Deliberatio supra hymnum trium puerorum

Citation preview

"VR 1001 1332290

. The Library SCHOOL OF THEOLOGY AT CLAREMONT

WEST

FOOTHILL AT COLLEGE AVENUE CLAREMONT, CALIFORNIA

CORPVS

CHRISTIANORVM

Continuatio Mediaeualis

XLIX

CORPVS

CHRISTIANORVM

Continuatio Mediaeualis -

XLIX

GERARDI MORESENAE ABRGERESENE) SEV CSANADIENSIS EPISCOPI DELIBERATIO SVPRA HYMNVM TRIVM PVERORVM

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI

BREPOLS EDITORES MCEMLXXYVIII

PONTIFICII

GERARDI MORESENAE Ve ten eonLot Brod SEV CSANADIENSIS EPISCOPI DELIBERATIO SVPRA HYMNVM TRIVM PVERORVM

EDIDIT

TVRNHOLTI TYPOGRAPHI

BREPOLS EDITORES MCMLXXVIII

PONTIFICII

SvMPTIBVS SVPPEDITANTE SvPREMO BELGARVM MAGISTRATV PvBLICAE INSTITVTIONI ATQVE OPTIMIS ARTIBVS PRAEPOSITO EDITVM

Theo! ogy Lrats

EOLO U T E T NT

ZN CLCaAliRfoErnMiaO

© Brepols 1978 No part of this work may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means without written permission from the publisher.

VORWORT Alsich 1967 in meinen “Untersuchungen zur 'Deliberatio supra hymnum trium puerorum' des Gerhard von Csanád", S. r9 schrieb, “daß eine kritische Neuausgabe von Gerhards Deliberatio nicht zu den vordringlichen Aufgaben der lateinischen Philologie des Mittelalters gehört’’, hatte ich das Interesse unterschätzt, das

dem ersten in Ungarn wirkenden Schriftsteller entgegengebracht wird. Es fiel mir daher nicht schwer, dem Vorschlag der Redaktion

des Corpus Christianorum Folge zu leisten, die Ausgabe für die Continuatio Mediaeualis zu erstellen. Der freundlichen und verständnisvollen Betreuung während des Editionsvorhabens gedenke ich mit Dankbarkeit: Die Bekanntschaft in Steenbrugge mit Abt Eligius Dekkers O.S.B. und Roel Vander Plaetse hat mich nicht nur fachlich sondern auch menschlich bereichert. Zu danken habe ich auch Elisabeth Heyse (München), die mir in selbstloser Weise bei der technischen Einrichtung des Manuskriptes half.

(iS. Bachenhausen,

Dezember

1977

ui

re oiesie"

pt .E bie

re

fave Trou

oet

oiii idasiteo fov Ty

aityhobuf

tealcenu

tI Magivedono

M

ydosdbge ye stum Cat ae rar YT nib. di ias

aUi SS R

ev bna nili

de 3

941 itm

ug end sun

Vm. Soguidrion! at Muf osten dm

ed aires

Toa"

eder 177

los bia EBK

ienm

meänzn v5. Is "4 dolldonamzo diuo ard xioclsedíne fti thi. bL ne

idi

DR gt aarzald oalıpundsantsiq

| Mes

E

‚ai

iini

t

Pw

SA t

ABK

v

!

"NA

TL

Jine

t

bs

y

éd

d

-

c

suy

Te

toot

it

B

3e

=

can

» dime

Bin

Vict suche ai

-

-

-

—

[d

EINLEITUNG Gerhard von Csanád

Die verläßlichen Nachrichten über Gerhard, den ersten Bischof

von Csanäd, (!) sind äußerst spärlich : Aus Oberitalien, vermutlich

Venezien, stammend, wurde er — vielleicht anläßlich einer begon-

nenen Pilgerreise ins Heilige Land — von Kónig Stephan zum Bleiben in Ungarn veranlaßt, im Jahre 1030 als Bischof von Csanád eingesetzt und 1046 von heidnisch-reaktionären Aufständischen getótet.(? 1083 wurde Gerhard zugleich mit Konig Stephan und dessen Sohn Emerich heiliggesprochen. Gerhards einziges erhaltenes Werk (3) ist die hier vorgelegte Deliberatio supra hymnum trium puerorum, ein Kommentar zu Daniel 3, 57 - 65 (5). Die Zuweisung dieses Werkes an Gerhard ist gesichert : Die Handschrift, noch im 11. Jahrhundert geschrieben, trägt den vollständigen Titel: Deliberatio Gerardi Moresenae aecclesie episcopi supra hymnum trium puerorum. Die Erwähnung von Verona, Ravenna und Venedig im Werk (4, 473 - 475) deutet auf das wachgebliebene Interesse des Autors an den Vorgängen in seiner Heimat, während die Nennung von nostra Pannonia (3, 425) und die Mitteilung quando doceo gentiles et Christum nescientes (7, 596) sowie episcopi nominamur (4, 463) auf den Bischof weisen, der

(1) Morissena urbs, ungarisch Marosvár, von Kónig Stephan nach seinem siegreichen Heerführer in Csanád umbenannt, heute Cenad, nordwestlich von

Temesvár (Timisoara), Banat, Rumänien. Der Sitz des Bischofs von Csanád ist heute in Szeged. Die ungarische Form für St. Gerhard ist Szent Gellért. (2) Die Hauptquellen sind die Legenda minor aus dem 11. Jahrhundert und die Legenda maior $. Gerbardi aus dem 14., beide hg. von E. MADzsAR, Scriptores rerum Hungaricarum 2 (1938) S. 471ff. und 48off. Die beiden Bände der SRH enthalten auch die anderen einschlägigen Geschichtsquellen für die Ereignisse zur Zeit der Arpadenherrschaft. Die Legenden liegen auch in einer Übersetzung durch G. SıraGı, in: Ungarns Geschichtsschreiber 1, die Heiligen Könige (1976) S. 77ff. und 86ff. vor. Literatur zur ungarischen Geschichte im Mittelalter und zu den Gerhards-Legenden ist angeführt bei G. SıLacı, Untersuchungen zur DeliberaHo supra bymnum trium puerorum des Gerhard von Csanád (1967) (in Zukunft zitiert als: Untersuchungen). Von dem seither Erschienenen ist zu erwähnen Th. von Bocvav, Grundzüge der Geschichte Ungarns (?1973), während das Kollektivwerk Die Geschichte Ungarns (1971), in dem L. MaAxka1 das Zeitalter des Feudalismus

behandelt, wenig ergiebig ist. (3) Zur Zuschreibung weiterer Werke vgl. unten S. X. (4) Bisher einziger Druck : Sancti Gerardi episcopi Chanadiensis scripta et acta hactenus inedita cum serie episcoporum Chanadiensium, Opera et studio Ignatii comitis de BArrHYAN, Albo-Carolinae (Karlsburg) 1790, hinfort zitiert als: BArTHYÁNy. Zum Herausgeber, Bischof von Transsilvanien, vgl. C. von WURZBACH, Biographisches Lexikon des Kaiserthums Österreich ı (1856) S. 176£. Über das

Zustandekommen der Ausgabe berichtet BarrHyany S. IIIff. Zur Qualität der Ausgabe Batthyänys vgl. Untersuchungen S. ı7ff. und S. 94-104.

VIII

EINLEITUNG

in Ungarn für Stephan — und nach dessen Tod 1038 für dessen Nachfolger — missionierte und mit der Verbreitung des noch jungen Christentumes das Staatsgebilde festigen half. Gewidmet ist die Deliberatio einem Isingrimus, der im Titel das Epithet /iberalis trägt. Von ihm war, wie immer wieder deutlich wird,(5) die Aufforderung an Gerhard ergangen, die Verse zu erläutern. Isingrim selbst war nicht nur an den Artes interessiert, sondern — das betont Gerhard immer wieder mit großem Respekt — er besaß auch eine beeindruckende Kenntnis u.a. von Arithmetik (9), Astronomie (?) und wohl auch allgemeinen enzyklopädischen

Fragen,

wie

sie bei Isidor

in den

Etymologien

nachgeschlagen werden konnten. (®) Die zuerst von Jean Mabillon (?) angeregte Identifizierung Isingrims mit dem aus St. Peter in Salzburg kommenden, ab 1074 amtierenden ersten Abt von Admont ist bisher unwiderlegt geblieben. (1%) Daß es ein Mónch war, der sich für die Auslegung der Verse interessierte, hat schon deswegen grofie Wahrscheinlichkeit für sich, weil der Hymnus der Jünglinge im Feuerofen Bestandteil des mónchischen Offiziums von alters her war. (H) Während wir über den von Gerhard erwähnten Presbyter Dodo, dem er einmal ein Werk für Isingrim mitgegeben habe, gar nichts wissen, war der Empfánger eines anderen Werkes von Gerhard, “De diuino patrimonio", ein Presbyter Andreas, der Gerhard

offenbar mit der Bitte um ein weiteres Buch belästigte. (!?) Dieser Andreas hielt sich zur Zeit der Abfassung der Deliberatio bei einem Abt Richard auf, den schon Batthyány mit dem Reformabt Richard von St-Vannes in Verdun identifizierte, welcher im Jahre 1026 auf einer Reise zum Heiligen Grab von König Stephan gastlich aufgenommen worden war und bei dieser Gelegenheit Gerhard kennengelernt haben konnte. (13) Wie nun die beiden mit einiger Wahrscheinlichkeit bestimmbaren, von Gerhard erwähnten Zeitgenossen Äbte waren, so galt es

(5) 1, 125 1, 475 3, 995 3, 4445 7, 9575 8, 521. (6) 4, 68.

(7) 5 471. (8) 2, 422; 8, 915.

(9) Annales Ordinis S. Benedicti 5, Luccae 1740, S. 103.

(10) Zu den Beziehungen Admonts nach Ungarn vgl. E. von IvÁNKA, Griechische Kirche und griechisches Mönchstum im mittelalterlichen Ungarn, in: Orientalia Christiana Periodica 8 (1942) S. 189 und L. MEZEY, Codex Albensis (1963) S. 19. (11) Der Hymnus erscheint noch jetzt an Sonntagen im Breviergebet zu den Laudes ;vgl. S. BÄUMER, Geschichte des Breviers (1895) S. 125 und 166. (12) Dodo: 3, 244 ;Andreas: 8, 232 und 8, 1693 ; a nostro sezzper collo dependat scheint etwa den Sinn zu haben: “Er geht mir damit auf die Nerven.” (13) BArrHvÁNY S. IXf. ; vgl. Adhemar von CHABANNES, Historiae MI, MGH, Scriptores 4, S. 145.

EINLEITUNG

IX

bis vor einigen Jahren als gesichert, daß Gerhard selbst Mönch, vielleicht sogar Abt des Georgs-Klosters auf der Insel San Giorgio Maggiore vor Venedig gewesen sei. Jean Leclercq hat indes gezeigt, daB dies keineswegs erwiesen, ja sogar unwahrscheinlich ist, weil Gerhards Deliberatio keinerlei mónchische Züge aufweise, insbesondere den Mónchsstand nicht so hervorhebe, wie man das von einem seiner Angehörigen erwarten würde. (14)

Über Gerhards Bildung ist bemerkenswert viel gehandelt worden, meist auf Grund profunder Fehleinschátzung der einzigen zuverlässigen Quelle dafür, nämlich der Deliberatio. (15) Die ihm früher regelmäßig zugeschriebenen Kenntnisse aller möglichen profanen Autoren reduzieren sich aber im wesentlichen auf die Kenntnis von Isidors Etymologien ; Anregungen für die sprachliche Gestaltung seines Werkes, weniger schon für den Gedankengang, holte er sich in den lateinischen Übersetzungen des PseudoDionysius Areopagita und des Maximus Confessor durch Johannes Scotus und Anastasius Bibliothecarius. Zitate aus Ambrosius,

Cassiodor und Beda, die Anführung des Hieronymus als Autorität sind nicht sonderlich eindrucksvolle Zeichen von Belesenheit. Daß er, wie er selbst betont, quondam apud Galliam constitutus Plato, also Chalcidius gelesen habe, (19) ist kein Beweis für einen Studienaufenthalt an einem berühmten

Schulzentrum, (!?) wie auch das

Lob seiner Bildung in den Legenden als hagiographischer Topos sehr wenig aussagt. Auf der anderen Seite bietet aber die Deliberatio auch keine Hinweise auf eine bildungsfeindliche Einstellung: Gerhards — wir können ihn als Vertreter desschon von Augustin, De doctrina Christiana 2, 40 vertretenen Gedankens einordnen,

wonach die weltliche Bildung — mortalium ac seducentium lectiones ist das Negativste, das Gerhard einmal darüber sagt (3, 276) — mit den silbernen und goldenen Gefäßen verglichen wird, die die Israeliten nach Exodus 3, 22 aus Ägypten mitnehmen dürften ; dieser Vergleich war das ganze Mittelalter hindurch verbreitet, besonders auch um die Lektüre heidnischer Literatur gegen Eiferer zu verteidigen. (18)

(14) J. LECLERCQ, Saint Gérard de Csanád et le monachisme, in: Studia Monastica 13 (1971) S. 13 - 30 und ders., (dasselbe) San Gerardo di Csanad e il monachesimo, in : Venezia e Ungheria nel Rinascimento, hg. V. BRANCA (1973) S. 3 - 22. (15) Vgl. den Forschungsbericht, Untersuchungen S. 20 - 34. (16) 4, 105. (17) Einem grotesken Mißverständnis zum Opfer gefallen ist Z. J. KoszrorNYIK, The Importance of Gerard of Csandd as the First Author in Hungary, in : Traditio 25 (1969) S. 579, Anm. 7, der die einem Prahler in den Mund gelegte Aussage Multa legi, multa cucurri etc. (8, 674 - 676) als Gerhards “statement on his earlier

life" auffaßt. Die Meriten dieses Aufsatzes liegen nicht im Verständnis von Gerhards Werk. (18) Vgl. andere, áhnliche Äußerungen Gerhards 5, 55 - 71; 6, 58; 8, 1427;

die übrigen Stellen, an denen ebenfalls lediglich der Vorrang christlicher

X

EINLEITUNG Gerhard erwähnt in der Deliberatio noch zwei weitere Werke,

die er verfaßt habe: Einen s7/o latissimo geschriebenen Kommentar zum Hebräerbrief (19) und ein Werk De diuino patrimonio, das

ebenfalls extente abgefaßt sei. (20) Alle weitere Zuschreibungen von Werken an Gerhard sind spekulativ. (?!)

Inhalt und Sprache der Deliberatio Die Deliberatio ist àuBerlich als Kommentar zu 9 Versen aus dem Buch Daniel angelegt. Schon die Länge des Werkes weist darauf hin, daf die eigentliche Kommentierung nur den Ausgangspunkt für weit ausführlichere Erórterungen bildet : gleichsam in freier Assoziation fallen Gerhard zu einzelnen Wörtern seiner Kommentierung weitere allegorische Ausdeutungen ein, in denen wiederum irgendein Wort zum Ausgangspunkt für allegorisierende, erbauliche, oft auch moralisierende Gedanken genommen wird. Von Zeit zu Zeit, manchmal recht unvermittelt,

erinnert sich Gerhard an sein eigentliches Thema — eben den in dem betreffenden Buch behandelten Daniel-Vers — worauf er wieder ein Wort aus diesem ausdeutet, um aber gleich wieder vom Hundertsten ins Tausendste gelangend abzuschweifen. (22) Allegorisch ausgedeutet werden somit nicht nur Bibelstellen, sondern auch die zu ihrer Erklärung herangezogenen Passagen, vornehmlich aus Isidors Etymologien. (?3) Das Werk, das nur einen kleinen Teil des Hymnus kommentiert, ist von Gerhard nicht länger geplant gewesen, wie aus den frühzeitigen Ankündigungen des Schlusses hervorgeht. (?4) Wer aus der Deliberatio, als der ältesten aus Ungarn erhaltenen literarischen Quelle, historische Nachrichten erwartet, wird ent-

täuscht werden. Die wenigen tadelnden Bemerkungen über den

Glaubenslehren vor dem weltlichen erörtert Untersuchungen S. 44 - 47.

Wissen

betont

wird, sind ausführlich

(19) 5, 747-

(20) (21) (1963) Werke

8, 720 und 8, 1695. H. Bann, L'aurre Mariale de Saint Gerard de Csanad, in: Marianum 25 S. 262 - 292 übersieht, daß die von ihm angeführten Quellen keines der anführen, die nachweislich von Gerhard stammen ;damit werden seine

Zuschreibungen von Marien-Homilien an Gerhard von Csanád eher unwahrscheinlich. (22) Der Ausdruck discurrere, den Gerhard im Sinn von “erörtern” gebraucht (8, 1242), auch passivisch (8, 1489) und als Adverb für “ausführlich erörtert” (23 9) scheint recht passend gewählt. (23) Um einen Überblick über die allegorisch ausgedeuteten Dinge zu erleichtern, sind die betreffenden Stellen im Index rerum durch * gekennzeichnet. (24) 8, 725 und 8, 1657.

EINLEITUNG

XI

Sittenverfall der Zeit, (25) besonders über Rückfallerscheinungen zum Heidentum (2%) sind nicht sehr aussagekräftig; es hat aber insbesondere die Ketzerforschung geglaubt, aus topischen Ausfällen Gerhards gegen ''Háretiker' (??) weitreichende Folgerungen ziehen zu sollen, obschon

allein der Umstand

—

vielleicht —

erwähnenswert scheint, daß Gerhard von der Uriel-Verehrung der Bogomilen gehört hat. (28) So bleibt als bemerkenswertes historisches Faktum die Bekanntschaft eines Bischofs in Ungarn mit den pseudo-dionysischen Werken in deren lateinischer De eine Bekanntschaft, die sich auch in Gerhards Sprache in höchst auffälliger Weise bemerkbar macht. Es sind eine ganze Reihe ungewöhnlicher Wörter, die sich Gerhard aus diesen Werken zu

eigen gemacht hat, so ferfector (Bischof, Gelehrter), manatio, manatiuus (durch Gott inspiriert, von Gott kommend), eloguia (Bibel), vor allem aber die vielen mit swper- zusammengesetzten Wörter, die andeuten sollen, daß eine Aussage über Gott gemacht

wird, womit ein Begriff eine vom einfachen Gebrauch des Wortes abweichende Qualität gewinnt. (?9) i Während man den Gebrauch von liqwidius, specialius, duplicatius (39), diuinius (33), vor allem aber solius (3?) als Adverbien im Sinne des Positiv noch als Eigentümlichkeit des Autors hinnehmen

kann, fällt bei anderen

Erscheinungen

in Gerhards

Sprache die Entscheidung schwerer, wann man von einer Eigenheit, wann von einem Fehler zu sprechen hat. Das Fehlen einer Grammatik des mittelalterlichen Latein macht solche Urteile ohnehin von der Belesenheit des einzelnen abhängig und meist fragwürdig.(33) So findet sich die Fügung a z2stiusmod:i gleich zweimal

(3, 171 und 5, 325), was

als Abschreibfehler

schwer

vorstellbar ist und ebenso in den Text zu setzen war wie indulgt (4,

(25) 1, 150; 4, 463; 5, 552; 7, 367; 8, 901; 8, 926. (26)/29 2135045 45.

(27) Vgl. im Index rerum et uerborum s.v. haeresis, haereticus. (28) 8, 76. Mit der gebotenen Zurückhaltung behandelt den Text M.D. LAMBERT, Medieval Heresy (1977) S. 35 und 347. (29) Vgl. im Index rerum et uerborum szper-. Zu viel zu weitreichenden Schlüssen über Gerhards Kenntnisse von den pseudo-areopagitischen Schriften kommt E. von IvÁNKA, Das ‘Corpus Areopagiticum’ bei Gerhard von Csanád, in : Traditio 15 (1959) S. 205ff., dessen Aufsatz in gewisser Weise verdienstlich war, vgl. aber Untersuchungen S. 55f.

(30) 7, 480; 8, 76; 6, 564. (31) 8, 1332; 8, 1472.

(32) Vollstándig im Index rerum et uerborum angeführt. (33) Am aufschlußreichsten für das hier angesprochene FICKERMANN,

Problem

ist N.

Tbietmar von Merseburg in der lateinischen Sprachtradition,

in:

Jahrbuch für die Geschichte Mittel- und Ostdeutschlands 6 (1957) S. 21 - 76; Gerhards Text zeigt im übrigen deutlich, daß manche Sprachtatsachen auch zur Zeit ihres Vorkommens als Fehler angesehen wurden :die von FICKERMANN S. 69 in den

XII

EINLEITUNG

17 für indulgeri) ; eine Korrektur etwa von «4? mit Akkusativ (I, 324 und 5, 635) verbietet sich von selbst, sobald man die Freiheiten insgesamt ins Auge fafit, die sich Gerhard der lateinischen Grammatik gegenüber herausnimmt : es sei nur auf die merkwürdige Komparation unter Weglassung von quam hingewiesen, (34) auf den unbekümmerten Gebrauch von Deponentien in passiver Bedeutung, (3°) die Heteroklisie bei Nomina (3%) und Verben, (??) schließlich auf den ziemlich wahllosen Gebrauch von Präpositionen wie circa, iuxta, supra und ad. All dies läßt schon erkennen, daß auch auf der weitgefächerten Skala von Möglichkeiten, die das mittelalterliche Latein bietet, Gerhards Sprache zum Umgangssprachlichen, fast móchte man sagen: Verwahrlosten, hin tendiert. Dies paßt auch zum Urteil, das wir über Gerhards — eher bescheidene — Bildung fällen mußten. Wäre jemand so belesen gewesen, wie dies zuweilen Gerhard zugeschrieben wurde, hätte

dies sicher auch in der Sprache Spuren hinterlassen müssen. Dem widerspricht esin keiner Weise, daß an vielen Stellen der Deliberatio rhetorische Mittel zur Erzielung packender Emphase eingesetzt werden — als Prediger dürfte Gerhard durchaus ein Naturtalent gewesen sein. (38)

Der Codex der Deliberatio und die Prinzipien der Edition Gerhards Werk ist in einer einzigen Handschrift auf uns gekommen:

Bayerische Staatsbibliothek

München,

Clm 6211. Die Bi-

bliotheksheimat der Handschrift ist Freising, wo sie schon im 12. Jahrhundert lag, wie ein Besitzvermerk aus dieser Zeit ausweist, der fol. rr über dem Titel angebracht ist. Die Schrift läßt sich nicht

Cambridger

Liedern 7, 4b, 5 für 1021 (und später bei Benzo von Alba) nachgewiesene Form incensanter scheint dem Schreiber T der Handschrift von: Gerhards Deliberatio an drei Stellen (4, 446; 7, 363; 7, 675) in die Feder geflossen zu sein, wurde aber vom etwa gleichzeitigen Korrektor zu incessanter geändert. Da der Korrektor sonst auch grobe Verstöße gegen die Formenlehre überging, kann man ihn wirklich nicht als überpedantisch abtun und wird die korrigierte Form in den Text setzen, zumal ihm, wie aus anderen Eingriffen

hervorgeht, offenbar eine bessere Vorlage zum Vergleich zur Verfügung stand. (34) 4, 362; 8, 580 (wo ein Zitat zu dieser Konstruktion umgeformt wird !); 8, 875.

(35) admirari 6, 656; amplecti 6, 263 ; hortari 1, 278 ; 2, 82502 981:2:5 04 984/215 insectari 3, 427 , metiri und perseratari 7, 794 ;persequi 5, 600 ;prosequi 2, 145 2, 465 ; 6, 258 ; 8, 904.

(36) subtilissimo arbitri 8, 237 ;ingrates 7, 365. (37) mulcat 1, 374; 3, 39; ui compellabuntur 4, 457.

(38) Zu den hyperbolischen Annahmen bezüglich Gerhards Belesenheit vgl. den Forschungsbericht Untersuchungen S. 20 - 34; keinen Fortschritt bietet der seither erschienene Aufsatz von Kosztolnyik (s. oben Anm. 17).

EINLEITUNG

XIII

genau lokalisieren, doch wurde die Handschrift nicht in Freising geschrieben. (39 Der Codex besteht aus 166 gezählten und 2 ungezählten Pergamentblättern am Anfang und Schluß. Die einzelnen Blätter sind von verschiedener Stärke, die (glatte und weiße) Fleischseite läßt sich im allgemeinen von der dunkleren Haarseite leicht unterscheiden. Die einzelnen Blätter sind 320x

206 mm groß, der Schriftspiegel der 166 gezählten Blätter 214x III mm, so daß vor allem seitlich ein reichlicher Rand bleibt. Die

Blätter sind in Quaternionen gelegt, die einzelnen Quaternionen jeweils auf der ersten Seite in der Mitte unten mit den Buchstaben des Alphabets fortlaufend gekennzeichnet (Fol. ır ein Capitalis-A, fol. or B usw.). Der letzte Quaternio ist nicht gekennzeichnet. Er beginnt mit fol. 161, den Schluß bilden ein noch mit Liniierung versehenes letztes Blatt und der aufgeklebte Deckelspiegel. Aus gotischer Zeit stammt die spätere Blattzählung rechts oben auf der Rektoseite eines jeden Blattes. Die Liniierung für die 26 Zeilen auf jeder Seite ist blind eingeritzt. Die Handschrift besitzt einen spätmittelalterlichen Einband: Holzdeckel mit hellem Lederbezug und einer Lederschließe. Die Deckelflächen sind durch Doppellinien in Felder geteilt. Die fünf Bünde ragen stark heraus. Der hintere Deckel zeigt Wurmschäden. Auf dem vorderen Deckel steht etwa 35 mm vom oberen Rand mit klobigen gotischen Buchstaben in einer teilweise schon abgeblátterten braunen Schrift: Supra ymnu(m) triu(m) pu(er)or(um). 2 cm tiefer steht — nur noch mit Mühe zu entziffern —

derselbe Text in etwas kleineren

Buchstaben,

offenbar von

älterer Hand. Der Schriftschmuck des Codex ist eher schlicht gehalten. Mit roter Tinte geschrieben ist der Titel des Werkes (mit den Worten : ad Isingrimum liberalem) sowie die Initiale auf fol. 1r. Die Initiale ist ein vier Zeilen hohes unziales E. Der Text der ersten Zeile ist mit einer stärkeren Feder als der Rest der Seite in einer größeren schwarzen Unziale geschrieben, einzelne Buchstaben sind mit roten Tupfen verziert. Die folgende Zeile ist in etwas kleinerer schwarzer Capitalis geschrieben. Auch die Hervorhebung des Titels durch rote Tinte ist nur bei den ersten zwei und bei dem fünften Buch durchgeführt. Die übrigen Titel unterscheiden sich nur durch die Capitalisschrift und stärkere Feder vom Text.Der Text ist von Anfang bis Ende von einer Hand (T) geschrieben. Nach Buch 2 tritt Tintenwechsel ein, an Stelle der satten dunklen

benützt der Schreiber jetzt eine hellere, mehr bräunliche Tinte. Diese bräunliche Tinte benützt auch eine zweite, etwas gleichzeiti-

(39) Gegen meine in den Untersuchungen S. 17 geäußerte Hypothese, der Codex kónnte in Admont oder Salzburg vom Widmungsexemplar, das für Isingrim bestimmt wat, abgeschrieben und von C nach diesem Exemplar korrigiert worden sein, sind mir keine Argumente posu geworden ; dafür freilich auch nicht.

XIV

EINLEITUNG

ge Hand (C), die den Text korrigiert hat. An den Rand haben Hände des 15. Jahrhunderts (G, M) kurze Titel geschrieben, die den Inhalt jeweils eines Abschnittes zusammenfassen. Anfangs sind diese Titel häufiger, im Verlauf des Werkes werden sie seltener ; die vorletzte Anmerkung findet sich fol. IoIr, eine letzte schliefllich fol. 116v ;vereinzelte Nota-Zeichen im folgenden Teil

deuten aber darauf hin, daß G auch das letzte Drittel noch gelesen hat. (4) Es geht aus den Fehlern der Texthand hervor, daß wir nicht das Original vor uns haben, sondern daß T eine Vorlage für die Abschrift des Werkes zur Verfügung stand: T hat oft Wörter und Satzteile ausgelassen, die zum Verständnis notwendig sind,

und die von C — sicherlich nach dieser Vorlage — nachgetragen wurden. Die Schrift des Codex, die karolingische Minuskel der zweiten Hälfte des 11. Jahrhunderts, weist als einzige Besonderheit eine eigenwillige Abkürzung auf: ? mit übergeschriebenem offenen a wird für frae- (pre-) gesetzt, nicht, wie zu erwarten wäre, für $xa-. Die orthographischen Eigentümlichkeiten (von den sprachlichen nicht immer leicht abzugrenzen) werden, wie bei einem Codex unicus angebracht, in der Ausgabe unverändert wiedergegeben : so stehen im Text die Formen celeris (für sceleris : 8, 1004) oder Prescentem (8, 175), iuxtam (für iustam : 8, 1065) und die regelmäßig abscentia geschriebene Form (für absentia : 3, 79 ; 5, 214,5, 317, 5, 844 ; 7, 764), das ebenso wie repugnascet (6, 44) oder discensio (für dissensio: 2, 247) möglicherweise Ausspracheeigentümlichkeiten wiedergibt. Eingriffe zum besseren Verstándnis von

Fügungen, wie sie durch Zusammenschreibung von Präposition und Nomen entstehen, sind — wie bei a(d) proposita redeamus (7, 204) — nur ganz selten vorgenommen worden. Die Fehler des. alten Druckes von Batthyány, der auch eine normalisierte Orthographie bietet, wurden nicht in den Apparat aufgenommen, eine Liste findet sich Untersuchungen S. 94 ^ 104.

(40) Die Hand G läßt sich mit Sicherheit als die des Bischofs von Freising Johann III. Grünwalder (1392-1452) identifizieren. Zu ihm vgl. Allgemeine Deutsche Biographie 1o (1879) S. 60 und A. KówIGER, in: Programm des K. Wittelsbacher Gymnasiums in München für das Schuljahr 1913/14 (München 1914). Autographe von Grünwalder hat mir Günter Glauche (München) nachgewiesen u.a. in : Bayerisches Hauptstaatsarchiv München, Allgemeines Staatsarchiv,

Fürstenbücher Tom. V, und Bayerisches Hauptstaatsarchiv Abt. II (Geheimes Staatsarchiv) Kasten schwarz 4190.

LITERATUR H. BARRE,

L’@uvre

Mariale

de Saint

Gérard

de Csanád,

in

Marianum 25 (1963), S. 262-296. Emil BEKESI, Magyar irók az Arpadhazi kiralyok korában (Ungarische Schriftsteller im Zeitalter der Kónige aus dem Arpadenhaus), in: Katholikus Szemle ro (1896), S. 369-375. András (Andreas) Bonon, Szent Gellert Deliberatio-)ának föforrasa (Die Hauptquelle der Deliberatio des hl. Pie eei in :Századok

77 (1943), S. 172-227.

Arno Bonsr, Die Katharer, Stuttgart 1953. Max BÜDINGER, Österreichische Geschichte bis zum Ausgang des 13. Jahrhunderts, Leipzig 1858. Maurice CoENs, "Utriusque linguae peritus", in: Analecta Bollandiana 76 (1958), S. 118-150. Ignaz von DÖLLINGER, Beiträge zur Sektengeschichte des Mittelalters, München 189o. Joseph Anton ENDRES, Studien zur Geschichte der Frühscholastik, Gerard von Czanád, in: Philosophisches Jahrbuch 29 (1913), S. 349-359. (Wieder abgedruckt in : Forschungen zur Geschichte der frühmittelalterlichen Philosophie, in: Beiträge zur Geschichte der Philosophie des Mittelalters 17 (1917), S. 51-64). István (Stephan) FENCZIK, Szent Gellert helye a filozófia törtenelmeben (Die Stellung des hl. Gerhard in der Philosophiegeschichte), Budapest 1918. Martin GRABMANN,

Die Geschichte der scholastischen Methode Bd.

I, Freiburg/Br. 1909 (Nachdruck Darmstadt 196r). Tibor

HAJpU,

Sz. Gellért

(Würdigung Gerhard),

in:

des A

"Deliberatio"

''Deliberatio" pannonhalmi

cz. müvéneR

betitelten

méltatása

Werkes

des hl.

Szent-Benedek-Rend

törtenete

Bd ı, Budapest 1902, S. 381-397. Valentin HóMAN, König Stephan I. der Heilige, Breslau 1941. Derselbe, Geschichte des ungarischen Mittelalters, 2. Bde. Berlin

1940 und 1943. Janos (Johann) HoRVATH, Arpádkori latinnyelvü irodalmunk stilusproblemäai (Stilprobleme unserer lateinischen Literatur der Arpadenzeit), Budapest 1954. Ferenc (Franz) IBRÄNYI, Szent Gellért teolögiaja (Die Theologie des hl. Gerhard), in: Emlekkönyv Szent Istvan Kiraly halalanak kilencszazadık évfordulóján (Gedenkbuch zum 900. Todestag von König Stephan) Bd. ı, Budapest 1938, S. 495-556. Endre von IvÁNKA, Szent Gellért görög müveltsegenek problemaja (Das Problem der griechischen Bildung des hl. Gerhard), Antrittsvorlesung an der ungarischen Akademie der Wissenschaften, in: SB der sprach- und literaturwissenschaftlichen Klasse 26, Budapest 1942, S. 221-238.

Derselbe, Szent Gellert Deliberatio-ja. Problemak és feladatok. (Die Deliberatio des hl. Gerhard. Probleme und Aufgaben), in:

XVI

LITERATUR

Századok 76 (1942), S. 497-500. Derselbe, Gerardus Moresanus, der Erzengel Uriel "s die Bogomilen, in: Orientalia Christiana Periodica 20 (1954), S. 143-146. Derselbe, Das “Corpus Areopagiticum” bei Gerhard von Csanád, in: Traditio 15 (1959), S. 205-222. Coloman Junász, Die Beziehungen der “Vita Gerardi maior" zur

“Vita minor”, in: Studien und Mitteilungen zur Geschichte des Benediktinerordens 47, NF 16 (1929), S. 129-145. Derselbe, Gerhard der heilige, Bischof von Marosburg, ebda. 48, NF

17 (1930), S. 1-35:

Derselbe, Das Tschanad-Temesvarer Bistum im frühen Mittelalter,

Münster 1930. Raimund Friedrich KAInDL, Studien zu den ungarischen Geschichtsquellen, in: Archiv für Österreichische Geschichte 91 (1902), S. I-58. János (Johann) KArAcsonY1, Szent-Gellert csanádi püspök elete és müvei (leben und Werke des hl. Gerhard, Bischofs von Csanád), Budapest 1887. Derselbe, Szent Gellert püspök müncheni kódexe (Der Münchener Codex des Bischofs St. Gerhard), in: Magyar Könyvszemle 1894, S. IO-I3. Derselbe, Szent Gellért csanádi püspök és vértanu élete (Das Leben des Märtyrers und Bischofs von Csanád St. Gerhard), Budapest 1925. Domokos (Dominikus) KosÁRv, Bevezetés a magyar törtenelem forrásaiba es irodalmába (Einführung in die Quellen und in die Literatur zur ungarischen Geschichte) Bd. ı, Budapest 1953. Zoltan J. KosSZTOLNYIK, The Importance of Gerard of Csanád as the First Author in Hungary, in: Traditio 25 (1969) S. 376-386. Flóris (Florian) KÜHAR, Szent Gellért Bakonybélben (Der heilige Gerhard in Bakonybél), in: Pannonhalmi Szemle 2 (1927), S.

305-319.

Jean LECLERCQ, Saint Gerard de Csanád et le monachisme, in: Studia Monastica 13 (1971) S. 13-30, italienisch unter dem Titel: San Gerardo de Csanád e 1l monachesimo, in: Venezia e

Ungheria nel Rinascimento (ed. V. BRANCA) 1973, S. 3-22. Jean MaBiLLoN, Annales Ordinis S. Benedicti Bd. 5, Lucca 1740. Carlile Aybner MACARTNEY, The Medieval Hungarian Historians, Cambridge 1953. Max MANITIUS, Geschichte der lateinischen Literatur des Mittelalters

Bd. 2, München 1923. Karl MEICHELBECK, Historia Frisingensis Bd. 1, Augsburg 1724. Germain MoniIN, Un theologien ignoré du XIe siécle: L'évéquemartyr Gérard de Csanád, O.S.B., in: Revue Bénédictine 27 (1910), S. 516-521. Mátrai Ernó OMPoL vi, Gellert, az elsó magyar scholastikus (Gerhard, der erste ungarische Scholastiker), in: F?gyeló 4 (1878), S. 209223:

IPEDERATUR

XVII

Edith PÁszroR, Problemi di datazione della ''Legenda maior S. Gerhardi episcopi", in: Bullettino dell' Istituto Storico Italiano 73 (1961), S. 113-140. Dieselbe, Gerardo, vescovo di Csanád, in: Bibliotheca Sanctorum 6

(1965) 184-186. Gyula (Julius) PAULER, Szent Gellért csanádi püspök élete és müvei (Leben und Werke

des hl. Gerhard,

Bischofs von

Csanád),

Rezension in: Szazadok 22 (1888), S. 57-65. Károly (Karl) RÉpL, Problemak Gellért püspök Deliberatiojaban (Probleme in der Deliberatio des Bischofs Gerhard), in: /rodalomtörteneti Közlemenyek 69 (1965), S. 211-217. György (Georg) RówNar, Bogumilizmus Magyarorszäagon a XI. század elejen, Gellért püspoók '' Deliberatio "ának tükreben (Bogumilismus in Ungarn zu Beginn des rr. Jahrhunderts im Spiegel der Deliberatio des Bischofs Gerhard), in : /rodalomtörteneti Közlemenyek 60 (1956), S. 471-474. Gabriel SiLAGI, Untersuchungen zur 'Deliberatio supra hymnum irium puerorum! des Gerhard von Csanad (Münchener Beiträge zur Mediävistik und Renaissance- Forschung 1, 1967). Derselbe, Die Gerhards-Legenden (Übersetzung und Kommentar) in: Ungarns Geschichtsschreiber 1, Die Heiligen Könige (hg. Th. von BocvAY) 1976. Scriptores rerum Hungaricarum tempore ducum regumque stirpis Arpadianae gestarum, ed. E. SZENTPÉTERY et al. ; vol. I et II

(1937).

Pongrácz SÖRÖS, Collatio codicis olim Frisingensis, nunc Monacensis, cum editione ... Batthian, in: A pannonhalmi Szent- BenedekRend törtenete Bd. 1, Budapest 1902, S. 579-586. Girolamo

TIRABOSCHI,

?Modena 1787.

Síoria

della

letteratura

italiana

Bd.

3,

eater

kat

iet eec A

nrum vi 3

ve

.

wc ^e "

d active

sach u

Br

Dor

: ue- ig

"

fü

I

panem

fu

PUE

vn grVe

Decceccrte ey,FiorGiliiiMeP VT. M. dAEah | u

dpa Loi en

Gone

mà. arescit

m 23h.

er

395 Vwbeni

N iron fr; atr

Freie tee LEE

»45 5t Smart ani M.)

i

!

an

v a rg 5 iuis ( 25 2M is.

M

24.0

E

EP

| z3ky

nit

vmi

o:dienen TFT

LR

Sobla

sh

cxy 54a tuf

1h

nds

re

es.

7 "—^as

ue zn Vbi n'a

Al; BRAIN

ä

Aia Rhe | ka

Fe d eie a Dr Pte iR Duke wishes D bei zik H

D

N b nore

EM rin s-fom ev

P

are

QM

cripta ua mune Paca 3 bos enlan; scm:

E

sesORE i LIS vidis s

d

£f: TD

dÁN

Mit ede uii, A83 n tp ET Sita ds ee

is,

)

wir,

ab

^.

M !

ö

] Te

a BT

"

t Habes EM s 2

8 —]

na

Tit I^

-

I

Owens

Mondial

| Ata! ug dh 4

y

x

Far id

Mipid'emn

»

k gem

-

1248

3

T

"

,

ANA

istdihug Di. 4, TA |

Aem

V are

ZÁAATCÁAS

he

j me

jos AM

x

"

adn

Oef

Ec

" 5

Ld

C7

emi

a

ade

arg »

]

T:

E duce:

The hn «23.3

eos dde |:alte

Sees

^ dm

E:

DELIBERATIO

GERARDI

MORESENAE AECCLESIAE EPISCOPI SVPRA HYMNVM TRIVM PVERORVM AD ISINGRIMVM LIBERALEM

SIGLA In codice unico operis (Bayerische Staatsbibliothek München, Clm 6211, saec. XI):

T = manus textum conscribens. C — manus correctoris quasi contemporanei. G . Ioannes Grünwalder episcopus Frisingensis titulos marginales saec. XV addens. = alia manus saeculi, XV titulos marginales fol. 27-68" addens. M b — Editio Ignatii de Batthyan, Albo-Carolinae 1790. Editionis nostrae numeri marginales 17, 1" etc. ad folia codicis Monacensis,

numeri praemissa littera p. (p. 1, p. 2 etc) ad paginas editionis Ignatii de Batthyan pertinent.

DELIBERATIO GERARDI MORESENAE AECCLESIAE EPISCOPI SVPRA HYMNVM TRIVM PVERORVM AD ISINGRIMVM LIBERALEM Erigendum in optimis ex consuetudine contemplationibus set

admodum

duris

incitationibus

circa

uirium

robor,

licet

nodosum ad quod conandum, per quod incedendum, amplectendum, minime uero, quantum pectoratim reor, quemadmodum potentes in theoricis aiunt, nec uero declinandum, quamlibet circulosum. Sudor enim in hoc omni sopore suauior ıo aestimandus, praesertim cum diuinus processus cuncta confidat ad optimum respicientia perficere. Fateor uero me quemquam in hoc, quod examinandum postulasti, minime admisisse. Ideo difficillimum sumas, quod ex continuo usu leuiter sonat, et pene ab omnibus intactum dimissum, quia 1; assiduum,

unde

totum

laboriosissimum.

Deus

autem

p.

meus,

in cuius praeconio elementa omnia prouocantur, quique angelum suum descendere fecit cum Anania et sociis eius in fornace ad ostendendam potenciam sue deitatis et magnitudinem, adiuuet sic me tue postulationi satisfacere, quo inimi-

20 corum laqueos possim euadere | et tibi plenissime ad libitum obuiare. Igitur assumenda est clauis, qua arca testamenti aperitur; reseratur et ianua, per quam introitur ad sancta sanctorum. De istiusmodi arca celestes suauitates manant, flagrantque odores unguenti effusi cunctis ungentis praecio25 Sioris, in qua urna aurea habens manna et uirga Aaron, que

fronduerat

et tabule

testamenti

praeciosissime

continentur

etcetera; Benedicite, omnia opera Domini, Domino, ait, laudate et su1 Moresena seu Morissena urbs (Hungarice :Marosvár) a Sancto Stephano rege in honorem ducis sui uictoris Csanád nominata est, cf. Legendae maioris S. Gerardi Cap. VIII. — 31singrimus an ille primus abbas Admontensis fuerit, qui anno 1074 officio fungi coepit, adhuc non nisi suspicari possumus, cf. supra p. VIII 4 Erigendum] id quod enitendum. Ad Godefridi Admontensis homiliam, quae uerbis : Erzgenda nobis est bominis interioris intentio incipit (MIGNE, PL 174, 990), cf. Untersuchungen 17, Adn. 6. 11/13 Modestiae topos, haud facile intelligibilis. 16 Cf. HıEronYMı, In Danielem prophetam, Praef. (MIGNE, PL 25,491; CC SL 75 A) : V't —. ad laudem Dei omnia elementa prouocarent. 25

Hebr. 9, 4.

28 Dan. 5, 57.

Supra titulum a manu saec. XII: Liber iste est sancte Marie sanctique Corbiniani Frising(ensis)

1, 1/3 Lztteris capitalibus coloris rubri

4 Erigendum — optimis: Aeris

uncialibus quae dicuntur maioribus , littera initialis E coloris rubri ; ex — contemplatio:

litteris capitalibus

24 flagrantque corr. ex fraglantque T

28 Benedicite

omnia : Jitteris uncialibus maioribus ;littera initialis B coloris rubri ; opera — laudate :

litteris capitalibus

Lalv

2

LIBER

perexaltate eum in saecula. In hoc primo uersiculo prima ponun3o tur generalissime, media autem et ultima, quibus formatiue illi admittendi sunt, qui primatum sanctitatum in aecclesia optinent et dicere cum beatissimo Paulo possunt : Nostra conuersacio in celis est. Illi uero, qui post hos gradi cupiunt, quibus Paulus tuba celestis fatetur : ?mitatores nostri facti estis et 35 domini excipientes uerbum in tribulatione multa cum gaudıo Spiritus sancti. Illi autem, qui similiter nituntur in hoc ipso, sed grauati corpore, quod corrumpitur in inperfectione, positi, succumbunt fragilitatibus, ad quos idem gencium doctor

: Estote benigni, ait, et ambulate

| in dilectione sicut

P-3

2T"

4o filii carissimi. Fornicatio et omnis inmunditia aut auaricia nec nominetur in uobis, aut turpitudo, aut stultiloquium, aut scurilitas, que ad rem non pertinet. Hoc enim scitote intellegentes, quod ommis fornicator aut inmundus aui auarus, quod est idolorum seruitus, non habet hereditatem in regno Christi et 4; Dei. In his autem et his, siue his admittenda sunt omnia opera Domini, nimirum prima, media, ultima, circa celestem tro-

pologiam et sacras formationes, secundum quas iussisti diuinas reserare benedictiones. Verumtamen ultima non per se, sed per prima et media benedicunt semper benedicendo. so Denique

in

aecclesia

mediocres

non

ita

in

benedictione

redduntur potentes, ut diuini perfectores et illi, qui post P.4 hiromistas uestigia formant. Vltima uero demonstrantur in operibus primis et mediis deitatis cunctis praeter haec, que mendatio dimissa ueritate utuntur. Verum nullum opus Dei ;;uacat a laude. Manichei dicunt quod non omnia creauerit ualde bona Deus, conantes ut bonorum sic malorum omnipotentem asserere creatorem. Deus uero boni conditor superadmittendus, non mali, qui creauit omnia ualde bona. Igitur bonorum conditor est, non malorum. In suis enim operationi6o bus nil mali. Malum enim opus non est, quia non in essencia neque | ex essencia, ideo non factum. Hoc autem propter Manicheum, qui dicit quedam a Deo, quedam a diabolo, quedamque Dei bona, quedamque mala. Himnus autem sacer : Benedicite, ait, omnta opera Domini, Domino, laudate et superexalta65 te eum in saecula. Laudare in saeculo, superexaltare in regno. Ergo hic laus, alibi superlaudatio, quemadmodum in utro-

32 Phil $220:

34/36 I. Thess. 1, 6.

39/45 Eph. 4, 32; 5, 2; 5, 5-5.

52 Hiromista] hieromystes, id est Sacrae Scripturae doctor, cf. infra VIII, 352. 60 Cf. Ps.-DroNvsivs AREOPAGITA, 122, 1138) 64 Dan. 5, 57.

De diuinis nominibus (MiGNE, PL

40 In marg.: Apostolus anumerat mala a quibus cauere debemus intellegentes corr. in intelligentes (C?)

G

56 In marg.: De manicheis. G

42

LIBER I

7o

7 A

3

que benedictio. Tribulando igitur sancti laudant, laetando superexaltant. Vtrumque ut autem admittatur, ex utroque auctoritas loquatur. S? qua, ait, consolatio in Christo, si quod solatium caritatis, si qua socielas spiritus, si qua wiscera misericordiae, implete gaudium meum. Hoc quidem Philipensibus in uinculis constitutus, ex quo laudare et benedicere confortatori suo non cessabat, quemadmodum in secunda Corinthiorum inluminatione in uoce prorumpit dicens : Benedictus Deus et pater Domini nostri Iesu Christi,

pater

misericordiarum

et Deus

totius

P.5

consolationis,

qui consolatur mos in ommi tribulatione nostra. Hoc autem de laude. Quod amodo de superlaude, ut uera comprobetur 8o

ratio ex auctoritate

dixisse

angelorum multorum

in circuitu throni, et animalium

niorum,

8 wA

9o

et erat numerus

: Ei widi, ait, et audiui uocem

eorum

et se-

milia milium. dicentium uoce

magna : Dignus est agnus, qui occisus est, accipere uirtutem et diuimilatem. et sapienciam et fortitudinem | et honorem et gloriam et benedictionem. Et omnem creaturam, que in celo et que super terram et subtus terram, que sunt in mari et que in eo sunt, omnes audiui dicentes sedenti in throno et agno : Benedictio et honor et gloria et potestas in saecula saeculorum. Haec itaque, si fas uidetur, superlaudatio admittenda. Hoc autem quare ? Nimirum dictum supra parum reliquimus, quia sancti tribulando laudant, laetando superexaltant. Hoc itaque inuenies in Anania, Azaria et Misahele, quorum diuinissimum

prae manibus

melodema, si te delectat, habetur.

Et praecepit, ait, ut succenderetur fornax. septuplum quam solebat, et wiris fortissimis de exercitu suo jussit, ut ligatis 95 pedibus Sıdrac, Misac et Abdenago mitterent eos in fornacem ignis ardentis. Et confestim wiri dli wincti cum brachiis suis et tiaris el calciamentis et uestibus missi sunt in medio fornacis ignis ardentis. Et ambulabant in medio flamme laudantes Deum et benedicentes Dominum. Stans autem Azarias oramit IO o sic, apperiensque os suum in medio ignis ait : Benedictus es Domine, Deus patrum nostrorum, et laudabilis, et gloriosum nomen iuum in saecula, quia iustus es in omnibus, que fecisti nobis, et uniuersa opera tua wera, et cetera talia. Rex maledictus circa suam uoluntatem non est obeditus a sanctis. Idcirco in

69/71 Col. 5, 12 (cf. Phil. 2, 1 ; Luc. 1, 78). 75 T2 Cox T3 90 Supra, 1. 67. 93/103 Dan. 5, 19-21; 24-27.

79/87

Apoc. 5, 11-13.

67 In marg. : Sancti tribulacionibus laudant dominum et omnis creatura G 68 ut ss. C 92 In marg.: De Anania, Michaele etc. qui in fornace laudauerunt dominum G 100 In zarg.: Oracio Azarie G

32

p.6

4

LIBERA

105 furore exarsit, statuam erexit, | fornacem succendit. De- 37 cretum dedit, ut omnis, qui audierit sonitum tube, fistule, cithare et sambuce et psalterii et simphonie et uniuersi

IIO

generis musicorum, prosternat se et adoret statuam auream. Si quis autem non procidens adorauerit, mittatur in fornacem ignis ardentis. Ve nobis, qui quotiens magis principi obedimus quam

deo, tociens statuam

auream

adoramus,

P.7

et ad uocem

tube, fistule et cithare, sambuce et psalterii et simphonie et uniuersi generis musicorum nosmet prosternimus. Haec quidem omnia secundum hoc instrumenta diaboli sunt. Non 115

enim de musica Dei procedunt talia. Instrumenta uiciorum sunt omnes huius uite exultationes.

120

125

Itaque melius est mitti in fornacem quam ad uocem talium statuam adorare. Quid dico statuam adorare ? Noe, ait, diligere mundum, meque ea, que in mundo sunt. Et molite confidere in principibus neque in filiis hominum, in quibus non est salus. Et maledictus homo qui confidit in hominem. et ponit carnem brachium. suum et a Deo vecedit cor evus. In rapinis autem nolite concupiscere, et dinitie si affluunt nolite cor apponere et multa infinita. Hoc autem de statua et appendiciis eius. Nunc de camino ignis dicendum, quem sancti potius | appetunt quam praedicta. Dicat itaque Paulus in istiusmodi camino constitutus de camino, in quem sancti mittuntur

: In cmnibus,

ait, exhibeamus

nosmetipsos

4T

sicut. Dei

ministros in multa paciencia, in tribulationibus, in necessitati130

bus, in angustiis, in plagis, in carceribus, in seditionzbus, in lacerationibus, in laboribus, in uigiliis, in veiuniis, in castitate, in sciencia, in longanimitate, in suauitate, in beniuolencia, in Spiritu sancto, in caritate non ficta, in uerbo ueritatis, in wir-

tute Dei, ber gloriam et ignobilitatem, per infamiam et bonam 135 famam ; ut seductores et ueraces, sicut qui ignoti et cogniti ; quasi morientes et ecce wiwimus ; ut castigat et non mortificati ; p.8 quasi tristes, semper autem. gaudentes ; sicut. egentes, multos autem locupletantes ; tamquam nihil habentes et omnia. possidentes. Iste est caminus, quem sancti sibi eligunt inprimis

106/109 Cf. Dan. 3, 5 et 15. 109 Cf. Dan. 5, 15. Ps. 145, 2-3. 121 Hierem. 17, 5. 123 Ps. 6r, 11.

1181.1o. 2, 15. 119 128/139 II. Cor. 6, 4-

IO.

105 succenddit: d alterum ss. C 109 procidens corr. ex procedens C 110 I» marg. : Ve hominibus qui magis principibus quam deo oboediunt ; hii statuam auream adorant et ydola colunt, de quibus Zacharias XI cap. G; quotiens zorr.ex quoties C — 1011tociensceorr.extocies C — 124 apponere corr. ex aponere C 125 Nunc corr. ex nun C 126 In marg.: De camino sanctorum G

LIBER I

5

14o quam faueant iussis Nabuchodonosor, id est operibus diaboli,

postposito sonito tube et fistule et cithare et sambuce et psalterii et simphonie et diuersi generis musicorum, id est relicto omni opere carnis et sanguinis, que societatem in Christi regno non possident. Nemo dubitet haec ad iocun14; ditatem uiri contaminatissimi tunc temporis in Babilonia instrumenta musica esse. Quicquid itaque ad uoluntatem hominis potius quam | ad laudem Dei exercetur in Babilonia, id est in hoc saeculo nequam, non uirtus sed uitium et ad uitia. Quia uero non uirtus, ideo autem peccatum. Multi hodie 15o non solum laicorum, quin etiam clericorum, ut meretricibus possint placere, uersantur in talibus. Quos Deus durissime suo confodit mucrone, maxime ut ingurgitari possint ad uentrium extensionem uictimamque fornicationum. Cithara, ait, e£ lira et timpanum et tibia et winum in conwiwiis uestris.

4*

15; Quid autem ? Propterea, ait, dilatauit infernus animam suam

et apperuit os suum absque ullo termino. Quia uero talibus non accomodauerunt serui se ipsos Dei, missi sunt in caminum ignis ardentis. Nabuchodonosor rex Babilonie fecit hoc, id est rex confusionis, qui euidentissime demonstrat dia-

16o bolum, qui seruis Dei die ac nocte non cessat praeparare fornacem ignis ardentis, id est temptamenta carnis et sanguinis. Totus mundus, qui Spiritum sanctum accipere non potest, fornax dicendus, qui cottidie ad omne opus malum succenditur et seuire non cessat contra Christi electos. Verum angelus 16s Domini, qui cum Anania et sociis eius descendit in fornacem, non deserit illos, qui Dei amore tribulantur. Ecce, ait, ego uobiscum sum omnibus diebus usque ad con|summationem saeculi. Quur ad tanta deuenimus ? Nimirum quia in superioribus diximus quod tribulando sancti laudant, laetando superızolaudant, quemadmodum potius auctoritas quam ratio demonstrat. Itaque omnibus laudare, sed non superlaudare, quemadmodum omnibus esse est, non uero superesse. In hoc quoque nobis aderis, nisi brachiis Ciceronis astringaris. Sed quid tibi ? Vb: sapiens, ait, ubi scriba, ubi conquesitor hwius 175 saeculi ? Forte

Macrobrius

tales in superioribus

dicit, quo-

153/156 Esai. 5, 12 et r5. 159 Confusio] cf. HıEron., Interpretatio nominum Hebraicorum, s.v. Babylon; 1syboRt, Etym. 15, 1, 4. 166/168 Mt. 28,

20. 169 Supra l. 67. 171sq. Cf. Ps.-DioNvsivs AREOPAGITA, Cael. Hierarchia : Esse enim omnium est, superesse diuinitas (-atis) (Dionysiaca, ed. Pn. CHEVALLIER

1957, uol. II, p. 802 =

MıGnE, PL

122, 1046). Haec sententia

quanti momenti sit, exposui Untersuchungen p. 65sq. Adfert etiam IOHANNES Scorvs, Periphyseon Y (ed. SHELDON- WILLIAMSPp. 38,26sq.). 1741.Cor. 1, 20. 140 faueantcorr.exfaueatC qui bonos persecuntur G

147 In zarg. : De camino malorum hominum ;

P. 9

SE

6

LIBERJ

niam horum unus idem. Reprobam uero semiuirbius noster talium philosophiam dicit diuinissimum fecisse Iesum. Zeno suam euomuit ; Menander quicquid habuit una totum cum spiritu emisit; ceteri nihilominus autem. Tripertite generale p. 180 formulatim inspecto, iungamus insidenti, antequam nos hora praetereat, uerum quod in prima fronte benedictionum habetur, sacramentorum obscuritas non patitur concite de traduce cimam arripere, nec adeo etiam differre. Non ignoro linguam frequenter reuerberatam theologorum atque 18; maxima necessitate pto rosis in eloquiis ignitis Dei uti saliuncis, quemadmodum in contemplationibus iudicii mundi ualde p. astrictus perhibetur, ubi partem uasorum Dei leniter affatim tetigit. Benedicite, ait, omnia opera Domini, Domino, laudate

et superexalta|te eum in saecula. Tres erant isti iuncti filio 19o Dei in camino

ignis ardentis,

qui omnia

simul

IO

II

v V^

hortabantur

ad benedicendum uiuentem in aeternum. Ananias nimirum, qui gratia Dei sonat, uel ouis, idem et Sidrac lingua Caldea quod interpretatur decorus meus, Azarias, qui dicitur auxilium Domini, idem et Abdenago, quod Latine potest dici seruiens 195 taceo, Misahel, qui populus domini, ipse et Misac, quod interpraetatur risus uel gaudium ; in quibus nimirum omnes demonstrantur, qui in aecclesia minus potentibus subsidium circa utramque substanciam prestant et onera peccatorum adleuiant,ut Paulus uas electionis nobiliter demonstrat dicens:

Alter alterius onera portate et sic adimplebitis legem Christi. Et simplicem uitam expetunt ut apostoli fecerunt, uirtutumque decori redduntur operibus, et alta misteriorum Dei celesti praeuenti gratia meditantur, ut diuini perfectores fecerunt, atque cum omnibus parere diuinis satagunt edictis decretalia205 que ex more perficiunt, quemadmodum ex cenobitis iugiter comprobatur, inferiores se ceteris estimant usque quaque silentes, ut ille faciebat, qui dicit : Obmutui et humiliatus sum et silui a bonis. In euangelio autem Christus discipulis :

20 o

176 Semiuirbius id quod seminiuerbius (Act. 17, 18); cf. etiam infra VIII,

789. 176/179 Isınor1, Chron. 198 (HiERON. 1696) : Hoc tempore Zeno stoicus et Menander. comicus et Theofrastus philosophus claruerunt (MGH, Auct. Ant. X1, p. 449). Alludit ad Zenonis mortem, quem cibo abstinendo se interfecisse constabat. Cf. etiam infra VIII, 1212, ubi simili modo poeta philosophis iungitur

confusione quadam Gerardi.

180sq. Antequam nos bora praetereat] osculum

hunc Gerardus haud raro adhibet, cf. infra I, 298 ; II, 318 ; III, 200: DV oZPAVIED

385 ;1018 ; VIII, 1319. Isınorı, E£yz. 7, 8, 24.

185 Cf. Ps. 118, 140. 199 Cf. Act. 9, 15.

188 Dan. 5, 57. 191/196 200 Gal. 6, 2. 207 Ps. 38, 5.

191 In marg.: Exponit tria nomina G ; Ananias corr. ex Anania C Azarias corr. ex Azaria C 201 e; 204 apli omib : signa compendii desunt

193

. I2

LIBER I

7

Cum perfeceritis omnia dicite: Serui inutiles sumus. Quod debui210 mus facere, fecimus. Illud autem, si sanctus | sum, non leuabo caput. Conuersantur uero sine querela, quemadmodum de Zacharia et Elisabeth legitur, quia incedebant in omnibus iustificationibus Domini sine querela, gaudentes tam in prosperis quam etiam in aduersis, cum summa meditacione diem 215 expectantes mortis. Igitur in Anania eminentiores, in Azaria instructi, in Misahele qui ad omnia perficienda sunt parati et praeparantur, in quibus summa admittenda constat iustorum. Cum talibus quoque angelus Domini ut audisti descendit, nimirum ille, qui magni consilii angelus in eloquiis peribetur, id 220 est inhabitat et graditur ubique. Hi uero sine repraehensione mordacis consciencie laudes possunt Deo referre, benedictiones persoluere et omnia elementa ad id ipsum prouocare. Ceterum qui non circa hoc sed magis aduersum id ualent quidem, sed quia, ut dicitur, non est speciosa laus in ore pec225 caloris, optimi non laudatores dicendi. Non accipiam, ait, de domo tua uitulos, neque de gregibus tuis hircos. In hoc namque dicto uehementer inuitur, quoniam ab inimicis laudes Deus non expetit. Si queris, qui inimici dicendi, audi quod dicitur : Omnes querunt que sua sunt et non qug Iesu Christi. Vae itaque 23o nobis, qui quoties saecularia appetimus et transeuncia, toties Deum prouocamus ad inimiticiam nostram. Quod dictum audisti : | Non accipiam de domo tua witulos, neque de gregibus tuis hircos, optime sume quia superbos et luxuriosos aeterno Deus odio habet, et a malignis et reprobis nullam accipit sup235 plicationem. Quare ? Vocaui, ait, et rennuistis ; extend? manum meam et non fuii, qui aspiceret. Despexistis omne consilium meum et increpationes meas neglexistis. Ego quoque in interitu

6r

P.

25

6v

uestro ridebo, et subsannabo, cum uobis quod timebatis aduenerit,

cum inruerit repentina calamitas et interitus quasi tempestas 240 ingruerit ; quando superuenerit super uos tribulatio et angustia, iunc

inuocabunt

me,

et mon

exaudiam.

Mane,

cum

surgent

et non inuenient me, eo, quod exosam habuerint disciplinam. et timorem domini non susceperint nec adquieuerint consilio meo et detraxerint uniuerse correctioni mec. Hoc quoque sapiencia 245 que foris praedicat, ut nullus excusationem in examine utique habeat, que in plateis dat uocem suam, quo nemo se abscondat a calore eius, que in capite turbarum clamitat, ut non de tur- p. 14

209 Lc. 17, 1o.

210 Iob 1o, 15.

225Ps.49,9. 229Phil2,2:1. 244 Prou. 1, 20. 222adidpsum T

212:]5c 9161

232Ps.49,9.

224 Eccli. 15, 9.

235/244 Prou. 1, 24-50.

226tua:tuo T (sed infra 232 recte)

appetentibus saecularia et transeuncia, Deus tales spernit G

230 In marg. : De

8

LIBER J

ba quisquam nostrum fiat, sed de societate apostolorum, que in foribus portarum profert uerba sua, quo omnes pariter con25o uertantur ad creatorem suum atque intromittantur celestem Ierusalem. | De talibus loquitur, ne tales ignorentur. Quur talia in dictis prosequeris, inquis ? Re uera dictum propter quoniam ab inimicis Deus non suscipit utrumque ex utroque quod audiuimus. Igitur ut non reprobentur nostra, non 255 efficiamur nostri. Quid dico ? Si quis uult post me uenaire, ait, abneget semetipsum et tollat crucem suam et sequatur me.

p

E: si uis perfectus esse, uade, uende uniuersa, que habes, et da

pauperibus, et ueni, sequere me. A proposito autem recedens intromitto eloquia ex eloquiis, quo potius delecter tecum in offi260 ciis. Porro, si ais rabulatorem potius quam enucleatorem, in hoc conueniam, quod Dei sermo potestatis plenus est, nec in p. arbitrio humano eloquia, immo in eius, qui annunciator eloquiorum in uiuificatricibus denunciationibus perhibetur. Sed ne oneri deputetur cumulatius quam examini optimorum 265 dictorum pudica congressio, ad sulcationem conuertatur pristinam stiua. Benedicite, ait, omnia opera Domini, Domino, laudate et superexaltate eum in saecula. Hoc uero, ut audisti, Ananias, Azarias, Misahel, quibus omnes demonstrantur, qui prae-

paratos habent pedes ad denunciandum in ecclesia Dei, ut 270 apostoli extiterunt et sequaces eorum atque illi, quorum strictim mentio in superioribus facta est. Nam ut generaliter hortantur, sic generaliter omnes designant perfectos, qui

7

trino gradu in ecclesia incedunt, arguendo, obsecrando, increpando, misterium trinitatis omnem docentes hominem, 27; ut omnis homo perfectus fiat in domo Dei, et omnis mundus

iuxta dictum ore peccati destructo subditus fiat Deo praecipui splendoris

saeculi.

Benedicite,

angeli Domini,

Domino,

ait,

benedicite, cel, Domino. Hortatis et inuitatis generaliter omnibus ad himnificam benedictionem confestim angelos inuitant 28o et celos ad hoc ipsum quasi uno ore dicentes: Benedicite, angeli Domini,

Domino,

benedicite,

celi, Domino.

Quod

quasi

uno

hore id agunt iuxta eloquium, in sacris doctoribus una demonstratur esse concordia doctrinarum, quemadmodum Christo concordante propitio est. Non inuenies Petrum distare a 285 Paulo, non Iacobum a Iuda sancto, non Iohannem a ceteris,

255sq. Mt. 16, 24. 257 Mc. 10, 21. 258 Lc. 18, 22. 266 Dan. 5, 57. 275/276 Cf. Rom. 3, 19. 277 Dan. 3, 58. 278 Dan. 5, 59. 280/281 Dan. 3, 58-59.

268 Ananias, Azarias corr. ex Anania, Azaria C

C

275Deicorr.ex Deo

C

269 habent corr. ex habet

279 inuitant corr. ex inuitat C

De unanimitate apostolorum et sanctorum G

284 In marg. :

285 Iacobum cerr. ex Iacobo C

P-

15

LIBER I

9

excepto quia inuestigabilem manifestauit thesaurum dicens : In principio erat Verbum, et Verbum erat apud Deum, et Deus erat. Verbum ; hoc erat in principio apud Deum. Vnde uero fitus tonitrui nominatur. Nimirum si plus diceret praeter 290 quod dixit, totus conquassaretur orbis. Iure igitur sic censetur. Inuenies autem non solum istos in dictis concordes, quin potius | omnes

diuina sapientissime

deliberantes.

Solius he-

retici et Iudei discordes sunt. Ideo in aecclesia, que diuina concordia pollet, stare non potuerunt. Denique sicut diuerso stilo, 295 non uaria fide doctrine sunt sanctorum, sic diuerse sunt secte hereticorum, non ab uno, sed a diuerso errore delapse. Vt autem sapias nos uera dicere, expediam quedam de talibus in praesenti, antequam nos hora praetereat, si cordi est opere : Igitur aliter errant Simoniani, aliter Menandriani, aliter Ba3oo silidiani, aliter Nicolaite, aliter Agnostici, aliter Carpogratiani, aliter Ofite, aliter Valentiniani, aliter Caiani, aliter Melchisedechiani, aliter Angeliani, aliter Apostolici, aliter Cerdoniani, aliter Marcioniste, aliter Artoterite, aliter Aquarii, aliter Tatiani, aliter Alogii, aliter Catafrigii, aliter Cataroe, aliter Pau305 liani, aliter Ermogeniani, aliter Manichei, aliter Antropoformite, aliter Ereaclite, aliter Nouatiani, aliter Origeniani, aliter Sabelliani, aliter Arriani, aliter Macedoniani. Sic autem aliter

atque aliter infinitus eorum exercitus. Simoniani quidem dicunt creaturam non a Deo sed a uirtute quadam superna crea310 tam. Basilidiani Iesum Christum abnegant passum. Nicolaite stuprum magnificant, de quibus Iohannes dicit : Odisti |facta Nicolaitarum. Agnostici animam Dei naturam esse dicunt. Carpogratiani Christum hominem fuisse tantum et de utroque sexu progenitum. Cirintiani circumcisionem obseruant, mille 315 annos post resurrectionem in uoluptate carnis futuros praedicant, unde et Ciliaste atque Miliasti Grece et Latine appellantur. Offite serpentem colunt dicentes ipsum in paradiso induxisse uirtutis cognitionem. Valentiniani quedam tempora in origine dei creatoris inducunt Christumque de uirgine nil 320 corporis sumpsisse, sed per eam quasi per fistulam transisse. Caiani Cain adorant, dicentes sed Christum esse. Melchisede-

287/288 Io. 1, 1-2. 289 Mc. 5, 17. 294/296 HıEron., In Es. 16 (72): Una uia est ueritatis, et multae mendaciorum uiae (MiGNE, PL 24, 553B ; CCSL 75A,

649). 298 Cf. supra I, 180. 300 Agnostici] Gnostici apud Isidorum. Formam Agnostici (ut infra 312) apud alios medii aeui scriptores non inueni. 308/362 Cf. IsipoRt, Etym. 8, 5, 2-44 (quod etiam ab HnABANO Mavno, De inst. clericorum 2, 58 excerptum est). 311 Apoc. 2, 6 ex IsrpoRo.

292 In marg.: Infıdeles discordant ab ecclesia et infra anumerantur secte eorum G 302 Angeliani corr. ex angeli C 311 dicit: dicitur T

p.

17

8v

P. 18

IO

LIBER

I

chiani Melchisedech non hominem sed uirtutem Dei opinantur. Angeliani angelos et non Deum colunt. Apostolici nil possident illosque minime recipiunt qui aliquid in hoc mundo utuntur. 325 Cerdoniani duo contraria principia asserunt. Marcioniste al-

p. 19

terum bonum, alterum iustum Deum asserunt, tamquam duo

principia creatoris et bonitatis. Artoterite panem et caseum offerunt, dicentes primis hominibus oblationem a fructibus terre

et a fructibus ouium fuisse celebratam. Aquarii solam aquam 330 offerunt

in calice sacramenti.

Seueriani

uinum

non

bibunt,

uetus testamentum ét resur|rectionem non recipiunt. Taciani carnes abominantur, unde et Encreitte nominantur. Alogii Verbum

Deum

non

credunt,

unde

sine nomine

uocantur,

Apocalipsin et Euangelium respuentes Iohannis. Catafrigii 335 aduentum Spiritus sancti non in apostolis sed in se traditum asserunt. Cataroe penitentibus ueniam negant peccatorum, de suis meritis

gloriantes.

Viduas

uero,

9r

si nupserint,

p. 20

tam-

quam adulteras dampnant. Pauliniani non semper esse Christum sed de Maria dicunt sumpsisse exordium. Ermoge34o niani in elementis confidunt. Manichei duas substancias et naturas introducunt, nimirum, ut in praelibatis audisti, bonam

et malam, et animas ex Deo quasi ex quodam fonte manare asserunt.

345

35»

35;

360

Testamentum

uetus

respuunt,

nouum

ex

parte

recipiunt. Antropoformite humana membra Deum habere contendunt, cum praecipue incorporeus sit credendus, ignorantes uocem dicentis : Deus spiritus est. Eraclite solius monachos recipiunt, regna celorum paruulos habere non credunt. Nouatiani baptizatos rebaptizant, ut plerumque apud nos contigit, apostatas reuertentes recusantque suscipere. Orieniani dicunt, p. 21 quod Filius non possit uidere Patrem, neque Spiritus sanctus Filium ; animas quoque in mundi principio peccasse et pro diuersitate peccatorum a celis usque ad terras diuersa corpora quasi uincu|la meruisse. Eaque causa factum mundum fuisse. 9v Noetiani dicunt Christum eundem esse Patrem et Spiritum sanctum, ipsamque trinitatem in offitiorum nominibus, non personis accipiunt, unde et Patripassiani uocantur, quia Patrem passum dicunt. Sabelliani unam personam Patris et Filii et Spiritus sancti astruunt. Arriani coeternum Dei Filium non intellegentes diuersas in trinitate substancias affirmarunt, contra illud, quod singularissimus Dei unigenitus D:22 loquitur : Ego et Pater unum sumus. Macedoniani Deum esse Spiritum sanctum uetant. Laboriosum autem nimis est talium ineptias percurrere, et languidis lectoribus periculosissi346 Io. 4, 24 ex Isıporo.

361 Io. 10, 30 ex IsıDoro.

323 Angeliani corr. ex angeli C

335 spiritus: spiritum T

LIBER

I

II

mum recitare. Id namque ex his ideo prosequuti sumus, quia 365 demonstrauimus nostros beatissimos perfectores sic pari concordia in eloquiorum castissimis uociferationibus esse in Christi ecclesia unitos. Quemadmodum illi, qui in camino ignis ardentis missi uno quasi ore ut uenerabiliter dicitur clamabant dicentes: Benedicite, omnia opera Domini, Dominc, lauda-

37o le el superexaltate eum in saecula. Hos uero diuersissimos ex diuersitate, quemadmodum Christo propitio acutissime demonstratum est. Beatus caminus ille, in quo tante claruerunt suauitates. Incendebatur et minime incendebat nisi indignos. Iste itaque caminus catholicos mulcat, scismaticos |uorat. 375 Caminus iste non honorat Nabuchodonosor regem Babilonie, non statuam quam erexerat auream, non Chaldeos ministros regis, qui incendebant fornacem, immo incendit omnes, qui perpetua digni sunt ustione. Iste caminus liberat de camino. Quomodo ? Omne gaudium, ait, existimale, fratres mei, 380 cum 1n. temptaciones uarias incideritis, scientes quod. brobatio fidei uestre pacienciam operatur. Paciencia opus perfectum habeat, ut sitis perfecti et integri in nullo deficientes. Petrus quoque beatus : Modicum munc oportet contristari in uariis tempta&onibus ; ut probatio uestre fidei multo praeciosior sit auro, quod 385 per ignem probatur. Apostolorum uero lingua : Non sunt condigne passiones huius temporis ad superuenturam gloriam, que reuelabitur in nobis. Talis et istiusmodi tolerancia caminus comprobatur sanctorum. Iste uero, ut dixi, liberat de camino. De quo, inquis? Audi quod dicitur: Ite, maledicti, in ignem 390 aeternum, qui paratus est diabolo et angelis eius. Ecce habes, de quo. Sed cuperem longius dicere. Hora autem nos expectat et cauma usquequaque conturbat. Quoniam in crastino ad insidencia nosmet extendere cupimus et rimari circa potenciam omissum optamus, ideo tali termino ex more lectionem conclu39; damus : Sv nomen

Domini benedictum, ex hoc nunc, et usque

in saeculum. Amen.

369 Dan. 5, 57. 374 Lege: multe! ;Gerardus coniugationes mulcandi et mulcendi confundit, cf. III, 39 et IV, 457 compellare pro -ere. 379/382 Iac. 1, 2-4. 383/385 I. Petr. 1, 6. 385/387 Rom. 8, 18. 389 Mt. 25, 41. 395 PSI 2023

367 In marg.: De unione doctorum katholicorum G 377 incendebant corr.exincedebat C 379 In marg. : De pacientibus persecucionem apostolus G 380 incideritis corr. ex incederitis T 384 Pos/ quod septem litterae (purior €?) rasae 394 optamus: opta zn ras. C i

IOF

P- 23

EX HOC IPSO LIBER SECVNDVS.

ITEM EIVSDEM

IO" P-

24

P-

25

P-

26

Iterum in manatiuis theoricis circa dictum ducenda est contemplacio et iuxta fortitudinem celestis deliberanda denunciatio. ^

uoluntatem,

Iuxta

et regulam

aliam formationem quantum

reor, ad satisfacionem

ad

uoluntatem

et

circa

satis profunda dignoscitur, coessentium,

sine tipo aes-

timata a potentibus, ideoque nuda relicta in iacentibus atque porrectis caracteribus. Quocirca perdura desudatio et discurse non potest, quemadmodum nec oportet examinari inexaminatis taxacionibus, praecipue ad eruditam deliberationem et ignitum iuditium contra iuditium et ad cetera iuxta cetera. Igitur inuocato ex more sanctissimo annunciatore in alio opere solius in flore relictum in hubertate optimorum prosequatur pomorum, quibus copiosissimum D] v^ impleamus cartallum. De istis pomis in canticis aecclesia fatetur : Omnia poma noua et uelera veseruaui fratrueli meo. Poma istiusmodi eloquiorum suauissime manaciones optime 2o

2

I

30

superadmittende

uirtutum

odoribus referte, quibus nisi

cottidie uescamur, continua inedia utrobique fame ingruente periclitabimur. Nam et superoptimus dicitur descendisse in ortum nucum ad uidendum oma conualliwm. Quia fecit ut audis, ideo fregit nuces discipulis, quo quandoque | uescerentur ex nucleis. Si queris quid sit, quod obducitur, disce, quia post resurrectionem apperuit illis sensum, ut intellegerent scripturas. Ideoque omnem praecesserunt philosophiam inlitterate

doctissimi

sine

litteris

sanctiones

dantes

celestes

cunctis superdesiderabilibus formationibus imbuti gratia et ueritate pleni. Non dubites diuinissimum Cephan Aristotile profundiorem, non Paulum cunctis humanis oratoribus eloquentiorem, non lohannem omni celo altiorem, non Iacobum tuo Plotio expeditiorem. Queso autem, ne dicas offendere stilum dialecticorum auditum, neque rusticam rationem magnum oratorem.

Habemus,

ait, thesaurum

istum in uasis fictilibus,

1/15 Translationem praebui Untersuchungen 72sq. — 6sq. Sine tipo aestimata] idem quod infra III, 454sqq.

(inmisterialem bunc arbitrati) dicit, opinans se

primum hymnum explicauisse.

9 Discurse] id quod late, cf. infra III, 314 et

VIII, 1485. 14 Prosequatur| passiuo sensu, cf. infra II, 465; VI, 255 ; VIII, 904. 21" Cant. 6,10: 24 Lc. 24, 45. 31 Plotii nomen ex Chronico quodam sumpsisse uidetur, utputa ex PROSPERI TIRONIS 303 (MGH, -Auct. Ant. IX, p. 403) uel HrErONYMI

1929; cf. infra ad Ill, 337.

32 I GOTT

IL, 1 Lzterzs capitalibus coloris rubri 2 Iterum in mana/ /itteris capitalibus 12 In marg. : Pulcrum exordium pro themate G 23 In marg. : Cibus sacre scripture omnem philosophiam precellit G 29 In marg.: Prosequitur de apostolis G

II

P.

27

LIBER 3^

4o

II

I3

et nos non contemplamur que widentur sed que non uidentur. Hoc uero ille, qui raptus usque ad tercium celum peribetur et audiuit ibi archana uerba, que non licet homini loqui. Nimirum quando homines sumus non reddimur capaces misteriorum. Homines in eloquiis plerumque perhibentur, qui non audent attingere inuolutum archanum, ut ibi, quem dicunt homines esse filium hominis ? Alii aiunt Iohannem Baptistam, alii uero Hieremiam aut unum ex prophetis. Vos ait quem esse dicitis ? Respondens Simon | Petrus dixit :Tw es Christus filius Dei uiui. Vide, quia homines non cognouerunt quod cognouit Petrus, qui non homo, sed plus quam homo

4 ^ erat factus. Vt de hoc, sic de ceteris. Verumtamen

p.28

homines et

vwmenta saluat Deus. Et hoc in eloquiorum dictis simbolice admittitur. Homines autem hic potentes in theophaniis dictorum, iumenta in sterquilinio gentilium promulgationum figentes gressum luxuriosissima deliberatione. Hi autem et P. 29 b!o

hi saluantur, illi autem

ut huberius adsurgant,

isti ut resur-

gant, secundum multiplicationem totius deitatis misericordiae. Nil itaque aestimes nuditati commendatum in sanctissimis uociferationibus, uerum contendendum, ut cum Petro sapiamus, non cum hominibus, qui iumentis iunguntur, si meditari

;5 desideramus inmeditabile et maxima denunciare. Ne dubites quenquam diuina sufferentem ab hominibus amoueri et segregari in splendoribus reformatiuis. Ex cunctis unus eligitur Moyses. ad montem et caliginem, in qua dicitur deus descendisse. Idcirco cornutus redditur in facie. Ad montem 6o Christus conscendens duodecim quos ipse uoluit uocauit. De Paulo quoque Ananie : Vade, quoniam uas electiomis est mihi iste, dicitur, ut portet nomen

meum

coram gentibus et ve-

gibus et filiis Israel. Iterum de Paulo et Barnaba Spiritus sanctus fatetur : | Separate miht Saulum et Barnaban in opus 12% 65 ministerii. Deus Christus noster : Ego scio, quos elegerim, p. 39 ait. Tres pueri de omnibus eliguntur ad confessionem atque fornacem, quorum sacratissimum himnum omni nube inuolutum affurcilare desideramus. Sic de aliis atque aliis, nisi Crisippus obstaculum tibi fiat, inuenies. Nisi isti beatissimi et zoomni honore digni redderentur segregati, non tam essent praeclari, nec talia exprimerent in laude conditoris in camino constituti. Denique ad tantam uirtutum deuenerunt arcem, 34 II. Cor. 4, 18. 51 Cf. Ps. 55, 8.

35/36 II. Cor. 12, 2-4. 41 Mt. 16, 15. 61/63 Act. 9, 15. 64 Act. 13, 2.

45Ps. 55,7 65 Io. 15, 18.

44 In marg.: De Petro apostolo G — 47teophaniis T — 49 figentes corr. ex fingentes 51 secundum (scdm) corr. ex scm C 55 In marg.: Regula studendi in diuinis libris. Exempla infra ponuntur de pluribus segregatis seu separatis G 70 essent corr. ex esse C

14

LIBER II

ut uisibilia et inuisibilia omnia uno uocis articulo pariter conglomerarent ad benedicendum superbenedicendum : Benediomnia opera Domini, Domino, laudate et superexaltate eum cite, 75 in saecula. Benedicite, celi, Domino, benedicite, angeli Domini,

Domino, et cetera usque in finem. Sed quia hoc prosequendum est carmen, iam in sui contemplatione figendus est gressus. Benedicite, angeli Domini,

Domino ; benedicite, celi, Domino.

8o Distinctio hic facta est, dum dicitur angeli Domini, quasi uelint dicere quosdam non Domini, quamlibet omnes a Domino conditi. Sunt quidem angeli mali, quemadmodum et boni. Ideo angeli hortantur ad benedicendum Domini, non aduersarii, ergo electi sunt hortati, abiecti non hortati. Id quoque de 8; stantibus et ruentibus. Consideremus | uero quur angeli, et sic tropologice aduertamus et confidentissime dicamus. Omnes namque cognoscimus, quod angeli Grece Latine nuntii dicantur, propter quod Domini uoluntatem populis nunciant.

T 2V

Du

Ideo autem eorum uocabulum offitii nomen est, non natura. oo Dum mittuntur angeli, nuncupantur, quibus ideo, ut docti

tradunt, pictorum licencia pennas facit, quo citatissimum eorum ubique discursum significet. Hoc uero de superioribus ; quia uero intencio est aliter querere et potius ea, que circa nos sunt, quam circa illos, iuxta uoluntatem interim meditari,

9; aliorsum stilus uertendus est. Igitur non dubites per angelos significari angelos et per celum celum, quemadmodum per cetera cetera. Angeli, ait, pacis amare flebunt. lesus autem magni consilii angelus dicitur, sacerdotum uero unusquisque in Malachia angelus Domini exercituum. nominatur. Ideo 10o angelos iuxta ueritatis lineam illos admittere procul dubio in ecclesia reuerentissime possumus, qui plebibus hoc denunciant, ut ex consuetudine sacerdociali cernimus, quod ad lucrum pertinet uite probabilis et optime actionis. Si displicet uaticinium dictum, Isaie introducatur supermundanum 105 Ecce uidentes, ait, clamabunt foris, angeli bacis amare fle|bunt.

Videntes prophetas demonstrat beatissimus uidens. Si quidem uidentes prophete dicuntur, nimirum hoc ipsi uident, quod ceteros latet. Beatissimus quoque Hieronimus suum uidentem doctissimum consueuit uocare Didimum. Quos i10 autem propheticus sermo inprimis uidentes dixit, hos poste74/77 Dan. 3, 57-59. 79 Dan. 3, 58-59. suprall, 14. 87/92 Is1Don1, E£yz. 7, 5, 1-3.

6.

99Mal.,]7.

105 Esai. 55, 7.

83 Hortantur] passiuo sensu, cf. 97 Esa1..55;,7. 98 cf. Esai. 9,

109 cf. HIERONYMI, Comm. in Gal. Prol.

(MicNE, PL 26, 507sqq.).

81 quamlibet — conditi in marg. suppleuit C 82 In marg. : De angelis bonis et malis G 106 In marg.: Prophete uidentes dicuntur et infra angeli nominantur G 109 Didimum in ras. C(?)

M

. 32

LIBER II

15

rius angelos pacis nominauit, quos etiam flentes praemonuit, nam firmati flentes non dicendi ; ex toto enim spiritus sunt. Ergo si ob enuntiationem angeli dicuntur, omnes eloquiorum annunclatores angeli demonstrantur. Ergo prophete angeli et 115 ad offitium praedicandi praecogniti. Sed uide, quia dictum est : Ecce widentes clamabunt foris, angeli pacis amare flebunt. Trium nobilissima societas angelos Domini, propheticus sermo angelos pacis. Legimus in apostolo, quia Christus est fax nostra, qui fecit utraque unum. Ergo angeli pacis angeli Domini sunt. 120 Christus enim, qui pax dicitur, Dominus est. Dominus autem quur, in prophetis idem exponit dicens : Si dominus sum, ubi est timor meus ? Ergo a timore Dominus, quemadmodum a dilectione deus. Quidam uero gramaticorum dicunt, quod Deus timor dicatur. Iohannes uero illorum mendatio longius 12; obuiat dicens : Deus caritas est. Non

dixit timor, sed caritas

Deus est. Quz timet, ait, non est perfectus | in caritate, quoniam perfecta caritas foras expellit timores. Timor uero, ut ait, non est in caritate. Sic itaque sugillantur tales. Demencia summa est in contubernio disputare ancillarum de illo, cui psallendum 13o est in conspectu angelorum. Hoc uero discurso reuertamur ad nostra.

Benedicite,

ait, angeli Domini, Domino.

Multi itaque

angeli, qui non sunt Domini, ut dixi, dum distincte dicitur : Benedicite, angeli Domini, Domino. Apostolus quippe transfigurare dicit angelum Sathane in angelum lucis et ministros 15; eius. Legimus autem angelos tenebrarum, quemadmodum angeli tenebrarum sunt innumerabiles. Omnes itaque aecclesie doctores angeli ueritatis causam denunciantes fidelibus optime admittendi diuini. Sed diabolus sine angelis etiam secundum hoc non est, quamlibet omnes refuge angeli illum 14o sequuti sint. Ne dubites hereticos angelos omnes esse demonis, quorum exercitum pridie ex quadam parte ad notionem prosequutus sum. Omnis itaque, qui aliud in aecclesia Dei sapit praeter quod illum sapere oportet, angelus diaboli est. Distincti igitur sunt angeli ueritatis ab angelis falsitatis. Si 145 queris

quomodo,

recurre

ad theologiam

diuini

Iohannis

15V

P.

33

et

inuenies dictum secundum hoc dictum. In hoc cognoscitur spiritus veritatis et spiritus nequam : Omnis itaque spiritus, qui p. 34

116 Esai. 55, 7. 118 Eph. 2, 14. 121 Mal. ı, 6. 125 I. Io. 4, 16. 126/128 I. 1o. 4, 18. 131 Dan. 5, 58. 133 Dan. 5, 58. 134 Cf. IlCor r1, 14. 146/155 I. Io. 4, 2-6.

