Commentarius Porretanus in primam Epistulam ad Corinthios 8821004910, 9788821004919

Citation preview

STUDI

E TESTI 117

D r . ARTUR

MICHAEL

W E IH B I S C H O F V O N

COMMENTARIUS IN

PRIMAM

LANDGRAF

BAM BERG

PORRETANUS EPISTOLAM

AD CORINTHIOS

CITTÀ DEL VATICANO BIBLIOTECA APOSTOLICA VATICANA M CM XLV

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

STUDI

E

TESTI

PUBBLICATI PER CURA DEGLI SCRITTORI DELLA BIBLIOTECA VATICANA E DEGLI ARCHIVISTI D E LL’ ARCHIVIO

SEGRETO

Il form a to norm ale dei v olu m i è di om. 25 X 18 1. V a lla s s e , M a r c o . A n to n io 190U . p p . 6 0 .

F ia m i u i o

e

le

p r in c ip a li

p o e s ie

d e ll’a u t o g r a f o

V a t ic a n o

2870.

2. —

L e d u e B ib b ie d i B o v i n o o r a c o d ic i V a t ic a n i la t i n i 1 0 0 1 0 - 1 0 5 1 1 e le lo r o n o t e s t o r ic h e . 1900. p p . 44. 3 . F r a n c h i d e ’ C a v a lie r i, l ’ Io. L a P a s s io s s . M a r ia n i e t l a o o b i . 1 9 0 0 . p p . 7 1 . 1 t a v . ( f a c e ,) .

1.

V a t t a s s o , M a r c e . A n e d d o t i i n d ia le t t o 1 9 0 1 . p p . 1 1 1 . 1 t a v . ( f a o s .) .

ro m a n esc o d el seo .

x iv , tra tti dal c o d .

V a t.

7351.

5 . M e r o a t l, G io v a n n i. N o t e d i le t t e r a t u r a b ib lic a e c r i s t i a n a a n t i c a . 1 9 0 1 . p p . v i l i , 2 5 1 . 3 p le g . (L a c s.). 6 . F r a n c h i d o’ C a v a lie r i, l*io . d ic e s u l t e s t o o r ig in a le d e l 7 . M e r c a t i, G io v a n n i. A n t i c h e s u i f r a m m e n t i d o g m a t ic i 8 . F r a n c h i d o ’ C a v a lie r i, P io .

tav.

I m a r tir i! d i s . T e o d o to e di s . A r ia d n e , con u n ’a p p e n ­ m a r t ir io d i s . E le u t e r io . 1 9 0 1 . p p . 1 8 4 [ 3 ] . 1 t a v . ( f a o s .) . r e liq u ie lit u r g ic h e a m b r o s ia n e e r o m a n e ; c o n u n « e x c u r s u s » a r ia n i d e i M a l . 1 9 0 2 . p p . 7 5 1 2 ]. N o t e a g io g r a llo h e . 1 9 0 2 . p p . 3 6 [ 3 ] .

9 . — N u o v e n o t e a g io g r a llo h e . 1 9 0 2 . p p . 7 5 [ 3 ] . 1 0 . V a t t a s s o , M a r c o . P e r la s t o r ia d e l d r a m m a s a c r o i n I t a l i a . 1 9 0 3 . p p . 1 2 7 . 1 1 . M e r c a t i, ilio v a n n i. V a r i a s a c r a . 1 9 0 3 . p p . 1 1 2 . 3 2 X 2 0 c m . 12. — I . U n f r a m m e n t o d eU e i p o t i p o s i d i C le m e n te A le s s a n d r in o sia n a . 1 9 0 4 . p p . [2 ], 4 6 .

IX.

P a r a lip o m e n a A m b r o ­

1 3 . C a ta lo g o s o m m a r io d e lla E s p o s iz io n e G r e g o r ia n a . 2 * e d . r iv e d u t a e a u m e n t a t a . 1 9 0 4 . p p . 7 4 . 1 4 . V a t t a s s o , M a r c o . D e i P e t r a r c a e d i a lc u n i s u o i a m i c i . 1 9 0 4 . p p . 1 0 5 [ 3 j . 1 5 . M e r c a t i , G io v a n n i. U p u s o o li i n o d i t i d e l 1 9 0 5 . p p . 5 5 . 1 t a v . p i e g . ( f a o s .) . 16.

b oa to

card.

G iu s e p p e

T o m m a sl tra tti

in

lu c e .

V u tta sso , M a rc o , in itia p a t r u m a lio r u m q u e s c r ip t o r u m e c c le s ia s t ic o r u m la tin o r u m e x M ig n e i P a t r o lo g ia , e t e x c o m p lu r ib u s a liis li b r i s . V o lu m e n I : A - M . 1 9 0 6 . p p . x , 6 9 5 . V o lu m e n I I : N - Z . 1 9 0 8 . p p . [ 2 ] , 6 5 0 .

17. —

18. —

F r a m m e n t i d ’ u n L i v i o d e l v s e c o lo r e c e n t e m e n t e s c o p e r t i. C o d ic e V a t i c a n o la t i n o 1 0 6 9 5 (c o n tr e t a v o le in f o t o t i p i a ) . 1 9 0 6 . p p . 1 8 , 3 t a v . ( f a c s .) . 4 0 x 3 5 c m . 1 9 . F r a n c h i d o ’ C a v a lie r i, F i o . H a g io g r a p h ic a . 1 9 0 8 . p p . 1 8 5 [ 2 ] . 20.

V a t t a s s o , M a r c o . I c o d io ! 2 t a v . p i e g . ( f a c s .) .

P e t r a r o h e s c h i d e lla

B i b li o t e c a

V a tic a n a .

1908.

pp. x ,

250

[2 ].

2 1 . C a r u si, E n r ic o . D is p a c c i e le t t e r e d i G ia c o m o G h o r a r d l, N u n z i o p o n t if ic io a F ir e n z e e M ila n o ( I l s e t t e m b r e 1487-10 o t t o b r e 1490) o r a p e r l a p r i m a v o l t a p u b b li c a t i e I l l u s t r a t i . 1909. p p . CLXXII, 723. 2 2 . F r a n o h l d e ’ C a v a lie r i, P io . N o t e a g io g r a fic h e . F a s c ic o lo 3 ° . 1 9 0 9 . p p . [ 3 ] , 1 2 2 . 2 3 . T ls s e r a n t , E u g è n e . C o d e x Z u q n ln e n s ls r e s c r ip tu s V e t e r is T e s ta m e n ti. T e x te greo des m a n u s c r it s V a t ic a n s y r ia q u e 1 6 2 e t M u s . B r i t . a d d i t i o n e l 1 4 . 6 6 5 , é d it é a v e o in t r o d u c t i o n e t n o i o s . 1 9 1 1 . p p . [ 2 ] , L x x x v , 2 7 5 [ 2 ] . 6 t a v . ( t a c s .) . 24. F ran ch i

de’

C a v a lie r i, P i o . N o t e a g io g r a llo h e .

2 5 . P a t z e s , M . M . K m cou τού Ιΐα ν ζ ή L ib r o s I - X I I g r a e o e e t la t in e p p . X L V ii, 2 0 3 . 1 t a v . ( f a e s .) .

F a s c ic o lo 4 ° . 1 9 1 2 . p p . [ 4 ] , 1 9 4 .

Τ ιπ ο ύ κ ειτο ς, s i v e lib r o r u m L X B a s i li c o r u m s u m m a r i u m . e d id e r u n t C o n t a r d u s F e r r in i t lo h a n n e s M e r c a t i . 1 9 1 4 .

26.

C o r r a ti, M ic h e le . D o c u m e n t i e r ic e r o h o p e r ia s t o r ia d e ll’a n t i c a B a s ilic a V a t i c a n a . T ib e r ii A ip h a r a u l D e B a s ilic a e V a t io a n a e a n t i q u i s s i m a e t n o v a s t r u c t u r a , p u b b lic a t o p e r l a p r i m a v o l t a c o n in t r o d u z io n e e n o t e . 1 9 1 4 . p p . l x i , 2 2 2 . 7 t a v . (2 p i e g .) .

27.

F ran ch i do’

C a v a lie r i, P i o . N o t e a g io g r a fic h e . F a s c ic o lo 5 ° . 1 9 1 5 . p p . [ 3 ] , 1 3 5 .

28.

V a t t a s s o , M a r c o . R i m e in e d it e d i T o r q u a t o T a s s o r a c c o l t e e p u b b li c a t e . 1 9 1 5 . p p . 9 2 . 2 t a v . ( f a o s .) . 2 9 . C a r u si, E n r ic o . L e t t e r e in e d i t e d i G a e t a n o M a r in i. I . L e t t e r e a G u i d ’A n t o n i o Z a n e t t i . 19 16 . p p . 59. 3 0 . M e r c a t i, G io v a n n i. S e l a v e r s io n e d a l l ’e b r a ic o d e l c o d ic e V e n e t o g r e c o V I I s i a d i S im o n e A t a m a n o a r c iv e s c o v o d i T e b e . R i o e r c a s t o r i c a o o n n o t iz ie e d o c u m e n t i s u lla v i t a d e l ­ l ’A t a m a n o . 1 9 1 6 . p p . 6 4 , 3 . 2 t a v . ( f a s e .) . 3 1 . — N o t i z i e v a r ie d i a n t i c a le t t e r a t u r a m e d i c a e d i b ib lio g r a f ia . 1 9 1 7 . p p . 7 4 . 32.

V a t t a s s o , M a r c o . H o r t u s c a e le s t iu m d e lic ia r u m e x o m n ig e n a d e flo r a t io n e s a n c t o r u m p a t r u m , m o r a l iu m p h ilo s o p h o r u m et s c r ip t o r u m s p ir it u a liu m s u m m a cu ra o o m p o s itu s . . . a D . l o a n n e B o n a . . . O p e r a s c o p e r t a e d o r a p e r l a p r i m a v o l t a p u b b li c a t a o o n u n ’a m p ia in t r o d u z io n e . 1 9 1 8 . p p . e v u [ 2 ] , 1 5 8 . 3 t a v . ( r i t r ., f a n s .) . 3 3 . F r a n o h l d e ’ C a v a lie r i, P io . N o t e a g io g r a fic h e . F a s c ic o lo 6 “. 19 20 . p p . [ 2 ] , 2 2 4 . 3 4 . G u id i, P ie t r o e P e lle g r in e t t l, E r m e n e g ild o . I n v e n t a r i dol V esco v a to , d e lla C a t t e d r a le e d i a lt r e c h ie se d i L u o e a . F a s c ic o lo I . 1 9 2 1 . p p . 12J, 3 4 2 . L a n z o n i, F r a n c e s c o . L e o r ig in i d e lie d io c e s i a n t ic h e d ’I t a l i a : s t u d io c r it ic o . 1 9 2 3 . p p . 3 , 6 7 2 . 1 c . g e o g r . p ie g . [ P r i m a e d iz io n e d e l l ’o p e r a i n d i c a t a a i n u m e r o s e g u e n t e ] .

35.

3 5 [ b is ] . — L e d io c e s i d 'I t a l i a d a llo o r ig in i a l p r in c ip io d e l s e c o lo v i i ( a n . 6 0 4 ) : s t u d i o c r it ic o . Faenza, F . Lega, 1927, p p. x u , 1122. 3 6 . S e h la p a r e lll, L u ig i. 11 o o d ic e 4 9 0 d e lla B i b li o t e c a c a p it o la r e d i L u c o a e l a s c u o la s c r i t ­ t o r i a lu c c h e s e (se o . v m - i x ) . C o n t r ib u t i a llo s t a d i o d e lla m in u s c o la p r e c a r o lin a In I t a l i a . 1 9 2 4 . p p . [ 3 ] , 1 1 5 . 8 t a v . ( f a c s .) . 3 7 - 4 2 . M is c e ll a n e a F r a n c e s c o E h r le . S o r lt t i d i s t o r ia e p a le o g r a fia p u b b l i c a t i s o t t o g l i a u s p lc d i S . S . P io X I , in o o c a s io n e d e ll’ o t t a n t e s i m o n a t a li z i o d e ll’ E m ù c a r d in a le F r a n c e s c o E h r le . . . 1 9 2 4 . 5 v o i . e 1 a l b u m , i l i . , t a v . , f a o s .

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

STUDI

E TESTI 117

D r . ARTUR

MIGHAEL

W E IH B I S C H O F

VON

COMMENTARIUS IN

PRIMAM

LANDGRAF

BAM BERG

PORRETANUS EPISTOLAM

AD CORINTHIOS

CITTÀ DEL VATICANO BIBLIOTECA APOSTOLICA VATICANA M CM XLV

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

IMPRIMATUR

Datum in Civ. Yat. die 22 October 1945.

►p P

e

. A

i .f o n s u s

C.

D

e

R

o m a n is

Ep. Porphyreonen. Vie. G-en. Civitatis Vaticanae

P R O P R IE T À

R o m a , 19 15 -

L E T T E R A R IA

T ip o g r a f ia d e l S e n a t o d e l d o t t . G . B a r d i .

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

FRANCISCO EHRLE PIAE MEMORIAE DIACONO CARDINALI CENTUM ANTE HOS ANNOS NATO QUI DE BIBLIOTHECA VATICANA OPTIME MERITUS HOC ETIAM CORPUS , COMMENTATIONUM EDITIONUMQUE EXCITAVIT

a.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

E I N L E IT UNG

Da aacli den Ergebnissen der neuesten Forschung die Schule der Porretaner Oder Gilbertiner in der Dogmengeschichte des 12. und 13. Jahrhunderts, d. i. derjenigen Periode, in der die Théologie aus einiachen Sammlungen von Vatersentenzen zu den gewaltigen und inhaltsschweren Summen eines Albertus Magnus und Thomas von Aquin ausreifte, eine massgebende Eolie gespielt hat, gilt es selbstverstandlich, sich mit dem Inhalt eines jeden bedeutenderen dieser Schule zugehorigen Werkes vertraut zu machen, nicht bloss, um sich ein Urteil über den Eigenwert seines Lehrinhaltes zu bilden, sondern vor allem, um in ihm vielleicht ein neues Quellgebiet scholastischen Wissens zu erschliessen, und nicht zuletzt aueh um zu einem vollstandigen und abschliessenden Urteil iiber den Porretanismus zu gèlangen. In meinen Mitteilungen zur Schule Gilberts de la Porrée1 habe ich nun bereits darauf hinweisen konnen, dass der Cod. lat. 1116 der Bibliothèque de l’Arsenal in Paris, der uns u. a. eine sehr wertvolle Abbreviation des Abaelardischen Eomerbriefkommentares2 erhalten hat, von Blatt 57 r-79® einen Kommentar zum 1. Korintherbrief bietet, der ais zu erklarenden Text nicht unmittelbar den Wortlaut des hl. Paulus, sondern denjenigen des Paulinenkommentares des Gilbert de la Porrée zugrunde legt. Wahrend nun der Paulinenkommentar des Cod. Paris. Nat. lat. 686 und der sich damit anscheinend in der Hauptsaehe deckende des Cod. 24

1 Collectanea Franciseana. 3. Assisi (1933) 185-208. 2 Edition von A. L a n d g k a f , P etri Abaelardi expositionis in epistolam 8 . P auli ad Bom anos abbreviano. Leopoli (1936).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

& vi

Einleitung

der Bibliothek von Boulogne-sur-Mer, sovie das Bruchstück des Cod. 57 der Biblioteca Vallicelliana in B o m 1 einem ungemilderten Porretanismus Baum geben, gebt das Werk des Cod. Ars. lat. 1116 vorsichtigere Wege. Da ich diese Handscbrift, einen Miszellankodex, bereits im Zusammenbang mit der Edition der Abaelardabbreviation beschrieben habe, kann icb mir hier eine Wiederholung ersparen. Der für uns in Erage kommende Teii findet sich, vie gesagt, von Blatt 57 ’’-79 *. Er ist von einer Hand des beginnenden 13. Jahrhunderts gesehrieben. Eoi. 57r am oberen Band von einer Hand des ausgehenden 13. Jahrhunderts der Yermerk: Super lam ad Corin[thios]. Eine andere Hand fiigt- in den gleichen Charakteren hinzu: subtiliter. Fol. 57r Beginn des Prologs: [S]icut in predicta epistola gra­ tiam et pacem et ipsius epistole sequentia Bomanis mandavit, sic et in hac sequenti gratiam et pacem et huius epistole sequentia Corin­ thiis mandat, ut eiusdem, scilicet Christi, apostolus esse credatur et per hoc in istis sicut in illis sit ei credendum. Ende des Prologs: De istis ergo intendit apostolus et quibus­ dam aliis, sed incidenter, Corinthios in quibusdam instruendo, in quibusdam obiurgando, ut scilicet perfectiores reddat et ab errori­ bus fidei et scismatum revocando retrahat. Beginn der Erklarung des 1. Kapitels: Sic ergo incipit: «Corin­ thii sunt Achaici ». Corinthus enim civitas est Achaie. Eoi. 79* Ende der Erklarung: eo quod ministrare officio vel potestate officiari et agere secundum officium vel proprii dignita­ tem officii ad prelatos tantum pertinere intelligatur. _ Der Kommentar reicht nur bis zur Erklarung von 1 Kor. 12, 4. Es lasst sich nicht entscheiden, ob unsere Handschrift all das bringt, vas ihre Vorlage enthielt. Wohl füllt der Schreiber mit dem Schluss unseres Bruchstiickes den unteren Band des Blattes 79* aus und diirfte so sein Bemühen zeigen, all das hier noch unterzubringen, vaster eben in seiner Yorlage fand. Einer ahnlichen Erscheinung begegnen v ir aber auch schon am Sehluss der ersten Kolumne von Blatt 64 *, v o dann doch der Text unseres Kommentares noch veitergeführt vird. Aus einer Erscheinung vie der geschilderten 1 Man v g l. A. L a n d g r a f , N ene F un d e zur Porretanerschule. Collectanea Franciscana. 6. Assisi (1936) 353-365.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Einleitung

vu

làsst sich also lediglieli auf ein Aufhôren der augenblicklichen Schreibyorlage flir dea Kopisten, nicht aber auf einen Abschluss des ganzen Werkes sebliessen. Jedenfalls aber rat das « Sicut iu predicta epi­ stola » des Aufanges unseres Prologes, dass es ursprünglich auch eine Erklârung des Bomerbriefes aus der Feder des gleieben Yerfassers gegeben baben muss. Wer dieser nun war, dies festzustellen baben wir vorlâufig gar keine Handhabe. Wir müsseu uns mitr dem Hinweis begnbgen, dass er aus der Porretanerscbule hervorgegangen ist, bzw. ihr, wenn auch nicht unter dem Schwur auf alle Worte des Lehrers, zugehort. Im Text kann man zwei you einander yerschiedene Hande feststellen. Mit Blatt 73 beginnt eine audere Schrift, die erst mit dem dritten Drittel der zweiten Kolumne you Blatt 78* eudet und der ersten wieder das Feld überlâsst. Der zweite Scbreiber ist weniger sorgfaltig als der erste, er macbt mehr Fehler, yerwechselt insbesondere bâufig das r mit dem t und scheint so den Inbalt seiner Yorlage nicht zu yerstebeu. Auch dürfte er jünger sein als der andere, da er im Gegensatz zu diesem niemals das geschwanzte e benützt. Das Textbild weist eine Beihe you Lücken auf. Fol. 58r lasst auf der zweiten Kolumne mehr als eine und eine halbe Zeile irei, obne dass im kommentierten Text etwas fehlte. Ebenso ist auf Blatt 58* am Anfang einer Zeile die Hàlfte frei geblieben und dies ist nicht durch den zu erklarenden Text, nodi auch durch eine fiihlbare Auslassung in der Erklârung selber begriindet. Die fehlende Dreiyiertelrestzeile auf Blatt 62* fâllt mit einer Auslassung im zu erklarenden Text zusammen, da sich hier ein Sprung yon 1 Kor. 3,13 nacb 1 Kor. 4,15 zeigt. In ahnlicher Weise ist auch die fehlende Drittelrestzeile auf Blatt 63* begriindet. Hier ist zwar nocb ein zu erklarendes « 'Videat » geschrieben; dasselbe bleibt aber ohne Kommentar und uberdies fàhrt die mit 1 Kor. 5,6 abgebrochene Interpretierung nachber mit 1 Kor. 5,9 fort. Wie die ersten beiden Auslassungen ist auch die leere Drittelzeile auf Blatt 64* durch keine Textliicke begriindet. Dagegen ist die leere Fiinftelrestzeile auf Blatt 65* von einer Auslassung im zu erklarenden Text begleitet. Es sind so schon die letzten yor der Liicke vermerkten Worte « Sed cum » nicht mehr interpretiert, wie auch die vier folgenden Zeilen des Gilbertschen Textes des Cod. Lips. lat. 427 fol. 38r ohne Deutung bleiben. Allerdings ist hier das Spatium so gering,

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

νπι

Einleitung

class es unmôglich in dieser Form zum Zweek der so ausstehenden Erganzung eingeschaltet worden sein kann. Es scheint vielmehr, als ob der folgende Text früher als der hier abbrechende geschrieben und der freiznlassende Eaum zn kurz bemessen worden ware. Auf Blatt 68" sind wieder die Worte « Quod sine devotione Dei est » ohne Erklarung geblieben und obendrein von einer leeren Zeile gefolgt. Die nâchsten erklarten Worte des Gilberttextes « Ac per hoc non est peccatum » folgen ini Leipziger Manuskript unmittelbar auf das « Quod sine devotione Dei ». Die leere Vierfiinftelrestzeile auf dem gleichen Blatt 68" ist von einem Überspringen von vier Zeilen im Gilberttext (Cod. Lips. lat. 427 fol. 39") begleitet. Wahrend die erste leere Halbzeile auf Blatt 69" in dieser Beziehung wieder unbegriindet ist, geht die zweite Liicke in der Ausdehnung von fast einer ganzen Zeile Hand in Hand mit dem Unterbleiben der Erklarung von 11 Zeilen des Gilbertextes (Cod. Lips. lat. 427 fol. 40"). Die vier leeren Zeilen am Ende der zweiten Kolumne des Blattes 77 " weisen die Stelle auf, wo die Erklarung von 1 Kor. 11,7 auf 1 Kor. 11,22 iibergeht und voile zwei Seiten des Gilberttextes (Cod. Lips. lat. 427 fol. 46 "-47") unberiicksichtigt bleiben. Die knappe leere Ganzzeile anf Blatt 79" geht dann wieder zusammen mit dem Fehlen einer Bezugnahme anf fast Dreiviertelseiten des Gilbertkommentares (Cod. Lips. lat. 427 fol. 48"). Wie wir bereits angedeutet haben, kann als Grund fiir diese Liicken im Textbild nicht ohne weiteres jedesmal eine Auslassung auch im zu erklarenden Text oder in der Texterklarung selber angenommen werden. Denn auf der einen Seite geht nicht mit jeder Liicke eine solche Auslassung Hand in Hand, und andererseits weist das Textbild wieder keinerlei Liicke auf, wo Stiicke des zu erklarenden Gilberttextes ausgelassen sind. So auf Blatt 58", 60", 61", 62"; dann insbesondere anf Blatt 66", wto die Erklarung von 1 Kor. 7, 3 bis 7, 6 fehlt und damit Dreiviertelseiten des Gilbert­ textes (Cod. Lips. lat. 427 fol. 38") unberiicksichtigt bleiben. Ferner Blatt 69", wo zweimal 10 und einmal 11 Zeilen (Cod. Lips. lat. 427 fol. 39®, 40" und 40", Blatt 69", wo kurz hinter einander 17, 7, 7 und 10 Zeilen (Cod. Lips. lat. 427 fol. 40" und 41"), Blatt 71", wo 16 (Cod. Lips. lat. 427 fol. 42"), Blatt 72", wo 19 (Cod. Lips, lat. 427 fol. 44"), Blatt 76", wo 7 (Cod. Lips. lat. 427 fol. 45") Zeilen des Gilberttextes unberiicksichtigt bleiben, ohne dass dies irgendwie im Schriftbild ausserlich in die Erscheinung trate Oder durch irgend ein Zeichen angedeutet wiirde.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Einleitung

is

Es bleibt somit nodi eine Erklàrung für die àusserlich erkennbaren Lücken zu suchen. Yielleicht gehen wir nicht irre, wenn wir sie auf die Yorlage nnd auf die Art ihrer Beniitzung zurückfiihren. Man liest nàmlieh am Band der zweiten Kolumne von Blatt 63r: Me deest. Im zu erklàrenden Gilberttext zeigt sick hier keine in die Waagschale fallende Lüeke, ans der man schliessen kônnte, dass auch ein Teil nnserer Erklàrung fehlte. Es ist darum naheliegend anzunehmen, dass hier die augenblickliche Yorlage fiir den Schreiber zu Ende ging und er dies aus irgendwelchen Gründen, vielleicht weil er sich wegen des Abbrechens der Arbeit verantworten musste, am Band vermerkte. Der gleiche Grand dürfte auch für das Mne deest am Ende der ersten Kolumne von Blatt 64* massgebend geworden sein, wo ebenfalls in der Fortsetzung der Gil­ berttext lückenlos erklàrt wird. Meine friihere Annahmex, dass hier sich ursprünglich eine mit Mnc deest angemerkte Lüeke aufgetan hàtte, die dann nachtràglich ausgefüllt worden ware, scheint mir nicht mehr wahrscheinlich. Wolil ist richtig, dass die erste K o­ lumne um eine Zeile tiefer herabgeht als die zweite und dass dies vollig gegen die sonstige Übung des Schreibers verstosst. Aber das Mnc deest steht eben erst unter dieser herabgerackten Zeile und setzt dieselbe bereits als geschrieben voraus, kann also schon aus diesem Grand und dann auch wegen des auf das Polgende verweisenden Mnc nicht das Yorausgehende, sondera nur das Folgende meinen. Der Schreiber riickte eine Zeile tiefer herab, nicht etwa weil die zweite Kolumme bereits geschrieben war und er den Baum fur einen Kachtrag zu kurz bemessen hatte, sondern vielmehr weil ihm die Vorlage fiir das Folgende fehlte und er wegen einer einzigen Zeile nicht eine neue Kolumne beginnen wollte. Den Mangel einer weiteren Yorlage hat er dann mit dem Mnc deest angezeigt. Es liegt aber kein hinreichender Grand für die Annahme vor, dass der nun folgende Teil des Kommentars einem andern Werk angehorte. Denn vor allem zeigt der ganze Charakter desselben keinen Unterschied von demjenigen des vorausgehenden, und zudem mahnt auch das bereits auf Blatt 63r sich findende Me deest davon ab, in einem solchen Yermerk ohne weiteres einen Hinweis auf den Übergang zu einer fremden Yorlage zu sehen. Freilich bleibt dann die Frage offen, was eigentlich die Ursache eines Abbrechens 1 Mitteilungen zur Schule Gilberts de la Porrée. Collectanea Franciscana. 3. Assisi (1933) 187.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

X

Einleitung

der Yorlage an zwei so nahe beisammen liegenden, knapp dureli Kolnmnen getrennten Stellen gewesen sein mag. Yielleicbt bestand die Yorlage ans gefalteten Pergamentblàttern, die je vier Seiten enthielten. Den Inbalt von 8 Kolnmnen der Yorlage bàtte somit unsere Handscbrift auf nngefàbr 6 Kolnmnen untergebracht. Auf einen Mangel in der Yorlage weist aucb der Umstand hin, dass am Ende der zweiten Kolnmne von Blatt 77* gut 4 Zeilen irei bleiben nnd dann mit Blatt 78* die Erklàrung an einer Stelle des Gilberttextes wieder einsetzt, die im Cod. Lips. lat. 427 zwei Seiten (fol. 47*) binter derjenigen liegt, die zuletzt auf Blatt 77* erklàrt worden ist (Cod. Lips. lat. 427 fol. 46*). Als der Kopist unser Blatt 78 zu scbreiben begann, war er sicb wobl bewusst, dass ihm das Zwischenstiick f ebite, weshalb er ja eben nicbt no eh die letzten Zeilen von Blatt 77® ausfiillte. Wenn er den Baum dabei zu kurz bemass, dann diirften dabei Riicksichten auf die Knappheit des ihm zur Verfiignng stehenden Pergamentes mitgesprocben haben. Denn nnr auf eine solcbe kann es zurückgeführt werden, dass das Halbblatt 70bis auftritt, das nicht etwa erst nachtràglich, sondern unmittelbar im Anschluss an Blatt 70 * geschrieben worden ist. Führt es doeh den auf Blatt 70* abgebrochenen Satz weiter und bricht es doeh genau am Ende von 70 bis* mitten in einem Satz ab, der korrekt mit dem Beginn von Blatt 71* fortgesetzt wird. Wobei noeh in die Waagschale fàllt, dass sowobl die Recto als aucb die Yersoseite von Blatt 70Ws in gleicber Weise genau abgezàhlte 43 Zeilen umfasst. Jedenfalls dürfteri wir mit der Annahme nicht irre gehen, dass alle Liicken im Textbild und aucb in der Erklàrung auf die Yorlage selber und auf die Art und Weise, wie sie dem Abscbreiber zugànglicb wurde, zurückzuführen sind. 6

Schwierigkeiten fiir die Herstellung des ursprünglichen Textes macbt das Auftreten einer Glosse, deren Zweck auf Blatt 59* die Bemerkung dartut: Iste yperglose distincte et sane quidlibet expo­ nunt. Es ist auch ricbtig, dass diese Glossen, wie man Schritt fiir Schritt beobaebten kann, bemüht sind, jede Unklarheit des Textes zu bebeben. Diese Glossen miissen wenigstens teilweise sehon in der Yorlage unseres Textes als Glossen gestanden haben und miissen daraus mit abgeschrieben sein. So lautete auf der zweiten Kolumne von Blatt 73* eine Zeile urspriinglich: Yidetur superfluere, quod addit: non os frangit, ut sibi videtur « qui premit dente ».

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Einleitung

xi

Das os frangit ut sibi videtur ist dann gestrichen und mit einem vorangestellten scilicet als Glosse liber das qui fremit dente gesetzt worden. Somit ist hier beim Abschreiben eine Glosse in den Texte geraten und nachtraglich wieder an den ihr zustehenden Platz verwiesen wor­ den. Gleiches gilt ftir die folgende Stelle auf Blatt 74r, die urspriinglich gelautet hatte: ut de vino idem intelligas, inducat quas voluerit vel facturas imitationes. So geschrieben ist der Text sinnlos. Das vel facturas, wieder eine in den Text geratene Glosse, wurde dann herausgestrichen und an den ihm zukommenden Platz liber imitationes gesetzt. GllicMicherweise halt der Abschreiber im allgemeinen an der Regel fest, Korrekturen durch einen Strich ihren Platz im Text zuzuweisen. Kiemals tut er dies fiir die Glossen. In einigen Fallen, die wir im Apparat zu unserer Ausgabe ausdriieklich vermerken, scheint aber das Yerweiszeichen fiir Korrekturen vergessen worden zu sein. Eia besonderes Augenmerk ist auch dem zu erklarenden Gilberttext zuzuwenden. Was in unserm Kommentar als solcher kenutlich gemacht wird, stimmt nicht immer buchstàblich mit dem Text iiberein, den wir z. B. im Cod. lat. 427 der Leipziger Universitâtsbibliothek flnden. Es zeigt sich aber zugleich auch, dass solche Abânderungen nicht irgendwie willkiirlich geschehen, sondera vielfach bloss aus stilistischen Grtinden, wo Worte Gil­ berts in Sâtze unserer Erklarung eingebaut werden. So z. B. liest man in unserm Kommentar auf Blatt 62r: Unde, ■quia nos impendimus auxilium, « dici possumus agricole vel archi­ tecti ». Sicut enim agricola operatur in agrum, ut fructum profe­ rat, architectus quoque suis instrumentis agit in ligna, ut ex eis liat edificium, sic nos operati sumus in vos tum predicatione, tum baptismate, ut vos per predicationem fructum fidei proferentes in fide per baptismum edificaremini. « Deus autem rectius dicitur agricola », potestate scilicet et mercede, et « architectus », artificio scilicet et scientia; « nos autem operam », servitute scilicet et susceptione. Der Text Gilberts lautet hier nach Cod. Lips. lat. 427 fol. 33’": Unde et nos sive agricola sive architecti possumus dici, und: rectius ipse agricola, nos vero illius agricole operarii dicimur. Auf Blatt 63 * unseres Kommentares best man: « Aut falso interpretantur » eas a se receptas ; et hoc ideo, ut « bonos oppri­ mant ». Der Gilberttext schreibt im Cod. Lips. lat. 427 fol. 36v: propter opprimendos bonos.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

X II

Einleitung

Aus dem gleichen Grund diirfte unser Kommentar auf Blatt 64r schreiben: «Absurdum autem», sicut est, ita «videtur dici numquam peccasse, qui fecerit, quod non expedit » fieri; wahrend der Gilberttext im Cod. Lips. lat. 427 fol. 37” lautet: «Absurdum autem videtur, cum aliquid fiat, quod non expedit, dicatur non pec­ casse, qui fecerit. » D odi müssen fur die Abweichungen vom Wortlaut des Cod. Lips. lat. 427 auch andere Griinde herangezogen werden. Teilweise dürften sie darin zu suchen sein, dass eben der von unserm Autor benützte Gilberttext an und für sich schon da und dort vom Leipziger Text abriickt. Teilweise vielleicbt auch darin, dass in der Yorlage unserer Handschrift die Gilberttexte nur jeweils mit den Anfangsbuchstaben der einzelnen Worte vermerkt waren und so der Abschreiber, zumai bei einer undeutlich geschriebenen Yor­ lage, ohne Beiziehung einer Gilberthandschrift leicht irren komite. Endlich diirfte auch der Yerfasser unseres Kommentares schon an und fiir sich nicht allzu angstlich bemiiht gewesen sein, mit absoluter Genauigkeit den Gilberttext wiederzugeben. Das schwierigste Problem bedeutet die Datierung des vorliegenden Werkes. Es geht nicht an, einfach wegen des Umstandes, dass sich streng gilbertinische Lehren im Kommentar finden, seine Abfassung ganz nahe an die Lebenszeit Gilberts heranzuriicken. Selbst wenn ein Werk Lehren enthielte, deren Yerurteilung durch die kirchliche Autoritat zu einer uns bekannten Zeit erfolgt ist, Avare daraus die Datierung vor diesem Zeitpunkt nicht gesichert. Demi es gàlte immer noch zu beriicksichtigen, welches Aufsehen die betreffende Verurteilung gemacht hat, und auf der andern Seite, wo das Werk selber entstanden ist. Wurde es in einem einsamen Kloster irgendwo weit entfernt von den wissenschaftlichen Zentren verfasst, dann konnte lange Zeit nachher dort von einer solchen Yerurteilung noch nichts bekannt geworden sein. Yerficht es obendrein nur Lehren, die zwar von den Theologen abgelehnt, aber nicht autoritativ verurteilt waren, wird eine Datierung aus diesem Umstand noch unsicherer. Wir haben nun bereits friiher dargetan 1, dass unser Kommen­ tar einen gemàssigten Gilbertinismus verficht. Wir kônnen dem hinzufiigen, dass die anscheinend nicht weit in die zweite Halfte 1 Mitteilungen zur Schule Gilberts de la Porrée. Collectanea Francise ana. 3. Assisi (1933) 191-207.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Einleitung

X III

des 12. Jahrhunderts herabsteigende Ansicbt, dass Christus seinen unsterblichen Leib den Aposteln beim letzten Abendmahl gab, in unserm Kommentar 1 verfochten wird. Wir kennen sie arch sonst in der Summe des Magisters Sim on2. Sodami wird sie auch in den zum Bereich des Anselm von Laon gehôrigen Quâstionen des Cod. Paris. Sat. lat. 18108 fol. 13r allen Ernstes mit ihrer Begriindung vorgefiihrt, obwohl man sicb bier eines Urteiles enthâlt3. Auch die Sententiae Atrebatenses entscbeiden sich nicht 4. Eine andere dem gleicben Bereicb angehorige und dem Cod. A vr anches 19 (fol. 142) entnommene Quàstion tritt aber dafiir ein, dass Christus sei-' nen unsterblichen und leidensunfàhigen Leib seinen Aposteln gegeben h a t5; ebenso eine Quàstion des Cod. British Museum Arundel 360 (fol. 60*1) 6. Ganz eindeutig schreibt auch die Glossa ordinaria zu 1 Kor. 11,24: biota, quod corpus Christi yoluntate fuit mortale et passibile, naturaliter nec mortale nec passibile; et immortale datum fuit discipulis, etsi tunc mortale esset, biota, quod disci­ puli tale dominicum corpus acceperunt in cena ante resurrectionem, quale erat in natura, scilicet immortale, non quale erat ex volun­ tate, id est mortale, quod dum adhuc mortale non per naturam, potuit Petro esse immortale virtute eius, cuius voluntate erat mor­ tale et non iure nature. Ipse enim solus mortuus est voluntate; alii omnes ex necessitate 7. Jedenfalls lâsst sich auch sonst sagen, dass der ganze Character der Théologie unseres Kommentares von einer Art ist, die nicht notigt, ihn idei spàter als 1150 anzusetzen. Dafiir spricht insbeson-

1 Fol. 78. 2 H. W e isw eiler , M aître Sim on et son groupe de sacramentis. Spicilegium Sacrum Lovaniense. Fase. 17. Louvain (1937) C L X IV unci 38. 3 O. L ottin , N ouveaux fragments théologiques de l’ école d'Anselm e de Laon. Quelques . manuscrits français. Eecherclies de théologie . ancienne et médiévale. 12. Louvain (1940) 66 f. 4 O. L ottïn , L es Sententiae Atrebatenses. Recherches de théologie ancienne et médiévale. 10. Louvain (1938) 351. 5 O. L ottïn , N ouveaux fragments théologiques de l’ école d’A nselm e de Laon. Quelques manuscrits français. Recherches de théologie ancienne et médiévale. 12. Louvain (1940) 72. 6 O. L ottin , N ouveaux fragments théologiques de l’ école d’A nselm e de Laon. Quelques manuscrits anglais. Recherches de théologie ancienne et médiévale. 11. Louvain (1939) 253. 7 Inkunabel, Basel (1498).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

X IV

Einleitung

dere aneli nodi die Behandlung des impedimentum criminis. Anf Blatt 69 V liest man nàmlidi: Querendum est a muliere, priusquam nubat, an velit, et postea cognita eius voluntate nubendi querendum est ab ea, cui velit nubere. Itaque illi, cui volet, consensu illius, si ipse sit legitima persona ad contrahendum matrimonium, nubat, etiamsi cum illo commisit adulterium, quantum libuit, vivente eius marito. Quod enim Leo papa ait: Quam polluit adulterio, nemo ducat in matrimonio, sic intelligendum est: hoc preceptum non est, ut factum mutet, sed, ut, ne stulte vel male fiat, moneat. Quasi, non hoc ideo dicit, quin hoc factum sit faciendum, ut quale, non quid fiat, intelligatur, sed, ut factum sit non sic faciendum. Non ergo prohibet hoc fieri, tam­ quam sit non faciendum, sed monet, ne aliter fiat quam sit facien­ dum. Contingit namque, quod multe interficiant veneno vel quo­ libet alio modo maritos suos, ut nubant lecatoribus suis, quod, postquam scitum sit, si ipse nubant illis, sic maneant et coniuges erunt, nec faciendum est inter eos propter hoc divortium. Si autem, priusquam coniungantur, scitum sit, si ipsi, mulier scilicet et lecator suus petant a sacerdote benedici, non benedicat sacerdos. Si tamen minentur fornicari et fornicabuntur, nisi nupserint, ita pro­ vide agat, ut illis clam et secrete vocatis hoc det consilium, ut sci­ licet ipsi in longinca regione recedant, ne sint exemplum consimi­ lis criminis vel taliter faciende coniunctionis preeunte tali crimine; et ibi, id est in regione longinca, in qua non cognoscitur eorum faci­ nus, secure nubant. Wenn man nun bedenkt, dass sowohl Gratian als auch der Lombarde eine Ehe im Fall des vorausgegangenen Ehebruches und der damit verknüpften Ermordung des unschuldigen Eheteiles nicht zuliessen1 und dass bald nachher eine Dekretale Alexanders III ausdrficklich ffir diesen Pall die Ehe verb ot1 2, wird man, wo es sich doch um Dinge kirchlicher Praxis handelt, auch hier gemahnt, nicht zu weit in die zweite Halite des 12. Jahrhunderts herabzusteigen. Dies besonders, wenn man alle bisher dafiir aufgeführten Griinde zusammennimmt. Denn insbesondere die Dekretalen Alexanders III

1 Man vgl. A . K neciit , Handbuch des katholischen Eherechts. Freiburg i. Br. (1928) 455. - J. M. D onohane , The impediment of Crime. A n historical synopsis and commentary. Washington, D . C. (1931) 30. 2 Decretalium D . Gregorii Papae I X Compilatio. Lib. 4 tit. 7 e. 1 (A e . F ried berg , Corpus luris Canonici. II. Leipzig (1881) 687).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Einleitung

XV

waren bis zur ihrer Sammlung teilweise in ihrer Echtheit umstritten und konnten sich darum im zwolften Jahrhundert nicht mehr vollig a u s w ir k e n so dass also die Mchtbeachtung einer solchen Dekretale allein no eh keine sichere Handbabe für eine Datierung gibt. In der Edition, die nach der einzigen Handsehrift, dem Cod. Paris. Arsenal, lat 1116, erfolgt, werden ausser dem Text, dem kritischen Apparat nnd dem Aachweis der Zitate anch die Yarianten des erklârten G-ilberttextes gegenüber dem Wortlaut des God. lat. 427 (L) der Leipziger Uniyersitàtsbibliothek geboten, dessen Eolienzàhlung iibrigens aucb am Band des Textes vermerkt wird. Ans* serdem werden jeweils in diesem letzteren Apparat die porretanischen Lehren vermerkt. Mir bleibt noch die angenehme Pflicht des .Dankes denen gegenüber, welche das Erscheinen der Arbeit in einer Zeit, in der dies nur wider alle Hoffnung zu hoffen war, ermòglicht liaben, Seiner Eminenz, dem Hochwürdigsten Herrn, Johannes Kardinal Mercati, und dem Hochwürdigsten Herrn Prafekten der Vatikanischen Bibliothek, P. Albareda. Schliesslich auch Herrn P. Franz Pelster S. J., Professor an der Gregorianischen Universitat in Kom, meinem Lehrer, der die Hauptlast der Korrektur getragen nnd mir auch sonst mit hingebender Sorgfalt grosste Dienste geleistet hat. Den Vorstânden der Bibliothèque de l’Arsenal in Paris und der staatlichen Bibliothek in Bamberg fühle ich mieli fü r . die Môglichkeiten, die sie mir zur Herstellung der vorliegenden Arbeit gaben, dankbar verpflichtet. Bamberg, 15. August 1945.1

1 Man v g l . A . L a n d g r a f , Die Ansicht der Friihseholastik von der Zugehòriglceit des Baptizo te zur Taufform. Scholastìlc. 17. Eupen (1942) 546-555.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

[PEOLOGUS]

[SJicutaì in predicta epistola gratiam et pacem et ipsius epistole 57 r sequentia Komanis mandavit, sic et in hac sequenti gratiam et pacem et huiusbì epistole sequentia Corinthiis mandat, ut eiusdem, scilicet Christi, apostolus esse credatur et per hoc in istis sicut in illis sit ei credendum. Gratiam, dico, contra merita, ut ex se se nichil esse existiment nisi ex sola gratia. Pacem, dico, contra super­ biam et fraterne unitatis discidium, ut scilicet habita humilitatis patientia et exclusa scismatum profana dissensione malos tolerent corrigendo, infirmos suscipiant eis condescendendo. Distantia tamen est huius epistole ad predictam, quoniam in predicta egit de gratia et pace ecclesiastica, donum gratie contra merita, rationem humilitatis contra superbie negligentiam et vin­ culum unitatis contra scismata prestruendo; in ista vero Corinthios potius instruit de sacramentorum veritate et virtute vel usu, qui idem est, de humilitate, de fraterna unitate, de maritali complexu, de donis Spiritus Sancti, de resurrectione mortuorum. Istosc), scilicet Corinthiosd), autem potius quam alios et in istis potius quam in aliis intendit apostolus instruere, quia predicatione Pauli erant conversi ad fidem Christi. In istis dictum est, quia in quibusdam istorum Corinthii non recte sentiebant nec ad plenum scientes in quibusdam erant négligentes, in quibusdam indis­ creti, in quibusdam corrupti. Ipsi namque per pseudoapostolos multiphariam et diversis locutionume) generibus subversi putabant ex humanis rationibus iudicium sumentes sacramenta esse id, quoda )b a) In margine superiore alia manu S u p e r I ara a d C o r in t h io s , tertia manus add. inter lin. c) I s t o s ] bis d) I s t o s - C o r in t h io s ] assumptum ex linea seguenti t i o n u m ] add. et del. d iv e r s i. b)

h u iu s ]

s u b t ilit e r .

e)

lo c u ­

1

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Commentarius Porretanus

2

dicuntur, eta) virtutem habere ex ministerio prelatorum et meritis et non nisi ex ipsis6). Putabant enim sacramenta nichil efficacie, nichil virtutis habere, id est nichil efficere, nichil posse eis effici, immo etiam non esse veri nominis sacramenta, si a malis tracta­ rentur, et maioris vel minoris efficacie usum ea habere secundum maius vel minus ipius prelati magis vel minus boni meritum. In hoc igitur nec recte nec perfecte sentiebant. Unde apostolus, quoda )*c) non recte, hoc corrigere, quod non perfecte, hoc supplendod) doceree) intendit. Négligentes erant in humilitate et fraterna uni­ tate, quia et Paulum de Christo predicantem humilia erudiendis, ubi erat necessarium, contempnebant, et malos patienter tolerando corrigeref) et infirmis condescendere humiliter suscipiendo eos et unanimiter dedignantesa) non curabant. In quo et superbie negligentiam incurrebant et fraterne unitatis vinculum scindebant. De maritali etiam complexu, id est de coniugio, imperfecte et insufficienter sciebant. De donis vero Spiritus Sancti indiscrete sentiebant, quandoque, quod non erat gratie, ei attribuentes, quan­ doque in eo, quod ipsius erat, ei derogantes nec inter dona Spiritus Sancti recte discernentes. De resurrectione mortuorum corrupta erat orum scientia. Predicatione namque pseudoapostolorum hoc efficiente in eis non putabant resurrectionem [corporum futuram, sed animarum tantum, et illam esse hic, non in futuro. De sacramentorum ergo veritate et virtute prestruit contra mundane sapientie rationem, ut, quod non recte sentiebant, hoc cor­ rigat, quod non perfecte, hoc supplendo doceat. De humilitate vero contra superbiam, de fraterna unitate contra cismata, ut sci­ licet idem per omnia credant, malos tolerenth), infirmos suscipiant, quibus pax servatur. De maritali complexu contra illicitum com­ plexum, ut scilicet inter hunc et illum discernentes illi adhereant omnino hunc repellentes. De donis Spiritus Sancti contra erro­ rem, de resurrectione mortuorum contra pseudoapostolos, quorum pravam et hereticam sententiam refellit. Nota, quoniam, licet omnia divine pagine communi appella­ tione possint dici sacramenta et divina, tamen hic specialiter intelliguntur sacramenta humana, de quorum veritate et virtute agit apostolus, que, inquam, prelatorum ministerio pertractantur. De

a) e t] e t i a m . add. s u p p le r e . e) sitis inversum. g)

b)

c) a p o s t o lu s q u o d ] inter Un. d) s u p p le n d o ] inter lin. / ) t o le r a n d o c o r r ig e r e c o r r ig e r e t o le r a n d o signis appo­ d e d ig n a n t e s . correctum ex d e s ig n a n t e s . h) t o le r e n t ] correctum ex t o l e r a n t . e x ip s is ] e x e m p li s .

d ocere]

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

In I: Ep. ad Corinthios. Cap. I.

3

istis ergo intendit apostolus et quibusdam aliis, sed incidenter, Corin­ thios in quibusdam instruendo, in quibusdam obiurgando, ut scili­ cet perfectiores reddat et ab erroribus fidei et scismatum revocando retrahat. [C a p .

I.]

Sic ergo incipit: «Corinthii sunt Achaici». Corinthus enim civitas est Achaie. « Minus perfecte », ut de coniugio. Crede­ bant enim, quoniam facto divortio inter virum et uxorem non sicut viro aliam, ita uxori alium liceret ducere. Quod minus perfecti est sentire. Que tamen difficilis erat questio apud eos. Quod, inquit, Ambrosius 1 velle videtur. « Fraternam unitatem » r credendi et volendi contra scismath idem, id est unita ea, que ad fidei integritatem necessario perti­ nent. Hoc enim dico. Nam non est cisma fidei de lapide duro credi aliud ab uno et aliud etiam contrarium ab alio. Nam, si iste credat de lapide, quoniam durus est, non est hoc ad edificationem fidei. Si autem iste credat de eodem, quoniam non est durus, nec hoc est ad detrimentum fidei. Sic enim et sic sentire nec mere­ tur nec dampnat aliquem. Unde dicitur: Fides non habet meri­ tum, cui humana ratio prebet experimentum 2. Sed credere de lapide, quod sit durus et non ex Deo, vel quod non sit durus, cum sit, et nec hoc ex Deo, utrumque ad detrimentum fidei est, sicut contra­ rium est ad edificationem fidei, quod scilicet credatur, si sit, quo­ niam ex Deo est; si autem non sit, quoniam ex Deo est, quod non sit, ut scilicet fides et esse rei et non esse Deo attribuat. « Sacramentorum veritatem », que est secundum substantiam, que scilicet veritas est ratio substantie rei. « Et usum », qui est secundum virtutema) veritatis, que scilicet virtus pro eodem hic habetur, quod usus sacramentorum. a)

l

toi.

v ir tu te m ] v e rita te m

1 * u n ita te m ] c a r ita t e m

L

m b r o s i a s t e r , Commentaria in X I I epistolas beati P au li. Iu ep. I ad Cor. 11 (SSL 17, 230). 2 G r e g o r i u s M., X L homiliarum in evangelia lib. 2. Hom. 26 (SSL 76, 1197): « Sed sciendum nobis est, quod divina operatio, si ratione comprehenditur, non est admirabilis; nec fides habet meritum, cui humana ratio praebet experimen­ tum ».

1 A

c. 7

V.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

29«

Commentarius Porretanus

4

« Humilia », quasi vilia, « de Christo », quod scilicet natus est ex muliere, passus, crucifixus et cetera, que ad humanam naturam pertinent. « De resurrectione mortuorum corrupta ». In quo nota­ tur, quoniam [fides] a) recta et sana fuerat credendi corporum resur­ rectionem sicut et animarum; sed per pseudo-predicationem61 modo corrupta erat et depravata, ut de corporum resurrectione nichil crederent. « De his », scilicet superius enumeratis agere principaliter inten­ dit, « et de quibusdam aliis », sed de eis preter principale proposi­ tum « incidenter ». In utrisque, inquam, in parte « instruit », docet, in parte « obiurgat ». Ad quid ? Ut hinc per instructionis doctri­ nam, hinc per obiurgationisc) increpantiam errores eorum in fide et cismata eorumdem in unitate auferat, ut scilicet ipsi et recte cre­ dant et unitatem fraterne dilectionis custodiant. « Apostolus », ecce officium. « Jhesu Christi », ecce dignitas, que maxima est, a tali scilicet Domino, tali, id est a tam digno tam dignum dari officium, ut et in dante et in datod); quare et in eo, cui datur, ratio dignitatis constituatur, ut datore) Deus et homo intelligatur, cui datur missus, donum officii apostolatus. « Nec in iram sicut Saul, sed per voluntatem Dei ». Voluntate Dei et Saul in regnum et Paulus in apostolatum vocatus est. Sed, quoniam in Saule vocatof) voluntatem Dei secuta est multiplex dampnatio; in Paulo autem ing) apostolum electo voluntatem Dei secuta est multiplex gratia. Ideo Saul in iram, Paulus per voluntatem Dei dicitur vocatus. Unde et Saulem dicens vocatum esse tacuit?i) per voluntatem Dei, sed addidit « in iram »; Paulum vero a Deo v o­ catum adiecit « per voluntatem Dei », ideo subiungens « in beneplacit o eius ». De humana enim ratione est, quoniam beneplacitum ex voluntate procedat, ira vero ex voluntatis quasi contrario emergat. « Dispensatorum attendentes merita » sicut in veritate sacra­ mentorum et virtute. « Facitis », quantum in vobis est, in quo utique erratis. « In Christo Jhesu », quasi non per Paulum, non per Apollo, non per hominem tantum, sed « per Jhesum Christum ». Quod inde manifestum est, « quia » 2*, quasi quia ipse « sibi retia) [fid e s ]] ponitur super r e c t e signum referons ad marginem, uM tamen verbum omissum, quod videtur esse fid e s non invenitur b) p r e d ic a t io n e m ] correctum ex a p r e d ic a t io n e m c) o b iu r g a t i o n i s ] correctum ex in c r e p a t io n is ; in marg. repetitur p e r o b iu r g a t io n is d) d a t o ] add. in marg. n a m d i g n i t a t e m res d a t a d a n t is h a b e t e) d a t o r ] add. inter lin. s a lv a t o r f) v o c a t o ] add. inter lin, in r e g e m g) in ] inter lin. h) t a c u i t ] add. et del. esse 2 * q u ia ] q u i

L

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

In I. Ep. ad Corinthios. Cap. I.

