Die inventare des päpstlichen Schatzes in Avignon. 1314-1376 8821004856, 9788821004858


293 14 21MB

German Pages 648 [656] Year 1973

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD PDF FILE

Recommend Papers

Die inventare des päpstlichen Schatzes in Avignon. 1314-1376
 8821004856, 9788821004858

  • Commentary
  • decrypted from 97287DB990B952F17D6127AA227813C6 source file
  • 0 0 0
  • Like this paper and download? You can publish your own PDF file online for free in a few minutes! Sign Up
File loading please wait...
Citation preview

S TUDI E TESTI in

DIE I N V E N T A R E DES

PÂPSTLICHEN

SCHATZES

IN AVIGNON 1314-1376

HERAUSGEGEBEN VON

HERMANN

HOBERG

CITTÀ DEL VATICANO BIBLIOTECA APOSTOLICA VATICANA M D CCCCX X XX IV

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

STUDI

E TESTI

PUBBLICATI PER CURA DEGLI SCRITTORI DELLA BIBLIOTECA VATICANA E DEGLI ARCHIVISTI DELL’ARCHIVIO SEGRETO

Il formato normale dei volumi è di cm. 25 X 18 1. Vattasso, Marco. Antonio Flaminio e le principali poesie dell’autografo Vaticano 2870. 1900. pp. 66. 2. — Le due Bibbie di Bovino ora codici Vaticani latini 10610-10511 e le loro note storiche. 1900. pp. 44. 3. Franchi de’ Cavalieri, Pio. La Passio ss. Mariani et Iaoobi. 1900. pp. 71. 1 tav. (face. ). 4. Vattasso, Marco. Aneddoti in dialetto romanesco del see. xiv, tratti dal cod. 'Vat. 7664. 1901. pp. 114. 1 tav. (tacs.). 6. Mercati, Oiovanni. Note di letteratura biblica e cristiana antica. 1901. pp. v m , 264. 3 tav. pieg. (tacs.). 6. Franchi de’ Cavalieri, Pio. I martiri! di s. Teodoto e di s. Ariadne, con un’appen­ dice snl testo originale del martirio di s. Eleuterio. 1901. pp. 184 [3]. 1 tav. (tacs.). 7. Mercati, Giovanni. Antiche reliquie liturgiche ambrosiane e romane; con un · excursus » sui frammenti dogmatici ariani del Mai. 1902. pp. 76 [2]. 8. Franchi de’ Cavalieri, Pio. Note agiografiohe. 1902. pp. 36 [3]. 9. — Nuove note agiografiohe. 1902. pp. 76 [3]. 10. Vattasso, Marco. Per la storia del dramma sacro in Italia. 1903. pp. 127. 11. Mercati, Giovanni. Varia sacra. 1903. pp. 112. 32 x 20 cm. 12. — I. Un frammento delle Ipotiposi di Clemente Alessandrino - II . Paralipomena Ambro­ siana. 1904. pp. [2], 46. 13. Catalogo sommario della Esposizione Gregoriana. 2* ed. riveduta e aumentata. 1904. pp. 74. 14. Vattasso, Marco. Del Petrarca e di alcuni suoi amici. 1904. pp. 105 [3]. 15. Mercati, Giovanni. Opuscoli inediti del beato card. Giuseppe Tommasi tratti in luce. 1906. pp. 66. 1 tav. pieg. (tacs.). 16. Vattasso, Marco. Initia patrum aliorumque scriptorum ecclesiasticorum latinorum ex Mignei Patrologia, et ex compluribus aliis libris. Volumen I: A-M . 1906. pp. x , 695. 17. — Volumen II : N -Z . 1908. pp. [2], 650. 18. — Frammenti d ’un Livio del v seoolo recentemente scoperti. Codice Vaticano latino 10695 (con tre tavole in fototipia). 1906. pp. 18, 3 tav. (tacs.). 40 X 35 cm. 19. Franchi de’ Cavalieri, Fio. Hagiographioa. 1908. pp. 185 [2]. 20. Vattasso, Marco. I codici Petrarcheschi della Biblioteca Vaticana. 1908. pp. x, 250 [2]. 2 tav. pieg. (face.). 21. Carusi, Enrico. Dispacci e lettere di Giacomo Gberardi, Nunzio pontificio a Firenze e Milano (11 settembre 1487-10 ottobre 1490) ora per la prima volta pubblicati e illustrati. 1909. pp. OLXxn, 723. 22. Franchi de’ Cavalieri, Pio. Note agiografiche. Fascicolo 3°. 1909. pp. [3], 122. 23. Tlsaerant, Eugène. Codex Zuqninensis rescriptus Veteris Testamenti. Texte grec des manuscrite Vatican syriaque 162 et Mus. Brit. additionel 14.665, édité aveo introduction et notes. 1911. p p . [2], l x x x v , 275 [2]. 6 tav. (tacs.). 24. Franchi de’ Cavalieri, Pio. Note agiograflehe. Fascicolo 4°. 1912. pp. [4], 194. 25. Patzes, M. M. Kqitoû τοΰ ΙΙατζή Τιπούκειτος, sive librorum L X Basilicorum summarium. Libros I - X I I graece et latine ediderunt Contardus Ferrini t Iohannes Mercati. 1914. pp. xnvu, 203. 1 tav. (faes.). 26. Cenati, Michele. Documenti e ricerche per la storia dell’antica Basilica Vaticana. Tiberii Alpharanl De Basilicae Vatioanae antiquissima et nova structura, pubblicato per la prima volta con introduzione e note. 1914. pp. lxi , 222. 7 tav. (2 pieg.). 27. Franchi de’ Cavalieri, Pio. Note agiografiohe. Fascicolo 5°. 1915. pp. [3], 135. 28. Vattasso, Marco. Rime inedite di Torquato Tasso raccolte e pubblicate. 1915. pp. 92. 2 tav. (face.). 29. Carusi, Enrico. Lettere inedite di Gaetano Marini. I. Lettere a Guid’Antonlo Zanetti. 1916. pp. 59. 30. Mercati, Glpvannl. Se la versione dall’ebraico del codice Veneto greco V II sia di Simone Atumano arcivescovo di Tebe. Rioerca storica con notizie e documenti sulla vita dell’Atumano. 1916. pp. 64, 3. 2 tav. (fase.). 31. — Notizie varie di antica letteratura medica e di bibliografia. 1917. pp. 74. 32. Vattasso, Marco. Hortus caelestium deliciarum ex omnigena defloratione sanctorum patrum, moralium philosophorum et scriptorum spiritualium summa cura compositus. . . a D. Ioanne Bona . . . Opera scoperta ed ora per ia prima volta pubblicata con un’ampia introduzione. 1918. pp. cvn [2], 158. 3 tav. (ritr., face.). 33. Franchi de’ Cavalieri, Pio. Note agiograflehe. Fascicolo 6°. 1920. pp. (2], 224. 34. Guidi, Pietro e Pellegrtnettl, Ermenegildo. Inventari del Vescovato, della Cattedrale e di altre chiese di Lucca. Fascicolo I. 1921. pp. [2], 342. 35. Lanzoni, Francesco. Le origini delle diocesi antiche d ’Italia; studio critico. 1923. pp. 3, 672. 1 o. geogr. pieg. [Prima edizione dell’opera indicata al numero seguente]. 35 [bis], — Le diocesi d ’Italia dalle origini al principio del secolo vu (an. 604); studio critico. Faenza, F. Lega, 1927, pp. x n , 1122.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

