43 47-8 47

52 53 55-6

ipse ego: cf. supra, 8, 81 und Anm. gaudete: bei dem letzten e ist von productio in arsi die Rede; plaudite gaudete auch wiederholt in 9, 17, 49 en 59. Cf. infra, 25-6 und Anm. cf. Vulg., Luc. 2, 36. cf. Vulg., Luc. 2, 36. bemerkenswert daß diese Zeilen jedesmal abgewechselt mit 6 anderen wiederholt werden (33-4 und 41-2). Zwar endet 42 nicht auf tropis, sondern auf choris. resonans cithara: cf. Sen., Med. 357. cf. Vulg., Mal. 3, 1. machina mundi: cf. supra, 3, 187 und Anm. venit … aetas: cf. Verg., ecl. 4, 4. cf. 10, 225; Vulg., Dan. 9, 24-6. cf. Sabell., eleg. 12, 63: Qua nova progenies mitti debebat Olympo. cf. Verg., ecl. 4, 60: Incipe, parve puer, risu cognoscere matrem. cf. supra, 7, 217; Verg., ecl. 4, 13-4: Te duce, si qua manent sceleris vestigia nostrae, / Inrita perpetua solvent formidine terras. veteris vestigia: cf. Catull. 64, 295: veteris vestigia poenae; Verg., Aen. 4, 423: veteris vestigia flammae; Ovid., am. 3, 8, 19: veteris vestigia pugnae. = Hs. Vulc. 66, 79v. vasti custodia mundi: cf. Ov., fast. 1, 119. cf. Verg., ecl. 4, 55-6: Non me carminibus vincat nec Thracius Orpheus / Nec Linus.

9, 61-124 66 cf. infra, 10, 236 und Anm. 76 sceptra nocet: auffallend, daß nocet hier nicht mit einem Dativ sondern mit einem Akkusativ verbunden ist. 85 Antipatrum: Antipater war der Vater des Herodes. 87 membra sopore: cf. Lucr. 4, 453; Culex 207; Sil. 3, 170. 91 rerum monimenta: cf. Verg., catal. 9, 57. 95 resides … animos: cf. Verg., Aen. 1, 722. 103 urebat pectora flammis: cf. Sil. 17, 294. 109-10 cf. Sil. 1, 79-80: sollers nutrire furores / Romanum sevit puerili in pectore bellum. 113-4 cf. Sil. 1, 147-8: Tristia corda ducis, simul immedicabilis ira, / Et fructus regni feritas erat. 115-6 cf. Sil. 1, 59-60: penitusque medullis / Sanguinis humani flagrat sitis. 117-8 cf. Val. Fl. 1, 747-8: triste nefas fraternaque turbidus arma / Rex parat et saevas irarum concipit ignes. 121-4 cf. Petr. Riga, Aur., Ev. 479, var. et add. Aeg. 1-4: Preterea dum sic Herodes digerit, istud / Tam cito ne fiat, causa suborta facit, / Nam

ANMERKUNGEN ZUR MARIAS

181

Rome Caesar per scripta citantia natis / Hunc responsurum mandat adesse sibi. 9, 125-176 142 invidiosa fuit: cf. Ov., fast. 3, 434. 143 gaudet patiencia duris: cf. Lucan. 9, 403. 147 variabilis: merkwürdiges Adjektiv bei patiencia (145), das qua Bedeutung besser zu vices passen würde. 149 vicat … ferendo: cf. Verg., Aen. 5, 710: superanda omnis fortuna ferendo est. 159 letis … tristia: cf. Ov., fast. 6, 463: interdum miscentur tristia laetis; Sil. 13, 383: permiscens tristia laetis. 166 ira brevis: cf. Stat., Theb. 9, 63. gaudia longa: cf. Iuv. 8. 70. 169 tenues … auras: cf. supra, 1, 169 und Anm. 171 relevans … grabato: cf. Moret. 5: Membra levat … demissa grabato. 9, 176-230 183-4 cf. Lucan. 6, 643-4:, quam pallida pronis / Urget silva comis. 186 cf. Lucan. 6, 645: non pervia taxus opacat. 188 nox … atra: cf. 225; Verg., Aen. 2, 360; 6, 866; Ov., epist. 14, 78; Homer. 632: nox atra tenebris. 189 = Val. Fl. 2, 41. 191 cf. Val. Fl. 2, 43: ignota captus regione viarum. 193-4 cf. Val. Fl. 2, 360-2: maesti steterant formidine luci. / Saevior haud alio mortales tempore mentes / Terror agit. 197 cf. Val. Fl. 2, 583: horrisonae respondent Gargara buxo. 209 cf. Hs. Vulc. 66, 99r: Ipsa Jahel Sysaram carnis que lacte fovebam. 210 cf. Vulg., gen. 21, 19. 211 cf. Vulg., exod. 13, 21-2. 217 Bethico: Hs., superscr.: Hispanico. 219 cf. Stat., Ach. 1, 243: Rorantes evolvit equos. 9, 231-282 225 nox atra: cf. 188 und Anm. 235 cf. Val. Fl. 2, 444: Et sol aetherias medius conscenderat arces. 239 gestare cateias: cf. Verg., Aen. 7, 741: soliti torquere cateias. 243 cf. Verg., Aen. 7, 749: Convectare iuvat praedas et vivere rapto. 253 componere membra: cf. Verg., georg. 4, 438. 262 ira ducis: cf. supra, 7, 56 und Anm. 269 cf. Hs. Vulc. 66, 81v: Respice nos petimus, siquid pietate meremur. 270 fata petent: cf. Lucan. 4, 203 und 9, 545: fata petebant; 7, 652: fata peti; Ov., epist. 15, 220: fata petantur. memor esto mei: cf. Vulg., Tob. 3, 3; Hs. Vulc. 66, 90r: Tum memor esto mei. 279 Dismas: cf. Isid., liber num. 17: Duo latrones cum Christo crucifixi sunt, id est Dismas a dextris, Gestas a sinistris.