5

nuit potestatem, qua et ipsa », scilicet sacramenta « sunt id, quod dicuntur », id est sacramenta veri nominis, « et », qua scilicet pote­ state « in electis efficiuntur, quod figurant ». Potestatem, dico, qua Deus potens est, que est divina usia, que est ipse Deus, ipsa potestas, que est operativa causa omnium. Sed quia liée lectio videtur otiosa esse, sic legatur: Retinuit sibi banc potestatem, id est hunc usum potestatis, quo, scilicet usu, «et ipsa sunt id» etc. Vel ita: hunc usum potestatis, quo usu, scilicet ut aliquis esset melior vel minus bonus alio, non melius vel minus bene baptizaret quam alius. Yel ita, ut apertius exponatur: Hunc usum potestatis « sibi retinuit », id est nulli dedit, quasi cuius potestatis est tantum, ut sacramenta sint eque vera veritate substantie et veritate virtutis, a quocumque ministrorum tractentur. Ron est ergo aliquid ex meritis alicuius ministri boni vel mali, quod vel veritati sacramentorum et usui aliquid conferat, vel veritatem eorum e t“’ usum impediat. Quasi, non, quia minister bonus est, et sacramenta veritatem et efficaciam habent, nec quia minister malus est, veritas sacramentorum et efficacia aut omnino nulla est, aut, cum sit, nullo modo minuitur. « Ad hanc », id est ad huius sanctificationis usum « gratia », quasi non meritis causa, « vocati » divina electione « Dominum non invocaverunt » vere et simpliciter. Qui vero sic invocant Domi­ num, « qui eius sunt servi », cogitatione scilicet, delectatione, con­ sensu, voluntate, opere, consuetudine, qui, inquam, in se servitu­ tem quasi dominio respondentem exprimunt, vere invocant Domi­ num, ut sequatur ratio nomen. Qui enim non est vel non vult esse servus alicuius, non recte6’ invocat eum Dominum. De istis, qui sic, ut dictum est, vere invocant Dominum, ait psalmista: « Prope est Dominus invocantibus eum in veritate » x, qui scilicet servitutem ei exibent. Quem Dominum invocant vere, quasi, non delusorie. Hic aliter accipitur gratia et pax quam in superiori epistola. Ibi namque vocata est gratia peccatorum remissio, pax vero reconci­ liatio, qua Deo reconciliamur, vel pax mentis tranquillitas. « Qui ab eo personali quidem proprietate diversus est ». Ut ratio sequatur nomen, Filius nec est nec esse potest diversus a Patre vel Pater a Filio vel persona vel non persona, vel alia Patris et alia Filii. Omnis enim diversitas est aut ex generibus aut ex proprie­ tatibus alterius rationis. Quod constat ex eo, quod nulla umquam j| a ) et]

inter lin., add. et del.

rei

b)

recte]

add. inter lin.

s e d illu s o r ie

1 PSALM. 144,18.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Commentarius Porretanus

6

addicta, est nisi subsistentie vel qualitati vel quantitati spatiose vel habitui, que nulla ratione cadita) in Deum, ut scilicet vel subsi­ stentia aliqua vel qualitate vel quantitate vel habitu aliquo differat Filius a Patre. Quod autem secundum cetera predicamenta dici­ tur fieri alteratio, hoc ad diversitatem non sufficit, ut scilicet diver­ sitas appelletur. Quiescens enim quiete non est diversus a movente, movente, dico, alio a quiescente vel seipso vel alio. Fee tamen, si concedatur, iccirco Filius erit diversus a Patre vel qualiter quie­ scens vel a se vel ab alio movente diversus dicitur. îfam quiescentis et aliius ab eo moventis omnino diverse sunt proprietates. Quie­ scentis vero et sui ipsius moventis omnino eedem. Quies quoque vel omnino diversis vel omnino eisdem proprietatibus addicta est, qua tamquam alio iste vel a se vel ab alio alius dicitur. Quorum nullum inter Patrem et Filium consistit. Filius enim nec omnino diversas proprietates habet a proprietatibus Patris nec omnino easdem cum illis, nec aliquo tanquam alio dividitur Filius a Patre. Item persona est id, quod per se est unum. Unum, dico, omni­ bus suis proprietatibus, ita quod unaquaqueb) suarum proprietatum. Per se, dico, quasi, sic unum, quod ab omni alio discretum adeo, quod nullum cum eo communicat vel in proprietatum plenitudine vel etiam in aliqua plenitudinis proprietate. Secundum hoc Filius non est persona. Licet enim sue proprie­ tatis plenitudinem Patri non communicet, unde nec ipse est Pater nec Pater est ipse, tamen ei in aliquo plenitudinis singulariter secundum substantiam similis est. Unde et idem prorsus Deus est, qui et quod Pater est. Hac igitur ratione nulla Patris, nulla Filii, nulla Spiritus Sancti personalis proprietas est, nec Pater nec Filius nec Spiritus Sanctus persona. Paulus vero persona est, Petrus quoque persona. Quilibet enim per se unus est. Quare nec Paulus Petrus nec Petrus Paulus est, sed unus ab alio vicissim est alius, quod ex alia et alia Petri et Pauli proprietate personali contigit. Unde sicut Petrus et Paulus sunt due persone, ita, immo quia, sunt eorum due proprietates personales. De ratione ergo persone hoc habent Pater et Filius, quod, cum sint, nullo modo vel Pater Filius vel Filius Pater est. Propterea ergo secundum formam loquendi Scriptura consuevit dicere Filium esse unum, personam unam, alium et diversum a Patre, aliam et diversam a persona Patris et econverso, et sic Patrem et Filium esse duas personas, a)

c a d it]

correctum ex

eadem

b)

unaquaque]

add. et dei.

o m n iu m

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

In I. Ep. ad Corinthios. Cap. I.

7

Patris et Filii duas esse proprietates personales, aliam Patris, aliam Filii; Filii, dico, sua a Patre, Patris quoque sua a Filio diversi. Que, inquam, utraque, vel quarum altéra nulla ratione est communis utrique, Patri scilicet et Filio. Itaque eadem forma loquendi scilicet Paternitas et Filiatio quasi theologice relationes sunt, que sunt preter et ultra omnes relationes, sicut substantia divina ultra substantiam. Sed, ut ad proprietatem sermo redeat, nulla prorsus est Filii proprietas, qua Filius sit diversus a Patre, inter quam scilicet et Filium tamquam inter cuiuscumquea) rationis proprietatem et subiectum aliquo modo umquam dividat ratio. Si enim miserrima Platonis humanitas est id, quo sufficienter Plato sit alius a Socrate, eius proprietas, quo est alia persona ab eodem, omnino de ratione fidei et christianitatis est, ut certo credatur, quoniam Filius, qui in se, qui sibi in omnibus et per omnia sufficiens, nullo indigeat, quo tamquam extrinseco ipse sit diversus vel alia persona a Patre, a persona Patris. Dicendo namque: « qui ab eo personali » etc., humanis utitur verbis, non ut humana sequatur ratio, sed ut eish) potius tanquam assuetis hominibus persuaderet ad intelligendum Patrem et Filium •et Spiritum Sanctum et omnino esse idem substantialiter et nullo modo esse eumdem personaliter. Quod utrumque credere est necessarium. Sicut enim et Petrus et Paulus et Andreas, immo sicut quivis tres homines sunt tres persone, sic excepta proprieta­ tum diversitate Pater et Filius et Spiritus Sanctus sunt tres per­ sone. Item, sicut ensis et mucro et gladius substantialiter unum sunt, sic excepta proprietatis identitate Pater et Filius et Spiritus Sanctus sunt unus et idem prorsus singulariter Deus. Sensus ergo est: Filius est personali proprietate diversus a Patre, id est, cum sit unus, nullo modo est Pater vel econverso. Qui tamen idem Deus, qui Pater, et de Deo Patre, « cum » quo et « ex quo eadem » omnia « et similiter » omnino « operatur » 3* et idem prorsus operans, id est eadem causa operativa omnium sunt ipse et Deus Pater. ilota tamen, quoniam Pater et Filius et Spiritus Sanctus sunt tres facientes, tres coopérantes, tres creantes0’ . Legitur enim: et ad eum veniemus et mansionem apud eum faciemus *1. Et alibi: a) c u iu s c u m q u e ] correctum ex rectum ex c a u s a n t e s 3* o p e r a t u r ] o p e r e tu r

c u iu s a tq u e

b)

e is ]

correctum ex

eos

c)

c r e a n te s ]

cor­

L

1 I J o h . 14,23.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Commentarius Porretanus

8

L foi.

faciamus hominem ad imaginem et similitudinem nostram\ Non sunt tamena) tres factores vel tres creatores nec tres operativeb) cause. Non tamen legitur: creemus, sicut legitur: faciamusc). Quod ideo est, ut existimo, quia creare et de nullo d) Deo soli pertinet, operari vero Deo et homini et de subiecta materia. Creat enim Deus sine materia preiacente6’ et non homo, operatur vero Deus et homo et de aliquo. Deus namque sic de nichilo celum et terram creavit, quod de limo terre hominem formavit, fecit. Factura itaque sive operatio Dei vel hominis sequitur materiam, creatio vero non. Nota, quoniam in ebreo, ubi nos habemus Deus, ut ibi: in prin­ cipio creavit Deus etc.'2, habetur Eloy, quod interpretatur dii vel iudices, in quo diversitas intelligitur personarum, quarum etiam identitas in substantia notatur singularitate huius verbi creavit. « Gratias ago ». Aliud est gratum esse et aliud gratias agere. Gratus enim est alicui, qui solo mentis affectu eD> est benevolus. Gratiarum vero actio exigit et intus in animo gratuitam habere benevolentiam et exterius oris professu, id est sono lingue, et actu ipsius operis laudem exibere. Itaque gratias agit alicui, qui eum et corde et ore et opere laudat. Deo namque gratias agere est ab eo omnia esse data sentire ipsumque corde et ore et opere laudare. 30»· « Per gratiam » iustificationis. « In gratia », id est propter gra­ tiam « Dei », id est a Deo datam. « Per quem solum » mediatorem. « A Deo » Patre, licet tota Trinitate. «Huic vite» sustentandum. « Litterali », quem vocis su­ perficies videtur facere. « Ubi nichil vobis desit », id est ut habunde habeatis gratiam « Spiritus Sancti ». Minus enim significat Paulus et plus intelligit. Quod est mos huius pagine, ut potius ex sensu sermo, quam ex sermone sensus fiat et iudicetur, secundum quod dicitur0): sensus, non sermo fit crimen. « Obsecro autem ». In supra dictis dicentes divites factos esse in omnibus etc. « Usque huc de laude bonorum » 4* egit, laudando scilicet bonos de gratiis sibi a Deo collatis. « De sacramentorum cismate », id inter lin. b) o p e r a t iv e ] correctum ex o p e r a n t e s signis appositis inversum d) e t d e n u llo ] in marg. in marg. f) ei] add. et dei. p la c e t e t g) d ic it u r ] inter lin.

a) tam en ] c i a m u s le g it u r c e n te ]

4* U s q u e - b o n o r u m ] H u c u s q u e b o n o s l a u d a v i t

c) le g itu r : f a c ia m u s ] f a ­

e)

s in e m a t e r ia p r e ia -

L

1 Gen . 1,26. 2 Gen . 1,1.

«

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

In I. Ep. ad Corinthios. Cap. I.

9

est habito ab eis scilicetα) errantibus de sacramentis. «In materia baptismi». Hoc in ratione exempli dicit, non regule, quod fieret sine baptismo tantum et non in ceteris sacramentis eisma habea­ tur, quod utique non erat. Ipsi namque similiter erant cismatici in consecratione corporis et sanguinis Domini nostri Jhesu Christi et in impositione manus6’ , que dicitur confirmatio0’ , et etiam in ceteris. « Ad bonorum consortium » id est ut se bonis conforment recte in sacramentis idem sentiendo et unitatem in ceteris sicut boni observantes. « Vobis bonis nichil deest in illa gratia », id est vos boni habundanter habetis gratiam. « Quod boni dicunt », ad quorum conformitatem vos invito. « Intus » in animo. « Contra divisiones voluntatis et fid e i»6*. Holo enim vos divisos esse, sed unanimes in volendo et credendo, ut scilicet et idem velitis et idem credatis, non aliud, vel aliter iste et aliud vel aliter iste. Idem enim sicut velle ita credere et econverso potius quam aliudd) nos perfectos faciet. « In hac », id est istorum scilicet volendi et credendi « identitate » observata « ratio » et causa consistit « vestre perfectionis ». Quare in contrario huius identitatis, id est in dissolutione vel divisione volendi et credendi diversa habetur destructio « vestre perfectionis ». Sicut enim identitas parit, sic diversitas excludit perfectionem. « Cephe », id est Petri. « Ego baptismate Christi ». Hoc dicit non intelligens illum, cuius ministerio, sed illum, cuius autoritate baptizatus est. De dicentibus ergoe' se baptizatos baptismo Christi, non adiecit, quia essent reprehendendi, sed, ut contra quod erat scisma aliorum demonstraret. In hoc erat cisma: alius dicebat a Paulo se baptizatum, non solum ministerium^’ Pauli attendens in bapti­ zando, sed etiam autoritatem baptismi attribuens Paulo. Unde non simpliciter a Paulo ut ministro, sed et baptismate Pauli, ut cuius autor Paulus, dicebat se baptizatum esse. Alius vero ab Apollo et eius baptismate; alius vero a Cepha, id est Petro et eius baptismate dicebat se baptizatum esse, autoritatem baptismi hic Apollo, hic Petro attribuens. In quo omnes errabant et eranta )

a) s c ilic e t ] inter lin. b) m a n u s ] add. et dei. inter Un. d) q u a m a liu d ] inter Un. e)

m a tio ]

s a c e r d o t is a lt a r i ergo]

c ) q u e d i c i t u r c o n f ir ­

add. inter Un.

h oc, id e st

/) m in i­

s t e r iu m ] m is t e r iu m 5 * A d b o n o r u m c o n s o r t iu m ] A d e o r u m d e m b o n o r m n c o n f o r m i t a t e m 6* C o n t r a -

fid e i] i d e s t d iv is io n e s n e q u e v o l u n t a t i s n e q u e fid e i

L

L

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Commentarius Porretanus

10

eismatici. Yel aliter: Iste baptizatus a Paulo putabat baptismum, quo baptizabat Paulus, esse id, quod dicitur ex meritis Pauli; quare et baptisma Pauli appellari. Similiter iste alius baptizatus ab Apollo et iste alius baptizatus a Petro idem putabant, ut scilicet ex meritis baptizantis et esset eius et id quod dicitur baptismus. Unde quasi ex ratione iactantie volens se intelligi et credens se melius baptizatum, quam si baptizaretur0’ , vel quam aliquem baptizatum ab infideli vel heretico, iste baptismo Pauli, iste Apollo, iste Petri dicebat se baptizatum. In quo similiter error profanus et cisma habebatur, quod in eis et de quo eos Paulus obiurgando reprehendit. Quod ergo de alio inducit dicente se baptizatum esse baptismate Christi, a quocumque esset baptizatus, vel a Paulo vel a quolibet alio dispensatore, autoritatem baptismi Christo et ex meritis Christi attribuens, hoc, inquam, ideo facit, ut contra hoc, quod iste recte ssr et credit ed dicit, ostendat esse cisma, quod ab aliis [ non recte dici­ tur vel creditur. «Secundum» quos «divisus est Christus», non dico secundum substantiam, sed ratione meritorum, id est qui merita solius Christi aliis attribuunt; quod est Christum dividere non substantialiter, sed secundum merita id est meritorumb) distributionem. Secundum quod dicitur: « multi sunt Christi », non dico: plures filii Dei vel filii virginis, sed ita multorum sunt merita, que solius Christi sunt, qui et quia bona fecit et dolores estc’ passus non pro se, sed pro redemptione humani generis et salute. Ita, inquam, « sunt multi Christi», si scilicet baptizandi potestas, id est autoritas vel usus ex meritis. Quod utrum que, scilicet et autoritatem ex meritisd> et usum potestatis « sibi retinuit Christus ». « Est Pauli et Apollo et Cephe, id est, si ex eorum meritis verbo accedente ad elementum fit sacramentum, et si eo » 7*, scilicet verbo, « similiter ex eorum meritis mundetur Ecclesia ». Dividatur hic inter fleri sacramen­ tum Verbo et fieri ex meritis sive meritis Christi sivee) Pauli vel Apollo vel Cephe; dividatur etiam inter mundari Ecclesiam Verbo et mundari ex meritis. «V erbo» namque, id est autoritate Verbi « accedente ad elementum fit sacramentum » quantum ad verita­ tem substantie, ubi fit id, quod dicitur, et mundatur Ecclesia remis­ sione peccatorum7’ , quod est sacramentum fieri secundum verita-a ) a) b a p t i z a r e t u r ] correctum ex b a p t i z a t u m b) m e r i t o r u m ] inter Un. d) e x m e r i t i s ] inter lin. e) C h r is t i s iv e ] inter lin. lin. q u e s e q u it u r e x g r a t i a , q u a p e c c a t a r e m it t u n t u r 7* e t s i e o ] e t eo

m e r it

inter lin.

/) p ec ca to ru m ]

c) e s t ] add. inter

L

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

In I. Ep. ad Corinthios. Cap. I.

11

tem virtutis et efficaciam. Mundatioa) namque Ecclesie est quasi effectus ipsius virtutis sacramenti, qua in electis efficitur8*, quod figurat sacramentum, cuius virtus apparet in eo, quod in eius susce­ ptione mundatur Ecclesia autoritate Verbi. Ex meritis, id est ex autoritate meritorum vel Christi vel Pauli vel Apollo vel Cephe fit sacramentum vel mundatur Ecclesia, non est verum. Sola namque Verbi autoritas in utroque, scilicet et in flendo sacramentum et in mundando Ecclesiam debet attendi. Quomodo ergo ex meritis? Comitantia6), non causa. Quasi non ex, sed sine quibus, id est non ex eis hoc efficientibus, sed non sine eis hoc effectum comitantibus Tei consequentibus. Sed hoc de meritis Pauli vel Apollo et Cephe intelligendum est et nullo modo Christi. Ex meritis namque Christi causa, etsi non ex eis autoritate, fit sacramentum et mundatur Ecclesia, quia quod Verbo, id est autoritate Verbi fit sacramentum et mundatur Eccle­ sia, hoc, inquam, est ex meritis Christi. Meruit enim Christus, quod verbum accederetc) ad elementum et quod verbo accedente Verbi autoritate et fieret sacramentum et mundaretur Ecclesia. Quod numquam fieret, nisi essent Christi merita, que in argumentum sunt et causam fiendi sacramentum et mundandi Ecclesiam Verbo, id est Verbi autoritate. Merita igitur Christi, etsi ipsa non efficiant sacramentum esse id, quod dicitur, vel in electis, quod figurant, id estd) mundent Ecclesiam, tamen ex eis, non solum dico, non sine eis, sed in eise) et propter ea est, ut verbo et fiat sacramentum et mundetur Ecclesia. Quod nullo modo, sicut dictum est, ex meri­ tis Pauli vel Apollo vel Cephe est. Ad hoc enim nichil sunt eorum merita. Excluso igitur omni cismate ab omnibus, inquam, haben­ tibus annos rationis unanimiter credendum est et ore confitendum: quicumque baptizatur in solius Christi baptisfiiate, non hunc Pauli et hunc Apollo et hunc Cephe baptizari. « Lavacro aque », exteriori corporis scilicet per aquam mate­ rialiter facta ablutione. « In Verbo », id est in autoritate Verbi. « Mundata », id est a peccatis remissa. Quasi interiori, anime scili­ cet a·'* contagiis peccatorum mundate, purgatione. a) M u n d a t i o ] add. inter Un. c o n s e q u it u r add. inter lin. v e l c o n s e q u e n t ia , s c ilic e t e is] inter lin. f) a ] inter lin.

ta n tia ]

e)

in

e x g r a tia ,

c)

q u a p e c c a ta r e m ittu n tu r

a cce d e re t] e t

inter lin.

d)

id est]

b) c o m i ­ inter, lin.

8* Doctrina Porretanis propria. Cf. A . Landgraf, Untersuchungen zu den Eigenlehren Gilberts de la Porrée. Zeitschrift für katholische Théologie. δ4. Innsbruck (1930) 192,202. — Idem, Mitteilungen ziir Schule Gilberts de la Porrée. Collectanea Franciscana. 3. Assisi (1933) 192.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Commentarius Porretanus

12

« Numquid Paulus crucifixus » etc. Quasi, numquid Paulus est ille, cuius talia siut merita, qualia suat eius, qui bona faciendo et dolores patiendo, sustinendo etiam mortem esta) passus non pro se, sed pro vobis redimendis et salvandis ? qui, inquam, per et propter sua merita habuit, ut baptismus, quo quisque baptizatur et quod­ libet sacramentum sit id, quod dicitur, et in electis efficiatur, quod figurat ? Non est, inquam, Paulus ille vel talis. Quod patet, quia « non9* in nomine Pauli », sed illius. Quare nec baptismate Pauli, sed illius « baptizati estis ». Illius, scilicet Cbristi, ut merentis baptismum fieri verbo et id, quod dicitur, et id effici, quod promittit. Pauli, dico6’, vero nec ut autoris nec ut aliqua ratione boc merentis. Unde quicumque baptizatur, in nomine illius, scilicet Christi et eius baptis­ mate recte creditur baptizari. Nemo autem in nomine Pauli vel eius baptismate, etsi ab eo multi baptizati sint. Constat ergo, quoniam «Paulus non est Christus ». Non, dico, ille, qui Verbum Patris est et filius virginis, sed ex hoc sensu, quo­ niam non est, cuius sint tanta merita, quod ex eis exigentibus «hanc », que dicta est, «in sacramentis» secundum utriusque, id est substantie et virtutis veritatem, habeat « potestatem » vel autoritate vel usu, quam substantialiter ut autor et ad hunc quasi usum ut minister, immo cuius hunc quasi usum habet dominusc) « solus ille », Christus scilicet, « qui » et quia ipse non pro se, sed « pro no­ stra » 10* redemptione et salute « mortem », non necessitate, sed propria voluntate humane subveniens miserie passus est. «Unde» quasi quia mortuus est et per mortem meruitd) hanc potestatem haberi in sacramentis, conferendi scilicet sacramentis veritatem tam substantie quam virtutis, id est essendi id, quod dicuntur, et efficiendi in electis, quod figurant ipsa. « In morte ipsius sumus baptizati », quasi mors eius est id, in quo iacet et ad quod spectat ratio et causa et veritas nostri baptismi, qui nullius esset momenti, nullius efficacie nec etiam esset, quod dicitur, nisi mors Christi vel preesset vel sequeretur. Unde quicumque baptizatus est vel ante vel poste) mortem Christi, in morte Christi baptizatus est; qui ante, in futura; qui vero post, in preeunte/).

a) e)

inter lin. inter lin.

b)

est]

v e l p o st]

9* n o n ] n u m q u i d 10* n o s t r a ] n o b is

d ic o

inter Un. c) d o m in u s ] ? in marg. d) sequitur vacuum unius et dimidiae lineae

m e r u it]

inter lin.

/) p reeu n te]

L L

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

In I. Ep. ad Corinthios. Cap. I.

13

« Sit predicta potestas », sicut et predicta merita eius tantum sunt. « Omnes »a)*baptizati vel ante vel post mortem Christi « recte » catholice «dicunt» confitendo: «ego sum» baptizatus baptismate « Christi ». « Intrans » fide. «. Super quem videris », cognosces « Spi­ ritum », id est illum accedentem ad hunc, qui de sua substantia emittet « Spiritum quasi columbam », id est in specie columbe. « Hic est » revera, « qui baptizat », id est sua potestate et autoritate facit baptismum esse id, quod dicitur, et in electis effici, quod figurat n*. Yel subtilius dici potest: « hic est, qui baptizat », id est in ratione meritorum, cuius tantum est omnis veritas baptismi tam substantie quam virtutis. « Et hanc quidem potestatem » etc. Nota, quoniam una pote­ stas est, que est essentia trium personarum, qua Pater et Eilius et Spiritus Sanctus sunt idem potens. Hanc potestatem non pos­ set bi Dominus dare alii, nisi quomodo se ipsum cotidie per aliquam gratiam dat nobis, id est ad usum aliquem. Est autem alia potestas, de qua dictum est: data est michi potestas omnis in celo et in terra1, et datum est ei nomen, quod est super omne nomen 2. Et alibi: Non haberes in me potestatem, nisi tibi datum esset desuper. Hec inquam, potestas est quasi usus divine potestatis, id est eius, que est divina usia, que scilicet potestasc) ad hunc quasi usum data est Christo, ut scilicet Christus sic faciendo tamquam immunis ab omni peccato, ut sic ieiunando nulla ratione corrigendi vitia per absti­ nentiam, sic predicando explens opere, quod docebat predicatione, sic moriendo non pro se, sed pro aliis, ut, inquam, sic et sic et sic et sic mereretur Christus hanc potestatemd) nulli alii, etiam Petro vel Paulo, ut sic faciendo, sic ieiunando, sic predicando, sic moriendo qualiter Christus, taliter mereretur. Hanc tamen potuit dare Petro vel Paulo, ut sic mereretur Petrus vel Paulus sicut Christus, non tamen ex omni ratione sic et sic. Potuit enim Deus facere Petrum immunem ab omni peccato et ex virgine nasci et non pro se, sed pro aliis mori. Legi enim: E ste) alius modus Deo possibilis,

testa s]

a) « O m n e s inter lin. 11*

»]

add. inter lin. a q u o c u m q u e d) p o t e s t a t e m ] add. inter tin.

Doctrina Porretanis propria.

b)

p o sse t]

add. inter Un.

d e d it D o m in iis

e) e s t ]

um quam

c) p o ­

inter lin.

Cf. notam 8*.

1 M a t t ii . 18,18. 2 P h il ip p . 2,9.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

14.

Commentarius Porretanus

sed non humane convenientior, vel adeo conveniens miserie1. In quo datur intelligi, quoniam Deus per alium quam per Filium suum redimere potuit, ut homo per hominem tantum redimeretur, cu ia) omnes et simul gratias conferret, quas nec particulariter nec per subdivisionem Christo ad omnes usus et generaliter contulit, non tamen ille homo esset Christus, quia non esset ille, qui filius virgi­ nis est, qui, inquam, de matre temporaliter natus Yerbum Patris est de Patre eternaliter genitus, blec de illo homine dici posset: antequam Abraham fieret, ego sum 2. Yec hoc, inquam, posset Deus facere, ut homo ille esset Christus. Hoc enim posse esset Deum non esse et ita omnino impotentem esse. Hunc igitur quasi divine potestatis usum Dominus gratia sua Christo contulit, ut Christus, sicut dictum est, sic mereretur. Quem61 tamen in parte Petro, in parte Paulo contulit, in parte vero non. Bona namque fecit Petruse), ieiunavit, predicavit, mortuus est uterque, sed nec ita immunis a peccato sicut Christus, nec ita absti­ nendo, ut de peccato non penitens, sicut Christus, cuius, quia nullum est peccatum, nulla unquam secuta est de peccato penitentia, nec ita opere explens predicationem, nec ita pro aliisd) mortem passus sicut Christus. Quare nec sic aliquo istorum meruit Petrus vel Paulus qualiter Christus. ile e 12* etiam vero nomine merendi in aliquo numquam meruite) Petrus vel Paulus, immo nullus preter Christum. Si ergo Christus cum autoritate sua hunc quasi usum divine potestatis excellentius habuit^ Petro vel Paulo, sua autoritate propria hunc usum in docendo Dominus potuit attribuere Jude, ut Judas melius doceret quam Petrus vel Paulus. Sicut ergoB) in docendo, ita et in baptizando ut Christus sua autoritate melius baptizaret usu ministerii lude quam usu ministerii Petri vel Pauli vel econverso, ut scilicet per Paulum a) c u i] add. inter lin. e t s i n o n b) Q u e m ] add. inter lin. u s u m c) P e t r u s ] add. inter lin. e t P a u l u s d) a liis ] add. inter lin. s e d p r o se e) m e r u it ] add. et dei. C h r is t u s /) h a b u it] add. in marg. in o m n ib u s g) e r g o ] add. et del. m e liu s 12* Doctrina Porretanis propria. Cf. A . Landgraj, Untersuchungen zu den Eingenlehren Gilberts de la Porrée. Zeitschrift fur katholische- Théologie. 54. Innsbruck (1930) 191,200 sq Idem, Milteilungen zur Schule Gilberts de la Porrée. Collectanea Franciscana. 3. Assisi (1933) 193.

1 A ugustinus , De Trinitate. Lib. 13 ο. 10 η. 13 (SSL 42, 1024): « verum etiam ut ostendamus non alium modum possibilem Deo defuisse, cuius potestati cuncta aequaliter subiacent; sed sanandae nostrae miseriae convenientiorem modum alium non fuisse nec esse oportuisse ». 2 J oh . 8,58.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

In I. Ep.. ad Corinthios. Cap. I.

15

ministrum melius quam per Petrum vel per Judam baptizaret. Hoc, inquam, dare potuit Dominus alii quam Christo, sed noluit et rationabiliter. Si enim quis melius baptizaretur a Paulo, id est ministerio Pauli, quam ab alio heretico etiam, « iam esset spes in homine », id est iam quicumque volens baptizari expectaret diffe­ rendo, quousque a Paulo baptizaretur renuens se ab heretico bapti­ zari. Putaretur enim hoc esse ex meritis Pauli, quod ipse melius, hoc ex meritis |j heretici, quod ipse minus baptizaret. Quare et merita heretici esse ad detrimentum baptismi, merita vero Pauli esse ad incrementum efficacie baptismi crederetur. Ex meritis igi­ tur Pauli aliquid confluerea)* ad gratiam baptismi et ad salutem baptizati crederetur, et sic aliquid esse Christi, quod si non esset, et aliquid esse Pauli, quod si non esset, non esset baptismus id, quod dicitur, veritate substantie vel veritate virtutis. Figeret ergo quis spem in Paulo, ut ab ipso baptizatus ex meritis Pauli crederet se salvari potius, quam si ab aliquo iniusto vel minus bono bapti­ zaretur. Quod et contra fidem est et heresim parit. Hoc igitur scisma fidei Dominus excludens eque per bonos et per malos voluit tractari sacramentum6', ut scilicet nec ex meritis bonorumc) melius, nec ex meritis malorum peiusd) fieret sacramentum, nec melius a bono vel peius a malo baptizari, et unum esse baptisma et ex unius tantum, scilicet Christi meritis Yerbo, id est autoritate Yerbi, fieri sacramentum. Et hoc est « hanc quidem potestatem, si vellet, posset », cum idem sit Domino velle et posse. Yidetur ociosa esse hec determinata adiunctio. Sed dictum est contra voluntatem hominum et potestatem. Homo namque non quod vult, sed quod potest, facit. In quo notatur, quoniam voluntas hominis non expletur in quibuscumque, que potenter hic facit. Quare non potestas voluntate, sed voluntas potestate determinature), quia etiam in multis est potestas, in quibus non est voluntas. Licet enim homo possit facere que facit, non tamen vult, immo displicent ei. In Deo autem, etsi idem prorsus sit·’1v o­ luntas et potestas - unde quecumque vult Deus posse, potest velle et econverso - tamen non sicut potest facere quecumque vult, ita. vult facere quecumque potest. Quare non voluntas potestati, sed potestas voluntati subnectenda est. Eecte ergo ait: si vellet, posset, non ita: si posset, vellet. Potuit namque dare, sed noluit. a) c o n flu e r e ] correctum ex a fflu e r e b) s a c r a m e n t u m ] inter lin.y deest tamen signum con­ suetum, quo reteratur in textum c) b o n o r u m ] add. et dei. q u a m d) p e iu s ] correctum exp o tiu s e) d e t e r m i n a t u r ] d e inter Un. f) s i t ] inter lin.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

16

Commentarius Porretanus

« Precipuis » electione et meritis. « Sicut Aaron per virgam ». Quasi, sicut Dominus hoc signum eligendi sacerdotes intraturos in sancta sanctorum dedit Aaron, hoc scilicet: cuius virgam videritis frondere et florere, hic in sacerdotio eligatur, sic « per aliquod signum » ut per ieiunium vel per aliud, quasi quos videritis ieiunantes sic vel habentes caractères in frontibus, hi sunt, a quibus volo01 vos bap­ tizari. L fot 30r « Tantam vim », scilicet efficaciam virtutis, « baptismo », mini­ sterio et ex meritis « eorum ». « Datus » institutione vel usu ministe­ rii. « Sic ergo potestatem », non solum que est essentia, sed etiam que est quasi usus potestatis eterne. « Ministerium », quasi hoc solum dedit, ut eorum, non dico, auW itate61 velc) meritis causa flerentd) verbo sacramentae) sed tantum ministerio eorum tractarentur. « Ideoque13* non differt », id est nulla est distantia ad substantiam sacramentorum et virtutem, sive a bono sive a malo1) ministrentur. Inde « etiam » est, quoniam nullus sibi vel autoritatem vel usum divine»1 potestatis ex meritis arrogans dicit baptismun esse suum, licet dicat: « evangelium meum », quasi quod mea predicatione inno­ tuit. « Prudentia mea », id est propria. « Gloria mea », qua solus glorior, sed tamenhì non dico*1 meum vel mea, sed « a Deo », per me revelante evangelium et michi conferente gratiam prudentie et id, in quo delector. Quod meliorl) est huius doctrina yel providendi prudentia vel operatio quam alterius, hoc non™1 est ex eo, quod iste vel magis bonus vel minus alio, sed ex gratia ad maiorem usum isti vel ad minorem collata quam alii. « Et vos » u* iactantes « de baptistis » vestris in vanum « gloria­ mini », in quo non recte credentes estis cim atici. « Gratias ago Deo »n), quod michi cavens « neminem vestrum baptizavi»01, id est quia hoc bonum in vobis non feci, non dico, propter hoc bonum, sed propter illud, quod ex hoc bono consecutum est, scilicet malum, id est contentio cismatica. Quasi ideo ago gratias Deo, quod mini­ sterium meum baptizandi non fuit in vobis causa erroris.

a)

b) a u t o r i t a t e ] add. inter lin. v e l u s u c) v e l] add. inter Un. e x d) c a u s a signis appositis inversum e) s a c r a m e n t a ] add. in marg. v e l s u b s t a n t ia v e l v ir tu te f) m a l o ] b o n o g) d iv in e add. et det. g r a t ie h) t a m e n ] correctum ex in d e i) d ic o ] add. inter lin. a m e Z) m e lio r ] add. inter lin. v e l p e io r m ) n o n ] inter lin. n) D e o »] add. et dei. m e o o) b a p t i z a v i »] add. inter lin. m e d iu s e n im v e s t r u m s t a t , q u e m v o s n e s c it is v o l o ] n o lo

fie r e n t ] fie r e n t c a u s a

13* I d e o q u e ] E t id e o

L

14* E t v o s ] Q u a s i q u o n ia m

L

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

In I. Ep. ad Corinthios. Cap. I.

17

« Baptizati estis in nomine meo», unde in vobis esset error? Cum nullus Corinthiorum esset a Paulo baptizatus preter enumeratos, nullus eorum dicebat: ego sum Pauli. Constat ergo, quoniam Pau­ lus dicendo superius quosdam dixisse: ego sum Pauli, nullo modo Yoluit de se ipso, immo se ipsum significando intelligi volens de alio. Et similiter dictum est, sicut quis improbaturus dicta ali­ cuius narrantis, dicit: Tota die loquitur iste de Teoberto et Gauberto et Urrico. Hoc, inquam, dicit quis, non ut velit intelligi istum loqui de his tribus, cum nichil prorsus de eis dicat iste, sed idem est, ac si diceret: iste loquitur de talibus, qui nullius autoritatisi qui nullius momenti sunt, sicut Teobertus et Gaubertus et Urrieus. Consimili dicto usus est Paulus consimilem exigens intellectum. Ubi namque, ait, unus vestrum dicit: ego sum Pauli, alius: ego sum Apollo, alius: ego sum Cephe, idem est, ac si diceret: Vos dicitis "vos esse eorum, qui nullius momenti sunt ad hoc, ad quod vos esse dicitis, sicut ad idem nullius momenti sunt Paulus et Apollo et Cephas. Quasi: merita eorum, quorum vos esse dicitis, nichil sunt ad gratiam et veritatem baptismi, sicut nec merita Pauli et Apollo et Cephe aliquid sunt ad hoc idem. Et sic verus est Paulus sicut et ille, de quo superius per similitudinem induxi, non mentitus est. « Ut cura maiore ad hoc » quam ad predicandum. « A quo », scilicet euangelio, id est a fide Christi, que per euangelium exponi­ tur, « maiores retardentur ». Oportet maiores vestrum, id est per­ fectiores et sapientiores esse intentos ad predicandum potius quam ad baptizandum. Cuius, scilicet baptismi, ministerium minoribus datur. «Virtute», ubi dicet, quod infirmum est Dei, fortius est esse hominibus. « Intelligentia », quia quod stultum est D eia), sapien­ tius est hominibus. Maior enim sapientia et fortior fortitudo est infirmitate fortitudinem quam fortitudine infirmitatem deicere et illum, qui fortissimus estb) facere infirmum et eum, qui infirmus est, facere fortissimumc). « Von in sapientia», que non est nisi «verbi», id est, que in solo verbo consistit, id est que non est nisi ad hoc, ut sciat ^ quis verbari, ut verbetur, id est ex qua nullus fructus provenit nisi quedam elocutio et quidam verborum ornatus. Quare enim discit iste geometriamc) nisi propter hoc, ut sciat loqui de cursu et ordine et distantia planetarum et huiusmodi, que ad eam artem pertinent ?*d ) a) d)

D e i] d ic it u r

s c ia t ] s c ia s

e)

6) e s t ]

inter Un. c) f o r t i s s i m u m ] sequitur vacuum dimidiae partis lineae correctum ex g e o m e t r i c a m .

g e o m e t r ia m ]

2

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Commentarius Porretanus

18

« Teste virtute », id est sequentibus signis. « Compositione », ornata scilicet multitudine «verborum», que nullam efficaciam habent. «Naturale ingenium» sine gratia iuvante «sufficere putat», ut ex se suo ingenio sine scripturis, sine doctrina predicatorum sufficientem cognitionem habeat de creatore et his, que pertinent ad eternam vitam. Yel aliter: ipsi suo ingenio deputant, ut per ipsum sine Spiritu Sancto ministrante sufficientiam scientie possint habere. « Et liberi arbitrii ». Quasi: ipsi hanc arbitrii libertatem putant se habere, id est se adeo liberos esse, ut sine cooperante gratia bene viventes per se possint salvari, sic et male agentes dampnari. « Christus gratis », id est ociose « mortuus », quasi: si ita per se possunt salvari, non fuit mors Christi necessaria, ut per ipsam vivi­ ficati et a morte redempti salvarentur. Quod utique non est verum. « Ut igitur non evacuetur », id est non sit vana « crux », id est mors « Christi », non predico « in sapientia », que tantum sit verbi, que tantum consistat in verbo. Si enim hoc fieret, scilicet ut evangelizarem in sapientia verbi, profecto mors Christi nullius esset momenti. i foi. 3ir « Predicamus Christuma). Dei virtutem », id est potentiam «et sapientiam » 6), per quam a Deo Patre « omnia, facta sunt ». Secun­ dum humanas rationes hoc dicitur. Homo namque instrumentis quorumeumque suorum membrorum non facit, quecumque potenter vel facit vel a se vult fieri, ut auris vel oculorum vel pedum. Quod autem toto visu et tota virtute facit, potius instrumento manuum quam cuiuslibet alterius membrorum facit, et que dignius et digniora tractat homo, manibus potius et maxime quam pedibus tractat. Yidere enim vel audire vel ambulare, id est tali actu talium instru­ mentis agere non pertinet ad ea, quibus faciendis homo se totum conando impendit. Hac igitur similitudinis ratione dictum est omnia facta esse per Christum tamquam manu, ut ea potenter facta esse insinuaretur. Et ideo etiam manui comparatur Christus, quod sicut manus est eiusdem substantie et de eius substantia, cuius est instrumentum, ita Christus eiusdem substantie est Patre et cuius et que est Pater, et de substantia Patris esse intelligitur. « Yerbo », dicit. Yerbum voluntatis est et non est voluntas verbi. Verbum enim ex voluntate est, quam sequitur, non volun­ tas ,ex verbo, quod ipsa precedit. Prius enim volumus, postea a)

C h r is t u m ]

add. in marg.

esse P a tr is

b)

s a p ie n t ia m »]

add. in rnarg.

ta m q u a m m an u

e t verb o

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

In I. Ep. ad Corinthios. Cap. I.

19

voluntatem verbo quasi instrumento exponimus. Qui, inquam, ordo, ut sapienter fiat, necessario attendendus est. Aliter enim non bene fieret. Yerbo itaque comparat Gbristum. Cbristus enim est sicut Patris, ut de quo genitus, ita Dei, ut a quo factus. Sed Deus Pater non est Christia), neque ut de ipso, sed ut cuius de nullo. Filius ergo ex et de Patre. Pater vero sic est Filii, quod nullo modo vel de vel ex Filio. Unde ex aliqua ratione Pater quasi preest Filio. In hoc, quod Christus ea omnia, que subsunt voluntati Dei et precepto, ut fierent, fecit, id est ea, que Deus Pater voluit per ipsum fieri, verbo etiam exposuitb) ex quo preceptum et quod subest preceptoc) intelligitur, ||in hoc, inquam, patet omnia bene et sapien­ ter facta esse per Christum, qui dicitur Yerbum Patris, quia sicut verbo intellectus nostros exponimus, sic Christus voluntatem Dei Patris nobis ostendit, scilicet quid Deus a nobis exigat fieri; etd) etiam aliqua ratione sicut verbum ex voluntate procedit, sic Filius ex Patre prodit, e> hoc tamen excepto, quod verbum preter substan­ tiam voluntatis est et volentis, Filius vero de substantia Patris. Ut ergo verba Pauli et Augustini*1 hoc loco ad huius intelligentie sum­ mam redigantur, hic est sensus: Omnia per Christum facta sunt, et ab alio potenter et sapienter. Ab alio, dico, contra Patrem, qui et a et de nullo est. Potenter et sapienter contra Spiritum Sanctum, qui non est sapientia et potentia Patris, ea, inquam, ratione, qua Christus est, licet legaturf) de Christo dicente60: sensi ex me exisse virtutem2, id est Spiritum Sanctum, et alibi: virtus Altissimi obum­ brabit tib i3. Quod de Spiritu Sancto intelligitur. Secundum formam loquendi sapientia alicuius dicitur id, quo tamquam alio aliquid sapiens est; virtus eius id, quo ipsum est virtuosum, potentia eius id, quo ipsum est potens, ut ex sapientia, ex virtute, ex potentia fit sapiens, virtuosum, potens. Unde 'vide­ tur ex eo, quoniam quodh> Filius est sapientia, est potentia Patris, quoniam, inquam, Pater ex Filio et sapiens esset et potens, quod omnino est cavendum.

a)

add. in marg. inferiore n e q u e u t a b e o b) e x p o s u i t ] add. inter lin. add. inter Un. D e i d) e t ] inter lin. e) p r o d i t ] correctum ex p r o c e d it correctum ex d ic a t u r g) d ic e n t e ] correctum ex e d ic e n t e h) q u o d l inter lin. C h r is t i]

c) p r e c e p t o ] tu r]

C h r is t u s / ) le g a -

1 Cf. De Trinitate. Lib. 7 o. 1 n. 1 sq. (SSL 42, 933 sq.). 2 Luc. 8,46: « Nam ego novi virtutem de me exiisse ». 3 Luc. 1, 35.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Commentarius Porretanus

20

Propterea attende, quoniam esse theologicum aliud est et ali­ ter dicitur quam esse philosophorum, quam esse Aristotilis. Nam, cum esse, appelletur prima forma omnium, scilicet divina usia, et secundi generis forma sicut subsistentia, et tertii generis forma sicut quelibeta) natura&) accidentalis, esse Aristotelis in diversitate subsistentie et accidentalis forme solum consistit. In esse namque Aristotelis non intelligitur nisi, ut ita dicam, esse hominem vel esse lapidem vel esse lignum vel esse aliquid quacumque alia secunde rationis forma ut esse album, ut cum dicitur: Plato est, ex eo intel­ lectu fit, ex quo ista: Plato est homo, hoc tamen excepto, quoniam nota speciali subsistentie apposita exclusa est equivocationis dibietas. Quod enim per notam substantie sive essendi prius confuse intelligebatur, per appositionem note secundi generis forme secundo determinatur. Unde certiorc) est quis de esse Platonis significa­ tione huius note horno quam huius est. Convenienter igitur ad: quid est Plato? respondetur: homo, specialiori significatione certifi­ cando esse Platonis querenti. In esse vero theologico sola divina usia intelligitur nec confuse. Quare non est necessarium, quod esse Dei specialiori significatione certificetur quam huius note est. Non enim est certior significatio huius note Deus quam huius est, nisi ei, qui ratione equivocationis huius note est, quam habet hec nota in esse Aristotelis, decipiatur, ubi Dominus precepit Moysi, ut diceret Pharaoni: Qui est, misit me ad t e l. Voluit enim nomen, quod sine om nia) dubitatione est, scilicet Deus, taceri, nomen vero, in cuius signi­ ficationis dubietate Pharao poterat decipi, ei a Moyse dici, sicut alibi dicitur: ego sum qui sum 2. Nec ergo recte queritur, quid est Pater, Ut scilicet notae) specialioris significationis determinetur substantia Dei. Esse enim Deum non est esse aliquid, non quia nichil, id est nullo modo, sit, sed quoniam ipse non est ab aliqua secundi generis vel tertii forma, ex quo sensu apud autores iudicatur esse aliquid. Idem igitur et similiter, id est non confuse, de Deo intelligitur, cum dicitur Deus est Deus, Deus est potens, sapiens. Idem namque Deo est esse et Deum esse, esse et potentem esse, esse et sapientem esse. Quod Augustinus3 sentiens ait: Deo « idem essentia quod a) d)

o m n i]

q u e lib e t ]

inter lin.

add. et dei. e) n o t a ]

b) n a t u r a ] inter Un. add. inter lin. q u a s i s i t

fo r m a

c)

c e r t io r ]

correctum ex

cre a to r

1 Exod . 3,14: « Sic dices filiis Israel: Qui est, misit me ad vos. ». 2 E x o d . 3,14. 3 A ugustinus , De Trinitate. Lib. 7 c. 1 n. 1 (SSL 42, 933).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

21

In I. Ep. ad Corinthios. Cap. I.

sapientia»15*. Que prima forma dicitur, sed informis. Cetere vero forme quasi formate sunt. Ad hoc enim, quod sint, quod dicun­ tur, egent aliorum, a) scilicet subiectorum, in et ex quibus sunt, ut humanitas ad hoc, quod sit, eget alio, sine quo non potest esse, sicut nec aliud, scilicet subiectum, sine et nisi ea. Divinitas vero informis est. Nullo enim alio eget ad hoc, quod sit, quod vere est et dicitur. Ipsa quidem dicitur forma non proprie, sed hac ratione, quoniam, sicut omnia, que facta sunt, sine formis im­ perfecta esse intelliguntur, adiectione vero formarum perficiuntur,, sic, immo omnino melius, sic divina essentia est non solum, sine qua nichil est perfectum, immo nichil prorsus est, sed etiam, ex qua, et per quam omnia habent esse et perfici. Ipsa enim est causa omnium operativa tum in faciendo, tum in perficiendo facta. Ipsa enim post creationem, qua nobis dat esse, confert gratias, quibus collatis perficimur, ut fidem, spem, caritatem et his pertinentia. « Quod falsum est », scilicet et Patrem a Filio habere sapientiam et habere essentiam. « Pater » namque « est sapiens sua sapientia, qua » et que « ipse est; Filius vero sapientia » 16*, que est « Patris », id est de sapiente Patre, id est de Patre, qui ita sapiens est. quod est ipsa sapientia, que est et Filius, persona Filii, immo tres persone. Ita autem dico, quod que sit substantiale; Filius vero sapientia, que est Patris tam substantia quam persona, ut que sit substantiale, id est referat substantiam. Si enim sit personale, id est referat personam, non est verum; immo tunc vere dicetur: Filius est sapien­ tia, que non est Patris vel Pater. Nota, quoniam secundum formam loquendi, licet dicatur: Pater est sapiens sapientia, Deus essentia, potentia, sicut Plato est corpus corporalitate, tamen sicut est compositio corporalitatis ad Plato­ nem, non ita ex aliqua ratione concedenda est esse aliqua compo­ sitio divine sapientie, essentie, potentie ad personam sapientem, essentem, potentem. Compositio namque in diversitate consistit.

a) 15*

a lio r u m ]

add. e del.

s c ilic e t

Textus Gilberti sonat secundum cod. Lips. lot. 427 fol. 31 r:

esse v ir tu te m e t D e i s a p ie n tia m , p er q u e m t a n q u a m m a n u

P r e d ic a m u s C h r is t u m D e i

e t v e rb o o m n ia fa c ta s u n t.

q u o d a it D e i s a p ie n tia m , e t c a v e , n e in te llig a s P a tr e m esse s a p ie n te m e x F ilio . D e o id e m e s t e s s e n t ia q u o d s a p i e n t i a , si D e u s a F i l i o tia m .

Q u o d fa ls u m e s t .

