Descartes Latince Öğreniyor 9786051069555

Citation preview

FELSEFECİLERE ÖZEL LATİNCE

Bu kitap, felsefe öğrencilerinin ve bu u ğ ra şa gönül verenlerin gereksinim leri d o ğrultusu nda Klasik La tin ce gram erinin esaslarını ö ğretm e k ve La tin ce felsefi metinleri ç ö zü m le y e c e k bilgi d o n a n ım ın a sahip olunm asına yard ım cı olm ayı a m a ç la m a k ta d ır. D olayısıyla bu kitapta La tin ce gram eri belirli bir dil bilgisi olan kişilerin a n la y a c a ğ ı şekilde basitleştirilerek özetlenm iş; özellikle felsefi term inolojide g e ç e n kelim eler üzerinde durularak basit cü m le le rd e n karm aşık cü m le kalıplarına ve m etinlere d e ğ in gram erin c a n alıcı noktaları örneklerle gösterilm eye çalışılmıştır. D e sc a rte s’ın kurgusal kılavu zlu ğu n d a ilerleyen ve C ic e ro , Lucretius, S e n e c a , D escartes, Sp ino za gibi ünlü düşünür ve filozoflara ait m etinlerle d e steklenen bu kitap, felsefeyi derin den ka v ra m a k ve filozoflara metinleri özgün dilinden o ku m ak isteyenlere bir d a v e t niteliğindedir.

9786051069555

f FELSEFECİLERE ÖZEL LATİNCE

FELSEFECİLERE ÖZEL LATİNCE

W

,

\

* "v

v

“Cogito, ergo sum.”

DEM ŞKEI

2651 |ALFA |FELSEFE |31 ÇD 02

Felsefecilere Ö z e l Latince

DESCARTES LATİNCE ÖĞRENİYOR

PROF. DR. ÇİĞDEM DÜRÜŞKEN İstanbul Ü niversitesi, E debiyat Fakültesi, E skiçağ D ille ri ve Kültürleri B ö ­ lüm ü, Latin D ili ve E debiyatı A n a b ilim D a lı’nda ö ğ retim üyesidir. 1987 y ı­ lında “ S en eca’m n D e Providentiasm da Tanrı ve İnsan” başlıklı teziyle y ü k ­ sek lisansını, 1990 yılında ise “ Q u in tilianus’ta Ç o c u k ve Yetişkin Eğitim i ve G ü n ü m ü zle Bağlantıları” başlıklı teziyle doktorasını tamamlamıştır. 1988 yılında Istituto Italiano D i Culturd'dan aldığı bursla Italya/Perugia, U niversita Italiana Per Stranieri’de İtalyanca eğitim i almış; 1990 yılında yin e Istituto Italiano D i Cultura’dan aldığı bursla, İtalya/Perugia, U niversita Italiana Per Stranieri’de Latina Lingua e Çukura sem inerlerine katılmıştır. 1993 yılında Türkiye Ulusal O lim piyat K om itesi tarafından Y u n a n istan /O lym p ia’da d ü ­ zen len en toplantılarda T ü rk iy e’y i temsil etmiştir. A ntikçağdan gün üm üze kalan eserlerin T ü rk iye’de ilk defa ö z g ü n dillerin den çevrilerek iki dil­ li edisyonlar şeklinde yayımlanm ası am acını güden Humarıitas: Yunan ve Latin Klasikleri D izisi’nin kurucusu olm uş ve 2 0 0 6 -2 0 1 3 yılları arasında söz konusu dizinin editörlüğü yürütm üştür. Seneca, C icero, B oethius, A u gustinu s,T hom as M o ru s, Erasmus gibi ö n e m li düşünür ve edebiyatçıların eserlerini ö z g ü n dillerin den çevirerek d ilim ize kazandırmıştır. Antikçağda Doğan Bir Eğitim Sistemi: Rhetorica ve R om a’ mn Gizem Dinleri adlı kitapları başta olm ak üzere antikçağ ve ortaçağ kültürü ve felsefesi konularında g e ­ rek ulusal gerekse uluslararası nitelikte ç o k sayıda kitap, çeviri ve makaleye im za atmış, ç o k sayıda eseri yayın hayatına kazandırmıştır.

Felsefecilere Ö zel Latince/Descartes Latince Öğreniyor © 2013, ALFA Basım Yayım Dağıtım San. ve Tic. Ltd. Şti. ©2013, Çiğdem Dürüşken

Kitabın tüm yayın hakları Alfa Basım Yayım Dağıtım Ltd. Şti.’ne aittir. Tanıtım amacıyla, kaynak göstermek şartıyla yapılacak kısa alıntılar dışında, yayıncının yazılı izni olmaksızın hiçbir elektronik veya mekanik araçla çoğaltılamaz. Eser sahiplerinin manevi ve mali hakları saklıdır.

Yayıncı ve Genel Yayın Yönetmeni M . Faruk Bayrak Genel Müdür Vedat Bayrak Yayın Yönetmeni Mustafa Küpüşoğlu Kitap Editörü Eyüp Çoraklı Kapak Tasarımı Füsun Turcan Elmasoğlu Sayfa Tasarımı Zuhal Turan

ISBN 978-605-106-955-5 1. Basım: Kasım 2014 2. Basım: Eylül 2017

Baskı ve Cilt Melisa Matbaacılık Çiftehavuzlar Yolu Acar Sanayi Sitesi N o: 8 Bayrampaşa-Istanbul Tel: 0(212) 674 97 23 Faks: 0(212) 674 97 29 Sertifika no: 12088 Alfa Basım Yayım Dağıtım San. ve Tic. Ltd. Şti. Alemdar Mahallesi Ticarethane Sokak N o : 15 34410 Cağaloğlu-İstanbul Tel: 0(212) 511 53 03 (pbx) Faks: 0(212) 519 33 00 www.alfakitap.com - [email protected] Sertifika no: 10905

DESCARTES L A T İN C E ÖĞRENİYOR “Cogito, ergo sum."

ÇİĞDEM DÜRÜŞKEN

A L F A l FE LSE FE

îlk Latince felsefe metnini birlikte okuduğum Sayın Hocam Prof Dr. Uluğ Nutku'ya...

İÇİNDEKİLER

KISALTMALAR ÖNSÖZ

......................................... ......

19 21

I. KİTAP LATİNCE GRAMERİN YAPITAŞLARI GİRİŞ A. LATİNCEYE BAŞLARKEN................................................................25 Latincenin Ö n em i ...... ...........................25 Latin Dili H akkında.... ...........................................................27 Latin A lfabesi....... .............. ...............28 Sesli Harfler.................................... ..........29 ..... .....................................29 Çift Sesliler... Sessiz Harfler...................... ..29 Çift Sessizler ..... ......29 O kunuş ...... 29 Uzun ve Kısa Sesliler ..... .31 Çift Seslilerin Telaffuzu......... ............ 31 Kılavuzumuz D escartes.. ........ ........................31 B. TERİMLERLE ROMA DÜNYASINA KISA BİR BAKIŞ................ 31 R om a.................... ........................32 Rom a Ailesi (Familia R o m a n a ) ..... ......34 Rom a Evi (Domus Romana) ...... ......................35 Rom a Tanrıları (Dii R om ani)............................. ....36 Rom a Dininin Önemli Terimleri (Praecipua Vocabula R eligionis R om an ae) ..... .............................41 Roma'da Giyim Kuşam (Vestimentum Romanum) ..... ..............43 Rom a Takvimi (Calendarium Rom anum )...................................49 Rom a M utfağı (Coquinaria R om an a) ...................................51 ..... ................................52 Rom a Rakam ları (Numeri R om ani) Rom a Eğitimi (Educatio R om ana) .............................54 Vücut A zalan (Partes Gorporis) ..................................................54 Renkler (Colores) .........................................................................55

I.

Ü NİTE

A. İSİMLER (N om en; S u b s ta n tiv u m )

..............

..57

İsm in Cinsleri (Genus).................................................. ......57 İsmin Halleri (Casus).............. ....57 İsm in Sayısı (Numerus) ...............................................................58 İsim Çekimleri (D eclinationes) ..... 59 B. I. ve II. ÇEKİM İSİM LER.............................................................59 I. Çekim İsim ler ..... I. Çekimden Bazı K elim eler.................................. Kural Dışı D u ru m lar.................... II. Çekim İsim ler.............. II. Çekimden Bazı K elim eler......................... Kural Dışı D urum lar ......

.59 60 ....61 .....61 .....63 ......63

C. ESSE (OLMAK) FİİLİ...................................

66

D. I. ve II. ÇEKİM İSİM ve ESSE FİİLİYLE BASİT CÜMLELER ve ÖRNEK M ETİNLER ..........

66

Descartes Coğrafya Ö ğreniyor.................... .66 1. Geographia: C oğ ra fya........................ ....66 2. Provinciae Romanae: Rom a E yaletleri ........ .........68 Descartes Bir Rom alı Aileyle Tanışıyor ..... .70 Familia Lucretii Philosophi: F ilozof Lucretius'un A ilesi 70

II.

ÜNİTE

A. SIFATLAR (A d iectivu m ).............................................................77 I.

ve II. Çekim Sıfatlar ................... Bu Gruba Giren Bazı S ıfa tlar....................... Sıfat-İsim Uyumunu Gösteren Ö rnekler ...... Kural Dışı D u ru m lar ....... Örnek Çekimler ............

77 78 78 81 ...............82

B. I. ve II. ÇEKİM İSİM, SIFAT ve ESSE FİİLİYLE ÖRNEK CÜMLELER.................

83

C. I. ve II. ÇEKİM İSİM ve SIFAT UYUMUNU GÖSTEREN ÖRNEK M E TİN ...............................

85

Liber Latinus Renati: Renatus'un Latince K itabı

.......... 85

D. SAYILAR (N u m e r i)

.....................................

.............. 87

Genel Tablo...................................................................................87 Temel Sayılar .......... ........88 Sıra Sayıları....... .......... 91 Üleştirme Sayı Sıfatları...............................................................92 Sayı Zarfları ......................... ........ ........ ........................... 93 E. SAYILARA İLİŞKİN BASİT M ETİN............................................94 Descartes Sayıların Sem bollerini Ö ğren iyor............. ........ ........ 94 Gaius magister, Renatum et discipu los docet litteras et num eros: Öğretmen Gaius, Renatus'a (Descartes'a) ve Öğrencilere Harfleri ve Sayıları Ö ğretiyor....................... 94

III. ÜNİTE A. ZAMİRLER (P ro n o m e n ) ......... ...... .................................... 97 Şahıs Zamirleri (Personalia)............................................................ 97 Mülkiyet Zamirleri (Possessiva) .... .......................... 99 B. I. ve II. ÇEKİM İSİM-SIFAT-ZAMİR İÇEREN ÖRNEK METİNLER ................................................................ 101 Renatus et M arcus: Renatus ve M arcus ........ Liber C om elii, Am ici Renati: Renatus'un Dostu C om eliu s'u n K ita b ı ..........

..101 ..103

IV. ÜNİTE A.

III., IV. ve V. ÇEKİM İSİM LER ..........

107

ITT. Çekim İsim ler (Düzensiz ya da Karma Çekim İsim ler) 107 III. Çekim İsim ler ....... 107 III. Çekim İsim lerin Cinslerini Belirlemek İçin Bazı Kurallar ...... 108 Örnek Çekimler..... ........... 109 III. Çekim İsim lerin Bazı Özellikleri.. ...... .111 III. Çekimden Bazı K elim eler ......... 113 III. Çekim İsim leri İçeren Örnek İfad eler.................................. 115 IV. Çekim İsim ler ...... 116 Kural Dışı D u ru m lar ....... 116 IV. Çekimden Bazı K elim eler ....... 118 V. Çekim İsim ler. ..... 118

Kural Dışı D urum lar V. IV.

........

119

Çekimden Bazı Kelim eler....

..........

..................119

ve V. Çekim İsim leri İçeren Örnek İfa d eler...........................119

B. YUNANCA İSİMLERİN ÇEKİMLERİ............................................. 121 .............. 121

I. Çekim İsimler (-as, -es, -e ile biten isim le r) II. Çekim İsimler (-os, -ös, -on ile biten isim ler)

..... ........122

III. Çekim İsimler (genetivusu -is ya da .....

-os ile biten isim le r )

122

C. ÖRNEK KELİMELER VE İFADELER.............................................. 123 Descartes Latince Felsefe M etinlerinden Notlar Alıyor

.........123

Ex Operibus P hilosophicis Ouaedam Excerpta: Felsefi Eserlerden Bazı Alıntılar

.....

123

Philosophi ante Socratem: Sokrates-öncesi F ilozoflar

V.

ÜNİTE

A. FİİLLER (Verbum) ........

130

Latince Fiillere İlişkin Ön Bilgiler

.......

Latince Fiillerin Ana Öğeleri ve G övdeleri Mastar (Inftnitivus).

..........

B. FİİL ÇEKİMLERİ (Coniugationes)........... Şimdiki Zaman

.....

130 132 ....134 ....135

.......

135

Şimdiki Hikâye Zamanı

......

136

Gelecek Zaman ...... Geçmiş Zaman

125

137 ......

...........138

Gelecekte Geçmiş Zaman -M iş'li Geçmiş Zaman

140 .....

....141

G. ESSE FİİLİNİN HABER KİPİ ÇEKİMLERİ......................... ...... ...142 D. ÖRNEK CÜMLELER VE -io'lu FİİLLER.........................................143 E. ETKEN VE EDİLGEN BASİT CÜMLE ANALİZLERİ....................151 F. DESCARTES LATİNCE ÖZDEYİŞLERDEN FİİLLER ÖĞRENİYOR......................................................................... 154 Aureae Sententiae: Altından S özler

.....

154

V I.

Ü N İT E

A. METİNLERDEN FİİLLER, ÖZNELER, NESNELER................... 156 Descartes M itolojik Hikâyeler Okuyor....................... .156 1. Hercules et Serpentes: Hercules ve Yılanlar ......................156 Metni Doğru Okum a............................................................ 157 M etnin Cüm leleri.. ..... ......158 Cümlelerin F iilleri............................... .....159 Cümlelerin Ö zn eleri................................................... 160 Cümlelerin N esn eleri ..... 162 Cüm lelerin Diğer Ö ğeleri......................................................... 163 2. Fortitudo Herculis: H ercules'in M e r tliğ i..............................164 B. YENİ GRAMER KURALLARI............................................................167 Eksik Çekimli F iiller ....... A ppositio (Eşleme).................... Edatlar (Praepositiones) ...... Accusativus Alan E datlar ..... Ablativus Alan E da tla r.............................................. İşaret Zamirleri (Demonstrativa).................. III. Çekim S ıfatlar ...... III. Çekim Sıfatlara Başka Örnekler........................... Sıfatların D ereceleri ...... Kural Dışı D urum lar ..........

VII.

167 168 ....169 170 174 176 180 182 183 184

ÜNİTE

A. METİNLERDEN TEMEL CÜMLE YAPILARI

............ 189

Descartes Genesis (Yaratılış) O kuyor ............. 189 1. Creatio Universi: Evrenin Yaratılışı.......................... 189 İlgi Zamirleri (Relativa) ...... 193 İlgi Zamiri ve Sıfat Yardımcı C ü m lesi................................... 194 2. Creatio Adami et Evae: Adem ile Havva'nın Y aratılışı 195 B. İLGİLİ METİNLERDEN YENİ GRAMER KURALLARI.............. 199 Zaman Bildiren İsim Halleri (Ablativus ve A ccu sa tiv u s) ....199 Participium (Fiil-Sıfat ya da Sıfat-Fiil) ...... 200 Participium un Kurulumu ........................ 200 Participiumun Zam anları ..... 202 Participiumun Cümleye Kazandırdığı A n la m la r ............... 203 Deponens Fiiller ..... 204

Örnek Çekim Tabloları.............................................................205 Deponens Fiiller ve Deponens Fiillerle Kurulan Participium Örnekleri ...........................................................206

VIII.

ÜNİTE

A. METİN ANALİZLERİ...................................................................208 Descartes Genesis (Yaratılış) Okumaya Devam E diyor.... 208 .......................208 1. Fructus Vetitus: Yasak M eyve.............. 2. Serpentes et Decepta Mulier: Yılan ve Aldatılan Kadın ....210 3. Adarmış Cognovit Erubescere: Âdem Utanmayı Ö ğrendi..212 4. Ira Dei: Tanrı'nın G a z a b ı ..... 215 5. Et Adamus Expulsus Est: Ve Adem (Cennetten) K ovuldu...................... 216 B. İLGİLİ METİNLERDEN YENİ GRAMER KURALLARI..............217 Supinum ...... Emir K ipi ..... ............ Dönüşlü Zam ir Dolaylı Cümle (Oratio O bliq u a) Düz Cümle ........... Dolaylı Cüm le........................... Zarflar.... ..... Zarfların Üstünlük D ereceleri.................................... Sora Şekilleri....... ..... Soru Zamirleri ..........

.

.

218 220 223 ....... 225 226 226 229 .......230 231 ..........234

IX . Ü NİTE

A. SUBIUNCTIVUS KİPİ................

235

Esse (Olmak) Fiilinin Subiunctivus Çekim i ..... 236 Düzenli Fiillerin Subiunctivus Ç ekim leri ...... 236 Şimdiki Zaman . ....236 ......... 237 Şimdiki HikâyeZ am an ı .......... ......237 Geçmiş Zaman... -M iş'li Geçmiş Zaman ..... ...........................................238 -io'lu Fiillerin Subiunctivus Çekim Örneği ............................ 239 Deponens Fiillerin Subiunctivus Çekim Ö rneği ...... ..240 B. SUBİUNCTİVUS KİPİ VE BAĞIMSIZ CÜMLELER................... ..240

C. DESCARTES SUBIUNCTIVUS KİPİYLE BAĞIMSIZ CÜMLELER KURUYOR VE YENİ KURALLAR ÖĞRENİYOR...........................245 ire Fiilinin Çekimi .......................................................................246 Posse Fiilinin Çekimi ..................................................................247 Belirsiz Zam irler... ..................................................................248

X . ÜNİTE A. SUBIUNCTIVUS KİPİ VE YARDIMCI CÜMLE KALIPLARI

250

Zamanların U yum u ..... .250 1. Amaç Yardımcı C ü m leleri ....... 251 Amaç Yardımcı Cümlelerinin Kurulum u............... ....251 Ut + Subiunctivus ile Kurulan Amaç C üm lesi......................251 İlgi Zamiriyle Kurulan Amaç Cüm lesi........................... 255 Ouö + Subiunctivus ile Kurulan Amaç C ü m lesi ....... 256 Amaç Cümlelerinin Genel Kurulum Tablosu ......................257 2. Sonuç Yardımcı Cümleleri ...................................................257 Sonuç Yardımcı Cümlesinin Kurulum u.. .......................257 Sonuç Cümlelerini Kuran Zarf ve S ıfa tla r............. 257 3. Dolaylı Emir C üm leleri................ 260 4. Dilek Bildiren Yardımcı C üm leler...........................................263 5. Korku İfade Eden Yardımcı C ü m leler ................. 263 6. Engelleme ve Reddetm e İfade Eden Yardımcı Cümleler ...265 7. Şüphe Dile Getiren C üm leler ...... ..266 8. Dolaylı Soru Cüm leleri ....... 268 Dolaylı Soru Cümlelerinin K urulum u ...... 268 B. DESCARTES ÖĞRENDİKLERİNİ TEKRARLIYOR......................271 Lectiones De Vita: Hayata Dair Dersler

.......

271

X I. ÜNİTE A. SUBIUNCTIVUS KİPİ VE CUM İLE BAŞLAYAN YARDIMCI CÜMLELER................................................ 275 ZAMAN CÜMLESİ.... ....... 275 Cum'lu Zaman Cümlelerinde Dikkat ..277 Edilm esi Gereken H u su slar............................. Zaman Cümlesi Kuran Başka Bağlaçlar ve Özellikleri ..279 SEBEP CÜMLESİ..................................................................................281 Sebep Cümlesi Kuran Başka Bağlaçlar ve Ö zellikleri .....283

ÎMTÎYAZ CÜMLELERİ.................... 284 İmtiyaz Cümlesi Kuran Başka Bağlaçlar ve Ö zellikleri ..... 286 B. DESCARTES, PLINIUS'UN MEKTUPLARINDAN VESUVIUS FACİASINI OKUYOR......................................... ............ 287 Incendio M ontis Vesuvii: Vesuvius Yanardağının İnfilakı ....... 287 C. METİNDEN YENİ GRAMER KURALLARI.................................... 294 L ocativus.. ...... 294 Ablativus Absolutus .................................298 Bir İsim ve Bir Edilgen Geçmiş Zaman .298 Participiumuyla Kurulan Ö rn ek ler.............. Bir İsim ve Etken Şimdiki Zaman Participiumuyla Kurulan Örnekler.............. 300 Gelecek Zaman Participium uyla Kurulan Örnekler................ 301 İki İsimle Kurulan Ablativus A bsolutus Örnekleri ............301 İsim ve Sıfatla Kurulan Ablativus Absolutus Örnekleri........ 302

X II.

Ü N İTE

A. MASALLARDAN ŞİİR ÇEVİRİSİ

.....

304

Descartes, Phaedrus'un M asallarındaki ..... 304 Ablak Kurallarına Dikkat E diyor... 1. Vulpes et Corvus: Tilki ile K arga............... 304 2. M ustela et Homo: Gelincik ile A d a m ..... 305 3. Serpens: M isericordia Nociva: Yılan: Öldürücü M erham et............. 306 4. Philosophus et Victor Gymnicus: F ilozof ve M uzaffer A tle t ....... 307 5. Vulpis ad Personam Tragicam: Tragedya M askesine Bakan Tilki ..... 308 6. M ons Parturiens: Doğum Sancısı Çeken D a ğ .......................309 7. Socrates ad am icos: Sokrates'ten Arkadaşlarına.... ...... 310 8. De Fortunis Hominum: İnsanların T alihi ..... 311 9. Canis Per Fluvium Cam em Ferens: Nehirde Et Taşıyan K öpek.................................................... .312 10. Vacca, capella, ovis, et leo: İnek, Keçi, Koyun ve Aslan....313 B. İLGİLİ METİNLERDEN YENİ GRAMER KURALLARI..............314 ;

Şart Cüm leleri............................... Haber Kipiyle Kurulan Açık Şart C üm leleri................

314 314

Subiunctivus Kipiyle Kurulan Şart C üm leleri .....315 Gerundium (Fiil-İsim ya da İsim-Fiil) ........................................320 320 Gerundium Oluşturma K uralları ................... Nesne Alan Gerundium: Gerundivum ........ ....... 322 Zorunluluk İfade Eden Gerundivum ....... 324 Gerundium ve Gerundivum Örnekleri........................ ............324 C. DE SCAMİE S, SENECA'DAN AHLAK KONULU BİR MEKTUP ALIYOR.........................................................................327 Bene vivendum et libenter m oriendum nobis: İyi yaşam alı ve hür ö lm e liy iz . ........

327

XIII. ÜNİTE A. KONUŞMA DİLİYLE TEMEL GRAMER ÖZETİ........................... 329 1. Descartes, Cicero ile Tanışıyor ...... 329 2. Descartes, C icero'yla Birlikte Öğrendiklerini Tekrarlıyor ....331 3. Descartes, C icero'yla Latince Bir Cümleyi Gramer Açısından N asıl İnceleyeceğini Tekrarlıyor. ....................................... 343 B. DESCARTES, CICERO'YA KENDİNDEN BAHSEDİYOR

350

II. KİTAP LATİNCE FELSEFİ METİNLERDEN ÇEVİRİ ÖRNEKLERİ I. BÖLÜM A. ROMA'NIN FELSEFİ TERİMLER OLUŞTURMA ÇABASI. Descartes, Latince Felsefe Terimler Yaratma Çabasına Tanık Oluyor.................

...355 355

B. LATİNCE BİR METNİN ÇEVİRİSİ İÇİN TEMEL ÖNERİLER...364 C.

LATİNCE FELSEFE METİNLERİNİN ÇEVİRİSİNE DAİR

367

II. BÖ LÜ M A. IONICA PHILOSOPHIA: IONIA FELSEFESİ..

........ ...........370

Descartes Ionia Öğretisini Çeviriyor ...... 370 1. Ionici: lon ialı D üşünürler. ..... 370 Milesii: Thales, Ânaksim ander et Anaximenes: M iletoslular: Thales, Anaksim andros ve Anaksimenes ....370 Heraclitus et Anaxagoras: Herakleitos ve Anaksagoras ...372 Leucippus et Dem ocritus: Leukippos ve D em ok ritos 374 ..... ........376 2. Cicero'nun A ca d em ica 'sm dan Bir Ö zet

III. BÖ LÜ M LUCRETIUS, DE RERUM NATURA (DOĞA ÜZERİNE)

............378

Descartes, Atom cu Felsefe M etinleri Ç eviriyor ...... ...378 1. Panegyricus ad Epicurum: Epikuros'a Ö v g ü .......................378 2. Ex Nihilo N ihil Fit: H içlikten H içbir Şey D oğ m az..............379 3. Si De Nihilo Fierent: Eğer H içlikten Doğmuş O lsalardı....380 4. Res Creantur Seminibus Certis: Varlıklar Kendi Tohum larından Yaratılır ...... 381 5. Ulla Res Ad N ibilum Re dit: H içbir Şey Hiçliğe Dönüşmez ....... 382 6. Est Inane In Rebus: Evrende Boşluk V a rd ır ..... .383 7. Clinamen: S a p m a ..... .383 Metinlerdeki Önemli İfa d e le r ...... 384

IV. BÖLÜ M CICERO, DE AMICITIA (DOSTLUK ÜZERİNE).................................386 Descartes, Dostluk Konulu M etinler Çeviriyor .............. 1. Am icitia In Bonis Esse Potest: Dostluk, İyi İnsanlar Arasında Mümkün O labilir................... 2. Bonus: İyi İnsan ..... 3. Similis Ad Similem Trahitur: Benzer Benzerine Çekilir 4. Terminus Amoris in Amicitia: Dostlukta Sevginin Sım n 5. D issensiones: Fikir A yrılık la rı ......... 6. Am icitia Permanet: Dostluk K alıcıdır ........... 7. Sententiae De Am icitia: D ostluğa Dair Güzel S özler

.386 386 ...387 ...388 ....388 389 ..390 ..393

¥. BÖLÜM SENECA, EPISTULAE MORALES (AHLAK MEKTUPLARI) .........396 Descartes, Seneca'nm M ektuplarını çeviriyor ..........................396 1. Materia et Gausa: M adde ve N eden ... ..... ....396 2. Philosophandum est: Felsefi Düşünmek Zorundayız ..... ..400

V I. BÖLÜ M SPINOZA, ETHICA (AHLAK)..........