182

ANMERKUNGEN ZUR MARIAS

9, 283-348 286 pectora firmat: cf. Val. Fl. 1, 79. 293 cf. Val. Fl. 1, 32: lethique vias ac tempora versat. 296 mille ciere manus: cf. Val. Fl. 1, 754. 297-300 cf. Homer. 500-3: Ut Libycus cum forte leo procul agmina vidit / Laeta boum passim virides errare per herbas, / Adtollit cervice iubas sitiensque cruoris / In mediam erecto contendit pectore turbam. 307 cf. Homer. 456: Undique rimabant inimico corpora ferro. 309 ense metit rapido: cf. Sil. 10, 146. 310 Ephratica: cf. supra, 7, 86 und Anm. papos: weiter unbekanntes Substantiv, das ‘Kinder’ heißen soll. 312 cf. Ov., epist. 8, 62: fluminis instar eunt. 328 tristia fata: cf. supra 1, 104 und Anm. 329-33 cf. Homer. 417-22: Ut volucris, derepta sui cum corpora nati / Accipitrem laniare videt nec tendere contra / Auxilium nec ferre suo valet anxia nato, / Quodque potest, levibus plangit sua pectora pennis, / Sic hostem Idaeus germani caede superbum / Spectat atrox miseroque nequit succurrere fratri. 342 pietatis amor: cf. Claud., carm. min. 31, 48. 345-8 cf. Vulg., Ier. 31, 15; Matth. 2, 18. 347 cf. Iuvenc. 1, 266: Horrendis graviter caelum pulsare querellis. 9, 349-420 351-2 cf. Iuvenc. 1, 268-9: horribili feritas satiata cruore, / Extinxisse putat. 355 sanguine terram: cf. Ov., met. 1, 157; 13, 269. 363 comites … binos: sc. Petrus und Paulus. 364 Assaricis: Romanis; Assaracus war der Übergroßvater des Aeneas. 367 imperium sine fine: cf. Verg., Aen. 1, 279. 372 pia turba: cf. Prop. 3, 13, 18, et al. 379 cf. supra, 4, 391 und Anm. 384 tendis in astra: cf. Ov., Pont. 2, 9, 62. 386 cf. Vulg., Is. 19, 1; Petrus Com., hist. schol., In evangelia 10 (PL 198, 1543). 396 mira loquor: cf. Stat., Theb. 8, 147; Hs. Vulc. 66, 115v: Mira loquar. 397 Vohorea: cf Hs., in margine: Vohoreus, qui et Ogdus vocatur, Egypti Memphim condebat; inde gens Vohorea i. Egyptia. 401 Paulites … Hilariones: Jünger der Eremiten Paulus von Thebe und Hilarion. 406 cf. Vulg., Matth. 27, 29; Marc. 15, 17; Ioh. 19, 2. 407 lacrimis … abortis: lacrimis obortis vier Mal bei Vergil, acht Mal bei Ovid, et al.; cf. Hs. Vulc. 66, 115v: Consilium domini lachrymis querebat abortis. Siehe für die Verwechslung von obortis mit abortis G. Tournoy-Thoen, Publi Fausti Andrelini Amores sive Livia, S. 281 (ad I, 3, 81). deposuisse caput: cf. Ov., am. 3, 5, 20. 408

ANMERKUNGEN ZUR MARIAS

183

Mariados liber decimus 10, 1-52 3 15 16 18 22 47-8 47

cf. Iuvenc. 1, 279: Praecurrens aevum sapientia praeveniebat. cf. Iuvenc. 1, 278: Crescebat rapidis annorum gressibus infans. = Ov., fast. 4, 702. visere tecta: cf. Stat., silv. 3, 5, 97; Mart. 10, 13, 2. munera grata: cf. Sil. 7, 748. cf. Iuvenc. 1, 287-8: Cum puer in populo comitis vestigia matris / Deseruit templique libens secreta petivit. vestigia matris: cf. Manil. 1, 619; Ov., met. 9, 640: vestigia fratris.

10, 53-102 cf. supra, 7, 272; 8, 130 und Hs. Vulc. 66, 122r: Magnus utrimque 57 stupor. 58 tristia corda: cf. supra, 9, 113-4 und Anm. 59 flent pariter: cf. Ov., fast. 4, 523. 73-4 cf. Ov., fast. 5, 159-60: Postera cum roseam pulsis Hyperionis astris / In matutinis lampada tollet equis. 76 membra levat: cf. Ov., fast. 6, 328; Moret. 5; Lucan. 6, 756; Sil. 2, 122. 77 cf. Iuvenc. 1, 290: Perque iteris stratas per notos perque propinquos. 78 cf. Ov., fast. 4, 568: Diversumque locis alta pererrat iter. 83-4 cf. Ov., fast. 4, 573-4: Quo feror? Immensum est erratas dicere terras: / Praeteritus Cereri nullus in orbe locus. 91 cf. Ov., fast. 4, 579: Persephonem natam miserae monstrate parenti. 93-4 cf. Ov., fast. 4, 587-8: Si memor es de quo mihi sit Proserpina nata, / Dimidium curae debet habere tuae. 95 plangore sonant: Epic. Drusi 179: plangore sonat. 97 obvia turba ruit: cf. Ov., met. 15, 730. 98 cf. Ov., epist. 15, 54: Nisiades matres Nisiadesque nurus; Epic. Drusi 204: Ausoniae matres Ausoniaeque nurus. 10, 103-166 103 cf. Epic. Drusi 119: Tandem ubi per lacrimas licuit, sed flebilis, orsa est. 104 = Ov., trist. 1, 3, 42 und Epic. Drusi 120. 106 nate meae vires: cf. supra, 2, 341 und Anm. 110 cf. Epic. Drusi 124: Gloria conspectae, nate, parentis, ubi es?; 126: Gloria conspectae nunc quoque matris, ubi es? 113-4 cf. Catull. 68, 23-4 und 95-6: Omnia tecum una perierunt gaudia nostra, / Quae tuus in vita dulcis alebat amor. tu prima voluptas: cf. Claud., rapt. Pros. 3, 414. 123 125 cf. Claud., rapt. Pros. 3, 416: O decus, o requies, o grata superbia matris. 127-8 cf. Claud., rapt. Pros. 3, 316-7: Accingar lustrare diem, per devia rerum / Indefessa ferar.

184 127 133 141-2 143 146 148

ANMERKUNGEN ZUR MARIAS

Sennae: cf. Vulg., num. 34, 4; Andeutung für die Südgrenze Kanaans. cf. Hs. Vulc. 66, 120r: Nil tristere; manet semper ubique deus. cf. Epic. Drusi 151-2: Ultima contigimus: ius matris habemus ab uno, / Unius est munus quod tamen orba negor. solacia mentis: cf. Ov., Pont. 1, 6, 15; 2, 11, 11. Ogdea: Aegypta; cf. supra, 9, 397, Anm. summe parens: cf. Lucan. 4, 110; Homer. 89.