N am

A tte n d e , q u o n ia m

h a b e t sa p ie n tia m , ab eo d e m h a b e t essen ­

D i c e n d u m e s t e r g o , q u o d D e u s P a t e r e s t s a p ie n s e a , q u a i p s e e s t , id

e s t s u a s a p ie n t ia ; F i li u s a u t e m e s t s a p i e n t i a P a t r i s , d e s a p ie n t ia , q u e e s t P a t e r , i d e s t d e P a t r e , q u i e s t s a p ie n t ia . 16* F iliu s v e r o s a p ie n t ia ] F i l i u s a u t e m e s t s a p ie n t ia

L

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Commentarius Porreta,nus

22

Deus autem simplex est; nulla tentus multiplicitate. Vel ideo: Positio ponentis est et positi; ponens vero quasi consignificativum est actionis; positus vero passionis. Quod utrumque, scilicet actio et passio in tempore factum est et incepit esse. In Trinitate vero nirliil est, quod ab eterno non fuerit numquam esse desiturum. Quare nec ibi locum habet compositio. Vel, quod melius est, compo­ sitio, sicut usi sunt autores, non solum attenditur ex ratione compo­ nendi subiecto formam prime rationis, sed etiama) ex intellectu con­ cretionis aliarum formarum secunde rationis ad primam formam, que eidem subiecto, cui et qualis6’ prima forma. Nulla enim forma in aliquo umquam subiecto solitaria est. Nam corporalitas ad se et secum in subiecto habet colorem, lineam; spiritualitas vero ad se et secum in subiecto sensum, discretionem et plura alia; rationalitas quoque usum rationis. Ideoque vel spiritualitatis vel corporalitatis vel rationalitatis ad subiectum rationaliter conceditur compositio. Divina autem usia, sicut est una, ita simplex, ita singularis, individua, ita solitaria. Quare nec ipsa est alicui trium personarum compo­ sita, sed in Patre et in Filio et in Spiritu Sancto est, ut non ab eis diversa. « Sapientius est »c> consequentia scilicet, non substantia. Homi­ nes namque nullo modo excogitare possent id, quod exinanitionem, passionem, dissolutionem, sepulturam Christi secutum est, scili­ cet qua ratione et qualiter Dominus diabolum decepit et sua forti­ tudine eundem deiecit et ab ipsius potestate hominem liberavit. Qui scilicet homo merito peccati traditus erat in potestatem diaboli, quia scilicet diabolusd) libere ageret in hominem suggerendo, pluri­ bus modis temptando, etiam puniendo. Quod autem dico: libere, non dico absolute. Non enim nisi accepta a Deo licentia suggerebat homini peccare, vel temptabat vel puniebat hominem. Ubi legitur, quoniam ipse volens temptare Job ait: Domine, mitte manum tuam 1, id est, da potestatem. Sede) quoniam tunc ante Christi incarnatio­ nem multum erat peccatum hominis et tunc sepe concedebatur a Deo licentia diabolo agendi in hominem suggestione v el” tempta­ tione vel pena aliqua, dicitur diabolus quasi non accepta licentia

a) e t i a m ] infer lin . respectu ad sequentia h ic .

c.

a n te in c a r n a tio n e m

e)

b) q u a lis ] add. in marg. v e l q u a l i t e r c) e s t ] ponitur in margine verisimiliter ad significandum h ic c a v e d) d ia b o lu s ] add. in marg. S e d ] ponitur in margine respectu ad sequentia b o n u m e s t f) v e l]

in marg.

1 J ob 2,5.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

In T. Ep. ad Corinthios. Cap. I.

2§

libere agere in hominem. Incarnatione vero Christi, morte Christi, liberatus est homo a potestate diaboli et a veritate peccati, non dico, quin peccet homo, quin teneatur a peccato reus, quin in eum agat diabolus sicut ante, sed quia minus peccat homo et minus punit diabolus, minus libere agit in hominem quam ante. Sumus itaque nos redempti morte Christi, que redemptio in tribus attenditur: in eo scilicet, quod gratia coadiuvante°’ homo minus trahitur concupi­ scentiis, et in eo, quod diabolus, sicut dictum est, minus libere agit in hominem, et in eo, quod maius est et propter quod cetera duo prosunt et sine quo non prodessent, in eo, inquam, quod anima6’ exutac> a corpore aut statina salvatur, si nichil superest expiandum, aut, si aliquid purgandum est, per aliquod purgatorium mundatur statini salvanda. Quod etiam habuit anima Abrahe. Minus enim tractus est Abraham post concupiscentias, quia minus quam Pharao peccavit. Eius quoque anima soluta a corpore, etsi non statini sine aliqua expiatione vel saltem facta expiatione digna intravit gloriam, etiam non post mortem Christi statina salvata est. Quare aliter in salvandis, qui mortui sunt ante mortem Christi, et aliter in sal­ vandis, qui post mortem Christi sunt mortui vel moriuntur vel moriturid) sunt, facta este) redemptio effusione pro multis sangui­ nis Christi, quia tantum salvandorum est. Eon enim omnes, quia nulli damp nandi redempti sunt morte Christi. « Qui fortissimus est », non solum, dico, omnipotentia, qua est autor omnium, sed secundum quod homo etiam resistendo omni vitio estn immunis ab omni peccato. « Infirmus factus » , 17* non quia nature esset infirmis, ||sed quia indicia nostrarum infirmitatum 'J) r.:>« suscepit esuriendo, sitiendo, dolores sustinendo. « Sacramenta lateris », sanguis scilicet et aqua, que de latere Christi fluxerunt. Illis, inquam, sacramentis, corpore scilicet et effusione sanguinis Christi, consecratione corporis et sanguinis Christi roborata est Ecclesia, ut minus tracta concupiscentiis quam ante gloriam consequatur. Unde sequitur: « quoniam infirmitas » 18\ Christi « nostra sit fortitudo ». Sua namque incarnatio, qua et langores nostros tulit et infirmitates nostras6’ portavit, in argumen-a )

a) c o a d i u v a n t e ] correctum ex c o a n u a n t e b) a n im a ] add. et dei. e x t r a c) e x u t a ] in marg. d) m o r i t u r i ] abbrevìatum t u r i e) e s t ] e sse / ) e s t] u t· g) in f ir m it a t u m ] add. inter lin. i m m o n e c e s s i t a t u m ii) n o s t r a s ] add. inter lin. s ic u t d i c t u m e s t 17* I n f ir m u s f a c t u s ] in fir m u m fie r i

L

18* q u o n ia m in fir m it a s ] u t i lli u s i n f ir m it a s

L

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

24

Commentarius Porretanus

tum et causam nostre redemptionis, ut fortiores factia) contraw vitiac) cum Christo nobis in carne unitod) in eterna beatitudine unia­ mur, ut ei, qui nobis similis fuit in pena, similes simus in gloria. « Sapientius et fortius » ex effectu et consequentia. Secundum carnem sapiunt, qui « sapientiam » habent « carnalem » de tempo­ ralibus, id est vanam et mutabilem, sicut caro vana et mutabilis. « Humili adventu ». Adventus Christi mire altitudinis fuit preter et supra rationes humanas. Sed ideo dicitur humilis, quia fuit humiliter venientis, id est eius, qui in adveniendo et per adven­ tum se humilem ostendit et humiles in sui ministerio elegit, ut pauperem pauperes sequerenture). « Sibi », non Deo, ex se, non ex Deo « aliquid esse videntur » sibi arrogantes, quod Dei est. « ile rerum talium» doctrine, scili­ cet potentie, nobilitatis, « merito » etc., id est ne huiusmodi « vide­ rentur » esse in causam electionis istorum. « Inflati » per superbiam tum ex sapientia, tum ex potentia, tum ex nobilitate, tum ex electione, ex istorum meritis quasi adquisita in natura. « Sine » humilitate « nemo » habens annos rationis « potest » etc. « Nisi enim », ut ad exemplum loquar, « piscator », scilicet aliquis idiota et simplex sicut Petrus, « fideliter », id est cum humilitate ad fidem, « accederet » 19*, ita quod « pre », quasi « in primitiva Eccle­ sia » 20*, id est ante illos, qui postea ad fidem Christi conversi sunt, « nisi », inquam, sic fieret, « non sequeretur humiliter », id est non humiliaret se credendo aliquis « orator », ut Paulus, Augustinus, Jeronimus. Quasi hoc, quod Petrus humilis et s im p lex p red ica bat et predicationem suam non humanis rationibusff> vel regulis, sed miraculis et signis sequentibus711 veram esse confirmabat, fuit in rationem, quod Augustinus et ceteri oratores sapientes videntes suas regulas falli et nullo modo per eas posse id, quod poterat et etiam quod faciebat Petrus, suam scientiam reputarent nichil esse et ita se humiliantes predicationi Petri consentirent et sic per Petrum ad fidem converterentur. Si autem Tullius eligeretur ad predicandum, qui rationes induceret ad sue predicationis confirmationem, iam potius Augustinus vel huiusmodi alius sicut Paulus cum eo dispua) f a c t i] add. et dei. q u a m b) c o n t r a j inter lin. c ) v i t i a ] add. in marg. c o n t r a v i t i a d) u n i t o ] u n i t o s del. s e) u t p a u p e r e m p a u p e r e s s e q u e r e n t u r ] in marg. f) s i m p le x ] add. inter lin. f id e m C h r is t i g) r a t io n ib u s ] add. inter lin. s e d c o n t r a e a s h) s e q u e n t ib u s ] add. inter­ im. u t m o r t u o s s u s c i t a n d o 19* a c c e d e r e t ] p r e c e d e r e i 2 0 * in p r i m i t i v a E c c le s ia ]

L om, L

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

In I. Ep. ad Corinthios. Cap. I.

25

tareta) opponendo contra rationes inductas a Tullio, quam crederet. Oportuit ergo per humiles et preter rationes humanas fidem Christi predicando confirmari sicut per Petrum, cuius quasi hec erant verba: Humquam id, quod vobis dico de fide Christib), regula velc) aliqua ratione logicorum probabo, sed omnino dico esse verum, sicut isti mortui vobis videntibus iam resurgent, quorum resurectione poteritis hoc esse verum credere. « Hinc », quasi, hoc est vobis in argumentum et rationem non facte electionis Hathanael. «Inferius», quod scilicet in sequenti dicitur. « Yos autem insti, ut » sitis materia mee locutionis. Quicquid est » et omne, quod quicquid est. Hos sumus «in Christo Jhesu », quia eodem vero esse sumus, quo Christus est, etsi non® similiter, quo est dissimiliter. Ham Christus est illo esse tanquam natura, nos autem participatione extrinseca. Licet enim divina bonitas, qua omne, quod est, et est et este)* bonum, intelligatur utrobique, cum dicitur: Christus est bonus et nos sumus boni; tamen nos aliter boni sumus et de nobis aliter bonitas et Christus aliterfi est bonus et de Christo aliter boni­ tas predicatur. Ham, sicut Plato est corpus corporalitate, ut que Platonis est natura est substantia, sic Christus est bonus bonitate natura substantia, hoc autem excepto, quod non ita compositio bonitatis ad Christum sicut corporalitatis ad Platonem intelligitur. Hos autem non sic,· immo sicut Partonopeus dicitur pictus pictura sui clipei. Deus enim voluit nos participare sua bonitate sicut et suo nomine. Sed licet omnis creatura hac ratione bona sit, non tamen ideo dicetur: lapis et Christus sunt unum, vel diabolus et Christus sunt unum, vel lapis vel diabolus est in Christo, sicut dici­ tur, quoniam nos et Christus sumus unumg)* et nos sumus in Chri­ sto. Hos enim sumus membra Christi, de corpore Christi, unum corpus cum Christo, uniti capiti Christo, fide scilicet® et opere bono, credentes scilicet eius incarnationem®, unioneml) divine nature et humane in se Yerbo, eius mortem, resurrectionem, sperantes in eum et per ipsum eterna fruituri beatitudine, diligentes ipsum ex toto corde et anima et viribus nostris, bene operantes, ipsius preceptis obediendo, in quo bona operatio iudicatur. Unde dictum est nos

l

m

. 31 »

a ) d is p u t a r e t ] correctum ex d e p u t a r e t b) C h r is t i] add. et dei. v e l c) v e l] inter lin. d) e t s i n o n ] s i n o n inter lin. et repetitur in marg. e) e t e s t e t e s t ] in marg. f) a lit e r ] a l t e r g) u n u m ] add. et dei. c o r p u s h) s c ilic e t ] add. inter lin. s p e e t c a r i t a t e i) i n c a r n a t io n e m ] in inter lin. I) u n i o n e m ] add. in marg. a manu posteriore q u i d s i t e s s e u n u m c u m C h r is t o * In marg. inferiore additur I s t e y p e r g lo s e d i s t i n c t e e t s a n e q u i d l i b e t e x p o n u n t .

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Commentarius Porretanus esse « in Christo sapientia », id est per sapientiam, que nobis ad hunc usum data est, ut credamus « gratiam » in nobis, scilicet nos habere et nobis dari sola gratia, quicquid habemus et nobis datur. Tei « gratiam », scilicet Christum factum esse hominem gratia, qui idem Deus est natura. « Et » sumus in Christo « iustitia », id est per iustitiam ad hunc usum, ut bene operemur, nobis a Deo datam. Illud autem verum esse, quo eodem nos et Christus sumus, etsi non similiter, ex diversis effectibus et ex diversis usibus, quos in nobis habet, diversis nomi­ nibus appellatur. Ipsa namque ex eo, quod nos efficit iustos, quod nobis ad hunc usum datur, ut bene operemur, dicitur iustitia. Ex eo, quod in nobis eiffcit et ad hunc usum datur, ut credamus, dicitur sapientia. Christus est sine factura ab eternoa) sapientia et iustitia, ut scilicet factura non cadat in sapientiam et iustitiam neque in Christum, secundum quod ipse est sapientia et iustitia. Ipse tamen, antequam Yerbum fieret caro, factus est nobisb) sapientia et iustitia, id est in ipso fuit, ut nobis esset collaturus gratiam, qua crederemus, et gratiam, qua bene operaremur. Factus, dico, et sine factura. Unde psalmista ait, antequam Yerbum incarnaretur: Domine, refu­ gium factus est nobis1. Quasi in Domino fuit ab eterno, ut ipse nostrum fieret refugium, qui tamen sine factura ab eterno est factum. Ipse idem, scilicet Christus, postquam Yerbum caro factum e st2, non sine factura est nobis factus sapientia et iustitia 3. Quod dicitur eo, quod plenius et habundantius nobis contulit gratias, postquam Yerbum caro factum est, quam antequam fleret. Que plenitudo et habundantia gratiarum intelligitur in eo, quod dicitur nobis factus. Item, quas gratias nobis contulit quasi ceteris digniores, gratiam scilicet ad credendumc), gratiam ad bene operandumd), gratiam ade> perseverandum, que intelligitur sanctificatio, gratiam, qua sumus liberati, que dicitur redemptio, quas non conferretf), nisi Verbum caro fleret. Quia ergo Christus gratiam Spiritus Sanctia) ad plures usus dedit nobis post incarnationem quam ante, dicitur nobis factus esse et ad istarum gratiarum usus potius, quia in his, a)

e tern o ]

add. inter Un.

i n t e llig it u r p e r s a p i e n t i a m

■dei.

bono

/) c o n fe rre t] con

b) n o b i s ] inter Un. c) c r e d e n d u m ] add. inter lin. q u e d) o p e r a n d u m add. inter lin. q u e d ic it u r i u s t i t i a e) a d ] add. et inter lin. g) S a n c t i ] add. inter lin. i m m o s e ip s u n i

etern o

1 P s a l m . 89,1. 2 J oh. 1,14. 3 I Cor. 1,30.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

In. I. Ep. ad Corinthios. Cap. II.

27

id est fide, bona operatione, firma in utroque perseverantia, nostra a peccatis per Christum liberatione, quod est, sapientia, iustitia, sanctificatione, redemptione, nostre salutis consummatio consistit. Sapientiam et iustitiam a ceteris duabus divisit, quia iste due, scilicet sapientia et iustitia sine factura possunt esse; relique vero due nullo modo sine factura. Christus namque sic est in temporea) factus nobis sanctificatio et redemptio sola gratia, quod ipse est ab eterno6) sapientia et iustitia nostra. «Q u ia 21* a peccato», non ad quid, sed a quo. «îlo n in se tamen», ut ex se; «sed in Domino», ut e x c)d ) quo est, quod in se « habeant iusti ». '2'2* [Cap . II.]

« Illi natura » parum distantes a talibus, quales sunt nati. « Ego voluntate » volens talis videri. « X on per sublimitatem », que est « sermonis », id est que non nisi in sermone et sermonum compositione vel multiplicatione consistit. « Logicis rationibus », id est regulis logicorum naturalium, que dicuntur rationes, tum quia* sunt, tum quia ex rationibus constant, ut genus predicatur de specie. Hec autem diffinitio animal ratio­ nale mortale ipsa quidem ratio est, sed non constat ex rationibus, immo ex vocibus tantum naturalibus. « Ostenderem » probatione consummando, « aut » sine aliqua ostensione « persuaderem »e). « Phisicis speculationibus », id est regulis logicorum de mathe­ maticis tractantium, docendo, quos vocamus logicos quadrivii, qui scilicet de immensitate elementorum, de profunditate, de propor­ tione, qualiter scilicet sol distat a lunari corpore. Isti, inquam, de mathemathicis agunt, de quibus agere maior subtilitas est quam de naturalibus, de qu ib u stra cta n t logici naturales. Unde et doctrina eorum dicitur mathematica quasi disciplinatis et ipsi dicuntur sapien­ tes, non absolute logici, eo quod de dignioribus agunt et de quibus agere ad paucos et quasi excellentiores et perfectiores pertinet.

a) i n t e m p o r e ] in niarg. d) q u ia ] add. inter Un. r a t io n e s signis appositis inversum f) 21* Q u ia ] qua.

L

2 2 * h a b e a n t iu s t i]

b)

etern o ]

add. ei del.

e) o s t e n s io n e q u ib u s ]

c)

s o la

« p ersu aderem » }

add. in mary. interiore

ex]

add. inter Un.

e t in

« p e r s u a d e r e m » o s t e n s io n e

q u e q u a si sen su i o e e u m m t

·

oro. L

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

28

Commentarius Porretanus

Unde Boetius h Iste modus intelligentie altior est, loquens de specie mathematica, scilicet humanitate. Istorum vero regule dicuntur speculationes, quia sensum et etiam rationem excedunt, altioria> oculo mentis investigando in comparatione regularum logicorum naturalium, que dicuntur rationes. Sicut enim mathematica presunt naturalibus, sic sapientia preest rationi. Batio namque est motus animi totum ambitum nature et nati comprehendens, quo scilicet complexio forme et subiecti anima comprehendit. Sapientia vero est motus animi, que solas naturas preter nata abstracte6> consi60 *· derat. Magis |j itaque recedit a sensu sapientia quam ratio. Quod ex hoc patet, quoniam primus motus animi est vis sensiva, scilicet sensus, deinde imaginatioe), deinde ratio, deinde scientia, deinde ars, deinde sapientia, deinde intelligentia. « Contra leges nature », ut virgo pariatd), mortuus resurgat. « Humanas rationes », que nituntur consilio, casu, arbitrio, sine .quibus nichil est ratio. Unde etiam illa vis mentis, qua concipimus ignem talem, dicitur vis irrationabilis. «Quod ipse est rector et salvator»e), non aliunde, sed ex seipso, sed non sine cruce. Et hoc est, quod dicit: « per crucem », potius ex ratione comitantie quam cause. Sola enim gratia Christus mun­ dum redemit per crucem. In eo, quod dicitur: Christusn crucifixus est, mors Christi et resurrectio tenentur implicita, id est quod et Christus mortuus est et resurrexit, id est quod et talis fuit Christus, qui et mortem pati, quia homo, et cui mors non potuisset dominari, quia91 Yerbum Patris. In quo utraque natura Christi, divina et humana, intelligitur. Quarum separatio etiam in morte Christi non est facta, sed tantum spiritus, id est anime, et corporis Christi. Ex quo enim divina natura unita est humane in persona Yerbo, numquam .postea solutus est habitus ligans utramque. Quod est in argumentum resurrectionis, quod eo habitu soluto non sequere­ tur etiam ex alicuius consortio, sicut est de illis, qui cum ipso resur­ rexerunt. In hac autem711 Christi resurrectione non solum que ad fidem pertinent, sed etiam que ad mores, multa didicimus. Ad

a) c)

s a lv a t o r

g)

add. in marg. inferiore s c ilic e t s a p ie n t ia b) a b s t r a c t e ] correctum ex a b str a c t-io n e correctum ex e x i n a n i t i o d) p a r ia t ] correctum ex p a r ie t e) r e c t o r e t s a lv a t o r ] e t r e c t o r signis appositis inversum / ) C h r is t u s ] inter Un. et repetitur in marg. add. inter, lin. e s t h) a u t e m ] inter lin. a lt io r i]

i m a g in a t io ]

q u ia ]

1 De consolatione philosophiae. Lib. 5. Prosa 4 (SSL 43,849).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

In I. Ep. ad Corinthios. Cap. II.

29

fidem, iit scilicet verum Deum essea) cum Deo Patre crederemus; ad mores, quia inde, quod resurrexit, patet ipsum mortuum esse. M si enim mors precessisset, non sequeretur resurrectio. Ex quo perpendimus, quoniam verus homo fuit, quod ieiunavit, quod co­ medit, quod bibit, quod fuit bumilis, mansuetus. « Et maxime servilis »23*, scilicet ita, « quod bomo noster vetusb) crucifixus est », id est nostra vetustas cum Christo crucifixa est, id est simul cum morte Christi deleta. Simul deleta est, quod sicut mors ultra non dominabitur Christo, sic nec vetustas nobis, ea, inquam, ratione, qua ante mortem Christi dominabatur. Vetustas dicitur carnalitas nostra, id est vitium nobis ex prima transgressione inflictum, quo, velimus nolumus, concupiscimus. Sed tamen morte Christi carnalitas ista non omnino, tamen deleta est, sed in parte, non quia in nobis adhuc non sit, sed quia m odoc) minus libera est, id est non quia non simus subditi peccato, sed quia minus trahimur concupiscentiis, quam ante trahebamur, et minus libere agit in nobis diabolus suggerendo, pluribus modis temptando vel puniendo. Quod ex hoc sensu sequitur, ut « destruatur^ corpus peccati », id est peccatum prime transgressionis non dico actu destrui, sed reatu, quasi, ut nobis non imputetur ad penam eternam, id est a nobis non exigatur reatus pro delicto pene eterne, quod hic appellatur corpus peccatie) Et ideo, quia, sicut corpus alicuius proprie dicitur esse, ubi totum est et nichil deest, sic originale peccatum est totum peccatum eo, quod est origo et causa omnis peccati. « TJt non serviamus peccato », id est in nobis non ita dominetur peccatum vel vitium vel diabolus, ut scilicet minus .post concu­ piscentias trahamur, vel minus suggestione diaboli in peccatum labamur. Unde nec itan servi sumus peccati vel vitii vel diaboli sicut ante mortem Christi. « Contra consuetudinem nature », sicut est virginem parere, immortalem mori, sine concupiscentia nasci. « Simpliciter », id est de credibilibus et tamen de eadem sapientia « loquimur », id est credibilia vobis simplicibus exponimus, ut de morte Christi, de resur­ rectione. Quis enim non crederet, quod homo unus mortuus est, quod resurrexit ? Sed loqui de morte Christi, de resurrectione, de a) esse ] inter lin, b) n o s t e r v e t u s ] v e t u s inter lin. d) d o s tr u a tu r ] correctum ex d e s t i n a t u r f) it a ] inter lin.

n o ste r

signis appositis inversum add. inter lin. t o t u m

e) p e c c a t i]

c)

m odo]

p ecca tu m

23* s e r v ilis ] om . L

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Commentarius Porretanus

30

L toi.

ascensione est loqui de divina substantia Verbi, immo totius Trini­ tatis. «Spiritualibus»21*, id est perfectis, qui in celestibus intenti sunt. « Caritas », prius scilicet probato spiritu, an ex Deo sit. « Omnia », de vita scilicet eterna « credit ». Quilibet enim perfectus probare debet, an spiritus, qui suadet, sit ex Deo, an non, et an suadeat ea, que ad vitam eternami pertinent, an non. Et quisquis sit, sive sit angelus lucis, sive sit angelus sathane, si suadeat ea, que ad vitam eternam pertinent, ei credat. Sunt autem multa indicia, quibus boc probari potest. Eam malus quandoque suadet bona et que ad vitam eternam pertinent, sed ut decipiat. Cui non est credendum. Quandoque vero bonus aliquis suadet, que non sunt bona nec ad vitam eternam pertinent. Sed boc facit ad e dific a tionem, ut scilicet edificet. Cui nona) credi debet a perfecto. Cum omnis spiritus ex Deo sit, tam malus quam bonus, quia tamen unus suadet, que ad laudem et honorem Dei fieri debent et referri, alius vero contra, iste ex Deo esse et angelus lucis, alius vero non ex Deo esse et angelus sathane dicitur. « Phisicis rationibus », quarum impossibilitates et necessitates rerum consuetudini addicte sunt, non divine potestati, ut scilicet secundum eam impossibileb) vel necesse attendant phisici, sed potius secundum solitum cursum nature. Impossibile enim phisicorum possibile est Deo. « Has rationes » etc. Quasi, diabolus considerabat, qualiter facilius posset Platoni aliquod malum suggerere et ita videns animum Platonis intentum in comprehendendis rationibuse), eum® per se non posset Plato comprehendere, adiungebat se animo Platonis et movebat ipsum, ut facilius et melius comprehenderet. Unde Plato superbiebat de sua scientia iactans ipsamque suo imputans ingenio, non creatori. « Misterio », scilicet parabolice, ut mali non intelligentes errore decipiantur, et ne phisici expositionibus suis et oppositionibus suis sanum intellectum cognoscentes depravent et corrumpant. 32r «Omnia Christo tradita sunt a Patre, gratia»25*. Eota quo­ niam e) Christus ex se ipso autore fecit, quecumque fecit, immo

b u s}

a) n o n } inter lin. add. et det. e t d)

b) cum ]

im p o s s ib ile ]

inter lin.

24* S p ir it u a lib u s ] S p ir it u a le s

add. in marg. ut Socratem esse lapidem e) q u o n i a m ] add. in marg. s i c u t e t P a t e r

c)

r a tio n i­

L

25* O m n ia - g r a t ia ] H e c s a p ie n t ia i n t e l l i g i t u r g r a t ia , q u a o m n ia C h r is t o a P a t r e

t r a r lit a s u n t

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

L

In I. Ep. ad Corinthios. Cap. II.

31

quecumquea) facta sunt. Quare nec ei a Patre gratia hoc collatum est. Sed tamen quicquid Christus ex seipso fecit, quicquid, dico, inter cetera, que merita Christi appellantur, sibi a Deo Patre tradi­ tum est. hiam et ipsum facere et etiam ex se ipso aliquid eorum facere, que merita Christi dicuntur, fuit Christo gratia, id est donum gratis datum. A am et ipsa merita Christi sunt gratie. Si enim factum est Christum mereri, factum est, ut Christus ex se faceret, quicquid inter merita sua computaturb)*d ). Mereri namque implici­ tum tenet aliquid ex se facere, quod, id est aliquid ex se facere, nullo modo fuit Christo gratia, cum hoc habeat ex divinitatis natura, in quam sicut nullo modo cadit factura, sic nec donum nec gratia. Et hoc est « omnia », que inter merita sua computantur « a Patre »c> ut dante, « Christo », ut ministro « tradita », id est dono gratis data « sunt ». « Huius mundi sapientes », qui scilicet mun dialem, id est de mundo, id est de temporalibus sibi arrogant sapientiam. « Sed tunc magis suspicati ». Quasi magis est dicendum, quoniam demo­ lies suspicati sunt fuisse Christum, quam sit dicendum eos Christum esse* credidisse. « Quod non est contrarium ». Quasi, secundum diversas eiusdem personaliter Christi scilicet naturas diversa Christo attribuere, non est eontrarietas, ut Christus scilicet dicatur esse crucifixus secundum hoc, quod est humana, natura, et Dominus glorie secundum hoc, quod est divina. «hiemo » principum huius mundi. Hoc dico, quia Abraham et Moyses in spiritu cognoverunt, «hiaturam», ut corpus et spiri­ tum, ut scilicet essent corpora et spiritus generibus suise), corpo­ ralitate scilicet et spiritualitate, que nature sunt eorum. « Animam », id est vitam animalem, ut scilicet vivificarentur, id est vim sensivam, scilicet V n sensuum0’ . «Mentem», id est vim rationabi­ lem, id est rationem sive intellectum, qua « intelligerent » discer­ nendo inter bonum et malum. « Alimenta », ut cibum et potum, quibus vita animalis sustentaretur. Quasi, prima gratia fuit, qua Deus contulit eis esse, ut scilicet, qui non erant, venirent ad esse Deo operante. Quam multe secute sunt gratie. Deo gratis mune-

a)

im m o

quecum que]

r a t io n e , s ic u t m e r it u m

d)

esse]

inter Un.

e)

add. in maro-

6) c o m p u ta tu r] s u is ]

add. et del.

in

g e n e re n o n

co m p u ta n tu r

id e s t

/) V ]

r a t io n e , s c ilic e t in

inter lin.

g e n e r e , s ic u t p a s s io ,

add. inter Z i » , i d e s t a u t o r e g) s e n s u u m ] correctum ex s e n s u m

c) P a tre

»]

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Commentarius Porretanus

32

rante, ut gratia, qua, sicut dictum est, ipsi vivunt, gratia, qua intelligunt, gratia, qua usu alimentorum vitam sustentant. « Sed », cum hec dona Dei tam malis quam bonis collata sint, « sunt » tamen « alia », que quasi propria sunt bonorum, quibus mali non commu­ nicabant cum bonis. «N on enim est» in eis «color». Quasi, non subiacent visui illa dona, quia non sunt colorata, non sunt corpora, que colorum amminiculo visu percipiuntur. « Non est sonus », qui similiter corpus est sicut et vox. « Non est inferius corde hominis », quare nec in eo ascendit, quia ascensus est inferioris ad superius, vel aliter, ut non negetur ascensus, sed sit vis in verbo, quasi, etsi ascendit quidem in corde eius, qui est homo, non tamen « inquantum est 26* homo », id est carnalis, sed inquantum est « spiritus », id est spiritualis, id est non inquantum terrena comprehendit et in terrenis conversatur, sed inquantum de eternis cogitat et erecta mente contemplatur ea. Yel « non quantum homo, sed spiritus », id est non secunduma)*vim sensivam, que hominis vel animalis dicitur, sed secundum vim rationalem, que spiritus est. « Quod », id est Deum esse bonis preparatum. « Et ad sapien­ tiam » etc. « Nobis autem revelavit ». Quasi, Spiritum Sanctum dedit nobis Deus ad hunc usum revelationis, ut scilicet Spiritu Sancto ministrante, immo in nobis hoc efficiente, nos revelaremus. « Spi­ ritus enim », quo scilicet nobis dato ad hunc usum « novimus omnia », que scilicet pertinent et sufficiunt ad salutem, « scrutatur » vel « Spi­ ritus » Dei Trinitatis, vel « Spiritus » Sanctus unus de tribus perso­ nis, « qui novit omnia », quem nichil omnium latet, « scrutatur omnia » comprehendendo incomprehensibili scientia. « Nos facit scrutari », non dico, omnia, quia ad hoc non sufficimus, nisi ex intel­ lectu omnium pertinentium et sufficientium ad salutem dicatur. Quicquid etiamw fit, a quocumque fiat, sive a c) a bono sive a d) malo, Spiritue) ipso hoc in eis efficiente fit. Sed quoniam in*1 bonisa) dono gratie et sola misericordia70 operatur, in malis vero iudicio potius vel iustitia, unde pena malorum consequitur, usu Scripture dicitur id facere, quod boni faciunt per ipsum, illud vero non, quod mali, etsi per ipsum faciant. Secundum quod hic dicitur, « quod dono » a) n o n s e c u n d u m ] u t s c i l i c e t b) e t i a m ] inter lin. c) a ] inter lin. e) S p i r i t u ] add. et del. i n / ) i n ] add. et dei. e i s g) b o n i s ] inter Un. h) in marg. a d s a l u t e m b o n o r u m

d)

a]

inter Un. add.

m is e r ic o r d ia ]

26* e s t] n o n L

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

In I. Ep. ad Corinthios. Cap. II.

33

gratie «eius», id est seipso nobis ad hunc usum dato || «facimus, eo” ipse agere dicitur», non quia actu agat, sed quiaa)* autoritate sua61 m oyetc) nos ad agendum. «Incomparabili gratia», qua scilicetd) nobis datur Spiritus Sanctus, vel qua Christus pro nobis mortuus est. « Quecumque sunt hominis nisi spiritus hominis », id est nisi ipse homo solus suo spiritu ? « Nisi Spiritus Dei », id est divina sapien­ tia, vel nisi spiritus a Deo datus, non solum, dico, humanus, cuius beneficio vegetatur corpus hominis, sed Spiritus Sanctus, qui nobis ad plures usus datur. « Hon. tantum Patris et Pilii », a quo utroque procedit et nobis secundum personalem substantiam datur a Patre et Filio. Quare et « noster » dicitur, quia ab eis « accepimus ». « Que a Deo » et data et « nobis », in quo ostenditur et a quo et qua­ liter e) et a quibus. «Predictam in m isteriosi, non ut «habeamus misterio »fi,). «Deus scit suo Spiritu», ilota, quoniam hoc nomen spiri­ tus quandoque accipitur substantialiterh>, secundum quod dicitur*’ , Pater et Filius et Spiritus Sanctus et sunt unus Spiritus et Sanctus, sicut unus sapiensw, una sapientia. Secundum hoc dictum est Deum scire suo spiritu, sicut dicitur Pater est sapiens sua sapientia. Quandoque vero accipitur personaliter, ut sit nomen unius trium personarum. Secundum quod dicitur: Spiritus Sanctus est alius a Patre et a Filio, sicut personaliter dicitur: Filius est sapientia Patris. Hoc modo, id est in ratione persone accipitur ibi: Deus dat nobis Spiritum Sanctum, quia secundum personalem substantiam Spiritus Sanctus in nobis, immo in omni creatura est. Sed in nobis dicitur habitare per gratiam, quia ad plures usus gratiarum eum habemus. Qui et in nobis scit, suo spiritu substantialiter accepto, « que sunt in nobis » revelata nobis et que « sunt incognita » nobis. « Hos autem Spiritu Dei »27*, non dico, qui est essentia trium perso­ narum, sed Spiritu Dei personaliter, qui ex Deo est Patre et Filio et Deus idem, qui et Pater et Filius eodem spiritu substantialiter sciens, quo uter que. « Hos ter spiritus », non dico, Spiritus Dei nobis datus, sed noster, quo sumus vivificati, humanus scilicet, qui infusus est corpori.

a) ■et del.

q u ia ]

inter lin.

« g r a tia »

e t e r lo ] m in is te r io m ic a

i)

d ic itu r ]

b)

add. et dei. n e c e s s e c) m o v e t ] inter lin. d) s c i l i c e t ] add. add. inter lin. s c i l i c e t g r a t i a i) m i s t e r i o »] m i n i s t e r i o g) m i ­ ii) s u b s t a n t i a l i t e r ] alia manu add. in marg. s i c u t e t P a t e r i n o r a t i o n e d o m i add. in marg. q u o n i a m l) u n u s s a p i e n s ] s a p i e n s u n u s signis appositis inversum. sua]

e) q u a lite r ]

2 7 * N o s a u t e m s p i r i t u D e i] N o s a u t e m n is i e iu s s p i r i t u c o g n o s c im u s , q u e s u n t in ip s o L

3

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Commentarius Porretanus

Si

Λ7el « noster », id est nobis datus, Spiritus Sanctus scilicet, quo vivi­ ficantur omnia, qui a philosophis vocatus est anima m undi1*. Sed melius est de humano spiritu hoc accipi. Unde sequitur: « cuius potentia rationalis », id est vis, que dicitur ratio « que etiam » ex quodam sensu appellatur « spiritus », quia ipso duce animalis affectio, id est vis sensiva, id est animalis vita, regitur. « Amplectitur » prehendendo, non comprehendob). Eterna enim, etsi prehendi possint, non comprehendi possunt. In parte namque sic cognoscuntur, quod ex toto numquam, ut scilicet sub aliqua scientia omnino comprehendantur. «Sue oppignerationisc) arra», id est confederationis libamine'*. « Spiritus Dei in nobis sciat », id est nos sciamus Spiritu Sancto per­ sonaliter, Spiritu, d icoc), sciente spiritu Dei substantialiter, «qui habet », ita scilicet, ut sciat, unde habeat sicut actu, ita fine. « Da­ bitur ei», id est ampliabitur ei donum. « Plene h enim »3’ , id est actu et fine « habere » est etc. « Unde habeas », ut scilicet ad illum, a quo sola gratia munerante accepisti, tanquam ad debitum finem omnium referas. Ille enim, qui ita habet actu, quod non fine, non referendo ■scilicet ad laudem et gloriam Dei, etsi sciat, quoniam a Deo habeat, potius dicendush) est non habere et nescire, unde habeat, quam absolute vel habere vel scire7’ . « Qui per sibillam locutus est ». Cave. Sibilla namque per Spiritum Sanctum locuta est. « Que et loquimur », quasi, que et a Deo et data et nobis Spiritu'Sancto ministrante scimus, et sicut scimus, ita vobis exponimus. « Indoctis verbis », id est aliqua elocutione vel aliquo verborum ornatu, qua et quo vel citius persua­ derentur auditoribus ad credendum vel magis commoverent ad diligendum. « Monet et docet », sicut spiritus humanus motu actuali de loco ad locum movet corpus, sic Spiritus Sanctus sua autoritate spiri­ tum movet quandoque ad credendum, quandoque ad affectandum non solum, que Dei sunt, sed etiam que contra fidem sunt. Legi­ tur enim, quoniam Deus operatur in cordibus hominum ad inclinan-

a)

inter Un. b) c o m p r e h e n d o ) abbrev. c o m ; in marg. repetitur p r e h e n d e n d o , n o n c) o p p i g n e r a t i o n i s ] add. in marg. a b e o , q u o d e s t p i g n e r i s , n o n p i g n o r i s add. inter Un. p r i m i c i i s e) d i c o ] d inter Un. f) p l e n e ] add. et dei. a c g) e n i m ] , h) d i c e n d u s ] correctum ex d i c e n d o i) s c i r e ] correctum ex n e s c i r e

r a tio ]

co m p re h e n d o

d) l i b a m i n e ] inter lin.

1 P l a t o , Tim aeus, 34 c sqq. Conferatur M a c r o b iu s , I n somnium Scipion i$■ Lib. 2 c. 2 (ed. Biponti [1788] p. 126).

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

35

Ill I. Ep. ad Corinthios. Cap. II.

das eorum voluntates sive ad bona pro sua misericordia, sive ad mala pro meritis eorum, indicio suo quandoque0* aperto., quandoque occulto, semper auten iusto. Eacit namque Deus, non quidem n t non61 conveniant, que homines faciunt, sed ut faciant, que non con­ veniunt270*. Quare multos docet Spiritus Santus, qui non docen­ tur, multos sanctificat, qui non sanctificantur. Quod ergo dicitur: movet et docet, sic intellige: « movet » et ita, quod movendo « docet », ita scilicet, quod ipso docente ipsi docentur. « Homo » dicitur animalis vita vel animi sensu. Similiter dicitur spiritualis vita vel animi sensu. Animalis vita est, qui more animalium adeo dissolvitur in animo per lasciviam immoderate et indiscrete appetens, quod suo spiritu rectore non continetur eius anima. «Intra naturalis ordinis metas », immo exit eas. Mete naturalis ordinis sunt principium, a quo omnia habent esse, et finis, ad quem omnia debent referri0*. Hoc est, Deus Trinitas, qui sicut est autor omnium et prima*d) causa, ita est consummatio, a quo sicut omnia inceperunt esse, sic in eodem omnia debent finiri. Qui ideo dicitur meta, quia sicut nichil est nisi ex ipso, sic nichil preter vel ultra ipsum. Ipse enim sic in omnibus est, quod preter omnia. Pluraliter autem dicuntur mete ex diversitate effectuum, ex eo, quod nec principium nec finis appellatur. . «jSTaturalis ordinis dictum est». Rerum namque ordo est, quoniam principium habuerunt in tempore de non esse venientes ad esse, et finem consequentur sine tempore saltem natura. Hotandum ergo, quoniam quecumque appetit homo et non in ratione eternorum, si non fuerint illa ad necessitatem, extra natu­ ralis ordinis metas est; si vere ad necessitatem sint, non ideo exit metas,'ut °* que necessaria sunt ad sustentationem vite. «Sensu animi dicitur animalis», qui suo iudicio secundum substantiam Deo assignat localem conscriptionem, que in solis reperitur corporibus, putans scilicet Deum esse unum talem homi­ nem magnum, formosum, sedentem, qui ab eterno vixerit. Hoc autem de substantia Dei sentire fantasia est. Yel qui male sententiando judicant gratiam Dei ita factam in homine, quod, qui merebitur, salvabitur, nec aliter, nisi mereatur. a) d)

p r im a ]

add. et del. add. inter Un. e t s o l a

quandoque]

b)

d is to e) u t ]

non]

inter Un.

c)

r e fe r r i]

correctum ex

l f o i . 32 *

p ro fe rri

non

‘2 7 a* Doctrina Porretahis propria. Cf. A . Landgraf, D ie Abliangigkeit der Sünde von Goti nach der Lehre dar Erühscholastik. ScJiolasHk. 10. Eupen {19 3 ô) 182-192, 369-379.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

Commentarius Porretanus

36

Secundum « litteram legis » iudicat, scilicet legem servandam esse cum euangelio. « Yel secundum phisicam », id est humanam « rationem » dicens penes meritum esse causam salutis. « Segregat se ab Ecclesia superbus in perditis », id est inter perditos « computandus » seminando scismata non sic esse, sed aliter quam credat Ecclesia, assumens ut Hermesa) Egiptius, qui Deum circumscriptibilem predicabat1. «Y el in eius unitate parvulus»61 id est simplex, qui, etsi sim­ pliciter credat, quod ille credit, « tamen salvandus est propter sacra­ mentorum », quibus cum fidelibus communicat, « sanctitatem », quia dimittit peccare, propterea et satagit bene operari. « Qui etsi in parte » etc., id est, licet non ex toto, non per omnia nec facie ad faciem, sicut est, videat; « tamen de Deo » etc. « certissime sentit » non sentiendo scientia vel cognitione, sed fide. Quasi, sentit eas, quia assentii eis credendo, scilicet ea, que sibi non sunt manifesta. « Que animalis », inquantum est vel quamdiu est animalis « homo non percipit », quia nec fidei lumine nec cognitionis manifestatione. «'Crux », id est mors, « Christi » hoc grafie contulit homini, ut homo fidelis, licet non vero nomine merendi aliquid mereatur vel pro Christo moriatur, sola gratia salvetur. « Y on humano», id est naturali «sensu», ingenio, «vel arti­ ficio», id est sensu industriato, «iudicatur» a credente, id est appro­ batur assentiendo. « Spiritualis autem », id est sola gratia affectans spiritualia, qui « pura », scilicet absque admixtione terrene fecis solum investigante Deum « intelligentia et tota caritate » omni ardore di­ lectionis «cum Deo est unus spiritus», id est, qui ita credendo affectat Deum, quod quasi ei iungitur, ut quasi nulla sit inter se et Deum distantia, ut quasi unum sinte). Qui, inquam, sic est spiritualis, « omnia iudicat », non quia omnia, que solus Deus novit, sciat, vel de omnibus iu dicetd), quod solius Dei est, sicut posse, ita facere, sed quoniam id, quod iudicat fide, id est id, quod iudicio fidei probat, vel cuie> credendo assentii, omnia continet. Credere namque, quo­ niam unus est Deus et trinus, et quoniam Christus Deus et homo mortuus est et resurrexit, ascendit, Spiritum Sanctum emisit, ven­ turus est iudicare vivos et mortuos, in forma hominis bonis reddendo a) lin.

H e rm e s]

v e lin t

d)

corr. ex iu d ic e t]

H e lm e s

correctum ex

6) p a r v u lu s ] iu d ic i

add. inter Un. inter Un.

re m a n e re t,

c) s in t] a d d .

inter

e) c u i]

1 M e r c u r i i T r i s m e g i s t i P y m a n d e r , De potestate et sapientia D ei. Basileae (1532) 46: «Non modus, non locus circa te, non aliud quiddam ex omnibus».

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

In I. Ei), ad Corinthios. Cap. II.

37

premium, malis infligendo penarti, quando dicet bonis: Venite, bene­ dicti Patris mei, percipite regnum, quod [paratum est vobis a consti­ tutione m undi]*1; malis vero dicet: Ite, maledicti, in ignem eternum e tc .2, credere, inquam, hoc est omnia iudicare. In his enim et novum et vetus testamentum continetur. Qui, inquam, Deum sic credit, omnia credit, quia Deus est omnia in omnibus 3, vel omnia iudicat, ut complectatur hec universitas ea, que ad fidem pertinent et ad salutem sufficiunt. Et hoc esta) « omnia iudicat », non ut omnium vel de omnibus scientiam habeat, vel de omnibus vel super omnia sententiam exponat, sed, sicut expositum est, et ita certum habet fide, quod sibih) clausumc) cognitione. Divina scientia dicitur lex. Lex enim est in declinandis peccatis sancta preceptio. Ipsa, inquam, coartat quasi in unum ea, que precipiuntur fieri et quasi in unum, a quibus declinare precipi­ tar, ut diliges, non concupisces etc.4, quasid) universalise), certa et stabilis. Divina vero scientia multo magis lex debet dici. Simul enim et que facienda sunt et que non, comprehendit; quecumque Deus ab eternon jj disposuit, que scilicet disposita ligat, ut nec in ei disponendoa) fallat vel falli possit. Nullius enim consilio vel arbi­ trio snbest, quare sicut disposuit divina scientia, profecto sic erit. Immutabiliter enim et simul omnia comprehendit, ut nichil sibi novum succedat, quod nescierit, vel a se nichil decedat, quod sci­ verit. Ipsa quoque dicitur liber, quia sicut liber omnia in se sine omni errore et corruptione implicita tenet, quandoque plicatus omnia celat, quandoque explicatus omnia exponit, sic divina sententia omnia sine omni fallacia et corruptionis vitio complectitur et quasi modo in se plicata nobis eterna tegit, in futuro vero quasi tunc expli­ cata omnia revelabit; vel qnod hic quasi incognita, quasi invisibilia per speculum Addemus, in futuro aperte facie ad faciem videbimus. a) e s t ] add. et del. n o n u t 6 ) s ib i] add. et del. c e r t u m add. et del. q u a s i e ) u n iv e r s a lis ] repetitur in maro, inferiore riore, quin referatur ad determinatum locum textus v e l l e x e s t g) d is p o n e n d o ] correctum ex d e p o n e n d o

c) c la u s u m ]

f)

etern o ]

inter lin. d) q u a s i] P onitur in marg. in fe ­

i n s t i t u t i o m e m o r i a s c r ip t i in sig n ita .

1 M a t t i i . 25,34: « Venite, benedicti Patris mei, possidete paratum vobis regnum a constitutione mundi ». 2 M a t t h . 25,41: « Discedite a me, maledicti, in ignem aeternum, qui paratus est diabolo et angelis eius ». 3 I Cok. 15,28. 4 R o m . 13,9: « Non concupisces; et si quod est aliud mandatum, in hoc verbo instauratur: Diliges proximum tuum sicut teipsum ».

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

38

Commentarius Porretanus

« Homo debet esse factor legis, secundum quam iudicat, non esse"1 index », id est homo debet ea facere, que lex prècipit, secundum quam, id est cuius preceptionem de ceteris et super cetera iudicium exponit. Non autem debet iudicare legem, id est suo iu dicio pur­ gare et arbitrio discernere hanc vel in hoc esse bonam, hanc vel in hoc esse malam. Sed ipsamb) observans faciendo, quod precipit, dimittendo, quod prohibet, non de ipsa, sed de ceteris secundum ipsam iudicet, ut ex lege procedat iudicium et in ea, que subsunt legi, cadat factura vel faciendi adimpletio. Hoc etiam in legibus hominum observatur, quoniam homines illis institutis et firmatis c) non de illis amplius iudicant, sed secundum institutionem earum de aliis, an bona sint, an non, aut punienda aut non, sicut de latrone, an suspendendus sit an non. « Certa igitur » etc. Quasi, spiritualis certus est de occultis et incertus; certus fide, incertus sine manifesta cognitione certissime credendo, que nullo modo sibi a Deo adhuc revelata sunt, nec aliqua sua ratione unquam comprehendit scientia. « Unde », quia illa sibi incognita sunt, nullo modo iudicio discer­ nit d) vel discerneree) potest spirituales a carnalibus, id est, qui spiri­ tuales sint et salvandi, et qui carnales sint et dampnandi. De his namque occultum nobis iudicium Dei est, « qui eos scit » inter se distingere, « et in occulto », id est latenti iudicio « dividit ». Spiri­ tualis vero « a nemine », animali scilicet in his, que spiritualia sunt, « iudicatur ». Animalis 0 homo non iudicat spiritualem, sed spiri­ tualis iudicat animalem. Animalisa) namque sicut nec cognitione, ita nec fide, spiritualia percipit. Quomodo igitur in eis, quia omnino occultis, posset aliquem iudicare ? de quibus omnino occultum est ei iudicium ? Nullomodo. Spiritualis vero tam sensu quam vita, qui fide percipit eterna, potest iudicio generali iudicare animalem, non ut ad personam descendat eius iudicium. Ille namque, qui animalis est, fieri potest spiritualis et ita salvari. Et sic falletur iudicium spiritualis super ipsum. Sed super hoc secure iudicat spiri­ tualis, quod, 'quicumque manens animalis vita scilicet vel animi sensu, ille, inquam, qui se ab Ecclesia segregat superbus, dampnabitur. Non tamen hunc vel illum animalem h) iudicabit dampnandum. Hoc enim Deo reservandum est. In istis tamen visibilibus animalis

c e r n it ] sensu

a) e s s e ] inter lin. b) i p s a m ] m inter Un. c) f i r m a t i s ] correttimi ex add. inter lin. d i s t i n g u i t e) d i s c e r n e r e ] abbrev. e r e /) A n i m g) A n i m a l i s ! add. inter lin. s e n s u h) a n i m a l e m ] inter lin.

d) d i s ­ add. inter lin.

fo r m a tis a lis ]

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

In I. Ep. aci Corinthios. Cap. III.

39

potest indicare spiritualem, si male et aperte agat spiritualis, non quod iudicet dampnandum esse, sed male agere, vel .in istis carna­ libus, id est terrenis, ut in furto vel homicidio, in his quidem potest animalisa) iudicare spiritualem, sicut e contra. « Nisi ab ipsa lege ». Quasi, lex iudicat spiritualem, « secundum · quam» spiritualis «iudicat» animalemw, vel ita, secundum quam sumit iudicium de salvandis , et de dampnandis, ut scilicet facientes, quod lex precipit, iudicet salvandos,' facientes contra legem, id est ea, que ipsa prohibet fieri, dampnandos. «A b hom ine»28*, id est ab animali. Quod enim appellavit animalem, hic vocat hominem. «Quis enim», homo animalisc) scilicet. « Sensum Domini, quem habet», non a natura, sed. dono et gratia. Sensum Domini vocat Spiritum Sanctum, quem secundum personalem substantiam habet ad plures usus quicumque spiritualis. « Instruere », docendo scilicet. « Sumus unus spiritus », nos per dilectionis affectum ei quasi unientes. « Clausus sit liber », id est contemplatio divine maiestatis nondum nobis aperta est, vel etiam Petro ea ratione, qua erit in futuro, quando et postquam Christus in forma hominis bonos a malis et malos a bonis dividet etiam loco, non solum affectu. « Quod in eo », non dico, quicquid, sed « quiddam scriptum », id est immuta­ biliter et sine omni errore et corruptione tentum. Yel sic intellige: quidcumque ad salutem est necessarium vel ad fidem pertinet.

[Ca p . III.]

