Catena aurea entium, Buch VI: De mineralibus 9783787343454, 9783787345472

Citation preview

HEINRICH VON HERFORD

CATENA AUREA ENTIUM VI

CORPUS PHILOSOPHORUM TEUTONICORUM MEDII AEVI

01 Buch VI Prolegomena.indd 1

10/01/23 22:28

CORPUS PHILOSOPHORUM TEUTONICORUM MEDII AEVI Begründet von Kurt Flasch und Loris Sturlese. Herausgegeben von Loris Sturlese unter Mitwirkung von Ruedi Imbach

Band VII,4 MISCELLANEA

FELIX MEINER VERLAG · HAMBURG

01 Buch VI Prolegomena.indd 2

10/01/23 22:28

HENRICUS DE HERVORDIA

Catena aurea entium Liber VI (De mineralibus)

Herausgegeben von Mario Loconsole Vorwort von Loris Sturlese

FELIX MEINER VERLAG · HAMBURG

01 Buch VI Prolegomena.indd 3

10/01/23 22:28

Bibliographische Information der Deutschen Nationalbibliothek Die Deutsche Nationalbibliothek verzeichnet diese Publikation in der Deutschen Nationalbibliographie; detaillierte bibliogra­phi­­sche Daten sind im Internet über ‹https://portal.dnb.de› abrufbar. ISBN 978-3-7873-4345-4

© Felix Meiner Verlag GmbH, Hamburg 2023. Alle Rechte vorbehalten. Dies gilt auch für Vervielfältigungen, Übertragungen, Mikroverfilmungen und die Einspeicherung und Verarbeitung in elektronischen Systemen, soweit es nicht §§  53 und 54 UrhG ausdrücklich gestatten. Satz: Centro per l’edizione di testi filosofici medievali e rinascimentali, Università del Salento. Druck und Bindung: Beltz, Bad Langensalza. Gedruckt auf alterungsbeständigem Werkdruck­papier, hergestellt aus 100 % chlor­frei gebleich­tem Zellstoff. Printed in Germany. www.meiner.de

INHALT Vorwort, von Loris Sturlese . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Prolegomena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . I. Handschriftliche Überlieferung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II. Handschriftenverhältnis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . III. Technische Erläuterungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Zum Text . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Zum Quellenapparat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Zum Variantenapparat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IV. Abkürzungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Literaturverzeichnis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

vii xi xi xi xiii xiii xvi xvi xvi xvii

HENRICI DE HERVORDIA CATENA AUREA ENTIUM VI Ansa prima . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 Ansa secunda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 Ansa tertia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 Index auctoritatum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101

01 Buch VI Prolegomena.indd 5

10/01/23 22:28

01 Buch VI Prolegomena.indd 6

10/01/23 22:28

VORWORT Heinrich von Herford († 1370) ist in der Forschung vor allem wegen seines Liber de rebus memorabilioribus sive Chronicon bekannt.1 Dieses umfangreiche, noch zum Teil ungedruckt vorliegende „opus in quattuor magnis voluminibus … digestum“2 bildet jedoch nur ein Bruchstück einer lebenslangen fleißigen wissenschaftlichen Arbeit, die ihm den Titel eines „doctor industriosus“ einbrachte.3 Unter diesen vielen, zum Teil noch nicht wiederaufgefundenen Werken ragt eine riesige Enzyklopädie hervor mit dem schönen und einladenden Titel: Catena aurea entium. Heinrichs „goldene Kette des Seienden“ ist ein umfangreiches, aus 10 Büchern bestehendes Werk, das sich nach einem bewährten enzyklopädischen Muster von Gott bis zum Menschen und seiner Seele über den Himmel, die Atmosphäre und die drei Bereiche der irdischen Welt (Mineralien, Pflanzen, Tiere) erstreckt. Diese Bücher beinhalten insgesamt 51 Traktate, die als „ansae“ bezeichnet werden. Jedes „Glied“ dieser „goldenen Kette“ umfasst eine variierende Anzahl von Fragen („quaestiones utiles et curiosae“) und entsprechenden Antworten (insgesamt etwa 5000), die Heinrich vorwiegend einer recht aktuellen wissenschaftlichen Literatur entnimmt. Eine solche Segmentierung des Wissens in Quäestionen und Antworten hatte in der naturphilosophischen Literatur Tradition. Heinrich scheint auf die pseudoaristotelischen Problemata als das ihn inspirierende Modell hinzuweisen, wenn er im Vorwort zur Catena aurea entium schreibt, er habe die Materialien seiner Enzyklopädie „more problematum“ darstellen wollen.4 Er verfolgte hiermit eindeutig Lehr- und Lernzwecke, und dies dürfte mit seiner Ordenszugehörigkeit in Verbindung gebracht werden: Er war Dominikaner, und der Dominikanerorden arbeitete seit der Mitte des 13. Jahrhunderts an der Verwirklichung eines Studienprogramms europäischer Dimensionen für die Brüder, nicht nur in der Theologie, sondern auch in der Philosophie (inklusive Naturwissen).5 Wahrscheinlich entstand Heinrichs Catena aurea entium im Zusammenhang mit einem „Studium particulare“ bzw. einer der dezentralen Lehranstalten, die in jeder Ordensprovinz organisiert wur1