10, 167-216 167 succensus amore: cf. Verg., Aen. 7, 496; Ov., epist. 15, 167. 171 cf. Vulg., Luc. 2, 46. 185 volvere libros: cf. Claud. 10, 232. 193 cf. Auson., ecl. 3, 15: Hinc etiam placidis schola consona disciplinis. 199 cf. Auson., ecl. 3, 22: Mille hinc certamina surgunt. 212 ingeniumque probat: cf. Claud. 6, praef. 8. 213 cf. Auson., ecl. 3, 16: Dogmaticas agitat placito certamine lites. 214 verba quietis: cf. Auson., ecl. 3, 13-4: quietis / Verba. 215 cf. Ov., met. 14, 301: Verbaque dicuntur dictis contraria verbis. 10, 217-266 217 cf. Claud., rapt. Pros. 1, 222: Crastina Puniceos cum lux detexerit ortus. 223 cf. Vulg., gen. 49, 10. 225 cf. supra, 9, 38 und Anm. 230-1 Aggei: der Prophet Haggai (Vulgat: Aggaeus); cf. Vulg., Agg. 2, 6-7. 236 cf. supra, 1, 136 und Anm.; 8, 97; 9, 66 und Hs. Vulc. 66, 117r: Presbiter anticipans talia voce dabat. 238 cf. supra, 7, 124. 239-40 cf. supra, 7, 127-8. 250 cf. Lucr. 5, 104: dictis dabit ipsa fidem res. 257-8 cf. Epic. Drusi 281-2: Hunc Aurora diem spectacula tanta ferentem / Quam primum croceis roscida portet equis! 263 cf. Vulg., Is. 7, 14. 10, 267-322 267 vix … vultu: cf. Ov., met. 14, 840. 271 Danicis: cf. supra, 6, 261 und Anm. 277 cf. Vulg., Mal. 3, 1-5. 289 digna relatu: cf. Ov., fast. 3, 541. 292 it clamor caelo: cf. Verg., Aen. 5, 451. 316 cf. Vulg., exod. 23, 19; 34, 26; deut. 14, 21. 320 cf. supra, 3, 353 und Anm. 10, 323-372 nec … moratus: cf. Ov., fast. 1, 161: non multis ille moratus. 325 326 = Ov., fast. 1, 162.

ANMERKUNGEN ZUR MARIAS

329 330 331 333 341 345 351-2 353 361-2 363-4 365 367-8

185

quatit aethera clamor: cf. Verg., Aen. 5, 140: ferit aethera clamor. grande sophos: cf. Mart. 1, 3, 7; 6, 48, 1; Hs. Vulc. 66, 125r: Te duce grande sophos mente supinus agit. = Ov., ars 1, 185. precurrens … orbem: cf. Lucan. 4, 574: discurrens fama per orbem. flammigeros … currus: cf. Lucan. 1, 48: Seu te flammigeros Phoebi conscendere currus. invenit insertum: cf. Iuvenc. 1, 293. cf. Ov., fast. 4, 541-2: Pallor abit, subitasque vident in corpore vires: / Tantus caelesti venit ab ore vigor. = Iuvenc. 1, 296; cf. Hs. Vulc. 66, 104v: lachrymisque profusis. cf. Iuvenc. 1, 300-1: At nondum sentis, genitrix, quod iure paternis / Sedibus et domibus natum inhabitare necesse est? cf. Iuvenc. 1, 303-4: Nec genetrix tanti persensit pondera verbi, / Ordine cuncta tamen cordis secreta reservant. cf. Iuvenc. 1, 302: Haec ait et gressum sociat patriamque revisit. cf. Iuvenc. 1, 305-6: At puer obsequiis apte praedulcibus ambos / Ad proprium semper cogens nectebat amorem.

INDEX FONTIUM

Für die Namen der klassischen Autoren und ihrer Werke sind die Abkürzungen verwendet wie sie in dem Thesaurus Linguae Latinae vorkommen. Verweise zur Einleitung sind mit ‘S.’ angedeutet. Andere Stellen sind Verweise zum Text der Marias und des Widmungsbriefes. Aug., civ. 4, 34, 4:

Agric., Anna 4: 1, 222 15: 1, 191 16: 1, 232 18: 4, 426 19: Intr. 103 36: 1, 46 37: 1, 45 41-2: 1, 49-54 43: 1, 59 48: 1, 74 54: 1, 88 61-2: 1, 93-4 63-4: 1, 97-8 66: 1, 110 68: 1, 120 76: 1, 129 84-6: 1, 136-8 87-8: 1, 143-4 93-7: 1, 151-6 98-100: 1, 158-60 101-2: 1, 167 111-2: 1, 177-8 112: 1, 172 119-20: 1, 185-6 121: 1, 257 122: 1, 183-5 125-8: 1, 193-4 Andrelini, Amores I, 3, 81: Anth. 417, 1:

Intr. 97

Arator act. 2, 73: 3, 152 ad Flor. 13-4: Intr. 9

9, 407

7, 409

Aurelius Alph. red. 1v: Intr. 118 22r: 1, 100 Hs. Vulc. 66, 73r: 2, 66; 178; 180; 4, 58 74r: 3, 353; 4, 188; 7, 306 74v: 7, 401-2; 404 75r: 7, 401 75v: 5, 353-4; 359-62; 370; 7, 199 76r: 5, 372-6; 7, 227-44; 247-8; 253-4 76v: 5, 379-85; 6, 300; 8, 6; 14 77r: 2, 212; 5, 350; 386-8; 391-6; 7, 162 79r: 4, 319-20 79v: 9, 52 81v: 9, 269 83v: 2, 116 84r: 2, 134 84v: 4, 58; 6, 324 88v: 6, 247 90r: 9, 270 91r: 1, 326 92v: 7, 242 93r: 1, 190; 3, 24; 7, 415 97v: 2, 422 99r: Intr. 48; 9, 209 104v: 10, 353 107v: 2, 35 108r: 7, 308; 8, 53 108v: 4, 299 109r: 4, 109; 111-2; 115; 7, 169 113r: 5, 79 113v: 1, 152 115r: 4, 111-4; 7, 155 115v: 9, 396