« Equali mente », id est eodem intellectu vel animi iudicio. Sic namque carnales intelligunturd). « Exemplum crucis», id est mortis Christi esse nobis « propositum », ut nullus nisi pro Christo moriatur, sicut p ro. nobis Christus mortuus est, salvetur. Illosque tantum imitari Christum, qui prò Christo certantes moriuntur. « Factus est sapientia », qua sapienter credamus in ipsum. « Iustitia », qua bene operemur per ipsum. « Sanctificatio », qua firmemur ine) ipso credentes et bene operantes.. « Redemptio », id est gratia, qua sumus liberati a morte peccatorum, ut non ita a)

a n im a lis ]

s c ilic e t

e)

in ]

add. inter Un. et in marg. v i t a add. in marg. s e n s u

c) a n im a lis ]

s c ilic e t

d)

b)

add. in marg. s e n s u repetitur in marg. inferiore

a n im a le m ]

in t e llig u n tu r ]

inter lin. 28* A b

h o m in e ]

om. L

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

40

Commentarius Porretanus

dominentur nobis peccata, sicut ante mortem Christi, nobis, dico, a morte eterna per ipsum solvendi. « Absit michi » ex me « gloriari». In eo namque gloriaria) debe­ mus, a quo gloriam accepimusb). Quare et in morte Christi, per quam sumus redemti, eterne beatitudinis gloriam consecuturi. « Secundum hominem », id est animalem vitam. « Nonne homi­ nes », id est animales, et « non spiritus », id est spiritales « estis » ? L foi. 33r «Sui euangelii excellentiam demonstravit», ubi se predicare °’ Christum esse Dei virtutem et sapientiam, vel ubi dixit eius humili­ tatem virtute et intelligentia et usu excellere. « Igitur'»d) debet esse aliqua ratio meritorum eius vel eorum, ex qua ratione debetis gloriari. Sed dicite: « Quid est Apollo », etc. quasi, nulla prorsus. Christus enim est autor gratie, que datur in sacramentis. Yerbi gratia penes Christum, non penes merita Christi est autoritas illius gratie, que datur in baptismo. Penes tamen merita Christi est ratio eiusdem gratie. Etsi enim Christus sua autoritate et non ex meritis tanquam ex aliquo ut ex autore det illam gratiam, in meritis tamen est aliqua causa, ut detur. Me­ ritis namque Christi sic respondet illa gratia data vel danda, quod, si sint merita, et ipsa dabitur vel est data; si autem non sint, nec dabi­ tur vel est data. Quasi, nisi merereture) Christus illam gratiam a Deo totaP Trinitate dari, numquam daretur. Et ita, etsi non per merita^’ , ut ex eis, tamen per ea, ut non sine eis. Penes vero merita Paulih) vel Apollo nec*’ autoritas nec ratio illius gratie constat. Non enim sic respondent ipsi gratie vel gratia eis, sicut merita vel meritisl) Christi. Si autem opponitur de verbis vel ministerio ministrantium vel ministrorum quoniam sine illis nullo modo ipsa gratia umquam dabitur, et ita penes ea verba scilicet vel ministerium est aliqua ratio illi gratie dande, non valet similitudo nec nocet talis obiectio, ut in sequenti ostendetur non esse verum. Et hoc est « ipsi », scilicet Paulus et Apollo, « non sunt autores gratie »-9’ , id est non ex eis ut autoribus est ipsa gratia, que non”’ ab eis, sed a Deo autore solo « datur in sacramentis », nec « in eorum » meritis, quod est « bonis lactis », quibus ipsam gratiam etiam a Deo dari mereantur, « eiusa) g l o r i a r i ] r i inter lin. b) a c c e p i m u s ] correctum ex a c c i p i m u s c ) p r e d i c a r e ] repetitur in marg. d) « I g i t u r » ] repetitur in marg. e) m e r e r e t u r ] correctum ex m e r e t u r /) to ta ] repetitur in marg. g) m e r i t a ] add. in marg. m e r i t a e n i m C h r i s t i g r a t i e s u n t h) P a u l i ] add. inter lin. v e l e o s i) n e c ] add. inter lin. e s t l) m e r i t i s ] abbrev. t i s m ) m in is tr o r u m ] abbrev. o r u m n) n o n ] inter lin. 2 9 * η ο η - g r a t ie ] Q u a s i: s u n t ip s i g r a t ie , q u e

in

s a c r a m e n t is d a t u r , a u to re s ?

L·

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

41

In I . E p . a d C orin th ios. C ap. I I I .

dem » gratie date vel dande « ratio », id est aliqua causa « constat, ut» scilicet «ex eis», id est eorum autoritate - hoc respicit ad hoc, quod dixerat: autores - « sint bona », secundum veritatem substan­ tie vel virtutis α) «que faciunt» ministerio. Quasi, verbi gratia in ipsis sacramentis, que per eos ministrantur, ex eis efficaciam habeant velut id, « quod efficitur in sacramentis », veritas scilicet sacramen­ torum et virtus vel gratia conferente ipsis. sacramentis veritatem substantie et virtutis. « Illis b) bonumc) », non dico, sacramentis per ipsos tractatis, sed operibus eorum bonis, « respondeat », ut scilicet, si précédant bona opera eorum, et dabitur ipsa gratia; si autem non, nec dabitur. Hoc respondet ei, quod dictum est: « aut in eorum factis » etc., et quod sequitur, id est « secundum quantitatem meriti » eorum « dividatur », ut secundum ampliora vel maiora merita eorum amplior et maior detur gratia, vel secundum pauciora vel minus bona merita strictior et minus efficax gratia detur ? «Utique non» est verum, sed «tantum 30* sunt ministri», ut scilicet nec penes illosd) vel ex eis autoritas vel penes illorum merita vel ex meritis illius gratie ratio constituatur vel etiam ministerii, sed tantum ministerium eis adaptetur, quod tamen suum est, non ex se aliquo autoritatis privilegio habitum, sed usu et gratia Deo gratis munerante sibi datum. « Cui », Deo scilicet, quasi non illis, sed « per illos », non autores, sed ministros gratie vestre fidei vobis a Deo' date, qua scilicet fidem habetis, « credidistis ». « Cum autor sit » etc. Quasi, plures quidem gratie sunt, sed una tantum autoritas, qua, quia unus est tantum autor, a quo dantur, sed non similiter unus tantum minister est omnium gratiarum, sed plures « sunt ministri », quibus dona Dei gratis data ministrantur; quorum scilicet unus est minister unius gratie et alius alterius, secundum autoris ipsarum gratiarum disposi­ tionem, non ministrorum merita. « Nec hoc etiam », id est ministerium vel ministrare vel mini­ stros esse habuit » aliqua vi », non dico sui, sed ex se « sua », sed ex Deo, a quo gratis dante eam acceperunt. « Potestatem ministrandi » aliquid, non autoritatem in ministrando vel efficiendi, quod mini­ stratur. Patet enim divisas esse gratias pro diversitate ministro-a )

a) v i r t u t i s ] add. inter Un. add. inter lin. v e l e x e is

ea

3 0 * ta n tu m ] ta n tu m m o d o

b) « I l l i s ] add. ei del.

d ic o

c)

b o n u m ] b o n is

d)

il l o s }

,.

L

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

42

C om m en ta riu s P o rreta n u s

rum. « X am Paulus» sua « predicatione », id est gratia et ministe­ rio predicandi data et dato sibi a Deo « plantavit »α) 31* seminando euangelium Christi et sic predicando, scilicet eos, quibus predicabat, ad fidem Christib) convertit. «A p ollo» autem ad fidem conversos predicatione Pauli « rigavit » intingendo in aqua, id est baptizando «i* corpora || eorum unda baptismatis abluit. « Sed Deus »c), quasi, nec Paulus nec Apollo. Sed «dedit incre­ mentum » beneficentie, quod incrementum nullo modo daret Deus, nisi Paulus vel alius predicaret, nisi Apollo vel alius baptizaret. Xec etiam daret Deus credere sine Paulo, ut ad exemplum loquar, predicante, vel baptizari sine Apollo baptizanted>; sine predicatione Pauli gratiam credendi, vel sine instinetione aque facta per Apollo gratiam baptizandi nullo modo daret Deus. Undee) dicitur: Quo­ modo credent, nisi audierint ? Quomodo audient sine predicante ? Ex quo intelligitur, quoniam fides n o n s in e auditu, auditus non 'J) sine predicatione comparatur. Si enim opponitur, quoniam multi crediderunt sine predicatione, multi salvi facti sunt sine baptismate, non obest, quia hoc ante edictam sententiam communem miraculo contigit, quod post illam sententiam numquam fuit nec est, immo esse non potest, ut scilicet aliquis non baptizatus vel infidelis salvetur. Tamen ante datam sententiam posset Deus aliquem non baptizatumfe), quemlibet non baptizatum, quemlibet infidelem sine submersione aque et sine fide salvare. Cum autem Deus sit autor facte vel faciende predicationis per Paulum et instinctionis in aqua facte0 vel faciende per Apollo sicut est autor dandik) incre­ menti etc., sicut sine Paulo non fit predicatio, sine Apollo non fit baptismus, ita sine predicatione Pauli et sine ministerio Apollo in abluendo aqua numquam detur incrementum. Et cum penes Pau­ lum non sit autoritas predicandi vel penes Apollo autoritas bapti­ zandi potius quam autoritas dandi incrementum, videtur Paulus non maius esse ad predieanduml) vel Apollo ad "° baptizandumn) quam ad dandum incrementum, vel minus ad dandum incrementum quam ad predieandum vel ad baptizandum. a)

add. in marg. inferiore manu alia id e s t c o r d a o b e d ie n t h im p e r r a d ic e m 6) O h r is ti] inter lin. c) D e u s ] aâd. inter Un. so lu s d) b a p t i z a n t e ] correctum ex p r e d ic a n t e , add. inter lin. i d e s t e) U D d e ] ad sequentia in marg. add. alia manu s u b t i l i t e r / ) n o n ] inter lin. g) n o n ] inter Un. h) b a p t i z a t u m ] add. et dei. s a lv a r e i) fa c t e ] f a t e k) d a n d i] add. inter lin. v e l d a t i l) p r e d ie a n d u m ] correctum ex b a p t i z a n d u m ' m) a d ] add. et del. p r e d ie a n d u m n) b a p t i z a n d u m ] in maro. « p l a n t a v i t »]

fid e i in t e r r a v i v e n t i u m s t a b i l i v i t

31*

p la n ta v it] p la n ta v i

L

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

43

Γη I. Ε ρ . a d C orin th ios. C a p. I I I .

Ex his queritur, quare Paulo predicare, Apollo baptizare, Deo autem soli et solum incrementum dare ascribatur vel conferatur. Ad quod dicendum, quoniam ministeria Pauli et Apollo quasi corpo­ ralia sunt, sicut Paulus et Apollo corpora. Obtundere enim aures, quod est ministerium Pauli in predicando, et intingere in aqua, quod est ministerium Apollo in baptizando, corporale est. Illud namque auribus sentitur, istud vero visu percipitur. Dare autem incrementum, quod suum est Dei, spirituale est, sicut et Deus spiri­ tualis. Multum ergo in his et taliter dicendis nobis Scriptura con­ suluit, ut similia similibus, corporalia corporalibus, spiritualia spiri­ tualibus conferrentur; predicare Paulo, baptizare Apollo, dare incre­ mentum soli Deo adaptetur, non spirituale corporali vel corporale •spirituali, ut scilicet vel Paulo vel Apollo dare incrementum, vel Deo predicandi vel baptizandi officium conferatur. Facta enim predicatione vel ablutione sive dormiat sive laboraverit amplius Paulus vel Apollo, Deus dabit incrementum; sed, sive laboret sive quiescat Paulus vel Apollo, non minus fiet predicatio vel baptismus, non est verum. Itaque Paulus et Apollo aliquid sunt ministerio, scilicet ad predicandum et ad baptizandum, qui tamen nichil sunt vel autoritate vel meritis predicandi vel ad predicandum, baptizandi vel baptizandum ni vel conferendi gratiam fidei e x h) predicatione vel gratiam remis­ sionis peccatorum in baptismate. Deus namque solus sua auto­ ritate et fidem, id estc) gratiam ad* credendum predication i '" et predicatione Pauli dat, et instinctione Apollo in aqua remittit peccata. Quod enim dicitur: Paulus dedit fidem, ideo dicitur, quod ex Pauli predicatione D eoe) dante gratiam secuta est fides eorum, quibus predicavit Paulus. Paulus igitur et Apollo nichil sunt auto­ ritate vel meritis vel etiam ministerio ad dandum vel etiam ad dare incrementum. Ministerio autem dico, quod sit incrementi dandi. Sunt tamen aliquid ministerio ad dare vel ad dandum incrementum. Ministerio autem, dico, non quod est incrementi, sed eius, quod prevenit incrementum, id est predicationis et baptismi prevenientis incrementum,. sine quo, scilicet ministerio, id est quod nisi prece­ derei, numquam a Deo incrementum daretur. Hoc autem per simile inducitur a Paulo. Agricola namque aliquis primum plantat holera et alius rigat et sic relinquunt ea, a)

b a p tiz a n d u m ]

d i c a t i o n !]

correctum ex

abbrev.

zandum

p r e d ic a t io n e

b)

inter Tin. inter Un.

ex]

e) D e o ]

c) e s t ]

add. et del.

f ìd e m

d)

p re­

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

C o m m en ta riu s F orfeta ri us

44

postquam fecerunt, quod suum est. Deus vero solus, sive dormiat sive vigilet agricola, incrementum holerum v ela) holeribus61 dabit. Quod tamen non daret sine ministerio agricole preveniente, id est nisi ministerium agricole in piantando precederei. Oportuit enim ea prius ab agricola plantari, quibus postea Deus incrementum dedit. Quia tamen ministerium rustici non fuit ipsius incrementi a Deo dandi, sed potius plantationis, que orevenit incrementum, dicitur rusticus .nichil esse ad incrementum dandum. Et hoc est « Deus dedit incrementum » etc. Incrementum beneficente vocat, ut gratiam fidei, spei, karitatis etc., que ad fidem pertinent, et ceteras virtutes, que ad salutem sunt necessarie, quibus perficitur homo. « Ex eis », vel in ratione autoritatis vel meriti vel cause, « nichil est » nec ipsi ex se sunt. Sicut enim nullius rei autores sunt, sic nec ipsi merentur vel sunt cause, ut aliquid sit, nec ex eorum meritis vel penes ea alicuius gratie ratio constat. « Extrinsecus », quasi corporaliter et visibiliter, non dico, sua autoritate efficientibus, sed tantum « ministrantibus » sola ratione ministerii operantibus0). «Deus, qui dat» autoritate suad) «intrinsecus» spiritualiter, invisibiliter, « incrementum, autor est » eorum, que per illos mini­ strantur. Quod constat, quia est autor « omnium ». « Eam hoc ipsum » etc. Quasi, etiam ipse motus, quo movetur homo ad loquen­ dum, immo quicumque motus, quo movetur ad quodlibet « aliud faciendum »32*, id est ipsum loqui, ipsum facere, non est ex homine, non habet ex se homo. Sicut enim homo nichil est ex se, sic nichil omnino est ex homine. Sicut namque homo non potest esse Deus, natura, dico, sic nec alicuius autor, cum illi soli pertineat omnium autoritas, cuius solius natura est sola divinitas. « E on de suo est », ex se, licet sui sit ex autore Deo. « Qui autem plantat » etc. Paulus et Apollo sunt unum. Quasi, nec maius sunt in dando incrementum vel minus in predicando6> vel in baptizando. Ex eis namque non plus est dare incrementum vel ex eis minus est predicare vel baptizare; sed ex eis indifferenter nullum istorum est. Yel aliter: Sunt unum, quasi, indifferenter non ex Paulo plus est plantare quam ex Apollo, vel rigare ex Apollo

(l)

a) v e l] inter Un. inter Un. e)

su a]

b)

abbrev. r ib u s add. inter lin. s u n t

h o le r ib u s ]

p r e d ic a n d o ]

3 2 * f a c ie n d u m ] f a c i u n t

c)

o p e r a n t ib u s ]

correctum ex

e ffic ie n tib u s

L

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

I n I . E p . a d C orin th ios. C a p . I I I .

45

plus quam ex Paulo. Sed tamen licet ad hec nee minus nec maius sit, sed uuum, non tamena) idem indifferenter utrique dabitur pre­ mium. Uni namque maius et alii minus retribuetur. Magis namque et maius merebitur Paulus predicando quam Petrus vel Barnabas vel quam Apollo vel in predicando vel in baptizando eo, quod magis et labore maiori predicavith) Paulus quam aliquis eorum vel quam Apollo baptizavit. Apollo quoque baptizando magis meruit quam Judas vel Paulus vel Petrus in baptizando. Sed quoniam, quod iste maius, quod iste minus premium accipit, hoc non est vel ex predicando vel ex baptizando, sed ex sola gratia, unum esse ad h occ) et**’ ad illud dicuntur Paulus et Apollo. « Sicut in 33* nature genere », id est indifferenter sunt homines, « in 34* ministerii ratione», id est indifferenter sunt ministri, id est indifferentes sunt*e)* ad vim et usum sacramentorum. «Simplici­ ter », id est absolute. « Q ui35* dicuntur unum », non absolute, sed cum adiectione solet determinari, ad cuius potestatem pertineat unitas, qua ipsa dicuntur unum. « Ut », per exempluin ostendit, « anima et corpus sunt unum animal », id est unitate unius persone, que scilicet persona sicut eque et animal genere est et unum illa imitate, ita est a diversis generibus eorum, que, quibus eum sint diversa, unum dicuntur, non quia eorum sit unitas, sed quia est eius, quod constat ex eis, in quo scilicet ipsa integritate unita sunt. Unitas namque ipsa nulli eorum0 generis0 addicta est, quia nec corporalitati nec spiritualitati, sed animalitati. « Qui adheret meretrici, unum corpus efficitur». A on simpliciter dicitur, quoniam meretrix et ei adherens sint unum, nisi addatur, cui addicta sit unitas, qua dicantur unum ut corpus. Aec tamen sunt unum quid, quod sit corpus, vel in aliquo uniuntur, quod, sicut est unum illa unitate, ita sit70 corpus genere, cui unitas ipsa addica­ tur. Aota ergo, quoniam corpus non in substantia facit, sed in qualitate et tali, quod vitio. « Ut sit sensus: sunt « unum corpus », id est unum vitiosum, id est unum est vitium, quo ipsi sunt vitiosi, qui diversi sunt genere, id est sexu. Et sic hec unitas vitii est, non illorum nec eorum addicta generibus.

a) e)

su n t]

ta m en ]

inter Un.

inter lin.

3 3 * in ]

p r e d ic a v it ]

add. et del.

inter lin. c ) h o e ] add. et del. v e l ü) e t ] inter lin. g) g e n e r i] inter lin. h) s it ] add. et del. u n u m

g

om. L

31* in ] e t i a m 35*

b)

/ ) eo ru m ]

q u i] q u e

L L

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

48

C om m en ta riu s P o rre ta m is

«Qui adheret Domino, unus spiritus est cum ip so »36*. Ut sit hee propositio theologica naturalis, hic est sensusa)*: una et eadem spiritualitate 61 spiritus est, qua Dominus spiritus est. Nota, quoniam quicumque, sive adhereat sive non, immo quicquid est, est abc)*essentia divina, sed non omne, quod est, est quicquid est divina essentia. Cum enim lapis hoc, quod est et lapis et albus et durus, sit ab essentia divina, non tamen lapis est lapis vel albus vel durus essentia divina, sed genere vel accidente. Sed ille, qui adheret Deo, non solum est divina essentia, sed etiam ea unus spi­ ritus est cum Deo, ut esse, id est id * , quod est, habeat, quia ex Deo autore est et id quod est spiritus unus cum ipso, quia adheret ipsi. Ut autem propositio sit theologica moralis, hic erit sensus: Deus et qui adheret Deo, sunt unus spiritus, id est una voluntas Dei et hominis et idem subest et est subiectum divine voluntati et humane, quasi, idem voltum vel volitum est, in quod quia simul agit divina voluntas et humana, Deus et homo dicuntur idem volens, unus spiritus. « Ad vim », id est veritatem substantie, scilicet ut sint, quod dicuntur. « Ad usum », id est virtutem vel efficaciam « sacramen­ torum », ut in electis efficiatur, quod figurant. Ad hoc autem indif­ ferenter non plus vel minus est Paulus quam Apollo, sicut nec autoritate sic nec meritis. « In labore », quia alter magis, alter minus laborat in mini­ si r strando, quia in plantando predicatione magis, in rigando baptismate |[ minus. « Mercede differunt », nam alia et alia, quia unius maior, scilicet Pauli, alterius minor, scilicet A polloe), esset merces. « Etsi non damus incrementum, impendimus aliquod adiumentum ». Cuius'? Dandi incrementum? Non, quia solus Deus dat. Predicandi vel baptizandi ? Non, quia Deus non prédicat, non baptizat. Cuius ergo ? Ad quod dicimus, quoniam superius appellata est gratia sapientia, qua omnia Christo a Patre tradita sunt. De qua alibi: Data est michi omnis potestas in celo et in terra1. Penes illam gratiam est omnis ratio incrementi et totius, videlicet sicut fidei, ita spei et dilectionis et vite eterne. Ad istam

a)

sen su s]

e s s e n t ia

add. inter Un. inter tin.

c) a b ]

3 6 * c u m ip so ]

1 M

a t t h

b)

q u i a d h e ret D o m in o

d)

id ]

inter Un.

e)

add. inter Un. correctum ex P a u lo

s p i r i t u a li t a t e ]

A p o llo ]

d iv in a

om. L

. 2 8 ,1 8 .

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

In I. E p . a d C o rin th io s. C a p. I I I .

47

vero gratiam quid est Paulus ? Hichil: Item altius fiat sensus, ut sit credibilius. Penes merita Christi est ratio huius gratie. Eam namque dari meruit Christus. A d a) merita autem Christi quid est Paulus ? Hichil. Item altius.. Merita Christi fluxerunt ex eo, quod Christus meruit. Ad mereri6) autem Christum quid est Paulus, id est, ut Christus mereatur ? Hichil. Attendens ergo autor prin­ cipium dandi incrementum, scilicet Christum mereri, ad quid, et merita Christi, ad que, et gratiam, ad quam niehil prorsus est Paulus, ait Paulum non dare, immo niehil esse ad dandum incrementum. A t­ tendens vero rationem predicationis, ad quam est aliquid Paulus, ra­ tionem instinctionis in aqua, ad quam est aliquid Apollo, ait Paulum et Apollo esse adiutores Christi. In quo Ì In dando incrementum.· Hos ergo damus incrementum, non quia demusc), sed, quia alius dat ifi nobis, quasi, facit et dat nos dare. Eelinquatur ergo ille, qui dat, immo non a quo, sed per quem datur et alio dante, et assumatur ille, cuius est, sicut datd), ita dare ex se nullo per ipsum substantia­ liter alio dante. Verum est, quoniam non nos damus, sed Deus solus dat6* incrementum, sed non sine tamen nostro preeunte ministerio. Unde, quia nos impendimus auxilium, utcumque « dici possu­ mus 1) agricole vel architecti » 37\ Sicut enim agricola operatur in agrum, ut fructum proferat, architectus quoque suis instrumentis agit8,1 in ligna, ut ex eis fiat edificium, sic nos operati sumus in vostum predicatione, tum baptismate, ut vos per predicationem fructum fidei proferentes in fide per baptismum edificaremini. Deus autem « rectius diciturh) agricola »38* potestate scilicet et mercede, et «archi­ tectus », artificio scilicet et scientia. «Hos autem operarii», servi­ tute scilicet et suceptione, « ministri » quoque operatione. Pro­ prie namque dicitur agricola dominus terre, in cuius potestate est terra, qui precipit et promittit et dat mercedem suis operariis, qui terram colunt, qui servientes mercedem promissam accipiunt. Archi­ tectus quoque proprie dicitur, qui per scientiam suam disponit, qualiter et cuius compositionis per ministros fabricam vel edificium velit eisque precipiat fieri. Sic Deus ea, que subsunt sue potestati et dispositioni, quecumque vult fieri, et precepto indicat, ut fiant,

a) A d ] inter lin. b) m e r e r i correctum ex m e r it a c) d e m u s ] d e b e m u s d) d a t ] correctum ex d a r e e) s o lu s d a t ] d a t s o lu s signis appositis inversum f) d ie i p o s s u m u s ] p o s s u m u s d ic i signis appositis inversum g) a g it ] correctum ex a g a t h) d ic it u r ] inter lin. 37* d ic i -

a r c h it e c t i] U n d e e t n o s s iv e a g r ic o le s i v e a r c h it e c t i p o s s u m u s d ie i

L

38* r e c t iu s d ic it u r a g r ic o la ] r e c t iu s ip s e a g r ic o la , n o s v e r o i lliu s a g r ic o le o p e r a r ii d ic im u r

L·

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

48

fo i.

C o m m en ta riu s P o rre ta n u s

nobis precipit, ut ea faciamus, quibus factis promissum premium se redditurum promittit, id est facit nos ea facere, id est in nobis et per nos ea facita) tamquam operarios et tamquam ministros. ISTota, quoniam, sicut quidam fluxus est potestatis agricole et mercedis in operarium, sine quo fluxu operarius non foderet in agrum, ita quasi quidam fluxus intelligitur potestatis et gratie Christi in Paulum, sine quo fluxu61 Paulus non ageret predicatione in reli­ quos, ut ministerio Pauli reliqui ad fidem Christi converterentur. Unde et Paulus dicitur operarius Christi nec est contrarium, si Paulus nunc agricola, nunc operarius, nunc architectus, nunc minister appel­ letur. ÏTam in his etiam fabricis idem, qui architectus est dignitate magisterii in precipiendo et scientie in disponendo, ministrorumc) officium quandoque assumit dolabro vel ascia fabricando. Simi­ liter ille, qui dominio agrum possidet, quandoque ministerio ope­ rarii sibi assumpto fodit in eum. « Predicatione Pauli »39* habita est « fides Christi ». Fides autem est fundamentum incrementi et sic incrementum est ex fide; fides autem ex Paulo. Quare ex Paulo 1 Sed, sicut expositum est, intelligatur. « Que per dilectionem operatur », id est, que radicatam habet caritatem in operando et in mandatorum observatione. Hoc quan­ tum ad hoc, quod ait: « Christiane ». «Qua quis credens», tali scilicet motu mentis dirigens se ad « Christum », credendo scilicet humani­ tatem, mortem, resurrectionem, ascensionem Christi, id est Christum hominem et mortuum esse et resurrexisse, ascendisse etc., que ad salutem necessaria sunt. Hoc quantum ad hoc, quod ait « fides ». « Que vere » procul dubio « neminem » etc. Hoc ad illud, quod ait: « gratie », quasi, quicumque hanc et sic habuerit fidem, habet fundamentum, id est, quicumque Christum habet in fundamento, salvatur. Super hoc fundamentum aliter et alia perfecti, aliter et alia imperfecti edifieant. Perfecti namque, qui pro Christo vel hominibus abrenuntiantes possessis vel non amantes vel non nimis 33 » amantes possessa, tantum de Deo et, | « que Dei sunt, cogitant », et qualiter et quibus Deo obedientes ei possint placere, nullo posses­ sorum amore detenti nisi de eis cogitantes in eis glorientur. Isti, inquam, edifieant « aurum » contemplando eterna, « argentum » o) fa c it]

correctum ex

fa c ere

6) f lu x u ]

inter lin.

c) m in is t r o r u m ]

correctum ex

s t e r iu m

3 9 * P r e d i c a t i o n e P a u l i] m e a p r e d ic a t io n e

L

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

m in i­

In I . E p . a d C orin th ios. C a p. I I I .

49

diligendo proximum, « lapides pretiosos » bene operando. In his vero tribus, id est eternorum contemplatione, proximorum dilectione, bonis operibus, est ratio et summa nostre salutis. Sicut autem aurum ceteris excellentius est metellis, ut argento et quibuscumque aliis, sic eternorum contemplatio, que fide habetur, maior est et magis necessaria quam proximorum dilectio vel bona operatio, islamiste sine illa nichil sunt ad salutem, sed ista sine istis prodest. Quicquid ergo aliud ab his tribus edificatur, aut contra funda­ mentum erit, aut non de fundamento, etsi non contra. Ideoque notandum, quoniam quedam a) superedificanturb)c)*, quedam apponuntur, quedam opponuntur. Eecte et proprie superedificati dicuntur, ut bene operari, proximum diligere, eterna contem­ plari. 1STam tali fundamento conveniens est talis superedificatio0’ , sine qua non esset id, quod dicitur fundamentum et que quasi de fundamento est, fides namque'7’ in adultis, dico, sine istis, immo sine uno istorum, scilicet sine operibus mortua est et aliqua ratione potiuse) multis nocet, quam prosit. Fundamento apponuntur, que licite habentibus fidem Christi conceduntur, ut habere divitias, honores, coniuges, domos, vineas et huiusmodi. Ista enim licet habere, immo velle habere et etiam amare habita. Hec tamen sic licita non sunt necessaria, immo nullius momenti sunt ad salutem. Quare nec de fide nec contra fidem, quia nec de his, que ad funda­ mentum pertinent, nec de his, que quasi diruunt et destruunt fun­ damentum. Habentibus enim hec7’ fides Christi non negatur, sine quibus tamen fide pfevia ad salutem pervenitur. Quia ergo ista non sunt de fundamento, scilicet nec de ipso nec de illis, que sunt ad ipsum, quasi de ipso, non proprie dicuntur superedificari»’’ funda­ mento. Item, quia non sunt contra fundamentum et etiam comitan­ tur ea, que superedificantur, immo ipsum fundamentum, non exci­ piuntur a superedificatione fundamenti. In eo namque, quod non sunt contra ipsum, quasi conveniunt ipsi, unde et superedificari utcumque dicuntur, non solum apponi. Item ex istis nascuntur quidam excessus, ut nimis amare divi­ tias, nimis honores, nimis coniuges. In hoc enim excedit quis, qui licite coniugem habet et habitam sicut habere amat, quod eam nimis amat, quod licet sit illicitum, tamen est in licito. Quare nec est

add. inter lin. bis p r o p r ie b) s u p e r e d if ic a n tu r ] add. inter Un. f u n d a m e n t o inter lin. d) n a m q u e ] add. et dei. q e) p o t iu s ] inter lin. f) h e e ] g) s u p e r e d ifle a r i] add. inter lin. s e d a p p o n i

a) quedam ]

c) s u p e r ç d if ïc a t io ] s u p e r

inter tin.

4

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

50

C om m en ta riu s P o rre ta n u s

contra fundamentum, etsi carnaliter et in morbo concupiscentiarum licite sibi concessam diligat, nec ideo perit. ISTam, si ei proponatur optio vel habendi uxorem et negandi Christum, yel amittendi uxorem et habendi Christum, ut scilicet yel habeat uxorem et amittat Chri­ stum yel amittat uxorem et habeat Christum, Christum uxori, immo omnibus, que possidet, preponendo mallet uxorem et omnia a se possessa amittere quam Christum solum non habere; et etiam, si ad ultimum yeniatur iudicium, mallet mori quam Christo carere, si alterum esset necessarium, scilicet aut vitam amittere aut Christum negare; unde ex consequenti iudicaretur Christum in fundamento habuisse. Iste igitur Christo, quem habet in fundamento, salvatur, et sic excessus iste, sicuta) nimis amandi uxorem, non est contra fun­ damentum; quare nec a superedificatione excipiturb), sicut nec illud, a quo descendit, quod sine isto excessu aut numquam aut vix potest haberi. Et sic in ceteris. Quod autem dicitur: qui nimis amat uxorem, fornicator est, sic intellige: Qui adeo amat uxorem, quod eius amore detentus dimittit non solum, quod licet, sed etiam id, quod nullo modo licet dimitti, vel facit non solum id, quod licet, sed etiam id, quod nullo modo licet fleri, ille inquam, par est fornicatori. Fundamento opponuntur, que quasi diruunt et destruunt fun­ damentum, id est que contraria sunt fundamento, id est sunt contra ipsum, ut aliquod crimen perpetrare, id est ad mortem peccare, ut furari, occidere et adulterari. Sepe autem quis ex desiderio habendi aliquid, ut uxorem, vel ex nimio amore ipsius uxoris cadit in huiusmodi crimina; quia quandoque interficit maritum eius, utc) eam in matrimonio ducat; quandoque nolens eam contristari, cum non habeat egestate coactus, quid det ei, impellitur ad furandum, ut sic necessaria ei suppleat. Magis enim vult hoc, immo difficilius crimen incurrere quam illam offendere. Isti ergo actus omnino illiciti non sunt de fundamento nec ad, sed contra ipsum; qui scilicet actus predictorum excessus sepius consequuntur. Qui autem propter hec huiusmodi crimina committit, non solum aurum vel argentum vel lapides pretiosos non* edificai, sed nec lignum vel fenum vel stipu­ lam, quia peccando ad mortem non habet Christum in fundamento nec umquam habuit, quia, qui in fundamento eum habet, nec peccat nec peccaree) potest ad mortem, ut in sequenti ostendetur. Et sic a) s ic u t ] inter lin. b) e x c i p i t u r ] correctum ex inter Un. e) p e c c a r e ] abbrev* re

a c c ip it u r

c) u t ]

add. et del.

in

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

d)

non]

I n I. E p . a d C orin th ios. C a p . I I I .

51

nichil edificat super fundamentum, sed potius suum fundamentum dissipat, quod tamen numquam in eo fuit id, quod dicitur; quia, si esset, numquam posset aliquomodo destrui. « Que Dei sunt », contemplando scilicet celestia. « Quomodo placeant Deo », scilicet diligendo proximum, bene operando. « Quam­ vis a) per ignem» transient, vel quamvis non sine purgatorio. « Male operantes non salvat», ut non ostendatur, quos, j|sed quales. « Car­ nali affectu », id est desiderio tali, quo illicite delectantur in eis, qui­ bus licite concessis deberent uti. « Divisi », quasi in diversis intenti, ut non solum super his, « que Dei sunt; cogitent », sed etiam curiosi sunt, ne possessa amittant, sed habita diu possideant, quibus habitis tanto amore utuntur, quod eorum amissionem non levi dolore pate­ rentur. « Pro nutu suo », id est pro voluntate sua. « Iudicium incipit a domo Dei », id est a fidelibus et iustis, qui sunt domus Dei, in quibus per gratiam habitatb) Deus. « Utrumque edificatorem », scilicet et qui aurum, argentum, lapides pretiosos edificando tantum, que Dei suntc), cogitat, et illum, qui fenum, lignum, stipulam divisim cogitando, que Dei sunt et que mundi, edificat, sicut imperfectus, qui nunc ad hoc, nunc ad illud animum dirigit. « Probat temptatio tribulationis », id est temptando probat Deus in tribulationibus, id est adversitatibus persecutionum. Quan­ doque enim Deus probat in adversis dando flagella, ut morborum vel amissionis possessorum, an sit perfectus, an sit imperfectus. Nam perfectus patienter aut patientius d) mala sustinet quam imperfectuse). Quanto enim imperfectus magis diligit possessa, tanto magis de eis amissis dolet0. Quanto etiam gratia virtutum minus roboratus est, tanto debilior minus patienter tolerat adversa, que scilicet quasi nuntia sunt futuri indicii; que, inquam, adversa, que tribulationes, quia plures vel plura»1 et sepius ingerit Deus bonis quam malis, ideo dicitur iudicium Dei incipere a domo Dei. Quod etiam est indicium, quoniam quos Deus iam iudicat hic flagellando, levius iudicabit in futuro. Et ita parcit eis, ut quasi in quibusdam hic iam puniti in futuro levius sint purgandi citiusque in gloriam in­ traturi. Quod enim minus facerent in hoc seculo, oporteret supplere in futuro711.

p e r fe c tu s, q u i u n a n im is e s t

a)

b) h a b i t a t ] add. inter lin. m a n e t d) p a t i e n t i u s ] abbrev. t i u s

n o n d o le t v e l

d e a m is s io n e

g)

p lu r a ]

Q u a m v is ] Q u a v is r e m is s iu s d o le t

abbrev.

a

h)

fu tu ro ]

add. et dei.

p o ssessoru m

quam

c) s u n t ]

add. in marg. s ic u t add. in marg. e t

e) im p e r f e c t u s ] im p e r f e c t u s

/ ) d o le t ] d e le t

vel

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

52

C o m m e n ta riu s P orre ta n u s

Tribulatio dicitur « ignis ». Sicut enim corpus forinsecus uti­ tur igne, sic animus intrinsecus et etiam corpus quandoque utitur tribulatione. Nam dolore animus, morbo vel huiusmodi corpus quasi igneo ardore afficitur et affligitur. Omnis autem tribulatio dicitur temptatio, sed non omnis est suggestio. Suggestione namque temptat diabolus ad decipiendum, tribulatione temptat Deus ad probandum. Temptatio igitur tribu lation isD ei est, qua Deus pro­ bat in hac presenti vita utrumque, edificatorem, scilicet et illum, qui omnibus abrenuntiavit possessis, vel ea, tamquam non haberet, possedit, et illum, qui nimis possessa amavit, quare et de eorum amissione nimis doluit. « In igne » presentis tribulationis « revelabitur » id est manife­ stum erit, qualiter vel amando vel non amando habita possedit. Si enim amavit ea, eis amissis dolebit; si non, nec inde dolebit. «Sicut ignis» purgatorius precessurus «futurum iudicium»40*, id est sententiam edicendam hanc, scilicet venite, benedictix, ite male­ d icti2, probabit. Ibi namque patebit61.

[C a p . IV.] L foi.

35

r

In euangelio ait Dominus: « Ne vobis dicatis patrem in terra »3, id est aliquid terrenum. Deus enim, sicut in celo est, ita et in terra, quia ubique est6’ divinitatis presentia. Nota, quoniam, licetd> hoc nomen pater creature priuse) insederit quam creatori, tamen verius et proprius convenit creatori quam creature. Deus namque Trini­ tas pater est omnium creatione et universorum causa substantie, eo quod omnia a Deo autore creata ex ipso et per ipsum et in71 ipso sunt41*. Cum enim Deus sit et bonus sit sua60 bonitate6’, usia, suo esse, sua bonitate et suo nomine voluit omnia participare, ut scilicet a)

lineai / ) in ]

inter lin. c ) u b i q u e e s t] inter lin. inter lin . g) s u a ] add. et del. t r i b u la t i o n i s ] n is

b)

p a te b it

d)

lic e t ]

a u to r ita te

sequitur vaccuum quatuor quintarum partium inter Un. e) p r iu s ] correctum ex p o t iu s h) b o n i t a t e ] inter lin.

L Conferatur commentarius GilbeHi, I n Eph. 3

4 0 * f u t u r u m i u d ic iu m ] f u t u r i i u d i c i i 41*

( Cod.

Lips. lot. 427 fol. 82v):

« e x q u o »,

i d e s t e x c u i u s d o n o « o m n i s p a t e r n i t a s », n o n d i c o , n a t a e s t v e l c r e a t a , « s e d n o m i n a t u r ».

Q uo­

m o d o e n i m D e u s , q u i s o lu s v e r e e s t e t s o lu s v e r e b o n u s e s t , e s s e n t ie a t q u e b o n i t a t i s s u e n o m e n c e t e r is i m p e r t i t , u t ip s a

q u o q u e e t esse e t b o n a

d ic a n t u r , n o n q u o d

secu n d u m

n a tu ra m

vel

s i n t v e l b o n a s i n t , s e d u t e s s e e t b o n a d ic a n t u r , D e i b o n i t a t e d o n a t u m e s t , i t a e t i p s e , q u i s o lu s a t t i i . 25,34. 2 Mattii. 25,41. 3 Matth. 23,9.

1 M

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

In I. E p . ad C orin th ios. C a p. I V .

53

sint et bona sint et dicantur bona a summa bonitate summi boni Dei Trinitatis, qua Deus Trinitas est summum bonum. Divina namque bonitas est omnium creatrix et omnium causa. Omnia tamen et Deus Trinitas vel omnia inter se non sunt unum bonum, licet ab una singulari et individua et simplici bonitate et Deus bonus sit et omnia sint bona. Hoc enim, id est sunt unum bonum., exigeret, ut, sicut ad una bonitate sunt, ita ab eadem unum aliquid essent. Quod minime est verum. Omnia enim nichil unum sunt. Diabolus namque et Michael quid unum sunt t Nichil unum. Itaque Deus Trinitas est unus pater omnium. Pater enim hoc nomen, cum sit nomen persone, non tamen est hoc personale, sed trium personarum commune secundum illud: Pater noster, qui es in celis. Ibi namque Deus Trinitas pater appellatur, cuius, nomen orando petimus sancti­ ficari, cuius regnum advenire, cuius voluntatem fieri rogamus. Tamen hoc nomen pater non est substantiale, id est divine usie, sed in hoc imitatur substantiale, quod, sicut substantiale in summa plura­ litatis, non colligitur, ut dicantur dii, sic nec istud, ut scilicet dicantur patres. Sicut enim Trinitas non nisi unus Deus est et dicitur, sic nec nisi unus pater. Nomen enim paternitatis impertit Deus qui­ busdam, qui presunt aliis vel exemplo vel pietate vel generatione vel etate, ut scilicet ipsi sint et dicantur patres ab una singulari paternitate, a qua dicitur Deus Trinitas pater. Sed tamen ipsi non sunt unus Pater, quia iam esset verum, quoniam, sicut sunt ab una paternitate Patris sic essent ab eadem unus aliquis vel unum aliquid, qui vel quod esset Pater, quod impossibile est. Persona­ liter autem accipitur hoc nomen pater in designatione unius persone trium, ut Patris et non Pilii nec Spiritus Sancti. Secundum hoc neca) Filius est Pater nec Spiritus Sanctus est Pater nec Deus Trinitas a)

nee]

correctum ex

e st p a te r o m n iu m

n a tu r e

c r e a t io n e e t u n iv e r s o r u m

c a u sa s u b s ta n tie ,

su e p a t e r n i t a t i s n o m e n

c e t e r is

Commentarius in epistolas Paulinas e schola Porretanorum, In ep. I ad Cor., codicis Paris. Nat. lai. 686 fol. 5 IC i u x t a e n im u s u m t h e o lo g ic o r u m h o c n o m e n p r o sta t, u t a b ea p a tr e s d ic a n tu r . -

p a t e r p r o p r iu m e s t g e n it o r is C h r is t i, c u iu s s ig n if ic a t io , s c ilic e t r e la t io t h e o lo g ic a , s i c u t e s t u lt r a n a t u r a m , i t a e t n o m e n u l t r a in t e lli g e n t i a m n a t u r a li u m n o m i n u m . e o ru m d e m a d t o ta m T r in ita te m . in n u e n s s e e i u s p a t r e m .

T r a n s u m itu r v e ro i u s t a u su m

U n d e e t C h r is t u s d i c i t : F i l i , d im is s a s u n t t i b i p e c c a t a , i n h o c

I t e m , e t i u x t a u s u m e o ru m d e m t r a n s u m itu r a d n a tu r a lia , c u m de h o m i­

n ib u s d ic it u r a u t c a u s a c r e a n d i, u t A d a m p a t e r

o m n iu m h o m in u m , a u t a u c to r ita te e x e m p li, u t

A b r a h a m p a t e r m u l t a r u m g e n t i u m , q u e m s c ilic e t fid e d e b e a n t i m i t a r i , a u t r a t i o n e b e n e f ic ii. e r g o u s u m t h e o lo g o r u m i d e m s ig n if ic a t p a t e r d e q u i b u s l i b e t p r o p r ie , d e a i i i s t r a n s u m p t i v e .

Iu x ta

d i c t u m , s e d d e s o lo g e n it o r e C h r is t i p r o p r ie

d e s o lo e o d i c i t u r , q u i

g e n u i t a l i u m , a q u o a d c e t e r a n a t u r a l i a p r e d ie t is c a u s is t r a n s p o r t a t u r ,

I u x t a v e r o u s u m n a tu r a liu m

e t i n d e , u t s i t t h e o lo g i ­

Conferatur etiam Radulphus Ardens, Romiliae in epist, et evang. dominie. I I Horn. SI {SSL 155, 2063).

c u m p r e d ic a m e n tu m .

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

54

C o m m en ta riu s P o rre ta n u s

unus Pater. Quia ergoa)* pater omnium est Pater predictis ratio­ nibus, sicut et Filius et Spiritus Sanctus, et preter hoc ex ipso est Filius et Spiritus Sanctus et non econverso, ideo potius hic designata est Trinitas nomine Patris quam nomine Filii vel Spiritus Sancti. Sed attende, quoniam Deus Pater non potest dici Pater Filii, qua ratione dicitur pater omnium, ii on enim est61 causa Filii, ut sit, quia prime cause nulla est causa. Nam Pater et Filius et Spi­ ritus Sanctus sunt una omnium prima causa. Sed dicitur Pater Filii generatione eo, quod eum de suac) substantia genuit in Deum. « Nature », id est libertati arbitrii vel « potestati » alicuius prelati, ut sacerdotis, episcopi, cui potestas concessa est ligandi, sed ligandos, et solvendi, sed solvendos; aliter vero non. « Licet », quia scilicet eatholece sunt et communes, « ideo autentice sunt ». « Eegnum L foi. 3 5 v D ei» est Deus vel virtus Dei vel fideles. «Fides mortua est sine operibus virtutis ». Qui fidem non ostendit per opera, quasi celat eam et sic immensitatem divine potentie, quantum in ipso est, non vult predicari. [C a p . Y .]

« Qui hoc opus » fecit, « sic de medio vestrum tollatur, ne forte vel per humanam imperitiam triticum eradicetur vel ipse inimicus existimetur ». Magna providentiad) opus est ad huiusmodi excom­ municationem vel generalem vel specialem edicendam, qua excom­ municatione facta vel facienda aliquis tollitur vel tolletur a commu­ nione aliorum. Nam ille, cuius crimen execrabile patet, quandoque sociam in crimine habet multitudinem, quandoque non; quandoque vero non habita multitudine socia habet defensores, quandoque non habet. Item defensores, quos habet, quandoque tales sunt, per quos poteste) cisma contingere, quandoque tales, per quos non potest pax ecclesiastica solvi. Item λ ipse solus sine multitudine socia, sine defensoribus quandoque talis est, qui Ecclesiam infestarea) et Ecclesie statum solvere potest, quandoque non talis. In hoc discrete vigilet providentia. Manifesto enim execrabili crimine alicuius, si ille sociam habeat multitudinem, non proferendo senten­ tiam dormiat severitas discipline, ne illi potius exasperentur, ex

a) e r g o ] add. et dei. D e u s 6 ) e s t ] add. et dei. P a t e r c) s u a ] add. inter Un. v i g i l a n t i a e) p o t e s t ] correctum ex p a t e r ; add. et dei. g) in t e s t a r e ] add. inter lin. u t r e x

d)

s u b s ta n tia o p era tu r

])

p r o v id e n tia ]

Item ]

inter lin.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

In I . E p . a d C orin th ios. C a p . V .

55

quorum exasperatione infirmi animo potius contristentur et ita tri­ ticum eradicetur. Unde Dominus: dimittite zizania crescere usque in diem messis, ne triticum eradicetur cum zizaniis1. Cum enim omnes sint illius criminis rei, a a) quorum communione tollendum''fi quorum sententia edicet et quorum consilio ipsa edicetur ? vel si non omnes, sed plures sunt rei, predicta causa non excommunicentur. Sed dices, quoniam multitudo remanens incorrigibilisc), si non proferatur sententia, peribit. Ideoque proferenda est sententia. Aion autem est verum, quia non est certum, quod, si proferretur sentential, ipsa scilicet multitudo corrigeretur potius quam exaspe­ raretur. Si etiam sacerdos putet data sententia ipsam multitudinem corrigi ete) videatur habere argumenta correctionisf), si non det sententiam, non ideo peccat nec contra scientiam agit, quia potius discientia est quam scientia nec sunt argumenta. Si tamen ex aliqua pietate vel facto a) videat illam flexibilem esse ad corrigendum, si, inquam, opera eorum in se et beneficia in alios sumat sacerdos in argumentum et* rationem correctionis eorum et ita proferat sen­ tentiam super illos, ex consequenti iudicabitur vel bene fecisse, si illorum ex data sententia sequitur correctio, vel male fecisse, si eorundem potius inde consequitur exasperatio. Amplius, si quis excommunicandus *h)*habeat defensores, per quos in Ecclesia possit cisma fieri, non exponatur de illo a*’ sacerdote sententia nec generali vel specialik) excommunicatione illum tangat, ut vel nominetenus illum exponat vel generaliter non descendendo usque ad personam in illum communiter significet hoc modo: Qui­ cumque hoc facit vel fecit, excommunicatur. Sin autem tales habeat defensores, per quos pax ecclesiastica possit infestari vel solvi non possit, excommunicari quandoque potest. Si autem sine sociis 11 et sine defensoribus solus sit, si, inquam, huius dignitatis et potestatis sit, quod et pacem Ecclesie et etiam ipsam Ecclesiam destruere possitmi, licet eius crimen, sicut execrabile, ita sit manifestum, tamen de ipso non proferatur excommunicationis sententia, ut de rege aliquo vel duce vel huismodi tiranno. Si autem non sit talis, sed a) a ] inter lin. b) t o lle n d u m ] add. inter lin. v e l [ t o lle n d ] u s c) in c o r r ig ib ilis ] carrectum ■ex in c o r r e c t ib il is d) s i n o n - s e n t e n ] in margine interiore', s e n t e n t ia l add. et del. si n o n p r o f e r a t u r ■e) c o r r ig i] c o r r ip i; e t ] inter lin. f) c o r r e c tio n is ] add. inter lin. p o t iu s q u a m c o n t u m a c ie e o r u m ■g) f a c t o ] add. inter lin. b o n o h) e x c o m m u n ic a n d u s ] add. inter lin. t a n t u m p a r e s i) a ] inter lin. k) s p e c ia li] add. et dei. c r im in e Z) s o c iis ] add. inter lin. e iu s d e m c r im in is m ) p o s s it] p o t e s t s i t

1 Matth . 13,29 sq.: « E t ait: Non, ne forte colligentes zizania eradicetis simul -cum eis et triticum.

Sinite utraque crescere usque ad messem ».