Henricus de Hervordia, Liber de rebus memorabilioribus sive Chronicon, hrsg. v. A. Potthast, Göttingen 1859. 2 Heinricus de Hervordia, Catena aurea entium, prooem.; zit. in: L. Sturlese, Introduzione, in: Henricus de Hervordia, Catena aurea entium, Tabula quaestionum I–VII, ed. L. Sturlese, Pisa 1987, S. viii, Anm. 4. 3 Verzeichnis der Werke, der Handschriften und Literatur in: T. Kaeppeli, Scriptores Ordinis Praedicatorum Medii Aevi, II, Roma 1975, S. 197–198; vgl. auch C.A.L.M.A. Compendium Auctorum Latinorum Medii Aevi (500–1500), ed. M. Lapidge et al., V,4, Firenze 2016, s. v. 4 Text in: L. Sturlese, Introduzione, S. viii, Anm. 4. 5 M. M. Mulchahey, “First the Bow is Bent in Study…” Dominican Education before 1350, Toronto 1998.

01 Buch VI Prolegomena.indd 7

10/01/23 22:28

VIII

Loris Sturlese

den und die zur Unterrichtung des Wissens von Trivium und Quadrivium („studium artium“, „studium naturarum“) dienten. Die Catena aurea entium beansprucht nämlich nicht, Wissenschaft auf universitärem Niveau kreativ zu betreiben, sondern kondensiert und vermittelt das tradierte Wissen in Form eines sorgfältig aktualisierten Nachschlagewerks. Sie entstand außerhalb der Universität, stand aber immerhin mit der Universität in direkter Verbindung, wie die benutzten Quellen zeigen (Albertus Magnus, Thomas von Aquin, Aegidius von Rom, Arnaldus de Villanova, Bernardus de Gannato, Heinrich von Gent, Iohannes von Freiburg, Nikolaus Trevet, Petrus von Auvergne, Nikolaus von Strassburg), die übrigens auch auf die Verfügbarkeit einer reich ausgestatteten Bibliothek schließen lassen.1 Vielleicht spielte bei dem Unterfangen Heinrichs auch eine regionale Tradition eine Rolle, wie der wiederholte Rekurs auf die naturwissenschaftlichen Schriften der prominentesten Persönlichkeit der deutschen Dominikanerprovinz, Alberts des Großen, zeigt. Übrigens ist der neuplatonische Gedanke der „goldenen Kette“ in Alberts Werk nachweisbar, auch wenn Heinrich sich nicht – wie Albert – auf die Tradition des Pythagoras, sondern auf Homerus und Macrobius beruft.2 Wie dem auch sei: Man wird im Hinblick auf die wahre Intention Heinrichs auf Spekulationen angewiesen bleiben, solange eine systematische Lektüre der Catena aurea entium vom mühevollen Entziffern oft fehlerhafter Handschriften abhängt. Daher haben auch die neuesten Publikationen, wie mir scheint, einen eher noch provisorischen Charakter. In der Tat steckt die Heinrich-von-Herford-Forschung noch in den Anfängen. Es war im Rahmen des seit den 1980er Jahren in der Literatur- und Philosophiegeschichte heranwachsenden Interesses an der mittelalterlichen Enzyklopädik, dass die ersten Schritte für eine Erschließung von Heinrichs Werk unternommen wurden. Im Jahr 1989 wurde die erste Hälfte des Inhaltverzeichnisses der Catena aurea entium veröffentlicht (Bücher I-VI).3 Diese Publikation basierte auf der durch eine Amplonianische Handschrift überlieferten Tabula, welche dem Werk vorangeht und alle in der Catena aurea entium behandelten Fragen verzeichnet (Tituli quaestionum). Die Tabula rekapituliert zwar die Fragen, sie enthält jedoch nicht die entsprechenden Antworten. Die zweite Hälfte des Fragenkatalogs (Bücher VII–X) wurde von Alessandro Palazzo 2004 ediert.4 1996 erschien eine wichtige Gesamt-