187

INDEX FONTIUM 116r: 116v: 117r: 118r: 118v: 120r: 122r: 123v: 125r: 125v: 126r:

4, 93-5; 96-8; 101-2; 104-8 1, 97-8; 4, 391 7, 247-8; 10, 236 5, 348 4, 212 10, 133 10, 57 2, 386 10, 330 1, 200 6, 19

Auson. 97, 2: 8, 339 ecl. 3, 13-4: 10, 214 3, 15: 10, 193 3, 16: 10, 213 3, 22: 10, 199 epicid. in patrem 43: 4, 147 epist. 16, 17: 3, 515 Boeth., cons. 1, 1, 22: 3, 1, 9-10: 2, 308

3, 192

Catull. 29, 19: 2, 68 62, 2: 2, 176 62, 49-50: 3, 325-6 62, 54: 3, 327 62, 56: 3, 329 64, 63: 4, 119 64, 64-5: 4, 123-4 64, 295: 9, 47 64, 309: 4, 125 64, 312-4: 4, 95-7 64, 408: 8, 126 66, 6: 2, 128 68, 23-4: 10, 113-4 68, 95-6: 10, 113-4 Cic., Att. 7, 1, 9: Ciris 278:

2, 377

8, 325

Claud. 6, praef. 8: 10, 212 7, 51: 7, 463 8, 606: 4, 167

10, 232: 10, 185 17, 253: 4, 19 28, 101: 8, 325 carm. min. 9, 26: 7, 475 27, 109: 6, 129 31, 48: 9, 342 rapt. Pros. 1, 222: 10, 217 2, 28: 7, 41 3, 128: 3, 335 3, 316-7: 10, 127-8 3, 414: 10, 123 3, 416: 10, 125 3, 444: 4, 17 Culex 207: 9, 87 Drac., Romul. 6, 8:

2, 132

Eleg. in Maecen. 2, 22:

6, 302

Epic. Drusi 119: 10, 103 120: 10, 104 124: 10, 110 126: 10, 110 151-2: 10, 142-3 179: 10, 95 204: 10, 98 281-2: 10, 257-8 Erasm. adag. 2495: Widm. 7 carm. 1, 69-71: 1, 49-54 4, 135-6: 1, 149-50 42, 7: 7, 309 93, 97 und 117: Intr. 123 93, 118: 4, 182 93, 122-4: Intr. 123-30 94, 73: 8, 87 106, 23-4: 4, 43-4 106, 45: 4, 45 110, 293-304: 4, 407-8 110, 358-362: 7, 201-2 ep. 20, 9-10: Widm. 7 20, 117-8: Intr. 81-2 21, 37: 1, 83 27, 27: Intr. 19 29, 8 und 42: Intr. 86

188 Hegius, carm. 35, 1:

INDEX FONTIUM 4, 355

Hier., quaest. hebr. in gen. 37, 9-12: 8, 287-93 54, 22-31: 7, 365 Homer. 89: 10, 148 417-22: 9, 329-33 456: 9, 307 500-3: 9, 297-300; S. 12 632: 9, 188 Hor. ars 416: 5, 93 carm. 3, 26: 4, 467-8 4, 2, 37: 1, 191 sat. 1, 5, 20: 3, 503 Isid. liber num. 17: 9, 279 orig. 12, 6, 43: 4, 321 12, 7, 27: 4, 319-20 15, 1, 18: 7, 329 15, 1, 23: 7, 86 19, 21, 1: 2, 96. 19, 21, 2: 2, 87 19, 21, 4: 2, 95. 19, 21, 5: 2, 96 19, 21, 6: 2, 95 19, 21, 8: 2, 96 19, 25, 7: 4, 117 Iuv. 7, 202: 8, 325 8. 70: 9, 166 Iuvenc. 1, 7: 6, 21 1, 27: 6, 67 1, 29-30: 6, 69-70 1, 32: 6, 73 1, 40: 6, 81 1, 88-90: 6, 155-6 1, 90-1: 6, 144 1, 92: 6, 165 1, 94-5: 6, 167-8 1, 107-8: 6, 231-2. 1, 158: 7, 331 1, 166: 7, 357

1, 167: 7, 360 1, 266: 9, 347 1, 268-9: 9, 351-2 1, 278: 10, 15 1, 279: 10, 3 1, 281: 2, 35 1, 287-8: 10, 47-8 1, 290: 10, 77 1, 293: 10, 345 1, 296: 10, 353 1, 300-1: 10, 361-2 1, 302: 10, 365 1, 303-4: 10, 363-4 1, 305-6: 10, 367-8 praef. 15-6: Intr. 63-5 17-8: Intr. 69-70 Leg. aur. 131:

1, 13-8; 3, 397-412

Liv. 36, 40, 7:

8, 37

Lucan. 1, 48: 10, 341 2, 113: 3, 17 3, 114-53: 7, 70 3, 157-62: 7, 70-3 3, 357: 7, 56 4, 110: 10, 148 4, 203: 9, 270 4, 574: 1, 263; 10, 333 5, 97: 2, 15 5, 363: 3, 17 6, 643-4: 9, 183-4 6, 645: 9, 186 6, 756: 10, 76 7, 652: 9, 270 8, 381: 7, 17 9, 403: 9, 143 9, 545: 9, 270 9, 584: 5, 93 Lucr. 1, 1029: 3, 225 1, 1087: 1, 165 4, 453: 9, 87 4, 981: 7, 385 5, 96: 3, 187 5, 104: 10, 250 5, 204: 5, 339

INDEX FONTIUM 5, 975: 7, 281 5, 1099: 5, 339 6, 24: 6, 319 Manil. 1, 619: 10, 47 2, 515: 7, 199 5, 31: 3, 89 Mant., Parth. 1, 22-3: 1, 279-80 1, 29: 1, 1 1, 34-5: 1, 5-6 1, 60-1: 1, 23-4 1, 81-3: 1, 15-8 1, 84: 1, 29 1, 330-1: 3, 441 1, 333-4: 3, 442-3 1, 344-5: 3, 447-8 1, 357-64: 3, 451-7 1, 365: 3, 459-60 1, 367: 3, 462 1, 369-70: 3, 461 1, 372-4: 3, 465-6 1, 382: 3, 467 1, 385: 3, 469 1, 386-8: 3, 471-3 1, 391-3: 3, 489-91 1, 394-5: 3, 493-4 1, 401-2: 3, 497 1, 404-8: 3, 499-502 1, 410-1: 3, 439-40 1, 433-7: 3, 225-8 1, 438-40: 3, 231-2 1, 453: 2, 14 1, 456-7: 2, 15-6 1, 459: 2, 19 1, 465-8: 2, 17-20 1, 520-1: 2, 263-4 1, 522: 2, 268 1, 541-2: 2, 285-6 1, 544: 2, 287 1, 550: 2, 345 1, 551-2: 2, 347-51 1, 553-4: 2, 353-4 1, 556: 2, 357 1, 563-5: 2, 375-8 1, 573-4: 2, 419-20 1, 580-2: 2, 423-5