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

56

C om m en ta riu s P orre ta n u s

qui sine omni cismate et periculo Ecclesie extra communionem aliorum poni possit et debeat, super illum et de illo detur sen­ ten tial excommunicationis; sed tamen non sine assensu et consilio r aliorum. Sacerdos namque || lingua Ecclesie est; sententia vero non sacerdotis est, sed Ecclesie, id est eorum, qui sunt in Ecclesia, quibus sibi subditis preest sacerdos. Cum igitur sacerdotis officium sit bannire sententiam Ecclesie, non debet sine consilio Ecclesie eam proferre. Similiter sacerdoti non licet alterius iuris et alterius pre­ lati subditos excommunicare, nisi in suo&) iure deprensi fuerint in aliquo crimine execrabili, ut sacerdos super alterius parrochiec> homines nec sententiam ponere nec eosd) solvere potest. Sed tamen quisque sacerdos sibi subditos ab alio sacerdote ligatos solvere potest nec recte quis solutus erit, nisi a suo sacerdote solvatur. Pastoris enim est oves suas a quocumque ligatas solvere. Sed hoc attende in pari sacerdotii officio et potestate; nam episcopus a sibi subdito sacerdote ligatum potest sicut et ipse sacerdos solveree), sed non econverso, Item, crimen alicuius quandoque apparet minori, quandoque maiori, quandoque pari. Si ergo ille, cui apparet, minor est eo, quasi subditus ei, cuius est crimen, eius, id est minoris, est monere maiorem, ut ab ipso se retrahat crimine. Si autem par est ei, repre­ hendere potest. Sin autem maior etiam ad h o c0 ordinatus est, excommunicare potest. Unde sacerdos quemlibet de plebe sibi manifesto vel signis certis vel testibus vel aperimento eius crimine execrabili licite excommunicat, salva tamen pace aliorum, qui sunt in Ecclesia et manent. Quare nullus umquam ita ab Ecclesia sepa­ retur, quod inimicus, id est infidelis existimetur. Licet enim sacer­ dos a consortio eiusmodi precipiat abis se abstinere, nullo tamen modo umquam precipiat eum reputare vel ipse reputet inimicum. Ideo enim alii potius eum"1 esse diabolum et apostatam sathane credentes ministrum, sic in fide Christi errarent credentes illum dampnabilem esse, quod credere stultum est. ïlam , si ipse est in ipsa excommunicatione, moriatur nec sacerdotem habeat, cui confiteatur, non ideo debet iudicari dampnandus. Spiritum enim eius nemo iudicet. Forsitan enim magno sacerdoti, id est Christo ipse penitens confessus est peccatum, qui, etsi preter communionem huius Ecclesie particularis esset, forsitan in communione Christi,a )

a) s e n t e n t ia ] add. inter Un. s p e c ia lis 6) s u o ] add. inter Un. i d e s t s a c e r d o t is c) p arrò e add. inter lin. v e l [p a r r o c h i] a d) e o s ] inter Un. e) s o lv e r e ] add. inter lin. v e l s o lu tu m , lig a r e / ) e t i a m a d h o c ] a d h o c e t i a m signis appositis inversum g) e u m ] inter lin. c h ie ]

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

57

In I. E p . a d C orin th ios. C a p . V .

id est generalis Ecclesie Christi, que est ab Abel usqne ad ultimum iustum, erat constitutus et sic nec dampuandus. Quare nec ipsius corpus extra cimisterium sepeliendum est, nisi ad terrorem aliorum fiat. Corpora enim eorum, qui excommunicati moriuntur, nec semper nec numquam in cimiterio sepelienda sunt, eo quod sui amici, qui de Ecclesia sunt, inde commoti nimium scandalizarentur. Ideoque non­ numquam. Econtra nec alii inde terrerentur. Ideoque non semper vel non sepeliri6’ extra eimiteriumc), non est eid> ad detrimentum. Item, si quis excommunicatus ecclesiam intret, non ideo sacerdos missam dimittat, sed vel expellat eum ab ecclesia, vel si talis est, quod expellere non possit, missam cantet et suum officium plene peragat. Nam sacerdos et reliqui de ecclesia non sunt cum illo, sed ille cum eis, ideoque non sunt accusabiles. Similiter, si quis huiusmodi, id est excommunicatus, invenerit aliquem cenantem et cum illo comedat, cenans ille, si propter ipsum cenam suam non dimiserit, non ideo accusabilis erit. Ipse namque non comedit cum illo, sed ille secum. Item, si sacerdos excommunicet aliquos inconsiderate sententie impetu sine omni providentia et manifestis signis correctionis eorum, licet inde corrigantur illi, non ideo dicetur sacerdos bene fecisse, quia, etsi bonum sit, quod fecit, non tamen bene, quia none> qualiter facere deberet, fecit. Item, in hoc, quod Paulus iudicat excommunicandum illum, qui in communione Christi est, non peccat; immo bene fecit et ad salutem illius, quem excommunicatione vult corrigi vel pena aliqua per sathan ei inflicta vel etiam morte temporali, id est dissolutione corpo­ ris et anime et sic salvus fiat. Nam mors ipsa potest eis esse correctio et ad salutem esse. « Salva », quasi, non absolute vel qualitercum­ que edicenda est sententia, sed ita, quod non violetur pax aliorum, qui sunt in Ecclesia, sed « salva » remaneat. Et hoc est « salva pace » eorum, « in quibus tota salus », id est pax ecclesiastica « con­ sistit ». Yel «in qua», scilicet p a c e t o t i u s salutis indicium mon­ stratur. Yel « in qua consistit » 42*, id est sine qua salutis perfectio non intelligitur haberi vel habetur. « Non ut probatus appaream ». id est superbus iactando, quasi °y penes me habens autoritatem iudicii.a ) a) c im it e r io ] correctum ex c im is t e r io b) s e p e lir i] inter lin. add. c o r p o r a correctum ex c im is t e r io d) e i] per additionem inter lineas mutatur in e iu s inter Un. f) p a c e inter lin. g) q u a s i] add. et dei. i a c t a n d o 4 2 * i n q u a c o n s i s t i t ] i n q u a s a lu s

t o t a c o n s i s t i t , c o n s u lit u r

c) c im ite r iu m ].· a n im e

e)

n on ]·

L

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

58

C om m en ta riu s P o rre ta m is

« Cuius sola potestas » etc. id est penes cuius tantum potestatis rationem est effectus nostri ministerii. « Non crudeliter», id est causa odii, « sed amabiliter », id est ex amore iustitie et radice cari­ tatis. « Quando solvetur a corpore », id est in dissolutione corporis et anime; vel, si non statim anima a corpore soluta, saltem «in futuro » ab omnibus purgatus salvus erit « iudicio », id est data sententia. « Eadem caritate » etc. ilota, quoniam occidere et ante legem et sub lege et post legem fuit et est illicitum a). Sed licitum quandoque voto vel precepto fit illicitum. Cum enim uxorem ducere liceat, post votum non licet. Similiter licet comedere pomum, immo quot et quantum liberet, liceret Adam ante preceptum Domini; post preceptum tamen non licuit, quia comedendo transgressus est. Similiter illicitum quandoque precepto velb) divina inspiratione, ut Dominus precepit Abrahe immolare filium, quem, si occideret, tunc Abraham non peccaret, sed potius Deo in hoc obediens merereturc). Inspiratione, ut divinitus immissum cordi Moysi et Aaron, ut eos, qui hidolum coluerant, occideretd). L foi. 30r « Quam elationem facit superbia, qua homo lapsus est » i3*. Hec elatio dicitur quasi effectus superbie, qua Adam peccando ab integritate sui esse cecidit in defectum. Nam, cum ipse creatus essete) talis, quod posset non peccare, si vellet, fit 1)1 ut in radice apostatisea non possit non peccare, cum velit. Quia igitur non sequeretur hec elatio, nisi illa precessisset superbia, dicitur ab illa fieri, ut sepe multa dicuntur facere alia, non quia faciant, sed quia sine eis non fierent. « Ex vetustate », id est superbia. « Et siqui­ dem de suis iniquitatibus ». De suis iniquitatibus gloriari grave peccatum est. Similiter sumpta comparatione sue bonitatis ad peccata alterius gloriari peccatum quidem est, sed non ita grave. « Merito superbie huius », id est, que sumitur ex comparatione. Merito dicit iuxta illud: qui in sordibus est, sordescat adhuc 1, quia sordibus quid debetur nisi sordes ? « Ut » non solum sic peccet, sed « etiam » sic peccando, immo « etiam peccata defendendo hincipiat » etc. « Videat »3). a)

in marg. superiore additur e t m u lt o m a g i s t e m p o r e b) v e l] add. inter Un. i n t e r n a c) m e r e r e t u r ] add. in marg. h ic d e e s t e) e s s e t ] inter lin. f) fit ] inter lin. vacuum tertiae partis lineae i lli c i t u m ]

p lu r e s u s u s i u s t i s d a t o

43 ♦ Q u a m fa c it

e la tio n e m

-

e st]

Q uam

e la t io n e m

s u p e r b ia ,

qua

g r a t ie S p ir it u S a n c t o m e retu r

g) p r im u s

d)

« V i d e a t »]

sequitur

h o m o la p s u s

L

1

A

poc

ad

o c c id e r e t]

. 2 2 ,1 1 .

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

e st,

I n I . E p . a d C orin th ios. C a p, V .

59

« Scripsi vobis ». Paulus quasdam litteras correctorias Corin­ thiis miserat, in quibus, quia indeterminate de illicitis corrigendis scripserat, ideo ipse eisdem scribens hanc epistolam illicita corri­ genda a)* determinate precipit. Cum enim in illis litteris non esse commiscendum fornicariis sine aliquorum determinatione infinite precepisset, hic prescripto cuiusdam regule docet determinate, quibus fornicariis non sit communicandum. Et hoc est « scripsi vobis in epistola », id est in litteris illis. Aliter enim non6) essetc) verum, quia nec in alia nec in hac epistola hoc scripserat. « Sed quoniam horum » etc. Quasi, hec verba ex diversis intel­ lectibus dici possunt. Nam fornicarii sunt omnes, boni scilicet et mali, fideles et infideles, eo quod quicumque peccat, fornicatur a Deo, -sive fidem Christi habeat credendo Christum natum esse ex virgine et pro omnibus passum sicut fidelis, sive non, sicut quilibet infidelis, iudeus scilicet et gentilis. Si igitur ex hoc sensu precipiat Paulus Corinthiis se non commiscere fornicariis, non recte precipit nec est tenendum preceptum. Idem enim esset, acsi eos nullis communicare et ita de mundo exire preciperet, cum in mundo esse et nullis commisceri nullo modo possent Corinthii. Item, for­ nicarii specialiter dicuntur, super quos excommunicationis recte data est sententia. Ex istorum igitur intellectu recte precipit Paulus non esse commiscendum fornicariis. Quia ergo multiplicitas significationis predicta verborum impe­ dimento est « certitudini » 44* illius intellectus, « ex quo » ipsa a Paulo « dicuntur », ex quo sensu debeant accipi, statim « determinando » 45* ait: «N on utique», dico generaliter, «fornicariis», quicumque sunt « huius mundi ». Quasi, non precipio nullis fornicariis commisceri, qui in mundo sint, «id est» nullis «vel avaris vel rapacibus»46* vel huiusmodi vitio corruptis. Necesse est enim aut cum istis com­ municare aut mundum relinquere. Ex quo sensu sequitur: « alioquin », id est nisi ex intellectu non omnium fornicariorum, sed quorum­ dam hoc diceretur, vos obedientes precepto, non dicod), debebatis, sed etiam olim « debueratis » non conversare in mundanis, sed ea « exire » mundum ex toto relinquentes, quia per totum mundum

a) inter lin.

c o r r ig e n d a ]

add.

et

6) n o n ]

add. et del.

est

c) e s s e t ]

inter lin.

d)

d ic o ]

f o l . 30 »

add.

s o lu m

4 4 * c e r titu d in i] c e r titu d in e m 4 S * d e te r m in a n d o ] d e te r m in a t

L L

4 6 * v e l a r a r i s r e i r a p a c ib u s ] a u t a v a r i s a u t r a p a c ib u s

L

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

60

C om m en ta riu s P o rre ta iiu s

« sunt47* tales », fornicarii scilicet et sic non conversantes cum infi­ delibus, quomodo predicatione vestra vel exemplo bonorum operum poteritis eos ad fidem Christi convertere, quod est eos lucrari Christo? Nullo modo. Quod tamen est faciendum et ad salutem est neces­ sarium. Cum infidelibus namque, si sine scandalo potest fieri infir­ morum, habitandum est, ut ad fidem Christi eos convertamus. «Prius quidem», id est in litteris premissis, «scripsi», id est scribendo, « vobis » monui « non commisceri » illis, de quibus excom­ municatione corrigendis « certam regulam » vos docui; hanc scilicet: « Si quis frater » etc. Eegula ista est canon dande sententie et etiam date ex canone. Dividitur inter canonem dande sententie, que illum, qualis sit excom­ municandus, et datam sententiam ex canone, que illum, qui est excommunicatus, ostendit. Ego namquea) scienter habitans et loquens et comedens et bibens cum aliquo fornicatore cognoscens illum esse fornicatorem, ideoque talem, qualis debeat excommunicari, non autem sciens ipsum esse illum, qui sit excommunicatus, ego, inquam, sciens eum esse talem, de quali vel de quo sit danda, non illum de quo sit data sententia, non iam vel eum61 reputabo excommunicatum vel pro eo reputabor excommunicatus, nec qualis ille, talis egoc), excommunicandus ille, sic et ego d). Cum talibus, inquam, ® non prohibet Paulus nec cibum sumere. | Sed ex quo super ali­ quod huiusmodi ex canone data fuerit sententia, ex tunc cum illo tali nec cibus sumendus est nec cum eo communicandum est. Yel, si etiam sciam eum excommunicatum esse et me existente in choro, si ipse intret chorum, non ideo de choro exiens non ero excommuni­ catus. Ego namque non sum cum illo, sed ille est mecum in choro. Ergo dici potest, quoniam hac regula et quales sint excommunicandi et qui sint excommunicati, ostendantur. Nam, quod dicitur super fornicator, excommunicandum, quod autem dicitur super nominatus fornicator, excommunicatum designat. Et hoc est « si quis », unus scilicet, non multi. «Erater», id est fidelis, «nominatus»48* duppliciter, tum nota infamie, tum nominatione sententie nominetenus expresse. Ista

d)

a) n a m q u e ] nom inter lin. add. in marg. inferiori N e c

ego]

s e n te n tia m

b)

v e l eu m ]

inter lin.

c)

ego]

add. inter lin.

i d e s t n o n s ic u t

u m q u a m ei e r o s im il is p r o p t e r h o c , n is i p o s t d a t a m s u p e r e u m

c u m illo c o m m u n ic e m

4 7 * su n t] s in t

L

4 8 * n o m in a tu s l n o m in a tu r

L

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

In I. E p . a d C orin th ios. C a p. V .

61

namque unitas scilicet et fraternitas in fide et nominatio dupplex hic intelliguntur necessario. Si enim vel multitudo unitati opposita vel infidelitas fraternitati contraria occurrat vel altera nominatio­ num defuerit, non faciet in eo regula. «A malis omnibus», non solum fidelibus, sed «etiam infidelibus» hoc dicit contra h ocn), quod a solis fidelibus6' corpore, non semper tamen, sed «quandoque», non dico, separamur, sed «separarie) precipimur ». « Quibus tamen ». Non dicit hoc, ut velit intelligi eos non esse coniunctos infidelibus « caritate cordis », id est dilectione, sicut fidelibus, id est ut velit intelligi fideles sic ab eis diligi, quod non infideles. Eque enim debemus omnes diligere, quia proximus est omnis homo, ut non potius patres nostros diligamus quam quemli­ bet infidelem, iudeum scilicet vel gentilem. « Quid enim », quasi, ideo, dico, fideles a fidelibus separandos esse et non ab infidelibus separandos esse, quia huius « correctionis » 4!)* regula, quecl) fit excommunicatione: « quid ad me pertinet » 50* corri­ gendo « iudicare de his 51*, qui foris », id est extra fidem Christi et extra communionem sacramentorum « sunt » ? « Nichil ». Cum enim in communione Ecclesie vel de Ecclesia non sint, quomodoc) Ecclesia contra eam m itti1) possunt ? quare et excommunicari ? Nullo. Nota, tamen, quoniam attinet Paulo aliter corrigere infidelem. Potestatem enim habet corrigendi illum et a Deo, quod diabolus a Paulo sumpta licentia vel penam ei, id est infideli, infligat vel etiam mortem inferat. « Sine nostro eos » non qualitercumque, sed « ita corripiendi ministerio ». Talis namque correctio numquam a Deo per nos dabi­ tur illis, sed ipse solus aliter « iudicabit » vel causa presentis emunda­ tionis vel causa future dampnationis. « Intus », in fide Christi, in Ecclesia, in communione sacramentorum Ecclesie. « Professione et nomine », id est, qui profitentur se •esse Christianos et appellantur « Christiani ». « Nonne vos », ut de me taceam, « iudieatis » cum huiusmodi nec etiam cibum esse a Ambis 0)a )

a)

separari. Ab illis scilicet, qui fratres sunt fide et sacramento fidei. Et hoc estc): «frater», addens: «nominatur». In quo dedit intelligi, quoniam esse f ornicatoremd) non sufficit ad hoc, ut cum ipso non sit communicandum. Ipsum namque nominari nota fame et prolatione specialis sententie prius est necessarium, id est eum omnibus apparere famosum, id est eius crimen omnibus esse manife­ stum, et insuper de ipso datam esse nominetenus expressam omnium consensu sententiam. Sicut enim nota fame nominat aliquem, sic et nominatio sententie demonstrat eumdem, sed aliter et aliter, quia « n o ta » e), qualis est iudicandus, «sententia vero eum», qui iam est iudicatus, designat. « Quamvis enim » etc., quasi, quicquid et a quocumque!) dicatur « contra aliquem », sive sit verum sive sit falsum, priusquam a iudice super ipsum exponatur iudieium, oportet illum aut confiteri crimen aut convinci de crimine, ut, postquam confessus aut inde convictus fuerit, rectius iudicari possit. Nec ilico tamen vel iudicandus vel iudicatus habendus est, si vel «suspicionis» et non certe sententie iudicio vel « arbitrio » vel « inordinato iudicio » 51* iudicatus sit. Suspicio enim non facit iudicandum, sed confessio vel convictus vel convicciog). De ipso etiam confesso vel convicto, antequam profe­ ratur sententia, attendendum est, an sit presens an absens. Item, si sit absens, an sit ex impotentia, an ex contumacia absens, id est an non possit, aut ex negligentia non velit esse in presentia iudicis. Primo igitur vocandus est, et iterum et iterum, ut, si triplici voca­ tione vel presens incorrectibilis esse vel ex contumacia absens esse comprobetur, in ipsum hac de causa absentem sicut et in presentem a) et tunc] inter lin. b) et precipiat] inter lin. c) est] add. inter Un. quod ait d) fornicatorem] add. inter Un. Tel huiusmodi e) nota] add. inter lin. eum f) et a quocumque) add. inter lin. g ) conyiecio] abbrev. cio 52 * cum ] ab

L

5 3 * o m n ia y o b is a p p o s ita ] o m n ia , q u e v o b is a p p o n u n tu r

L

5 4 * in o r d in a t o iu d i c i o ] e x t r a o r d in a r io u s u r p a t o i u d ic io L

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

63

I n I . E p . a d C orin th ios. C a p. V .

fiat iudieium; quod non est faciendum, si impotentia eum absentem fecerit. Aliter enim, si ante vocationem vel etiam facta vocatione in illum ex impotentia absentem proferatur sententia, potius preiudicium vel iniuria dicetur et sic nec dampnatus debet haberi. jSTam iudicio usurpatio vel impotentia eum, liceta) dampnabilem excusat, non quia iudieium de ipso faciendum non esset, sed quia hoc modo faciendum non erat. Modus ergo faciendi et recti ordinis conversio iudieium non esse tenendum demonstrat. Et hoc est « iudicio usur­ pato », idest « 'extra » et contra rectum ordinemb) facto « ordinario », id est recto ordine faciendoc). Item, licet ordo observetur, aliudd) adhuc est necessarium, persona scilicet ad hoc ordinata, sine qua milio modo sententia potest dari. Item oportet, ut sententia ('specialiter», id est nom i-· netenus expresse « in eum » proferatur. Istis ergo, confessione sci­ licet vel convictu et presentia vel eius contumacise) absentia et ordine iudiciario et certa persona et specialis sententie prolatione, istis, inquam, concurrentibus ipse pro excommunicato habendus est nec amplius cum eo tali est communicandum nec etiam cibus su­ mendus. « Specialiter » autem dictum est contra generaliter; nam sententia alia generalis, que usque ad personam non descendit, ut que inde­ terminate f) missam sacerdotis uxorati vel concubinarii prohibet audire, non determinans huius vel huius. Alia specialis, que 'J) personam nominetenus significando exponit. Cum generaliter excom­ municato non prohibetur communicareh> vel in audiendo eius missam, ut sacerdotis uxorati vel concubinarii, vel in cibo secum sumendo, ut quocumque huiusmodi fideli. Aon enim est excommunieatus nec talis sententia excommunicatio proprie, sed potius signum excommunicationis est, eo quod eum talem, qualis sit excom­ municandus, demonstrat, qui nobis fide et sacramentis Ecclesie communicat. Cum specialiter autem excommunicato nec commu­ nicandum0 uec etiam cibus sumendus est. Iam enim ipse extra sacramentorum communionem positus est, ut eis nobiscum non communicet vel nos secum. Sed, ut ratio sequatur nomen, nulla veri nominis excommuni­ catio dicitur, nisi que extra nostram communionem omnino tollit ♦

a)

lic e t ]

inter lin.

i d e s t r e c t o o r d in e f a c ie n d o ]

b) o r d in e m ] add. in marg. superiore v e l s in e in marg. superiore d) a liu d ] add. inter lin.

o r d in e ta m en

add. inter lin. u t d e fid e li in t e llig a t u r / ) in d e t e r m in a t e ] in d e t e r m in a r e g) li) c o m m u n ic a r e ] e x c o m m u n ic a r e i) c o m m u n i c a n d u m ] c o m m u n i c a n d o

a)

i u d ie a b u n t ]

bis

b)

eru n t]

add. et dei.

que]

c) « o r d i n a r i o » e) c o n t u m a c i s } add. et del. u s q u e

m e lio

5 6 * b o n o s o p p r i m a n t ] p r o p t e r o p p r im e n d o s b o n o s

L

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

C om m en ta riu s P o rreta n u s

64

aliquem, id est ex toto a nostra, id est Ecclesie et Christi, commu­ nione separat·. Quod, id est sic separari, solum dampnandis convenit, quod, id est sic separare, soli Christo congruit. Eius namque est et bonos a malis et malos a bonis non solum affectu, sed et loco discernere senarando. Itaaue excommunicationes sacerdotum sive gene-

66

Commentarius Porretanusa )

constituitur iudex, vel ideo, quia nullum eorum factum bonum est. Quare nec ex comparatione melioris facti iudicabunt. Quod enim dicitur: regina Austri in iudicio condempnabit istam generationem 1, sic debet intelligi: in comparatione regine ista generatio condempnabilis iudicabitur, id est magis condempnanda apparebit sumpta com­ paratione operum regine ad opera huius generationis. Regina namque venit audire sapientiam Salomonis, quam in Christo ista contempsit generatio. Aliter enim non est intelligendum57*. Sicut enim omnia omnium salvandorum opera sunt bona, secundum quod apostolus: omnia cooperantur in bonum his, qui secundum propo­ situm vocati sunt sancti2 vel in futuro vocandi, quando eis dicetur: venite benedicti3, sic, inquam, omnia omnium dampnandoruma> sunt mala. Rulla enim opera, quorum sit radix caritas radicata,, mala sunt, sed simpliciter bona. Similiter nulla, quorum sit radix apostatisca malitia, sunt bona. Sed absolute dicuntur mala ex. debito penarum consequentium ea. 3S* Rota autem, quoniam quecumque opera etiam61 apostatarum,, id est demonum, sunt bona. In operibus enim non est divisio boni et mali, sed in qualitate operum. Omnia namque, sicut sunt a summo bono, ita sunt bona a summa bonitate. Operum tamen quedam sunt et dicuntur mala non ratione essendi, sed debito con­ sequentium, quia scilicet pena eterna eis debetur et debita consequi­ tur; qualia sunt opera omnium dampnatorjim et diabolorum. Itaque· et bona sunt et mala. Alia vero opera duppliciter, immo ex toto et absolute sunt et dicuntur bona, quia et a bono principio sunt et eis. ad bonum finem relatis premium eterne salutis debitum redditur; qualia sunt omnium salvandorum opera. Ea igitur meliora sunt illis operibus, que ita bona sunt, quod etc) mala. Quod etiam inde a) dampnandorum) correctum, ex copnandorum

b) etiam] inter lin.

c) et] inter, lin,.

5 7 * Ad sequentia conferatur e scliola Porretanorum Cardinalis Laborans. A. Landgraf, Laborantis Cardinalis opuscula. De iustitia et iusto. Florilegium Patristicum. Fase. 32 Bonn (1932)· 10 sqq., 33. 5 8 * Quae sequuntur, correspondent doctrinae Porretanorum. Conferatur A . Landgraf, Die Abhangigkeit der Siinde von Qott nach der Lehre der Frühscholastilc. Scholastik. 10. Eupen (1935)· 182-192, 369-379.

1 M a t t i i . 12,42: « Regina Austri surget in iudicio eum generatione ista etcondemnabit eam ». Luc. 11,31: « Regina Austri surget in iudicio cum viris genera­ tionis huius et condemnabit illos ». 2 R o m . 8,28: « Scimus autem, quoniam diligentibus Deum omnia cooperan­ tur in bonum, iis, qui secundum propositum vocati sunt sancti ». 3 M a t t h . 25,34.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

67

I n I . E p . a d C orin th ios. C a p. V I .

patet, quoniam, cum bonum natura, in eo scilicet, cui idem est essea> et bonum esse, id est Beo, non recipiat eomparationem, tamen in omni eo, quod extrinseca muneris participatione dicitur bonum, comparationem recipit. Preter creatorem vero quicquid est bonum, munere bonum est. Sed bonorum munere alia sunt bona uno munere, alia6) duobus muneribus, alia tribus, alia pluribus. Bonorum ergo alia sunt meliora aliis, quia alia paucioribus, alia pluribus muneribus bona sunt. Becte ergo dictum est, quoniam sancti, id est salvandi « ex com­ paratione melioris facti iudicabunt » dampnandos. Melioris, dico, non solum ex aliqua parte boni, sed ex toto et absolute boni, ita sci­ licet, quod ex nulla ratione mali. Yel de sanctis, qui specialiter vocantur sancti, ut apostoli, martires, confessores, intelliguntur, qui .iudicabunt minus bonos, id est salvandos ex comparatione melioris facti, quia de plenitudine gratiarum plus acceperunt quam illi minus boni, ideoque magis accedunt ad Christum quam illi. Quare Christo autoritate sua radicante omnes ipsi, scilicet apostoli, martires, con­ fessores iudicabunt consensu, non quia minus boni non consentiant iudicio Christi, sicut et illic), sed quoniam sancti, sicut dictum est, magis ad Christum accedunt, plus de Christo et perfectius cognoscunt Deum, sicut videntes. Yel ita divide: Christus iudicabit autoritate potestatis, id est potestate, que est autoritas; sancti vero, ut apostoli, martires, confessores, potestate autoritabili, non que sit autoritas, sed munus sibi a Christo collatum, omnes minus bonos, salvandos scilicet, et omnes malos tam angelosd) apostatas quam dampnandos quoscumque. Alii vero, id est salvandi, iudicabunt omnes dampnan­ dos et demones consensu tantum. Unde Augustinus: Iudicabit sponsus, id est Christus autoritate sua*1. Consentiet auteme) sponsa, id est consensu iudicabit Ecclesia, que est sponsa Christi, que est omnium fidelium congregatio. Itaque triplex ratio iudicandi intelligitur; nam in iudicio et autoritas sponsi et consensus sponse et potestas autorizabilis sanctorum attenditur. « Cum », id est quamvis, « ab hominibus » etc. « Contemptibiles » ex discretionis imperitia0 et vilitate, quasi non aptos ad iudicandum. « Quod », id est contendere, « malum est ». Et quia fit contemptio coram infidelibus, fit « peius » et gravius peccatum. « In forum », a) e sse ] inter lin. b) a lia ] add. et del. e x e) illi ] add. in maro, s a n c t i inter Un. e) a u t e m ] inter Un. / ) im p e r i t i a ] add. inter Un. e t v i l i t a t e

d)

a n g e lo s ]

1 Locus non inventus.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

68

C om m en ta riu s P o rreta n u s

id est in publicum, « habere » contentiose « iudicium prohibuit ». Habere iudicium cum illis non est peccatum nec a Domino prohibi­ tum, quare nec illicitum. Sed, quia contentio aut sepius aut semper vel prevenit vel sequitur iudicium vel comes est iudicii, pro eo, quod debuit dicere: prohibuit contendere cum aliis, quod malum est, ait: prohibuit habere iudicium, quod simpliciter non est malum. « Iudicio contendere »e), non dico, indicare simpliciter, sed vel conten­ dere iudicando vel contentiose « iudicare » 59*. Yel «tunicam » auferre potius quam, non dico, cum ipso iudices, sed cum eo contendas, id est contentiose et contumaciter agas, non solum tunicam, sed « etiam pallium ei dimitte ». Tibi namque melius erit ista amittere quam eis retentis creatorem offendere6’ contendendo. «Holi», si sine contione fleri non possit, « repetere ». Quasi: Holi pro tuis ablatis repetendis contendere6’ . Sic enim intelligendum est. Ham repetere ablata non est malum nec hoc prohibet Dominus, sed hoc solum: ablata repetendo contendere, vel contentiose ea repetere. « Ex qua », propter huius contentionis et· indiciid) consortium. Yel «ex qua», quasi, ex hac Domini « doctrina » id est quam Dominus dedit suis,' argumentum sumit « apostolus » iudicandi « esse peccatum » 60*, non dico, absolute « habere iudicia », quod est licitum, sed addendo: « de huiusmodi », quod est malum, sicut expositum est. «Quid secundum veniam concedatur61* infirmis». Sic discerne, ut, quod dicit « veniam », referatur ad hoc, quod « dictum est: talia », concedatur vero referatur ad « iudicia ». Yenia namque non est nisi de peccato; quare nec est de faciendis iudiciis, sed concessio, cum fieri iudicia non sit malum, sed licitum et concessum. Fieri autem « talia » est prohibitum et tale quod delictum. Quare et talium concessio « secundum veniam », que peccatum sequitur, a Paulo datur, nec quibuslibet, sed « infirmis ». « Hoc enim » utrumque « terribiliter » ab apostolo « vetitum » 62‘ , scilicet contendere et extra Ecclesiam, non leve, sed « grave pecca­ tum esse » hic ostenditur. « Hon simpliciter », id est absolute dico, « delictum », ne intelligatur leve, « sed » ad quantitatem ipsius delicti vel eius frequentiam in vobis ostendam. « Addo, quod omnino » etc. a) ten d ere]

c o n t e n d e r e »] a tte n d e r e

59* in d ic a r e ]

add. et dei. s i m p li c i t e r b) o ffe n d e r e ] add. inter Un. d) i u d i c i i ] add. inter lin. v e l r e p e t it io n is

c o n te n te n d o

c) c o n ­

om. L

6 0 * p e c c a t n m ] d e lic t u m

L

61* Q u id s e c u n d u m v e n i a m c o n c e d a t u r ] Q u o d s e c u n d u m v e n ia m c o n c e d it u r 62* v e tit u m ] v e t a t

L

L

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

In I. E p . a d C orin th ios. C a p. V I .

69

Ipsum enim et grave est et in vobis frequens, eo quod « iudicia » contentiose « habetis », id est indicando contenditis «, inter vos » vicissim unus cum alio. « Non dico molestiam », quod est parum et quasi communiter et iuste tolerandum iniuriose operantibus. « Sed dico », quod maius est, « iniuriam » etc. Quasi, gravius est pati violentiam sibi aperte « et iniuste illatam », que iuste operantibus sepe iniuriose infertur. Quam molestiam, qua iniuriosus iuste affligitur, « quis fecit » 6S* id est qui iuste operatus est. Dividitur enim inter molestiam et iniuriam. Nam molestia secundum iustitiam iniuriosis, iniuria vero contra iustitiam infertur iuste operantibus. « Donis corrumpitis », id est premium datis indicibus, ut ipsi pro vobis contra fratres vestros falso iudicent et sic fratribus vestris fraudulenter sua eripiatis, quibus potius vestra communicare et quos potius contra alios « iuvare deberetis ». «Sic igitur»64* faciendo non ignorantia excusante, sed «conscien­ tia » 65* vos accusante, quod est « scienter regnum » Dei «perditis »0) ita inique agentes et iniqui facti. Certum est enim iniquos « non possidere6C* regnum Dei, preter quod » etc., quia regnare cum Christo est nostra salus, est eterna beatitudo. «Nolite ». Quasi ipsi dicerent: non perdemus regnum Dei, quia Deus misericors nos salvabit. Eespondet Paulus dicens: «Nolite «tamen «confidentia» etc., quia neque fornicarii neque ydolis servientes » etc. Hec excommunicatio Pauli generalis est et ad suppositi nominis conditionem fit ex hoc sensu: Quoscumque iudicium Domini invenerit actu vel voluntate fornicarios, adulteros, ydolis servientes et huiusmodi, illi, inquam, non possidebunt regnum Dei, qui potius relinquentur a vitiis quam ipsi relinquant vitia. Aliter enim, si ad personam descendat, hec excommunicatio, ut sit specialis, non est vera, ut scilicet illos, qui sunt iniqui, dicat non pos­ sidere regnum Dei. Exceptis namque illis, qui in celis beatam vitam agunt, nulli preter iniquos possidebunt regnum Dei, quia preter eos sunt nulli, cum omnes sint iniqui. Si ergo dicitur: quicumque iniqui non possidebunt regnum Dei: sed iste est iniquus: ergo iste non

a)

« p e r d it is »] p e r d ld it is

6 3 * q u is f e c i t ] q u i i u s f e e i t

L

6 4 * S ic i g i t u r ] e t s ic s c ie n t e r 6 5 * C o n s c ie n t ia ] o m .

66*

L

L

p o s s id e r e ] p o s s i d e b u n t

L

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

C om m en ta riu s P orre ta n u s

70

possidebit regnum D ei*, non est verum quia a re ad personam descen­ dit. Nam hoc, quod dicitur: quicumque iniqui, potius in qualitate facit quam in substantia, ut non qui, sed quales intelligantur. « Singula borum », id est unumquodque, fornicatio scilicet vel adulterium velb) ydolorum servitus etc. sufficit ad tollendum regnum Dei, id est eternam beatitudinem. « Remissionis » sive ablutionis peccatorum « gratiam », que causa est sanctificationis et justifica­ tionis eorum. « In nomine », id est in potestate vel in fide, qua cre­ ditur « nomen Domini nostri Jhesu Christi », hoc scilicet Deus homo. « Hoc », id est sanctificatio et iustificatio vestra. Yel « hoc munere », id est hac remissionis gratia. L foi. 37 v «Omnia michi licent». Omnia, dico, contra que non facit preceptum. Quod est de faciendo, quod nullo modo licet non fieri, vel contra que non facit prohibitio, quod est de non faciendo, quod numquam licet fieri. « Omnia », inquam, alia, que nec precepto nec prohibitioni contraria sunt, « michi licent ». Hec igitur universitas consistit in illis solis, que inter preceptum et prohibitionem mediac) sunt, que scilicet fieri sicut non fieri possunt. Vel contra, ut scilicet fieri habeant commune cum precepto, non fieri vero cum prohibitione, cuius est*, ut non fiant aliqua. Et hoc est « omnia huiusmodi michi licent » fieri, quorum tamen quedam propter consortium malorum ad ipsa potius impediunt. Et hoc est « non omnia expediunt », licet bona sint sicut licita. « Licere » quedam, « que non expediunt ». « Absurdum autem », sicut est, ita « videtur dici numquam pec­ casse, qui fecerit, quod non expedit » 67* fieri. Quasi, malum est dicere, quod numquam peccete), quicumque facit, quod non expedit. Peccat enim aliquando. Nec ideo vel peccatum licitum est vel quoddam licitum peccatum est, quod ex hoc forsitan videretur, quod aliquis peccat faciendo, quod licet, id est id, quod non expedit, 6i® quod tamen licitum est. |j Sed ideo dicitur «absurdum», quoniam id, quod non expedit, « sepe » 68* habet comes malum, sine quo fieri non possit, sed non semper. Quando autem habet, non expedit^ facere, quod tamen licitum est fieri. Et tunc tantum absurdum est,

a)

D e i]

marg.

d)

repetitur in marg. inter Un. e)

e st]

b)

v e l]

p e c ce t]

inter lin. c ) m e d i a ] correctum ex m i a , repetitur in add. inter Un. f a c ie n d o / ) e x p e d i t ] add. inter lin.

se d i m p e d i t

6 7 * v i d e t u r - e x p e d i t ] v i d e t u r , c u m a liq u id f ia t , q u i f e c e r it

68*

quod non

e x p e d it,

d ic a t u r

n o n p eccasse,

L sep e}

om. L

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

In Γ. E p . ad C orin th ios. C a p. V I .

71

ut dicatur non peccasse, qui illud fecerit. Quando vero non ingerit se malum a) tunc non impedit facere, quod licet fieri. Et tunc non est « absurdum », ut « dicatur » non « peccasse, qui illud fecerit ». Et hoc est « sed quoniam ei, quod licet » etc. « Cum igitur hoc », id est infirmum offendi « de bono faciendo », τβΐ « hoc », id est malum ita coniungi bono, ut bonum non possit fieri sine eo malo, « sapienter », id est discretionis ratione « timetur », quod timeri est sapientium causa vitandi peccata. « Quod eque » non subditum precepto, ut fiat, vel prohibitioni, ne fiat, tam « fieri » quam « non fieri » et econtra « licet, non expedit », sed potius « fieri » impedit. Et ideo « ne ob » consortium mali « ad hoc » bonum « in­ firmi » adhuc in fide imperfecti et quasi instabiles necdum firmati scandalizarentur, et ita scandalo61 existente impedimento saluti eorum ipsi « a salute impediantur ». « Attendendum tamen », quamvisc) « huiusmodi » licita bona sint, unde videretur ead) debere precipi, ut fierent. Item, quamvis habeant mala sibi affinia, sine quibus non possunt fieri, unde videretur ea debere subesse prohibitioni, ut non fierent, « tamene) non precipiuntur fieri», vel preeipiendaf)* sunt, « nec » propter mala «prohi­ bentur » vel prohibenda^ sunt. Si enim precepta subessentft), numquam expediret vel liceret non fieri, quod tamen quandoque sicut licet, ita*1 et expedit, vel in faciendo ea non tantum quis meretur. Similiter, si subessentl) prohibitioni, numquam expediret vel lice­ ret fieri, quod tamen quandoque licet et expedit, vel in non faciendo ea quis non tantum mereretur, sicut et modo. Unde supponit: « ut intelligantur tanto » esse « gratiora »m) ad merendum quandoque faciendo quandoque non, « quanto » sunt « indebita ». Yel fieri ex precepto vel non fieri ex prohibitione, licita tamen, ut in his patebit exemplis: orare modo vel bibere vinum et comedere carnem licitum est. Modo sit ita, ut quasi quis dicat Paulo, ut precipiat isti orare modo et prohibeat bibere vinum vel carnem comedere. Respondet Paulus: Nec hoc precipio nec ista prohibeo hac de causa, ut, qui orat modo et non ex precepto, et qui a n) vino et carne abstinet et non ex prohibitione, magis mereatur quam si orare modo preciperetur0), et

a) m a l n m l add. inter lin. c o m e s b) s c a n d a lo ] add. inter lin. f o r s i t a n c) q u a m v i s ] q u o d v is d) e a ] inter Un. e) « T a m e n ] add. inter lin. q u i a s u n t b o n a / ) p r e e ip ie n d a ] abbrev. d a g) p r o ­ h ib e n d a ] abbrev. d a h) s u b e s s e n t ] correctum ex s u e s s e n t i) i t a ] inter Un. I) s u b e s s e n t] s u b inter Un, m) « g r a t io r a »] correctum ex s u g r a t ili o r a n) a ] inter Un. o) p r e c ip e r e t u r ] p e r c ip e r e t u r

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

C om m en ta riu s P orre ta n u s

72

ista facere, scilicet bibere vinum et carnem comedere prohiberetur89*. Ex eo enim, quod nullius debito tenetur vel precepti ad faciendum hoc et tamen facit, vel prohibitionis ad non faciendum ista vel absti­ nendum ab istis et tamen non facit ista, ab istis se abstinet, eius meritum augetur potius, quam si hoc fieri precepto vel ista non fieri prohibitione ab eo exigeretura). « Quarum amore », id est, quia imoderato earum desiderio « supe­ ratur ». « Nec » etiam « pro huius » etc. « Que », id est quia ea non solum quedam, sed etiam « omnia transeunt », id est vana sunt et fallacia ad horam mutabilia secundum illud: vanitas vanitatum et omnia vanitas1. « Euinas », ut famem, que cibo, et sitim, que potu, et fatigationem, que quiete reficienda est. «Secundum malitiam», id est afflictionem. « Malitia » 70* id est afflictio huiusmodi ruina­ rum » sufficit diei ». Quasi, satis affligitur homo huiusmodi passio­ nibus diuturnis61. «Venter debetur esce», ut ea reficiatur, sicut esca ventri, ut ipsum reficiat. «Manente» 71* appetitu «et indigentia » sustentandi se ea. Sed « Deus » in futuro ablata indigentia daturus sufficientiam dando se ipsum bonis sufficienter « destruet hunc et hanc » non substantia, ut pereant, sed « secundum huius indigentie debitum », quod scilicet hac, que modo se ingerit, indigentia vel esca ventri vel venter esce non debebitur, ut venter ad sui susten­ tationem escarum refectione indigeat pane celesti sustentandus. « Malitiose », id est male affligentis. « Cum », quasi, tunc erit, « cum », id est quando « absorta », id est destructa « morte » eque et temporali et eterna Deo faciente de mortali immortale, « hoc » dummodo « corruptibili » fiet incorruptibile. « Ambrosius 2*: omnia michi licent », ea, inquam, quecumque et ceteris « apostolis » licita sunt, et ea, inquam, que in lege, non dico, veteri scribuntur, sed « naturali continentur, non » 7'2* solum ea, que a)

e x ig e r e t u r ]

69* 37

V):

sequitur vacuum tertiae partis lineae

Quae sequuntur, sunt Porretanis propria.

b)

d iu t u r n is ]

correctum ex

d iu t in is

Conferatur Gilbertus ( Cod. Lips. lai. 427 fol.

A t t e n d e n d u m t a m e n , q u o d h u i u s m o d i l i c i t a fieri n o n p r e c ip iu n t u r n e c p r o h ib e n t u r , u t i n t e l-

li g a n t u r t a n t o g r a t io r a , q u a n t o in d e b i t a .

H e c e n im s u n t , q u e a m p liu s e r o g a n d a s u n t s a u c io , q u i

Conferatur A. Landgraf, Die Bestimmung des Verdienstgrades in der Frühscholastik. Scholastik. 8. Eupen (1933) 37-39. 7 0 * M a litia ] M a lit ia m L 7 1 * M a n e n t e ] d u m h e c in d i g e n t i a m a n e t L 7 2 * n a t u r a li c o n t in e n t u r n o n ] q u e e t l e x c o n t i n e t n a t u r a lis , n o n L

c u r a n d u s e s t , a d s t a b u lu m S a m a r it a n i m is e r a t io n e p e r d u c t u s e s t .

1 E ccl. 1,2. 2 Cor.

c.

A

, Commentaria in X I I epistolas beati Pauli. 12 (SSL 17, 225).

m b r o s ia s t e r

6

V.

In

e j> .

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

I ad

In I . E p . a d C orin th ios. C a p. V I .

73

lex « Moysi » scripta precipit. In qua quedam « propter duritiam populi » iudaici tantum refrenandam a Moyse sunt prohibita, que lex noxa non prohibet. « Omne, quod prohibetur, non licet », id est nichil prorsus eorum, « que prohibentur », est licitum. « Induisit », id est concessit. « Mo­ net » prorsus « continere ab ipso ». « Corpus » non ad hoc creatum est, ut fornicetur, sed, ut Dominum colat. Corporalibus namque instrumentis Deum debemus colere et eius « cultui » vacare sicut mente, ita et corpore. « Dominus est destinatus corpori » ad glorificandum corpus, id est Dominus erit glorificatio corporis. « Deus » namque Pater susci­ tabit ipsum, qui et suscitavit a mortuis Filium suum « Dominum » nostrum Jhesum Christum, per quem « et nos suscitabit », scilicet a morte dupplici, eterna scilicet et temporali. Liberabit nos, inquam, a morte temporali semel in resurrectione suscitandos. Quod utrum­ que, id est Deum suscitasse et nos in futuro suscitare, non est mirum nec incredibile. Potens enim est Deus in utroque, quia in omni­ bus, Et hoc est « per virtutem suam », qua et Dominum suscitavit et nos suscitabita). Christus et spiritum humanum et corpus humanum suscepit, ut humana natura integre ab ipso suscepta ipse verus homo et esset et crederetur. Spiritus autem Sanctus plene et per omnia movit animam Christi et anima mediante movit similiter corpus ad divinas operationes. Anima vero ad incorporales, corpus autem ad corpo­ rales, ut scilicet Christus neque secundum animam neque secundum corpus nichil nisi divina opera faceret. Spiritus quoque Sanctusb) movet spiritus nostros et spiritibus nostris mediantibus movet cor­ pora nostra; non plene tamen nec per omnia, sed ad quasdam opera­ tiones divinas spirituales vel incorporales et ad quasdam corporales. Hos enim neque semper neque numquam movemur Spiritu Sancto movente ad opera Dei facienda, quia nuncc) ad credendumd), nunc ad sperandume>, nuncf> ad diligendum Deum et proximum; quod, id est tali actu animi agere est spiritualiter et divinitus operari, id est incor­ porale opus Dei facere. Hunc quoque movemur dirigendo manus ad pauperem vel pro elemosina danda vel pro supplendo ei auxilio,

a) s u s c it a b it ] hoc est ultimum verbum primae columnae. In marg. inferiore additur eadem, ut videtur, manu H i n c d e e s t b) S a n c t u s ] s p s c) n u n c ] correctum ex n e c d) c r e d e n d u m ] add. inter Un. in D e u m e) s p e r a n d u m ] add. inter Un. in D e o f) n u n c ] n e c

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

74

C om m en ta riu s P o rreta n u s

quod est corporale opus Dei, quia instrumento corporali et ad hono­ rem Dei et laudem fit. Quia ergo Christus homo factus humanam naturam assumpsit Spiritu Sancto movente plene et per omnia spiri­ tum Christi et eiusdem corpus spiritu suo mediante, ex illius pleni­ tudinis ratione in argumentum et .rationem ducitur, ut non solum •Christus, sed et spiritus Christi humanus et eius corpus sit caput nostrum et-nos simusa) membra; et non solum spiritus nostri, sed -et corpora nostra sint61 membra Christi. Quod ex eo patet, quo­ niam hec est colligantia spiritus humani ad caput humanum, quod scilicet spiritus ipse perfectius vires suas confert capiti humano quam •ceteris membris.· Que, inquam, intelligentia intelligitur Spiritus Sancti ad corpus et spiritum eius humanum; Spiritus Sancti, dico, moventis utrumque ad opera Dei quam spiritus nostros vel corpora nostra, que etiam sunt « templum Spiritus Sancti », quia Spiritus Sanctus habitat in eis. Licet Spiritus Sanctus secundum personalem substantiam sit in lignis et lapidibus, immo in omnibus creaturis, tamen in nostris ■corporibus habitare dicitur propter quosdam ornatus virtutum sci­ licet et gratiarum, qui in nobis sunt, quos in ceteris creaturis non invenit Spiritus Sanctus; quos, inquam, ipse eis non confert. Hoc per simile dicitur: Sicut locus, in quo rex habitat, pluribus ornamentis et maiori apparatu decoratur et pulcrior fit quam ille locus, qui non est destinatus mansioni regis, cuius scilicet mansionis indicium sunt ipsi apparatus, ipsa ornamenta loci, sic Spiritus Sanctus nos quasi locum sue mansioni destinatum préparât, ornat muneribus gratia­ rum, virtutibus, ut locus ipse videatur dignus tali habitatore et in ipso sui habitatoris appareant indicia. « Hec dignitas », essendi scilicet membra Christi et templum Spiritus Sancti, ornatus iste « adeo », intantum, apud nos « viluit », id est apud nos vilipenditur, « ut ego » etc. « Cui saltem ». Quasi, si nolim michi parcere, quin meretrici adheream, non reputans •dedecus esse me effici membrum meretricis, tamen propter Christum, euius sum membrum, de cuius corpore sum, et propter Spiritum Sanctum, euius sum templum, quem utrumque, sicut est in me, ita « in me esse » pluribus indiciis « agnosco », gratia Spiritus Sancti hoc operante. Hoc « debeo » cavere, ne me precipitando in corruptio­ nem Deum, qui in me est, offendam, eius, scilicet Christi membrum

a)

s im u s ]

correctum ex

su m us

b)

s in t ]

correctum ex

su n t

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

I n I. E p . a d C orin th ios. C a p . V I .

75

contaminando, et eins, scilicet Spiritus Sancti, templum violando, quod sine eius, id est Dei, contemptu fieri non potest. « Membra meretricis » subsunt imperio et voluntati ipsius mere­ tricis. Imperiosa enima> est voluntas meretricis super sua membra. Vult meretrix et extenditur pes, vult et dirigitur manus, vult et movetur oculus. Ad nutum ergo ipsius et placitum moventur membra. Ista igitur ratione qui meretrici adberet, membrum mere­ tricis efficitur subdendo se eius voluntati, subserviendo ei, implendo voluntatem eius et secundum ipsam se movendo. Qualiter eius membra eius voluntati subduntur eique subserviunt et ad nutum eius habent moveri et sic membra Christi facit membra meretricis. Sed nota, quoniam membra Christi dicuntur dupplici ratione, re scilicet vel actu et agendi obedientia. Re, quia vere de corpore Christi sunt; agendi obedientia, quia ad nutum et voluntatem Christi moventur et bene agendo in unitate corporis Christi manent. Quecumque autem membra cuiuscumque corporis ex spiritu infuso ipsi corpori duo habent, beneficio scilicet ipsius spiritus vivificari et ad eius placitum ad aliquid ipsius agendum moveri. Spiritu enim membra sustentantur et vivificantur et ad eius nutum moventur, ut manus nunc iram animi, nunc pietatem eiusdem secuta movetur ad percutiendum aliquem vel ad subveniendum alicui. Quod, id est membra moveri secundum animi affectum, sicut non semper- con­ tingit-quando que enim animo in iram commoto manus retinetur a percussione, cum tamen ipso spiritu non desinant membra vivificariisic membra Christi quandoque non agunt secundum ipsius volun­ tatem, que tamen eius non&) esse membra vel a corpore suo separari non possunt. Quod enim semel est membrum Christi, non modo numquam non erit, immo non potest non esse membrum Christi. Itaque || membra Christi non possunt tolli re vel fieri membra mere­ tricis re. Agendi tamen inobedientia tolluntur quandoque, secundum quod ait apostolus: « tollens », et fiunt membra meretricis non re, ut de corpore eius sint, sed obedientia agendi secundum voluntatem ipsius « subserviendo eius voluptati ». Que tamen re, id est actu ipso existendi, sunt membra Christi, que, inquam, per agendi obedientiam quantum ad Christum, fiunt membra meretricis per agendi obedientiam quantum ad ipsam, et sic non sunt membra Christi, cum sint membra meretricis.a ) a) e n i m ] correctum ex textum referatur

e t e n im

b)

non]

05

r

inter l i n q u i n tamen per signum consuetum in

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

76

C om m en ta riu s P orreta m is

« Non enim possunt simnl esse » agendi obedientia « membra Christi e ta) membra meretricis». Sicut erim obedientia agendi et inobedientia contraria sunt, sic esse membra Christi et esse membra meretricis subserviendo voluntati utriusque contraria sunt. Oportet enim aut Christo et non meretrici, aut meretrici et non Christo obedire, ut numquam simul utriusque voluntati subserviant, cum tamen de alterius corpore esse et alterius voluntati subservire simul61 possint. « Qui enim sunt membra meretricis », obedientia scilicet agendi secundum voluntatem ipsius, « non » dico, non sunt de corpore Christi, sed inobedientia0’ agendi secundum voluntatem Christi et subserviendi d) eius voluntati male agendo « non manent » in unitate 'corporis « Christi », non quia ab ea separentur, sed quia ex ipsis operibus potius indicantur separari quam in ea manere. « Et quamvis sacramento », non dico, contra rem, id est contra id, quod vere corpus Christi est, sed ex hoc sensu « quamvis » id, quod vere corpus est Christi, « sacramentaliter » 73* accipiant, « tamen non revera corpus Christi manducant », id est non incorporantur corpori Christi, ut scilicet unianture) Christo, ut unum sint cum Christo. De qua unitate intelligitur, cum dicitur: « revera ». u* Nota, quoniam omnes salvandi in baptismo fiunt membra Christi, sed tamen, quia s ic a s s u m e r e et semper assumere et quandoque assumere corpus Christi est de fieri membrum Christi, pertinet ad fieri membrum Christi, ideo superius dixi, ut sint unum cum Christo. Hec namque innovatio necessaria est ad fieri membrum Christi. Nam nulli sunt membra Christi nisi perfecte innovati, cuius tamen iudicium spectat ad perfectionem future inno­ vationis, qua tunc omnino erimus re, quod modo sumus spe. Nam, sicut spe salvi sumus, gloriosi sumus, spe coheredes Christi sumus, sic spe membra Christi sumus, ideoque re dicimur eius membra, de corpore eius, quia corpus eius accipimus, cuius acceptione nos inno­ vari ets) innovatos ei uniri figuratur. Numquam enim nisi habita perfectione innovationis future omnino Christi membra erimus. a)

e t]

s u b s e r v ie d i

73*

inter lin.

b)

s im u l]

inter Un. c) i n o b e d i e n t i a ] i o b e d i e n t i a f) s i c ] inter lin. g) e t ] infer lin.

d)

s u b s e r v ie n d i}

e) u n ia n t u r ] u n ia t u r

s a c r a m e n ta lite r ]

s a c ra m e n to

L

Quae sequuntur, sunt Porretanis propria. Cf. A . Landgraf, Untersuehungen zu den Eigenlehren Gilberts de la Porrée. Zeitschrift fur katholische Théologie. 54. Innsbruck (1930) 192, 202; — Idem, Zwei Problème der frühscholastischen Sakramentenlehre. Zeitschrift fur Jcath* Théologie. 66. Innsbruck (1942) 137 sq. 74*

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

In I . E p . a d C o rin th ios. C a p . V I .