1

Vgl. das Namenregister in: Henricus de Hervordia, Catena aurea entium. Tabula quaestionum VIII–X, ed. A. Palazzo, Pisa 2004, S. 219–228. Über die Exzerpte aus der Summa des Nikolaus von Straßburg vgl. R. Imbach und U. Lindblad, “Compilatio rudis ac puerilis”. Hinweise und Materialien zu Nikolaus von Straßburg OP und seiner Summa, in: Albert der Große und die deutsche Dominikanerschule. Philosophische Perspektiven, hrsg. von R. Imbach und C. Flüeler (Freiburger Zeitschrift für Philosophie und Theologie 32 [1985]), S. 155–233, hier: 190–197. 2 Vgl. Albertus Magnus, Ethica, III 1 17, Paris 1891, S. 221 und De causis et processu universitatis, II 5 19, ed. W. Fauser, Münster i. W. 1993, S. 184. 3 Henricus de Hervordia, Catena aurea entium. Tabula quaestionum I–VII, ed. Sturlese, oben, Anm. 2. 4 Henricus de Hervordia, Catena aurea entium. Tabula quaestionum VIII–X, ed. Palazzo, oben Anm. 6..

01 Buch VI Prolegomena.indd 8

10/01/23 22:28

Vorwort

IX

monographie von Klaus Peter Schumann.1 Seit dem Jahr 2007 hat Iolanda Ventura mehrere wichtige Beiträge zur Kontextualisierung von Heinrichs Werk innerhalb der spätmittelalterlichen naturwissenschaftlichen Enzyklopädik veröffentlicht.2 Eine Arbeit von Alessandro Palazzo über Heinrich und die Mythologie befindet sich im Druck3. Die Arbeiten von Imbach und Lindblad, Schumann, Ventura und Palazzo haben die große Bedeutung gezeigt, die die Catena aurea entium im Hinblick auf die Rekonstruktion der Ideen, Traditionen, Lektüren und Bibliotheken besitzen dürfte, die die kulturellen Verflechtungen Deutschlands um die Mitte des 14. Jahrhunderts ausmachten. Sie haben gezeigt, wie wichtig und dringend eine auch teilweise Publikation dieses Werks ist. Die beiden von Mario Loconsole und Marilena Panarelli herausgegebenen und gleichzeitig erscheinenden Editionen der Mineralogie (Catena aurea entium, Buch VI) und der Botanik (Catena aurea entium, Buch VII,1) Heinrichs von Herford versuchen nun, diesem Forschungsdesiderat nachzukommen. Hiermit erweitert sich zugleich der Horizont des CORPUS PHILOSOPHORUM TEUTONICORUM MEDII AEVI auf naturwissenschaftliche Themen, die in der Tradition des Albertus Magnus standen und die Kultur des spätmittelalterlichen Deutschlands prägten. Loris Sturlese

1 2

3

K. P. Schumann, Heinrich von Herford. Enzyklopädische Gelehrsamkeit und universal­ historische Konzeption im Dienste dominikanischer Studienbedürfnisse, Münster 1996. I. Ventura, Formen des dominikanischen Enzyklopädismus im 14. Jahrhundert: Heinrich von Herford, Konrad von Halberstadt, Jakob von Soest, in: Sborník prací Filozofické fakulty brěnské univerzity, Graeco-Latina Brunensia (řada klasická), Brno, Masarykova univerzita, 12 (2007), S. 131–151; dies., On Philosophical Encyclopaedism in the Fourteenth Century: The Catena aurea entium of Henry of Herford, in: Une lumière venue d’ailleurs. Héritages et ouvertures dans les encyclopédies d’Orient et d’Occident au Moyen Age. Actes du colloque de Louvain-la-Neuve, 19-21 mai 2005, éd. G. de Callataÿ et B. Van den Abeele, Turnhout 2009, S. 199–245; dies., Encyclopédie et culture philosophique au Moyen Âge: quelques considérations, in: Encyclopédire: Formes de l’ambition encyclopédique dans l’Antiquité et au Moyen Âge, éd. A. Zucker, Turnhout 2013, S. 107–123; dies., Extraire, organiser, transmettre le savoir dans les encyclopédies du Moyen Age tardif: Albert le Grand dans le Speculum naturale de Vincent de Beauvais et la Catena aurea entium d’Henry d’Herford, in: Lire en extraits. Histoire de la lecture et de la production des textes de l’Antiquité à la fin du Moyen Age, éd. S. Morlet, Paris 2015, S. 443–464. A. Palazzo, Enrico di Herford lettore delle opere di filosofia della natura di Alberto Magno nel primo libro della Catena aurea entium, in: La viva voce del maestro. Il contributo degli allievi alla diffusione del pensiero del loro maestro, a cura di S. Baggio e U. Dassi, Alessandria 2022.