1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 3,

583-4: 2, 441-2 590: 2, 387 591-2: 2, 391-2 620-1: 2, 165 631: 2, 153 659-60: 2, 101-2 668: 2, 109 669: 2, 103 684: 3, 465 693: 3, 271 696: 3, 295 697-700: 3, 297-8 702-3: 3, 299-300 704-5: 3, 303 738-9: 3, 306 740: 3, 305 743-5: 2, 273-4 748-50: 3, 275-6 751-2: 1, 13-6 784-6: 3, 336-8 788-91: 3, 339-41 795-6: 3, 343-4 806-7: 3, 361-2 816-9: 3, 367-9 821-4: 3, 373-5 827: 3, 377 6-7: 2, 257 17: 1, 117 18-21: 1, 111-5 28-30: 1, 147-50 242-3: 3, 397-8 281-3: 1, 65-6. 851: 6, 197-8 143: 7, 201-2

Mart. 1, 3, 7: 10, 330 1, 78, 2: 7, 286 2, 24, 7: 4, 147 3, 19, 4: 8, 339 5, 16, 2: Intr. 72 5, 78, 24: 4, 147 6, 10, 6: 2, 262; 7, 454 6, 48, 1: 10, 330 6, 86, 3: 2, 41 8, 59, 5: 7, 405 9, 99, 6: Intr. 8 10, 13, 2: 10, 18

189

190

INDEX FONTIUM

Mart. Cap. 2, 185:

4, 18

Martyrium Is. 5, 1-14: Moret. 5:

2, 225-6

9, 171; 10, 76

Naev., com. 49 b:

1, 83

Ov. am. 1, 8, 104: 4, 244 1, 10, 62: 4, 212 1, 15, 12: 3, 482 2, 7, 24: 2, 82 3, 2, 36: 7, 524 3, 5, 20: 9, 408 3, 8, 19: 9, 47 3, 9, 2: 1, 104 ars 1, 185: 10, 331 1, 532: 1, 110 2, 88: 3, 367 2, 558: 8, 308 epist. 3, 30: 6, 130 3, 60: 6, 56 5, 68: 2, 514 8, 62: 9, 312 8, 112: 7, 62 11, 37: 3, 321 12, 76: 3, 358 12, 186: 2, 184 14, 74: 4, 212 14, 78: 9, 188 15, 54: 10, 98 15, 167: 10, 167 15, 220: 9, 270 17, 170: 8, 308 fast. 1, 96: 5, 196 1, 101-2: 5, 201-2 1, 119: 9, 53 1, 145: 5, 267 1, 161: 10, 325 1, 162: 10, 326 1, 184: 5, 270 1, 547: 8, 235 3, 434: 9, 142 3, 541: 10, 289 3, 696: 8, 308 4, 425: 8, 247

4, 523: 10, 59 4, 541-2: 10, 351-2 4, 568: 10, 78 4, 573-4: 10, 83-4 4, 579: 10, 91 4, 580: 2, 32 4, 587-8: 10, 93-4 4, 636: 5, 334 4, 702: 10, 16 5, 159-60: 10, 73-4 5, 690: 8, 308 6, 304: 3, 510 6, 328: 10, 76 6, 417: 1, 341 6, 463: 9, 159 6, 748: 1, 104 met. 1, 1: Intr. 95 1, 10: 2, 307 1, 26-7: 2, 295-6 1, 28-9: 2, 303-4 1, 37: 2, 319 1, 55: 2, 313-4 1, 144: 5, 83 1, 149: 5, 84 1, 157: 9, 355 1, 205: 1, 152 1, 484: 4, 285 1, 585-6: 1, 155-6 2, 60: 4, 208 3, 269: 9, 355 4, 184: 3, 137 5, 156: 8, 15 6, 238: 3, 446 7, 143: 3, 1 7, 186: 7, 42 9, 214: 2, 224 9, 275: 1, 157 9, 640: 10, 47 9, 695: 8, 235 13, 411: 1, 119 14, 301: 10, 215 14, 332: 7, 375 14, 840: 10, 267 15, 67: 4, 19 15, 641: 6, 66 15, 730: 10, 97 15, 807: 8, 313

191

INDEX FONTIUM 3, 5, 32: 2, 316 3, 5, 35: 2, 297 3, 13, 18: 9, 372

Pont. 1, 1, 64: 4, 212 1, 6, 15: 10, 143 2, 8, 31: 4, 247 2, 9, 62: 9, 384 2, 11, 4: 2, 242 2, 11, 11: 10, 143 3, 1, 119: 4, 391 3, 4, 109: 2, 441 3, 5, 35: Intr. 97. 4, 7, 36: 5, 334 4, 9, 30: 7, 454 trist. 1, 3, 42: 10, 104 1, 8, 15: 8, 65 3, 1, 2: Intr. 72 Paul. Nol., carm. 6, 86:

6, 67

Pers. 5, 117: 8, 159 pr. 1: Widm. 27 13: Widm. 24-5 Petr. Riga, Aur., Ev. 9: 6, 35 24: 6, 78-9 37-40: 2, 117-20; S. 12 41-6: 2, 121-6; S. 12 53: 2, 131; S. 12 54: 2, 132; S. 12 135-6: 3, 195-6 140: 3, 195-6 466: 8, 270 479, var. et add. Aeg. 1-4: 9, 121-4 Petrus Com., hist. schol. Esther 7: Widm. 100-7 In evangelia 10: 9, 386 Plaut. Pseud. 220: 8, 81 Trin. 1111: 6, 76 Plin., nat. 4, 115: 6, 150: 8, 172