404

Descartes, Spm oza'nm E thica'sim Ç ev iriy or............... ....404 M etinde Geçen Önemli Terim ler..................... ........................ ...... 411

V II. BÖ LÜ M DESCARTES, MEDITATIONES DE PRIMA PHILOSOPHIA (METAFİZİK ÜZERİNE DÜŞÜNCELER)......................................... 418 Descartes, Öğrendiği Latince Grameri Hayata Geçiriyor ve Bir Eser Kaleme A lıyor.. ......418 1. Semel In Vita De Omnibus Esse Dubitandum: Hayatta Bir kez Her şeyden Şüphe Edilm eli..........................418 2. Quid Est Verum? Hakiki Olan N edir?... ........................... 420 3. Cogito, Ergo Sum: Düşünüyorum, O Halde V arım ..............422 KAYNAKÇA................

427

EKLER EK I: LATİNCE GRAMERE DAİR TOPLU BİLGİ.............................. 431 EK II: LATİNCE CÜMLE BİLGİSİ İÇİN ANA KURALLAR........ .....481 LATİNCE-TÜRKÇE SÖZLÜK..................

496

KISALTMALAR

abl. acc. ad adj. adv. bağ. belk. bkz. çekmz. Çoğ. dat. dep. edl. eks. en üst. der. et. f./fem. fut. fut. perf. geçi. geçz. gen. genel. gram. imp. imperf. ind. inf. karş. KL Lat. loc. m./masc. n./neut. nom. ols. örn. özel. perf. perf. part. plusperf. praep. praes. praes. part.

ablativus (-den hali, çıkma hali) accusativus (-i hali, nesne hali) ad, isim (ad ya da isim olarak kullanım) adjectivum (sıfat) adverbium (zarf) bağlaç belki bakınız çekimsiz çoğul dativus (-e hali, yönelme hali) deponens fiil edilgen eksik çekimli fiil sıfat ve zarfların en üstünlük derecesi (superlativus) etken femininum (dişil) futurum (gelecek zaman) futurum perfectum (gelecekte geçmiş zaman) geçişli fiil geçişsiz fiil genetivus (-in hali, sahiplik ya da iyelik hali) genel olarak, genellikle gramer imperativus (emir kipi) imperfectum (şimdiki hikâye zamanı) indicativus (haber kipi) infinitivus (mastar) karşılaştırınız Kilise Latincesi Latince locativus (bulunma hali) masculinum (eril) neutrum (cinssiz) nominativus (yalın hal) olasılıkla örneğin özel olarak, özellikle perfectum (geçmiş zaman) perfectum participium (geçmiş zaman fiil-sıfat) plusquamperfectum (-miş'li geçmiş zaman) praepositio (edat) praesens (şimdiki zaman) praesens participium (şimdiki zaman fiil-sıfat) 19

FELSEFECİLERE ÖZEL LATİNCE

pron. sub. şhsz.

tek. ünl. üst. der. v. vb vd Yun.

yy

pronomen (zamir) subjunctivus (subjunctivus kipi) şahıssız fiil tekil ünlem sıfat ve zarfların üstünlük derecesi (comparativus) verbum (fiil) ve benzeri ve devamı Yunanca yüzyıl

20

ÖNSÖZ

Felsefenin biricik değeri, kişiyi dil ve düşüncenin ortak kullanı­ m ına hâkim kılmaktır. Bu nedenle felsefe eğitimi almayı seçenlerin hem kendi dillerini hem de filozofların özgün dillerini bilm esi ve felsefe tarihindeki sorunları karşılıklı bağlantılar kurup zihninde düşünüp tartarak, ölçüp biçerek yorum lam ası şarttır. Bu amaç d oğ­ rultusunda b ir felsefe öğrencisinden ya da araştırm acısından ilkin en az bir Batı dilini çok iyi bilm esi beklenir. Tarihsel bir gerçek ola­ rak felsefe Eski Yunan dünyasının bir eseri olduğundan, dolayısıy­ la işe önce Eski Yunanca eserlerle başlayıp Latince eserlere doğru yol almak şart olduğundan, bu kültür dilleri kişinin düşünm esini kım ıldatacak ve zihinsel kavrayışını yükseltecek tek kaynaktır. E s­ ki Yunan felsefesinde uzm anlaşm ak isteyen kişi, önce Eski Yunan­ ca, ardından Latince öğrenmelidir. Hellenistik dönem felsefesinde uzm anlaşacak kişi, bu dillerin her ikisine de hâkim olmalıdır. Geç Dönem Felsefesi, Ortaçağ ve Rönesans felsefeleri, Kilise Dönemi, Aydınlanma Dönemi, Çağdaş Felsefe vb alanlarda uzmanlaşmak ya da felsefenin tüm sahalarına mümkün olabildiğince hâkim olmak isteyen kişi içinse Latince bilm ek bir zorunluluktur. Bu bakış açı­ sıyla felsefeci için Latince öğrenmek bir lüks değil, seçtiği disipli­ nin doğal koşuludur; çünkü gerçek b ir felsefeci, filozofluğun diliyle düşünmek, konuşm ak ve yaşamak zorundadır. Bu düşünceler ışığında hazırlanan bu Latince gramer kitabının asıl amacı, felsefe öğrencilerinin ve bu uğraşa gönül verenlerin ge­ reksinim leri doğrultusunda Klasik Latince gramerinin esaslarını öğretm ek ve ileride Latince felsefi m etinleri çözüm leyecek bilgi d o ­ nanım ına sahip olunm asına yardım cı olmaktır. Dolayısıyla bu kitapta Latince grameri belirli bir dil bilgisi olan kişilerin anlayacağı şekilde basitleştirilerek özetlenmiş, hem genel

21

FELSEFECİLERE ÖZ EL LATİNCE

hem de felsefi term inolojide geçen kelimelerle basit cüm lelerden karmaşık cümle kalıplarına ve m etinlere değin gramerin can alıcı noktaları örneklerle gösterilm eye çalışılm ıştır. Bu kitabın her b ir ünitesi gün içinde çalışılacak birer ders olarak görüldüğünde ve her bir ünitede geçen kelimeler, çekimleri, arala­ rındaki bağlantılar ve anlamlı bir cüm le oluşturmaya yönelik diğer gramer kuralları m antıkça kavrandığında, felsefe disiplinini kendi­ sine yaşam biçim i seçenler için özellikle felsefi kavramların köken­ deki anlamına vakıf olm ak ve bu şekilde Latince bir felsefe metnini anlayarak okumak ayrı bir haz kaynağı olacaktır. Tüm bu özellikleriyle ülkem izde bir ilk olan bu kitabın hazırlan­ m asında ve yayım lanm asında em eğini esirgemeyen başta m eslekta­ şım Sn. Eyüp Çoraklı olmak üzere Alfa Yayınevi'nin kültür dostları­ na, Yayın Yönetmeni ve dostum Sn. M ustafa Küpüşoğlu'nun şahsın­ da teşekkürü bir borç bilirim . Çiğdem DÜRÜŞKEN Ortaköy, 2014

22

I. KİTAP

LATİNCE G RAM ERİN YAPITAŞLARI

GİRİŞ

A. LATİNGEYE BAŞLARKEN

Latincenin Önemi Latincenin öğrenim i ve öğrenim amacı öteki Batı dillerininkinden farklıdır. Çünkü başka bir Batı dilini öğrenen insan, sadece bu dili konuşur ya da dil bilgisini derinleştirerek ilgili kültür hakkında bilgi edinir. Oysa Latince öğrendiğinde, salt Batı dilinin mantığını ve duyuşunu kazanır. Bu yolla Batı'nm tüm edebiyatlarının ve edebi türlerinin temel anlamına vakıf olur ve sonradan herhangi bir Batı dilini öğrenmede, hiç Latince bilm eyen birine göre daha hızlı yol alır. Batı dilinin temel m antığını kavramak, edebiyatının asıl kökle­ rine inmek günümüz Batı uygarlığının zihniyetine, başka deyişle düşünüş biçim ine, bütün sosyal, politik ve hukuksal kuramlarına, sanatına ve bilim ine derinden hâkim olmaktır. Çünkü Batı bütün bu s ay dıklarım ızm kaynağını klasik uygarlığa, yani Eski Yunan ve R o­ ma uygarlığına borçludur. Bunun yanı sıra, daha derin düşünülecek olursa, Eski Yunan ve ardılı Rom a uygarlığı da temelini Mısır, Feni­ ke, M ezopotam ya ve Anadolu uygarlıklarına borçlu olduğundan, bir klasik kültür dili edinip geliştirm ekle Doğu'nun bu büyük uygarlık­ ları da doğal olarak kıyas yoluyla öğrenilm iş olur. Latince, varlığını Eski Yunan dili ve kültüründen almakla birlikte, Romalı aydınların dillerini geliştirmek ve derinleştirmek için sarf et­ tikleri çaba sonucunda gerek ortaçağda gerekse Rönesans ve sonra­ sında Batı'nm kültür dünyasını tek başına fethedecek duruma gelmiş ve tarihin en büyük düşünürlerini ve bilim adamlarını yetiştiren bü ­ yük üniversitelerin başat dili unvanını elde etmiştir. Bu durum Latin-

25

FELSEFECİLERE ÖZ EL LATİNCE

cenin kendine özgü m antığından ve son derece işlenmiş bir gramere sahip olm asından ileri gelir. Latincenin cümle bilgisi {syntaxisY ve kuralları, düşüncenin mantıklı düzenini bütün bağlantıları ve ayrın­ tılarıyla gösteren bir yapıdadır. Bu yüzden bu dilin öğreniminde ve kullanımında, tıpkı matematikte olduğu gibi analiz ve sentez yoluna başvurmak bir zorunluluktur. Bu durum Latince öğrenen bir insanın herhangi bir alanda muhakeme kabiliyetini de doğal olarak geliştirir. Latince, bugün bir toplum un günlük yaşantısı içinde kullanılm a­ yan bir dil olduğundan, kulak dolgunluğuyla veya pratik yöntemlerle öğrenilm esi ve öğretilm esi zor bir dildir. Her ne kadar zaman zaman bu yola başvurulsa da, bu dili akademik anlamda öğrenmek için sis­ temli bir gramer öğrenim i ve öğretim i şarttır. Bu tür bir gramer öğ­ renimiyse kişinin dil duyarlılığını geliştirir, inceltir ve gönlüne dil sevgisi zerk eder. Dolayısıyla Latince öğrenen bir kişi hem kendi di­ linin hem de bir başka Batı dilinin tadına varır; düşünen, konuşan, tartışan insan olmanın, yani akıllı bir varlık olmanın hazzını yaşar. Avrupa'nın büyük kültür dillerinin çoğu, Latinceye son derece hâkim edebiyatçıların, düşünürlerin ve bilim adamlarının zihinle­ rinin eseridir. Bu yüzden bu dillerin kelime hâzinesi, m orfolojisi, cümle bilgisi ve üslup özellikleri, Latin dilinin kelime ve gramerine kökten bağlıdır. Bu dillerin çoğunda hâlâ birçok Latince kelime, de­ yim veya ifade ya doğrudan ya da birtakım değişikliklere bağlı ola­ rak kullanılmaktadır. Bu dillerde yazılan herhangi bir eserde kul­ lanılan kısaltm alar Latincedir; bilim sel uzmanlık alanlarının ken­ dine özgü term inolojisi Latince kaynaklıdır. Hatta botanik, zooloji, tıp, eczacılık ve kimya bilim lerinin term inolojisinin esası tamamen Latinceye dayanır. Bu yüzden ilgili alanlarda eğitim gören insanlar uluslararası literatürden bilgi edinebilm ek, kendi uzmanlık alanla­ rındaki bütün terim leri gerçek m anasıyla anlamak ve alanlarında ilerlemek istiyorlarsa, Batı âleminin kullandığı ortak term inolojiye hâkim olmalıdırlar. Bunun da tek şartı, Latince öğrenmektir. Latince akademik anlam da bilim sel bilgi dili olm asının yanı sıra özellikle felsefe, tarih, hukuk, ilahiyat, edebiyat, her tür filoloji ve 1

Bir dilde düşünce ve duyguların tam olarak anlatılabilmesi için gramer kurallarına uygun olarak dizilen kelimelerin, kelime gruplarının cümle ve söz içindeki görevlerini, birbirleriyle olan ilişkilerini, sıralanışlarını ve cümle türlerini inceleyen bilim dalı.

26

D ES C A R T ES LATİNCE Ö Ğ R E N İY O R

dilbilim alanlarının da dilidir. Çünkü bu disiplinlerin kökeni, ç o ­ ğunlukla Latince veya Eski Yunanca yazılm ış eserlere dayanır. Latince, sanat tarihi, arkeoloji ve özellikle epigrafi için de olm az­ sa olm az bir dildir. Ülkemizin antik uygarlıklar açısından adeta bir açık hava m üzesi olduğunu gözlerim izin önüne getirdiğim izde, bu uygarlıklardan kalan m addi eserlerin keşfinde, incelenip değerlen­ dirilm esinde Latince bilm em enin büyük bir eksiklik olacağı açıktır. Ayrıca m eseleye yine ülkemiz açısından yaklaşılacak olduğunda, Osmanlı tarihini aydınlatacak nice belgenin Latince yazılm ış oldu­ ğu düşünülürse, Latincenin kendi tarihim izdeki önem i bir kez daha anlaşılm ış olacaktır.

Latin Dili Hakkında Latin Dili {Lingua Latina), Hint Avrupa dil ailesinin italik diller grubuna aittir ve Latium (Rom a'nm yer aldığı Orta İtalya) b ölgesi­ nin dilidir. Bu yüzden ilk dönem lerde Latium'un dili olarak da ta­ nımlanmıştır. R om a'nm siyasal olarak İtalya'ya egemen olup Roma îm paratorluğunu doğurm asına ve dolayısıyla egemenlik sınırlarını gitgide genişletm esine bağlı olarak Latince de çok değişik alanlara yayılm ış, böylece dünyanın çeşitli bölgelerinde keşfedilen Latince yazıtlar ve edebi eserler gibi sayısız belge bu dil hakkında çok daha sağlıklı b ilgi edinilm esini sağlamıştır. Yunan edebiyatının temelinde kurulan Eski Roma edebiyatımn IÖ 3. yüzyıldaki gelişimiyle birlikte, Edebi ya da Klasik olarak adlandırı­ lan Latince, Yunanca kelimeler, gramer ve üslup bilgisinden hayli et­ kilenmiş yapısıyla, biçim selliği ve zarafetiyle Halk Latincesi ya da Ko­ nuşulan Latinceden (Vulgar) tümüyle farklı bir görünüme kavuşmuş, adeta şiirsel bir dil olmuştur.1 Bunun sonucunda Halk Latincesiyle arasında koskoca bir uçurum oluşmuş ve Klasik Latince tamamen ya­ zı diline ve akademik dile dönüşmüştür. Halk diliyse Romalı askerler ve sömürgeciler tarafından bütün İtalya'ya, oradan da dünyanın çeşit­ li yörelerine taşınm ış ve Latinceden türeyen dillerin anası olmuştur. Latincenin gelişim ve değişim dönem lerini şu şekilde gösterebi­ liriz: 1

Bu eserde Klasik Latince ele alınacaktır.

27

FELSEFECİLERE ÖZEL LATİNCE

İÖ 75 ve Öncesi Eski

İÖ 75-İS 1

İS 2-8. YY Geç Dönem Latincesi

Altmçağ Latincesi-Gümüşçağ Latincesi (Klasik Latince)

Latince

İS 9. yy-15. yy

İS 15. yy-17. yy

Ortaçağ Latincesi

Hümanist Dö­ nem Latincesi

L a tin A lfa b e s i Latin alfabesinin kökeni, İÖ 7. yüzyılda Güney İtalya'da bir Yu­ nan kolonisi olan Gumae'da kullanılan Yunan alfabesine dayanır. Bu alfabeyi Etrüskler kendi dillerine uyarlamış, oradan da adeta bir köprü rolü üstlenip Latinlere geçirmiştir. Batinler, ilk başta 26 Etrüsk harfinin 21 'ini alarak kendi alfabelerini oluşturm uş, İÖ 3. yü z­ yılda da bu alfabeyi aşağıdaki görünüm e kavuşturmuştur: A

B

C 'D' E

F

G ' H. I

E

L

M

N

0

P

Q

R

S

T

V

X

a

b

c

f

8

h .i

k

1

m

n

0

P

q

■r

s

t

u, V

X

d

e

Alfabeye y ve z harfleri, Yunancadan alman kelimeleri eklemek için İÖ 1. yüzyılda, yani im paratorluk dönem inde katılmış ve h arf sayısı 23'e çıkmıştır: ABCDEFGHIKLMNOPQRSTVXYZ Bu katılımla, Latin alfabesi günümüz Batı Avrupa alfabesine ne­ redeyse çok yalan bir alfabe biçim in i almıştır. Ortaçağlarda I hem i hem de y için kullanılm aya başlanm ış, bu yüzden yarı sesli y için J harfi yaratılmıştır. (Günümüzde birçok Latince sözlükte I seslisi ile uzun i olarak adlandırılan J sessizi ayrı m addeler halinde yazılır.) Yine aynı dönem lerde hem u hem de v yerine kullanılan V harfinde bir değişiklik yapılm ış ve u sesi için U harfi yaratılmıştır; V ise artık sadece v sesi vermek üzere kullanılagelm iştir. Batı alfabesindeki W harfi Germen kaynaklıdır; Latincede yoktur. U sesinin katılım ıyla Latin alfabesi 24 harften oluşan son şeklini almıştır: ABCDEFGHIKLMNOPQRSTUVXYZ

28

D ES C A R T ES LATİNCE Ö Ğ R E N İY O R

S esli H arfler Latin alfabesinde 5 sesli h arf mevcuttur. a, e, i, o, u Ayrıca y harfi özellikle Yunancadan Latinceye geçen kelimelerde sesli h arf işlevi görür ve okunurken ii sesi verir (örn. lyra kelim esi lüra olarak okunur). Ç ift S esliler Alfabedeki bazı sesliler ikili olarak birleşip çift seslileri m eyda­ na getirir: ■ ae, au, ei, eu, oe, ui S essiz H arfler Sessiz harflerse şöyle sıralanır: b, c, d, f, g, h, k, 1, m, n, p, q, r, s, t, v Ç ift S essizler Alfabede yer alan x ve z sessizleri çift sessiz olarak adlandırılır. O kunuş Latince, Konuşulmayan Diller grubuna girdiği için, günümüzün yaşayan dillerinde Latince sözcüklerin okunuşu her zaman çeşitli tartışm alara neden olmuştur. İngilizce, Fransızca, Almanca, İspan­ yolca ve Italyancada Latince sözcüklerin telaffuzları bu dillerin kendi sesletim ine göre ayarlanmış ve bu durum birkaç telaffuz b içi­ m inin ortaya çıkm asına yol açmıştır. Örneğin Cicero kelimesindeki c harfi İngilizcede s, îtalyancada ç olarak okunur. Ülkemiz üniversitelerindeki Klasik Filoloji bölüm lerinin benim ­ sediği yaygın okunuş şu şekildedir:

29

FELSEFECİLERE ÖZ EL LATİNCE

Harfler

Okunuşları

Harfler

Okunuşları

A, a

3.

N, n

n

B, b

b

0 ,o

o

C, c

k

bp

P

D, d

d

û ,q

kwıı

E, e

e

R, r

r

F, f

f

S, s

s

G,g

g

T, t

t

H, h

h

V, v

v veya u

I, i

i veya y

X, x

ks

K, k

k

Y,y

ü

L, 1

1

Z, z

z

M, m

m

Latince okunuşta şu kurallara dikkat edilm elidir: • Latince kelim elerde C, daima k sesi verir. • I harfi hem i hem y sesi verir. Y sesi verdiği zaman, J harfinin karşılığı olarak sessiz kullanılm ış demektir. • Latincede

V işareti hem v hem u için kullanılır.

• Y, EsldYunancadan alm an kelim elerde bulunur ve ü sesi verir. • Diğer hallerde Latince harfler aynen Türkçe karşılıkları gibi okunur. (Q ve X harfinin okunuşları yukarıdaki tabloda g ö s­ terilmiştir.) • K harfi sadece Kalendae ve başka birkaç kelimenin başlangı­ cında görülür ve K olarak okunur. • Bazen rr, tt, m m , 11 gibi aynı iki sessiz harf yan yana gelir. Bunları okurken her harfin ayrı ayrı hakkını vermek gerekir. Ayrıca ph, f olarak okunur. Bu kurallar haricinde aslında Latince yazıldığı gibi okunan bir dildir.

30

D E S C A R T E S LATİNCE Ö Ğ R E N İY O R

Uzun ve Kısa Sesliler Latincede sesli harflerden her biri bazı kelimelerde uzun, bazı kelim elerdeyse kısa okunabilir. Latince kısa seslilerin üzerine 0 , uzun seslilerin üzerine (-) işaretlerini koymak âdet olm uştur.1 Çift Seslilerin Telaffuzu ae = ay au = av oe = oy eu = ev

Kılavuzumuz Descartes Latince öğrenim sürecim izin özellikle alıştırmalarında, Latince Cogito, ergo sum (Düşünüyorum, öyleyse varım) ifadesiyle felsefe dünyasına im za atan Fransız filozof D escartes'ı (Renatus Descartes) kendim ize kurgusal kılavuzumuz alarak ilerleyeceğiz. Bunun nede­ ni anadili Latince olmayan, bu dili okullarda öğrenen D escartes'm felsefe öğrencisine ideal bir örnek olacağını düşünmemiz ve bu filo­ zofun Latince öğrenim sürecini zihnim izde canlandırarak onun geç­ tiği yollardan geçm enin zorluğunu ve hazzını yaşamayı ve ileride hem onu hem de onun gibi Latince eserler kaleme alan nice filozofu okuyacak olm anın keyfini kendimize h edef seçmemizdir.

B. TERİMLERLE ROMA DÜNYASINA KISA BİR BAKIŞ Latinceyi üstünkörü değil de, derinden kavramak için hiç kuşkusuz ideal olan, bu dilin doğduğu kültürün temellerini, bu dili konuşan in­ sanların düşünüş tarzlarını, toplum sal ve siyasal görüşlerini, eğitim anlayışlarını, savaşma tekniklerini, sanat görüşlerini, inançlarım ve yaşadıkları evlerden giyindikleri elbiselere, yedikleri yemeklerden ya­ şamlarındaki renklere kadar bütün ana özelliklerini tanımaktır.

1

Bu eserde, bu dile başlarken bir zihin karışıldığı yaratmamak için kelimeler uzun ya da kısa okunuşlarına göre değil, sade halleriyle yazılacaktır.

31

FELSEFECİLERE ÖZ EL LATİNCE

Bu temel düşünceden hareketle, Latince gramere başlam adan

önce, bu gramerin yaratıcısı R om alıların kültürel yapıları hakkın­ da en azından bir fikir edinmek am acıyla tamamen terim ağırlıklı temel bilgiler vermek yerinde olacaktır. Bu şekilde Rom alıların hem yaşama felsefeleri hakkında genel bir b ilgi edinilm esi hem de daha şimdiden önemli bazı Latince kelim elerle tanışıklık sağlanm ası bir dereceye kadar mümkün olabilecektir.

Roma

Roma: Roma, İtalya'nın ortasın­ M ons: Dağ da yer alan Latium bölgesinin Septem : Yedi sayısı başşehridir. Tiber N ehri'nin S eptem m on tes R om ae (= Çöl­ (Tiberis) yanında, yedi tepe

leş):

üzerine kuruludur. Efsanevi

(Collis Ouirinalis, Collis Vi-

kuruluş tarihi İÖ 753 olarak

m inalis,

Collis

yedi

tepesi

Capitolinus,

Collis Esquilinus, Collis Pala-

kabul edilir. Rom a antiqua: Eski Roma

tinus, Collis Aventinus, Collis

Urbs Roma: Rom a şehri (Sadece

Caelius)

Urbs da denir.) Italia: İtalya

Forum : Şehir meydanı, pazar yeri Forum R om anum : Roma şehrinin m eydanı (Şehrin ortasında ku­

Paeninsula: Yarımada

ruludur ve muhteşem binaları,

/P aenin su la Italica: İtalya Yarı/

R om a'nm

madası

tapmakları ve dükkânlarıyla

Mare M editerran eu m : Akdeniz

şehrin adeta kalbidir.)