77

Cum enim modo simus vitiati, sumus e ta} membra diaboli, qui tamen re et bene agendo et obedientia agendi sumus membra Christi. Nota, quoniam, licet acceptio corporis Christi sit ad fieri melius membrum Chrsti, tamen cotidianumM accipere nec omnino laudabile est nec non accipere vituperabile. Non enim malum facit, qui ad horam se abstinet vel pro certa causa vel certa persona vel certo tempore. Non enim peccavit centurio, qui non accipiens ait: Domine, non sum dignus, ut intres sub tectum meum, et bene fecit Zacheus, qui communicavit. Sacerdos autem, qui cotidie communicat, nisi communicationem iussa sequatur operatio, non ideo melior fit, sed potius deterior, et potius illa cotidiana communicatio ei ad detri­ mentum salutis et penam est quam ad salutem et premium. Sin autem opere expleat, quod precipitur fieri post acceptionem corporis et sanguinis Dominic), quia cotidie et sepius accipiendo corpus Christi, ipse fit melius membrum Christi aliis, qui non tam sepe accipiunt. Tamen, licet fiat melius, id est dignius membrum Christi, non ideod) melius fite) membrum. Paulus enim, qui est melius membrum Christi quamf> multi alii, non melius est membrum Christi quam quilibet salvandus. Eque enim omnes sancti sunt membra Christi, sed non eque digna, quia alia eorum aliis sunt digniora et ideo meliora. Quod etiam in compage humani corporis attenditur. Oculus enim non magis vel melius est membrum hominis quam pes, qui tamen est melius et dignius membrum quam pes. Utrumque enim eque membrum est, sed nonff) eque dignum. Alter enim alteri dignitate preponderate, ut oculus pedi, qui tamen, quantum attinet ad rationem essendi membrum, non excellit. Pevera corpus Christi manducare divisionem recipit in id, quod vere corpus Christi est accipere, et in corpori Christi incorporari in unitate corporis Christi agendi obe­ dientia permanendo. Salvandi autem, qui corpore et sanguine Christi communicant, non sibi Christum incorporant, sed a Christo incorpo­ rantur et corpori Christi inseruntur^ 75*. Dampnandi vero acci­ pientes corpus Christi neque Christum incorporant neque a Christo incorporantur, quia preter unitatem corporis Christi sunt ei nullo modo inserta. Illa enim acceptio potius iudicium est eis quam salus, eo quod indigne accipiunt. Unde apostolus: Quicumque manduca-a ) a) e t ] inter lin. add. et del. f i t e) p o n d era t] p rep o d era t

75*

b) fit ]

c o t i d i a n u m ] correctum ex c o t i d i n u m inter lin. f) q u a m ] add. et dei. e g o i) in s e r u n t u r ] i n inter lin.

Quae sequuntur, sunt Porretanis propria·

c) D o m i n i ]

g)

non]

inter Un. inter lin.

d) id e o ] h) p r e -

Cf. notam 74*.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

78

C om m en ta riu s P o rreta n u s

verit panem et biberit Dominia) calicem indigne, reus erit corporis et sanguinis Domini. Qui enim manducat et bibit indigne, iudicium sibi manducat et b ib it1. Isti ergo « sacramentotenus » corpus Christi accipiunt, non quia non sit vere corpus Christi, quod accipiunt, sed, quia in eis non efficitur, quod illa sacramentali acceptione figuratur. Ideoque non re, sed sacramentotenus dicuntur accipere. Hoc modo accepit Judas non re, quia numquam fuit membrum Christi, quod ex agendi inobedientia et ex ratione permanendi impenitens de peccato pateth). Mon enim penituit, quia male fecerat Christum tradendo, sed, quia malefactum suum ad destinatum finem non perduxerat nomen Christi omnino extinguere putando. Unde penitentia, quam visus est exprimere dicens: peccavi tradens sanguinem iustum 2, potius ei ad dampnationem fuit quam ad salutem. Paulus vero corpus Domini accepit ita sacramentotenus, quod re. Incor­ poratus enim corpori Christi in unitate corporis Christi agendi obedientia permansit. Unde revera accepitc) Domino testante, cum ait: « qui manducat meam carnem, in me manet »d) in unitate corporis mei, « et ego in eo » 3, ut egoe) et ipse0 quasi unum simus, dando ei me ad gratiarum plures usus, u tff) bene operandi, et ipse gratiis sibih) a me suscepto collatis michi obediendo bene operetur. Itaque non sacramento tantum, sed «revera», sicut expositum est, corpus Christi0 « manducare » est incorporari corpori Christi et sic agendi obedientia vel bene operandi perseverantia in unitate corporis Christi manendo in Christo « manere ». « Quicumque » inobedientia agendi secundum Christi voluntatem et agendi obedientia secundum « meretricis » voluntatem subser­ viendo eius voluntati « membra meretricis sunt », non dico, non sunt re in Christo, sed « non faciunt », id est non sunt vel non manent in Christo faciendi obedientia. Ideoque hac ratione « non sunt membra

a) D o m i n i ] inter lin. b) p a t e t ] in marg. superiore supra p e c c a t o , quin tamen signo con­ sueto in textum referatur. Add. etiam in marg. superior e A u g u s t i n u s , o d i u m e s t m o r s a n i m e s i c u t d ile c t io v i t a e iu s d e m . c ) a c c e p i t ] add. et dei. c o r p u s d) m a n e t »] add. inter lin. a g e n d i o b e ­ d ie n tia c) e g o ] add. inter Un. c a p u t 1) i p s e ] add. inter lin. m e m b r u m g) u t ] inter lin. h) s i b i ] inter lin. i) s i c u t - C h r i s t i ] c o r p u s C h r i s t i s i c u t e x p o s i t u m e s t signis appositis inversum

1 I C o e . 11, 27 sq.: « Itaque quicumque manducaverit panem liunc vel bibe­ rit calicem Domini indigne, reus erit corporis et sanguinis Domini. Probet autem seipsum homo et sic de pane illo edat et de calice bibat; qui enim manducat et bibit indigne, iudicium sibi manducat et bibit non diiudicans corpus Domini ». 2 M a t t i i . 27,4.

3 J oh. 6,57.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

In I . E p . a d C orin th ios. C a p . V I .

79'

Christi », non dico, re, sed agendi inobedientia. Unde sequitur: « nisi malum illud », quasi, quod dico: non esse membra Christi, non absolute, sed hac conditione dico: « M s i» etc. Unde intelligitur, quod alia et alia ratione sunt et non sunt. Sunt secundum actum existendi vel existentiam rei, non sunt per et propter inobedientiam agendi. M si enim re membra Christi essent, non penitentia illius vel cuiuslibet mali Christi membra flerent, sicut ex quo semel membra Christi sunt, numquam eius esse membra re desinunt76*. Ét hoc est « nisi » de peccato inobedientie apud Christum penitentes « volun­ tati » 77‘ meretricis subservire desierint et ita membra esse meretricis a),. de quo dicitur illud malum. Quod est: « nisi illud malum esse penitendo destituerit et ad hoc bonum », id est « ad » essendum membrum Christi « reconciliatione » per penitentiam de inobedientia peragendi obedientiam, que acceptionem corporis Christi consequatur, « redie­ rint »: quod ex aliqua parte facti inobedientes6) amiserant. i l ota, quod semel membrum Christi esse et de peccato impenitens. permanere non potest78*. «A n nescitis », quasi, « que membra Christi sunt », sicut re, ita agendi obedientia, vel etiam*c)*in re tantum, « non » quod re «faciam »,. quia nec facere possum, « membra meretricis ». « Quod ». Sine dubio agendi inobedientia « essent per fornica­ tionem », id est, si fornicarer vel fornicentur*. Itaque et ad hoc,, quod membrum Christi flat membrum meretricis, sufficit, ut ipsum fornicetur et sola agendi inobedientia facit esse membrum mere­ tricis. Quam inobedientiam sequitur fornicatio, qua « qui adheret meretrici, efficitur cum ea unum » et « corpus ». Si autem hic acci­ pitur unum «in natura», qua ratione Paulus et Apollo sunt unum,, vel ratione participandi eodem ministerio vel ministrandi idem vel ratione essendi eodem genere, quo uterque corpus est, superfluum est, quod dicitur: qui adheret meretrici, efficitur unum corpus, ut quasi ex adherentia hoc effici habeat, islam sive adhereat sive non,, unum corpus sunt ipse et ipsa eo, quod eodem genere nature est ipse et ipsa corpus, ut utriusque sit idem genuse), cuius quasi unitate sint et dicantur corpus ununU sicut eiusdem substantie. a) m e r e t r ic is ] add. inter Un. d e q u o d i c i t u r i l l u d c) e t i a m ] inter Un. d) f o r n ic e n t u r ] abbrev. e n t u r i) u n u m ] add. inter tin. a liq u a r a t io n e 76*

Doctrina Porretanis propria.

7 7 * v o lu n ta ti] v o lu p ta t i 78*

m a lu m e) g e n u s]

6) in o b e d ie n t e s ]

add. in marg.

in

inter Un.

c o r p o r a lita t is -

Cf. notam 7i*.

L

Doctrina Porretanis propria.

Ci. notam 74*.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

«ο

C o m m en ta riu s P o rreta n u s

Item, si sic exponitur: sunt unum corpus debito nature, quasi, ideo iste adheret meretrici, ut ex eorum coni unctione°> sit unum corpus, qualiter attenditur in complexu cuiuscumque maris et femine. Ad hoc enim coniunguntur vir et femina, ut ex eis efficiatur una caro. Unde in Genesi legitur: « erunt duo », vir et mulier « in carne una »*, non quia ipsi unquam sint, vel ipsorum unquam sit una singulariter caro, ut scilicet unus eorum ex aliqua commixtione transferendus sit in alium vel sit caro efficienda aliqua ratione caro alterius; sed quoniam ideo inter se coniunguntur, ut ex duabus ipsorum carnibus fiat et sit unab) singularitate essentie caro, que ita sit ex utroque substan­ tialiter, quod neutrius sit substantia, id est ita de substantia carnis utriusque sumpta, quod neutrius vel amborum substantia vel caro remaneat, sed ab ipsorum substantiis ab eorumdem carnibus inter se diversis substantia diversa caro diversa efficiatur. Si, inquam, sic exponitur, legi poterit sine « in vitio », ut talis sit ordo: sunt « unum corpus » in natura, de qua unitate etc. Sed, quod interponitur: sic in vitio sicut in natura, non patitur sic exponi. ïtam nulla predictarum rationum possunt dici unum corpus in vitio, ut firma sit, que sequitur sententia. Si enim dicitur: efficitur cum ea unum corpus in vitio, id est unum singulariter vitiosum, sicut unum in genere nature singulariter corpus, non est verum eo, quod nec una singulari huius generis subsistentia sunt ipsi corpora vel corpusc) nec uno singulariter vitio vitiosi vel aliquod vitiosum. Item, si dicatur effici « unum » consimili vitio « corpus », scilicet vitiosum, sicut sunt in consimili genere nature unum corpus, nec hoc constat, quia, sicut dictum est, non per adherentium efficitur cum ea unum in natura, quod cum eadem est naturaliter d) sine aliqua adherentia. hTam, etsi numquam meretrici coniungatur, non minus eodem genere ambo erunt corpora. esr Item, si II dicatur efficie) unum cum ea in vitio ea ratione, qua dicitur duos esse iiU> carne una, quid erit dicere eum et eam ideo coniungi, ut ex eis sit unum vitiosum ? Quod etiam hac ratione improbatur, quod scilicet sicut ex eorum carnibusa) fit una consimili genere substantia, una consimili genere caro, unum consimili genere corpus, non ita, inquam, ex eis sit unum consimili vitio vitiatum, ut a ) e o u i u u c t i o n e ] inter lin. b) u n a ) add. inter lin. v e l a e t u v e l n a t u r a abbrev. p u s d) n a t u r a lit e r ] inter Un. e) effici] add. et del. c u m e a f) in ] inter lin. add. inter lin. s u b s t a n t iis , c o r p o r ib u s

e) c o r p u s ]

g) c a r n ib u s ]

1 G e x . 2,24.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

In I. E p . a d C orin tM os. C a p. V I .

8l

scilicet sicut uterque eorum fornicator est, ita et illud sit fornicatione corruptum. Ex fornicariis enim nascitur, quod eorum fornicatione non tenetur. Propria namque generantium vitia non traducuntur in generatorum ab eis substantias, et preter hoc ex vitiis eorum nichil unum efficitur, a quorum tamen substantiis unum quid gene­ ratione decedit et deciditur. Aliter igitur intelligendum est, quod dicitur: sicut in natura, sic in vitio. Ideoque dicendum, quoniam sicut totum corpus meretricis suo spiritu et ad nutum sui spiritus movetur, sic, qui adheret meretrici quodam pruritu et quasia) motu eiusdem spiritus, meretricis scilicet, et ad nutum eius et voluntatem moveatur, ut scilicet spiritu eius, qui adheret, et spiritu ipsius mere­ tricis quasi in eundem motum, in idem velleb) offendentibusc) ipse et meretrix quasi eodem motu etd) eiusdem spiritus moveantur et idem velint. Ideoque, qui adheret meretrici, dicitur cum ea effici unum corpus in natura, ut quasi sit de corpore ipsius meretricis idem naturaliter volens, quod ipsa, ipsi naturaliter appetens sic coniungi. Homo namque naturaliter appetit cohabitare mulieri. Hoc enim de natura est, non ex more. Quod patet ex eo, quod, etsi numquam peccaret Adam, ad nutum tamen et voluntatem Eve concupisceret et appeteret, vellet ei coniungi concumbendo. Concupisceret, dico, sed sine omni vitio, quod modo concupiscentiam commitatur. Sicut ergo, qui adheret meretrici, hac ratione efficitur in natura unum corpus cum ea, similiter et in vitio. Sicut enim corpus meretricis vitio sui spiritus corrumpitur, sic, qui adheret ei, quasi eodem et quasi eiusdem vitio corrumpitur, ut scilicet eodem vitio, quo meretrix ipsa vitiatur, qui adheret ei, fiat vitiatus. Et ita, sicut in natura, sic e te> in vitio fiunt unum corpus, non autem vel in natura vel in vitio unum, quia nec vere nec proprie in eis vel nature vel vitiin vel in natura^ vel in vitioh) aliqua est unitas. Sicut enim ipsi*’ sunt ■diversi, sic et diverse eorum nature et diversa eorum vitia, id est diverse eorum actiones, diversi motus, quibus addictis vitiis ipsi sunt diversi vitiati. Aliter vero vitium dicitur privatio virtutis. Sed tamen sive actio prava sive virtutis privatio vocetur vitium, diversa utique sunt eius, qui adheret meretrici, et ipsius meretricis vitia. Cum autem veraciter et proprie dici de meretrice posset, quoniam, que adheretk) lecatori, efficitur corpus unum cum eo, sic a) d)

eo ru m

i)

add. et dei. q u o d a m b) v e lie ] add. et del. o p e r a n tib u s c) o ffe n d e n t ib u s ] inter Un. add. inter lin. q u a s i e) e t ] inter lin. / ) v i t i i ] correctum ex i v i t i i ; add. inter Un. g) n a t u r a ] abbrev. a ; in marg. add. n a t u r a fi) v i t i o ] abbrev. o ; in marg. add. v i t i o add. in marg. e t ip s o r u m s p ir it u s k) a d h e r e t ] add. et del. m e r e t r ic i q u a s i]

m o tu et] ip s i]

6

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

82

C om m en ta riu s P o rre ta n u s ·

in vitio sicut in natura, vel eius membrum, sicut econverso dicitur de adherente meretrici, tamen ad hunc motum vitii magis est meretrix quam lecator. Mulier namque magis sibi virum quam vir sibi mulierem allicit. Quare et in hoc voluntas mulieris preponderat voluntati viri. Ideoque potius de meretrice adiecit eius membrum dicendo et cum ea unum corpus effici illum, qui adheret, et non econverso de lecatore. Et hoc est « unum corpus sic in vitio sicut in natura, de qua unitate nemo » etc. Quasi, hec unitas aperte comprobatur per uni­ tatem, que intelligitur ex his verbis « erunt duo in carne una ». Ista namque unitas carnis unior illa nec fieri potest sine illa eo, ..quod ad hoc, ut ex duorum"1 carnibus sit una caro, oportet virum et mulierem quasi eodem motu et quasib) ad eiusdem spiritus nutum moveri, ut quasi in unum utriusque consensus et voluntas offendant. Et sic quasi unum corpus sunt in natura, sed in natura solum et non in vitio, si sit maritalis complexus; in natura et in vitio, si sit illicitus, ut fornicatio vel adulterium. Illicitus tamen complexus cuiuscumquec) viri et mulieris naturalis est, etsi non legitimus. « Inquit enim de naturali » et legitimo « complexu: erunt duo » etc. « Et similiter », qui illicito complexu « adheret », id est coniungitur, ut fornicatione cohabitet « meretrici, est unum », quasi, efficitur unius voluntatis « cum ea », quasi una caro, quasi eodem spiritu mota. « Qui adheret Domino, qui » substantialiter genere essentie sue « spiritus est, est », non dico, substantialiter, sed ratione volendi id, quod ipse Dominus, scilicet « cum eo unus spiritus », id est unius voluntatis, non quia non sitd) alia voluntas, qua vult Deus, que divina usia est, quare et eterna, et alia, qua vult homo, que est gratia, id est munus a Deo gratis datume) homini, sed quoniam idem volitum;> subest voluntati Dei et eius, qui Domino adheret fide, scilicet, spe et caritate et operibus bonis, eo quod in idem offendit voluntas Dei et hominis, ut idem velint Deus et homo. Conceditur etiam a magistro Gilleberto 79*, quoniam, qui adheret Domino, est ille spiritus, qui Deus est, sed ut statina redeat oculus

d)

s it ]

a) d u o r u m ] inter lin.

inter lin. b) q u a s i] inter lin. c) e) d a t u m ] add. inter lin. e t in t e m p o r e

du

c o m p le x u s c u iu s c u m q u e ]

inter lin.

/ ) v o lit u m ] u u o ltu m

7 9 * Gilbertus Porretanus ad hunc locum, nempe I Cor. 6,17, scribit secundum cod. Lips, lai. 427 fol. 3 7 η-, « Q u i a u t e m a d h e r e t D o m i n o » , q u i s p ir it u s e s t , « e s t » c u m e o « u n u s s p ir itu s ». N o n a i t a b s o lu t e : ip s e e t D o m i n u s s u n t u n u m .

H o c e n im n o n d ic it u r n is i d e h is , q u i s u n t e iu s d e m

s u b s t a n t ie , i u x t a q u o d d i c t u m e s t s u p r a : Q u i p l a n t a t e t q u i

r ig a t,

u n u m s u n t, e t: eg o e t P a ter

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

83

In I . E p . a d C orin th ios. C a p . V I .

intelligeiitie ad hunc sensum, quia scilicet eiusdem voluntatis est cum Domino. Sed, quoniam absurdum videtur multis, tacendum est. « Hoc », id est aliqua dici absolute unum non est usus, « nisi de his, que stint eiusdem », id est consimilis generis « substantie », etsi non singulariter «eiusdem», ut Paulus et Apollo sunt unum, qui, etsi suarum singularitatibus substantiarum diversi sint, in genere consimili vel in substantia consimilis geueris dicuntur unum, id est eiusdem substantie. Yel « de his, que sunt eiusdem substantie », qualiter dicitur: « ego et Pater unum sumus », id est unius substantie, non consimilis, sed prorsus singulariter eiusdem generis. Pater enim et Filius sunt unus et idem Deus genere, non consimiliter, sed omnino singulariter a). Ut enim ratio sequatur nomen, in quocumque aliqua6’ sunt similia, in eodem sunt et diversa, eo quod similitudinis comes est diversitas. « De rebus eiusdem » consimiliter in genere « substantie, ut cor unum », non unitate singularitatis, sed ex ratione affectandi idem. « Sunt unus » singulariter « Deus «, « sed etiam » dicitur « de rebus diverse », id est diversarum specierum, « substantie, ut anima et corpus », que, licet sint substantie eiusdem, id est consimiles in genere, dicuntur tamen diverse attenta in speeiebus diversitate. Ea, inquam, anima scilicet et corpus sic diversa « sunt unus homo ». Si autem sic legitur: id, quod est compositum ex anima et corpore, est unus homo, vel homo unus est anima et est corpus, non facit ad precedentia, quia neutra istarum lectionum res diverse substantie esse unum ostendit0’ . Prima enim docet unum ex diversis compactum esse hominem unum; secunda vero unum esse diversa. Aliter ergo, ita scilicet exponendum est: « anima et corpus sunt unus homo » unitate

a) s e d o m n i n o s in g u la r it e r ] repetitur in marg. superiori inter Un., quin tamen signo consueto in textum referatur u n u m su m u s.

b)

a liq u a ] a l i a

c ) o s t e n d it ]

C u m a u t e m s ic d ic it u r : u n u s , q u o d a d d i t u r , q u id u n u s , n o n s o lu m d e r e b u s e iu s d e m

s u b s t a n t ie d i c i t u r , u t : e r a t e is c o r u n u m , e t P a t e r e t F i l i u s s u n t u n u s D e u s , s e d e t i a m d e d iv e r s o , u t: a n im a e t co rp u s su n t u n u s h o m o .

S ie e r g o , q u o n i a m s p i r i t u s h o m in is e t s p ir it u s D o m i n i s u n t

d iv e r s e s u b s t a n t i e , n o n d e b u it d ic i: q u i a d h e r e t D e o , u n u m e s t c u m e o , s e d a d d i t i o n e , q u i d u n u m : u n u s s p ir it u s e s t .

S c ie n d u m v e r o , q u o d c o r p u s a d d i t i o n e c o r p o r u m c r e s c it , D o m i n u s a u t e m n o n

e x a d iu n c t o s ib i s p ir it u n o s t r o , s e d ip s e p o t i u s D o m i n o , m a i o r f it , q u i a m e lio r .

(fol. 38r)

n o s t e r s p ir it u s e x e o , q u o d a d iu n g it u r

A d h e re re a u te m e i d ic itu r , c u m

r a t io n e i a m u n u s c u m e o d ic it u r s p ir it u s , t u r , d u m i n e iu s i m a g i n e m r e f o r m a t u r .

e iu s f a c i t v o l u u t a t e m .

Qua

a q u o n u m q u a m d e s e r it u r , e t s i p e r a liq u a d u r a p r o b a Sed

c u m illi p e n itu s

v u l t u s e iu s , n e u s p i a m d e in c e p s v i o l e t u r , s e d p o t iu s s a t i a b i t u r

a d h e r e b it

et

e r it i n a b s c o n d it o

i n b o n is d e s id e r iu m e iu s , i d e s t

i p s a t r i n i t a t e D e o s u o , c u iu s im a g o e s t , t u n c v e r iu s e r it c u m e o u n u s s p ir it u s , a c c e d e n t e i p s a a d p a r t ic ip a t io n e m n a tu r e v e r it a t is b e a t i t u d i n i s i lliu s , n o n t a m e n illo c r e s c e n t e in n a t u r a v e r it a t e e t b e a titu d in e

su a.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

84

L foi. 38r

C om m en ta riu s P o rre ta n u s

persone. Sic enim ex istis personaliter constat homo, qnod preter ista ex nullis. Quod non est verum de pede et manu. Licet enim in integritate persone hominis sint , tamen preter ista est aliquid, ex quo et alio constat homo. Quare nec hac ratione dici possunt unus homo. « Ex adiuncto », numquam nos ei adinngens, sed quem ipse sibi adinngit. Nos enim non incorporamus Deum, sed ipse nos sibi incorporat. «Maior fit» numero gratiarum et augmento virtutum. Habet enim Deum ad plures usus ex eo, quod adiungitur Domino. Et ita « melior » efficitur et perfectior, qui tunc Deo « adherere » dicitur, « quando facit voluntatem Dei » 80*, id est id, quod subest divine voluntati, id est quod vult Deus ab illo fieri, contra quod non est prohibitio, ne fiat. Similiter adherere dicitur meretrici, qui et quando facit voluntatem meretricis in rapiendo sicut in concum­ bendo. « A quo », scilicet Spiritu Domino, « numquam », qui semel ei adheretb\ re « deseritur», licet agendi inobedientia ab eo quandoque deseratur. Unde constat id, quod est membrum Christi, numquam re, sed sola agendi inobedientia fieri membrum meretricis. « Etsi », licet « per aliqua dura », ita per peccata, sicut et per cetera flagella a Deo «probatur, dum», id est quando amissa ex aliqua ratione forma, imagine Dei per agendi inobedientiam quasi informis, gratia Spiritus Sancti hoc operante «re», quasi iterum, «formatur» redeundoc) «in» et ad «imaginem » Dei, quam in sed) ad illam creato habitam quasi amiserat. » sed cu m »e). « Non ait: pugnate contra fornicationem ». Quasi, non ait: querite locum, ubi, ponite tempus, in quo, vel terminum, quando, quodn idem est; vel exspectate»’ personas, cum quibus possitish) fornicari, et tunc pugnantes contra eam confligentes cum ea resistite fornicationi; sed potius precepit, ut nec locum queratis nec tempus ponatis nec personas expectetis. Istis namque, loco scilicet, tempore congruo et personis congruis ad fornicandum concurrentibus, aut nullo modo aut saltem vix potest quis fornicationi resistere, quin

a) s in t ] correctum ex s u n t b) s e m e l ei c) r e d e u n d o ] add. inter lin. a g e n d i o b e d i e n t i a sequitur vacuum sextae partis lineae f) h) p o s s i t i s ] correctum ex p o s s e t is 80*

quando]

cum

c iu s f a c i t v o l u n t a t e m

signis appositis inversum add. inter Un. a d i l l a m c r e a t o e) c u m ] inter lin. g) e x s p e c t a t e ] e x inter lin.

a d h e ret] a d h e ret e i se m e l

d) quod]

se]

L

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

In I. E p . a d C orin th ios. C a p. V I .

85

potius fornicetur quam dimittat fornicari. Quod est aliter in ceteris peccatis. Potest enim, ut ad exemplum loquar de auro rapiendo, queri locus et poni tempus rapiendi aurum et persona expectari, cui vel a qua aurum fit rapiendum. Et tamen, licet hec simul “J conve­ niant, poterit quis facile de alio cogitare et aliud faciendo illud dimit­ tere, ut potius animum ad aliud divertens aliud faciat, quam aurum rapiat. Itaque omnino fugienda est fornicatio et numquam expectanda, ut ei resistatur vel resistereb) ab aliquo temptetur. Quare et tempusc) et locus fornicandid) fugiendus et a personis ad hoc congruis declinandum. « Quibus », scilicet personis, « ipsa », scilicet fornicatio, « suggeritur » loco et tempore. Eam meretrix, dum videtur, videntem quasi in eodem ad concupiscendum se, -ut, quasi ipsa ei loqueretur, realiter ei suggerate) fornicari, ipsum solo aspectu commovendo ad fornicandum. «Quia non aliter», quam fugiendo locum et declinando personas, « melius » pervitatur et supe­ ratur fornicatio. « Omne peccatum » bominis preter fornicationem respectu « fornicationis extra corpus est eius », id est alienum est a carnalitate corporis ipsius hominis, scilicet quia nullum eorum adeo hominem vitiatum facit carnalitate corporis, sui, sicut et ipsa forni­ catio. Et hoc est «nullo alio» a fornicatione. «Sic», qualiter forni­ catione « homo totus », id est omnino, vel « totus » secundum utrumque, corpus scilicet et animum hominis, « addicitur », id est impenditur « voluptati », que potius dicitur « corporis ipsius » motus, id est hominis secundum corpus, ut in sequenti ostenditur. «E t » tunc loco, scilicet quesito, tempore posito, personis expectatis, « afficitur », ita scilicet, quod « inevitabiliter » aut vix aut numquam potens illi resistere affectui. « Per corpus », id est per instrumenta corporalia ab homine, non dico solumf)*i), aliquando fiunt, sed etiam frequenterà exercitio et consuetudine. Et hoc est « exercentur ». « Ebrietas et rapina », que oris et manuum instrumentis corpo­ ralibus licet exerceantur, tamen facile etiam in tempore inebriandi et rapiendi dimitti possunt. E on enim animus ita consentit, adeo tenetur et ligatur vitio ipsius corporis, quin libere possit et aliud agere et de alio cogitare vel facile flecti adA) agendum et diverti ad aliudl) cogitandum. a)

inter liti. b) r e s is t e r e ] abbrev. e r e ; add. inter lin. e i c) t e m p u s ] add. inter d) f o r n ic a n d i] correctum ex f o r n ic a n d o e) s u g g e r a t ] correctum ex s u g g e r it / ) s o lu m ] add. et dei. a b h o m i n e g) fr e q u e n t e r ] add. et del. e t h) a d ] add. inter Hn. a liu d i) a liu d ] add. inter lin. p r o D e o lin.

s im u l]

p o situ m

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

86

C o m m en ta riu s P o rreta n n s

« Qui fornicatur, peccat in corpus suum », id est non solum carna66T litate corporis sui fit carnalis, sed etiam eadem carnalitaten) }| homo efficitur etiam spiritu, id est secundum spiritum ipsum « corpus suum ». Dum fornicatur homo, agit, movetur actu, motu sui cor­ poris, id est secundum corpus, in quo, id est hoc scilicet, quod sic agit spiritus hominis, ita/in volendo idem, in affectando idem, in assentiendo eidem tenetur, quod, sicut in agendo hoc nona )b) est libe­ rum corpori aliud agere, sic in agendo hoc nonc) liberum est animo aliud agere. In hoc igitur eodem actu, in hoc eodem singularid) motu ipsius corporis corpus ipsum et spiritus ipse quasi unum sunt et ita et ideo spiritus ipse fit quasi ipsum corpus, quasi non sit spiritus. Sic enim movetur ipsius corporis motu, ut sic movendo non sit liber, sicut nec corpus, ad aliude) moveri. Unde ita vicinatur ipsi corpori, ut sit quasi ipsum sui arbitrii libertate quasi amissa, quasi in substantiam ipsius carnis et potestatem redactus. Ideo recte dicuntur ipse et corpus ipsum duo in carne una, ut sint quasi una caro. Sicut ergo illo motu movente corpus ad nutum et voluntatem meretricis corpus ipsum fit membrum meretricis, sic spiritus ipse, qui eodem motu fiU’ ipsum corpus, per corpus ipsum quasi per medium fit membrum meretricis, ut sit quasi de corpore meretricis sicut et corpus ipsum. Et ita, qui fornicatur cum meretrice, totus efficitur membrum mere­ tricis, ut etiam spiritu quasi in corpus meretricis transeat et sic tollatur et eius corpus et eius spiritus, sic, inquam, membra Christi tollendo et templum Spiritus Sancti subvertendo. Spiritus enim nostri et corpora nostra, sicut dictum est, et membra Christi sunt et templum Spiritus Sancti, quia et91 ipsa de corpore Christi sunt et in ipsis habitat Spiritus Sanctus. Et hoc est « sic », adeo, « totus » etiam spiritu « homo absorbetur, ut » eius « animus » in agendo hoc homine sic intenso « huius » immoderate « libidinis » impetu et « ardore non sit liber » ad aliud agendum, « sed totus » etiam secundum spiritum vel spiritu « sit », non dico, carnalis, sed etiam ipsa « caro », eo quod

a)

c a r n a li t a t e ]

inmarg. inferiore fol. 66r cum relatione ad fol. 65v additur S i

c u m c o g n a t a e iu s f o r n ic e t u r , i u s t u m h o c p o s s e c o n t in g e r e . ip s e , d e b e t s in e

E t id e o

a lt e r o v iv e r e

c o m p u ta n d u m

c a sta ,

v i r c a s t e m u lie r is

e s t , u t m u li e r n o n n u b a t a l i i , q u i a n u b e n d o e i p o t u i t sc i [r]e in

e st hoc

in t e r

m o l e s t ia s

c o n iu g ii

et

ip sa , n on

p r o c u r a t io n e t a m e n i lli u s s u i v i r i , q u i a n o n p o s s u m u s

illu m fo r n ic a to r e m sep a ra re a b illa , q u in illa m

s e p a r e m u s a b i l l o ; s ic u t e s t i n d u o b u s d ig itis in

ò) n o n ] in marg., quin signo consueto referatur in textum c) n o n ] inter lin., quin signo consueto referatur in textum d) s in g u la r i] inter lin. e) a liu d ] add. inter lin. a g e n d u m / ) fit ] add. inter lin. e t q u a s i t r a n s i t in g) e t ] inter lin. p a l m a c o p u l a t i s , q u i a n o n p o s s u m u s h u n c s e p a r a r e , q u in i llu m s e p a r e m u s .

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

In I . E p . a d C orin th ios. C a p . V I .

87

eius spiritus sic « tenetur voluptate » carnis, id est sic dominatur et voluptas ipsius « corporis », quod ipse sic moveatur ea, acsi diceret: ipsum corpus et sic ipsa voluptas constringit eum sibi alliciendo, ut eo quasi servo utens et quasi proprio subiecto corpore ipsum quasi in corpus transferat et cogat « transire ». « Et lioc, quod de carne » 81* etc. Fornicatio alia specialis, ut bec, de qua dictum est, que fit cohabitando meretrici, alia est gene­ ralis, que in omnibus mundialibus est et secundum omnia, que mun­ dialiter quis appetendo concupiscendo « fornicatur a Deo », a quo forni­ catur, quicumque et quotiens peccat. Ut.raqiie tamen fornicatio carnalis dicitur, hiam et qui « hac » generali « fornicatione peccat », peccat « in corpus suum », sicut et qui specialiter cum meretricea) fornicatur et etiam « concupiscentia corporali », id est de corporalibus et secundum corpus habita, « animus » cuiuscumq ue ita fornicantis1,1 distenditur ad concupiscendum « quecumque », id est omninoc) in genere « temporalia ». Que, inquam, dicuntur « carnalia ». Carnis enim estd) ea concupiscere, vel quia mutationi, corruptioni subiacent, sicut et caro mutabilis est corruptibilis, quod animus ipse quasi « servitute » 82* subditus sit « omni creature » et «per superbiam, que» in genere *” initium esU’ «omnis», in genere scilicet, «peccati». Si enim illius superbia singulariter et singula generum omnium peccatorum attend antur17’, non erit verum, quia nec illa nec omnis peccati initium est. Sed tamen superbia fuit initium omnis peccati, quia per super­ biam e t h> diabolus cecidit et primus homo peccavit. Unde que­ cumque mala subsecuta sunt et in diabolo et in nobis. « Qui vero ista » generali fornicatione « carens », id est illicita et carnali concupiscentia temporalium « adheret Deo » agendi obedientia « quecumque » etc. « ignorando », ignorantia naturali scilicet, non ceca, vel « negligendo », negligentia naturali, non radicata, vel « obli­ viscendo», oblivione scilicet naturali, non radicata. «Humana tem­ ptatio » est, quando peccamus vitio, quod in nobis est ex prima inflic­ tum transgressione. Quando autem diabolo suggerente peccamus, non humana, sed diabolica temptatio dicitur. « Hon adeo », quasi, non dico absolute: non fit corpus, ne omnino non consentire*’ carnaa) m e r e t r ic e ] add. et dei. p e c c a t b) f o r n i c a n t i s ] add. inter Un. i t a c) o m n in o ] cor­ rectum ex o m n i a d) e s t ] add. et dei. e t i a m e) g e n e r e ] add. et dei. i n i t i u m / ) i n i t i u m e s t ] ■inter lin. g) a t t e n d a n t u r ] inter lin., quin signo consueto referatur in textum h) et] inter lin. i) c o n s e n t ir e ] add. inter lin. c u m t a m e n ei a l i q u a n t u l u m c o n s e n t ia t 8 1 * c a r n e ] c a r n a li i 8 2 * se r v itu te ] ta n q u a m

o m n is c re a tu re se r v u s

L

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

88

C om m en ta riu s P o rre ta n u s

litati videatur, sed « non adeo fit corpus », id est non intantum tenetur ipsius corpus voluptate. « Et facile ». Hec peccata, cum sint ve­ nialia, «ignoscuntur», a D eoa) remittunturb). « Yestra corpora est templum Spiritus Sancti ». Sicut pluralitas verbi pluralitate personarum quandoque redditur, ut corpora sint templum, sic singularitas verbi, licet pluralitate personarum preposita, quandoque redditur singularitati substantie ipsiusc) verbi vel quali­ tati nominis, quod sequitur verbum, ut corpora est templum Spiritus Sancti. Et utraque constructio recta, licet de altera nulla sit data regula vel preceptio a nostro gramatico, sicut nomen relativum quan­ doque secundum sexum refertur ad nomen prepositum, ut semini, quod est Christus, quandoque, ad nomen, quod sequitur, ut semini, qui est Christus 1, Spiritus Sanctus « non solum Deus est substantia»83*, natura, « sed usu est munus ». Spiritus Sanctus est donum Patris, est donum Filii, est donum Spiritus Sancti, sed in eo, quod Patris et Filii dicitur donum, dividit ratio inter donumd> et id, cuius esse donum dicitur. In eo vero, quod Spiritus Sancti, nullo modo dividit, cum idem prorsus sicut substantialiter, ita ete) personaliter sit donum et cuius donum dicitur, sicut in eo, quod dicitur persona hominis, et in eo, quod dicitur caro corporis, nullo modo dividitur inter personam et hominem, cuius dicitur persona, inter carnem et corpus, cuius caro dicitur. Cum Spiritus Sanctus est nobis donum ad plures usus gratiarum, que scilicet gratie nobis conferuntur autoritate Spiritus Sancti, sicut autoreΛ Patre et Filio, inter quod donum et gratias ipsas, que dona sunt, ratio dividit. Dat ergo Pater, dat et Filiusg) Spiritum Sanctum, dat Spiritus Sanctus seipsum. Item Spiritus Sanctus procedit a Patre in Filium, ut, qui a Patre daturh) Filio, procedit a Filio in Pa­ trem, non quod velut detur a F i l i o Patri, sed ad conectendum Patri Filium. Procedit a Patre et Filio in nos, sicut et nobis datur ab utroque. Sed ad quid vel datus vel procedens nobis vel in nos ? Ad conectendum nos Patri et Filio, non autem per Patrem et Filium Spiritui Sancto. Nec tamen ita datus vel ita procedens vel ad ita a) D e ó ] add. et del. r e t in e 6) r e m it t u n t u r ] inter Un. c) s u b s t a n t i e i p s i u s ] ip s iu s s u b s t a n t i f signis appositis inversum d) d o n u m ] b o n u m e) e t ] inter Un. f) a u t o r e ] correctum ea? a u to r ità g) F iliu s ] add. in marg. n o b is h) d a t u r ] add. et dei. in i) a ] inter lin. 8 3 * n o n s o lu m D e u s e s t s u b s t a n t i a ]

1 G

a l

q u asi

qui non

ta n tu m est

D eus

s u b s t a n t i a , s e d u su .

L

e tia m m u n u s

.

3,16.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

I n I . E p . a d C orin th ios. C a p . V I .

8&

conectendum, ut simus eiusdem substantie cum Patre et Filio, qua­ liter a Patre in Filium procedit et Fido datura), qualiter a Filio in Patrem procedit et Filium Patri conectit, qui eiusdem substantie prorsus, id est idem substantialiter prorsus et singulariter sunt Deus, Spiritu Sancto tamen non excepto, sed ut simus participes divine voluntatis, beatitudinis Patris et Filii, ut simus eiusdem voluntatis cum Patre et Fido. Spiritus Sanctus vero ex seipso nec in Patrem nec in Fidum, sicut nec in seipsum nec in nos procedit. Seipsum tamen dat nobis, non ut simus eiusdem substantie cum ipso, sed ad conectendum nos sibi et per se Patri et Fido. Sed adter dat Pater et Fidus Spiritum Sanctum. Dat enim uterque Spiritum Sanctum in id, quod est Deus, et in id, quod est conexio Patris et Filii. Spiritus Sanctus vero nec hoc nec hoc modo dat seipsum nobis; sed sic intedigitur dare, quoniam seipso tanquam munere conectit nos sibi, et per se Patri et Fido, quem utrumque sic conectit ab utroque procedensb) et datus nobis et ab alio adi, quod nulli seipsum dat, vel Patri vel Fido, sicut nec sibi, qui cum utroque et ab utroque et qui uterque est idem prorsus et singula­ riter Deus. Licet ada ratione a Patre in Fidum et ada a Filio in Patrem procedatc), non adter et adter, id est diversis modis a Patre et Filio procedit. Licet enim non ex omni ratione sit conexio Fidi, ex qua est Patris, tamen omnimodo est conexio Patris et Fidi. Ex diver­ sitate enim rationum non conceditur hic diversitas modorum, cum nec multipliciter ab utroque procedat. « Quem habetis » in vobis non solum secundum personalem substantiam, sicut et cetere creature, sed etiam habitantem et vobis datum « a Deo » Trinitate ad plures usus gratiarum. A Patre autem et a d) Fido datum alia ratione et ada ratione datum a seipso. «Nullus» vestrum vel quicumque alius « corpora nostra contempnat» reputando vida. Quod facietis, si fornicando meretricibus adherebitis, « quoniam » ipsa « tantoe) munere », id est Spiritu Sancto « fiunt membraΛ Christi», quasi de corpore ipsius Christi. «E x quo», sci­ licet fiendo membra Christi tanto munere « intelligi » etc. « qualis », quante dignitatis, «Deus Spiritus Sanctus, cu i» etc. «N ec de ignobid materia », ut de lignis et lapidibus, « non ab hominibus », a) d)

a]

d a tu r ]

inter Un.

inter Un. b) p r o c e d e r a i correctum ex c o n e c t e n s e) « t a n t o ] add. inter Un. t a n t e d i g n i t a t i s 1)

inter Un. add. et dei. m e r e t r i

e) p r o c e d a t ] a t m em bra]

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

•90

C o m m e n ta riu s P orre ta n u s

artificio scilicet, sicut nec autoritate hominum, « sed a Deo » Trini­ tate opifice solo. «D e membris Dei», Christi scilicet et cetera. « is ori estis». « Unde » in vestra libertate sic positi, quin sitis tenti servitute ipsius, scilicet Christi, qui proprio sanguine nos reemit. « Abstinere diffìcile est », et ita aut vix aut nullo modo possitis non/'1 fornicari. Saltem patienter « sustinete molestias », id est flagella vobis a Deo inflicta pro concupiscentias ipsius « carnis », vel « molestias », id est ipsius « carnis » concupiscentias refrenando et temperando «sustinete», ne vobis dominentur. Et ita «portabitis Deum », vel « portate Deum, id est eius imaginem ». Deus mundus est, Deus bonus est. Igitur sitis mundi, sitis bene operantes, ut « in munditia » non solum spiritus, sed « corporum vestrorum » ?4*, et in bonis operibus « imaginem » Dei « ostendatis » 8â*. Aliter enim, si immundi male operemini, in vobis « eius imaginem » non representatis. « In hominem peccatis », quod faceretis, si in vobis tantum vitio vestrob) peccaretis, «sed etiam in Deum» templum Spiritus. Sancti per fornicationem subvertendo.

[Cap . VII.] « De quibus autem » etc. Superius prescripto regule illicita esse corrigenda docuit et de illicito complexu, qualiter esset corri­ gendus, precipiendo ipsum esse omninoc) fugiendum monuit. « Hic autem86* de licito » etc. Licitus complexus secundum diversa tem­ pora diversis concessus est et conceditur rationibus. Nam ante legem in paradiso concessus est ideod!>, ut populus Dei cresceret et terra repleretur, quando ante peccatume) Dominus benedicens primis hominibus ait: Crescite e t f) multiplicamini et replete terram1. Post peccatumff) vero ante incarnationem Christi concessus est, ut populus

a) non] inter Un. appositis inversum c)

o m n in o ]

Iim n o p o s t d ilu v iu m

f)

rum respectu ad sequentia

b)

in

et]

signis inter lin. e) p e c c a t u m ] add. in marg. g). p e c c a t u m ] add. inter Un. s u b le g e ; add. in marg.

v o b is t a n t u m

inter Un. inter lin.

o ste n d a tis ]

8 6 * a u te m ]

id e o ]

d e c o n iu g io

8 4 * c o r p o r u m v e s t r o r u m ] c o r p o r is v e s t r i 85*

v i t i o v e s t r o ] v i t i o v e s t r o in v o b i s t a n t u m

d)

o ste n d ite

L

L

om. L

1 G e n . 1,28.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

In I . E p . a d C orin th ios. C a p . V I I .

91

iudaicus integer et immunis a corruptione pereundi conservarentur, de quo Christus nasceretur et per quem nasciturus prophetaretur, id est ut genealogia Christia)* propagaretur. Post legem vero in tempore gratie, ut modo est, concessus est, ut per ipsum61 fornicatio devitetur. Sed attende, quoniam in paradiso concessum est coniugium inter fratrem et sororem ut inter Adam et Evam, quod ex necessitate fuit. Cum enim nulla esset nisi soror, oportuit Adamc) aut sororem ducere aut nullam. Qui, scilicet Adam numquam|| ante peccatum uxorem suam cohabitando tetigerat, sed post peccatum tetigit et in concupi­ scentia filios generavit ut Abel et Cahiu, qui a Domino maledictus est. Postea vero iudeis concessum est ducere cognatas in matrimonio, non autem sorores. Cognatas vero, ut nullus nisi de tribu sua uxorem haberet, ne scilicet iudeus nuberet gentili. Qui, scilicet iudeus, quasi quodam caractère signatus erat a Domino, ut discerneretur a gentili populo, quod membrum erat diaboli. Item, cum essent X II tribus iudaici populi, quia Christus nasci­ turus erat de tribu Juda, iussum est de propria tribu ducere uxorem, ne, si de alia duceret, confunderentur inter se tribus et sic tribus Juda ceteris commisceretur, quare nec, de qua tribu Christus nasce­ retur, discerneretur. Quod non competeret prophétie discernendo a ceteris tribubus de Juda Christum prenuntianti nasciturum. Item iudei rudes erant et imperiti et crudeles. Qui, si de aliis tribubus ducerent uxores, forsitan comperientes in eis vel maculas aliquas vel vitia aliqua, aut eas dimitterent aut interficerent. Ideoque cognatis iussum erat nubere, ut'*’ , etsi aliqua immunda in eis comperirent, si non pro amore, saltem pro cognatione eis parce­ rent sue carnis pudibunda nolentes detegere. Sorores autem non ducebant, eo quod ipse adeo sibi in carne erant proxime, quod cum eis essent quasi una caro, de eadem carne singulariter per generatio­ nem decise, quibus hac de causa cohabitare abhorrebant sicut et propriis matribus. In tempore autem gratie concessus est complexus iste, sed ita ut nec cognate sicut nec sorores vel alique de sua tribu ab aliquibus in matrimonio ducantur, sed potius de aliena tribu causa extendende pacis ecclesiastice et caritatis dilatande usque ad extraneos. Et etiam in nobis non est suspicio talis vel dimittendi uxores vel intera) O h r is ti] add. et\ dei. n a s c e r e t u r b) i p s u m ] correctum ex lin , quin signo consueto reteratur in textum d) u t ] a t e , del. e

ip s a m

c) A d a m ]

gg

inter

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

92

C om m en ta riu s P o rrè ta n u s

ficiendi, quea) erat in iudeis. Caritas enim in cordibus nostris radi­ cata est, que non erat in eis. « Quid in eo », scilicet licito complexu « prospicientia », id est providentia « consulat », Consulit enim providentia, ut fidelis co­ habitet cum infideli, ut sic cohabitando61 eam ad fidem convertat et sic eam Christo lucrifaciat. Consulit etiam, ut post contractum matrimonium vel vir mulierem vel mulier virum non tangat, cum tamen in hoc complexu licitum sit tangerec) et viro mulierem et mulieri virum. «Q u id 87* misericordia fieri permittat», ut cohabitared), si vel eoncupiscentie necessitas vel prona alterius voluntas exigerit vel sine omni etiam necessitate. Hoc, inquam, fieri permittit miseri­ cordia et etiam, si sit hoc « iam factum », illud « indulge! » 88*. « Quid precepti necessitas cogat·». Cum enim consilio subsit et non precepto, quod scilicet alter alterum non tangat, vel concessioni pro vitanda fornicatione, ut quisque suam habeat, hoc tamen ex precepto est, ut facta coniunctione uterque velit nolit necessitate precepti coactus utrique exigenti debitum reddat. Hoc enim precipit Paulus, cum tamen nec habere nec habitam vel simpliciter tangere vel non tangere non precipiat. « Qualiter eiusdem » complexus secundum « impetum temperantia frenet». Debet enim quisque pro tempore ab istoe) complexu71 abstinere, ut vaccet orationi, ut in quadragesima, ut scilicet per hanc abstinentiam sicut et per ieiunia preces suas commendabiliores Deo offerat. Et hoc est « frenet » per abstinentiam. « Quisque habeat uxorem » 89*, hoc autem non ex ratione precepti, sed potius ex ratione consilii vel concessionis vel ammonitionis, dico. Unde sequitur « habere coniuges », non, dico, precipitur, sed permit­ titur. Quod est « licet », permissione scilicet. « Tempus amplectendi » causa multiplicandi populum et replendi terram, ut in paradiso, vel causa conservandi populum, de quo nasciturus et a quo prophetandus erat Christus, ut ante legem extra para­ disum post peccatum Ade, « transiit et modo 90* est tempus » gratie, in quo est continendum a complexu terra a populo iam repleta et a) q u e ] q u i b) inter lin. c o n c u m b e r e 8 7 * Q u id ]

c o h a b i t a n d o ] e o h a b it a d o

Q u id q u e

e) is t o ]

add. et del.

a b is t o

c)

ta u g e re ]

inter Un. d) inter Un.

L

8 8 * i n d u lg e t ] i n d u l g e a t

L

8 9 * Q u is q u e h a b e a t u x o r e m ] U n u s q u is q u e s u a m u x o r e m h a b e a t 90* m odo]

c o h a b it a r e ]

/ ) c o m p le x u ]

L

om. L

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

add.

In I. E p . a d C orin th ios. C a p . V I I .