123 Post ueto : duo uocabula (metus parentis ?) del. 136 In marg. : Doctores ecclesie angeli dicuntur et heretici angeli dyaboli G 142 Manicula in marg. delineata. luxta positum : Ad Galathas c. I G 146 In marg.: Quomodo cognoscitur spiritus bonus et spiritus malus G

16

LIBER II

confi|tetur Iesum. Christum in carne uenisse, ex Deo est. Et xq omnis spiritus, qui soluit lesum, ex Deo non est ; et hic est

150 antichristus, quod audistis quia uenit et nunc iam in mundo est. Vos ex Deo estis filioli, et uidistis eum. Quoniam mator est qui in uobis est quam qui in mundo; ipsi enim de mundo sunt, ideo de mundo loquuntur et mundus eos audit. Nos ex Deo sumus, qui nouit Deum, audit nos, qui non est ex Deo, non audit nos. 155 In hoc cognoscimus spiritum ueritatis et spiritum. erroris. Sic distinguntur isti ab illis, ut audisti. Terribile autem totum quod dicitur, mihi crede, beatissime frater. Ex Deo nimirum

non peribentur, qui de mundo loquuntur, ut tua beatissima auris audiuit, et qui Iesum

soluit, antichristus

peribetur. O

160 quanti confitentur, qui soluunt, praecipue apud nos. Soluunt nimirum Iesum Christum, qui impiis actionibus illum a se expellunt. Scriptum quippe est : Qui adheret Domino, unus spiritus

est. Et mihi,

ait, adherere

Deo

bonum

est. Tandiu

itaque adheret unusquisque Domino, quandiu huic non pla165 cet saeculo. Atque in hoc facto quasi cuiusdam societatis uinculo cum eodem adstringitur, cum quo unus perhibetur esse spiritus factus. Cum autem adfectare quid contra hanc societatem ceperit, actutum Iesum Christum a se soluit. Contra hanc quippe societatem facit, qui caritatem |relinquit de corde 170 puro et consciencia bona et fide non ficta. Iuxta enim theologicam

qui manet

tubam,

ram, non inflatur, non est ambiciosa, non querit. que sua sunt,

175 non irritatur, non cogitat malum, non gaudet super iniquitatem, congaudet autem neritati. Qui hanc igitur habet et in hac manet, non potest solui a Christo, neque ab eodem Christus,

placere huic nequissimo

audit, solius uero

suos.

mundo,

Propterea

qui amicos

autem

suos,

Dei non

quoniam

ea,

18o que sua sunt, sapiunt. In hoc autem facto Iesum soluunt, id est negant ; si dicis quur negant, quia confitentur, disce diuinissimo dicente lacobo, quia fides sine operibus mortua est. Itaque, si mortua est fides, et ille uiuere non potest, cuius fides mortua est. Dura cautio, qua etiam qui alicuius momenti 185 uidentur,

ut

non

4Y

in caritate 1n. Deo manet et Deus p. 35

in eo. Quare ? Nimirum ut splendor mundi fatetur : Caritas paciens est, benigna est. Caritas non emulatur, non agit berper-

non

H

illuminati

plectentur.

Confitentes,

162 I. Cor. 6, 17. 163 Ps. 72, 28. 171 I. Io. 4, 16. 13, 4-6. 1821209254208 185sq. Tit. 1, 16.

ait,

172/176 I. Cor.

149 omnis corr. ex omnes C 151 eum corr. ex eo C 152 enim corr. ex xim C, — 160 In marg. : Notat ueram et falsam confessionem Christianorum G ; 116%hanccoorr.exhacC — 171 In marg. : De caritate G. Capita bominis et equis iuxta. delineata 176 in ss. C 182 fides corr. ex fide C

LIBER II

i5

nosse Deum, factis autem negant illum. Hoc autem apostolus, per quem semper loquitur Christus. Multi loquuntur de Deo nec sunt in Deo, quemadmodum non sunt, qui de mundo loqui non cessant. Si queris | quomodo, disce, quia Iudas et 190 Petrus pariter ad mensam, uterque discipulus, uterque uero apostolus. Horum autem unus adsumitur et alius reproba-

I $t

tur. Vt ex istis, sic et ceteris, ut de Cain et Abel, et Iacob et

Esau, et Stephano et Nicolao, quemadmodum de angelis Domini et angelis diaboli. Hoc autem in superioribus cir19; ca ueram discriminationem. Dictum autem audisti, quia uidentes clamabunt foris et angeli bacis amare flebunt. Foris perhibentur clamare, quia non sunt fures, neque latrones, neque constituti sub humano timore, uerbum ueritatis cum omni constancia ad omnem carnem denunciantes. Ama200 sias Amos uidentem ad fugam hortatur in terram Iuda, nec prophetaret in Bethel. Qui audito uerbo regis respondit : Non sum propheta, non sum filius prophete, sed armentarius ego sum uellicans siccomoros. Cui confestim dicitur : Vade et profheta ad bopulum meum Israel dicens : Nunc audi uerbum domi205 ni: Tu dicis : Non prophetabis super Israel et non stillabis super domum idoli. Propter hoc haec dicit Dominus Deus : Vxor tua. in ciuitate fornicabitur ; et filii tui et filie tuae in gladio cadent ; et humus tua funiculo mecietur ; et tu in terra polluta morieris, et Israel captiuus migrabit de terra sua. Sic nimi-

210 rum | uidentes clamant foris, nil formidantes saeculi istius. Pro nephas, nostri uidentes non foris clamant, sed intus mur-

p. 36

m SM

murant, atque sine iussu et interrogatu nil musitare audent,

ne quidem aures offendant regales. Quomodo, inquiunt, displicentia loqui possumus regi ? Ira succenditur, furore ar21; matur, et nos insonabimus ? Magis simulatum expetunt cachinnum quam ualidum Dei denuncient uerbum. Hoc autem quidem ut eorum siue contigui ab inditis non suspendantur officiis, ipsi uero ne priuentur paleis. Dum offendere uero corruptiuum quis metuit hominem propter hominem et ea, 220 quein usu sunt hominum, atque ob hoc placere gestit huic, qui hodie est et mane uestigium illius non inuenitur super terram, nil distare uidetur ab illis, qui statuam adhorabant regis Babilonis. Disperdet Deus, ait, ossa eorum, qui hominibus

placent ; confusi sunt, quia Deus dissipauit illos. Hoc 193 Cf. Act. 6, 5 et IsipoRt, Efyz. 8, 5, 5.

Amos 7, 13- 17.

196 Esai. 325577.

autem 201/209

223 Ch Bs. 92,6:

189 In marg. : Questio G 196 In marg. : De predicacionibus ueritatis 'G 200 Post Amasias ras. duorum litterarum 211 In marg. : De adulacionibus. Non audentes ueritatem predicare assimilantur ydolatris statuam adorantibus

Nabuchodonosor G

P-

37

18

LIBER II

22; propter hoc nimirum widentes clamabunt foris. Vis iterum audire, quomodo unus noster uidens clamabat extrorsus? Stans, ait, Paulus in medio Harioriago ait : Viri Athenienses,

per omnia quasi supersticiosos uos uideo. Ad Elimam magum 6r ueritati resistentem : O Plene omni dolo et omni fallacia, fili | T inimice

230 diaboli,

iusticie,

omnis

mon

desinis

subuertere

wias

Domini rectas. Ideo uero hoc supra hoc, ut qui facile non adquieuit credere uerbis, saltim credere discat auctoritatibus. Angeli, ait, pacis amare flebunt. Quomodo ? Euntes, ait, ibant et flebant mittentes semina sua. Sic inuenies fecisse Isaiam, sic

23; Hieremiam, qui totius mundi in Cinoth sui mala defleuit, sic etiam ceteros. Paulus uero : Ex multa, ait, tribulatione et

angustia cordis scripsi uobis per multas lacrimas, non ut contristemini, sed ut sciatis, quam caritatem habeam in uobis. Alibi quoque infra eandem ad eosdem: timeo, ait, ne forte cum uenero,

p. 38

24o non quales uolo inueniam uos, et ego inueniar a uobis, qualem uos non wultis ; ne forte contenciones, emulationes, susurrationes, inflaciones, sediciones sint inter uos, ne iterum, cum uenio, hu-

miliet me Deus apud nos et lugeam multos ex his, qui ante peccauerunt et non egerunt poenitenciam super inmunditia et forni245 catione et inpuditicia, quam gesserunt. Sic nimirum comprobantur angeli pacis amare flere. Ideo hoc faciunt, quia angeli pacis et non discensionis sunt. Neminem diuinorum inuenies ex talibus sine amarissimo fletu. Hoc autem de angelis, quod amodo ad celos circa uirtutem | perueniendum. Bene25o dicite,

celi, Domino,

ait.

Pluraliter

dictum

est

celi, quasi

non sit unum celum sed plures. Verumtamen et celum et celos legimus, ut illud : Qwi operit celum nubibus, et : celi enarrant gloriam Dei. In principio autem creauit Deus celum ; et cum obduxero

nubibus

celum,

et multa

talia.

Philosophi

autem

25; mundi, quemadmodum optime admittis, septem celos, id est planetas globorum consono motu introduxerunt, quique uolubile iterum celum atque ardentem uolunt, hocque nomine uocatum, quod tamquam uas celatum inpraessa signa habeat stellarum, cuius spera species quedam in rotundum forma260 ta, cuius centrum terra est ex omnibus partibus equaliter conclusa. Hanc speram nec principium uolunt habere instructi, nec terminum.

Rs

Inprimis autem

de celo disserendum,

225 Esai. 33, 7. 2A T Net 22. 229 Act. 15, 10. 233 Esai. 55, 7; 125,6. 235 Cinoth] id est Lamentatio, cf. Isıporı, Etym. 6, ı, 8. 236/238 II. Cor. 12, 20-21. 249 Dan. 5, 59. 252 Ps. 146, 8; Ps. 18, 2. 253 Gen. 1, 1:.Gen.9, 14. 255/262 Isınorı, Etym. 3, 31-32.

233 In marg. : De lacrimis sanctorum G 249 In marg. : De celo questio G 262 In marg.: Responsio de celo et de celis. Tropologice comparacio ad ecclesiam G

16v

LIBER II

IQ

demumque de celis. Ecclesia, ut mihi uidetur, tropologice est celum rotundum et uolubile atque ardens. Si queris quomodo 26; rotundum sit celum, istiusmodi disce, quia per circuitum dif-

fusa mundi et ad omne opus bonum parata et in illo fundata est, qui dicit : Ego sum Alfa et 2. Nil inuenies rotundius littera o in modum circuli expraessa. Si plenissime uis sapere rotunditatem, de qua dico, audi theologum dicentem Iohannem : 270 In principio erat. Verbum, et Verbum | erat apud Deum, et Deus erat Verbum. Hoc erat in principio apud Deum. Ista rotunditas semper simplex, ideo inpartibilis. Quomodo ? Ego et Pater unum

sumus, ait. Ideo uero rotundum celum, de

quo ratio agitur. Est enim simplex ut fundamentum quan27; quam lapis angularis iungat parietes maculam non habens neque rugam uel si quid istiusmodi est. Rotunda idcirco, p. 40 quia diuersa non sapit ut hereses, immo semper ad unum

respicit. Vnde columba et formosa peribetur in Canticis supra rotam euangelii collocata. Quid rotundius rota arbitrandum ? 280 Ezechiel

rotam

in rota intuitus

est, id est uetus

in nouo,

nouum in uetere testamentum, quibus firmissime stabilita aecclesia ubique rotatur ad omne opus bonum iuxta apostolicum iussum sine ruina. Et hoc est sui uolubilitas. Iesus uero, huius celi beatissimus auctor, castella et ciuitates circumibat

285 sanando omnes a diabolo oppressos, ut sermo demonstrat diuinus.

Perhibetur

autem

ardens,

ut

rotundum

et uolubile.

De uolubilitate uero et rotunditate tropologice breuiter dixi. Dicam quomodo ardens. Quis nos, ait, separabit a caritate Christi ? Tribulatio an angustia an persequutio an fames an nuditas | 17* 290 an periculum an gladius ? Certus sum, ait, quia neque mors, neque wita, neque angeli, neque principatus, neque wirtutes, neque instancia, neque futura, neque fortitudo, neque altitudo, neque profundum, neque creatura aliqua poterit nos separare a caritate Dei, que est in Christo Iesu Domino nostro. Sic itaque 295 ardens

Christi nimia dilectione succensum

redditur,

de quo

loquimur, celum. Hoc autem distinxit Deus claris luminibus et

267 Apoc. 22, 15. 270 Io. 1, 1. 16.et Eph. 5,27. 280 Ez. 1, 16.

285 Act. 10, 58. 288/290 Rom. 296/298 Isınorı, E£ym. 3, 31, 2.

2731o. 1o, 30. 274/276 Cf. Esai. 28, 282 II. Tim. 2, 21. 284 Mt. 9, 55.

8, 35.

290/294 Rom.

8, 38-39.

264 uolubile corr. ex uolubilem — —265sq. per — parata et in marg. suppleuit C 267 In marg. : Fundamentum ecclesie et De rotunditate G ; rotundius corr. ex rotundus C 278 In marg.: Canticorum VI c. G ; manicula in alia margine delineata 283 In marg. : Deuolubilitateecclesie G 288 In zarg. : Ardens est ecclesia G 296 In marg. : Luminaria celi id est ecclesie sunt doctores ecclesie G

20

LIBERN

impleuit sole et luna, et astrorum micantium splendentibus signis adhornauit. Quomodo ? Si queris quomodo, audi quod dicitur : Quosdam quidem posuit Deus in aecclesia : Primum a300 fostolos, secundum

prophetas,

tercio doctores,

deinde uirtutes, p. 41

exinde gratias curationum, opitulationes, gubernationes, genera linguarum et cetera. Talibus quidem ornamentis hornauit deus istud celum, talibus inluminauit sideribus.

Huius

autem celi spera est Dominus Iesus, qui sicut initium, sic nul3o; lum finem habet, cuius centrum terra ex omnibus partibus aequaliter conclusa.'Quomodo ? Ex ipso, ait, et per ipsum et in ipso sunt omnia. Et : Terra scabellum pedum eius est. Huc usque de uno celo, nunc autem de pluribus, demumque similiter ad ipsum animus dirigendus. Diximus te in superiori310 bus audiente, quod philosophi mundi septem celos introduxerunt. Misterio uero mi|nime dictum

remouetur,

nisi ab his,

qui dicunt in scripturis non allegorizandum, praepediamur. Paulus fons doctrinarum ad profundissimas nos frequenter dirigit allegorias. Nam et prophete nubibus allegoriarum in31; uoluti uidentur, saluator turbis non nisi in parabolis fatebatur. Inuenies autem sic ceteros obumbratos, quemadmodum spectabile fessenium aput poetas simbola quedam dinoscuntur. His autem omissis, antequam nos hora praetereat, breuiter inspiciamus de septem celis quod promisimus. 320 Vis itaque audire unum celestium philosophorum non utique talem aut talem, sed omnium

altitudinem celorum transcen-

dentem dictis et optutibus mentis philosophantem de hoc, quod acumine mentis in eloquiis ex septem celis circa tropologiam nitimur, contemplari ? Johannes, ait, septem aeccle325 stis, que sunt in Asia : Gratia uobis et bax ab eo, qui est et qui erat et qui uenturus est, et a septem spiritibus, qui in conspectu throni eius sunt, et ab Iesu Christo, qui est testis fidelis brimogenitus mortuorum et princeps vegum terre. Igitur si delectat, quantum ad pulchras attinet formationes, habemus septem ce339los non secundum mundanos disputatores, sed circa diuinos. Septem uero sic admittendi, ut unum admittatur circa sensum theosophorum. In septena|rio enim numero aecclesie perfectio demonstratur. Nam ut septem audisti aecclesias, sic septem nihilominus spiritus. Denique et septem 335 sunt superdiuina carismata, quibus uniuersalis aecclesia

299/302 I. Cor. 12, 28. 305 Isınporı, E£yz. 3, 32. 306 Rom. 11, 36. 307 Mt. 5, 35. 318 Cf. supra I, 180. 324/329 Apoc. 1, 4-5.

304 In marg. : Spera huius celi lesus Christus G 306 ipsum corr. ex ipso C 308 In marg.: Sequitur de pluribus G 319 In marg.: De zteMm celis G 327 throni ss. C

P. 42

LIBER

II

2X

regitur. In Isaia uero legitur, quod septem mulieres uirum unum adpraehenderint dicentes : Panem nostrum. manducabimus,

westimentis

nostris

operiemur,

tantummodo

inuocetur

nomen tuum super nos. Septem, quas audisti, mulieres septem 340 praedictas ecclesias indubitanter sume. Virum, quem audisti unum, illum delibera de quo Spiritus sanctus : Ecce Wir, ait, oriens

nomen

eius,

et mulier

circumdedit

uirum,

nimirum Maria, que numquam sapuit uirum ad amplexum luxuriosum. Virum uero circumdedit, quando filium Dei in 34; utero concepit. Dicitur autem uir unus, quia solius Dei carissimus unigenitus uirificatus, id est homo factus, in quo omnes

thesauri

sapientie

et scientie sunt

reconditi,

et totius

diuinitatis plenitudo inhabitat corporaliter. Siue dicitur unus, quia numerari non potest, unde et sapientie perhibetur Dei non 35o esse numerus. Sapientia nimirum Dei Christus, quemadmodum et uirtus tuba intonante apostolica. Verum diuini numeri nimis faborantur in denuntiationibus ; |sciendum uero, quia unum semen numeri est, non numerum. Vnde numerus sapientie non est. Verum dicitur unum, ut subtilius disse-

P- 43

ıg!

35; ramus, quia omnia uniuersaliter est per unius unitatis excellenciam, et omnium est unius inreuersibiliter causalis.

Nullum enim existentium est non participans unius, sed sicut simul omnis numerus monada participat et unum, duo et decem dicitur et semis unum et tercium et decimum unum, sic

36o omnia et omnium pars unum participant, atque unum essen^A

doomnia sunt existencia. Verum, ut audisti, sapientie eius non est numerus. Numero uero circa nos nummus nomen dedit,

et a sui frequentacione uocabulum indidit. Est itaque Deus in numero, quasi caput numeri, innumerabiliter uero. Omnia 36; namque in se ipso uniformiter praeambit et circumpraehendit. Theologia igitur totam deitatem, quam thearchiam quidam uolunt, ut omnium causam laudat unius uocabulo, ut unus Deus P- 44

Pater et unus Dominus Iesus Christus et ipse Spiritus sanctus superexcellenter totius diuine unitatis conexio nominatur. 370 Hoc uero propter uirum unum a muliere circumdatum innumerabilem, qui licet non possit numerari, uerum in numero, praecipue in septenario. Multos quidem numeros misticos | 197 336/339 Esai. 4, 1. 341 Zach. 6, 12. 346 Col. 2, 5. 347 Col. 2, 9. 349 Cf. Ps. 146, 5. 352 Faborare] id quod praedicare; Italianismus (fauolare) uidetur, cf. infra III, 427 ; VIII, 221, 884. 353 Isınorı, E£yz. 5, 31.

355/361 Ionannıs Scorr, Translatio Ps.- Dionysii Areopagitae (CHEVALLIER, Dionysiaca 1, 540sqq. = MiGNE, PL 122, 1169). 362 Isıporı, E/yz. 5, 5, 1. 364/369 IonaNNis SCOTT, /oc. cif. (CHEVALLIER, Dionysiaca 1, 545 ; MIGNE 1170).

340 In marg. : De uiro uno quem circumdederunt septem ecclesieG Post est ras. trium litterarum

354

22

LIBER II

aduerto, sed caumatis improbitas et temporis breuietas non patitur dicere. Huc usque autem de multis celis, quod amodo 37; de uno rimandum aestimo, quia nunc celos, nunc celum legimus. Qui operit, ait, celum nubibus. Simbolum quoddam maximis sacramentis perplexum. Qui operit, ait, celum |mubibus. Vtique Christus operit, Christus inuoluit, alius non potest. Sine ipso enim nemo quid potest. Sine me, ait, nil potestis fa380 cere. Sed sicut operit sic denudat, cui uult et quando uult. Quibus nubibus operitur celum, de quo nunc dicitur ? Mandabo,

ait,

nubibus, ' ne

pluant

super

Israel

himbrem.

Ecce

nubes, quibus operitur celum hoc. Nam celum, quod uidemus, nubibus non operitur, quanquam obducatur. Misterium 38; itaque magnum celum opertum. Enigmate allegoriarum profundissimarum operitur et nubibus altissimorum dictorum. Est itaque celum hic theologia reuerenter doctis tradentibus admittenda, que in nubibus uehementissime tonat et fulgurat coruscationes et emittit tonitrua. Nimis opertum ce- P- 45 39o lum, cuius misterium nemo sine Spiritus sancti magisterio penetrare potest. Celum ideo, quod celatum sit, ut supra retuli-

mus. Itaque quante obumbrationis sacra habeatur scriptura, illi tantummodo norunt, qui in assiduitate utriusque | testamenti uersantur, licet in superficie nonumquam patescat, 395 uerum in interioribus acutissimos latet. Quandiu celitus humanus non aperitur sensus, theologicus non discitur intellectus. Rarissimos uolunt theologi huius habere noticiam. Clausa in Danihele perhibentur uolumina. Venter prophete amaricatur deuorato trinummo. Ad uisiones supermundanas diu 4oolanguescit fatidicus. Perhibetur quod nemo ut est attingere possit himnorum misterium. In prophetis omnes pene ante nos defecerunt. Quorsum talia ? Qui operit, ait, celum nubibus, atque ut celos et celum iterum admittamus magnus restat cursus. Celi enarrant, ait, gloriam dei. Horum celorum 405 numerum facile nemo potest sapere. Multi enim fuerunt celi, qui narrauerunt gloriam Dei. Istos autem celos nostri dicunt apostolos. Ergo si ita est, duodecim admittendi. Sed ego dico, quia non solum apostoli, sed et prophete omnes et patriarche simulque uniuersi aecclesiae rectores celi sunt glo410 riam dei narrantes, ideo innumerabiles. Verum, quia pari fide

376 Ps. 146, 8. 389 Ps. 145, 6. Cf. Apoc. 1o, 9.

377 Ps. 146, 8. 379 Io. 15, 5. 381/382 Esai. 5, 6. 391 Isıporı, Etym. 5, 51, 1. 397 Cf. Dan. 12, 9. 398 402 Ps. 146, 8. 404 Ps. 18, 2.

387 In marg. : De theologica facultate que nubibus tecta obscuritatum, et sine spiritus sancti magisterio nemo penetrare potest G 408 In marg. : Notat qui celorum nomine comprehendantur G

20F

LIBER II

23

et dilectione adstricti, ideo non multi, licet perplures. Ac per hoc unum celum legitur, non plures, quanquam dicantur septem. Vnum igitur semper credendum. Quid dico? Audi, quid dicat Paulus, praeclarissimus orbis doctor 415 Si quidem | sunt dii multi et domini multi, nobis tamen unus

Deus Pater, ex quo omnia et nos in illum, et unus Dominus Iesus Christus, ber quem omnia et nos ber ipsum. Ecce habes, de quo celo dictum est. Verumtamen hoc celum in principio creauit celum, quod et firmamentum

in eloquiis ideo uocatur,

420 quod cursu sit siderum et ratis legibus fixisque firmatum. Interdum et celum pro aere accipitur, ubi uenti et nubes et procelle et turbines fiunt. Vnus autem uestrum ait celum quod dicitur aer : psalmographus nobilissimus noster : Volucres celi, ait, cum

euidentissimum

sit uolucres

in aere

uolare.

425 Verum non proposuimus phisice sed tropologice loqui. Nil ualet littera sine spiritu, unde spiritualibus spiritualia comparanda sunt. In beatissimis autem dictis admodum laudatur, qui possessor est spiritus. Omnia enim ditudicat talis, et ipse a nemine iudicatur. Animalis uero non percipit ea, que 43o sunt Spiritus sancti. Igitur iterum eleuemus paululum nos in contemplationem dictorum spectabilium, ut ex more uota soluamus. Dixi in superioribus, quia celum creauit celum, utique Deus, sicut dicitur : In principio creauit Deus celum. Hoc autem post sui creationem uocatum est firmamentum, 435 quo nimirum comprobatur, quod post ruinam | malorum angelorum hii, qui permanserunt, firmitate perpetua stabiliti sunt. Id autem

euidentissime,

sed ego aliud quero

sine hoc celo,

quod in principio creauit Deus. Recurrendum autem nobis ad euangelium quanto citius circa Matheum. In quo plenissime 44o continetur de istiusmodi celi prima, ut ita fatear, creatione. Ambulans, ait, lesus iuxta mare Galilee uidit duos fratres, Simonem, qui uocatur Petrus, et Andream fratrem eius, mittenles rete in mare ; erant enim piscatores. Et ait illis : Venite post

me et faciam uos fieri piscatores hominum. At illi continuo relic445 lis retibus sequuti sunt eum. Et procedens inde uidit alios duos fratres, Iacobum Zebedei et Iohannem fratrem eius in naui cum Zebedeo patre eorum,

veficientes retia sua, et wocauıt eos. Illi

autem relictis vetibus et patre et sequuti sunt eum. Et circuibat Iesus totam Galileam docens in sinagogis eorum et praedicans 450 euangelium regni, et sanans omnem languorem et omnem infir-

415/417 I. Cor. 8, 5-6. 419/424 Is1iponi1, E£yz. 13, 4, 2-5. 423 Ps. 8,9 ex IsrpoRo. 428 I. Cor. 2, 15. 433 Gen. 1, 1. 441/451 Mt. 4, 18-24.

426 In marg. : Nil ualet littera sine spirituali intellectu principio deus creauit ecclesiam, iam clare parebit G

G :

438 In marg. : In

p. 46

24

455

460

LIBER II

mitatem in Populo, et abiit oppinio eius in totam Siriam. Ecce, quando creauit Deus celum utique aecclesiam uocando ad se quos audisti, exordium aecclesie istud accipiendum. Statim enim quattuor assumptis adoritur saluator praedicandi offitium et sanare incipit omnes lan|guentes, et oppinio eius iuit per totam Siriam, id est per totum mundum, quia lesus est index uiuorum et mortuorum. Vnde et de eodem in canticis Spiritus sanctus fatetur : Vnguentum effusum nomen tuum. Si queris, quomodo sit unguentum effusum nomen Christi, disce, quia dedit illi Deus Pater nomen, quod est super omne nomen, ul in nomine Iesu omne genu flectatur celestium, terrestrium et infernorum, et omnis lingua confiteatur, quia Dominus Iesus Christus in gloria est Dei Patris. Dictum de celo uero prosequatur et adiungatur de firmamento. Denique superius expraes-

465 simus,

quia celum

post

sui creationem

firmamentum

21V

p. 48

uoca-

tum est, sed ante cecidit refuga cum suis. Videamus seriem rationis et sic prosequamur misterium dicti. Cecidit refuga cum

suis de celo, et celum firmamentum

uocatum

est. Re-

manentes uero firmati ad statum sunt. Sic nimirum contigit 470 de hoc celo quod diximus, utique de conuentu apostolico, quo dedicata est ecclesia. Iudas nimirum cecidit cum suis nimirum resistentibus ueritati, et hoc celum firmamentum est fac-

475

tum. Nam antequam inflammarentur sancti uapore Spiritus, non firmati apostoli perhibentur ; immo Petrus negauit, ceteri fuga lapsi sunt, quemadmodum dicitur : Dimisso eo omnes fugerunt, ueniente uero superno paraclito in apostolis totum

480

48

^

diuinis

mundum

| terruerunt

bucinis.

In

omnes

illorum deueniebat stupor, timor uero et tremor inuadebant uniuersos. Recurre ad eorundem Actum, et tunc nos plenissime ueraces inuenies. Lege illorum testimonia, et ueridicos nos comprobabis. Demonstrauimus autem, quod firmamentum dictum eo, quod cursu siderum et ratis legibus fixisque firmatum sit. Videamus igitur, quid in interioribus dictorum et sic consideremus, quo cursu siderum et ratis legibus fixisque sit hoc firmamentum firmatum. Dicat itaque Marcus, qui interpraetatur excelsus : Recumbentibus undecim discipulis apparuit ils lesus et exprobrauit incredulitatem eorum et duriciam cordis, quia his, qui uiderant eum resurrexisse a

457 Act.

10, 42.

458 Cant.

ı, 2.

Prosequatur| passiuo sensu, cf. supra II, 14. Isrponz, Efym. 13, 4, 2 et 7, 9, 22.

460/463 Phil. 2, 9-11.

476 Mt. 26, 56.

463

481/483

486/498 Mc. 16, 14-20.

458 In marg.: Vnguentum effusum nomen suum, id est lesu Christi G 466 In marg.: De casu angelorum G 481 In marg. : Apostoli post spiritus sancti missionem firmati fuerunt G

22T

LIBER II

25

mortuis, non crediderant, et dixit eis : Euntes in mundum

uni-

490 uersum. Praedicate euangelium omni creature. Qui crediderit et baptizatus fuerit, saluus eril, qui uero non crediderit, condempnabitur. Signa autem eos, qui crediderint, haec sequentur : In nomine

meo

demonia

eicient, linguis loquentur nouis, ser-

P. 49

pentes tollent ; et si mortiferum qui biberint, non eos nocebit, 495 Super egros manus imponent et bene habebunt. Et Dominus quidem lesus postquam loquutus est eis, assumptus est in celum et sedit a dextris dei. Illi autem profecti praedicauerunt ubique | Zar Domino cooperante sermone confirmanle sequentibus signis. Tali itaque et istiusmodi siderum cursu et ratis legibus firmasoo mentum,

de quo diximus, constat

firmatum.

Hoc

uero

iux-

ta, et quod dictum, tropologiam inspecto refferamus gratias creatori, qui celum angelis, aer uolucribus, mare piscibus, terram hominibus ceterisque animantibus dedit. Illud autem in fine pono, quod iuxta sacrum dictum omnia opera Dei inuestisos gabilia sunt. Ideo numquam quorundam. somniis leuiter aures adcommodandum. Huic autem ad presens dicto ex more silentium ponamus, quia duce Deo concite ad sequentia peruenire

optamus. Sit nomen

Domini

benedictum, ex hoc

nunc, el usque in saeculum. Amen.

- 502/503 Isıporı, Etym. 13, 5, 3.

497 a dextris: ad dextris T lineam distractum

508 Ps. 112, 2.

509 Amen capitalibus litteris per totam fere

ITEM EIVSDEM AD EVNDEM

LIBER TERTIVS.

p. $0

Intuenda denuo ex more sunt et circa solitam sponsionem triplicis diuine optima societatis eloquia iuxta eloquia per eloquiorum sagacem et intimam manationem ad rationem cons siderationis discrete et indisiungibilis meationis, que in beatricibus et opulentissimis narrationibus pollere nitidissime consueuit,

| quanquam

laboriosissimum,

ut in primordiis di-

missum non dubitemus. Vnde autem praeambiendus suauissimus conatus contra conatum omni uero sopore quietior et 10 omni melle dulcior. Quam dulcia, ait; faucibus meis eloquia tua super mel et fauum ori meo. Nil quippe hoc estimando dulcius, in quo semper diuina supercollocatur dulcedo. Reponitur uero, quo id intellegatur, a quo omne diuinum totius iocunditatis delectamentum descendit et manat. Vnde super mel 15 et fauum dulcia propheticus sermo nominare non metuit uerba sacra. Etenim materialis mellis dulcedo minime semper eadem, secundum quod est, arbitranda, quanquam circa naturam, praecipue cum ad id, quod natura agit, proueniat, ut ex natura omnimode admittitur; diuina uero eloquia super mel et 20 fauum dulcia narrata sic minime, immo

transcendunt

omnes

passibiles delectaciones suis inmaterialibus et semper mel- p. lifluis delectamentis. Nec dubites simbolice dictum, quod audis narratum. Mortalibus sic quidem recitatoribus mortalia inpendio uidentur dulcia esse dicta, in quibus pene omnes, 25 qui futtilem scienciam appetunt, in uanissimis deliberationi-

52

bus stabilitam desudare | delectant, quemadmodum olim multi fecerunt. Diuinus uero arbiter, ueluti circa nobilissime

discipline partem potius quam instrumentum mel id atque fauum intuitus, omnibus humanis diuina misterialiter prae3o posuit, mirabiliter etiam segregauit, considerans illa a multitudine, haec ab unitate, illa dependentia, hec ratissima, p. 53 illa circa inanem philosophiam, haec secundum celestem sa-

pientiam. Quod autem instabilis mortalium philosophia in mellis tipo aliquando in diuinis uociferationibus nominetur, 35 superna sapiencia apertissime testatur: Fauus distillans labia meretricis. Meretrix nimirum et optime dicitur, quia illum non habet uirum, qui stilum reprobat mendacem, falsorum-

3 Lege: intuenda triplicis diuine societatis (id est trium puerorum) optima eloquia 10Ps. 118,103. 21 Passibilis] id quod sensu percipi potest. 27 Arbiter| sc. psalmista. 35 Prou.s, 2.

III, 1sq. Item — more Zrferis capitalibus; Intuenda: Littera initialis I rubri coloris |.130» In marg. : Nil suauius diuiniseloquiisG 31abunitateinras. 32 In marg. : De inani philosophia audi scripturam G

LIBER III

27

que uerborum trutinatorem. Fauus autem distillans Dulci enim metrorum lege et ordine resonantium mulcat ani4o mos, licet et de doctrina hereticorum plenissime accipi possit. Quamlibet uero id faciat, proueniet uero quandoquidem suis intolerabilis amaritudo. Vt id autem uerissime dictum aduertas,

diligenter ausculta sequentia

: Nowissima,

ait, illius

amara quasi absinthium, et acuta quasi gladius biceps. Pedes 45 etus descendunt in mortem, et ad inferos gressus illius penetrant. Si reminisci obtas antique uetustatis uirorum, summam tibi fidem | facit eloquium, dicens : An hoc legibus diuinitus opti-

marum disciplinarum inspiratis detraho ? Ab inefabili totius sapiencie pectore non abnego descendisse, in quo omnes so thesauri sapientie et scientie reconditi predicantur ; etenim in omnibus principia non dubitanda, quemadmodum in prima athomus, in secunda pronunciatiuum, in tercia proloquium, in quarta monas, in quinta punctus, in sexta semitonium, in septima ostentum, quemadmodum honorabiliter nosti, ss sine quibus mundus

nimirum

non

regitur. Dicendum

in his,

qui corruptionibus non secundum corruptiones placent, minime mortalis, quin potius celestis, quemadmodum euidenter in optime perficientibus cognoscitur; demonstratur uero etiam nostro in fratre diuini collegii Isingrimo, nec ideo sanctus 6o quisquam arbitrandus, si horum nil nouerit, que ad diuinum hornamentum horis omnibus prouenire possunt. Recte scientes beatissima nostra nutrix et secundum eadem perficientes multis assueta est laudibus beatissime honorare et ubique in sua splendidissima mensa extollere. Illa igitur morta65 lis, que ad amorem uite non sectatur, solius imprimenda est sapiencia. Deus sicut ipse naturaliter non solum sapiens, quin potius | supersapiens, ideo ab ipso omnis sapientia, id est, quicquid diuine sapientie obtemperat. Ergo et supra dictarum scientia ab ipso dicenda, et ante palam in ipso 7;o reposita. Dicitur autem idem, quod nemo nos bellicosos contra hanc opinetur, immo contra illos, qui dixerunt se esse sapientes et stulti facti sunt et serwierunt potius creature quam 39 Mulcat] pro mulcet, cf. supra I, 374.

43/45 Prou. 5, 4-5.

51/54

Septem artium elementa peculiari modo enumerat ;quae quo de fonte hauserit nescio, cf. B. BISCHOFF, Eine verschollene Einteilung der Wissenschaften (Mittelalterliche Studien Y, 1966) p. 273-288. 55/71 Sententiae ad definiendum, Gerardus de septem artibus quid existimauerit, satis grandis momenti : Auctor enim, qui asserit mundanam quoque scientiam a Deo prouenire (69) seque bellicosum contra illam putari nolle, haud merito inter artium liberalium aduersarios numeratur. 71-Rom. 15022. 72: Roma1,25:

39 resonantium: se sonantium T 40 licet — possit in mar. T reminisci corr. ex reminiscere C 71 opinetur corr. ex oppinetur C

46

24!

P. 54

28

LIBER III

creatori, qui est Deus benedictus in saecula. Verum omnis sapientia Christus superintellegendus, qui Dei dicitur uirtus, et sa7; pientia apostolica uociferatione intonatur, a quo omnis sapientia peribetur. Nil igitur est sapienciam non participans ; quod uero non participans, insipientia et hebitudo, que in uera scientia locum non habent. Hebitudo uero non timide demonstranda, et insipientia dicenda diuine notionis abscentia, quan8o quam ut est nemini reuelata umquam, nisi sibimet arbitranda. Quidam uero uolunt scientiam differenter in humanis, sapienciam in diuinis. Sacer autem et omnia diiudicans sermo plerumque utrumque indifferenter ponit. Populus autem Dei ideo captiuatus dicitur, quia Dei scientiam non habuit. 8; Deus nihilo minus potius scienciam in sacris requirit dictis suam quam holocaustum. Ergo multi multa scientes quanquam | participantes inscii facti sunt, ut stulti sapientes, quo- 295 rum numerus a Spiritu sancto perhibetur infinitus. Verumta- p. 56 men ignorantia promerente et errore mortalium potius ta9 o lium adsumuntur rumores quam eloquia dulcia super mel et fauum Dei. Hos uero omnes, qui ausi non sunt, quamlibet insectionibus trium instrumentorum glorientur et apud rusticos potentur, in ecclesia dei loqui, ut lutum habeamus et illorum dicta ut stercora arbitremur, atque diuina eloquia su9 mI per mel et fauum dulcia, fulti gratia et misericordia

IO o

dei, omni,

prout possumus, tempore meditemur, et pro eisdem postulantibus gratanter circa uirtutem inperciamur. Itaque post primum atque secundum in trium puerorum immo circa dispositum, quo tibi plenissime et supra potentiam satisfaciam, tercium librum adhoriar. Quicquid uero diuinus totius diuinitatis spiritus subministrauerit, omni reiecta tarditate in eodem conectam. Benedicite, ait, aque omnes, que super

P- 37

celos sunt, Domino ; benedicite, omnes uirtutes Domini, Domi-

no. Aquas quidem supra celos esse non solum humani sed 105 etiam diuini tradunt libri : Aque, ait, que super celos sunt, laudent nomen Domini. Nihilo minus himnus diuinus : Aque omnes, que super celos | sunt. Philosophi uero saeculi solis 257 ignem dicunt aqua nutriri et e contrario elemento uirtutem

75 Apostolica uoctferatione] V. Cor. 1, 24et 30..— (MiGNE, PL 85, 93C).

Eccle. ı,ı5. Ps. 148, 4.

84 Esai. 5, 15.

81 Cf. Isınorı, Differentiae 2

85 Sacris dictis] Os. 6, 6.

93 Porentur] pro potententur. 102/104 Dan. 5, 60-61. 106 Dan. 5, 6o. 107/110 Isıporı, Etym. 5, 49.

88 Cf.

105

750mnis: omni T — 81 In marg. : Differentia inter scienciam et sapienciam G 91Hosrerr.exnos T — 93potenturcorr. ex potentantur 102 In marg. : De aquis et casu angelorum prosequitur G 105 celos: celo T 107 In marg.: De sole G

LIBER III

29

luminis et caloris accipere. Vnde sepissime rorans et madidus 110 conspicitur a mortalibus. Hoc dicentes aquas in superioribus indubitanter uolunt esse. Igitur nil mirabilius aquis in celo stantibus

et celum

sibi

uindicantibus.

Benedicite,

ait,

aque omnes, que super celos sunt, Domino. Non omnes aque demonstrantur supra celos, dum omnes aque, que super celos

115 Sunt, solius hortentur.

Dicitur

autem

separatim

quibusdam,

non uero omnibus, quia non omnes superius. Ergo que inferius sunt, uacant. Superius que sunt, insistunt circa hortamentum. Forte aque, que super celos sunt, remanentes, que non supra celum sunt, ruentes demonstrare figuratiue uult recitacio an120 gelos. Nam illi semper benedicunt. Ad benedicendum enim, malignis ruentibus, firmati sunt, ab initio incorporei et sanc-

tissimi et sapientissimi conditi. Ruentes ergo non benedicunt, quia, ut benedicerent,

stare noluerunt.

Ipsi se priuauerunt,

propterea demersi sunt, ideo benedicere non possunt, quan12; quam maledicere, nisi quantum illis permittitur, nequeant. Denique | nec in ipsis malum praedicandum, quanquam praeuaricati sunt. Vnde nec mali, quamlibet dampnati et maligni facti. Sine omni malitia a deo conditi a se ipsis mali sunt facti, uel superbi. Superbia enim proiecti sunt et omni

26r

p. 58

130 bono priuati, a Deo enim separati. Hoc uero de illis et istis ;

15

^

sub specie aquarum inspecto uidendum subtilius aliud per aliud circa hoc et hoc, quanquam aestimare malum non sit hoc. Diuini quidem diuini collegii uiri in tantum arbitrandi diuinitus perlustrati, quo de omnibus in omnibus iure admittendi doctissimi. Ergo, si superiores insistunt, cur hor-

tantur ad hoc, quod indefesse persoluunt ? Benedicite, aiunt,

aque ommes, que super celos sunt, Domino. Trium sanctissimorum uirorum uox est. Ergo non solum de praedictis estimandum circa dictum, quin potius de aliis aquis sentien140 dum. Nam illi, de quibus superius uerbum fuit, nullo umquam tempore uacant. Ac per hoc non absurdum dicendum ad illos sub tipo aquarum hortamentum factum, quanquam ad alios | tropum aestimemus suo tempore plenissime conuertendum. 267 Non dubites in fornace constitutos seniores ad celestia mente 14; et ultra celestia raptos, praecipue cum inter illos quasi filius 112 Dan. 5, 60.

agitur.

133 Diuini collegit] Secus ac supra III, 54 de tribus pueris

135 Hortantur] sensu passiuo.

— 136 Dan. 3,60.

143 Tropum] id

est thema.

118 Forte a mann recentiore in ras. 119 Figuratiue zz arg. C — 120 In marg.:De angelis bonis et malis G 138 In zarg. : R. Post uox est ras. longior, textus erasi bae partes cognoscuntur : ex perfecta CSe(?) si quidem omnis perfectio... in... tremenda et... semper adoranda in iudice consistit 144 In marg.: De pueris in camino ignis et in medio filius dei G

30

LIBER III

Dei sit, non solum ab ipsis, quin potius ab iniquissimo rege uisus. Nec dicas illum umquam carnalibus optutibus uisum, qui cum illis in camino legitur uisus. Nec iterum dubites illos totos spirituales esse, Spiritui, qui Deus est, adherentes. 15o Propterea minime combusti, quia nil dignum combustione est inuentum in illis. Ideo in se adque ad aduersarios fornax toto impetu direxit incendium, illis pariter cum Deo in camino deambulantibus,

immo

uero

in celestibus

P. 59

triumphatorium

carmen personantibus. Nabuchodonosor rex, ut ad superiora 15; recurram, inpassibilis non a camino mansit, qui intuitus est numquam, ut est uisum interiori lumine, non uero exteriori acumine. Ergo nil misteriorum hos latuit, quorum himnus pene de omnibus concinit, et unus Spiritus cum Deo extitit. Nam et qui cum illis quasi Filius Dei in medio rogi uisus est, 16o Spiritus a se ipso dicitur : Deus Spiritus est, ait. Ab illo itaque spirituales redditi et de omnibus, que prope spiritum sunt, plenissime instructi, non mirum etiam si spiritua|les diuinissimas essentias hortabantur circa diuini himni uociferationem. Nam et in diuini Iohannis diuinissima contemplatione

27*

16s tale huic iuxta rationem simile et uerisimile : Et uox de throno, p. 6o ait, exiuit dicens : Laudem dicite Deo nostro omnes serui eius,

170

17;

180

18;

et qui timetis Deum, pusilli et magni. Et audiui, ait, quasi uocem tube magne et sicut uocem aquarum multarum, et sicut uocem tonitruorum magnorum, dicentium alleluia, quoniam regnanit Dominus Deus noster omnipotens, gaudeamus et exultemus et demus gloriam ei. A istiusmodi gaudio extorres minime arbitrandi tres diuinissimi uiri iuncti Filio Dei. Ideo non inmunde rendum etiam ad superiora ad celeste praeconium indiuisibile hortamentum omni ineffabili iubilo permixtum. Hoc uero totum circa tropologiam temperanter inspectum ; circa spiritualem classicum nulli nuditati seruire arbitrandum inmortalissimum carmen. Nam ut nemo dubitaret, quod aque aliud praeter aquas in sacris caracteribus praefigurarent : Aquas, ait angelus ad Deiloquum, quas uidisti, ubi merefrıx sedet, populi sunt, et gentes, et lingue. Ergo, si meretrix sedet super aquas, quanto magis sapientia, que edificauit sibi domum, scidit colump|nas septem, que Deus nimirum est, qui regnat et superhabitat in sanctis. Consuetudo theologie inoleuit quedam pro quibusdam et pro aliis alia ponere, quemadmodum ipse ex suo cottidie gremio colligere potes, nisi fastidium pariat deliberatio mordax. Tichonius quippe inter suos

160 Io. 4, 24.

151 fornax ss. C

imedio C

165/171 Apoc. 19, 5-7.

179 Apoc. 17, 15.

156 uisum corr. ex uisus T

164 In marg.: 1n apocalipsi M

159 in medio corr. ex

175 In marg.: Tropologia G

27v

p. 61

LIBER III

31

quondam doctissimus de huiuscemodi rationis genere in septem regulis nobilissime concertatus est, quas utique praesens nolo opus efugere, quo procaces, si non nobis, uel eidem 190 discant obedire : Prima itaque regula de Domino Iesu Christo et corpore ipsius, quando a capite ad corpus uel a corpore transitur ad caput, et tamen ab una eademque persona non receditur, quia una persona loquitur dicens : Sicut sponso inposuit mihi mitram, et sicut sponsam hornawit me hornamento. 195 Et tamen, quid horum capiti, quid corpori, id est quid Christo, quid ecclesie conueniat, utique intellegendum est. Secunda est de Domini corpore bipertito, uel potius de Domini corpore uero atque simulato. Dicit quippe ecclesia : Fusca sum et speciosa, ut tabernacula cedar et ut pellis Salomonis. Non enim 200 ait : Fusca fui et formosa sum, sed utrumque dixit propter communionem

sacramentorum

et

temporaneam

p. 62

commix-

tionem. Sunt quippe | pisces boni, sunt et mali ; sunt animalia

munda,

sunt

et inmunda.

Coruus

extra arcam,

columba

in

eadem perhibetur. Tercia de littera et spiritu, que dici potest 205 de gratia et mandato, que cuidam magis questio quam regula, que soluendis questionibus adhibenda, uidetur, a cuius

scientia quidam longe redditi in heresium ceciderunt laberintum. Quarta est de specie et genere. Species enim pars est, genus autem totum, cuius est pars, sicut unaqueque ciui210 fas pars est totius prouintie et unaqueque prouincia pars est totius orbis. Vnde et in noticia uulgi uerba ista uenerunt, ut etiam idiote intellegant, quid specialiter, quid generaliter in quocumque praecepto imperiali sit constitutum. Fit hoc etiam de hominibus, sicut ea, que de Salomone dicuntur, 215 excedunt eius modum et potius ad Christum et ecclesiam, cuius ille pars est, relata clarescunt. Nec species semper exceditur. p. 65 Sepe enim talia dicuntur, que uel ei quoque, uel ei fortasse tantummodo apertissime congruant. Sed cum a specie transitur ad genus, quasi adhuc de specie loquente scriptura, 220 uigilare ibi debet lectoris intentio. Quintam ponit regulam, quam de temporibus nuncupat, que | etiam secundum cuius- 28V dam eruditissimi uiri arbitrium de numeris apellari potest, qua uel legitimus numerus superadmittitur aut parte totum, aut toto partem, quo loquutionis modo etiam illa de resurrec-

225 tione Christi soluitur questio. Pars enim nouissima

diei, quo

190/202 BEDA, Explan. Apocalypseos, Prol. (MiGNE, PL 93, 129sqq.). Esai. 61, 10 ex BEDA.

198 Cant. 1, 5 ex BEDA.

193

204/235 BEDA, /oc. cit.

188 In marg. : De septem regulis Tichonii M —— 190 In marg. : Regula prima de capite et corpore ecclesie G 196 In marg.: 2* regulaG 204 In marg. : regula 32 G 208 In marg.: 48 G

LIBER III

32

230

passus est, nisi pro tota die accipiatur, id est adiuncta etiam nocte praeterita, et nox, in cuius parte ultima resurrexit, nisi totus dies accipiatur, adiuncto nimirum inlucescente die dominico, non possunt esse tres dies et tres noctes, quibus se in corde terre predixit futurum. Legitimos autem numeros

23

^

dicit, qui eminentius

legisse librum,

qui etiam

euidentissimas

regulas nobilissimas, quibus scriptura, formis omni laude 240

in eloquiis commendantur,

ut

septempnarius et denarius et duodenarius, quibus plerumque uel uniuersitas temporis uel alicuius rei perfectio designatur, quemadmodum : Septies in die laudem dixi tibi, quam nil est aliud nisi semper laus eius in ore meo. De principalibus autem numeris ad Saloninum Eucherii fateor me quondam

informationes

et p. 64

diuina superadmittenda est dignis comendauit, que ideo

omittuntur, siue ne onerosum uolumen | redderent, siue quia tempus non patitur, ad alia nos mittere concite desiderans, in

29F

procrastinatione dicti modum extendere, praecipue cum cetera nos multa pro foribus expectent, siue te enim ex parte haec non ambigo quondam per presbiterum Dodonem a 245 nobis accepisse. Sexta regula recapitulatio uocatur. Sicut enim dicuntur in scripturis quedam quasi sequantur in ordine temporis, uel rerum continuatione narrentur, cum ad priora, 250

que

praetermissa

sunt,

latenter

narratio

reuocetur,

sicut in Genesi quod dicitur: Isti filii Noe in tribubus et linguis suis. Ab his diuise sunt insule gentium super terram. Et statim erat, ait, omnis terra labii unius et sermonum eorundem.

b ^^

Ita dictum uidetur tamquam eo tempore, dispersi quo fuerunt, una fuerit omnibus lingua, cum potius recapitulando latenter adiungeret, qualiter sint lingue diuise. De hoc autem, nisi fallor, instigatus a te ipso, quocirca tuam interrogationem ualde, ut ita fatear, circulosam

260

nimirum

de diuisione lingua-

rum, labii autem confusione, Ade quoque peritia iuxta arbitrium conueniam. Supra uero hoc nos proprius locus cum p. 65 summo otio instanti atque insidenti terminata actione ex|pec- 29V tat. Magnus enim sudor in talibus, quanquam socius ueritatis non multum desudet ex talibus. Numquam enim arbitrandus arduus in ueritate conatus, quanquam in hoc, quod sui est,

234 Ps. 118, 164 ex BEDA. 2351PS 235 Ie XEBEDA" 236 EvCHERII, Formulae spiritalis intelligentiae capiti XI inscribitur: De numeris, quorum signi ficationes in allegoriam trabuntur. Gerardus hoc opus ad Vranium directum confundere uidetur alio opere, cui inscribitur Instructiones ad Salonium. 244 Dodo presbyter quis fuerit, penitus ignoramus. 245/254 BEDA, /or. cit.

236 ad corr. ex a C Recapitulacio M

244 quondam corr. ex qondam C

245 In marg. :

LIBER III

33

inueniendus sit labor non modicus. Mortales instructissimi quondam introductiones ad cognoscendam rerum ueritatem 26 I doctissime finxerunt. Secundum id uero denticatissimas leges dederunt, ponentes primum genus, deinde speciem et cetera, que tu docere non cessas, tandiu interponentes differentias, quousque ad proprium eius, de quo querebant, signata eius expraessione, uenirent, quemadmodum tuus Porphirius in suis 27 Oo Isagogis comprobatur fecisse, quamlibet contra prophetas et apostolos multa impiissimo ore latrasse. Ergo Tichonius, quanquam Donatista nimis amplectendus, in istiusmodi regulis atque ceteris a perfectoribus correctis, dum omni affectuositate blasphemus in omnibus adstringitur, in introductionibus uero clarus. Verum tantum est nobis nonumquam mortalium

quantum sacrum 28

o

ac

seducentium

extitit

accomodare

Dei populo iubente

animum

lectionibus,

Domino

per Moysen

uasa argentea et aurea mutuo accipere Egyptiorum

p. 66

:

In agris aliquando lilia et in spinis rose, immo et ex his leguntur plerumque a nonullis | quemadmodum de terra aurum ac de ceteris cetera. Hoc propter Tichonianas informationes

catholice indultas, diuinitus inspiratas, et scientia-

tas Porphirii Isagogas, quin potius et Aristotelis praedicamenta, ut nimirum qui his credere consueuerunt trinitatis 28 »J nomine signati, quorum anime in inferno non dubitantur sepulte, credere ne dedignentur huic, qui preclarus dicitur in nonullis eloquiorum dictis, quemadmodum et illi celebres in disciplinis et illis incoadunatis, qui in celesti regno, quocumque uadit, iam agnum dei sequuntur. De multis autem modico 290 expraesso, sex uero praedicti peritissimi uiri regulis inspectis antequam nos hora praetereat, ad septimam perueniamus. Septima igitur regula eiusdem est de diabolo et eius corpore. Aliquando enim in diabolo dicitur, quod non in ipso, sed in eius corpore sit agnoscendum, sicut exterminator ipsius malitie sacro Iob eiusdem hostis fraudes et uires exponens inter p. 67 cetera dixit : Numquid multiplicabit ad te praeces aut loquetur tibi mollia ? Non quippe ipse diabolus legitur uspiam penitenA

265 Denticatus] id quod argutus, cf. infra VI, 419.

— 266/269 Isıvorı, Erym.

20 29 9p» 275/281 Satis communes fuisse uidentur huiusmodi cogitationes, cf. AvVGVSTINI, De doctr. Christiana 2, 40. 291 Cf. supra I, 180. 292/300 BEDA, loc. cit.

267 tu ss. T — 272 quanquam Donatis/ in ras., ta ss. T ; istiusmodi in ras. 273 a in ras., perfectoribus cor/ in marg., rectis in ras. T ; post dum fres litterae erasae 274 in omnibus in marg. C 276 ac seducentium in marg. C 286/288 qui preclarus — disciplinis in marg. C 288 incoadqui T, unatis ss. C . 290 Post uiri rasura unius ferme lineae 292 In marg. : De dyabolo et eius corpore G 293 in, ss. C

34

LIBER III

tiam acturus, sed corpori prius, quod dampnatum sit, in fine dicturum : Domine, Domine, aperi nobis. Has igitur regulas 3oo in omni canonica scriptura et praecipue prophetica | uigere, 30" si prudens lector accesserit, inueniet, quas ideo ad medium deducere curauimus, quo nemo effraenate per latissimos scripturarum campos falsissima oppinione nos incedere iudicet. Insuper enim diximus, quia in superioribus consuetudo 3o; diuine theologie consueuit quedam pro quibusdam et alia pro aliis introducere, quemadmodum et in diuino trium diuinorum uirorum non'iniuste arbitramur. Quia fratres nos praestolantur et ineuitabilia quedam expectant, non incedendum per multa. Verum ne istum ignores Tichonium, cognoscas il3ıolum ex antiquis unum, cuius admodum uiri ecclesiastici consueuerunt laudare ingenium, quem diuinus sacerdos et terapeuta optimus Beda celebrem in proimio opusculorum, que in contemplationibus ex contemplatione uoluminis diuini Iohannis apocalipseos sagaciter, quanquam breuiter, perfecit, 315 dicit, eiusque imitator, ex parte ipso referente uestigium, qui p. 68 uirtutum in Christi ecclesia est cunctis factus exemplar. Fuerunt multi informatores circa easdem imitationes, quorum longi temporis senio et incuria tepidorum oblitterationi beatissima, pro dolor, comendata sunt studia, licet in superioribus 320 non habeantur | interlita. Benedicite, ait, aque omnes, que 31T

super celos sunt, Domino. Adhuc autem hic fortissime figendum uestigium, data responsione de aquarum creatione nitide non satis querentibus. In eadem uero satisfatione nec adeo summisse, quia non suauis est quorumpiam questio, non au32; tem usque ualde grauiter, quia nec adeo incitacio facta est, moderamen autem adhibendum. Non enim magna progressio. Etenim perfectorum nonulli trimodum dicendi genus uolunt

in omnibus

habere

dictis,

utique

humile,

medium

et grandiloquum, denique eminentia dum sunt dicenda, 33o granditer proferenda, parua autem subtiliter, et mediocria temperate. Ac per hoc nemo debet excedere modum suum. Hic autem non multum necesse habetur loqui de talibus : Nec enim huic scribitur liber, qui talia ignoret, quamlibet non 304 Supra III, 185sq. 314 Antithesim (quanquam) nota, quae Gerardi stilum illustrat ; is enim 5///o Jatissimo (V ,749) uel /atissime (VIII, 1696) scripsisse se iactat aut admodum exzente (VIII, 722), immo aduerbium discurse (II, 9) suis cogitationibus longe lateque discurrentibus format (cf. VI, 412). — 320 Dan. 5, 60. 327/331 Isıporı, Etym. 2, 17.

300 canonica corr. ex cananicaT 309 In marg.:De TichonioG 310ex antiquis zn ras., post antiquis ras. duorum uocabulorum (licet pertranuer/ribus ?) 313 intemplationibus, € (con) ss. T 315 imitator corr. ex imitatur T 327 In marg. : In omnibus tres modi dicendorum obseruandi sunt G

LIBER III

35

tantum ignorantibus, quam etiam optime scientibus dicta 355 nos oporteat commendare diuina. Sapientiam, ait, loquimur inter perfectos. Perfectos demonstrat doctissimos, quemadmodum extitit Dionisius et Hireneus, Ignatius et Policarpus, p. 69 totius philosophie uiri sanctissimi, illuminatione perfecti, ut extiterunt alii multi imbuti, et in Athenis quam plures, 34o cum quibus constanter de his, que ad superiora respiciebant, | 317 et sapienter disputabat Paulus, fons et manatio doctrinarum. Vt autem dixi, soliti sunt quidam de aquarum creatione querere ; quia create specialiter non leguntur, nolunt eas creatas esse, ignorantes dictum iuxta dictum : Qui regnat in aeter-

345 num,

creauit omnia simul. Verum

Spiritus sanctus, qui nul-

lum diligit errorem, per Dauidicum os aquas a Deo creatas manifestat dicens : Qwoniam ipsius est mare, el ipse fecil illud. Dum mere Dei dicit esse et ab ipso factum, procul dubio aquarum cunctarum creationem a Deo testatur fore. 350 Congregationes aquarum, ait, apellawit maria. Appellare aquarum

congregationes

maria

eadem

creasse

potenter

dicendum. Quidam nostrum aque spetiem tercia luce conditam dicit, et prima luce lucem perfectam, quemadmo-

dum firmamentum secunda. Hoc autem in fronte de talibus p. 70 355 Superuacue querentium iactato, reddeamus ad nostra. Bene-

dicite, ait, aque omnes, que super celos sunt, Domino. In superioribus multos introduximus celos, et aliquando apostolos accepimus per celos, et sermo himnificus aquas non timide narrat super celos. Hoc autem opere dictum dimisimus, quia 36o aque omnes non supra celum, sed alie sunt, que sub celo, atque alie, que supra. Tropologice per aquas superi|ores stantes 327 firmatos, per eas uero, que deorsum sunt, ruentes et refugas omnes admisimus. Iterum autem ad hoc ipsum licet aliter respiciendum. Nebula uero grandis ex aquis omnibus, que su36; pra celum, quibus solius fit hortacio, ceteris repudiatis, non enim exhortatis, non enim superius. Quoniam ut sunt aque ascendentes ad superiora, sunt etiam descendentes ad inferiora. Quomodo ? Qui crediderit, ait, et baptizatus fueril, saluus eri. Qui wero non crediderit, condempnabitur. Ergo 37° per superiores uenientes ad fidem per apostolorum praedi- p. 7: 3351.Cor.2,6.

337 Nomina (praeter Dionysium: Act. 17, 34) feruntur

in Chronicis, ut PRosPERI TrRoNIs 550 (MGH, Auct. Ant. IX, P. 419) uel 350 Gen. 1, 1o. 347 Ps. 94, 5. HIERONYMI 2116. 344 Eccli. 18, 1.

352Cf.Gen.1,5-10. Supra III, 119.

M

355sq. Dan. 3,60.

357 Supra II, 407.

360sq.

368sq. Mc. 16, 16.

336 In marg. : De perfectis G 342 In marg. : De aquarum creacione G 363 admisimus in marg. C — 366 In marg. : Tropologica exposicio de aquis

LIBER III

36

575

cationem, tendentesque ad superiora per eadem admittendi spiritualissime per aquas, que super celos sunt. Aque igitur supra celos fundatos demonstrant super doctrinam et fidem apostolorum, qui per celos in sacratissimis designantur dictis. Aqua siquidem dicta, quod in superficie equalis sit. Consideremus itaque de aquis, que super celos sunt, non mortalium more, sed sacra deliberatione. Videamus, quomodo in superficie equales sunt aque celestes. Multitudinıs, ait, credentium eral cor el anima

I ooo

38 I

39 o

una,

nec quisquam

eorum,

que possidebat,

aliquid suum esse dicebant, sed erant illis omnia communia. Neque enim quisquam egens erat inter illos. Quotquot enim. possessores agrorum et domorum erant, wendentes adferebamt | pretia eorum, que uendebant, et ponebant ante pedes apostolorum. Diuidebantur autem singulis, Prout cuique opus erat. Sic equales fuerunt

iste in superfitie

aque.

Vt de his autem,

sic de omnibus, qui digni sunt facti gratia dei per apostolorum praedicationem et baptismatis fontem. Omnes itaque in uera fide conuersantes non dubitandi iam supra celos esse, praecipue cum omnes filii dei nominentur, accepta potestate filii Dei iuxta Iohannis diuini uocem essendi. Paulus autem totius deitatis electionis uas talium conuersationem in celestibus perhibet : Nostra, ait, conuersatio in celis est. Id est hoc

cottidie operamur, quo non dubitemus supra celos conscendere, luce terminata caduca. Omnes, qui, relictis uiciis et cupi-

ditatibus ad infernum animas mergentibus, in uirtutum ac- poy2 tionibus uersantur, unici Domini nostri sequentes exemplum, celestes et non

terreni dicendi, in celo uero, non

in mundo,

quanquam terrena adgrauentur habitatione, corpore adstricti corruptiuo. Quia solius illi, qui Dei sunt et esse desi400

derant,

Deum

benedicere

et laudare

mereantur,

dicit beata

societas: Benedicite, aque omnes, que super celos sunt, Dominum. Nullus enim laudare Deum recte potest, nisi qui agnitus est ab eo, et suo sociatus corpori. Proinde | non ad omnes aquas

exortatio

fit, sed

ad

illas tantum,

que

super

celos

405 sunt, id est non ad illos, qui ea, que istius mundi, sectantur, sed ad eos, qui suas inlecebras et peccatrices demulcationes cum omnibus his similibus reiciunt : Taliter uiuere supra celos consistere est ; secundum hoc non uiuere in infernum descen-

dere est. Illi uero, quibus descensio infernalis paratur, per

375 Isınorı, E/ym. 20, 5, 1. I2:

391. Cf. Act. 9, 75.

378/384 Act. 4, 32 et 34-35. 392 Phil. 5, 2o.

389 Cf. Io. 1,

401 Dan. 5, 6o.

372 spiritualissime ss. C 374 designatur T 387 In marg.: De conuersantibus in uera fide et qui in ea non dubitant aque dicuntur esse super celos G 402 recte ss. C

LIBER III

37

410 aquas inferiores, ad quas himnus sacer non loquitur, optime iuxta tropologiam admittuntur, in quorum ore laus speciosa non habetur. Amarissime quippe aque in eloquiis perhibentur et nimis insuaues, quibus tropologice illi aduertendi, qui a celorum regno sunt excludendi et deorsum deducendi, qui4I I busue prohibemur a perfectoribus sub omni contestatione misceri nisi a mala sequestrentur mixtura. Scrifsi, ait, wobis p. 73 in epistula : Ne commisceamini fornicariis huius mundi, aut

auaris, aut rapacibus, aut idolis seruientibus. Alioquin debueratis de hoc mundo exire ; nunc autem scripsi uobis, ne com420 misceri uos, si quis frater nominatur et est fornicator, aut auarus,

42

^

aut idolis seruiens,

aut maledicus,

aut hebriosus,

aut

rapax, cum eiusmodi nec cibum quidem swmere. Quid plus ? Quantum reor iam estimata recte |capis dicta, et cur in talibus 337 priuatio sit facta. Ve autem nobis, qui contra istiusmodi imperium uictitare non formidamus. Nullos tam caros nostra Pannonia consueuit habere ut tales. In illa uero, qui istiusmodi differt faborare, non differtur ab omnibus insectari.

Beatus autem

et felix, qui in hac parte neminem

nisi ueritatem,

que nullam

inimiticiam

mundi

honorat

timet.

Beati,

430 ait, cum maledixerint uobis homines et bersequuti uos fuerint et dixerint omne malum aduersum uos, mentientes propter me. Nullus beatus, nisi qui hinc accipit hoc, unde beatus possit esse. Igitur nulla umquam amititia habenda cum his, quorum uita non est nisi peccatum, quibus benedictio Christi tol435 litur suaque laus in eorum ore non habetur. Quomodo Dominum nostrum lesum Christum diligere possumus, si suos aduersarios amamus ? Quis principum ex suis quenquam sufferat se odientes diligere, immo non statim funditus uel interi-

mat, uel metallis subigat et carceribus horrendis adhibitis 440 custodibus tradat ? Hoc autem supra hoc, ut distingueremus geminam

44

A

seriem,

superiorum

nimirum

et inferiorum

aqua- p. 74

rum, circa diuinum tipum secundum ex eloquiis quod loqui debemus, quandiu in simbolis permanemus. Vt dixi, alle-| goricum ne dubites, quod explanando me frequenter es 34 hortatus percurrere. Sed non facilis tribuitur cursus, ubi hiperbolicus, quantum ad nos pertinet, debet, si fas uidetur, esse intellectus,

excedens

minime

fidem,

que sequenda

est per dilectionem. Quis possit cito tanta secundum dignitatem

352.

tantorum

siue

ore

dicere,

siue

411Cf.Eccli.15,9. — 416/4221. Cor. 5,9-11. 430sq. Mt. 5, 11. 411 iuxta tropologiam in marg. C

mente

concipere,

siue

427 Faborare] Cf. supra II,

412 aque corr. ex que C

413 qui corr.

ex quia 416 In marg. : De cauenda societate malorum G 435 Manicula in marg. delineata. Iuxtapositum : De aduersariis Christi et ecclesie G

38

LIBER III

450 stilo explicare ? Nam si Tullius redderetur ex nostris uixque suus sufficeret conatus, uir diffusissimus et utraque lingua doctissimus. Miror, quur sanctissimi perfectores et ad hoc operam dantes ut queque obscurissima penetrarent, huius himni misterium adgressi non sunt. Forte uero inmisteria455; lem hunc arbitrati circa dictum fecerunt. Vbi uero de omnibus fit loquutio, non totum arbitrandum subduci a misterio, immo

maximum

haberi

sacramentum.

Verum

nostri

mediocritas diutius postulata ideo distulit olim adoriri, ne tantorum sacramentorum indagine potius deprimeretur quam ele- p. 75 460 uaretur, atque in ipso sui exordio talia scrutandi de eminentissimi cuiusdam uertice deducti montis ad ima terrarum totius funditus debilitata corporis fabrica laberetur. Caritate autem, ut in operis fronte illa confisus dixi, que omnia superat et magis que alterius sunt | querit, quam sua, accessi ad carmen mis- 34Y 465 teriale, quoquo modo desiderans inuestigare, quod tu mirabilius solius cordi esset, quiueras perlibare, quia adhuc in uestibulo tanti carminis positus et quasi ante ianuam consistens, quod penetrare opto, palatii eminentis atque latissimi, in quo multa, que similiter penetranda sunt, tri470 clinia continentur, atque de introitu dulcissimum exitum con-

sequar ; quod de aquis commendatum est, que super celos perhibentur esse, huius tertii opusculi termino iam longius ex confluentibus

protracti, ut sine stomacho

fiat, circa consuetu- p. 76

dinem epilogum, nos hora expectante nona, faciat, et in cras475 tino duce uerbi Christo propitio ut de aquis, sic de uirtutibus

in quarta denuntiatione disputare adoriamur, et de dono Dei, quicquid inuenerimus, proferamus. Ideo talem finem faciamus. Sit nomen

Domini

benedictum, ex hoc nunc, et usque

in saeculum.

451 Vtraque] sc. Latina et Graeca, cf. M. CoEns, Vriusque linguae peritus, Anal. Boll. 76 (1958) pp. 131sqq. 451/454 Inmisterialem etc.) cf. supra ad II, 6sq.

464 I. Cor. 1o, 24.

478 Ps. 112, 2.

463 confisus corr. ex confixus C

ITEM

EIVSDEM

AD

EVNDEM

LIBER

QVARTVS.

Fer in insidentibus circa ordinem uociferationis et bene disposite rei, si fas uidetur, adiungi ratiotinationem ex ratione in contemplandis repositam forma|tionibus formatiue iuxta or; dinem et indultam et superpositam rerum iacentium exsecutionem, secundum quod et in perfectis dignoscitur, et nos minime ambigimus, nisi anasceuicis obitionibus inretiemur. Nec per siluarum amplitudinem dictorum gressuum sunt laxanda nimis uestigia, neque multa talium prosequenda ıoambulacra. Festinate uero, quod prosequendum certis spatiis et horarum temporibus non diutinati temporis protelati spatii largioris, circa quod in nonnullis tenorem consueta tenuit actio ex initio promulgationum et ultimo. Hoc autem

35" P-77

leue et suauissimum est, et mordatiorem animum facit in 1; hoc, quod erigendum desiderium huius cause est. Nec au-

tem euitabile aliquando prouenit, nec seponendum adeo praedicandum, cui etiam a robustissimis

indulgi dignos- p. 78

multum

citur. Nec nos licenter te latet dixisse, si aliorsum dirigis, quod introrsus geris. Benedicite, ait, omnes wirtutes Domini,

20 Domino. Vt in superioribus ex omnibus aquis, que super celos sunt,

sic et in isto classico

de cunctis

Dei

uirtutibus,

ex

quibus uera fit ad Deum benedictio, id est aeterna laus. Denique dum quis benedicit, procul dubio laudat quem uel cui benedicit. Consors enim est talium bene|dictio laudis. Li- 35" 25; cet aliquando alteri competat benedictio, alteri laus, quanquam indiferenter utrumque eidem, quem indesinenter decet laus et benedictio. Dauid autem laudes exsoluere cuncta elementa hortatus est, tres uero diuinissimi iuuenes benedictio-

nes. Ille singilatim, isti uero in primordio sacre adorsionis 3o generalissime omnia opera Dei. Quod ille gradatim et per ordinem, isti omnia pariter. Quod apud illum laus, hoc apud istos benedictio. Vnde autem illa laus et ista benedictio indifferenter unum accipiendum. Non enim in Deo soluitur hoc sine hoc, nec

sine hoc illud, quamlibet

non

proueniat

35 ita mortalibus. Denique quosdam laudare ex quibusdam actibus possumus, non uero facile benedicere ; indignos Dei redditos benedictione scriptum reuerenter legimus et in 1 Fer adiungi ratiotinationem idem significat quod: Tolera me adiungere ratiocinationem,

cf. etiam Ps.-Dıonysu,

lerarchiam caelestem cum

commento

IoHannıs Scorı, CXV (CCCM 31, p. 187): Sibi ipsi imperat uel Timotheo, cui bec scripsit: Fer quod restat. 7 Obitionibus] id est impedimentis. An legatur obiectionibus cum IvÁNKA, Traditio 15 (1959), p. 208? Dauid] Ps. 148. 29sq. Sc. Dan. 5, 57.

19 Dan. 5, 61.

27

IV, 1sq. Item — circa Zzzerzs capitalibus. Fer: Littera initialis F coloris rubri

P- 79

40

LIBER IV

Christi societate frequenter psallimus. Qw? molwit benedictionem,

elongabitur ab eodem. Vt autem

uerius conueniam,

non

4» tantum mortales laudandi, quantum illorum pulchra ingenia. Ne laudes hominem, ait, in uita sua. Verumtamen benedicere hominibus hortamur, non solum diligentibus, sed etiam | odientibus nos : Benedicite, ait, persequentibus wos. Bene- 367

dicite et nolite maledicere. Hoc autem facere laus non modica 4; Dei seruorum accipienda, que tota in Deum expendenda : Nemo dignus laude, nisi ipse, nemo benedictione. Sed ut dixi,

quibusdam laus prout danda est potius quam benedictio, nec illis iterum, sed illorum ingeniis. Ac per hoc sicut nullus laudetur in uita sua, quin potius ille semper laudetur, qui id in ;o illis coruscare fecit, quod laudandum iuxta dictum peribetur. Laudare itaque antiquorum ingenia et iure debemus, sed ad ueram

laudem

illius, qui sine cessatione

laudandus

est, et

in cuius benedictione nullus est modus ponendus. Non uero conpetenter illos benedicere possumus, quoniam ubi iugis 55 benedictio exsoluitur, non habent locum.

Gorgia, Aristotiles,

Ermachora Greci rethorice artis inuentores benedicendi ? Au-

lius et Quintilianus acutissimi translatores eiusdem artis p. 8c similiter ? Nonne illorum studia potius censenda? Tales Milisius, qui apud Grecos fisice primus perscrutator 6o perhibetur, et Varro, qui nobiles geminas disciplinas diffiniendo sic distinguere dignatus est, dicens, quod altera ab altera in manu homilnis pugnus adstrictus et palma distensa, 36v una uerba contrahens, alia distendens, una ad disserendum accutior, altera ad ea, que nititur, instruenda facundior,

6; una ad coessentes, alia ad forenses procedit, quarum una studiosos requirit rarissimos, altera facundissimos populos. Plato, qui quattuor in phisica distributiones donauit : Aritmeticam, nimirum, quemadmodum ipse tuos plerumque doces, geometricam uero, musicam et astronomiam.

Tuusque

7o Socrates ad corrigendos mores componendos primus instituens et ad omne studium eius bene uiuendi disputacionem perducens eamque in quattuor uirtutibus anime diuidens, nimirum

:

Prudentia,

iusticia,

fortitudine,

temperantia,

subiungens loicam, que rationalis uocatur, per quam dis75 cursis rerum morumque causis uim earum rationabiliter per38 Ps. 108, 18.

quemquam.

41 Cf. Eccli.

42 Hortamur]

Isıporı, Efym. 2, 2, 1.

11, 30: Ante mortem ne laudes bominem

Sensu passiuo.

43 Rom.

12, 14.

55/59

60/82 Cf. Isınvorı, Etym. 2, 25, 1 - 2, 24, 8.

39 In marg. : Non solum mortales sed eciam ingenia hominum laudanda sunt G 59 In marg. : Milisius primus phisicus G 60 In marg.: Varro geminas disciplinas distinguens per manuum directionem G 67 In marg.: Plato G 69 geometricam corr. ex geometriam T'; in marg. : Socrates de moribus G

P. 81

LIBER IV

41

scrutatus, diuidens eam in supra praedictas geminas disciplinas, dialecticam utique et rethoricam, in quibus tribus generibus philosophie etiam diuina eloquia tota a peritis

p. 82

constare uidentur. Denique autem de natura disputare solent, 8o ut in uolumi|ne Geneseos et in Ecclesiasten, aut de moribus 57

ut in Prouerbiis, sparsimque in omnibus pene libris, aut de loica, ut in diuino epitalamio. Licet autem

sic sudassent tam

isti quam ceteri illis similes, sudor illorum potius laudandus quam ipsi benedicendi. Nam priuatio illis facta non dubitatur,

8; quemadmodum tota depulsio praedicatur. Hieremias, diuinus per omnia uir, refutauit Platonem et sua, qui strenuissime optabat audire uidentem. Non, ait, bermanebit spiri- p. 83 ius meus 1n homine. Hominem hic scias uocatum, qui post corruptionem sanctum non est dignus participare Spiritum. go Quanquam imbuti essent et docti et diuino dono dicerent, quod dixerunt, laboriosissimi studii uiri, tamen alienati a deo-

rum spiritu non dubitandi. Si dicit quis : Vtiliter enim conati sunt, dico, quia utiliter, dico autem quia instinctu desuper uenienti dixerunt, quicquid boni dixerunt. Verum, dicto 9; quod dixerunt, homines remanserunt, in quibus non permanet Dei spiritus. Mirum si Deus homines fecit loqui, qui asinum reddidit rethorem ? Balaam

arriolus non solum dixit, P. 84

immo etiam predixit : Videbo ewm, inquit, |sed non modo ; intue- 37° bor illum, sed non prope. Orietur stella ex Iacob, et consurget wirroga ex Israel; et percuciet duces Moab, uastabitgue omnes filios Seth. Quid altius, quidue lucidius de Christo exprimere uatum quisquam potuit ? Sed ut Caiphas a se ipso non dixit, quod dixit, sic nec arriolus iste, sed diuina uirtute, quemad-

modum ceteri ex altera parte redditi. In Platone quippe dispu105 taciones, quondam apud Galliam constitutus, quasdam de deo Hebreorum confidenter fateor me legisse et celestibus animis. In Zenone autem, Stoicorum principe, inferos et inmortales animas legere potes, si placet, solius uolumen adesset. Quia uero, ut dictum audisti, spiritus Domini in homini110 bus non permanet, ideo uero tales minime benedicendi circa dimissionem, quamlibet, ut dixi, ingenia praedicanda siue tem85sq. Cf. infra VI, 697-699, ubi Scriptura Sacra alterum Platoni anteponetur. 87 Gen. 6, 5. 97 Balaam asina Num. 22, 28-30 loquitur. 98/101 Num. 229817. 105 De Gerardi in Gallia studiis cf. Untersuchungen p. 5. 107 HiERoNYMI, Comm. in Danielem 1, 1, 2.

83 In marg. : Conclusio inter laudem et benedictionem G

Ieremias per omnia spreuit Platonem docti corr. ex docto T

G

85 In marg. :

89 dignus corr. ex dignum

91 tamen : tanem corr. ex tandem T

C — 90

93 In marg. :

Dictum bonumattribuiturdeo G — 99 I» zarg. : Mali eciam prophetant ut infra patet G

42

LIBER

IV

perate laudanda. Ne laudes, ait, hominem in uita sua. Dii quippe multi perhibentur, quanquam facile possint deduci dii p. 85

diriuatiue ab Adam, qui filius Dei nuncupatus est. Homo i15 ab umo dicitur. Igitur uita hominis humida, id est inlecebris peruersorum desideriorum plena, in qua nemo laudandus et homo nominatur. Si est uita non hominis, immo plus quam hominis, ut extitit uita illorum, qui dii in denuntiationibus uocantur, | si laudes inde latenter deo exsoluimus, bene- 387 120 dictiones uero damus, minime offendimus, etiam si uspiam

praedicamus. Non enim ex uita hominis laudamus hominem, immo

ex uita angelica illum laudare

uidemur,

quem

supra

hominem fecit Spiritus sanctus, qui peribetur non permanere in homine. Ergo solius Deo benedicendum secundum omnium 12; plenitudinem benedictionum ipsum, eique referendum laudes perpetes iugesque honores. Cognoscendum uero, quod ex omnibus, que in praesenti cernuntur, nil permanebit, nisi sola laus Dei et homo in saeculo futuro. Sciendum, quod solius

in Deo omnis laus cadat et benedictio, quarum ab ipso fit 130 omnis manatio. Ceterum, si laudamus impios pro muneribus, fornicarias, opibus mundi prosapiisque superbi sanguinis potentes, siue benedicimus, nec benedictio dicenda, nec laus,

immo subsannatio omnis et derogatio. Iterum si persequentibus nos benedicimus, uitam Christi imitamur, ideoque ad ip15; sum

refferenda, quia ut fieret, ab eodem

manauit

illis bene-

dicentibus illum, pro cuius amore haec facimus, siue a malis ad bona reuertentibus corde conpuncto.|Potenter siquidem 58* illum benedicimus atque laudamus, dum taliter facimus. Sic

luceat, ait, lux uestra coram hominibus, ut wideant uestra bona p. 86

140 odera et glorificent patrem uestrum, qui in celis est. Dum uero benedicimus optime uictitantibus, et secundum uirtutem conuersantes,

ut ante

dictum

scimus,

laudamus.

Ad

eundem

referenda sunt, a quo acceperunt, quo digni benedictione

et

laude admittuntur. Porro, cum laudamus mirabilem fabricam, 14; et illum benedictionibus inuoluimus, qui fabricator est suus ;

non tantum illam laudamus, quam ipsum, atque nostra laude benedictio quasi quedam ab ipsa fit ad eundem, quamlibet non per se, immo per se ammirantes benedicat. Vnde iuxta optime comprobatum omnis laus et benedictio ad creatorem 15» omnium dirigitur, undecumque laus et benedictio fiat, que

112 Cf. Eccli. 11, 3o, ut supra IV, 41. 138/140 Mt. 5, 16.

114sq. Isıporı, Eiym. 11, 1, 4.

| 113 multi perhi/ in ras, bentur in zarg. T — 113sq. dii — nuncupatus est zn marg. T 121 In marg. : Notat quare homines laudantur G— 134 nos corr. ex 150 Ir marg. : De laude creatoris G nobis T

LIBER IV

43

numquam fit nisi optime et pleniter, quamlibet nonumquam in momento occurrat ex hoc, quod nostrum est. Dicendum

iterum

in omnibus

extenditur

benedictio

Dei, et laus sua

permanet in uniuersis, quamlibet dicat : Non permanebit spiri15 sa tus meus in homine, eo, | quod caro sit in eternum. Quoniam ista sententia frequenter hic uoluitur, te quoque auidum talium reseracione

non

dubito,

cernens

me

multoties

ex

39"

talibus

prouocatum, quanquam uoluminis excedam modum, dicam ex eadem tue familiaritati, quod inuenero. Non permanebit,

16 o

ait, spiritus meus

16 5

A superioribus itaque exordium capiamus, et sic per singula discurrentes ad ueram manifestationem perueniamus, quamlibet inuestigandi non sit modicus labor. Dixit itaque Adam p. 87 de Seth, filio suo, qui per Abel ei natus est, in quo resuscitatum est nomen iustorum, qui interpretantur filii Dei : exci-

in homine,

eo, quod caro sit, in aeternum.

tauit mihi Deus aliud semen pro Abel, qui resurrectio dicitur,

eo, quod in eo resuscitatum sit nomen iustorum. Igitur qui de Seth nati sunt, ipsi uocantur filii Dei. Qui uero de Cain, non filii dei, sed filii hominis. Ob hoc in libro Geneseos : Con-

17 o cupierunt, ait, filii Dei filias hominum, quod, sicut doctissimi

tradunt, intellegendum : Concupierunt filii de generatione Seth filias de generatione Cain. Postquam discessio facta est inter filios Seth | et filios Cain ut de utraque generatione inter se uiros et coniuges non acciperent. Perseuerauit autem 17 ^ sic usque ad sextum gradum. Quo autem transeunte concupierunt fili eorum filias de generatione Cain, ex quibus nati sunt gigantes, propter quorum iniquitates diluuium factum peribetur. Ideo, cum

haec uidisset Deus, ut ad filias

de generatione Cain homini peccatoris, coniuncti essent filii

18

Seth, que erat iusta, dixit : Non permanebit

o

de generatione

^

spiritus meus in homine in aeternum, quia caro est. Id est : Non permanebit generatio iustorum de stirpe Seth cum generatione peccatorum filiorum Cain. Propterea adduxit Deus aque diluuium super terram, cuius inundatio ablueret effusionem sanguinis Abel, quem interfecit Cain. Vnde furor Dei non est 154sq. Gen. 6, 3. 159sq. Gen. 6, 3. Locus saepissime expositus, cf. AvGVSTINI, De ciuitate Dei 23, ısqq. (CC SL 48, 490sq.). 163/167 Isınorı, Chron. 4 (MGH, Auct. Ant. 11, 426). 169 Cf. Gen. 6, 2, sed ex Isiponr, Chron. 11-13 (MGH, Auct. Ant. 11, 427) sumptum uidetur. 180 Gen. 6, 3.

153 iterum in marg. C 163 In marg. : De Seth resuscitatum est nomen iustorum qui pro Abel AdenatusestG 168 In marg. : Desuccessione Chain G 169 inin libro T

170 ait ss. T ; dei filias hominum in ras., de genere del.

173 Seth corr. ex s&h, h primum rasa deinde ss. C 176 In marg.: De generatione Chain nati sunt gigantes propter quos diluuium deleuit totam terram G 181 in homine in arg. C — 182 In marg.: De diluuio G

LIBER IV

44

mitigatus nisi in diluuio, cum deleta est omnis caro. Ideo autem elegit Noe cum uxore et filiis, ut remanerent post diluuium, qui erant de generatione Seth, ut non abduceretur

ab genere origo filiorum Dei, et exinde repleretur mundus, ut

19o electa generatio Dei, que prius in Abel et renouata fuerat in Seth, perseueraret in Noe et in filiis eius generatio filiorum dei. | Quidam autem hereticorum non sic hoc uoluerunt 40T accipere, utique de filiis Dei et filiabus hominum, immo peruer- p. 88 sissimo errore subuersi nescio in quo angelo coitum praedi-

195 care uoluerunt, ex quo filii Dei procrearentur. Dictum uero a

potentissimis

quondam

nibus commendatum.

estimatum

et amabilibus

Sub hoc autem aduertendum,

formatioquemad-

modum et superius reliquimus, quia in illis, qui porciliter conuersantur et secundum hominum desideria uitam festinant, Spiritus sanctus non habitat, quamlibet

200 consumare

participent uitam. Non habitat, ait, in corpore subdito peccatis. Et peccata nostra fecerunt diuisionem inter nos et Deum. Omnes,

qui sua potius querunt quam

filii hominum Non

20; nat.

ea, que caritatis sunt,

iudicandi, in quibus Spiritus sanctus non reg-

dubites

uere

dictum

de talibus,

licet sint multi

sancti homines et uiri religiosissimi. Sed ut potius confirmetur auditus, intellectus uero ancebs non reddatur, iungam, quod

in psalmicis eloquiis fatetur Spiritus sanctus : Ego dixi : Dii estis et filii excelsi omnes ; uos autem sicut homines mozıo riemini et sicut. unus de principibus cadetis. Hinc colligere potest, quid plerumque in honorabilibus dictis per hominum designationem sit intellegendum. Quia uero alia | nos ex- 40Y pectant et hora elabitur, reuertamur ad ea, que proposuimus. p. 89 Benedicite, ait, omnes uirtutes Domini, Domino. Vt dixi 215 Sicut de aquis distincte, sic de uirtutibus Domini. Nec dubi-

tandum uirtutes contrarias et potestates, sicut diuinas cottidie sacra

dicta

nostri

auribus

infundunt.

Virtutes,

ait

uirtus

Dei, Christus, celorum mouebuntur. Quas utique, quin potius per quas, omnes optime remanentes. Nam et theologia ma220 nifestatiuis cognominationibus celestes essentias nominauit, etiam mundi lumen in tres ternas ordinationes has omni diligentia segregare curauit. Hac autem in parte supra omnes desudauit beatus, immo omnes superauit Dionisius, omni ro-

201Sap.:,4. 208/210 Ps.81,6. 210 CoZigere] lege colligi. — 214 Dan. 3, 670 217sq:1:c321126. 223 Dionysius] In opere de Hierarchia caelesti, c. IV.

194 subuersi corr. ex subuerso T sua corr. ex que suo T

200 non habitat in zarg.

C — 203 qui

216 In marg. : De uirtutibus contrariis G

LIBER IV

45

bore de eisdem essentiis ad beatissimum disputans Timotheum, 225 cuius dicta tui similes expectant. Possumus uero multa conquirere, dicere autem infinita, inuenire fortissima, aestimare etiam procatia, quia parua ingenia non sufferunt talia et lectores, antequam lectio accedat, stomachari non dubitamus, operam

dantes magis uelle auribus peregrina admittere quam in230 diculis natiua capere, ingentia praetermittimus. Benedicite,

p. 90

ait, omnes uirtutes Domini, Domino. Dictum sic, quasi quedam uirtutes, ut | audisti, Domini, que Domino benedicunt, 41

quedam que non, que autem non Dei, sed contrarie. Quod au-

tem contrarie sint uirtutes et contra iusticiam rebellantes, Ef-

235 fesiis lux gentium Paulus apertissime designat dicens : Induite uos armatura Dei, ut possitis stare aduersus insidias diaboli, quia mom est nobis conluctacio aduersus carnem et sanguinem, sed aduersus principes et potestates, aduersus mundi rectores tenebrarum harum, contra spirituales nequitias in celes240 libus. Nisi bellicosas contra iusticiam, ut dixi, potestates saperet, non armari hortaretur credentes. Nisi autem innumerabilia sentiret talium agmina, innumerabilia etiam certamina

mouenda, non tam sollicitos uellet, ad quos scripserat dicens : Induite uos armatura Dei. Recte uero armatura Dei Sine hoc enim contrarie fortitudines non

24; indui monet.

pros-

trantur. Que uero armatura superadmittenda in superioribus, infra eiusdem, ubi haec continentur, diuini uoluminis corpus optime manifestat ad eosdem dicens: Renouamini spiritu mentis uestre et induite nouum hominem, qui secundum Deum creatus 250 est ın iusticia et sanctitate ueritatis. Iste nouus homo, qui secundum | Deum creatus dicitur in iusticia et sanctitate 417 ueritatis, qualiter sit nobiliter aduertendus, continuo ex- p. 91

ponere procurauit. Propter quod, ait, deponentes mendatium loquimini ueritatem unusquisque cum proximo suo, quoniam

255 Sumus inuicem membra. Irascimini et nolite beccare. Sol non occidat super iracundiam uestram. Nolite locum dare diabolo ;

qui furabatur, iam. non furetur. Omnis sermo malus ex ore uestro non procedat. Omnis amaritudo et furor et ira et clamor et blasphemia tollatur a uobis cum omni malitia. Estote benigni, 260 misericordes et imitatores Dei, sicut filii karissimi. Fornicatio et omnis inmunditia aut auaricia nec nominetur in uobis, sicut decet sanctos, aut turpitudo, aut stultiloguium, aut scuri-

hitas, que ad rem mon pertinet, sed magis gratiarum

230sq. Dan. 3,61. Eph. 4, 23.