32

D ESC A RT ES LATİNCE Ö Ğ R E N İY O R

Im p eriu m R om anum : Rom a İm­

R om am ıs: Rom alı

paratorluğu

R om ana: Rom alı kadın

Im p erii R om ani caput:

R om ani: Rom alılar

Roma

İm paratorluğunun başşehri

Populus: Halk Rex: Kral

Senatus: Senato

Regina: Kraliçe

Senatus R om anus: Rom a Sena­ tosu

R egn u m : Krallık Reges: Krallar

Im perator: İmparator

R eges R om ani: Rom a kralları

SPQR (Senatus P opu lu squ e R o­

Septem

R eges

m anus:

Rom ani:

Roma

Senatosu ve

Rom a'nm Yedi Kralı (ÎÖ 753-

Halkı): R om a'nm devlet yöne­

509)

tim inin simgesi

R om ulu s et R em us: R om a'nm efsanevi ku m cu ları olan ikiz kardeşler R egnu m

R om uli:

R om ulus'un

krallığı Populus R om anus: Rom a halkı Gens: Soy, kavim, halk Legio: Lejyon; piyade ve süvari­ Via: Yol

lerden oluşan askeri birlik

Via Appia: R om a'nm 660 km u-

M iles: Asker E xercitus: Ordu

zunluğundaki en eski ve stra­

R espu blica: Cumhuriyet

tejik açıdan en önem li yolla­

R esp u b lica Rom ana: Rom a Cum­

rından biri (Şairler bu yolu uzun yolların kraliçesi [regina

huriyeti (İÖ 509-27)

longarum viarum] olarak da

Consul: Konsül; Cumhuriyet d ö ­

adlandırmıştır.)

nem inde yılda bir seçilen iki devlet başkanm dan biri Consules: Konsüller

Provincia: Eyalet Provinciae Rom anae: Rom a Eya­ letleri

Im periu m : İm paratorluk

33

FELSEFECİLERE ÖZ EL LATİNCE

R o m a A ile s i (Familia R om a n a )

Familia: Aile

Soror: Kız kardeş

Persona: Kişi, şahıs

Avia: Büyükanne

Mat er: Anne

Avus: Büyükbaba

Pat er: Baba

Patruus: Amca

Infans: Bebek, küçük çocuk

A vu n cu lu s: Dayı

Filius: Erkek evlat, oğul

Puella: Kız çocuk, kız

Filia: Kız evlat

Puer: Erkek çocuk, oğlan

Frater: Erkek kardeş

P aterfam ilias: Aile reisi

34

DES C A RT ES LATİNCE Ö Ğ R E N İY O R

••••••••••••• i*• : •ı-----------------:

1. Taberna: Dükkân, iki dükkân arasından eve giri­ len kısım; (fauces: evin giriş holü; vestibu lum : giriş holü; ianua: kapı, evin giriş kapısı, giriş holünün açıldığı alan; atrium : ana salon, ön sa­ lon ya da evin ana giriş salonu; ala: giriş salonu­ nun iki yanından dışarı açılan kapılar) 2. C ubiculum : Yatak odası 3. Triclinium : Yemek salonu ya da odası (kışlık) 4. Im pluvium :

Havuz

(yağmur sularının

dolduğu), yağm ur havuzu 5. Tablinum : Çalışma odası 6. Lararium : Ev tanrılarının m abedi 7. Latrina: Tuvalet 8. Culina: Mutfak 9. Peristylium : Sütunlu avlu, bahçe 10.Triclinium : Yemek salonu ya da odası (yazlık)

35

S

* 116 *

FELSEFECİLERE Ö Z E L LATİNCE

R o m a T a n r ıla r ı (Bil R o m a n ı)

Rom alılar esas olarak Dii C on sen tes (toplumun ortak rızasıyla kabul edilen ve inanılan tanrılar) olarak adlandırdıkları 12 tanrıya tapar: Iupiter, Iuno, M ars, M inerva, Vesta, Ceres, Diana, Venüs, Mercurius, Neptunus, Volcanus ve A pollo.

I Iu p iter: Tanrıların babası; günün, ışığın, gökyüzünün tanrısı; devletin ve yasaları­ nın koruyucusu.

Mİ

l4 sahibe, hanım; sapien tia, -ae, f., bilgelik; disciplina, -ae, f., disiplin, bilgi dalı; scien tia, -ae, f., bilgi, bilim ; essen tia, -ae, f., öz; ex isten tia, -ae, f., varoluş;1su bstan tia, -ae, f., töz, cevher; m em oria, -ae, f., hafıza, bellek; th eoria , -ae, f., teori, kuram; con scien tia , -ae, f., b i­

60

D ES C A R T ES LATİNCE Ö Ğ R E N İY O R

linç, vicdan; co sm oth eoria , -ae, f., evren kuramı; m etaphysica, -ae, f., metafizik; on tologia, -ae, f., ontoloji, varlıkbilim; epistem ologia, -ae, £., bilgi felsefesi; eth ica, -ae, £., ahlak, ahlak felsefesi; politica, -ae, £., siyaset; aesth etica , -ae, f., estetik; oecon om ia, -ae, £., ekono­ mi; psych ologia, -ae, £., psikoloji; th eologica, -ae, f., teoloji, ilahiyat; cosm ologia, -ae, f., kozm oloji, evrenbilim Kural Dışı Durumlar 1. Aşağıdaki kelimeler, -a ile bittikleri için I. Çekim isim grubuna girdikleri halde, kural dışı olarak eril (m.) olan ya da hem eril (m.) hem de dişil (f.) olan kelim elere (m./f.) örnektir. • agricola, -ae, m., çiftçi • accola, -ae, m., komşu • advena, -ae, m., yabancı • auriga -ae, m., atlı araba sürücüsü • conlega (collega), -ae, m., meslektaş • conviva, -ae, m., misafir • fratricida, -ae, m ., kardeş katili • nauta (navita), -ae, m ., denizci • pirata, -ae, m., korsan • poeta, -ae, m., şair • incola, -ae, m ./f., yerli (bir yerin, bir ülkenin vs yerlisi) 2. dea (tanrıça), filia (kız evlat) kelim elerinin çoğul dativus ve abla­ tivus halleri deabus ve filiabus şeklindedir. 3. -cola ve -gena ile biten bileşik kelim elerin çoğul genetivus hali -um ile de bitebilir. Örneğin agricola (çiftçi) kelim esinin çoğul genetivusu agricolum ve agricolarum şeklindedir. 4. familia (aile) kelim esi, tekil genetivus halinde familias olarak da kullanılır. Örneğin mater familias (ailenin hanımı, annesi); pater familias (ailenin babası, aile babası).

II. Çekim İsimler Bu çekim grubundaki isimlerin tekil genetivus hali -i ile biter. Ör­ neğin populus kelimesinin sözlük yazılımı populus, -i, m. şeklindedir. Bu durumda ortadaki -i harfi, kelimenin genetivus takısını gösterir. 61

FELSEFECİLERE ÖZ EL LATİNCE

Bu gruptaki isim lerin tekil nom inativus hali -us, -um , -er ile biter, -us ve -e r ile biten isim ler genellikle eril (m.), -um ile biten isim ler cinssizdir (n.); ayrıca -e r ile biten isim lerin bazılarının çeki­ m inde -e harfi düşer. Örneğin ager (tarla), agri (tarlanın). (-us ile biten isimler) populus, -i, m., halk Hal e,

-

w i)

fe

.'R

Nom.

popul : (halk)

popul; (halklar)

Voc.

popul (ey halk)

populi (ey halklar)

Acc.

populum (halkı)

populo s (halkları)

Gen.

populi (halkın)

populorum (halkların)

ob„

Dat.

populo (halk için, halka)

populis (halklar için, halklara)

V

Abl.

populo (halkla, halktan)

populi s (halklarla, halklardan)

3' a . ÖC‘

*\^

Çoğul

Tekil

(-um ile biten isimler) bellum, -i, n., savaş Hal

Çoğul

Tekil

f¥f

A f

Nom.

bellum (savaş)

belli: (savaşlar)

r so

r cL

Voc.

bellum (ey savaş)

bella (ey savaşlar)

Acc.

bellum (savaşı)

bella (savaşları)

Gen.

belli (savaşın)

bellorum (savaşların)

Dat.

bello (savaş için, savaşa)

belli s (savaşlar için, savaşlara)

Ahi.

bello (savaşla, savaştan)

belli s (savaşlarla, savaşlardan)

û t, S' ofe* Lwn „j „

(-er ile biten isimler) lucifer, -feri, m., sabah yıldızı Hal

Çoğul

Tekil

Nom.

lucifer (sabah yıldızı)

lucifer (sabah yıldızlan)

Voc.

lucifer (ey sabah yıldızı)

luciferi (ey sabah yıldızları)

Acc.

luciferum (sabah yıldızını)

luciferos (sabah yıldızlarını)

Gen.

lucifer! (sabah yıldızının)

luciferorum (sabah yıldızlarının)

Dat.

lucifero (sabah yıldızı için, sabah yıldızına)

luciferis (sabah yıldızlan için, sabah yıldızlarına)

Abl.

lucifero (sabah yıldızıyla, sabah yıldızından)

luciferis (sabah yıldızlanyla, sa­ bah yıldızlanndan)

62

D E S C A R T E S LATİNCE Ö Ğ R E N İY O R

(-er ile biten ve gövdesindeki -e düşen isimler) magister, -tri, m., hoca, öğretmen gövde: magistrHal

Tekil

Çoğul

Nom.

magister (hoca)

magistri (hocalar)

Voc.

magister (ey hoca)

magistri (ey hocalar)

Acc.

magistrum (hocayı)

magistros (hocaları)

Gen.

magistri (hocanın)

magistrorum (hocaların)

Dat.

magistro (hoca için, hocaya)

magistris (hocalar için, hocalara)

Abl.

magistro (hocayla, hocadan)

magistris (hocalarla, hocalardan)

II. Ç ekim den Bazı K elim eler p h ilosop h u s, -i, m ., felsefeci, filozof; dom in u s, -i, m ., efendi, bey; anim us, -i, m ., ruh, zihin; verbu m , -i, n., kelime; vinum , -i, n., şarap; locu s, -i, m ., yer; abyssus, -i, f., uçurum; ovum , -i, n., yumurta; tem plum , -i, n., tapmak; con siliu m , -i, n., karar; studium , -i, n., gayret, çalışma; officiu m , -i, n., iş, görev; argu m en tu m , -i, n., sav, iddia, tez, kanıt, ispat; a ttrib u tu m , -i, n., bir şeye yüklenen, yüklem, öznitelik; ben eficiu m , -i, n., iyilik, hayır, ihsan, lütuf; causativum , -i, n., öz, hülasa, m eselenin özü, anafikir; con cre tu m , -i, n., katı madde; con cre tu s, -i, m ., somut; con tin u u m , -i, n., kendi içinde kesintisiz bir şekilde sürüp giden, süreklilik; donum , -i, n., hediye, armağan; elem en tu m , -i, n., element, öğe, ilk ilke; in itiu m , -i, n., başlangıç, köken, öğe; p rin cip iu m , -i, n., başlangıç, köken, ilke; exordium , -i, n., başlangıç; p rim ordiu m , -i, n., başlangıç, köken; experim en tu m , -i, n., deney, test, tecrübe, deneyim; falsu m , -i, n., yalan, sahtecilik, yalancılık, temelsizlik; hile, desise Kural Dışı D urum lar

1 . -ius, -aius, -eiu s ile biten özel isim lerin veya başka kelimelerin tekil vocativusları -i takısı alır. Örneğin Vergilius, Vergili; Gaius, Gai; Pom peius, Pom pei; filius, fili. 2 . -ius, -iu m ile biten bazı isim lerin tekil genetivusları -i ya da -ii olur. Örneğin n eg otiu m , n e g o ti / n egotii; filius, fili / filii.

63

FELSEFECİLERE ÖZ EL LATİNCE

filius, -i, m., erkek evlat, oğul Tekil

Hal

Çoğul

Nom.

filius

filii

Voc.

fili

filii

Ace.

filium

filios

Gen.

fili / filii

filiorum

Dat.

. filio

filiis

AM.

filio

filiis

auxilium, -i, n., yardım, çare

Çoğul

Tekil

Hal Nom.

auxilium

auxilia

Voc.

auxilium

auxilia

Acc.

auxilium

auxilia

Gen.

auxilii

auxiliorum

Dat.

auxilio

auxiliis

Abl.

auxilio

auxiliis

3 . deu s (tanrı) kelim esinin çekim i kuralsızdır. deus, dei, m., tanrı Tekil

Hal

Çoğul

Nom.

deus

dei / dii / di

Voc.

deus / dive

dei / dii / di

Acc.

deum

deos

Gen.

dei / divi

deorum / deum

Dat.

deo / divo

deis / diis / dis

Abl.

deo / divo

deis / diis / dis

(Kilise Latincesinde deu s kelim esinin tekil vocativus hali yine deus şeklindedir.) 4. lo cu s (yer) kelim esinin çoğul nom inativus ve vocativus hali loci ve loca olabilir. 5. lu c ife r gibi çekilen bazı kelim eler (gövdesinde -e harfi kalanlar): pu er, p u eri, erkek çocuk; adu lter, adu lteri, aldatan erkek, zi­ na yapan erkek; socer, so ce ri, kayınpeder; gener, gen eri, damat; vesper, vesp eri, akşam; akşam yıldızı; Liber, Liberi, şarap tan­ 64

D ES C A R T ES LATİNCE Ö Ğ R E N İY O R

rısı, Bacchus; sign ifer, sig n iferi, bayrak taşıyıcısı ve -fer ve -ger ile biten diğer isimler. 6. m ag ister gibi çekilen bazı kelim eler (gövdesinde -e harfi düşen­ ler): ager, agri, tarla; aper, apri, domuz; arbiter, arbitri, hâkim; hakem, başkan; can cer, ca n cri, yengeç; caper, capri, keçi; culter, cu ltri, bıçak; faber, fabri, dem irci, nalbant; liber, libri, kitap; m in ister, m in istri, hizmetkâr. 7. Bazı kelim elerse dişil veya cinssiz olabilir. Örneğin aşağıdaki türden kelim eler dişildir: a) Çoğu şehirler, ülkeler, adalar; örn. C orinthus, A egyptus, Rhodus vb. b) Çoğu ağaçlar ve bitkiler; örn. fagu s, kayın ağacı; ficus, incir ağacı vb. c) alvus, göbek, karın; carbasu s, ince, beyaz keten kumaş; h u ­ m us, toprak vb. Şu kelim elerse cinssizdir: virü s, zehir; pelagus, açık deniz; vu lgus, halk, ayak takımı, avam. (Bu kelim eler içinde pelagus haricinde diğerlerinin çoğulu yoktur.)

8 . -vus, -q u u s ve -vu m ile biten bazı kelim elerin tekil nominativus ve accusativus halleri, Eski Latincede -vos, -qu os ve -vom ile b i­ ter. Örneğin, equos, -i, m., at

servos, -i, m., köle

Tek.

Tek.

Hal

aevom, -i, m., sonsuzluk; yaş, çağ Tek.

-os

aevom

-om

eque

-e

aevom

-om

equom

-om

aevom

-om

Nom.

servos

-os

equos

Voc.

serve

-e

Acc.

servom

-om

Gen.

servi

-i

equi

-i

aevi

-i

Dat.

servo

-0

equo

-0

aevo

-0

Abl.

servo

-o

equo

-0

aevo

-o

9. dom u s (ev) kelim esi hem II. Çekim hem de IV. Çekim isim grubun­ da çekilir. Bunun için IV. Çekim isim lere bakınız.

65

FELSEFECİLERE ÖZ EL LATİNCE

G. ESSE (OLMAK) FİİLİ Şimdiki Zaman

Şahıs

sum

benim

es

sensin

est

o(dur)

sumus

biziz

Tek.

Çoğ-

estis

sizsiniz

sunt

onlar(dır)

D* I. ve II. ÇEKİM İSİM ve ESSE FİİLİYLE BASİT CÜMLELER ve ÖRNEK METİNLER1 Descartes Coğrafya Öğreniyor 1.

Geographia: Coğrafya

a

l

. .

;

Î LLYRI UM

^ hhB»9İ amappafar

, sJm

’W m %i i l P ’.

sX®TQS

jjl

.

lllL^

'«İ ö',7-‘~- . M ■ ^T

^'3

/

(ta n k *

«p.

,'.; ^ P c

^8*%^

I W T C J?>/ U M

0»ı«a»'« "

' ' ’ ; %’“:

Pc'M lht ■

Gerekli Kelimeler Aegyptus: M ısır

et: ve (bağlaç, çekimsiz)

Arabia: Arabistan

Eııropa: Avrupa

Africa: Afrika

fluvius: nehir

Britannia: Britanya

Gallia: Galya, Fransa

1

0 r b e r g 2003: 7.

66

D ES C A R T ES LATİNCE Ö Ğ R E N İY O R

Germania: Germanya,

Almanya

cpıocjue: de, dahi (bağlaç, çekimsiz)

Graecia: Yunanistan

Roma: Roma

Hispania: İspanya

Rhenus: Ren nehri

in: içinde (zarf çekimsiz )

sed: fakat (bağlaç, çekimsiz)

in + abl.: içinde

Sicilia: Sicilya

insula: ada

Syria: Suriye

-n e: soru eki; estn e, -mıdır?

Italia: İtalya

N ilus: Nil nehri

ubi: nerede? (soru kelimesi, çekimsiz)

non: hayır, değil (olumsuzluk bildirir)

Rom a in Italia est. Rom a İtalya'dadır. Italia in E uropa est. İtalya Avrupa'dadır. Graecia in E uropa est. Yunanistan Avrupa'dadır. Italia et G raecia su n t in Europa. İtalya ve Yunanistan Avrupa'dadır. H ispania et Italia et Graecia in E uropa su n t. İspanya, İtalya ve Yunanistan Avrupa'dadır. A egyptu s in E uropa n o n est; A egyptus in A frica ■est. M ısır Avrupa'da değildir; M ısır Afrika'dadır. Gallia n o n in A frica est; Gallia e st in Europa. Galya Afrika'da değil­ dir; Galya Avrupa'dadır. Syria n o n est in E uropa, sed in Asia. Suriye Avrupa'da değildir, (fa­ kat) Asya'dadır. Arabia q u o q u e in Asia est. Arabistan da Asya'dadır. Syria n o n e st in Europa, sed in Asia. Suriye Avrupa'da değildir, (fa­ kat) Asya'dadır. G erm ania n o n in Asia, sed in E uropa est. Almanya Asya'da değildir, (fakat) Avrupa'dadır. B ritannia q u o q u e in E uropa est. Britanya da Avrupa'dadır. G erm ania et B ritannia su n t in Europa. Almanya ve Britanya Av­ rupa'dadır.

— E stne Gallia in E uropa? Galya Avrupa'da m ıdır? — Gallia in E uropa est. Galya Avrupa'dadır. — E stne R om a in Gallia? Rom a Galya'da m ıdır? — R om a in Gallia n on est. Rom a Galya'da değildir. 67

FELSEFECİLERE ÖZ EL LATİNCE

—Ubi est Rom a? Rom a nerededir? —Rom a est in Italia. Rom a İtalya'dadır. —Ubi est Italia? İtalya nerededir? —Italia est in Europa. İtalya Avrupa'dadır. —Ubi sunt Gallia et H ispania? Galya ve İspanya nerededir? — Gallia et H ispania in E uropa sunt. Galya ve İspanya Avrupa'dadır. —Estne Nilus in E uropa? Nil nehri Avrupa'da mıdır? —M lu s in Europa n o n est. M İ nehri Avrupa'da değildir. —Ubi est M lu s? M İ nerededir? —M lu s in A frica est. M İ Afrika'dadır. —Rhenus u bi est? Ren nehri nerededir? —Rhenus est in Germ ania. Ren, Almanya'dadır. —M lu s fluvius est. M İ bir nehirdir. —Rhenus fluvius est. Ren bir nehirdir. 2.

Provinciae Romanae: Roma Eyaletleri

G e r e k li K e lim e le r Brundisium: İtalya'daki Brundisiıım Graecus: Yunan (sıfat) (Brindisi) şehri

m agnus: büyük (sıfat)

Corsica: Korsika

M elita: Malta adası

Danuvius: Tuna nehri

m u ltu m : çok (sıfat)

1

B kz . 0 r b e r g 2006: 3.

68

D ES C A R T ES LATİNCE Ö Ğ R E N İY O R

mim: acaba? (soru kelimesi, çekimsiz) Rhodus: Rodos adası parvus: küçük (sıfat)

Sardinia: Sardinya

provincia: eyalet

tres: üç

quid: ne, nedir? (soru kelimesi; çekimli)

in im p erio R om an o m u ltae su n t

provin ciae.

H ispania

Rom a im paratorluğunda foir-

et çok eyalet vardır. Ispanya ve Gal-

Gallia su n t provin ciae R om ana- ya, Rom a eyaletleridir. Britane. B ritannia q u o q u e p rovin cia ya da Roma eyaletidir. İspanya, Rom ana est. H ispania et Gallia Galya ve Britanya Avrupa'da (yer et B ritannia tres provin ciae in alan) üç eyalettir (Rom a'nm AvEnropa sunt, UM su n t p rov in ci- rupa'daki üç eyaletidir). Suriye ve ae Syria et A egyp tu s? Syria in M ısır eyaletleri nerededir? SuriAsia est, A egyptus est in A frica . ye Asya'dadır, M ısır Afrika'dadır. B ritan n ia in su la est. N um

Britanya

bir

adadır. Acaba

in su la e su n t Gallia et H ispa- Galya ve Ispanya ada m ıdır? Ha­ n la? N on su n t in su lae; sed Gor- yır, ada değildir; ama Korsika, sica, Sardinia, Sicilia in su la e Sardinya, Sicilya adadır. Britansun t. Flagna in su la est B ritan - ya büyük b ir adadır. Sicilya da, nia. Sicilia q u o q u e et Sardinia Sardinya ve Korsika da büyük et C orsica m agn ae su n t in su - adadır. M alta küçük bir adadır, lae. M elita in su la parva est. Qu- Brundisium

nedir?

Brundisi-

id est B ru n d isiu m ? B ru n d isiu m um küçük bir şehirdir

(kasa-

op p id û m est. û u id est D anuvi- badır). Tuna nedir? (Ya Tuna?) us? B anuvius e st fh ıviu s. Rtıe- Tuna bir nehirdir. Ren de bir nus q u o q u e flu viu s est. N ilus nehirdir. Nil de büyük bir nehirquoque

m agn u s

flu viu s

est. dir. Nil Avrupa'da m ıdır? Hayır,

E stne N ilus in E uropa? N on in Avrupa'da değildir, (ama) AfriEuropa, sed in A frica e st N ilus. ka'dadır. Acaba R odos b ir nehir N um R h odu s flu viu s e st? N on m idir? Nehir değildir, (ama) adafluvius, sed in su la est. R h odu s dır. R odos bir Yunan adasıdır, est in su la Graeca. In G raecia Yunanistan'da küçük büyük (büm u ltae su n t in su la e parvae et yük küçük; küçüklü büyüklü) pek çok ada vardır.

m agnae.

69

FELSEFECİLERE ÖZ EL LATİNCE

Descartes Bir Romalı Aileyle Tanışıyor1 Familia Lucretii Philosophi: Filozof Lucretiııs'ıın Ailesi2 G erekli K elim eler salutat: selamlıyor

Lucretius: özel isim ûuintus: özel isim

salutant: selamlıyorlar

Gaius: özel isim

intrat:

Lucilius: özel isim

gustat: tadıyor

Metella: özel isim

cibus: yiyecek

(bir yerin içine; içeri) giriyor

scribit: yazıyor

laudat: övüyor

laborat: çalışıyor

paratus: hazır

sedet: oturuyor

h ortu s: bahçe

bibit: içiyor

vocat: çağırıyor

L u cretiu s est p h ilosoph u s. Lucretius bir filozoftur.

û u in tu s e st filius. ûuintus bir oğuldur, û u in tu s est filius Lucretii. ûuintus Lucretius'un oğludur, û u in tu s est filius ph ilosoph i. ûuintus filozofun oğludur.

1

Resimler ve kurgu için bkz. Cambridge Latin Course, Book 1 ,1998.

2

Lucretius Roma'mn önemli edebiyatçı ve düşünürlerinden biridir. Özellikle atomculuğu ve bu felsefi öğretinin kelimelerini Roma dünyasına tanıttığı için felsefe dünyasında ayrıcalıklı bir yere sahiptir. Ama bu alıştırmadaki Lucretius kurgusaldır.

70

D ES C A R T ES LATİNCE Ö Ğ R E N İY O R

Gaius e st servus. Gaius bir köledir. Gaius e st servu s ph ilosoph i. Gaius filozofu n kölesidir.

L ucilius est coqu u s. Lucilius bir aşçıdır. L ucilius est co q u u s ph ilosoph i. Lucilius filozofun aşçısıdır. L ucilius est co q u u s Lucretii. Lucilius Lucretius'un aşçısıdır.

M etella est avia Quinti. Metella ûuintus'un büyükannesidir. M etella est poeta. M etella bir şairdir.

û u in tu s est in triclin io.

ûuintus yemek odasmdadır.

71

Gaius e st in h orto. Gaius bahçededir. Servus est in h orto. Köle bahçededir.

L u ciliu s est in culina. Lucilius mutfaktadır. C oquus e st in culina. Aşçı mutfaktadır.

M etella est in atrio. M etella (evin) ön salonundadır. Avia e st in atrio. Büyükanne (evin) ön salonundadır.

L u cretiu s est in tablino. Lucretius (evin) çalışm a odasm dadır. P h ilosoph u s est in tablino. F ilozof (evin) çalışm a odasm dadır.

P h ilosoph u s in tablin o scribit. F ilozof çalışm a odasında yazı yazıyor.

D ES C A R T ES LATİNCE Ö Ğ R E N İY O R

M etella in atrio sedet. M etella ön salonda oturuyor.

Filius in triclinio bibit. Oğul yemek salonunda içiyor.

Servus in h o r to laborat, Köle bahçede çalışıyor.

Coquus in culina laborat. Aşçı mutfakta çalışıyor.

73

Renatus (D escartes) est amicus Lucretii. Renatus, Lucretius'un bir arkada­ şıdır.

Caecilius est amicus Lucretii et Renati. Caecilius, Lucretius'un ve Renatus'un dostudur.

Lucretius salutat amicos. Lucretius arkadaşlarını karşılıyor (selamlıyor; hoş geldin diyor).

Amici Lucretii salutant Metellam. Lucretius'un dostları M etella'yı selam lıyor (merhaba diyor).

D ES C A R T ES LATİNCE Ö Ğ R E N İY O R

Amici Lucretii salutant du in tu m . Lucretius'un dostları ûuintus'u se­ lam lıyor (merhaba diyor).

Metella culinam intrat. M etella m utfağa giriyor.

Metella cibıraı gustat. M etella yiyeceği tadıyor.

Metella coquum laudat. M etella aşçıyı övüyor.

75

FELSEFECİLERE ÖZEL LATİNCE

Amini Lucretii, Caecilius et Renatus, sunt in horto. Lucretius'un dostları (olan) Caeci­ lius ve Renatus bahçedeler.