r ·4/ ιγ! ι.ι

λ

?·,'»■r-

;

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

STUDI E TESTI n i

DIE IN V E N T A R E DES

PÂPSTLICHEN

SCHATZES

IN AVIGNON 1314-1376

IÏERAUSGEGEBEN YON

HERMANN

HOBERG

CITTÀ DEL VATICANO BIBLIOTECA APOSTOLICA VATICANA MDCCCCXXXXIV

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

IMPRIMATUR:

Datum in Civ. Vat. die :2!> liovemhris 1D44.

>î< Fit. Ar.t'oNSl s C. De Komanis Ep. Porphyreonim. Vic. Gen. Civitatis Vaticanae

EDIZIONE ANASTATICA Anno 1974

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

PIO XII PONTIFICI MAXIMO ECCLESIAE THESAUROS IK POPULOS OMNIUM EGENOS MUNIFICENTISSIME LARGIENT [ INVENTARIA THESAURI PONTIFICUM AVENIONENS1UM , HIC EVOLGATA DEVOTO ANIMO DICANTUR

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

VO R W Ο I* T

Zu den Inventam i des Schatzes der avignonesichen Pâpste führte mich die Beschaftigung mit den Reehnungsbüchern der Apostolischen Kammer unter InnoZenz VI. Ich sah, dass der Schatz die grosse Reserve war, auf die der Papst immer wieder zuriickgriff, wenn die laufenden Einnahmen zur Deekung der Ausgaben nicht ausreichten. Das weckte in mir den Wunse.h, Umfang und Beschaffenheit des pâpst lichen Schatzes naher kennen zu lernen. Die Vorarbeiten E h r l e s und b e L o v e s 1 Lessen mich bald die im Vatikanisc.hen Geheimarchiv erhaltenen Inventare finden. Ich dachte zunachst nur an eine Veroffentlichung der Inventare aus der Zeit Innozenz’ VI. als Ergânzung zu den von mir herausZugebenden Einnahmcregistern dieses Pontifikats. Doeh erkannte ich bald, dass eine Gesamtausgabe der Schatzinventare der avigno­ nesichen Zeit von weit grosserem Wert sein würde, nicht nur fiir die kirchliche Einanzgeschichte, sondern besonders auch fiir die Liturgie- und Kunstgeschichte. Zwar kehren viele Gegenstânde immer wieder, aber sie werden nicht immer mit denselben Worten, nicht immer mit derselben Genauigkeit beschrieben. Ein 'Inventar ergânzt und erklart das andere. So entschloss ich mich, von sachkundigen Freunden ermuntert, zu einer Veroffentlichung aller aus der Zeit von 1314 bis 1378 crhaltenen Inventare des papstliehen 1 F r a n z E h r l e , Zur Geschiclite des Schatzes, her Bibliothek und des Archive der Pâpste ini 14. Jahrhundert. Archiv fiir Literatur- und Kirchengesehichte des Mittelalters, Bd 1 (1885), S. 1 -4 4 2 2 8 -3 6 4 ; S. 7 ff. - Derselbe, Historia bibliothecae Romanorum pontificum tum Bonifatianae tum Avenionensis (Rom 1890), S. 260 f. - J o s e p h d e L o t e , Les archives de la Chambre A po­ stolique au xiv° siècle, 1··· Partie, Inventaire (Paris 1899).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

m

Vorwort.

Schatzes in Avignon. Die bereits von F a u c o n und E u r l e 1 veroffentlichten Blicherverzeichnisse konnte ich dabei übergehen. Die iibrigen Teilpublikationen sind teils so geringfiigig, teils so ungenügend, dass sic unserer Gesamtveroffentlichung nicht im Wege «tandem Ausser deli eigentlichen Schatzinventaren veroffentliche ich auch das Gesamtinventar des pàpstlichen Schlosses in Avignon von 1369 und das Inventar des pàpstlichen Marstalls von 1371. Die Einleitung ist vom Standpunkt des Finanzhistorikers aus geschrieben. Die kunst-, liturgie- und sprachgeschichtliche Auswextung der Inventare muss ich den zustàndigen Fachgelehrten iiberlassen. Allen, die dazu beigetragen haben, die Drucklegung dieses Bûches trotz der so schwierigen àusseren Yerhaltnisse zu ermoglichen, sage ich aufrichtigen Dank. An erster Stelle danke ich Msgr. Angelo Mercati, dem Prâfekteu des Yatikanischen Geheimarchivs, der die Aufnahme des Bûches in die Eeihe der « Studi e Testi » erwirkte und die Giite hatte, die Druckbogen an vielen Stellen mit den Handschriften zu vergleichen. Ich mochte ihm an dieser Stelle iiberhaupt fiir alle Hilfeleistungen und alle Beweise des Wohlwollens, die er mir in den vergangenen sechs Jahren zuteil werden liess, vielmals danken. Sodann gilt mein besonderer Dank Msgr. Dr. Hubert Jedin, der die Mühe des Korrekturenlesens mit mir teilte und mir immer wieder mit Bat und Tat hilfreich zur Seite stand. Msgr. Dr. Josef Marx, Ehrenskriptor des Vatikanischen Geheimarchivs, hat das Gewicht seiner Aktentasche viéle Male um das oft nicht unbedeutende Gewicht der Korrekturbogen vermehrt. Ausserdem las er die Korrekturen der Einleitung mit. Fiir alle Mühe sei ihm herzlich gedankt. Eom, im Deutsclien Campo Santo, den 27. November 1944. H erm ann H oberg.