235/240 Eph. 6, 11-12.

244Eph.6,1ı.

actio.

248/250

253/263 Eph. 4, 25 - 5, 4.

225 tui in ras. quibus armis M

235 In marg. : Quomodo tesistere debemus malis et cum 247 uoluminis: uolumini T

46

LIBER IV

Haec quippe cuncta deuitare ueterem hominem optime intel265 legimus exuere et nouum induere, id est uitam, que secundum

Deum est, assumere, que nimirum homo secundum hunc in iusticia et sanctitate ueritatis creatus dicitur. Sic autem et Christus indui dicitur. Quotquot, ait, in Christo baptizati esHis,

Christum

induistis.

Christum

induere

secundum

sua

270 monita uiuere est, qui est armatura uera credentium, in quo omnis

uictoria

demonstratur,

et instru|menta

recte

contra 42"

iniquas potestates dimicandi consistunt. Non carnem dicit preliari, non sanguinem contra nos, sed demones eorumque insidias, quasi solius obedientes manifestare hic uelit nostras 275 creationes. Vnde succinctos lumbos in ueritate praecipit habere

iuxta Christi uocem dicentis : Sint lumbi uestri praecincti, et indutos lorica iusticie, et praeparatos pedes in praeparatione Euangelii pacis, scutum tenere fidei et galeam salutis assumere, et gladium Spiritus, quod est Verbum Dei. Haec, inquam, 280 armatura

Dei,

haec

arma

celestia

Christi,

quibus

omnes

debellantur aduersarii, tam sui quam nostri. Haec autem omnia nobis ipse, ut uincamus tenebrarum aciem et cuneum belli uenientis a parte aquilonis. /n ommbus, ait, sumentes scutum fidei, in quo possitis tela nequissimi ignea ex285 finguere. Clippeus iste, quo ista tela nequissimi ignita extinguntur, sanguis dominicus est et corpus, sine quo nemo potest habere uitam aeternam. Lorica uero suum praeceptum, quod si obseruauerimus, in ueritate erimus triumphatores. Galea quoque dilectio gemina, sine qua nemo uidebit Deum ad suam 290 salutem. Gladius spiritus illa potestas, que conguassauit cafita multa in terra copiosa. Qui his telis armatus procedit, confidentissime dirigit aciem aduersus | drincipdes et potestates, aduersus mundi vectores tenebrarum harum, contra spirituales nequitias in celestibus. Etiam fortes istius saeculi et ama295 tores de talium contubernio adsignantur, quos contra iugiter dimicandum et usque ad sanguinem pro fide et ueritate resistendum. Contra spirituales nequitias in celestibus, ait. Non intellegendum, quod exercitus demonum iam in celestibus conuersetur, quia dicit : In celestibus, immo ut celestia non 3oo perdamus regna, oportet nos stare in atie aduersum principes et potestates,

contra

aduersum

spirituales

mundi

nequitias.

vectores

Proiecti

tenebrarum |harum,

autem

a superioribus

268Gal.5,27. | 276/279 Eph.6, 14-17. 283/285 Eph.6,:16. 290Ps. 109, 6. 292/294 Eph. 6, 12 297 Eph. 6, 12. 300/302 Eph. 6, 12. 266 nimirum inmarg. C 267 sanctitate: sanctitatis T 272 iniquas corr. ex inquas T 275 In marg.: Arma fidelium M — 286etcorpus;s. T 300 stare corr. ex staret T

P- 92

LIBER IV

47

recte doctis tradentibus caliginoso aere inter superiora et inferiora medio teneri permissi sunt, quasi in quodam car365 cere aestuque usque ad iuditii diem, quorum princeps diabolus est. Hoc autem de sublimibus dei potestatibus et corruentibus uirtutibus iniquitatis inspecto, iterum, antequam nos hora praetereat, formatiue aliter atque aliter dissologice inspiciamus.

Benedicite,

ait,

omnes

wirtutes

Domini,

Domino.

310 Vt dixi, differenter accipiendum secundum quod demonstratur ubique in eloquiis dictum. Ergo, sicut sunt uirtutes Domini, sunt etiam et demonis, ruentium | principis. Inprimis autem de diuinis, sic uero de sinistris. Igitur uirtutes Domini sunt accipiendi omnes, qui ualidissima fide Christi euan31; gelium denuntiauerunt et adnuntiare non cessant per totum mundum. Ideo uirtutes, quia fortes in fide facti omnem malitiam superauerunt saeculi, ut legimus fecisse apostolos eorumque sequaces. Non misit Deus angelos celitus cum euangelio in orbem terrarum contra potestates saeculi et principes

P- 93

45!

32o mundi, sed homines ; non eruditos, sed piscatores ; non dialec-

ticos, sed simplices, quorum uestigio totus orbis subiugatus. Haec, ait, est uirtus et potestas mea maxima. Et hoc nimirum

propter legitur

minuta

rebellis,

animantia,

ac

diuinis

quibus

correcta

contraria,

terra.

in propheta Nulla

denique

32; plaga ex omnibus sic conturbauit regnum Pharaonis sicut uix apparentium animalium. Hinc colligendum, quam uirtus Dei magna et potentia inmensa, qui praedicatione duodecim uirorum litteras non scientium suo euangelio totum mundum submisit. Denique piscatores ex illis legimus potius 330 quam litteratos. Ille autem, qui accepit potestatem celi et dominationem in omni saeculo post Deum, potius, ut ita dicam,

sapiebat

| instrumenta

pisces capiendi quam

legere. Quod

de isto, sic de Andrea, sic de Iacobo, sic de Iohanne. Matheus,

45*

qui primus in Iudea Christi evangelium sancti Spiritus stilo

33; commendauit,

publicanus

et ad

toloneum

instans

ex

sua

scriptione fuisse cognoscitur. Ceteri uero uulgares uiri esse nulli dubium. Verum postquam Spiritus sanctus eructauit in il- P. 94

307 Antequam etc.] Cf. supral, 180. 308 Disso/ogice] uario modo, cf. infra VII, 188. 309 Dan. 5, 61. 320 Cf. HıEron., in Matthaeum 1, 404 (CC SL 775423): 322 Dictum in Sacra Scriptura non inuenitur, cf. infra IV, 361. 322/326 Vtrum de sciniphibus (Ex. 8, 17sq.) an de muscis (21sq.) an de locustis (10, 5-15) cogitauerit, diiudicari non potest, praesertim cum harum

plagarum nulla exodum effecerit. 303 In marg. : De mansione malignorum spirituum G 317 In marg. : De missione apostolorum et eorum uirtutibus a manu quadam seniore ac intremiscente, simili ac M

LIBER IV

48

lis, que sua sunt, omnem deliberationem mortalium philosophorum transcenderunt, omnibus acutiores atque dissertiores in34o uenti sunt. Nemo umquam ad fidem Dei legitur uenisse sapientia humana. Solius simplici apostolorum doctrina, Christi Dei nostri anticipante gratia, totus mundus saluatus est. Et hoc

lucifluum gentium sidus : Videte, ait, uocationem uestram, fratres, quoniam non multi sapientes secundum carnem, non 345 multi potentes, non multi nobiles, sed que stulta sunt mundi elegit

Deus, ut confundat sapientia; et infirma mundi elegit, ut confundat fortia; et ignobilia huius mundi et contemptibilia elegit Deus, et ea, que non sunt, ut ea, que sunt, destrueret, ut non glorie-

tur omnis caro in conspectu eius. Et in infirmitate, ait, et timore 35o multo fui apud uos, et sermo meus et praedicatio non in persuasione et sapientia uerbi, sed | in ostensione spiritus et uirtutis

447

Dei, ut fides uestra non in sapientia hominum, sed in uirtute Dei

sit. Sapientiam autem. loquimur apud. perfectos, sapientiam autem non huius saeculi, neque Principum huius saeculi, qui 35; destruuutur,

sed

loquimur

Dei

sapientiam

in

ministerio

Christi, que abscondita est, quam praedestinauit Deus ante saecula in gloriam nostram, quam nemo principum huius saeculi cognouit. Sic itaque abstractus est mundus a faucibus mortis, sic liberatus de potestate tenebrarum et translatus ad regna 360 celorum, philosophia saeculi nesciente suaque ignorante nobilitate. Vnde optime congruit huic dicto dictum: Haec uirtus et potestas

mea

maxima.

Quid

fortius,

ut ita fatear,

P» 95

totum

saeculum superare cum duodecim? Non minus hoc aestimandum de nihilo illud creasse, potius intuendum recreare a 365 diabolo

deglutitum

et eruere

de uinculis

mortis,

quam

de

nihilo facere. Post autem hos formatiue per uirtutes superiores inspectos, ut supra dictum, non dubitatur admittendos omnes horum uestigia imitantes, quos intellegimus non solum nobilissimos testes, quin potius sanctissimos perfectores omnes37o que diuinos ordines et aduersitatibus animarum inperantes, hereses de Christi ecclesia expellentes, | aduersantia queque 44° sufferentes, cruces et carceres et omnia genera penarum

non

timentes, atque ex utroque sexu carnem suam cum uitiis et concupiscentiis crucifigentes. Nil uirumuius illis, qui demo375 nes et eorum incitamenta pedibus calcant. Hoc autem a deo, non ab homine. Ecce, ait, ded? wobis potestatem calcandi

super omnes scorpiones et serpentes terre. Vis preterea audire,

343/349 I. Cor. 1, 26-29. 349/358 I. Cor. 2, 5-8. 361 Vide supra IV, | 362Q id fortius] Coniunctionem "quam" omittit, ut infra VIII, 5 79sq. et VIII, 875. 374 Virumuius) Idem quod fortius significare uidetur, ut infra

322.

VIII, 585, sed apud alios non inueni. BATTHYAN tacite in uirtuosius emendauit.

LIBER IV

49

quanta sit uirtus in talibus, quanquam pro conditione carnis adhuc sint uasa fictilia ? Quis nos separabitacaritate Christi ?

380 Trıbulatio, an angustia, an persecutio, an fames, an nuditas,

an periculum, an gladius ? Certus sum enim, quia neque mors, neque wita, neque angeli, neque principatus, neque wirtutes, neque instancia, neque futura, neque fortitudo, neque altitudo, neque profundum, neque creatura alia poterit separare nos a cari385 tate Dei, que est in Christo Iesu, Domino nostro. Haec, inquam denuo, uirtus et potestas ualida Christi, que suo dono regnat

in talibus uasis. Habemus, ait, thesaurum istum in uasis fictili-

bus. Magnus thesaurus ille, qui omnes facultates superat sae-

culi, et in nullis aliis uestariis reseruatur nisi in uasis fictilibus, P- 96 390 quibus nil inutilius fractis. Istiusmodi thesaurum non poltuit 45° habere Darius rex, non Xerses, non Arthaxerses, non Ochusxerses, non Xerses Ochi natus, non Alexander Macedo, non

Phtolomeus Ptholomeus

Largi filius, non Phtolomeus Philadelphus, non Euergetes, non Ptholomeus Epiphanes, non

39; Ptholomeus Philomater, non Ptholomeus Soter, non Ptholomeus Alexander, non Ptholomeus filius Cleopatre, non ceteri orbem diuidentibus et optinentibus totum, non Stoici, non Platonici, non Achademici, omnia opinantes incerta, non

Peripatetici, qui dicunt quandam anime partem esse occiduam,

40o quandamque

aeternam,

non

porcus a stultis sapientibus athomis mundum constare non Gimnosophiste mundum mentis deum esse dicentes, 405 autem quieti

fictilia illum habere et trementes uerba

Epicurii,

nuncupatus seque post inuisibilem non talium

illius coessentes,

qui

est, asserens, solius mortem non esse, et ex quattuor elecollegii ceteri. Vasa

meruerunt, nimirum humiles et illius, cuius sermo, ut malleus

conterens petras, a prophetarum insonatur tubis. Licet sint in praesentiarum fictilia, ac per hoc summi thesauri conseruatores sunt. Multi, ait, reges et prophete uoluerunt uidere, que

410 widetis,

et non

crediderunt.

widerunt.

Ecce

uasa,

Beati. autem,

in

quibus

qui | non

thesaurus

uiderunt

et 45°

conseruatur

376 Lc. 1o, 19. 379 Fietilia] Cf. II. Cor. 4, 7. 379/381 Rom. 8, 55. 381/385 Rom. 8, 38-39. 387 II. Cor. 4, 7. 391/396 Nomina ex IsrpoRir, Chron. 173-223 (MGH, Auct. Ant. 11, 448-452) sumpta, cf. infra VIII, 1212. 397 Diuidentibus et optinentibus] Confusio quaedam constructionis, diuidentes et obtinendes intellegendum. 397/404 C£. Isıvorı, Etym. 8,6, 6 ; 8,6, 19 et 8,

6, 18 ubi pro inuisibilem uisibilem legitur; locus tamen citatus hic quoque potius ornatu fungitur quam intellectu lectoris promouendo. —— 409 Lc. 10, 24. 410 Io. 20, 29. 378 In marg.: Apostolus G— 387 In marg. : De thesauro in uasis fictilibus M 390 In marg.: Non potentes huius seculi neque philosophi habuerunt thesaurum apostolorum M 393 Photolomeus Largi T 396 ceteri corr. ex Cfi |]

P- 97

LIBER IV

50 supernus, Simile

nimirum

cognitio

est, ait, regnum

ueritatis

et noticia

celorum thesauro

filii Dei. 1n agro,

abscondito

nimirum occultato in diuinarum nubibus scripturarum, qui est 415 Christus deus noster, habitans in mentibus per fidem ueram credentium, et rectissimum opus adhibita caritate de corde juro et conscientia bona et fide non ficta. Qua quidem stabiliti omnes ad uitam electi uirtutes Dei procul dubio sunt facti, de quibus sacer himnus: Benedicite, ait, omnes

wirtutes Domini,

420 Domino. Ex aduersariis non suscipitur laus, quemadmodum Dathan et Abiron horumque omnium thura non fuerunt accepta et uictima Saul repudiata. Ne autem parum hoc uideretur : Illi uiui cum uniuersis familiis suis iatu terre facto de-

scenderunt in infernum ; hic autem a se ipso interiit in monte 425 Gelboe cum filio suo Ionatha. Promisimus autem post diuinas uirtutes etiam de aduersatricibus loqui : Ad uotum adhuc est stilus figendus. Igitur sicut Deus habet ad suam benedictionem et laudem, sic etiam diabolus ad suam perditionem ex humanis conditionibus et pestem. Itaque omnes, qui Chris-

430 t0 et sue ecclesie aduersantur, diabolice uirtutes dicendi, quamjuis ad nichilum sint redacti, ex quibus Eunomius et 46r Arrius, cuius latratus et rabies contra Christum ab India superiori usque ad Gallicum Oceanum migrauit, fuerunt. Excepto his tanti alii fuerunt, ut uix pauci illorum explicatores 435 inueniantur.

Totus

mundus

talium

multitudinum

impiissi-

morum ore plenus fuit, quemadmodum ultro citroque dementia Porphirii inundauit, qui etiam aduersus Danielem toto mendatii

agmine

heresiarchicum

direxit

exercitum,

quem

Cesariensis episcopus tribus sollertissimi uiri Eusebius 44o nobilissimis uoluminibus, Appollenaris unius grandissimi corpore libri, Methodius uero ex parte, qui de miliariis mundi nimis commendauit membranis. Post hos quoque splendor doctorum Hieronimus et lux inter rutilantissima celi sidera clarius omnibus lucens decem sic illum persequutus est 445 illuminationibus, quanquam

in omnibus suis dictis celestibus

hunc incessanter percutiat hastis, ut ulterius cuiquam contra eundem necessarium non esset arma dirigere. Pro dolor, uero 413 Mt. 15, 44.

Num. ı6.

416sq. I. Tim. 1, 5.

424sq.Cf.i.Reg.31.

419 Dan. 5, 61.

421/424 Cf.

431 Eunomius] Cf. Isınorı, Etym. 8, 5, 39.

432 Arius] Cf. Isınorı, Etym. 8, 5, 45. 437/442 Cf. HıERONYMI, Comm. in Danielem, Prol. (CC SL 75a, 771). 447/477 Hi passus de uiris doctis haereses medii aeui inuestigantibus satis diffuse pertractati utrum de statu ecclesiae undecimi saeculi testimonium praebeant an generaliter piam Gerardi lacrimositatem illustrent diiudicare nolim. Cf. etiam infra V, 552-560.

420 In marg.: Ex aduersariis nascuntur dyabolice uirtutes que Christo et ecclesie aduersantur G 446 incessanter corr. ex incensanter C

p. 98

LIBER IV

51

nunc multi pullulant in ecclesia, immo iam totum occupant orbem, et nemo est, qui talium ineptiis contradicat. O quantos 45o Sentio diaboli filios, quibus loqui non patior.| Hoc tempore omnes maledixerunt apud nos concitati zelo non solum diuinis 467 ritibus et aecclesie et sacerdotibus, quin etiam ipsi Dei filio Iesu Christo, Domino nostro. Omnibus inaudita saeculi hereses re-

petere helemosinas pro animabus defunctorum Christianorum 455 more expensas. Non estimes, frater carissime, minorem persequutionem et heresem antiquioribus hanc esse. In fide et ueritate fateor, quod ui compellabantur intolerabilia mendatia in Dei expendere sacerdotes. Diaboli autem iniquitas unum, quod potuit, fecit, nimirum quicquid ex lege Dei nouiter uenientes

46o ad

beatissimam

illuminationem

docuimus,

abstulit.

Om-

nes uno pene simul ore carnis negant resurrectionem, qua iniquitate nulla umquam in mundo maior iniquitas arbitranda. Prohibemur iam loqui et episcopi nominamur, constituti etiam sub tributo, quibus totus committitur diuino imperio mundus. 46; Nam quorundam, nisi fallor, intentio est, quo ecclesiastica uirtus, suffragantibus Methodianistis, atque dignitas apud nos circa hereticorum libitum tota quandoque infirmetur. Quare hoc ? Nimirum dixi, quia filii diaboli, qui potestates sunt tenebrarum, ubique regnant et dominantur : Italia non 47° consueuit he|reses nutrire - ad praesens in quibusdam partibus heresium fomentis habundare auditur. Gallia uero felix, que his munda

peribetur, in multis claudicat.

sine quibus numquam

P- 99

47"

Gretia infelix,

uiuere uoluit. Verona, urbium

nobilissima, his grauida redditur, illustris Rauenna

Italie

et beata

475 Venetia, que numquam inimicos dei passe sunt, ferre. Infelices et miserrimi, qui Dei et aecclesie sue aduersarios questu

lucri attollunt. Hoc autem diximus, ut demonstraremus circa dictum contrarias multas uirtutes diaboli esse, licet de

multis exemplicaremus

per pauca.

Illud autem

dico, quod

480 omnes, qui sacris institutis contradicunt, uentrem colunt pro p. 100

Deo, uitam sibi praesentem uindicant pro paradiso, et cetera secundum eadem et alia persoluere festinant, non solum uirtutes tenebrarum, quin etiam diaboli sequaces et membra post

uanitatem a Deo dimissi dicendi. Dedit illis Deus, ait, in corda

485 eorum, ut faciant, quod illis placitum est, et dent regnum suum

457 Compellare] pro compellere ;cf. supra I, 374.

484/486 Apoc. 17, 17.

450 Post patior quinque uocabulaerasa 464 tributo ss. C. ; amore de/., huma / in marg. del. ; no in ras. del. An legendum sub tributo humano? 471 In arg. : Nota:Frantia M — 472 munda corr. ex mundi T ; in multis claudicat in marg. C 479 In marg.: Notat de his qui sacris canonibus contradicunt G 481 j uindicant corr. in uendicant C

52

LIBER

IV

bestie, donec consummentur uerba Dei. Bestiam, quam audis, diabolum siue antichristum intellege, cui seruiunt omnes, qui carnis desiderium secundum desiderium faciunt, quorum etiam interitum istum dicit Iohannis sermo: Et wid? unum ange-

490 lum, ait, | stantem in sole, et clamawit woce magna dicens omni- 4T*

bus auibus, que uolabant per medium celi : Venite, congregamımı ad cenam magni Dei, ut manducetis carnes regum et carnes tribunorum et carnes fortium et carnes equorum et sedentium 1n ipsis et carnes omnium liberorum ac seruorum et pusillorum et 495 magnorum. Et uidi bestiam et veges terre et exercitus eorum congregatos ad faciendum praelium cum illo, qui sedebat in equo, et cum exercitu eius. Et appraehensa est bestia, et cum illa pseudopropheta, qui fecit signa coram ipso, quibus seduxit eos, qui acceperunt caracterem bestie, et qui adorant imaginem eius. soo V/iui missi sunt hi duo in stagnum ignis ardentis et sulphuris ; ceteri occisi sunt gladio sedentis super equum, qui procedit de ore ipsius, et omnes aues saturate sunt carnibus eorum. Hoc autem dictum, ut scires diuini et terribilis dicti nos esse concordes, et

praedictorum

considerares

perditionem.

Quia

uero

sim-

5o; bolica sunt et nimis inuoluta, iterum secundum reserationem p. 101 aliter admittenda, solius morbido auditui tinnitum ad surdi-

tatem ne pariant, quibusque inspectis quarte sedule ex more terminus fiat. Et uidit, ait, unum angelum stantem in sole, et clamauit uoce magna dicens omnibus auibus, que wolabant 510 fer |medium celi. Si ad solem, quem fulgere in orbe respicimus 487 et in eodem angelum stare deliberamus, suffocabitur quod dicendum numquam enim dicendum. Sol autem hic, in quo angelus stare dicitur, diuine praedicationis fulgur demonstratur in corpore Christi, utique ecclesia sua. Sicut enim 315 solaris splendor inluminat mundum, sic sancte praedicationis sermo inradiat ecclesiam, saluatoris inmaculatissimam sponsam. Vnde in sole angelus, id est chorus doctorum stare dicitur, qui omnibus auibus per medium celi uolantibus uoce magna dicit : Venite, congregamini ad cenam magnam Dei. ;20 Non refertur hominibus, sed auibus, que uolant ad superiora, dictum. Ergo sancti intellegendi, qui uirtutum pennis ad alta conscendunt, per aues per medium celi uolantes. Non dixit ex una iterum parte, quasi latenter uolare, celi, sed per medium celi. Non enim latrones, non fures, amici enim et s2s ciues et domestici et familiares, ideo non necesse habent 489/502 Apoc. 19, 17-21. 508/510 Apoc. 19, 17. 510/644 Ex BEDAE, explanatione Apocalypseos (MıGnE, PL 83, 190B) excerpta uidentur, non tamen uerbatim ;cf. Untersuchungen p. 39. 519 Apoc. 19, 17.

514 In marg. : De ecclesia Christi et eius uictoria et de penis inpugnancium eam et fit continuatum per quinque folia G

LIBER IV per andronas

incedere. Omnis

53

enim, qui malum

facit, odit p. 102

lucem et non uult uenire ad lumen, ne arguantur opera sua. Ideo uero per medium celi uolant aues, id est : Sancti sanctis conscientiis et operibus adornati fiducialiter dis5s3o currunt per corpus Christi in occursum eius. Volant per medium celi aues, quando | doctores alta intellegunt de scrip- 48"

turarum

sacramentis

et obscura

reuelant

simplicibus.

Sic

uolabat Iohannes, quando dixit : In frincipio erat Verbum, et Verbum erat apud Deum, et Deus erat Verbum. Hoc erat in 535 Principio apud Deum. Omnia per ipsum facia sunt, et sine ipso factum est nihil. Sic etiam Paulus, quando fuit raptus usque ad tertium celum et audiuit archana uerba, que non licet homini loqui. Qui homo est, non patitur cognoscere alta. Qui autem superat ea, que hominis sunt, tunc confidenter po54o test meditari et exemplicare ea, que non licet homini loqui. Et hoc propter uolantes. Omnes itaque Dei uisione digni uolant mentis desiderio et gemine dilectionis afectu ex utroque sexu ad eum, in quem angeli desiderant prospicere. Venite, congregamini, ait, ad cenam magni Dei, ut manducetis 545 carnes regum et carnes tribunorum et carnes fortium et carnes

equorum et sedentium in isis et carnes omnium liberorum ac seruorum, pusillorum et magnorum. Omnes pene ab initio usque hodie ad hanc cenam uocati sunt per praedicatorum ora. Vocantur uero et uocabuntur, quousque haec fiat cena, ;5o ideo quia qui in illa hora non | intrauerit cum sponso ad nup- 497 tias, ulterius spem non habebit. Cena, quam audis, illam horam significat, qua dicturus est Deus his, qui a dextris eius

erunt : Venite benedicti, patris mei percipite regnum, quod paratum est uobis ab origine mundi. Tunc autem sancti 55; manducabunt carnes regum et carnes tribunorum et carnes fortium et carnes equorum et sedentium in ipsis, et carnes omnium liberorum et pusillorum et magnorum. Videbunt enim iuditium Dei uerum et tremendum super omnes, qui pes- p. 103 sime suam uitam et mores rexerunt, qui pauperes opprime56o runt, qui potentes in maliciis fuerunt, qui fluxus et ferocitates insensatorum animalium imitati sunt et opera superbientium demonum, qui noluerunt sub seruitio Dei manere et

seruire peccatis desinere et magni in Dei fide et opere esse. Manducare talium carnes iuditium talium, et perditionem 565 expectare

et desiderare

sanctorum

est.

Nam

quod

sancti

horum ac similium horam desiderent ad futuram perditionem, turma beatissimorum exponit dicens ad equitatis iu533/53610. 1,1.

— 5371L. Cor. 12,4.

— 544/547 Apoc. 19,18.

23, 9% 552 a dextris: ad dextris T

560 fluxus corr. ex fluxos T

553Mt.

54

LIBER IV

dicem

: Vsque

quo, Domine,

sanctus

et uerus

non

windicas

sanguinem nostrum de habitantibus in terra ? In psalmis autem ;7o Spiritus sanctus : Laetabitur iustus, cum widerit windictam ; manus suas lauit in san|guine peccatorum. Iustus hic omnium 49" sanctorum exercitus a dextris Dei in iuditio, qui tunc praecipue letabitur, quando diabolus cum suo exercitu punietur. Lauabit manus in sanguine inpiorum, quando ille ;7; cum Deo gloriabitur merito operum diuinorum, et impii merito accionum sanguinearum descendunt in infernum, ubi cruciatus eorum ascendunt in saecula saeculorum. Verum omnis iustus potest letari, dum reminiscitur, quanta sibi sunt praeparata in celis. Hic autem et manus lauat in sanguine peccato;8o rum, dum propter metum tormentorum, quibus illi cruciantur, qui carni et sanguini seruierunt, se comprimet et refrenat ab operibus mortis. Tunc autem cena ex toto erit sanctorum, quando impii ibunt in ignem eternum, iusti autem in uitam aeternam. Et uidi bestiam, ait, et reges terre et exercitus eorum 58s congregatos ad faciendum praelium cum illo, qui sedebat in equo, p. 104 et cum exercitu eius. In fine, quod dicitur, erit contra ecclesiam et doctorum cuneum non modica antichristi certamina, qui per bestiam figuratur suorumque omnium. Quia uero ecclesia tam ualida est et fortis, quemadmodum et Spiritus de eadem sgo in canticis fatetur sanctus : Que est ista, que procedit quasi aurora consurgens, pulchra ut luna, electa ut sol, terribilis ut castrorum acies ordinata ? Quo | nullus inimicorum exercitus 5oT illam umquam superare possit, immo omnes illam inpugnantes rediguntur ad nihilum, statim adpraehensa est bestia 595 et pseudopropheta, qui fecit signa coram ipso, qui seduxit eos, qui acceperunt caracterem bestie, qui et adorant imaginem eus. Viui missi sunt hi duo in stagnum ignis ardentis et sulphuris. Ceteri occisi sunt in gladio sedentis super equum, qui procedebat de ore ipsius. Nunc autem et multa sustinet, nec non a 6oo diabolo et a suis regibus atque exercitibus temptamenta et oppraessiones et cetera, que inpedimenta maxima sunt animarum cupientium ire ad celum. Quia uero ualida est, ut mors, dilectio et dura, ut inferus, emulatio, aque multe non possunt extinguere caritatem, qua Deo sociata est ; non 6o; dubites autem reges diaboli heresiarchas et omnes, qui in hoc saeculo inique et crudeliter potentantur. Non iterum dubites eius exercitum illos, de quibus loquitur magnus in suis libris

Paulus ad pontificem Timotheum : Hoc scito, quod in nouissimis diebus instabunt tempora periculosa et erunt homines 568sq. Apoc. 6, 10. — 570sq. Ps. 57, 11. — 584/586 Apoc. 19, 19. — 586 erit] lege: erunt. 590/592 Cant. 6, 9. 594/599 Apoc. 19, 20. 608/615 IIS Tim-^555:

572 a dextris: ad dextris T

600 atque corr. ex at C

LIBER IV

55

610 se ipsos amantes, cupidi, elati, superbi, blasphemi, parentibus non obedientes, ingrati, scelesti, sine affectione, sine pace, criminatores, incontinentes, inmiles, sine benigniltate, Pro-

ditores, proterwi, Dei,

habentes

tumidi,

quidem

uoluplatum

speciem

pietatis,

amatores

magis

wirtutem

quam

^

oV

p. 105

autem |eius

615 abnegantes. Et hos dewita. Iste itaque exercitus cottidie aecclesie persequitur opera et statum eius conatur inflectere. Contra hunc autem diuinus ille gladius, qui de ore illius, qui sedebat in equo, id est qui requiescit in Christo, dirigitur, qui ex utraque parte accutus alibi perhibetur, id est duobus 620 testamentis redditur armatus. Iste gladius omnes inimicos interficit, dum rebellibus et procacibus aeternam dampnationem praedicit. Vis audire, quante potentie iste sit gladius ? Dies ultionis Domini, ait, annus retributionum iuditii Sion. Et conuertentur torrentes eius in picem, et humus eius in sulphur,

625 et erit terra eius in picem ardentem nocte et die, non extinguetur in sempiterno. Ascendit fumus eius a generatione 1n generationem. Sic detruncans gladius iste ualidus et efficax et penetrabilior omni gladio ancipiti. Viui missi sunt, ait, hi duo in stagnum ignis ardentis et sulphuris, nimirum antichristus 630 cum multitudine sui uel cum exercitu hereticorum, qui pseudopropheta nominatur. Nullus umquam plus peccat here-| tico. Ergo, qui dicit Christum actualem animam non suscepisse, pseudopropheta est, eritque pars sua in stagnum ignis ardentis et sulphuris. In hoc, quod duo uiui missi perhibentur

635 in supplicium potior cruciatus

$1"

et ceteri occisi gladio, animaduertitur, quia erit in illis, qui seduxerunt,

quam

in his,

qui seducti sunt, quamlibet omnes aeterno supplicio crucientur. Denique plus cruciatur uiuus in ignem dimersus quam ille, qui repente hictu gladii de uita aufertur. Et ommes aues,

640 ait, saturate sunt carnibus eorum, id est omnes

sancti laetati

sunt dampnatione reproborum, data illis plenitudine felicitatis perhennium gaudiorum. Tunc enim saturata ecclesia erit, cum omnes suos aduersarios punitos aspexerit et illa sederit in uestitu deaurato circumdata uarietate a dextris regis. Hoc 64; autem idcirco, quo tu superiora firma scires teque introducta non effugerent, qui ea, que superadmittenda sunt, in archano pectoris mauis recondere quam philacteriis committere. Quia uero nos hora praeterire festinat, in crastino autem ad insidentia consurgere arbitramur, quarto libro Dei 65o dono et gratia expleto istiusmodi finem faciamus : Sit nomen

Domini benedictum, ex hoc nunc, et usque in saeculum. Amen. |

631sq. Cf. BEDA, Exp/an. 628sq. Apoc. 19, 20. 621/627 Esai. 54, 8. ‚Apocal. (MiGNE, PL 95, 190) ad locum: Nullus mortalium durius peccat haereticis. 638sq. ibidem: quanto grauius est flammis concremari quam cito moriturum ictu 650sq. Ps. 112, 2. 639 Apoc. 19, 21. gladii trucidari.

p. 106

ITEM

EIVSDEM

AD

EVNDEM

LIBER

QVINTVS.

51v

In nubibus figuratarum promulgationum et densitate iterum circa prorogatam seriem inspectionem uero iamque otio comendatum ex exertis uoluclatisque exercitium secundum ; considerationis potentiam adgrediendum. Benedicite, ait, sol et luna, Domino ; benedicite, stelle, celi, Domino. Non modica in hoc reposita, non stricta, quanquam modice stricteque sonet. Etenim per solem nostri accipiunt Christum redemptorem, per lunam ecclesiam, incorruptissimam sui sponsam, 10 quam utique in tantum dilexit, ut proprium pro eadem p. 107 sanguinem funderet. Eleuatus est, ait, sol, et luna stetit in or-

dine suo. Id est : Christus eleuatus in crucis praeciosissimo ligno, et ecclesia redempta est sibique sociata per fidem. Desponsabo te, inquit, mi/ fide. Quod ista eleuatio istiusmodi so:5 lis hoc in loco sic sit accipienda, uirtus Dei et sapientia in euangelio declarat. Cum exaltatus fuero a terra, ait, omnia traham ad me ipsum. Porro, cum dicit omnia ad se ipsum trahere, solius aecclesie demonstrat electionem, que tunc praecipue in suo statuta est ordine, quando Christus triumphauit per zo crucem. Ad hoc quippe uenit sponsus uerus, ut sponsam suam de manu

eximeret non solum adulteri, sed | etiam homicide,

que in suo ordine posita est ab eodem, qui illam sanctificauit, mundans lauacro aque in uerbo, ut exhiberet ipse sibi gloriosam aecclesiam non maculam habentem, neque rugam aut aliquid 25 etusmodi, sed esset sancta et inmaculata, que tunc procul dubio

ab ordine suo propulsa dignoscitur, quando Adam de paradiso eiectus admittitur. Nam propterea homo est conditus, ut in loco ruentis apostate angeli collocaretur. Quia peccauit, istiusmodi praerogatiuam amisit. Vt autem ad pristinum 3o reuerti gradum potuisset, misit Deus filium suum factum ex muliere, factum sub lege, secundum quod dictum est, ut eos, qui sub lege erant, redimeret et hereditatem filiorum reciperemus. Hoc autem facto eleuatus est sol, et luna stetit in ordine suo, id est Christus ascendit in crucem, et ecclesia uolauit ad V,2/4 Translationem praebui Untersuchungen p. 75. Sensus periodi nihil nisi : Denuo pro posse meo incipiam explanationem. — 5sq.Dan. 5,62. — 11sq.Cf. Hierem. 31, 35. Locus a BArrHYAN adlatus Habacuc 5, 18, error typographi uidetur. 13sq. Os. 2, zo. 16sq. Io. 12, 32. 22/25 Eph. 5, 26-27. 30/32 Gal. 4, 4.

33 Cf. supra ad 11sq.

V, 1 Item - quintus //eris capitalibus coloris rubri ^—21n —figuratarum /itteris capitalibus, littera initialis Y coloris rubri 5 adgrediendum corr. ex adgradiendum C 8Inmarg.:Deecclesiaquelunecomparatur G— 14 Ir marg. : Osee lI cap. G 18In marg. : Electio ecclesie persponsumfactaG 24 aecclesiam corr. ex aecclesia C ; maculam non habentem signis transpositum 27 In marg. : Racio creacionis hominis G

LIBER V

57

55 celum, hoc sibi Dei uindicans dono, quod diabolus amisit su-

perbie tumore. Stetit autem in ordine suo, quando dimissis idolis et simulacris manuum hominum operibus mutis et surdis illum adorauit in ipsumque credidit, qui orbem condidit uniuersum. >°

est stare.

Hoc enim non

Similiter

facere in alieno,

ecclesia,

antequam

non

in suo, ordine

cognosceret,

a quo

creata est, in alieno ordine stabat. Idola enim pro Deo uenerabatur, et hoc dicebat | Deum, quod non nisi ab altero moue- 52” batur. Quo ad suum ordinem illam restitueret, ille, qui se p. 108

ipsum hac causa pretium dedit, eleuari uoluit inter celum et 45 terram in fastigio ligni transuersi extra ciuitatem Iherusalem. Nam et hoc non modicum arbitrandum, quod extra eleuari uoluit sol, ut luna staret in ordine suo. Videtur mihi in tali

5o

5^

sequestratione recisa ecclesia ab omnibus malitüs et conuersationibus spuriis istius mundi significari. Ideo autem baiolauit Iesus sibi ipse crucem, ut solus nimirum cognosceretur sponsus, id est uitulus sacerdotalis est factus, et agnus agniculus, quem immolabit multitudo filiorum Israel. Ipse parauit mensam et posuit cibaria ad conuiuas, dum uera nuptia fertur celebrata non in tabernaculo, sed sub celo, quo inuestigabile admitteretur in hoc facto sacramentum, quasi gimnosophista factus. Sic autem quondam rex Dauid in conspectu arce federis nudus saltasse legitur aspiciente Nichol, filia Saul, per fenestram, et in timpanis et in ceteris generibus musicorum personasse. Dauid manu fortis et desiderabi-

6 o lis est noster Christus, qui ante crucem nudus stetit. Nam exu-

tus legitur uestimentis suis et indutus coctinea | clamide, 3T que plenissime alienationem sinagoge et proximationem demonstrat ecclesiae. Et hoc est, quod Nihol aspiciebat per fenestram saltante Dauid. Non enim deum confitebatur 65 hunc sinagoga, quem crucifigebat, immo filium Ioseph fabri p. 109 et questuarie Marie natum. Propterea abiecit rex nudus saltans, id est extentus in supplicio, uestimenta sua, id est sinagoge soboles et propinquitates. Denique, qui saltat, tota sua confrangit uiscera, totum corpus dilaniat. Sic Christus A

1 o deus

noster, dum saltabat, id est, dum passionis misterium celebrabat, omnia uiscera sua extenta erant, confixis mani-

bus et pedibus in stipite. Vis autem audire fortissimam suam saltationem ? Foderunt, ait, manus meas et pedes meos, et dinu-

merauerunt omnia ossa mea. Sic saltauit Christus. Quia hoc

56/58 Cf. II. Reg. 6, 16.

61 Cf. Mt. 27, 28.

73sg2Ps. 2117.

40 In marg. : De sinagoga facta estecclesiaG 43 In marg. : Christus passus est propter ecclesiam G 45 ifastigio T 56 In marg.: Figura passionis 64 confitebatur corr. ex confiteatur T 72 audire in marg. C dominice G

58

LIBER V

75 fecit, ideo prospiciens per fenestras Nichol, filia Saul, despexit in corde suo. Iterum autem aliter de nudatione Dauid : Nudauit itaque se Dauid, id est humiliauit se filius Dei, Dominus

Iesus

Christus, et saltauit coram arca, id est uenit in uirginem et suscepit de uirgine, quod in ligno uoluit configi, et saltacio ce8olebrata

est Dauid.

Sed

Nihol,

uxor

Dauid,

per fenestram

hoc aspiciens despexit regem in corde suo. Nimirum sinagoga | que de sponsa fornicaria et prostituta facta est et noluit per 33 gratiam euangelii cognoscere Christum, sed per litteram legis. Ideo praestolatur antichristum sub lege mortis constitutum fi8;lia

Saul,

qui

semper

inimicatur

Dauid.

Saul

diabolus,

qui diuinam amititiam spernens omnem inimicitiam inter se et deum posuit. Ex patre diabolo uos estis, ait, et desideria paIris uestri uultis facere. Sic autem saltauit, quia se denudauit,

uestitus podere totius deitatis, offerens holocausta et pacifica. go Et ideo benedixit Populo in nomine Domini exercituum, et partitus est multitudini uniuerse Israel, tam uiro quam mulieri coliridam panis unam et assaturam bubule carnis unam et similam frixam oleo, et abiit omnis bopulus in domum suam. Et quidem quodam, que dicuntur Dauid circa praesagium, iam die 95 clarius notum. Christus autem, postquam denudatus est et saltauit,

sicut

dictum

est, celebrauit

coram

domino

holo-

causta et pacifica, id est optulit se Deo patri hostiam uiuam, quo inimiticiam inter Deum et hominem protoplasti transgressione positam frangeret in odorem suauitatis. Hoc autem IO o complens benedixit populo suo in nomine Domini exercituum, id est uniuit sibi ecclesiam caritate perpetua, et dedit omnibus in se credentibus potestatem filios Dei fieri. | Sic autem faciens partitus est multitudini uninerse Israel, tam uiro quam mulieri, singulis colliridam panis unam et assaturam bu105 bule unam, et similam frixam oleo, et abiit omnis bopulus unusquisque in domum suam, id est : Dedit omnibus ex utroque sexu fidem, spem et dilectionem, et misterium

commisit

sa-

cramenti inenarrabilis corporis et sanguinis sui et uitam sempiternam cum se ipso habere in regno Dei. Vbi enim i19 domus credentium sunt, ibique habitationes sanctorum. Cum talibus quidem refectionibus unumquemque oportet tendere ad uitam beatam, sine his nemo uidebit Deum. Sine fide, ait, impossibile est placere Deo. Similiter de spe sentiendum. Et qui autem illam caritatem non habet, que foras expellit ti75sq. II. Reg. 6, 16. 103/106 II. Reg. 6, 19.

p. 110

87sq. Io. 8, 44. 89/93 II. Reg. 6, 17-19. 112sq. Hebr. 11, 6. 114 Cf. I. Io. 4, 18.

76 In marg. : Alia figura ueteris testamenti desinagoga G 82 Pos? est: que de.,etss.C 95 Inmarg. :DeChristoetecclesiaG — 107 In marg. : De fide spe et caritate G 108 innenarrabilis T

54!

LIBER V

59

115 mores, filius inferni est. Vnde in tertia distributione diuini pontificis simila frixa oleo ponitur, que tipice caritatem illam designat, que walida ut mors et dura ut inferus scribitur. Sicut enim mors nil uitalis flatus relinquit in homine, sic caritas de corde puro et conscientia bona et fide non ficta nil istius uite 120 cupiditatum in se habet. Non querit, ait, que sua sunt. Huius autem tanta excellentia est, quo in suo nomine Deus superadmittatur, Iohanne dicente : Deus caritas est. Hac quidem Deus superatus est, cum superari | non possit ab aliquo. Propler nimiam caritatem suam, qua dilexit nos, superatum 125 dico, id est non potuit continere se ipsum a misericordia, qui pro redemptione humani generis et dilectione aecclesie proprio filio suo non pepercit, sed tradidit. Et hoc lumen mundi in suis perspicacissime splendoribus. Quia uero sic factum

est, luna constituta

est in ordine suo.

Hoc

Dr TII

au-

130 tem in superioribus. Hoc autem dictum propter dictum : Benedicite, sol et luna, Domino. Dixi uero, quod per solem Christum redemptorem potentes nonumquam uolunt in caracteribus catholicis, per lunam uero ecclesiam. Si ita uolunt, no-

tandum sagacissime, quomodo sol benedicat solem, id est 13; Deus Deum. Denique inequalitas nulla inter Deum et Deum, utique inter Patrem et Filium, quorum una eademque laus et benedictio est. Notare autem in hoc non infecundum arbitrandum. Dicendum autem, quia benedicit sol Christus Deo Patri, dum interpellat pro ecclesia et membris suis, ostendens 140 uulnera et cicatrices, quas pro redemptione et liberatione DIIL2

ipsius perpessus

est, eodem

Deo disponente patre, qui be-

nedixit nos in unico Filio suo, utique ad nos illum mittendo.

Benedictio autem praeterea Filii ad Patrem reuerenter adjmittenda coequalitas et coeternitas, quam habuit cum Patre, 14; prius quam mundus fieret. Benedictio autem dum inequale

equale demonstrat, id est humanitatem, quam sumpsit ex nostra mortalitate, terciam personam factam in trinitatis deitate. Cum autem dicitur : Benedicite, sol et luna, pluraliter,

et non : Benedic sol, singulariter, ostendit, quia sic ecclesia 15o unita est Christo, ut numquam diuidi possit ab eodem, et illa

cum Christo, et Christus cum eadem perpetuas laudes omnipotenti Deo exsoluat. Quid autem est benedictio Filii ad Patrem, nisi laus Patris ad Filium ? Nam

sicut Filius bene-

117 Cant. 8, 6. 118sq. I. Tim. 1, 5. 120I. Cor. 15, 5. 1221. Io. 4, 8. 123sq. Eph. 2, 4. 130sq. Dan. 5, 62. 148 Dan. 5, 62.

117 designat corr. ex designa C 135 deus ss. C 139 In marg.: De aduocato nostro Iesu Christo ad deum patrem G 150 In marg. : Ecclesia unita est Christo et numquam potest diuidi ab eo; unita est gratia, non natura, fide, non merito G

60

LIBER V

dicit Patri, sic procul dubio Pater benedicit Filio. Ecclesia uero, 155 quia Christo sociata est gratia, non natura, fide, non merito,

benedicit, differenter autem ; egens enim plus plusque desiderans iuxta theologicum dictum. Quod autem desiderat, ab ipso est, quem benedicere et laudare desiderat et indefesse laudat et benedicit, idem autem,

qui benedicitur

et

16o laudatur, quod ab ipso, in quo nil differt. Dicendum autem, quia Christus caput et ecclesia membra, circa aliter utriusque una laus ad Deum, qui est nimirum Christus Deus cum Patre Deo. Dicendum praeter hoc, quia summa laus Patris Filius est. Gloria, ait, Patris Filius sapiens. Filius hic sapiens Christus 16 ^ in|tellegendus, qui se ipsum sapientiam Patris nominat in suis dictis. Vnde uero ille praecipue laus Patris, qui etiam gloria dicitur, id est equalis Patri, licet homo factus, per quem sibi omnis gloria et omnis laus. Est autem et ecclesia laus Dei uiuentis, non solum in hoc saeculo, sed et in futuro, et gloria 17o indefessa, una nimirum cum Christo effecta. Sciendum, quod p. 113

benedictio et laus indisgregabiliter semper una, licet a multis ex multis persoluatur, et benedictiones et laudes dicantur propter nimirum ordines distinctos. Omnis itaque diuina

latrıa laus, quemadmodum benedictio, licet multiplex. Vbi 17; nulla transmutacio nec uicissitudinis obumbratio est, omnis

equalitas comprobanda. Superiores quippe nil faciunt nisi laudant. Hoc autem facere ipsum desiderare est, quem laudant, contemplari attente, a quo omnis diuina laus et bene-

dictio manat. Ergo ab ipso accipiunt, quod perficiunt. Hoc 18o autem dicto ex dicto iterum inspiciendum : Benedicite, sol et luna, Domino. Hec duo luminaria celi maxima, de quibus

horum conditor dicit : Fiant luminaria in firmamento celi, ut diuidant diem ac noctem et sint in signa et tempora, et dies et 18

^

annos, el luceant in firmamento et inluminent terram. Et fecit, ait, Deus duo magna luminaria : Luminare maius, ut praeesset diei, et | luminare minus, ut praeesset nocti. Verum nonum-

et in tenebras conuerti quam obscurari manifestantur et sanguinem eadem luminaria in dictis celestibus. Inprimis autem iuxta Genesim positum considerandum et deinde secun190 dum cetera prosequendum. Sol itaque et luna Dominum benedicunt,

dum

inditum

illis obsequium

persoluunt,

sol

nimirum in die et luna in nocte. Nam omnia opera Dei non ore sed opere Deum benedicere apertissime manifestum 164 Cf. Prou. 10, 1; I. Cor. r, 24. 180sq. Dan. 5, 62. 182/186 Gen. 1, 14-16. 192/194 HıERoONYMI, Comm. in Danielem 1, 3, 57a :Omnis creatura non uoce sed opere laudat deum ; cf. infra VII, 11 et VIII, 958.

155 Manicula in marg. delineata est 160 In marg. : De corpore ecclesie G 171 In marg. : De laude et benedictione G

LIBER V

20 o

61

est. De hoc autem in prima sedula latissime disputatum est. Sol autem dicitur, quod solus appareat et luna quasilucina, eo, quod ab ipso sole lucem accipiat. Ergo sol apostolica praedi- p. 114 catio, ut in alio opere demonstratum reliqui, tropologice admittenda, per totum mundum spetialius eminens et singulariter cuncta transcendens, a quo totus mundus inluminatus est. Sine sole quippe mundus cecus permanet. Sic nimirum, nisi praedicatio apostolorum mundum inradiaret, in cecitate ignorantie

perseueraret. Quid

enim

aliud

facit,

dum

Christum

praedicat, nisi orbem uniuersum illuminat ? Denique Christus 20 ^

lux est, et sol, ut audisti, dicitur. Ergo ubicumque praedicatur, procul dubio ibi sol oritur. Vbi uero

Christus non, ibi

tenebre densantur. Nam sine | notione Dei nemo illuminatus 567

dicendus. Non autem inluminatos tenebras consueuit uocare Paulus, mundi totius praedicator, et inluminatos lucem. Fuistis,

21 o

ait, aliquando

tenebre,

nunc

autem

lux

in

domino.

Tenebre olim, quoniam euangelii splendor non illis inluxerat. Dum uero exortum est in tenebris lumen, quod inluminat omnem hominem uenientem in hunc mundum tubis apostolorum clangentibus, concite lux diuina facti sunt, iustificati ab operibus tenebrarum. Sicut abscentia noctis dies est, sic abscentia

infidelium opacitatum euangelii splendor. datum

22 ^

230

dicitur in eloquiis. Mandatum

Denique lux man-

quid sit, Christus de-

monstrat, qui loquitur : Hoc est mandatum meum, ut diligatis inuicem, sicut dilexi wos. Deus intantum dilexit apostolos, ut iudices super omnes illos constitueret saluatos a mundi perditione. Vt autem ille de illis, sic istos de aliis uoluit facere, quemadmodum deo propitio factum est. Illuminati itaque sunt a sole, utique a Christo. Illuminauerunt et ipsi non illuminatos sole uero, id est euangelii splendore, per quem sol iusticie Christus intellegitur et cognoscitur. Nemo enim saperet in ueritate Deum, nisi per apostolorum ora diffamatus esset per totum | pene mundum. Iudea nimirum sola cognoscebat, sed in umbra et in littera, in cuius defixa caligine tota tandem remansit ceca ; non enim uere illuminata, quanquam ab initio electa; praedicata atque correcta. Ex omnibus enim regibus Israel soli tres sine praeuaricatione laudantur. Totus itaque Israel stultus, prophetarum oraculis indesinenter praemonitus. Nondum enim uenerat tempus diuini luminis notionis. At ubi uenit, terra illuminata est, et Iudea ex parte 194 Supra I, 54sqq.

195 Isiponi, E/yz. 5, 71, 1-2.

196sq. Supra IV,

$12. 209 Eph. 5, 8. 211sq. Io. 1, 9. 217sq. Io. 15, 34. 229sq. Re uera nec Dauid nec Salomo, quantum minus tertius quidam ex regibus sine praeuaricatione fuisse laudatur.

196 In marg. : Sol comparatur predicatoribus G

227 caligine in marg. C

Sm p. 115

62

LIBER V

maxima in cecitate permansit et permanet usque in odiernum 235 diem. Occulto autem iuditio Dei demonstratur, quo mundo inluminato lumine euangelii per praedicationem duodecim illa, ad quam

est, in cali-

naturaliter lucens missum

lumen

gine ignorantie remaneret, et populus gentium, qui ambula-

bat in tenebris, lucem magnam uideret, id est in illum crederet,

240 qui lux inuisibilis est et ineffabilis splendor. Sic autem diffusus est apostolicarum doctrinarum splendor, ut merito dicatur sol. Et sol ab oriente consurgit et in occidente se ponit, inluminans uniuersum mundum. Hoc autem de sole, qui

cernitur. De apostolis uero non minus, si potens dicere sum. 245 In omnem

terram, ait, exinit sonus eorum, et in fines | orbis

A

T

terre uerba eorum. Nil dimisit indiscussum ab illis Spiritus sanctus, qui magister extitit apostolorum. Ergo ubique iam peruolauit splendor apostolice denuntiationis, qui Spiritus latenter in diuinis tropologice ponitur eloquiis, et sol no25o minatur. Oritur, ait, sol et occidit, et ad locum suum reuertitur,

ibique renascens girat per meridiem et flectitur ad aquilonem. Lustrans uniuersa circuitu pergit Spiritus. Quod de sole audis, in quo quidam philosophorum animam praedicant, de apostolorum praedicatione tipice dictum aduerte, si ad 25; sacram intellegentiam te uis nonumquam eleuare. Oritur, ait, p. 116 sol et occidit, et ad locum suum reuertitur. Nimirum praedicatio apostolica a Spiritu sancto eructata, in quo ante omne saeculi exordium collocata atque reposita mansit, a duodecim cepta requieuit ubique per orbem reuertens ad principium, fructifi260 cans innumerabiles, in quo renascens, id est concalescens apos-

tolis eleuatis in omnibus illorum sequacibus, ut et horum magister comprobetur Spiritus sanctus, qui in apostolis coruscauit uniuersus. Sic autem g?rawit per meridiem et reflexa est in aquilonem, id est confortauit iterum per alios 265 stabilitos et deuenit ad non illuminatos, sicut consueuit facere Paulus et omnes, qui sue scole fuerunt. Sic autem facto | adimpletum demonstratur dictum : Lustrans uninersa cir- 58"

cuitu bergit sbiritus, nimirum sanctus cum apostolis et apostolicis

279 lore.

uiris, ut

Igitur

nemo

tantum

redderetur

tropologice

extorris

dicere

diuini

est,

uerbi

dictum

de sole audis : Oritur sol et occidit, et ad locum suwm

ca-

quod

reuertitur,

ibique renascens girat ber meridiem et flectitur ad aquilonem. Et : lustrans uniuersa circuitu suo pergit spiritus. Quantum

245sq. Rom.

10, 18.

263sq. Eccle. 1, 6.

250/252 Eccle.

267sq. Eccle. 1, 6.

ı, 5-6.

255sq. Eccle.

ı, 5.

271/273 Eccle. 1, 5-6.

235 diem corr. ex ddiem 249 Post ponitur: in de. aimam C 269 apostolicis corr. ex apostolici C

253 animam corr. ex

LIBER V

63

hoc, quod de apostolis comendatur : In omnem terram exiuit 275 Sonus eorum, et in fines orbis terre uerba eorum. Quid autem penetrabilius diuino sermone, qui cottidie in apostolorum et loquutionibus et actionibus uersabatur ? Viuus est, ait, sermo

Dei et efficax et penetrabilior omni gladio ancipiti et bertingens usque ad diuisionem anime et spiritus, artuum quoque. et 280 medullarum, et discretor cogitacionum et notionum cordis. Et non est ulla creatura inuisibilis in conspectu eius, omnia autem nuda et aperta sunt oculis eius. De sole quippe ex usu cernibili hoc non potest dici : Nec enim que interiora sunt hominum penetrat, ad exteriora autem nostra suscepit offitium se28 vA cundum inditam sibi legem, quamlibet per meridiem iter ha- p. 117 bens ad occasum ueniat, et per incognitas sub terra uias uadat, rursusque ad orientem recurrat. Iste itaque sol, ut dixi, solius |

exterius inluminat, se non uidentibus nil luminis praestans. 58v Splendor autem apostolice doctrine interius et forinsecus lu290 men administrans indeficiens. Cecos uero ad tante claritatis efficacitatem perducit, ut recto uestigio sine omni inflictione spinarum ubique discurrant, uitatis foueis uniuersis. Verus ille splendor dicendus, qui tenebrosas infidelium |mentium zo

^

caligines consueuit inluminare, et inuisibilem lucem cecis demonstrare. Et ducam, ait, cecos in uiam, quam mesciunt, et ambulare eos faciam. Via ista, que ignorabatur a cecis, Chris-

tus est, qui ignorabatur a gentilibus. Ego sum, ait, wia. Ad hanc itaque illos uiam deduxit, dum splendorem euangelii per apostolos ad illos direxit. Denique interius ceci admittendi, non exte30 o

rius. Si ceci, ait, essetis, Peccatum non haberetis.

Nunc autem,

quia dicitis: Videmus, beccatum uestrum manet. Similiter de illis, qui ceci deducti sunt in uiam,

30 ^

ut ambularent.

Summa

cecitas dicenda ignorantia diuina. Vt autem sub cecitate mundus continue non remaneret, elegit duodecim rutilantissimos celi splendores et direxit ad saeculi opacitates, ut illuminarent subteraneas obscuritates. Sol autem sub terra |per in- 5o'

v» - o

cognitas uias dicitur ambulare. Quid autem tropologice est hoc, nisi quod demonstratur, quia ad incognitas inauditas autem nationes orbis terrarum apostolice praedicationis splendor directus est, ut peragraret occulta et latentia hominum et deduceret talium nebulositatem per illorum splendorem ad Christum, qui oriens in eloquiis nuncupatur et sol iusticie dicitur ? Non inuenis dictum itaque solis uacare, immo obducitur, quo in sole rutilantior superintellegatur claritudo. De- p. 1:8 274sq. Rom. 10, 18.

277/282 Hebr. 4, 12-13.

— 285/287 Isınorı, Erym.

32152. 295sq. Esai. 42, 16. 297 Io. 14, 6. 300sq. Io. 9, 41. Isıporı, E£yz. 3, 52. 312 Cf. Lc. 1, 78 et Malach. 4, 2.

275 In marg. : De uerbo dei G

276 Post et: in del.

306sq.

LIBER V

64 315

32 o

nique scintille quasi aspectus eris candentis sub pennis sanctissimorum animalium quattuor a lezechiele peribentur. Vbi autem scintille, ibi non abscentia luminis. Nam ex igne scintille fiunt, et ex scintillis ignis accenditur. Producuntur quippe scintille ex saxo ferro percusso, quo nil in metallis fortius, a quo omnia domantur. Nec id languidum, per quod fides apostolorum intellegi habunde potest saxum et ferrum, per quam totus mundus subiugatus est Christo. A istiusmodi ferro, id est ab apostolorum fide, scintille educte sunt de saxo,

quando 32 ^

de gentilitatis duricia

uniuersum

sinum

mundi

tales inuenti

Christum

sunt,

praedicauerunt,

quam unum

33

ut

in

Apostolicis Actibus de multis comprobatur. Ideo scintille quasi

aspectus eris can|dentis peribentur, ut intellegatur, tum inter maiores et minores distent denunciatores, o

qui per

offitium persoluant. Plus omnibus,

quanquan-

ait, laborauı.

Ét hoc ille, qui minimum omnium se dicebat apostolorum. Et unusquisque propriam mercedem accipiet secundum suum laborem. Inter apostolos autem nulla distantia iuxta beatissimi Hieronimi

uocem,

inter euangelistas

uero

nihilo

minus,

qui per quattuor animalia introducuntur in admirabilibus dicndana 33 vA tis, licet non solum mundana, sed etiam cuncta supramu et Verbum, o erat principi In dicens: deret Iohannes transcen Verbum erat apud Deum, et Deus erat Verbum. Hoc erat in principio apud Deum. Immo in omnibus aequalitas conseruanda, quomodo uero in euangelistis, ut de aliis sileam, de quorum modicus satis adiacet sudor, quanquam o 34 consimilitudine horum effigies uultuum uarientur in hominis et uituli et leonis et aquile mirabilibus formis. Nam ubi et de apostolis ratio agitur, conpetenter et de euangelistis intromittitur. Nam p. 119 sicut per duodecim apostolos praedicatus est mundus, per quattuor euangelistas soliditatus in Christo, 345 ita et de quorum dissimilitudine et similitudine parum oponere iudicauimus, quo uenenosi serpentes nequeant insidiari calcaneum nostrum, qui a nobilibus cibariis amoti terra | uescun- 60° 550

tur gradientes supra pectus, ne excelsa contemplentur, ubique parati disseminare uenena. Que diuina antidota omnia interimunt et ad nihilum deducunt, non inuenta ab Ipocrate et Galieno, sed a Spiritu sancto confecta. Igitur animalia

31554, CEABZ 1,77: 329 I. Cor. 15, 10. 331 I. Cor. 5, 8. 332sq. Cf. HiERoNYMI, Commentum in epist. ad Philemonem (MiGNE, PL 26, 643A): Nulla

aemulatio erat inter apostolos. 334 Quattuor. animalia] 336/338 Io. 1, 1-2. 348sq. Cf. Gen. 5, 14.

Cf. infra

352-374.

315 In marg.: De scintilis predicatorum G 316 peribentur corr. ex peribetur C — 321 habunde po/ in ras., test ss., saxum et ferrum in marg. C 325 mundi ss. C — 348 qui a corr. ex quia, a primum del., deinde ss. T

LIBER V

65

uultus differentia doctissimis uolentibus et tradentibus hanc habent rationem : Simile leoni animal secundum Mar355 cum, in quo uox leonis in heremo auditur. Vox clamantis in deserto .ait: Parate wiam Domino. Hominis autem figura Matheus, qui enititur enuntiare nobis genus Marie, unde carnem

accepit Christus.

Ergo, dum

enumerat

ab Abraham

usque ad Dauid et usque ad Ioseph, tamquam de homine 36o loquutus est, id est praedicatio eius effigiem hominis ostendit. Lucas a sacerdotio Zacharie offerentis hostiam pro populo, et apparente sibi angelo, dum enarrat historiam propter sacerdotium et historie ipsius conscriptionem, uituli tulit imaginem. Iohannes quippe euangelista aquile similis, assumptis pennis 365 ad altiora festinans, de uerbo Dei

euangelista sic incipit : scriptum est in Esaia leonis habet effigiem. Iesu Christi, filii Dauid,

disputat.

Marcus

namque

Initium Euangelii Iesu Christi, sicut propheta : Vox clamantis in deserto, Matheus autem : Liber generationis filii Abraham. Haec est facies homi-

37o nis. | Lucas dixit : Fwit sacerdos

nomine

Zacharias,

de wice

Abia, et mulier eius de filiabus Aaron. Haec est imago uituli. Iohannes autem sic incipit : In principio erat Verbum, et Verbum

erat apud Deum,

erat in principio apud Deum. 375 uolantis. Non

solum autem

et Deus erat Verbum. Hoc p. 120

Haec autem

similitudo aquile

hoc ex his, quin potius

Verbum

altissimi Patris omnipotentis Dei fecit ad suas imagines in tempore aduentus sui ad nos. Etenim cum praedicat tamquam leo et ut catulos leonis, propter salutem hominis homo factus est ad mortem deuincendam et uniuersos 380 liberandos. Quod se ipsum optulit hostiam pro nobis, uitulus dictus est. Et quoniam mortem deuicerit in celumque ascendit extendens alas suas et protegens plebem suam, aquila uolans nominatus est. Ideo, ut superius dictum audisti, predicationes quattuor euangelistarum totidem secundum 38; nomina una superadmittenda, quoniam de uno ore processit, quemadmodum

fluuius

in paradiso,

cum

sit unus,

in

quattuor quoque partes diuisus est, id est in quattuor fluuios : Fison, qui insufflatio dicitur, Geon, qui uelocitas, Tigris, qui

354/374 HıERONYMI, Commentum in Matthaeum (CC SL 77, 5 Praef et

CC SL

1$, X0) A555d. Mc; 1573: 357 Mt. 1, 1-16 Stemma quidem Ioseph, uiri Mariae, describitur. 366sq. Mc. 1, 1-3. 368sq. Mt. 1, 1. 370sq. Lc. 1,

S

372/374 Io. 1, 1.

383/385 Supra lin. 555.

388sq. Cf. HrERONYMI,

Interpret. Hebr. nom. et Commentum in Ezech. 1, 1, 10 (MiGNE, PL 25, 21).

354 In marg.: De euangelistis G 377 In marg.: Pulcra assimilacio saluatoris ad quatuor euangelistas G 386 In marg. : De quatuor fluminibus paradisi G 387 fluuios corr. ex fluuiis T

66

LIBER V

felicitas, Eufrates, qui fertilitas. | Haec animalia intus et 390 foris habere oculos perhibentur, nimirum utriusque testamenti et prouidentiam spiritalem, que et secretum cordis inspicit, et superuenientia uidet, que intus et foris consistunt. Haec autem dicuntur habere senas alas, quibus testimonia ueteris testamenti a perfectissimis superreponuntur, ideoque uigin395 ti et quattuor faciunt tot numeros, quot et seniores super tribunalia

sedentes.

Sicut

autem

uolare

animal

non

61!

potest,

nisi pennas habeat, sic nec praedicatio noui testamenti fidem habet, nisi habeat ueteris testamenti praenunciata testimonia, per que tollitur a terra et uolat. Semper enim, quod

400 ante dictum est, et postea inuenitur; illud facit fidem indubitabilem. Rursum tamen ale: Si non hereant animalibus,

uitam unde trahant, non habent, nisi enim, que praedixerunt p» 121

prophete,

in Christo

inanis illorum prae-

essent consumata,

dicatio appareret. Haec enim tenet ecclesia catholica, que et

4o; ante praedicata et postea consummata

sunt.

Animal

autem

merito uolat et a terra tollitur. Hereticis autem, qui testimonio prophetico non utuntur, adsunt animalia, non autem

uolant,

quia terrena sunt. Iudeis nec minus, qui non accipiunt noui testamenti praedicationem, adsunt ale, non uero uolant.

410 Inanem enim uaticina|tionem hominibus offerunt, dictis fac- 61V ta non conferentes. Vt de his, nihilo minus de omnibus, qui

audita cruce et euangelio et utriusque fide stabiliti in ecclesia gratulantur: magis adherent stultorum neniis philosophorum dictisque gentilium, quam eloquiis prophetarum et euangelis415 tarum,

quibus totus mundus

deuenimus

dicentes

nulla differentia,

inradiatus

in superioribus,

est. Ad hoc autem

quod

sicut inter euangelistas,

inter

apostolos

et potius splendor

apostolice doctrine inluminare mundum quam solaris splendor. Multa autem dicta et quibusdam forte incredibilia anim420 aduertimus. Tu autem, ne innitaris quisquiliis, ne quid suffoceris aristis et controuersialibus culmis, immo inmensa

diuini dicti apposita simpliciter sume, gratanter dispertire alis senis suffultus, ultro citroque occulatus, ut inter omnes quattuor animaliue nobilissimas effigies exprimaris. Non arbitran42; dum iuxta ueritatem in superioribus talia, figurata autem sunt,

ut per formas informentur de figura ad ueritatem desiderantes. De omnibus nimirum, ut alibi audisti, non arbitrandum,

nisi quod Deus pertulit et sursum sociauit. Benedicite, sol et luna, ait. Luna iuxta solem ponitur, a quo etiam lucem acci-

416 Supra lin. 332.

428 Dan. 5, 62.

417 Post euangelistas : indicatur del. 420 Post innitaris : in de/. ; quid ss. T 424 Nobilissimas corr. ex nobilissimos T

p. 122

LIBER V

67

430° pere demonstratur, ut fiat duum enormium luminum

eadem

Societas, quanquam maius lumi|nare sol, minus uero luna. Verumptamen luna, de qua intentio agitur et superius audisti, rutilantior est luna, que luminare minus scribitur. Ergo

sicut

sol apostolice

435 ecclesia,

a quo

eruditionis

inluminata

splendor,

est, et lune

sic luna

eatenus

62T

iterum

assimilata,

que non solum luna figuratur in eloquiis, quin potius aurora et sol. Que est ista, ait, que progreditur quasi aurora consurgens, Pulchra ut luna, electa ut sol. Aurora nimirum consurgens in primitiua eruditione, que facta est in prima ecclesia, que erat 44» Hierosolimis. Pulchra ut luna, dum cepit ex parte gentilitas guangelium Christi. Electa autem ut sol, quando per orbem uniuersum omnes crediderunt in dominum nostrum lesum Christum. Ideo autem iam non tantum luna quam sol, qui maior est luna et toto mundo. Peribetur autem luna eo, quod 445 in quibusdam nonumquam minorari dignoscatur, id est ab ills, qui desinunt esse sui et efficiuntur ex parte sinagoge Sathane. Quemadmodum luna ex magnitudine mense, que nunc bicornis, nunc sectilis, nunc media, nunc plena uidetur

ad eadem denuo tendens, est itaque ecclesia bicornis gemina 450 dilectione,

est sectilis

utriusque

testamenti

eruditione,

est

dimidia, quia adhuc solius in fide nititur et spe. Erit autem plena, quando erit Deus omnia in omnibus. Efficitur autem iterum de plena dimidia | et de dimidia sectilis demumque

62V

bicornis, dum descendit inbecillibus membris suis et ad ea, 455 que istius mundi sunt necessaria, sine quibus non subsistit sui

innumerositas prouidens unicuique circa mandatum, quod ad sumptum utriusque uite pertinet. Haec quidem omnia admit- p. 123 tere potes in optimis Pauli dictis, si uis meditari libros, quos ad Ephesios stilo Spiritus sancti scripsit. Iterum admittendum 46oin septem his praedictis formationibus uirtutes principales quattuor et gemina testamenta et caritas, que est hornamentum

ecclesiae

filiorum.

Demum

autem

non

solum

haec,

quin etiam septem diuinissima dona dicendum. In patriarchis bicornis, in prophetis sectilis, in apostolis media, in euangelis465 tis plena, a qua quidem plenitudine numquam labitur ad deficientia. Est iterum plena in apostolis et martiribus, media in confessoribus et uirginibus, sectilis in medie concertantibus, bicornis penitentibus, que tunc more lune eclipsin patitur, quando a superioribus adiosum reflectitur. Denique eclipsis 437sq.Cant.6,9. 448 1Isınorı, Erym. 3,54. 495q. 469/473 Isıporı, Etym. 5, 59.

449/462 Cf. Untersuchungen

435 In marg. : De ecclesia que lune comparatur et habet conformitatem cum suis subditis adlunam G 444 Post autem: in ss. et de/. C — 461sq. et caritas — filiorum in marg. C 465 labitur corr. ex labetur; ad: d ss. T

LIBER V

68

470 lune dicitur esse, quoties in terre umbram luna incurrit. Non enim, ut prudenter a crepundiis doctus es, suum lumen habere, sed a sole inluminari arbitratur, unde et defectum patitur, si inter ipsam et solem umbra terre interueniat.

Recceptiue admittendum, quod quoties incurrilmus saecularia, 65* 475 toties a lumine, quo illuminamur, utique Christo, sequestrati eclipsin patimur. Que autem umbra intellegenda, que inter solem et nos aliquando accedat,ut eclipsis fiat ? Si Paulum, electionis Dei uas, interrogamus, continuo respondit dicens:

Manifesta sunt opera carnis, que sunt fornicatio, inmunditia, 480 luxuria et cetera talia. Haec enim inter nos et Deum magnam faciunt

diuisionem.

Omnia

itaque,

que

istius

mundi

sunt,

umbra terre est, que interuenit, ut diuidamur a sole. Quomodo ? Nolite diligere mundum, ait, neque ea, que in mundo sunt. Si quis diligit mundum, non est caritas patris im eo. 485 Quare ? Quia omne, ait, quod est in mundo, concupiscentia car- p. 124 nis et concupiscentia oculorum et superbia witg, que non ex patre, sed ex mundo est. Qui autem facit uoluntatem Dei, manet in aeternum.

Tracta,

obsecro

te, quid sit facere uoluntatem

Dei. Vtique non diligere mundum, nimirum illum, qui Spiritum 490 sanctum non potest accipere. In illis quoque figuratus, qui solius uisibilia amare consueuerunt, quanquam suspirarent ad cetera, suspiriis sine fructu et germine diuine originis, a quibus fulgor ecclesiasticus in fumum redigitur, licet a suo splendore non sequestretur. | Quo itaque fulgore splendor 637 495 amittendus est sempiternus ? Auro uilissimo, luto exquisito ? O ceca cupiditas, et omni crudelitate armata, a nemine nisi

ab inferno saciaberis ! Cupidus et auarus non sequentur celeste regnum. Ille uere cupidus, qui hoc perpetua hereditate ambit inuenire, quod secum auferre non potest. Nudus egressoo sus sum

de utero matris

mee, nudus

reuertar

illuc. Et : Nl

intulimus in hunc mundum, neque auferre aliquid possumus. Miseri itaque nos, qui non aspicimus nisi ad capescenda lucra. Ignis, ait, deuorabit tabernacula eorum, qui libenter dona susci-

fiunt. O, si illi uellent meditari haec et horum similia. Qui de sos domo ad domum concupiscentia et amore donorum discurrunt! Quantum reor, si ex parte diuina desiderarent esse, proprias in se ipsos dirigerent manus. Auarus autem is nihilo minus, qui modica Deo et maiora distribuit diabolo.

478 Cf. Act. 9, 15. 479 Gal. 5, 19. 483/488 I. Io. 2, 15-17. 4975q. CE T Cor. 6,10: 499sq. Iob 1, 21. 500sq. I. Tim. 6, 7. 503sq. Iob r5,

34. 474 In marg. : Nemo militans deoinplicetse negociis secularibusG marg. : De ceca cupiditate G 500sq. Nil — possumus zn zarg. C

495 In

LIBER V

69

Hoc circa inspectionem. Talis sic perseuerans numquam 51o habebit gratiam Dei. Quicquid enim huic mundo, in quo Deus non regnat, tribuitur, diabolo procul dubio offertur. Cogitare de liberis, quorum finis incertus est, et uxoribus superuacanee meditari ad posterum summa dementia est. Habiturus heredem post me ait, quem ignoro utrum sapiens an 51

^

52 o

52 v^

53 o

stultus futurus

sit, et laborabitur

in laboribus

meis,

| quibus 64°

desudaui et sollicitus fui, et est quicquam tam nanum ? Vnde p. 125 cessaui, renunciauitque cor meum ultra laborare sub sole. Nam cum alius laboret in sapientia et doctrina et sollicitudine, homini ocioso quesita dimittet, et hoc uanitas et magnum malum. Hoc autem ille, qui a cedro Libani usque ad Isopum egredientem de petra disputauit, exorsus est. Ille uero, que praeciosissimas uirorum animas solite sunt ad ima inferni demergere, obsistunt fraudulentibus lacrimis, quo interruptio fiat, et postmodum glorientur inlecebrosissimis desideriis, que numquam aestimant habere mammas, nisi clerici illis affirment, quemad-

modum fidem faciunt de ceteris, que potius caliginem expetunt quam lucem. Non dicas de talibus talia conuenire philosophicum minime. Nam ille, qui dixit : Note diligere mundum, neque ea, que in mundo sunt, de his similibus uisus est loqui, qui etiam in cena supra illius pectus recubuit, in quo omnes thesauri sapientie et scientie sunt reconditi, et totius plenitudo diuinitatis inhabitat corporaliter. Hoc autem prosequuti sumus propter umbram terre, que inter solem, quem audisti,

et lunam, ut eclipsis fiat, interuenit. Infelix terra, que inter 53; Deum et hominem discordiam operatur. Tu es, ait, terra in-|

munda et non conpluta in die furoris. Et coniuratio prophetarum 64° in medio eius, sicut leo rugiens capiensque praedam, animam deuorauerunt innopis et praetium acceperunt, widuas etus multiplicauerunt in medio illius. Sacerdotes eius. contempse-

sao runt legem meam, et polluerunt sanctuaria mea ; inter sanctum et prophanum non habuerunt distantiam, et inter pollutum et mundum non intellexerunt. Principes eius in medio illius, quasi lupi rapientes praedam. et ad effundendum sanguinem y. 126 et perdendas animas et auare sectando lucra. Propheig autem 545 eius lingebant eos absque temperamento, widentes uana, et diuinantes mendatium, dicentes : Haec dicit Dominus Deus, cum

512 Superuacanee] Aduerbialiter intellegendum. 513/519 Eccle. 2, 18-21. 525 Periodus quid significet me penitus latet. 520 III. Reg. 4, 35. 528sq. I. Io. 2, 15.

531/533 Cf. Col. 2, 3 et 2, 9.

535/549 Ez. 22, 24-29.

512 In marg. : De desiderio ad filios etuxorem ceco G — 513sq. Habiturus: 536 523 In marg. : obtimus ludus C, quo pertineat incertum est habiturum T 545 Post 540 In marg.: Sacerdotum uicia enumerat G in die: inde T lingebant : liniebant del.

70

LIBER V

Dominus non sit loquutus. Populus terre calumpniabantur calumpnia et rapiebant wiolenter ; egenum. et bauperem adfhigebant, et aduenam opprimebant calumpnia absque iuditio. sso Si talia cottidie

in terra cernimus,

tuo arbitrio

deputetur.

Haec adhuc iniquitas in toto orbe dominatur terrarum, uspiamque non dormit. Christi autem nonulli sacerdotum, quomodo uictitent, solius uenationes et lites et rapine et oppressiones et scurre, insolentie uero ac cupiditates, transgres555 siones quoque diuini iuris | et concubinarum turme narrare sufficiunt. Si prophete falsi nihilominus sunt in terra non pluta, quanquam sepissime pluta, et inmunda, illi narrare possunt, qui uix psalmis auditis in scola cathedras arripierunt episcopales. De cetero Germania narret et Pannonia non s60 sileat. Talis terra diuortium generat inter lucem et splendorem, cui spera celi non lucet. Ideo inmunda et non pluta illa pluuia, de qua in psalmis Spiritus sanctus : Pluwiam uolun-

657

tariam segregabis, Deus, hereditati tue. Haec uoluntaria pluuia

doctrina superoptime admittitur euangelica, hereditati diuine 565 segregata, nimirum ecclesie, que dicit de Christo : Dominus pars hereditatis et calicis mei. Vtrumque posuit uindicans sibi Christum : Hereditatem et calicem, de quibus participatus est lesus in uita praesente. Pars utique aecclesie uindicare sibi celestia est, calix Christi imitari uestigia. Christus passus p. 127 s70 est pro nobis, ait, nobis relinquens exemplum, ut sequamur uestigia eius. Quia id fecit Christus propter ecclesiam, ideo sub interrogatione sibimet loquitur : Quid retribuam Domino pro omnibus, que retribuit mihi ? Calicem, ait, confestim salutaris accipiam, et nomen Domini inuocaui. Quare ? Preciosa est,

575 ait, in conspectu domini mors sanctorum eius. Hoc autem est calicem accipere. Potestis, ait, bibere calicem, quem ego bibiturus

sum? Quia sic con|fidit, ideo dicit: Dominus pars hereditatis mee

et calicis mei. Id est ipse passus est pro me, et ego patiar pro illo. Quo ego per eadem, quibus me ipse praecessit, sequar eun58» dem ad celum. In praesentiarum quidem passio et mortificatio ecclesie datur, quo demum

Mundus,

unde doleat prorsus non

ait, gaudebit, uos autem contristabimini,

habeat.

sed tristicia

uestra conuertetur in gaudium. Hoc autem magistris ecclesie,

552/560 Incriminatio contemporaneorum clericorum utrum condicionem ecclesiae illustret an topos moralizans aestimandus sit haud facile diiudicetur. C£. supra IV, 447-477. 562sq. Ps. 67, 10. 565sq. Ps. 15, 5. RR 57215758Ps, 11, 0172-05. 576sq. Mt. 2o, 22.

582sq. Io. 16, 2o.

569/571 I. Petr. 577sq.- Ps335555-

557 quanquam sepissime pluta in marg. suppl. C 559 In marg.: De Germania et PannoniaG 565 In marg. : De ecclesia quod Christus propter cam passusestG 572 Domino:dominus T 575sq. calicem corr. ex calix C

65v

LIBER V

71

quod ecclesia omni tempore participat, dicitur, dicitur etiam 58; et eidem. In mundo, ait, praessuram habebitis. Quantam praessuram habuerunt, non solum ab incognitis tandem,

quin etiam

a notis ex propinquo, qui Actum

apostolorum

scrutatur, inueniet. Si uero in hoc fides non grauidatur, Pauli diuini testimonium adhibeatur : Non, ait, wolumus ignorare,

;go fratres, de tribulatione nostra, que facta est in Asia, quoniam supra modum

grauati sumus,

supra wirtulem,

ila, ut tederet

nos etiam uiuere. Sed ipsi in nobis responsum mortis habuimus, ul non simus fidentes in nobis, sed in domino, qui suscitat mortuos, qui de tantis periculis eripuit nos et eruel, in quem 595 speramus. lgitur propter tantam sufferentiam /erribils, ut castrorum acies ordinata ecclesia a Spiritu sancto praedicatur. Catenis quippe et iugibus compedibus traditus mundum non metuebat gentium doctor, exemplum lumijnis ecclesie datus. Totus itaque mundus ecclesia, et a toto mundo 600 persequitur et infestatur. Vnde et loquitur : Nigra sum, sed formosa, filie Hierusalem. Nigra, quia malorum turma commixta ; formosa,

quia de uanitatibus

mundi

exempta.

Nigra persecutione, formosa remuneratione. Nigra propter conditionem carnis, formosa propter gratiam, qua collocata 605 est in celestibus. Nigra uero in hoc saeculo, formosa in futuro iuxta

superius

quando

dictum.

coronabitur,

Nigra,

dum

quemadmodum

despicitur,

sibi

formosa,

dicitur

: Veni

de Libano, sponsa mea, ueni de Libano, ueni; coronaberis de capite Amana, de uertice Sanir et Hermon, de cubilibus leonum, 610 de montibus pardorum. Vocatur de Libano, id est de hoc mundo,

ad paradisum.

Perhibetur autem coronari de capite Amana

el Sanir et Hermon, de cubilibus leonum, de montibus pardorum, id est conculcatis omnibus saeculi potestatibus, siue sua fide, siue Christi uictoria, aut ad Deum conuersis duris et obsti-

61; natis euangelico exhortamento, aut diuino iuditio duriter examinatis. Vltra non fatigabitur, immo semper cum Domino gloriabitur. Gloria siquidem, quam praestolatur, sua corona est. Ac per hoc tandiu ex parte nigrabitur, quandiu per fidem graditur speque innititur. Nigra sum, sed for620 mosa : Nimirum hic nigra propter temporaneos feruores, | alibi formosa omni absorta corruptione propter dignitates et iugium gaudiorum suauitates. In hac quippe nigredine ex una parte tenebatur ille, qui dicebat : I» omnibus tribulatio585 Io. 16,33. Cant. 1, 4.

589/595 II. Cor. 1, 8-10.

607/610 Cant. 4, 8.

— 595sq. Cant. 6, 9.

611sq. Cant. 4, 8.

600sq.

619sq. Cant. 1, 4.

623/630 II. Cor. 4, 8-11.

600 In marg. : De ecclesia. Exponitur nigra sum sed formosa G . 601nigra corr. ex nisi C — 615 exhortamento corr. ex exortamento T

p. 128

667

72

LIBER V

nem patimur, sed non angustiamur. Aporiamur, sed non desti625 tuimur. Persequutionem patimur, sed non derelinquimur. Deicimur, sed non perimus,

semper mortificationem

lesu

in cor- p. 129

jore nostro circumferentes, ut et uita Iesu in corporibus nostris manifestetur. Semper enim nos, qui uiuimus, in mortem tradımur propter Iesum, ut et uita Iesu manifestetur in carne 630 nostra mortali. Qui igitur sic nigrescit, aeterna illum expectat formositas. Sic uero nigrescere uiuere procul dubio est. Semper, ait, nos,

uiuere non

qui wiuimus,

in mortem

tradimur.

est uiuere, sed uitam abuti. Omnis

Ergo

aliter

itaque, qui

sic uiuit in hoc saeculo, ut in futuro moriatur, non uiuere di-

655 cendus. Solius ecclesie hic et alibi uiuere datum est, quamlibet sinagoga Sathane in desideriis et uoluptatibus hic conuersetur. Verum quia fumus haec et umbra et spica arida et sine omni fructu, potius interimitur quam maneat, dum luxuriatur in talibus. Ideo dicitur ferra inmunda et nom pluta in 640 die furoris. Procul dubio omnes | abominationes sue sibi adhi- 67 bende sunt in iuditio, et non refrigerabitur data sententia in

sempiternum.

Ab hac quippe terra

subtrahere

se festinat

ecclesia, et suam innumerositatem ab eiusdem societate fun-

ditus seponere, unde et eidem semper cum apostolo loquitur : 645 Id, quod in praesenti est momentaneum et leue tribulationis nostre, supra modum in sublimitatem aeternum |glorie bondus operatur in nobis, non contemplantibus

tur, sed que non

widentur.

Que enim

nobis, que uiden-

uidentur,

temporalia

sunt ; que autem non uidentur, aeterna. Scimus enim, quoniam, 650 s? terrestris domus nostra huius habitacionis dissoluatur,

quod edifficationem ex deo habeamus, non manu factam in celis. Hac fiducia ecclesia firmata est, propter hoc omnia contraue-

nientia

aequanimiter

tolerat;

ideo

non

timet

occidi,

non

mori, non cunctis generibus tormentorum ab initio exquisitis 655 tradi. In talibus autem sua benedictio conualescit, quemadmodum

et

confessio

confortatur,

fides

attollitur,

Spes

supra p. 130

omnia celorum alta suspenditur. Ideo solius eidem attribuetur semper cum Christo uiuere et laudes omnibus consummatis referre, quando ex toto una erit facta cum sole iusticie

660 uero.

Ergo,

sicut | sol et luna

similiter

circa

consideratio- 677

nem benedicit. Diximus autem, quia legitur, quod sol conuerte-

9sq.

631sq. II. Cor. 4, 11. 639sq. Ez. 22, 24. 645/651 II. Cor. 4, 17 - 5, x. 661sq. Ioel 2, 5 1. Diximus] In alio, ut uidetur, opere, cf. Untersuchungen p.

651 factam : facta T. In zarg. : De spe ecclesie et eius triumpho seu uictoria consequenter introducitur euangelium: erunt signa in sole et luna detur G 652. firmata corr. ex firma C

LIBER

V

75

tur in tenebras et luna in sanguinem. Adhuc satis, de utroque iam fatigato stilo, superest. Hoc uero in uaticinatione celestis Iohelis. In Apocalipsi Iohannis £erc?a pars solis et tercia bars 665 lune usque ad obscuritatem percussa dicitur. In euangelio uero

sol obscurari

et luna manifestatur.

Haec

autem,

cum

surrexerit Deus percutere terram et dare iuditium de habitatoribus eius. Quod quidem uaticinium dicit solem conuersurum in sanguinem et lunam in tenebras, et Apocalipsis utriusque lu67o minis terciam partem obscurari, id ipsum euangelium unum intellectum habet, neque id ad litteram, sed ad sensum commendare. Vertetur autem sol in sanguinem et luna in tenebras, dum hii, qui uelut astra firmamenti debuerant in ecclesia relucere, conuertuntur ad tirannidem et tenebrarum opera, 675 toto se agmine erigentes contra ecclesiam, que rutilantior omni sole ; et luna obscuratur, quando ecclesie fides in aliquo infirmatur. Precipue tunc fiet istud, quando id erit in consummatione, quod in euangelio praedicit saluator : Erit tunc tribulaHo magna, qualis non fuit ab initio mundi usque modo, neque 680 fiet. Et nisi breuiati fuissent dies illi, nom fieret salua omnis caro. Sed propter | electos brewiabuntur dies. Tunc si quis uobis dixerit

: Ecce Christus

hic, ecce illic, nolite credere.

Surgent p. I31

enim pseudochristi et pseudoprophete et dabunt. signa. magna et prodigia, ita, ut in errorem inducantur, si fieri potest, etiam 685 electi. In tanta siquidem praessura et tam orribili metu tamque innenarrabili expectatione, ut audisti, utriusque luminis (tertia pars» dicitur obscurari. Omnes enim non permanebunt in fide Christi. Ideo demonstrantur obscurari luciferi. Quisquis Christum confitetur et praedicat euangelium ueritatis, luci69o fer est. Quisquis, qui hoc, quod sentit de Patre, hoc et de Filio et de Spiritu sancto, eademque armatus fide ubique discurrens constanter, siue coram

Iudeis, siue coram

hereti-

cis et ceteris docet, sol est. Quisquis circa uirium robor, quod meditatur ex superdenunciatis, perficit ceterosque ad

695 uitam instruit, sol, luna et stella est. Igitur in perfectissimis ecclesia sol est, in mediis luna, in ultimis stelle. Qui docti, ait,

fuerint sicut splendor firmamenti, et qui ad eruditionem instruunt multos quasi stelle in perpetuas aeternitates. Quoniam cir-

668sq. Cf. 667 Esai. 2, 19. 666 Cf. Mt. 24, 29. 664sq. Apoc. 8, 12. 678/685 Mt. 24, 21672 loel2, 31. 669sq. Cf. Apoc. 8, 12. Ioel 2, 31.

24.