Coquus in triclinium intrat. Aşçı yemek odasına giriyor. Amini Lucretii in triclinio cibum edent. Lucretius'un dostları yemek od a­ sında yemek yiyorlar.

76

D ES C A R T ES LATİNCE Ö Ğ R E N İY O R

II. Ü N İ T E

A. SIFATLAR (Adiectivum) Sıfat bir ism i nitelik, nicelik, yer, sıra vs bakım ından niteleyen kelimedir. Sıfatlar sayesinde isim ler diğer isim ler arasında ayırt edici özellikler kazanır. Türkçede sıfatlara şöyle örnekler verilebilir: doğru, ağır, uzun, ince, güzel, hünerli, doru, kızıl, bin bir, tek, o, bu, hangi, ışıltılı vb. Latincede sıfatlar, I. ve II. Çekim ile III. Çekim Sıfatlar olarak ikiye ayrılır. Latincede sıfat, nitelediği kelim enin cinsini, halini ve sayısını alır ve en önem lisi o kelim eyle uyum lu şekilde çekilir.

I. ve II. Çekim Sıfatlar Bu çekim grubuna giren sıfatlar (adj.), üç takılı sıfatlar olarak da adlandırılırlar, çünkü üç cins ism e göre (eril, dişil, cinssiz) ayrı ayrı çekilirler. Bu nedenle şu şekilde yazılırlar: bonus, bona, bonum, adj., iyi tener, tenera, tenerum, adj., ince, körpe, narin sacer, sacra, sacrum, adj., (-e harfi düşer), kutsal I. ve II. Çekim Sıfatlar şu şekilde çekilir: Tekil

Hal m. Nom. Voc. Acc. Gen. Dat. Abl.

f.

bon _

bon

bone bonum boni

bona bonam bona e bona e bona

bono bono

Çoğul n.

m.

bon bonum

boni boni

bonum boni

bono s bonorum boni s boni s

bono bono

77

f. bon : bonae bon bonarum boni s boni s

n. bona bona bona bonorum bonis boni s

FELSEFECİLERE ÖZEL LATİNCE

Nom. Voc. Acc. Gen. Dat. Abl.

tener tener tenerum

tenerum tenerum tenerum

teneri tenero tenero

tenera tenera teneram tenerae tenerae tenera

Nom. Voc. Acc. Gen. Dat. Abl.

sacer sacer sacrum sacri sacro sacro

sacra sacra sacram sacrae sacrae sacra

sacrum sacrum sacrum

teneri tenero tenero

sacri sacro sacro

teneri teneri teneros tenerorum teneris teneris

tenerae tenerae teneras tenerarum teneris teneris

tenera tenera tenera tenerorum teneris teneris

sacri sacri sacros sacrorum sacris sacris

sacrae sacrae sacras sacrarum sacris sacris

sacra sacra sacra sacrorum sacris sacris

Bu G ruba Giren Bazı Sıfatlar malus, mala, m alum , adj., kötü; arm iger, arm igera, arm igerum , adj., silah taşıyan, silahlı, silahla donanım lı, silah kuşanmış; signifer, signifera, sig n iferu m , adj., bayrak taşıyan, bayrakçı, bayrak taşıyıcısı; lon gu s, longa, lon gu m , adj., uzun; parvus, parva, parvum, adj., küçük; m agn u s, m agna, m agnum , adj., büyük; R om anus, Romana, R om anum , adj., Rom alı; G raecus, Graeca, Graecum , adj., Yunan; duruş, dura, du ru m , adj., sert; nu du s, nuda, n udu m , adj., çıplak; novus, nova, n ovu m , adj., yeni; m u ltu s, m ulta, m ultum , adj., çok; carus, cara, caru m , adj., aziz, sevgili, değerli, can; m iser, m isera, m iseru m , adj., zavallı, sefil durum da (olan); altus, alta, altum , adj., yüksek, uzun

Sıfat-İsim Uyumunu Gösteren Örnekler bona puella: iyi kız (Cümledeki vurguya göre sıfat isim den sonra da gelebilir, örn. p u ella bona.) pulchra puella: güzel kız epistula longa: uzun mektup poeta m agnus: büyük (ün bakımından) şair (Burada p oeta kelim esi­ nin -a ile bitm esine rağm en eril bir isim olduğu hatırlanmalıdır. Bu yüzden onu niteleyen sıfat da erildir.) m agistri boni: iyi hocalar m alorum lib roru m : kötü kitapların

78

\

D ES C A R T ES LATİNCE Ö Ğ R E N İY O R

dura m ensa: sert masa R om ana fem in a: Rom alı kadın R om ana puella: Rom alı kız R om anus pu er: Rom alı çocuk secu n d a porta: ikinci kapı pu ellae m iserae: zavallı kızlar P risci Latini: Eski Latinler stu ltu s servus: aptal (budala) köle atra casa R om uli: R om ulus'un kara kulübesi parva casa: küçük kulübe, ev claru s poeta : ünlü (bir) şair la b oriosa fabu la Ûuintii: ûuintius'un yorucu (ya da sahneye uyar­ lanm ası zor) m asalları locu s am oen u s: hoş b ir yer, güzel bir yer, sevim li bir yer ca elu m caeru leu m : m avi gök iratus p h ilosop h u s: kızgın (öfkeli, sinirli, asabi) filozof veru s am icus: hakiki arkadaş (dost) vera am icitia: gerçek dostluk secundus, -a, -um, adj., ikinci; porta, -ae, f., kapı, şehir kapısı; priscus, -a, -um, adj., eski zamanlara ait, eski, antik; Latini, -oram, m., Roma'nm kurulduğu eski İtalya toprakları Latium'un yurttaşları, Latinler; stultus, -a, -um, adj., aptal,bu­ dala, ahmak, salak, akılsız, sersem, bön, şaşkın; servus, -i, m., erkek köle; serva, -ae, f., kadın köle; ater, atra, atrum, adj., kara, kömür karası, donuk siyah; casa, -ae, f., küçük ev, kulübe, mütevazı ev; clarus, -a, -um, adj., parlak, ışütılı; temiz, net; açık, anlaşılır; ünlü; laboriosus, -a, -um, adj., emek gerektiren, zor; yorucu, bıktırıcı; yorgun, yılgın, başı belada; locus, -i, m., yer; tiyatroda oturacak yer; yabancı elçilere kalmaları için ayni an yer, geçici mesken, han, oda, pansiyon, konuk evi vb; ölünün yattığı yer, mezar; tartışma veya düşünce konusu, nokta, mesele, konu başlığı ya da bölümü vb; loci (çoğ.)\ kanıtın dayandığı temeller, kanıtların dayandıkları ya da doğduklan ana noktalar; loci communes: genel savlar, argümanlar, kanıtlar, ispatlar, deliller; herhangi bir şey için fırsat, za­ man, yer; rütbe, derece, görev, konum, yer; amoenus, -a, -um, adj., sevimli, hoş, pek hoş, güzel, büyüleyici, çekici, beğeniye hitap eden, zevkli, enfes, gönül açı­ cı, nefis, tatb, latif; caelum, -i, n., gök, gökyüzü; caeraleus, -a, -um, adj., mavi, masmavi, gök mavisi; iratus, -a, -um, adj., sinirlenmiş, sinirli, asabi, kızdırılmış, kızgın, çok öfkeli, öfkeden kudurmuş; verus, -a, -um, adj., gerçek, asıl, hakiki, doğru, arı saf; (ad) veram, -i, n., gerçek ya da hakiki olan, gerçeklik, hakikat, doğruluk, doğru olan; olgu; amicus, -i, m., arkadaş, dost (erkek); amica, -ae, f„, arkadaş, dost (kadın), kız arkadaş; sevgili; amicitia, -ae, £, arkadaşlık, dostluk

79

FELSEFECİLERE ÖZ EL LATİNCE

form a pulchra: güzel biçim b on u m p rin cip iu m : iyi bir başlangıç; iyi bir ilke infinitıraı n ih ilu m : sonsuz hiçlik beata vita: mutlu (kutlu) yaşam anim us absurdus: sapkın akıl som n ia nova: tuhaf rüyalar P hilosoph ia Graeca: Yunan felsefesi P hilosoph ia R om ana: Rom a felsefesi P rincipia m ath em atica: matematik ilkeler forma, -ae, f., kontur (resimde nesneyi belirgin gösteren çevre çizgisi, hat), figür, biçim, varlıkların biçimi, dış görünüş, çehre; güzel bir biçim, güzellik; desen, taslak, ana hat; herhangi bir şeyin yapıldığı örnek, model; herhangi bir şeye biçim veren hamur, balçık, çamur; tür, çeşit, sınıf; bir kelimenin gramer biçimi; principium, -i, n„, başlangıç, köken, girişim; (çoğ.) elementler, öğeler, ilkeler, temeller; yaratan, başlatan, kuran, ata; öncelik, üstünlük, kıdem, önce­ lik sırası; hâkimiyet, egemenlik, hükümranlık, üstünlük, yeterlik (Yun. arkhe (âpxf|) kavramının anlamlarından biri; in fin itııs, -a, -um, adj., sınırları olma­ yan, sınırsız, sınırlanmamış; sonu olmayan, sonsuz, uçsuz bucaksız; süresiz; (ad) infinitum, -i, n., sınırsızlık, sonsuzluk; sayıca ya da miktarca sonsuz olan, sayısız olan; sayılamaz olan; belirsiz olan, kesin olmayan; süresiz olan, sonsuz olan; {gram.) belirsiz ya da belgisiz kelime; nihilum, -i, n., hiç, hiç olan, hiçlik, hiç olma durumu; bir şeyin gerçekte varolmayışı, yokluk; vita, -ae, f., yaşam, hayat; heatus, -a, -um, adj., mutlu, kutlu, şanslı, bahtlı, bahtı açık;

(ad) beatum, -i, n., mutluluk, kutluluk; animus, -i, m., insan ruhunun akli yanı (corpus (beden) ve animaya (can) karşıt anlamdadır); düşünen, hisseden ve irade gösteren zihin, anlayış, kavrayış, önsezi yeteneği, ayırt etme yetisi; istek, irade; genel olarak algılama ve düşünce gücü ya da yetisi, akıl, zihin; gö­ nül; (zihnin özel yetileriyle ilgili olarak) hafıza, bellek; bilinç, şuur, bilinçlilik

(conscierıtia); hayal gücü; hissetme yetisi, hassaslık, duyarlılık; genel olarak kalp, yürek, ruh, his, duygu, eğilim, yönelim, duygu durumu, tutku; cesaret, yüreklilik; gurur, kibir; şiddetli duygu, tutku; öfke, gazap; sabırlılık, sakinlik, dinginlik; haz, zevk, keyif; irade gücü, isteme yetisi, irade, yönelim, arzu, ni­ yet, düşünce, fikir; Divinus Animus: Tanrısal Zihin ya da Tanrı'mn Zihni; ab­ surdus, -a, -um., adj., irrasyonel, akıl dışı, saçma, mantıksız, mantığa ve ak­ la aykırı olan, mantık dışı, mantığa uygun olmayan; duyarsız, hissiz, ahmak, aptal, budala; somnium, -ii, n., düş, rüya; novus, -a, -um, adj., eski olmayan, yeni; taze; tuhaf, garip, işitilmemiş; aykın, alışılmadık, tecrübe edilmemiş, hiç yaşanmamış, ilk kez olan; Graecus, -a, -um, adj., Yunanlara ait olan, Yunan'a özgü olan, Yunan; Romanus, -a, -um, adj., Roma ya da Romalılara ait olan, Roma'ya özgü, Roma'nm olan, Romalılık unsurları taşıyan; mathematicus, -a, -um., adj., matematikle ilgili, matematiğe özgü, matematiğe ilişkin

80

D ES C A R T ES LATİNCE Ö Ğ R E N İY O R

m agna sapientia: yüce akıl e th icu m dictu m : ahlaki deyiş, söz eth ica verba: ahlaki sözler (kelimeler, ifadeler) anim a pura: temiz (arı, kusursuz, lekesiz, iffetli, ahlaklı) ruh; sa f soluk; sa f hava Kural D ışı D urum lar 1. Bu gruba giren satu r (doymuş, doygun) sıfatı -ur, -a, -um şeklin­ de çekilir: satur, satura, saturum .

2 . -fer ve -ger şeklinde biten sıfatlar, sesli -e harfini korurlar; örn. alter, -era, -eru m (iki şeyden diğeri, öteki).

3 . dexter, dextera, d ex teru m (sağ taraf, sağ) sıfatı, dexter, dextra, dex tru m olarak da çekilir. 4. Zamir değeri taşıyan bazı sıfatlar da (adiectivum pron om inale) bu gruba dahildir. Ama bu sıfatların tekil genetivusları genellik­ le -ius ile, tekil dativusları -i ile biter. Bu tür sıfatların vocativusu yoktur. Çoğul şekilleri ise düzenlidir. Bu sıfatlar: unus, -a, -um , {sayı) bir; bir tek, tek nu llu s, -a, -um , h içbir ullu s, -a, -um , hiç; herhangi bir solus, -a, -um , yalnız, tek, tek başına, sadece totu s, -a, -um , tüm, bütün, hepsi alter, -era, -erum , iki şeyden diğeri, öteki (ikisinden biri) alius, -a, -ud, başkası, diğeri, öteki (bir grubun içinden, birkaç şeyden biri) sapientia, -ae, f., aklıselim, sağduyu, ayırt etme kabiliyeti, basiret, feraset, sez­ gi gücü, seziş, kavrayış, anlayış, akıllılık; akıl, bilgelik, hikmet, dirayet, ince şeyleri kavrayış; dünyaya dair bilgi, felsefe (philosophia); tanrısal ve insani yaşamın nedenlerine dair bilgi; ethicus, -a, -um, adj., ahlakla ilgili, ahlaki; dictum, -i, n., söylenmiş bir şey, söz, deyiş; atasözü, mesel vb; şiir, mısra; ge­ leceğe yönelik tahmin, kehanet; emir, buyruk; söz, vaat; verbum, -i, n., kelime; söz, ifade, konuşma; {gram.) fiil; (KL) Kutsal Üçlü'nün ikinci şahsiyeti = Yun. Logos; anima, -ae,

f., hava, hava akımı, rüzgâr; element olarak hava; soluk;

yaşam soluğu, can; yaşam; canla dolu varlık, yaşayan varlık, canlı; düşüncenin merkezi, zihin, ruhun akılcı yanı, akıl; duyguların merkezi; bilinçlilik; purus, -a, -um, adj., an, saf, temiz, lekesiz, kusursuz, iffetli, ahlaklı; bütün, tam, mut­ lak; bozulmamış, yekpare; çürük olmayan, taze

81

FELSEFECİLERE ÖZEL LATİNCE

uter, -tra, -trum , ikisinden biri, biri ya da diğeri; (soru) hangisi, ikisinden hangisi nen ler, -tra, -trum , ikisinden hiçbiri, ne bu ne öteki Ö rnek Ç ekim ler

Tekil Hal

n.

f.

m.

alius, -a, -ud, adj., başkası Nom.

alius

alia

aliud

Voc.

—

—

—

Acc.

alium

aliam

aliud

Gen.1

alius / alterius

alius / alterius

alius / alterius

Dat.

alii

alii

alii

Abl,

alio

alia

alio

Nom.

uter

utra

utrum

Voc.

—

—

—

Acc.

utrum

utram

utrum

Gen.

utrius

utrius

utrius

uter, -tra, -trum, adj., ikisinden biri

Dat.

utri

utri

utri

Abl.

utro

utra

utro

N euter sıfatı, u te r gibi çekilir ve şu şekilde tercüme edilir: In u tra casa est Gaia? Gaia hangi evde? Gaia e st in n eu tra casa. Gaia hiçbir evde değil (iki evde de değil; hiçbirinde). Alter sıfatı bir cüm lede tekrarlanırsa şu şekilde tercüme edilir: Alteru m oppidu m e st m agnum , alteru m parvum . Bir kasaba b ü ­ yüktür, öteki (diğeri) küçüktür (iki kasabadan biri, öteki). Aynı şe­ kilde alius sıfatı da tekrarlanırsa şu şekilde tercüme edilir: A liud oppidum est validum , aliud in firm u m . Bir kasaba sağlamdır, di­ ğeri çürüktür (Kasabalardan biri sağlam, diğeri çürüktür; birden fazla kasabadan b iri ve diğeri). Bunlara benzer şekilde alius sıfa­ tının çoğulu olan alii, -ae, -a (başkaları, diğerleri, ötekiler, bazıla­ rı) sıfatı da cümle içinde tekrarlanırsa şu şekilde tercüme edilir: 1

Alius sıfatının tekil genetivus hali alteriu s olarak da yazılır. Bkz. Bennett 1918: 36.

82

DES CART ES LATİNCE Ö Ğ R E N İ Y O R

Alii gladios, alii scııta portan t. Bazılarının kılıcı var, bazı!arının kalkanları (Bazılarının elinde kılıç var, bazılarının kalkan; Birileri kılıç taşıyor, birileri kalkan; Kiminin elinde kılıç var, kimininse kalkan). Ullus sıfatı şu şekilde tercüm e edilir: E stne u llu s carru s in agro? Tarlada herhangi bir (hiç) araba var mı? N ullus sıfatı şu şekilde tercüm e edilir: M ııltu s am icus, n u llu s am i­ cus. Birçok arkadaş, h içbir arkadaş (Birçok arkadaşı olanın as­ lında h içbir arkadaşı yok demektir). 5. Sıfatlar ism in yerine geçip tek başlarına da kullanılırlar. Örne­ ğin, R om an i cibum. eden t. Rom alılar yemek yiyorlar. R om anus b on u m laudat. Rom alı (adam), iyi bir insanı (iyiyi; iyi bir şeyi; iyiliği; iyi olanı) över. 6. Sıfatlar cüm lede bazen zarf anlamı da verebilirler; örn. m aestus,

(sıfat) üzgün; (zarf) üzgün bir şekilde.

B. I. ve II. ÇEKİM İSİM, SIFAT ve ESSE FİİLİYLE ÖRNEK CÜMLELER Vita beata est. Hayat kutludur (Hayat yaşanmaya değer). Vita iu cu n d a est. Hayat tatlıdır. Barba p h ilosop h i longa est. Filozofun sakalı uzundur. Corsica in su la m agna est. Korsika büyük bir adadır. Gorsica e t Sardinia in su lae m agnae sunt. Korsika ve Sardinya b ü ­ yük adalardır. N ilus flu viu s m agnus est. Nil büyük b ir nehirdir. N ilus et R h en u s fluvii m agni sunt. Nil ve Ren büyük nehirlerdir. Gaius R om anus est. Gaius (bir) Romalıdır. Gaia R om ana fem in a est. Gaia Rom alı bir kadındır. Gaius et Gaia R om ani sunt. Gaius ve Gaia Romalıdır. carrus, -i, m., yük taşımada kullanılan iki tekerlekli araba, vagon; iucundus, -a, -um, adj., hoş, güzel, keyifli, zevkli, haz içeren; barba, -ae, f., sakal; Corsica, -ae, f., Akdenizde yer alan, yaban arılarının ürettiği balmumu ve balıyla ün­ lü Korsika adası; Sardinia, -ae, f., Akdenizde, Sicilya adasından sonra ikinci büyük ada, Sardinya adası; Gaius, -i(i), m., Romalı erkek ismi; Gaia, -ae, f., Romalı kadın ismi

83

FELSEFECİLERE ÖZEL LATİNCE

Marcus est p u e r Romanus. M arcus Rom alı bir çocuktur. Publius quoque p u e r R om anus est. Publius da Romalı bir çocuktur. Marcus et P ublius p u e rî R om anı sunt. M arcus ve Publius Rom alı çocuklardır. Praemia philosophiae iucunda sunt. Felsefenin ödülleri tatlıdır (Felsefeden elde edilecek kazanç tatlıdır). Apathia est principium Stoicum. A path ia Stoik bir ilkedir. Stoicae sententiae sunt in libro Senecae. Seneca'nm kitabında Stoik düşünceler vardır (mevcuttur, yer alır). Epicuri sententiae novae sunt. Epikuros'un düşünceleri (deyişleri) alışılmadık düşüncelerdir. Ciceronis libri sunt de populo Romano e t philosophia Romana. Cicero'nun kitapları Rom a halkına ve Rom a felsefesine (düşün­ cesine) dairdir. Domus Romanorum et Graecorum plena librorum est. R om alıla­ rın ve Yunanların evi kitaplarla doludur. Sacrum templum e st plenum argentorum. Kutsal tapm ak güm üş­ lerle doludur. Gallia est plena Romanorum. Galya Rom alılarla doludur. Gymnasium est plenum pueris. G ym nasium çocuklarla doludur. (Bu örnekteki pueris, kelim enin çoğu l ablativus halidir.)

Marcus, -i, m, Romalı erkek ismi; Publius, -ii, m., Romalı erkek ismi; praemium, -ii, n., ganimetlerden elde edilen kazanç; avantaj, öncelik hakkı, ayrıcalık; ödül; ödüle layık bir eylem, başarı vb; apathia, -ae, f., duygulardan bağımsız olma hali, akla uygun olmayan şeylere kayıtsız kalabilme durumu; Stoicus, -a, -um, adj., Stoa felsefesine ilişkin, Stoa felsefesine özgü, Stoik; sententia, -ae, f., fikir, düşünce, yargı, karar; istek; amaç; (kelimeler ve konuşmayla ilgili) an­ lam, fikir, kavram, işaret, belirti; kelimelerle açıklanan düşünce, cümle; felsefi bir önerme, kendiliğinden apaçık kabul edilen temel önerme, aksiyom; özdeyiş, aforizma, özlü söz, vecize, deyiş, mesel, atasözü, şiar, darbımesel, düstur, ilke; Seneca, -ae, m., Romalı Stoik düşünür Marcus Annaeus Seneca'nm soyadı; de + abi, bir şey ile ilgili, bir şeye ilişkin, -e dair, bir şey hakkında, -e yönelik; plernıs, -a, -um, adj., herhangi bir şeyle dolu (neyle doluysa o kelime gen. veya abl. halinde yazılır. Bu örnekteki librorum gibi); templum, -i, n., tapmak; argentum, -i, n., gümüş; gymnasium, -ii, n., Yunanlarm beden eğitimi yaptıkları mekân ya da beden eğitimi okulu, genel olarak okul

D ES C A R T ES LATİNCE Ö Ğ R E N İY O R

M agna gym nasia et p h ilo so p h o ru m sch ola e su n t in M agna Graecîa. Magna Graecia'da büyük g ym n a siu m la r ve felsefecilerin okulları vardır (mevcuttur, bulunur). In silvis R om ae su n t m u ltae fera e b estiae. Roma ormanlarında birçok vahşi hayvan vardır (yaşar, bulunur). In aquis e t in silvis su n t can didae n ym phae. Sularda ve ormanlar­ da ışıl ışıl deniz perileri yaşar (vardır, bulunur).

C. I. ve II. ÇEKİM İSİM ve SIFAT UYUMUNU GÖSTEREN ÖRNEK METİN

G erekli K elim eler lib er: kitap

pagina: kitap sayfası

a n tiqu u s: eski

titu lu s: kitap başlığı, adı, ismi

Latinus: Latin; Latince

sex: altı (sayı, çekim siz)

ecce: işte {ünlem, çekim siz)

ce te ru s, cetera, ce teru m : vesai­ re, ve bunun gibi, vs, vb

n ovus: yeni

duo: iki (sayı)

Lingua Latina: Latin dili

Magna Graecia (Büyük Yunanistan): Yunanların yerleştiği Aşağı İtalya; silva, -ae, f., orman; ferus, -a, -um, adj., vahşi; bestia, -ae, f., vahşi hayvan; candidus, -a, -um, adj., parlak, ışıltılı, ışıl ışıl; nympha, -ae, f., su perisi, deniz peri­ si; ağaçların, koruların, ormanların, nehirlerin ve dağların perisi

1

0 r b e r g 2006: 16.

85

FELSEFECİLERE ÖZ EL LATİNCE

capitulum: kitap bölü m ü

secundus, secunda, secundum:

capitulum primum: birinci bölüm

ikinci (sıra sayısı); I. ve II. Çe-

primus, prima, primum: ilk, b i-

kim sıfatlar gibi çekilir. tertius, tertia, tertium: üçüncü

rinci, ilk sırada yer alan (sıra sayısı); b irin ci, ikinci gibi bir

(sıra sayısı); I. ve II. Çekim sı-

şeyin sıradaki yerini göster-

fati ar gibi çekilir. numerus: sayı

meye yarayan sayı sıfatı; I. ve

vocabulum: (gram.) isim, kelime

II. Çekim sıfatlar gibi çekilir,

Ecce duo libri Latini: liber

îşte

iki

Latince

kitap:

es-

antiquus et liber novus. Lin- ki b ir kitap ve yeni bir kitap, gua Latina e s t primus Renati Renatus'un (Descartes'm) ilk LaLatinus. Titulus libri Renati tince kitabı (bu). Renatus'un kiest LINGUA LATINA. Liber Re- tabının adı (başlığı) LATİN DİLİ nati non antiquus, sed novus (LATİNCE). Renatus'un kitabı esest.

ki değil, yeni.

In LINGUA LATINA sunt m u l-

LATİN DİLİ (adlı) kitabın bir-

tae paginae et multa capitula: çok sayfası ve birçok bölüm ü capitulum primum, secundum, var: birin ci bölüm , ikinci bölüm , tertium,

cetera.

IMPERIUM üçüncü bölüm ve bunlar gibi (vs).

ROMANUM est titulus capituli Birinci bölüm ün başlığı, ROMA primi. Titulus capituli secundi İMPARATORLUĞU

adını

taşır,

est PHILOSOPHIA ROMANA. In İkinci bölüm ün başlığı ROMA capitulo secundo sunt sex pa- FELSEFESİ'dir. İkinci bölüm altı ginae. In pagina prima capituli sayfadır. İkinci bölüm ün ilk saysecundi multa vocabula nova fasında birçok yeni kelime var sunt: natura, metaphysica, on- (mevcut): doğa, metafizik, ontotologica, causa, scientia, cetera. loji (varlıkbilim), neden, bilim ve Numerus vocabulorum Latino- bunlar gibi (vb). Latince kelimerum magnus est!

lerin sayısı çok fazla! (ne çok!)