1 M a u r ic e F a u c o n , La librairie des papes d’Avignon, 2 Bde (Paris 18861887); Bd 1, S. 93-262. - E h r l e , Historia bibliothecae, S. 194-246 262-270 277-437.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

INH A LT Seitc Die abgekürzt zitierte L i t e r a t u r ............................................................. .... .

x

E iu le itiin g ............................

xi

Γ. - Der papstliche Schatz und seine In v e n ta r e ............................ 1. 2. 3. 4. 5. 6. II.

Der Nachlass Klemens’ V ........................................................... xi Der Seliatz unter Johann X X I I ........................................... xiv Der Schatz beim Regierungsantritt Klemens’ VI. . . . '. xvi Der Schatz unter Innozenz V I................................................ xvi Der Schatz unter Urban V ....................................................... xx Der Schatz unter Gregor X I ................. . . . . . . . . . xxiv

- Zur EditionsWeise..........................................................................

III. - Abkürzungeu und Zeichen ............................................................. IV. — GeWichts- und Langeirmasse V.

xxv xxvi

.....................................................

xxvn

- Preise von Gold und S i l b e r .......................................................

xxvn

Die T e x t e .................................................................................................................. I.

xi

- Der Nachlass Klemens’ V. (1 3 1 4 -13 1 6 )......................................

1 1

1. Das am 23. April 1314 voiu Thesaurar Guillermus Raymundi dem Kamerar des. Apostolischen, Stuhles, Kardinal Arnaldus de Auxio, übergebene Gold des alten Schatzes . . . 1 2. Die am 24. Aprii 1314 von den Kàmmerern Klemens’ V. an den Thesaurar Guillermus Raymuiidi abgelieferten G e g e n s ta n d e ............................................................................. 3 3. Das am 27. und 28. Aprii 1314 vom ehemaligen pàpstlicheu Thesaurar Raymundus Fabri dem Kamerar des Aposto­ lischen Stuhles, Kardinal Anialdus de Auxio, übergebene G o l d ............................................................................................. 4 4. Die am 28. Aprii 1314 vom Thesaurar Guillermus Kaymundi dem Magister Gaufridus und dem Diener Andriucins fur die Konklavekapelle ausgehandigtenGegenstande . . . 9

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Inhalt.

vin

Seite 5. Die am 28. und 29. Mai 1314 vom eliemaligen piipstlichen Thesaurar Raymundus Fabri an Bemardus Roiardi, Petrus Trinci und Petrus de Verdala ahgelieferten Miinzen und Wertsachen ............................................................................. 6. Die am 28. Mai 1314 von Bernardus de Artigiu an Ber­ nardini Roiardi, Petrus Trinci und Petrus de Verdala ahgelieferten G e g e n s ta n d e ................ ' .................................. 7. Die am 27. und 29. Mai 1314 vom Thesaurar Guillermos Raymundi an Bemardus Roiardi. Petrus Trinci und Petrus de Verdala abgelieferten G e g e n s ta n d e ................. S. Die ani 12. und 14. Oktober 1316 (?) von Petrus Godini, Guillermus de Lasala und Andreueius abgelieferten Ge­ genstande ..................................................................................... 9. Die an verschiedenen Tagen des Monats August 1316, ani 16. Oktober desselben Jahres und ani 4. .Tannar 1317 volli piipstliclien Kamerar, Kardinal Arnaldus de Auxio, an Petrus de Tofaliis, Gobertus de Valle, Iacobus de Via und Ademarius Amelii ausgezahlten Geldsuimm n ..................... 10. Das Gesamtgewicht der Gegenstande aus Edelmetall und die ( tesamtzahlen der R a ra m e n te......................................... II. III.

io

14

15

32

34 36

- Unter Johann X X II . von der Apostòlischen Kamnier mi versehiedene Hofiimter ausgeliehene Gegenstiinde (1320-1334)

38

- Der Sellata beim Regierungsantritt Kleniens’ VI. (1342-1343)

50

Xachtrage: 1. Ani 18. August 1344 gevogene G o ld sa clie n ................ I lo 2. Moni 22. November bis zum 11. Dezembcr 1349 dem Scliatz entnoinmene S ilb e r s a e h e n ..............................112 IV. - Der Sehatz beim Regierungsa ntritt Innczenz’ VI. (1353) .

117

Xachtrage: 1. 2. 3. 4.

Die bona capello Klemens" VI. . .................................. 284 Die retrocamera t h e s a u r a r ie ..............................................288 Der Naclilass eines Abtes von D i jo n ............................. 289 Ini Oktober 1355 von Baldumus, dem sigillifer curie auditoris camere, an die Apostolische Kammer abgelieferte besclilagnahmte Nachlasse ..................... 280 5. Die am 21. Oktober 1355 uud ani 16. Januar 1356 von Stephanus Vigerli an die Apostolische Kamirer zuriickgegebenen Gufasse ................................ 291 6. Die am 27. Mara 1357 vom Subkollektor Petrus de Varengiis an die Apostolische Kammer ahgelieferten T u c l i e ............................................ 292 V. - Von 1355 bis 1359 dem Sehatz entnoinmene Gegenstànde .

293

VI. - Die Wertsachen und Miinzen im Jahre 1358 .............................

359

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

IX

Inhalt,

Seite V II. - Die Wertsaelien aus Edelmetall um 1360

.............................

370

V ili . - Der GesamtWert 01

X.

- Der Scliatz beim Regierungsantritt Gregors X I. (1371) . . . 465

X I.