696/698 Dan. 12, 5.

f

672 In marg. : Tunc sol 664 solis et tercia pars suppl. C — 666 cum ss. C uertitur in sanguinem et luna in tenebras quando hii qui ut astra in ecclesia relucere debent eam totis uiribus inpungnant. Iam uidemus ad Paulum G 686sq. 681 1n marg( De extremo iudicio G 676 fides corr. ex fide C 689 In marg. : De permanentibus in fide G tertia pars suppleui cum Batthyan

74

LIBER V

ca ante promulgatum ex omnibus, qui Christi fide inluminati 700 et euangelii luce inradiati, quidam recessuri sunt,luminum tercia pars obscurari denunciatur. Nemo dubitat hereticos Christianos fuisse, et ante casus euangeliorum fidem confessos. Et utique | tunc temporis stelle in ecclesia uidebantur 68v potioresque splendores. Quia uero, ut discipulus ille, quem 7o; lesus diligebat nimium, testatur, prodierunt de ecclesia. Non enim ex ecclesia erant. Nam si fuissent ex nobis, ait,

permansissent utique nobiscum. Sed ut manifesti. sint, quoniam non sunt ex nobis, ut de omnibus autem sileam, de Ori- p. 132

gene solius conveniam, qui omnes divinos superavit tractatores 7:0 inienio pollens, omnique divina deliberatione acsi sol in virtute sua resplendens ; nobilissimi nostro divino Hieronimo testante martiris filius in tantum zelo Dei tactus, quo ipse sibi

abscideret genitalia ferro, coequans volumina in modum

stellarum, in bono omnibus

celi

melior, in malo cunctis deterior.

715 Dum autem cecidit, quasi sol obscuratus est et luna. Vt de isto, sic de suis similibus, ex tunc et nunc et usque in finem.

Quoties itaque ab infidelitate perversorum ecclesiasticus honor praepeditur, toties sol obscuratur. Quando vero libertas passim in ecclesia evangelizandi non erit, inolescentibus per720 secutionibus et intolerabilibus plagis, tam a superioribus quam etiam ab inferioribus, fugientibus sanctis a facie persequentium, tunc sol in tenebras et luna in sanguinem procul dubio convertetur. Sol convertetur in tenebras et luna in sanguinem. Quidam | supra hoc sic disputat : Possumus 7:5; per solem predicatores accipere, per lunam ecclesiam, per stellas filios eius, ut sit sensus : Tempore antichristi predicatores ecclesie eiusque filii ad infidelitatem transibunt. Superior vero sensus et iste pari incedit stiva. Verumptamen, quod dicitur

13 o

: Sol obscurabitur

et luna et stelle, potest sic

intellegi : Apparente luce vera cum virtute et maiestate sua omnia

celorum

obscurabuntur

luminaria.

Denique

in ortu

solis sidera non clarescunt, quemadmodum nec in die videntur. Si id ex hoc et hoc, quanto magis vero consurgente lumine tenebrescent cuncta. Denique dicitur, quod iusti fulgebunt 735 Sicut sol in regno patris eorum. Ergo si sancti ut sol, quid de 706/708 1. Io. 2, 19. 711/714 HıeronyMı, Epistula 84 (MIGNE, PL 22, et Ps.-HıEronyMI, De luminaribus ecclesiae (MiQcNE, PL 23, 766A). 723sq. Ioel 2, 51. 724 Quidam ille, ut suspicor, ipse Gerardus est. 734sq. Mt. 15, 45.

750A)

701 obscurari: obcurari T 706 In marg.: 1 Iohannis c. II G 708 In marg.:DeOrigeneM X 712tantumcorr.extanta C 724 In marg. : Quid per solem lunam stellasue intellegatur G 725 accipere corr.ex accepere C 730 In marg. : De aduentu Christi G

P. 133 69°

LIBER

V

75

aeterno sole dicendum ? Noli intellegere, quod omnibus iustis pariter tanta claritas sit concessa, ut soli est, immo septuplum unicuique electorum, si fas dici mihi est. Septuplum enim solem habiturum luminis Isaias testatur diuinus. 74e Ideo ad comparationem

tante lucis, ut audisti, cuncta lumi-

naria celi erunt obscura. Vnde celum transire dicitur et terra,

non quod deleantur, immo quod in melius mutentur. Erit celum: nowwm et terra noua, nimirum in pulchriorem statum mutata, non aliqua abolitione dissipata. Terra, ait, im sem745 pilernum

stat.

| Quondam

uero ibi, ubi dicitur in psalmo

: 69v

Ipsi peribunt, tu autem bermanebis, disputans secundum mediocritatem meam in primo capitulo epistule Pauli ad He- P. 134 breos, quicquid inuenire ex apotheca sancti Spiritus supra hoc potui, stilo latissimo comendaui. Quidam uero aestimant 750 funditus utriusque fabricam amoueri. Si ita est, quomodo sol obscurabitur et luna non dabit lumen. suum, et stelle cadent, si celum, in quo ista sunt, terraque non fuerit ? Non arbitran-

dum, quod ad desolationem conderet hoc Deus, quin potius ad meliorationem. Nam in firmamento celi dixit stabilitor 755 celi esse luminaria magna

nem

diei ac noctis,

annorum,

et lucere

duo et stellas similiter ad diuisio-

et in signorum in firmamento

temporum

dierum

ad inlustrationem

et

orbis

terre, ut ex consuetudine cernimus. Igitur, si celum non erit, ubi haec erunt ? Forte uolunt solem et cetera, qui sic 76o autumant, similiter transeuncia, nimirum ut celum et terram,

sic ista. Si ita uolunt, ubi quod septuplum lucebit sol ? Si sic lucebit, ubi lucebit, si celum non erit ? In terra non stabit, quia terra, ut uolunt, non erit, immo si erit, non manente

celo, quod 765 peribetur,

dementissimum utique,

ut aiunt,

dicere

est, multo

maior

arida

septies uel octies.

Ergo

tanta

magnitudo quo capietur loco, si suus non erit locus ? Itaque insaniunt dicentes et contra ueritatis lineam suam

| tortuosi- 707

tatem opponentes. Preterit, ait, figura huius mundi. Non dixit ueritatem, sed figuram. Ergo praetereunte figura ueritas mane-

770 bit. Veritas tunc erit, quando omnis creatura liberabitur a

corruptionis seruitute. Tunc non erit emisperion, tunc enim in figuris septem non uidebitur luna ; non enim ab umbra ter-

739 Esai. 30, 26.

27.

743 Apoc. 21, r. 744sq. Eccle. 1, 4. 746 Ps. 101, 747/749 Prioris operis ut supra 661 mentionem facit. Stilo latissimo : Cf.

supra Ill, 314.

750sq. Mt. 24, 29.

755/758 Cf. Gen.

1, 14-15.

768

1A Cot57, 531:

737 Post ut : huic del. ; In marg. : Septemplicem claritatem luminis habent iusti in regno celorum clariorem quam sol G— 745 In marg. : Opiniones de celorum et terre stabilitate G 768 In marg. : Sc. praemissorum G

76

LIBER V

re inpedietur. Tunc sol et ipsa non diuident tempora, nec erunt in portentum saeculorum. Non enim erit nox, nec tales dies, 775 ut modo sunt, nec etiam anni. Erunt autem dies antiqui et anni eterni et luciflua tempora, solque non occidet et luna non minorabitur, quorum luminis nemo indiebit sanctorum.

P- 135

Cowitas, ait, non eget sole neque luna, ut luceant in ea. Nam

claritas Dei inluminabit eam, et claritas eius est agnus. Et am780 bulabunt gentes in lumine eius. Ergo nullum inluminabit sanctorum amplius sol contemplabilis, immo ab ipsorum splendore illuminabitur. Vbi agnus Dei, qui tollit peccata mundi, lucerna erit, omnis splendor procul dubio aderit. Sol non erit, ubi haec lucerna erit, immo ubi est, erit. Cetus autem 785 sanctorum erit, ubi agnus erit. Vbi autem hoc et hoc erit,

inaestimabilis claritas erit. In tante uero claritatis inaestimabilitate solis lumen breue erit, quamlibet septuplum lucebit. Itaque omnia augmentabuntur in melius, que soluta erunt, | superadministrata potiore claritate septies, quam nunc 790 sol habeat.

Ideo dicitur

: Preterit figura istius mundi.

dixit mundum praeterire, immo figura ipsius. quod praeclarus dicit Iohannes : Et uidit celum nouam. Primum enim celum et prima terra non ut desinerent, quemadmodum dictum 795 quicquid

corruptibilitatis

est

utriusque,

Non

Hoc autem est, nouum et terram abiit. Nimirum est, immo, ut

semotum

demon-

stretur ab utrisque. Denique incendi terra in eloquio usque ad inferni nouissima dicitur, id est usque ad consummationem inquinamentorum, que operati sunt habitantibus in ea, cuius corruptio prima fuit interfectio Abel. Vox sanguinis fratris

800 tut, ait, clamat ad me de terra. Nunc

ergo maledictus

p. 136

es su-

per terram, que apperuit os suum et suscepit sanguinem fratris tui de manu tua. Denique ostenditur a perfectissimis inprimis igne cremari, demumque superuenientibus aquis mundari, sicque aeternaliter purissima, licet inpossessa, haberi. Tali-

805 bus itaque demonstrationibus,

dum

scientiam

habentes

ut reor, zelum Dei non secun-

sugillantur.

Hoc

autem

facto ua-

nitati creatura subiecta, id est continuis afflictionibus desti-

nata, mortalitate oppressa, bellis deputata, iurgiis mancipata,

litibus inuoluta, | odiis inserta, a totius seruitute corruptionis rod

810 erit exempta. Tunc nec ipsi angeli belligerabunt contra inimicos pro salute mortalium, qui ministeriales in ministerium 775sq. Cf.Ps. 76,6. 790:11Gor7. 21

— 777/780 Apoc. 21, 23-24. 781sq. Cf. Apoc. 22, 5. 792sq. Apoc. z1, 1. 796sq. Cf. Deut. 32, 22.

799/802 Gen. 4, 10-11.

811sq. Cf. Hebr.

1, 14.

775 In marg. : Notat annos eternos et claritatem eternam G 777 nemo: memo T 796 In marg. : Quomodo inquinamenta seculi huius in nouissimo die omnia per ignem purgabuntur G

LIBER V

815

missi propter eos ab apostolo dicuntur, qui hereditatem capiunt salutis. De sole autem et luna tantum prosequuti sumus, quo iuxta libitum satisfactum uideretur, et intellectus admitteret praeterea nonumquam significatiua. Nam propheticus sermo obstupescere dicit solem et erubescere lunam. Obstupescet sol, ait, et erubescet luna. Qui tunc nimirum obstipuit, quando in ligno affixus est mundi redemptor. Nam radios subtraxit propter uerecundiam funeris, non ualens aspicere sui mortem conditoris. Luna nihilo minus erubuit, dum in solis mensam impegit, ut tenebre essent per uniuersum mundum. Denique eclipsis demonstratur, quoties luna tricesima ad eandem lineam, qua sol uehitur, peruenit, eique se obiciens

825

solem

obscurat.

Nam

deficere

nobis

sol

P- 137

uidetur,

dum illi orbis lune opponitur. Idcirco mirabiliter et misterialiter actum

830

77

est, ut Christo

in crucem

ascendente

haec

se

soli obiceret. Non enim erat dignus tanto spectaculo mundus, nec etiam ipsa impiissima urbs similis magnitudinis sacrificio. | Propterea festinauit luna ocupare luciuomam solis 71 mensam. Hanc quidem eclipsim non timide beatissimus quondam se fatetur uidisse Dionisius. Tropologice uero de doctoribus et ecclesia, si ea, que sparsa iam satis sunt, ad me-

dium non pigritas deducere, aduertere potes, quod dicitur: Obstupecet sol et erubescet luna. Sol quippe tunc obstu pescet, 85 I quando praedicatio doctorum locum non inuenit in illis, ad quos facta est. Luna uero erubescet, quando ecclesia ex suis multos in praedam diaboli conspicit ire. Obstupescere et erubescere istiusmodi magnam mentis contricionem et dolorem demonstrat. Quid doctori amarius subditis inordinatis? o 84 Quid aecclesie tristius suis membris a diabolo deuoratis? Tota

sollicitudo

doctoris

debet

esse,

ut ex

suis nemo

in-

perfectus reddatur. Ob hoc magisterium accepit, ut in scola uirtutum sacram exerceat disciplinam, que nimirum ab apostolica descendit doctrina. Nec in abscentibus quidem 845 abesse nec in praesentibus illum oportet, nec tam his, qui coram, quam his, qui eminus superinpendi magis uirtutum eruditione, quam conpositorum hurbanitate uerborum, non autem

850

superentes

tantum

quantum

etiam

abeuntes

non

bene uixisse dolere. Nec iterum debilitates corruptiuorum quam inbecilitates morum. Quod autem hic nos dicimus,

831 Ps.-DroNvsivs 822/825 Isınorı, Eiym. 5, 58. 817 Esai. 24, 23. 834 Esai. 24, 23. AREOPAGITA, Ep. VII (Dionysiaca, 14948q.).

831 quondam corr. ex quosdam C 817 In marg.: De passione dominiG 833 pigritas In marg. : Tropologica exposicio de ecclesie doctoribus G corr. ex pigritatis C —— 836 erubescet corr. ex erubescit, ecclesia ss. C

p. 138

78

LIBER V

sic quondam operabatur apostolus, dum dicebat : | Timeo, 72 ait, ne forte, cum wenero, non quales uolo inueniam wos, et ego inueniar a uobis, qualem non uultis. Ne forte contentiones, aemulationes, susurrationes, inflationes, seditiones sint 855 inler uos, ne ilerum cum uenero, humiliet me Deus apud uos,

et lugeam multos ex his, qui ante peccauerunt et non egerunt poenitentiam super inmunditia et fornicatione et inpuditia, quam gesserunt. Hoc ideo tam sollicite perficere cottidie debet, ut nullus inperfectus in Christi repperiatur ecclesia. Quia: 860 uero iam nos stilus fatigat tempusque iminet reficiendi esuries, atque de sole et luna significatiue inspecto, ad consi-

derationem stellarum in crastino mentis aciem propitio Christo dirigere cupimus, ideo quinto terminato libello istiusmodi conclusionem faciamus : Sit nomen Domini benedic865 fum, ex hoc nunc, et usque in saeculum.

851/858 II. Cor. 12, 20-21.

864sq. Ps. 112, 2.

851 dum dicebat infra lineam suppl. C

ITEM EIVSDEM AD EVNDEM EX HOC IPSO LIBER SEXTVS. Contemplanda iterum nos exercitatos expectant non tantum illis, quibus oratio perficitur, quantum hoc, quo incom; praehensibile compraehenditur quodque et a formis non tenetur ; cui nec proimium

formis cingitur p. 139 praedicatur, nec

narratio inscribitur, quanquam narretur | dicique possit 72" non solum proimium, quin etiam epilogus, quin etiam confirmatio, quin etiam ablatio optima, quemadmodum

positio ; p. 140

io in quo nil medii repperitur, per medium enim non mouetur, ubique diffusum, in toto enim et a toto ipsumque totum; medium uero, a quo prima et media et ultima, longe a philosophorum mediis, quanquam sua uirtute hec. Philosophi autem affirmant omnia, quecumque in corpore uel circa corpus exhi15 bentur,

media

esse, nimirum

cum

bonis et malis indiscrete

contingunt, ut corporum demonstrantur gubernationes et augmentaciones circa eadem. Perhibetur etiam mors non bona, non uita similiter, praecipue cum legatur mors praeciosa et Deus principalissima uita. Media uero, de quibus 20 dicitur, non ita se agunt. Christi essentialia innuuntur hic media, mediatricia, quibus ultima perducuntur ad prima. Ea- p. 14: dem uero, quibus haec fiunt, media super omnia, media inter nos et Deum facta. Denique sui mors praeciosissima inter nos et mortem media facta est. Quia ita factum est, 2; humana

creatura

a manu

mortis liberata

est.

Haec

autem

media bonis et malis indifferenter minime proueniunt. Quotquot, ait, receperunt ewm, dedit eis potesta |tem filios Dei fieri ; 75

his qui credunt im nomine

eius. Non

quippe

omnes

illum

receperunt, ideo non omnia, dixi, omnibus haec fiunt, ut media

3o philosophorum omnibus fiunt. Vita autem aliquid maximum dicenda et mors, que ab illis nil confitentur, quamlibet uita impiorum nil sit nisi peccatum, et mors nisi absentia uite. Non solum autem aliquid, quin potius orbis terrarum sanitas et mundi uita uniuersi et adimpletio celestis regni. Dicen3; dum denuo, quod iniquorum uita nil est, quemadmodum et mors. Vita uero beatorum lux saeculi est, quemadmodum mors somnus beatus, qui uiuentes et dormientes in diuinis narrationibus beatissime a perfectoribus narrantur, quibus utique mors, que nihil est, non dominata est. Si autem que-

VI, 7/9 Partibus rhetoricae (exordium — narratio — partitio — confirmatio — reprehensio — con clusio) respondent termini, quibus deitatem laudat. 26/28 Io:

12%

VI, 1/3 Item — nos teris capitalibus

11 diffusum corr. ex diffusus T

80

LIBER VI

4o ritur mors quid sit, unus ex nostris, maximus inter perfectos, respondit dicens : Mortem significari arbitror carnalem consue- p. 142 tudinem,

que resistit bone uoluntati delectatione

carnalium

fruendorum. Non enim diceretur : Vbi est, mors, contentio tua,

si non restitisset et repugnascet illus contentio. Etiam 45 i1lo loco describitur : Caro concupiscit aduersus spiritum, spiritus aduersus carnem, ut non, quecumque wultis, illa faciatis. Fit ergo per sanctificationem perfectam, | ut omnia 253 carnalia desideria Spiritu sancto illuminata eidem bone uoluntati subiciantur. Hänc peccato meruimus, quod peccatum ;» erat omni modo in libero arbitrio, cum in paradiso nullus dolor denegate delectationis uoluntati bone hominis resistebat. Ergo aculeus mortis peccatum est, quia peccato facta est delectacio, que iam posset resistere uoluntati et cum dolore cohibere. Quam delectacionem, quia in defectum est anime 55 deterioris effecte, iure mortem uocamus. Haec autem mors a Deo facta non est, rite autem nihil est. Ad haec autem deue-

nimus propter media philosophorum et nostra, quorum quidem uera, nostra autem ueriora. Ac per hoc nil bonum dicendum nisi quod nos mittit ad paradisum, excepto quod 6oa bono est factum. Hoc iam dicto, circa praemissum ea, que inspicienda sunt, intromittamus. Benedicite, stelle celi,

Domino, ait. Per quosdam coaptatos gradus omnia introducuntur, quo nil remaneat de creaturis uacans. Ideo non suffecit quicquid in eminentioribus, quemadmodum nunc, quin 65 denuo singilatim nobilissima extructa serie usque ad hoc, supra quo nil arbitrandum. Vt anterius dixi, ultra omnem mundum positi diuini uiri sic fuerunt Deo coniuncti in camino, quo non in camino, immo in celesti eruditione constituti omnia elementa in diuine |laudis scola, quasi in quodam uase congre- 747 7o gata, conferrent, nil ex mundanis sentientes pariterque eadem P. 143 inuitantes ad suorum excellentissimum praeconium conditoris. Non aspiciebant per circuitum fornacis, non piri flegetontam, non empirium rogi cuneum, quin ad rorantem celestem spiritum, quo spiritum extinguentem ignitum et 7; conflatum castrum acciperent. Infelices autem nos, qui in igne positi ea, que ignis sunt, constanter appetimus, quasi minus haberi uidentes Gomorritis et Sodomitis, utroque incendio dissipatis, de claritudine stellarum in piceum fumum conuersi ; ad hornatum

firmamenti

edificati,

erigentes

40sq. E nescio quo libro Hieronymi excerpta uidentur.

45sq. Gal. 5, 17.

61sq. Dan. 5, 65.

murum

431. Cor. 15, 55.

66 Supra I, 189-191.

40 Inmarg. : Questio de morte G— 48sq. uoluntaticorr.ex uoluntatis 49 In marg.: Mortem peccato meruimusG 59 exceptocorr.execeptoT — 75 Ir marg. : De infelicibus et felicibus G 77 uidentes corr. ex uident C

LIBER VI 8o

8^

81

inferni ; ad laudem electi, in derogatione proni. Veniet, ueniet

tempus grandissimis ruentibus celi sideribus, quo nobis displiceat et nil ualebit ; peniteat uero, et adbreuiatio non erit. Nec dubites nos stellas formatorem stellarum in suo regno uelle esse. Denique, que superius conspitiuntur, non possidebunt, quod ex delectamento concretis utroque repromittitur. De celo quippe cadere dicuntur ; hii ad superiora celorum conscendere. Illis differenter distribuitur splendor ;isti ut sol equaliter lucebunt.

Ille, cum

celo fixe, perpetuo motu

feruntur; P. 144

isti non egredientur amplius extra ciuitatem sanctam Iherusalem. Ex istis quedam dicuntur eratice; |isti omnes stabiliti

74*

in Dei laude. Iste oriuntur et occidunt ; illis nec dolor nec luctus

amplius. Ille inter se diuersis interuallis distant a terra ; isti distincte semper in aspectu diuine claritatis adstabunt. Ille inluminantur

a sole,

aliunde

lumen

accipienti;

isti a

Deo, qui est splendor sempiternus. Ex illis autem quedam anomale aut retrograde aut stacionarie fiunt ; isti perpetua incomutabilitate gaudebunt. Vt de his et his, sic ex aliis cetera diuine aptanda animi uirtute, non humani ingenii deliberatione. Vbi enim caro desudat, uliginosus redditur sudor. Vbi IOO uero spiritus, erit procul dubio opus spiritale. Nam formatiui caracteres, nisi sensiui sint, occidentales promulgantur. Ideo more anticipante solito cum deitatis plenitudine muneris ab occidentalibus formationibus noster semotus stilus sulcum P. 145 insidentium adgrediatur glebarum, quo de baretalibus cesIO v^ pitibus omnibus amotis zizaniis, paleis cum pala excussis, 95

nobilem

cererem

legamus.

Benedicite, stelle celi, Domino, ait.

Stelle quippe a stando dicuntur. Peribentur etiam differre inter stellas et sidera et astra : Stelle singulares, sidera ex plurimis facta, ut Hiadas et Pliadas cernimus. Astra stelle grandes, IIO

ut Orion, Bootes.

| Ac per hoc indiscrete haec omnia dicuntur 75°

stelle, que dicuntur proprium non habere lumen. Verum de his alias uult cognoscere animus, dum solius stelle celi dicuntur quasi quedam sint, que non celi sint, ut de aquis in superioribus et uirtutibus. Primum uero de omnibus diuinis operi115 bus. Nam et luciferos tenebrosos et sidera obscura in eloquiis admittimus.

Hoc, cum tempus erit admittendi, declarabimus.

Igitur stelle celi doctores tropologice ecclesie admittendi, qui 92 Isıporı, Eyz. 5,65.

95sq. Isıporı, EZym. 5, 66, 3.

[E277 217. 39019 106 Dan. 5, 63. 115sq. Vide infra VI, 621sqq.

105 C£. Isıporr,

107/111 Isıporı, Etym. 3, 72 et 3, 60.

81 nobiscorr.exnosC — 84uelle;z marg. suppl. C — 98animi : mi in marg. subpl.C 99 uliginosus corr. ex caliginosius C — 105 pala: pula T — 106 In marg.: De nominibus stellarum G 107 differre corr. ex differs C 114 omnibus corr. ex omni C 117 tropologice in marg, supp. C

82

LIBER VI

non a se ipsis, sed a Christo illuminati. Lumen Euangelii illis dedit, ut lucerent eodem inradiati in ecclesia, quasi quedam 120 in superioribus astra. Erat, ait, lux uera, que illuminat omnem p. 146 hominem uenientem in hunc mundum. Ecce sol, ecce splendor, ecce

candor

inestimabilis,

ut ineffabilis,

a quo

illuminatur

omnis homo. Non illuminatur ab.hoc bestia rationis minime capax, sed homo rationis particeps. Ille autem illuminatur, 12; qui uenit in hunc mundum,

id est in ecclesiam, per celum in

omnibus eloquiis demonstratam, in qua regnat Lucifer, ille, qui inducit occasum,

non

sed qui diem consurgentis aurore ;

qui nullum occiduum sapit, et Luciferum deiecit, ad quem loquitur in prophetis : Detracta est ad inferos superbia tua, con130 cidit cadauer tuum ; subter te sternetur tinea, et o|berimentum 75° tuum erunt uermes. Quomodo cecidisti, Lucifer, qui mane oriebarıs ; corruisti in terram, qui uulnerabas gentes ; qui dicebas in corde tuo : In celum conscendam, super astra dei exaltabo solium meum. Sedebo in monte testamenti, in lateribus aquilonis. 135 Ascendam

super

altitudinem

nubium,

similis

Verumptamen ad infermum detraheris in Sic deiectus est Lucifer occiduus et omnia cum eodem. Sic quoque triumphauit Lucifer minis triumphum stellis suis, quo a nemine

evo.

altissimi.

profundum |laci. sua astra pariter ecclesie, dans ludubitentur sidera

14o ueracissima celi. Ego, ait, dabo uobis os et sapientiam, cui non

poterunt vesıstere et contradicere omnes aduersarüi uestri. Os istiusmodi et sapientia Spiritus sanctus, qui occultatur in euangelistis et prophetis, est. Nullus tam hebes et de euan-

gelio incipit disputare, qui statim non reddatur philosophus. 145 Hoc autem splendet in Actibus Apostolicis de archileuitico p. 147 Stephano : Nemo, ait, poterat resistere sapientie et Spiritui, qui loquebatur. Hoc autem est promissio ueritatis de ore et sapientia distributa suis, cui nemo resistere potest. Non quidem loquitur in talibus homo, immo talium inspirator, 150 qui in suis dictis incitat se diligentes. Nemo quippe diuina potest amare eloquia, | nisi Christus, cuius sunt, affectum tribu- 76

at desiderandi, qui gemino elimatissimo mucrone contra aduersarios suos reddit armatos, omnique exercitatione expeditos, ille, qui inter impiissimas Iudeorum rabies de Deo 155 pro eodem ad disserendum constitutus erat, non de mortalibus deliberatiuis, non de demonstratiuis, non de iudicialibus, 120sq. Io. 1, 9. ACCIGIO:

129/136 Esai. 14, 11-15.

156 Isınorı, Etym. 2, 4, 1.

140sq. Lc. 21, 15.

146sq.

118 In marg. : Doctores stelle sunt eterni luminis G 127 In marg. : De lucifero bono qui oritur et malo qui dampnaturitem G 134 monte: montem T 138 In marg. : EcclesieluciferiG —— 152 desiderandi corr. ex desiderando T 156 de demonstratiuis corr. ex de monstratiuis C

LIBER VI

160

83

que ad rethores pertinent, reddebatur instructus, quamlibet multo his maioribus peritissimus totus humanis suasionibus et distasionibus Spiritus sancti pistillo contunsis. Talis siquidem euangelii philosophia est, ut plebeios et rusticos concite faciat oratores, ad cuius culminis arcem nemo ex illis, qui bestiis similantur, adire potest. Dixi, ait, in corde meo

de filiis hominum, ut probaret eos Deus, et ostendit similes esse bestiis. 16

v^

Idcirco

unus

interitus

est hominis

et iumentorum,

et

equa utriusque conditio. Verum non de omnibus siue hominibus siue iumentis : Ego scio, ait, quos elegerim. Et : Animalia

170

175

tua inhabitabunt in ea. Illis uero ista congruit sententia, qui insensatas in actibus et moribus bestias sequuntur. Deus quoque in eloquiis denunciatur non solum homo, sed etiam uir, p. 148 quem Iohannes dicit inluminare omnem. hominem uenientem in hunc mundum, qui etiam ceco a natiui|tate omni sole 767 uisum clariorem administrauit et totum hominem sanauit in sabbato. Diuisio itaque est inter homines Dei et animalia eius, et homines istius mundi et bestias suas, contra quas in libro Ephesiorum se nominat praeliari, raptus usque ad tertium celum. Denique Ecclesiastes, cui ista uisio facta est, sibi eandem similitudinem sortitus non est : Dixi, ait, in corde meo

180

de filiis hominum, ut probaret eos Deus et ostenderet similes esse bestiis. Sibi quippe a talium sequestratio conuentu est, quod peribetur demonstratum. Igitur omnis bestiae insensatissime, qui hoc ignorat, quod illum sapere oportet, comparandus est, etiam

185

si in controuersiis

et insectionibus

canine

facundie

praeualeat Ciceronem, qui totam argumentose rethoricam e Greco in Latinum transtulit, ut magis amirari quam compraehendi possit a lectoribus. Quid itaque illis bestialius, qui pisces,

arietes,

hircos,

tauros,

ursos,

canes,

cancros

et

scorpiones transtulerunt ? Nec autem suffecit id, immo nominibus deorum suorum Pheton, Phenonta, Phiriona, Hesperus, p. 149 Stelbon, nimirum Iouis, Saturni, Martis, Veneris | atque 77 190

Mercurii dedicauerunt, submersi omni supersticione praeuenti et errore inuoluti diabolicaque opinione armati, ponentes aquilam et cicinum Iouis propter insulsos rumores,

158sq. Cf. Isrpont, E7yz. 2, 4, 3 : (Deliberatiuum) buius genus duplex est, suasio

et dissuasio. 162/165 Eccle. 5, 18-19. 166 Io. 15, 18. 166sq. Ps. 67, 11. 170Cf.Io.1,9. | 175sq.I. Cor. 15, 32 : ad bestias pugnaui Ephesi ;cf. 11. Cor. 12987. 177/179 Eccle. 5, 18. 183/185 Cf. Isınorı, Etym. 2, 2, 1. 185/196 Is iponz, Etym. 5, 71, 32 et 21.

163 deus corr. ex dominus ; similes: similis T

171 Post mundum

ras.

duodecim ferme litterarum 179 sequestratio corr. ex sequestrato C — 185 Pos; lectoribus: quam nimirum inprimis Romanos Plotius Gallus docuit de/. In marg. : De supersticionibus G

84

LIBER VI

Perseum

et Andromedam

coniugem

eiusdem,

aurigam

et

Rictonium, Calisto, Licaonis imperantis natam, quam Arcton 195 nominare consueuerunt liram, centaurum, Scolaphionis Achi-

200

lisque impletorem. Tali quidem dementia gentilium extitit, que etiam hodie in plerisque uigilare non dubitatur, accomodantibus se his, quibus condam renunciauerunt, dimerso Pharaone cum quadrigis in mare, maria personante carmen triumphantis in littore. Quid itaque istis suisque similibus bes-

tialius ?

Tales

homines

bestiis

similes

admittendi,

ideo

similis horum et equa conditio. Sicut moritur homo, sic et illa moriuntur. Similiter spirant omnia, et nil habet homo iumentis amplius, cuncta subiacent uanitati, et omnia pergunt ad unum p. 150 205 locum. Nimirum dicitur propter supra dicta et cetera admissa. Omnis quippe spiritus, qui bestialiter sentit humanus, bestiali spiritui

sapit, Illi 210

adsimilandus.

propterea

autem,

qui

Iste ut equus,

nihil dicunt

plus habere in

corde

sic spirat,

peribetur

suo

: Non

et

ut sus

iumentis. est

Deus,

| et Zi"

potius confidunt in multitudine innumerabilium quam in Christi robore, filios uero hominum ad Dei imaginem conditos ut armenta agrestia sub signaculo reponunt tesserarum impiissimis mensuris comendatos, incendium ante uaporem supra incendium sanctissimis conditionibus preparantes, pedatum

215 de

uastissimo aduenientibus Dei orbe bastientes, et cetera p. 151 circa cetera insolescente hebitudine, utique bestialissima,

220

nonne spirant in modum unicornium et bubalorum et rinocerotarum atque similia habent iumentorum ? Quia talium inracionabilitatem participant, ueluti omnium indifferenter equa conditio, spiracio uero et communicacio comprobantur. Vbi itaque diuine intellegentie spiritus non est et notionis omnia transcendentis scientia, ibi asinorum procul dubio spiritus regnat. Vani sunt ommes homines, ait, in quibus non est scientia Dei; et de his, que uidebantur bona, non potuerunt

22 ^

intellegere eum, qui est, neque operibus attendentes agnouerunt,

quas esset artifex, sed aut ignem, aut spiritum, aut citatum aerem,

aut girum stellarum, aut nimiam aquam, aut solem et lunam vectores orbis terrarum deos putauerunt. |Quorum si specie delectati deos putauerunt, scirent, quanto magis dominator eorum speciostor est. Speciei enim generator haec omnia constituit. Intellegant ab ipsis, quoniam qui haec constituit, fortior est illis. A magnitudine enim speciei et creature horum creator potest uideri. Sed tamen adhuc in his minor querela. Quia autem hüü forte 199 Lege :Carmine.

209 Ps. 15, x.

223/254 Sap. 15, 1 - 14, 28.

194 Post Calisto: et del. 197 implerisque T 205 admissa corr. ex admissum T 207 spiritui corr. ex spiritus T 209 et corr. ex qui T

78°

LIBER VI

85

errant. Deum querentes et uolentes inuenire, etenim. cum in 235 operibus swis conuersentur, inquirunt et persuasum habent, quoniam bona sunt, que uidentur. Iterum autem nec his debet ignosci. Si enim tantum potuerunt scire, ut potuissent estimare saeculum, quomodo huius dominum non facilius invenerunt ? Infelices sunt et inter mortuos spes illorum. Haec fuit uite hu240 mane deceptio, quoniam aut affectui aut regi seruientes homines incommunicabile nomen lapidibus et lignis inposuerunt ; et non subfecerat erasse eos circa Dei scienciam, sed in magno venientes inscientie bello, tot et tam mala pacem appellant, siue filios suos sacrificantes, siue obscura sacrificia offerentes, sive in245 sanie plenas vigilias habentes, meque vitam meque muptias mundas custodiunt, sed alius alium per inuidiam occidit, aut adulte|rans contristat,

el omnia

commixta

sunt : Sanguis,

ho-

micidium, furtum et fictio, corruptio, infidelitas, turbatio, ber-

p. 152

78"

juria, tumultus bonorum, domini inmemoratio, animarum 250 inguinatio, natiuitatis inmutacio, nuptiarum inconstantia, me-

chatio et inpudicicia. Infandorum enim idolorum cultura omnis mali causa est, et initium. et finis. Aut enim dum letantur insaniunt, aut uaticinantur falsa, aut uiuunt iniuste, aut beriu-

rant cito. 25; Haec examussim hominum

ideo

ab hominibus,

prosecuta sunt, quo segregabilitas discretioque iumentorum

a iumen-

tis insensatissimis manifestaretur, et que conditio siue finis dicenda, et mundi philosophorum superuacua scrutaretur inperitia. Si autem honorabiles te possident discipline, a 26o quibus te totum non dubito possideri, omnia nunc ab amatoribus mundi amplecti, que discursa sunt, comprobabis. Negent itaque, si possunt, mortales pro Deo uenerantes plus nimirum quam expedit, terreni causa lucri ligna et lapides adorare, dicant non immolare filios suos demoniis, 265 qui magis illos erudiunt ad infernum quam ad paradisum. Loquantur incommunicabile nomen lapidibus et lignis non inponere, qui mendaces et impios iustificant pro muneribus, et principes, quorum | spiritum in flatu sine sono disrumpet Deus, impiisimis adolationibus dono cineri simili pream270 biunt. Dicant se scientiatos et idola non adorare, quorum Deus wuenter est, et gloria in confusione eorum, qui terrena sapiunt. Dicant se non insanire, qui cottidie scurrarum debachationibus insistunt. Dicant non insanie uigilias plenas habere in nocte more ethnicorum prandia celebrantes et 255 Prosequi] passiuo sensu, cf. supra II, 14. 268sq. Cf. Sap. 4, 19. 271sq. Philip. 5, 19. 272/275 Vitae iucunditatum amantes Hungaricos perlepide describit. 264 lapides non adorare T

266 loquantur corr. ex locantur C

P- 153

79"

86

LIBER VI

27; usque auroram mensas protendentes inlecebrosissimas. Vt de his autem, sic de ceteris, quibus nulla securitas in mundo est. Talia siquidem facientes insensatissime bestie sunt. De istiusmodi quippe optime uidetur dictum : Dixi in corde meo de filiis hominum, ut probaret eos Deus et ostenderet. mihi 280 similes esse bestiis. Nam si de omnibus estimaretur, ubi inueniretur dictum : Deus stetit in sinagoga deorum, et in medio deos diiudicat. Et : Ego dixi : Dii estis et filii excelsi omnes. Dicitur autem

: Homines

et iumenta

saluabis,

Domine.

Ho-

mines autem hic et. fide et sapientia fortiores, prestantiores 28; autem ingenio, siue perfectissimo opere. Iumenta uero inbecilles et rudes et sine alterius eruditione nil spiritualium considerare

potentes,

a

mistica

remotos

amministratione,

quibus diuinus Paulus loquitur dicens : Non fotui loqui quasi spirituali|bus, sed quasi carnalibus. Lac potum dedi uobis in 79° 290 escam. Nondum poteratis et adhuc non potestis. Ad homines uero, id est ad eruditiores et superiora considerare ualentes pondusque diei et estus sufferre, non sic. Gratias autem, ait,

agimus Deo et Patri Domini nostri Iesu Christi, semper pro uo- p. 154 bis orantes, audientes fidem uestram in Christo Iesu et dilectio295 nem, quam habetis in sanctos omnes. propter spem, que reposita est uobis in celis, quam audistis in uerbo ueritatis euan-

gelit, quod peruenit ad uos sicut et in uniuerso mundo est, et fructificat et. crescit, sicut in uobis. Iterum ad iumenta alibi : O nsensati Galathe, quis vos fascinavit ? Verum ad omnia 300 ex omnibus obviam facere infinitas scripturarum silvas quis ualet penetrare ? Grandis nobis, ait, sermo ad iumenta Iudeorum et interpretabilis ad dicendum, quoniam inbecilles facti estis ad audiendum, etenim, cum debueratis magistri esse prop-

ter tempus, rursus indigetis, ut vos doceamini, que sunt elemen305 la exordii sermonum Dei, et facti estis, quibus lacte opus sit, non

solido cibo. Omnis enim, qui lactis est particeps, expers est sermonis iusticie, parvulus enim. est. Perfectorum est autem

solidus cibus, eorum,

qui pro consuetudine

exercitatos ha|bent

sensus ad discretionem boni et mali. Formative autem ad erudi310 tum ingenium et cingulum milicie principalis et optimi odorem ungenti, quod musce morientes perdere moliuntur, boniformis vero relucens ad sua atque cetera animus discretivum supersapienter inspiciens, et quod iumentorum est, iumen-

278/280 Eccle. 5, 18.

281sq. Ps. 81, x.

282 Ps. 81, 6.

283 Ps. 55, 7.

288/2901. Cor. 5, 1. — 292/298 Col. 1, 5-6. — 299 Gal. 3,1. . 301/309 Hebr. 5, 11-14. Fo rmam interpretabilis (pro ininterpretabilis) nonnulli Vulgatae codices praebent. 310sq. Eccle. 10, 1. 280de:e T — 313 In marg. : De hominibus iumentis et animantibus G

ooor

LIBER VI

87

tis tribuit, et quod hominum, largitur hominibus. Vobis datum 315 est nosse misterium, ait, verbi Dei, celeris autem in parabolis.

Hoc autem secundum inestimabilem dacionem et metuendam

depulsionem, ut, qui non vident, videant, et, qui vident, ceci p.155 fiant. Accipitrinus, immo talpeus, quorumdam erat intuitus, quorumdamque columbinus, ideo quibusdam mutilatur, 320 quibusdam superfertur. Verumtamen homines et iumenta Dominus, cui cura est de omnibus, saluat, ex hisque preclarissima celi sidera facit. Nos autem de sideribus modicum

diximus, etiam de luce uera, que inluminat

uenientem. in hunc mundum. Nullus enim 32; diuino lumine redditur. Omnis enim hoc quo illum cognoscere possit. In noticia quidem potentantibus celum fecit, in quo

omnem

hominem

non inluminatus a accepit a creatore, istiusmodi minus posuit duo magna

luminaria, stellas uero, de quibus adhuc satis | restat dicen-

dum. Igitur, qui creatorem suum aliqua prepeditus inscientia 33o nec sapit nec potest agnoscere, aspiciat ad superiora, et per eadem discat, quam magnus est ille, et quam fortis et quam

80V

terribilis, qui hec ex nihilo fecit. Itaque, ut nullus ex noticia

creatoris excusacionem aliquam habere posset, ad signum fabricam celi, quemadmodum ad solatium, fecit. Igitur omnes 335 uoluit reddere philosophos ex optima et ammirabili, quantum possibile est, noticia. Etenim, si quisquam querit, quomodo uel quantum sit Deus splendidus, intueatur solem, quem fecit. Ab eodem uero discat, quam ipse splendescat, qui tantum splendorem soli amministrat. Sic uero illum consideret 340 ineffabilem atque ex hoc ipso intollerabilem lucem. Demum, si delectat, quam magnus sit, et mente non potest concipere, quemadmodum omnino inpossibile est, tractet celum et terram, spaciosissima helementa, et si eadem metiri non potest ullius ingenii suffragatione, tum deliberet horum inestima345 bilis factoris inmensitatem. Sic quippe de omnibus infinitarum discertionum indigentibus et superhabundantibus. Ergo, ut nullus intritorum diceret : Nescio, a quo creatus sum, litterarum ignarus, | celum pro gramatica, terram pro rethorica, solem et lunam et stellas pro dialectica atque pro ceteris ce35o tera, ut his pulcris disciplinis omnis creatura suum cognosceret creatorem, in doctrinam dedit. In hac namque demon314sq. Lc. 8, 1o. 317 Io. 9, 39. 320 Cf. Ps. 55, 7. 323sq. Io. 1, 9. 329/351 Cogitata admodum communia : AvGvsriNvs, In Ps. 148 (CC SL 40, 2171Sq.); lsipoRvs, Sententiae pulchritudine agnoscatur creator).

1, 4 (MiGNE, PL

83, 543: Quod ex creaturae

315 misterium in marg. suppl. C; ceteris autem autem T 328 de: e T 336 In marg.: Ex splendoribus solis et stellarum considerare debemus creatoris splendorem G 341 In marg. : De magnitudine dei aliud exemplum G 349 pro, ss., atque — cetera in marg. suppl. C

p. 156

88

LIBER VI

stratione diuinus se totum in nostrum adiutorium atque defensionem tradet Paulus : /nuisibilia, ait, ipsius a creatura mundi

fer ea, que facta sunt, intellecta conspiciuntur, sempiterna 355 quoque eius uirtus et dininitas, ut sint inexcusabiles. Quid celo tantorum innumerositate luminum adhornato pulchrius ? Huius nempe ineffabili, ut ita: dicam, pulchritudine quoquo modo pulchrificatoris inestimabilis pulchritudo superadmittenda, qui tantam eidem pulchritudinem concessit. 360 Quoniam hoc propter hoc, ideo dicitur : Erat lux uera, que inluminat omnem hominem uenientem in hunc mundum. Mundus, quod in motu sit semper, dicitur ; et hoc a philosophis. Alii mundum uolunt ab hornamentis uocatum. Vere autem nil uisibiliter mundo ornatius. Ac per hoc Deus dicit ad apostolos : 365 Ego elegi uos de mundo, nimirum a conuersatione mundi. Ergo ecclesia mundus ornatus, a mundo in motu posito sempiterno electus. Quocirca reformatiuam contemplacionem in P. hunc mundum, nimirum ecclesiam, | omnem hominem uenientem inluminat Deus noster, lux uerissima, Christus.

370° Nemo

157

81V

enim potest inluminari, nisi ad ecclesiam ueniat. In

ila enim

Lucifer

inhabitat

et regnat,

qui

luciferos

sancte credentes, ut luceant in mundo, quemadmodum

reddit

luci-

uome in loco facule nebuloso. Hoc enim celum est, in quo stelle et astra et sidera continentur atque rotantur, que diuer375 sis interuallis distant a terra, nimirum celestium merito obsequiorum, licet una claritate inlustrentur. Denique morta-

lium dicta dicunt astra potiora ceteris, quemadmodum utique contemplantur, sidera autem ex plurimis fieri stellis, stelle uero singulares. Nihilo minus et in celo, de quo inten-

38o tio innititur, parilia non dubitamus. Verum non in eodem stellae eratice iudicande, quin potius discurrentes. Quomodo, inquis, discurrentes ? Si queris, audi Iesum huiuscemodi stellarum ducem ad astra omnibus celi astris rutilantiora intonantem : Euntes in mundum uniuersum. predicate euan385 gelium omni creature. Quid plus ? Illi autem, ait, profecti predicauerunt ubique, domino quooperante et sermonem confirmante sequentibus signis. Haec, inquam, circa diuinam speculacionem astra celi optime admittenda, non quidem errantia, sed discurrentia.

Christi enim

fides nullum

nutrit

errorem,

353/355 Rom. 1,20. — 360sq.Io. 1,9. 362 Isınorı, Etym. 3,29. 363 Verbo kosmos alludit. — 36510. 15, 19. — 372sq. Chiasmum nota. — 374sq. IsıDorı, Erym. 5, 65. 378sq. Mortalium dicta] Isıvorı, Etym. 3, 60. 384 Mc.

16, 15.

385sq. Mc. 16, 2o.

362 motu corr. ex motus 366 In marg. : De ecclesia G 367 reformatiuam corr. ex reformatiuum T 370 In marg.: De luce ecclesie et eius 383 Ante astris: ad del. doctoribus G

p. 158

LIBER VI

89

39» immobilesque illos perfecit atque currentes. Hi nimirum duodecim admittendi celi signa potentissima et sidera splendidissima. Quid ills splendidius, qui tenebrositatem actibus et doctrinis saeculi illuminauerunt, ipsi uero inuenti sunt omnis etheris puriores fulgore ? Iste sunt stelle longe lateque dis39; currentes

per orbem.

Vis audire, quomodo

harum

una stel-

larum passim currebat per mundum ? Habeo, ait, gloriam in Christo Iesu ad Deum. Non enim audeo aliquid loqui eorum, que per me (non) fecit Christus in oboedientiam gentiwm, uerbo et factis, in uirtute eius signorum et prodigiorum, in uirtute Spiri400 tus sancti ; ita ut ab Hierusalem per circuitum usque in Hiliri-

cum repleuerim euangelium Christi. Sic autem. hoc predicaui euangelium non ubi nominatus est Christus, ne super alienum fundamentum edificarem, sed. sicut scriptum est : Quibus non annuntiatum

est de eo widebunt, et qui non audierunt intellegent.

405 Propter quod inpediebar plurimum uenire ad uos. Nunc. autem ulterius locum non habens in his regionibus, cupiditatem autem habens ueniendi ad uos multis iam precedentibus annis, cum proficisci cepero in Spaniam, spero quod prelteriens uideam uos et a uobis deducar illuc, si uobis primum ex parte fruitus 410 fuero. Ad uos in complementum benedictionis Christi ueniam. Nunc igitur proficiscar in Hierusalem ministrare sanctis. Sic quippe discurrebant longe lateque stelle ecclesiastice, sic uolabant in opus euangelii et ministerium saluationum gen-

P- 159

tium, lumine ueri orientis perlustrate. Hii autem, ut dixi, duo-

415 decim celi preclarissima signa, ad quorum fulgorem et portentum nauigantes per hoc mare magnum, ne a Caribdi sorbeantur errantes. Non dubites tropologice fixa dici, nec iuuenilia plebbeis licet dictis estimes potenter figurata. Omisimus iam pridem denticatas mortalium argutias atque acu420 mina inflate meditata. Non enim sumus in nube, quanquam per magnitudinem nubium gradiamur ; clare rutilant nostra astra, lucent et stelle, et sidera splendent. Fides non querit tumorem eloquii, sed spiritus uirtutem. Regnum, ait, Dei non in eloquio est, sed in ostensione spiritus. In rusticanis quidem 425 uerbis inscrutabilia posuerunt magistri nostri, qui splendidis-

sima celi facta sunt luminaria. Splendet quidem sol in celo, sed non minus illo in ecclesia, que per celum admittitur, Paulus. Pulchre uidetur Arcton signum magnum in axe, et Artophilax sequens similia | uero. Viri uero ecclesiastici his pulchriores 43o ad ecclesie decus. Denique ornamenta celi illa sunt et nimis 396/411 Rom. 15, 17-25. Gto Got. 2; 4.

419 Denticatas] Vide supra III, 265.

392 illis: illi T 398 oboedientiam pulchriores corr. ex pulchrios T

«corr. ex oboedicentiam

423sq.

T

429

p. 160

9o

LIBER VI

mirabilia; ab omnibus autem iuxta eloquium inuestigabilia. Nihilo minus doctores ecclesiae eius significati honores festiui,

decores illustres, et ornamenta illud 45

^

decus

dicendum,

quo

spiritualia.

inuisibiles

Maius

anime

quidem

decorantur,

quam illud, quo cernentia ad aspectum uenustantur ? Anime quippe, ut dixi, inuisibiles sunt,

ideo inuisibilibus

ornamen-

tis uenustande et splendidissimis luminibus perlustrande. Nil clarius hoc, quo intima siue mortalium siue inmortalium omni luce clarius redduntur splendentia. Superioribus quippe sideribus ista non fiunt ; ad omnia enim peruenire non possunt. Lumina uero, de quibus dicitur, omnem

44 5

inradiant

opa-

citatem omnemque penetrant obscuritatem et caliginem superant uniuersam. Omnem enim claritatem manant, et sempiterno habundant lumine, lucente sempiternaliter inter eadem ineffabilissima luce et singulariter uera. Lux uera est, que naturaliter habet, quod est, et uideri non potest ut est. Sol uero uidetur, aliquando autem non uidetur, sic luna, sic

45

o

cetera. Hoc autem contingit, quia non est lux uera, que inluminat omnia. Aliunde enim | habet sol, de quo offitium prestat circa officiale inditum a luce uera. Ergo, quia potiore splendore ecclesia habundat Christi quam celum, splendidior redditur

45

omni

celo et pulchrior

uniuerso

ornatu

celorum,

quanquam ab eodem splendescat celum, a quo inradiatur ecclesia, que maior non timide arbitranda est celo. Si dicis : Quo5 modo maior est celo, disce, quia illius est sponsa, qui ad suum obsequium plasmauit celum. Nec dico autem de tota ecclesia, quod maior sit celo, quin potius de unoquoque seruorum Dei constantissime conueniam, quod maior sit sole et toto mundo. Maior, et uere maior,

o

46 ^

solius antiquorum

reminiscamur.

De-

nique sanctus Iosue, quando persequebatur multitudinem in ore gladii aduersariorum, iam incumbente solis occiduo, precepit inmensitatem solarem, quo tandiu differet occasum, quousque perficeret cedem. Hoc quidem audito non moratur obedire precepto, quin potius retrograda concite facta tandiu distulit cursum, quo Christi est seruus adeptus triumphum. Nihilo minus post multum temporis ad imperium Isaie legitur retrogradus sol. Ecce, ait, reuerti faciam ad Ezechiam

sanctum umbram

regem

| linearum, per quas descenderat in orologio

Achaz in sole retrorsum decem lineis. Et veuersus, ait, sol decem

460/465 Cf. Ios. 10, 12sq.

837

467/470 Esai. 58, 8.

439 splendentia corr. ex spendentia T 450 inditum corr. ex initum; in marg. : Notat preeminentiam ecclesie quia splendidior est omnibus firmamentis G 453splendescat:spendescat T 460 In marg. : Exempla ad probandum premissa et quid operetur oracionis effectus G 463 Hoc corr. ex O C

p. 161

LIBER VI

gI

470 lineis per gradus, per quos descenderat. O uirtus, o potentia dei, in hominibus

magna

et inestimabilis dicenda,

dum

fra-

gilis mortalium et miserabilis prorsus natura imperari soli, qui maior omni est terra, stat autem humano arbitrio, qui utrumque orbem inradiat, cuiusque magnitudo a nullo nisi a 475; Deo comprehendi potest. Hoc autem, quia dixi seruum Dei sole et uniuerso mundo potiorem, qui, nisi fidem, ut arbitror,

facerem,

sicophantarum

totus

exercitus

aduersum

me inrueret. Si uero omnia, que possum, ex talibus uellem percurrere, inprimis dies deficerent quam explicandi series. 48° Ros Gedeoni

celitus oboediuit.

Ad

Helie

uocem

celum

in

aduersarios ignem direxit, tribusque annis et mensibus sex super faciem terre non pluit. Terra uero solita fecunditate priuata est. Iterum uero, dum imperauit maioris fibula elementi, celum pluuiam dedit, fructumque protulit terra.

p. 162

48; Hinc animaduerte, quam fortiores sint ecclesie stelle celi sideribus ; si ad uocem unius sideris sol stetit et celum oboediuit,

quid fieret, si cuncta simul astra | clamarent ? Denique illa casura perhibentur, et ista ascensura. Illa deffici, ista augeri, illa uerecundari, ista gloriari. Hoc uero propter segregationem 49» utrorumque.

Dicuntur

autem

inter

se

diuersis

oo4°

interuallis

distare a terra, ideo plus et minus inequali claritate oculis apparent mortalium. Sidus quippe ecclesiae maximum : Alia est, ait, claritas solis, et alia claritas lune et alia claritas stel-

larum. Stella enim a stella differt in claritate. Quomodo? 495 Quosdam, ait, poswit Deus in ecclesia : Primum apostolos, secundo

prophetas,

tercio

doctores,

deinde

wirtutes,

exinde

gratias curationum, opitulationes, gubernationes, genera linguarum. Numquid omnes apostoli? Nwmquid omnes prophete ? Numquid omnes doctores ? Numquid omnes uirtutes ? Numquid soo omnes gratiam habent curationum? Numquid omnes linguis loquuntur ? Numquid omnes interpretantur ? Talibus itaque interuallis distant a terra in altis ecclesiastica sidera, hisque

quedam minora quedamque maiora uidentur. Non enim a mundanis meditari possunt insignia perfectorum, nec sos illorum fortia sequi, quamlibet omnes fideles luceant in domo Dei. Aliter autem lucent apostoli atque aliter apostolici uiri ; aliter uero doctores, | aliter uero, qui docentur ; aliter martires, aliter confessores ; aliter uirgines, aliter uidue et con-

tinentes

coniugate.

480 Cf. Iudic. 6, 35-4o. E tym. 3, 65.

Aliter in momento

de uita exeuntes ;

480/484 Cf. III. Reg. 17sq.

490/492 Isınorı,

492/501 I. Cor. 12, 28-30.

485 animaduerte corr. ex animauerte C ; panicula in marg. delineata est maximum corr. ex maxime T

492

85r

92

LIBER VI

5310 aliter, qui a primo mane usque ad undecimam horam labo- p. 163 rauerunt in uinea dominica. In his uero multa latent intrinssecus, que a nullo comprehendi possunt. Quam pulchre, ait, gene tue, sbonsa, absque eo, quod intrinsecus latet. Hoc autem in libro nobilium carminum ad ecclesiam Christus Deus noster. 515 Quasi diceret : Virginibus et martiribus a multis spectabiliter extolleris. Excepto tamen his multis uirtutibus, a quibuspiam incognitis non minus introrsus adhornaris. Meretrices et publicanos uno momento

equat deus fortissimus.

Fornicarie

Magdalene primum: apparuit Christus post resurrectionem 520 quam apostolis. Caeli senatum hominibus commisit. Iudices mundi piscatores et preuaricatores constituit. Repente sanat celestis, quem uult, medicus. Meretrices, ait, et publicani prece-

dent uos 1n regnum dei. Nulla maior cura Christo quam ut de facinorosissimis, et omnium fuscitate nequitiarum inuolutis 525 celi faciat luminaria, | quemadmodum humano arbitrio ig- 85” norante indesinenter misericordissime facit. Ideo recte eccle-

siastice stelle quibusdam uariis interuallis distant a terra, id est diuersis beatorum operum meritis segregantur a mundo, uidenturque alie maiores, et alie minores a mortalibus, id est : ;5o Humanis estimationibus quidam sancti aliis sanctiores dicuntur, quemadmodum assuetius anachorite a plerisque cenobitis censentur,

et uirgines

uiduis,

sic autem

de ceteris.

Ille

uero, cui omnia luce clarius adsunt, nilque eundem effugere po- p. 164 test, hanc solus noticiam habet,

sciens

uniuersa,

antequam

53; fiant. Hoc autem dicto iterum ad eadem, quorum terminus eminus adhuc ab epilogo estimatur. Igitur sidera ex pluribus

luciferis

narrantur,

ut

Hiades

et

Pliades.

Inuenies

quippe hoc in ecclesia, sponsa Dei uera. Ex perfectis enim et perfectioribus autem perfectissimis sidera coruscant ecclesias5$4o tica, nimirum illi, qui digni sunt uita eterna atque utriusque orbis, est commissum iudicium. Vnde Pliades a pluralitate uocate, que quidem pluralitas de omnibus sanctis extat futura. Pliades uero, septem cum sint stelle, ac per hoc numquam | uidentur nisi sex. In sex autem, que uidentur, pulchre accipi oo6r 545 possunt sex etates mundi, que a mortalibus et perfectis in hoc saeculo demonstrate sunt. In septima uero, que non uidetur, septima adfutura etas, que a nullo estimari potest, et ab humanis conspectibus celata est. Denique et sex dies, quibus facta demonstrantur cuncta, uesperam habere refe510Cf. Mt.20. — 512sq.Cant.4,1et;3. 21,31. 527/529 C£. Isınorı, Etym. 3,65. TR 13.

541 Ante estsupple:etquibus.

— 519Cf. Mc. 16,9. — 522sq. Mt. 536sq. C£. Isınorı, Efyz. 5, 60 et 541/544. Cf. Isıporı, Etym. 5, 71,

527 stelle ss. C — 535 eadem corr. ex eandem 538 In marg. : Exemplificat ad ecclesiam de sideribus G 541 In zarg.: Pliades G

LIBER VI

93

sso runtur, septima uero non. Sex itaque dies, que uesperum habere referuntur, sex etates mundi significare uolunt nostri, que finem habent, septimam, que sine uespera, septimam etatem mundi post resurrectionem, que quidem initium habet, sed finem non. Arcturus autem septem stellis consistit, in p. 165 ss; modum plaustri rotans in se semper, in quo misterium trinitatis et quattuor euangelistarum prudentissimus considerator optime- admittere potest, si uult. Orion armatus ut gladius stellarumque luce terribilis atque clarissimus, in quo comprehendi potest unusquisque sacris instrumentis eruditus et 56o contra rebelles uerbo Dei armatus. Sirius stella, que canicula dicitur, et estiuis temporibus in medio celi centro atque soli | adiuncta duplicatius uaporatur, illum in ecclesia demonstrat 86v uirum, qui uiua uoce rabiem conterit hereticorum, geminoque adhibitus testamento tam uehementissime diuinum emittit 56; latratum, quo omnes per circuitum lupi simplicibus dimissis caulis interiora penetrent siluarum. Stella cometes ex se luminis comas effundens illum in ecclesia significat preliatorem, qui nullam propter ueritatem metuit personam, immo constanter ignita Dei eloquia proferens omnem crucia57» tum et dampnationem in Dei hostes predicit. Lucifer illum uult significare in ecclesia, qui doctrinarum fulgoribus uirtutumque operum lampadibus dominicam familiam omni tempore inradiat. Vesperus stella, que oriens luciferum, occidens uesperum facit, unumquemque, cui commissa est familia 57; redemptoris, potest significare, qui consurgendo ad ea, que diuina sunt, lucis exemplum demonstrat, subtrahendo uero se carnalibus superatus actionibus carnis, ut nonumquam euenit infirmitate, spiritui fortissime resistente iter tenebrosum ceteris ostendit, qui procul dubio, quando hoc agit, quasi ues58o perum illis, quibus semper | illum oportuerat uirtutum orientem et non uesperum demonstrare. Planete illos demonstrant, quibus penitendi causa usque ad exitum iter peregrinandi iungitur, siue hos, qui similiter propriis relictis habitaculis p. 166 et omnibus pro ilius amore, qui pro omnibus peregrinus 585 factus est, continuis se longe lateque per orbem tradunt circuitibus. Preterea uero admittendum, quia per eandem stel-

554sq. Cf. Isıporı, E/yz. 3, 71, 8, ubi Arcton stella describitur.

555sq.

Cf. supra V, 460sq. additiuam allegoriam aliter ad septenarium numerum peruenientem. 557sq. Isrpont, EZyz. 5, 71, 11. 560sq. Isıporı, Etym. 3, TIO. 566sq. IsiboRtz, Etym. 3, 71, 13. 573sq. IsıDorı, E/yz. 3, 71, 19. 554 In marg.: ArcturusG 557 In marg. : Orion G 560 In marg. : Sirius G . 562ad/adiuncta T — 566 In marg. : Cometa G— 570 hostes corr. ex ostes C 573 In marg.: Vesperus G 574 unum quenquem cui comnussa (sic) T

94

LIBER VI

lam, que noctem ducit et solem sequitur, diabolus demonstratur, qui, cum iam dampnatus funditus sit, et suos semper ad

peiora excitat et fideles quosque, prout preualet, a bono 590 opere exturbat. Non enim illi cura est de his, quos iam fiducialiter possidet, immo de illis, qui in gremio Christi collocati sunt, de quo Iudam rapuit et Nicolaum euulsit. Absorbebit, ait, fluuiwm,

et non

mirabitur,

sed habet. fiduciam, ut influat

Iordanis in os eius. Fluuium uult Spiritus sanctus hic omnem 595; iniquorum

multitudinem

demonstrare,

Iordanem

ex

fonte

renatos baptismatis..Sua itaque fiducia tanta et tam presumptuosa est, ut multa confidat, multa uero consequatur. Deglutire uoluit Petrum, sed Deus illum respexit. | Cribrare uoluit, ut triticum, ceteros, sed Deus confregit brachia sua. Nec

ad

6oo inbecilles dirigit aciem, immo contra illos, quibus saluator loquitur : Regnum celorum intra uos est. Rapinam fecit in celum, rapere uult in ecclesia : Inde tulit angelos, hinc uult auferre sacerdotes et episcopos et ceteros diuinos ordines, a quibus indesinenter iugulatur. Sfernet, ait, sibi aurum quasi 605 /utum. Nimirum, quando doctores ecclesie ad heresem et cetera opera, quibus regnum celorum clauditur, pertrahit, procul dubio aurum quasi lutum sternit. Lutum hereticos et Iudeos atque paganos designat. Vnde et dicitur : Absoruebit fluuium et non mirabitur, sed habet fiduciam, ut influat Iordanis 610 ın os eius. Totum genus humanum ante uirginis partum suis faucibus circumdabat, et quasi sciniphes conterebat uniuersos. Postquam uero ligatus extitit a redemptore, cessauit a dominio, quanquam numquam cesset a ministerio suo. Omni tempore predam, tam per se quam per suos, conatur 615 facere de Christi ecclesia. Atque utinam non tantos, quos rapit, subriperet! Hoc autem propter stellam Vesperum significatiue dictum, que noctem ducere et diem sequi perhibetur. | Nec mirandum,

si in duodecim celi signis sit aliquid, quod

quadam significatione diabolum demonstret, cum in duode62o cim Christi discipulis, quos signa celi, utique ecclesie demonstrauimus, unus inuentus diabolus est. Obscura quippe dicta uaria demonstrant et multa ; qui premeditari, ut oportet, norit, ualde breuia sine simbolis repperiet uadosa. Denique Lucifer uocatur, cum potius Fumifer possit dici, in sermone 625 prophetico. Dicitur uero, non quod iam Lucifer sit, sed quia pulchrior omnibus conditus extitit, quia perfectis prima lux creata admittitur, de quo et in uaticinio Iezechihelis perhibetur : Tu signaculum similitudinis, plenus sapientie et perfec592/594 Iob. 40, 18. 601 Lc. 17, 21. 604sq. Iob. 41, 21. Iob. 4o, 18. 617 Isınorı, Etym. 5, 71, 19.

608/610

587 demonstratur: demonstrari T ; In marg. : De dyaboli operibus G

p. 167

LIBER VI

95

tus decore in deliciis baradisi Dei fuisti. Omnis lapis brectosus 630 operimentum tuum : Sardius et topazius et iaspis, crisolitus et onix et berillus, saphirus et carbunculus et zmaragdus. Aurum opus decoris tui et foramina tua in die, qua conditus es, preparata sunt. Tu Cherub extentus et protegens, et bosui te in monte sancto Dei, in medio lapidum ignitorum ambulasti, perfectus 635 in uiis tuis a die conditionis tue, donec inuenta est in te iniquitas. | In multitudine negotiationis tue impleta sunt. interiora. tua iniquitate. Et peccasti, et eieci te de monte Dei, et perdidi te, o Cherub protegens, de medio lapidum ignitorum. Eleuatum est cor tuum in decore tuo, perdidisti sapientiam. tuam in decore 640 (uo. In terra proieci te, ante faciem regum dedi te, ut cernerent te in multitudine iniquitatum tuarum, et in iniquitate negociationis tue polluistı sanctificationem tuam. Producam ergo ıgnem p. de medio tui, qui comedat te, et dabo te in cinerem super terram, in conspectu omnium widentium te. Omnes, qui widerint te 645 in gentibus, obstupescent super te. Nil factus es et non eris n perpetuum. Magna quidem laus de sua creatione, dum signaculum similitudinis dicitur et ineffabilis pulchritudo in eodem expressa peribetur, dum sapientie eterne ex quadam parte comparatur. Magna et inestimabilis sapientia sibi data 650 demonstratur,

dum

Cherub,

qui plenitudo

scientie

dicitur,

nominatur. Quantum autem fuisset exaltatus in indumentum suum, quod ex preciosissimis lapidibus esse satis innuitur. Hoc autem indumentum honorificentiorem illum ceteris esse de|monstrat factum. Dum enim ab omnibus

ammira-

655 batur, quasi indumento ex incomparabilibus lapidibus facto uestiebatur. Et hoc significat, quod dicitur : Aurum opus decoris tui, et foramina tua in die, qua conditus es, preparata sunt tibi. His uero totus admitebatur casurus et inrecuperabililiter dampnandus. Volens autem propheticus sermo huius 66o excellentia,

quanta

extiterit

ante

ruinam

: In medio,

ait,

lapidum ignitorum ambulasti, perfectus in wits tuis a die conditionis tuae, donec inuenta est in te iniquitas. Ignitos autem lapides, quorum medio perhibetur ambulasse, forte nobilissimas angelorum essentias dicit. Vias uero, in quibus ambula665 rat, prestantiorem gloriam uult significare, qua intumescens in superbiam profluxit. Et hoc est, quod dicitur : Donec inuenta est in te iniquitas. Non dixit : facta ; sed inuenta, quam procul dubio ipse adinuenit malignus. Hanc nempe inuenire suum extitit peccare, supra quo grauius non potuit 650 Isıporı, E£ym. 7, 5, 22.

628/646 Ezech. 28, 12-19. Ezech. 28, 15.

660/662 Ezech. 28, 14-15.

658 casurus corr. ex casutas

T

656/658

666sq. Ezech. 28, 15.

663 forte in marg. suppl. C

168

96

LIBER VI

670 peccare. In multitudine negotiationis tue repleta sunt interiora. p. 169 tua iniquitate. Negotium semper inquietant negotiatores. Igitur negotium diaboli fuit nolle quiescere. In sublimitate celestium dignitatum constitutus emit sibi | eternam

damp- 89v

nationem infernum. Cui et dicitur : Peccasti nimirum, quan67; do dixit : Im celum conscendam, supra astra Dei exaltabo solium meum, sedebo in monte testamenti, in lateribus aquilonis, ascendam super altitudinem nubium, simili ero altissimo.

Hoc quippe extitit peccatum, pro quo deiectus est, uolens ceteris esse prestantior amiratiorque illo, qui eum de nihilo 680 fecit. Vnde et dicitur : Eieci te de monte Dei, utique de sublimitate celi, qui mons in eloquiis dicitur Dei, de medio lapidum ?gnilorum, nimirum a perfectissimis, enim eternaliter firmatis, cum suis auulsus est, anticipante, ut ita dicam, ruina

peccatum. Denique confestim, ut intumuit, deorsum proiec685 tus est, unde et deorsum ruens a quibusdam nominatur. Non potuit celum tenere iniquum hostem et aduersarium Dei, nec ipse Deus uoluit tolerare maliciam suam, immo ad continuum prelium contra hominum genus a superioribus proiecit. Nil uero antiquo inbecillius hoste, qui in celestibus super 69o omnes dominari fatebatur et nunc a meretricibus debellatur. Eleuatum est cor tuum, ait, in decore tuo, perdidisti sapientiam tuam in decore tuo. | Diabolus, cum constet incorpo- 90" reus, cor habere dicitur, non quod cor habeat, immo thesaurum

magne sapientie eundem habuisse demonstrat. In homine 695 quippe cor primum a fisicis creari perhibetur, in quo status cogitacionum demonstratur illo, qui mentiri nescit testante. De corde exeunt cogitaciones male, quibus dictis Plato philosophus comprobatur stultissimus dicens humana cogitata non

de corde

sed

de

cerebro

manare.

Ante faciem.

regum,

700 ait, dedi te, ut cernerent te in multitudine iniquitatum tuarum. Reges angelos bonos et omnes electos ; qui tunc ante illorum faciem erit presentatus, dum data sentencia in suis, illo dampnato, uiuus mittetur sanctis omnibus cernentibus in stagnum ignis. Denique perhibentur solui. Post mille annos, ait, sol705 uetur Sathanas, nimirum in malignis et ecclesie persecutoribus. Mille anni hic iuxta beatissimi Hieronimi uocem totum noui 670sq. Ezech. 28, 16. 675/677 Esai. 14, 13-14. 680/682 Ezech. 28, 16. 685 Cf. IsipoRr, Eiym. 8, 11, 18 : Diabolus Hebraice dicitur deorsum fluens, quia ...

deorsum corruens cecidit.

691sq. Ezech. 28, 17.

697 Mt. 15, 19.

Plato] Cf.

HiERON., in Dan. 1,2, 28C et supra IV, 85sq.

699sq. Ezech. 28, 17.

679 amiratiorque corr. ex amiraturque nominatum T — 703 uiuus corr. ex uiuis T In marg. : De solucione dyaboli G

T 685 nominatur corr. ex 704 perhibentur: phibentur T ;

Apoc. 20, 7.

704sq.

p. 170

LIBER VI

97

testamenti significant tempus. Nam usque ad iudicium nouum testamentum stabit, quo nimirum terminoto Christus erit testamentum sanctorum in saecula saeculorum. Dicere 7:10 autem inreprehensibiliter possumus, quod quandiu Christo adheremus, Sathanas nobis ligatur. | Recedentibus uero ab eis, que sua sunt, confestim nobis soluitur, id est dominatur,

9oY

licet sub uinculo eterne dampnationis a redemptore submissus sit. Iniquitate, ait, negotiationis tue polluisti sanctificacio715 nem tuam. De negotio diaboli superius diximus. Iterum uero negotiatio sua nequissima est: Angelus Sathane cum sit, transfigurat se in angelum lucis ad decipiendam multitudinem humani generis, et mercimonio superbie emit sibi suisque infernum,

qui per illum perhibetur factus. Nempe non propter hominem 720 Sed propter diabolum factus dicitur inferus. Ife, ait, maledicti in ignem eternum, qui paratus est diabolo et angelis eius. Aliter quippe in canonica scriptura de inferni creatione passim non legitur. Magister perfectorum Hieronimus infernum sub terra dicit esse in eo loco, ubi de duabus aris, nimirum

725 celo et terra elimatissime disputauit. Supra hoc uero multi quesierunt et errauerunt. Voluit autem illum Deus fieri a primordiis propter refugas, atque ut uoluit, sic euenit. Perhibentur autem Gigantes gemere sub aquis, ut intellegamus demones in inferis, qui sub ara inferiori, cui nulla lisura, uel p. 171 730 aquarum uel ignium, ad desolationem est, a perfectissimis | amittantur. Producam, ait, ignem de medio tut, qui commedat 917

te, et dabo te in cinerem super terram in conspectu omnium widentium te. Ignis de medio diaboli ipsa ignita dampnatio, quae quasi sic ex ipso ad ipsum succensa, ueluti si ab ore

73; fornacis uaporans

flamma

exeat

et ad sua

reuertatur.

Qui

tunc in cinerem dabitur in conspectu omnium se uidentium, dum ipse nil aliud erit nisi infereus cinis, et ignis, et napta, ad cruciatum eorum, quos ille ex sua parte fecit. Denique ex igne et lignis cinis fit. Procul dubio inferus ignis et ipse ligna 74o cum suis et cinis. Qui tantum arbitrandus cruciari solus ut omnes sicque conflans, ut infernum in omnibus ex se expendens cruciatum tormentum factum uniuersorum, qui etiam a suis sic uaporabitur, quo uniuersa inferea Gehenna estimetur. Omnes, ait, qui widerint te in gentibus, obstupescent super te. 745 Nil factus es, et non eris in perpetuum. In gentibus uidebitur, 714sq. Ezech. 28,18.

| 720sq.Mt.25,41.

in Isaiam (MiGNE, PL 24, 163).

723/725 Cf. HiERON., Comm.

728 Iob. 26, 5.

731/733 Ezech. 28, 18.

722 passim ss. C ; in zarg. : Notat delocoinferni C — 725 celo vorr. ex celum T. 734 Post ipsum: ineffabiliter de/. 736 omnium: omni T — 737 In marg. : Notat mire dictum de diaboli in inferno cruciatu C * 743 Gehenna vorr. ex Gehenne T ; estimetur corr. ex perhibeatur C

98

LIBER VI

quia cum illis, qui gentiliter uixerunt, cruciabitur. Propter inmensitatem uero dampnationis et cruciatus magnitudinem etiam sancti obstupescent. Porro quod dicitur : Nil factus es, et nil eris in perpetuum, non quod desinat esse in substantia, 75» quod fuerit, | sed propter humiliationem superbie, qua intu- 91v muit in altitudine, quemadmodum in alio uaticinio demonstratur : Detracta est ad inferos superbia tua, concidit cadauer tuum. Subter te sternetur tinea, et operimentum tuum erunt uermes. Intellegendum, quod tantum sit in imis dimersus, 75 quantum

in sublimibus

positus. Nam

sicut altitudo

celi in-

estimabilis, sic profunditas inferni inenarrabilis. Ideo uero sibi dicitur : Nil factus es, et non eris in perpetuum. Hunc uero p. 172 quidam dicunt terciam angelorum partem deorsum fecisse, alii decimum ordinem. Dico autem : Siue terciam partem di76o cant, siue decimam, quia innumerabilis apostatarum creaturarum exercitus illum secutus est. Quantus uero in primordiis esset, propterea, ut reor, describitur, quo rite superintellegeretur dampnatus ; unde omnis lapis preciosus operimentum suum describitur. Quia de duodecim celi signis circa uirtutem supe76; rius

expressum

dimisimus

et de celo intentio

est, in quo

istiusmodi lapides arbitrantur, quos in beatissimis dictis admittimus, suspicor optimum, ut, quid eiusdem celi est, ad mensam ex more introeat, sic quidem, ut unum primum in unoquoque per omnes ex omnibus, demumque | ex omnibus 92" 77? ad unum omnes, ad quod cuncta per quodque. Nec egrum sit audire, quod obscurum est referre ex cunctorum consumatione. Vt dictum, non ambigimus de duodecim celi signis; P- 173 tropologice rerum firmitatem tetigimus. Denique ut duodecim signa superioris orbis uoluerunt mortales, sic duodecim sui 775 lapides comendauerunt uiuentes, quemadmodum luminibus coram omnimode habes. Verum eadem signa ad celum inspectum tipice demonstratumque, sine nube antecedente luce, qua preocupari insidens opto, quod tetrum dignosco. Ex duodenis lapidibus, qui referendi iudicantur, ad lapidem

78o primarium in Zacharia occulatum, quem angulos continentem

magnus uult Paulus, angularem Dauid, electum Esaias et petram scandali de petra conuersus in stagnum aquarum et de P. 174 rupe in latices. Primus itaque lapis iaspis est, et ipse totus 744sq. Ezech. 18, 19. 757 Ezech:128; 19:

748sq. Ezech. 28, 19. 764 Sc. supra VI, 390sqq.

752/754 Esai. 14, 11. 780. C£: Zach", 7.

Dauid| Ps. 117, 22..

Esaias] Esai. 28, 16.

781 Paulus] Eph. 2, 14. 782 Esai. 8, 14.

755 In marg. : De profunditate inferni G 763 omnis: omnes (oms) T 773 In marg.: De duodecim signis et duodecim lapidibus G 780 occulatum corr. ex occultatum 783 In marg. : De duodecim lapidibus C

LIBER VI

99

uiridis describitur. Per hunc ille intellegendus est, qui /afzs de

785 monte precisus sine manibus in Danihele dicitur, et sic uiridis intellegendus, id est numquam senescens, ut per Iohannem describitur : In principio erat Verbum, et Verbum erat apud Deum, et Deus erat Verbum. Hoc erat in principio apud Deum. Sic uiriditas ista admittenda. Secundus | saphirus erei, id est 92” 790 blaui coloris, per quem Christus intellegitur, qui humanatione blauus-fatus est, et solita uirtute fretus aurum et argentum, es

et ferrum et testam comminuit. Tercius calcedonius, qui pallentis lucerne colorem habere demonstratur, per quem ille intellegitur, qui, cum uerus sol esset ex deitate, quasi pallida 795 lucerna uoluit uideri in passione, dum dixit : Tristis est anima

mea usque ad mortem, et inclinato capite: tradidit. spiritum. Quartus zmaragdus nimie uiriditatis, qui in locis desertis Scithie, ubi sunt griphes, quos contra Arimaspi unum habentes oculum bella committunt, nascitur, ut lapidem possint 800 accipere. In quo nimirum ille admittendus, qui tante uiriditatis a psalmista esse perhibetur : Omnia quecumque uoluit. Dominus fecit, in celo et in terra, in mari et in omnibus abissis. Qui tunc in regionibus desertis Scithiae nascitur, quando in humanis mentibus ab actibus nequam alienatis infunditur 805 et inhabitare dignatur, ubi Arimaspi unum

habentes oculum, p. 175

id est illi, qui non aspiciunt temporalia sed eterna, contra griphes, nimirum occulta demonium temptamenta, spiritualia luctamina dirigunt, ut lapidem accipiant, nimirum Christum possideant. Denique in uno oculo uulneratus legi810 tur in canticis : Vulnerasti cor meum, soror mea sponsa, uwulnerasti | cor meum, in uno oculorum tuorum et in uno crine colli 93°

iui. Vnum oculum dicit intencionem ad deum semper factam et desiderium, quo Christum sequitur ecclesia. Vnum crinem ilum populum gentilem, quem Christus tantum 815 dilexit, ut pro illo moreretur in ligno crucis. Vnde Arimaspi unum habentes oculum, preliantes contra griphes pro lapide zmaragdo, illos indubitanter significare uidentur, qui pro desiderio Christi cuncta despiciunt temporalia, et insurgentibus demonum temptamentis omni resistunt conami-

783/920 Ex eodem uel simili fonte hausisse ac HRABANvs MAvnvs (De naturis rerum 17, 7) uel BEDA (Exp/an. Apocalypseos ad 21) uidetur Gerardus interpretationem allegoricam lapidum ex Apoc. 21, 19- 20 sumptorum, quorum species describitur ab IsiboRo, E£yz. 16, 6-12. 2% 795sq. Mc. 14, 34 et Io. 19, 30.

784sq. Dan. 2, 54. 787sq. Io. 1, 1801sq. Ps. 154, 6. 810/812 Cant. 4, 9.

790 intellegitur qui ss. C — 815 In marg. : Notatarimaspos C — 816 unum oculum habentes signis transpositum 818 despiciunt corr. ex despiciant T

IOO

LIBER

VI

82o ne. Quintus sardonix, qui ex onice et sardio componitur, qui, etiam cum unius generis sit, trium colorum est : Nigri, candidi et rubri, per quem Dei admittitur splendidissime filius, qui ex nostra mortalitate niger, ex deitate autem splendidus, et ex passione ruphus fuit. Cui dicitur : quare ergo rubrum 825 est indumentum

tuum

et uestimenta

(ua sicut. calcantium

in

torculari ? Respondens uero ait : Torcular calcauı solus, et de gentibus non fuit uir mecum. Huius uero lapidis multa sunt genera, id est omnium uirtutum insignia in Christo redundant,

et sancti gratia facti sunt sibi generationes sempiterne. Sex830 tus sardius, qui sanguinei coloris narratur, in quo significatur Christus, qui pro amore ecclesie amictum suum in sanguine uue|lauit et dicit ad celestium multitudinem : Et aspersus est 93”

sanguis eorum super uestimenta, et omnia indumenta mea p. 176 inquinaui. Vestimenta Christi essentiationis misteria, que 83; perhibentur sanguine aspersa. Indumenta uero inquinata membra sua, uariis inrisionibus ab Iudeis insultata. Possunt et aliter spectabiliter dici, sed hora non patitur, et nos ad

alia festinamus. Septimus crisolitus, qui quasi aurum refulggens uidetur emittere scintillas ardentes, per quem omni840 potens Christus intellegitur, qui aurum in eloquiis figuratur, et omnia bona ab ipso procedunt. Octauus est berillus, qui duos colores habet, uiridem et palentem, per quem demonstratur ille, qui ex forma Dei uiridis, id est robustissimus, mansit, et ex forma hominis pallidus, id est mortalis, est

84; factus. Nonus topazius, qui omnium lapidum colores manifestatur habere, per quem nihilo minus Dei filius nobiliter demonstratur,

ad quem

omnes

sanctorum

referentur

uirtutes,

à quo quidem descendunt, omnia enim per ipsum. Decimus crisopassus, qui aurei et uiridis coloris dicitur, per quem 85» demonstratur Christus, Deus noster omnipotens, qui aureus est ex natura sua, uiridis ex nostra, atque ex utraque Dei sapientia est et uirtus, et ex his totum ad suum honorem inradiat mundum, nimirum sapientia et uirtu|te, quo per sapientiam uera discernat, et per uirtutem iusta operetur. 855 Vndecimus iaccinctus, qui similis est aque superfuse radio solis, per quem incarnatio Christi intellegitur, que radio diuinitatis tota splendida facta est. Et legimus, quia resplenduit facies eius sicut sol. Duodecimus ametistus, qui totus purpureus dicitur, qui significat Dominum nostrum Iesum 824/827 Esai. 63, 2-3. io

847 uirtutes ss. C natura C

832/834 Esai. 65, 5.

848 omnia corr. ex omni C

848 Io. 1, 5.

857sq. Mt.

851 ex natura corr. ex et

94"

LIBER

VI

IOI

860 Christum in crucis fastigio interemptum. Denique et purpureo uestimento circumdatus in passione demonstratur ; ipse uero per se ipsum sese rubrum nominat, et de eodem interrogantes superiores celestes eminentias dixerunt : Quis est iste, qui wenit ex Edom tinctis uestibus ex Bosor ? Edom sanguineum, Bosor 865 caro, ex quibus colligitur totus circa nos Iesus extitisse purpuratus, qui in Zacharia uestimentis sordidis indutus legitur,

et

Satan

resistebat

ei. Vestimentis

sordidis

Peur

indutus,

sordibus humani generis inuolutus. Ipse, ait, pertulit peccata nostra in corpore suo super lignum, et dolores nostros, 870 ait propheta, 2se tulit, et iniquitates nostras ipse portauit. Hoc autem ad ipsum ex duodecim lapidibus inspecto, debemus et ad stellas celi et ad signa, de quibus intentio est, secundum potentum taxationem nobilium lapidum duodenas reducere formas. Hoc enim facere, de celo | et stellis considerare 87; admodum est. Denique et lapides nominantur siderei et sancti lapides super terram non timide circulares perhibentur. Itaque, ut volunt doctissimi, in iaspide fide et opere uirides, qui uiridis coloris, ut dictum

est,

94"

scribitur, et primo

loco ponitur. Denique initium ad Deum ueniendi fides est, 880 que omnem ariditatem totius infidelitatis ustioni commendat. In saphiro, qui blaui coloris est, crucifigentes cum uitiis et concupiscentiis se ipsos propter paradisum. In tercio, calcedonio,

qui tante

duricie est, ut a nullo

possit polliri, et

palorem palentis lucerne habet, illi admittendi, qui terrenis 885 deceptionibus et adulationibus peruersorum a statu fidei nullo modo flecti possunt, semperque humilem uitam secuntur. In zmaragdo, qui uiridis est coloris et cum prelio inuenitur in desertis regionibus, illi optime superintelleguntur, qui omnem uitam suam ab humanis aspectibus abscondunt, ut de 890 heremitis cognoscitur, et in Christi exercitio semper uirescunt. In sardonio, qui componitur ex onice et sardio et trium co-

p. 178

lorum, nimirum nigri, candidi et rubri, cum unius sit nature,

est, comprobantur sancti gemina dilectione passione rubicundi, mentis puritate candidi

adhornati et et sibimet |

895 humilitate despecti. In sardio, qui sanguinei coloris est, marti- 95*

res superoptime admittendi. In crisolito, qui quasi aurum fulgens et emittere scintillas ardentes uidetur, illi figuran-

863sq. Esai. 65, 1. 866 Zach. 5, 5. 868sq. I. Pt. 2, 24. 869sq. Esai. $3,4872 De quibus intentio est] thematis proprii Gerardo uenit in mentem. 894/900 Passione — fundunt] Verbatim ex HRABANI, De naturis rerum 17, 7 = BEDAE, Exp/. Apoc. (MiGNE, PL 93, 199).

862 interrogantes corr. ex interrogante C 875 nominantur: mominantur T humilitate: humilate T

868 humani:

humanis

884 palorem corr. ex ualorem T

T 895

IO2

LIBER

VI

tur, qui intellectu superne sapientie refulgentes suas uirtutes, atque exortacionis uerba quasi scintillas ardentes, in proximos 9o o fundunt, ut fecerunt apostoli et faciunt semper perfecti. In berillo, qui geminos colores, uiridem et palentem, habet, illi demonstrantur, qui uirides sunt in fide et pallentes humilitate. In topazio, qui omnium lapidum colores in se continere dicitur, demonstrantur ili, qui omnibus uirtutibus 90 ^ pollent. In crisopasso, qui aurei coloris et uiridis est, designantur illi, qui sapientia splendent et fide sunt fortes et utraque dilectione ueraces. In iacincto, qui similis est aque perfuse radio solis, illi admittendi, qui omni sapientia nitescunt. In ametisto, qui purpureum colorem habet, mirabiliter " significantur, in quorum conuersatione uestigium non bel o ili regnat peccati. Hii autem tales omnes sunt signa celestia et stelle et astra et sidera, quorum uita illustrata reddita est ecclesia. Itaque ecclesia in patriarchis iaspis est, in prophetis saphirus, in apostolis calcedonius, in martiribus zmaragdus, |in 95" 91

^

uirginibus sardonix, in continentibus sardius, in doctoribus

crisolitus, in heremitis berillus, in cenobitis topazius, in uiduis crisopassus, in confessoribus iacinctus, in illis iam

bs]S o

uero, qui omnia in pauperes expendunt pro Christo, ametistus, qui rosei coloris perhibetur, in quo sanctorum dilectio comprobatur. Ex his uero lapidibus mundus ornatus Christi demonstratur, qui ab illo mundo recisus dignoscitur, qui a motu dicitur nominatus, de quo denuo et suis sideribus errantibus,

925

950

quantum ab hora permittitur, philosophandum est. Itaque mundus in motu et uexatione et rixa, qui etiam a motu perhibetur, mundus ille, qui Spiritum sanctum non habet, qui est hornamentum mundi omni pulchritudine pulchrius et toto mundo ineffabilius. Ipse quidem in motu et omni commotione positus est. Queris forte, quod dicitur. Christus autem obuius est in eloquiis ad exemplandum dicens : Totus mundus in maligno positus est. Hoc malignum motio sui, qua mouetur, in quo positus manifestatur. Numquam, ait, capitur sompnus ab eis, nisi supplantauerint. Ergo mundus in motu, qui etiam a motu, illos demonstrat, qui operibus diaboli uexantur, et desideriis saeculi istius contra Deum

rebellantibus et

aciem aduersus hor|namenta ecclesie dirigentibus, qui celum sibi uindicat pro terra, Deum pro desiderio mundi corruptibilis secundum omnem corruptibilitatem putrefiendi. In ecclesia 929sq. I. Io. 5, 19.

931sq. Prou. 4, 16.

902sq. pallentes — topazio in ras., in fine adbuc cognoscitur : coloris 903 lapidum corr. ex lapidem, colores in marg. supp. C — 913 In marg. : Recapitulacio mistica de lapidibus uiuis G 929 in eloquiis in marg. suppl. C 930 mouetur corr. ex uetur C 936 uindicat corr. in uendicat C

P- 179

LIBER VI quippe

catholica

nulla

umquam

103 corruptio

cadet;

incor-

ruptibilis enim est : ex lapidibus incorruptibilibus enim est 940 mutuo adherentibus et fundatis super lapidem illum, qui nec igne solui, nec ferro frangi, nec hircino cruore

945

959 luna.