86

D E S C A R T E S LATİNCE Ö Ğ R E N İY O R

D. SAYILAR (Numeri) Latincede sayılar bazı harflerle sim gelenir ve iki bölüm halinde özetlenebilir .1

I. Sayı Sıfatları Temel sayılar: u n u s, du o (bir, iki) gibi. Temel sayılar q u o t (kaç tane) sorusuna yanıt verir. Sıra Sayıları: prim u s, secu n d u s (birinci, ikinci) gibi. Sıra sayıları q u otu s (kaçıncı) sorusuna yanıt verir. Üleştirm e Sayı Sıfatları: sin gu li, b in i (birer birer, ikişer ikişer) gibi. Üleştirm e sayıları q u o te n i (kaçar tane) sorusuna yanıt verir.

II. Sayı Zarfları sem el, bis (bir kez, iki kez) gibi. G enel Tablo Sem boller

Temel Sayılar

Sıra Sayıları

S a p Zarflan

Ü leştirm e Sayı Sıfatları

I

unus (-a, -um, adj.)

primus (-a, -um, adj.)

singuli (-ae, -a)

semel

II

duo (duae, duo, adj.)

secundus

bini

bis

III

tres (tres, tria)

tertius

tem i

ter

IV

quattuor

quartus

quatem i

quater

V

quinque

quintus

quini

quinquie(n)s sexiens

VI

sex

sextus

seni

VII

septem

septımus

septeni

septiens

VIII

octo

octavus

octoni

octiens

IX

novem

nonus

noveni

noviens

X

decem

decimus

deni

deciens

XI

undecim

undecimus

undeni

undeciens

XII

duodecim

duodecimus

duodeni

duodeciens

XIII

tredecim

tertius decimus

tem i deni

terdeciens

XIV

quattuordecim

quartus decimus

quatem i deni

quaterdeciens

XV

quindecim

quintus decimus

quini deni

quindeciens

XVI

s edecim

sextus decimus

seni deni

sedeciens

XVII

septendecim

septimus decimus

septeni deni

septiens deciens

1

Ben ne tt 1918: 45.

87

FELSEFECİLERE ÖZ EL LATİ NCE

XVIII

duodeviginti

duodevice(n)simus

duo devi c eni

duodeviciens

XIX

undeviginti

undevicensimus

undeviceni

undeviciens viciens

XX

viginti

vicensimus

viceni

XXI

unus et viginti

unus et vicensimus

viceni singuli

semel et viciens

XXX

triginta

tricensimus

triceni

triciens

XL

quadraginta

quadragensimus

quadrageni

quadragiens

L

quinquaginta

quinquagensimus

quinquageni

quinquagiens

LX

sexaginta

sexagensimus

sexageni

sexagiens

LXX

septuaginta

septuagensimus

septuageni

septuagiens

LXXX

octoginta

octogensimus

octogeni

octogiens

XC

nonaginta

nonagensimus

nonageni

nonagiens

C

centum

centensimus

centeni

centiens

CC

ducenti

ducentensimus

duceni

ducentiens

CCC

trecenti

trecentensimus

treceni

trecentiens

CCCC

quadringenti

quadringentensimus

quadringeni

quadringentiens

D

quingenti

quingentensimus

quingeni

quingentiens

DC

sescenti

sescentensimus

sesceni

sescentiens

DCC

septingenti

septingentensimus

septingeni

septingentiens

DCCC

octingenti

octingentensimus

octingeni

octingentiens

DCCCC

nongenti

nongentensimus

nongeni

nongentiens

M

mille

mille(n)simus

singula milia

millie(n)s (milie(n)s)

MM

duo m ilia

bis mille(n)simus

bina m ilia

bis millies

Tem el Sayılar IV ila XX arasındaki temel sayılar çekimsizdir. Diğerleri I. ve II. Çekim çoğul sıfatlar gibi çekilir. îlk üç sayının ve m ille (bin) sayısı­ nın çekimi ise kuralsızdır ve aşağıdaki gibidir. unus, -a, -um, adj., bir Tekil Hal

m.

f.

Çoğul n.

m.

f.

n.

Nom.

unus

una

unum

uni

unae

una

Acc.

unum

unam

unum

uno s

unas

una

Gen.

u n iu s

u n iu s

u n iu s

unorum

unarum

unorum

Dat.

Uİ1İ

un i

uni

unis

unis

unis

Abl.

uno

una

uno

unis

unis

unis

D ES C A R T ES LATİNCE Ö Ğ R E N İY O R

Ö rnekler u n u m saxum : bir taş u n u s equ u s: bir at u n iu s equi: bir atın u n o ru m castroru m : b ir askeri karargâhın (Castra çoğul bir kelime olduğu için u n u s sıfatı da ona uyarak çoğul olur, ama tek bir ordugâha işaret edilir.) duo, duae, duo, adj., iki f.

m.

Hal

n.

Nom.

duo

duae

duo

Acc.

duos / duo

duas

duo

Gen.

duorum

duarum

duorum

Dat.

duobus

duabus

duobus

Abl.

duobus

duabus

duobus

Ö rnekler du o saxa: iki taş (Duo doğal olarak çoğul olduğu için, saxum da çoğul, yani saxa olur.) du o equi: iki at u n u s de du ob u s m alis: iki kötülükten biri in d u obu s libris: iki kitapta tres, tria, adj., üç n.

m./f.

Hal Nom.

tres

tria

Acc.

tres

tria

Gen.

trium

trium

Dat.

tribus

tribus

Abl.

tribus

tribus

saxum, -i, n., taş; kaya parçası; equus, -i, m., at; castra, -orum, n., (çoğ.) askeri kamp, karargâh, ordugâh; de + abl., -den; malum, -i, n., kötü olan herhangi bir şey, kötülük, fenalık, bela

FELSEFECİLERE ÖZ EL LATİNCE

Ö rn ekler tria saxa: üç taş tres equi: üç at trib u s verbis: üç kelimelik tria m ilia sagittarii: üç bin okçu m ille (çoğ. m ilia, m iliu m , n.), bin M ille (bin) sayısı bir sıfat olarak çekimsizdir. Ama çoğul haldeyken, bir isim olur ve bir isim gibi çekilir.

Çekimsiz bir sıfat olarak m ille (bin) m ille saxa: bin taş m ille equi: bin at m ille basia: bin öpücük İsim olarak m ilia, m iliu m , n., bin Nom.

milia

Acc.

milia

Gen.

milium

Dat.

milibus

Afal.

milibus

Ö rn ekler d ecem m ilia: on bin (decem : on + m ilia: bin)

octo m ilia: sekiz bin tria m ilia: üç bin q u a ttu o r m ilia: dört bin octo m ilia equ oru m : (atların sekiz bini) sekiz bin at (M ilia'dan son ­ raki kelime, bu örnekte olduğu gibi, çoğul genetivus halde olur.) du o m ilia: iki bin duo m ilia equ oru m : iki bin at du oru m m iliu m saxorum : (taşların iki bininin) iki bin taşın

sagittarius, -ii, m., okçu; basium, -ii, n., öpücük

90

D ES C A R T ES LATİNCE Ö Ğ R E N İY O R

Sıra Sayılan Sıra sayılan I. ve II. Çekim sıfatlar gibi çekilir. Ö rnek Tablo

I.

primus, -a, -um, adj., birinci

II.

secundus, -a, -um, adj., ikinci

III.

tertius, -a, -um, üçüncü

IV.

quartus, -a, -um, adj., dördüncü

V.

quintus, -a, -um, adj., beşinci

VI.

sextus, -a, -um, adj., altıncı

VII.

septimus, -a, -um, adj., yedinci

VIII.

octavus, -a, -um, adj., sekizinci

IX.

nonus, -a, -um, adj., dokuzuncu

X.

decimus, -a, -um, adj., onuncu

XI.

undecimus, -a, -um, adj., on birinci

XII.

duodecimus, -a, -um, adj., on ikinci

XIII.

tertius decimus, -a, -um, adj., on üçüncü

XIV.

quartus decimus, -a, -um, adj., on dördüncü

XV.

quintus decimus, -a, -um, adj., on beşinci

XVI.

sextus decimus, -a, -um, adj., on altıncı

XVII.

septimus decimus, -a, -um, adj., on yedinci

XVIII.

duodevicesimus, -a, -um, adj., on sekizinci

XIX.

undevicesimus, -a, -um, adj., on dokuzuncu

XX.

vicesimus, -a, -um, adj., yirminci

c.

centesimus, -a, -um, adj., yüzüncü

M.

millesimus, -a, -um, adj., bininci

Ö rnekler prim ae litterae: ilk harfler p rim u m bellu m : birin ci savaş prim a luna: (birinci Ay), yeniay, hilal secu n d o anno: ikinci yılda 91

FELSEFECİLERE ÖZ EL LATİNCE

secunda m ensa: ikinci öğün (Rom alıların sofra anlayışına göre) secunda G erm ania: ikinci Germania; Aşağı Germania (Aşağı Al­ manya) tertia sen ten tia: üçüncü cümle tertio anno: üçüncü yılda quinta stella: beşin ci yıldız sextus annus: altıncı yıl sextus casus: altıncı hal (ismin altıncı hali, yani ablativus hali) septim a sen ten tia: yedinci cümle octava porta: sekizinci kapı nonus ager: dokuzuncu tarla decim a hora: onuncu saatte undecim u s annus: on birin ci yıl vicesim us annus: yirm inci yıl cen tesim o anno: yüzüncü yılda m ille sim a pagina: bin in ci sayfa

Üleştirme Sayı Sıfatları Üleştirme Sayı Sıfatları I. ve II. Çekim çoğul sıfatlar gibi çekilir. Ö rnek Tablo I

singuli, -ae, -a, adj., birer

II

bini, -ae, -a, adj., ikişer

III

terni (trini), -ae, -a, adj., üçer

IV

quaterni, -ae, -a, adj., dörder

V

quini, -ae, -a, adj., beşer

VI

seni, -ae, -a, adj., altışar

VII

septeni, -ae, -a, adj., yedişer

VIII

octoni, -ae, -a, adj., sekizer

IX

noveni, -ae, -a, adj., dokuzar

X

deni, -ae, -a, adj., onar

XI

undeni, -ae, -a, adj., on birer

XX

viceni, -ae, -a, adj., yirmişer

c

centeni, -ae, -a, adj., yüzer

M

singula milia, -ae, -a, adj., biner

92

D ES C A R T ES LATİNCE Ö Ğ R E N İY O R

Ö rn ekler ve te r c ü m e şek illeri bina talenta: iki talentum b in ae litterae: iki mektup trin a e litterae: üç mektup p u e ri d en u m a n n oru m : on yaşında çocuklar qu in a arm en ta: beş sürü; beş davar sürüsü

Sayı Zarfları I

semel, bir kez

II

bis, iki kez

III

ter, üç kez

IV

quater, dört kez

V

quinquies, beş kez

VI

sexies, altı kez

VII

septies, yedi kez

VIII

octies, sekiz kez

IX

novies, dokuz kez

X

decies, on kez

XI

undecies, on bir kez

XX

vicies, yirmi kez

c

centies, yüz kez

M

milies, bin kez

sem el in vita: hayatta bir kez bis in anno: yılda iki kez bis bin a su n t q u attu or: {çarpm a işlemi) iki kere iki dört eder d ecies anno: yılda on kez

talentum, -i, n., bir para birimi, talentum

93

FELSEFECİLERE ÖZ EL LATİNCE

E. SAYILARA İLİŞKİN BASİT M ETİN Descartes Sayıların Sembollerini Öğreniyor

Gaius magister, Renatum et discipulos docet litteras et numeros: Öğretmen Gaius, Renatus'a (Descartes'a) ve Öğrencilere Harfleri ve Sayıları Öğretiyor1

IIIIII i v v VI VII VIII IX X L CM G erekli K elim eler significantur: gösterilirler, işa- si: eğer (şart cüm lesini başlatır) ret edilirler

scrib u n tu r: yazılırlar

quibus: ki onlarla (ilgi zam iri) significatur:

gösterilir,

edilir

ea ed em litterae: aynı harfler

işaret ter: üç kez, üç defa an t e: -den önce

iunguntur: birleştirilir, b ir ara- p on itu r: konulur (konur) ya getirilir 1

fh m t: olurlar (olur)

Orb erg 2006: 9-10.

94

D E S C A R T E S LATİNCE Ö Ğ R E N İY O R

N u m eri significantur litte-

Sayılar harflerle gösterilir. Sa­

ris. Litterae septem quibus nu­

yıları gösteren yedi harf vardır

meri sign ifican tu r; C, D, I, L, M,

(yedi h arf vardır, M onlarla sayı­

V,X.

lar gösterilir); C, D, I, L, M, V, X. Bir sayısı I harfiyle gösterilir;

Littera 1 significatur nume-

beş sayısı V harfiyle gösterilir;

rus u nus;

on sayısı X harfiyle gösterilir;

¥ significatur qu in qu e;

elli sayısı L harfiyle gösterilir;

X significatur decem ;

yüz sayısı C harfiyle gösterilir;

L significatur q u in q u a gin ta ;

beş yüz sayısı D harfiyle g ös­

C significatur eentmn;

terilir;

D significatur q u in gen ti;

bin sayısı M ile gösterilir.

M significatur m ille.

I ve II sayıdır. III de sayıdır. I,

I et II numeri sunt. III qu-

II, III Rom a sayılarıdır. I ve II kü­

oque numerus est. I, II, III nu­

çük sayılardır. M büyük sayıdır.

meri Romani su n t. I et II sunt

Büyük sayıda sayıların harfleri

parvi numeri. M magnus nu­

(sayıları gösteren harfler) birleş­

merus est. In magno numero

tirilir (birleşir): MDCLXVI = bin

numerorum

altı yüz altmış altı (1666).

litterae

iungun-

Eğer I, X, C, M harfleri iki kez

tur: MDCLXVI = mille sescenti

yazılırlarsa

sexaginta sex (1666).

(yazılırsa)

iki (II),

yirm i (XX), iki yüz (CG) ve iki bin

Si bis scribuntur litterae I,

(MM) sayılarına işaret ederler.

X, G, M, significantur numeri

Eğer aynı harfler üç kez ya­

duo (II); viginti (XX); ducenti

zılırlarsa, üç (III), otuz (XXX),

(CC); duo milia (MM).

üç yüz (GCG) ve üç bin (MMM)

Si eaedem litterae ter scri­

sayılarına denk düşerler (sayı­

buntur, numeri significantur

larını verirler, sayılarına işaret

tres (III), triginta (XXX), tre-

ederler).

centi (CCC), tria milia (MMM).

Eğer V ve X'ten önce I gelirse

Si ante V et X ponitur I, fi-

(konursa), dört (IV) ve dokuz sa­

unt numeri quattuor (IV) et

yısı (IX) olur (sayısını gösterir);

novem (IX); si X ante L et C po­

eğer L ve C'den önce X gelirse

nitur fiunt numeri q u adragin-

(konursa), kırk (XL) ve doksan

ta (XL) et nonaginta (XC).

(XC) sayısı olur.

95

FELSEFECİLERE ÖZEL LATİNCE

N um eri

sex,

sep tem ,

o cto

Altı, yedi ve sekiz sayılan V'ye

significantıır cu m ad V addu n - I, II, III eklenerek gösterilir: VI, tu r I, II, III: VI, VII, VIII. Hi om - VII, VIII. Sayıları gösteren bütün nes n u m eroru m litte ra e add u n - harfler X, L, C, D, M harflerine ektu r ad litteras X, L, G, D, M.

lenir.

96

111. Ü N İ T E

A. ZAMİRLER (Pronomen) Zamir, ism in yerini tutan kelime grubudur ve çoğunlukla cüm le­ deki kelime tekrarlarını önlem ek am acıyla kullanılır. Türkçede Şa­ hıs Zamirleri (ben, sen, o, biz, siz, onlar); İşaret Zamirleri (bu, şu, o, bunlar, şunlar, onlar); Belirsiz Zamirler (biri, birisi, başkası, her­ kes, kimse vb); Soru Zamirleri (kim, ne, hangisi, neyi vb); İyelik veya M ülkiyet Zamirleri (benim, senin, onun vb); İlgi Zamirleri (benimki, onunki, evinki vb); Dönüşlü Zamirler (kendim, kendin, kendisi vb) gibi türleri vardır. Benzer şekilde Latincede de zamirler, Şahıs Zamirleri, Mülkiyet Zamirleri, İşaret Zamirleri, İlgi Zamirleri, Dönüşlü Zamirler, Soru Zamirleri ve Belirsiz Zamirler olarak belirli sınıflara ayrılır ve cüm ­ lelerde hem kelime tekrarlarını önlem ek hem de özgün ifadeler ve cümle kalıpları oluşturm ak için kullanılır. Latincede zam irler çekim lidir ve çoğu aynı zamanda zamir tü­ ründen sıfat gibi de kullanılır. Başka deyişle zamirler hem ismin yerine geçerler hem de isim leri nitelerler. Örneğin zamir olarak o; sıfat olarak o adam , bizzat kendisi, bizzat adam. Bu ünitede sadece Şahıs Zamirleri ve Mülkiyet Zamirleri işlene­ cektir .1 Şahıs Zam irleri (Personalia) Söz söyleyen, kendisinden söz edilen ya da kendisine söz söyle­ nen şahısları tem sil eder. I. ve II. şahıs zamiri (ego, tu) her üç cins kelime için de kullanılır. III. şahıs zamiri için İşaret Zamirleri [is: o; ei: onlar (m.)] kullanılır.

1

Diğerleri için ilgili ünitelere bakınız.

97

FELSEFECİLERE ÖZEL LATİNCE

ego

Tekil ben

Voc. Acc. Gen. Dat. Abl.

—

—

Nom.

tu tu

Hal Nom. I. Şahıs

II. Şahıs

Voc. Acc. Gen. Dat. Abl.

nos

beni me benim1 mei mihi / mi2 bana, benim için benden1 me

te tui tibi te

sen ey sen seni senin sana, senin için senden

Çoğul biz

— — bizi nos nostrum / nostri bizim bize, bizim için nobis bizden nobis

vobis

siz ey siz sizi sizin size, sizin için

vobis

sizden

vos vos vos vestrum / vestri

Ö rnekler Ego sum ph ilosoph u s. Ben bir felsefeciyim . Tu es ph ilosophus. Sen bir felsefecisin. Nos sum us ph ilosoph i. Biz felsefeciyiz. Vos estis ph ilosoph i. Siz felsefecisiniz. Ego sum deus. Ben tanrıyım. Tu es deus. Sen tanrısın. Nos sum us dei (= dii, di). Biz tanrılarız (Biz tanrıyız). Vos estis dei. Siz tanrılarsınız (Siz tanrısınız). Et tu, Brüte? Sen de mi, Brutus? Ego agricolam am o, tu n au tam am as. Ben çiftçiyi seviyorum, sen denizciyi. Şahıs Za m irlerinin genetivus hali, aşağıdaki altı çizili örneklerde belirtildiği şekliyle ancak belirli ifadelerde kullanılır. Benim kızım, senin kardeşin vs demek için Latincede Mülkiyet Zamirlerine b a ş­ vurulur. unus n ostri: içim izden biri (bir kişi) unus vestri: içinizden biri (bir kişi) et: de, dahi; Brüte: Brutus'un vocativusu; amo: seviyorum; amas: seviyorsun 1

Cümle içinde çeşitli şekillerde ve değişik anlamlarda kullanılır. Aynı şey çoğul çekim için de geçerlidir.

2

Şiirde kullanılır.

98

D ES C A R T ES LATİNCE Ö Ğ R E N İY O R

Ü ter vestru m ? Hanginiz? (Sizlerden hangisi? İçinizden hanginiz?) n e u te r n ostru m : hiçbirim iz (bizlerden hiçbiri) du o m ilia n ostru m : iki binim iz (bizlerden iki bin kişi)

4 M em or su m vestri. Sizleri (sizi) hatırlıyorum (hep zihnimdesiniz). H odie tu n o n es in tem p lo. Bugün tapm akta yoksun. M ü lk iyet Zam irleri (Possessiva) Sahiplik bild irir ve sahip olunan şeye hal, sayı ve cins bakım ın­ dan uyar. D olayısıyla I. ve II. Çekim sıfatlar gibi çekilir. I. Şahıs benim, benimki1

Tek.

meus, mea, meum

Çoğ.

noster, nostra, nostrum

bizim, bizimki

II. Şahıs Tek.

tuus, tua, tınım

senin, seninki

Çoğ.

vester, vestra, vestrum

sizin, sizinki

Tek.

suus, sua, suum

ITT. Şahıs kendinin, kendininki

Ö rn ek ler m ea vita: benim yaşamım; benim hayatım tu a vita: senin hayatın n ostra vita: bizim hayatımız v estra vita: sizin hayatınız laetitia n ostra: bizim sevincim iz (sevincimiz) laetitia vestra: sizin sevinciniz (sevinciniz) tu u s liber: senin kitabın m eu s liber: benim kitabım m ea via: benim y olum tu a via: senin yolun n ostra via: bizim yolum uz (yolumuz) vestra via: sizin yolunuz m ea f am ilia: benim ailem memor sum: hatırlıyorum; hodie: bugün {zarf) 1

Şiirde m. voc.: mi: m i fili: (ey) oğlum; m i servi: (ey) kölem.

99

m a fs . jv». acjnc*

%•l~

FELSEFECİLERE ÖZ EL LATİNCE

magister noster: bizim hocam ız (öğretmenimiz) magister vester: sizin hocanız (öğretmeniniz) am ini mei: benim arkadaşlarım ancillae vestrae: sizin hizm etçileriniz scuta nostra et tela: bizim kalkanlarım ız ve mızraklarımız tuae patriae terra: senin vatanının toprağı (vatanının toprağı) tua galea pulchra: senin güzel m iğferin suus liber: kendi kitabı (Suus, dönüşlü zamirdir. Bu yüzden bu ifa ­ de on u n kitabı değil, kendi kitabı olarak tercüme edilir.) sua vita: kendi yaşam ı sua via: kendi yolu sua idea: kendi fikri suum puerum: kendi oğlunu suos servos: kendi kölelerini suum consilium: kendi kararı, kendi düşüncesi şuam dominam: kendi hanım ını in agris nostris: bizim tarlalarım ızda in casa mea: benim evimde Consilium suum est. Kendi kararıdır. Tua galea, mi fili, est pulchra et dura. Senin m iğferin, ey oğlum, güzel ve serttir. Mea villa, Sexte, in Italia est. Benim çiftlik evim, ey Sextus, İtal­ ya'dadır (Çiftliğim İtalya'dadır, Sextus). Praedae sunt in castris vestris. Ganimetler ordugâhlarınızdadır. Nostra castra sunt vestra. Bizim ordugâhlarımız, sizin ordugâhları­ nız dır. Magister noster est flliu s Marci. Bizim öğretmenimiz M arcus'un oğludur. Ego sum vester dux. Ben sizin kom utanm ızım . Vestri parentes hodie sunt in templo. Babalarınız bugün tapmaktadır. ancilla, -ae, f., hizmetçi kadm; scutum, -i, n., kalkan; teinin, -i, n., mızrak, kargı, cirit; patria, -ae, f., vatan; galea, -ae, f., miğfer; domina, -ae, f., hanım; emir veren ve yöneten kadm; ager, agri, m., tarla, arazi, toprak; duruş, -a, -um, adj., sert; villa, -ae, f., çiftlik, çitlik evi; praeda, -ae, f., ganimet; dux, ducis, m., komutan; kılavuz, önder, lider

ıoo

D ES C A R T ES LATİNCE Ö Ğ R E N İY O R

B. I. ve II. ÇEICİM İSİM-SIFAT-ZAMİR İÇEREN ÖRNEK METİNLER R en atu s et M arcus: R e n a t u s ve M arcu s1

G erekli K elim eler n u n c: şim di, şu anda

am ant: seviyorlar

legatus: elçi

vita: yaşam, hayat

legion ariu s: lejyoner, asker

beata: mutlu

am at: seviyor

noverca: üvey anne, cici anne, analık

am atne? Seviyor mu? villa: çiftlik, çiftlik evi

saepe: sık sık, çok kere, çoğu za­ man

e t . . . et: hem . .. hem (hem de) natura: doğa 1

donum : hediye, armağan

Konuşmanın kurgusu için blcz. D'Ooge 1911: 41.

101

FELSEFECİLERE ÖZ EL LATİNCE

Renatus: M arcus, oğlun nerede?

Renatus: Ubi est, M arce, filius tuus? Estne in pulchra terra

Bu güzel İtalya ülkesinde

Italia?

(topraklarında) mi? M arcus: Oğlum İtalya'da değil,

Marcus: Meus filius non est, Renate, in Italia. Nunc in

Renatus. Şimdi (şu anda)

Germania.

Germania'da.

Renatus: Estne filius tuus copi- Renatus: Oğlun Rom alı askerle­ rin elçisi mi?

arum Romanarum legatus?

M arcus: Oğlum bir elçi değil, bir

Marcus: Meus filius non est le­

lejyonerdir.

gatus, sed est legionarius.

Renatus: Kızın

Renatus: Ubi est, Marce, filia tua?

nerede, M arcus?

Estne in Italia?

İtalya'da mı? M arcus: Kızım İtal­

Marcus: Mea filia est in Italia; in

ya'da; benim çiftli­

mea villa.

ğimde.

Renatus: Amatne

Renatus: Kızın se­

filia tua villam

nin çiftliğini sevi­

tuam?

yor mu? M arcus: Seviyor.

Marcus: Amat. Et mea filia et m e­

Hem kızım hem de

us filius amant

oğlum doğayı sevi­

naturam.

yorlar.

Renatus: Amatne filia tua suam Renatus: Kızın kendi yaşamını seviyor mu? (Yaşantısından

vitam?

m emnun mu?) Marcus: Amat. Mea filia est beata. M arcus: Seviyor. Kızım mutlu. Renatus: Amatne filia tua suam Renatus: Kızın üvey annesini se­ viyor mu?

novercam?