93

cessante prophetia. « Bonnm est », etiam ad merendum « hominem mulierem non tangere », id est castum esse. « Prophetia cessante » a prenuntiatione futurorum. Quid enim novum, quid futurum modo prediceretur de Christo prophetia, cum in hoc tempore gratie totum de Christo prophetiis prenuntiatum et a Deo Patre promissum sit adimpletum ? In ecclesiis tamen leguntur prophétie, non ut prophetizentur futura, sed ad testimo­ nium et confirmationem promissionum de Christo pera) prophetias prenuntiatarum, ut scilicet ita realiter esse pateat, sicut prophétie testantur et ita testatum esse et prenuntiatum et promissum per prophetias, sicut et eventus promissorum comprobat. « Hoc igitur tempus » gratie, non reliqua duo tempora « atten­ dens » etc. «Non omnes capiunt hoc verbum », id est non consentiunt huic verbo, ut scilicet contineant, ut vitetur fornicatio, que illicitus complexus est. Dico, ex ratione permissionis, non precepti, ut « unusquisque » incontinens « habeat uxorem » secundum « morem, non contra », secundum « leges, non contra ». Lex est institutio b) memoria scripti insignita. Itaque secundum institutiones, que talibus scriptis commendantur, flat coniugium, ut scilicet non sit infamia in muliere vel preeuntis viri vel alia, qiiare non possit esse huius viri. Similiter nulla sit in viro infamia, quare non possit esse huius mulieris. Item cognatus non ducat cognatam Λ-el ancilla alicuius aliquem Λ7β1 servus alicuius aliquam sine concessu domini ancille vel servi, ne quandoque fieret divortium inter ipsos ΛΓβ1 Ecclesia hoc prohibente vel domino utriusque nolente illud coniugium ratum esse. Ecclesia enim prohibet cognatum ducere cognatam in matrimonio et, si coniuncti sint ea nesciente'eos cognatos esse, postquam ita esse scit, iudicat separandos, quos tamen ipsa coniunxit. Ecclesia namque contra hoc, quod precipit, et contra hoc, quod prohibet, quandoque recte facit. Omnis enim eius preceptio et omnis prohibitio tali con­ ditione tenetur, ut nichil de huiusmodi vel precipiat vel prohibeat nisi salva pace ecclesiastica. Unde contracto matrimonio interc) cognatos, si sint tales, per quos non poterit cisma contingere, flat ab Ecclesia inter eos discidium nec ratum esse coniugium iudicabit. Si autem sunt tales, per quos possit cisma contingere, si eos separaret Ecclesia, non separabit.

a) p e t ] in ter lin .

b) in s t it u t io ] is t i t u t i o

l roi.

ssv

c) in t e r ] add. et dei. f r a t r e s

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

94

L toi.

C om m en ta riu s P o rreta n u s

«V olo autem», quasi hoc, id est necessitate concupiscentie vel immoderatione essendi vel exigendi debitum « indulgeo ». Utrum­ que enim et necessitas et immoderatio concupiscendi peccatum est, sicut et ipsum concupiscere. Quare necessaria esta) super his venia. Yel « indulgeo », id est concedo, non dico, concupiscere, sed reddere debitum vel exigere, licet reddi sine concupiscentia nullo modo possit. Sed « tamen » hoc potius approbando vellem « vos omnes sor omninob) esse» continentes, sicut volo «m e ipsum» continentem esse, qui ab omni concubitu contineo. Cum omnes non sint tales et sciat Paulus non posse tales esse, irrationabilis est voluntas Pauli, si omnes tales esse velit, id est si hoc appetit agendo in hoc volun­ tate. Ideoque apparetc), dicimus, quoniam non vult, non optat hoc Paulus, sed vellet, optaret, si posset esse, ut omnes continerent, sicut et ipse continet. S on enim appetit, quicquid, si esset, esset bonum, id est non agit voluntas mea in omne id, quod, si esset, esset bonum. Volo tamen patrem meum non mori et rationabiliter in id agit voluntas mea, licet, sicut non erit, ita sciam non esse, sed aliter ex necessitate. « Sed unusquisque habet » non ex se, sed « ex Deo » autore gratis sibi munerante datum « donum », quem vult ipsum habere et alium aliud, non idem alium vel eundem aliud. Vult enim Deus istum virginalem castitatem habere, istum vero vidualem, istum vero coniugalem, ut, sicut a Deo huic virginalis continentia et huic vidualis, ita et huic coniugalis, qui. etsi actu non contineat, habitu tamen virtutis continet. Itaque coniugalis castitas, que est agere vel unam cum uno vel unum cum una, ut vitetur fornicatio, est donum Dei et ita bonum, sicut ieiunare, comedere, bibere et huiusmodi sunt dona Dei, sicut quecumque licita sunt fieri et non fieri. Sed sicut comedere absolute et simpliciter est bonum, eo quod ita per se est bonum, quod in ipso comedere nichil est malum, non ita, inquam, nubere^ simpliciter est bonum. Yam in ipso sic agere cum uno vel una, ut in fornicatione, licet ipsum sit bonum, est malum, quod, etsi non sit de ipso agere vel ad ipsum agere pertineat, tamen ipsum agere non potest sine illo malo. Yullus enim cum aliqua vel nulla cum aliquo sic agere potest sine concupiscentia, que vitium est et ita malum, eo, quod omnis in sic agendo concupiscit etiam necessario, velit, nolit. Qualiter ergo bene agere, peccare et corrigere donum a) e s t ] inter lin. inter lin. v e l n u b i

b)

o m n in o ]

inter Un.

c)

a p p a re t]

quasi illegibile

d)

n ubere]

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

add.

I n I. E p . a d C orin th ios. C a p . V I I .

95

Dei est nec simpliciter bonum, quia nec secundum plenitudinem rationis donum, eo quod peccare nichil est ipsius doni, non est de ipso dono, non pertinet ad ipsum donum, taliter, inquam, nubere bonum est, taliter Dei donum, ut nec simpliciter vel absolute bonum vel donum. In ipso enim tria tenentur implicita: ipsum agere, concupiscere, corrigere, quorum duo sunt bona et simpliciter, primum et ultimum. In eis enim circumscripto medio nicbil est nisi bonum. Medium vero simpliciter et absolute est malum et nullo modo donum, quod vel sit virtus ad merendum vel fieri et non fieri licitum, quorum alterum consideratur in omnibus donis. Concupiscentia enim vitium est inflictum ex peccato prime transgressionis. Itaque in ipso nubere, etsi non de ipso vel ad ipsum pertinens sit, est malum, quod ita sibi adiunctum est, quod sine eo malo fieri non possit. Quare nubere est tale donum, quale est id, quod licet fieri et non fieri, non tale, quale est ad meritum, quod ita subest precepto, ut fiat, ut nullo modo non fieria) liceat. Ideoque nubere, sicut non precipitur, ita nec est prohibendum tanquam malum aliquid, quare nec corrigendum vel indulgendum, quia correctio et indul­ gentia peccati est et de peccato, id est illiciti et de illicito. Corri­ pitur enim et indulgetur peccatum vel illicitum. Itaque Paulus non indulget coniugalem continentiam, maritalem complexum, nu­ bere I] vel nubi, quod est licitum, quod est bonum, quod est donum c7r Dei, sed malum tam illud, quodb) aliquando se ingerit, ut immode­ ratio exigendi vel agendi sine aliqua causa generandi, quam illud, quod semper in ipso est, uti est necessitas concupiscendi in reddendo debitum. Correctio enim, que sequitur concupiscentiam, non est aliud quam venia, qua ipsum concupiscendi peccatum indulgetur, cuius venie causa est bonitas nuptiarum. Laudabiles namque sunt nuptie non propter hoc solum, quod de licitis sunt, sed quoniam faciunt propter se ignosci illicita, que in illis, non de illis, non perti­ nentia ad illas sunt, vel quandoque, ut immoderatio predicta, vel semper, ut concupiseentie necessitas. Hec enim preter nuptias in ceterisc) dampnabilia sunt, sed in nuptiis et propter nuptias, licet peccata sint, tamen venialia sunt et omnino ignoscuntur, ne sint ad mortem. « Servientem necessitatem » excipiende infirmitatis utriusque ab utroque. Servit enim necessitas eo, quod uterque ita, velit

o ) fle ri]

add. et del.

non

b)

quod] quam

c)

c e t e r is ]

add. inter Un.

id e s t f o r n ic a n t ib u s

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

C om m en ta riu s P órre ta n u s

«6

nolit, contingitur, ut quasi subditus servituti alterius eius infirmi­ tatem suscipiat debitum reddendo exigenti. « Melioris continentie », ut vidualis, que ita donum est, ita bonum, quod simpliciter et absolute. « Graviore casu » peccandi. « Quid ipse sequatur », id est quid potius velit et appetat sequi, aut scilicet virgo manere aut semel solutus a iugo coniugii morte coniugis velit amplius continere aut coniugali castitate continens esse et in eo, quod sibi potius eliget, permittatur. «Melius tamen est » 91* aut non nuptum aut viduum permanere; « propensiorem », id est magis pronum, magis aptum, magis intentum. « Melius », ut scilicet et bonum et magis bonum alio. « Dico », sicut ex permis­ sione, ita°* ex precepto, « ut », non dico, nubant - hoc enim tantum permittitur, - sed postquam coniuncti fuerint, non etiam, dico, exigant « debitum » unus ab alio, sed reddant unus alii vicissim. Hoc enim, id est debitum reddere exigenti, precepto subest. « Bonum est » absolute et ad meritum « illis » 92* permanere in sua virginali et viduali castitate « a b 93* omni concubito » conti­ nentes, « sicut ego » castus et ab omni concubitu continens permaneo. « Quod », id est sed, « si non continent », hoc sit remedium, « ut nubant », ne ex incontinentia inconcessa et illicita libido pro­ rumpat. « Eam hoc », id est nubere, « quoque», etiam, «bonum est». Quantum attinet ad primam rationem amplectendi, que in pa­ radiso ante peccatum a Domino concessa est, cum ait: crescite1 numero, scilicet sic agendo unus cum alio; quod patet ex eo, quod sequitur: et multiplicamini e tc .2. Eubere, inquam, simpliciter et absolute est bonum. Secundum hoc enim in eo non intelligitnr concupiscere, quod postea ex peccato secutum est in nuptiis. Quantum vero ad rationem nubendi post primum peccatum sive ante incarnationem Christi sive in tempore grafie, nubere, ut totum complectar, non est absolute bonum, quia in eo est malum, sine quo nullo modo est. Quare, « etsi » sit bonum, tamen « minus » bonum est « quam virginalis vel vidualis continentia » 94*, que utraque a)

ita ]

add. et del.

non

9 1 * M e liu s t a m e n e s t ] I n q u o t a m e n p r o p e n s io r e m e s s e s i t m e l i u s , o s t e n d i t , e u m a i t 9 2 * illis ] illo s 9 3 * a b ] s in e 94* quam -

L L c o n t i n e n t i a ] q u a m v i r g i n a li s c o n t in e n t ia s i v e e t i a m v id u a l is

L

1 Gen . 1,28. 2 Gen . 1,28.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

L

In I. E p . a d C orin th ios. C a p. V I I .

97

ita este) bonum, quod sine omni malo. Quare simpliciter et absolute bonum. Quod ergo nubere « dicitur bonum », non est « ex compa­ ratione », sed sine omni respectu « fornicationis », quia « coniugium » per se bonum est. Etsi enim non sit sine malo, ipsum tamen non est malum. Fornicatio autem ita est malum, quod sine omni bono, ideoque absolute est malum. Si ergo coniugium ex sumpta com­ paratione fornicationis ad ipsum diceretur bonum, non quia sit bonum, sed quia utroque esistente malo fornicatio ita est malum, quod magis et « peius » coniugio, nulla esset ratio, quin similiter « dici posset » fornicatio esse « bonum » in comparatione adulterii, «e t adulterium» in comparatione «incestus» et ita de ceteris, et sic diceretur: fornicari est bonum, adulterare est bonum; « quod nullo » 95* modo sicut esse, ita « convenit » dicere, sed potius utrumque absolute bonum 96*. Itaque61 relinquitur, quoniam « connubium et continentia » ab omni concubitu « duo » sunt, « quorum » unum­ quodque est. «bonum » sine alteriusc) comparatione. Sed tamen « continentia », que sine omni malo est, quod vel in ipsa vel de ipsa sit vel ad ipsam pertineat, « est melior » conubio, cum tamen ipsum sit bonum; sed tale, quod in se, non de se, tamen vel ad se pertinens habet malum concupiscere. « Sequitur », non dico, preceptio, sed ex permissione vel consilio hoc « consolationis » 97* remedium, ut scilicetd) incontinentes nubant. « Melius enim est nubere quam uri », id est torqueri hac torsura, hoc scilicet «ardore libidinis»98*. Ex ista comparatione patet, quoniam nubere non absolute est bonum, cum uri absolute sit et dicatur malum. îsTon enim fit com-a ) a)

e s t \ inter

d)

m a li

lin.

U t s c ilic e t ]

9 5 * n u llo ] n o n

b) I t a q u e ] inter lin.

que

inter lin.

c)

a lt e r iu s ]

add. in marg.

i d e s t c u iu s c u m q u e

L

96* bonum ] bona

L

9 7 * c o n s o la t io n is ] c o n s o la t io 9 8 * a r d o r e lib id in is ] q u a m

Lipê. lot. 427 toi. 39):

L

a r d e r e li b i d i n e

L. - Textus Gilberii ad I Cor. 7,9 sonat (Cod.

« M e l i u s e s t e n i m n u b e r e q u a m u r i », i d e s t q u a m

q u o q u e n o n e s t i n t e llig e n d u m

v e l u ri esse b o n u m

q u a m u r i esse d ic itu r m e liu s .

N o n e n im

a r d e r e lib id in e .

H oc

v e l n u b ere esse m a lu m , e x eo q u o d n u b ere

h o c lo c ò e x h o c s e n s u d i c i t u r m e li u s , q u o d v e l n u p t ie

m i n u s m a l u m i n t e l l i g a n t u r q u a m u r i , v e l q u o d h u ic t a m q u a m b o n o il l u d u t m e li u s a n t e p o n it u r bonum . est.

N o n e n i m i p s u m c o n c u m b e r e , s e d i n c o n c u m b e n d o c a r n is v o l u p t a t e m a p p e te r e m a l u m

I n a d u lt e r iis q u id e m e t c e t e r is i m m u n d i t i i s i m p i u m a t q u e d a m p n a b ile , i n n u p t i i s v e r o e x

o r i g i n a li v i t i o n e c e s s a r iu m , s e d v e n i a le p r o p t e r b o n u m u t i q u e n u p t i a r u m , q u o d e s t fid e s, p r o le s , s a c r a m e n t u m : F i d e s , n e c u m a lt e r o v e l a lt e r a c o n c u m b a t u r , p r o le s , u t r e lig io s e e d u c e t u r , s a c r a ­ m e n t u m , n e c o n iu g iu m se p a re tu r.

N a m e x h o c e t i a m la u d a b il e s s u n t n u p t i e , q u ia e t i llu d , q u o d

n o n p e r t i n e t a d s e , ig n o s c i f a c i u n t p r o p t e r s e .

E t h a c r a t i o n e , q u a m v i s n u llo m o d o v e l u r i s i t

b o n u m v e l n u b e r e s i t m a l u m , r e c t e t a m e n , c u m i n t e lli g a t u r h o c m a l u m n o n e x n u p t i i s , s e d in n u p t i i s , s e m p e r c o m p a r a t i o n e c o n t r a r ii m e li u s q u a m u r i n u b e r e d ic it u r .

7

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

ys

C om m en ta riu s P orreta n u s

paratio boni absolute contra id, quod absolute est malum, ut dicatur melius eo, cum melius dici soleat vel ex sensu magis boni contra minus bonum, vel minus mali contra magis malum. Sed non, quod dicitur nubere melius quam uri, intelligendum est, aut quod uri sit bonum et nubere magis bonum, aut quod nubere sit malum, sed uri magis malum. Neutrum enim dicitur vel uri bonum vel nubere malum. Quod tamen videtur ex hoc argui. Si nubere est et dicitur bonum propter ipsum agere vel propter corrigere, quod utrumque est bonum, similiter potest dici malum esse propter concupiscere, quod est in ipso et est malum. Quid ergo impedit, ne malum dicatur sicut et bonum ? Hoc, sciliceta) consideretur, quid cui in nuptiis preponderet, vel bonum malo, vel malum bono. Non ergo malitia preponderat nuptiis, sed nuptie malitie. Bonum enim nuptiarum facit ipsum peccatum nullius momenti esse eo, quod propter nuptias ipsum peccatum ignoscitur, ut ei non debeatur pena eterna, cui tamen deberetur nisi ex consortio et causa nuptiarum. Quod patet ex eo, quod ipsum sine nuptiis dampnabile est et impium. Nuptiis itaque, que bone sunt, preponderantibus ipsi malo, quod in eis est, nubere ita dicitur bonum absoluta dictione, acsi ipsum absolute esset bonum. Relinquitur ergo, quoniam nubere sicut non est, sic nec dicitur malum, né, si dicatur, vel totum esse malum vel malum, quod in eo est, preponderare ipsi bono intelligatur. Et hoc est « non enim hoc loco » etc. « Minus malum quam uri », id est ipsius uri tanquam peioris mali comparatione. « Yel quod huic », id est uri, quod malum est. « Illud », id est nubere, quod est bonum. «N on enim», quasi dividenti inter bonum conubii et malum, quod est in conubio, patet, quoniam « ipsum concumbere », id est sic agere instrumento corporali, ipsum sic moveri « non est malum » sed potius circumscripta, que ei se ingerit, concupiscentie, malitia absolute est6) bonume). «Sed appetere voluptatem carnis» id est concupiscere, quod, etsi non sit de ipso concumbere, tamen est « in concumbendo », id est in sic agendo, ut scilicet sine eo con­ cupiscendi vitio sic agi nullo modo possit. Hoc, inquam, appetere « malum est ». Sed in aliis simpliciter malum, ut « in nuptiis », in aliis magis malumd), ut «in fornicationibus», in aliis pessimum, ut in « adulteriis » et incestibuse). Tamen in his tribus ultimis dampna-a )*

a) e)

b) correctum ex

s c ilic e t] s e d

i n c e s t ib u s ]

e st]

add. et dei.

m a lu m

c) b o n u m ]

infer Un.

d)

m a lu m ] b o n u m

in c e le s t ib u s

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

99

In I. E p . a d C orin th ios. C ap. V I I .

M e est ex ratione debiti et consecutionis pene eterne. Ei namque sicut debetur, ita ipsum eterna dampnatio consequitur. «In nuptiis vero », etsi ipsum sit peccatum et sine quo nuptie esse non possunt, quod utrumque « ex vitio originali », id est ex vitio primi parentis necessario contractum est, tamen non est ad mortem, « sed veniale », id est remissibile. Propter quid ? cum ex se et in ceteris dampnabile sit ? Profecto « propter bonum nuptiarum », quod est triplex « fides », scilicet unius thori, « ne cum » aliquo vel aliqua « adulterium » "* comitiatur; «proles, u t» ex eis sit una caro ipsius propaginis, que « religiose » secundum Christiane religionis edificationem « educatur » 108* ad Christo obediendum fidem Christi observando; « sacramentum » Ecclesie, quo confirmatur « coniugium, ne separaretur », sed sit ratum non interveniente divortio, nisi neces­ saria et sufficienti ad divortium faciendum causa incurrat. «E am ex h oc» etc. Hoc patet superius expositum. « E x 101* hac ratione ». Quasi, licet ergo nubere itaa)*sit bonum, quod « nullo modo » ex se est malum, « e t 102* uri» ita sit malum, quod nulla ratione bonum, « tamen », quia malum, id est concupiscere « semper est in nuptiis », etsi nec de ipsis sit vel ad ipsas pertineat, attenta ratione consortii huius61 malic) et nuptiarum «nubere dicitur» ab apostolo « melius quam uri », non dico, « comparatione » sui, id est conubii, sed « contrarii » sibi et contrarie, id estd) eius mali scilicet, quod est contrarium conubio, quod est bonum, ut scilicet non nubere, sed ei contrarium hic intelligatur comparari contrarie ad ipsum uri. Con­ trarii, dixit, et contrarie, quia, quamvis ex significatione habeatur bonum ete) magis alio minus bono, tamen pro bono intelligitur malum, pro magis intelligitur minus, quantum ad hoc, quod dicitur nubere melius. Item pro eo, quod dictum est: alio minus bono^, pro bono similiterg> intelligitur malum, pro minus magis. Cum igitur signi­ ficatio hunc sensum faciat: nubere est magis bonum quam uri tanquam minus bonum, tamen ex hoc sensu dicitur: concupiscere, quod est implicitum in ipso nubere, est minus malum quam uri tanquam magis 'malum, quod Silicet est peius ipso concupiscere intellecto in nuptiis.

est]

a) it a ] inter lin. b) c o n s o r t ii h u iu s ] in marg. c) m a l i] add. et dei. c o n s o r t ii inter Kn. e) e t ] inter Un. / ) b o n o ] add. ei dei. t a m e n g) s im ilit e r ] inter lin. 99* ne -

a d u lt e r i u m ] n e e u m a lt e r o v e l a l t e r a c o n c u m b a t u r

1 0 0 * ed u ca tu r] e d u c e tu r

d)

id

L

L

1 0 1 * ex] e t i 1 0 2 * et] v e l £

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users· -only. License restrictions apply. '

102

C om m en ta riu s P o rre ta n u s

Potest tamen sic subveniri Ambrosio et sane exponi, ne vel Ambro­ sius sit falsus, vel inter Ambrosium et Augustinum sit contrarietà^, hoc, inquam, modo: «Viro licet », id est videtur licere; unde? « quia est caput mulieris », qualiter, non dico, licet, sed non videtur licere mulieri alium ducere, quia mulier quasi subdita est potestati et ser­ vituti ipsius viri. Unde videretur vir in hoc mulieri preponderare, sicut in ceteris eidem excellit. Augustinus1: «Miror, si viro adulteraa) dimissa licet aliam ducere»106* e t’ mulieri non liceat ahum ducere. Vel aliter, ut non contradicat Ambrosiusb): «licet aliam ducere», qualiter videtur licerec> et mulieri ahum ducere; quod non videtur licere. «Sed nond) video », id est non videtur michi licere, ut, ex quo mulieri dimittenti adulte­ rum non licet ahi nubere, viro dimittenti adulteram liceat aliam ducere. « Quam », quasi, sicut nec videtur michi licere, sic nec verum est licere. « Quam », id est quia eam « firmitatem coniugalis vinculi », id est constantiam ipsius coniugii, quo tanquam vinculo vincitur uterque coniunx utrique, ne dissolvi possit incontinentia unius nisi in alterum, vele) excipi nisi ab alio. «Propter sacramentum», quo signatur coniunctio sponsi et sponse, Christi scilicet et Ecclesie, « maxime esse puto ». Cuius sacramenti « sanctitas in », non dico, infidelium, sed « Christianorum », qui sunt membra Christi, nuptiis, id est complexibus licitis et a Domino concessis, « plus valet », id est maioris efficacie est, « quam etiam », ut de ceteris taceam, que non sunt adeo necessaria in coniugio, « etiam » proles, quod est « fecunditas ventris » f), que magni momenti est ad coniugium. « Unde », id est quia, sanctitas sacramenti adeo necessaria, adeo preponderat etiam fecunditati ventris, « si quis » propter pro­ creandos heredes fÿios et filias coniungetur « uxori », id est alicui in matrimonio, « nullo » modo « licet dimittere » illam, quamvis « sterilem », ut ilh negando debitum alii nubat « etiam » propter propa-

a) d)

non]

b) A m b r o s iu s ] add. inter lin. M ir o r , s i add. inter lin. e iu s in fir m it a s / ) v e n t r i s ] v e t r is

a d u lt e r a ] a d u lt e r a m

bis

106*

e)

v e l]

Textus Gilberti ad I Cor. 7,10 sonat ( Cod. Lips. lot. 427 fol. 39r ):

v ir o a d u lt e r a d im is s a li c e t a li a m d u c e r e . n u b e n d i lic e n tia ? non

c) lic e r e ]

inter lin.

A u g u s t i n u s : M ir o r , si;

S e d , c u m m u lie r i, si a lt e r u m r e liq u e r it , n o n s it a lte r i

q u o m o d o v i r o , si a d u lt e r a m

d im is e r it , d u c e n d i a lt e r iu s lic e n t ia

e s s e p o s s it,

v id e o . . .

1 Conferatur (SSL 34, 1248).

A

u g u s t in u s

,

De sermone Domini in monte. Lib. I c. 14 n. 39

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

I n I. E p . a d C orin th ios. C a p . V I I .

103

ginis procreationem. Sive enim mulier adeo frigida sit, quod non possit concipere, licet in viro non remaneat, sive vir adeo frigidus, ut non possit exigenti debitum reddere, non ideo inter eos fiat discidium. Item, si vir leprosus fiat vel mulier leprosa, si pulcherrimus leprose vel pulcherrima leproso exigenti debitum nona) reddat, peccat nec alii cohabitare vel aliam ducere potest. Antequam enim coniungerentur, neuter nescivit, quin in propria persona hoc, id est lepra6’ posset esse futurum. Ideoque uterque est inexcusabilis, vel iste illi vel illa isti annegando debitum exigenti. Etiam, si mulier fiat furiosa, non ideo vir discedat ab ea, non neget debitum ei. Que, si impregnabitur, vir diem partus provide eomperiens presens sit, ut vel ipse vel aliqua pro eo fetum nascentem suscipiat et reli­ giose educet. Quod nisi fecerit, peccabit. Summa igitur est, quoniam quocumque huiusmodi contingente, non fiat inter aliquos discidium. Sed hoc dico non quid vel. quod fiat, sed quod vel quid fieri debeat. Quia namque decretum Ecclesie particularis est inter quosdam fieri divortium*c)d ) aliquo huiusmodi accidente, vel quia in d’ quibusdam ita contigit, ut hac de causae)* factum sit divortium” , nec Ecclesie9’ decretum infirmum7” vel dispen­ satio irrita videatur et non cisma esse in Ecclesia, hac scilicet Ecclesia, sic iudicante, sic faciente, alia secundum eosdem mores vel leges ali­ ter iudicante et aliter faciente, dicimus, quoniam Ecclesia quosdam permittit separari et aliis nubere consulens eis concedendo levius pec­ catum, ut vitetur gravius. Cum enim separati sint nolentes amplius sibi consentire nec possint continere, necesse est fornicari, nisi nubant. Ut ergo vitetur hoc malum, Ecclesia,quos sacramento coniunxit et quorum ratum esse coniugium prius approbavit, dispensatione suai et consulto separat et aliis coniungit, ut quod prius Ecclesie fuit coniugium, facto divortio non sit Ecclesie*’ coniugium. Peccat tamen uterque nubendo alii, adulter est uterqtie, non tamen sunt dampnandik). Fallitur Ecclesia, non tamen peccat” , quia bono fine facit. Sic ergo determinari potest, quod dicitur: non licet dimitterem) sterilemn), supple: nisi ante multis temporibus et multis causis pro-

a) n o n ] inter lin. b) le p r a ] add. inter lin. v e l h u iu s m o d i v i t i u m c ) d i v o r t i u m ] add. in marg. superiore u t in t e r f o r n i c a t o r e ? , q u o r u m u t e r q u e v e l a lt e r t a n t u m f o r n i c a t o r e r a t d) i n ] inter Un. e) c a u s a ] repetitur in marg. f) d i v o r t i u m ] add·, inter lin. d is p e n s a t io n e E c c le s ie g) E c c le s ie ] inter lin. h) in fir m u m ] [inter Un. i) E c c le s ie ] add. inter lin. e t s i D e o sit k) d a m p n a n d i] add. inter Un. q u i a h ic c o n s e n t it E c c le s ia Z) p e c c a t ] add. inter lin. s e d ig n o r a n t ia v e l m) d i m i t t e r e ] o d d . et dei. u x o r e m n) s t e r ile m ] inter lin.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

104

C om m en ta riu s P o rre ta n u s

batam Temporibus, ut non solum per annum, sed per plures annos vel tres vel quatuor vel deinceps, donec sterilis comprobetur. Causis, ut utatur calidis, potionetur et sic inquiratura), utrum ex aliqua 6’ pbi,sica, ex aliqua medicina fecundari poterit. Postquam ergo sic omnino sterilis comprobabitur, ipsa nubat alii et ipse ducat aliam. Hoc tamen non dico, quia debeat fieri, sed quia contingit decreto Ecclesie et consulto et dispensatione in quibusdam hoc fieri. Similiter, si fiat alter leprosus, licet debeat reddere et precepto subsit, ut reddat debitum exigenti, tamen, ne fiat scandalum in populo, eo quod huiusmodi morbum adeo omnes abhorrent, permit­ titur salva pace ab Ecclesia non reddere, sed non alii nubere. Quod tamen, si salva pace posset fieri, numquam deberet permitti. Quorum tamen facto discidio vir mulieri leprose necessaria debet ministrare. In quibus, si non subvenerit, peccat. «Causa fornicationis», id est propter fornicationem, «interveniente divortio, non tamen aboletur », id est omnino destruetur « nuptialis confederatio »c), quin « coniuges sint etiam separati». Separatio quandoque fit secundum individualem consuetudinem vivendi vel habitationem unius domus, sed in fide unius thori. Quandoque fit secundum debitum carnis et secundum fidem unius thori, ut quando illi, qui prius coniuncti fueruntd), facto inter eos discidio aliis sunt matrimonio colligati, non sibi, sed aliis amplius debitum reddituri, ut, sicut consuetudo vivendi diversa, sic et fides thori diversa. De istis, inquam, sic secundum fidem thorie) et unitatem prolis separatis, non solum de illis, qui, etsi sint separati, in una tamen fide permanent, dicit AugustinusΛ1, quoniam ipsi sunt coniugesa). quod ideo dicit, quia, etsi eorum eoniugium non sit Ecclesie coniugium, Deo tamen coniugium est, et ita Deo coniuges sunt, etsi Ecclesie non sit ratum. L foi. 39 * « Non habens ej. » aliquo speciali vel dicto vel precepto vel capi­ tulo quod specialiter habeatur in « euangelio ». Aliter enim non esset verum. Nam ex summa euangelii habet Paulus, quioquid precipit, et hoc etiam consilium. « Si quis frater habet uxorem infidelem ». Quasi, si quis fidelis matrimonio iunctus sit infideli, quod contingere potest, si utroque a) d era to

dei.

inter lin. b) a liq u a ] add. et dei. c a u s a c) inter Un. e) t h o r i] add. et del. e t u n i t a t e m /) c o n iu g e s g ) q u o n ia m ip s i s u n t c o n iu g e s ] inter lin.1

e t s ic i n q u ir a t u r ]

d)

fu e r u n t]

q u o d id e o d i c i t

1 A u g u s t i n u s , De sermone Domini in monte. Lib. 1 1251 sq.).

c.

c o n f e d e r a t io ] c o n f e ­ A u g u stin u s]

add. et

16 n. 44 (SSL 34,

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

105

In I. E p . a d C orin th ios. C ap. V I I .

prius existente infideli alter tantum ad fidem Christi conversus baptizatus sit, si, inquam, infidelis consentiat et 'velit cohabitare cum fideli, ut scilicet ab eo debitum exigat et exigenti mutuo reddat, dico, non prohibendo ex ratione precepti, sed ammonendo ex ratione consilii, quoniam fidelis non dimittata) infidelem, ]|ut vel ei debitum es neget vel ab alio exigatw vel alii coniungatur. Paulus vero non vel dimittere prohibet vel non dimittere precipit, consilio tamen ammonet non dimittere; qnod tamen licet, Licitum namque est et a Domino permissum fideli dimittere infidelem quantum ad rationem negandi ei debitum, licet non econverso hoec) liceat infideli, i i on enim ea precepti necessitate, reddendi scilicet debitum, tenetur fidelis erga infidelem, qua tenetur vel infidelis erga infidelem, vel infidelis vel fidelis erga fidelem. Subest enim precepto, ut infidelis infideli vel fideli exigenti debitum reddat sicut fidelis fideli. Non autem dico, infideli, cui potest etiam exigenti debitum negare, permissione tamen Domini, non precepto. Hoc autem sic probat Augustinus h Fornicatio mentis generalis est, que continet omnia®, in quibuse) fornicatur a Deo, quicumque adheret mundo, id est concupiscit et appetit mundana, id est temporalia. De qua dictum est a Johanne: Si quis diligit mundum, dilectio Patris non est in ipso 2. Hec autem fornicatio potest esse infidelitas 1\ avaritia9*, superbia!0, luxuria, que carnis est et dicitur. Si ergo causa «fornicationis» 107* ipsius «carnis » potest alter coniugum dimittere alterum, licet fidelem, « multo magis propter forni­ cationem mentis, que est infidelitas », potest fidelis dimittere infidelem. Infidelitas namque gravius peccatum est ipsa carnis fornicatione. Simi­ liter ergo, si qua mulier casta virum habeat et habitum esse cognoscat avarum vel superbum vel raptorem vel luxuriosum vel huiusmodi criminosum, si ipse ab avaritia vel superbia vel luxuria vel huiusmodi crimine desistere non velit, negare potest debitum viro tali exigenti,*1 2 a) d im itta t]

add. inter lin. add. inter lin.

correctum ex d i m i t t i t b) e x ig a t ] add. et del. v e l a b a lio e x i g a t c) h o c ] d) o m n ia ] add,. et dei. q u e e) i n q u ib u s ] inter lin. f) in fid e lita s ] quandoque · g) a v a r it ia ] add. inter lin. q u a n d o q u e h) s u p e r b ia ] add. inter lin. s im il it e r

quandoque 1 0 7 * fo r n ic a tio n is]

Textus Oilberti sonat

(C o d .

Lips. lot. 427 fol. 39υ):

Si e n im

f o r n ic a t io

c a r n is in c o n iu g e d e t e s t a n d a e s t , m u lt o m a g i s f o r n i c a t i o m e n t i s , q u e e s t in fid e lit a s .

1 Conferatur A u g u s t i n u s , De Sermone Domini in monte. Lib. 1 c. 16 n. 43 et 46 (SSL 34, 1251 sq.j; Gratianus, Decretum. Pars II Causa 28 q. 1 c. 5 (Ae. F r i e d b e r g , Codex luris Canonici. I. Leipzig [1879] 1080 sq.). 2 I J o h . 2,15: « Si quis diligit mundum, non est caritas Patris in eo ».

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

106

C om m en ta riu s P o rreta n u s

nec cogi debet, ut reddat. Hoc autem non dico, quia sic fiat, sed quia sic fieri deberet; aliter tamen fit. Cum ergo infidelem liceat dimittere fideli, « nullo modo precipit apostolus » non dimittere, sed tantum monet, quod, id est dimittere, a Domino non a) precipitur. « Causa » tamen « fornicationis » facte vel corrigende ab eo permittitur, ideoque licet fieri. Quare nec recte apostolus preciperet non fieri. Item, quia Dominus hoc « non iussit » fieri, sed tantum « permi­ sit », concessum relinquitur apostolo, ut moneat non fieri. Apo­ stolus enim, qui numquam precipit, quod monet, contrarium precepti Domini, precepti, dico, vel absoluti vel in tempore gratie facti, recte, inquam61, monet contrarium divine permissioni sive ante tempus gratie, sive in ipso facta sit a Domino, cuius permissionisc) contrarium facte ad tempus et ante tempus gratie non solum monere, sed etiam preeipere potest apostolus. Si autem in tempore gratie facta sit ipsa permissio, eius contrarium tantum monere et non precipere potest. « Legitur tamen ». Quasi, Dominus sub lege ante tempus gratie non solum permisit, sed etiam precepit per Hesdram Israelitisd) dimittere uxores alienigenas. Et hoc ideo « recte, quia » ante « per Moysen iusserat, ne ducerent ». Inducendo igitur eas transgressores erant et contra preceptum Domini faciebant. Ideoque ad sui pre­ cepti confirmationem potius, ut scilicet preceptum esset ratum et tenendum, Dominus recte precepit dimittere ductas contra preceptum Domini. Quare autem ista precepit Dominus, alienigenas scilicet non ducere et ductas dimittere, hec est ratio, « quoniam tanta gratia salvatoris nondum » apparente, nondum illucescente « ille » alieni­ gene uxores « per maritos » non lucrifiebant « Deo », id est ad cultum Dei per eos non convertebantur, sed etiam mariti ipsi « per eas » sepius « ad deos alienos » colendos, ad culturam scilicet idolorum, « seducebantur » 108*, propter hoc « maxime », quia ille « promitte­ bant » eis multa, que scilicet « temporalia .tunc populus » nimium appetendo concupiscebat. « Ex quo autem » Christo incarnato « gratia » incarnatione Christi humano generi collatae> «cepit predicari» ministris Christi predicalia) e t ia m

noni

inter lin.

b)

in q u a m ]

add. et dei.

€) c o lla t a ]

add. inter lin.

c)

a m n io n e t

p r e c e p ti a d t e m p u s , s e d a n t e t e m p u s g r a t ie d a t i

d)

add. inter lin. v e l correctum ex I s r a e lit a *

p e r m is s io n is ]

I s r a e lit is ]

e t c a r it a t e C h r is t i d ila t a t a

1 0 8 * sed u ce b a n tu r] sed u ce ren tu r

L

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

107

. In I. E p . ad C orin th ios. C a p. V I I .

tibus, immo ipso Christo personaliter predicante in tempore, quod dicitur gratie, non amplius precepit Dominus vel prohibuit vel alie­ nigenas ducere vel ductas dimittere vel fidelem dimittere infidelem. Sed attende, quoniam, quod semel precipit Dominus, videtur semper esse preceptum Domini tenendum nec umquam precipi a Domino contrarium. Quod non est verum. Preceptum namque Domini aliud est absolutum, aliud est ad tempus datum. Absoluti vero contrarium numquam®’ precipit61 Dominus. Precepti autem ad tempus dati, ut est dimittere alienigenas, contrarium bene preci­ pit vel permittit. Et ita pro diversitate temporum bene precipit ea, que sunt contraria. Non ideo tamen vel sibi ipsi contrarius pre­ ceptor est vel contraria precipit. Contrarietas namque preceptorum maxime attenditur ex diversis finibus et contrariis. Deus vero, quecumque precipiat vel, quecumque sint, que precipit, non nisi eodem fine precipit. Unde nec dicendus est contraria precipere, sicut ipse numquam contra voluntatem suam precipit, qui tamen id, quod est contra voluntatem, precipere dicitur. Sua enim volun­ tate precipit, quicquid precipit, qui tamen sepius vult aliter esse, quam ipse precipiat. Quod ex consequenti eventu patet. Aliter namque precipit et aliter evenit. Tempore autem manente, ad quod datur preceptum, quicumque facit contrarium precepti, transgres­ sor est. Postea vero tempore peracto, qui contra facit, non peccat nec transgressor est. Unde nos in tempore gratie facientes contra quedam precepta data ante legem vel sub lege non sumus transgres­ sores nec peccamus. «Non 109* prohiberi, quod»c) non debuit vel debet, «quia » Deus, qui est ipsa veritas « et iustitia » in hoc tempore gratie, etsi non preci­ piat, tamen « permittit », quod est contrarium prohibitioni, scilicet « discedere a », non dico simpliciter, coniuge, ne sine causa putetur permitti discessus. Sed additur: «fornicante»110*, ut non solum a qualid) e te) quare, intelligatur, id est ab eo, qui fornicatur et ex causa fornicationis. « Non iuberi », ut fieret, non debuit, quia coniunctio etiam genti­ lium facta est, etsi non precepto Domini, « non » tamen « contra » preceptum. Quod ergo « fidelis dimittit m* infidelem », hoc non fita ) a) lin. u t

num quam }

n o n fie r e t

inter lin. b) p r e c i p it ] add. inter lin. v e l d) q u a l i] add. et dei. v e l e) e t ] inter lin.

10 9* N on ] N ee

110*

c)

quod

»] add. infer

L

f o r n ic a n t e ] f o r n ic a t io n e

1 1 1 * d im ittit]

p e r m ittit

d im itta t

L

L

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

108

C om m en ta riu s P o rre ta n u s

consilio apostoli, « sed » tamen « non » fit « contra preceptum » Domini vel absolutum vel in tempore gratie datum. Nec, qui hoc facit, transgressor est precepti. Attentis ergo diversorum rationibus temporum patet, quoniam et bona fuit Hesdre preceptio et bonum est in hoc tempore consilium apostoli. « Yir enim ». Quasi, hoc fine do istud consilium non separandi infidelem a fideli, fine scilicet sanctificationis ipsius infidelis per coniugem fidelem, quia contigit iam, quod scilicet infidelis coniunx per coniugem fidelema) ad fidem Christi venerit. Ideoque cohabi­ tandum est cum infideli, ut lucrifiat Christo, quod non fiet, nisi fidelis ei cohabitando consenserit exigendo debitum et reddendo exigenti. « Alioquin », nisi mutuo consentientes cohabitaretis « meo acquie­ scentes 112* consilio », forsitan bonum, quod inde, id est ex cohabitatione et consensu et fide unius thori secutum est, numquam facto discidio fieret, quod scilicet vestri filii, qui baptizati sunt, baptiza­ rentur. Sed potius « adhuc » reatu « originalis » ns* peccati et « ma­ cu le»114*, qui in baptismo eis remissus est, «essent immundi», qui « nunc meo consilio permanendi cum infidelibus » 115* Arobis acquiescen­ tibus «sanctificati116* sunt» per baptismum remissione peccatorum. Et hoc «uno ex parentibus v el117* utroque autore», id est h ocb) effi­ ciente, ut fierent « Christiani ». Fidelis namque ex eo, quod coha­ bitabat et consentiebat infideli, levius vel omnino impetravit ab eo consensum baptizandi filios suos utriusque infideli nolente contristari fidelem in prohibendo filios baptizari, ideoque hoc sibi, id est fideli, concedente. Quod, si separati essent, non concederet, sed potius fideli volente eos baptizari, quia suos, infidelis eadem causa prohiberet baptizari, quia suos, et ita defensione parentum aut nulli aut non omnes baptizarentur. «Yel sanctificatio», quasi, munditia «infidelium coniugum per fideles et filiorum » etc. Mulier, dum est in menstruo cruore patiens fluxum sanguinis, nimis immunda est. Si vero tunc secum concumbat

a)

b)

fid e le m ] in fid e le m

112*

a c q u ie s c e n t e s ]

1 1 1 * m a c u le ] m a c u la nendi

inter Un.

a c q u ie v is s e t is

1 1 3 * o r ig in a lis ] o r ig in a li 115* nunc -

h oc]

L

L

L

in fid e lib u s ]

q u asi c u m

m eo

a c q u ie v e r it is

c o n s ilio

cum

in fid e lib u s

L 1 1 6 * s a n c t ific a t i] s a n c t i 1 1 7 * T e l] s iv e

L

L

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

perm a­

109

I n I. E p . a d C orin th ios. C ap. .V II.

vir, omnino fit immunda. Hoc autem, id est tunc cum ea concum­ bere, non fugit infidelis non doctus hoc vitium ex moralibus preceptis, que ipsi non habent. Ideoque et ipse vir immundus fit et mulier immundior, quam erat ante, et fetus tunc procreatus immundus, quia nullus tunc genitus sine aliquo nature dispendio nascetur, quia aut cuna oculo uno aut cum tribus aut dispositus ad lepram aut cum alio vitio nature nasciturus. Fidelis vero ex lege moralium preceptorum doctus non ignorando hoc vitium fugit tunc concubitum uxoris propter supra dictam causam et etiam, quia ei prohibitum est eadem causa. In hoc igitur infidelis mulier per virum fidelema) sanctificatur61 et etiam fetus nascuntur non ita immundi, sicut si tunc® conciperentur. « Si infidelis discedit » negando debitum fideli exigenti nolens consentire ei, nisi coniunx, qui factus est fidelis, « etiam » manens « Christianus exerceat solita latrocinia » etc. « Membrum, fortiter » continendo, « amputat » 118*, non reddendo debitum exigenti® nec tamen ab alio vel alia® exigat vel alii nubat, acsi membrum illud ita sit amputatum, ut nichil eius sit residuum. « In huismodi », ubi scilicet potius Christum negat, quam « coniugem amittat », quam amittet, nisi eius voluntati consentiendo fidem Christi dimiserit. « Sanctificatus est vir ». Hec erit lectio secundum Ambrosium1. « Per hoc namque ». Quasi, ex consensu habitandi, quem habet cum fideli, quia adeo diligit occasione dilectionis ipsius et habitationis cum ipso, iam quodammodo accedit ad hoc, ut fere consentiens voluntati1) coniugis credendi Christum iam, etsi non adhuc fidem Christi confiteatur, «iam® non horret nomen Christi», quod audit coniugem sepius confiteri et invocare, quo nomine « tanquam signo » crucis ipsius Christi, cuius mortalitas in nomine ipso designatur, « angelus » apostata diabolus « percutiens » ipsum infidelem, sugge­ rens ei, ut penitens nomen Christi et signum**h) crucis abhorreat, « potest terreri », ut ius, quod in ipso infideli habet, amittat. Quod,

a)

p er v ir u m

b e a tu r p u r g a r i, e x ig e n d o

h)

s ig n u m ]

qui

inter lin.

f ld e le m ] est

im p e d im e n to

e) a l i a ] abbrev. a correctum, ex s ig n a

·

I I S * a m p u ta t] a m p u te t

/ ) v o lu n t a t i]

b)

add. in niarg. n e c h o it u v ir i p r o h i­ in marg. d) e x ig e n t i] correctum ex add. inter Un. b o n e e t a m m o n i t i o n i p) ia m ] t a m e n s a n c t if ic a t u r ]

c) s i t u n c ]

L

1 A m b r o s i a s t e r , Commentaria in X I I epistolas beati Pauli. Cor. c. 7 v. 14 (SSL 17, 230). .

In

ep.

I ad

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

C om m en ta riu s P o rreta n u s

110

-

id est non horrere nomen Christi, « sanctificatio dicitur », eo quod signum est sanctificationis. « Alioquin », id est, si dimissis vobiscum habitare volentibus ® aliis fuissetis coniuncti, ut vir aliam duceret et mulier alii ||nuberet, profecto adulterium esset et sic « filii vestri », id estaì qui de coniugibus vestris tunc nascerentur, « essent immundi », id est « spurii », in adulteriob) nati, «de adulteris geniti». «51 une autem» manente vestra coniunctione nec umquam separata « sancti sunt », quasi non de illicitis nexibus et adulterinis, sed « de licitis coniugiis nati » et « ex parte propensiore », id est maiore « sub veneratione creatoris », quia etsi Christum non crederetc) vir infidelis vel mulier infidelis, de quo et muliere fideli, vel de qua et viro fideli nati sunt, tamen crea­ torem venerabantur et ultra hoc alter parentum fidelisd) est, qui sicut creatorem trinum unume) veneratur, ita et Christum credendo fidem Christi, nomen Christi ore confitetur. « Quodsi infidelis » etc., quasi, si infidelis fuerit causa discessionis a fideli, « discedat fidelis ab eo » negando debitum ei licet exigenti. Unde innuit Ambrosius 1, quod, si fidelis sit initium et causa separa­ tionis ab infideli, non ideo infidelis discedat a fideli, quin debitum reddat exigenti. Sed, quicquid dicat Ambrosius, a quocumque fuerit initium divortii vel a fideli vel infideli, eadem ratione poterit discedere infidelis a fideli, qua et fidelis ab infideli, sicut infidelis alii non potest coniungi, sic nec fidelis. « hion enim debetur » etc., id est non debet venerari ut coniunx, non autem dico: non est coniunx ille, inquam, infidelis, scilicet « qui abhorret» non credendo, contempnendo Christum, qui est « autor coniugii. Aon est enim», non dico, « coniugium » absolute. Est namque veri nominis coniugium, sed « non est » omni1) ex ratione « ratum », eo quod in ipso non attenduntur omnia, que ratum faciunt esse coniu­ gium. Deest enim fides Christi quantum ad alterum coniugume), vel deest exactio reddendi debitum necessitate precepti, quod atten­ ditur in coniugio fidelium, ut uter que utrique mutuo exigenti neces­ sario debitum reddat. «Quod sine devotione Dei e s t»A).

a) i d e s t ] inter lin. correctum ex in fid e lis c o n iu g iu m

Λ) e s t »]

b)

correctum ex a d u lt e r ii c) f) o m n i) inter Un. sequitur vacuum unius lineae a d u lt e r io ]

c red eret] cred eri

e) u n u m ] v ir u m

1 Conferatur A m b k o s i a s t e r , Commentaria In ep. I ad Cor. c. 7 v. 15 (SSL 17,231).

in X I I

g)

c o n iu g u m ]

d) fid e lis] correctum ex

epistolas beati Pauli.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

I n I . E p . a d C orin th ios. C a p. V I I .

Ill

« Ac per et propter hoc non est peccatum » ad mortem « ei, qui dimittitur propter Deum», scilicet pro nomine Christi, id est quem dimittendi vel cuius dimissionis Deus est in causa, « si se iunxerit alii » credendo hoc sibi licere. Si enim sciendoa) esse adulterium se agere cum alia, id est ab ea exigere et exigenti reddere debitum, iungat se illi, sicut eoniunctio illa revera non estb) coniugium, sic nec ei erit coniugium, quod esset ei scilicet, etsi non Deo vel Ecclesie forsitan, si hoc ignorans sibi non licere, sed potius sibi credens licere, sine aliquo contemptu illi se ranger et. « Solvit », id est causa est solvendi, « ius matrimonii », non ex omni ratione matrimonii. Quomodo ? solum ita, quod nec sit matrimonium % Aon, sed quoniam, « non », dico, non est, sed « non debet imputari matrimonium », ut iudicetur esse ratum. Quod, non dico, totum, sed quantum ad exactionem reddendi debitumc) neces­ sitate precepti «extra decretum D ei». Aon enim subest decretod) Dei, ut fidelis ex necessitate cogatur reddere debitum infideli. Aliter enim non permitteret Deus fideli dimittere infidelem, si hoc precepto subesset. «Sed cum cognoscitur», quod fit infidelie)*g ) ad fidem con­ verso, id est si convertatur, non dicof>, destruendo, sed, quod deerat, supplendo. « Emendandum », nisi ex tunc decreto Dei subsit, ut eque uterque utrique mutuo debitum reddat « In pace autem ». Quasi, licet quidem fideli dimittere infidelem, quia, etsi nonh)*carnaliter, tamen spiritualiter, id est mente, « a Deo » fornicatur fornicatione in fid e lita tis s e d «tamen» hoc «non expe­ dit », sed potius quandoque impedit propter consortium mali, quod ex separatione ipsa vel «dimissione» forte sequereturk), scilicet disso­ lutio pacisl), scandalum offensorum, adulterium. Sic autem «a Deo vocati »119* sumus precepto et gratia karitatis infuse in cordibus nostris, ut cum omnibus, si salva iustitia fieri possit, pacem habeamus, ut nulli causam offense inferamus, nullos scandalizemus, nullis nisi legali”1’ coniugiorum complexu coniungamur, non ab illis, quibus matrimonio sumus semel coniuncti, separemur nos aliis coniungentes. Sive ergo sit fidelis, qui dimittit, et infidelis, qui dimittitur, vel econ-

a)

add. et dei. d e b it u m b) n o n e s t ] inter lin. c) d e b it u m ] repetitur in marg. correctum ex d is c r e t o e) in fid e li] i n inter Un. f) d ic o ] add. inter lin. e s t r e d d a t ] sequitur vacuum quatuor quintarum partium lineae h) n o D ] inter lin. i) in fid e ­ li t a t i s ] correctum ex in fid e lit is k) s e q u e r e t u r ] correctum ex s e q u u n t u r l) p a c is ] correctum ex p a t r is m) le g a li] add. inter lin. e t lic it o

d) g)

s c ie n d o ]

d ec reto ]

1 1 9 * a D e o v o c a t i ] Q u ia D e u s v o c a v i t n o s

L

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

112

C om m en ta riu s P orre ta n u s

verso, queeumquea)* sit causa dimissionis, si alii61 eoniungatur, non est coniugium, sed potius adulterium erit. Etiamsi vir ementuletur, ita etiam, quod virga ipsius membri omnino eradicetur, ut penitus illius instrumenti nichil sit residuum, non ideo licet uxori ab eo separarie)*. Sed obicis: Mulier incontinens est. lion potest continere, aut alii nubet, aut forsitan fornicabitur cum multis. Responsio: Sacerdos primumd) moneat eam, ut propter Deum sicut legitima Christiana contineat, non ledat fidem Christi. Proponat ei non licere, quod appetit. Utatur frigidise), peregrinetur, laboret intenta divino officio, utrum ex aliqua causa cohiberi poterit eius incontinently libido. Si autem sit talis, quam videatur posse corripi prohibitione vel minando ipsam, si alii se iungat, dampnari, vel dicendo alii sine adulterio non posse coniungi, prohibeat, minetur dampnationem, dicat esse adulterium. Si autem omnino incontinens et incorrigibilis prius confessa hoc videatur, dicat tamen sacerdos ei hoc bonum non esse, tacendo eif> tamen adulterium esse9’ . ne, si scienter hoc faciat, ipsa gravius pecceth), quam si credens sibi hoc licere ignorantia peccetfc). Si autem ipsa omnino instet dicens se omnino inconti­ nentem, velit nolit, fornicari, tunc dispensatione Ecclesie permit­ tatur ei. Detur ei lecator unus, cuius nec ipsa erit uxor vel qui ipsius maritus non erit, sed potius ipse lecator et ipsa meretrix, et ita eorum coniunctio eis inscientibus tantum Ecclesie vel D eol) non erit coniugium, sed potius Ecclesie et Deo erit adulterium. Quare ergo permittatm) ei Ecclesia? cohabitare scilicet uni lecatori tantum ? ile plures haberet lecatores, quod gravius esset peccatum. Postea vero sacerdos forsitan iam frenata eius inconti­ nentia iterum moneat eam, ne amplius cum illo adulteret, tunc patenter dicendo adulterium esse, quod ipsa facit, nec in hoc manentem posse salvari, et ut ipsa de factom) peniteat et ad maritum rediens, cum ipse debitum ei reddere non possit, legitime amplius0’ contineat et lecator suus aliam ducat. Si autem ipsa contempnat et ex contemptu scienter in adulterio permaneat, dampnabitur nec amplius ei erit coniugium. Lecator tamen hoc inscienter agens non

a)

b) a lii] correctum ex a liis c) s e p a r a r i] add. inter lin. e t d) p r i m u m ] inter Un. e) f r ig id is ] add. et dei. s i c u t / ) e i] inter lin. g) a d u l t e r i u m l add. inter Un. h o c : esse ] e s s e t h) p e c c e t ] correctum ex p e c c a t i) ig n o r a n t ia ] add. inter lin. v e l ig n o r a n t e r k) p e c c e t ] correctum ex p e c c a t Ï) E c c le s ie v e l D e o ] D e o v e l E c c le s ie signis appositis inversum m) p e r m i t t a t ] correctum ex p e r m i t t i t n ) f a c t o ] add. inter Un. a d u lt e r io o) a m p liu s ] a p liu s q u e e u m q u e ] q u ie u m q u e

a lii iu n g i

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

In I . E p . a d C orin th ios. C a p. V I I .