- Derpapstliclie Marstall am 3. Mai 1 3 7 1 ..................................... 518

X II.

- Von 1371 bis 1376 dem Schatz entnommene Gegenstande . 523

l ’ersonen- vmd Ortsregister ................................................. ........................ . .

542'

S acliregister...................................................................................................................567 Errata c o r r ig e ................................

617

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

DIE ABGEKURZT ZITIERTE LITERATUR

P. M . B a u m g a r t e n , Untersuchungen und Urkupden liber die Camera collegii cardinalium für die Zeit von 1295 bis 1437 (Leipzig 1898). E. D é p r e z , Clément VI, Lettres closes, patentes et curiales se rapportant à la France (Paris 1901 fi.). F. E h r i .e , Z u r Geschichte des Schatzes, der Bibliothék u n d des Arcbivs der Pàpste im 14. Jahrhundert. Archiv für Literatur- und Kirchengeschichte des Mittelalters, Bd 1 (1885), S. 1-44, 228-364. Derselbe, Der konstantinisclie Schatz in der pâpstlichen Kammer des 13. und 14. Jahrhunderts. Ebenda, Bd 4 (1888), S. 191-200. Derselbe, Die «25 Millionen » im Schatz Johanns X X I I . Ebenda Bd 5 (1889), S. 159-166. Derselbe, Historia bibliothecae Romanorum pontificum tum Bonifatianae tum Avenionensis (Rom 1890). C. Eubel, Hierarchia catholica medii aevi sive summorum pontificum, S. R. E. cardinalium, ecclesiarum antistitum series ab anno 1198 usque ad annum 1431 perducta, 2. Aufl. (Munster 1913). M. F a u c o n , La librairie des papes d’Avignon, 2 Bde (Paris 1886-1887). G·. G a r a MPI, Illustrazione di un antico sigillo della Garfagnana (Rom 1759). E. G o l l e r , Die Einnahmen der Apostolischen Kammer unter Johann X X I I . (Paderborn 1910). Derselbe, Die Einnahmen der Apostolischen Kammer unter Benedikt X I I . (Pa­ derborn 1920). L. M o u l e r , Die Einnahmen der Apostolischen Kammer unter Klemens VI. (Paderborn 1931). K. H. S c h a f e r , Die Ausgaben der Apostolischen Kammer unter Johann X X I I . (Paderborn 1911). Derselbe, Die Ausgaben der Apostolischen Kammer unter Benedikt X II., K le­ mens VI. und Innozenz VI. (Paderborn 1914). Derselbe, Die Ausgaben der Apostolischen Kammer unter den Papsten Urban V. und Gregor X I. (Paderborn 1937).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

E INLEITUNG

I. - DER PÀPSTLICHE SCHATZ UND SEINE INTENTARE 1. Der Nachlass Klemens’ V. Nur ein verhaltnismàssig geringer Teil des von Bonifaz V III. ( 1294-1303)1 und Benedikt X I. (1303-1304) 23hinterlassenen Sehatzes gelangfce in den Besitz der avignonesischen Pâpste. Klemens V. (1305-1314), der ja nicht von vornherein entschlossen war, in Frankreich zu bleiben, begnügte sich zunâchst mit dem, was man fiir ■seine Krônung nach Lyon gebracht hatte. Das übrige blieb einstweilen in Perugia, wo Benedikt X I. gestorben war. Erst 1310 befab.1 der Papst, die Wertsachen an den Sitz der Kurie zu schaiïen, das Archiv und die Bibliothek dagegen sowie alle Dinge, die den Transport nach Frankreich nicht lohnten, nach Assisi zu bringen Der nach Frankreich zu überführende Schatz kam aber nur bis

1 Aus der Zeit Bonifaz’ V III. stammt das àlteste uns überlieferte Inventar des pâpstlichen Sehatzes. E m il e M o l in ie b , Inventaire du trésor du saint siège sous Boniface V i l i (1295). Bibliothèque de l’école des chartes, Bd 43 (1882), S. 277-310, 626-646, Bd 45 (1884), S. 31-57, Bd 46 (1885), S. 16-44, Bd 47 (1886), S. 648-667, Bd 49 (1888), S. 226-237. - E h r l e , Zur Geschichte des Sehatzes, S. 21 ff. - F a u c o n , La librairie, Bd 2, S. 3 ff. 2 Ein aus den Jahren 1304-1310 stammendes, nur einzelne Teile des pàpstlichen Sehatzes betreffendès Inventar verôffentlichte P ie t r o L u ig i G a l l e t t i , Del vestiario della Santa Romana Chiesa (Rom 1758), S. 58-76. 3 Vor dem Abtransport aus Perugia Wurde ein genaues Inventar des Sehatzes aufgenommen. Vgl. K a r l W e n c k , ITeber pâpstliclie Schatzverzeichnisse des 13. und 14. Jahrhunderts und ein Verzeichnis der pâpstlichen Biblio­ thek vom Jahre 1311. Mitteilungen des Instituts fur osterreichische Geschichtsforschung, Bd 6 (1885), S. 270-286. - E h r l e , Historia bibliothecae, S. 24-102. Regesti Clementis papae V . . . cura et studio monachorum ordinis S. Benedicti appendices, Bd 1 (Rom 1892), S. 357-513.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

XI I

Einleitung.