M arcus: Seviyor ve üvey annesine

Marcus: Amat, et saepe novercae suae multa dona pulchra

çoğu zaman (sık sık, her defa­ sında) birçok hediye veriyor.

. dat.

102

D ES C A R T ES LATİNCE Ö Ğ R E N İY O R

L ib e r C o r n e lii, A m ici R e n a ti: R e n a tu s 'u n D o stu C o r n e liu s 'u n K ita b ı 1 t ’lJÜIST. -CELLABM

CRAMMATICA AATJNA, USl GVAg

HVNUAf t l CAK

«ESK.MMttiOATJS

PARS SFCYNOA, marrto

G erekli K elim eler adest: burada, yanınızda (bu m e­ pat er: baba tinde, emrinize amade)

iratus: kızgın

audi: dinle (em ir kipi)

Libanus: özel ad

audit: dinler

litterae: edebiyat; harf

Cornelia: özel ad

n eq u e: değil; de değil (olum suz­ luk bildirir)

C ornelius: özel ad cu r: niçin, neden (soru kelimesi)

paucus, pauca, paucum: birkaç, az

delectat: beğenir, beğeniyor

p ecu n ia: para

dom in u s: efendi, bey

quia: çünkü

ecce: işte; işte bak! (ünlem)

quid: ne (soru kelimesi)

etiam : bile, hatta; de, dahi

q u ot: kaç tane (soru kelimesi)

ex + abl.: -den, b ir yerden

resp on de: cevap ver (em ir kipi)

h abet: sahiptir, vardır

resp on d et: cevap verir

habitat: yaşıyor, oturuyor

ridet: güler

interroga: sor (em ir kipi)

Sextus: özel ad

iam : artık, şim di, şim di artık

soror: kız kardeş (III. Çekimden b ir isim)

im perat: emreder, buyurur in + abl.: bir yerde

syllaba: hece

in terrogat: sorar, sorup soruştu­ tace: sus (em ir kipi) rur, ağzını arar 1

tacet: susar

O rb erg 2006: 7.

103

FELSEFECİLERE ÖZ EL LATİNCE

tantum: sadece (zarf, çekimsiz)

venit: gelir, geliyor

Tusculum: Tusculum şehri

vocat: çağırır, çağırıyor

veni: gel (emir kipi)

Cornelius est dommuş Roma-

Cornelius Romalı bir efendi­

nus. Cornelius in oppido Tusculo

dir (beydir). Cornelius Tusculum

habitat. Cornelius duos liberos

şehrinde oturuyor. Cornelius'un

habet. Sextus est filii nomen et

ilci

Cornelia est filiae nomen. Cor­

Sextus,

nelius decem tantum

Cornelius'un

servos

çocuğu

var.

kızının

Oğlunun adı

sadece

adı

Cornelia. on kölesi

habet. Pauci sunt servi Corne-

var(dır). Cornelius'un birkaç kö­

lii, quia Cornelius non magnam

lesi var, çünkü Cornelius'un fazla

pecuniam habet. Neque mag­

parası yok. Cornelius'un villası da

nam villam habet Cornelius, sed

büyük değil, ama pek çok Latince

multos libros Latinos et Graecos

ve Yunanca kitabı var. Cornelius

habet. Cornelius libros et litte-

kitapları ve edebiyatı 1 seviyor. îyi

ras amat. Bonos et pulchros lib­

ve güzel kitaplardan hoşlanıyor.

ros delectat. Etiam Sextus, filius

Cornelius'un oğlu (olan) Sextus

Cornelii, libros et litteras amat.

da kitapları ve edebiyatı seviyor.

Cornelius

suum

Cornelius kölesi (kendi kölesi)

Libanum

servum vocat: "Veni, Libane!"

Libanus'u çağırır: "Gel, Libanus!"

Libanus venit et dominum

Libanus gelir ve efendisini

suum salutat: "Salve, domine!

selamlar: "Saygılar, efendim! İş­

Ecce, servus tuus adest."

te köleniz emrinize amade!" Cornelius kölesine selam verir:

Cornelius salutat servum su­

"Selam, Libanus! Sus ve dinle!"

um: "Salve, Libane! Tace et audi!" Servus tacet et audit. Cor­

Köle susar ve dinler. Corne­

nelius servum interrogat: "Ubi

lius köleye sorar: "Benim yeni

est liber meus novus? Cur liber

kitabım nerede? N için kitabım

meus non est in mensa m ea?"

m asam da değil?" Libanus susar, cevap da ver­

Libanus tacet neque respondet.

Cornelius

imperat:

mez. Cornelius emreder: "Cevap

"Responde, serve!" 1

ver, köle!"

Burada okumayı da denebilir.

104

D ES C A R T ES LATİNCE Ö Ğ R E N İY O R

Libanus: "Non me, sed Ali­

Libanus: "Bana değil, ( ama) oğluna sor!"

lim tuum înterroga!"

Cornelius: "Ne?"

Cornelius: "Q uid?"

Libanus: "Yeni kitabın Sex-

Libanus: "Liber tuus novus

tus'un odasında. Kitabını o al­

est in cubiculo Sexti. Sextus

mış. (= Kitabın Sextus'ta; Kitabı­

habet librum tuum ."

nı Sextus almış; Kitabına Sextus sahip çıkmış)."

Cornelius: "Q u id agit puer

Cornelius: "(O) çocuk benim

cum libro m eo?"

kitabım la ne yapıyor? (= Benim

In cubiculo suo Sextus ha­

kitabım ın o çocukta (oğlumda)

bet librum Cornelii novum. l î -

ne işi var?)"

tulus libri est Grammatica La-

Sextus,

tina.

C om elius'un

yeni

kitabını odasında tutmaktadır

Sextus Corneliam, soror şu­

(bulundurur) (= C om elius'un ye­

am, vocat: "Veni, Cornelia! Ec-

ni kitabı Sextus'un odasm dadır). Kitabın adı Latince Gramer'dir.

ce liber novus. Titulus libris

Sextus kız kardeşi Cornelia'yı est grammatica latina. In libro

çağırır: "Gel, Cornelia! İşte bak,

multa capitula sunt. Titulus

yeni bir kitap. Kitabın adı, La­

capituli primi est litterae et

tince Gramer. Kitapta birçok b ö ­

syllabae. Ecce litterae Latinae

lüm var. Birinci bölüm ün başlığı

in pagina prima: a, b, c, d, e, ce -

harfler ve heceler. İşte bak, ilk sayfada Latince harfler var: a,

terae. lam responde, Cornelia:

b, c, d, e, ve böyle gidiyor. Şimdi

quot litterae sunt in vocabulo

söyle bakalım (= cevap ver), Cor­

latina?"

nelia, Latince kelim esinde kaç

Cornelia litteras numerat:

h arf var?" Cornelia harfleri sayar: "bir,

"Una, duae, tres, qu attu or, qu-

iki, üç, dört, beş, altı. Latince ke­

inque, sex. In vocabulo latina

lim esinde altı h arf var: 1, a, t, i, n,

sunt sex litterae: 1, a, t, i, n, a."

a (Latince)."

Sextus: "E t quot syllabae?"

Sextus: "Peki kaç hece var?"

Cornelia: "Tres: syllaba pri­

Cornelia: "Üç: birinci hece: la, ikincisi tin, üçüncüsü ce. (La-tin-ce)"

ma la, secunda ti, tertia na."

105

FELSEFECİLERE ÖZ EL LATİNCE

Sextus rursus Gorneliam interrogat: "Vocabulum gram m a-

Cornelia litteras numerat et respondet: "Decem."

"gram-ma-ti-ca:

vap verir: "On." Cornelia:

Cornelius fllium suum vo-

"Gram -m a-ti-ca

(gramer): Dört hece var ."1 Cornelius

quattuor syllabas habet."

oğlunu

çağırır:

"Sextus, gel!" Sextus odasından (çıkıp) elin­

cat: "Sexte, veni!" ex cubiculo

Cornelia harfleri sayar ve ce­ Sextus: "Peki kaç hece var?"

Sextus: "E t quot syllabas?"

Sextus

rar: "Gramer kelimesinde kaç h arf var?"

tica quot litteras habet?"

Cornelia:

Sextus tekrar C om elia'ya s o ­

venit

cum libro Cornelii. Pater iratus fllium interrogat: "Estne liber meus novus in cubiculo tu o ?" Sextus librum in mensa ponit: "Non est in cubiculo meo. Ecce liber tuus in mensa tu a !" lam Cornelius ridet neque 1ratus est; laetus est quia etiam fllius libros et litteras amat.

de C om elius'un kitabıyla gelir. Babası kızgın bir şekilde 2 o ğ ­ luna sorar: "Benim yeni kitabım senin odanda mı?" Sextus kitabı masaya koyar: "Hayır, odam da değil. Bak, senin m asanın üstünde!" Cornelius (bu işe) güler, ar­ tık kızgın da değildir (kızgınlığı geçmiştir). Çünkü oğlunun da ki­ tapları ve okumayı sevm esinden hoşlanır (sevinir, sevinç duyar, m emnun olur).

1

Türkçe beceleyişe uymadığı için bu şekilde çevrilmiştir.

2

Sıfatın zarf gibi kullanımına dikkat ediniz.

IV . Ü N İ T E

A. III., IV. ve V. ÇEKİM İSİMLER III. Çekim İsim ler (D üzensiz ya da K arm a Çekim İsim ler) Latincede sayıları epeyce fa zla olan III. Çekim isim ler genelde -a, -e, -i, -o, -y, -c, - 1, -n , -r, -s, -t ya da -x ile biten isim lerdir ve her üç cinsten de (m., f., n.) olabilirler. Kuralsız olan bu çekim deki isim lerin genetivus halleri -is ile biter. Eril ve d işil olan isim le­ rin çekim i aynıdır. Ama cin ssiz isim lerin b azı belirgin özellikte çekim leri vardır; yine de hem tekil hem de çoğu l nom inativus, v ocativus ve accu sativu s çekim leri b e llid ir ve çoğul şekilleri -a ile biter. Bu gruptaki isim lerin tekil genetivusundaki -is takısı düşürüle­ rek gövdesi bulunur ve çekim ekleri bu gövdeye takılır; örn. m iles, m ilitis, m ., asker; gövde: m ilit-. III. Çekim İsim ler Eril ve dişil isim lerin çoğu flos (çiçek) gibi çekilir.

flos, floris, m., çiçek gövde: florHal

Tekil

Çoğul

Nom.

flos (çiçek)

flöre s (çiçekler)

Voc.

flos (ey çiçek)

flores (ey çiçekler)

Acc.

flörem (çiçeği)

flores (çiçekleri)

Gen.

floris (çiçeğin)

florum (çiçeklerin)

Dat.

flori (çiçek için, çiçeğe)

floribus (çiçekler için, çiçeklere)

Abl.

flöre (çiçekten, çiçekle)

floribus (çiçeklerden, çiçeklerle)

107

FELSEFECİLERE ÖZEL LATİNCE

Cinssiz isimlerin çoğu ca rm en (şarkı, şiir) gibi çekilir. carm en, carm gövde: carminHal

arkı Çoğul

Tekil

Nom.

carmen (şarkı)

carmin (şarkılar)

Voc.

carmen (ey şarkı)

carmin (ey şarkılar)

Acc.

carmen (şarkıyı)

carmin (şarkıları) carmin

(şarkıların)

Gen.

carmin

Dat.

carminı (şarkı için, şarkıya)

carmin dug (şarkılar için, şarkılara)

Abl.

carmin (şarkıdan, şarkıyla)

carmin

(şarkının)

3 us

(şarkılardan, şarkılarla)

Görüldüğü gibi bu isim lerin tekil nom inativusları ve genetivus gövdeleri (flor-; carmin-) birbirinden farklıdır. Bu yüzden bir ism in III. Çekim bir isim olup olm adığını anlamak için tekil nom inativus ve genetivus halini iyice tanımak gerekir. Ayrıca I. Çekim isim lerin (birkaçı hariç) dişil; II. Çekim isim lerin eril ve cinssiz olduğu daha rahat tahmin edilebildiği halde, III. Çekim isim ler söz konusu o l­ duğunda ismin cinsini tahmin etmek zordur. Bu yüzden hepsinin cinsleri ayrı ayrı öğrenilmelidir. III.

Çekim İsim lerin Cinslerini B elirlem ek İçin Bazı Kurallar

1 . Nominativus hali -o, -or, -os, -er, -ex, -es ile biten kelimelerin çoğu erildir. Örneğin, • leo, leonis, m ., aslan • rector, rectoris, m., lider, önder; yönetici, idareci, kural koyu­ cu; dümenci • flos, floris, m., çiçek • passer, passeris, m., serçe • codex, codicis, m., ağaç gövdesi; elyazması kitap; kitap; d ef­ ter, hesap defteri • eques, equitis, m., atlı 2. Nominativus hali -as, -aus, -us; -is, -es; -x, -s; -do, -go, -io ile biten kelimelerin çoğu dişildir. Örneğin, • libertas, libertatis, f., özgürlük 108

D E S C A R T E S LATİNCE Ö Ğ R E N İY O R

• laus, laudis, f., övgü • salus» salutis, £., sağlık • tu ssis, tu ssis, £., öksürük • caedes, caedis, £., cinayet • nox, n octis, £., gece • ars, artis, £., sanat • va letudo, valetu d in is, f., sağlık • virgo, virginis, f., genç kız, bakire • ratio, ration is, £., anlama, kavrama ve hesaplam a yetisi, akıl 3.

N om inativus hali -a, -e, -c; -al, -ar, -m en; -u t, -ur ile biten kelim e­ lerin çoğu cinssizdir. Örneğin, • schem a, sch em atis, n., biçim , figür, form , tavır; şema, taslak • rete, retis, n., ağ • lac, lactis, n., süt • anim al, anim alis, n., canlı; hayvan • n ectar, n ecta ris, n., tanrı içeceği, nektar • flım ıen , flu m in is, n., nehir • capu t, capitis, n., baş, kafa • gu ttu r, g u ttu ris, n., boğaz, gırtlak Ö rnek Ç eldm ler amor, amorîs, m., aşk Hal

Çoğul

Tekil

Nom.

amor (aşk)

amores (aşklar)

Voc.

amor (ey aşk)

amore s (ey aşklar)

Acc.

amorem (aşkı)

amores (aşkları)

Gen.

amoris (aşkın)

amorum (aşkların)

Dat.

amori (aşk için, aşka)

amoribus (aşklar için, aşklara)

Abl.

amore (aşktan, aşkla)

amoribus (aşklardan, aşklarla)

109

FELSEFECİLERE Ö Z E L LATİNCE

dolor, doloris, m., acı Çoğul

Tekil

Hal Nom.

dolor (acı)

dolores (acılar)

Voc.

dolor (ey acı)

dolores (ey acılar)

Acc.

dolorem (acıyı)

dolores (acıları)

Gen.

doloris (acının)

dolorum (acıların)

Dat.

dolori (acı için, acıya)

doloribus (acılar için, acılara)

Abl.

dolore (acıdan, acıyla)

doloribus (acılardan, acılarla)

libertas, libertatis, f., özgürlük Çoğul

Tekil

Hal Nom.

libertas (özgürlük)

libertates (özgürlükler)

Voc.

libertas (ey özgürlük)

libertates (ey özgürlükler)

Acc.

libertatem (özgürlüğü)

libertates (özgürlükleri)

Gen.

libertatis (özgürlüğün)

libertatum (özgürlüklerin)

Dat.

libertati (özgürlük için, özgürlüğe)

libertatibus (özgürlükler için, özgür­ lüklere)

Abl.

libertate (özgürlükten, özgürlükle)

libertatibus (özgürlüklerden, özgürlük­ lerle)

virtus, virtutis, f., erdem Hal

Çoğul

Tekil

Nom.

virtus (erdem)

virtute s (erdemler)

Voc.

virtus (ey erdem)

virtutes (ey erdemler)

Acc.

virtutem (erdemi)

virtutes (erdemleri)

Gen.

virtutis (erdemin)

virtutum (erdemlerin)

Dat.

virtuti (erdem için, erdeme)

virtutibus (erdemler için, erdemlere)

Abl.

virtute (erdemden, erdemle)

virtutibus (erdemlerden, erdemlerle)

110

D ES C A R T ES LATİNCE Ö Ğ R E N İY O R

lumen, luminis, n., ışık

^ Çoğul

Tekil

Hal Nom.

lumen (ışık)

lumina (ışıklar)

Voc.

lumen (ey ışık)

lumina (ey ışıklar)

Acc.

lumen (ışığı)

lumina (ışıkları)

Gen.

lumin - (ışığın)

lumin ?

(ışıkların)

Dat.

luminı (ışık için, ışığa)

lumin

c (ışıklar için, ışıklara)

Abl.

lumine (ışıktan, ışığa)

luminn :.s (ışıklardan, ışıklarla)

flumen, fluminis, n., nehir Çoğul

Tekil

Hal Nom.

flumen (nehir)

flumina (nehirler)

Voc.

flumen (ey nehir)

flumina (ey nehirler)

Acc.

flumen (nehri)

flumina (nehirleri)

Gen.

fluminis (nehrin)

fluminum (nehirlerin)

Dat.

flumini (nehir için, nehre)

fluminibus (nehirler için, nehirlere)

Abl.

flumine (nehirden, nehirle)

fluminibus (nehirlerden, nehirlerle)

III. Çekim İsim lerin Bazı Ö zellikleri 1. Hem eril hem de dişil cinsten bazı isim lerin çoğnl genetivus takı­ sı -u m yerine -ium'dur. Bu yüzden bu tür isim lere -i gövdeli III. Çekim isim ler adı verilir. Örneğin ars (sanat) kelim esinin çoğul genetivusu a rtu m değil, artiu m şeklindedir. ars, artis, f., sanat Tekil

Hal

Çoğul

Nom.

ars (sanat)

artes (sanatlar)

Voc.

ars (ey sanat)

arte s (ey sanatlar)

Acc.

artem (sanatı)

artes (sanatları)

Gen.

artis (sanatın)

artium (sanatların)

Dat.

arti (sanat için, sanata)

artibus (sanatlar için, sanatlara)

Abl.

arte (sanattan, sanatla)

artibus (sanatlardan, sanatlarla)

111

FELSEFECİLERE ÖZ EL LATİNCE

2.

mare (deniz) ve animal (canlı; hayvan) gibi bazı isim lerin tekil ablativusları -i; çoğul genetivusları -iu m ;1 çoğul nom inativus, vocativus ve accusativusları ise -ia takısı alır. mare, maris, n., deniz Hal

Tekil

Çoğul

Nom.

mare (deniz)

maria (denizler)

Voc.

mare (ey deniz)

maria (ey denizler)

Acc.

mare (denizi)

maria (denizleri)

Gen.

maris (denizin)

mardam (denizlerin)

Dat.

mari (deniz için, denize)

maribus (denizler için, denizlere)

AbL

mari / marie (denizden, denizle)

maribus (denizlerden, denizlerle)

animal, animalis, n„ canlı; hayvan Hal

Tekil

Çoğul

Nom.

animal (canlı)

animalia (canlılar)

Voc.

animal (ey canlı)

animalia (ey canlılar)

Acc.

animal (canlıyı)

animalia (canlıları)

Gen.

animalis (canlının)

animalium (canlıların)

Dat.

animali (canlı için, canlıya)

animalibus (canlılar için, canlılara)

Abl.

animali (canlıdan, canlıyla)

animalibus (canlılardan, canlılarla)

3. civis (cives) (vatandaş) gibi bazı kelimeler hem eril hem de dişildir. 4. Aşağıdaki kelim elerin tekil ablativus halleri, hem -e hem de -i ile biter. • civis (cives), civis, m ./f., vatandaş: cive = civi • ignis, ignis, m., ateş: iğne = igni • navis, navis, f., gemi: nave = navi 5. Aşağıdaki kelim elerin çoğul genetivus halleri, hem -um hem de -ium ile biter. • civitas, civitatis, f., vatandaşlık; devlet: civitatum = civitatium • parens, parentis, m ./f., ebeveyn, ana baba: parentum = parentium 1

Bazı yazarlarda m are ya da m arum olarak da geçer.

112

D ES C A R T ES LATİNCE Ö Ğ R E N İY O R

6. vis (zihin ya da beden gücü, kuvvet, kudret, güçlülük; imkân, güç, enerji), bos (öküz), sus (domuz), lu p ite r (baş tanrı) kelimelerinin çekimi özeldir. vis, vis, f.

bos, bovis, m. (m./f.)

Hal

sus, suis, m./f.

lupiter, lovis, m.

Tekil

Nom.

vis

bos

sus / suis

lupiter / lovis

Voc.

vis

bos

sus

lupiter Iovem

Acc.

vim

bovem

suem

Gen.

vis

bovis

suis / sueris

lovis

Dat.

vis

bovi

sui

lovi

Abl.

vi

bove

sue

Iove

Çoğul Nom.

vires

boves

sues

—

Voc.

vires

bove s

sues

— —

Acc.

vires

boves

sues

Gen.

virium

boum / boverum

suum

—

Dat.

viribus

bobus / bubus

subus / suibus

—

Abl.

viribus

bobus/ bubus

subus / suibus

—

.

III. Ç ekim den Bazı K elim eler veritas, -atis, f., doğruluk, gerçeklik, hakikat; gerçek yaşam; b on itas, -atis, f., bir şeyin iyi niteliği; iyilik; m en s, m en tis, f., zihin; ruh, gönül; bilinç; akıl, düşünce; amaç, niyet; cesaret; unitas, -atis, f., "bir olma" durumu, birlik; labor, -oris, m ., emek, gayret, çaba; zah­ met, çile; lux, lu cis, f., güneşin ve başka gök cisim lerinin ışığı, par­ lak cisim lerin ışığı; gün ışığı, ışık; göz; ışığın kaynağı; origo, -inis, f., kaynak, köken; sülale, soy, soy sop, aile; ata, can veren, kuran, kurucu; pietas, -atis, f., (tanrılara, aileye, akrabalara, vatana karşı) görev bilinci; sadakat, bağlılık, vefa; dindarlık; habitatio, -onis, £., ikamet, ikamet etme; ev kirası; pars, partis, f., parça, bölüm , kısım; aza, uzuv; parti; porsiyon; lex, legis, f., kanun; sol, solis, m., gü­ neş; m ater, -tris, £„, anne, ana; üretici neden, köken, kaynak; pater, -tris, m ., baba; ata; (KL) Tanrı; bir felsefe okulunun vs kurucusu;

113

FELSEFECİLERE ÖZ EL LATİNCE

honor (honos), -oris, m., onur, şeref, itibar; makam, mevki, konum; onur nişanesi; caput, -itiş, n., baş, kafa; tepe, zirve, doruk; kaynak, pınar, köken, kök, baş; yaşam, hayat; sivil ya da siyasi yaşam; li­ der, önder, kılavuz, baş; miles, -itis, m ./f., bir asker; (çoğul anlam ifade eder) asker, ordu; imperator, -oris, m., önder, baş, lider, kı­ lavuz; başkomutan; Roma im paratorlanna verilen unvan, im para­ tor; calor, -oris, m., sıcaklık, ısı, hararet; vücut ısısı, ateş; tutkunun verdiği sıcaklık, ateşlilik, şevk; aşk ateşi; color, -oris, m., renk; ten rengi; dış görünüş, biçim ; canis, canis, m ./f., köpek; feles, -is, f., ke­ di; virgo, -inis, f., bakire, genç kız; Virgo takım yıldızı, Başak burcu; mors, mortis, m., ölüm; ceset; cinayet sonucu dökülen kan; ölüme yol açan şey, öldürücü silah; mos, moris, m., âdet, görenek; töre; örf, gelenek; professor, -oris, m ., herhangi bir bilgi dalını öğreten kimse, hoca, öğretmen; ars, artis, f., herhangi bir bedensel ya da zihinsel etkinlik, sanat; uğraşı; bilgi, bilim ; herhangi bir sanat ya da bilim kuramı; gramer; bir insanın ahlaki karakteri; oratio, -onis, f., konuşma, hitabet, nutuk, söylev; amatör, -oris, m., âşık, sevgili, dost; ius, iuris, n., hak, adalet, yasa, hukuk; mahkeme; quidditas, -atis, f., bir şeyin he olduğu, neliği, bir şeyin özü; kimlik, hüviyet; realitas, -atis, f., gerçeklik, gerçek olan şeylerin (varolan şeylerin) tümü; libertas, -atis, f., özgürlük, hürlük; hürriyet; perceptio, -onis, f., algı, idrak; illuminatio, -onis, f., aydınlatma; aydınlanma, gereği kadar bilgi edinme, tenevvür; tempus, -oris, n., zaman; potestas, -atis, f., herhangi bir şeyi yapm a yetisi, gücü, yetkinlik; siyasal güç, iktidar, erk; imkân, olanak; virtus, -utis, f., insanın bedensel ve zi­ hinsel üstünlüklerinin tümü, güç, kuvvet, kudret; meziyet; (ahlak) erdem, fazilet; (askeri) yiğitlik, kahramanlık, cesaret; societas, -atis, f., toplum; moralitas, -atis, f., ahlak, ahlaklılık; leo, -onis, m ., aslan; Leo takımyıldızı, Aslan burcu; mare, -is, n., deniz; lapis, -idis, m., taş; vox, vocis, f., ses; corpus, -oris, n., cisim ; beden, vücut; fert, ki­ şi; ignis, -is, m., ateş; urbs, urbis, f., şehir, kent; Rom a kenti, Roma; os, ossis, n., kemik; os, oris, n., ağız; senex, senis, m., yaşlı adam, ihtiyar adam; vis, vis, f., bedensel ve zihinsel güç, güçlülük, kuvvet, kudret, enerji; yetki, salahiyet, etki; consul, -ulis, m., konsül; rex, regis, m., kral; dux, ducis, m ./f., lider, önder, baş, kılavuz; kuman­