955

molesci,

nec ullo ingenio a fortitudine amoueri potest. Vnde signata est splendoribus duodenis, totidemque lapidibus, in hac quoque signatione non de deorsum, ubi serpentes et scorpiones et omnium inmundorum animantium genera et ferarum bestiarum spurcissimorumque iumentorum horumque similium, sed de superioribus, in quo stelle celi perpetuo lucent et sine casu firmate sunt, ipsa uero splendore eiusdem celi fundato in firmamento celorum, splendidior omni sole et Verum

in momento

fuscatur, florente mundo

a motu

dicto et in maligno posito et corruptiuo. Corrupti sunt, ait, et abominabiles facti in uoluntatibus suis ; non est, qui faciat p. 180 bonum. De hoc quippe mundo loquimur, a quo segregatur celum, in quo stelle eternales splendescunt. Huic autem mundo lucet sol obscurandus et luna sub eterna defectione constituta, et constituenda sub sanguinis specie semper 96v horribili cruore rorantis et menstruate inmunditiis habundantis, cui data sunt sidera errantia, ut ad potiorem errorem conuertatur. Non enim in tenebris lucent, immo lucentia

960

obfuscare conantur, et de medio facere lucem, per quam tenditur ad solem et orientem, cuius fulgur erit ab oriente usque in occidentem, omni in suo tempore splendidior sole. Non

etiam dubites istiusmodi mundo

esse sidera, ut nubes,

ut arbores, si tamen sidera, qui in maligno positus dicitur, id 965 est in omni infidelitate et appetitu carnis et sanguinis, que regnum Dei non consequentur. Nubes, ait, sine aqua, que a uentis circumferuntur ; arbores autumpnales, bis mortug eradicate ; fluctiferi maris despumantes suas confusiones, sidera errantia, quibus caligo tenebrarum in eternum |seruata. est. 976 In talibus uero liquescunt superreposita ad segregationem bifariam. Ergo nubes sine aqua omnes, qui contra ecclesiam sapiunt et magis erudiuntur ad superbiam diaboli quam ad humilitatem Christi, ut heretici et saeculariter litterati. Arbores autem autumpnales potentes et gloriosi miserabilis 97 sa lucis, bis mortue, id est in utroque dampnati, de Christi ecclesia expulsi,

magistri

nimirum

948 Ipsa] sc. ecclesia.

erroris

951/953 Ps. 15, 1.

938 catholica: cathol in ras., ca ss. T

potest: suppleui spendidior C

et amatores

mendatii,

966/969 Iudas 12-13.

940 fundatis: fundati T

948 splendore: splendor T 950 momento corr. ex momenta C

954quoss.C ^ 962 Possplendidior: omnide. aliter sapiunt quam ecclesia G

|

942

949 splendidior corr. ex 953 quo corr. ex que T

^ 971 In marg. : De his qui

p. 181

I04

LIBER VI

in modum semper fluctuantis maris, ad omnem concupiscentiam carnis spumantes libidine, uirumque disseminantes ueluti inrationabilissima peccora, ubique sine uere doctrine 98o lumine

sibi

uindicantes

illustrationem,

omnem

97"

inducentes

cecitatem, instabiles facti propriis malitiis promerentibus, abnegantes iusticiam et fidei opera, cum actu luminis omnes abnuentis sinistre opacitates partis in arena constituti, et luto, immo ipsi et arena facti arenosis executionibus et dictis 985 contra dictum preliantibus, de quibus constantissime beatissimus princeps apostolorum : Fuerunt et pseudoprophete in populo, sicut et in uobis erunt magistri mendaces, qui introducunt sectas perditionis et eum, qui emit eos, dominum negant superducentes sibi celerem perditionem. Et multi sequuntur eorum 990 l'uxurias, per quos uia ueritatis blasphemabitur, et in auaritia fictis uerbis de uobis megotiabuntur, quibus iuditium |olim non cessat, et berditio eorum non dormitat. Hi sunt nebule sine aqua et nebule turbinibus exagitate, quibus caligo tenebrarum reseruatur ; superbe enim uanitates loquentes illiciunt in desi995 deriis carnis luxurie eos, qui paululum effugiunt, qui in errore conuersantur. De talibus | quippe totus plenus est mundus, ubicumque tales diaboli firmant castra et contra ecclesiam

919

insurgere non cessant, munientes se aduersus uitam eternam,

ut morte moriantur sempiterna. Itaque omnes Iudei 1000 et heretici et gentiles mundus intellegendus in maligno positus, cum pseudo-multitudine Christianorum semper in uexatione positus, id est in hoc, quod contra salutem animarum est, demonstratur insistens, de quo dicit Iohannes : Perit mun-

dus et concupiscentia eius. Ab hoc quippe segregata est eccle-

1005 Sia, et ideo facta est, non

solum

celum,

sed etiam

regnum

celorum, que intellegitur, mundus ab hornatu dictus. Ego, ait, elegi uos de mundo. De ornatibus autem istiusmodi totus liber pene refertus, quibus sinister mundus non uult uestiri. Ecclesia uero, que in occursum se preparat tam sponsi quam roro iudicis, non paucis est contenta hornatibus, quin potius astris, sideribus, stellis et omnibus lapidibus preciosis, et quod euidentius est sole et luna, indesinenter se hornare satagit. Cunctis eisdem ornata temporibus ideo splendidissimum

celum facta est, immo firmamentum uocata, in quo stabiliuit 1015 Deus duo magna luminaria, ut diuidant diem ac moctem 986/992 II. Pt. 2, 1-5. 1015/1017 Gen. 1, 14.

1003sq. I. Io. 2, 17.

977 fluctuantis corr. ex fluctuantes T T,ess. C;; inducentes: inducentem T

1006sq. Io. 15, 19.

980 uindicantes corr. ex uindicasses 990 uia corr. ex uias 991 fictis:

factis T 1000 et gentiles: et ss. T 1004 In marg. : Notat de ecclesia G 1009 quam: quan T 1013 splendidissimum: splendissimum T

p. 182

LIBER VI

I05

et sint in signa et tempora et dies, annos, et luceant in firmamento. Hoc autem in | superioribus dictum propter dictum non 98r dubitamus. Est itaque decens, ut reor, antequam ad mensam tendamus, et hoc ex more persoluere, quamlibet tempus 1020 instet et nos iam stilus fatiget. Duo itaque luminaria magna in firmamento uidentur mihi significare duo testamenta in ecclesia, quae columpna firmamenti ab apostolo dicitur, que diuidunt diem et noctem, id est noticiam prestant bonorum et malorum, segregantia ecclesiam Christi a sinagoga 102; Sathane, et sunt in signa et tempora et dies et annos,

nimi-

rum ut per ea secernantur signa uirtutum et prodigiorum, perfectorum, sanctorum, et simulationum et falsitatum iniquorum, et Christi aduentus, et antichristi tempus, quemadmodum et in uno et altero optime demonstratur : Et dies, ait,

1030 et annos, id est in omnes electos, qui pro diebus et annis in desiderabilibus formationibus accipiuntur, siue inter amatores breuitatis presentis lucis, et illos, qui eterni uolunt esse cum Christo in alio saeculo. Itaque per dies hos, qui cito, quemadmodum dies a mane usque ad uesperum, terminantur. 1055 Per annos

illos, qui illis assimilandi

sunt annis,

de

quibus

ad Christum propheticus sermo : Tu autem idem ipse es, et anni tui non deficient. Quod autem breuitatem dies nonumquam in sacris significent temporis dictis, | propheta declarat dicens : Des mei sicut wmbra declinauerunt. Verumtamen 104o leguntur dies saeculi et anni antiqui et iterum

p. 185

98"

dies antiqui,

et anni eterni et breues. In eternitate autem et antiquitate infinita et antiqua admittenda, in breuietate breuissima et

auolantia.

Nominare

autem

etiam

scriptura

eternum

consueuit : Deus eternus, ait, qui construxit fines terre, qui 1045 etiam antiquus dierum nominatur, ut in superioribus dictum

simus. Eternum autem aliquando non ipsam eternitatem uolunt sublimiter theorantes, sed quod eternitati participatur. Ergo intellegibilia proprie existentia ut inmortalia facta et eterna sicut infinita uoluntate Dei permanentia oportet dicere, 1050 utique et producta a Deo non prius existentia ; proprius autem maxime, quae apud gentiles philosophos honesta 1036sq. Ps. 101,28. 1039 Ps. 101, 12. 1046 Simus] pro scimus, ut infra VIII, 958. 1046/1077 MAxımvs CoNFESSOR, in Versione ANAsrTAsrI BIBLIOTHECARII, Scholia in Dionysium Areopagitam, Cod. Vat. Lat. 176, fol 239 (MiGNE,

PG 4, 388sq.) cf. IVÁNKA, Das "Corpus Areopagiticum”' bei Gerhard von Csanád, Traditio 15 (1959) p. 213.

1018 decens corr. ex dicens T firmamenti corr. ex firmamento T

1020 itaque corr. ex ita T 1022 1032 breuitatis corr. ex breuietatis

eterni corr. ex «ternis 1043 scriptura: scripturam T superioribus :ante del. 1046 In marg.: Notat eternum C

1045 Post

p. 184

106

LIBER VI

sunt, transducit sermo agens existentia quidem, quae et eterna incorporales uirtutes a Deo conditas, non tamen cokternas Deo, sicut sompniant delerantque predicti "simul Deus 1055 simul omnia" dicentes. Sunt autem et facienda. Hec uero p. 185 aiunt corpora, que sunt incorporalia, que et natiuitatem et corruptionem nominant ut fecis existentia materiae et crassiora | omnia post lunam. Sunt autem media existentium, id 99' est eternorum et factorum uel crassiorum et humilium corpo1060 rum, que et fiunt et defficiunt frequenter in natiuitatem et corruptionem, que:et media horum corpora quidem sunt et ipsa. Ac per hoc eternitatis participantur et temporis aliquantisper. Media enim sunt celi et stelle omnes, corpora enim hec, licet subtiliora, et quod est anime sincerius sicut dicit aposto1065 lus : Corpora celestia et corpora terrestria, deinde uero Alia est, ait, claritas solis, et alia claritas lune, et alia. claritas

stellarum. Superius sic quidem celum, terra uero inferius. Ante creatam

enim

lucem,

que et dies uocata

est, condita

p. 186

sunt,

ut liber reffert. In temporalibus et spaciis firmamentum et 1070 stelle, quod nos tropologice inspicientes in hoc opere posuimus ad tipicam segregationem, uerum et corpora et temporalia et uisibilia. Ac per hoc eterna erunt et participatura et ipsa eternitatis, quemadmodum et corpora nostra transfigurata in immortalitatem sicut apostolus indicat, preterituram dicens 107; figuram mundi, ut superius diximus, non

mundum,

pro quo

et de mediis istis dictum est : Statuit ea in eternum, et in saecu-

lum saeculi ; preceptum posuit et non preteribit. | Ad hoc autem deuenimus propter dies et annos et tempora, de quibus non ita proposuimus loqui, immo misticis significationibus circa 108° imperium exsequi postulata. De tempore autem temporis et eternitate eternitatis in celestibus dictis satis administratur simplicibus a perfectissimis et simplicitati unitis, quos Deus eternus et eternitas temporum, tempusque eternitatum luminaria posuit in firmamento non in nihilo fundato, sed super 108; illum, qui mundum fundauit in nihilo, ut essent in signa et tempora et dies, annos, circa quod supra retulimus, non

aspicientes temporalia, sed eterna in disputatione, que non uidentur nisi mundissimi cordis luminibus litterarum obumbratione

abiecta.

Possum

uero

multa

dicere,

si ad

Genesim

1057 Faecis] Codicis lectione satis probatur periodum neque a Gerardo

neque a librario intellectam esse. 1065 I. Cor. 15, 40. 41. 1070sq. Quod nos —segregationem Gerardus inseruit. 7, 31; superius : V, 768-792.

1076sq. Ps. 148, 6.

1066sq. I. Cor. 15, 1074sq. Cf. I. Cor.

1085sq. Cf. Gen. r, 14.

1057 fecis : fecisse T 1060 defficiunt corr. ex efficiunt T ex quod 1083 Post eternitatum: in del.

1075 quo corr.

p. 187

LIBER VI

107

1090 reflectimus lumen, ut de aionte sit ratio. Quia uero nos potius ad reserationem quam ad obumbrationem hortamur, magis spiritum quam litteram sequi contendimus. Ac per hoc ut et uirtus admittatur, litterarum ineffabilem occultantium thesau-

rum, in quo totus comprobatur spiritus, qui non habitat in hu1095 manis

caracteribus,

quo

comprehendi

possit

a mortalibus

honestissime concertandum nisi quod est, solius sonetur. Verum ex luminaribus, que in firmamento tipice inspecto radium accipere oportet, | concertantem posita referuntur ad roo! uisionem temporum et dierum et annorum et terre illustratio1100 nem. Sed quoniam ex confluentibus sexte sedule longius processit oratio nosque in futuris adiacentibus prestolantur striden- p. 188 tia, idcirco conclusio talis fiat : Sit nomen Domini benedictum,

ex hoc nunc, et usque in seculum.

1102sq. Ps. 112, 2. 1091 hortamur corr. ex ortamur

C

1095 quo ss. C

ITEM

^

EIVSDEM

AD

EVNDEM LIBER HOC IPSO.

SEPTIMVS

In adiacentibus ex consuetudine cordi est mentis intuitum dirigere atque proporcionaliter discretiue quintam benedictionem attingere. Vt enim reor, non destituitur nimis tegmine quadamque simboli membranitate. Nam ipsis uocabulis iter paratur infra nubium densitatem remotorum dictorum. Himber, ait, et vos, benedicite. Si nude solius accipitur,

o

EX

ut in

superioribus dictum est, linguam non habet himber, non uero ros, qua benedicant semper benedicendum. Verum circa uociferationem non ore, sed opere cuncta cunctorum benedicunt creatorem. Nil uacat ex comunicantibus. Ipsa quippe letifera et nobis ualde contraria ad eadem insunt. Solus homo,

ut ita dixerim, differentius segniusque reddit, immo retinet v^

2o

indeffesse | reddendum,

qui ad hoc conditus est, ut angelice

perficiat ex gratia in gratiarum laude et munere doni. Creuit a principio haec hebitudo et sparsa est per dilatacionem boniformis masse sarcine peccatricis pondere, ut admittis, dilatato orbe potius ad periclitacionem quam ad salutem aspiciente extra arcam immo manente cum coruo supra cadauer. Denique in primi miliarii abolicione et totius carnis termino,

in inchoatione

secundi,

adhuc

cataclismo

100V

p. 189

instante,

coruus exiit et non est reuersus ad arcam. Columba uero cum uirentibus oliue frondibus rediit. Hoc autem quondam in 2 v^ sacramento et salutarissimo tipo emicuit ex utroque. Ad praesens uero qui uult taliter meditari, similiter inuenit infidelitatem corui et delectabilem amititiam columbe, que in arcam defert oliuarum frondes uirentes. Illa arca a Noe fabricata ecclesia est a Christo redempta, in qua coruus 3 Oo manet et columba, nimirum societas iniquorum et congregatio fidelium. Omnes concurrunt ad simbolum, pauci uero refferunt fructum. Multe sunt spine et tribuli et praerupta, quibus diuini satoris semen suffocatur atque retunditur. Quisquis interrogatur, cuius sit,|confestim dicit : Christianus sum.

3^

Cum

IOIT

autem facta euangeliorum et dominicum actum, orbis luminare p. 190 maius omni sole, ad exsequendum proponuntur actutum defficit solo audito, quemadmodum illi, qui dixerunt theologante uita uera : Durus est hic sermo, et quis potest eum audire ? VII, 8 Dan. 5, 64. 11.

10/12 Cf. supra V, 192-194.

38 Io. 6, 61.

VIL, 1/3Item — ex con teris capitalibus hae T

23 exiit corr. ex exierit, et ss. C

20/24 Cf. Gen. 8, 6-

— 10quacorr.exquo T

17haec:

25 Post tipo: hoc de.

28 defert

corr. ex deferret C — 29 In marg. : Notat ad longum de ecclesia multa pulcra exempla G 30 manet et: et ss. C — 36 omni: omnis T

LIBER VII 40

Nam et ipsi fratres Domini dicebantur : Fratres sui, ait, non cum ıllo iam ambulabant. Corui quidem fuerunt, propterea recesserunt.

45

$0

5^

6o

109

Hodie multos nihilo minus fratres

habet

Iesus,

qui nolunt ire cum Iesu et negant Iesum. Omnes renati fratres, uerum ex his aduersarii quam plures formam corui non uenientis ad arcam gestantes. Dixi, quia arca ecclesia. Ecclesia conuocatio ; conuocatio uero intrepide potest dici beata societas Christi dilectione artata. Nullus hanc bene participat, qui diuisionem querit. Qui in huius participatione non est, coruus est. Iste autem coruus potius desiderat cadauer quam ramum uirentis oliue. Nam ille coruus, qui non fuit reuersus ad Noe in arcam, ut potentes significant, supra cadauer resedit, quod columba uehementissime hodit. Ergo cadauer hic carnalem admittimus uitam, quam sequuntur, supra quam requiescunt ilh, qui nolunt ha|bitare in arca

IOIV

Noe, id est in societate ecclesie Christi. Noe requies dicitur, que est ille, qui requiem omnibus promittit post laborem dicens : Venite ad me, omnes, qui laboratis et honerati. estis,

et ego uos refficiam. Ad huius archam columba uenit portans ramum uirentis oliue, odiens cadauer putridum et domicilium uermium. Dixi in superioribus de geminis conuersationibus, utique reproborum et fidelium, ex coruo et columba. Ergo columba

cadauer

odiens

societas

electorum

est,

odiens

carnalem uitam et mundum praesentem, diuidensque se a coruina accione, que putridis cadaueribus inolescit, utique conuersationibus pessimis. Haec portat ramum uirentis oliue in p. 191 65 archam, quando non solum benignis, sed etiam malignis opus intime dilectionis impendit, et morti se tradit. Mazorem,

70

omnis

75

ait,

hac dilectionem nemo habet, ut animam suam ponat pro amicis suis. Columba uero de foris portauit ramum in arcam Noe. Quo facto optime intellegitur, quia nemo quid boni habere potest, nisi a Christo accipiat, qui longe cernitur a conspectu uisus.

Est

autem

Christus

nobis

de foris,

quando

se obumbrat in eloquiis. Est intus, cum se manifestius declarat in dictis. Dicamus et aliter: De foris portare est, quando meditantes allegoriarum nubes eloqui|orum misticorum intima et ex tantis profunditatibus ad intellectum illorum deducimus quedam, qui cappaces non redduntur talium, et simplicibus delectantur manifestacionibus, reuelante illo, in quo eminenter

reposita sunt uniuersa. De nostro nil habentes, nec ex nobis potentari ualentes, quasi de foris portamus, quod aliunde ac39sq. Io. 6, 67. 45 Ecclesia] Isıvorı, Etym. 8, 1, 8. 19/7175 72613. 56sq. Mt. 11, 28. 66/68 Io. 15, 13.

40 In marg. : De recedentibus aChristoetecclesiaG delineata est 56 estis et honerati signis transpositum

54 Noe] Isıporı,

41 Manicula in margine 79 quasi corr. ex quali T

102T

IIO

LIBER

VII

8o cipimus. Ecclesia uero ramum uel folium uirentis oliue portat, quando spe, fide et caritate per totum se mundum sanctis actibus uiridem demonstrat et per Christi crucem et mortem redemptum totum genus humanum Portat denunciat. iterum uirentis oliue ramum ad arcam, quando in uniuerso 8; orbe clamare cum Iohanne non cessat : In principio erat Verbum, et Verbum

erat apud Deum,

erat Verbum.

et Deus

Hoc

erat in principio apud Deum ; et trinitatem Patrem et Filium et Spiritum sanctum, unum uerum Deum praedicare non cessat. Hoc uero aliunde accipit, nimirum Spiritus sancti eru-

9o ditione, cuius gratiarum

pinguedine

tota delibuta est, et in

specie dicti, quam maxime intellegitur, qui in primordiis super aquas ferebatur, ut aliis tipus hunc declararet in omnibus credentibus diffusus, qui sic accipiendus super aquas ambulasse, quo numquam a Patre et Filio discretus esset. Ti-

9; pus extitit uehementissimus,

ut dixi, quando

est aquarum, super aquas ferebatur.

ille, qui Deus

Nam fecunditas diuini fon-

tis tunc declarata est, | que per illum in ecclesia celebratur, quemadmodum in reditu columbe ad arcam ad Noe, remanente coruo foris, ecclesie ad Christum, populo Iudaico ab 1oo illius societate absciso. Columba iterum illa idem diuinissimus Spiritus designatur, qui simplex in essentia deitatis est et uiriditate suae omnipotentie contra omnia mundi pericula ecclesiam fortissimam reddit, et ueluti quodam oleo perfusam multiplicium sui gratiarum muneribus exhilaratam reddit. Oleum 105 diuinitatem demonstrat eiusdem sanctissimi Spiritus, quam cum Patre et Filio indiuisibiliter semper habuit. Denique sicut diuinitas omnia

eminet,

p. 192

sic oleum

cunctorum

ad

102V

su-

periora fertur liquorum. Tali dono uirens redditur illa, cui dicitur : Columba mea in foraminibus petre, in cauernis macerie. 110 Columba ecclesia dicitur, quia simplex, quia non habet fel illius, de quo dicitur : Fel draconum uinum eorum et uenenum aspidum insanabile. In foraminibus petre, utique in uulneribus Christi, qui est petra firmissima, qua conquassate sunt olle infernales. In cauernis macerie in crucifixionibus carnis domi-

1:1; nice,

que

maceria

extitit

diuinitatis.

Vulneribus

filii Dei

aecclesia columba est facta et accepit pennas, quibus uolat

ad alta. Qwis dabit mihi, ait, pennas sicut columbe, uolabo et

requiescam. Vide, quia penne sunt necessarie ad requiem. Qui uult requiescere, accipiat pennas |columbe, non alas struc120 tionis. Aues propterea alta petunt, ne incurrant laqueum, ne incidant muscipulam, ne paciantur capturam. Qwis dabit, ait, mihi bennas

columbe,

et uolabo

et requiescam ? Ecclesia

loquitur. Ouis dabit, ait. Nemo, nisi Christus. 85/87 Io. 1, 1-2.

111sq. Deut. 32, 55.

92 Gen.

1, 2.

96 Gen.

117sq. Ps. 54, 7.

1, 2.

In ipso enim 109 Cant. 2, 14.

121sq. Ps. 54, 7.

P- 193

103?

LIBER

VII

III

uirtutum omnium penne. Ipse dedit pennas has patriarchis, 125 ipse prophetis. Ipse apostolis et ceteris, qui in celestibus gloriantur. His pennis uolauit supra omnia Iohannes, quando expraessit deitatis archanum dicens : In principio erat Verbum, et Verbum

erat apud Deum,

et Deus

erat Verbum.

Hoc

erat in principio apud Deum. His namque pennis sublimabatur 130 Petrus, quando in Ioppe in mentis excessu factus uidit uisionem : Descendens uas quoddam, uelut linteum magnum quattuor inicüis sibi mitti de celo et uenit usque ad illum, in quo continebantur bestie et reptilia et uolatilia celi et cetera. Istiusmodi pennis in pirotalma Abacuc de Iudea in Babilone portatus 15; est, et Paulus raptus usque ad tercium celum, et Helias cum

curru igneo perrexit ad alta. Ergo penne iste dona sunt gratiarum, quibus de terrenis ad celestia ecclesia subleuatur,

cui et dicitur : Columba mea, formosa mea, in foraminibus pe-

ire et in cauernis macerie. Et hoc in superioribus. In istis 14o autem foraminibus totam pulchritudinem suam et columbinam accionem | repperit Thomas, qui dicitur Didimus. Si queris

1053V

quomodo, audi, quod dicitur : Venit ait Iesus ianuis clausis et

stetit in medio et dixit : Pax uobis. Deinde dicit Thome : Infer digitum tuum huc et uide manus meas, et affer manum tuam et 145 mitte in latus meum, et noli esse incredulus sed fidelis. Respondit Thomas et dixit ei : Dominus meus et Deus meus. Hoc cognouit Thomas in uulneribus, quod nemo scire plenius potuit ex anterioribus. Pulcher ibi totus inuentus, et ex eadem pulchritudine

multorum

formositas

adsignata

est.

Beati,

ait,

150 qui non uiderunt et crediderunt. Nil pulchrius Christi aecclesie beatitudine, in qua ipse reponitur, qui pulchritudo totius trinitatis est, id est Christus,

Deus

noster,

de quo loquitur

Spiritus sanctus : Speciosus forma prae filiis hominum. Vere spetiosus, in quo Dei patris expraessa confitetur imago. Qui 155 cum sit splendor glorie, ait, et caracter. substantie eius. Splen-

dor ideo Patris, quia per hunc Deus intellegitur Pater. Caracter, ut per eundem deitatis inmensitas ueneretur. Gloria ipsius substantie, id est Christus, Dominus noster, de quo a Spiritu sancto perhibetur : Gloria Patris est filius sapiens. 16o Filius sapiens Christus dicitur pro eo, quia ipse Dei uirtus et sapientia, et nemo potest peruenire ad philosophiam Deum cognoscendi nisi per ipsum, de quo Paulus Spiritus sancti

magisterio

eruditus

ad Titum

: Beatus,

ait, et solus

127/129 Io. 1, 1-2. 131/133 Act. 11, 5- 6. 134 In pirotalma] Expressionem Graecam £v pırm) odBaAnoü (= in ictu oculi) ex glossa quadam deprauatam excerpsit. ^ 138sq. Cant.2, 14. — 142/14610. 20, 19 et 27-28. — 149sq. lor 20, 29.

153 Ps. 44, 5.

154sq. Hebr.

163/166 I. Tim. (!) 6, 15-16. 139 hoc ss. C

155 splendor et glorie T

1, 5.

1597Prou

191:

P-

194

TI2

LIBER

VII

potens | rex regum et dominus dominantium, qui solus habet 165 inmorlalitatem et lucem. habitans inaccessibilem, quem nullus hominum uidit, sed nec uidere potest. Solius ex ipso inuisibilitas hominibus redditur. Considera iuxta prudentiam, iam a quo uideri possit Deus. Nemo

17o

175

180

185

uidebit me, ait, et wiuet.

104!

Hoc

autem ad Moysen, qui loquebatur cum Deo, sicut loquitur familiaris cum amico suo. Paulus autem hic : Qwem nullus hominum widit, sed nec uidere potest. Quid dicis, Paule ? Cur prelium in te ipsum dirigis ? Nonne Corinthiis tu hec scripsisti : Tradidi uobis inprimis quod et accepi, quoniam Christus P. 195 mortuus est pro peccatis nostris secundum scripturas, et quia wisus est Cephe et post hec undecim. Deinde uisus est plus quam quingentis fratribus simul, ex quibus multi manent usque ad huc, quidam autem dormierunt. Deinde uisus est Iacobo,deinde apostolis omnibus. Nowissimo autem ommium wisus est et mihi. Ergo, si his uisus est, quomodo accipiendum : Qwem nullus hominum uidit, sed nec widere potest ? Illud autem : Non me widebit homo ? Ergo aliud uidebant apostoli, et aliud credebant. Similiter dicendo de Moyse, qui dixit ad Deum : S; inueni gratiam. in conspectu tuo, ostende faciem tuam ut sciam te, et si inueni gratiam in conspectu tuo, respice populum fuum, gentem. hanc. | Cum autem post quedam, ut supra 104° sermo efferbuit, dicitur : Non poteris widere faciem meam ; non enim uidebit me homo et uiuet. Igitur, nisi diuino dono reseretur,

uidebitur dissologicum, himbreque sancti Spiritu inhebriemur, non ualebimus hanc difficultatem sulcare. Denique de imbre 190 et rore ceptus liber. Benedicite, ait, imber et ros. Estimo nimirum per imbrem et rorem nos incedere, ideo tanta admissa sunt. Non solum immo per stillicida stillantia super terram et pluuiam uoluntariam, quam segregauit Deus hereditati sue, et iterum per rorem illum, quem lego descendisse in uellus 195 Gedeonis, et qui de Hermon translatus requieuit in Sion. Diuinitatis consortes non frustra adsignauerunt hec ad benedictionem, nimirum imbrem et rorem, per quos testamentum uetus et nouum, quibus inhebriatur terra ad fructum multiplicem et sterilis peperit septem per septem, figurate 200 aduertere possumus. Etenim imber dicitur, quod terram inhebriet,

et ros,

quod

rare

descendat.

ducta sunt de Christi thesauro

Multa

autem

intro-

et premissa et pretermissa

168 Ex. 55, 20. 170sq. I. Tim. 6, 16. 173/178 I. Cor. 15, 5-8. 179sq. I. Tim. 6, 16. 180sq. Ex. 33, 20. 183/185 Ex. 55, 15. 186sq. Bx 33.9020. 188 Dissologicum] alienum, cf. supra IV, 308; himbreque a coniunctione wis; dependet. 190 Dan. 3,64. — 200sq. Isınorı, Etym. 13, 10,

4 et 9.

166 uidit corr. ex uidebit C

— possumus zn marg. suppl. C

195 Gede zz ras., onis ss. C

199sq. figurate

p. 196

LIBER VII contemplantur, ideo iterum uitam corui 205 proposita redeamus. Et : Nemo uidebit me

£5

de unoquoque in suo ordine inspicientes et columbe ex parte iam admissam ad Quem nullus, ait, hominum widere potest. et wiuet. Et : Visus est plus quam quingen-

tis fratribus, | deinde Iacobo, deinde apostolis omnibus.

N onis-

sime autem tamquam abortiuo, uisus est mihi. Sic accipiendum, quia nemini carnaliter conuersantium ad uitam carnalem 210 manifestatur inuisibilis Deus. Et hoc est, quod dicitur Non me uidebit homo, et uiuet, nimirum

ut homo

105T

carnaliter

conuersans uiuet. Videre Deum homini est iam per spiritualem uitam Deum desiderare, atque istiusmodi desiderio funditus mundo mori. Non potest uiuere ad mortem, qui uitam ueram 21; contemplatur, ad uitam que non conspicitur a mortalibus. Ergo illi, quibus permittitur Deum uidere, non homines dicendi uituperabilibus actionibus astricti, immo diuinissimis exsequutionibus hinc inde preocupati, de quibus loquitur saluator : Beati mundo corde, quoniam ipsi Deum uide220 bunt. Ecce, qui uident Deum, nimirum mundo corde. A nemine potest uideri inuisibilis Deus, nisi ab his, qui mundo corde,

interioris hominis intuitibis purificatis. Propterea dicit beatissimus apostolus : Quem nullus hominum uidet, nec uidere potest. Vnde ad Moysen : Vade, ait, descende, ascendensque tu P- 197

225 et Aaron tecum. Sacerdos autem et bopulus ne transeat terminum, nec ascendant ad Dominum. Ihi elegebantur ad uisionem, qui meditabantur pre ceteris ex obsequiis. Quanto quisquam diuinis se mancipat, tanto hunc Christi possidet familiaritas.

Dicendum,

uidit Deum,

quia nec Moyses

sicut

230 ipse est Deus, nec etiam ille, qui dixit : Vidi Dominum facie ad faciem, et salua facta est anima mea, sicut nec Abraham, qui in tipo trinitatis tres iuuenes recepit hospitio, quemadmodum nec Isaias, qui dixit : Vidi Dominum sedentem super solium excelsum et eleuatum, et plena erat omnis terra maiestate.

23; quemadmodum ut

dixi,

sicuti

nec quisquam est.

Dum

siue ueterum

autem

uisus

est,

eius,

siue nouorum, non

sicuti

est

uisus est, quem nemo mortalium uidit umquam, nec uidere potest. Est autem uisus, qui dicitur uisus, per subiectam creaturam, non per naturalem sue deitatis essentiam, nam 24o natura sua inuisibilis est. Vnde et caligo sub pedibus eius. Caligo sub pedibus suis est ipsa incircumscriptio incircum-

20.

2051.Tim.6,:6. 206 Ex.55,13. 206/2081.Cor. 15,3. — 211 Ex. 55, 219sq. Mt. 5, 8. 223sq. I. Tim. 6, 16. 224/226 Ex. 19, 24.

230sq. Gen. 32, 30.

233sq. Esai. 6, 1.

240 Ps. 17, 1o.

204sq. a (/) proposita redeamus zn arg. suppl. sacerdotes 230 uidi: uidit T

C

225 sacerdos corr. ex

1057

II4

LIBER VII

scripte et inuisibilis deitatis, cuius pedes sunt manatiue donationes ab omnibus inestimabiles et incomprehensibiles et ineffabiles in ipsa reposite. Vnde et dicitur in caliginem in 24 ^ montem descendisse, que demonstrat omnem diuinam inuisibilitatem ipsamque inuisibilem lucem. Numquid credendum ex more deum descendisse aut locutum fuisse, qui dicitur in montem descendisse et locutus cum Moyse fuisse ? Secundum 25

o

autem

quod

uisus,

sic etiam

locutus.

Domine,

ait,

| ostende nobis patrem, et sufficit nobis. Et hoc Philippus, qui os lampadarum sonat, cui et dicitur : Tanto tempore uobiscum sum, el non cognouistis me? Philippe, qui uidet me, widet et patrem. Pater numquam uisus, quamlibet in filio cognitus sit. similiter nec filius reuelatus, nisi per humanitatem, in qua suus proprius remote amissus est actus, non quo solum deus, immo et dei agnitus est unigenitus. Ideo uiderunt et non

uiderunt,

quibus

dictum

est

: Qui uidet

me,

nidet

106r

p. 198

et

patrem, quasi diceret : In hoc me scire potestis dei unigenitum, quando talia operatus sum in carne, que nullus operari 260 ualuit in spiritu. Ideo cum patre unitus exterius id ago, ut per hec quantum possibile est admittatis, quod intrinsecus manet a cunctis ignotum. Denique dominici actus detectio quedam deitatis extiterunt. Vnde cum dixit : Non credis, quia ego in patre et Pater in me est, statim subiunxit : Alioquin cs I» propter opera ipsa credite. Superius autem : Pater, ait, in me manens ipse facit opera. Non arbitrandum, quod filius umquam sine patre. Ac per hoc neuter uisus, dum Christus uisus, cui dixit Thomas : Dominus meus et Deus meus. Quid uidit Thomas exterius nisi hominem ? Exterius dico ipsam 27 o contemplabilitatem circa nos, qua operiebatur ille, | quem nemo mortalium uidit, ut dictum est, uel uidere potest. N

Porro,

N

SI ^

dum

interius

aspexit

interioribus

acuminibus,

uidit,

quod nemo potest uidere et uiuere. Quia hoc ipsum oculis cordis aspexit per secretum mentis, quod desiderabat affectu intime dilectionis radio incircumscripte luce claritatis, dixit : Dominus meus et Deus meus. Quando id autem intellectui interioris hominis comendauit, procul dubio sibi mortuus est et Domino uixit. Hoc autem est, quod dicit :Non uidebit me

homo, et uiuet. Vt de Thoma

uero, sic de Moyse, de ceteris

uero et apostolis non dubitandum.

Proinde in uerbis aposto-

244sq. Cf. Ex. 19,9. — 249sq. Io. 14, 8. 250sq. Philippus] Isıvorı, Etym. 7,9,16. — 251/25310. 14, 9. — 258/ C£.260 Io. 1, 37. 263sq. Io. 14, 10 264sq. Io. 14, 12.

278sq. Ex. 55, 20.

Tk

265sq. Io. 14, 10.

242 Postpedes:nonde/.

268 Io. 20, 28.

^ postsunt:niside/.

276 Io. 2o, 28.

259 operari corr. ex operare

1067

LIBER VII licis omnis

IIS

ueritas sonat, et discordia nulla habetur. Quem

nullus, ait, hominum uidit, nec uidere potest — procul dubio

cernibilibus 28

I

optutibus,

sicuti

est.

Beat,

ait, mundo

corde, P- 199

quoniam ipsi Deum widebunt. Oculi mundi cordis in illis intellegendi, qui cum apostolo possunt loqui ; Nostra conuersatio ?n celis est. Vt autem de uisione, sic etiam de auditione.

Vocem, ait, etus non audistis, et speciem eius numquam uidists. Nemo nowit, ait, Filium misi Pater, et nemo Patrem 29

o

nisi Filius, et cui Filius uoluerit reuelare. Verum ex suis operibus intellegitur et cognoscitur et auditur atque uidetur a sapientibus inestimabilis Deus. /nuisibilia, ait, ipsius a crea-

tura mundi per ea, que | facta sunt, intellecta conspiciuntur. Nam et illi, qui coruiliter uictitant, non sunt notionis inestimabilis,

non

redduntur

consortes,

quemadmodum

79075

columbi-

liter conuersantes. In superioribus autem de coruo et columba et cadauere pre manibus adstitit ratio. Nec dicas illos non esse coruos, qui potius ad carnalem festinant actionem quam ad diuinam uitam. Nam inmundissimum animal coruus perhibetur in lege. Et quamlibet, ut dixi, illum demonstret 30 o populum quodam tipo atque significet, qui ab ecclesie so— et utinam multos cietate tugam arripuit, ac per hoc multos et non innumerabiles ! — demonstrat, qui uirtutum concatenationem, qua constringitur diuina societas, abnuunt et fugiunt ad cadauera uoluptatum. Hoc autem proprie est 305 coruorum, utique obseruare cadauer, quod columbe est ualde contrarium, cui dictum est : Columba mea in foraminibus petre et in cauernis maceriae. Superius uero supra hoc satis nos fecis29

^

se non dubitamus, cuius etiam alas subinducte demonstrauimus. Qwis dabit, ait, mihi pennas sicut columbe, uolabo et requies-

3rocam. Miluus insidiatur, accipiter similiter et aquila magna, quam Deus notat in Ezechiele. Propterea necesse sunt penne, quibus, ut dixi, uolatur ad alta. Penne autem istiusmodi

amor Dei est et contemptus mundi. Qui his innititur pennis, efficitur iste seraphim et cherubin, qui |ardentes et incendentes 3I ^ et plenitudo scientie dicuntur. Cum istis pennis omnes uolabant, qui ad celestia transmigrauerunt. Transmigra, ait, in montem sicui passer. Passer modicum et pauper animal. Quid dico ? Vulpes, ait, foueam habent, et volucres celi nidum. Filius, ait, hominis non habet, ubi capud suum veclinet. Ecce

320 passer : Iste transmigrauit in montem, 281sq.I. Tim. 6, 16.

id est triumphato

— 283sq. Mt. 5,8. — 285sq.Phil.3,20.

^ 287sq.Io.

55737: 288sq. Mt. 11, 27. 291sq. Rom. 1, 2o. 306sq. Cant. 2, 14. 309sq. Ps. 54, 7. 311 Ezech. 17. 314 Cf. Isıporı, Etym. 7, 5, 22 et 24.

316sq. Ps. 10, 2.

318sq. Lc. 9, 58.

300 Manicula in marg. delineata est

314 Post seraphim: iste de/., et ss. C

107Y

p. 200

IIÓ

LIBER

VII

diabolo ascendit ad celum. Sic nos oportet transmigrare assumptis pennis columbe, non strutionis, qui in alienis germinibus gloriatur, et, pennutum animal cum sit, uolare non potest. Talis ecclesia hereticorum : qui letari optat quibus32; dam deductis ab ecclesia pro pennis heiriciorum aculeatissimis tegminibus inuoluta non uolat, sed et mergitur et more strucionis

retinet

uolatus

defectum. Transmigra,

ait, im montem

sicut passer. Qui celum desiderio conscendit, terram despicit, non timet miluum, non accipitrem, non aquilam magnam 330 uarietate

plumarum

horrendam.

Si vis admittere

dictum,

percipe dictum : Ipse est rex super omnes filios superbie qui ideo miluus, quia pullis insidiatur galline, que hispida facta est instantaria crucis. Quoties, ait, wolui congregare filios tuos, quemadmodum gallina congregat pullos suos sub alas, et nolu|is- 108 335 Zi. Accipiter uero, quia insidiis cum diuitibus in occultis mora-

tur, ut interficiat innocentes, cuius oculi in pauperes respiciunt, nimirum in illos, de quibus loquitur saluator : Beat pauperes spiritu, quoniam ipsorum est vegnum celorum, et insidiatur quasi leo in cubili suo. Aquila uero propter 340 fastum superbie, cui et dicitur : Si exaltatus fueris sicut aquila, inde te detraham.

Cum

ista hiniit certamen

herodion

et p. zo:

tulit plumas suas et duxit ad caluitium. Herodii domus, ait, dux est eorum. Herodius omnium uolatilium perhibetur maior et ipse interficit aquilam et deuorat. Christus nimirum, 34; qui est rex

regum

et dominus

uniuersorum,

in isto hero-

dione aduertendus, qui interficit aquilam et deuorat. Ipse quidem aquilam interfecit, quando diabolum, qui per aquilam nonumquam intellegitur, ut demonstratum alibi scimus, dampnauit. Hunc autem deuorauit, quando infernum

350 spoliauit et mortis habentem inperium ad nihilum deduxit. Qui istius aquile, ut dixi, et milui et accipitris uult effugere

capturam, assumat pennas columbe et uolet post passerem ad montem, de quo deiecta est aquila grandis et interfecta ab aquila, que expandit alas suas et suscepit conditionem degene-

35; ratam supra scapulas suas. | Et hoc in cantico Deuteronomii.

Id uero propter coruum et columbam et diuinissimis alis. Ad hec vero propter illum, qui in graciarum actione debet

2:9.

322 Struthio] cf. Isıvorı, Etym. 12, 7, 20. 327sq. Ps. 10, 2. 331 Iob. 41, 333/335 Mt. 25, 37. 337sq. Mt. 5, 5. 340sq. Hierem. 49, 16. 342sq. Ps. 105, 17. 355 Deut. 32, 11.

321 transmigrare corr. ex transmigra C 325 heiriciorum corr. ex heiriciorom T — 332pulliscerr.ex pullos C — 341 hiniit corr. ex hihniit 345sq. isto

corr. ex isti herodione corr. ex herodio aduertendus ss. C 347 diabolum corr. ex diabolo T 348 scimus corr. ex simus C 355 Deuteronomil corr. ex De utero nomio C

ro8v

LIBER VII

n

conuersari et benedicere debet creatori ex inenarrabilibus diuitiis conlatis, et potius sequitur imaginem corui ad arcam

360 non

reuertentis.

Ex hoc autem,

quia nil uacat nisi filius ho- p. 202

minis, qui sicut aquam bibit iniquitatem. Vt autem de ceteris

sileam, de illis uero, qui in utroque inluminati redduntur, conueniam, ad hoc incessanter separati, ut numquam bene-

dictio Dei

36 II

et laus sua ab illorum siue linguis siue actionibus

abesse.debet,

ducant nisi rore concussi ipsum ? Ad deterius est

379 memorentur

intantum

redduntur

ingrates, ut uix hoc red-

per interualla quedam temporum aliquo terin animum. Quis iam episcoporum admittit se nausiam: paludamentalem et ad ea, que etiam omnis nature persoluunt potius rumore, quam creatoris,

qui est benedictus

Deus

p. 203

in saecula,

ad cuius benedictionem et laudem omnes inuitantur etiam propria natura creature ex participacione. Verum frequenter id reponitur propter quorumdam extranietatem, non prop-

375

ter notionis contubernitatem, quia de imbre et rore, de quibus dicitur : Benedicite, omnis imber et vos, Domino,

cepimus et ad alia perplura | deuenimus, forte stomachum quibuslibet fecimus, sed non cuiquam stomachandum, ubi quoddam uidetur camparcum ex densissimis siluis scripturarum, que Spiritus sancti inundantia imbris et roris et 380

fontis

eterni

manantissima

rigationem terre humane. tur, quod inhebriet,

385

inundatione

redundant

109"

ad in-

Diximus autem, quia imber dici-

et ros, quod rare descendat.

Videamus

itaque, antequam nos ora pretereat, de hoc et hoc, et sic discurramus per singula. Qwomodo descendit, ait, imber et nix de celo et inhebriat terram. Terram quidem nec semper

sinistre,

nec

semper

dextre,

aliquando

ecclesia,

ali-

quando sinagoga, aliquando paradisus, aliquando ipse homo, aliquando peccatores. Ecclesia ut illud :Non uocaberis ultra 399 sed

395

derelicta, et terra tua non uocabitur amplius desolata ; uocaberis uoluntas mea in ea, et terra tua. inhabitabitur. p. 204

Haec promissio ad sinagogam facta est, sed in ecclesia completa apertissime declaratur. Derelicta ex omnibus partibus ecclesia erat, quando neminem predicatorum sibi destinarat conditor suus. Seruiebat operibus suis ignorans operatorem omnium, constituens sibi nomina falsissima in superioribus et in inferioribus diuersa, abhominationis turpissimas in-

361 Iob. 15, 16. — 368sq. Hac in periodo aut incuria scriptoris excellit aut Gerardi indignatio regulas grammaticae transscendit. 378 Camparcum] lege comparcum, id quod ordinatum (Cf. Ducangium). 383 Antequam etc.) Cf. 'supra I, 180.

(E

384sq. Esai. 55, 10.

360 reuertentis corr. ex reuertentes T 374 rore de: rore e T

388/390 Esai. 62, 4.

363 incessanter corr. ex incensanter

118

LIBER VII

mundicias Non

adhibitis

uocaberis

| innumerabilibus

supersticionibus.

ultra derelicta, et terra tua non

uocabitur

1097

am-

plius desolata. Hoc in dicto coruscabat iam sponsi aduentus, 400 qui illam redimere de manu adulteri occultissime accessit et per omnes fines suos, ne plus quidem terra sua uocaretur dessolata, predicatores direxit. Sed wocaberis, ait, uoluntas mea in

ea. Nimirum in mundo uniuerso propter inextinguibilem dilectionem, qua coniuncta per fidem est Deo, que per ean405 dem operatur dilectionem, dicitur una cum Christo, cuius ter-

ra inhabitatur, id est repleta est fidelium turmis. Siue terra ecclesiae paradisus est, de qua chorus Christi fidelium in propheta : Portio mea, ait, Domine, sit in terra uiuentium. Omnes, qui superius conscendunt, uiuentes nullamque 410 Societatem cum mortuis habentes. Qwid queritis, ait, wiuentem cum mortuis ? Haec autem terra sanctorum est, que alibi uiuentium regio demonstratur. Placebo, ait, Domino in regione uiuorum. Alibi terra sinagoga, de qua propheticus sermo : Tu es terra inmunda et non conpluta in die furoris. Alibi terra unus415 quisque peccator, de quo dicitur : Terra es, et in terram ibis. p. 205 Alibi terra peccatores, qui dati sunt diabolo in escam et deuorationem perpetuam, cui sub specie de quibusdam serpentis dicitur : | Terram comedes cunctis diebus uite tue. Dicitur id, non quod diabolus comedat, immo cibus suus est 420 habere socios in tormentis. Illud uero : Non sic impii, non sic, sed tamquam puluis, quem proicit uentus a facie terre. Pulvis instabilitas admittitur illorum in ecclesia, quam habet ad fidem ; aliquando ueniunt, qui soliditatem ecclesie conturbant. Nil pulueri instabilius, cui nulla requies conceditur, 425 qui cum de terra sit, ac per hoc desiit esse terra. Huic quippe comparantur impii, quo illorum quanta sit profutura adnullatio, patenter omnibus innotescatur. Denique puluis uidetur

quidem

habere

substanciam,

sed

nil soliditatis

habet,

immo quod habet ad poenam habet, huc illucque disper43° gitur numquamque in uno loco est, quin quocumque uentus traxerit,

illuc

eius

impetu

dirigitur.

Non

sic, ait, mpi,

non sic, sed tamquam puluis. Infelicissimi, qui pulueri adsi-

milantur, infelicissimi, qui sic proiciuntur ut puluis. O dolor,

o meror ! Nullum gaudium, ubi nulla salutis fiducia. Omnes

$.

398sq. Esai. 62, 4. 402sq. Esai. 62, 4. 408 Ps. 141, 6. 410sq. Lc. 24, 412sq. Ps. 114, 9. 413sq. Ezech. 22, 24. 415 Gen. 5, 19. 418

Gen. 5, 14. 420sq. Ps. 1, 4. 422sq. Periodum deprauatam esse constat; sed sensus “instabilitas ad fidem uenientium, quorum defectione ecclesia

conturbatur" adhuc perspicuus est.

431sq. Ps. 1, 4.

404 est Deo per fidem signis transpositum 423 ueniunt : ueniat T

417 quibusdam corr. ex quibus C

IIOF

LIBER VII

II9

435 pene sumus impii, et nemo est, qui reminisci uelit proprie impietatis. Si queritur, quid sit impietas, Iohannes dicit, quia peccatum est iniquitas. De impiis uero, si admittendum statuitur, beatissimus

Iudas

apostolus,

diuini frater

Iacobi,

apertissime de illis loquitur : Imp? sunt, | ait, murmuratores,

440 querolosi, secundum desideria sua ambulantes, et hos illorum lo-

IIOV

quitur superbiam, mirantes bersonas lucri causa. O misera et prorsus miseranda humana conditio ! In omnibus perditio predicatur.

Jmpii

sunt,

ait, murmuratores.

Totus

mundus

in p. 206

murmure contra mundi opificem. Nemo iam inuenitur quie445 tus in aduersitatibus, nemo humilis in secundis. Regnum in regnum inflacionem ceruicositatis diabolice optendit. Potens et inpotens diuulgantur simul manipulis, moreque arietum preliantes mutuam ad fedus continue simultationis plenam ventilant pompam. Querolosi, ait, secundum desideria

450 sua. ambulantes,

et os illorum.

loquitur.

superbiam,

mirantes

personas lucri causa. Nemo talium peccatum sentit, nemo pro his iudicium sumit. O mundus insensatus et uere pulueri adsimilatus! Non posuit hic fornicatores, non homicidas nominatim,

non

ceteros,

de quibus

plenus est orbis, sed

mur-

45; muratores et litigiosos et loquentes procaciter, et personas mirantes lucri causa. Totus pene mundus talibus abundat,

adplauditurque incontaminatus negotio. Nullus sui nisi ad personam lucri aspicit causa. Omnis contra Deum insurgit

solius

confidens

in homine,

ut stultus,

sic sapiens,

ut in-

460 doctus | sic litteratus, ut pauper sic diues, ut seruus sic IIIT domnus. Vis audire, unde potior impietas totius mundi ? Maledicus, ait, omnis, qui confidit in homine et pomit carnem brachium suum. Quis iam confidit hominum in Deum, aut quis dicit preter magnates altissimum ? Pro dolor, interiora sub p. 207 465 arbitrio

deputantur,

nec

quid sine

iudicio

redditur.

Ceri-

monie etiam ipse proprium non habent arbitrium. Miranles, ait, personas lucri causa. Et hoc apud beatissimum apostolum, impiissimum quanquam apud mundum felicissimum. Bonum est, ait, confidere in Domino, quam confidere in homine.

470 Bonum est sperare in Domino, quam sperare in principibus. Si hec conseruaretur lex, parum honoris remaneret principibus

437 I. Io. 5, 4.

439/441 Iudae 16.

461/463 Hierem. 17, 6.

443 Iudae 16.

449/451 Iudae 16.

466sq. Iudae 16. —— 469sq. Ps. 117, 8.

436 quid corr. ex qui C — 448 preliantes corr. ex pleliantes T 449 plenam corr.ex plenum T —— 450 os corr. ex hos, cf. supra 440 451 talium corr. ex talia E 456 totus pene mun in ras., dus ss. T 457 incontaminatus corr. ex incontaminata 463 hominum in deum corr. ex homine in deo T — 465 nec: ne T . 467 beatissimum in marg. suppl. C

I20

LIBER

VII

saeculi. Sublatus igitur est honor diuinus a tirranis uindicantibus sibi hereditarie, quod Deus fecit communiter pro pauperibus. Hoc autem, ut timeantur et pro Deo uenerentur. 475 Ideo Ponunt in celum os suwm, ipsorumque insipientia loquatur in corde suo : Non est Deus. Quid autem ? Non sic impii, ait, non sic, sed tamquam puluis, quem proicit uentus a facie terre. Quid potius ? Ideo non resurgunt impii in iuditio, ait, neque peccatores in consilio iustorum. Quid quidem impietas 48o esset,

beatissimus

Iudas

liquidius

| manifestauit.

Ergo, IIIV

ubi erit totus mundus, qui a talibus plenus, si omnes hi peribunt ? Ne dicat aliquis solius nostro nos sensu loqui, audiat, quod dicit Spiritus sanctus omnis homo : Non sic impii, ait, non sic, sed tamquam puluis, quem proicit uentus 485 a facte terre. Ideo non resurgunt impii in iudicio, neque peccatores in consilio iustorum. Si autem uolumus mutare sentenciam discretiue ad subueniendum, apostolus obicem se ponit in medium. Iterum si cuncta secundum omnia querere lucis breuitas non patitur, nec nos de tantis promisimus, si tamen 49olucrum estimabitur, quod supererogatur, quondam reor me ex hoc ipso satis et competenter dixisse, quamlibet ingratum, licet non ingratum, disputans circam mediocritatem

p. 208

meam, ubi loquitur celestis dialecticus Iohannes : Omnis, qui non est iustus, non est de Deo, et omnis, qui natus est ex Deo,

495 Peccatum tum non non est, sine Deo wis, quem ;» ciendum, Beatus

non facit. Tantum itaque dicere non esse Dei, quanresurgunt impii in iuditio. Denique, qui de Deo de diabolo est, et hic impius est et iniustus, qui dicitur. Non sic impii, non sic, sed tamquam ulproicit uentus a facie terre. Ad superiora uero aspiunde adsimilatio ad puluerem impii facta est.

wir, ait, qui non

habüt

| in consilio

impiorum

et in

II2F

«ia peccatorum non stetit et in cathedra pestilentie non sedit; sed in lege Domini fuit uoluntas eius, et in lege eius meditabitur die ac nocte. Et erit tamquam lignum, quod plantatum est p. 209 sos secus decursus aquarum, quod. fructum suum dabit in tempore $40. Beatitudinem uiri perfecti in assimilatione istiusmodi declaravit insignem. Nil beatius huic hoc, qui istiusmodi ligno comparatur, in quo Christus admittitur. Itaque sicut unusquisque beatorum assimilatur ligno eterna uiriditate uirenti, 510 sic unusquisque impiorum pulueri, quem proicit uentus a 475Ps. 72,9. 475sq. Ps. 13,1. 476/479 Ps. 1, 4-5. 480 Liguidius) Pro positiuo gradu aduerbii, cf. infra VII, 76 et 1332 et 1472. Simili modo forma solius pro aduerbio so/; iterum atque iterum utitur. 483 [486 Ps. 1, 45. 493/4951.10.5,9-10. — 498sq.Ps.:,4. 501/506 Ps. 1,1-3. 510sq. Ps#1%%.

472sq. uindicantibus corr. ex iudicantibus T, e ss. C

LIBER

VII

I2I

facie terre. Ergo impii heretici et Iudei et pagani admittendi, qui uanitatibus

mundi

et diaboli

debilitati

sunt mancipati,

ad nil aliud uacantes, nisi ut de malo ad peius proficiant, horumque nouissima peiora prioribus fiant, quorum uita non

515 est nisi pulvis, in quo omnis uanitas demonstratur. Vniuersa

uanitas, ait, omnis homo uiuens. Subaudis in desideriis carnis,

que militant aduersus animam. Nil quippe uanius illo, qui ab inferno est degluciendus. Peccatores admittendi fragiles, ut ego sum et ceteri mei similes, et inreligiose uiuentes in ecclesia. 520 Qui tamen, si ad penitenciam ueniunt, statim excipiuntur diuinis |amplexibus. Quod autem dicitur : Non resurgunt impii in 112v ?udicio, sic accipiendum, quod saluator loquitur : Owi non credit, iam iudicatus est. Quod uero sequitur : Neque peccatores ?n consilio iustorum, intellegendum, quia non erunt digni 25 solio iudicantium,

sed sentencia iudicandorum.

Nulla autem

tanta impietas, ut in peccatis perseuerare. Inde uero omnis homo peccator, quando non cognoscit se deliquisse, et peni- p. zıo tere differt. Verum in extremitate psalmi huius non impii manifestantur perdendi, sed iter impiorum. Iter itaque impiorum s3o ipsa iniquitas, que tunc funditus perire admittitur, quando peccatores et impii conuertuntur ad Deum. Nil clementius impüs iustificatis, illorum iniquitate derelicta. Hoc autem propter terram et puluerem, multiformiter inspicientes terrarum nomina in significatiuis eminenter aspicientis, 535 quia uero cepimus, prosequamur proposita. Terra iterum accipitur in dictis ille homo, qui paratus est et bona suscipere et recta perficere. Et aliud, ait, cecidit in terram bonam et optimam et ortum fecit. fructum. centuplum. In tali quippe terra sortita est ecclesia hereditatem in funiculo distribus4° tionis bono Hieroso|limita distribuente inrigua ad multipli- ı13r cem generationis. Vis audire, quid sit funiculus distributionis, quo sortita est ecclesia partem suam ? Diuisiones, ait, graciarum sunt, idem autem Spiritus. Et diuisiones ministrationum

sunt, idem uero Deus, qui operatur omnia in omnibus. Vnicuis45s que

autem.

datur

manifestatio

Spiritus

ad

utilitatem.

Ali

quidem per Spiritum. datur sermo sapientie, ali autem. sermo scientie secundum. eundem. Spiritum. Alteri fidem. in eodem Spiritu. Alii gratia sanitatum in uno Spiritu. Alit operatio virtutum, ali prophetatio, al discretio Spirituum, alii genera sso linguarum,

ali

515sq. Ps. 58, 6. 529 C£ Ps: 1, 6:

interpretacio

sermonum.

521sq. Ps. 1, 5. 537sq. Mc. 4, 8.

Haec.

autem.

omnia p. 211

522sq. Io. 5, 18. 523sq. Ps. 1,5. 539 Funiculo distr.] Cf. Ps. 77, 54.

542 [552 I. Cor. 12, 4-11.

528sq. manifestantur corr. ex manunifestantur

I22

LIBER

VII

operatur unus atque idem Spiritus, diuidens singulis, prout uult. Hic est hereditas, qui et funiculus ecclesie, qui triplex perhibetur in eloquiis. Funiculus, ait, triplex difficile rumpitur. Fide et spe et caritate ecclesie in se simplex manens triplica555 tur, circa quod walida dilectio ut mors dicitur ad unitatem, ut ex lege et prophetis et euangeliis una eademque perseueret doctrina

in ecclesia

filii Dei, cuius

anulator

diuinissimus

paraclitus totius trinitatis glutinum demonstratur. Iste habet imbrem temporaneum et serotinum et rorem perfusissi-

;6o mum ad maditationem terre sue. De hac terra hodie diximus, quia ecclesia est, cuius riui inhebria|ti sunt celestibus imbribus

et humectatione roris celestis, cuius rigor potentabatur in fornace ignis ardentis. Ariditati imber necessarius est terre et ros. Mandabo, ait, nubibus meis, ne pluant super Israel 56; imbrem. Cecus enim erat Israel, propterea non meruit rorem

II3V

celestem. Rorate, ait, celi desuper, et nubes pluant iustum, ape-

riatur terra et germinet saluatorem. Celi rorauerunt et nubes pluerunt, terra aperta est et saluator processit. Celi et nubes rorantes et pluentes patriarche et prophete Christum predi57e centes uenturum in carnem. Terra, de qua dicitur : aperiatur et germinet saluatorem, indiuidua atque incorrupta uirgo sanctis actibus Maria semper pollens, que ad oraculum Gabrihelis de Spiritu sancto concepit et peperit mundi saluatorem. Iterum autem circa insidens opus : Rorate celi de375 Super, et nubes pluant iustum-non dixit de subter, sed desuper. Itaque celi et nubes apostoli et eorum sequaces desuper rorantes et pluentes iustum, id est praedicantes Christum per totum mundum. Rorauerunt autem desuper, quando acceperunt Spiritum sanctum et denuntiauerunt Christum cons8o stantissime filium Dei esse. Quisquis igitur, qui de Christo catholice loquitur, hic de sublimissimis tonat et de superioribus rorat uerbum, quo non | solum caro, sed ossa molescunt.

Aperiatur terra, ait, et germinet saluatorem. Vis audire, quomodo aperta extitit hec terra ad germen rorantibus celis et

585 pluentibus nubibus ? Certissime, ait, sciat omnis domus I srael,

quia et Dominum eum et Christum Deus fecit hunc. Iesum, quem wos crucifixistis. His auditis, ait, conpuncti sunt corde

et dixerunt ad Petrum et ad reliquos apostolos : Quid faciemus,

553 Eccle. 4, 12.

555 Cant. 8, 6.

557 Anulator| A uocabulo anulus

deriuatum, “quod unificat” significare uidetur. Esai. 45, 8.

574sq. Esai. 45, 8.

583 Esai. 45, 8.

564 Esai. 5, 6.

566sq.

585/592 Act. 2, 36-38.

560 terra corr. ex ter T — 571 atque incorrupta in mare. T 572 semper pollens ss. T 575 et nubes et nubes pluant T. — 580 quiquis corr. ex quis T 584 germen corr. ex germin post rorantibus: in de/.

P. 212

II4l

LIBER VII

123

uiri frartes ? Petrus uero ad illos : Penitentiam, inquit, agite, s90 et baptizetur unusquisque uestrum in nomine Domini, Iesu Christi, in remissionem peccatorum uestrorum, et accipietis donum Spiritus sancti. Qui ergo receperunt. sermonem. eius, baptizati sunt, et apposite sunt in illa die anime circiter. tria milia. Sic aperta est terra, atque tali apertione germinauit 59 II saluatorem, id est predicauit Christum suum redemptorem ad omnes gentes. Quando doceo gentiles et Christum nescientes, et ipsi ueniunt ad diuinam percepcionem, audito uerbo ex ratione, uerbo et fide germino illis Christum, Christo precedente in germine, suo itaque uerbo et fide germinatur Chris6oo tus ad illum confluentibus, in quo est imber inhebrians et ros

fecundans.

Riuos,

ait, eiws inhebrians.

Qui sunt

riui?

Vtique apostoli sunt riui et pinguissimi |sulci, qui tunc fuerunt 1147 inhebriati, quando in linguis igneis super illos Spiritus sanc- p. 213 tus descendit. Quidnam uult hoc esse, aiunt, et alii. irridentes

6o

^

dicebant, quia musto pleni sunt. Vnus autem de istis hebriis : Non enim, ait, sicut uos estimatis hi hebrii sunt, cum sit hora

diei tertia, sed hoc est, quod dictum est per prophetam Iohel : Et erit in nouissimis diebus, dicit Dominus, effundam de Spiritu meo super omnem carnem. Talis quidem est istiusmodi he610 brietas, que idiotas omnium misteriorum facit capaces. Iste nuper in naui sine litteris, nunc inter doctissimos disputat de interioribus Dei. Riuos eius inhebrians, ait, multiplica genimina eius. Tali quippe hebrietate multiplicata sunt genimina diuina, nimirum ecclesie indeficientes progenies. Be615 nedicite, ait, omnis imber et ros. Non

dixit solius imber, sed

omnis imber et ros. In flumine diuino non inuenitur aqua nisi potabilis. Ad Moysen nihilo minus : Omnis aqua, ait, potabilis est. Quicquid in utroque testamento est, uita est animarum et inluminatio, in quo non inuenitur torrens rabido 620 cursu ad defectum

incedens, sed fons indeficiens aque uiue.

Qui biberit, ait, ex aqua, ın witam eternam. | Hoc, erant credentes in eum. nam diuinam accipit, 62

^

quam ego do, fiet ei fons aque salientis ait, dicebat de Spiritu, quem accepturi 11r De Iesu, qui spiritum accipit, doctrisapientiam accipit, iusticiam accipit

et cetera, que istiusmodi sunt. Hoc, ait, d?cebat de Spiritu, quem

accepturi erant credentes in eum, nimirum de Spiritu sapientie, 592/594 Act. 2, 41. 596 Doceo] De condicione Gerardi Pannoniae Christianam religionem propagantis quantulum ex hoc opere intellegamus, ostendi Untersuchungen p. 4. 601 Ps. 64, 11. 604/609 Act. 2, 12-17. 612sq. Ps. 64, 11. 614sq. Dan. 5, 64. 617sq. Cf. Leu. 11, 36: Ommis congregatio aquarum munda. An ad Ex. 17, 6 alludit? 621sq. Io. 4, 13-14.

622sq. Io. 7, 39.

617 minus: minis T

625sq. Io. 7, 39.

626/629 Cf. Esai. 11, 2-5.

124

630

LIBER VII

de Spiritu intellectus, de Spiritu consilii, de Spiritu fortitudinis, de Spiritu scientie, de Spiritu pietatis, de Spiritu timoris Domini. His quoque septiformis Spiritus donis ecclesia tota subsistit et collocata inmobiliter atque in Christo fundata est: Sapientia quippe pollet intellectu, eminet consilio, triumphat fortitudine, perseuerat in suo, scientia segregat, pietate subuenit, timore humiliter sapit. Sulci sui cum talibus muneribus profecti uomere Spiritus sancti proscisi rorauerunt desuper

635 et pluerunt

iustum,

et terra aperta suscepit, et non

p.214

solum

suscepit, immo aliis genuit fecunditate diuina saluatorem, qui tunc generatur, quando creditur. Quando confitetur, ipse uero generat et tribuit generationem, que in ipso reposita est, per imbrem prophetarum et rorem apostolorum, super gra-

640

mina humani generis aspersos. Magnum itaque sacramentum in imbre et rore continetur. Concrescat, ait, ut pluuia doctrina

mea, fluat ut vos eloquium meum, quasi imber | super herbam, et quasi stille super gramina, quia nomen Domini inuocabo. Et hoc quidem Moyses, secretorum reserator. Pluuiam quippe 64 ^ et rorem et imbrem secundum phisicam et ethicam et loicam uult demonstrare doctrinam, herbam uero et gramina ecclesiam et sinagogam. Illis itaque scriptura sacra pluuia est, qui tantum simplicem secuntur istoriam; illis uero ros, qui moraliter illam animaduertunt ; illis nihilo minus imber, qui 65 o interiora illius secundum omnem ueram discussionem occultissimorum tiporum exemplicandi habent facultatem. Iterum admittendum, quoniam pro capacitate singulorum pluuia et ros et himber est et mentis conceptione et oris expressione. Vnusquisque proprium habet donum ex Deo : Quando

DIS

655 blanditur peccatoribus, ros est ; quando ueniam ex conuersio-

ne promittit, imber est ; quando uero rebellibus et incorrigibilibus eternam predicit dampnationem, pluuia est. Denique potior sonus est pluuie quam roris uel imbris. Vis audire sonum 660

pluuie, quantus

sit ? Amen,

dco uobis, ait, nisi con-

uersi egeritis poenitentiam, omnes simul peribitis. Vis iterum p.215 audire, quomodo

lus grex,

sonus intonet roris ? Noli timere, ait, pusil-

quia complacuit Patri meo

tibi dare

regnum.

Vis

iterum audire, quomodo blan|diatur imbris tuba ? Non ueni, ait, uocare iustos, sed peccatores ad poenitenciam. Talibus stil665

licidiis letatur germinans, et gramina gentilitatis fecundata sunt. Gramen siquidem nimis adheret terre, uineisque ualde 634sq. Cf. Esai. 45, 8. 641/643 Deut. 32, 2-5. 647/651 Optimam sacrae scripturae exegesim typologicam a Gerardo existimari per totum opus

manifestum est; cf. etiam Indicem uerborum s.u. /ypus, fypicus, tropologia. 659sq. Lc. 13, 3 et 5. 661sq. Lc. 12, 32. 663sq. Mt. 9, 15. 646 gramina corr. ex graminam

116"

LIBER VII

125

nociuum, ut ex usu cognoscimus, et sine magno labore radicitus non aufertur, per quod illorum tipus dignoscitur, qui in carnis cupiditatibus inmersi sunt sicque uoluntate terrena 670 eradicati in infimis, ut sine magno hortamento et continuo ad Deum

suffragio, adhibita omni ecclesiastica censura,

non

trauntur ad salutem. Potest preterea et fides intellegi, que ineuulsibiliter eradicata est in cordibus eorum, qui toto impetu.post Christi crucem festinant, super quos ros et im675 ber diuinus incessanter

descendit.

Istis fecundacionibus

ec-

clesia semper madida redditur, ideo parturire non cessat uiuentes progenies, infirmata illa, que multos quondam genuit filios. Respuit enim sanitatem, id est perdidit rorem, et uellus Gedeonis siccum permanet. Et hic misterium non modicum ex 68o uellere Gedeonis et rore delapso : Gedeon quippe sic exorsus narratur ad Dominum: Si saluum facis per manum meam Israel, sicut locutus es, bonam hoc uellus lane 1n area. | Si vos

in solo uellere fuerit et in omni terra siccitas, sciam, quod. per manum meam, liberabis Israhel ; et ita factum est. Et de nocte 685 consurgens expresso uellere concam vore complewit. Dixitque rursus ad Dominum : Ne irascatur furor tuus contra me, si adhuc temptauero semel signum. querens in uellere. Oro, ut solum uellus siccum sit, et omnis terra vore madens. Fecitque Dominus nocte illa, quod postulauerat, et fuit siccitas in solo uellere et 690 ros in omni. terra. Hoc uero propter rorem, ut fulgur coruscaret roris, qui primus descendit in uellus, et postmodum eterna ariditate siccato humectauit terram iuxta uotum Gedeonis. Igitur siccum uellus factum sinagoga, que perdi-

116v

p. 216

dit diuine gratie rorem et sensum scripture, in qua occultaba695 tur aduentus unigeniti Dei, quemadmodum testatur saluator : Auferetur a uobis regnum Dei, et dabitur genti facienti fructum eius. Area ecclesia inhebriata rore, gratia et imbre, munerum

supernorum. Conca rore plena uidetur mihi corda significare illorum, qui predictis gratiarum incrementis reddundant et 700 doctrinis celestibus. Ros expressus a uelere in concam siccitati comendato diuina sublata gratia a sinagoga | et distributa ecclesie, quemadmodum in Actibus demonstrat Paulus dicens ad quosdam ex sinagoge parte : Vobis oportebat bri670 Eradicati) Irradicati (coniectura iam a BATTHYAN proposita) sensum meliorem praebet, sed eadem forma infra lin. 673 emendationem

uidetur. 46.

681/690 Iudic. 6, 36-40.

696sq. Mt. 21, 45.

prohibere

703/705 Act. 15,

667 nociuum: notiuum T 670 hortamento corr. ex ortamento C 672 traunturcorr.ex traantur C — 673quicorr.ex quo T 675 incessanter corr. ex incensanter C 676 Manicula in marg. delineata est 693 In marg. : Desinagoga et ecclesia G

HEIL

126

LIBER VII

mum loqui uerbum Dei, sed quoniam reppellitis illud. et in705 dignos wos indicastis eterne wie, ecce conuertimur ad gentes. Sic recessit ros a uellere, sic autem expressum est in concam. Vis audire, quod dicitur ? Ecce, ait, conuertimur ad gentes. Sic enim precepit nobis Dominus. Posui te in lumen gentium, ut sit salus mea usque ad extremum terre. Sic quippe, sicco 710 remanso uellere, omnis terra perfusa est. Quomodo ? Audientes, ait, gentes gauise sunt et glorificabant uerbum Dei et crediderunt, quotquot erant predestinati ad uitam eternam. Sic quippe rore p.217 madescit omnis terra. /» omnem terram, ait, exiuit sonus eorum,

et in fines orbis terre uerba eorum. Expresso uellere, ait ; quod 7; exprimitur,

ui exprimitur.

Vis

audire

dictum

ex

dicto ?

Iudei autem concitauerunt religiosas mulieres et honestas. et primos ciwilatis, et excitauerunt persecutiones in Paulum et Barnaban, et iecerunt eos de finibus suis. At illi, excusso puluere pedum in eos, uenerunt Iconium. Discipuli quoque replebantur | 720 gaudio et Spiritu sancto. Sic nimirum expressus est ros a T12Y uellere, id est, ut dixi, sublata gratia Dei a Iudeis et data

gentilibus. Igitur Gedeonis area in tipo Christi prefigurata est ecclesia, que suscepit uelleris rorem rogante Gedeone. O sacramentum, o profunditas misterii! Vis audire, quomodo 72; orat noster fortissimus Gedeon ? Pater sancte, serua eos in nomine tuo, quos dedisti mihi, ut sint unum sicut. et nos, et

non pro his tantum rogo, sed et pro his, qui credituri sunt per

uerbum eorum in me, ul omnes unum sint, sicul tu, pater, in me et ego in te, ut et ipsi in nobis unum sint. Quoniam sic orauit,

73o ideo impleta est conca rore et omnis terra. Ex hoc autem supra breuissime. Videtur autem mihi ista iterum conca significasse peluim, in quam misit Iesus aquam et lauit pedes discipulorum, que sacratissimum diuini fontis in se exibuit mirabile sacramentum ad omnes gentes directum, cuius uirtu-

735 te est saluatus

totus mundus

de manu

mortis habentis im-

perium ; nam et prodigium petiit Gedeon signum roris in uellere, siue ex siccitate, siue ex humore et terre fecunditate. Quid autem corpus dominicum fuit nisi signum uirtutum et exem|plar ineffabilissimum mundi ad eruditionem uictorie

118r

74o et dimicandi aduersum castra Madian, id est exercitus p. 218 diaboli et incentiua uitiorum, in modum innumerabilium

multitudinum exercituum aduersus animarum uirtutes consurgentia. Haec suo quippe uellere, id est ex carne, quam ex

707/709 Act. 15, 47. 710/712 Act. 15,48. 713sq. Rom. to, 18. 714 Iudic. 6, 58. 716/720 Act. 15, 50-52. 725sq. Io. 17, 11. 726/729 Io. 17, 20-21. 732, Gf:310. 15, 5-

706 expressum corr. ex expressus

722 est ss. T

745

LIBER VII 127 nobis contraxit, expressit rorem, dum omnium incitamenta uirtutum et exemplaria fecit coruscare, quibus ut uellus rore, sic, immo autem copiosius, ad diuinas actiones exequendas et sanctitatum insignia ecclesia tota madefacta est. Vellus quippe corio magis uidetur adherere quam carni. Nihilo minus corpus dominicum, licet caro et ex carne, uerum carnalem actum ilud momordit, nulla delectatione

750 nullum

terrena. circumscriptum est ex uellere mundissimo genitum. Quid dico ? Descendit, ait, sicut pluuia in uellus. Vellus hoc intemeratissime uirginis corpus, in quod descendit pluuia, nimirum tota Christi diuinitas, quam semper cum

755 Patre habuit, et inuisibilis cum

uisa eadem

sit, caro facta est, et in terris carne inuisibiliter est, et cum hominibus conuer-

sata. Haec autem fecit, quod dictum est. Verum istius uellus ualde siccum factum est, ut uellus Gedeonis, quamlibet non sic.

760

Vis

audire,

quod

dicitur ? Iesus,

ait, inclinato

capite

tradidit | spiritum. Tunc exiuit ros, quando diuinitas recessit et anima abiit ad infernum, quanquam non abesset diuinitas dominico corpori. Denique tunc recessit, quando illum mori

I18V

uoluit. Nisi enim diuinitas Christi uellet, caro sua non more-

retur. Itaque uoluit, mortua est, talis quippe sui abscentia 765 dicenda est, quam in omni loco, etiam in sepulchro, in quo reconditum extitit sacratissimum corpus, ab eadem resuscitatum. Quando autem istiusmodi uellus a nostro Gedeone

p. 219

sic expressum est, tunc omnis terra suo rore aspersa est. Quid dico ? lesus iterum, ait, clamans uoce magna et misit 77e

spiritum. Et ecce uelum templi scissum est in duas partes a summo usque deorsum, et terra mota est, et etre scisse sunt, et monumenta aperia sunt, et multa corpora samctorum, qui dormierant,

775

780

resurrexerunt.

Sic madida

facta

est

istiusmodi

rore uelleris terra. Vis autem audire, quomodo conca impleta est rore expresso uellere ? Centurio, ait, et qui cum eo erant, custodientes Iesum, uiso terre motu et his, que fiebant, timuerunt ualde dicentes : Vere filius Dei erat iste. O uellus omnium uirtutum et potenciarum insignibus plenum ! In ifso sunt, ait, omnes thesauri sapientie et scientie abs|conditi. Istud igitur uellus ecclesie est, a quo accipit lanam, qua uestiatur et preparetur in occursum sponsi. De plenitudine, ait, eius

752 Ps. 71, 6.

753 Cf. HRABANVS Mavnvs, Allegoriae in 5. Scripturam,

Vellus (MıGne, PL 112, 1075 : Vellus est uirgo, ut in Psalmis, id est per spiritum

sanctum ueniet Christus in uterum uirginis). _759sq.1o. 19,50. — 769/773 Mt. 27, $0-52. 775/777 Mt. 27, 54. 778sq. Col. 2, 5. 781sq. Io. 1, 16.

749 corpus corr. ex pus C — 770 Et ecce corr. ex Etce corrsum T

T

781 occursum:

I19F

128

LIBER VII

omnes

accepimus

stillat

rorem,

gratiam pro gratia.

quo

flamma

inferni

Istud

uellus

extinguitur.

semper

Caro,

ait,

mea uere est cibus, el sanguis meus uere est potus. Ecce refectio 785 uera.

Qui manducat,

ait, me, uiuet propter me.

Et nisi man-

ducaueritis carnem filii hominis et biberitis eius. sanguinem, non habebitis uitam in uobis. Et : Qui manducat meam carnem et bibit. sanguinem meum, habet. witam eternam. Sic stillat uellus diuinum, ut cruciatum extinguat perpetuum. Nulli 790 dubium, quod, quando immolatur agnus Dei pro salute suorum, infernus debilitetur. Diuinus ille sanguis undique ilum uexat, dum suos liberat. Cum autem tanta sit profunditas inferni, ut a nemine sciatur, a sanguine dominico perscrutata est et metita, a qua nullus resurgit nisi per ipsum. 795 Ille quippe, et aqua, que profluxerunt de ineffabili Christi latere, cottidie uires sui retundunt et de ipsius fauce innumerabilem multitudinem eripiunt. Vbi tale stillicidium est, nulla poena sentitur. Verum | non omnibus fit ista salus, non cunctis

in fornace

Nabuchodonosor

administratur

uentus

p. 220

119V

800 roris perflans. Tres fideles Dei rorantur, ceteri omnes perpetuo igne cremantur. Adhuc est uellus Gedeonis siccum, adhuc aridum, et adustioni se preparat sempiterne. Quid dico ? Domine,

aiunt,

recordati

sumus,

quia seductor

ille dixit adhuc

wiuens : Post tres dies vesurgam. lube ergo custodire sepul805 chrum usque in diem tercium, ne forte weniant discipuli eius et furentur eum et dicant plebi, quia surrexit a mortuis ; et fiat nowissimus error peior priore. O impietas, o duricia! Sed quid factum est ? Profterea, ait, Populus meus captiuus ductus est, quia non habuit scientiam. Vere non habuit scientiam,

810 quando fecerunt. pestatem Madian,

Barraban homicidam elegerunt et Christum interAtque ideo rorem uelleris perdiderunt, et temcontinuam incurrerunt. Noluerunt Gedeonem, sed contra quem pro redemptione filiorum Israhel

direxit certamen cum trecentis uiris, id est cum signo crucis. 81; Respice numerum trecentorum subtiliter, ut littera continet,

et confestim speciem crucis inuenies. Iste direxit subcinericium panem ex ordeo in tabernaculum Madian, qui percussit illud

atque subuertit | et terre funditus coequauit. Sic autem faciens saluauit filios Israel de manu Madian, id est redemit eccle820 siam de manu diaboli. Nam hec uisio fuit uisa et interpretata

783sq. Io. 6, 56. 785 Io. 6, 58. 785/787 Io. 6, 54. 787sq. Io. 6, 55. 802/807 Mt. 27, 65-64. 808sq. Esai. 5, 15. 815sq. IsıDor1, Quaestiones in Vetus Testamentum (MiGNE, PL 85, 384: Notandum uero est, quia iste trecentorum

numerus in littera T continetur, quae crucis speciem tenet). 802

adustioni

corr.

ecclesiam :ecclesia T

ex austioni

T

809

816/818 Iudic. 7, 15.

scientiam,

ob

f

819sq.

120F

p. 221

LIBER VII

129

ex gladio Gedeonis, qui interpretatur experimentum

cuidam

Madianitarum.

Vidi somnium,

eorum

ait, et uidebatur

mi-

hi quasi subcinericius banis ex ordeo uolui, et in Madian castra descendere ; cumque peruenisset ad tabernaculum, percussit 825 ıllud atque subuertit, et terre funditus cocquauit. Vt autem con-

cite admitteretur, respondit coniector : Non est aliud hoc, nisi gladius Gedeonis, filius Ioas, uiri Israelite. Tradidit enim

Deus in manus eius Madian et omnia castra eius. Post uisio-

nem statim, ut dictum, 830 minus saluator contra

interpretacio subsecuta est. Nihilodiabolum nullum iaculum direxit inestimabilem humilitatem, in qua

nisi humanitatis sue occultabatur ille gladius, de quo ad omnes gentes propheticus sermo : Nisi conuertamini, gladium suum wibrauit. Caro

humilis,

sed

deitatis

telis

armata,

qua

triumphauit.

85; Ordeum seruile et iumentorum cibarium. Quid dico ? Seruile corpus induit se ille, qui non rapina arbitratus est esse se equalem Deo. Atque hoc distribuit illis in prandium sempiternum, quos a diaboli seruitute liberauit. | Iste autem panis perhibetur ex ordeo; non enim de humano semine, sed 840 de Spiritu sancto uirgo concepit et peperit corpus dominicum a deitate susceptum. Iste uero gladius dissipauit Madian atque ipsius omnia castra, id est Christus, ut de eodem dicitur : Conquassawit capita in terra copiosa, et alligauit fortem, et tulit cuncta, in quibus confiderat, arma. Hoc autem de 84; Gedeone et rore et uellere. Diximus autem, quia Gedeon

experimentum eorum dicitur. Vis audire, quid est ? Magister, inquiunt, scimus quia werax es et uiam Dei in ueritate doces, et non est tibi cura de aliquo. Non enim respicis Personam hominum. Dic ergo mobis, quid tibi widetur : Licet 85o censum

dari Cesari, an non ? Quid plus ? Cognita,

ait, ne-

quitia eorum, lesus dixit : Quid me temptatis, ypocrite ? Ostendite mihi nomisma census et cetera. Ecce experimentum non solum illorum, quin potius omnium. Iesus, ait, non credebat se homini ; ipse enim sciebat, quid esset in homine. Viuus 855 est, ait, sermo Dei et efficax et penetrabilior omni gladio ancipıti. Huic autem dicitur : Dominus tecum, uirorum fortissime. Dominus,

ait, uirtutum

821sq. IsiDoRr, Efym. 822/825 Iudic. 7, 15.

ipse est vex glorie, et Dominus fortis

7, 6, 54:

Gedeon experimentum iniquitatis eorum. 826/828 Iudic. 7, 14. 833 Ps. 7, 15. 836sq.

Phils 843 Ps. 109, 6; Mc. 3, 27. 844 Lc. 11, 22 (confidebat). 845sq. Supra 821. 846/852 Mt. 22, 17-19. 853sq. Io. 2, 24-25. 854sq. Hebr. 4, 12.

856 Iudic. 6, 12.

857 Ps. 25, 10.

857sq. Ps. 25,

8.

821 interpretatur corr. ex interpretatum T eous T

828 manus : manu ; eius corr. ex

120V

p. 222

I30

860

LIBER VII

et potens, et Dominus potens in prelio. Iste edificauit altare, quod uocatur | pax usque in hodiernum diem. Hoc autem I21t istorialiter Gedeon. Verum iste spiritualis Gedeon illud altare edificauit, per quod in celo et in terra pax confulta dignoscitur. J5se, ait, est pax nostra, qui fecit utraque unum, cui dici- p. 223 tur : Tolle taurum patris tui et alterum .(aurum. annorum septem, desiruesque aram Baal, que est patris tui et nemus,

865 quod

circa aram

est, et edificabis altare Domino,

sumitate petre huius, super quam

Deo tuo, in

sacrificium ante posuisti.

Mistice totum de Christo : Taurus, id est homo factus, cuius

pater secundum carnem dicitur Dauid. Qui factus est, ait, ei ex semine Dauid secundum carnem. Alius taurus populus 870 gentilis septem annorum, id est septem spiritualibus donis perlustratus. Ara Bahal, que dicitur patris sui, significatiue admittitur ara populi Iudeorum, de cuius stirpe Christus descendit. Quoniam destrui precipitur, amotio omnium priscorum sacrificiorum, quae a filiis Israhel celebrabatur, 87 ^ clarissime demonstrabatur. Nemus et quod circa illam est cunctas supersticiones eorum demonstrat, quas Christus dissipare accessit. Altare, quod precipitur edificare Domino, Deo suo, pro parte carnis, crux beata est, in qua ipse se obtulit Deo Patri | hostiam in hodorem

suauitatis. Nam

et

I21V

ipse loquitur : Dominus dixit ad me : Filius meus es tu, ego hodie genui te. Quod uero dicitur in summitate betre huius, super quam sacrificium antea posuisti, datur intellegi, quia redemptio humani generis ante omnia saecula precognita est per crucem et mortem Christi. Destruxit autem aram 88 ^ Baal, quando idola deleuit de mundo. Posuit taurum ad aram, quando societatem fidelium cum euangelio direxit omnem mundi uexationem sufferre, quemadmodum ipse pretestatus est : 57 mundus wos odit, scitote, quia me priorem «uobis odio habwit, et multa istiusmodi. In euangelio tauros 890 suos occisos dicit, id est sanctos tormenta saeculi passos. Posuit iterum taurum super altare, quando ipse sponte ac- p. 224 cessit ad passionem. Inuite enim non fecit, quod fecit, et sicut quidam ilum dicunt timuisse mortem, non timuit, immo morti imperauit. Propterea in summitate petre ara 895 sua posita est. Vis audire, quid sit sumitas petre ? Et dedit 88 o

4H,

ait, nomen,

quod est super omne

momen,

ut in nomine

lesu omne genu flectatur : celestium, terrestrium et infernorum, et omnis lingua confiteatur, quia Dominus Iesus Christus 858sq. Cf. Iudic. 6, 24.

868sq. Rom. 1, 5. 15, 18.

862 Eph. 2, 14.

880sq. Ps. 2, 7.

895/899 Phil. 2, 9-11.

861 confulta: contulta T

863/866 Iudic. 6, 25-26.

881sq. Iudic. 6, 26.

871 Bahal corr. ex BaalT

888sq. Io.

LIBER VII

I3I

in gloria est Dei patris. Hec est |sumitas petrae, supra quam 122 900 se stabilitam gloriatur ecclesia dicens : Statuit supra petram fedes meos. Iste edificauit aram, nimirum ecclesiam ad se erexit per dilectionem, cuius holocaustomate cottidie odoratur, quemadmodum beatissimus generalis magister demonstrat dicens : Christi bonus odor sumus in omni loco ; in his,

905 qui salui sunt et in his, qui pereunt. Ad ecclesiam canticis

: Odor, ait, westimentorum

tuorum

uero in

sicut odor thuris.

Hoc autem propter aram. Deus uero : Si offers munus tuum ad aram. Si aduertimus illud altare, quod in ecclesia eminet, nos non ad illud, sed supra illud offerimus munus, ut perueniat

91o ad altare illud, de quo ecclesia catholica loquitur : Introibo ad altare Dei, ad Deum, qui letificat iwuentutem meam. Ergo, ut dixi, non ad id aspiciendum ad non quod, sed supra quod munus offerimus. Ergo ille admittendus circa anagogen altare, cui immolamus witulum nouellum cornua producentem 915 et ungulas, et dicimus : Te igitur clementissime pater. Non autem sic ad altare, quia non altare ex petris uel terra, : Te

dicimus

igitur clementissime

Pater,

immo

ad illum,

ad quem cottidie clamamus : Pater noster, qui es in celis. p. 225 Verum de ara ad aram munus diri|gitur. Ergo ara superior 122” 920 est una et inferior est alia. Nimirum Deus sursum et ecclesia deorsum. Adhuc enim corruptiua tega uestitur. Corpus, ait, quod corrumpitur, adgrauat animam, et deprimit terrena. inhabitacio sensum multa cogitantem. Deus, ait, in celo et tu super terram ; idcirco bauci sint sermones tui. Ideo, quando 925 offerimus munus ad aram, ut dictum est, ad Deum dirigimus siue orationum, siue missarum, siue omnium, que in nomine

Christi agimus. Ergo ara una, que deorsum est, demonstratur ecclesia, in qua Christus cottidie immolatur atque ab eadem ad superius altare huius sacrificii dirigitur inestimabilis odor, 930 quamlibet

tota

diuina

omnipotencia

adsit,

dum

immola-

tur inmortalissima et totius uite hostia. Denique legimus animas occisorum uisas sub ara Dei. In lege autem duas aras aureas intrinsecus et extrinsecus factas. Ergo per unam interiorem celum auream aram, et per aliam exteriorem ni93; hilo minus auream

clamant,

terra, sub qua anime occisorum

(perhibetur». Beatissimus quoque Hieronimus, cuius singula 900sq. Ps. 39, 5. 904sq. II. Cor. 2, 15. y»25 910sq. Ps. 42, 4. 914sq. Ps. 68, 32.

15.