Lucca. Dort wurde er von den Ghibellinen, die am 14. Juni 13 L4 unter Uguccione della Faggiuola in die Stadt eindrangen, vollstandig ausgepliindert1. Der fiir Assisi bestimmte Teil des Schatzes wurde zwar gliicklich in der Sakristei der Oberkirche von S. Francesco geborgen, aber die Stadt ilei 1319 in die Hand des Ghibellinenführers Muzio, und unter der ghibellinischen Herrschaft verschwanden aus dem papstlichen Schatz ailes Geld und fast samtliche Gegenstànde aus Edelmetall2. Nur wenige der in Lucca und Assisi geraubten Wertsachen wurden spater zuriickerstattet3. So ist von dem alten papstlichen Schatz nach Frankreich. im wesentlichen nur das gekommen, was 1305 fiir die Kronung Klemens’ Y. nach Lyon gebrachi wurde. Es handelt sich dabei wahrscheinlich um die Dinge, die in denInventaren des Nachlasses Klemens’ Y. als “ The­ saurus antiquus ” bezeich.net wrerd en 4. Ueber den Kachlass Klemens’ V. (f 14. Aprii 1314), der die Grundlage des papstlichen Schatzes in Avignon bildetc, unterrichten uns folgende Inventare: 1. Das Inventar des am 23. Aprii 1314 vom Thesaurar Guillermus Eaymundi dem Kamerar des Apostolischen Stuhles, Kardinal Arnaldus de Auxio, ubergebcnen Goldes des alten Schatzes. 2. Das Inventar des am 24. Aprii 1314 von den Kammerern Klemens’ Y. an den Thesaurar1Guillermus Baymundi abgelieferten Gegenstànde. 3. Das Inventar des am 27. und 28. Aprii 1314 vom ehemaligen papstlichen Thesaurar Baymundus Fabri dem Kamerar des Apostolischen Stuhles, Kardinal Arnaldus de Auxio, iibergebenen Goldes. 4. Das Inventar der am 28. Aprii 1314 vom Thesaurar Guillermus Eaymundi dem Magister Gaufridus und dem Diener Andreucius fiir |die Konklavekapelle ausgehàndigten Gegen­ stànde. 5. Das Inventar der am 28. und 29. Mai 1314 vom ehemaligen papstlichen Thesaurar Eaymundus Fabri an Bernardus Eoiardi,

1 E iir l e , Zur (leschielite des Schatzes, S. 228 if.

2 Sbenda S. 238 fi. 3 Vgl. E iir l e , Historia bibliothecae, S. 759 f. - E m il G ô l l e r , Die Emnahrnen der Apostolischen Kammer unter Johann ΧΧΙΓ. (Paderborn 1910), S. 559 f. - Unten S. 180 f. 4 Siehe unten S. 1 f f , 15 ff.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Einleitung.

xm

Petrus Trinci und Petrus de Yerdala abgelieferten Miinzen und Wertsachen. 6. Das Inventar der am 28. Mai 1314 von Bernardus de Artigia an Bernardus Boiardi, Petrus Trinci und Petrus de Yer­ dala abgelieferten Gegensande. 7. Das Inventar der am 28. und 29. Mai 1314 vom Thesaurar Guillermus Baymundi an Bernardus Boiardi, Petrus Trinci und Petrus de Verdala abgelieferten Gegenstande. 8. Das Inventar der am 12. und 14. Oktober 1316 (?) von Petrus Godini und Guillermus de Lasale abgelieferten Gegenstande. 9. Das Inventar der an verschiedenen Tagen des Monats August 1316, am 16. Oktober desselben Jahres undam 4. Januar 1317 vom pâpstlichen Kamerar, Kardinal Arnaldus de Auxio, an Petrus de T ofaliis, Gobertus de Valle, Iacobus de'Via und Ademarius Amelii ausgezahlten Geldsummen. 10. Eine Gesamtiibersicht iiber die in den Inventaren 1, 3, 5, 6, 7 und 8 enthaltenen Wertsachen. Die Inventare sind iiberliefert in folgenden Hss: 1. Instr. Mise. 568. Sechs Pergamentblatter. Enthalt die Inventare 1, 6 und 7. Als Diktator nennt sich Iohannes de Begio. Sehr wenige Korrekturen. Einige Bandbemerkungen von anderer Hand. Die Blatter 5 und 6 sind teilweise zerstort. 2. Collect: 467, fol. 1-20'. Papier. Enthalt die Inventare 1-9. Eoi. 7-15 = Instr. Mise. 568. Zahli’eiche Zusàtze und K or­ rekturen von anderer Hand. Die volisiàndigste und daher fur unsere Publikation zugrundegelegte Hs. 3. Collect. 467, fol. 25-41. Papier. Enthat die Inventare 1-3 und 5-8. Stimmt im allgemeinen mit Collect. 467, fol. 1-17 überein. Als Diktator nennt sich Oddo de Sermineto. Zahlreiche Korrekturen und Zusâtze von anderer Hand. 4. Collect. 467, fol. 42-55. Papier. Abschrift von Collect. 467, fol. 25-41. 5. Beg. Aven. 83, fol. 358'-374'. Papier. Abschrift von Col­ lect. 467, fol. 4-15. 6. Beg. Aven. 44, fol. 251-265'. Papier. Unter der Aufsicht von Iacobus de Via (dem Xeffen Johanns X X II.) angefertigtes Inventar. Enthalt die Gegenstande der Teilinventare 1, 3, 5, 6, 7 und 8 sowie eine Summierung der Wertsachen (10). Die Anordnung der Gegenstande und die sprachliche Fassung sind anders als in

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

XIV

Einleitung.

den übrigen Hss. An ch flnden sich mehrere Randbemerkungen and Zusâtze, die in den anderen Hss. fehlen. Yer off enti ichte Auszüge: G iu s e p p e G a r a m p i , Illustrazione di un antico sigillo della G a rfagnana (Rom 1759), S. 86 f. 94. E h r l e , Zur Geschichte des Schatzes, S. 8, 42 f. F a u c o n , La librairie, Bd 2, S. 19-22. E h r l e , Historia bibliothecae. S. 260 f. Yollstândige Verofïentlichung angekündigt: Regesti Clementis papae V . . . cura et studio monachorum ordinis S. Benedicti appendices, Bd 1 (Rom 1892), S. 366. Die uns iiberlieferten Inventare enthalten nur das, was das Kardinalskollegium nach dem Tode Klemens’ V. in Verwahrung nahm. Sie verzeichnen nicht die mehr ais 800 000 fl., die Bertrand de Got, der Heffe Klemens’ V., auf Grund der letztwilligen Verfiigungen seines Onkels gleich nach dem Tode des Papstes fortschaffte und wovon Johann X X I I . erst nach Jahren durch ein gerichtliches Verfahren 150 000 fl. fiir den Apostolischen Stuhl zuriickgewann 1. Die in unseren Inventarmi verzeichneten Gegenstande aus Gold wogen zusammen rund 1 480 Mark Kurialgewicht, die Silbersachen 2 290 Mark (Reg. Aven. 44, fol. 265). Dazu kommen einige Ge­ genstande aus Edelmetall, die nicht gewogen wurden, wie die Tiara und drei kostbare Brustkreuze. An Bargeld werden rund 100 000 fl. verzeichnet. 2. Der Schatz unter Johann XXII. Das einzige aus der Zeit Johanns X X I I . (1316-1334) iiberlieferte Inventar enthàlt nur die von der Apostolischen Karnmer an verschiedene Hofâmter ausgeliehenen Gegenstânde. Einzige Hs.: Collect. 448, fol. 57-79'. Fol. 57 Pergamentumschlag, fol. 58-79 Papier. Eine Hand. Xachtrage und Korrekturen von anderen Hânden. Druck: X . B a r b i e r d e M o n t a v l t , Revue des Inventaires:

1 F r a n z E h r l e , Der Nachlass Klemens’ V. un dictum thesaurum, prout in presenti continetur rotulo, presentibus supradictis dominis cardinalibus presencialiter recepit et ad cautelam confessus est se illum recepisse in mo­ dum inferius annotatum, presentibus domino Iohanne Viterbiensi electo 2, Oddone de Sermineto 3 et me Iohanne de Begio " 4*, camere predicte clericis, Gabriele et Tauro servientibus 6. In primis in primo cofino rubeo '{[signato per A I ) e sunt 28 cupe de auro cum coperculis et operibus diversarum formarum, ponderis in universo 127 1. ( 11 ),d u .e aurih Item in secundo cofino rubeo ( [signato per B ] } " sunt 23 poti de auro et 1 saleria { [cum clocleari] ) h de auro, ponderis in uni­ verso 111 ‘ 1. et 3 k u. de auro l. Item in cofino nigro ad arma '{ [dominii } Bonifacii f [signato per C1 ) m sunt 7 scutelle, ponderis 14 1. 6 u. minus 1 quarterio [de auro] n.. Item 2 plactelli cum pedibus, ponderis 8 1. et 3 u. [auri] °. Item 3 plactelli sine pedibus, ponderis 12 1. δ u. et 3 q. de auro. Item 2 bacilia ad arma regis Anglie, ponderis 12 1. 6 u. 1 q. et medie p [ auri ] a. Item 2 bacilia ad arma Gaytana, ponderis 10 1. 3 u. [de auro] r. Item 2 bacilia ad arma Gaytana, ponderis 8 1 .1 u. et 3 q. [auri] *. Item 2 bacilia cum rota fortune, ponderis 11 1. et 4 u. [auri] *. a ) S ta tt Oddone . . . Regio : Iohanne de Regio et me Oddone C . b) In nom ine. . . ser­ vientibus < R . c ) < I. d ) '{ et 11 >' C. e) + cum dim idia // H s. 1) S ta tt 127 1. . . . auri : v< 127 \ 1. et '{ 4 >' u. de auro [ 4- auri // ] Teum dim idia 1 I . g) . . . >' < / . h) I· i ) V e rb ess ert a u s 110 H s . k ) V e rb ess ert a u s 9 H s ., 9 1 . I) + ( ΓO. A. 1 ) C. m) '{ . . . < C T. η ) Γ. . . 1 < C , + ( ΓAttende hic. 1 ) R . o) < C. p ) S ta tt et m edie: cum dimidia I . q) < C. r ) Γ·. . .1 < C . s) < C . t) < C .

1 Arnaldus de Auxio, 1306 Bischof von Poitiers, 1312 Kardinalbischof von Albano, t 14. 8. 1320, vor 11. 10. 1311 bis 23. 7. 1319 papstlicher Kamerar. Eu b e l , S. 14,399. Regesti Clementis papae V . . . editi cura et studio monachorum ordinis s. Benedicti appendices, Bd. 1 (Rom 1892), S. 238. S c h a f e r , Johann X X I I ., S. 5. . 2 Iohannes, 1312 Bischof von Viterbo, resigniert vor 19. 3. 1318. E u b e l , S. 532. 3 Magister Odo de Sermineto, f ais Kammerkleriker zwischen 7. 2. und 17. 12. 1322. GtOl l e r , Johann X X I I ., S. 302, 309. 4 Magister Iohannes de Regio, vor 12. 1. 1320 bis nach 4. 12. 1326 Propst von Parma, bis nach 23. 1. 1331 Kammerkleriker. Ebenda S. 130, 243, 335.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

I. - Der Naehlass Klemens’ V. 1314-1316.

3

Item 2 bacilia cum “ '{ esmaltis ) sine armis, ponderis 5 1. et 10 u. fauri] Item 2 thephanie ad arma Gaytana, ponderis 9 1. et 4 u. fauri] c. Item 2 flascones cum esmaltis et perlis, ponderis JJ 1. et 11 u. fauri] d. Item 2 flascones de capella, ponderis 6 1. et 11 u. de auro. Item 3 siphi de auro '{ f sine pede] } e, ponderis 4 1. et 6 u. fauri] t. item 3 calices cum patenis, ponderis 13 1. et 2 u. fauri]». Item 1 ampula, ponderis 2 l.ft 9 u. et medie auri. Item 1 crux portatilis cum pomo, ponderis 4 1. et 6 u. fauri]*. Summa posita in dicto cofino nigro '{ f signato per C] } k est 136 1. 5 u. et 1 q. de auro l.

2. Die am 24. April 1314 von den Kâmmerern Klemens’ Y. an den Thesaurar Guillermus Raymundi abgelieferten Gegenstànde. Collect. 467, fol. 1. Kollationiert mit Collect. 467, fol. 25 = C.
' < C . 1) < C . h ) + et C . t) < , + ( Γ O. A . 1 ) C . * ) '< . . · > '< 1 lì. I) + ( L. per. ) 1 .

g ) < C. m ) S ta ti

Oddone, . . . Regio: Iohanne de Regio, me Oddone C .