114

D E S C A R T E S LATİNCE Ö Ğ R E N İY O R

dan, komutan; pu ppis, -is, £., gem inin arkası, pupa, kıç; gemi; sitis, -is, £., susuzluk; güçlü arzu, susuzluk, susamışlık; im her, -bris, m., yağmur, sağanak; h om o, -inis, m ./f., insan III. Çekim İsim leri İçeren Ö rnek İfadeler Deus et h om o: Tanrı ve insan. F lum en lo n g u m est. Nehir uzundur. Libertas p u lch ra est. Özgürlük güzeldir. P hilosoph ia e st lib erta s. Felsefe özgürlüktür. O uidditas n atu rae e st bon itas. Doğanın özü iyiliktir. M ea m a ter e st cara m ih i e t tu a m a ter est cara tibi. Benim annem benim için değerlidir, senin annen senin için değerlidir. P rofessor e st am atör sapien tiae. H oca bilginin dostudur (bilgiye âşıktır). Aliae u rb e s m agnae su n t, aliae u r be s parvae sunt. Bazı şehirler büyüktür, bazıları küçüktür. M ors patris et m atris est d o lo r m agnus. Babanın ve annenin ölü­ mü büyük acıdır. Vita est p rin cip iu m m ortis. Yaşam ölüm ün başlangıcıdır. Tu es pater m eu s. Sen benim babam sın. Geres est dea agricu ltu rae. Ceres, ziraatın tanrıçasıdır. B acchus e st deu s vin i in relig ion e Rom ana. Bacchus Roma dininde şarabın tanrısıdır (şarap tanrısıdır). R om a e st in rip a flu m in is m agni. Rom a büyük nehrin kıyısm dadır (kıyısında bulunur, yer alır; kıyısına kurulmuştur). In reg ion e ca e co ru m tu es rex. Körlerin ülkesinde sen kralsın. Cicero, p a ter patriae est. Cicero vatanın babasıdır (kurucusudur, yaratıcısıdır, öğretmenidir). A eneas, R om anae stirpis origo est. Aeneas Rom a soyunun atasıdır.

sapientia, -ae, f., bilgelik; bilgi; felsefe; agricultura, -ae, f., ziraat, tarım; religio, -onis, f., din; ripa, -ae, f., nehir kıyısı, deniz kıyısı, sahil; regio, -onis, f., bölge, mıntıka; ülke, memleket; caecns, -a, -um, adj., kör; Aeneas, -ae, m., Aeneas, Romalıların atası; stirpis (stirpsj, -pis, f„, bitkilerin sapının alt kısmı (köküyle birlikte); kök; filiz, sürgün; soy, sülale, soy sop, silsile; kaynak, köken, temel, başlangıç, neden

115

FELSEFECİLERE ÖZ EL LATİNCE

IV. Çekim İsim ler Eril kelim elerin nom inativus hallerinin sonu -us, cinssiz kelim e­ lerin nominativus hallerinin sonu -u ile, tekil genetivus halleri de -us ile biten isim lerdir ve aşağıdaki gibi çekilirler. portus, -us, m., liman Hal

Tekil

Çoğul

Nom.

portus (liman)

portus (limanlar)

Voc.

portus (ey liman)

portus (ey limanlar)

Acc.

portum (limanı)

portus (limanları)

Gen.

portus (limanın)

portuum (limanların)

Dat.

portui (liman için, limana)

portibus (limanlar için, limanlara)

Abl.

portu (limandan, limanla)

portibus (limanlardan, limanlarla)

cornu, -us, n., boynuz Hal

Tekil

Çoğul

Nom.

cornu (boynuz)

corn

Voc.

corn (ey boynuz)

comua (ey boynuzlar)

Acc.

corn. (boynuzu)

comua (boynuzları)

Gen.

corn

comuum (boynuzların)

Dat.

cornu / comui (boynuz için, boynuza)

comibus (boynuzlar için, boynuzlara)

Abl.

cornu (boynuzdan, boynuzla)

comibus (boynuzlardan, boynuzlarla)

(boynuzun)

(boynuzlar)

Kural Dışı D urum lar

1 . -us ile biten isim lerin tekil dativus halleri bazen -u i yerine -u ile biter. Örneğin fr u c t u s (meyve; zevk, sefa; kazanç; tasarru f hakkı) kelim esinin tekil dativusu fr u c t u i yerine fr u c tu şeklin­ dedir. 2. Bazı isim ler dişil olabilir; örn. m an u s, -us, f., el.

116

D ES C A R T ES LATİNCE Ö Ğ R E N İY O R

manus, -us, f,, el Hal

Tekil

Çoğul

Nom.

manus (el)

manus (eller)

Voc.

manus (ey el)

manus (ey eller)

Acc.

marnım (eli)

manus (elleri)

Gen.

manus (elin)

manimin (ellerin)

Dat.

manui (el için, ele)

manibus (eller için, ellere)

Abl.

mantı (elden, elle)

manibus (ellerden, ellerle)

3. dom u s (ev) kelim esi hem II. Çekim hem de IV. Çekim isim grubuna dahildir ve şu şekilde çekilir: domus, -us, f., ev, yuva, yurt; felsefe okulu Tekil

Hal Nom.

Çoğul

domus (ev)

domus (evler)

Voc.

domus (ey ev)

domus (ey evler)

Acc.

domum (evi)

domus / domo s (evleri)

Gen.

domus / domi (evin)

domuum / domorum (evlerin)

Dat.

domui / domo (ev için, eve)

domibus (evler için, evlere)

Abl.

domu / domo (evden, evle)

domibus (evlerden, evlerle)

4. artu s (kol ve bacaklar; eklem); trib u s (kavim) gibi kelim elerin ço ­ ğul dativus ve ablativus halleri -ibu s yerine -ubus olarak da (artu bu s, trib u b u s) biter. 5. İbranca b ir kelime olan Iesu s (Isa) aşağıdaki gibi çekilir: Iesus (Jesus), -u, m., İsa Hal

Tekil

Çoğul

Nom.

Iesus (İsa)

—

Voc.

Iesu (ey İsa)

—

Acc.

Iesum (İsa'yı)

—

Gen.

Iesu (İsa'nın)

—

Dat.

Iesu (İsa için, İsa'ya)

—

Abl.

Iesu (İsa'dan)

—

117

FELSEFECİLERE ÖZEL LATİNCE

IV.

Çekimden Bazı Kelimeler

gradus, -us, m., adım; casus, -us, m ., hal; şans, kaza; senatus, -us, m., Roma Senatosu; lacu s, -us, m ., göl; m etu s, -us, m., endişe, kor­ ku; m otus, -us, m ., hareket; sp iritu s, -us, m ., hafif esinti, meltem; hava; koku; soluk, soluma; esin, vahiy; yaşam soluğu, yaşam; kibir; cesaret; maneviyat; ruh; ex ercitu s, -us, m ., ordu; adventus, -us, m ., gelme, geliş, varış, vasıl olma, ulaşm a, teşrif; equ itatu s, -us, m., atlı, süvari; atlı sınıfı; cu rru s, -us, m ., iki tekerlekli araba; yarış arabası; savaş arabası; yük arabası; flu ctu s, -us, m ., dalgalanma, titreşim, salınım, dalga, türbülans, burgaç, girdap; su ya da hava akımı; kar­ maşa, karışıklık, çalkantı; fru ctu s, -us, m ., meyve, yemiş; mali ka­ zanç, gelir vb; meyve, ürün, çıkar, kazanç, getiri, ödül, yarar, fayda; im petus, -us, m ., saldırı, atak, hamle, hücum; m agistratus, -us, m., yüksek dereceli memurluk; devlet dairesi; yargıçlık; vultus, -us, m., yüz ifadesi; yüz; versu s, -us, m ., (düzyazı) satır; (şiir) dize, mısra; gelu, -us, n., ayaz, don; genu, -us, n., diz; veru, -us, n., şiş; acus, -us, f., iğne; p orticu s, -us, f., kemer altı, galeri, revak, sundurma; tribu s, -us, f., kavim; Idus, -u u m , f., (çoğ.) bir aydaki sabit günlerden biri V. Çekim İsim ler Genellikle dişil kelim elerin bulunduğu son çekim grubudur. Tekil nominativus halleri -es, tekil genetivus halleri -ei ile biten bu grup­ taki kelimeler aşağıdaki gibi çekilir.

spes, -ei, £., ümit, umut Hal

Çoğul

Tekil

Nom.

spes (ümit)

spes (ümitler)

Voc.

spes (ey ümit)

spes (ey ümitler)

Acc.

spem (ümidi)

spes (ümitleri)

Gen.

spei (ümidin)

sperum (ümitlerin)

Dat.

spei (ümit için, ümide)

spebus (ümitler için, ümitlere)

Abl.

spe (ümitten, ümitle)

spebus (ümitlerden, ümitlerle)

118

D ES C A R T ES LATİNCE Ö Ğ R E N İY O R

res, -ei, f., şey Tekil

Hal

Çoğul

Nom.

res (şey)

res (şeyler)

Voc.

res (ey şey)

res (ey şeyler)

Acc.

rem (şeyi)

res (şeyleri)

Gen.

rei (şeyin)

rerum (şeylerin)

Dat.

rei (şey için, şeye)

rebus (şeyler için, şeylere)

Abl.

re (şeyden/şeyle)

rebus (şeylerden, şeylerle)

Kural D ışı D urum lar 1. Bu çekim den eril isim lere de rastlanır; örn. dies, -ei, m., gün (dies bazen dişil olarak da geçer); m erid ies, -ei, m., gün ortası, öğlen, öğle vakti. 2. Bazı kelim elerin tekil genetivusu -ei yerine -i ile biter; örn. plebs, -ei (-i), f., halk, alt tabaka (tek. gen. plebi). V. Ç ekim den Bazı K elim eler glacies, -ei, f., buz; fides, -ei, f., güven; sp ecies, -ei, £., görüş, bakış; görünen şey, dış görünüş; biçim , şekil, form , figür, surat, suret, çeh­ re, görünüm (form a); zihinle görülen şey, idea, kavram, fikir, nosyon; acies, -ei, f., sivri uç; keskin bakış; harp safı, savaş düzeni; kıvrak zekâ; göz bebeği; fa cies, -ei, f., yüz; effigies, -ei, f„, imge, şekil, suret, tasvir, temsil; series, -ei, f., sıra, dizi, seri IV. ve V. Çekim İsim leri İçeren Ö rnek İfadeler lib e r de R om a n oru m e x ercitu : R om alıların ordusuna dair bir k i­ tap acies e x ercitu s R om ani: R om a ordusunun yerleşim düzeni (harp safı) an te adven tu m Gaesaris: Caesar'm gelişinden önce res in Idibu s M artiis: 15 M art'taki işler (15 M art'ta yapılacak işler)

ante + acc., -den önce

119

FELSEFECİLERE ÖZEL LATİNCE

sub specie aeternitatis: sonsuzluğun bakışı altında (sonsuz olanın bakış açısından) *** Vultus est pars hominis capitis. Yüz, insanın kafasının bir bölüm ü­ dür (bir bölümünü oluşturur). Malum et prunum sunt fructus. Elma ve erik (birer) meyvedir (yemiştir). Infans est in genu matris suae. Bebek annesinin dizindedir. Cubiculum, triclinium, tablinum, lararium, culina, latrina, peristylium sunt partes domus Romanae. Yatak odası, yemek odası, çalışma odası, ev tanrılarının şapeli, mutfak, tuvalet ve sütunlu avlu (bahçe) Roma evinin bölüm leridir. (Bir Rom a evi yatak odası . . . sütunlu avludan oluşur.) Currus est vehiculum. İki tekerlekli araba bir ulaşım aracıdır (va­ sıtasıdır). Vos estis servi Iesu et Mariae. Siz İsa'nın ve Meryem Ana'nın hizmetkârlarısınız. In facie hominis sunt os, oculi et genae,, İnsan yüzünde ağız, gözler ve yanaklar vardır. Nos sumus in fluctibus rerum humanarum. İnsani m eselelerin (insan yaşamının) (yarattığı) karmaşanın (karmaşaların, dalga­ lanmaların) içindeyiz. Mentis vestrae acies est signum nobilitatis. Zekâ kıvraklığınız (zekânızın kıvraklığı) soyluluk işaretidir. Dum anima est, spes est. Sağken, ümit vardır (Çıkmamış candan ümit kesilmez). sub + abl.: -nın altında, aşağısında; aeternitas, -atis, f., sonsuz olma durumu, son­ suzluk; sonu olmayan gelecek zaman, ebediyet; malum, -i, n., elma; prunum, -i, n., erik; infans, infantis, m./f., bebek, küçük çocuk; cubiculum, -i, n., yatak odası; triclinium, -i, n., yemek odası; sofra (yemek sırasında uzanılan ya da üzerindeki yastıklara yaslanılan Romalılara özgü üç geniş sedirden oluşan masa); tablinum (tabulinum), -i, n., aileye ait arşivlerin vs saklandığı oda, çalışma odası; balkon, teras, veranda; resim galerisi; lararium, -i, n., Roma evinde, evin koruyucu tanrı­ ları Lares'in tasvirlerinin bulunduğu şapel; Lares, -um f-ium), m., (tek. Lar, Laris, m.) evin koruyucu tannlan; culina, -ae, f., Roma evine özgü mutfak; latrina, -ae, f., tuvalet; peristylium, -i, n., evin içinde yer alan sütunlarla çevrili avlu; vehiculum, -i, n., araç, vasıta, ulaşım aracı vb; Maria, -ae, f., Romalı kadın adı; İsa'nın annesi­ nin adı, Meryem; gena, -ae, f., [genel, çoğ.): genae, -arum, f., yanak; res, rei, f., şey, madde, eşya, olay, söz, iş, durum vb; bir şey; vakıa, olgu; mesele, olay; kendinde şey; gerçeklik; yaşam, yaşantı; mal mülk; getiri, kazanç, çıkar, fayda, avantaj; neden, se­ bep, temel; iş; dum (bağ.): -iken, sırasında

120

D E S C A R T E S LATİNCE Ö Ğ R E N İY O R

B. YUNANCA İSİM LERİN ÇEKİMLERİ I. Çekim İsimler (-as, -es, -e ile biten isimler) Yunancadan ödünç alm an ve tekil nom inativusları -as ve -es ile biten I. Çekim isim ler eril; -e ile bitenlerse dişildir. Yaklaşık 35 tane olan bu isim lerin çoğulları I. Çekimden Latince bir isim gibi çekilir. Ayrıca -e ile biten isim lerin çoğu Latince b ir isme dönüşür ve dü­ zenli olarak çekilir. Örneğin, Yunanca

Latince

mousike, es, f., müzik sanatı, müzik

musica, -ae, f.

grammatike, es, f., gramer, filoloji

grammatica, -ae, f.

rhetorike, es, f., hitabet sanatı, retorik

rhetorica, -ae, f.

Çekim Ö rnekleri ıripMas, xiphiae, m., kılıç balığı Hal

Tekil

Çoğul

Nom.

xiphias

xiphiae

Voc.

xiphia

xiphiae

Acc.

xiphiam / xiphian

xiphias

Gen.

xiphiae

xiphiarum

Dat.

xiphiae

xiphiis

Abl.

xiphia

xiphiis

cometes, cometae, m., kuyruklu yıldız Teldi

Hal

Çoğul

Nom.

cometes

cometae

Voc.

comete / cometa

cometae

Acc.

cometen / cometam

cometas

Gen.

cometae

cometarum

Dat.

cometae

cometis

Abl.

comete / cometa

cometis

121

FELSEFECİLERE ÖZ EL LATİNCE

epitome (epitoma), epitomes, f., kısaltma, özetleme, özet, hülasa, öz Çoğul

Tekil

Hal Nom.

epitome

epitomae

Voc.

epitome

epitomae

Acc.

epitomen

epitomas

Gen.

epitomes

epitomarum

Dat.

epitomae

epitomis

Abl.

epitome

epitomis

II. Çekim İsimler (-os, -is, -on ile biten isimler) Tekil nom inativusları -os ve -ös ile biten ve genellikle özel ad olan Yunanca kelim eler eril ya da dişildir; -on ile bitenlerse cinssizdir ve çekim leri aşağıdaki gibidir. Delos, -i, f., Ege denizindeki Delos adası m yth os, -i, m ., m itos, m asal, mit, halk hikâyesi A ndrogeös, -ö, m . (Lat. A n drogeu s, -i, m.), Girit kralı M inos'un oğlu Ilion, -ii, n. (Lat. Ilium , -ii, n.), Troia'nın şiirsel adı, Ilium şehri Hal

Delos, -i, f.

Androgeös, -ö, m.

mythos, -i, m.

Nom.

Delos

mythos

Androgeös

Ilion, -ii, n. Ilion

Voc.

Dele

mythe

Androgeös

Ilion

Acc.

Delon / Delum

mython

Androgeön / Androgeö

Ilion

Gen.

Deli

mythi

Androgei / Androgeö

Ilii

Dat.

Delo

mytho

Androgeö

Ilio

Abl.

Delo

mytho

Androgeö

Ilio

III. Çekim İsimler (genetivusu -is ya da -os ile biten isimler) Daphnis, -idis, m ., M ercurius'un oğlu (çoban şiirlerinin yaratıcı­ sı, Sicilya'nın genç ve yakışıklı çobanı) A eneis, -idis (-idos), f., A eneas'm ünlü destanının adı

122

D ES C A R T ES LATİNCE Ö Ğ R E N İY O R

Hal

Daphnis, -ıdis, m.

Aeneıs, -idis (-idos), f.

Nom.

Daphnis

A e n e ıs

Voc.

D aphni

Aenei

Acc.

Daphnim / Daphnin

Aeneidem / Aeneida

Gen.

Daphnidis / Daphnidos

Aeneidis / Aeneidos

Dat.

Daphnidi

Aeneidi

Abl.

Daphnide

Aeneide

C. ÖRNEK KELİMELER VE İFADELER Descartes Latince Felsefe Metinlerinden Notlar Alıyor Ex

Operibus Philosophicis ûuaedam Excerpta: Felsefi Eserlerden Bazı Alıntılar

M undu s et Natura: Dünya ve Doğa R eru m (= m u n di) u n iversitas: Evren R eru m n a tu ra (= natura): Yaratım; doğa Creatio: Yaratım Deus m u n d i p rocreator: Dünyanın (evrenin) yaratıcısı tanrı (= deus m u n di aedificator; deu s m u n d i fab ricator; op ifex rerum )

123

FELSEFECİLERE ÖZ EL LATİNCE

Elementa re n im (= initia r e n im ; principia rerum ): Elementler, öğeler (doğanın ilk öğeleri, temel öğeleri) Nutus et pondus (= nutus): Yerçekimi Orbis terrae (= terrarıraı): Yeryüzü; yerküre (= yer, yer yuvarı, yer yuvarlağı) Orbis terrarum (= orbis terrae): R om a'nm inşa ettiği tüm ülkeler Terra continens (= continens): Kıta Terra (= regio) mediterranea: îç bölge (denizden uzak olan bölge) Animata (= animalia) inanimaque: Canlı ve cansız doğa Mare medium (= internum; mare nostrum): Akdeniz (iç deniz; de­ nizim iz, bizim deniz) (Rom alılar arasında Akdeniz'in anlamı) Mare Oceanus: Atlantik (Atlas Okyanusu) Mare superum: Adriatik Mare inferum: Etrüsk Denizi Aer terrae circumiectus (= circumfusus): Atm osfer Orbis finiens: Ufuk Caelum (= natura caeli): İklim Caelestia: Gök cisim leri; gök olayları Ortus solis: Güneşin doğuşu, gün doğum u Occasus solis: Güneşin batışı, gün batım ı Solis defectio: Güneş tutulm ası Tempus: Zaman; m evsim Matutina tempora: Sabah saatleri Hibernum tempus anni: Yılın kış m evsim i Orbis lacteus: Samanyolu (Gökyolu, Hacılaryolu, Hacıyolu, Kehke­ şan, Samanuğrusu) Orbis signifer: Burçlar kuşağı Vertex caeli (= axis caeli; cardo caeli): Kutup Orbis (= pars terrae; pars; cingulus): Kuşak Orbis medius: Ilım an kuşak Vocis imago (= imago): Yankı Ventus: Rüzgâr Tempestas: Fırtına Imber: Yağmur -que {bağ.): = et: ve (Cümlede birebiriyle ilişkili ikinci kelimenin sonuna takılır.)

124

D E S C A R T E S LATİNCE Ö Ğ R E N İY O R

P h aen om en on : Doğa olayı Phaenomena: Doğa olayları Sol: Güneş Gaelum: Gök Fulmen: Yıldırım Fulmine ictus: Yıldırım çarpm ası Loca lon gin qu ae: Uzak diyarlar Ultimae terrae: Uzak memleketler, dünyanın sonu (ucu) Terra incognita: Bilinmeyen ülke (yer) ***

Philosophi Magni: Büyük Filozoflar A n tiqu i Philosophi: Antikçağ Filozofları Mediaevales Philosophi: Ortaçağ Filozofları Novi Aetatis Philosophi: Yeniçağ Filozofları Hodierni Philosophi: Günümüz Filozofları *#*

Philosophi ante Socratem: Sokrates-öncesi Filozoflar 1. Milesii: Thales Milesius, Anaximander, Anaximenes. Miletoslular (Miletos Filozofları): Miletoslu Thales, Anaksimandros, An aksim eri es. 2. Pythagorei: Pythagoras, Alcmaeon, Philolaus, Archytas, Timaeus Locrensis. Pythagorasçılar: Pythagoras, Alkmaion, Philolaos, Arkhytas, Lokrili Timaios. 3. Philosophus Ephesius: Heraclitus. Ephesoslu Filozof: Herakleitos. 4. Eleatici Philosophi: Xenophanes, Parmenides, Zeno Eleates, Melissus. Elealı Filozoflar: Ksenophanes, Parmenides, Elealı Zenon, M elissos. 5. Doctrina de mente divina: Anaxagoras. Tanrısal Zihin Öğretisi: Anaksagoras. mediaevalis, -is, m ./f., ortaçağ [medium (orta) + aevum (çağ) + alis]; aetas, aetatis, f., yaşam süresi, yaşam, yaş; çağ; hodiernııs, -a, -um, adj., günümüze ilişkin, bugünün-; Miletus, -i, m., Miletos liman şehri; Milesius, -a, -um, adj., Miletoslu; Pythagoreus (Pythagorius), -a, -um, adj., Pythagoras'la ilgili, Pythagorasçı; Ephesus, -i, f., Ephesos antik kenti; Ephesius, -a, -um, adj., Ephesoslu; Elea, -ae, f., Aşağı İtalya'da Lucania bölgesinde yer alan ve Veli a olarak da anı­ lan şehir; Eleaticus, -a, -um, adj,, Elealı; Eleates, -ae, m., Elea vatandaşı, Elealı

125

FELSEFECİLERE ÖZ EL LATİNCE

6. D octrina de q u a ttu or elem en tis: Ignis, aqua, terra, aer: Em pedocles. Dört Element Öğretisi: Ateş, su, toprak, hava: Empedokles. 7. Doctrina de atom is: L eu cippu s, D em ocritu s. Atom Öğretisi: Leukippos, Demokritos. 8. Sophistae: Protagoras (S op h istes m axim us), Prodicus, Gorgias, Hippias, Critias, A n tiph on . Sophistler: Protagoras (en büyük s o ­ fist), Prodikos, Gorgias, H ippias, Kritias, Antiphon. ***

Philosophi post Socratem : Sokrates-sonrası Filozoflar Philosophia Glassica: Klasik Felsefe Philosophi Classici: Socrates, Plato, A ristoteles: Klasik Dönem Fi­ lozofları: Sokrates, Platon, Aristoteles Philosophia p ost P h ilosoph iam Classicam : Klasik Felsefe Sonrası Felsefe Philosophi post P h ilosoph iam Classicam : Chrysippus, C leanthes, Epictetus, E picurus, P lotinus, P yrrho Eleus, Sextus E m piricus, Zeno Citieus: Klasik Dönem Sonrası Filozoflar: Khrysippos, Kleanthes, Epiktetos, Epikuros, Plotinos, Elisli Pyrrhon, Sextus Em­ piricus, Kitionlu Zenon Praeclari Philosophi P h ilosoph iae R om anae: Tİtus L u cretius Carus, M arcus Tullius Cicero, Lucius A n n aeu s Seneca, E pictetus, M arcus A urelius, A u reliu s A u gu stin u s, B oethius: Rom a Felse­ fesinin Seçkin Filozofları: Titus Lucretius Carus, M arcus Tullius Cicero, Lucius Annaeus Seneca, Epiktetos, M arcus Aurelius, Au­ relius Augustinus, Boethius Philosophia Stoica: Stoik Felsefe divinus, -a, -um, adj., tanrısal; sophistes, -ae, m. (sophista, -ae, m.), sofist; sophisticus, -a, -um, adj., sofiste ait, sofistle ilgili, sofiste özgü; maximus, -a, -um, adj., en büyük, magnus (büyük) sıfatının en üstünlük derecesi; post acc., -den sonra; classicus, -a, -um, adj., Roma halkının bir sınıfına dair; en yüksek smıfa dair; en yüksek rütbeden, üstün, olağanüstü, klasik; Elis, -idis, f., Peloponnesos'un batı ucunda, Olympia'nın yanındaki Yunan kenti; Eleus, -a, -um, adj., Elisli; Citium, -i, n., Kıbrıs'ta bir liman kenti; Citieus, -a, -um, adj., Kitionlu; praeclarus, -a, um., adj., parlak, çok parlak, çok net; çok güzel; üstün, seçin, soylu, ünlü, şöhretli; hayranlık uyandırıcı

126

D E S C A R T E S LATİNCE Ö Ğ R E N İY O R

Stoica antiqua: Zeno C itieus, C leanthes, Chryssippus: Eski Stoa: Kitionlu Zenon, Kleanthes, Khrysippos Stoica m edia: Panaetius, Posidonius: Orta Stoa: Panaitios, Posidonios Stoica nova (Stoa R om ana): Seneca, Gaiııs M u son iu s R ufus, Epictetu s, M arcus A urelius: Yeni Stoa (Roma Stoası): Seneca, Gaius M usonius Rufus, Epiktetos, M arcus Aurelius Stoica lin gu a [abl. Stoica linguâ): Stoik dil (Stoa felsefesinin dili, Stoa felsefecilerine özgü dil), S toicu m est: Stoiklerin bir deyişidir. Stoica disciplina: Stoik öğreti Stoicus: Stoik S toici P hilosophi: Stoik Filozoflar ##*