2, 68

Prop. 1, 5, 25: 7, 217 1, 12, 6: 4, 376 2, 3a, 19: 2, 247 2, 16, 48: 1, 88

Prud. apoth. 568: 4, 415 569: 4, 417 575: 4, 437 580: 4, 427 581: 4, 429 583: 4, 425 589-91: 6, 145-8 c. Symm. 2, 179-80: 5, 87 2, 598-9: 5, 55-7 2, 604: 5, 59 2, 605: 5, 61 2, 607: 5, 63 2, 726: 5, 107 2, 731: 1, 287 ham. 258: 5, 76 298: 5, 94 perist. 13, 55: 7, 447 psych. 882: 2, 132 pseudo-Sen. in Ant. Lat. 452, 7: Quint. 6, 1, 30:

7, 313

8, 15

Rupertus Tuitiensis, De victoria verbi dei X, 1: 6, 209 Sabell., eleg. 1, 2: Intr. 118 1, 15: 1, 207 1, 25: 1, 245 1, 28: 1, 248 1, 31: 1, 247 1, 35-6: 1, 243-4 1, 53: 2, 233 2, 3-4: 1, 277-8 2, 7-8: 1, 279-80 2, 9-10: 1, 284-5 2, 12: 1, 286 2, 13: 2, 291 2, 19-20: 1, 293-4 2, 23-4: 1, 295-6 2, 29: 1, 299 2, 32: 1, 310

192

INDEX FONTIUM

2, 43: 1, 311 2, 47-8: 1, 315-6 2, 53-4: 1, 319-20 2, 63-4: 1, 323-4 6, 4: Intr. 142 6, 13-4: Intr. 137-8 6, 15-7: 8, 327-8 6, 35-6: 2, 234-6 6, 45: 2, 233 7, 1-4: 2, 1-4 7, 9: 2, 10 7, 15-6: 2, 7-8 7, 17-8: 2, 45-6 7, 27-8: 2, 37-8 7, 45-6: 2, 113-4 8, 4: 2, 86. 8, 5: 2, 89 8, 6: 2, 44 8, 7-8: 2, 97-8 8, 45-7: 2, 173-6 8, 48: 2, 184 8, 49-50: 2, 177-8 8, 51-2: 2, 183-4 8, 55-6: 2, 189-90 9, 1-2: 7, 403-4 9, 21: 4, 19 9, 27: 4, 21 9, 50: 4, 70 10, 1: 1, 287 11, 11: 2, 233 11, 28-30: 2, 234-6 11, 49-51: 2, 253-5 12, 31: 2, 299 12, 34: 2, 298 12, 40: 2, 316 12, 42: 2, 300 12, 45-6: 2, 315-6 12, 57: 2, 273 12, 63: 9, 39 13, 6: 7, 402 Sed., carm. Pasch. 1, 60: Sen. epist. 11, 1: 1, 342 76, 30: 1, 324 100, 12: 1, 342

Herc. O. 1468: 8, 156 1638: 6, 186 Med. 357: 9, 27 Oed. 504: 4, 211 Thy. 820: 1, 241 Sil. 1, 59-60: 9, 115-6 1, 79-80: 9, 109-10 1, 147-8: 9, 113-4 1, 521: 7, 491 2, 122: 10, 76 2, 309: 6, 56 3, 118: 7, 405 3, 170: 9, 87 3, 539: 7, 281 4, 1-2: 6, 225 4, 2: 6, 263 4, 8: 7, 103 6, 459: 1, 152 6, 466: 7, 281 6, 467: 7, 195 7, 748: 10, 22 10, 146: 9, 309 11, 332-3: 3, 311-2 11, 48: 4, 18 13, 31: 6, 17 13, 32: 6, 25 13, 297: 3, 137 13, 383: 9, 159. 15, 402: 3, 17 15, 677: 7, 281 17, 294: 9, 103

2, 175

Stat. Ach. 1, 243: 9, 219 silv. 2, 1, 42: 7, 281 3, 5, 97: 10, 18 3, 5, 106: 5, 93 5, 1, 169: 6, 129 5, 2, 8: 7, 415 5, 3, 266: 8, 325 Theb. 1, 438: 2, 136 3, 419: 4, 247 4, 424: 4, 17 4, 457: 5, 53 8, 1: 5, 53 8, 13: 6, 129

INDEX FONTIUM 8, 147: 9, 396 8, 743: 7, 415 9, 63: 9, 166 9, 482: 2, 136 9, 824: 6, 265 10, 345: 6, 203 10, 704: 6, 171 10, 793: 7, 415 11, 459: 4, 147 Tib. 1, 2, 30: 2, 184 1, 3, 60: 8, 348 1, 4, 24: 6, 58 Val. Fl. 1, 32: 9, 293 1, 79: 9, 286 1, 200: 2, 356 1, 316: 3, 137 1, 427: 8, 179 1, 747-8: 9, 117-8 1, 754: 9, 296 2, 34: 8, 211 2, 41: 9, 189 2, 43: 9, 191 2, 274: 1, 136 2, 360-2: 9, 193-4 2, 444: 9, 235 2, 583: 9, 197 3, 184: 8, 339 4, 386: 7, 385 7, 579: 1, 103 8, 57: 8, 117 Varro, Men. 134:

1, 83

Verg. Aen. 1, 1: Intr. 39 1, 3: Intr. 49 1, 5-6: Intr. 47-8 1, 34: 2, 77 1, 77: 2, 389 1, 142: 5, 337 1, 218: 1, 66 1, 236: 7, 257 1, 279: 9, 367 1, 457: 1, 263 1, 600-1: 6, 289-90

1, 1, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 2, 3, 3, 3, 4, 4, 4, 4, 4, 4, 5, 5, 5, 5, 5, 5, 6, 6, 6, 6, 6, 6, 6, 6, 6, 6, 7, 7, 7, 7, 7, 7, 7, 7, 8, 8, 9, 9, 9,

664: 2, 341 722: 9, 95 120-1: 6, 40 143: 4, 438 253: 5, 353 360: 9, 188 369: 2, 335 715: 3, 225 774: Intr. 59 48: Intr. 59 521: 4, 3 677: 1, 103 31: 6, 119 137: 4, 109 139: 2, 485 280: Intr. 59 423: 9, 47 437: 1, 29 80: 7, 399 140: 10, 329 451: 10, 292 481: 1, 151 710: 9, 149 836: 8, 234 293: 2, 449 417: 8, 77 479: 1, 305 522: 7, 42 535: 4, 3 603-4: 8, 180 694: 2, 417 800: 5, 63 864: 3, 457 866: 9, 188 99: 6, 186 100-1: 7, 125-6 272: 6, 186 392: 7, 103 496: 10, 167 600: 2, 323 741: 9, 239 749: 9, 243 116: 4, 157 554: 7, 103 251: 3, 269 279-80: 6, 137-8 294: 3, 295