1 Magister Iohannes de Lescapone, 1312-1314 zweiter Thesaurar, f zwischen 27. 6. und 19. 10. 1329 als Kammerkleriker. Goller , Johann X X I I ., S. 348, 515. Schafeb., Johann X X II ., S. 67.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

4

I. - Der Nachlass Klemens’ V. 1314—1311*.

Item 2 coystes sive culcitre de pluma et 2 coysini sive pulvi­ naria de pluma in 2 malis. Item 18 tapecia et 3 banchalia in 3 malis. Item in 1 mala 1 almataracium copertum de cataxamito rubeo et 2 sargie rubee et 2 sargie virgate villes. Item in 2 malis 32 cossini de piuma coperti de® < ve lu to }' rubeo b. Item in 1 mala 2 copertoria lecti de scarleto rubeo, 1 videlicet fodratum 0 de grisiis et aliud de minutis variis et 2 copertoria de syndone rubea. Item in 2 malis 27 pani de serico viridi et 2 supralecti de panno deaurato Signati cum clavibus. Item in 2 malis 35 panni deaurati cum signis domini nostri defuncti. Item 24 panni de auro et syrico de pluribus coloribus. Item in 1 mala 9 cortine de syndone rubea et viridi. Item 12 coflni de camera. Item 4 coflni pro candelis et torticiis portandis. Item 6 cathedre ad sedendum. ■Item 2 cathedre ad mingendum. Item 2 capelli capitis domini. Item 1 baculus cum argento cum 3 nodulis. Item 2 scale fractisse d. Item 2 fererie cum clavis et goffis. Item 2 banca bona et 2 vilia. ( [De tempore domini Cle­ mentis 1 ). 3. Das am 27. und 28. April 1314 vom ehemaligen papstlichen Thesaurar Raymundus Fabri dem Kamerar des Apostolischen Stuhles, Kardinal Arnaldus de Auxio, iibergebene Gold. Collect. 467, fol. 4-5. Kollationiert mit Collect. 467, fol. 29-30 = C und Reg. Avon. 44, fol. 251-252 = R. i.iu ir st

in nomine Domini, Amen. Anno a nativitate eiusdem e 1314 '< [indiccione 12] } t die 27 mensis aprilis per obitum domini d e ­ mentis pape V apostolica sede vacante venerabilis vir dominus a ) 4- de pluma // U s .

b) V e r b e s s e r t a u s rubea I l s .

c ) S ta ti Anno . . . eiusdem: Anno Domini C .

c) forratum C, / ) ' < . . . > · < O.

d ) frachitsse C .

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

]. - Der Naehlass Klemens’ V. 1314-1316.

5

Raymundus Fabri archidiaconus Tullensis olim predicti domini pape thesaurarius 1 in presencia reverendorum in Christo patrum dominorum Arnaldi episcopi Sabinensis 2*, Berengarii tituli Sancto­ rum Nerei et Achilei presbiteri et Napoleonis ° Sancti Adriani dia­ coni cardinalis ad hoc per collegium sancte Bomane ecclesie depu­ tatorum assignavit reverendo in Christo patri domino Arnaldo episcopo Albanensi predicte sedis camerario thesaurum, qui fuit prefati domini Clementis, in presenti rotulo f [seu quaterrio] )' 6 conscriptum. Qui quidem dominus cardinalis camerarius dictum thesaurum, prout in presenti rotulo ([v e l quarterrio ] ) c continetur, presentibus supradictis dominis cardinalibus presencialiter recepit in modum inferius annotatum, presentibus domino Iohanne Viterbiensi electo, magistro Oddone de Sermineto, me Iohanne de Regio d et magistro Tauro [aurifice] e. In primo cofino 2 bacilia de auro ad arma domini C[lementis], ponderis 11 1. 3 u. et 3 q. cum dimidia 1 [auri]». Item 2 bacilia ad arma regis Anglie sine rostro, ponderis 12 1. 8 u. cum dimidia auri. Item 2 bacilia, 1 ad arma Gaytana et aliud ad arma eommitatus Rubei, ponderis 8 1. et ( 2 u. de a u ro7'. Item 2 bacilia auri cum esmaltis ad stellas, ponderis 6 1. 9 u. et 3 q. cum dimidia K Item 12 scutelle de auro magne, 12 salsariolak parval, pon­ deris 23 m 1. et 6 u. auri. ( [Invente fuerunt plus 2 1. in ipso pondere scutellarum ·*] ) °. Item 2 navicule de auro, ponderis 18 1. 6 u. cum dimidia. Item 7 calices cum 7 patenis diversarum formarum, ponderis 25 1. et 6 u. auri. a ) + III H s . b ) '{ . . . >' < C . c) ( . . . ) < C. d ) S ta ti magistro . . . Regio: m a­ gistro Iohanne de Regio, me Oddone C . e ) < C , 4- ( i Die β octobris presente magistro 1310 ì X 0 Bartholomeo, magistro Iohanne de Regio, magistro Iohanne de Lescappon, magistro Geraudo, Gabriele et Tauro magister Petrus Codini et Perotus nepos domini A. episcopi Albanensis domini pape camerarii nomine ipsius domini camerarii infrascripta signata per O. et A .) ‘ ponderata per Taurum assignaverunt etc. ] ) C . S ta it In nomine . . . \ aurifice ] : Res infrascripte visi fuerunt per reverendum patrem dominum Iacobum miseracione divina electum Auinionensem. l ì . /) cum dimidia < H . g) < C l i . h ) Item 2 bacilia, 1 ad a r m a . . . auro. < R . î ) S ta tt 9 u. . . . dimidia: 6 1. et u. 2 R . + Item 1 potus et 1 bussile de auro, ponderis 9 1. et 2 u. auri. R . k ) salseria R . I) < R . m ) V e r b e s s e r t a n s 21 H s . n ) S ta tt in . . . scutellarum: in scutellis et salsariolis C . a) ( . . . ) < R .

1 Magister Ray mundus Fabri, pâpstlicher Thesaurar spâtestens seit 1310. Johann X X II . S. 6. 2 Arnaldus de Falgueriis, 1308 Erzb.isehof von Arles, 1310 Kardinalbischof der Sabina, f 12. 9. 1317. E u b e l , S. 14, 103. Sc h a f e r ,

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

6

I.

Der N’aeli lass Klemens’ V. 1314~ 131(>.