01 Buch VI Prolegomena.indd 9

10/01/23 22:28

01 Buch VI Prolegomena.indd 10

10/01/23 22:28

PROLEGOMENA

I. HANDSCHRIFTLICHE ÜBERLIEFERUNG Das Buch VI der Catena aurea entium wird von folgenden Handschriften überliefert: A = Erfurt, Universitätsbibliothek, Dep. Erf., CA 2° 370, ff. 203(202)va– 228(227)vb. L = Lüneburg, Ratsbücherei, Theol. 2° 25, ff. 240ra–267va (f. 211r–v ist zwischen f.  208 und f. 209 einzuordnen). V = Città del Vaticano, Biblioteca Apostolica Vaticana, cod. Vat. Lat. 4310, ff. 175rb–202va.

II. HANDSCHRIFTENVERHÄLTNIS Die Vollkollation der Handschriften zeigt, dass es eine gewisse Anzahl von Fällen gibt, bei denen der cod. A die korrekte Lesart bietet, während die codd. L und V einen gemeinsamen Fehler überliefern. Man vergleiche folgende Textbeispiele: VI, 1, 1, S. 4,20–23: Id autem, quod evaporat in igne vel fugit ignem, sicut argentum vivum et sulphur, ex quibus diversorum colorum fiunt ea, quae vocantur (vocantur A Alb.: vocant LV) lapides, vocant spiritum vel animam vel accidens. VI, 1, 2, S. 4,29–31: Prima virtus, scilicet motoris, est ut forma digerens et formans (formans A Alb.: conformans LV) omne illud, quod generatur, sicut virtus artis ad materiam artificiati se habet. VI, 1, 3, S. 5,47–55: Et cur in ripis quorundam sempiternorum fluminum multi lapides generantur (Et … generantur om. V). Responsio: Quia tales ripae solidissimae sunt (Et … sunt om. L). VI, 1, 4, S. 5,60–61: Cur a calidis aquis etc. Vide in quaest. 9 (Cur … 9 om. LV). VI, 1, 11, S. 7,5–9: 11. Cur lapides non continui generantur, sed per modum asserum ita, (ita A Alb.: lata LV) quod unus generatur super alium.