193

194 9, 641: 6, 311 10, 476: 7, 41 10, 597: 4, 389 10, 668: 7, 447 10, 843: 5, 15. 11, 139: 8, 98 12, 310: 7, 41 catal. 9, 57: 9, 91 ecl. 1, 1: 1, 102 1, 2: Intr. 13 2, 21: 1, 101 2, 33: 1, 99 3, 90: Intr. 19 4, 4: 9, 37 4, 13-4: 4, 47-8 4, 55-6: 9, 55-6 4, 60: 4, 43 7, 41:. 4, 253 georg. 1, 30: 2, 427 1, 138: 2, 298-9 1, 145-6: Widm. 83-4 1, 301: 8, 219 2, 137: 6, 209 2, 219: 7, 277 2, 317: 4, 47 2, 325-6: 4, 51-2 2, 330: 4, 51-2 2, 434: 6, 141 2, 522: 4, 49 4, 438: 9, 253 Vulg. gen. 3: 3, 442-4 3, 1-7: 2, 495-6 3, 15: 1, 216 4, 1-12: 3, 446 6, 5-8, 22: 3, 448 9, 20-3: 3, 450 11, 1-9: 3, 451-2 12, 1-7: 3, 453-4 18, 9-15: 1, 13 19, 23-5: 3, 456 21, 1-7: 1, 13 21, 8-19: Widm. 127-8 21, 19: 9, 210 22, 17: 8, 59-60 24: 3, 455

INDEX FONTIUM 25, 19-26: 1, 121-4 30, 6: 6, 261 30, 22-4: 1, 15 37: 3, 458 37, 17: 2, 371 41: 3, 459-60 49, 10: 10, 223 exod. 3, 1-7: 3, 555 13, 17-14, 31: 3, 461-2 13, 21-2: 9, 211 15, 20-1: Intr. 119 17, 6: 3, 466 17, 8-13: 3, 468; 8, 71 23, 19: 1 0, 316 31, 18: 2, 217-8; 3, 466 32, 1-20: 3, 469-70 34, 26: 10, 316 34, 29: 7, 9-10 num. 20, 2-13: 3, 466 24, 17: 8, 137 26, 9-10: 4, 467 34, 4: 10, 127 deut. 3, 24-90: Intr. 129 11, 6: 3, 467 14, 21: 10, 316 Ios. 5, 13 - 6, 26: 8, 73 10, 12-3: 3, 493-4 14-19: 8, 75 iud. 5, 24-7: 3, 474 7: 3, 475-6 7, 15-22: Intr. 123 11, 29-39: 3, 285 13, 2-24: 1, 16 14, 5-9: 3, 477-8 16, 1-3: 1, 16; 3, 479-80 Ruth 2: 3, 481-2 4, 13: 3, 428 4, 13-7: 3, 483-4 I reg. 1, 1-20: 1, 17-8 9-10, 1: 1, 17, 8 16, 23: Intr. 125 17, 20-54: 3, 487 III reg. 1, 3-4: 3, 371 2, 13-25: 3, 371 10, 1-13: 1, 297-8 10, 14-25: 3, 489-90 IV reg. 2, 1-18: 3, 373

INDEX FONTIUM 3, 15: Intr. 127 4, 8-17: 2, 49 20, 1-11: 3, 491 I par. 27, 29: 6, 113 II par. 9, 13-24: 3, 489-90 11, 5-10: 1, 299-300 13: 1, 301-2 15: 1, 303-4 17-20: 1, 305-6 21, 8-9: 1, 307-8 26: 1, 309-30 27: 1, 311-2 29-31: 1, 315-6 33: 1, 317-8 34-5: 1, 319-20 I Esdr. 2, 2: 8, 81-2 Tob. 3, 3: 9, 270 Iudith 16, 1-18: Intr. 121 Iob 30, 30: 2, 487 psalm. 2: 1, 295-6. 72: 1, 295-6 101, 20: 6, 181 105, 17: 3, 467 110: 1, 295-6. 118, 22: 1, 4 prov. 29, 23: 2, 515 sap. 10, 6: 3, 456 Is. 4, 1: 1, 4 7, 13-4: 1, 313-4; 7, 357 7, 14: 2, 223; 8, 287-8; 10, 263 7, 14-7: Intr. 42 11, 1: 3, 395 19, 1: 9, 386 38, 1-21: 3, 491 55, 13: 5, 263 Ier. 31, 15: 9, 345-8

thren.: 2, 165 Ezech. 1, 4-14: 2, 167 8, 8: Widm. 137; S. 11 38, 1-39, 16: 7, 99 Dan. 5, 25: 7, 509 9, 24-6: 9, 38 Os.: 2, 158 Ion. 2, 1: 2, 221 2, 1-11: 5, 167 Mich. 5, 1-3: 8, 162-4 Agg. 1, 14: 3, 499 2, 6-7: 10, 230-1 3, 1: 9, 30 3, 1-5: 10, 277 Matth. 1, 6-11: 1, 289-320 2, 6: 8, 162-4 2, 12: 8, 200 2, 18: 9, 345-8 23, 12: 2, 515 27, 29: 9, 406 Marc. 15, 17: 9, 406 Luc. 1, 5: 6, 14; 17 1, 27: 5, 128 1, 42: 4, 221 1, 51-2: 6, 197-8 2, 29: 8, 349-50 2, 36: 9, 11-2; 19 2, 46: 10, 171 14, 11: 2, 515 16, 22: 5, 144 18, 14: 2, 515 Ioh. 19, 2: 9, 406 I Cor. 13, 7: Widm. 46-7 II Cor. 4, 6: 2, 293 Hebr. 7, 9-10: 2, 384 apoc. 20, 7-10: 7, 99