906 Cant. 4, 11. 907sq. Mt. 915 Initium Canonis Missae.

918 Mt. 6, 9 exusuliturgico. 921 Tega] protegmine. 921/923 Sap. 9, 923sq. Eccle. 5, 1. — 931sq. Legimus] sc. Apoc. 6, 9. — 932sq. In Jege]

Ex. 30.

936sqq. Hieronymi sententiam non inueni.

899 petrae corr. ex petra C — 901 ecclesiam eorr. ex ecclesia non duae litterae rasae 921 tega corr. ex tegatur

C

916 Post

132

LIBER VII

uerba

fundamenta

sunt

ecclesiastica

et celi maxima

lumi-

naria, in hac parte sic nos | adiuuat : Nos intellegimus, ait, auream aram ita dici Domino nostro nobis testimonium $4» perhibente. Ait enim : Cum offers munus tuum ad aram. Vtique munera nostra orationes sunt, que offerimus. Et ibi recordatus fueris habere

aliquid fratrem

tuum.

aduersum

1237

p. 226

te, re-

linque ibi munus tuum ante aram, utique ad celum ascendunt orationes. Sicut ara aurea celum agnoscitur, sic ara aurea 945 terra intellegitur, sub qua est infernus, remota a poenis et ignibus regio et requie sanctorum, in qua quidem ab impiis uidentur et audiuntur iusti, sed neque illuc transuectari possunt. Hos ergo tantos, id est animas occisorum expetere uindictam sanguinis, id est corporis sui de habitatoribus 95» super terram uoluit cognoscere, qui omnia uidet. Tanti uiri dictis, qui non accomodat

diuinum

sensum,

hostis est anime

sue. Hoc totum quare ? Nimirum deuenimus ad aram Gedeonis, antea inspicientes sacramentum uelleris et roris atque ex confluentibus infinita nimisque tiporum nubibus inuo-

955 Juta ultra uirium tes, licet mediocres

magnitudinem in omnia transcendeningenio, licet imperiti sermone, et scien-

tia non magni. Tu uero me prouocasti. Vnde si offen|sio alicubi

declarabitur, tue correctioni subdatur. Emendauit me, aM, ius-

tus in misericordia et increpauit me. Meliora sunt uulnera amici 960 quam oscula inimici. Non quippe secuti sumus oratorum murmures et rethorum debachationes, qui tantum uenustatem eloquiorum et non uirtutem misteriorum inmitantur.

723%

In rore enim celeste nec muta sunt uerba, licet rusticana. Quomodo, ait, iste litteras scit, cum non didicerit? Verum nos p. 227

96; de imbre et rore exordium fecimus, ideo ad presens sileamus de talibus. Ac per hoc precipitur non preteriri uerbum. Infelix, qui preterit, beatus, qui sequitur. Si preteritur istud

uerbum, non deluditur, non abolitur : ut fuit, sic erit, ut est, sic futurum est. Ros suus non deficit caumate, non artatur fri-

97° gore, non congelatur algore, licet surgat aquilo et dexter prelietur. In montem enim Sion diffusus frigus conuallium non sentit, nec uaporem Engaddi. Sicut vos Hermon, ait, qui descendil in montem Sion. Vt de uellere Gedeonis expressus est ros in terram et concam, sic de Hermon transmigrauit in 940 Mt. 5,25.

ss

941/944 Fortasse ad Gen. 4, 4-8 alludit.

959sq. Prou. 27, 6.

958sq. Ps. 140,

961 Murmures] Similiter cadentium syllabarum

causa (Reimprosa) pro murmura posuit ; cf. infra VIII, 237. 966 Cf. Eccli. 39, 37. 972sq. Ps. 152, 5.

942 habere corr. ex abere

C — 945 poenis corr. ex poenas

litterae leri atramenti macula tectae nos corr. ex non T

964 Io. 7, 5.

C

953 uelleris:

961 ret'orum corr. ex rectorum T

964

LIBER VII I33 montem Sion. Fuerunt quidam olim canine uite uiri, qui supra hoc commenti sunt, quod filii Dei descendentes in Hermon celitus et concupierunt filias |hominum. Angeli, inqui-

975

unt, sunt de celestibus descendentes et anime, que desiderauerunt corpora. Sic quidem corpora filie hominum sunt. Sic

I24T

latrauerunt ita dicentes ut Manichei, qui omni diuino dogmati

980

contrari

sunt, dicentes animas

desiderasse corpora humana.

Errauerunt isti, quemadmodum et illi, qui simili errore latrauerunt angelos desiderasse corpora, nimirum filias hominum.

98

I

99 o

tem

995

T000

1005

IOIO

Proiecti

autem

sunt,

licet

Grecorum

multi

illos se-

quantur. Szcut ros Hermon, ait, qui descendit in monte Sion. Per Hermon Iudea, per montem Sion ecclesia. Hermon condempnatio dicitur, Sion specula interpretatur. Ros ergo Domini, ut potentes uolunt, fuit populo Iudeorum, qui postea anathematizatus est, et benedictio illa, que antea descendebant in populo, anathematizatum, postea descendit in monSion, id est in ecclesiam.

Hermon

uero

aliter

lumen

p. 228

dicitur. Quamdiu igitur sinagoga lux fuit, benedictionem diuini roris non amisit. Ceca uero facta, ecclesia illuminata est. Sacramenta scripturarum sunt infinita et tam profunda, ut solus Spiritus sanctus illa penetrare sufficiat. Verum ille cum illis incedit et uiam demonstrat, quos tantus thesaurus delectat. Diximus quidem multa, posuimus infinita de | himbre et rore, qui admittuntur ad benedictionem uolentes I24V per hos, secundum quod contemptum est referre utique

doctrinam ecclesiasticam et uirutum inenarrabilium Dei munera ecclesie condonata, de aliis nihilo minus. Quam plurimis exmanationibus concurrentibus forte mirum erit, quomodo hec benedicere possint, quia potius inmaterialia admittenda quam corpulenta. Si hoc uolunt, quidam dicant mihi, quomodo locuntur digiti, quomodo pedes humani et cetera membra sine offitio oris uel lingue. Nam pupilla

oculorum ait, oculi oculi mei. ignorant,

ad iugem clamorem optatur a propheta. Deducant, mei lacrimas ber diem, et nocte non taceat pupilla Dicat mihi, quomodo clamat pupilla, aut si nolunt uel sciant, quia pupilla tunc clamat, quando oculus

975 Caninae uitae uiri qui fuerint, incertum est.

985 Ps. 132, 5.

987

Cf. HıERonYMIı, Tract. de Ps. 132: Hermon anathema, hoc est condemnatio ; eiusdem

Tract. de Ps. 145: frequenter. diximus Sion speculam aut. ecclesiam interpretari. Interpretationes ex Hieronymo esse sumptas mihi persuasi, corrigens priorem opinionem (Untersuchungenp. 53). 991 Lumen exaltatum] Avcvsrını, Enarr. in Ps. 132, 11. Conspectus interpretationum inuenitur apud MATTHIAS THIEL, Grundlagen und Gestalt der Hebräischkenntnisse des frühen Mittelalters (Biblioteca degli

“Studi Medieuali” IV, 1973) p. 304 et 423.

1004 corpulenta corr. ex corpolenta T

1007/1009 Hierem. 2, 18.

I34 lacrimas

LIBER VII fundit

ad Deum,

siue amore,

siue timore.

Nihilo p. 229

minus eruditiones diuine tunc benedicunt, quando nos instruunt et monent atque corripiunt et nos, illis inluminati, illum sequimur, qui talium actor est. Similiter de uirtutibus 1015 et ceteris. Verum ex hoc in fronte primi operis sic satisfecimus, ut nullum ulterius clatrum paueamus. Quia uero de imbre et rore sufficienter Dei | dono nos dixisse scimus, antequam 125" nos ora pretereat, ad hoc, quod in eodem uersiculo sequitur, perueniamus.

Benedicite,

ait, omnes

spiritus

Dei,

Domino.

1020 Hoc autem semote prosequendum post hoc, stilo nos fatigante, calce uero hore terminum exposcente, cum istiusmodi fine: Sit nomen Domini culum. Amen.

benedictum,

ex hoc nunc,

1015 Supra I, 54sqq.; V, 192-194; VII, rr. 1022sq. Ps. 112, 2. 1019 Dan. 5, 65.

1017 scimus corr. ex simus C

et usque

in sae-

1017sq. Cf. supra I, 180.

1023 Amen /itteris capitalibus

ITEM

;

10

15

2o

EIVSDEM

AD EVNDEM EX OCTAVVS.

HOC

IPSO

LIBER

In residuo ex admisso promouenda uis inspectionis ex more, antequam calor frigescat, si fas uidetur, quemadmodum optime uidetur potioribus ex parte decursis est non languescente robore processionis siue indite siue uote ex optimo distributione et sine penitudine donatione ex inextinguibili munere circa potentissimum munus et donum ex dono ex incontemplabilibus incontemplatiuis siue sparsis siue unitis demonstrante eloquiorum interiori ueritate et supercollocata manatione. Durum autem obstinatum est nimis percurrere disciplinaliter sub uelamine ad denudationem duplicissimo et utraque diploide superrepositum. Confidendum uero in triumphatore et optimo | talium reseratore, qui non solum in hoc, sed in omni se preuium administrat solem et lucem et exemplicatorem et cooperatorem et inestimabilem adnuntiatorem. Ipse quippe uerbum, quemadmodum et diffusissima ratio et splendidissimus sermo, quem nil latet, et effugere potest, cuius mira proceritate et plenitudine et incogitabili administratione inpotentes fortissima cecinerunt, in his quoque potentan-

p. 230

T25

p. 231

tes, quibus potentissimi inbecilles sunt redditi, et fortissimi facti. Benedicite, ait, omnes spiritus Det, Domino. Vt in superioribus, nihilo minus hic discrete ueluti si sint qui non illius

sint, qui omnem fecit uentum et flatum operatus est. Om2; nes spiritus Dei, ait, benedicite Domino. Spiritus non est, quem non fecerit Deus, qui perhibetur Dei. Verum sunt spiritus Dei mali, quemadmodum boni. Spiritus Domini, ait, malus introiuit in Saul. Vnde uero malum spiritum habet ille, qui omnia creauit ualde bona ? Vtique malum spiritum non 3o creauit. Verum spiritus Domini malus dicitur, non ab homine, sed a diuino Spiritu sancto inspirato eloquio. Inimici autem Christi hinc texerunt calumniam contra bonum latrantes ex malo, quod non per bonum, nec ex bono, nec a bono, nec in bono, singulare enim et miserum et languidum et

35 debile et infirmum atque in | se ipso relictum et non etiam in refugis predicandum, quamlibet dicatur spiritus Domini malus, qui apud Saul, quemadmodum infra inaestimabilem VIII, 1/11 Periodus sic intellegenda : In ultimo libro uis inspectionis ex more promouenda est; diuinum donum interiorem ueritatem demonstrat. Ad difficiles singulorum librorum introductiones cf. Untersuchungen 72sq. 22 Dan. 5, 65. 27sq. I. Reg. 18, 10. VIII, 1/3 Item — admisso pro/ zterzs capitalibus 16 exemplicatorem vorr. ex explicatorem T 18splendissimus T — 220mnes: omnis(omis) T — 26 perhibetur corr. ex peribetur T

126r

p. 232

136

LIBER VIII

multitudinem ut mendatii et fornicationis et furoris et phitonis et diuinationis et incantationis et belligerationis et discidii 4o ac talium ceterorum ut in hore pseudoprophetarum mendax legitur spiritus. Verum nobilis operator talium spiritum non

fecisse credendus, nimirum

mendatii

et fornicationis

et

furoris et phitonis et diuinationis et incantacionis hisque similium, qui inmundum increpat spiritum et mutum. Nulla 4; inmunditia

in factis totius munditie factoris, nulla inpuritas

nec ulla diuini clamoris sugillatio. Ergo spiritus Domini malus diabolus, propria malitia deprauatus, qui non malus sed bonus

factus.

Ideo

autem

malus,

licet natura

bonus,

quia suum ignorans modum sese transcendere maluit et potioso rem cunctis aestimauit, de cuius ruina in anterioribus non mo-

dicum dictum scimus. Ipse autem inmundissimus perhibetur spiritus, ipse et mutus, ipse uero omnium uitiorum uentus. Inmundus, quia superbiam, que semper diuine mundicie contraria est, sibi uindicauit, qua a celesti incontaminass tione

ruit

et spurcissima

et contami|natissima

inferni

loca 1267

promeruit. Mutus, non enim in laudem, sed in blasphemiam prorupit. Hic etiam surdus, quia celestem auditum Adam contempnere fecit, uel quia ipse ad suam salutem diuinum preconium non audit, et omnes, qui ex sua parte sunt, utique p: 255

6o diuina non admittant, in interioribus surdissimos reddit. Hic nimirum multiformium nequitiarum spiritus, et in unaquaque sectione circa diffusionem in multitudine totus ipse, quo nil contra bonitatem sine ipso, in quo septem nequiores se spiritus regnant. Hoc quippe sanctissimi distributor 65 Spiritus. Cum inmundus, ait, spiritus exierit ab homine, uadit

per loca inaquosa, querens requiem et non inueniens, dici: Reuertar in domum meam, unde exiui. Et assumit septem spiritus nequiores se, et ingressi habitant ibi. Hoc Christus, qui summa

ueritas est. Sed quomodo

nequiores spiritus

septem

7o illo, quo nil nequius ? Multi scrutati sunt et multa dixerunt et inter utrumlibet dimiserunt. Nequiores se, inquit ueritatis manatio. Nomina malignorum spirituum funditus ignorantur, quemadmodum et bonorum, excepto trium fortium diuinitus inspiratis, Michahel nimirum, et Gabrihel et Raphahel.

38sq. Cf. Leuit. 20, 27: pythonicus uel diuinationis spiritus. 40sq. Cf. Apoc. 16, 13. 51sq. Cf. Mc. 9, 24. 65/67 Lc. 11, 24. 67sq. Lc. 11, 26. 59 parte: partes T

60 Post diuina : sunt de/.

regnant corr. ex regnat T

74 ispiratis T

64 nequiores : nequiorem ;

LIBER VIII

135

75 Greci autem hec et unum, utique | Vriel, qui ignis Dei dicitur,

D275

quem specialius heretici inuocare dicuntur, nisi quia dicuntur throni et dominationes, quemadmodum angeli et archangeli, uirtutes uero, principatus ac potestates et cherubin et seraphin. De ruentibus autem non sic, spiritus autem generaliter 8o maligni. Verum interrogatus malignus ex nomine : Lego, ait, p.234 mihi nomen est, quia multi sumus. Igitur de nequioribus septem spiritibus nequissimo spiritu non modica arbitranda desudatio. Assumit, ait, seplem spiritus nequiores se. Vt dixi, nil diabolo nequius. Videamus igitur, que interiora sunt diuini 85 eloquii de septem nequioribus spiritu inmundo spiritibus. Denique,

ut

audisti,

inmundum

Deus

non

fecit

spiritum,

immo mundissimum et purissimum et incontaminatissimum et sanctissimum, quemadmodum a principio mundissimi et purissimi et incontaminatissimi et sanctissimi et subtilissimi go et incorporei conditi sunt. Ergo nequiores spiritus septem diabolo arbitrandi, quo nil nequius ut est dictum dicendum, septem principalia uitia, que non a Deo facta, sed a diabolo inuenta cum uniuersis dependentium turmis. Nam, ut dixi, natura bonus, quia itaque natura bonus, idcirco habet 95 nequius, utique non factum, sed in|uentum, quo ipse bonus

factus est malus et perseuerat in hoc, ut numquam ad refrigerium participet bonum. Ergo uitia omnia et peccata nequiora diabolo dicenda, que semper mala, et numquam bonam participant naturam, quorum origo superbia, qua bonus roo spiritus Dei malus spiritus factus et malo omnimode sotiatus. Societas uero mali priuatio boni est. De istis uero comprehenditur ueritas dixisse : Tunc assumit septem spiritus nequaores se. Spiritus autem idcirco eadem, incorporea enim et magis spiritum persecuntur quam corpus, nec omnino a 1:0; multitudine sentiuntur. Nil subtilius hoc, quod incorporeis essentiis principatur et prosternit, quod inuisibile et incomprehensibile mortalium obtutibus redditur. Septem ideo solius, quia sicut septem dona sunt diuini spiritus, in quibus omnis perfectio, sic etiam septem sunt maligni spiritus ne110 quitie, in quibus omnis perditio, que quidem omnes nequiores iuxta considerationem admittende illo, qui sine omni neUriel] Cf. E. IVÁNKA, Gerardus Moresanus, der 75 Isıporı, Etym. 7, 5, 15. Erzengel Uriel und die Bogomilen (Orientalia Christiana Periodica 20, 1954, 143-146) ; K. R£oı, Problémak Gellért püspók Deliberatiojaban (Irodalomtörteneti közlemenyek 76 Specialius] Pro gradu positiuo aduerbii ponitur, cf. 69, 1965, 211-217). 83 Lc. 11, 80sq. Mc. 5, 9. supra VII, 480 et infra VIII, 184; 1332 ; 1472. 26. 102sq. Lc. 11, 26.

77 trhoni T

97 refrigerium corr. ex refrigelium T

henditur ras. septem circiter litterarum

102 Post compre-

T

27v

P. 235

138

LIBER VIII

quitia conditus ad omnem iniquitatem defluxit. Nil nequius hoc, quod non a Deo sed a diabolo est. Hoc autem nequius diabolo est, qui non malus sed bonus conditus est. Ideo pre115 ponitur sibi in nequitia, quod ab ipso est. Denique secundum quod factus est, non | nocet, immo secundum quod inuenit,

1287

ledet. Nil enim in creatura mali, nil lesionis, nil cuiusque uitu-

perabilitatis. Quod autem contra naturam aduersus ueritatem et bonum, id oppinandum ledere, hoc ledere uitam auferre. 120 In hoc autem non spiritus Domini bonus, qui notas facit uias rectas, quin spiritus Domini malus, qui iter pretendit tenebrosum, discernitur.

Perhibetur

autem

Domini,

ut dixi,

qui ab ipso factus. Est autem malus non Dei uoluntate, sed sua adinuentione. Ideo uero inmundissimus et surdissimus et 12; mutus. Omnes igitur demones in hoc, quia a Deo conditi sunt, spiritus Dei sunt. Quia uero inmitati sunt preuaricatorem et superbum, iam non spiritus Domini boni sed mali narrantur. Ad uindictam et ulcionem eternaliter dampnati et ad poenam inferendam in illis, qui illos imitantur, parati sunt, unde et po130 testates tenebrarum nuncupantur. In illis sic quidem potentantur, qui magis diligunt tenebras quam lucem. Fuistis, ait, aliquando tenebre. Lux Deus est et tenebre nulle in eo. Ergo, qui in hac luce non manent, in umbra sunt. In quali umbra ? Inluminare,

ait, his, qui in tenebris et in umbra

mortis sedent.

135 Ergo cecus dicendus, qui lucem non sequitur et in umbra moratur. Vmbra caro est. Non enim | sapit ea, que dei sunt. Tenebre actiones illius, quibus clauditur paradisus, in quo continua nox est. Siue tenebre et umbra lex naturae et lex littere, in qua pauci usque ad aduentum Dei filii inluminati exti14o terunt. Nullus iustificabatur in lege ad euasionem mortis, nemoque beatus reddebatur. Commune enim omnium iter erat ad claustra inferni, et diabolus imperabat uniuersis. Inluminare,

ait, his, qui in tenebris et in umbra

mortis sedent.

Nemo cognoscebat artificem uerum, nullus poterat enigmata 145 penetrare scripturarum, in quibus occultabatur Christi aduen-

tus. Quando uero per uiscera misericordie Dei nostri iuxta pontificis Zacharie clarissimum uaticinium uisitauit nos oriens

ex

alto, tenebre

fugate sunt,

et umbra

mortis

recessit,

et

nos omnes apertis interioribus oculis uidimus lumen uerum, 159 quod. inluminat omnem. hominem. uenientem in hunc mundwm. Tunc autem reserata sunt lumina nostra, quando aperuit sensum apostolorum, ut intellegerent scripturas. Sed 131sq. Eph. 5, 8. l:c# 1278

Zach 642:

133sq. Lc. 1, 79. 1505sq. Io. 1, 9.

138 continua corr. ex continuo

T

142sq. Lc. 1, 79.

146/148 Cf.

1287

p. 236

LIBER VIII

139

forte quisquam se obicem conatur facere, quia umbram ueterem nominaui legem. Istiusmodi uero obicem Pauli fulgidus 15; deuastat mucro, atque a carne usque ad animam detruncat penitior siremastis, qui in secundo Corinthiorum libro fatetur : Quod|s? ministratio mortis litteris deformata in lapidibus, wit in gloria, ia ut non possint intendere filii Israel in faciem Moysi propter gloriam uultus eius, que euacuatur, quomodo 16o non ministratio spiritus erit in gloria ? Nam si ministratio dampnationis gloria est, multo magis habundat ministerium iusticie in gloria. Non quidem minus est ministratio mortis umbra mortis, immo transcenditur altera ab altera, quanquam equum omnimode perficiat sensum in omnibus diuinis promulgationi165 bus. Hoc autem atque ad hoc propter tenebras et potentantes in ipsis et spiritus Dei malos, nimirum demones, quoniam de ministratione mortis ratio ex consuetudine accessit et dampnationis prosequendum

parum,

ne mortem

129"

operetur minime p»257

aduertentibus optime dictum, eo quod ut ministratio mortis

17o et dampnationis, sic etiam uocitetur umbra, que nimirum a duobus fit, a luce et corpore. Vmbra mortis, quia contecta sacramentis durissimisque delinquentes punit animaduersionibus. Quod si ministratio mortis, ait, litteris formata in lapidibus, fwit in gloria. Ministratio mortis ideo, quia in reatu nullam 17; penitudinem, sine dilatione

immo mortem

prescentem exercebat ultionem et | in hostibus, ut ex multis animad-

129V

uertimus. Nihilo minus ministra dampnationis, siue quia nullum saluabat ex talibus, siue quod dampna prodebat delinquentium, quibus nemo aliqua gratia redimebatur, 189 immo durissima caucio durissimam expendebat constitutis sub se penam, ut ex absortis comprobatur et ceteris. Quod autem dicitur ministratio mortis in gloria, declaratur quondam maxima

apud ueteres esse gloria, nimirum filios Israel,

qui specialius dicebantur Dei, ut fuerunt, et multis compro18; bati sunt significationibus a tempore non solum Moysi, sed etiam Abrahae ad completionem usque diuine plenitudine temporis. Haec autem euacuata funditus comprobatur gloria, quando pro singulari lege generale euangelium nobis finis totius legis Christus ad iusticiam scripsit. Ideo iam non intollerabilis 19o est facies Moysi propter gloriam uultus eius, que euacuatur, iuxta quod dicitur, lex et prophete usque ad Iohannem. Facies 156 Siromastis| Quia PaPras translationem praebet Siromastes fortis, manifestum est eum fontem Gerardi non fuisse, cui glossarium quoddam ante oculos fuisse uidetur aequum ac illud, ex quo IonaNwis BarBr Catholicon explanationem Siromatis .i. gladius hausit. 157/162 II. Cor. 5, 7-9. 173sq. ı IIL.Cor. 3,7. 184 Specialius] pro specialiter, cf. supra VII, 480. — 191 Lc. 16, 16.

171 Post fit: nimirum 4e.

179 delinquentium corr. ex delinquenteum T

140

LIBER VIII

Moysi ipsa legis austeritas, ipsa iuxta litteram punitio. Ex hoc autem gloria non permanens erat. Quomodo ? Scimus, ait, quecumque lex loquitur, his qui in lege sunt loquitur, ut omne 195 os obstruatur et subditus fiat omnis mundus Deo, quia ex operibus legis non iustificabitur omnis caro coram illo. Per | legem enim agnitio peccati. Nunc autem sine lege iusticia Dei manifestata est, testificata a lege et prophetis, iusticia autem Dei in omnes et super omnes, qui credunt. Hoc autem est, quod su200 perius positum est : Quod si ministratio mortis, litteris deformata in lapidibus, fuit in gloria, ita ut non possint intendere. filii Israel propter gloriam uultus eius, qug euacuatur, quomodo non magis ministratio spiritus erit in gloria ? Multo, inquam, amplius, haec non euacuatur, ut illa, immo augmentatur in 205 justificationibus illorum ad gloriam, quos ipsa puniebat propter austeritatem et rigidam sanctionem. Ideo cornutus in facie perhibetur Moyses, nimirum terribilis in preceptis et potestatiuus in uindictis. Noster autem Moyses mansuetissimus super

omnes,

nimirum

Christus,

cornutam

habuit

1307 p. 238

faciem,

210 quando in monte (ransfiguratus est et resplenduit facies eius sicut

sol, uestimenta

autem

eius

alba facta

sunt

sicut

nix,

et discipuli ceciderunt in terram. Cornua uirtutem et potentiam demonstrant, qua unita ecclesia, que facies Christi est, ab inimicis terribilis uidetur. Duo autem testamenta siue 215 Christi siue ecclesie demonstrantur cornua, quibus inimicorum

uentilantur castra. | Hoc autem propter cornutum Moysen, cuius faciem non possunt intendere filii Israel. Id autem, quia resplendente facie figurati et ueri Moysi discipuli, qui ueri Israhelite intellegendi, ceciderunt in terram, non ualentes suf220 ferre, ut dicitur, magnalia. Verum sunt cornua, que non fortia et munimine faboranda. Omnia, ait, cornua peccatorum confringam, et exaltabuntur cornua iusti. Si uis aspicere ad hec, multa sequenda sunt et modum excedimus infinitis reuolutis eloquiorum. Verumtamen non per multa incedamus, ut de 225 Cornibus impiorum et iusti breuiter satisfaciamus. Nec solius in Dauid de cornibus, quin potius in omni canonica recitacione. Ad omnia

uero

recurrere

laboriosissimum,

maxime

cum

ce- D:259

tera nos tanta expectent, que uix umquam prosequi iuxta uoluntatem poterimus. Te autem auidissimum sciens de omni230 bus auditorem, immo et prestantissimum relatorem, potius ab aliis quam a tuis gratanter subducar, quamlibet sanctus noster

8.

193/196 Rom. 5, 19-20. 210sq. Mt. 17, 2-3. 221sq. Ps. 74, 11.

201 filis T

197/199 Rom. 3, 21-22. 200/203 II. Cor. 5, 7221 Faboranda] Praedicanda, cf. supra II, 352.

218 et ueri ss. C

221 Post ait: ait. de/.

I30V

LIBER VIII

I4I

frater Andreas a nostro semper in hoc ipso collo dependat, cuius nimirum imperio non satisfacere delinquere non mediocriter est, et tandem

quod

| iussisti, de omnibus nos in-

23; terim cogit silere sibique solius inpensum inpendere, ne quidem tue inpensu caream gratie. Sed fateor me nimis uereri prudentissimo deliberare tractatori et subtilissimo arbitri, precipue cum dictorum pulchra me minime possideant ingenia. Tamen in uili tegumento aliquando preciosissimus lapis recon24o ditur atque sacello nigerrimo optimi reseruantur non solum argentei, sed aurei nummi. Sub autem splendidissimis mauortibus

et circa habitudinem

trabeis

multe

latent

1517

p. 240

nausie

seque obuiant mutuo spurcicie. Omnia, ait, cornua peccatorum confringam, et exaltabuntur cornua iusti. Vide, quia ut bona 245 sic mala sunt cornua, quemadmodum sicut boni sic mali spiritus, ut audisti, post paululum de spiritu Domini malo, qui uexabat Saulem. Itaque cornua peccatorum ferocitates demonum siue potentias superborum et doctrinas hereticorum (significant). Hec omnia Deus Pater fregit per uisitacionem 25ofilii et crucem et mortem et resurrectionem et euangelii fortissimam predicationem. Vis audire cornua, que fracta audis ? Superborum, ait, et sublimium colla propria wirtute calcauit. Ista fuerunt cornua ferocia, utique illorum, quorum | mentio facta est, que propria Dei Patris uirtute fracta sunt. TAN 25; Veritas patris Christus, qui comquassawit capita multa in terra multorum, bibens de torrente in uia. Quia hoc, ideo exaltauit caput, ut legis mecum pariter, atque ideo interfecit reges magnos et reges mirabiles, Seon regem Amorreorum, et Hoc regem Basan, et omnia regna Chanaan, id est omnes contrarias 260 potestates et principes tenebrarum, et regem Siri, et principem Babilonis, et Pharaonem regem Egypti, ad quem per prophetam loquitur dicens : Leoni gentium assimilatus es et draconi,

qui est im mari,

et wentilabas

cornu

in fluminibus

tuis, et conturbabas aquas pedibus tuis, et conculcabas flumina

232 Andreae infra VIII, 721 et 1693 iterum et tertium mentio fit; quem

quidem scimus Gerardi librum De diuino patrimonio accepisse et in Richardi cuiusdam abbatis monasterio moratum esse. Cf. supra p. VIII. 237 Arbitr:) pro Arbitro. Heteroclisiam Gerardus similiter cadentium sillabarum causa tolerabat, cf. supra VII, 961. 241sq. Mauors] cf. IsiboRt, E£ym. 19, 25, 4. trabea] ibidem 19, 24, 8. 243sq. Ps. 74, 11. 252sq. Cf. Eccli. 24, 11.

255sq. Ps. 109, 6.

258sq. Ps. 134, 11. Hoc] legendum Og.

262/274

Ezech. 32, 2-8.

233 delinquere zz ras. 234 mediocriter corr. ex mediocre, sequitur ras. duarum linearum, in qua adbuc discernitur : preceptis uero parere xpi/ et tandem quod /sime...illud ^ 238 me- possideant/zras. 239 preciosissimus corr. ex preciosissimis C 248 potentias corr. ex potentia T

142 265 eorum.

LIBER VIII Propterea, hec dicit Dominus

Deus 2: Expandam

super p. 241

te rete meum in multitudine populorum multorum, et extrahent te in sagena mea, et proiciam te in terram, super faciem agri abiciam te et habitare faciam super te omnia uolatilia celi, et saturabo de te bestias uniuerse terre, et dabo carnes tuas super 270 montes, et implebo colles tuos sanie tua, et rigabo terram fetore sanguinis iui super montes, et ualles implebuntur ex te, et operiam, cum extinctus fueris, celos et nigrescere faciam. stellas eius ; solem nube |tegam et luna non dabit lumen suum. Omnia 132* luminaria celi mouere faciam super te. Sic impiorum debilitata 275 et confracta uidebuntur cornua uirtute diuina, et adhuc con-

fringenda sunt, que supersunt, et in Danihele leguntur, licet quedam horum ex parte dissipata sunt atque transacta : Vidi, et ecce aries unus stabat ante paludem habens cornua excelsa et unum excelsius altero atque succrescens. Postea uidit 280 arietem. cornibus uentilantem contra occidentem et contra aquilonem et contra meridiem, et omnes bestie non poterant resistere ei, et multa alia. Id ob hoc, ut cornua multa non dubites significare,

et

quedam

sint

cornua

peccatorum,

ut audisti,

et

quedam iustorum. Cornua impiorum expressimus. At si 28; plus queritur, cornua peccatorum tumiditates et inflaciones et opes superbe et superbie et audacie inter potentes uersantes, quas omnes Deus confringit, quemadmodum ueteres fregit et ruentium superbiam humiliauit. Exaltabuntur, ait, cornua ius-

ti. Si ad unumquemque iustum aspicimus, dicere possumus 290 cornua opera uirtutum preliantia contra incentiua uitiorum, que cornua sunt reproborum. Si generaliter ad ecclesiam, que ex utroque populo sanguine | Christi iustificato electa est, si- 132” cut supra premissum est, duo testamenta, siue duo caritatis precepta, que tunc precipue exaltantur, quando obseruan29; tur et perficiuntur et sacris dictis exponuntur. Si uolumus p. 242 ad Christum, qui iustus in eloquiis frequentissime peribetur, dicendum, quia opera sua cornua sua sunt, de quo etiam in Abacuc : Et cornua, ait, in manibus eius. Si queris quomodo,

audi, quod

dicitur

: Sicut Pater

suscitat

mortuos

et

zoo wiunficat, sic et filius, quos uult, wiuificat. Neque enim Pater iudicat quemquam, sed omne iudicium dedit Filio, ut omnes honorificent Filium, sicut honorificant Patrem. Si queris quur et ipse iustus dicatur, qui iusticia iustorum est et beatorum mundatio mundifica et beatifica dealbatio et impiorum

305 lustificatio, disce, quia nil nisi quod equitatis et iusticia

277/281 Dan. 8, 3-4. Io: 5, 21-23.

288sq. Ps. 74, 11.

266 rete: retem ;multorum corr. ex meorum

298 Habac. 5, 4.

T

est,

299/302

LIBER VIII

143

diligit. Iustus sic quidem et ille nonumquam dicitur in scripturis, qui sicut aquam bibit iniquitatem. Verum supra retuli de suis cornibus, uel quomodo cornutus intolerabilis factus est

ut quondam 310 tatis

misticus

multocies,

ut

Moyses.

fortes

Cornu

uolunt,

uero

regnum

in dictis ueridemonstrat,

ut

illud : Erexit nobis cornu salutis in domo Dauid, pueri sui. Dauid domus ecclesia est Christi, qui puer dicitur Dei. | Ecce, ait, Puer meus, quem elegi. In hac quippe domo cornu erexit, dum sua uirtute et potentia per totum mundum usquequa31; que illam dilatauit et orbem uniuersum suo euangelio sibi substrauit. Vnde et loquitur : Exaltabitur sicut. unicornis cornu meum. Vnicornis hic Christus propterea, quia solius de illo dicitur : Omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso factum est nihil, in cuius manibus cornua perhibentur, nimirum 320 stigmata crucis et triumphus uictorie, quibus regnum dia-

1337

boli uentilatum est et ecclesia conualuit. Siue cornua crucis brachia, in quibus manus inestimabiles dominice extiterunt P. 243 clauis confixe, que totius mundi singularissima sunt presidia facta, siue brachia

32; nam lerra,

uitam

mediatoris

traxerunt

omnia

traham

extenta,

peritura. ad

me

que omnia

Si exaltatus,

ipsum.

Propterea

ad

diui-

ait, fuero a ascendit

in

pulpitum et celebrauit sacrificium uespertinum et crucem fecit in modum crucis, id est se ipsum extendit in lignum cruciforme. Nam Iudei crucem parauerunt ex ligno et Christus ex 33o carne.

Quid

dico?

Id est, ut dixi, cruciforme

signaculum

suum sacratissimum in ligno tranuerso exibuit corpus. Dum autem sic fecit, quasi crux crucifixa uidebatur in cruce ex dominica facta humanitate. Ideo ut unicornis | suum cornu 135" gloriatur exaltari ecclesia, id est esse, ubi Christus est, in

33; dextera Dei sedens. Itaque in cornibus uterque letatur, nimirum sponsus et sponsa. Quomodo ? Omnia, ait, cornua peccatorum confringam et exaltabuntur cornua iusti. Quomodo ? Et ibunt, ait, hi in supplicium eternum, iusti autem in uitam

eternam. Sic exaltabuntur cornua iusti, utique fideles Christi 340 et amici, confractis cornibus impiorum. Nullum itaque animal diligit Deus in templo suo nisi cornutum. Denique condam nullum animal immolabatur Domino in templo, nisi quod cornu habet. Tria siquidem immolabantur, nimirum taurus, aries, hircus et uniuersa cornuta. Nos itaque nisi 34; habeamus

cornua,

307 Cf. Iob. 14, 6.

quibus uentilemus

311 Lc. 1, 69.

312sq. Mt. 12, 18.

11. — 318sq.lo. 1,5. . 325sq.Io. 12,32. Psi5ar. 338sq. Mt. 25, 46.

317 cornu: cornum

T

inimicum

332 sic ss. T

et multitu-

316sq. Ps. 91,

| 333sq.Cf.Ps.91,11.

— 336sq.

144

LIBER VIII

dinem, non erimus digni immolari huic, qui proprio filio suo non pepercit, sed pro nobis omnibus tradidit illum. Vnde et Dominus cornu dicitur salutis his, qui credunt in eum. Etenim in cornibus crucis sue, ut audisti, uentilauit omnes inimicos et confregit Leuiathan serpentem uectem et Leuiathan serpentem tortuosum omnemque diaboli cuneum. Diuinus noster

35 o

magister inter omnes perfectissimus hiromistas : Christus, ait,

crucifixus est in corpore, sed uere crucifigebat ibi demones. sa

Non fuit crux, sed triumphus fuit, sed uexillum fuit. Propterea conscendit in crucem, ut nos de terra in altum | tolleret. 1347

Ego puto crucem

saluatoris istam esse scalam,

Iacob. In ista scala descendebant

quam

uidit p- 244

angeli et ascendebant,

id

est in cruce Iudei descendunt et gentiles ascendunt. Propterea exaltabitur, ait, sicut unicornis cornu meum. Quomodo ? 36 o

Karissimi, ait, nunc filii Dei sumus, et nondum apparuit, quid erimus. Scimus autem, cum apparuerit, quia similes ei erimus,

quoniam uidebimus eum sicuti est. Sic exaltatur ecclesie cornu, id est uirtus sibi data a Christo essendi ubi Christus est, quem36 5

admodum fatetur : Volo, ut ubi ego sum, illic sit et minister meus. Hoc esse perdidit spiritus Domini malus, qui uexabat Saul. Sicut tunc, ita et nunc, si intime admittitur, uexat spiri-

379

37

^

tus Domini malus Saul, qui peticio interpraetatur. Vis audire, quid sit peticio ? Omnes, ait, querunt, que sua sunt, et non que Iesu Christi. In omnibus his congregatio nequam et sinagoga nefanda, quam spiritus Dei malus uexare non cessat. Letantur, ait, cum male fecerint et exultant in rebus. pessimis. Hoc autem instinctu spiritus Domini maligni. Qui fornicator est, a spiritu malo uexatur, qui raptor, qui auarus, qui inmundus, qui hebriosus, qui contentiosus, qui inuidus, qui detractor, qui cupidus et cetera in ceteris, qui istiusmodi tituli sunt. Malus itaque a malo uexatur, ut duplicem cruciatum consequatur. | Ideo peccator et iniquus laudatur et benedicitur. 134*

Laudatur, 38 o

ait, peccator

im desideriis

anime

sue,

et iniquus

benedicitur. Consensu peccatoris exercetur iniqui benedictio et instinctu iniqui peccatoris preconium, quo demum alter P- 245 ab altero auriat cruciatum in conflictum sempiternum. Ad

nimium

calorem,

348 Cf. Ps. 17, 5.

ait, transeat.

ab aquis

350sq. Esai. 27, 1.

niuum

et usque

ad

352 iromista] Sacrae scripturae

doctor, uide supra ad I, 52. Fontem sequentis non inueni.

357 Cf. Gen. 28, 12. S59ERsT 07877. 360/362 I. Io. 5, 2-3. 364 Io. 17, 24. 367 Isrponr, Ezyz. 7, 6, 65. 368sq. Phil. 2, 2 1. 370sq. Prou. 2, 14. 372/374 Cf. I. Cor. 5, 11 et Rom. ı, 29-30. 378sq. Ps. 16, 5. 381/383 Iob. 24, 19. 349 uentilauit corr. ex uentilabit C ex contentionsus T

362Sic:Si T

374 contentiosus corr.

LIBER VIII

I45

inferos peccatum illius. In hoc dicto iugis talium uexatio demonstratur. Hoc quippe propter Saulem et spiritum Dei 38 5

malum

uexantem

eundem,

ut interimeret

tam Dauid. Denique, ut legitur, batur spiritus Dei malus. Christus rex atque singularissimus magister inmundissimum spiritum proiecit a

39 o mano,

diuinum

citharis-

Dauid psallente egredienoster simul Dominus et in Dauid, qui psallendo Saul, id est a genere hu-

cithara cuius ipsa nobilissima crucifixio, extitit. Can-

tauit, quando in cruce pendens clamauit ad patrem dicens : Pater,

39 a

40 o

aue, 40

tuas

in manus

commendo

spiritum

meum.

Ista com-

mendatio nos comendauit similiter Deo patri et proiecit a nobis spiritum Domini malum. Verum non omnes fideles, ideo iterato pro tempore uexabatur Saul. Quid inquis ? Dicentes se, ait, nosse Deum factis autem negant illum. Iohannes uero theologus in secunda sua inluminatione : Videte wosmet ipsos, ait, me perdatis, sed ut mercedem weram accipiatis. | Omnis, qui precedit et non manet in doctrina. Christi, Deum 1357 non habet. Qui permanet in doctrina, hic et Filium et Patrem habet. Si quis uenit ad uos et hanc doctrinam non adfert, nolite accipere eum in domo, et aue ei ne dixeritis. Qui enim dixerit illi communicat

operibus

eius malignis.

Infelicissimi

nos et

miseri, quantis inuoluimur eulogiis, qui non solum talibus aue dicimus, quin potius leuissimo oblato munere eosdem iustificare non timemus. $7 quis uenit ad nos et hanc doctrinam non adfert. Quam, inquis? Si queris, audi solius, intente

A^

considera

et hanc

doctrinam

scribe

in tabulis

cordis

tui,

ne inimicus doctrine diuine quid sacrarum auferat deltarum,

quas digitus Dei expressit in tabulis testamenti, non quidem fractis, sed solidis. Ve wobis, qui ridetis nunc, quia lugebitis et flebitis. Ve uobis, cum benedixerint uobis omnes homines. Secundum hoc faciebant pseudoprophetis batres eorum. Sed wobis dico, qui auditis : Diligite inimicos uestros, benefacite his, 41 5 qui wos oderunt. Benedicite maledicentibus wobis, orate pro calumpniantibus uos. Et, qui te percutit in maxillam, prebe 41 o

et alteram,

et ab eo, qui aufert. uestimentum,

etiam. tunicam

noli prohibere. Omni autem petenti te tribue, et qui aufert, que tua sunt, ne repetas. | Et prout uultis, ut faciant uobis 42 o

homines, et uos facite illis simaliter. Et, si daligitis eos, qui nos

diligunt, que uobis est gratia ? Nam et peccatores diligentes se 392 Lc. 23,46. 395sq. Tit. 1, 16. 397/403 II. Io. 8-11. — 406sq. II. Io. 1o. 409 Deltarum] pro tabularum, ab interpretatione Hebraicae litterae Daleth, ex HrERONYMI, epistula 30, 5, ab HRABANO Mavno in Expositione super

leremiam 18 (et aliis pluribus) transsumptum, cf. THIEL, Grundlagen (ut supra ad VII, 991) 89. 411/428 Lc. 6, 25-55.

400 Post habet: si de.

410 testamenti: testamentis T

p. 246

155

146

LIBER VIII

diligunt. Et, si benefeceritis his, qui wobis benefaciunt, que uobis est gratia ? Siquidem et peccatores hec faciunt. Et, si mutuum dederitis his, a quibus speratis recipere, que gratia. est 425 uobis ? Nam et peccatores peccatoribus fenerantur, ut vecipiant equalia. Verumtamen. diligite inimicos uestros, et benefacite et mutuum date mil inde sperantes, et erit merces multa, et eritis filii altissimi, quia ipse benignus est. Hec nimirum est doctrina a pectore totius deitatis aurita. Qui hanc non habet, 430 a spiritu dei uexatur maligno, nemoque istiusmodi doctrine debet sibi aue dicere, ne quidem operibus eius malignis comunicet. Qui tetigerit. picem, inquinabitur ab ea. Nil picula tetrius, a qua inquinari tangens peribetur, que quidem omnem saecularem actionem demonstrat luto uite pereuntis ad435 herentem, de quo redimi optabat ille, qui dicebat ad Deum : Eripe me de luto, ut non infigar, id est a uita carnali, que in glutino uitiorum sepulta est. Quanto itaque Deo familiarius adheremus,

tanto

| ab omnibus

studiosius,

qui lutum

dili- 136r

gunt mundi potius quam uitam beatam, declinare debemus. P- 247

440 Sed

nullus

sine

predicta

doctrina

Christo

adherere

ualet.

Miseri nostram neglegentem salutem magis desideramus placere carni, et sanguini, diuinum non participantibus regnum, quam insistere et consistere in istiusmodi resecatione. Auferte, ait, malum ex uobis. Hoc malum Iohannes explanauit, 44; dum dixit : Si quis uenit ad wos et hanc doctrinam non adfert,

nolite accipere eum in domo, et aue ei ne dixeritis. Quare uero ? Qui enim, ait, dixerit illi aue, communicat

operibus eius ma-

lignis. Si aduertere ut deliberas plenissime optas, nil uadationis sine periculo quis inuenire potest, nisi ad omnia respi450 ciat et toto corde sequatur, quod Christi doctrina hortatur. Si hec scitis, ait, beati eritis, si feceritis ea. Scire quidem bo-

num, perficere optimum, hoc autem superadmittere et superscire. Ex hoc enim omnis sapientia consequitur, et preclarum scire supercollocatur. Inde sapientes sapor di-

45; uine executionis

demonstrat

sciolos non

ad carnem,

sed ad

spiritum, qui carni et sanguini non subiacet, mec inhabitat corpore subdito peccatis. Peccata cum sint incorporea, quedam quia corpora carni et sanguini corpo|ralibus, et ex corporibus

10.

432 Eccli. 15, 1. 436 Ps. 68, 15. 443sq. I. Cor. 5, 15. 445sq. II. Io. 447sq. II. Io. r1. 451 Io. 15, 17. 456 Sap. 1, 4. 457/462

Periodus facilius intellegitur ordine uerborum transposito, uidelicet :Peccata, cum sint incorporea, corpora uitiorum sunt, quia corpora magis carni compellunt seruire quam Spiritui sanctissimo...

426 Post uerumtamen : diligite de. Post desideramus : salutem de/.

cor/ralibus T

431 malignis corr. ex malignus

441

443 Post insistere : quam del. ; et ss. C

458

1367

LIBER VIII

147

magis compellunt seruire, que spiritui Dei malo in illis com- p. 248 46o moranti famulantur, quam Spiritui sanctissimo, qui totus incorporeus est et non habitat nisi in mentibus se suo dono dignis factis, corpora uitiorum immo demonum sunt. Verum diabolus incorporeus cum sit, tamen corpus suum superbia et multiformis nequitia, que in suis habitat, dicenda. Nil 46; enim meditatur impiissimus spiritus, nisi ut nos a sanctissimo separet Spiritu, cuius uirtute ipse proiectus est, et Christi doctrinam extinguat in pectore Christianorum, qua punitur procacissimus et prostratur superbissimus. Diuine maiestatis inuisibilis unctio ipsa beatissima aduertenda doc47» trina, et inluminatio inestimabilis quedam mansuetissimis dictis inuoluta. Qua arida molescunt corda frangunturque superba,

inluminantur

opaca,

reflectuntur

attonita,

ele-

uantur prona, eriguntur iacencia, sanantur egrota, curantur infirma, roborantur debilia, sic autem et sic cetera. Talibus 47; uero superintellegibilibus administrationibus humana cor-

pora transcendunt ad spiritum, qui facit credentes spiritualiter sapere et circa id ipsum uiuere, ut magis spiritus credendi sint quam caro uel sanguis, qui nescit ea, que Dei sunt spiritus. Et hoc bonus | Paulus: in 48o on secundum carnem militamus. Qui perat, licet caro, non tamen in carne : spiritus est. Quia adheret, ait, Deo, unus

carne, ait, ambulantes 137 carnem nimirum suEi enim adheret, qui spiritus est cum deo

itaque, qui cum Deo est, caro non est ; Deus enim spiritus est. p. 249 Qui autem caro non est, procul dubio incorporeus est. Quo48; modo ? In carne, ait, ambulantes non secundum carnem militamus. Nam arma milicie nostre non carnalia, sed potentia

Deo ad destructionem munitionum, cogitationes. destruentes, et omnem altitudinem extollentem se aduersus scientiam Dei. Qui sic quidem militat, non carne militat, sed Spiritu sanc490 to ; quia sic facit, ideo confidenter uitiorum destruit munitio-

nem et operum carnalium menia dissipat et molimina inmundissimorum spirituum diuina uirtute conculcat diuine milicie armis, que fabricantur doctrina beatissima Christi. Arma, ait, milicie nostre potentia Deo. Ab illo quippe con495 fortantur hec arma et ex sua uagina procedunt. Haec arma dilectio est et caritas et beatissima Christi societas, qui inimicos precipit diligere, maledicentibus benedicere, pro calumpniantibus orare, una maxilla percussa aliam prebere, omni

petenti tribuere,

479sq. II. Cor. ro, 5. 494 II. Cor. 10, 4.

ablata

non

repetere,

482 I. Cor. 6, 17.

| mutuum

sine 137°

485/488 II. Cor. ro, 3-5.

497/500 Cf. Lc. 6, 27-30.

463 incor/corporeus T 468 procacissimus corr. ex procacissimis C 499 Post repetere: ras. unius ferme lineae

148 500

505

omni mercede tribuere et omnia ad libitum ministrare atque, ut cuncta comprehendam, omnia, que istius sunt saeculi, fugere Deumque sequi in omnibus. Hoc autem facere in carne quidem ambulare, sed non secundum carnem militare est, immo huic adherere, qui in carne positus nil carnalium operum expertus est. Haec uero est illa doctrina, in qua quisquis permanet iuxta diuinum dictum, et Filium et Patrem habet. Qui autem hanc doctrinam non affert, non est recipiendus, ne quidem sit communicacio operum malignorum.

510

LIBER VIII

Itaque,

315 exterius

520

525

qui circa

id uiuunt

et cohortantur

alteros,

licet in carne, ac per hoc non secundum carnem militant. Ex hoc quippe coniügantur huic, a quo ista manat doctrina et spiritus beatissimus est, huic denique sociati sunt, quantum possibile est esse, ut ipse est, et ex hoc ipso spiritus Dei p. 250 sunt. Proinde diuinitus inspirata eloquia simplicibus uerbis sunt

expressa,

quamlibet

nubibus

allegoriarum

et enigmatum profundissimorum interius obumbrata, quo nullus uitalis doctrine cibariis ieiunus remaneat sacratissimam audiens historiam, siue ignorans reddatur ex doctrina, | sine qua nemo celeste promerebitur regnum. Denique, quante uirtutis diuina sit scriptura, pene a paucis, immo a nullo comprehendi potest. Quia uero de multis tua me prouocauit dilectio atque in postero non me dubito prouocandum, quamlibet ad hoc mee paucitatis indignum reddatur ignenium, immo uix alicuius momenti ingeniosum umbraculum, quid peritus ad terapeutas de ipsius incomprehensibili Cassiodorus omni suauius expresserit nectare, breuiter Isingrimi mei dulcissime germanitati expediam : Intuemini, ait, sodales egregii, quam mirabilis, quam dulcis in scripturis diuinis decurrit ordo dictorum et desiderium semper exercens, sacietas

350 sine fine, esuries

gloriosa beatorum,

1387

ubi nimietas non argui-

tur sed magis inportunitas crebra laudatur — merito, quando et noticia rerum

535

salutarium inde discitur, et credentibus

atque eadem operantibus eterna uita prestatur. Preterita sine falsitate describunt, presentia plus quam quod uidentur D3251 ostendunt et futura quasi iam perfecta narrantur; ubique in eis ueritas regnat, ubique diuina uirtus inradiat, ubique

506/508 Cf. II. Io. 9-11. 515 Sunt) pro codicis est posui, quod iam BaArrTHYAN legendum suspicatus est, quamquam etiam Gerardum eloquia cum scriptura confundentem singularem numerum posuisse negare uix audeam. 527/583 CAssıoDoRı, Institutiones diuinarum litterarum (Liber I) cap. 16. Verba ut doctus es (555) Gerardus Isingrimum alloquens interpolauit. 502 sequi corr. ex seq;

nullus: ras. duarum litterarum

508 sit: fit T

515 sunt: est T

523 indignum corr. ex dignum C

517 Post

LIBER VIII

149

panduntur humano gener | profutura. Dum autem haec ita habeant in terris, nobis pro captu ingenii parabolis et propositionibus sumptis celestis ueritas intimatur, sicut

158v

540 ipsa in LXXVII psalmo testatur: Aperiam in parabolis os

meum, loquar propositiones ab initio. Tradunt etiam nobis, ut munera cuncta uincantur, sancte trinitatis adorabilem cognitionem, quam per tot saeculorum tractus idolis dedita ceca et flebilis ignorauit humanitas, Patrem scilicet et Filium et Spiritum sanctum, creaturarum omnium creatorem atque rectorem,

$50

facere que uidit in celo et in terra, cuius si

pietatem queris, audi breuiter comprehensum : Adiutor in oportunitatibus, in tribulatione; si potentiam, ausculta Et quis resistit potestati tue ? Si iusticiam, lege, quia iudicauit orbem terre in equitate. Nam et ubique esse totum Deum manifestissime declarat dicente psalmographo : Quo ibo a spiritu tuo, et a facie tua quo fugiam ? Si ascendero in celum, tu illic es ; si descendero in infernum, ades, et cetera,

55 5

que de illa maiestate continentur. Istas sic quidem litteras, ut doctus es, non ratio humana repperit, sed hominibus sanctis uirtus celestis infudit ; quas tunc bene datur intellegi, | quan- 139" do eas uere et utilia predicare mens deuota crediderit. Quid p. 252 enim

in illis litteris utilitatis

et suauitatis

non

inuenies,

si

purissimo lumine mentis intendas ? Lectio cuncta uirtutum 560 est uerbum non inaniter cadens, nec tardat effectus quod promittit, oboedientibus conferens eternam salutem, superbis restituens eternum supplicium. Atque ideo eam non solum audire sed implere sanctis operibus commonemur ; modo siquidem caritatem Dei et proximi monet, modo ut saeculi 56 A peritura contempnamus insinuat, modo ut illam patriam recorderis in qua es perpetue mansurus infundit, pacientiam

579

monet,

mereamur 57

v^

spem

tribuit,

humilitatem

proficuam

laudat,

superbiam ruinosam semper accusat, pias elemosinas creberrime fieri persuadet. Tunc quod supra omnes pietates indulgentissimum est, acceptam sibi penitenciam iudex ipse testatur, quando etiam uerba quibus rogetur clementissimus redemptor indulget, terret ut corrigat, iudicium minatur ut parcat, et sic nos precipit uiuere, ut angelorum suaue

esse

atque

bus, deinde

consortes,

perfectum ut eum

fiatque illud in nobis, quod nimis

est, ut sit Deus

uideamus

omnia

in omni-

| sicuti est, et sic de glorie 139"

ipsius copia compleamur, ut nulla ulterius indigentie sterilitate fatigemur. Talibus uero iussis qui parere non ambiat, nisi

537 haec corr. ex hac T 554 Post maiestate : sacris lectionibus 4e. 560 non inaniter : nominanter T 564 dei corr. ex domini T 566 mansurus corr. ex munsurus T 578 iussis: uisis T

150 ^ ooo

LIBER VIII

qui omnimodo in eternum perire festinat ? Nil dementius nilque crudelius redemptoris iussa neglegere, et crudelissimi hostis uota complere. Quot uerba, tot premia ; quot sen-

tencie,

totidem

ultiones!

Nil

uacat

ab

utili doctrina,

nisi

cum precidenda silet lingua. Hoc autem de ui uirumuium eloquiorum, quibus pollere oportet omnem, qui $8 A sequi desiderat Christum et carnem superare festinat, in qua Spiritus sanctus non regnat. Denique contra inuisibiles inpugnationes pugnaturos suos diuino spiritu uult exercitatos, ut ilum superent spiritum, qui Saulem uexabat. Ad hunc

P- 253

autem expellendum, ut dixi, cithara Dauid necessaria potissimum, id est Christi suauissima doctrina cum adimpletione,

$99

59 I

qua diuini Dei redduntur credentes spiritus non maligni. Nos quoque de spiritibus adorsi sumus initium, quanquam alia ex aliis admitteremus. Sunt autem spiritus, qui benedicunt, sunt et qui contradicunt, quanquam nollenter confiteantur : Quid mihi, ait, et tibi Iesu Fili Dei summi ? Adiuro

te ber Deum, ne me torqueas. Confitebatur inmundissimus, quem

blasphemare cogebat multitudinem et ueluti si latro ante iudicem conticescat ex furto dampnatius redditus dignusque

600

| morte

iudicatus.

Considerandum

uero,

utrumne

de

omnibus generaliter spiritibus dictum sit : Benedicite, omnes spiritus Dei, Domino, cum etiam diabolus dicatur spiritus Domini malus. Accipiendum, quia quantum ad naturam bonam

attinet,

circa

quam

sapiunt

subtilissime,

licet

in

omnes contra Deum prorumpant blasphemias, non mali, 60 v^ ut dictum scimus, atque in quantum non mali, licet ex toto mali, non blasphemi. Non enim natura eorum blasphemat, sed uitium et malicia, a qua recedere non possunt inrecuperabiliter dampnati, natura ipsa bona, non peruersa. Ergo contra naturam malum est agere, qui ex bono est non natura. Hoc autem agere, quod contra naturam ad uitium

est,

I140F

offendere

naturam est. Hanc offendere a bono excidere est. Iam quod a bono diductum est, optime nature p. 254

contrarium. Huic autem aduersari non Deo benedicere, immo

615

maledicere est. Demones itaque bone nature contrarii. Quia

contrarii, ideo non benedicunt

sed insaniunt, licet nollentes

confiteantur eternis incendiis traditi nequissima adinuentione promerente. Vnde non pleniter admittendi in dicto, quanquam omnes dicantur spiritus Dei : Benedicite Domino. Iterum inspi579 Nil dementius nilque crudelius] Apud Cassiodorum : V//tra ommes dementias

est. Gerardus sua uersione coniunctionem "quam" consulte omittit, cf. supra

IV, 562.

583 /ingua] huc usque Cassiodorus uirumuium] id quod fortium ? Cf.

supra IV, 574.

595 Mc. 5, 7.

582 ultiones corr. ex ultionis T

600sq. Dan. 5, 65.

LIBER VIII ciendum,

si de illis beatissimis

151

et subtilissimis

spiritibus

620 hic dicitur : | Benedicite, omnes spiritus Dei, Domino, an de ce-

1407

teris, istis semotis, pro eo, quod in subsequentibus iterum dicatur

: Benedicile,

spiritus

et anime

iustorum,

Domino.

Sed uidetur de aliis spiritibus, utique uentis, qui spiritus sunt, semotim hic dici, et Dei comprobantur. Ego feci, ait, 62; omnem

flatum. Et : Eduxit uentos de thesauris suis. Thesauri

Dei inestimabilitas siue operum siue uoluntatum siue permissionum, de quibus nemo humana deliberacione quid digne ualet comprehendere. Quippe omnia opera dei incomprehensibilia sunt et inuestigabilia dicuntur, ergo ili, qui men630 dacissimo stilo de diuisione rerum superiorum scripserunt, falsi sunt diuinas operationes uanissimis estimacionibus circumstanciantes. Dixi, ait, sapiens efficiav et ipsa longius fugit a me. Et : Domine, ait, si in tempore hoc restitues regnum Israhel ? Non est, ait uestrum nosse tempora uel momenta,

635 que pater posuit in sua potestate. Multi querentes, quod illos non oportuit, errauerunt a wentre et locuti sunt falsa. Ad Danihelem dicitur : Vade, qwia clausi sunt signatique sermones usque ad tempus praefinitum. Alibi autem : Tu, Danihel, claude sermones et signa librum usque ad tempus statutum. 640 Per transibunt plurimi, et multiplex erit scientia. Ille quoque, qui de archano deitatis occultissimum produxit thesaurum : Vidi, ait, in dextera sedentis super thronum

librum scriptum

intus et foris, signatum sigillis septem. Et uidi angelum Praedicantem uoce magna : Quis est dignus accipere librum et sol645 uere signacula eius ? Et nemo poterat in celo, neque 1n terra, neque subtus terram aperire librum, neque respicere illum. Et ego flebam multum, quia memo dignus inuentus est aperire librum neque uidere eum. Clausa itaque sunt omnia et sub signaculo inreserabili posita, que supermundana sunt. Hoc 65o uero propter thesauros, de quibus inuestigabiles uenti producuntur, id est subtilitates inpenetrabiles occultissimarum denunciationum, quibus secundum uirtutem non solum mundana, quin potius ea, que supra mundum sunt, erudiantur. Ab istis quippe thesauris uentum per os Iohannis produxit, 65; dum uerbi omnipotenciam ipso resonante manifestauit. De istis thesauris quicquid dixit Paulus, processit ; de istis thesau620 Dan. 5, 65. 622 Dan. 5, 86. 624sq. Cf. Esai. 57, 16. 625 Hierem. 1o, 13. 629/632 Ionannıs ScoTI ERIVGENAE librum De diuisione naturae (Periphyseon) reprehendit. 632sq. Eccl. 7, 24. 633/635 Act. 1, 6-7. 636 Ps. 57, 4. a uentre] ab utero Psalmus habet. Gerardus miram quandam pudicitiam prae se fert; eadem

uidetur.

confusio in Vulgatae codicibus

637/640 Dan. 12, 9 et 4.

645 terra: terram

T

642/648 Apoc. 5, 1-4.

Esai. 48, 8

P- 255 I41T

152

LIBER VIII

ris doctrina duodena manauit.

Prophete ab istiusmodi the-

sauris locupletati sunt. Si queris, ubi sint isti thesauri, disce,

quia in Christo, in quo Paulo intonante | omnes thesauri sa660 pientie et scientie sunt repositi et totius diuinitatis plenitudo

I41V

inhabitat corporaliter. Incorporea quidem diuinitas est, spiritus enim

est, quia Deus

spiritus est, et hic deitas

est. Ac

per

hoc corporaliter inhabitare dicitur in Christo, id est omnis diuinitas in ipso est et ipse diuinitas est, numquamque in 665 illo minorata est, quamquam carnem acciperet, que una cum p. 256 diuinitate facta est. Hoc autem, quod corporaliter dicitur diuinitas inhabitare, est. In hac uero omnes thesauri sapientie et scientie sunt reconsignati et positi. Ab istis autem thesauris diuinus Danihel accepit, quo inscrutabilia narraret

670 et nemini patefacta in momento palificaret, cui etiam dicitur :

Tu autem, Danihel, claude sermones et signa librum usque ad tempus statutum. Pertransibunt, et multiplex erit. scientia. Dicat mihi, qui uult, quia multa legi, multa cucurri, in Spania

fui doctus, in Britania eruditus, in Scotia 675 bernia studui, omnes liberales disciplinas

detritus, in Hicomendaui me-

morie, ideo nil lectionis me effugere potest. Respondeam ego huic, ut narret saltim ultimum, quod est in omnibus operibus Dei, ut se habet, disputet cum Danihele, qui clausit sermones et clausit librum usque ad tempus statutum, qui 68» non tantas | peragrauit terrarum partes propter eruditoriam. Veniat uero ad prophetas, qui non litterati sed dominici rustici fuerunt. Disputet cum Petro et suis, qui non oratores sed piscatores extiterunt. Legat librum diuini Iude, in quo omnis humana deliberatio sugillata redditur, quemadmodum in

685 dictis Petri

ac ceterorum.

Claude,

ait, sermones

et signa li-

brum usque ad tempus, nimirum usque ad aduentum thesaurorum occultorum uerissimi reseratoris. Aperuit, ait, illis sensum, ut intellegerent. scripturas. Danihel itaque signauit ex precepto, Christus uero reserauit ex imperio, manifestato 690 suo archano reuelata facie Moysi et ablato uelamine. Quomodo ? In principio, ait, erat Verbum et Verbum erat apud Deum, et Deus erat Verbum. Hoc erat in principio apud Deum. Christus autem reuelauit, qui aperuit librum et soluit signacula eius, et Iohannes dixit. Vt plenissime autem admittas, quia

695 Christus

hoc

manifestauit

Iohanni,

dicentem : Deum nemo uidit umquam.

alium

Iohannem

audi

Vnigenitus filius Dei,

659/661 Col. 2, 3 et 9. 671sq. Dan. 12, 4. 673/675 Nota Gerardum eruditionem saecularem in insulis acceptam optimam et perfectam praedicar e. 685sq. Dan. 12,4.

18.

691 ait corr. ex it T

687sq. Lc. 24, 45.

691sq. Io. 1, 1-2.

142!

696sq. Io. 1,

P. 257

LIBER VIII

SIo [9]

153

qui est in simu patris, ipse narrauit. Quia ipse narrauit, reserati sunt sermones et liber manifestus et omnis homo philosophus factus est. Ouicquid obumbrationis erat in lege et prophetis, | Christus exposuit, qui producit uentos de thesauris. Non

dixit de thesauro, sed de thesauris,

142V

quia non unus sed

multi sunt thesauri in hunc occultissimo thesauro consignati. De plenitudine, ait, illius omnes nos accepimus gratiam pro gratia. Ecce thesaurus, 70 ^

ubi sunt thesauri,

nimirum

plenitu-

do Christi, utique Spiritus sanctus coequalis sibi et coeternus, a quo diuinissimi et inuisibiles uenti manant, gratiae siquidem spirituales, quas optime, si ad apostolum recurris, admit-

tere potes, quibus spiritus efficitur corpus et uindicat sibi totum, quod spirituale est. Ipse uero lesus ipsa optima yi o plenitudo cum eodem, qui plenitudo est consimilis omni diuine plenitudini cum principalissima plenitudine. Vna autem plenitudo indifferens ut eadem magnitudo omnia implens, quamlibet dicatur plenitudo et plenitudo atque p.258 plenitudo. Non enim tres sunt, sed una principalis et super7 I naturalis plenitudo, que in tota trinitate semper redundat et inhabitat. Ergo plenitudo Patris Filius, et plenitudo Filii Spiritus sanctus, Pater uero omnis plenitudo in ipsis et cum ipsis, de qua etiam dicitur : Et de plenitudine etus nos omnes accepimus gratiam pro gratia. Supra autem hoc in libello de patrimonio, | quem nuperrime in tabellis solius ad 143" 4 D o diuino "Andream diuinum fratrem exemplicaui, quicquid diuina plenitudo de suis thesauris nobis largita est, extente posui, ideo non hoc diutius prosequendum, precipue, cum diuini nos quanto cicius prestolentur fratres ad termas, et pro72 v^ babilia spirituum Dei indagatis, que illorum sunt, ad calcem octaui opusculi mittere festinent. Legimus autem Spiritum rectum, Spiritum sanctum, Spiritum principalem, ac per hoc unum Spiritum confitemur rectum et sanctum et principalem, non tres spiritus singillatim. Cor mundum crea 1n 73 o

735

me, Deus, ait, et Spiritum rectum innoua in uisceribus meis.

Ne proicias me a facie tua, et Spiritum. sanctum. tuum ne auferas a me. Redde mihi leticiam salutaris tui, et Spiritu principali confirma me. Cum hoc dixit, non tres spiritus induxit, immo unum Spiritum, qui Deus omnino est, manifestauit. Nihilo minus de plenitudine senciendum, quanquam dica700 Ps. 134, 7. 703sq. Io. 1, 16. 718sq. Io. 1, 16. 721 Andreas] Vide 722 kxtente| Cf. supra Ill, 314. supra p. VIII, VIII, 231 et infra 1693. 724/726 Causas singulos libros finiendi fictitias esse ex hac periodo apparet. Fratres re uera finem octaui libri ad thermas expectantes interea percoctos esse 729/733 Ps. 50, 12-14. uerisimile est.

708 uindicat corr. in uendicat C

P- 259

I54

74o

74;

75»

755

LIBER VIII

mus plenitudinem Patris Filium et plenitudinem Filii Spiritum sanctum, Patrem uero plenitudinem in ipsis et cum ipsis. Verum non tres plenitudines dicimus, quin potius unam plenitudinem Patris et Filii et Spiritus sancti demonStramus, que societas totius trinitatis est. Catholici scimus, ideo in una trinitatis essentia | scissuram non patimur, immo 1437 unitatem indisiungibilem predicamus. Nostri autem Spiritum rectum Patrem uolunt, Spiritum sanctum Filium, Spiritum principalem ipsum, utique Spiritum sanctum, quem confitemur coeternum et coequalem Deum cum Patre et Filio. Vnde non tres spiritus, sed unus spiritus intellegendus Spiritus rectus, Spiritus sanctus, Spiritus principalis. Denique Deus omnino spiritus est. Restat enim, ut qui corpore caret et manet, ut spiritus sit. Hoc propter plenitudinem, que manet in thesauro, in quo sunt thesauri, e quibus diuinissimi producuntur uenti, quibus spirituales reddimur, ut spiritualia inuestigemus et illa sapiamus in terris, que etiam Dei animos latebant in superioribus. Propterea, cum dicitur Daniheli : Claude sermones et signa librum, confestim subditur : Vsque ad tempus statutum. Non enim semper occultanda erant mis-

teria;

immo

manifestanda

in

Christi

aduentu

beatissimo,

manifestante Paulo : Habentes, ait, talem spem multa fidutia utimur. Et non sicut Moyses, qui ponebat uelamen super faciem suam, ila ut non intenderent filii Israel in faciem usque ad 760 finem, quod euacuatur, sed obtunsi sunt sensus eorum usque in hodiernum diem. Id ipsum uelamen in lectione ueteris testamenti manet, quod non reuelatur, quoniam in Christo euacuatur. Sed | usque in hodiernum diem, cum legitur Moyses, uelamen est positum super cor eorum. Cum autem conuersi fue-

76; rint ad Deum, auferetur welamen. Sicut utique dixi in superioribus, qui in Christo sunt, non manent in umbra ; in ueri-

tate enim sunt, ideoque non indigent passibilis pedagogi. Omnes enim sunt perfecti, etiam si minime corruptibiliter eruditi. Horum magister Christus, eruditor Spiritus sanctus. 77e Ipse, ait, docebit omnem ueritatem, utique Christum, qui omnis ueritas est. Qui Christum sapit, omnia sapit, ideoque non indiget doctrinarum auolantium. Christus itaque cuncta reuelauit, omnia manifestauit. Omnia, ait, quecumque audiui a Patre meo, nota feci uobis. Ipse discooperuit faciem Moysi, ut 775 filii Israhel prospiciant uultum Moysi. Exerce te in spiritu, si uis admittere, quod dicitur. Non carnali tribuitur tractare spiritualia. Animalis, ait, homo non percipit ea, que Dei sunt. Deus autem spiritus est. Vbi autem Spiritus Domini, ibi libertas. Nos wero omnes reuelata facie gloriam Domini con740 Scimus] erratum ex sumus uidetur.

Got. 3, 12-16. 770 Io. 16, 15. 719/788 1l. Cor. 31 18 - 4, 4:

754sq.Dan. 12,4.

773sq. Io. 15, 15.

— 757/765 11.

TTTSI OT

298145

p. 260

LIBER VIII

155

780 templantes in eandem. imaginem transformamur a claritate in claritatem, tamquam a Domini Spiritu. Ideo habentes hanc iuxta.

ministrationem,

quod

misericordiam

consecuti.

sumus,

non deficimus, sed abdicamus occulta dedecoris, non ambulantes in astucia neque adul|terantes

785 festatione —ueritatis conscientiam coram

uerbum.

in his, qui pereunt,

lium nostrum,

Dei, sed in mani- 144°

commendantes |mosmetibsos ad omnem Deo. Quodsi etiam opertum est euange-

in quibus

est opertum,

Deus hwius saeculi excecauit mentes infidelium. Hoc autem semiuirbius celestis, in cuius procul dubio dicto admittitur, 79o quanta indignatio diuina in illis demonstratur, qui ignorantiae deputantur, non quippe omnes eliguntur ad perfectissimum

scire,

quod

Christus,

Deus

noster

: Ego,

p. 261

ait, scio,

quos elegerim. Iste tulit uelamen a facie Moysi, ut filii Israel potuissent rectissimo intuitu contemplari uultum maiesta795 tis, dum sensum tribuit diuine notionis et, ut plenissime suam diuinitatem Christiani saperent, Iohannem fecit, quod ineffabile dictum manet, eructare: In principio erat Verbum, et Verbum

erat abud Deum,

et Deus

erat Verbum.

Hoc erat, in

Brincipio apud Deum. Omnia per ipsum facta sunt, et sine 800 ipso factum est nihil. Hoc utique prolato reuelata extitit Moysi nostri facies, et filii Israel, nimirum credentes, perspicacissimo mentis oculorum acumine uiderunt, quem nemo umquam, ut est, uidit. Beati mundo corde, ait, quoniam ipsi Deum uidebunt. Daniel, quia mundo corde incedebat, ideo meruit non |

805 solum uisiones inextricabiles expedire, sed etiam diuinos et 1457 tremendos thronos et antiquum dierum sedentem et uestimentum eius quasi nix candidum et capillos capitis eius quasi lana munda rotasque eius ignem succensum uidere, cui dictum legitur esse : Tu, Danihel, claude sermones et signa libSıorum usque ad tempus statutum. Pertransibunt plurimi. et multiplex erit scientia. Hanc quippe sentenciam diuinus pater et magister ecclesie post apostolum Paulum in fide et ueritate sic delucidat Hieronimus : Quia Daniheli, ait, multiplicem p. 262 reuelauerat ueritatem ipse occulta esse significans, que 815 locutus est, precepit ut inuoluat sermones et signet librum, ut legant plurimi et querant historie ueritatem et propter obscuritatis magnitudinem diuersa opinentur. Quod enim, ait, pertransibunt, id est percurrent plurimi, multorum significat lectionem. Solet quis dicere : Percucurri librum et 789 Semiuirbius] pro seminiuerbius (spermologos, cf. Rom. r, 28 et supra I, 176). J92sd-91o3 13, 18: 797/800 Io. ı, 1-2. 803sq. Mt. 5, 8. 809/811 Dan. 12, 4.

813/834 HiERoNYwvs, In Danielem IV, 12, 1, 4 (CC

SL 75A, 938). 795 suam:sua T uisones T

801 perspicacissimo vorr. ex persocacissimo T

805

156

LIBER VIII

820 pertransiui historiam. Quod quidem et Isaias de obscuritate sui uoluminis loquitur. Et erunt sermones libri istius quasi uerba uoluminis signati. Quodsi dederint homini nescienti litteras, dicentes ei : Lege, respondebit : Nescio litteras. Sin autem dederint illud homini scienti litteras, et dixerint: Lege 825 librum, respon|debit: Non possum legere, quia signatus est. 145" Et in Apocalipsi, ut superius audisti, Iohannis liber uidetur signatus sigillis septem intus et foris. Cumque nullus posset signacula ipsius soluere, ait Iohannes, flebam nimis. Et uenit ad me uox dicens : Ne plores, ecce uicit leo de tribu Iuda, radix 830 Dauid, aperire librum et soluere signacula eius. Librum istum

potest soluere, qui scripturarum sacramenta cognouit et intellegit enigmata et uerba tenebrosa propter misteriorum magnitudinem et interpretatur parabolas et occidentem litteram transfert ad spiritum uiuificantem. Verum pauco83; rum admodum est obscurissima admittere dicta. Spurcissimi litteratuli declamentur uero, quanquam a contubernio feminarum, non possunt habere dictorum libertatem ad ueram reserationem. Illi quippe, qui examinantur, quorumque labia purgantur, accipiunt hoc de occultissimo et in-

84o enarrabili thesauro Dei, in quo omnes

p. 263

diuini thesauri super-

collocantur, quemadmodum ad Danihelem dicitur :Vade, Danihel, quia clausi sunt signatique sermones usque ad tempus prefinitum. Eligentur et dealbabuntur et quasi ignis probabuntur multi. Et impii agent impie, neque intellegent omnes

845 impii. Porro docti intellegent. Docti sunt, qui cum

sapiunt et uiuunt et magistrum tam

eternam

| docent

regem

euangelio

euangelii sequuntur et ui-

et saluatorem

Christum,

non

doctrina perdibili, sed sapientia sempiterna diuinitatis ore prolata. Ego dabo uobis, ait, os et sapientiam. Ista quippe 850 sapientia imbutos sacer sermo consueuit uocare doctos et rutilantissimos, quod potius est splendore, id est instar firmamenti splendoris, eternaliter lucere ob diuinissimam eruditionem. In tempore illo saluabitur populus tuus, omnis, qui inuentus fuerit scriptus in libro ; et multi de his, qui dor-

146!

855 miunt in terre puluere, uigilabunt : alii in uita eterna, et alii

in obprobrium, ut wideant semper. Qui autem docti fuerint, fulgebunt quasi splendor firmamenti, et qui ad iusticiam erudiunt multos, quasi stelle in perpetuas etermitates. Sed laboriosum est de omnibus disputare, que confluunt, immo et pericu860 losum audacter nolentibus audire longum texere sermonem 826 Superius] supra 643. 853/858 Dan. 12, 1-5.

841/845 Dan.

848 diuinitatis corr. ex diuitatis T

12, 9-10.

SAY

CT ZT, TS.

851 splendore corr. ex splendores

p. 264

LIBER VIII

157

et de subtilissimo filo indignis quemquam minime oportet enormem protendere restem. Nec deberemus pigritari, que diuina sunt, pro modulo breuissimi ingenii expedire, si promptissimi redderentur auditores. Sed quia Paulus dicit : Qwia 865 lempus erit, cum sanam doctrinam non sustinebunt sed ad sua desideria coaceruabunt sibi magistros brurientes auribus et a ueritate quidem. auditum. auertent et ad fabulas conuertentur, potius sanctum conseruandum et mar|garite reponendum quam

146v

canibus et porcis ministrari. Hoc potissimum tibi, qui sanc870 tum

et Christi

margaritas

in erudito

pectore

habes,

man-

datur. Omnia munda mundis, ait, coinquinatis autem nihil mundum. Discretio autem mundorum et inmundorum in perfectissima et mundissima superreponitur libertate, quam hirciliter uiuentes non

ualent animaduertere. Obscuratum

est,

875 ait, ?nsipiens cor )Wlorum. Nil insipientius Deo preponere diabolum, carnalia spiritualibus, et regium manibus ferre pilleum et Christi uerba uentilare pedibus. Pro nefas, frequenter talia uidimus. Dewm timete, ait, regem honorificate. Inter timorem Dei et amorem regis distat non modicum. E contra88o rlo rex timetur, qui nil nisi uermis ac putredo dicendus post mortem et dux leuissime honoratur contra decretum diuinum et legem, quam Spiritus sanctus de thesauris suis produxit.

O mendatium

saeculi,

o dementia

mundi,

potius

faborare hominem fetidissimum cimicis flagrorem quam illum, 885-per quem reges regnant et recta discernunt. Disderdet Deus ossa eorum, ait, qui hominibus placent. Verum

p. 265

nullus rex dici

potest in ueritate nisi seruus Dei et ipse. Cor, ait, regis in manu Dei. Nimirum serui Dei, qui se regit ad uirtutes et non ad uitia ; ad uitam eternam, non ad infernum ; ad laudem Dei, non ad ex89o tollentiam saeculi. Illi uero, qui tantum ut nomen habeant,

regnant et populum deuorent et tributa expetant seque magnificent et cetera | circa mundi appetitum in uanum rumorem 147" expendant, non reges sed subuersores sunt, de quibus loquitur rex regum et Dominus dominantium: Regnauerunt, sed 89; non ex me; principes fuerunt, sed non now illos. Attamen ille, qui facit regnare hominem hipocritam propter peccata populi, patitur potentari tales ad presens, quemadmodum quondam permisit multos nefandissimos et diuine maiestati 864/867 II. Tim. 4, 5-4.

874sq. Rom. 1,21.

IV, 362. 878 I. Pt. 2, 17. 35/2: 885sq. Ps. 52, 6.

ras.

868/870 Cf. Mt. 7, 6.

871sq. Tit. 1, 15.

875 Coniunctionem quaz consulte omittit, cf. supra 884 Faborare] id quod praedicare, cf. supra II, 887 Prou. 21, 1 894sq. Os. 8, 4.

872mundum: mundi T 880 Anterex: nunc del. — uermis ac putredo ;z post mortem in marg. suppl. C —— 884 flagrorem corr. ex fraglorem T 885sq. Disperdet — placent in marg. suppl. C

158

LIBER VIII

contrarios. Tamen nonulli modo nominantur causa adolationis

900 serui

90

a

Dei, quorum

mentum, 910

mortalium

ad illos nescientium

expenso

quodam xenio in illis, qui nil sapiunt nisi lotium equorum. Nec mirum id dicendum, quando Nabuchodonosor rex p. 266 seruus Dei uocatus est ab ipsa maiestate, precipue cum seruus esset diaboli. Quia uero talia prosequuntur, solius non occultentur, uniuersus uulgaris exercitus aduersus nos concitabitur. Quid uero ? Nolite timere, ait, obprobrium hominum, et blasphemias eorum ne metuatis. Sicut enim uestisic comedet eos uermis, et sicut lanam, sic deuorabit

eos tinea. Et : Ecce, dedi faciem tuam ualentiorem faciebus eorum et frontem tuam duriorem frontibus eorum : Et ut adamantem et silicem dedi faciem tuam, ne timeas eos neque metuas a facie eorum. Dispendium itaque non arbitrandum, immo sempiternum lucrum et inmortalissimum premium, quando pro ue-

ritate | obiurgamur et causa salutis. /nimicus sum, ait, factus 147° ex uestris : Veritas, ait, odium

915 uobis uera dicens. Vnus autem

parit. Nemo est, qui iam ueritatis uelit esse, ut expedit, socius. Habundauit enim iuxta ueritatis dictum iniquitas et caritas multorum gelata est. Karitas autem non querit, que sua sunt ; ueritas nihilo minus que mendatii sunt odit et punit et 920 dampnat cuncta insolentia mundana, ideoque totum mundum aduersarium habet. Non quippe seruit ad oculum, non ad carnem, non ad sanguinem, non ad petitum mundi, non ad desideria saeculi, non ad uoluntatem principum tenebrarum. Non quidem id ueritatis est sed iniquitatis, que mandat in illis, 92 ^ qui receptacula sunt uitiorum et sepulchra mortuorum et p. praecipue illorum, qui ex clero uidentur et ex contubernio meretricum omniumque prostitutarum redduntur, potius se exercentes in prefecturis quam in propriis cirurglis, carnibus copulati lasciuientibus, a diuinis precisi spiritibus, 950 in quorum pennis Deus uolare perhibetur. Volauit, ait, wolauit super pennas uentorum. Quia hic liber de uentis et spiritibus ceptus est, licet plura recipiat, de istiusmodi pennis silere 899/901 Periodus grammaticae quidem repugnat, sensum tamen manifestum praebet arguens clericos dona accipientes et nimis equitando studentes. — 904 Proseguuntur] passiuo sensu, cf. suprall,:4. ^ 906/909 Esai. 51, 7-8.

909/912 Ezech. 3, 8-9.

914sq. Gal. 4, 16.

915 Ex vestris]

IsrDORVM, non Terentium liberalium artium studiis Isingrimi computat, qui nempe Terentianum dictum (Andria 68) pluries affert, sc. Eiym. 1, 36, 3; 2, 9, 121; 125 EIC 010: 2962 1080/1 919 I- Cor. T2985.

918sq. Cf. Mt. 24, 12: refrigescet caritas multorum. 930sq. Ps. 17, r1.

901 equvorum T — 905 uulgaris corr. ex uulgus exercitus s. T — 908 deuorabit corr. ex uorabit T 910sq. adamantem: amantem T 914sq. factus sum uobis T 916 Post Nemo est: iam del. 929 precisis T

267

LIBER VIII

159

non debet. Verum ubi de omnibus spiritibus Dei ratio est, uentorum penne | non aberunt. Videamus primum spiritus et 935 quid sit spiritus et unde spiritus. Sic autem demum duce Christo perueniamus ex promisso ad uentos, de quibus iam

148r

satis dictum est. Benedicite, ait, omnes spiritus Dei, Domino.

Absolute non dicitur omnes spiritus, sed omnes spiritus Dei, quia nimirum, ut apostolum non dubitamus expedire, sunt 940 spiritus demoniorum, qui benedicere idonei non sunt Domino,

omnium spirituum operatori, qui aduersatus

legitur in Za-

charia a Sathan. Benedicite, ait, omnes spiritus Dei, Domino.

Hoc nomen, quod spiritus dicitur, non semper, ut potentes uolunt, secundum id, quod refertur ad aliquid, immo circa 94; hoc, quod quandam creaturam significat. Omnis enim incorporea natura spiritus in eloquiis diuinis apellatur. Vnde non tantum

Patri et Filio et Spiritui sancto, ut aiunt, sed omni

rationali creature et anime hoc uocabulum congruit. Enim in sequentibus de spiritibus et animabus adhuc satis conti95o netur, ubi nos

multa uita comite expectant.

p. 268

Reor uero ideo

aliter hic atque aliter ibi incedendum et segregandum, licet omnes spiritus introducantur. Vbi autem omnes spiritus, nil remanet spirituum. Intellegendum potius, quod principalissimus Spiritus, utique omnium factor, qui tunc benedicit 955 Domino,

quando

sic operatur

in spiritibus,

ut ex

illorum

actionibus ipse a mortalibus benedicatur, quemadmodum de operibus, que non lingua sed opere benedicunt, ut reliclictum | in superioribus simus. Forte uero omnes spiritus circa dictum uentos semper iuxta inditum obsequium flantes. Nec 96o absurdum, dum enim parent iussui, procul dubio Domino benedicunt. Quis est, inquiunt, hic, quia et uenti et mare oboediunt ei? Spiritus quippe procellarum ad laudem hortantur, ut ignis et grando et nix et glacies, de quibus multum restat dicendum. Spiritus, ait, Procellarum, qui faciunt uerbum 965 eius. Quomodo ? Transfretemus, ait, trans stagnum et ascenderunt. Nauigantibus autem illis obdormiwit. Et descendit procella uenti in stagnum, et complebatur nauicula fluctibus et perichtabantur. Accedentes autem. suscitauerunt eum dicentes : Preceptor, perimus. At ılle surgens increpauit uentum et tem970 Pestatem aque, et cessauit, et facta est tranquillitas magna. 937 Dan. 3, 65. 941sq. Cf. Zach. 5. 942 Dan. 5, 65. 958 In superioribus] supra V, 192sq. et VII, r1 simus) pro scimus ut supra VI, 1046.

959 Post flantes] significant uel simile quid supplendum. 964sq. Ps. 148, 8. 965/970 Lc. 8, 22-24.

— 961sq. Mt. 8, 27.

936uentos:uentus T — 959 inditum corr. ex ditum T 960 parent corr. ex parenti 961 mare: mari T — oboediunt corr. ex obodiunt 965 transtagnum T

148V

160

LIBER VIII

Sic spiritus procellarum faciunt uerbum eius. Et dum sic faciunt, et cetera circa imperium creatoris, Domino benedicunt. Sic uero de omnibus spiritibus circa litteram et hoc p. 269 ualde mirabile, nimis uero laudabile. Spiritus procellarum,

975 ait, qui faciunt uerbum eius. Ad sensum procellarum spiritus ferocissime potestates, ut fuit' Nabuchodonosor et sui similes. Isti autem faciunt uerbum, quando Dei siue uoluntate siue permissione in Dei conscendunt aduersarios, ut Nabuchodonosor supra Hierusalem, ut Philistiim in Saul, quo 98o illi, qui nolunt sequi Dominum in pros|peritate, saltim hunc 149' requirant in adflictione. Propterea gentes ualde procaces reliquid aduersus Israel, quo inmemor non esset sacre discipline, in qua siquidem offenderent, a contrariis nationibus confestim magnam incurrerent cedem et omnem rebellitatem, ut de illis 98; comprobatum, qui inmemores precepti losue tulerunt de anathemathe disrupta Hiericho, sacerdotibus bucinis per-

strepentibus. Vos, ait, cauete, ne de his, que precepta sunt, quippiam contingatis et sitis preuaricacionis vei, et omnia castra Israel sub peccato sint atque turbentur. Quia uero, ut dixi, 99o preuaricati sunt mandatum et usurpauerunt de anathemate contra Hai aciem tendentes, continuo incurrerunt mortem. Hoc autem facto diuinus Iosue : Eu Domine, ait, quod uoluisti

populum istum transducere Iordanem fluuium, ut traderes nos in manu Amorrei et perderes ? Vtinam, ut cepimus, mansissemus 995 trans Iordanem. Mi

Domine

Deus,

quid dicam

uidens

Israe-

lem hostibus suis terga uertentem ? Audient Chananei et omnes hahabitatores terre ac pariter conglobati circumdabunt nos atque delebunt nomen nostrum de terra. Et quid facies magno nomini iuo ? Cui uero Dominus : Surge, cur iaces pronus in terra? 1ooo Peccauit Israel et Preuaricatus est bactum meum, tuleruntque de anathemate et furati sunt atque mentiti et | absconderunt 1497 inter uasa sua. Nec poterit stare Israel ante hostes suos eosque fugiet, quia pollutus est anathemate. Non ero ultra uobiscum, donec conteratis eum, qui huius celeris reus est. Et hoc propter 1005 Spiritus procellarum

simbolice

dictos.

Si mare

saeculum

est p. 27o

in scripturis, superest, ut sui feroces spiritus procellarum sint, quos nonumquam Deus prouocat supra illos, qui Christi dono inluminati et docti de regno uite ad inlicita conuertuntur. Qui faciunt, ait, uerbum eius. Nil quippe possunt prin-

974sq. Ps. 148, 8.