113

in· hoc dampnabitur. Ei namque inscienti esse adulterium coniugium est. Item, si cognati nescientes se cognatos esse coniungantur Ecclesia similiter ignorante eosa> tales esse, coniugium est eis et etiam Deo et Ecclesie. Postquam vero scitumb) fuerit ab eis et ab Ecclesia ipsos tales esse, si utriusque consensu et salva pace Ecclesie possint sice>' permanere, non separentur. Et sic coniugium erit ratum, nec d ampnabunturd). Si autem uterque discidium velit vel si neuter et salva pace Ecclesie sic permanere non possunt, ne pax ecclesia­ stica violetur, flat discidium. Quibus, si voluerint amplius esse continentes, bonum erit; si vero noluerint nec poterint continere, nubant aliis. Qui tamen sic etiam separati coniuges erunt saltem Deo, etsi non sibi vel Ecclesie. Complexus namque ipsorum cum aliis, etsi sibi et Ecclesie coniugium sit, Deo tamen adulterium est, sed non eis ad mortem. Dispensatione enim Ecclesie factum est, ut illi aliis nuberent. Item, si cognati scienter coniungantur Ecclesia nesciente eos esse tales, non erit coniugium nisi Ecclesie, que sepius fallitur, et ita, si sic permaneant, dampnabuntur, nisi de fornicatione scienter commissa penituerinte). Qui peracta penitentia consensu Ecclesie poterunt se aliis coniungere. Item, si infideles cognati coniuges ad fidem convertantur, si consenserint separari, possunt nubere aliis. Fides namque Christi lex est, qua eorum solvi potest matrimonium, ut non sit ratum, quod fuerat inter eos infideles coniugium. Si autem noluerint sepa­ rari, si salva pace Ecclesie fieri possit, coniuges permaneant nec iterum celebrentur nuptie nec Ecclesiam adeant, ut a sacerdote benedicantur. Eequirenda namque tunc utriusque est voluntas, sicut quando coniuncti sunt, eo quod tunc quasi novati sunt, quod non est in coniugio fidelium. Prima namque voluntas attendenda est, et qui ultra hoc inter eos queret divortium, gravius peccabit, et erunt legitime persone ad contractum matrimonium observandum, sicut fuerunt legitime ad contrahendum. Tamen antequam pax Ecclesie fy dissolvatur et fides Christi ledatur 3*, separari possunt, ne scilicet sint exemplum aliis et causa coniungendi se h) cognatis suis et ita non dila­ tetur caritas usque ad extraneos et infirmi potius putent eos iudai-*a )

a) c o s ] s e o s , s dei. b) s c i t u m ] add. et del. e s s e c) s ic ] inter Un. correctum ex d a m p n a b i t u r e) p e n i t u e r i n t ] add. inter lin. c o n f it e n t e s a) e t fid e s C h r is t i l e d a t u r ] inter Un. h) s e ] add. et del. a liis

d)

d a m p n a b u n tu r]

/ ) E c c le s ie ] E c c le s ia

8

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

114

C om m en ta riu s P orreta iiu s

zare quam christianari, id est iudaicos ritus sequi quam ritus Christiane religionis et legales cerimonias potius observare quam euangelium. STota, quoniam sine omni conditione contrahitur matrimonium, datur baptismus, dantur ordines. Sacerdos enim sine conditione levat manum benedicens eis, non ita dicens: sitis eoniuges, si alter non fuerit cognatus alterius, si autem fuerit, non sitis eoniuges; sed absolute benedicit, coniungit utriusque tantum consensum attendens, sive sint cognati sive non. Similiter eo, cui proponitur a sacerdote vel ab alio ad hoc ordinato: credis in Deum Patrem, in Christum natum et passum, credis in Spiritum Sanctum, vis bapti­ zari, eo, inquam, respondente vel Ecclesia pro eo: credo, volo, ipse, inquam, sine omni conditione baptizatur, sive amplius crediderit || sive non. Similiter episcopus hunc, ex quo vovet tenere castitatem, ordinat in sacerdotem, hunc in diaconum, hunc in subdiaconum, non tali conditione, postquam ordinati fuerint, si teneant castitatem, maneant ordinati,, si non teneant, non sint ordinati. Sive enim casti fuerint sive non, non minus ordinati dicentur. Tamen, etsi sine conditione ista fiant, conditio multum valet ad hoc, ut coniugium contractum maneat, ad hoc, ut maneat sacramentum baptismi et ordinum, i i am nisi salva pace®1 Ecclesie coniugium, si contrahatur, contractum non manebit. Baptizatus quoque, si non manebit in fide Christi, non erit ei ad salutem baptismus nec in eo efficietur, quod figurat. Ordinatus quoque, si religiose et legitime non vivat, degradari poterit a ministerio ordinum, etsi deponi non possit ab officio. « ÎTam hoc quoque ad divisionem pertinet ». Unde alibi apo­ stolus: Deus unicuique divisit secundum mensuram fideil. « Yocat » per gratiam convertendi ad fidem. « Patienter tolerare », ut eos Christo lucrifaciant. «Sicut Deus vocavit». Yocatio dupplex6) est. Alia namque est permanendi in eo, in quo quis vocatus est. Alia est separandi ab eo, a quo quis vocatus est. Una igitur est in aliquo, alia est ab aliquo. Illa vero, que est in aliquo, est vocatio alicuius in licito, ut in eo permaneatc). Illa vero, que est ab aliquo, est vocatio ali-

n ea t]

a) s a lv a p a c e ] p a c e s a l v a signis appositis inversum add. inter Un. u t in c o n iu g io c o n t r a c t o 1 R

o m

.

b)

d u p p le x ] d u p p e lx

c)

12,3: « et unicuique sicut Deus divisit mensuram fidei ».

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

p erm a­

In I. E p . a d C orin th ios. C ap. V I I .

115

euius ab illicito, ut ab eo separetur ipsum vitando, ut quis vocatur a latrocinio, ideo scilicet, ut desinat esse latro. His duobus modis vocat nos Deus a malis, ut ea fugiamus; in bonis, ut in ipsis manea­ mus. Vocat, dico, vel precepto, ut fiant bona, vel prohibitione, ne fiant mala. « In eo vivendi ritu », si ritus licitus sit. « Conditionis officio », si officium licitum sit, « in quo erat, quando vocatus est » precepto vel interna inspiratione. « Vocatus est circumcisus », id est ut in circumcisione maneat, id est iudaico ritu circumcidatur. «hfon cogatur sequi ritus genti­ lium », quorum ritus est ducere « preputium ». Von aufert », id est non prohibet Deus « quamlibet »a), supple, licitorum «consuetudi­ nem », ut ita unam observare, quod aliam evitare precipiat. « Quod », id est circumcidi, preputium ducere, profecto « bonum est », id est licitum, non tamen, ut penes ista intelligatur ex aliqua rationeb) aliqua causa « salutis », sicut iudei penes circumcisionem, gentiles penes preputium. « Circumcisio » sive « preputium nichil », id est prorsus nullius momenti est » ad salutem » vel ad meritum. Si quis enim istos ritus sequatur, non iccirco meretur; si autem dimittat, non propter hoc minus salvabiturc)*. « Observatio » eorum, que subsunt « mandatis Dei, aliquid est » 120* ad salutem, si fiant illa, que precipiuntur fierid>, si dimittantur ea, que prohibentur fieri, que scilicet nullo modo licet fieri. « Cum malis » omnibus « pacem habeamus », si fieri potest « salvae) iustitia »f) Ecclesie, alitera) vero non; non dico, ut odio habeamus, sed non' secum cohabitemus nisih) salva iustitia. «Propter spiritualem», Christi scilicet, « unitatem », ut scilicet Christo uniantur spiritu, id est mente, vel in beata vita etiam corpore presentialiter coheredes Christi in bonis Dei Patris Christo uniantur tanquam membra Christi. Sed aliquis exhistens latro spiritualiter Christo uniri non potest. Magis enim concupiscit terrena quam contem pleturcelestia*’ , et magis manet in eo, a quo est vocatus, dimittendo id, in quo est vocatus V ■

a) q u a m lib e t »3 add. in marg. q u a m c u m q u e b) e x a li q u a r a t io n e 1 inter Un. c) s a l v a ­ sequitur vacuum dimidiae partis lineae d) fie r i] add. inter lin. id e s t q u e n o n li c e t n o n fieri e) s a l v a } add. et del. p a c e f) i u s t i t i a ] inter lin. g) a lit e r ] a lt e r h) n is i] inter lin.» quin signo consueto in textum referatur i) c o n t e m p le t u r ] add. et dei. e c c le s ia k) c e le s tia ] inter lin. I) v o c a t u s ] sequitur vacuum integrae fere lineae b it u r ]

1 2 0 * e st]

Textus Gilberti sonat:

S e d o b s e r v a t io m a n d a t o r u m

D e i e s t a liq u id

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

C om m en ta riu s P o rreta n u s

116

« De virginibus » etc. Virgines Ecclesie sunt, quicumque non nupserunt, quorum tamen stupra certa non sunt. « Propter instantem c-oniugum necessitatem vitandam ». Necessitate enim compellitur quis de ministrandis necessariis sue coniugi. Sepius cogitat de ea, quomodo sibi poterit placere. Et ita occasione illius necessitatis, cui intentus est, « minus » propter hoc « cogitat, que sunt Dei », que pertinent ad eternam beatitudinem. « Minus », dico, « quam sufficit illi glorie adipiscende », quam adipiscentur illi spadones, id est, que erit eterna vita et beatitudo illis spadonibus, L toi: -io q u i propter Deum, ut cum Christo regnaturi participes essent regni « celorum, castraverunt se » etiam actu ab omni continentes concu­ bitu. « Multo meliorem quam », id est eo loco, qui dabitur patribus vel matribus « filiorum et filiarum ». « Qui servant meritum coniugalis vite ». Qui nubit, non ideo meretur. Non enim est ad merendum nubere vel nubi. Coniugium enim, etsi sit bonum, non tamen est ad meritum. Nullius enim meritia)* est vel exigere vel reddere debitum, etiam sic agere cum uno, ut vitetur fornicatio. Sed quoniam coniugii comes est vitandam esse et etiam vitare fornicationem, quod est bonum et tale, quod meritum habet. Sic enim subest precepto, ut fiat, quod non licet non fieri. Ex quo enim illicitum est fornicari, nec licet fornicationem non vitare, quia, inquam, ita comes est coniugii, quod ipsius est, attribuitur coniugio, ut et ipsa coniugalis vita meritum habere dicatur. « Si autem acceperis uxorem, non peccasti », peccato scilicet, quod sit ad mortem. Ipsum namque concupiscere, sine quo non potestbi uxor accipi, veniale est propter nuptias. Vel «non peccasti » circumscripta malitia ipsius necessarie concupiscentie, que non est de corpore nuptiarum. Vel « non peccasti » peccato, quod extra se aliena extrinsecus egeat venia. Secum enim habet indulgentiam adiunctamc) ei, quod est causa indulgentie. Ideoque apostolus non dignatur appellare peccatum. Est autem peccatum, quod extra se querit extrinsecus veniam, et illud vocatur peccatum. « Adamiani » erant heretici, qui volebant ire nudi et in hoc Adam imitari. «Apostolici» heretici*, qui volebant apostolos imi­ tari, sed per ypocrisim, X II existentes sicut et apostoli. a) d)

m e r iti]

correctum ex

t i c i , q u i v o le b a n t ir e -

m o m e n ti

h ere]

b)

p o te s t]

add. et del.

esse

c) a d iu n c t a m ] a d in n e t u m

in marg.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

I n I. E p . a d C orin th ios. C a p. V I I .

117

« Huiusmodi tamen, id est coniuges ». Quasi, quamvisa) coniugium sit bonum, tamen comites habet tribulationes, id est « mole­ stias ». Hinc estb) enim suspicio procreandic) filios, autd) quod nullos procreent aut quomodo procreatos nutriant. Hinc este) timor non procreandi filios, vel quod religiose non possint educare procreatos vel quod procreati moriantur. Timet etiam f) alter super morte alterius. Hinc etiam meror estB), quia mortuo altero vel filiis utriusque dolet, flet alter, flet uterque. Cum igitur tot sint· molestie, tot sint tribulationes carnis, que comitantur confugium^, si specia­ liter eas aperiat Paulus, forsitan nullus nuberet cognitis his tribula­ tionum molestiis. Sed quoniam, nisi nuberent, incontinentes ureren­ tur, fornicarentur*’, quo utroque, scilicet uri, fornicari, nubere est melius, que ei pena non debetur, tribulationem istam carnis non specialiter aperit apostolus, in quo dicit,cl se parcere Corinthiis, non auteml) in hocm), quod taceat, que pena debeatur coniugio, quod a quibusdam hereticis putabatur, et ideo Paulum dixisse: « vobis parco » etc. « Colligendo » m * fide sacramento de universis finibus terre. « Sed » sub gaudio « timeant » etc. « Sic habendo possideant, quod amando non habeant » possessis, ut scilicet ipsi dominentur possessis, non possessa.ipsis. «H on manere», sed mutabilia esse. « De bonis mundi », que habere licet, ut sunt honores, divitie, « bona faciunt », dando elemosinas, vestiendo pauperes, frangendo panem esurienti et huiusmodi, que sunt ad meritum. « Non propter illa » adipiscenda aliquod facinus perpetrando vel adepta amando « mali fiant ». « Pulcritudo huius mundi », id est mundanarum rerum vel eorum, qui in mundo manent, « preterit » et in futuro maxime peribit pulcritudo eorum, qui rebus mundanis adheserunt, id est mundialium. Peribit, dico, « non substantia » ut omnino esse desinant, « sed figura » aliarum qualitatum mutatione, quando corpora morta­ lium fient immortalia. Sed aliter salvandorum, quia in eternum nullas sentient penas; et aliter dampnandorum, quia, etsi nonn) amplius anime ab eis °’ separentur, eternaliter morte et supplicio a)

b) e s t ] inter lin. c ) s u s p ic io ] add. in marg. s o lli c it u d o s c ilic e t correctum ex p e c c a n d i d) a u t ] t inter lin. e) e s t ] add. in marg. i n s t a n s n e c e s s it a s f) e t i a m ] add. in marg. c o n i u g u m g) e s t ] inter lin. h) c o n iu g iu m ] correctum ex c o n g e n iu m i) fo r n ic a r e n t u r ] correctum ex f o r n ic a t u r k) d ic it ] in marg. I) a u t e m ] repetitur in marg. m) h o c ] inter lin. n) n o n ] inter lin. o) e is] add. et del. n o n q u a m v is ] q u o d v is

c o n i u g n m ; p r o c r e a n d i]

1 2 1 * C o llig e n d o ]

om.

L

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

118

C om m en ta riu s P o r r e i aim s

penarum punientura). IIIIor elementa mundi semper manebunt hoc, quod sunt suis generibus. Aqua namque post diem iudicii eternaliter61 manebitc) aqua, et terra terra et ignis ignis et aer aer. Et sic non peribunt substantia, sed mutabuntur et alterabuntur aliis qualitatibus non amplius d) habituris fluxum vel expectationem deces­ sione vel successionee) aliarum qualitatum, et ita peribunt « figura », quam modo habent. De quo ait Dominus: celum et terra transibunt1, mutatione scilicet alterationis. Tunc enim erit motus, id est mutatio, alius a V I speciebus motus, de quibus egit Aristoteles2. Duo tamen elementorum, scilicet aqua et ignis reliquis duobus tacitis potius dicuntur solvenda esse tunc et mutari eo, quod in istis maior motus est quam in ceteris. Mobilia namque sunt aqua et ignis, aqua in fluendo, ignis in altum petendo. Tunc autem aqua sicut cristallum erit et non fluet, sed stabilisfi manebit. Ignis vero subsidebit u\ ut non potius in altum quam in levum moveatur. Ipsi namque erit idem esse in altum, in imum, in levum et in dextrum. Terra autem, etsi motum modo habeat quandoque virendo, quandoque siccando, aer quoque, etsi modo rarus modo pissior sit et ita moveatur, tamen non tantus motus, non tanta mobilitas in eis est, quantus et quanta est in aqua et igne. Ideoque aqua et ignis ceteris tacitis dicuntur in futuro solvi, licet et ipsa similiter solvantur. Tunc non movebitur sol, sicut et modo movetur. Quibus enim faceret diem ? Non enim tunc erit opus, ut estas sit, in qua solis calore maturentur segetes, vel autumnus h), in quo dentur fructus et legantur, vel hiems, in quo grana propter frigus moriantur in terra, aut ver, in quo vire­ scant gramina et florescant arbores. Hec namque omnia tunc transibunt. Nam Deus erit omnia in omnibus dando se sufficienter v bonis ad fruendum, ||quo ipsi boni reficiantur, saturentur 4), susten­ tabuntur. Solus namque Deus eorum erit vita et sustentatio, qui tunc temporalium auxilio et sustentatione alimentorum non indige­ bunt. Malos autem sustentabit Deus, non quia mali Deo fruantur - dictum est enim: tollatur impius, ne videat gloriam D e i3, a)

correctum ex p u n ir e n tu r b) e t e r n a lit e r ] inter lin. c) m a n e b i t ] odd. in d) a m p liu s ] a p li n s e) s u c c e s s io n e ] add. in marg. t a l i , q u a le m m od o habent / ) s t a b i l i s ] s inter lin. g) s u b s id e b it ] correctum ex s u b s id e t h) a u t u m n u s ] correctum ex a u t u m n o i) s a t u r e n t u r ] correctum ex s a t u r a n t u r marg.

p u n ie n t u r ]

sed n o n m a n a b it

1 M a t t h . 24,35; M a r c . 13,31; Luc. 21, 33. 2 Conferatur B o e t h i u s , In categorias Aristotelis. Lib. 4 (SSL 64, 289). 3 Is. 26, 10: « Misereamur impio et non discet iustitiam; in terra sanctorum iniqua gessit et non videbit gloriam Domini ».

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

In I . E p . a d C orin th ios. C a p. V I I .

119

id est ne contemplatione divine maiestatis gloriosus sit, - sed Deus eos servabit, ne deficiant de esse venientes ad non esse, sed ut. penis eternis, que eis parate sunt reservari, eternaliter crucientur. Et sic vita eorum erit mors, i i am in morte penartim eterna vivent. « Jion dico» attendens, « que sunt securitatis in hoc seculo », qui sollicite et libere cogitat de his, que ipse appetit, liber est, et ipsa sollicitudo eius quasi libertas est. « Custodes virginum », ut patres et matres earum.

r. toi. a

« Qui statuit » in sui v o tia) proposito « firmus », « bene », multum « facit », vel « benefacit » absolute. Illud namque, quod absolute dicitur: est bonum, intelligitur magis bonum quam id, quod cum aliqua determinatione dicitur bonum, ut satis est bonum. « Qui dimittit, bene facit » 6), scilicet, quod licet, facit. Sic enim intelligendum est. Coniunx mortuo coniuge potest, cui vult, nubere apostolo permit­ tente, et si tres viros habuerit, illis mortuis non negaret apostolus alii nubere, vel, si IIIIor, non prohiberet quinto nubere, vel si V, non abiuraret contra illam, ne nuberet sexto. Sed attende, quoniam, si duo uxorati mortuis coniugibus suis, viro scilicet unius et muliere alterius intra se nubant, eorum quidem coniugium erit, erit matrimonium, sed non erit sacramentum. ΪΓοη enim ad hoc, quod sit coniugium, tria hec necessaria sunt: fides, proles, sacramentum. Inter infideles namque coniugium est, etsi non sit eorum fides Christi vel sacramentum, nisi significatione et non re. Eorum tamen, etsi nulla, id est nullius momenti sit fides vel virtute scilicet ad salutem, quia fidem Christi non habent, unde et infideles dicuntur, tamen fidem habent, que genere substantie fides est. Credunt namque creatorem celi et terre sicut fet demones, sed non ideo dicendi sunt aliqua ratione virtutis fideles. In illa autem fide, quam habent, coniunguntur. Si autem, ut ad fideles redeam, uterque coniugum numquam nupsit vel alter tantum, coniugium erit et etiam sacramentum, si tales sibi eoniungantur. « hi eque nubent neque nubentur». Hoc ex ratione consilii, non preeepti. « Contra humane verecundie sensum », ne scilicet

a)

v o ti]

inter Un.

b)

f a c i t *]

add. et del.

id

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

C om m en ta riu s P orre ta n u s

120

putarent et etiam dicerent me bene et sepius expertum esse, quam dulce sit nubere. Quod maxima esset verecundia. Querendum est a muliere, priusquam nubat, an velit, et postea cognita eius voluntate nubendi, querendum est ab ea, cui velit nubere. Itaque illi, cui volet, consensu illius, si ipse sit legitima persona ad contrahendum matrimonium, nubat, etiamsi cum illo commisit adulterium, quantum libuit, vivente eius marito. Quod enim Leo papa ait: Quam polluita)*adulterio, nemo ducat in matrimonio x, sic intelligendum est: hoc preceptum non est, ut factum61 m utetc), sed ut, ne stulte vel male fiat, moneat. Quasi, non hoc ideo dicit, quin hoc factum sit faciendum, ut quale, non quid fiat, intelligatur, sed, ut factum sit non sic faciendum. ΪΓοη ergo prohibet hoc fieri, tamquam sit non faciendum, sed monet, ne aliter fiat quam sit facien­ dum. Contingit namque, quod multe interficiant veneno vel quolibet alio modo maritos suos, ut nubant lecatoribus suis, quod, postquam scitum sit, si ipse nubant illis, sic maneant et coniuges erunt, nec faciendum est inter eos propter hoc divortium. Si autem, prius­ quam coniungantur, scitum sit, si ipsi, mulier scilicet et lecator suus petant a sacerdote benedici, non benedicat sacerdos. Si tamen minentur fornicari et fornicabuntur, nisi nupserint, ita provide agat, ut illis clam et secreto vocatis hoc det consilium, ut scilicet ipsi in longinca regione recedant, ne sint exemplumd) consimilis criminis vel taliter faciende coniunctionis preeunte tali crimine; et 'ibi, id est in regione longinca, in qua non cognoscitur eorum facinus, secure nubant. « Si ambo talese) sunt 122‘ , non prorsus », id est ex omni ratione « coniuges sunt ». Ut enim ratio sequatur nomen, non sunt coniuges, supplef), fine®1debito. Coniugium enim est exigere et exigenti reddere debitum, id est ut non nisi a se et non nisi sibi, ut nec ab aliis exigant nec aliis reddant. Hoc namque estll) fornicatorum*1. Hoc igitur modo isti tales prorsus coniuges non sunt, qui tamen revera coniuges sunt. a) p o llu it ] add. et del. in b) f a c t u m ] add. et dei. n e g e t c) m u t e t ] inter Un. d) e x e m ­ add, inter lin. v i c i n i s e) a m b o ] add. in marg. i d e s t f o r n ic a t o r e s f) s u p p le ] add. et dei. s in e g ) fin e ] inter lin. h) e s t ] inter lin., quin signo consueto referatur in textum i) f o r n i ­ c a t o r u m ] add. et del. e s t p lu m ]

122*

1 G

su n t]

s in t

, Decretum. Pars 2 Causa 31 q. 1 c. 1 (Ae. I. Leipzig [1879] 1108).

r a t ia n u s

luris Canonici.

L F

r ie d b e r g

,

Corpus

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

121

In I . E p . a d C orin th ios. C a p . V I I I .

« Quecumque alia » per Spiritum Sanctum « consulo ». « Puto », quasi, revera et pro certo scio. Hoc enim non dicit dubitando, sed « contemptores » istorum vel sui « increpando ». « Forsitan », id est vere. [C

a p

. V I I I .]

« De his autem. Hucusque de complexu maris et femine docuit» ex ratione permittendi quandoque, ex ratione precipiendi quandoque, ex ratione indulgendi quandoquea)*, ex ratione prohibendi quandoque, ex ratione ammonendi quandoque. « Exemplo sui », ubi dicit: si offendero fratrem meum, non man­ ducabo, carnes scilicet. « Promissione premiorum », promittendo abstinentes a licitis propter scandalum proximorum vel fratrum vel infirmorum a Deo premiari, id est eis pro tali continentia premia a Deo sicut promitti, ita et promissa reddi. «Terrore penarum» indicendo eos, qui ab huiusmodi hac de causa non continebunt, penis eternis dampnari. Unde eos ad continentiam invitat « terrore » dampnationis eterne. « Adeo indiscretum usum », quia rectam de huiusmodi « habebant » scientiam, sed ipsius scientie « usum indiscretum », ipsa indiscrete abutentes scientia, « adeo ut ex eo », scilicet usu indiscreto, « aut infirmi scandalizarentur » usque adeo, quod infideles fierent credentes illos iudaizare vel idolorum servituti deditos esse, et ita idolâtres efficerentur. « Aut », si non infideles fierent, « saltem confunderentur », tristitia, inde contrista­ rentur. « Incompositi in se », scilicet immundi « vel inordinati » in sacramentis Ecclesie ministrandis. « Et catholicam scinderent unitatem », id est fierent cismatici. « Omnes eque », scilicet « boni et mali », non tamen vel omnes boni vel omnes mali. Hec enim uni­ versitas in genere bonorum et malorum consistit non descendens usque ad singularitatem ipsius generis, ut eius singula complectatur. « Scientiam habemus ». Quasi, hoc scimus, quoniam omnia sicut creata, sicut sunt « a Deo autore », sic ab eodem sunt bona, et sicut non nisi ab ipso creata, non nisi ab ipso sunt vel esse possunt6), sic non nisi ab eodem bona, et sicut non nisi ab eo bona, sic ab eo non nisi bona vel esse possunt. Cum enim Deus sit bonum, immoc) ipsum summum bonum, sicut quicquid est bonum, ex ipso est, sic

im m o ]

a) e x r a t io n e inter lin.

in d u lg e n d i q u a n d o q u e ]

in marg.

b)

v e l esse p o s s u n t]

inter lin.

c)

bonum ,

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

122

C om m en ta riu s P o rreta n u s

quicquid est, ex ipso est bonum, ut sicut non nisi a bono, ita non nisi bonum. « Ad hominum usum », quo fovetur et sustentatur hec vita ani­ malis. « Create », ut sunt hec alimenta panis, scilicet vinum, aqua, caro etc. « Hoc » utrumque « est verum ». « Eorum tamen », quasi, ne in eo, quod apostolus dixit: « omnes », videatur singulis conferre omnium, que exposita est, « scientiam », vel in nullis reprehendendus ipsius scientie usus, reprehendit ignorantes de presumptione iactantie et scientes de presumptione superbie “> abiurandi ipsa&) scientiac). Dupplex enim est presumptio, alia iactantie in nescientibus, cum ipsi nesciant, se scire iactantibus, alia superbie, ut in scientibus, sed ex superbia presumentibus, scientia ipsa abutentibus. Quam utranque presumptione redarguit apostolus. « I n '0 h oce) enim», quod dixit: «omnes, ironiee notavit presumptionem » eorum, qui nescientes se iactant scire, ut scilicet, ipsi putent se ab apostolo derideri0, acsi dicat Paulus: dixi: omnes potius volens intelligi quosdam hoc ignorare quam scire, licet ex iactantia se scire simulent. « In hoc » similiter « depressa est superbia intelligentium », qui scilicet se solum et singulariter scire putantes, quod ab hominibus communiter sciri dicit apostolus, inde*0 potius deprimantur quam superbiant. Quare enim superbirent de hoc, quod non sui proprium est, sed omnium commune ? 1STulla est in hoc causa superbie, cuius est causa singularitas. Superbit enim quis de eo, quod singulariter vel sine aliis vel pre aliis habet. «Usus lucis», id est diei, «communis est. Aon habet » in se. « Yitio maiore similitudinem eius », id est singularitatis « secuta ». Yitium est superbire de eo, quod70 singulariter habetur. Sed maius est vitium superbire0 de eo, quia, cum non singulariter habeatur, simulatur singulariter haberi, quia ibi de aliquo, hic vero de nullo, quantum ad singularitatem, habetur superbia, que secuta nonk) singularitatem, sed eius similitudinem tantum. « Erigiturl) propter », non dico, gratiam communem, sed « propter aliquam differentiam gratie communis », ut scilicet videatur in aliquo differens ab illis,a )

a) s u p e r b ie ] s u p e r inter lin. b) i p s a ] add. et dei. Yitia c) scientia] inter lin. d) I n ] add. et dei. e o e) h o c ] inter Un. . f) d e r id e r i] correctum ex d e o d e i g) i n d e ] add. et dei. c o m m u n ite r h) d e e o ] correctum ex D e o ; q u o d ] om. i) s u p e r b ir e ] inter lin. k) n o n ] inter lin. I) E r i g i t u r add. inter Un. e x t o l l i t se

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

In I. E p . a d C orin th ios. C a p. V I I I .

123

quibus eadem gratia communis est, in hoc scilicet, quod perfectius illam gratiam videatur habere quam alii, ut quibus non ita plene collata sit. « Et contra123’ illum, qui non habet eandem», scilicet differentiam gratie, « inflatur » contentiose blasphemando. « Scientia inflat », seientie non est inflare. Superbia namque inflat, ut cuius est effectus inflare. Seientie autem comes est superbia. Qui enim scit, superbit, qui nisi sciret, nona) superbiret. Ideoque scientia est quasi causa superbio. Hac igitur ratione, quia ex superbia est inflatio et ex scientia procedit superbia, translato nomine et facto transitu ad primam causam, a superbia scilicet ad scientiam, quod superbie est, attribuitur seientie, ut dicatur: scientia inflat, pro eo, quod esset dicendum: superbia inflat. Superbia namque ideo dicitur, quod ipsa super viam aliorum communem quasi quodam apostemate se extollit. « Motu quodam », quasi non se ipsa, sed ex se-, alio motu scilicet superbie, que eius comes et ex ea est. « Preter aliquos », id est sine aliis vel pre aliis, « coliate sibi gratie diversitas placet ». Quasi, hoc appetit61, ut ab aliis diversus sit in gratia [sic sibi, quod nulli alii collata, vel preter hoc, ad quod est collata alii, sit sibi ad aliud01, id est ad plures usus sibi, quam alicui alii sit collata. «Displicet» enim sibi etiam communicare eadem gratia. « Displicet » enim ipsi cum aliis etiam communicare eadem gratia, id est habere communem. || « Qui motus » animi, scilicet superbia, « dividit »*d) illum, quem sublevat ab unitate » aliorum vel Ecclesie, « e t12J* etiam reliquam compaginem », id est alios, qui quasi una compago, quasi de integri­ tate ipsius Ecclesie sunt, tanquam plura membra unum corpus sunt integritate, inter se « concutit » scismatibus movendo et distrahendo « imperfectos in errorem estimationum »125*, ut scilicet imperfecti in errorem ducti estiment plura non recte credentes illum meliorem esse aliis, qui sunt in Ecclesia, licet perfectioribus, et moribus illius se con­ formandos esse potius quam aliorum. Idem motus superbie « aggravat perfectos pondere curarum ». Inde namque perfecti curiosi sunt et laborant ad revocandum imper-

a) d)

inter lin. add. inter lin.

b)

non]

d iv id it]

add. inter lin.

su perbu s

c)

a liu d ]

add. et deL

r

id est

separat

1 2 3 * co n tra ] a d v e rsu s 1 2 4 * et] sed

a p p e tit]

70

L

L-

1 2 5 * im p e r f e c t o s -

e s t i m a t i o n u m ] i n p e r fe c t o s e r r o r d i s t r a h i t e s t i m a t i o n u m

L

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

124

C om m en ta riu s P o r re ta n u s

fectos ab erroribus suis, ab infirmis et non rectis estimationibus, ad restituendum eos unitati Ecclesie, id est fidelium. « Caritas » vero non alio, sed se ipsa, ut cuius, non ut ex qua alterius est edificare, « edificai » et vere se ipsa édifient, non quodam alio motu, sicut scientia non seipsa, sed quodam motu alio ex se et a se inflat, qui motus nullo modo est scientia. Caritas enim « ipsa est animi motus » ille, « quo » etc., qui pertinet ad edificationem. « Si qua in se » bona « cognoscit ». « Bonorum, quorum est » quasi « membrum », cum quibus est quasi unum. 1STam infirmitatem unius facit infirmitatem aliorum, virtutem unius virtutem aliorum, bonum unius bonum aliorum, ut non solum idem sint in eadem cogi­ tatione, in eadem voluntate, sed etiam in eodem consensu, in eodem opere. Omnia enim facit communia. « Aut eorum », .scilicet bonorum vel in se cognitorum « virtutem » memoriter « secreto conscientie tenet », tacet, non revelat eam vel propter malos invidentes, ne ipsi ex invidia, si audiant, blasphement, vel propter infirmos, ne ipsi « verecundiam » habeant ex eo scilicet, quod in aliis audiant laudari, quod in se, cum non habeant, velint habere, unde fiant verecundi. Qui enim coram aliquo cantat, qui nescit cantare, ei verecundiam excitat, id est verecundum facit. Et hoc est « ne exteriorum actionum facies » vel presentia « spectabilis », que scilicet spectat et imminet. Mali namque semper imminent bonis eos ex invidentia blasphemantes et eorum bona depravantes, eos conanturai opprimere infirmos in errorem quandoque etiam infideli­ tatis detrahentes. « Per quod », scilicet submittendo se obsequiis bonorumb) et eorum virtutem non revelando, sed in conscientia memoriter tenendo, in malis invidiam vel in perfectis verecundiam non excitando « im­ perfectos nutrit ». Quasi, non illata sibi verecundia eos cruciat velc) excitata in malis invidia eosdem per malos blasphemia bonorum in errorem distrahit. Quod si fieret, iam quasi suvertereturd) infirmo­ rum edificatio. « Malos » per hoc idem « ad » se « trahit »126*, non excitando invi­ diam eorum contra bonos et ita « pacem perfectorum » integrame) vel « pacem », id est quietem sine curarum pondere, sollicitudine scilicet revocandi infirmos ad pristinum statum unitatis Ecclesie « custodit ». a) c o n a n t u r ] correctum ex c o n a n t e s b) b o n o r u m ] add. inter lin. p e r f e c t o r u m c) v e l] add. inter lin. n o n d) s u v e r t e r e t u r ] s u inter lin. e) in t e g r a m ] add. in marg. s in e o m n i s c is m a 1 2 6 * a d se t r a h i t ] a t t r a h i t

L

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

125

In I. E p . a d C o fin tili os. C a p . V I I I .

« Ideo que ipsa». Quasi, sicut morte, id est dissolutione anime et corporis spiritus ipse « a sensibus carnis » separatur, ut caro ipsa vim sensivam ex spiritu non amplius habeat, id est ut ipsi carni vim sensivama)* spiritus non prebeat, sic caritate6) spiritus avellitur «a carnalibus concupiscentiis », ut facta dissolutione spirituum a corpo­ ribus ipsi spiritus non concupiscant carnaliter, id est ea, que sunt carnis, cuius concupiscentia, dum erant in corporibus, trahebantur. Yel ita: quoniam spiritus, etiam dum est in corpore, caritatec> quasi opposita, quasi rebelli ipsis vitiis carnis pugnat contra vitia carnis et eius repellit concupiscentias. Unde alibi legitur: Caro militat adversus carnem et caro adversus spiritum x. « Sicut enim » spiritus « per concupiscentiam » dissolvitur, ut dimissis quasi sub obtemptu quodam spiritualibus carnalia potius concupiscat et, que carnis sunt potius quam que sunt spiritus, appetat 'et ita sui interitum concupiscentia duce et magistra moliaturd), sic, inquam, econtra ipse spiritus « per caritatem » edificatur, quee) hortatur et cogit neglectis carnalibus spiritualia sequi, contemplare, bene cogitare, bonum velle, bono consentire, benef) et bonum operari, que consequitur salus et vita eterna. Quasi, sicut concupiscentia spiritum trahit ad mortem, sic eundem caritas ducit ad vitam, i i am, sicut concupiscentiam pena et dampnatio consequitur, sic caritas pre­ mium et salutem meretur. Sicut ergo scientia ex superbia comite est inutilis et nociva, sic scientia comitem secum habens caritatem « utilis est » et absolute bonum et donum Dei. Ab illa vero scientia, cuius comes superbia inflat, « greco nomine » dicuntur « demones », id est scientes. Eis namque potius nocet quam prosit sua scientia, que comitem habet superbiam. « Paulo datus est » a Deo « stimulus » caritatis, que ipsum quasi stimulando non permittat « extollere »127* per superbiam « propter re­ velationum a) magnitudinem », id est ut superbiat Paulus ex eo, quod tanta et tot, ut sunt archana Dei et ceterorum scientia, interna inspi­ ratione sibi revelata sunt.

a ) s e n s iv a m ] e t c o m ite

d)

rectum ex

bonum

inter lin. b) c a r it a t e ] add. inter Un. correctum ex m o l l i a t u r e) g) r e v e la t io n u m ] r e v e la t io n e m

m o lia tu r ]

1 2 7 * e x t o lle r e ] e x t a l l â t

cau sa quel

c) c a r i t a t e ]

add. et del.

ex

add. et dei. c a u s a f) b e n e ] cor­

L

1 G a l . 5,17: « Caro enim concupiscit adversus spiritum, spiritus autem adver­ sus carnem ».

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

126

C om m en ta riu s P orre ta m is

«Legitur enim». Quod adducit hic autoritatem Salomonis1, non a) est ad ostendendum, quoniam Salomon vel de scientia consimili scientie Pauli vel de scientia, que per superbiam inflat, locutus sit dicens: « qui apponit scientiam » etc., sed quoniam scientiam, de qua ait6), dolor consequitur, non superbia. Ideoque ipsa preponenda est ei scientie, cuius comes est superbia. Ipsa namque non inflat, sed potius humiliat. « ìum de scientia naturarum » et naturaliumc) « vel huiusmodi », id est de scientia philosophorum vel artium. Hec enim superbit. « Sed de infirmitatis humane notitia », qua scilicet quis humanam infirmitatem cognoscit, qua « quis attendens » sibi esse impedimento « intrandi » 12S* et perveniendi « ad suum creatorem, cum velit nec » possit, « dolet », gemit, flet « et desiderio patrie », a qua per super­ biam primi parentis exulatus est, ipse inquam, desiderans patrem suum, qui in celis est, videre et ad patriam reverti, « orat »d) ad Deum Trinitatem, « ut » eius gratia et misericordia « penitus » libe­ retur a miseriis huius vite, huius mundi, in quo peregrinatur exui a patria cotidianis afflictus angustiis. « Hec », scilicet scientia, cuius comes est dolor, « non inflat » per superbiam, sed humiliat per cari­ tatem. Et hoc est, « quia caritas », que ipsius comes est, « edificai ». « Si quis, non dico, scit », ne perfectionem scientiç videar ei conferre, qui, qualiter et qua ratione ea uti et eam « actu » id est opere « debeat » aperire, adhuc « ignorat », « sed », dico, « existimet »129* per iactantiam, cum nesciate) omnino, vel per superbiam, cum in parte sciat « se scire aliquid » perfecte, id est perfectam de aliquo scientiam habere, ipse, inquam, imperfecte sciens, id est ratione utendi discrete ipsa scientia carens, « nondum cognovit ». Ex conse­ quenti enim patet, id est ex opere, quod consequitur, manifestum est «illum non iam cognovisse»130*, hoc scilicet «quemadmodum» etc. « Ideoque » 131* ipse habens scientiam, sed imperfecte, quia « illius usum » ostendens « indiscrete » non suscipitur1) « a Deo », sed potius

a) n o n ] inter lin. b) a it ] add. et del. h o c add. inter lin. et in marg. n o n p r e t e n d e n s m e r i t a p it u r ] add. in marg. p r o p t e r s c ie n t ia m 1 2 8 * i n t r a n d i ] in t r a n s

abbrev. add. inter lin.

c) n a t u r a li u m ]

e)

n e s c ia t ]

L

1 3 0 * i l l u m n o n i a m c o g n o v is s e ] n o n e s t m a n i f e s t u m , u t i a m c o g n o v e r i t

1

ECCL.

d)

o ra t]

/ ) s u s c i­

L

1 2 9 * e x is tim e t] e x is t im a t

1 3 1 * I d e o q u e } e t id e o

liu m o m n in o

L

L

1,18.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

In I. E p . a d C orin th ios. C ap. V I I I .

127

ab ipso « reprobatur » propter usus indiscretionem. Melius ergo est discrete uti et non scire quarti scire et indiscrete uti. « Si divina », id est a Deo cordi suo, alicuius scilicet, infusa. «N e in bono» faciendo «fratrem suum» offendat et scandalizet°’ . « Ab eo », Deo scilicet, bic « cognitus est », id est « acceptus », non dico, acceptabilis, sed assumptus6’ vel electus. In quid ? In diligere. Ad quid ? Ad diligendum, « ut » scilicet diligat. Item « acceptus » ab eo °’ in cognoscere, ut scilicet cognoscat se diligere, sicut eum, sic ab eo. Et ex cognoscere acceptus est, ut probaretur, et ita « in hoc » utroque, scilicet diligere Deum et cognoscere se diligere eum, et ita, quod ab eodi « probatus est ». Hoc namque totum ad proba­ tionem necessarium est, eo quod multi dilexerunt Deum et cogno­ verunt se diligere eum, qui, quoniam non cognoverunt se diligere dono, id est ab eo sibi datum esse ipsum diligere et diligere ipsum, probati non sunt, sed potius ab eo reprobati. Quod hic intelligitur. « Ab eo acceptus ». Ad quid ? Ad hoc scilicet, « ut » ab eo « dare­ tur », gratis conferretur, « illi diligere » Deum « et cognoscere hoc », id est diligere Deum6’ dono, quod est, ut diligeret Deum et cogno­ sceret diligere ipsum et ab ipso, id est dono ipsius collatum esse sibi hoc totum, scilicet et quod diligitf) et quod cognoscit diligere, ut et ipsum diligere et ipsum cognoscere Deo autori attribuitur et eius autoritate et dono collatum credatur. « De escis autem. Inutilis est » etc. Quasi, ego habeo scientiam disputandi ad hunc usum scilicet, ut questiones vel enuntiationes3’ inducam, ex quibus inductis h) contrarium neganti inferam. Si ergo hac scientia utar contra lapides et ligna, indiscretus sum0 et indiscrete utor. Quare et scientia est michi inutilis. Similiter scientia eorum vel de eis, que immolantur ydolo, qua quis ea esse*’ bona et talia, quibus uti liceat, comprehendit, si quis nisi loco et tempore ea utatur, ita scilicet quod in utendo fratrem scandalizet, inutilis est. Ad hunc enim usum concessa est, cum scilicet et quando oportet uti sine scandalo proximi vel fratris. Ex discretione enim utendi ipsius scientie utilitas, ex irrationabili vero usu eiusdem inuti­ litas attenditur, ut, si quis discrete ea ” utatur, ipsa utilis, si indiscrete, inutilis sit et dicatur. Veritati autem ipsius nichil confert utendia ) a) s c a n d a liz e t ] correctum ex s c a n d a li z a t b) a s s u m p t u s ] correctum ex a c c e p t u s c) a b e o ] correctum ex a D e o d) e o ] add. inter lin. a D o m i n o e iu s e) D e u m ] inter lin, / ) d ilig it ] correctum ex d ilig it u r g) v e l e n u n t ia t io n e s ] in marg.; add. et dei. v e l e m e n d a t io n e s h) i n d u c t is ] correctum ex i n d u c a s i) s u m ] add. in marg. in u t e n d o te) e a e s s e ] e s s e e a signis appositis inversum l) e a ] inter lin.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

128

C o m m en ta riu s P o rre ta n u s

discretio vel nichil derogat usus irrationabilis, ut vel propter hoc magis vel propter hoc minus scientia appelletur. Eam, quicumque sit usus, id est quocumque modo vel discrete vel indiscrete quis ea utatur, et prima veritate sue essentie est id, quod dicitur scientia et vera et hoc est: quam scilicet veritatem « assumit sibi ex substantia rerum a se conceptarum », id est intellectarum, subentium scilicet illi motui mentis, qui dicitur scientia. In hoc autem, quod dicitur « substantia », volo, ut intelligatur non solum esse alicuius, sed hoc omne, quod de aliquo predicatur officio huius verbi, scilicet est substantivia) vel alterius verbi loco ipsius positi, ut, sicut attenditur substantia hominis, qua est homo, sic et substantia boni, qua est bonum, et substantia albi, qua est album, et legentis, qua est legens, appelletur. Sicut enim intelligo hoc esse hominem et vera est hec 70 scientia, sic et hoc esse bonum, album, legens |j et vera est unaqueque scientia. Eerum vero, quarum est hec substantia, est virtus. Eam verbi gratia6’ caro est caro genere, quod est substantia ipsius carnis, et preter hoc ipsa est reparativa et refectiva, ut caro bovis. Ipsa namque reparat ventrem et reficit sustentando, ne deficiate), expellens cotidianas ruinas ventris, ut famem. Et ita huius virtutis dicitur esse caro. Eam magna virtus est reficerea )*d), repararee), sustentare, expellere ruinas, quibus, quod dissolvitur, ipsa reintegratur. Omnis ergo scientia perfecta ex substantia rerum et virtute attenditur, que substantiam rerum et virtutem comprehendit. Aliter enim perfecta non dicitur, si vel de substantia rerum et non de virtute vel econverso habeatur. Quod Johannes commendat. Eam primum substantiam D eC ostendens ibi: in principio erat Yerbum et Verbum erat apud Deum et Deus erat Verbum x; exposuit eiusdem virtutem, cum ait: Omnia per ipsum facta sunt et sine ipso factum est nichil 2. In hoc ergo Johannes se plenam de Christo habere scientiam designavit, qua scilicet substantiam Christi et virtutem, non dico, comprehendit, quod est incomprehensibile, sed gratia Spiritus Sancti illuminante intellexit, id est de ipsius substantia et virtute cognitionem habuit. Ideoque sibi euangelium predicanti certius credendum esse monstravit nec aliter de Christo perfectam scientiam habere, nisi ipsum Deum esse9' et factoremh) virtute omnium sciatur. a)

s u b s ta n tiv i] v i

s u p p le n s e t r e p a r a n s

add. inter Un.

C h r is t i

inter lin. b) v e r b i g r a t i a ] inter Un. c ) d e f lc ia t ] add. inter Un. d) r e fic e r e ] add. et dei. re fic e r e e) r e p a r a r e ] inter lin. / ) D e i] g) e sse ] add. inter Un. s u b s t a n t i a h) f a c t o r e m ] add. inter lin. v i r t u t e

1 JOH. 1,1. - J o h . 1,3.

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

·

In I. E p . aci C orin th ios. C a p . V i l i .

129

Ex predictis itaque colligitur, quoniam et veritas est ratio substantie rerum et perfectio scienti? ex comprehensione substantie a) rerum et virtutis comparatur. Hec autem substantia et virtus rerum ex Deo autore et solo est, et « nisi » ab eo « omnino non possunt », id est nullo modo possunt «esse» vel «omnino non esse», id est nullo modo esse « possunt ». Et hoc est «nisi conditoris autoritate et potestate». Secundum humanas rationes dividit hic inter autoritatem conditoris et potestatem. In humanis namque rationibus de veri­ tate est, quoniam aliquid ex aliquo est, quod tamen non potest illud, ex quo est, et quod aliquid potest aliquid, quod tamen non est ex eo, quod potest, vel ex quo non est id, quod potest ut ex domino, qui adhuc est puer, ista est ministratio servi, id est id, quod ministrat servus, quod non posset facere dominus. Servus vero potest mini­ strando facere et facit, quod tamen non est ex servo. Itaque exdomino est, quod ipse non potest, sed servus. Servus vero potest, quod ex servo non est, sed ex domino. Humanam igitur rationem sectando quasi diversa eoniunxit autoritatem et potestatem condi­ toris dicens: « autoritate atque potestate », cum tamen niehil potestate Dei factum sit, quod non sit ex Deo autoritate, et niehil eius autoritate factum sit, quod eius non subsit potestati. « Qui », scilicet conditor, « prorsus non », id est nullo modo, « nisi unus est », autor unus potens, quia non nisi una autoritas, una po­ testas. Hoc enim ex eo constat firmum, quoniam «niehil, quod habet initium, ei, quod caret initio, potest esse conforme substantialiter » 132*. Quare niehil creatum creatori, niehil temporale eterno, et sic nec homo Deo potest esse conformis substantialiter, id est conformari similitudine substantiali, ut scilicet sit consimilis generis, consimilis substantie cum Deo. Imaginarie tamen et imitatorie potest esse utcumque conformis id est similitudine imaginaria vel imitatoria con­ ferri. Nam homo ad imaginem Dei factus est. Est enim Deus bonus iustus et homo bonus iustus. Imitatur etiam homo Deum in ope­ rando. Deus enim bene iuste facit et homo bene iuste facit. Coope­ ratur Deus homini, sicut homo coadiutor est Dei iuxta illud euangelii: Domino cooperante et sequentibus signis sermonem confirmante*1, a)

s u b s ta n tie ]

inter lin.

1 3 2 * n i c h i l - s u b s t a n t i a l i t e r ] N ie h il li t e r p o t e s t e sse c o n f o r m e

e n im h a b e n s in i t i u m e i,

q u o d c a r e t in it io , s u b s t a n t ia *

L

1 Marc . 16,20: «Domino cooperante et sermonem confirmante sequentibus signis ». 9

www.torrossa.com - For non-commercial use by authorised users only. License restrictions apply.

C o m m e n ta riu s P o r re ta n u s

130

et illud apostoli: Sumus enim adiutores D ei1. Itaque horno utcumque dicitur consimilis operationis cum Deo, qui nulla tamen ratione consi­ milis substantie est cum ipso. Est ergo falsa et prava putatio, qua aliquis desipiens « conformat », id est putat esse conformia substan­ tialiter