195

INDEX NOMINUM

Varianten der Eigennamen sind zwischen Klammern aufgenommen. Aaron: 95 Abias (Abia): 37, 95 Abraham (Habraham): 9, 49, 87, 100, 121, 135 Achaz (Achas): 37 Adam: 48, 79, 82, 91, 121 Aermlerius, Johannes: 5 Agar: 22, 136 Aggaeus (Aggeus): 149, 184 Agricola, Rodolphus: 6, 12 Amalech: 122 Amathias: 56, 164 Amon: 37 Anna, mater: 6, 8, 11, 29-35, 39-41, 59, 63 Anna, prophetissa: 131, 151 Antipater: 133, 180 Aratus: 25, 155 Asa: 37 Aser: 131 Astreus: 55 Augustinus, Aurelius: 154 Augustus (imperator): 107 Aurelius, Cornelius: 2, 3-7, 10-5, 19, 24, 27 Balbi, Girolamo: 3 Baptista Mantuanus: siehe Mantuanus, Baptista Bavius: 25, 155 Boethius, Anicius Manlius Severinus: 154 Booz (Boos): 67 Borneman, Laur.: 2 Bostius, Arnoldus: 3-5, 13-4 Breda, Jacob van: 2 Buschius, Hermannus: 1-2 Caesar, C. Iulius: 108, 134, 149 Cain (Cayn): 125

Castricum, Simon van (Symon de Castriche): 13, 23, 154 Cato (Catho), M. Porcius: 107 Cervicornus, Eucharius: 2 Cicero, M. Tullius: 15 Corvinus, Laurentius: 2 Dan: 151 Dathan (Datham): 67 David: 28, 65, 67, 69, 103, 106, 114, Delius, Aegidius: 14 Demetrius: 22 Dismas: 138, 181 Eleysus: 56, 164 Elias (Helias, Helyas): 64, 95 Eliseus (Helizeus): 81, 93 Elizabeth (Elisabeth, Elizabet): 9, 79, 968, 101, 126, 125 Erasmus (Herasmus), Desiderius: 2-4, 7, 14, 21, 24 Esdras (Hesdras): 148 Eva: 34, 45, 49, 72, 75, 79-80, 91 Ezechias: 67 Ezechiel: 11, 22 Faber, Jacobus: 1-3, 5, 19, 22-3, 25 Gabriel: 40, 58-9, 70, 72, 76-8, 82, 96, 98, 114, 117, 134 Gaguinus, Robertus: 2, 15 Gamaliel: 148 Gedeon: 67 Gestas: 181 Gog: 175 Hegius, Alexander: 1, 6 Hermans, Willem: 7 Herodes: 10, 12, 124, 132, 134, 137, 13940 Hieronymus (Jheronimus, Hieronimus), Sophronius Eusebius: 3, 21 Hilarion: 182

INDEX NOMINUM Horatius (Horaz) Flaccus, Q.: 14, 15 Iacob: 149 Iahel: 67, 118 Iesse (Yesse): 65, 67 Iesu Nave: 121 Ioachim: 5, 8, 11, 29, 31, 33, 61, 66, 148 Iob: 162 Iohannes (Ioannes) Baptista: 9, 95-6, 101, 102 Iohannnes (Ioannes) evangelista: 21 Ioathan: 37 Ioram: 37 Iosaphat: 37 Iosedec (Iosedech): 121 Ioseph, fil. Iacob: 29, 66 Ioseph (Josef, Joseph): 8-11, 65-6, 68, 86, 105-6, 109-10, 115-6, 125-6, 131, 134-8, 142, 144 Iosias: 67 Iosue (Josua): 9, 67, 121 Isaac (Isac): 29, 32, 66 Isaias (Esaias): 150 Iuda: 149 Iudith: 28 Iuvencus, C. Vettius Aquilinus: 6, 12 Latomus, Bartholomaeus: 2 Lazarus: 6 Leeu, Gerard: 2 Linus: 132 Lombardus, Petrus: 15 Lucifer (Luzifer): 9, 10, 46, 47, 83-4, 8690, 92, 116, 122, 132, 162 Maecenas, C.: 21 Magdalena: 6 Magdalius Gaudensis, Jacobus: 2 Magog: 107, 175 Malachias: 131, 151 Manasse: 37 Mantuanus, Baptista: 6, 7, 10-2, 154 Maria Magdalene (Magdalena): 4 Maria, sor. Moysis: 67 Maro (Vergilius): siehe Vergilius Metellus, Q. Caecilius: 106, 175 Michael: 116-8, 121 Moyses: 28, 67, 105, 152 Moyses (rabbi): 148

197

Murmellius, Iohannes: 2 Nicodemus (Nycodemus): 148 Ninus (Nynus): 125 Noe: 66 Noemi: 67 Obed (Obeth): 67 Octavianus (= Augustus Imperator): 107, 116 Ozias (Ozeas): 37, 43 Pafraet, Richard: 1-2 Paulinus Nolanus: 20, 154 s. Paulus: 2, 148 Paulus von Thebe: 182 Persius Flaccus, A.: 19 Petrus de Leydis: 154 Phanuel: 131 Phatuel: 151 Philippus, rex Macedoniae: 107 Phlegeton: 84, 86 Pindarus (Pindar): 14-5 Politianus, Angelus: 2 Pompeius Magnus, Gn.: 133 Proba, Faltonia: 2 Prudentius Clemens, Aurelius: 6, 12 Ptolemaeus (Ptolemeus): 21 Pyrrhus (Pirrus): 107 Raguel: 150 Rebecca: 32, 35 Revius, Iacobus: 2 Richolff, Georg: 2 Riga, Petrus: 12 Roboam: 37 Ruth: 66, 67 Sabellicus, Marcus Antonius: 6, 12 Salomon: 56-7, 67 Samson (Sampson): 67 Samuel: 148-9 Sara: 29, 66 Satan (Sathan): 49, 56, 82, 117 Scipio Africanus (Aphricanus): 21 Simeon (Symeon): 10, 127-8, 131, 139, 151 Simonides (Symonides): 14-5 Sisara (Cysara): 67, 118 Sophia: 8, 52-4, 56, 88 Straton: 114, 177

198 Theodotus: 22 Theopompus: 21-2 Trithemius, Iohannes: 13-4 Valla, Laurentius: 4 Vergilius Maro, P.: 21, 25

INDEX NOMINUM Werdena, Martinus de: 2 Wimfeling, Jacobus: 14 Zacharias: 9, 95-6, 101, 103, 125 Zorobabel: 68