987/989 Ios. 6, 18.

992/1004 Ios. 7, 7-12.

Ps. 148, 8.

973 spiritibus corr. ex spiritu T inmemores corr. ex inmemore

995 Israelem: Is in ras.

T

1009

982 inmemor corr. ex inmenor T 990 usurpauerunt corr. ex suprauerunt

997 ac corr. ex hac

1009 Qui: Quid T

985 T

LIBER VIII

161

ıoro cipes mundi inter se uel boni uel mali agere siue aduersus ceteros sine diuina permissione. Ego, ait, tradam ciuitatem istam

in manu Chaldeorum et in manu regis Babilonis et accipient eam et uenient Chaldei preliantes aduersus urbem hanc et succendent eam igni et comburent eam. Ecce uerbum eius. Vis autem 1015 audire, quomodo fecerunt uerbum eius spiritus procellarum ? Venit, ait, Nabuchodonosor

vex Babilonis

ipse et omnis

exer-

citus- eius aduersus Hierusalem et obsederunt eam, et edificauerunt contra eam munitiones in circuitu. Et disrupta est ciuitas et omnes wiri bellatores fugerunt et exierunt de ciuitate nocte 1020 fer uiam porte, que est inter duos muros et ducit ad ortum regis, Chaldeis obsidentibus urbem in giro, et abierunt per uiam | que ducit ad heremum. Persecutus est autem. exercitus Chal- 15o0F deorum regem et apprehenderunt Sedechiam in deserto, quod est iuxta Hiericho, et omnis comitatus eius diffugıt ab eo. 1025 Cumque adprehendissent regem, adduxerunt ad regem Babilonis p. 271 in Reblata, que est in terra Emath, et locutus est ad eum qudacia. Et iugulauit rex Babilonis filios Sedechie in oculis eins, sed et omnes principes Iuda occidit in Reblata, et oculos Sedechie eruit et uinxit eum compedibus. Et adduxit eum rex Babilonis 1050 in Babilonem et posuit eum in domum carceris usque ad diem mortis eius. Sic faciunt spiritus procellarum uerbum eius ad audiendam uocem sermonum eius. Nil uult sine disciplina disciplinator uerus. Quoties itaque affliguntur credentes, sine causa non affliguntur ab impiis, quamlibet diuinus frustra dicatur 1035 adflictus. Ideo uero, quia non promerente scelere affligebatur,

immo per eandem adflictionem preciosior rederetur, quemadmodum aurum, quod dum plus per igne purgatur, preciosius efficitur. Sunt etiam maligni spiritus spiritus procellarum, quando a uexatione numquam quiescunt illorum, qui ex 1040 illis facti sunt. Sunt etiam impetus omnium uitiorum spiritus procellarum, prelia contra agmina obicientes uirtutum. Isti autem spiritus non faciunt uerbum, quia | non sunt per uerbum, peccata enim sunt, quae a Deo non sunt. Omnes sic quidem inquieti et ad malum anxii spiritus procellarum sunt 104; et tempestatum. Nam ut spiritus non quiescit, nec tales. Non, ait, capitur somnus ab eis, nisi supplantauerit. Talium autem pars ignis, sulphur et spiritus procellarum calicis. est, hoc autem in psalmo. Ignis cupiditatem significat omnium malorum iuxta deliberationem malorum, sulphur putredinem 1011/1014

Hierem.

1034sq. Cf. Iob. 2, 3.

32, 28-29.

1016/1029 IV. Reg. 25, ı et 4-7.

1046 Prou. 4, 16.

1047 Ps. 1o, 7.

1022 Post exercitus: ras. quinque litterarum 1018 circuitu: circui T 1038 malignis T; spiritus ss. T — 1041 procellarum: 1023 regem ss. T procellarunt T ; agmina corr. ex agnina

1507

162 1050 peccatorum.

LIBER VIII Spiritus procellarum spiritus tempestatis : Vis

audire, quid sit iste spiritus tempestatis ? Et widi, ait, stel- p. 272

1055

1060

1065

107o

lam de celo cecidisse in terram et data est ılli clauis putei abissi. Et aperuit puteum abissi, et ascendit fumus putei sicut. fumus fornacis magne. Et de fumo putei exierunt locuste in terram, et data est illis potestas, sicut. habent potestatem scorpiones terre. Et : Timidis et incredulis, ait, et execratis et homicidis et fornicatoribus et weneficis et idolatris et omnibus mendacibus, pars Vlorum. erit in stagno ardenti et igni et sulphure, quod est mors secunda. Ecce spiritus procellarum, qui spiritus tempestatis dicitur. Diuinus noster beatissimus perfector : Spiritus, ait, procellarum pena eterni incendii et uerbera indicat peccatorum, quos ignis exurit, tempestas examinat. Et propheta | dicit : In circuitu eius tempestas ualida. Pars, ait, calicis eorum. Quare partem inquis ? Nimirum unusquisque pro parte sua quasi de calice iuxtam uindictam recipiet, prout gessit miseria sua. Reddet, ait, Deus unicuique secundwm opera sua. Spiritus enim est, propterea nil illum latet nilque fugere potest, qui educit uentos de thesauris suis. Superius autem de hoc difinitiue. Sed enim inpenetrabilis est scripture theSaurus, cito non palificatur eloquiorum sacramentum. Pertransibunt,

ait, plurimi,

et multiplex erit scientia.

Moises

151"

in

caliginem ascendit, Petrus et Iacobus et Iohannes cum luce ad eandem caliginem. Verum plus cognouerunt postremi quam primus. Salomon, qui disputauit de omnibus, comodauit autem 107; animum, ut sciret dispositionem orbis terrarum et Wirtutes elementorum, initium. et consummationem. et medietatem. temporum et wicissitudinum bermutaciones, cursus nero annorum et stellarum dispositiones, naturas quoque animalium et iras bes- p. 273 tiarum, uim uentorum et cogitaciones hominum et differentias 1080 arborum wirtutesque radicum et omnia, que abscondita sunt. Ac per hoc tria dicit sibi difficilia et quartum penitus ignorare, nimirum wiam aquile in celo, uiam colubri super petram, uiam nawis in medio maris. Quia uero dicitur, ut frequenter audis, pertransibunt | blurimi, et multiplex erit scientia, que Salamon I51V 1085 ignorare se dicebat sub caligine constitutus, id est in littera occidente, que Christo ueniente spiritus facta est, doctores

1051/1055 Apoc. 9, 1-5. 1056/1059 Apoc. 21, 8. 1060sq. Auctorem uerborum laudatorum (Hieronymus, ut uidetur) et locum non inueni. Infitiari nolim forsan Gerardum ipsum dictauisse auctoritatem praetendentem. 1063 D5:4935. 619; 7» 1065 lege : zustaz. 1066 Mt. 16, 27. 1068 Hierem. ro, 13. 1070sq. Dan. 12, 4. 1075/1080 Sap. 7, 17-21. 1081/1083 Prou. 30, 18-19. 1084 Dan. 12, 4. 1086 Doctores] idem ac supra 1060 pertinet. 1077 permutaciones corr. ex permutacionis T

1079 uim deest T

LIBER VIII

163

Spiritus sancti plenitudine repleti et fulgore eterne sapientie inradiati perspicacissima narratione Christo reuelante intellexerunt dicentes, quia uia nauis in mari Christus, qui transi1090 uit per uirginem, Maria uero semper uirgo permansit. Via aquile uolantis idem Christus, qui cum carne ascendit in celum. Via colubri in petra temptatio diaboli in Christo. Petra est Christus, ubi diabolus nil signum inuenit. Via mulieris in adolescentia ecclesia est, que primo idola coluit et postea per gra1095 tiam Dei peruenit ad Christum, Salomone ignorante, Paulo testante apostolo misterium, quod absconditum fuit a saeculis et generationibus, nunc autem manifestum est sanctis eius, quibus woluit Deus notas facere dinitias glorie sacramenti huius in gentibus, quod est Christus, quem nos adnuntiamus admo1100 nentes omnem hominem et docentes omnem. hominem in omni sapientia, ut exhibeamus omnem hominem perfectum in Christo

1165

1110 -

1115

1120

112;

lesu,

quoniam,

ut

frequenter

nos

dicere

audis,

cuncta

scripturarum sacramenta adueniens Christus manifestauit, qui solus dignus inuentus est aperire librum intus et de foris signatum. Proinde, cum dixit angelus ad Danihel : | Claude 152r sermones et signa librum usque ad tempus, ostendere uoluit p. 274 aliud tempus, quo reserandi erant sermones clausi liberque signatus patefiendus. Liber uero iste clausus ideo dicitur usque ad tempus, quoniam manifestandus non erat nisi per aduentum sapientie Dei. Propterea fertransibunt plurimi, ait, et multiplex erit scientia. Videlicet ut in superioribus demonstratum est, aliter prophete, quamlibet in spiritu cuncta profutura admitterent, atque aliter apostoli de Christo docti, id est plus isti illis, dum quod predixerunt in caligine illi, isti omni die clarius predicauerunt per totum mundum. Nemo prophetarum uel patriarcharum ausus fuit dicere, ut horum unus lohannes, qui dixit de sacramento abscondito : In principio erat Verbum et cetera. Quod autem dicitur : Multiplex erit scientia, ostenditur euidentissime, quia quod prophete praedixerunt, apostoli confirmauerunt de plenitudine totius diuine scientie, multis istiusmodi scientiae contrariis deficientibus, suique numquam deficiet in fidelibus simplex multiplicitas et eruditio beatissima, que istiusmodi reponitur scientia. Hoc autem propter ignorantiam omnium doctissimi, Salomonis. Quare uero ignorauit eruditissimus, nisi quia plena scientia demonstranda erat in ueniente Christo et ceteri scirent, quod | noui accutiores essent ueteribus ? Vo- 1527 1096/1102 Coloss. 1, 26-28. 1105sq. Dan. 12, 4. 1110sq. Dan. 12, 4. 1118 Io. 1, 1. 1119 Dan. 12, 4. 1127/1129 Lc. 8, 1o.

1089 mari: maris T ceteri: ceteris T

1091 carne: carnem T

1094 que: qui T

1127

164

LIBER VIII

bis, ait, datum 1130

est nosse

misterium

regni Dei,

ceteris

est ? Et tu, fili hominis, ait, sume tibi lignum unum, 1135

autem

in parabolis. Vere in parabolis ceteris. Vmbra enim extitit quicquid actum est in ueteri testamento, et eloquia parabolice sunt prophetarum expressa, et lex in caligine data : Apperiam in parabolis os meum. Vis audire istius unam parabolam figuratam ad Ezechielem, qui in tipo Christi filius hominis uocatus

P- 275

et scribe

super illud Iude et filiorum Israhel et sociis evus, et tolle lignum alterum et scribe super illud Ioseph lignum Ephraim et cuncte domus Israel sociorumque eius, et adiunge illud unum ad alterum tibi in lignum unum, et erunt in una natione in manu tua.

1140

Hoc autem propter dictum, ne insuadibile uideatur ab illis, qui de multis presumunt et in paucis hactenus non ualuerunt, quique utinam prime eruditioni quiuissent esse contenti. In coadunatione uero lignorum Iude filiorumque Israel et Ephraim et uniuerse domus metaphorice expressorum in manu Ezechielis,

ut

unius

sint

nationis,

illud

significari

demon-

1145 stratur, quod apostolus Paulus de Christo Colosensibus loquitur dicens : Omnia per ipsum et in ipso creata sunt, et ipse est ante omnes, et omnia in ipso constant, et ipse capud corporis | ecclesie, qui est principium primogenitus ex mortuis, ut sit in 1537 omnibus primatum tenens, quia in ipso complacuit omnem 1150 plenitudinem habitare ; et ber eum reconciliari omnia in ipsum, p. 276 pacificans per sanguinem crucis eius, siue que in terris, siue que in celis sunt. Et uos cum essetis aliquando alienati, et inimici in operibus malis, nunc autem reconciliauit in corpore suo per morlem, ut exiberet uos sanctos et inmaculatos coram 1155 ıpso. Quod autem sic admittenda sit locutio figurate expressa, inuentor ineffabilium parabolarum in subsequentibus declarat, cum dicit ad prophetam, qui simbolice Christi tipum honestissime demonstrat : Cum, ait, dixerint ad te filii bopuli tui loquentes : Nonne indicas nobis, quid in istis uelis ? Loqueris 1160 ad eos : Haec dicit Dominus Deus : Ecce ego adsumam lignum Ioseph, quod est in manu Ephraim, et tribus Israel, que iuxta sunt ei, et dabo eas pariter cum ligno Iuda, et faciam eas in lignum unum,

1165

et erunt unum

in manu

que scripseris in manu tua, Haec dicit Dominus Deus de medio nationum, ad quas et adducam eos ad humum

Z2»

eius. Erunt autem ligna, super

in oculis eorum ; et dices ad eos : : Ecce ego adsumam filios Israel abierunt, et congregabo eos undique, suam, et faciam eos gentem unam

1131sq. Ps. 77, 2. 1134/1138 Ezech. 57, 16-17. 1158/1174 Ezech. 57, 18-24.

1146/1155 Col. 1, 16-

1128 datum est zz marg. suppl. C 1139 uideatur: uidetur T inimici corr. ex inimico nunc corr. ex nun T reconciliauit dees/ expressa corr. ex et pressa T 1165 Israel: Israelem T

1153 1155

LIBER VIII in terra, in montibus

165

| Israel, et rex unus

erit omnibus

im- 155"

perans, et non erunt ultra due gentes, nec diuidentur amplius 1170 in duo regna, neque polluentur ultra in idolis suis et abominationibus

swis et cunctis

iniquitatibus

suis ; et saluos faciam

eos de uniuersis sordibus suis, in quibus beccauerunt, et mundabo eos, et erit mihi Populus, et ego ero eis Deus, et seruus meus Dauid rex super eos, et pastor unus erit omnium eorum, nimi117; rum-iuxta quod loquitur : Pastor bonus, qui animam suam P. 277 posuit pro ouibus suis. Et alias oues habeo, que non sunt ex hoc ouili, et illas oportet me adducere,

et uocem

meam

audient, et

fiel. unum ouile et unus pastor, qui ideo uocatur seruus a Patre, quia seruilem personam accepit, ut ecclesiam nobilis118o simam redderet et a seruitute diaboli eximeret. In his autem dictis tota unitas comendatur ecclesie cum Christo facta. Qui uero uult meditari euangeliorum dicta, his inueniet multiplicia, quibus optime indagatis prophetiam et apostolicam exuberat unionem nihilominus concordie parilis. Hoc 118; autem propter misterium et parabolas, in quas inpegimus ex dicto ad Danihelem : Transibunt plurimi, et multiplex erit scientia, et propter Salomonis ignorantiam. Nemo iam ignorat misterium, cunctis enim uerum coruscauit principium, a quo | cuncta sunt detecta misteria. Nil doctius nil- 154 1190 que

eruditius

illo, qui cum

Iohanne

dicit,

credit

uero

et

docet : In principio erat Verbum, et cetera, que sua sunt. "Hoc autem totus populus Christianus confitetur et credit. Ideo nemo plus illo sapit, quia qui hoc sapit, omnia sapit. Quid est : Omnia sapit ? Omnia, ait, per ipsum facta sunt, et sine 1195 ?bso factum est nihil. Valde eruditus dicendus, qui sic omnia difnit, ut non subiaceat. Olim multi conati sunt facere, sed non potuerunt, et philosophi dicebantur. Omnes errauerunt

iuxta diuinum dictum et locuti sunt falsa. Si percurrere tempto mundi philosophorum nenias, dies me inprimis deficient, 1200 maxime de illis, qui dixerunt uirtutem Dei in atomis et mundum non finiendum presentem, Deum uerum de quattuor elementis factum et orbem diuina potentia. Quia sic dixerunt, ideo errauerunt ; male enim difinierunt, inter quid et nil ignorauerunt. Non enim uenerat magister uerus. Ne uocemini, ait, 1205 magistri, quia magister uester unus est Christus. Iste est magister sine errore, ueritas enim est. Omnes itaque, qui istius discipuli sunt, non indigent doctrinarum peregrinarum.

1175sq. Cf. Io. 16, 14-15. 1176/1178 Io. 1o, 16. 1186sq. Dan. 12, 4. 1191 Io. 1, 1. 1194sq. Io. 1, 5. 1204sq. Mt. 25, 1o.

1184 unionem : uniionem, uni ss. T corr. ex deficiant C

1186 ad corr. ex a T

1199 deficient

p. 278

166

LIBER VIII

Non necesse habetis, ait, ut aliquis doceat uos, sed sicut unctio eius docet uos | de omnibus, et uerum est, et non est mendatium, 1210 et sicut docuit uos, manete in eo. Vide miraculum dialectice, hoc

154*

autem uiso erubesce ad philosophiam piscatoris, et disce melius scire a rustico reciatore quam a perito Aristarco et philosopho Ponsuphoclete. E non necesse habetis, ait, ut aliquis doceat wos. Quid loqueris, Iohannes ? Tu illos doces, 1215 dicis tamen, quia non necesse habetis, ut aliquis doceat uos. Quare ? Sed sicut unctio eius docet uos de omnibus. Ergo Iohannes non docebat, sed unctio, que manebat in Iohanne. Vnxit te, ait, Deus, Deus tuus olio leticie, utique Spiritu sancto, qui est

unctio trinitatis. Igitur, quem ista unctio docet, non habet 1220 opus alio doctore, nec ipse docet, quando docet, qui ab hac doctus est. Non enim wos estis, qui loquimini, ait, sed Spiritus Patris uestri, qui loquitur in uobis. Paulus uero : An experimentum illius queritis in me, qui loquitur Christus ? Ergo Iohannes, quando eructauit de archano uerbi superprincipalis, :22; non Iohannes sed unctio, que in ipso erat. Similiter uero dicendum

de Petro,

similiter

de Iacobo,

similiter

de Iuda, P- 279

similiter uero de omnibus. Non solum uero de istis, quin potius et de doctoribus et tractatoribus sacris haec unctio pinguis est et fertur ad alta. Ideo docet de omnibus. Quomo1230 do ? | Quod. fuit ab initio, ait, quod audiuimus,

quod uidimus

oculis nostris, quod perspeximus et manus nostre tractauerunt, de uerbo uite et uita manifestata est, et uidimus et testamur et ad-

nunciamus uobis witam eternam, que erat apud patrem et apparuit nobis, ut et wos societatem habeatis nobiscum, et societas nostra 1235 sit cum Patre et Filio eius Iesu Christo. Ecce, de omnibus, que sunt, super omnia, que sunt, in omnibus, in quibus omnia, per

quem omnia. Haec autem omnia unum omne, quod fuit ab ini-

tio, Deus apud Deum,

qui lux est, et tenebre non

sunt in eo

ulle. Sic autem docet unctio spiritualis de omnibus omnes, :240 qui Christi sunt, qui Christum querunt, qui Christum desiderant et cum Christo esse cupiunt. Ista unctio docuit tres pueros, per quorum dicta discurrimus, omnia elementa inuitare ad benedicendum dominum elementorum. Ista unctio 1208/1210 I. Io. 2, 27. Aristarchus, Aristophanes,

1212 Forsan ex Isıporı, Chron. 45 desumpta, ubi Sophocles una nominantur,

cf. supra I, 176-179.

1213 1. Io. 2, 27. 1216 I. Io. 2, 27. 1217sq. Ps. 44, 8. 1221sq. Mt. IO, 20. 1222sq. II. Cor. 15, 10. 1230/1235I. Io. 1, 1-5. 1238sq. I. Io. 1,

S

1242 Discurrimus] Cf. supra III, 314 et VI, 412 ; Gerardus sese in hoc opere

longe lateque discurrisse semper conscius est. 1209 docet : decet (s infra 1216)

T

1210 manete :manet (ut infra 1268) T

1216 docet: decet (ut supra 1209) T 1219 ista corr. ex istam 1220 doctore corr. ex doctores 1225 que in inipso T 1243 unctio corr. ex untio

JP

155"

LIBER VIII

167

docuit illos respondere ad idolatram regem, qui illos com1245 pellebat adorare conflatum ex auro simulacrum, cuius magnitudo in modum excelsi montis cuiusdam, ut ita dixerim, exti-

tit, si mitti nollent in fornacem ignis, instar inferni, preparatam. Non ofortet de hac ve, aiunt, respondere tibi. Ecce enim Deus noster, quem colimus, potens est eripere nos de camino 1250 2gnis ardentis, | et de manibus tuis, vex, liberare. Quod si nolue- 1557 rit, notum tibi sit, o rex, quia deos tuos non colimus et statuam auream, quam erexisti, non adoramus. Vnctio nimirum illos

docebat de omnibus, ideo non indigebant doctrine alterius. Et propterea non oportet de hac re, aiunt, respondere tibi. 125; Intrinsecus

habebant

responsorem

et

ueritatis

p. 280

sermonum

adnuntiatorem, nimirum Spiritum sanctum, qui in ossibus sanctorum requiescit atque uisceribus. Ne dubites illum inhabitare in ossibus defunctorum Dei seruorum, si sapias ossa Elisei mortuum suscitasse. Nec dicat ab ossibus Helisei 1260 hoc factum, sed a Spiritu sancto, qui in ipsis erat. Nec dubites iterum in illorum ossibus conuersari Spiritum sanctum, qui medullitus fuerunt illius, qui loquitur suis : Ego in uos et wos in me. Denique ossuum fabricator diuinus spiritus est, quemadmodum carnium et omnium irrigator, quemadmodum distributor. 126; gratiarum uniuersarum Non necesse habetis, ut aliquis doceat eius docet uos de omnibus, et uerum est, - ek sicut docuit wos, manete in eo. Non est; hoc autem ipsum in eodem est,

Vnde et Iohannes nos, sed sicut unctio et non est mendatium, docuit nos, nisi quod nimirum uita eterna,

1270 uita uera, que erat apud patrem et apparuit saeculo huic occulte per aduentum Christi. Haec autem uita, dum se docet, omnia manifestat, quia omnia ab ipsa, | et ex ipsa, et per ipsam. De hac quippe uita, dum uera unctio nos docet, de omnibus procul dubio docet. Docet autem, dum spiritu facit 127; comprehendere,

quod nec oculus uidit, nec auris audiuit, nec

Nec quippe oculo potest uideri. Non

in cor hominis ascendit. est, ut uideri

156r

possis;

neque

aure

audiri,

materialem

enim

tinnitum ignorat. Nec in cor hominis ascendere, quia ab homine non potest capi, quanquam omni magnitudine maius, id est 1280 uniuersalis magnitudo et principalis eminentia et superessenciale robor, in quo omnis superprincipalitas, superinuisibilitas, superincomprehensibilitas, superineffabilitas et supertenuitas et omni subtilitate subtilior subtilitas. Spiri-

1248/1252 Dan. 5, 16-18. 1262sq. Io. 14, 20.

1254 Dan. 5, 16.

1266/1269 I. Io. 2, 27.

1252 erexisti corr. ex herexisti manete: manet (4/ supra 1210) T

1259 Cf. IV. Reg. 15, 21. 1275sq. I. Cor. 2, 9.

1259 ossibus corr. ex hossibus

1268

p. 281

168 1285

LIBER VIII

tus quippe est, ut frequenter de spiritibus actio fatetur. Quia spiritus, ideo non uidetur etiam a spiritibus, quamlibet mundi corde Deum uideant. Quia sic inuisibilis, ideo inaudibDilis. Quia uero inaudibilis, ideo ab omni corde incogitabilis. Quia incogitabilis, ideo Deus, ideo super omnia, quia super omnia, ideo nec oculo potest uideri, nec aure audiri, nec in cor as-

1290

1295

cendi. Nemo, ait, wmquam uocem eius audiuit, neque speciem eius widit. Et uidimus eum non habentem speciem neque decorem. Inuisibilia enim sunt hec omnia, ideo inenarrabilia, ideo inuestigabilia, et propterea omnem intellectum superat. Et hoc Paulus, qui diuino intellectu hoc dixit et cetera tanta, | que a cunctis mundanis intellectibus examinari non possunt. Ex principalissimo intellectu manauere, de quo omnis il-

156v

luminatio et summa opacitas. Sicut tenebre, ait, e?us, ita et lumen

eius. Vbi splendor, ibi umbra, non solum tetra, sed et splendifica et luminifica, quanquam obscurifica. Posuit tenebras, 1300 ait, Jatibulum suum. Obscura est deitas, in qua occultatur eadem deitas, quanquam tota sit lux et in luce. Quia uero intolerabilis, ideo tenebre. Omnis enim lux in sui presentia et ad suam comparationem non lux, sed nebula picea et fumus densissimus ex feno madefacto consurgens ; ideo Deus singu1305 lariter

lux, in quo nil obscuritatis inhabitat, nisi ut dictum est. Sicut enim clarissima cuncta demonstrat lux, sic omnis

inuisibilitas et insensibilitas, immo multo amplius et omnis tenebrositas 1310

1315

diuine omnipotentie

conclarescunt.

Omnia,

ait, p. 282

nuda et aperia sunt oculis eus, nec ulla creatura inuisibilis est in conspectu eius. Qui aliter uero uult, manu propria interiora solis penetret et narret crossitudinem sui. Atque uniuersam lucem pugillo concludat. Hoc autem propter unctionem, que omnes docet de omnibus et cetera praetermissa, que condam iudicabantur ignota, ad presens uero omni die redduntur clariora, | ipso reuelante, qui cuncta patefecit inuoluta et 1577 scientiam reposuit suam in illis, qui hoc uiderunt spiritalibus

1320

oculis, quod multi reges et prophete uidere uoluerunt et uidere non potuerunt. Hoc autem ex consuetudine inspecto, ad indagationem spirituum, antequam nos hora pretereat, mentis conuertamus intuitum. Carnalis enim sudor spiritualibus non communicat intentionibus. Animalis enim non communicat spiritum. Spiritus, ait, loquitur misteria, et spiritualis omnia vudicat. Det mihi Deus meus per donum inuisibile sui, quo 1285sq. Cf. Mt. 5, 8.

33.

1290sq. Io. 5, 37.

1297sq. Ps. 138, 12.

1292sq. Cf. Rom. 1, 20 et 11, 1299sq. Ps. 17, 12. 1308/131 Hebr. 4, 015

1319 Anteguam etc.] cf. supra I, 180. Ze

1306 omnis: omni

T

1322 1 Cor: 14,2.

1322sq. I. Cor.

LIBER VIII

169

ego illius spiritus particeps reddar, qui misteria Dei reserat 1325 occulta. Ipse quidem est Spiritus sapientie et intellectus, Spirius consili et fortitudinis, Spiritus scientie et pietatis et Spiritus timoris domini, sine quo nil boni est, nec uerbum, nec ratio, quod ad uerbum et rationem, circa uerbum et rationem, ut uerbum et rationem oportet, est, cuius uirtute et dono 1330 dictum est : Benedicite, omnes spiritus Dei, Domino. De omnibus spiritibus Dei, qui ad benedictionem hortantur, non modicum adiacet diuinius iterum ad conferendum, si se mens

ad spiritualem processum eleuare contendit. Dictum autem scimus de spiritibus superius, sed non ad satisfactionem 1335 ex toto intellegentiae supramundane. Spiritus autem loquitur misteria,

| ut audisti.

Necessarium

potissimum,

ut D$

ille loquatur, in quo misteriorum reponuntur archana, archanorum autem inpertitor superadmittitur et contector adspirator spiritualium. Non autem ad omnes spiritualia di1340 riguntur ; non enim possessores cuncti Spiritus. Spiritus possessor possidet uim interiorum per Spiritus gratiam, qui non habitat in corpore sceleribus mancipato, et scrutator occulta Dei in misteriis obumbratis et contectissimis uelationibus, ut uere credatur Spiritus, qui sp?rat, ubi uult et 1345 segregat spiritus a spiritibus, ut ea, quae Spiritus sunt, ferentes prudentissime admittant. Vnde omnes spiritus Dei hortantur semotim ad omni tempore, ut iam dictum est fa-

p. 283

"ciendum, non simul, ut deliberandum sit, quod sint spiritus non

Dei, quemadmodum in superioribus demonstratum est de 1350 angelis Domini et non Domini atque uirtutibus. Verum omnem flatum et uentum, ait in prophetis Deus, et spiritum ego feci. Videtur uero de omnibus spiritibus Dei ueluti de omnibus uentis loqui, qui cottidie perflant, non de aliis spiritibus, id est animis diuinis, e quibus ratio nos suo loco non mediocris 135; expectat. Nam et ipsos Deus fecit, ideo dicuntur dei. Ipsi autem benedicunt Deum, dum proprium complent offitium. Nulla enim creatura ab offitio uacat, nec etiam illa incorporea praeuaricatrix.

| Benedicite,

ommes

spiritus

Der,

Domino.

Congruum ualde, ut omnis creatura conlaudet et benedicat 1360 creatorem suum et in graciarum perseueret actione. Benedicunt itaque spiritus istiusmodi, ut dixi nunc, dum in indito offitio

uoluntati

factoris

oboediunt

omnium. Ad hoc itaque facti

1325/1327 Esai. 11, 2. 1330 Dan. 5, 65. 1332 Diuinius] pro positiuo gradu aduerbii, cf. supra VII, 480. 1335sq. I. Cor. 14, 2. 1344 Io. 5, 8. 1351 Cf. Esai. 57, 16 et Amos 4, 13. 1358 Dan. 5, 65.

1334 satisfactionem corr. ex sates- T corporea T

1357 illa incorporea corr. ex illam

1587

170

LIBER VIII

sunt, ut subiciantur obsequiis. Consideratio autem spirituum p. 284 Dei talium post inspectam Genesim de interioribus spiritualium 136; agenda est, ne ex toto uideatur subdi occiduis caracteribus. Quattuor uentorum principales sunt spiritus, horumque suffraganei octo, qui simul efficiuntur duodecim. Extra hos autem duo spiritus, qui unus uocatur nomine aura, alterque altanus, quorum natura aliquando frigida et sicca, aliquando 137? humida

et callida.

Si autem

in littera occidente

moramur,

erimus occidentales ; si in spiritu, nihilo minus spirituales. Littera occidit, ait, spiritus uiuificat. Ac per hoc littera non occidit, nisi diuino spiritui contraria historia litteris incedit, diuina

licet ipsa tota spiritualis. Lex quippe sancta et mandatum 1375 sanctum

ab apostolo dicitur,

et nos

confitemur.

Mandatum

uero et lex nom inponitur iustis sed iniustis, apostolica incomparabili auctoritate confirmante, e£ non subditis, impiis et peccatoribus, sceleratis et contamanatis, patricidis et matricidis, homicidis, fornicatoribus, | masculorum concubitoribus, 158v

1380 hlagiariis, mendacibus, periuris, et si quid aliud. sane doctrine aduersatur, quae est sanctum euangelium glorie beati Dei. Tales occidit littera et istiusmodi denuntians futuram uindictam. Occidit et illos, qui non aduertunt misterium diuinarum

litterarum,

ut Iudei et heretici et lectores

carnales.

1385 Spiritus uero uiuificat, dum illos trahit a lege, que non uiuificat, et ponit sub gratia, qua uiuificantur cuncta, docet uero sapere misteria, quae reposita sunt in exterioribus caracteribus. Ergo sine Spiritu nemo uiuificatur in littera constitutus, quae occidit. Ideo autem littera deserenda ? Non, immo 1390 assumenda, quo ad Spiritus capacitatem perueniamus. p. 285 Docet enim nos diligere Deum et mandata eius custodire. Docet etiam amare proximum, odire furtum et adulterium et non concupiscere rem proximi et cetera. Obseruare autem hoc uiuere sanctissime est et ad spiritualem intellegentiam 1395 peruenire. Non quidem obseruare procul dubio mori. Ergo obseruantes,

quae

conseruanda

continentur

in littera, uiui-

ficantur a Spiritu, minime obseruantes interimuntur a littera, quia sine illo Spiritu, qui spirat ubi uult et uiuificat mortua. Proinde, cum legitur littera occidit, Spiritus uiui-

1366/1369

Cf. Isıporı,

Efym.

13, 11, 2 et 18.

13722112

Gor

6:

1374sq. Rom. 7, 12. 1376/1381 I. Tim. 1, 9- 11. 1381 “Sanctum” pro "secundum" ex confusione compendiorum originem ducere uerisimile est. 1391/1393 Cf. Exod. 2o, 6-17. 1398 Io. 5, 8. 1399sq. II. Cor. 5, 6.

1364 spiritualium corr. ex spiritalium 1365 agenda corr. ex agendam subdi in marg. suppl. T 1380 plagiariis corr. ex plagiaris T 1394 sanctissime corr. ex sanctissimum T

LIBER VIII

RT

1400 ficat, | sic aduertendum, ut littera mancipet nos flagris prop- 1597 ter transgressionem praecepti, ut superius auctoritas demonstrauit apostolica, et spiritus a malis conuersos respirare concedat ad gratiam, quemadmodum de multis in ueteri saeculo sub lege constitutis legimus. Verum illos occidit littera, 1405 ut audisti, qui non aduertunt misterium litterarum et praefocati

carnali sensu minime ualent penetrare archanorum occulta. Non. enim. omnium est scientia, ut diuina aiunt eloquia. Nec etiam istos littera occidit, si uellent uiuere, id est extraneos 1410

facit a sacro intellectu, si cuperent uere scientie adherere et in illo confidere, qui in cubiculis caracterum occultatur. Accedite, ait, ad eum et inluminamini. Qui luminatur, uiuificatur. Hoc autem facere littera hortatur, armata non carne sed

spiritu, munita non morte sed uita, hoc quideni non facere priuari lumine,

non

transitorio,

sed eterno,

quod dominum

Christum confitemur. Ergo ab hoc alienus lumine non solum cecus, sed et mortuus et sepultus in infernum. Hoc uero propter occidentem litteram et uiuificantem spiritum. In littera enim reponimur, düm de uentorum phisica aliarumque rerum naturis in eloquiis disputamus. Est autem quedam na1420 tura, que omnem precellit phisicam, | et ipsa principalissima 1597 phisica, cui incomparabilis adheret ethica, incomparabilis et p. 286 loica. Philosophi autem nudi et sine tegmine inmortalissime philosophiae dixerunt de phisica, de etica uero et loica, sed - ueram phisicam ignorauerunt, mirabilem ethicam nescierunt, 1425 inestimabilem loicam non cognouerunt. Nobis autem reuelauit per Spiritum suum, qui uenit querere nostrum mortale et facere ethicum, quod inprimis erat caninum, quamquam 1415

humanum. 1430

Ista phisica, de qua

loquimur,

inmensus

Pater,

a quo sempiternus Filius, ethica idem Filius semper a Patre, qui pro nobis homo factus sine contagione carnis misticam uitam et ammirabilem duxit, quamdiu ab hominibus uisus et cum hominibus in terra pro parte carnis conuersatus est. Loica a Patre et Filio procedens sanctissimus Spiritus, qui totum mundum per apostolos illuminauit cognitione metu-

1455 ende

et sanctissime

trinitatis, et ad

perfectissimam

optime

disputandi rationem perduxit. Hanc phisicam, ethicam uero et loicam celestis Paulus insinuare uisus est, cum diuinas distributiones diuini potencia Spiritus enumerauerat dicens : Notum wobis facio, quod nemo in Spiritu Dei loquens. dicit 144o anathema lesu, et nemo potest dicere Dominus Iesus nisi in

1407 I. Cor. 8, 7.

1410sq. Ps. 55, 6.

1422sq. Cf. IsıDorı, E£ym. 2, 24, 5.

1439/1444 I. Cor. 12, 5-6.

1411 qui corr. ex quid

1422 loica corr. ex loicam

172

LIBER VIII

Spiritu sancto. Diuisiones graciarum sunt, idem autem. Spiritus ; et diuisiones

1445

1450

1455

1460

| ministracionum

sunt, idem

autem Domi-

nus ; el diuisiones operationum sunt,idem uero Deus, qui operatur omnia in ommibus. Potenti uirtute insinuatur supernaturalis phisica, demonstratur inaestimabilis ethica et loica principalis. His praeclarissimis denuntiationibus Pater, ex quo omnia, Filius, per quem omnia, Spiritus sanctus, in quo omnia. Paulus uero, quia inprimis posuit Spiritum, demum Dominum ac deinde Deum, non dicatur fecisse gradum mendacem, quasi ut loicam preponat ethice, ethicam phisice, cum precipue phisica naturalis sit, ex qua ethica et loica circa spirituale et celeste eloquium. Deus siquidem spiritus est, spiritus Deus est, Dominus nihilo minus spiritus et Deus. Dauid quippe Spiritum rectum, Spiritum sanctum et Spiritum principalem in eloquio diuine satisfationis ponit. Ita autem faciens non tres spiritus sed unum Spiritum nominauit sub uocabulo trino, uolens Spiritum rectum Deum significare patrem, Spiritum sanctum Filium, Spiritum principalem Spiritum sanctum, qui non tres spiritus, unus autem Spiritus confitentur, quemadmodum unus Deus et non tres dii. Non enim preponitur ullus al-

1607

p. 287

teri, quia omnes unum, id est tres persone, una deitas et una

1465

1470

147;

148°

omnipotentia. Phisica uero ideo Deus pater, quia natura deitas genuit, quod est, utique Deum, per quem omnia fecit, qui unigenitus est, licet generaret Deum Deus. Ethica autem Filius, circa quod superius positum est, | et loica Spiritus sanctus. Ac per hoc sic intellegenda sunt hec, ut omnia unum, unum omnia, quemadmodum trinitatis uox una declaratur dicentis : Faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nosiram, quamlibet in hoc dicto triplex admittatur sapientia, utique ex phisica et ethica et loica, quae semper una eademque habetur. Sacerdos Christi Ambrosius in nostrum adiutorium totum ex hoc ipso loquens se diuinius ponit dicens : Omnem, quem mundana sibi prudentia falso uindicat principatum, sapientia possidet spiritualis, presertim cum audatius ut aliquid usurpemus, ipsa fides nostra ipsum misterium trinitatis sine hac triplici sapientia esse non possit, nisi credamus et illum naturaliter Patrem, qui nobis genuit redemptorem, et illum ethicum, qui Patri usque ad mortem secundum hominem oboediens nos redemit et illum rationabilem Spiritum, qui rationem colende diuinitatis et uite regende 1453sq. Ps. 5o, 12. 1454 Ps. 15, 14. 1468sq. Gen. 1, 26. 1472 Diuinius] pro positiuo gradu aduerbii, cf. supra VII, 480. — 1473/1481 Omnem — infudit| AMBROSIVS, Expositio eu. sec. Lucam, Prol. 5 (CC SL 14, 3). 1468 ad imaginem mundanam T

ss. C

1472

se corr.

ex sed

1473

mundana:

1607

p. 288

LIBER VIII

173

humanis pectoribus infudit. Ne superfluus iudicarer ex naturali bonitate atque presumptuosus, quod sub triplici sapientia ab humanis distincta talia de ineffabili dixerim, mee

debilitati tantam adhibui columpnam. In superioribus tripli148; cem istiusmodi philosophiam circa discursam disciplinam multipliciter reor inspectam. Accidit autem hic, quanquam aliter con|gressio disputandi propter inestimabilem naturam, quam omnem phisicam superare innuimus eandem phisicam dicentes, ex qua omnem et ethicam demonstrantes, per quam 1490 omnia, loicam uero introducentes,

161r

in qua omnia, hoc totum

propter uentos, quorum phisica in promptu et genesis spirituum supermirabilis. Nam et spiritus ab ipsa, de quibus intentio est et dicitur : Benedicite, omnes spiritus Dei, Domi^0. Ideo Dei, ut Deo benedicant, non aduersario. Si enim 1495 aduersario, desinent esse Dei, erunt uero illius, cui benedi-

p. 289

cunt. Opponuntur secundis contraria, ut contrariis secunda, ut calor frigori, frigus calori, ut sicca humidis et humida siccis, bonum

cetera

etiam

malo

circa utrumque

et malo

ceteris.

bonum,

Ciuile enim

quemadmodum

et intestinum

1500 non cessat bellum, immo mutuum obtendit conflictum. Quomodo ? Audi, quod dicitur, spirituali auditu, ut audiaris

ipse non a multitudine sed ab unitate sequestrata a discoloritate nequam. Caro concupiscit aduersus spiritum, spiritus aduersus carnem. Haec enim. inuicem. aduersantur, ut non que1505 cumque wultis, illa faciatis. Ecce conflictus, ecce pugna, ecce concertatio, nimirum ut caro superetur a spiritu et oboediat spiritibus Domini et non spiritibus erroris. Si queris de spiritibus erroris et procellarum et ruinarum et nequitiarum, disce ab apostolo, quia manifesta sunt | opera carnis, que sunt forni-

161v

1510 catio, inmunditia, luxuria, idolorum seruitus, uenefitia, inimicitiae, contentiones, ire, vixe, discensiones, hereses, inuidie, homici-

dia, hebrietates, commessationes. Talia quippe sunt spiritus nequam, spiritus demoniorum, qui mittunt terram in circuitum. Quomodo in circuitu ? In circuitu impii ambulant, 1515 ait, et : Deus meus, pone illos ut rotam. Isti etiam dicuntur

ab apostolo spiritus erroris, quia in Christo non sunt nec in suis, qui est uia rectissima. Isti sunt et spiritus procellarum percutientes

et

euellentes, prout possunt, statum

uirtutum.

Isti spiritus faciunt habundare quosdam uitiorum humoribus 1485 Discursam] cf. supra II, 9. 1492 Ipsa] sc. natura. 1493sq. Dan. 5, 65. 1498 Male bonum] Rhetoricus impetus logicam pepulit. 1503/1505 Gals: 1509/1512 Gal. 5, 19-21. 1514 Ps. 11, 9. 1515 Ps. 82, 14. 1516 Apostolo] cf. I. Tim. 4, 1.

1489 et ss. quam corr. ex quem T 1491 phisica in promptu corr. ex phisicam in prompto T 1505 uultis: uult T — 1507 Si: Se T

p. 290

174

LIBER VIII

1520 et amputant flores germinum profuturorum. Inter istos est unus spiritus nomine Dexter, qui semper aduersatur his, qui ad dexteram partem sunt ; habet enim diabolus suos spiritus, sicut et Deus suos. Vitia omnia et peccata diuino spiritui contraria spiritus demoniorum dicenda, diaboli enim argu152; mento exagitata, licet caro sit ad uitia procliua. Superbia, ira, uana gloria, auaritia, odium, inuidia, detractio, furor,

clamor, blasphemia, audatia et cetera, quae potius de spiritu quam de carne descendere uidentur, spiritus nimirum diaboli, in quo regnat multiformis nequitia et omnia uitia et pecca1530 ta, quibus genus ad infernum pertrahitur humanum,

admit-

tenda. Isti tales spiritus non | sociantur cum illis, qui Dei dicuntur eidemque benedicunt, uirtutes nimirum, quibus cum Deo unus efficitur homo, quas per spiritus Dei hic sensus spiritualibus occupatus animaduertere non formidat. Que 153; tunc.

benedicunt,

dum

162r

fructificantur et preferuntur carni et

sanguini et utriusque omnibus, que regnum Dei non consequentur. Multiplex quidem est sermo diuinus in manationibus propriis, qui in sacris dictis uirtutes consueuit demonstrare nonumquam per uocabulum spirituum. In uentorum pennis ı540 uolare dicitur Deus, id est in uirtutibus atque profectibus animarum, quae ideo uentorum perhibentur penne, quoniam alta petunt et ad superiora, infimis postpositis, conscendunt. Similiter habes in Ezechiele de diuinis animalibus, quae habebant alas senas, quibus eleuabantur ad sublimia. Has uir1545 tutes animarum uolunt nostrates, inter quos unus beatissimus

papa Gregorius scripsit et dixit similiter. Dictum autem superius non dubitamus, quod principales uentorum sint quattuor spiritus horumque suffraganei octo. Extra hos autem duo, unus nomine Altanus, alterque Aura, a duodecim

155o uentorum spiritibus mundi globus cingitur totus. Supra autem in ceteris deliberationibus mundum et mundum intromisimus, quasi duos inuenientes mundos in dictis mirabilibus. Deus sapientia ineffabilis | Christus discretionem uidetur facere mundorum cum suis, quam nos uspiam sequimur. 1555 Si autem fas uidetur, antequam ad tropologiam accedamus, ipsos uentorum spiritus, ut circa se per ambitum excipientis sinus habentur, ponamus. Quattuor itaque principales sunt uentorum spiritus, ut dixi, quorum primus ab oriente Subsolanus, a meridie Auster, ab occidente Fauonius, a septemtrione

1539sq. Cf. Ps. 17, 11.

1546 Generaliter alludit ad GREGOonrI, Homilias in

Exechielem. 1547 Superius : VIII, 1366. 1557/1565 Isıporı, Etym. 15, 11, 2-3.

1540 id est corr. ex uel C

1547/1550 Isınorı, Ezyz. 15, 11.

1544 sublimia corr. ex sublima T

p. 291

uero

162*

LIBER VIII 1560

175

eiusdem nominis uentus aspirat, Semptemtrio nimirum. Habentes geminos uentorum spiritus, Subsolanus a latere dextro habet Vulturnum et a leua Eurum. Auster a dextris Euro austrum, a sinistris Austrum africum. Fauonius a dextera

parte .Africum, 1565 dextris,

a leua Corum.

Septentrio

et a sinistris Aquilonem.

uero

Circum

a

Circuitus mundi his circum-

cingitur ordinatione diuina et imperio Dei. Qui, ut audisti, benedicunt,

creatoris

dum

oboediunt

iussis.

In istis autem

spiritibus quedam significationes secunde habentur, quedam p. 292 non secunde, ut potentes uolunt et nos deliberamus. Hos uero 1570 spiritus

Deus condidit, ideo dicuntur Dei, qui omnibus creaturis uelociores conprobantur. Vnde et celestibus ale adsignantur spiritibus, ut innuatur eorum instar uentorum, celeri-

tas. Mundus uero interior ac spiritui mancipatus habet uentos suos, ut supra retuli, sicut non ueritati subditus | et iste, in 1637 25175 quo uersantur mortales, qui celo, terra et mare et omnibus,

quae in eis sunt, constat. Similiter spiritualis mundus, nimi-

rum

1580

ecclesia, caelo et terra et mare,

id est caritate, spe et

fide. Per celum caritas, que ad superiora semper aspiciens cuncta transcendit, per terram, de qua speratur comeatus, spes, que prestolatur promissa Dei, per mare, cuius elementum semper tunditur fluctibus, ecclesie fides, que semper ab impiis insequitur. His elementis, id est spiritualibus tribus uirtutibus,

immobiliter

Christus fundauit

ecclesiam

suam,

segregans illam a mundo, qui sempiterno motu laborat. Ego 1585 elegi uos, ait, de mundo, propterea odit uos mundus, et multa istiusmodi, de quibus in superiori inspectione nimium dictum propter concurrentia non dubitamus. Diximus, quia uentorum quattuor sunt spiritus principales. Nos iam uero de nostris loquamur, intuitum dirientes ad interiora uelaminis, 1590 spiritualibus spiritualia comparantes cum apostolo non aspiciamus ad ea, que uidentur sed que non uidentur, quia que uidentur auolantia sunt, que non widentur aeterna. Ecclesie itaque spiritus incontaminate arbitrande uirtutes, quarum princi-

pales dicit doctissimorum deliberatio perfectissima uirorum

1595

quattuor, nimirum prudentiam, | fortitudinem, temperantiam

163Y

et iusticiam. Paulus, doctorum illuminatio, tres : Fidem, spem P- 293

et caritatem, quarum mentio ex propinquo facta est ; que quidem in unum complexe efficiuntur septem uirtutum spiritualium arcem continentes. Iohannes septem spiritus dicit

1584sq. Io. 6, 19. 1587 Diximus] supra 1557. 1590 I. Cor. 2, 15. 1591sq. II. Cor. 4, 18. 1596 Paulus] I. Cor. 15, 13. 1599 Iohannes] Apoc. 5, 6. 1572 eorum ss. C 1584 sempiterno fortitudinem corr. ex fortitudo C

corr. ex sempiternu

T

1595

176

LIBER VIII

1600 missos per omnem terram. Zacharias diuinissimus uidens candelabrum. aureum widit et lampadem ipsius super caput eius et seplem lucernas eius super ipsum et septem fusoria lucernis, quae erant super caput illius, quibus admittuntur ingentia spiritualia, que Christus, qui candelabrum aureum est, id est 1605 natura Deus, ecclesie contulit, septem nihilo minus carismata

incomparabilia, quae effulsere in Christo et nunc in gremio incontaminatissime sponse repponuntur. Ex astile candelabri, quod praecepit Deus fieri in tabernaculo, sciphi et sperule et lilia procedebant. Sex quidem calami egrediebantur de la1610 teribus suis, tres nimirum ex uno et tres ex altero. Tres wero

sciphi in modum nucis per calamos singulos speruleque simul et lilium. Et tres similiter sciphi, instar nucis, in calamo allero. Septem etiam lucerne super caput candelabri, ut lucerent ex aduerso. Infinita possunt in augmentum meditari diuino 1615 lucente candelabro in semitis eloquiorum. Candelabrum uero,

quod audis in tabernaculo, ex cuius lateribus duobus diuisim sex calami egre|diebantur, aduertimus presidentem Christum 1647 in ecclesia sua, ex quo diuine manant uirtutes, quibus decoratur ecclesia in aduentum sponsi incorruptibilis. Propterea omnia 1620 de auro purissimo in figura quam maxima. Sapientia Dei patris in mundum ueniens supernam beatitudinem docuit, di- p. 294 uina praecepta instituit, inauditos doctores constituit, per gratiam suam totum mundum in tenebris constitutum inradiauit, ex sua fortitudine debiles confirmauit, ex sua pul162; chritudine

credentium

animas

decorauit,

sua uirtute,

quod

deorsum iacebat, sursum erexit et septem sancti Spiritus dona genus humanum, sanguine fuso proprio, inluminauit, uiuificauit, protexit, saluauit. Dum uero sic fecit et facit, quid

aliud demonstratur, nisi quia ex ipso calami, sperule, sciphi ac 1630 lilia procedunt ? In ipso enim omnes thesauri sapientie et scientiae et tocius diuinitatis plenitudo, de qua gratiam pro gratia accepit mundus incontaminatus atque quietus, qui beatissimis semper circumdatur spiritibus, de quibus ipso duce loqui aestimamus. Etenim principales spiritus quattuor sunt, habentes 1655 geminos hinc inde uentorum flatus. Prudentia nimirum, quae consideratione honestissima et ratione circa rationem amplec|titur. Fortitudo, quae tolerantia summa et pacientia preclara uallatur. Temperantia, quae refrenatione fluxuum et saeculi contemptu circumdatur. Iusticia, que uerissima 1601/1603 Zach. 4, 2-3. 1607 Ex astile] Ex. 57, 17 habet: De cuius uecte calami. 1609/1613 Ex. 57, 17-19. 1630sq. Col. 2, 5. 1631 Cf. Col. 2, 9 er loFT 16: 1634sq. Isıporı, Eiym. 13, 11, 2. 1602 lucernas corr. ex lucerne T exiam T

1603 illius corr. ex eius T

1613 etiam :

1647

LIBER VIII

177

164o examinatione et erogatione sensata astringitur. His nimirum

uentis, id est spiritualibus uirtutibus, Christi ecclesia maculam mon habens neque rugam circumagitur. Extra hos autem sunt duo, Aura et Altanus, id est contemplatiua et actiua uita, quae ex omni parte ecclesiam reddidit munitam. 164; Aura quasi aeria, quod lenis sit motus aeris, per quam, ut audisti, contemplatiua uita, quae segregatur a turbine

sae-

culi. Altanus quasi alte sonans, qui in pelago est, per quem actiua uita, quae ad omnia est laboriosa et in mundi feruore constituta, ut admittitur de Martha, quae satagebat circa fre1650 quens ministeriwm, Maria sorore sua sedente ad pedes Domini et audiente uerbum illius, cui uita mundi ait: Martha, Martha, sollicita es et turbaris erga plurima. Hoc autem propter omnes spiritus Domini, qui uniuersos spiritus condidit et spiritualibus uirtutibus ecclesiam suam locauit. De diaboli uero spiri1655 tibus parum superius dictum scimus. Sed si lector accomodat sensum de reliquiis fragmentorum, perueniet ad plenitu|dinem cophinorum. Multa dici possunt, sed penuria scriptorum atque membranarum non patitur. Non dubitamus posse segregabiliter dici, quod bisulcum auditur. Segregauimus in iam 166o dictis a cerere lolium : Sicut multa sunt a Christo donata ad ecclesie profectum, sic a diabolo inuenta ad sinagoge Sathane detrimentum. Venti et procelle et tempestatum spiritus omnes

Christi

seruos

uexantes

et ecclesiam

conturbantes

P- 295

165r

et

confluctationes spirituales et omnia, quae ex ista parte, in 166; anterioribus

dicta

sunt.

Reor

autem

disputasse

in trans-

missis de duodecim caeli signis totidemque lapidibus preciosis, ideo breuiter hic de duodecim spiritibus circa promissum

nolui stilum otiosum. Per quos quidem duodecim spiritu Dei plenos prompte admittere possumus, inter quos princi1670 pales quattuor uentorum spiritus quattuor euangeliste misterialiter recipi possunt, qui quattuor partes mundi euangelii fulgore occupauerunt aliis hic inde conlaborantibus, habentes geminos uentorum spiritus, id est utraque Dei spiritu plena testamenta. In tabulis cordis digito maiestatis con-

p. 296

1675 scripta fide, spe et caritate referti. In istorum pennis Christus

uolabat, qui dicitur ascendisse super cherubin et uolasse super pennas uentorum, ut superius re|tulimus. Ascendit 165v autem super cherubin, id est super plenitudinem scientiae cum 1641sq. Eph. 5, 27. 1645 Isınorı, Etym. 15, 11, 17. 1647 Isınorı, Efymiuss masenSg(cfzs 155021504): 1649/1652 Lc. 10, 39-41. 1657sq.

Gerardum librum finire uoluisse his uerbis apparet. VI, 390sqq. et VI, 778sqq. 1676sq. Cf. Ps. 17, 11. ERBE

1665 Transmissis] supra 1678sq. Cf. IsrpoRi,

t

1642 habens: habentis T

1653 Post uniuersos: domini de.

178

LIBER VIII

corpore suo, super omnes angelos et archangelos. Cherubin 168o interpretatur plenitudo scientie, quae est caritas de corde puro et conscientia bona et fide non ficta et dicitur legis plenitudo. Similiter Christus dicitur et Deus caritas nominatur. Ergo super hoc ascendit Deus, quando animam suam posuit pro salute humani generis. Est et in cruce Cherubin, nimirum 168s scientie plenitudo. Ipse utique, qui in ipsa pependit, per ipsam docuit nos scire celestem philosphiam et uidere thesaurum in secretis Dei repositum. Ideo nudus ascendit in lignum ad uictimam uespertinam et holocaustum medullatum persoluendum et pinguissimum. Sic faciendo omnia denudauit obscura et 1690 «telum templi scissum est in duas jartes a summo usque deorsum, quo nil remaneret inreseratum excepto quod sub alis cherubin constat adhuc repositum. In libello autem, quem ad Andream presbiterum diuine germanitatis uirum de diuino patrimonio expressimus, qui nunc apud abbatem Richardum, 1695 incontaminatum

Christi

famulum

diuinitus

eruditum,

est,

de istiusmodi tam nudatione quam reseratione latissime anno | preterito disputauimus, ideo non inmorandum, precipue cum 166r nos iam stilus fatiget. Confluunt uero undique de diuina mensa ad discum, ut sit plenitudo de plenitudine et habun1700 dantia et fertilitas superhabundans de illius fertilitate, qui ascendi super Cherubin et uolawit super pennas uentorum, omnibus uentis uelocior et omni spiritu subtilior, qui dedit alas P- 297 ecclesie, ut fugiat in desertum, quousque pariat puerum masculum, que ante aduentum sponsi dicebat : Qwis dabit 1705 mihi bennas sicut columbe, et wolabo et requiescam. Acceptis uero

pennis

columbarum,

immo

cherubinalis,

osculata

in

caritate perpetua ab illo, qui illam excitauit sub arbore mali, ubi corrupta est genitrix sua, illico prorupit. Ecce elongaui fugiens et mansi in solitudine. Ideo et ipsa ascendit supra che1710 yubin et uolat. super pennas wentorum in occursum sponsi, quo illius astringatur amplexibus et dicat eidem : Veni, dilecte mi, egrediamur in agrum, commoremur in willis. Mane surgamus ad wineas, uideamus, si floruit winea, si flores fructus parturiunt. Ibi dabo tibi hubera mea. Mandragore dederunt 1715 odorem. In portis nostris omnia boma, noua et uetera, dilecte,

seruaui tibi. Quis mihi det te, fratrem meum, suggentem ubera 1680sq. I. Tim. 1, 5.

1690sq. Mt. 27, 5 1.

1693 Andreas] cf. supra VIII,

2327667211 1694 Richardum] BArrHYAN Richardum abbatem Sancti Vitonis Vindunensis coenobii instauratorem opinatus est, quod cur refutetur nescio. Cf. supra p. VIII. 1696 Latissime] cf. supra III, 314. 1701 Ps. 17; rr. 1704sq. Ps. 54, 7. Cant. 7 11/822:

1708sq. Ps. 54, 8.

1680 scientie plenitudo signis /ranspositum

1709 sq. Ps. 17, 11.

1711/1720

1698 stilus: stilos T

LIBER VIII

179

matris meg, ut inueniam te | foris et deosculer, et iam nemo 166v despicit? Adprehendam te et educam in domum matris mee et in

cubiculum genitricis meg. Ibi me docebis, et dabo tibi poculum ex 1720 wino condito et mustum malorum granatorum meorum. Quia uero iam hora nos cogit ad horas, immo prestolamur ad multa, ideo octaua istiusmodi operis scedula consuetum epilogum flagitat : Sit nomen Domini benedictum, ex hoc nunc, et usque

in saeculum. Amen.

1723sq. Ps. 112, 2. 1718 domum err.ex domo C lineam distractum

1724 Amen Zitteris capitalibus per totam ferme

A".

-

,

.

n

D

ua

i

qme

3

is R eem AM Mà init, “re

s am ur p EL ^ Sul An A Nf edad W ^ ae er eh Le bu ve iil ae "s iui? nungen: aw ERSTE ee

poem

je inh. -

!

aeri '

Ades, uw on

arme!

Eros ter

ad

d

ge p

ades?

Bs

irn] ys mure

A

T

e -—

enr t bá. MKheo:

1

c

Í

Jo

eov Y à

2d

soris

yc

ESCHER

hechos "usd

[M9

ncgw

he

a

wolldciobeturs

nowó

"E

ater

> quod sub ali

i,

aum a gem : Büchern. évus!n LM

rare

le

undi [^ TT E

ni

.

t Labo Hnitxte, 2 Pw

rd,

i diiit ads i

p

"

uds

bine I

M

T

SM 1; a

dw oc i

INDICES INDEX LocoRvM

S. SCRIPTVRAE

INDEX SCRIPTORVM INDEX NOMINVM INDEX

RERVM

PROPRIORVM ET VERBORVM

ED

Dee m "e

"T

Me cic ELE

E

a n

|

|

282I

]

ED. E

,

j

ur u

|

E—

9

xia]

Myaortix2 warnt

5 vuosx*XdV va wu

M

me

ES

I»

rie

devsótogE-MVMEMOAM Er 7

H

ap"

xauui

Mm s

ill,

e

"i

ee C

um |

INDEX LOCORVM Genesis: 12i

1, 3-10 I, IO

24 253 2, 433

3, 352

3, 350

1, 14-15

5.75

13 2»

7; 92 7, 96 6, 1015

1374

6, 1085

S. SCRIPTVRAE Deuteronomium: 32, 2-3 7, 641 32, II 7» 355

32, 22

5, 796

32:423

19980

Iosue: 6, 18 7, 7-12

8, 987

10, 12-13

8, 992 6, 460

I, 14/16 1, 26

5, 182 8, 1468

3, 14

5, 348

6, 12

7, 856

7, 418

6, 24

7, 858

3, 19

7, 415

6, 25-26

7, 865

4, 4-8 4, IO-II 652

7, 941 5, 799 4, 169

6, 26 6, 33-40 6, 36-40.»

7, 881 6, 480 7, 681

6, 3

4, 87 4, 154

6, 38 7,13

7, 714 7, 816

4, 180

8, 6-11 9, 14 28512

74.26 25.255 8, 357

32,30

75 250

Exodus: 175 6

Iudicum:

s

2544

74 822

7, 826

I Regum: 18, 10

8, 27

31

4, 424

19, 9

7, 617 7, 244

19, 24

7, 224

20, 6-17

8, 1391

6, 17-19

5, 89

30

7, 932

6, 19

5, 103

33, 13

7, 183

33, 20

7, 168

4, 33

5, 520

7, 180

17-18

6, 480:

7, 206

7, 186 73 211 37, 17-19

II Regum: 6, 16

5, 56

73

III Regum:

IV Regum:

7, 278

13521

8, 1259

8, 1607

25, I-7

8, 1016

Iob:

Leuiticus : II, 36

7637

2070237

8, 58

Numeri:

Ij 2I

5, 499

254

8, 1034

105.15

I, 210

14, 6 15, 16

8, 307 7, 361

15, 34

5, 503

16 24017

4, 421 4, 98

24, 19 26, 5

8, 381 6, 728

22, 28-30

4, 97

40, 18

6, 592

184

INDEX LOCORVM

Iob:

41, 21 41, 25 Psalmi: I, I-3

1,4

1, 4-5 I, 5

1, 6

S. SCRIPTVRAE Psalmi:

6, Go8

42,4

7, 910

6, 604 7, 331

44, 3 44, 8

7,155 8, 1217

49 3

8, 1063

49, 9 7, jo1

15:225 130222

7, 420

50, 2

8, 1453

7, 431 7, 498 2 510

$0, 12-14 $2, 6

8, 729 250227 8, 885

7, 476

54 7

mer

7, 483

TAL2T

7, 521

7, 309

7, 523

7, 529

54, 8

8, 1704

8, 1708

DET

7, 88o

7,4

8, 636

7, 13

7, 833

57, II

4, 570

8,9

2, 423

GET

1, 123

10, 2

7, 316

64, 11

7, 601

10, 3 10,7 itis D RT

8, 8, 8, 8, 6,

13, 14

7. 475 8, 1454

17, 10

7, 240

URS

8, 930

76, 6

» 775

8, 1539

77: 2

8, 1131

% 327

378 1047 1063 1514 209

6, 951

155

5577 5, 565

7, 612

67, 10 Gar 68, 15 68, 32 711566

5, 562 6, 166 8, 436 7, 914 74752

72, 9

7. 475

712628 TAT

2103

8, 221

8, 243 8, 288 8, 336

8, 1676

77, 54

8, 1701

81, 1

7, 539 6, 281

8, 1709

81, 6

4, 208

17, 3

8, 548

I7 T2

8, 1299

18, 2

82, 14

2, 252

8, 1515

9I, II

8, 316

za Ug

an

EDU

6, 282

2, 404 yy 1,

7,857

7, 857

8, 333

8, 559

94, 5

101, 12

3, 347

6, 1039

33, 2

3, 235

TOI

5, 746

33, 6

8, 1410

101, 28

6, 1036

2055277

2, 45

102

8177

7, 342

6, 283 6, 320

108, 18 109, 6

4, 38 4, 290

35, 8

ar $T

38, 6

7515

39, 3

7, 900

38, 3

I, 207

7, 843 8, 255

17.2582

I, 395

2, 508

INDEX LOCORVM

118, 140

118, 164 125,6 132.94

134,6

3; 478 4 650 »5 864 6, 1102 7, 1022 8, 1723 7, 412 » 572 7, 469 6, 781 35 IO I,

185

3; 234 2, 235 7 972 7, 985

1216

$5271 5, 265 5, 267

I, 15 , 2, 18-21

5, 18

3, 18-19

2:12 $5,I 75.24 10,7

5, 513

6, 177

6, 278 6, 162 7» 555

7, 923

8, 632 6, 310

Canticum:

1,4

2, 458 5, 600

5, 619

801

134, 7

134, II 138,12 140, 5

185

Ecclesiastes :

Psalmi:

I14,9 115, 12-15 117,8 I17522 118, 103

S. SCRIPTVRAE

700

3, 198

258

7, 109

229

7, 138

7, 306

141,6

T; 958 7 408

143,6

389

5, 607

145, 2-3

6, 512

5, 611

119 349 252

146,5 146,8

6, 810

7, 906 4, 590 5» 437

376 6, 10

2021

148,6

3771 402 3 105 1076

AXIS

8% 1711

148,8

964

8,6

wisww wueu »

148, 4

974 O0 00 c0 MN 9M QV N » 1009 MHN

5» 595

Prouerbia: 1:520 I, 24-50 2 IA 45 16

0529

Sapientia :

1,4 25)

5, 117

7, 555

Hs

4, I9 7, 17-21 9, 15 13, I - 14,28

4, 201 8, 456 6, 270 8, 1075

15921 6, 223

5; 47$

IO,I Han Z TANT 2772406 30, 18-19 Ecclesiastes: I,4 1,5

I, 5-6

Ecclesiasticus :

II, 30

4, 41 AN 5002

DZ I5, 9

8, 432

I, 224 5,

185.T

41I

24, I

5, 544 8, 252

39557

7, 966

186 Isaias : 2,39 2I 5,6

INDEX LOCORVM 5, 667 2, 336

2, 381

S. SCRIPTVRAE Ieremias : Les 17, 6 21150215

7, 564 95912

5, 13

15 127 7, 461

55 1d

5, 33

I9 155

32, 28-29

8, 1011

3, 84

49, 16

7, 340

7, 808

IW

1, 155

6, 1

225

8, 14 9, 6 NIA II, 2-3 IA ETT I4, II-1$

6, 782 2298 8, 1325 7, 626 6.752 6, 129

14, 13-14

6, 675

24, 23

Ezechiel : num) IXIÓ 3, 8-9 17 18, 19 22-024

5, 315 2, 280 8, 909 72311 6, 744 5, 639

7, 413

5, 817

22, 24-29

5, 834

28, 12-19

6, 628

30, 26

8, 2, 6, 5,

28, 28, 28, 28,

6, 6, 6, 6,

33

2,97.

277251 28, 16

34, 8 38, 8 45, 8

350 274 781 739

13 14-15 15 16

5.535

656 660 666 670

6, 680

2, 105

28, 17

6, 691

2, 116 2, 196

28, 18

6, 699 6, 714

25.225 2 255

28, 19

6, 731 6, 748

4, 621 6, 467 7, 566

32, 2-8 37, 16-17

62757 8, 262 8, 1134

7» 574

37, 18-24

8, 1158

7, 583 7, 634 42, 16 $1, 7-8 53,4 $5, Io 57, 16

7, 384 8, 624 8, 1351

3, 16-18

8, 1254 8, 1248

61, 10

3, 193

3, 19-27

1, 93

62, 4

5, 295 8, 906 6, 869

7, 388

Daniel: 25024 3555 321 3, 16

250597.

6, 784 I, 106

I, 109

I, 28

7, 398

DG

7, 402

I, 188

65, I

6, 865

I, 266

63, 2-3

6, 824

1, 369

63, 5

leremias: 2, 18 10, 13

6, 832

4, 29

3, 57-59

3, 58 7, 1007

1, 277

21T

8, 625

8, 1068

2, 74

2, 133

3, 58-59

I, » 280

INDEX LOCORVM Daniel :

79 278 249 106 112

33:39 3, 60

136

S. SCRIPTVRAE Osee: 2:20 6,6

8,4

3, 60-61 3, 61

3, 62

3, 35 4 4 4; 4

2, 31

4,

»5 5» 5

563

5» 5» 6, 6,

3, 64 3, 65

7, 7, 7 7

8,

m oom 00 5

355

401 102 I9 214 230 309 419 5

148 180 428

4

201

Habacuc: 3; 4

298

Zacharias:

941 868 1601 780

190 614 1019 22 600 620

146 341

937 942 1330

Malachias :

1,6 2,

4;

3 2

SEGeSoWwwewwXV E oowu Q^ ON CN ^ NO N m ON ON M -—

754

I, I,

I I-16

4» 18-24 5; 3 5; 8

5, 9 5 16 5 5 25

809

1070 1084 1105 IIIO III9 1186

12,9 12, 9-IO

121

99

312

Matthaeus :

12,3 12,4

1351

E5 13-17

7;

8

277

12, 1-3

661 668 672 723

Amos:

61 106

1493 622

8, 3-4

5 5 5» 5;

130

1358

3, 86

5, 13

» 85 8, 887

Ioel:

320 5,

187

5 55

7; 6 8, 27 9; 9, 55

397

NOawide WUMEMO PIRINE NDNES.

637

IO, 20 L1. 27

OO OO N— E

841

je 28

368 397 441 337 283 803 1285 219

430 138 IM, 949 29m 918

868 961 665 284

1221 T» 288 75

188 Matthaeus : 12, 18

INDEX LOCORVM 8, 312

S. SCRIPTVRAE Lucas: 1, 69

8, 311

13, 43 13, 44

5, 734 4, 413

1, 78

j, 312 8, 146

I5, I9 LOSERS 16, 24 16, 27 172

6, 699

1079

2A 18025 8, 1066 6, 837

6, 25-35 6, 27-30 8, 10

8, 8, 8, 8, 6,

8, 22-24 9, 58 IO, I9 IO, 24 IO, 39-41 115/22

8, 7, 4, 4; 8, 7,

133 142 411 497 314

17, 2-3

8, 210

20 20, 22 auem 2/13/45 22, 17-19 23: T0

6, 5, 6, 7, 7, 8,

23, 37

7, 333

II, 24

8, 65

24, 12

8, 918

II, 26

8, 67

24, 21-24 24, 29

5, 678 5, 666

25, 34 25,41

4 553 1, 389

12,032

7, 661

13, 3 13, 5

7, 659 7, 659

25, 46

6, 720 8, 538

16, 16 R]IO

8, 191 I, 209

26, 56 27:528 27, 50-52

2, 476 5, 61 7, 769

17,021 18, 22 ZIETS

6, 601 1, 258 6, 138

510% 576 522 696 846 1204

5, 750

8, 2127.

3

965 318 376 409 1649 844

8, 83 8, 102

27, 51

8, 1690

27, 54 27, 63-64

7, 775 7, 802

21, 26 23, 46

25217 8, 392

28, 20

I, 166

24, 5 24, 45

7, 410

Marcus: 1, 1-3 I, j 5, 17

3, 27

5, 366 5; 355 I, 289

7, 843

8, 849

Iohannes: IET

2, 24 8, 687

2, 270

4, 533

4, 8

7» 537

372

57

8, 595

8, 1118

5.9 9, 24

8, 80 8, 51

14, 34

6, 795

6, 787

2, 486

7, 127

IO! 2T

1, 257

I, 1-2

8, 1191 1, 287 5, 336

16, 9

6, 519

16, 15

6, 384

8, 691

16, 16

3, 368

8, 797

16, 20

6, 385

16, 14-20

Lucas: T 1, 6

7,85

1,3

6, 848 8, 318

5, 370 1$ 212

1,9

8, 1194 S28 ‚6, 120

INDEX LOCORVM Iohannes:

170 323 360 150

Iohannes: 14, 16

297

I4, 20

1262

26

I5, 15 1078

888

781

15,

I9

367

10913 16, 20

770

AN,"GRETSEDI AREA

15,5

| 15, 15

1006

193 718 I, 18

1631 696

2, 24-25

855

3,8

1344 1398 » 522 OOo -1 OO ON 00 SI ONW oJ i 621 WIORES.ArWacoAN

5, 18 4, 13-14 4, 24

346 160

j, 2I-23

299

287

1290

oo

785 787 785 785

17, 11 17, 20-21 775,24 19, 30 20, 20, 20, 20, 20,

19 27-28 28 28 29

^

1, 6-7

2, I2-17 4, 32-55

622 625

6, 10 9, 15

7; T;

7 268. T 276 4; 410

149

6, 5

8,

7,

633

604

585 3» 378

7;

193

146

199

87

61

317 300

478

1175 1176 301 273 258

15,j I5, 17

364 795 7 759 142 142 ,

Actus Apostolorum:

39

964

585 725 726

75

2, 36-38 CONon. ON

582

16, 33

1384

QN 4 ^ UriDNCu A oMNS

189

379 66 773

389

»

S. SCRIPTVRAE

16 325 732 451

I3, 18

391 10, 38

285

10, 42 11, 5-6 13502 12 EIC 13,46 I5, 47

457

13, 48

710

13, 50-52 178522

716

131

64 229

703 707 227

166 13, 34 14,8

I4,9 I4, IO

TED

792 217 249 2 263 265 264

Ad Romanos: PA 15:20

868 353 291 1292

1002 1222

874 5; Ai

190

INDEX LOCORVM

Ad Romanos:

S. SCRIPTVRAE I ad Corinthios:

1325 I, 29-30 3, 19

2272 8, 372 2.278

3, 19-22

8, 193

8, 18

I, 585

$34

2, 288 4, 379

8, 38-39

8, 919 13, 13 14, 2

8, 1596 8, 1322

15, 5

7, 206

8, 1335

15, 3-8 Du

7, 173 3» 349

2, 290

15, 32

4, 381

15, 40

6, 1065

7312 10, 18

8, 1374 $5245"

15, 41 15, 55

6, 1066 6, 43

1133

7; 713 8, 1292

II, 36 12, I4

2, 306 4, 43

15, 17-25

6, 396

5, 274

I ad Corinthios :

6, 175

II ad Corinthios : I, 5 15 75 I, 8-10 2, 15

5, 589

7, 904

3, 6

8, 1372

3,7

8, 1399 8, 173

I, 20

14.174

5, 7-8

8, 200

1, 24

3,75

3, 7-9

8, 157

1, 26-29

4, 343

3, 18-44

8, 779

5, 164 I, 30

3, 12-16

2, 3-8

4» 349

5, 7$

4;

294 2, 6 2,9 29513

6, 423 3335 8, 1275 8, 1590

2, 14

8, 777

4, 8-11 ART 4 17- 5 I

ZINIS

2, 428

7

35.757

2,

32

4, 379

4, 18

4, 387 5, 623 5, 632

5, 645

2, 34 8, 1591 I, 128 8, 479

81322 6, 288

6, 4-10 IO, 3

3, 8

5, 331

10, 3-5

8, 485

5, 9-11

3, 416

10, 4

8, 494

351

SSEET

8, 372

DI1314

$5313

25 034

8, 443

12502

6, 175

6, Io

6, 17

7, 31

5, 497

2, 162 8, 482

2-4

8, 5-6

2, 415

8, 7 IO, 24

8, 1407 3, 464

8, 1439

13, IO

8, 1222

291 29027

4, 4

23 542 2, 299 6, 492

4, 16 SIT

13, 4-6

29 172

5, I9

5, 120

5, 851

Ad Galatas :

12, 4-11 12, 28 I2, 28-30 T2385

2, 35

4537 2, 236

5, 768 5, 790 6, 1074

12, 3-6

I2,

12,4 12, 20-21

5, 19-21

6, 299 4, 268

5, 30 8, 914 6, 45 8, 1503

5» 479 8, 1509

INDEX LOCORVM S. SCRIPTVRAE Ad Galatas :

6,

2

I ad Timotheum:

I, 200

4 416

1,5

5 118

Ad Ephesios :

2,4 2, 14

4;

23 255,4

4 32 5; 2-5 5;

1680 1376 1516 500 163 7 170 T» 179 T 205 7; 223 75 281

5, 123 2, 118

6, 781 7, 862

4, 248

- ^ ET - a ON E ON 2 -a

4, 253

I, 39 I, 40 5, 209 8; 131

5 26-27

$, 22

5;

2, 274

2,21

8, 1641

3, 1-5

27 II

4, 244

LISTA

4, 4, 4, 4,

P2

235 292 297 300

14-17

4, 276

16

4, 283

20

2,

6 9-11

2,

2I

2,

5; 27

5, 20

4, 574

Ad Titum: I, 15 I, 16

153 1j 1A d 4, I2-13

7, 895

4.13 5, 11-14 9,4

I, 8, 6, 3,

229 368 271 392

11,46

,

3-6

>

856 277 1308 301 II2

2, 26

579 182

I Petri: 1,6 254157 2» 2T 2, 24

878

292

16-22 26-28

1146

3

346

1096

on om Mom >

154 811

Epistula Iacobi : I, 2-4

Ad Colossenses : 5

871 185

395

13 32 7, 836 2, 460

7, 285

,

282

608 864

Ad Hebraeos:

Ad Philippenses: 3;

II ad Timotheum:

551 778

383

569 868

659

1630 347 531

659

DepoNETS OLCNEO NSUCSpIND

1631 1, 69

—^ -—^ OO NM M ON m

5,

12

II Petri:

2, 1-5 I Iohannis :

I, I-3

ij

2241 I ad Thessalonicenses : 1, 6 1, 34

986

1230 1238 118 528

2, 15-17

5, 483

IgI

192 I Iohannis : 201,7

INDEX LOCORVM

S. SCRIPTVRAE Apocalypsis :

6, 1003

I, 475

2, 19

5, 706

2, 6

292277

8, 1208

5, 1-4

8, 1215

8, 8, 8, 7, 7, 2, 92 22 2;

1216 1266 360 437 493 146, 122 123 171

s,6 $5, 11-13

6,9 6, 10 8, 12

324 31I 642 1599 79 951 $68 664

669 9511-3

IO,9 16,13 17, 15

1051

398

40 179

4, 18

2, 126

sy)

484

19, 5-7

5, 19

5, 114 6, 929

165 $08

I9, 17 I9, 19, 19, 19,

II Iohannis : 8-11

9-11 IO

17-21 18 I9 20

X92 20, 7 ZT

II

Epistula Iudae: 12-13

6, 966

21,8

16

7, 439 7, 443

21, 19-20 21, 23-24 2/2285 227513

7, 449

7, 466

519

489

544

584 594 628

639 704 743 792 1056

785 giu 781

267

INDEX SCRIPTORVM Ambrosius

AS 12.01.54

Expositio euangelii sec. Lwuam (CC 14): Prol. 5

8, 813

Comm. in Esaiam (PL 24):

163

8, 1473

6, 723

553

1, 294

Comm. in Ezech. (PL 25): Anastasius Bibliothecarius 4ide Maximus Confessor

21

Augustinus De ciu. Dei:

23, 1

4, 159

3, 275

Enarrationes in Psalmos :

122

1

7, 990

Explanatio Apocalypseos (PL 93): Prol. (129sqq.) 3, 190

(199)

643A

5, 332

Epistulae (PL 22):

8, 527

Chronica : 1696 1929 Opus incertum :

5, 388

84 (750A)

Cassiodorus Institutiones :

—

Chronica

Prosperi 550 aut

I, 159

Euphrates, Fison, Geon, Tigris

4,631

6,894

I, I6

4, 320

Interpr. nominum Hebraicorum (C@72)= Babylon (62, 69 et al.)

Beda

19,20 (190)

1, 404

Comm. in Gal. (PL 26): Prologus 2, 109 Comm. in epist. ad Philemonem (UD. ns

De doctrina Christiana :

2, 40

5, 388

Comm. in Matth. (CC 77): Prologus 550320

jo 71 128176 2T

7, 936

6, 40

Vide et :Chronica.

Hieronymi 2116 5, 337 Ps.-Dionysius Areopagita De diuinis nominibus (PL. 122; Chevallier, Dionysiaca) : 4 (PL 1138C; Dion. 2, 238) 1, 6o

13 (1169;2, 540)

2, 355

Hierarchia Caelestis (CC CM 31): 4, 133 (Migne 1046) np sp 6, 85 (Migne 1049)

42:222

Ps.-Hieronymus De luminaribus ecclesiae (PL. 23) : 766A 5, 711

Hrabanus Maurus Allegoriae in S. Seripturam (PL 112): 1075

75-133

Iohannes Scotus uide Ps.-Dionysius

Epistula VII (PL 122): PL 1180C, Dionysiaca 14948q. 5, 831

Hieronymus Tract. de Ps. (CC IN. 132 €t 135

987

In Danielem M52 (CG 75 AI Prologus 1,16

4, 437

101,22

4, 107

15.2. 728€

6, 697

1, 3, 57a

j, 192

Isidorus Hispalensis Chronica (MGH, Aust. Ant. 11):

4

4, 165

173-223

4, 391

11-13

198

4, 169 I, 176

Differentiae (PL 83) :

2 (93C)

3, 81

Etymologiae (ed. Lindsay):

1,36, 3

8, 915

Zu

4, 5556, 183

194

INDEX SCRIPTORVM

Isidorus Hispalensis Etymologiae (ed. Lindsay) ZT 6, 156 2 4352

6, 158

Adr

2:02 277

855,5

2, 195

52055049

4 431

8, 5, 43

4, 432

2, 23, 1- 2, 24, 8 4, 60

8, 6, 6

4» 397

2252

8, 1422

8, 6, 18

4 397

3, 266 2, 362

8, 6, 19 Dope t.

4, 397 6, 685 4, 114

(007

ZU SET ns ono 3, 29

6, 362

I

1

2, 391

12507920

728222

3, 31-32

2, 255

12.08. 14

AD.

3, 31

2, 353

13,9,3

2.4562

3, 32

2, 305

I5, 4, 2-5

2, 419

33,

6 in 3, 49 2032)

2, 296

NIE

13514512.

3, 107 $5,285; 5, 306

13, 10, 4 13, 10, 9

2, 481 7, 200 7, 200

3, 54

5, 448

13, fI

8, 1547

5, 58

5, 822

I5, I1, 2-3

8, 1557

3, 59 3, 60

5, 469 G-EIOT516.22:787: 6, 536

2 T1502 X5 T TSCI CH, 19518

8, 1366; 8, 1634 8, 1645 8, 1366; 8, 1647

3,65

6, 92;6, 374;

15, 1,4

1, 159

3, 66, 5

6, 490; 6, 527 6, 95

16, 6-12 L7XP MIO

6, 785 6, 105

3, 78, 1-2

55.195

19, 24, 8

8, 241

3, 71, 8 3, 71, II

6, 554 E57

19, 25, 4 20, 3, I

8, 241 3, 375

82871: 12

6, 536

Quaestiones in Vetus Test.

32971. 012

6, 541;6, 566

(BI 83)

3, 71, 14 3, 71, I9

6, 560 6, 5755 6, 617

22973942]

6, 185

290712522 2072

6, 185 6, 107

6, 18 75255 152 25 5:

2, 255 2, 87 8, 1678

7. 51$ 7.5, 22

8, 75 6, 650; 7, 314

70852024

355214

22 SEIS

75252.

7. 6, 54

7, 821

7216165

8, 367

7, 8, 24 75195522

I, I9I 22742082

y RED ELO 8,1,8 8, 5, 2-44

7, 250 FAS I, 308

384

7, 815

Maximus Confessor

Scholia in Dionysium Areopagitam, Versio Anastasii Bibliothecarii e Codice Vat. Lat., 176, fol. 239’, cf. Migne, 388sq.

6, 1046 Missale Romanum Canon Missae

7,91;

Prosper Tiro, vide Chronica

Terentius "Andria 68 : uide Isidori Etym. 1, 36, 3

PG

4,

INDEX NOMINVM Aaron I1, 25; 5, 371; 7, 225

Abacuc wide Habacuc Abdenago ide Azarias Abel 2, 192 ;4,164 ;4, 166 ;4, 185 ; 4,

190, 5, 799 Abia 5, 371 Abiron 4, 421 Abraham 5, 358; 5,369; 7, 231; 8, 186 Academici 4, 398 Achaz rex 6, 469 Achilles Achilis 6, 19; Actus Apostolorum 2, 479; 6, 145; 6, 168; 7, 702 Adam 3, 257;4, 114;4, 165; 5, 26; 8, 57

Aegyptus Egypti 8, 261; Egyptii 5, 278

Aesculapius Scolaphionis 6, 195 Agnostici wide Gnostici Ahi zzde Hai Alexander Macedo 4, 592 Alexander Ptholomeus 4, 396

PROPRIORVM Aristarchus 8, 1212 Aristoteles, Aristotiles 2, 28; 5, 283;

4, 55

Artaxerxes, Arthaxerses 4, 391; Ochusxerses 4, 391; Xerses Ochi natus

4, 392

Artotyritae, Artoterite 1, 305; 1, 327 Asia 2, 325; 5, 590 Athenae 3, 339; Athenienses 2, 227 Auriga stella 6, 195 Azarias 1, 91; 1,99; 1,193; 1, 215 ; 1, 268; Abdenago 1, 95 ; 1, 194 Baal, Bahal 7, 864; 7, 871; 7, 885 Babilonia ı, 145 ; 1, 147; 1, 158; 1,

375 ; Babilon 2, 225 ; 7, 134; 8, 261; 8, 101258, 101658, 1025 ;8, 1027; 1029; 8, 1030

Balaam 4, 97 Barnabas 2, 63; 2, 64; 7, 718 Barabbas, Barrabas 7, 810

Amana mons 5, 609; 5, 611 Ambrosius 8, 1471 Amorrhaei Amortei 8, 258; 8, 994

Basan regnum Syriae 8, 259 Basilidiani 1, 299; 1, 310 Beda 5, 512 Bethel urbs 2, 201 Bootes stella 6, 110 Bosor oppidum 6, 864

Amos propheta 2, 200

Britannia, Britania 8, 674

Alogii 1, 304; 1, 332 Amasias sacerdos 2, 199

Ananias 1, 17; 1,91; 1, 165 ; 1, 191; 1, 215 51,1267 2; 615 Sidrac 11, 95: x,

192 Andreas apostolus 2, 442 ;4, 333 Andreas presbyter Gerardi contemporaneus 8, 232; 8, 721; 8, 1693 Andromeda stella 6, 193 Angeliani, Angliani 1, 302; 1, 323 Anthropomorphitae, Antropoformite I, 305; I, 344

Apocalypsis 1, 334; 3, 314; 5, 664; 5, 669 ; 8, 826

Apollinaris episcopus Hierapolitanus Phrygiae, Appollenaris 4, 440

Apostolici 1, 302; I, 323 Aquarii 1, 303; I, 329 Arctophylax stella, Artophilax 6, 428 Arctos stella 6, 194; 6, 428 Arcturus stella 6, 554

Areopagus, Hariorago 2, 227 Arimaspi 6, 798; 6, 805 ; 6, 815. Ariani, Arriani 1, 307; I, 358 Arius, Arrius 4, 432

8,

Caesaria Cesariensis 4, 439 Caiani 1, 301; I, 321 Cain 1, 321; 2, 192 ;4, 168 ; 4, 172 ;4,

173;4, 176; 4, 179; 4, 185; 4, 185 Caiphas Caldeus Callisto Canaan,

4, 102 side Chaldaeus stella, Calisto 6, 194 Chanaan 8, 259 ;Chananei 8,

996

Canticum (in diuino epithalamio) 4, 82

Carpocratiani, Carpogratiani

I, 300; 195515 Cassiodorus 8, 525 Cataphrygae, Catafrigii 1, 304; 1, 334 Cathari, Catatoe 1, 304; 1, 336 Centaurus stella 6, 195

Cephas ide Petrus Cerdoniani 1, 302 ; 1, 325 Cerinthiani, Cirintiani 1, 314 Chaldaeus, Caldeus ı, 192 ; Chaldei ı, 5705183801281

1013151 8 T0902

T0593

INDEX NOMINVM

196

1022 Charybdis, Caribdis 6, 416 Cherubin, Cherub 6, 633; 6, 638; 6, 650 Chiliastae, Ciliaste 1, 316 Christus persaepe. Christiani 5, 702;

6, 1001; 7, 34; 8, 467; 8, 796; 8,

1192 Chrysippus, Crisippus 2, 69 Cicero 1, 175; 6, 185 ; Tullius 3, 450; Aulius (pro: Tullius ?) 4, 56 Cinoth Lamentationes Ieremiae 2, 235 Cleopatra 4, 396 Colossenses 8, 1145 (CorEbITEIS 74578197258 NETS

PROPRIORVM 394

Epithalamium de Canticum Ereaclite vide Heraclitae Erichthonius, Rictonius 6, 194

Ermachora wide Hermagoras Ermogeniani wide Hermogeniani Esaias, Isaias 2, 104;2, 234;2, 336; 5,

367; 5, 739; 6, 466; 6, 781; 6, 870; 7, 233; 8, 820

Esau 2, 193 Eucherius Lugdunensis episcopus 5, 236

Euergetes, Ptholomeus Euergetes 4,

394

Daniel, Danihel 2, 398 ; 4, 4375; 6, 785 ; 8, 276; 8, 637; 8, 638; 8, 669; 8,

Eunomius Cappadocenus 4, 451 Euphrates, Eufrates 5, 389 Eusebius Cesariensis episcopus 4, 439 Ezechias rex 6, 469

671; 8, 678; 8, 688; 8, 753;8, 804;

Ezechiel, Iezechihel 2, 280; 5, 316; 6,

8, 809; 8, 815; 8, 841; 8, 1105; 8,

1186 Darius rex 4, 391 Dathan 4, 421

627; 7, 311; 8, 1135; 8, 1144; 8, 1543 Fumifer wide Lucifer

Dauid4, 27; 5, 565 5, 595 5, 64; 5, 76; 5» 773 5, 805 5, 855 5, 945 5, 3595 5, 369; 6, 781; 7, 868 ;7, 869; 8, 226; 8, 311; 8, 312; 8,.386;:8:-3885.8;

589; 8, 830; 8, 1174; 8, 1453 ;(pro-

pheta) 8, 1062 ; (psalmographus) 2, 423; 8, 551. Dauidicus 5, 346 Deuteronomium 7, 555 Didymus Alexandrinus, Didimus

2,

109 Didymus wide Thomas Dionysius Pseudoareopagita 3, 337; 43,223,5,

831

Dodo presbyter Gerardi contemporaneus 3, 244

Gabriel, Gabrihel 7, 573 ; 8, 74

Galatae, Galathe 6, 299 Galenus, Galienus 5, 352 Galilaea 2, 441; 2, 449 Gallia 4, 105 ; 4, 471. Gallicus 4, 433 Gedeon 6, 480; 7, 195 ; 7,679; 7, 680;

7586955 176722 517,.7233 PET, 7365.7, 758575 167.5: 7,801. 7,812; 7, 821; 7, 827; 7, 845; 7, 860; 7, 9525 7, 973 Gelboe mons 4, 425 Genesis 5, 249 ;4, 80; 4, 169; 5, 189; 6, 1089; 8, 1364; 8, 1491

Elisabeth mater Iohannis Bapt. 1, 212

Geon fluuius 5, 388 Gerardus Moresanus episcopus 1, I Germania 5, 559 Gigantes 6, 728 Gnostici, Agnostici 1, 300; I, 312 Gomorra Gomortritis 6, 77 Gorgias, Gorgia 4, 55

Elisaeus, Heliseus 8, 1259

Graecia, Gretia 4, 472 ; Graece, Grece

Donatista 3, 272 Ecclesiastes 4, 80; 6, 176 Edom regio 6, 864 Elias, Helias 6, 480; 7, 135

Elymas magus, Elimas 2, 228 Emath urbs 8, 1026 Encratitae, Encreitte 1, 332 Engaddi locus 7, 972 Ephesii, Effesii 4, 234; 5, 459; 6, 175 Ephraim 8, 1136; 8, 1142; 8, 1161

Epicurei, Epicurii 4, 400 Epiphanes, Ptholomeus Epiphanes 4,

1, 316; 2, 87; Greci 4, 565 4 595.7, 984; 8,75 ; Graecum, e Greco 6, 184

Gregorius papa 8, 1546 Habacuc, Abacuc 7, 134; 8, 298

Hai urbs 8, 991 Harioragus wide Areopagus Hebraei 4, 106; 5, 747

INDEX NOMINVM Helias wide Elias Helisaeus vide Elisaeus Heraclitae, Ereaclite 1, 306; Eraclite I, 346 Hermagoras, Ermachora 4, 56 Hermogeniani, Ermogeniani t, 305 ; I, 339 Hermon mons 5, 609; 5,612; 7, 195 ;

7; 97231 7. 9743 7, 9775 7. 9855 7, 986; 7, 991

Hesperus stella 6, 188 Hibernia 8, 674 Hieremias wide Ieremias Hieronymus,

Hieronimus

PROPRIORVM

I97.