Item 5 nusce sive'pectoralia cum ''[c a lc e d o n io ])", lapidibus preciosis, ponderis Γ> 1. et 11 u. auri. Item 13 taxie piane de auro et quedam lamina tartarica, pon­ deris 1 0 6 1. et 9 u. de auro. [Ponderant minm 2 1. in assignacione facta Auinione domino electo Auinionensi]c. Summa predictorum est 123 1. 2 u. rf { [et 3 q.] ) aurie. Predicta omnia posita sunt in uno cofino sigillato sigillis dicto­ rum dominorum cardinalium et signato per B et S. [In predicto vero cofino fuit positum 1 bacile de auro et 1 potus de auro, ponderis 8 m. et 5 u. et medii auri]. ( [Thesaurus de tempore domini Clementis ] ) f. Item est o in secundo cofino 1 crux de auro sine pede h et 1 crux de auro cum pede auri cum lapidibus preciosis *. Item 1 thefania cum pede de auro. M· i' * Item 2 ampulle de auro. Item 1 potus parvus cum >' [exmaltis et] > k lapidibus pre­ ciosis et 1 coclear auri, ponderis 24 1.' ( [et 3 q.] ) de auro. Item 1 pes dicte m crucis de argento deaurato cum lapidibus preciosis, ponderis 2 1. 5 u.»1 argenti. •Item 1 concha de auro ad arma regis Anglie", ponderis 12 1. et 8 u. '{ [et medie] ) de auro. Item 7 cupe de auro diversarum formarum cum 7 cuperculis, ponderis 32 l. et e ·( [5 ] > u. u. et 3 q. H I auri U . f) f . . . ) < C Ii. (j) < C. h ) 1 crux . . . pede < I i. i ) + ( ΓAttende hic. 1 ) Ii. k ) '( . . . J < C . I) -f et 3 u. // H s . m) < II. n ) + 1 q. # H s. o ) ad . , . Anglie < R . v) H2 4 // H s . q ) + ( ΓO. A. I ) C . r ) S ta ti et dimidia I i. s) < R . > < C. u) X . . . > < C.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

ί. - Der Nachlass Klemens’ V. 1314—1316.

Item 5 cupe cupa \ \pedibus et] } “ 5 coperculis de auro diver­ sarum formarum, ponderis 24 1. et 6 u. de auroh. Summa predictorum est 87 1. de auro je t u. 1 et mediai. Predicta omnia posita sunt in uno cofino signato per A et S et sigillato sigillis predictorum dominorum cardinalium. ( [De tem­ pore domini Clementis] ) c. Item in quarto cofi.no '{ \sunti ) d 6 cupe de auro cum coper­ culis diversarum formarum, ponderis 30 e 1. et 7 f u. de auro ». Item 2 taxie de auro cum coperculis, 1 saleria cum coperculo et 1 coperculum unius cupe, ponderis 10 Λ 1. et 2 u. de auro. Item 7 poti de auro diversarum formarum '( [cum coperculis] } *, ponderis 23 1. et 7 u. auri. Item 4 poti diversarum formarun, ponderis 12 1. et 8 u. de auro k. Summa predictorum, est 75 1 1. et 11 u. auri. |D efecitm in pondere 1 1. e t ” 1 q. et medium]. Predicta omnia sunt posita in uno cofino signato per C et S et sigillato sigillis predictorum dominorum cardinalium. ( [Die 6 mensis septembris dicti 4 cofini cum auro et argento cum suo pondere fperant per dominum Albanensem consignati do­ mino electo Auinionensi1 presentibus clericis camere, scilicet magi­ stris Ο. I. et I . 2, magistro Tauro et Cabriele servientibus 1 ) °. Item in quinto cofino '{ su n t} 5 poti de auro diversarum for­ marum, ponderis 22 1. et 8 u. de auro. Item 4 poti diversarum formarum, ponderis 24 1. et 5 u. de auro p. * Item 2 elemosinarie, ponderis 18 1. et 8 u. auri. Item 1 potus, 1 confectoria cum pede et coperculo, ponderis 19 1. et 11 u. auri. Item 1 bacile ad arma regis Anglie, ponderis 6 1. et 7 u. cum dimidio auro. a) C. b) 4- ( ΓO. A .l ) C . S ta ti Item in tereio . . . auro: In tercio cofino signato per A S sunt 15 cupe cum coperculis 15 de auro diversarum formarum,'ponderis 72 1. de auro et 7 u. Item 1 navicula auri, ponderis 14 1. 6 u. et dimidie, I i. c ) ( . . . ) < l ì. d) .. . >' ■< C. e) 29 I i . /) V e r b e s s e r t a v s 9 I i s . g ) + Defecit in // I i s . h) 9 U . i)'< . . . < C . k ) + ( i O. A . 1 ) C . I) V e r b ess ert a u s 77 H s . m ) Hic defecit C . n ) < C li. o ) ( . . . ) gnavit supradictis dominis infrascripta, presentibus penitenciariis et clericis supradictis C In primis 1 mitram sollennem cum 23 balaciis grossis, 12 balaciis parvis, 16 zaffiris grossis et 13 parvis, 20 smirallis ° communibus et 68 smirallis h parvis, 32 perlis grossis et cum perlis contextam per totum et cum lapidibus communibus in caudis. Item 1 rosam de auro cum zaffiro grosso in summitate pon­ deris 1 1. aurii. ‘ Predicta sunt in 1 theca de corio. [ Que '{ techa est posita > in quodam cofino rubeo de opere Lemouicensi signato per Z et Ύ grecum k et in eodem cofino sunt posita quedam frustra 1 pannorum ligata in uno superpelicio. * Item 9 regestra domini Bonifatii pape V i l i . . . 3 ( [De tern- · foi. ir pore domini Clementis] ). a ) -f ( ΓO. A. 1 ) C .

b) Item receperunt ab eodem 4 ydrias . . . auri. < l i . c) 325 [ . . . ) : ( Γ Quod positum est in cofino signato per B et S, ut supra patet. De quibus sunt 325 m. et q. posite in 2 cofinis signatis per B et C. Ydrie vero fuerunt assignate per se Lugduni. 1 ) C . e ) S ta tt ( . . . ) : ( ΓInvente sunt ydrie et assignate. ] ) C . /) [ Ponderant . . . clericis supradictis