Thales M ilesiu s e st p h ilosop h u s G raecus. M iletoslu Thales bir Yu­ nan filozofudur. Zeno, p a ter S toicoru m est. Zenon Stoacıların (Stoa okulunun) ku­ rucusudur. X en op h a n es est p h ilo so p h u s et p o e ta G raecus. Ksenophanes bir Yunan filozofu ve şairdir. Pythagoras est p h ilosop h u s et m a th em a ticu s Graecus. Pythagoras bir Yunan filozofu ve matem atikçisidir. D iogenes L aertiu s est scrip to r v ita ru m P h ilosophorum . Diogenes Laertios felsefecilerin yaşam larını kaleme alan bir yazardır. T itulus lib ri Parm enidis est De Natura. Parm enides'in kitabının adı Doğa Ü zerine'dir {Doğa'dır). L u cretiu s e st p o e ta et p h ilo so p h u s R om anus. Lucretius Rom alı bir şair ve felsefecidir. C icero e st o ra tor e t p h ilo so p h u s R om anus. Cicero Rom alı b ir ha­ tip ve felsefecidir. Seneca est p h ilo so p h u s R om anus. Seneca Rom alı bir filozoftur. Stoicus, -a, -um, adj., Stoik felsefeye ilişkin, Stoik felsefeye özgü, Stoik felsefe­ nin; Stoica: Stoik Felsefe; Stoica, -onun, n„, [çoğ.) Stoik felsefe; Stoicus, -i, m., Stoik felsefeci, Stoik; Thales, Thalis (Thaletis), m., Thales; Zeno (Zenon), Zenonis, m., Zenon; Xenophanes, -is, m., Ksenophanes; Pythagoras, -ae, m., Pytha­ goras; Diogenes, -is, m., Diogenes; Laertius, -a, -um, adj., Kilikya'da bir liman şehri olan Laertes (Alanya yakınındaki antik kent) doğumlu, Laertesli; Lucreti­ us, -i, m., Lucretius; Cicero, Ciceronis, m., Cicero; orator, -oris, m ., hatip

127

FELSEFECİLERE ÖZ EL LATİNCE

M arcus  urelius e st Im p era tor R om anus et p h ilosop h u s Stoicus. M arcus Âurelius Rom a im paratoru ve Stoik bir felsefecidir. B oethius est p h ilo so p h u s u ltim u s R om an oru m . Boethius R om alı­ ların son filozofudur. Titulus lib ri A u gu stin i e st C on fession es. Augustinus'un kitabının adı İtiraflar'dar. *** Annus: Yıl Ante: Önce AAC (aac): anno an te C hristum : İsa'dan önceki yılda (İÖ) AC ÎACN / a.Ch.n.): an te C hristum : İsa'dan önce (İÖ) AD: A n n o D om ini: İsa'nın doğduğu yılda, İsa'dan sonra (İS) ACN: an te C h ristu m n atu m : İsa'nın doğum undan önce (doğmuş olan İsa'dan önce) (İÖ) Thales, ca. 625 a.Ch.n. - ca. 547 a.Ch.n. (Thales, circa 625 an te C h ristu m n a tu m - circa 547 an te C h ristu m natum ): Thales, İÖ yak. 625-547 A naxim ander, ca. 610 a.Ch.n. - 546 a.Ch.n. (Anaxim ander, circa 610 a n te C h ristum n a tu m - circa 546 a n te C hristum natum ): Anaksim andros, İÖ yak. 610-546 Pythagoras, ca. 582 a.Ch.n. - 500 a.Ch.n. (Pythagoras, circa 582 a n ­ te C h ristu m n a tu m - circa 500 an te C h ristum natum ): Pytha­ goras, İÖ yak. 582-500 H eraclitus, ca. 576 a.Ch.n. - ca. 480 a.Ch.n. (H eraclitus, circa 576 an te C h ristu m n a tu m - circa 480 an te C hristum natum ): Herakleitos, İÖ yak. 576-480 *** Lupus h o m o h om in i (est). İnsan insan için kurttur (İnsan insanın kurdudur). Veritas in vino. Hakikat şaraptadır. Boethius, -i, m., Boethius; ultimus, u lte r sıfatının (ulter, -tra, -tru m , adj., en son) en üstünlük derecesidir; Augustinus, -i, m ., Augustinus; eonfessio, -onis, f.( itiraf; tövbe; natus, -a, -um, adj., doğmuş olan; circa, {zarf) yaklaşık, civarın­ da, aşağı yukarı, takriben, yaklaşık olarak; Anaximander, Anaximandri, m ., Anaksimandros; lupus, -i, m ., kurt; vinum, -i, n., şarap

128

D ES C A R T ES LATİNCE Ö Ğ R E N İY O R

Q uot h om in es to t sen ten tia e. Ne kadar insan varsa o kadar düşün­ ce vardır (Herkesin kendine göre bir düşüncesi vardır). Unus vir e st qu asi n u llu s vir. Bir adam, h içbir adam gibidir. Nox h om in i m alo cara est. Gece kötü bir insan için değerlidir. P h ilosoph ia est am or sapien tiae. Felsefe bilgelik sevgisidir. P hilosoph ia (Graece: cpıkeîv 'a m a re' et oocpta 'sa p ien tia ') est d octrina sapien tiae vel veritatis. Felsefe (Yunanca phileirı 'sevmek' ve sophia 'bilgelik') bilgeliğin ya da hakikatin öğretisidir. P hilosoph ia e st stu d iu m p rin cip io ru m vel cog ita tion is hum anaru m q u e action u m . Felsefe hem ilk ilkelerin hem de insan davra­ nışları üzerine düşünm enin öğretisidir. P h ilosoph u s e st am atör sapien tiae. Felsefeci bilgeliği seven (bilge­ liğe âşık) kimsedir. P raecipuae ph ilosop h ia e n o tio n e s su n t realitatis et veritatis in m etaph ysica, logica et on tologia. Metafizikteki, mantıktaki ve varlıkbilim deki başlıca felsefi kavramlar (konular), gerçeklik ve hakikattir.

quot ... tot: ne kadarsa ... o kadar; vir, viri, m., (II. çekim) erkek, adam; koca; quasi, (zarf) sanki, -miş gibi; amare: sevmek; cogitatio, -onis,

f., düşünme, te­

fekkür; düşünce, fikir, karar; düşünme yetisi, mantıksal çıkarım yetisi; actio, -onis, f., yapma, etme, yapıp etme; edim, eylem, fiil, iş, amel; etkinlik; insan davranışı; praecipuus, -a, -um, adj., başka şeylerden önce yer verilen; özel, ayrıcalıklı; başlıca, esas, ilk; notio, -onis, f., kavram, nosyon, genel tasarım; düşünce, fikir; metaphysica,

-ae, f., metafizik; logica, -ae, f. (logice, -es, f.),

mantık; ontologia, -ae, î., ontoloji, varlıkbilim

129

V. Ü N İ T E

A. FİİLLER (Verbum) Bir cüm lenin yapıtaşlan n dan olan fiil doğmak, düşünmek, dön ­ mek vb gibi bir eylem, oluş, durum vs anlatan bir kelim edir ve her dilde kendine özgü niteliklere veya çekimlere sahiptir. Türkçede fiiller -mek, -mak vb m astar hallerindeki eklerin atıl­ m asıyla elde edilen gövdelerine zaman ve şahıs ekleri getirilerek çekilirler; örneğin okumak, fiilin m astar halidir. Sondaki -mak eki atıldığm da, fiilin gövdesi ortaya çıkar: oku-. Bu gövdeye belirli çekim ekleri getirilince fiil çekilmeye başlar. Örneğin oku-muş, oku-du. Fi­ ilin özne veya nesneyle ilişkisine göre belirlenen biçim ine çatı denir ve etken, edilgen şeklinde ayrılır. Etkende fiilin anlattığı iş doğrudan doğruya özne tarafından yapılır (Ayşe okuyor); edilgende ise ya özne hiç belirtilm ez (Ayna kırıldı) ya da ta rafın d an veya -çe ifadesiyle açıklanır (Cam Ayşe tarafından kırıldı; Hükümetçe açıklandı). Özne fiilde anlatılan işi yaparken o işten bizzat etkilenmişse, bu durum dönüşlü fiillerle b ild irilir (giyindi, yıkandı). Fiillerin nesne (tümleç) alıp almadığı da cüm lenin doğru kurulumu için önem taşır. Fiillere Ne? Neyi? Kimi? soru la n sorularak nesne alıp almadıkları öğrenilir. Nesne alan fiillere geçişli (Ayşe kediyi sevdi), almayan fiillere ise geçişsiz denir (yürüdü, uçtu). Bunun dışında Türkçede fiilim si adı verilen ve cüm lede isim , zarf ya da sıfat gibi iş gören fiiller de m ev­ cuttur (ağlayan çocuk; sevm enin bin türlü hali).

Latince Fiillere İlişkin Ön Bilgiler 1. Latincede isim ler gibi fiiller de çekimlidir. 2. Kuralsızlar bir yana Latincede düzenli olarak çekilen 4 fiil grubu vardır. Bunlar, I. Çekim fiiller: Şimdiki Zaman etken m astarı -are ile bitenler; örn. am are (sevmek). II. Çekim fiiller: Şimdiki Zaman etken m astarı -ere ile bitenler; örn. m on ere (uyarmak).

130

D E S C A R T E S LATİNCE Ö Ğ R E N İY O R

III. Çekim fiiller: Şimdiki Zaman etken mastarı -ere ile bitenler; örn. leg e re (okumak). IV. Çekim fiiller: Şimdiki Zaman etken mastarı -ire ile bitenler; örn. au dire (işitmek). II.

ve III. Çekim fiilleri birbirin den kolaylıkla ayırt edebilm ek

için, II. Çekimden fiillerin Şimdiki Zaman 1. tekil şahıslarının -eo ile, III. Çekimden fiillerin ise -o ile bittiğine d ikkat, ed ilm elid ir. 3. Latince fiillerin iki çatısı vardır: E tken (Activa): Cümledeki öznenin ne yaptığını bildirir: Gaius seviyor. E dilgen (Passiva): Cümledeki özneye ne yapıldığını ya da özne­ nin neye maruz kaldığını bildirir: Gaius seviliyor. 4. Fiiller esas olarak üç kipte çekilir: H aber Kipi ya da B ildirm e Kipi (Indicativus): Olguları bildirir: Gaius uyuyor. Em ir Kipi (Im perativus): Emir bildirir: Gaius, git, u yu! m S u biu n ctivu s Kipi (S u b iu n ctiv u s): Henüz gerçekleşm em iş bir eylem, olasılık, yargı, dilek, istek vs bildirir: Gaius, uzu n bir öm rün olsun! Bu kip Latince gram erde özellikle yardım cı cümle k alıpların­ da kullanılır. Bu yüzden yardım cı cüm le fiil kipi olarak adlandırılsa yeridir: Gaius im paratoru g örm ek için R om a'ya geldi. 5. Fiillerin 1., 2. ve 3. tekil ve çoğul şahısları vardır ve tekil mi, çoğul mu oldukları ya da kaçıncı şahısla ilişkili oldukları, takılarından anlaşılır. 6. Latince fiiller cümle içinde b ir şahıs ya da nesneyi etkilemelerine göre geçişli ya da geçişsiz olabilirler. Geçişli fiiller nesne alan, geçişsiz fiiller de nesne almayan fiillerdir. Örneğin, G eçişli fiil: Kitap okuyorum . G eçişsiz fiil: Yürüyorum . Latince geçişli fiillerin nesnesi, fiilin özel bir durumu yoksa, dai­ ma accusativus halde (-i halinde ya da nesne halinde) olur; örn. Ga­ ius kitap (kitabı) ok u d u (Gaius lib ru m legit). Bu örnekteki cümlede Türkçe dil yapısının nesneyi yalın haldeym iş gibi (kitap) belirteb il­ diğine dikkat etmek gerekir. Latinceye çevirilerde bu durum yanıltı­ cı olabilir ve nesne yanlış olarak nom inativus halinde (yalın halde) 131

FELSEFECİLERE ÖZ EL LATİNCE

yazılabilir. Oysa örnek cüm ledeki nom inativus, yani özne, Gaius; ki­ tap (librum) ise nesnedir ve accusativus halindedir. 7. Türkçede olduğu gibi Latincede de özne ya da zamir fiile içkindir. Gerekmedikçe özne yazılmayabilir. Ama özneye vurgu yapılmak is­ tendiğinde, özne de ayrıca yazılır: Geldim, gördüm , yendim ! (Veni, vidi, vici!) Bu örnekte de görüldüğü gibi "ben" (ego) yazılmayabilir. 8. Latincedeki düzenli fiiller dört ana öğeden oluşur ve her bir fiilin Şim diki Zaman, Geçm iş Zaman ve Edilgen Geçmiş Zaman gövdesi bulunur. Fiiller bu gövdelere getirilen şahıs ve zaman takılarıyla çekilir. 9. Fiillerin zamanları şöyledir: Praesens (praes.): Şimdiki Zaman: Gaius okuyor. Tmpeyfect.ilm (imperf.): Şimdiki Hikâye Zamanı (Geçmişte süre­ gelen olayları belirtir): Gaius okuyordu. Futurum veya Futurum Simplex (fut.): Gelecek Zaman veya Ba­ sit Gelecek Zaman: Gaius okuyacak. Perfectum (perf.): Geçmiş Zaman (Geçmişte olup biten olayları belirtir): Gaius okudu. Futurum Perfectum (fut. perf.): Gelecekte Geçmiş Zaman (Gele­ cek zamanda tam am lanm ası beklenen olayları belirtir): Gaius u y u ­ muş olacak. Plusquamperfectum (plusperf.): -M iş'li Geçmiş Zaman (Geçmiş zamanda yaşanan bir olaydan önceki bir olayı belirtir): Gaius oku ­ muştu. 10. Fiilleri bu zamanlara uygun olarak çekebilm ek için her şeyden önce ana öğelerinin ve fiil gövdelerinin bilinm esi gerekir.

Latince Fiillerin Ana Öğeleri ve Gövdeleri Latince düzenli çekim fiillerin dört ana öğesi vardır. Bu öğeler, her şeyden önce bir fiilin sözlükte bulunabilm esi ve çeki mİ enm esi için gerekli gövdelerin oluşturulabilm esi konusunda çok önemlidir. Düzenli çekim fiillerin ana öğeleri ve bu öğelerin sözlük yazılım ­ ları şöyle örneklenebilir: I. amo, amare, amavi, amatum, 1, v., sevmek seviyorum, sevmek, sevdim , sevilm iş-, 1. Çekim, verbum (fiil) 132

D ES C A R T ES LATİNCE Ö Ğ R E N İY O R

II. m on eo, m onere, m on u i, m on itu m , 2, v., uyarmak, ikaz etmek uyarıyorum, uyarmak, uyardım, uyarılm ış-, 2. Çekim, verbum (fiil) III. lego, legere, legi, lectu m , 3, v., okumak okuyorum, okumak, okudum, okunmuş-, 3. Çekim, verbum (fiil) IV. audio, audire, audivi, au ditu m , 4, v., işitmek işitiyorum , işitmek, işittim , işitilm iş-, 4. Çekim, verbum (fiil) İlk öğe, fiilin etken Şimdiki Zaman 1. tekil şahıs çekimidir. İkinci öğe, fiilin Şimdiki Zaman etken mastarıdır. Ü çüncü öğe, fiilin etken Geçmiş Zaman 1. tekil şahıs çekimidir. D ördü n cü öğe, fiilin edilgen Geçmiş Zaman gövdesidir. Bu gövdeye Geçmiş Zaman edilgen ortaç (sıfat fiil) gövdesi ya da Supinum da denir.1 Bu ana öğeler bize fiillerin Şimdiki Zaman, Geçmiş Zaman ve Edilgen Geçmiş Zaman gövdelerini verir. İlk öğeden, fiilin Şimdiki Zaman gövdesi anlaşılır. Bu gövde ve ik in ci öğe, yani m astar bir fiilin hangi çekim grubundan olduğunu gösterir. Fiilin Şimdiki Zaman gövdesi, etken m astarındaki -re takısı atı­ larak bulunur: I. am a-re: am a­ li. m one-re: m oneIII. lege-re: legeIV. audire: audiBu gövdelere (ama-, m one-, lege-, audi-) belirli takılar getirile­ rek fiillerin etk en ve ed ilgen ça tıla rın ın Şim diki Zamanı, Şim diki Hikâye Zam anı ve G elecek Zam anı kurulur.2Ayrıca aynı gövdeye, III. Çekimden bir fiil için -i, diğerleri için -ri takısı getirilerek fiillerin edilgen m astarı oluşturulur (am a-ri; m on e-ri; leg-i; audi-ri). M as­ tarlar ve anlamları toplu halde ilgili çekim tablosunda verilmiştir. Ü çü ncü öğeden, fiilin Geçmiş Zaman gövdesi anlaşılır. Bu gövde söz konusu fiilin çekim eki (-i) atılınca kalan halidir: 1

Latincede gerek Geçmiş Zaman edilgen ortaç (sıfat fiil) gerekse Supinum farklı kullanımlara da sahip olduğundan söz konusu gövdenin adlandırılmasında karışıklığa yol açılabilir; bu yüzden bu gövdeye Edilgen Geçmiş Zaman gövdesi demek daha uygun görünüyor.

2

Ayrıca fiilin Şimdiki Zaman mastarı bilinmiyorsa, bu gövdeye -re takısı getirilerek bulunur.

133

FELSEFECİLERE ÖZ EL LATİNCE

I. am av-i: amavII. m on u -i: m o r a ­ lli. leg-i: legIV. audiv-i: audivFiillerin Geçmiş Zaman gövdesine eklenen takılarla yapılan çe ­ kim, etk en ça tı G eçm iş Zam an, G elecekte G eçm iş Zam an ve -M iş'li Geçm iş Zam anı oluşturur. Ayrıca gövdeye eklenen -isse takısıyla fi­ ilin etk en G eçm iş Zam an m a sta rı oluşturulur (am av-isse; m on u isse; leg-isse; audiv-isse). Bu arada özellikle III. Çekim fiillerin g öv­ deleri farklıdır. Bu konuda sözlükler en büyük yardımcıdır. D ördü n cü öğe, fiilin edilgen Geçmiş Zaman gövdesini verir. Bu gövde, -u m eki atılarak bulunur: I. am at-um : am atII. m on it-u m : m o n itIII. le ct-u m : lectIV. au dit-u m : auditFiillerin edilgen Geçmiş Zaman gövdesine eklenen takılarla ya­ pılan çekimse, edilgen çatı G eçm iş Zaman, G elecekte Geçm iş Za­ m an ve -M iş'li Geçm iş Zam anı oluşturur. Ayrıca bu gövdeye getirilen -u ru m esse ve -um iri çekim ekleriyle fiilin etk en ve edü gen Gelecek Zaman m astarları, -u m esse çekim ekiyle de edilgen Geçmiş Zaman m astarı oluşturulur. (Bunun için ilgili çekim tablosuna bakınız.) Fiillerin edilgen Geçmiş Zaman çekim leri özelliklidir ve bu özel­ lik ilgili çekim tablosunda açıklanacaktır. M a sta r (Inflnitivus) Etken Mastar praes.

perf.

fut.

I.

m.

II.

IV.

amare

monere

legere

audire

sevmek

uyarmak

okumak

işitmek

amavisse

monuisse

legisse

audivisse

sevmiş olmak

uyarmış olmak

okumuş olmak

işitmiş olmak

amaturum esse

m onitım ım esse

lecturum esse

auditurum esse

sevecek olmak

uyaracak olmak

okuyacak olmak

işitecek olmak

134

D E S C A R T E S LATİNCE Ö Ğ R E N İY O R

Edilgen Mastar praes.

perf.

fut.

H.

I.

111.

IV.

amari

moneri

legi

audiri

sevilmek

uyarılmak

okunmak

işitilmek

amatum esse

monitum esse

lectum esse

auditum esse

sevilmiş olmak

uyarılmış olmak

okunmuş olmak

işitilmiş olmak

amatum iri

monitum iri

lectum iri

auditum iri

sevilecek olmak

uyarılacak olmak

okunacak olmak

işitilecek olmak

B. FİİL ÇEKİMLERİ (C oniugationes) H a b e r K ip i Şim diki Zam an E tken Çatı I. ,

Şahıs Tek.

moneo mones monet

lego legis legit

audio audis audit

amamus amatis amant

monemus monetis monent

legimus legitis legunt

audimus auditis audiunt

seviyorum seviyorsun seviyor

uyarıyorum uyarıyorsun uyarıyor

okuyorum okuyorsun okuyor

işitiyorum işitiyorsun işitiyor

2

seviyoruz seviyorsunuz

3

seviyorlar

uyarıyoruz uyarıyorsunuz uyarıyorlar

okuyoruz okuyorsunuz okuyorlar

işitiyoruz işitiyorsunuz işitiyorlar

1 2 3

Tek.

1 2 3

Çoğ.

IV.

amo ama s amat

1 2 3

Çoğ.

m.

II.

1

135

FELSEFECİLERE ÖZ EL LATİNCE

E dilgen Çatı

Şahıs

III.

II.

I.

IV.

Tek.

1 2 3

amor amaris ama Tv.::

mone moneris mone tur

legor legeris legitur

audi /. audiris audi tur

Çoğ.

1 2 3

ama::r o.: amamini amantur

monemur mone mini monentur

legimur legimini leguntur j

audimur audi mini audi untur ®

Tek.

1 2 3

seviliyorum seviliyorsun seviliyor

uyarılıyorum uyarılıyorsun uyarılıyor

okunuyorum okunuyorsun okunuyor

işitiliyorum işitiliyorsun işitiliyor

1 2 3

seviliyoruz seviliyorsunuz seviliyorlar

uyarılıyoruz uyarılıyorsunuz uyarılıyorlar

okunuyoruz okunuyorsunuz okunuyorlar

işitiliyoruz işitiliyorsunuz işitiliyorlar

Çoğ.

Şim diki Hikâye Zam anı E tken Çatı Şahıs

I.

II.

III.

IV.

Tek.

1 2 3

ama bam amabas ama bat

mone mone bas mone bat

legebam legebas legebat

audiebam audi eb as audi ebat

Çoğ-

1 2 3

amabamus ama bati s ' ama bar: t

monebamus mone b atis monebanL

legebamus legebatis legebant

audiebamus audiebatis audi eb ant

Tek.

1 2 3

seviyordum seviyordun seviyordu

uyarıyordum uyarıyordun uyarıyordu

okuyordum okuyordun okuyordu

işitiyordum işitiyordun işitiyordu

Çoğ.

1 2 3

seviyorduk seviyordunuz seviyorlardı

uyarıyorduk uyarıyordunuz uyarıyorlardı

okuyorduk okuyordunuz okuyorlardı

işitiyorduk işitiyordunuz işitiyorlardı

136

D E S C A R T E S LATİNCE Ö Ğ R E N İY O R

E dilgen Çatı

I.

Şahıs

II.

III.

IV.

Tek.

1 2 3

amabar amabaris amab attır

monebar monebaris monebatur

legebar legebaris legebatur

audiebar audiebaris audiebatur

Çoğ.

1 2 3

amabamur amab amini amabantur

monebamur moneb amini rnone . bav

legebamur legeb amini legebantur

audiebamur audieb amini audiebantur

Tek.

1 2 3

seviliyordum seviliyordun seviliyordu

uyarılıyordum uyarılıyordun uyarılıyordu

okunuyordum okunuyordun okunuyordu

işitiliyordum işitiliyordun işitiliyordu

Çoğ.

seviliyorduk 1 seviliyordunuz 2 3 '■ seviliyorlardı

uyarılıyorduk uyarılıyordunuz uyarılıyorlardı

okunuyorduk okunuyordunuz okunuyorlardı

işitiliyorduk işitiliyordunuz işitiliyorlardı

Gelecek Zaman Etken Çatı

Şahıs

I.

II.

m.

IV.

Tek.

1 2 3

ama am a: amab it

mon e mone.oi3 monebit

leg leg leget

audi audies audiet

Çoğ.

1 2 3

amabimus amahi ti s

legemus leget,is

amabunt *

monebimus monebitis monebunt «•

•eg

audiemus audietis audi,

Tek.

1 2 3

seveceğim seveceksin sevecek

uyaracağım uyaracaksın uyaracak

okuyacağım okuyacaksın okuyacak

işiteceğim işiteceksin işitecek

Çoğ.

1 2 3

seveceğiz seveceksiniz sevecekler

uyaracağız uyaracaksınız uyaracaklar

okuyacağız okuyacaksınız okuyacaklar

işiteceğiz işiteceksiniz işitecekler

137

FELSEFECİLERE ÖZ EL LATİNCE

E dilgen Çatı

Tek.

Çoğ.

Tek.

Çoğ.

m.

I.

n.

1

amabor

m onebor

legar

audiar

2

amaberis

moneberis

legeris

a udi

3

amabitur

monebitur

legetur

audietur

Şahıs

IV.

v

1

amabimur

m onebimur

legemur

audiemur

2

amabimini

m on ebim in i'

legemini

audiemini

3

am abuntur ,

m onebuntur *

legentur

audientur

işitileceğim

1

sevileceğim

uyarılacağım

okunacağım

2

sevileceksin

uyarılacaksın

okunacaksın

işitileceksin

3

sevilecek

uyarılacak

okunacak

işitilecek işitileceğiz

1

sevileceğiz

uyarılacağız

okunacağız

2

sevileceksiniz

uyarılacaksınız

okunacaksınız

işitileceksiniz

3

sevilecekler

uyarılacaklar

okunacaklar

işitilecekler

Geçmiş Zaman Etken Çatı

Tek.

Çoğ-

Tek.

Çoğ.

m.

II.

I.

Şahıs

IV.

1

amavi

monui

legi

audivi

2

amavisti

monuisti

legisti

audivisti

3

amavit

monuit

legit

audivit

1

amavimus

monuimus

legimus

audivimus

2

amavistis

monuistis

legistis

audivistis

3

am averunt>

monuerunt »

legerunt ı

audiverunt ■