D1155585 11700518, 1274228291216/2 8; 12:152518, 1122350822298 83812 65988,

1599; (deiloquus) 5, 179 Ioas 7, 827

Iob 3, 295 Ioel, Iohel 5, 664; 7, 607 Ionathas 4, 425

Ioppe 7, 130 Iordanes, Iordanis 6, 594; 6, 595 ; 6,

609; 8, 993; 8, 995

Ioseph patriarcha 5, 359; 8, 1136; 8, 1161

Ioseph uir Mariae 5, 65 2, 108 ; 4,

443; 5, 335; 5, 711 ; (unus ex nostris) 6, 40; 6, 706; 6, 723; 7, 936; 8, 813; (diuinus noster beatissimus perfector?) 8, 1060 Hierosolyma, lerusalem 1, 251; Iherusalem 5, 45 ; 6, 89 ; Hierosolimis 5, 440, Hierusalem 5, 601; 6, 400; 6, 411; 8, 979; 8, 1017 ; Hierosolimita

7, 540

Iosua 6, 460; 8, 985; 8, 992

Irenaeus sanctus, episcopus Lugdunensis, Hierneus 3, 337 Isagogae 3, 270; 3, 283

Isaias zde Esaias Isingrimus qui Gerardi opus accepit

1, 3; 5, 59; 8, 526 Istacl.25/63:5/252045/2:20$512, 2095625

582545 1005 5, $2554 91 says, 230; 5, 231;7, 564; 7, 565 5 7, 585; 7, 6825.7, 684; 7, 813 50754819577,

Hiob zde Iob Hippocrates Ipocrates 5, 351

874; 8, 158; 8, 1835 8, 202; 8, 217;

8, 634; 8, 759; 8, 795; 8, 801; 8,

Hispania, Spania 6, 408; 8, 673 Hyades, Hiades 6, 109; 6, 537

982; 8, 989; 8, 995;

8, 1000;

8,

10021; 8,, 1135/8; 113715) 8599142508.

Iacob patriarcha 2, 192 ; 4, 99; 8, 357

1161; 8, 1165 ; 8, 1168 ; Israelitae 7,

Iacobus Zebedei 2, 446; 4, 333 Iacobus frater domini r, 285 ; 2, 30; 2, 182;7, 177; 7, 207; 7, 438 8, 1072;

827; 8, 219

8, 1226 Iconium urbs 7, 719 Ieremias, Hieremias 2, 41; 2, 235 ; 4,

Italia 4, 469; 4, 473 Iuda 2, 200; 8, 829; 8, 1028; 8, 1135; B T42: 801162

Iudaea 4, 334; 5, 226; 5, 233;7, 134; 7, 986

Iudaei 1, 293 ; 5, 408; 5, 692; 6, 154; 6, 301; 6, 608; 6, 836; 6, 999; 7,

58

lericho, Hiericho 8, 986; 8, 1024

Ierusalem zie Hierosolyma Ignatius sanctus, Antiochenus episco-

pus 3, 337

Illyricum, Hiliricum 6, 400 India 4, 432 Ioannes, Iohannes Baptista 2, 40; 8,

$113.57 716; 7, 7215 7,892.07) 9885 8, 329; 8, 358; 8, 1384 Iudaicus 7, 99 Iudas Ischariotes 2, 471; 6, 592 Iudas Thaddaeus ı, 285; 2, 189; 7, 438; 7, 480; 8, 685; 8, 1226

Iupiter 6, 189; 6, 192

191; 8, 695 Ioannes, Iohannes Euangelista 1, 285 ;

1231151535412, 250269125524

eu! ;02,446303,0164503,

3145 3, 39054, 3335:4,48954, 533; $20225/$,:5365:550364 5155-5725; 664; 5, 792; 6, 170; 6, 786; 6, 1003 ;

7,85 ;7,126; 7,436; 7, 4935; 8,396; 8, 444; 8, 654; 8, 694; 8, 695; 8, 796; 8, 326;8,

828/238)910725

18;

Lagus, Phtolomeus Largi 4, 393 Latinus 1, 194; 1, 316; 2, 87; 6, 184 Leuiathan 8, 350 Libanus 5, 520; 5, 608; 5, 610 Lucas 5, 361; 5, 370 Lucifer stella et angelus 6, 126; 6, 1283 63:12/1::16,01:371:165513 8/246 2 07]05 6, 5705;6, 57356,6245; 6,625 ; potius

198

INDEX NOMINVM

Fumifer 6, 624

Lyra stella 6, 195 Lycaon rex pater Callistonis 6, 194 Macedo 4, 392 Macedoniani 1, 307; 1, 361

PROPRIORVM Nicolaitae 1, 300; 1, 310; I, 312 Nicolaus diaconus 2, 193; 6, 592

Noe 3, 249; 4, 187; 4, 191; 7, 29; 7, 49; 7, 50; 7, 68; 7, 98 Noetiani I, 354 1, 306; I, 347

Nouatiani

Macrobius, Macrobrius 1, 175

Madian 7, 740; 7, 815; 7, 817; 7, 819; 7,8255; 7, 828; 7, 841 ; Madianitae 7, 822

Magdalena 6, 519 Malachias 2, 99

1

Manichaei 1, 55 ; 1,61; 1, 305; 1, 340;

7, 980

Oceanus 4, 433 Ochus zide Artaxerxes Og, Hoc rex Basan 8, 258 Ophitae, Ofite 1, 301; Offite 1, 317 Origenes 5, 708 Origeniani 1, 306; Orieniani 1, 349 Orion 6, 110; 6, 557

Marcionistae 1, 303; I, 325

Marcus 2, 485 ; 5, 354; 5, 365 Maria 1, 339; 2, 3435 5,665 5, 5575 7, 572; 8, 1090

Maria de Bethania 8, 1650 Mars 6, 189 Martha 8, 1649; 8, 1651 Matthaeus, Matheus 2, 439; 4, 333; 5,

3575 5, 368

Melchisedech ı, 322 Melchisedechiani 1, 301; ı, 321 Menander ı, 178 Menandtriani 1, 299 Mercurius 6, 190 Methodianistae 4, 466 Methodius 4, 441 Michael, Michahel 8, 74 Michol uxor Dauid, Nichol 5, 57; 5,

635:5,251.5,.80

Pauliani 1, 304; Pauliniani ı, 338 Paulus 1, 32; 1, 34; 1, 126; 1, 199; 1, 28:55512931205123 01::02316213 229022 7:02.

236; 2, 3135 2, 4145 3, 341; 3, 390;

4512355 04315365045:608945 820815105.

266; 5, 4585 5, 477; 5, 5885; 5, 747; 6, 288; 6, 553; 6, 42931 609 81609. 1355/7; 4625 7070547, 19*39:92041 75/7375 8,:54.5.8,4795:8,5656,18] 659; 8,757; 8,812; 8,864; 8, 1095 ; 8,1145;8,1222;8,1294;8,1437;8,

1447 ; 8, 1596 ; (Saulus) 2, 64 ; (apostolus) 1, 385; 7, 2235 8, 1509 ; (gene-

ralis magister) 7, 903 ; (gentium sidus) 4, 343; (splendor mundi)

2,

172 ; (theologica tuba) 2, 171 Peripatetici 4, 399 Perseus 6, 193

Milesius, Tales Milisius 4, 59

Miliasti 1, 316 Misahel 1, 91 ; 1, 195 ; 1, 216; 1, 268; (Misac) 1, 95 ; 1, 195 Moab 4, 100 Moresanus, ad Marosvár, postea Csanád pertinens, Moresenus r, 1 Moses, Moyses 2, 58; 5, 277; 7, 169;

7, 182; 7, 224; 7, 229; 7, 248; 7,

279; 7, 617; 7, 644; 8, 159; 8, 185; 8, 190; 8, 192; 8, 207;

Pannonia 3, 426; 5, 559

Patripassiani 1, 356

8, 208; 8,

216; 8, 218; 8, 309; 8, 690; 8, 758;

Petrus, Simon 1, 284; 1, 382; 2, 42; 2,

445 2, 53; 2, 190; 2, 442; 2, 474; 6, 588, 7, 1305 7, 5885 7, 589; 8, 682; 8,685 ;8, 1072; 8, 1226; (Cephas) 2, 28 ;7, 175 ; (princeps apostolorum) 6, 988 Phaenon stella 6, 188 Phaethon stella 6, 188 Pharao 4, 325; 6, 199; 8, 261

8, 765; 8, 774; 8, 775; 8, 793; 8,

Philadelphus Phtolomeus 4, 595 Philippenses 1, 72

800; 8, 1071

Philippus apostolus 7, 250; 7, 252

Philisthiim 8, 979 Nabuchodonosor

1, 140; 1, 158; r,

3755 3, 1545 7, 799; 8, 902

8, 976;

8, 978; 8, 1016 ; (iniquissimus rex) 5, 146

Nichol ze Michol

Philometor,

4, 395

Ptholomeus

Philomater

Phison flumen 5, 588 Plato 4, 67; 4, 86; 4, 104; 6, 697;

Platonici 4, 398

INDEX NOMINVM Pleiades stellae, Pliades 6, 1069; 6, 537;

6, 5415; 6, 545

PROPRIORVM Simoniani

Plotius Gallus 2, 51 Polycarpus sanctus, Smyrnaeus epis-

copus 5, 337

Porphyrius autor Isagogarum 5, 269;

3, 283 Porphyrius Platonicus 4, 437 Prouerbia 4, 81 Ptolemaeus Ptholomeus Alexander 4, 395 ; Ptholomeus filius Cleopatre 4,

396 ; Ptholomeus Epiphanes 4, 394 ; Ptholomeus Euergetes 4, 394 ;Phto-

lomeus Largi filius 4, 393 ; Phtolomeus Philadelphus 4, 393 ; Ptholomeus Philomater 4, 395; Ptholomeus Soter 4, 395 Pyrion stella, Phiriona 6, 188 Quintilianus 4, 57

199‘,

Simon wide Petrus 1, 299; 1, 308

Sion 4, 623; 7, 195; 7, 9715 7, 9731 7, 9755 7, 985 ; 7, 986; 7, 987; 7, 991

Sirius stella 6, 560 Socrates 4, 70 Sodomitae 6, 77

Sophocles philosopho Ponsuphoclete 8, 1213

Soter Ptholomeus 4, 395

Spania side Hispania Stephanus sanctus, diaconus 2, 193 ; 6, 146

Stilbon stella, Stelbon 6, 189 Stoici 4, 107; 4, 397 Syria 2, 451; 2, 456; Sirus 8, 260

Tatiani 1, 303; I, 331 Thales, Tales Milisius 4, 58 Thomas apostolus, Didimus 7, 141 ; 7,

143; 7, 146; 7, 147 ;7, 268; 7, 269;

7, 279

Raphahel 8, 74 Rauenna 4, 474 Reblatha 8, 1026; 8, 1028

Ticonius Donatista, Tichonius 3, 186; 3, 271; 3, 290; 3, 309; Ticho-

Richardus abbas 8, 1694 Sabelliani 1, 307; 1, 357 Salomon 5, 199; 3, 214; 8, 1074; 8, 1084; 8, 1095; 8, 1125; 8, 1187

Salonius, Saloninus 5, 236 Sanir mons 5, 609; 5, 612 Satanas 2, 134; 5, 447; 5, 6365 6, 705 ;

Grp 256; 0165:6, 18677165102 9518; 942 ; 8, 1661

Saturnus 6, 189

Saul 4, 422; 5, 585 5, 755 5, 855; 8, 28; 8, 37,8, 24758, 36558,5367; 8, 584; 8, 389; 8, 395; 8, 588; 8, 979

nianus 3, 281 Tigris 5, 388 Timotheus 4, 224; 4, 608 Titus 7, 163 Tullius zde Cicero. Valentiniani I, 301; 1, 318 Varro 4, 60 Venetia 4, 475

Venus 6, 189 Verona 4, 473 Vesperus stella 6, 573 ; 6, 579; 6, 581; 6, 616 Vriel 8, 75

Saulus zide Paulus

Scolaphion ide Aesculapius Xerxes, Xerses 4, 391; Xerses Ochi 4,

Scotia 8, 674

Scythia 6, 798 ; 6, 803 Sedechias rex Iudae 8, 1025; 8, 1027;

Zacharias propheta 6, 780; 6, 866; 8,

8, 1028

Seon rex Amorreorum 8, 258 Seth 4, 101 ; 4, 164 ; 4, 168 ; 4, 172; 4, 7735145078054,

392

1825451887

Seueriani 1, 330 Sidrach vide Ananias

1

4,191

147; 8, 941; 8, 1600

Zacharias sacerdos, pater Baptistae 1,

2115 5, 361; 5, 370 Zebedaeus 2, 446; 2, 447 Zeno 4, 107

INDEX RERVM ablatio: a. optima, quemadmodum positio 6, 9 abominatio :abhominationis turpissimas inmundicias 7, 396 absurdus: non a.-um dicendum 3, 141 accipiter : miluus, accipiter et aquila 7,

310; 7, 329

accipitrinus :a., immo talpeus 6, 518 actiuus: a.—a uita 8, 1644

actualis: a.-em animam 4, 632 acumen:

interiori lumine, non exteriori a.-ine 3, 157; interioribus a.-inibus 7, 272

administratio: mistica amministratione 6, 287

admiratus:

prestantior amiratiorque

6, 679 admitto (pro: aestimo): 1, 13; I, 31; I, 45 ; 1, 68; 1, 88; et persaepe

adorsio: in primordio a.-ionis 4, 29 aduersatrix : de a.-tricibus (sc. uirtutibus) loqui 4, 426

aenigma : enigmate allegoriarum aeon: de aionte sit ratio 6, 1090 aeternitas: *6, 1041

affectuositas : omni a.—ate blasphemus

3, 273

affurcilo

(pro: expono?):

himnum

a.—are desideramus 2, 68

ala: *5, 393

allegoria: dirigit a.-ias 2, 314; nubibus a.-iarum inuoluti 2, 314; enigmate a.-iarum profundissimarum 2, 385; a.-iarum nubes 7, 74 allegoricus : a.-icum ne dubites 3, 443

allegorizo: in scripturis non a.-izandum 2, 312 amaricor: uenter prophete a.-icatur 2, 398

ambulacrum:

neque

talium

prose-

quenda a.—a 4, 10 amethystus :*6, 858 ; *6, 909 ;*6, 918

amplector (pro: aestimo): 1, 6; Tichonius Donatista a.—endus 3, 272

ET VERBORVM

()

a.—atus est 7, 989

ancilla :in contubernio a.-arum 2, 129 andron: per a.—as incedere 4, 526

angelus : a.-um suum fecit descendere 1, 16;a.domini 1, 164; 1, 2185; a. in eloquiis 1, 219; a.-i domini *2, 80;

ruentes 3, 119; Sathane 6, 718 animal: sunt a.—ia munda et inmunda 3, 202 animalis :a. non percipit ea, que sunt Spiritus sancti 2, 429 annullatio: profutura adnullatio 7, 426

annuntiator: a. eloquiorum in uiuificatricibus denunciationibus r, 262; inuocato sanctissimo a.-ore 2, 13; omnes eloquiorum a.-ores angeli 2, 114 ; ueritatis ad.-orem 8, 1256 anterius 6, 66

anulator : ecclesiae a. diuinus paracli-

tus 35 557 aperio: a.—rta extitit terra *7, 584 apertio:tali a.-ione germinauit 7, 594

apostata: ruentis a.—te angeli 5, 28 apostolus: *4, 317 apotheca : ex a. sancti Spiritus 5, 748 appendicium : de statua et a.—iis eius I, 124 aqua: a.-as supra celos *3, 104; de a.—arum creatione 3, 342 aquila: a. magna 7, 310; *7, 329 ara : a. Bahal *7, 871 ; duas aras aureas 7» 953

arbiter: subtilissimo a.-tri (!) 8, 237 arbor: a.-res autumpnales 6, 974 arca: a. testamenti I, 21; 1, 23; a. Noe

7, 2e0sqq ardens :caelum a. 2, 264sqq. ;*2, 288

area: Gedeonis *7, 697 arma: *7, 495 armatura: *4, 244

asinus :ibi a.-orum spiritus 6, 222 aspitator: contector adspirator spiritualium 8, 1339

anagoga: circa a.-gen 7, 913

assiduus (pro: molestus): dimissum, quia a. 1, 15

intactum

anasciuicus : a.—icis obitionibus 4, 7 anathematizo :populo Iudeorum, qui

assimilatio :ad. impii ad puluerem 7, 500; in a.-ione declarauit 7, 506

(1) Locis asterisco (*) szgnatis lemma a Gerardo allegorice exponitur.

INDEX RERVM assuesco : assuetius 6, 531

175 ; ualde a.-ctus 1, 187; blasphemus a.-itur 3, 274 atomus: in prima athomus 3, 52; solius athomis mundum constare 4, 4021; uirtutem Dei in a.-is 8, 1200

(pro:

tolero):

aduersarios

a.-unt 4, 477

auctoritas: potius a. quam ratio 1, 170; saltim credere a.—tatibus 2, 232 auis: *4, 522 auta: *8, 1643 autumnalis: arbores autumpnales *6,

camparcum :quoddam c. ex densissimus siluis scripturarum 7, 378 candelabrum: 1615

caninus:

c. in tabernaculo

*8,

c.—e facundie 6, 182; c.-e

uite uiti 7, 975 ; ethicum, quod imprimis erat c.-um 8, 1427 canonicus: in c.—a scriptura 6, 722; c.—a recitacione 8, 226

canto: Dauid c.-auit *8, 390 carnalis: c.-ibus optutibus 3, 147; lectores c.—-es 8, 1384; praefocati c.-i sensu 8, 1406

cartallus :copiosissimum c.-um 2, 15 cataclismus : c.—o instante 7, 22

974

baretalis:

de b.-alibus cespitibus 6, 104 bastio: b.-ientes 4, 215 beatificus: b.-ca dealbatio 8, 304 beatrix : in b.-cibus narrationibus 3, 5 bellicosus : nos b.-os contra scientiam

3, 70

benedictio: *4, 22 beryllus: *6, 841; *6, 901; *6, 916 bestia: *4, 486; b.-iis similantur 6, 162 bestialis: quid b.-ius 6, 185 ; b.-iter sentit 6, 206; b.-issima 6, 216

bisculcus:

20I

2974

astringo :brachiis Ciceronis a.—atis 1,

attollo

ET VERBORVM

quod b.-um

auditur

8,

1659

blasphemus : b. in omnibus adstringituf 3, 274 blauus (pro: caeruleus): saphirus blauui coloris 6, 790; 6, 881 ; huma-

natione b. 6, 791 boniformis : b. relucens animus brachium : nisi b.-iis Ciceronis garis I, 173 bubalus: in modum b.-orum bucina: mundum terruerunt b.-is 2, 477

6, 511 astrin6, 217 diuinis

expetunt cachinnus: | simulatum c.-um 2, 215 cadauer: *7, 49 caelum: celum et celos *2, 251; *2, 405 ; celi et nubes *7, 568 caerimonia: cerimonie non habent arbitrium 7, 465 caespes: de baretalibus cespitibus 6, 104 caminus : *1, 125 ; c.—o ignis *1, 367;

catholicus: caminus c.—os mulcat

r, 374; in caracteribus c.-is 5, 132;

c.-e loquitur 7, 581; c.-i scimus (pro: sumus) 8, 740 cauerna: in c.-is macerie *7, 114

cauma: c. usquequaque conturbat r, 392; c.-atis improbitas 2, 573 cautio :dura c. 2, 184 ; durissima caucio 8, 180 cena: *4, 548

censura: ecclesiastica c. 7, 671

cernibilis: c.-ibus optutibus 7, 283 ceruicositas :c.—atis diabolice 7, 446 chalcedonius :calcedonius 6, 792;*6,

882 ; *6, 914 character: porrectis ca.-ibus 2, 8; in Sacris ca.-ibus 3, 178; in ca.-ibus catholicis 5, 132 ; formatiui ca.—es 6, Io1; in humanis ca.-ibus 6, 1095 ;

*7, 157; occiduis ca.-ibus 8, 1365 ; exterioribus ca.-ibus 8, 1387; in cubiculis ca.-um 8, 1410 charisma: septem sunt superdiuina carismata 2, 335 chemicus: fetidissimum cimicis flagrorem 8, 884

cherub: 6, 650 ; seraphin et ch.-bin 7, 314; *8, 1678 cherubinalis: 8, 1706

chirurgia: in propriis cirurgiis 8, 928 chrysolithus:

crisolitus *6, 838; *6,

896; *6, 916 chrysoprasus: crisopassus

*6, 849;

*6, 905 ; 6, 917

cibarium : doctrine c.—iis 8, 517 circulosus : nec declinandum, quamlibet c.-sum I, 9; c.-sam interroga-

202

INDEX RERVM

tionem 3, 256 circumstantio: diuinas c.-iantes 8, 632

ET VERBORVM considerator:

prudentissimus

c.

6,

operaciones

cithara: fistule, c.-e et sambuce r, 107-141; c. Dauid 8, 390; *8, 589 citharista: diuinum c.-am Dauid 8,

385

classicus: circa spiritualem c.-um 5, 176; in isto c.—o 4, 21

clatrus : ut nullum c.-um paueamus 7, 1016 a

contamino: uiti c.—atissimi I, 145 contector: c. adspirator spiritualium 556

.

ma

"

.

.

8, 1338

contemplabilitas: 7, 270 contemplatio: in optimis c.-ionibus I, 4; in c.-ionibus iudicii mundi 1,

186 ; in sui c.-ione figendus est gressus 2, 78

contemplatiuus : c.—a uita 8, 1643

clericus: ı, 150

controuetsia : in c.-iis et insectionibus

clipeus: clippeus sanguis dominicus 4, 285 coadunatio: in c.-one lignorum *8, 1142

6, 182 controuetsialis :c.-ibus culmis 5, 421 contubernitas: notionis c.-tatem 7,

coaequalitas: 5, 144 coaeternitas: 5, 144 coenobita :ex cenobitis comprobatur

contubernium : in c.-io ancillarum 2, 129; de talium c.-io adsignatur 4, 295; a c.-io feminarum 8, 836; ex

132205 coessentes: 2, 6; 4, 400 collegium: frater diuini c.—ii 3, 59;

diuini uiri diuini c.—ii 3, 133; non talium c.-ii ceteri 4, 404 collum : Andreas a nostro c.-o dependat (pro: nos urget) 8, 232 columba: c. in arca 5, 205 ; *7, 25; in reditu c:-e^575985/*7; 295 columbilis: c.-iliter conuersantes 7, 294 columbinus: intuitus c. 6. 31195 c.-nam accionem 7, 140 columna : scidit columpnas septem 5, 182

cometa : stella cometes *6, 566 comforto: 5, 264; 5, 656; 8, 494

concatenatio: uirtutum c.-ionem 7, 302 concertor: Tichonius nobilissime c.-atus est 5, 188

concha: conca *7, 698 concite :1, 182; 2, 507; 3, 241 ; 7, 825

concors : diuini dicti c.—ordes 4, 503 confirmatio :proimium, epilogus, c.,

ablatio, positio 6, 8 confulcio: pax c.-ulta dignoscitur 7, 861 confusio: |Nabuchodonosor rex c.-ionis I, 159 conglomero: omnia uocis articulo c.—arent 2, 73 congressio: pudica c. I, 265 coniector: (Madianita) 7, 826

374

c.-io meretricum 8, 926 cophinus: ad plenitudinem c.-orum 8, 1657 cornu: c.-ua Moysis *8, 212

corpulentus: potius inmaterialia quam c.-a 7, 1004 corruptiuus :c.-um hominem 2, 219; . c.-a tega uestitur 7, 921 coruilis: c.-iter uititant 7, 293 coruus: c. extra arcam 3, 205 ; C. exiit *7, 25; remanente c.—o foris *7, 99;

de c.-o et columba *7, 295 creatura: per subiectam c.-am 7, 239 cruciformis :lignum c.-e 8, 328 cubiculum:

in c.-is

caracterum

8,

1410

cumulo: c.-atius 1, 264

cyma: de traduce cimam arripere 1, 185

daemon: angelos demonis 2, 140

daemonium: spiritus demoniorum 8, 940; 8, 1513 datio: secundum inestimabilem dacionem 6, 316 dealbatio: beatifica d. 8, 304 debacchatio: scurrarum debachationibus 6, 273 ; rethorum debachationes 7, 961 decretale: satagunt diuinis edictis

d.-iaque perficiunt 1, 204 decurro: potioribus ex parte decursis 8, 5 deiloquus :(Iohannes eu.) 5, 179

INDEX RERVM deliberatio: d.-ionem

1, 1; 2, 10;

ad eruditam luxuriosissima

diriuatiue :deduci d. ab Adam 4, 114

in

tum 8, 13

uanissimis

disciplina: celebres in d.-is 3, 288;

d.-ionibus 3, 25 ; fastidium pariat d.

honorabiles d.—e 6, 259; his pulcris

mordax 3, 186; sacra d.-ione 3, 377; d.-ionem mortalium philosophorum 4, 338; diuina d.-ione 5, 710; humani ingenii d.-ione 6, 98 ; huma-

d.-is 6, 350; liberales d.—as 8, 675 disciplinaliter: percurrere d. 8, 12 disciplinator: d. uerus 8, 1032 discoloritas :a d.-ate nequam 8, 1502 discretiue: proporcionaliter d. quintam attingere 7, 4; mutare senten-

d.-ione

2,

49;

na d. 8, 684; in d.-ionibus mundum intromisimus 8, 1551; doctissimo-

rum d. 8, 1594 delta: sacrarum d.-arum 8, 409

ciam d. 7, 487

dementia: d. gentilium 6, 196 demulcatio: illecebras et peccatrices d.-iones 3, 406 densitas: in nubibus et d.-ate 5, 2 denticatus: d.-tissimas leges 3, 265; d.-tas mortalium argutias 6, 419 denuntiatio: in uiuificatricibus d.-ionibus 1, 263 ; deliberanda d. 2,. 4; faborantur in d.-ionibus 2, 352; in quarta d.-ione (Pro: libro) 5, 476 ; dii in d.-ionibus uocantur 4, 118; occultissimarum d.-ionum 8, 652; praeclarissimis d.-ionibus 8, 1446 denuntiator: inter maiores et minores d.-ores 5, 328 denuntio: desideramus inmeditabile et maxima d.-iare 2, 55; uerbum ueritatis ad omnem carnem d.-iantes 2, 199; ualidum Dei d.-ient uerbum 2, 216 dependeo: illa d.-entia, hec ratissima ^

203

ET VERBORVM

per quorum dicta d.-imus 8, 1242;

circa discursam disciplinam 8, 1485 disputator: mundanos d.-ores 2, 330 dissologicus: d.-e inspiciamus 4, 3508 ; uidebitur d.-um 7, 188 distasio :suasionibus et d.-ionibus 6, 159 distributor: sanctissimi d. 8, 65 diuinus (comparatiuo et superlatiuo gradibus): d.-issimum lesum r, 177; d.-issimo Iacobo 2, 181 ; d.-issimas essentias 3, 162 ; tres d.-issimi uiri 5, 172; d.-issimis exequutionibus 7, 217; d.-issimi uenti 8, 706; ob d.-issimam eruditionem 8, 852 ; non

modicum adiacet d.-ius 8, 1332; in nostrum adiutorium se d.-ius ponit 8, 1472

5, 5I

desudatio : perdura d. 2, 8; non modica d. 8, 82 detero: in Britania eruditus, in Scotia

detritus 8, 674 diabolus: instrumenta d.—i 1r, 114; operibus d.-i r, 140; Nabuchodo-

nosor demonstrat d.-um 1, 159; d. sine angelis non est 2, 138 ; *6, 587 et persaepe dialectica :stellas pro d. 6, 349 ;miraculum d.-e 8, 1210 dialecticus: d.-orum auditum 2, 32; non d.-os sed simplices 4, 320;

celestis d. Iohannes 7, 493 dies: diem et noctem *6, 1025 diluuium: *4, 177 dimissio (pro: praeceptum):

discurro: discurse non potest examinati 2, 9; hoc uero discurso 2, 130; que discursa sunt, comprobabis 6, 265; stelle d.-entes 6, 381; d.-amus per singula 7, 384 ;pueros,

diuisio :de d.-ione linguarum 3, 256;

de d.-ione rerum superiorum 8, 630 diutinatus (diutinus factus) : d.-i tempotis spatii 4, 11 doctor: in sacris d.-ribus 1, 282; aecclesie d.—res 2, 137 ; cf. perfector, potens doctrina: concordia d.-arum r, 285; non

uatia

fide d.-e

I, 295;

una

eademque perseueret d. 7, 557 dogma: omni diuino d.-ati contrarii

7, 980

duodecim lapides: *6, 774 duodecim spiritus: *8, 1667

duplex: sub uelamine duplicissimo 8, 12 circa

d.-ionem 4, 111

diplois :utraque d.-iode superreposi-

ecclesia : splendidior et maior celo *6, 451; in XII lapidibus *6, 915; a

INDEX RERVM

204

mundo segregata 6, 1004 ; terra *7, 386 ; soliditatem e.—ie 7, 423 ; g.-iam et sinagogam 7, 646 eclipsis: a Christo sequestrati e.-in patimur 5, 476 ; e.-im solis se fatetur

uidisse Dionisius 5, 830 efferuesco: sermo efferbuit 7, 186 elementum : e.—a omnia prouocantur 1, 16; Deum de quattuor e.-is 8, 1202; e.-is, id est spiritualibus uirtutibus 8, 1582 elimo: elimatissimo mucrone 6, 152

eloquium (pro: Scriptura Sacra): ı, 219 ef persaepe ; e.—1a ex e. I$ 1, 259;

ET VERBORVM e.-ionis mysteria 6, 834 ethica: secundum phisicam, e.-am et loicam 7, 645 ; philosophi dixerunt de phisica, de etica et loica, sed ueram phisicam ignorauerunt, mirabilem e.—am nescierunt, inestimabilem loicam non cognouerunt *8, 1423

ethicus : facere e.-um, quod erat caninum 8, 1427

euangelista : nulla distantia inter e.—as 5, 333

eulogium: quantis inuoluimur eulogiis 8, 404

in e.-iorum uociferationibus 1, 366;

euomo: Zeno suam (sc. uitam) euo-

e.-ia juxta e.-ia per e.-iorum manationem 3, 3 ; e.-iorum misticorum 7,

muit I, 178 exalto: e.-atur ecclesie cornu *8, 362

74

excusatio :ut nullus e.-ionem in examine habeat ı, 245 exemplico :meditari et e.—are ea, que non licet homini loqui 4, 540; tiporum e.—andi facultatem 7, 651 exercito: nos e.—atos expectant 6, 3 expedio: non Iacobum tuo Plotio expeditiorem 2, 31 experimentum : Gedeon e. eorum dicitur *7, 846 exsero: ex exertis uoluclatisque (sc. rebus facilibus et difficilibus intel-

eloquium: tumorem e.-ii 6, 425

enucleator :rabulatorem potius quam e.-orem

r, 260

enuntiatio : ob e.-ionem angeli dicun(Tor TOU epilogus: tertii opusculi termino e.-um faciat 3, 474; ptoimium, e., confirmatio, ablatio, positio 6, 8;

octaua scedula e.-um flagitat 8, 1722 episcopus : e.-i nominamur, constituti sub tribuno 4, 463 ; quis e.-orum . se admittit 7, 367

epithalamium: in diuino e.-io (CantiCO) 4, 82 equus : ut e. spirat, ut sus sapit 6, 207 ; nil sapiunt nisi lotium e.-orum 8, 901 ericius: heiriciorum aculeatissimis tegminibus 7, 325

erigo: erigendum (fro: studendum) in contemplationibus 1, 4 erraticus :stellae eratice *6, 581 erubesco :erubescere lunam dicit *s, 816 eructo : spiritus sanctus e.—auit 4, 337

eruditorius: non peragrauit terrarum partes propter e.-iam 8, 680 essentia: malum non in essencia neque ex e. 1, 6o ; diuinissimas e.—ias 5,

165 ; celestes e.-ias 4, 220-224; deitatis e.—iam 7, 239; incorporeis e.—iis

principatur 8, 106; in una trinitatis €:3858741

essentialis :Christi e.—ia 6, zo essentiatio:

uestimenta

Christi

lectu) 5, 4 extensio: ad uentrium

e.-ionem

] I,

155

exterminator: e. malitie 3, 294 extollentia: ad e.-iam saeculi 8, 889 extorris: gaudio e.—es 5, 171 extranietas: propter quorundam e.-atem 7, 373 faboro (praedico): uerum diuini numeti nimis f.—antur in denuntiationibus 2, 352; qui differt f.—are, non

differtur ab omnibus insectari 5, 427; cornua non fortia et munimine f.—anda 8, 221; potius f.—are homi-

nem quam deum 8, 884 fabricator: ossuum f. diuinus spiritus 8, 1263 facundia : insectionibus canine f.-ie 6, 182

fallo :qui scripserunt, falsi sunt 8, 651 fatidicus :ad uisiones languescit f. 2, 400 fauus: super mel et fauum *5, 20; f.

INDEX RERVM distillans *3, 38 fescennini :spectabile fessenium aput poetas 2, 517

ET VERBORVM

205

mulgationum 2, 48 ; philosophorum et g.-ium 4, 414; dementia g.-ium 6, 196 ;Iudei et heretici et g.-es 6,

figo :figentes gressum luxuriosissima

1000; doceo g.-es 7, 596; gratia

deliberatione 2, 49; in contempla-

data g.-ibus 7, 722 germino: terra g.—auit saluatorem *7,

tione figendus est gressus 2, 78 figuratiuus: demonstrare f.-ue uult recitacio 3, 119 figuratus: f.-tarum promulgationum o firmamentum: celum uocatum est f. *2, 434 ;adiungatur de f.—o *2, 464 fistula: sonitum f.— 1, 106; 1, 141

194 gigas: e generatione Cain nati sunt gigantes 4, 177 gladius: diuinus g. *4, 617 gloria: g. ipsius substantie *7, 157 glutinum: totius trinitatisg. 7, 558 gramen: g. adheret terre *7, 666

flagrum: littera mancipet nos f.—is 8, 1400 flegeton: non piri f.-ontam 6, 72 fluuius : f. in paradiso diuisus in quat-

grammatica: celum pro gramatica 6, 348 grammaticus: quidam gramaticorum

tuor f.—ios 5, 387 ; f.-ium iniquorum multitudinem demonstrare 6, 594 foramen : in foraminibus petre 7, 112 foris : est Christus nobis de f., est intus

123 grauido: fides non g.-atur 5, 588 grauo: g.-uati corpore I, 37 grossitudo: narret crossitudinem solis 8, 1311 gryphis: ub sunt griphes *6, 798 gymnosophista : lesus quasi gimnoso-

*3) 7i

formatio: circa aliam f.-ionem 2, 5; sacras f.-iones 2, 47; ad pulchras attinet f.-iones 2, 329 ;contemplandis f—ionibus 4, 4; amabilibus

dicunt, quod Deus timor dicatur 2,

phista factus 5, 56

haeresiarcha: non dubites reges dia-

f.-ionibus 4, 196

formatiuus: quibus f.-ue illi admit-

boli he-as 4, 605

tendi sunt r, 30; in contemplandis formationibus f.—ue 4, 4 ; f.—ue aliter

haeresiarchicus: Porphyrius he-cum

atque aliter inspiciamus 4, 308 ; post

direxit exercitum 4, 438

4, 366; f.-ui

haeresis: diuersa non sapit, ut he.—es 2,277 ;inh.-ium laberintum 5, 207;

caracteres occientales promulgantur

h.—es de ecclesia expellentes 4, 371;

. 6, 100; f.-ue ad eruditum ingenium (loquitur) 6, 309

inaudita saeculi h.-es (No. Sing.),

hos f.-ue inspectos

formosus : nigra sed f.—a *5, 602 formulatim: tripertite generale f. inspecto I, 180

fornicatio: uentrium extensionem uictimamque f.-ionum 1, 153 fragilitas :succumbunt f.-atibus 1, 38 funiculus: in f.—o distributionis *7, 5/39 futtilis: f.-em scienciam 5, 25

repetere helemosinas 4, 453 haereticus: solius he.-ci et Iudei discordes I, 292 ; sic diuerse sunt secte

h.-corum 1, 296 ;ne dubites h.-cos angelos 2, 140; quidam h.-orum non sic uoluerunt 4, 192 ; antichristus cum exercitu h.-corum 4, 630;

h.-cis adsunt animalia, non autem uolant 5, 406; h.-cos Christianos fuisse *5, 701; rabiem h.-corum 6,

565 ; h.—ci et saeculariter litterati 6,

galea: g. (salutis) *4, 288 genitale :abscideret g.-ia ferro 5, 713 generalis: prima ponuntur g.-issime I, 30 ; tripertite g.—e inspecto 1, 179; ut g-iter hortantur 1, 271 ; g.-issime

973; Iudei et h.-ci et gentiles 6, 1000 ;ecclesia h,-corum 7, 324 ; impii h.-ci et Iudei et pagani 7, 511; Vriel, quem specialius h.-ci inuoca-

omnia opera Dei 4, 30; g. magister

dicuntur 8, 76; doctrinas h.-corum 8, 248; h.-ci et lectores

gentilis: in sterquilinio g.-ium pro-

hariolus: Balaam arriolus predixit 4,

7, 903

eit

ig

re

carnales 8, 1584; cf. lutum

D

INDEX RERVM

206

ET VERBORVM ignitus: eruditam deliberationem et

97 hebetudo: insipientia et hebitudo 5,

i-um iuditium 2, 11

hemisphaerium: non erit emisperion

illitteratus : inlitterate doctissimi 2, 25 illuminatio : in secunda Corinthiorum

herodion : cum aquila hiniit certamen

inl.-ione 1, 74; Hieronymus decem i.-ionibus 4, 445 ; Iohannes in se-

77

5, 771

cunda inl.-ione 8, 397 illumino: totus mundus inl.—atus est

h. 7, 341

hieromysta: formant post hiromistas uestigia I, 52; perfectissimus inter omnes hiromistas 8, 352 historia :simplicem secuntur istoriam 7, 648 ; diuino spiritui cóntraria h. 8,

1373 historialis:

istorialiter Gedeon, Verum spiritalis 7, 860 hircilis: h.-iter uiuentes 8, 874 holocaustoma: ecclesiam, cuius

h.-ate odoratur 7, 902 homo: 165

hominibus

hordeum:

ordeum

siue iumentis

*6,

seruile cibarium

*7, 835

hortor (passiuo sensu) : hortatis et inuitatis omnibus ad benedictionem

1,

278; angeli hortantur ad benedicendum 2, 8554. cur hortantur ad hoc, quod persoluunt 3, 135 ; benedicere hominibus hortamur 4, 42

humanatio: saphirus h.-ione blauus 6, 790 hyacinthus:

undecimus

(lapis) iac-

cinctus *6, 855; *6, 907; 6, 917

hymnificus: ad hi-cam nem I, 279

benedictio-

hymnus : h.-um trium puerorum 1, 2 ; himnus autem sacer r, 65; pueti, quorum sacratissimum himnum 2, 67; 3, 157; hymnorum misterium 2, 401; himni misterium 5, 454

hyperbolicus : hi.— debet esse intellectus 5, 446

hypocrita: facit regnare hominem hipocritam 8, 896

*5, 199

imber: de imbre et rore ceptus liber *7, 289; pluuiam et rorem et imbrem *7, 645 immaterialis: suis inm.-ibus delectamentis 5, 21 immeditabilis: meditari inm.-le et maxima denunciare 2, 55 immortalis :in.-lissimum premium 8, 913 ; inm.—lissima et totius uite hostia 7, 951 immundus: non inmunde rendum 5, 172 immysterialis: inmisterialem (hymnum) arbitrati 3, 454 impassibilis: Nabuchodonosor inp. non mansit 5, 155 imperfectio :(corpus) corrumpitur in inp.-ione r, 37 impertitor: archanorum inp. 8, 1338 impius: omnes pene sumus impii *7,

incentiuum : i.-ua uitiorum 7, 741 incessanter (corr. ex incensanter): 4, .

435

.

.

a

ur

244657 3635 7,675

incircumscriptio: i. incircumscripte et inuisibilis deitatis 7, 241 incoadunatus: illis i.-is, qui agnum dei sequuntur 5, 288 incommunicabilis : i.-le nomen 6, 266

incommutabilitas: incomutabilitate gaudebunt perpetua 6, 96 incontemplatiuum: ex incontemplabilibus i.—uis 8, 9 incorporeus : angeli 5, 121 ; peccata 8, 457; Spiritus sanctissimus

iaceo: in iacentibus atque porrectis caracteribus 2, 7 iaspis: primus lapis i. *6, 785; in iaspide fide et opere uirides *6, 877; ecclesia in patriarchis i. *6, 915 idiota: i.—as misteriorum facit capaces 7, 610

ignis: i. de medio diaboli *6, 755; i. cupiditatem significat *8, 1048

8, 460;

diabolus 8, 465 indesinenter: oraculis i. praemonitus 5, 231; 1. misericordissime facit 6, 526; i. iugulatur 6, 604

indiculum: i.-is natiua capere 4, 229 indifferenter: laus et benedictio i. unum accipiendum 4, 55 indisgregabiliter :benedictio et laus i. una 5, 171

INDEX RERVM indisiungibilis : discrete et i. meationis 5, 5

indiuisibiliter :diuinitatem cum Patre et Filio i. habuit 7, 106

indumentum:

i.a

uero

inquinata

membra *6, 835

ET VERBORVM

207

iter: i. impiorum *7, 529 iumentum: hominibus siue i.—is *6, 166

labyrinthus: heresium laberintum 5, 207

ineffabilis :ab inefabili pectore 5, 48 ;

laicus: multi laicorum, ut meretrici-

ineffabilissima luce 6, 447 ; donationes i.—es 7, 244; corpus dominicum

bus possint placere 1, 150 lampada : Philippus os lampadarum 7, 250 lapis: ignitos lapides angelorum essentias dicit *6, 665 ; duodecim lapides comendauerunt uiuentes 6, 775 ; ad lapidem primarium in Zacharia

exemplar ineffabilissimum mundi 7, 739 ineptia : talium i.—ias percurrere 1, 365

ineuulsibiliter :fides i. eradicata (pro: radicata) 7, 673 inextricabilis: uisiones i.—es 8, 805 inferus : propter diabolum factus i. *6, 720

informatio : euidentissimas i.—iones 5, 237; Tichonianas i.-iones 5, 281 informator: i.-ores circa easdem imitationes 3, 317

latratus: diuinum l.—um 6, 565 latria: diuina l. 5, 174

latro: Porphirius comprobatur

im-

piissimo ore latrasse 3, 271 ; (canine

ingurgito: i.—ari possint ad uentrium extensionem I, 152 innumerabiliter: Deus in numero, i. ueto 2, 364 innuo: in hoc dicto uehementer inui-

uite uiri) latrauerunt

7, 980-982;

contra bonum latrantes ex malo 8, 53 laus : aeterna l. *4, 22 ; l. patris *5, 166

lectio: tali termino l.-ionem concludamus 1, 394

tur I, 227

insectio: i—ionibus instrumentorum 3, 92; in controuersiis et i.-ionibus

lector: languidis 1.-ribus 1, 363 ; hae-

retici et l.-res carnales 8, 1384

leo: insidiatur quasi leo in cubili suo

6, 182

insensatus:

occulatum 6, 779

laqueus : inimicorum 1.—eos euadere 1, 20

bestiae insensatissime 6,

180

insideo: iungamus insidenti circa insidens opus 7, 574

739539

liberalis: 1.-es disciplinas 8, 675 ı, 180;

linea: iuxta ueritatis lineam 2, 100; 5,

inspectio :in superiori i.-ione 8, 1586 instantaria: 1. crucis 7, 333

lingua: de diuisione l.-arum 5, 256 liquidus :liquidius (pro: liquide) manifestauit 7, 480 littera: l—arum obumbratione 6, 1088; magis spiritum quam l.-am sequi 6. 1092

instrumentum: i.—a diaboli ı, 114; 1.—a uiciorum I, 115; i.—a musica I, 146

insuadibilis: ne i.-e uideatur 8, 1139 intemeratus : i.-tissime uirginis 7, 753 intestinus: ciuile et i.-um bellum 8,

1499 intus :u. foris inuisibilis: i.-cem lucem 7, 246 inuoluo: attingere inuolutum archanum 2, 39; simbolica et nimis inuoluta 4, 505 ; tiporum nubibus inuo-

luta 7, 954

irrecuperabiliter :inr. dampnati 8, 608 irreligiosus: inr.—e uiuentes 7, 519 irrigator: carnium et omnium i. 8, 1264

767

litteratulus: spurcissimi, quamquam l.-li declamentur 8, 836 litteratus: piscatores potius

quam

l.-tos 4, 330; heretici et saeculariter

l.-ti 6, 973 ;non 1.-ti sed rustici 8, 681 logic: zide ethica.

longus: Iohannes mendatio longius obuiat 2, 124

lorica: l. (domini) praeceptum *4, 287 lotium: l. equuorum 8, 9o1 lucifluus: l.-uum gentium sidus 4, 343

INDEX RERVM ET VERBORVM

208 luciuomus:

l.-me

facule

6,

372;

l.-mam solis mensam 5, 829 lumen : interiori lumine, non exteriori acumine 5, 156

luminare :duo l.-aria magna *6, 1020 luminificus : umbra splendifica et 1.—ca 8, 1299

luna: per lunam ecclesiam *5, 9; l. iuxta solem ponitur *5, 429 lutum: l. hereticos et Iudeos atque

paganos 6, 607; luto uite. pereuntis

ditiis habundantis 6, 957 meretrix: multi laicorum et clericorum, ut m.-icibus possint placere 1, 150; m., quia non habet uirum, qui stilum reprobat mendacem 5, 36; contubernio m.-icum 8, 926 metaphoricus: lignorum m.-ce expressorum 8, 1143

metior

(sensu Passino):

profunditas

perscrutata et metita est 7, 794

metrum: dulci m.-orum lege 3, 39

adherentem actionem 8, 434 lux: inuisibilem lucem 7, 246; deitas sit lux et in luce *8, 1301

miliarium: de m.-iis mundi 4, 441;

manans: inundantia manantissima inundatione redundant 7, 380 manatio: eloquiorum suauissime manaciones 2, 17; per eloquiorum m.-ionem 3, 4; eloquiorum super-

miluus:

collocata m.-ione 8, 11 ; sermo diuinus in m.-ionibus 8, 1537 manatiuus: in m.-uis theoricis 2, 2; m. —ue donationes 7, 242

mare: m. Dei ap ipso factum *5, 348; m. saeculum est *8, 1005

margarita: Christi m.-as in pectore habes 8, 870 mauots : sub splendidissimis mauortibus et trabeis 8, 241 meatio: ad rationem indisiungibilis Christi essentialia in-

nuuntur media mediatricia 6, 21 mediocritas: circa m.-atem meam 5,

747

meditatio: cum summa meditacione diem expectantes mortis I, 214 meditor :alta misteriorum meditantur 1, 205 ; diuina eloquia meditemur 5, 96 medium: nil medii repperitur (in Christo), per medium non mouetur *6, 10; nostra et philosophorum media *6, 12-29 mel: super mel et fauum

m.

*5, 19; in

insidiatur

7, 310;

non

timet miluum *7, 329monas : in tercia proloquium, in quarta m., in quinta punctus 5, 53 moralis : secundum istoriam — moraliter — occultissimorum tiporum 7,

649

mordax : mordacis consciencie I, 221; mordatiorem animum 4, 14

mordeo (pro: perpetro) carnalem actum momotdit 7, 750 mots: uita et m. *6, 51 motus: mundus in motu *6, 924 mulco (pro: mulceo): caminus catholicos mulcat ı, 374; mulcat animos 35259

multiformis:

meationis 3, 5

mediatrix(?):

primi m.-ii abolicione 7, 21 mille: m. anni noui testamenti significant tempus *6, 706

m.-iter inspicientes 7,

555

mundanus : secundum m.-os disputatores 2, 330 mundificus: mundatio m.-ca 8, 304 mundus: m. ornatus Christi *6, 920; m. in maligno positus *6, 1000; m. interior *8, 1572 murmur: totus mundus in murmure 7, 444; Oratorum murmures 7, 961 murmurator:

non

fornicatores,

non

homicidas, sed m.—ores et litigiosos

7, 454

muscipula: ne incidant m.-am 7, 121 musica: non de m. Dei ı, 115

mellis tipo 3, 34 melodema: diuinissimum m. 1, 92 membrana: commendauit m.-is 4, 442; penuria m.—arum 8, 1658

musicus: diuersi generis musicorum

membranitas: tegmine quadamque simboli m.—-ate non destituitur 7, 6 menstruatus : sanguinis m.-te inmun-

mysterialis: humanis diuina misterialiter praeposuit 3, 29

I, 142 ; instrumenta musica I, 146 mussito: sine iussu nil musitare audent 2, 212

mysterium : alta misteriorum

1, 202;

INDEX RERVM movestrinitatiso1; 90274; capaces m.-iorum 2, 37; 7,610; m. magnum

ET VERBORVM

209

tiemur 4, 7

obscurificus: umbra 0.-ca 8, 1299

celum opertum 2, 384 ;celum, cuius

Obscuritas: sacramentorum o. 1, 182

m. nemo penetrare potest 2, 390; himnorum m. 2, 407; m. dicti 2, 467 ;nil m.-iorum hos latuit 5, 157; m. Sacramenti 5, 107; uirtutem m.-iorum 7, 962 ; m. et parabolas 8, 1185; m. diuinarum litterarum 8, 1385; m. litterarum 8, 1405

obstipesco (pro: obstupesco) :sol obstipuit 5, 818 obstupesco :obstupescere solem dicit

mysticus: numeros misticos aduerto 2, 372 ; remotos a mistica amminis-

tratione 6, 287; mistice totum de Christo (dictum) 7, 867 ;m. Moyses 8, 309; misticam uitam 8, 1430

naphtha: cinis et ignis et napta 6, 737 narratio: nec proimium nec n. 6, 7 nausea: ad nausiam paludamentalem

7, 368

nebula: nebule sine aqua et nebule turbinibus exagitate 6, 992 nemus et quod circa illam est (circa aram Baal) *7, 875 neniae: n. philosophorum 8, 1199 nequam: nequioribus septem spiritibus *8, 81

niger: nigra sed formosa *5, 6o1 nil: inter quid et nil ignorauerunt 8, 1203

nodosus: erigendum, licet nodosum ad conandum 1, 6 nox: diem et noctem *6, 1025 nubes : n., quibus operitur celum *2, 383 ; n. sine aqua 6, 971 ; celi et n. *7, 568

nudatio: tam nudatione quam reseratione 8, 1696 nuditas: nil aestimes nuditati commendatum 2, 52 nudo: nudauit se Dauid *5, 76 nudus: contemplacio nuda relicta in caracteribus 2, 7 numerus :n. sapientie non est *2, 555;

*5, 816 obuio: ad libitum obuiare r, 21 ; longius obuiat 2, 125

obumbratio: quante o.-ionis habeatur scriptura 2, o.-ione 6, 1088

392;

litterarum

obumbratus: inuenies ceteros o.—tos 255316 occidentalis: si in littera occidente moramut, erimus o.-les 8, 1371 oculus: in uno oculo uulneratus *6, 809 odisse : columba odiens cadauer 7, 5865; odire furtum 8, 1392

operatio : in suis o.-ionibus nil mali ı, 59 f operator: ignorans o.-orem omnium

7. 394

opus (pro: liber) : in fronte primi operis 7, 1015 opusculum (pro: liber): huius tertii opusculi termino epilogum faciat 5,

472 otator :cunctis humanis oratoribus 2, 29; magnum oratorem 2, 33 ; rusti-

cos faciat oratores 6, 160; cf. rhetor celestes essentias in tres ternas 0.-iones segregauit 4, 221

ordinatio:

ornatus: ad hornatum firmamenti 6, 79;

mundus

ab hornatu

6, 1005-

1014 ostentum: in sexta semitonium, septima ostentum 3, 54

in

paedagogus: non indigent passibilis pedagogi 8, 767 pala: amotis zizaniis, paleis cum p. excussis 6, 105

obiex: apostolus se obicem ponit 7, 487; quisquam se obicem conatur

palifico: quo nemini patefacta p.-caret 8, 670; p.-catur eloquiorum sacramentum 8, 1070 paludamentalis (ad pallium episcopi perLinens, ut uidetur) : nausiam p.-lem 7, 368

facere 8, 153 ; obicem Pauli deuastat

parabola: in p.-lis fatebatur 2, 315;

multos numeros misticos 2, 372; de principalibus numeris 3, 236

nutrix: beatissima n. (scientia) 5, 62

mucto

8, 154

obitio: anasceuicis obitionibus inre-

p.-lam figuratam 8, 1132 ; ineffabilium p.-larum 8, 1156; misterium et

INDEX RERVM

210

ad p.-iam

p.-las 8, 1185

parabolicus : eloquia p.—ce expressa 8, 1130 paracletus :superno paraclito 2, 476; diuinissimus p. trinitatis glutinum demonstratur 7, 558 paradisus : in p.-o nullus dolor 6, 50; nos mittit ad p.-um 6, 59 passer: p. modicum et pauper animal

p.-io 8, 720 peccatum : (mortem) peccato meruimus *6, 49

pectoratim :quantum p. reor I, 7

peluis: peluim, in quam misit lesus aquam *7, 732

(pro penetrans?):

penitior

penna:

ecclesia accepit pennas

*7,

erubesce

8,

philosophor :dictis et optutibus mentis p.antem 2, 522 Philosophus: p.-i mundi 258;

unum

320;

mortalium

celestium

2, 310; 6, p.-orum

p.-orum

2,

4, 338;

stultorum p.-orum 5, 415; longe a p.-orum mediis 6, 12 ; p.-i affirmant media

esse

6, 15;

media

p.-orum 6, 30-57; omnes reddere p.-os 6, 335 ; homo p. factus est 8, 699; multi non potuerunt et p.-i dicebantur 8, 1197 ; p.-orum nenias 8, 1199; melius scire a reciatore quam a p.—o Ponsuphoclete 8, 1215 ; p.-i nudi et sine tegmine 8, 1422 phylacterium: in archano pectoris mauis recondere quam philacteriis committere 4, 647

physica:

siromastis 8, 156

piscatoris

1211; inmortalissime p.-iae 8, 1423

omnia

57,517

passibilis :p.-les delectaciones 5, 21; p. pedagogi 8, 767 patrimonium: in libello De diuino

penitus

ET VERBORVM

de uentorum

phisica

*8,

1418 ; uide et: ethica

116; penne, quibus uolatur ad alta

physicus : non phisice sed tropologice

*7, 312; in quorum p.-is Deus uolare perhibetur 8, 930 pennutus (pro: pennatus): strutio

loqui 2, 425 ; in homine cor primum

pennutum

animal

cum

sit, uolare

non potest 7, 323 perfector: in benedictione redduntur potentes,

ut diuini p.-res

r, 51;

meditantur, ut diuini p.-res fecerunt 1, 203; beatissimos p.-res pari concordia esse unitos 1, 365; (Tichonii) regulis a p.-ribus correctis 5, 273; prohibemur a p.-ribus misceri 3, 415 ; per uirtutes superiores sanctissimos p.—res admittendos 4, 369; a p.-ribus narrantur 6, 38; diuinus beatissimus p. 8, 1060 perfectus :omnes designant p.-tos 1, 272; P.-tos demonstrat doctissimos 3, 336; ostenditur a perfectissimis cremari 5, 802 ; ex perfectis — perfectioribus — perfectissimis sidera corsucant ecclesiastica 6, 538 perscrutor (Passzuo sensu) : profunditas perscrutata et metita est 7, 794 philosophia: p.-iam reprobam fecit lesus 1, 177; omnem p.-iam praecesserunt inlitterate doctissimi 2, 25; circa inanem p.-iam 3, 32; p. saeculi 4, 360 ; euangelii p. 6, 160 ; ad

p.-iam Deum cognoscendi 7, 161;

a fisicis creari prehibetur 6, 695 picula: nil p. tetrius 8, 432 pigritor: nec debemus pigritari 8, 862 pirotalma : in p. (£v purrtj o90aAp00) 7,

134

piscator: philosophiam piscatoris 8, 1211 piscis: sunt pisces boni et mali 3, 202 pistillum: Spiritus sancti p.-o contunsis 6, 159

planeta: planete (peregrinos) significant *6, 581

platea: sapiencia in plateis dat uocem suam

I, 246

plebeius : plebeios faciat oratores 6,160 plenitudo :Iesus optima p. *8, 704-711

pluo: desuper pluentes iustum *7, 577 pluuia: p. inmunda et non pluta *s, 562; pluuiam uoluntariam 7, 193; pluuiam et rorem et imbrem *7, 644 ; audire sonum pluuie 7, 659 pompa: mutuam uentilant pompam

7, 449

pomum:

morum

in hubertate optimorum po*2, 14

porrigo :in iacentibus atque porrectis caracteribus 2, 8

positio: ablatio optima, quemadmodum p. 6, 9

INDEX RERVM potens: potentes in theoricis

r, 8;

dictum a potentissimis estimatum 4,

196; ut potentes uolunt 7, 988; 8, 945

potentor: apud rusticos potentur (/) 3, 93; minus potentantibus celum fecit 6, 327; inpotentes fortissima cecinerunt, in his potentantes 8, 20;

potentantur, qui diligunt tenebras 8, 130; tenebras et potentantes in ipsis 8, 165 ; (Deus) patitur potentari tales ad presens 8, 897 praeambio: praeambiendus conatus 3,8

praedicamentum: Aristotelis p.-ta 3, 283

:

praefiguro : aque aliud in sacris caracteribus p.-arent 3, 178 praerogatiua: p.-uam amisit 5, 29 praeuaricatrix :incorporea p. 8, 1358 praeuaricor: (ruentes angeli) p.—cati sunt 3, 127 praeuenio: celesti praeuenti gratia r, 203

primarius: lapidem p.-ium 6, 780 primatus : qui p.-tum sanctitatum op-

ET VERBORVM

2II

in secunda p., in tercia proloquium

32

prooemium: Beda in proimio opusculorum 5, 312 ; nec proimium praedicatur, nec narratio inscribitur 6, 6

propheta: uidentes p.-as demonstrat *2; 106

proporcionaliter: p. discretiue quintam benedictionem attingere 7, 4

protoplastus :inimiticiam p.-ti transgressione positam 5, 98 pseudomultitudo: |mundus cum p--dine Christianorum in uexatione positus 6, 1001 pseudopropheta: in hore p.-arum mendax legitur spiritus 8, 40 pudicus: optimorum dictorum p.—a congressio I, 265 pulchrificator :p.-oris pulchritudo 6, 358 : puluis: p. instabilitas *7, 422 punctus: in quarta monas, in quinta . p» in sexta semitonium 3, 53 pyrus :non aspiciebant piri flegetontam 6, 72

python: spiritus phitonis 8, 38

tinent I, 31

princeps: magis principi obedimus quam Deo ı, 110; parum honoris remaneret principibus saeculi 7, 471

principalis: Deus p.-lissima uita 6, 19; p.-lissima plenitudine 8, 711;

quattuor:

fluuius in paradiso in q.

fluuios 5, 387; q. uentorum spiritus *8, 1670

quid : inter quid et nil ignorauerunt 8, 1205

p.-lissimus spiritus 8, 953; p.-dissimo intellectu 8, 1296; p.-lissima

phisica 8, 1420 principor: incorporeis essentiis p.-atur 8, 106 probabilis :ad lucrum uite p. et optime actionis 2, 103

procax: procaces discant obedire 5,. 189

procella: spiritus p.-arum *8, 975 processus :diuinus p. r, 10 procrastinatio: in p.-ione dicti modum extendere 5, 242

proloquium: in secunda pronunciatiuum, in tercia p., in quarta monas

3, 52

promulgatio:

in sterquilinio genti-

lium p.-ionum

2, 48; in nubibus

figuratarum p.-ionum 5, 2; diuinis p-.-ionibus 8, 164

pronunciatiuum: in prima athomus,

rabulator: r.-orem potius quam enucleatorem 1, 260

ramus: portauit ramum in arcam *7, 68 ratio : potius auctoritas quam r. I, 170 ratus: illa dependentia, hec ratissima

3, 51

receptiuus: recceptiue admittendum, quod eclipsin patimur 5, 474 recitacio :in omni canonica recitacione 8, 226

recitator: mortalibus r.-oribus mortalia dicta uidentur dulcia 3, 23

reformatiuus : diuina sufferentem segregari in splendoribus r.-is 2, 57; r.-am contemplacionem inluminat Deus 6, 367 refuga: cecidit r. cum suis de celo 2, 466sq. regalis: ne quidem aures offendant

INDEX

212

RERVM

f5«650259927:3 reserator: Moyses secretorum

salto : qui saltat, sua confringit uiscera r. 7,

644 ; uerissimi r.—oris 8, 687

residuus :in r.-uo promouenda uis 8, 3

)

respicio : cuncta ad optimum r.-ientia TOIT

responsor: intrinsecus — habebant r.—orem et ueritatis adnuntiatorem 8, 1255 restis: enormem protendere restem 8, 862 reuerbero: linguam frequenter r.-eratam theologorum r, 184

reuoluo:

ET VERBORVM

infinitis reuolutis eloquio-

rum 8, 223

rex: Nabuchodonosor rex confusionis 1, 160; reges angelos bonos *6, 701 ; (deum) per quem reges regnant. *8, 885

rhetor: non de mortalibus (orationibus), que ad rethores pertinent, in-

structus 6, 157; rethorum debachationes 7, 961; cf. orator rhetorica: terram pro rethorica in doctrinam dedit 6, 348 rhinocerota: spirant in modum rinocerotarum 6, 217

rimor: rimari circa potenciam optamus I, 393 ; de uno rimandum aesti-

mo 2, 375

riuus:

riui et pinguissimi sulci *7, 601 roro : desuper rorantes et pluentes *7,

576

ros: de imbre et rore ceptus liber *7, 190; pluuiam et rorem et imbrem demonstrare doctrinam *7, 645

rosa: pro rosis in eloquiis Dei uti saliuncis 1, 185 rotundus: r.-um celum 2, 264-273

rusticus: r.-cam rationem offendere magnum oratorem 2, 32 ; quamlibet apud r.-cos potentur 3, 95; r.—cos faciat oratores 6, 160

rusticanus : in r.-nis quidem uerbis 6,

424; 7, 965 sacramentum : s.—orum obscuritas r, 182; simbolum maximis s.-is perplexum 2, 377; misterium s.-i cor-

poris et sanguinis 5, 107 saecularis :quoties s.-ia appetimus 1, 230.

*s, 68

saliunca : pro rosis uti s.-is in eloquiis Dei 1, 185 sambuca : sonitum s.—e et psalterii 1,

107-141 sanctus :ad sancta sanctorum I, 22Sq; sancti (aues) intellegendi *4, 521 sanctio: sine litteris s.-iones dantes celestes 2, 26

sanctitas: primatum s.-atum in aecclesia optinent r, 31 saphirus :secundus s. *6, 789; in s.—o

crucifigentes se ipsos *6, 881 ; ecclesia in prophetis s. *6, 914 sapiens: stulti sapientes 5, 87 sapientia: numerus s.-ie non est 2, 354; mortalis s. *3, 66; s. sedet

super aquas *5, 181 sardius: sextus s. *6, 830; in s.—o

martires admittendi *6, 895 ; ecclesia in continentibus s. *6, 915 sardonychus : in sardonio sancti gemina dilectione adhornati *6, 891

sardonyx: quintus sardonix *6, 820; ecclesia in uirginibus s. 6, 915 satisfactio (pro: liber, sc. ad satisfaciendum aliquem seribtus ?) in eadem satisfatione 5, 323 ; eloquio diuine satisfationis 8, 1455 scala: scalam Iacob *8, 356

schedula (pro: liber): quarte sedule terminus fiat 4, 507; in prima sedula

disputatum 5, 194 ; sexte sedule processit oratio 6, 1100 ; octaua operis

scedula epilogum flagitat 8, 1722 schismaticus:

cominus

scismaticos

uorat I, 374 scientia: futtilem scienciam appetunt 3, 25 ; uolunt scienciam in humanis,

sapienciam in diuinis 3, 81 scientiatus: dicant se s.—tos 6, 270

sciniphes : quasi s. conterebat uniuersos 6, 611

scriptio: ex sua (Matthaei) s.-ione cognoscitur 4, 336 scurra :s.-arum debachationibus insitunt 6, 272

secta: diuerse sunt secte hereticorum

I, 295 seduco: mortalium ac seducentium lectionibus accomodare animum *5, 276

INDEX RERVM segregabiliter: s. dici, quod bisulcum auditur 8, 1658

segregatio:

posuimus

ad

tipicam

, s.-ionem 6, 1071

semiuirbius (pro: seminiuerbius): s. noster I, 176; s. celestis 8, 789

sensus:

praefocati carnali sensu

8,

1406

septem: s. (celi) uero sic admittendi *2, 331; in s. formationibus (lunae) *s, 460; Pliades, s. cum sint stelle *6, 543 ; taurus s. annorum 7, 870;

nequioribus s. spiritibus *8, 81; s. uirtutum spiritualium arcem *8, 1598

septimformus : s.-is donis Spiritus 7, 629 seraphin: s. et cherubin 7, 314

ET VERBORVM

213

spectabilis: s.—e fessenium aput poetas 2, 317; contemplationem dictorum s.-ium 2, 431; possunt aliter s.—iter dici 6, 857 sphaera: celi spera est Iesus 2, 304

spiritualis: s.-les esse Spiritui adherentes 3, 149 ;admittendi s.—lissime per aquas 3, 372; s. Gedeon 7, 860; s.-le et celeste eloquium 8, 1451

spiritus: unus s. cum Deo extitit *5, 158; magis s.-um quam litteram sequi 6, 1092 ; s. domini malus *8,

36; de uentis et s.-ibus *8, 931; s. tempestatis *8, 1051; s. possessor 8, 1340; S. sanctus, rectus, principalis *8, 1444-1465 ; s. nequam, s. demoniorum *8, 1512; uentorum s. *8, 1556

serpens: sub specie serpentis 7, 417 semitonium: in quinta punctus, in

splendificus :umbra s.-ca et luminifi-

sexta s., in septima ostentum 3, 53 sex: septem stelle, ac non uidentur nisi sex *6, 544 ;sex calami 8, 1609

sponsio: intuenda circa s.-ionem eloquia 3, 2

significatiuus: in s.-uis 7, 534; ara Bahal s.-ue admittitur ara Iudeorum

stella: nos stellas esse 6, 85; stellae eratice *6, 581 sterquilinium :in s.-io gentilium promulgationum 2, 48 stillicidium: per stillicida ( /) stillantia 7, 192 ; talibus s.-diis letatur 7, 664 ; ubi tale s. est, nulla poena sentitur 7,

7, 871

simila: s. frixa oleo *5, 116

simultatio

(pro: simulatio ?): fedus

continue s.-ionis 7, 448

singularis:

totius

mundi

s.-issima

presidia 8, 323 ; Christus s.-issimus magister 8, 588

siromastes :penitior s.—tis 8, 156 smaragdus: quartus zmaragdus *6, 797; in z.-do (heremitae) *6, 887; ecclesia in martiribus z. *6, 914 sol: sol autem ecclesia *4, 510; per

solem accipiunt Christum

*5, 8;

apostoli dicantur sol *5, 242; sol

(praedicatores et sancti) *5, 722 soliditas :s.-atem ecclesie conturbant

7, 423

solius (ro : solám ue/ solummodo): 1, 2925,24 13:02, 179585510 91585 11223153;

365 ; 3, 399 ;3, 466; 4, 108 ;4, 124; 4, 128; 4, 274; 4, 341; 4, 401; 4, $06; 5, 185 5, 2875 5, 4515 5,491;5,

55355, 6355 5, 7095 5,65756,1256,

459;6, 1096; 7,85;7,166; 7, 4595 7, 29250575:/61551751659/385 TO8118,5225,; 8,23558,3175

8, 407; 8, 720; 8, 904

specialius (pro: specialiter): filios Israel, qui s. dicebantur Dei 8, 184

ca 8, 1298

solitam

statua: statuam erexit *1, 105-126

79

stilus: diuerso stilo sunt doctrine 1,

294 ;stilum offendere dialecticorum auditum 2, 31 ; stilum reprobat mendacem 5, 57 ;mendacissimo stilo 8, 630 ; sancti Spritus stilo 4, 334 ;stilo latissimo 5, 749 ; nos stilus fatigat 5, 860; 6, 1020; 7, 1020; 8, 1698

stiua: ad sulcationem conuertatur pristinam s. 1, 266 ; pari incedit s. 5, 728

stomachor: lectores stomachari non dubitamus 4, 228 ; non cuiquam stomachandum 7, 377 stomachus: ut sine stomacho fiat 5, 475; stomachum quibuslibet fecimus 7, 376 strictim: s. mentio facta est I, 271

strutio: non alas structionis 7, 119; columbe, non strutionis *7, 322 stultus: stulti sapientes 5, 87 subiectus: per s.-tam creaturam 7, 238

214

INDEX RERVM

ET VERBORVM

subministro: quicquid diuinus spiri-

superexalto

tus s.-auerit, conectam 3, IOI substantia : subsidium circa utramque substanciam prestant r, 198 subuersor :non reges sed s.—ores sunt

Dan. 3): s.—are in regno r, 65 ; 1, 68 superhabito: s.-at in sanctis 3, 183

8, 895

(ex uersibus

superimpendo:

(expositis)

magistrum

oportet

his, qui eminus, s.-di uirtutum eruditione 5, 846

superincomprehensibilitas: 8, 1282

suffero: diuina s.-entem ab hominibus amoueti 2, 56

superineffabilitas

sugillo: s.-antur tales 2, 128 ; delibe-

superintellegibilis: s.-libus adminis-

ratio s.—ata redditur 8, 684 ad s.-ionem conuertatur pristinam stiua ı, 265 sulphur: s. putredinem peccatorum significat *8, 1049 sum : potestate filii Dei essendi 3, 390; uirtus essendi, ubi Christus est 8,

trationibus 8, 475 superintellego: sapientia Christus s.-endus 5, 74; in sole s.-atur rutilantior claritudo 5, 314; s.-eretur dampnatus 6, 762; s.-untur (heremitae) 6, 888 superinuisibilitas: 8, 1281

sulcatio:

365

.

.

.

summitas: in s.-tate petre ara posita est *7, 894

superabundo: indigentibus et superhabundantibus 6, 546; fertilitas superhabundans 8, 1700

superadministro:

s.—ata claritate

5,

789

: 8, 1282

superlaudatio : hic laus, alibi s. 1, 66; s. admittenda ı, 88 superlaudo: laetando s.—ant 1, 169;

omnibus laudare sed non s.-are 1, 171

| superlaus :de laude, de superlaude 1, 78

s.—enda est scriptura 3, 238 ; armatu-

supermirabilis : genesis spirituum s. 8, 1492 supermundanus: Isaie s.-um uaticinium 2, 104; ad uisiones s.—as languescit fatidicus 2, 399 supernaturalis : principalis et s. pleni-

ra s.—enda 4, 246; s.-enda mauis in archano recondere 4, 646; Deus

superoptimus: s. dicitur descendisse

superadmitto:

conditor s.-endus ı, $7; poma manaciones s.—ende 2, 18 ; numerus s.-itur aut parte totum, aut toto partem 5, 225 ; tegulas, quibus

s.—atur

5, 121;

predicationes

una

s.-enda 5, 385 ; s.—ere et superscire 8,

452;

archanorum

s.-itur 8, 1338 superbenedico: ad s.-endum 2, 74

superbio:

s.-ientium

inpertitor

2, 20; s.—e admittitur 5, 564; 6, 896 superprincipalis: uerbi s. 8, 1224 superprincipalitas: 8, 1281

superrepono : testimonia a perfectissibenedicendum

demonum

4,

561

supercolloco diuina s.-atur dulcedo 5, 12; s.—ata manatione 8, 1o; precla-

rum scire s.—atur 8, 454; diuini thesauri s.-antur 8, 840

superdenuntio : meditatur ex superdenunciatis 5, 694 superdesiderabilis: cunctis s.-libus formationibus 2, 27 superdiuinus :septem sunt s.—a carismata 2, 335 supererogo: lucrum estimabitur, quod s.-atur 7, 490 superessentialis: superessenciale robor 8, 1280

tudo 8, 714; s. phisica 8, 1444

mis

s.-untur

5,

394;

liquescunt

s.-osita 6, 970; utraque diploide s.—ositum 8, 13 ; discretio s.—itur 8,

873

supersapiens:

Deus non

solum sa-

piens, quin s. 3, 67

superscire :superadmittere et s. 8, 45 3 superstitio: adhibitis innumeralibus s.-ionibus 7, 397

supersum : superentes quantum etiam abeuntes 5, 848 supertenuitas: 8, 1285 sus : ut equus spirat, ut sus sapit 6, 205 sycophanta: totus si-tarum exercitus

6, 477 symbolicus: simbolice admittitur 2, 46; s.-ce dictum 3, 22; s.—ca et nimis inuoluta 4, 504 ;spiritus s.-ce

INDEX RERVM dictos 8, 1005 ; s.-ce Christi tipum demonstrat 8, 1157

symbolum:

simbola quedam dinos-

cuntur 2, 317; S. sacramentis perplexum 2, 376; in s.-is permanemus

3, 445; breuia sine s.-is repperiet uadosa 6, 623 ; s.-i membranitate 7,

6; omnes concurrunt ad s. 7, 31

ET VERBORVM

215

t.-orum 1, 184; audi t.-um dicentem

lohannem 2, 269; rarissimos uolunt t.-i 2, 397 ; Iohannes t. 8, 397 theophania: in t.-iis dictorum 2, 47

theoricus : potentes in t.—cis aiunt r, 8 theoro: uolunt sublimiter t.—antes 6,

1047 theorica: in manatiuis t.—cis 2, 2

r,

theosophus: circa sensum t.—orum 2,

107-142 synagoga: alienationem sinagoge *5, 62 ; s. de sponsa fornicaria et prosti-

therapeuta : sacerdos et t. Beda 3, 312; ad t.—tas Cassiodorus expresserit 8,

tuta facta 5, 81; s.-ge Sathane ;, 446; 5, 636; 8, 1661; s. nefanda 8,

thermae: prestolantur fratres ad ter-

symphonia:

sonitum

simphonie

369; terram aliquando s. 7, 387; 7, 413; promissio ad s.-gam facta 7, 391; ecclesiam et s.-gam 7, 647; siccum uellus s. 7, 695 ; sublata gratia a S. 7, 701; ex s.—ge parte 7, 703

tabella: librum in t.-is solius 8, 720 talpeus : accipitrinus, immo t. intuitus 6, 318 taurus: mistice de Christo: t., id est homo factus 7, 867 ; posuit t.-um ad aram *7, 885

taxatio :inexaminatis t.-ionibus 2, 1o tega (pro: tegmen) : corruptiua t. uestitur 7, 921 tegmen: heiriciorum aculeatissimis tegminibus 7, 526 temperanter: totum t. inspectum 5,

175

tempestas : spiritus t.—atis *8, ro51 temptamentum : t.—a carnis et sanguinis I, 161

tenebrae: magis diligunt t.-as quam lucem *8, 151 terra: terram aliquando ecclesia, ali-

quando sinagoga *7, 585 ; terra dessolata *7, 401 ; terra accipitur homo paratus bona suscipere *7, 555

tessera :sub signaculo t.-arum 6, 212 testamentum: clauis, qua arca t.-i aperitur I, 21 testis: nobilissimos

testes, sanctissi-

mos perfectores 4, 569 theologia: celum t. admittenda

2,

quibusdam ponere 5, 185 theologicus : t. non discitur intellectus 2, 396 theologo: t.-ante uita uera 7, 37

linguam

525

mas 8, 724

thesaurus: propter t.-os, de quibus uenti producuntur *8, 650 titulus: fornicator, raptor, auarus et qui istiusmodi t.-i sunt 8, 375 topazius : nonus t. *6, 845 ; in t.—io illi,

qui uirtutibus pollent *6, 903 ; ecclesia in cenobitis t. *6, 916 tortuositas: contra ueritatis lineam t.-tatem 5, 767 trabea :sub mauortibus et t.-is 8, 242 . tractator: doctoribus et t.-oribus sacris 8, 1228

tradux: de traduce cimam arripere r, 183

transuector : nec illuc (in celum) transuectati possunt 7, 947 trecenti: cum trecentis (/) uiris *7, 814

trinitas: misterium t.—atis I, 274; societas totius t.—atis *8, 740 trinummus: deuorato t.—o 2, 399 trinus: trino gradu in ecclesia incedunt ı, 273; unum spiritum sub uocabulo trino *8, 1456 tripertitus: t.e generale inspecto 1, 179 triumphatorius : t.-ium carmen 3, 153 tropologia : admittenda circa celestem t.-iam 1, 46 ; iuxta t.-iam inspecto 2,

501; circa t.-iam inspectum 3, 175; iuxta t.-iam admittuntur 3, 441; ad

387; consuetudo t.-e, quedam pro

theologus:

332

reuerberatam

t.-iam accedamus 8, 1555 tropologice :t. aduertamus 2, 86; ecclesia t. est celum 2, 263 ; t. breuiter dixi 2, 287 ;non phisice sed t. loqui 2, 425; t. per aquas firmatos admisimus 3, 361; t. illi aduertendi, qui excludendi sunt 5, 415 ; sol praedica-

216

INDEX RERVM

ET VERBORVM

tio t. admittenda 5, 197 ; in diuinis t.

ueritas :iuxta ueritatis lineam 2, 100;

ponitur eloquiis 5, 249; t. dicere est, quod audis 5, 270; quid t. est hoc 5,

uersiculus: in hoc primo u.—o r, 29

307; t. aduertere potes 5, 851 ; stelle doctores t. admittendi 6, 117; non dubites t. dici 6, 417; t. firmitatem tetigimus 6, 773; t. inspicientes in hoc opere posuimus 6, 1070 tropus: ad alios tropum aestimemus conuertendum 3, 143. trutinator: falsorum _ uerborum t.-orem 3, 38

tuba: Paulus tuba celestis fatetur ı, 34; sonitum tube1, 106-141; tuba

intonante apostolica 2, 351 tumor: tumorem eloquii 6, 423 typicus: tipice caritatem designat 5, 116; tipice dictum aduerte 5, 254;

inspectum tipice demonstratumque 6, 779 ;ad tipicam segregationem 6, 1071; tipice inspecto 6, 1097 typus: sine tipo aestimata 2, 6; in mellis tipo 5, 34; sub tipo aquarum 3, 142 ; circa diuinum tipum 3, 442; in salutarissimo tipo emicuit 7, 25 ; ut tipus hunc declararet 7, 92 ; tipus extitit uehementissimus 7, 94; in tipo trinitatis tres iuuenes recepit 7,

232; demonstret populum quodam tipo 7, 300; occultissimorum tipo-

rum exemplicandi facultatem 7, 651; illorum tipus, qui cupiditatibus inmersi sunt 7, 668; area in tipo Christi praefigurata 7, 722 ; tiporum nubibus inuoluta 7, 954; Ezechie-

5, 767 uestiarium:

nullis uestariis

(/) nisi

uasis fictilibus 4, 389 uestimentum: u.—a Christi essentiationis misteria *6, 834

uia: uia aquile *8, 1090; uia colubri *8, 1091 ; uia mulieris *8, 1093 ; uia

nauis *8, 1089 uictito: contra imperium uictitare 3,' 425; optime uictitantibus 4, 141; coruiliter uictitant 7, 293 uideo: uidentes prophetas demonstrat *2, 106 ;uidere Deum *7, 168212

uirifico: unigenitus uirificatus 2, 346 uirtus : da aduersatricibus (uirtutibus) *4, 426; incontaminate uirtutes *8,

1593

uirumuis (1?) : nil uirumuius illis, qui demones calcant 4, 574; de ui ui-

rumuium eloquiorum 8, 585 uita: uita et mors *6, 30

uituperabilitas : nil in creatura u.—tatis 8530117

uiuificatrix :in u.-icibus denunciationibus 1, 263 uliginosus: u. redditur sudor 6, 99 umbra : u. inter solem et nos *5, 476; u. caro est, siue lex litterae 8, 155 umbraculum: ingeniosum u. 8, 524 unctio : u. docebat *8, 1217 unicornis: in modum

u.-ium 6, 217;

lem, qui in tipo Christi filius homi-

u. hic Christus *8, 517 unum: quia unum semen numeti est

nis uocatus est 8, 1155 ; Christi tipum demonstrat 8, 1157

*2, 355; unum spiritum sub uocabulo trino *8, 1456

tyrannus : sublatus est honor a tirranis

uociferatio : in eloquiorum castissimis

7, 472

uadatio: nil u.-ionis inuenire 8, 448

sine periculo

uas: uasa fictilia *4, 379 uellus: u. Gedeonis *7, 678 uenter: ad uentrium extensionem 153

u.-ionibus ı, 366; in sanctissimis u.-ionibus 2, 53; in diuinis u.-ionibus 3, 34 ;apostolica u.-ione 3, 75 ; diuini himni u.-ionem 5, 165 ;

circa ordinem u.-ionis 4, 2; circa u.—ionem 7, II ı,

uentilo : regnum diaboli uentilatum 8, 321 uentus: quattuor uentorum spiritus *8, 1366; *8, 1556; *8, 1670

uoluclatus: ex exertis uoluclatisque (pro: rebus facilibus difficilibusque intellectu) 5, 4 uoluntarius: pluuiam u.-iam 7, 193 urbanitas:

847

hurbanitate uerborum

$3

CONSPECTVS MATERIAE VOR

OD

N)

e

ro

E

PER

ERN:

Gerhard von Dana

a

CA

EM

de ere reete

eS Suo qus aono M

er act

ee du v

Inhalt und Sprache der Deliberatio

VII-XIV

veniens

VII-X

.......

X-XII

und die Prinzipien der Edition... ........

XII-XIV

Der Codex der Deliberatio

VEN

a

Re

XV-XVII

XVIII

TT I2-25

26-38 39-55

56-78

79-107 I08-134 135-179

N SER, [uino ED cm ER Indices

A

Index Hal Index Index

ee

locorum 5. Scupturae zus SCH DEOFUNE ea nleeee enen nominum propriorum ........... ss rerum et uerborum |... vvv e eps

I81-216

183-192 193-194 195-199

200-216

Imprimé par les Usines Brepols S.A. — Turnhout (Belgique) Printed in Belgium

D/1978/0095[7

THEOLOGY LIBRARY GLAREMONT, CALIF.

AO

1

Paid bonita: Vase

qe rh

"i ve s

P

BUM ?

en:

etr

VNDE

Um sr *; aprum à.

v

P Wf

(vs

ER

qe

^

E

"i A:

retour

wer

wma irte

"-

reus

a 4

ia

ren &, De

lan

- + ı Fr

voa

zm dem A, cr

Me

De

ee

ren

gp id Si. P

* d, es AP tm ENS

1

rn:

a

oc

s

TU

Hee AV ih VESSISETESTI.

rur

Br

wA

,

pubes t so ——

yi

ige

j

sismo : Sacer er ee

babe

iau;

ui

ma:

niv

-

oett

AN

M one APA s d sdb az

"

OB

tmn Cus

SO

rio

, awaits

Alp

-

7 ues

ww

era... "Wd

rir

de

722

Ro

-—

.

d

num

we

'"

a

dm * sirot tio

PE

m

Td

E

E

trois1? j re

ilis qui^

P que ct de QR wofegue vimos nd !

Pactet.

mes

:

€ 04

owp^

bal ^ot tnt Bes

mei

914:

a 229

tá

Aa «n ieget

BL

FREI

rare

DU

"waa

io»

c

2^

am

9: wann 4

4t ptus^

ai

mw

MS Ab

e

LÀ

«* $ TP

Í it

ve

Ark

uS

4g

ee

accords

P

d

Ó

ae

wy

T ia

.

caer

tod.ARE

i Bas

"

í

bc.

sso... vis "e Py

i

Y

darse

cds

Ao

re

—

m

=

PS

M

Ead

Er a

EB al sal

& Ze

x2

2

aa

i8

CE

nr

n. e m

when

ull Arica

ze

P

!

. nl

nei

^

lO GERM

es 1

i

uisequr >

EM

ert"

x

aaa d

ee

| esa] is! agn.|

ara) YOOJOSMT ALJAO TWOMGSRAJO

D

CHO:MER

|

si hs ial n^Meets . T

Ir

4Q. ec

L

| 7

Er Ihe

vcn

re

EZ Be

LIE

Apis ven

—: N^

ptio

dum Po

IL

m——

d

um d. qa. Ka

Er Mitte

(alta

vepribus

(va

hr

E

ee re parutions ee. | Wu

"E

f

“Urt

Wert ER... ren

a Dan,

J

M

*$, i3

t£ qns acd

LI

5 13

' 7, 9315

indetes

24 á

Im pellis

4

du

ad

:

guia

-

rate it

uds

$49

Es

Sidog Um

lbi

ce 94 er

vts

5"

oth DM

Og TET

b

,

aadiietdideaci Wand;

un "^6

^

>

xat

ee

=

TAS S... Poems qoe

P

vendu

enr

qe ten

Miu»

an

"ctri fu

q/ts ec tyr

VASA

preste E code

GER ders

(9) pr;

2E

DE

-

" Eco ig

| BR (Th | Ch9

Gerard, Saint, Bp. of Csanád, ca.980-10h6. Deliberatio supra hymnum trium puerorum / Gerardi Moresenae Aecclesiae seu Csanadien-

| v.h9

sis Episcopi

|

holti

; edidit Gabriel

: Brepols,

Silagi.

-- Turn-

1978.

xvii, 216p. ; 26cm. -- (Corpus christianorum : Continuatio mediaevalis ; 49) Introductory matter in German. Bibliography: p.UxvJ-xvii. Includes index.

1. Benedi Se A230!

ki hin. Tan

—

N(Canticı le. Su

I.

jj Se 2A ieget

‚Silagi

el; cesc /imi

ER

n p

(1e Ple