01 Buch VI Prolegomena.indd 11

10/01/23 22:28

XII

Prolegomena

Responsio: Huius causa non est alia, nisi quia humiditas materiae lapidis non satis unctuosa et viscosa evaporavit ab ea in lapidis coagulatione, et ideo remansit terra comminuibilis (comminuibilis A Alb.: commineralis LV) et dura propter virtutem coagulationis lapidis circumstantis. VI, 1, 14, S. 8,32–33 Responsio: Quia ab intrinseco est et completur pepansi et non coquitur epsesi nec assatur (epsesi nec assatur A Alb., om. LV) optesi VI, 1, 24, S. 12,48 24. Cur lapides duri (duri A Alb.: quidam LV) non scinduntur ad regulam nec sunt dolabiles. VI, 1, 29, S. 13,6–7 Ab animali autem et planta egrediuntur superfluitates, a planta quidem (quidem A: nichil LV) per poros occultos, ab animali vero per poros occultos et manifestos Der Vergleich mit dem Wortlaut des aus Albertus Magnus exzerpierten Textes (Abkürkung Alb.) zeigt, dass die Lesart des cod. A in den meisten Fällen dem Quellentext entspricht und dass die durch L und V übereinstimmend überlieferte Variante fehlerhaft ist. Diese gemeinsamen Fehler sind auf eine Vorlage zurückzuführen, von der L und V abhängen. In textkritischer Hinsicht bedeutet diese Feststellung, dass die Übereinstimmung von A und L bzw. von A und V für die Beurteilung der Varianten entscheidend ist. Der besondere Wert von A im Hinblick auf die Textkonstitution wird ferner dadurch bestätigt, dass L oft den Text in einer abgekürzten Form überliefert. Bei den von L ausgelassenen Stellen ist man wesentlich auf A angewiesen, denn die Qualität von V ist im Allgemeinen sehr schlecht, wie aus folgenden Textbeispielen ersichtlich ist: VI, 1, 29, S. 13, 1–7: Cur nihil omnino superfluitatis (superfluitatis Alb. AL: superfluitas V) exsudat ex (exsudat ex Alb. A: evaporat de V exudat de L) corporibus minerarum, sive sint lapides, sive metalla (metalla Alb. AL: metalle V). Responsio: Hoc est, eo quod partes minerarum (minerarum Alb. AL: add. licet V) nullam habent (habent Alb. AL: habet V) raritatem, per cuius spongiositatem aliquid (aliquid Alb. A: aliquod L) possit fluere. Propterea nihil egreditur ex ipsis praeter ipsa, quia liquefactis corporibus quarundam minerarum, ipsae totae fluunt secundum suas (suas Alb. AL: suos V add. a L) substantias. Ab animali autem et planta egrediuntur (egrediuntur Alb. AL: egreditur V) superfluitates, a planta quidem (quidem Alb. A: nihil LV) per poros occultos, ab animali vero per poros occultos et manifestos. VI, 1, 34, S. 15, 52–60: Cur flavus color invenitur in lapidibus quibusdam perspicuis. Responsio: Si substantia lapidis fuerit perspicua valde clara et multum subtile terrestre combustum et quasi vaporosum, tunc erit color (color Alb. AL: calor V)

01 Buch VI Prolegomena.indd 12

10/01/23 22:28

Prolegomena

XIII

flavus sapphiri clarissimi et habet differentias colorum, secundum quod id perspicuum (perspicuum Alb. AL: add. est V) cum suo subtili terrestri combusto fuerit clarius vel obscurius. Flavus enim clarus (vel … clarus om. L) et purus color absque dubio causatur ex multo perspicuo: quando visus penetrat in ipsum, ita quod lux non obviat visui neque aliquod luminosum. Si autem cum tali combusto vaporoso (vaporoso Alb. AL: vaporosus V) terrestri sit (terrestri sit Alb. AL: inv. V) perspicuum aqueum aliquantum spissum, tunc resultat color (color Alb. A: calor LV) hyacinthi, qui satis minus clarus est quam color (color Alb. AL: calor V) sapphiri nobilis. VI, 2, 25, S. 61, 10–16: Cur humiditates metallorum sunt unctuosae. Responsio: Si consideremus humiditates, quae difficile separantur ab his, quibus sunt naturales, non invenimus aliquas, nisi unctuosas et viscosas, quia harum partes connectuntur sicut catenae (catenae Alb. AL: om. V), et una earum (earum Alb. AL: illarum V) ex alia de facili evelli non potest. Cum igitur etiam magna adustione de metallis humiditates eorum non evellantur (evellantur Alb. A: evellentur LV), oportet ipsas esse unctuosas, et hoc esse causam ductibilitatis et liquabilitatis eorum. VI, 2, 84, S. 79, 65–76: Cur chalybs et ferrum indurantur quando candentia (candentia Alb. A: cadentia V) immerguntur aquae frigidae. Responsio: Quia tunc per frigidum velox reprimitur calidum ferri in profundum, quod secum trahit humidum diffusum per ferrum. Et cum congregatum fuerit in ipso calidum in centro ferri, tunc ibi (ibi Alb. AV: illi L) aduritur multum de humido, et sic duratur (duratur Alb. AL: induratur V) ferrum. Et si esset aqua vehementis siccitatis, in qua ferrum extinguitur, tunc multum induraretur, ita quod postea confricatione aliorum corporum non cito consumeretur (consumeretur Alb. AL: consueretur V). Et si esset gladius, secaret (secaret Alb. A: siccaret V) aliud ferrum fortiter, sicut si extingueretur saepius in aqua raphani commixta cum humore, qui exprimitur de vermibus, qui dicuntur lumbrici terrestres (terrestres Alb. A: terrae V). Sic enim indurant ingeniatores axes, in quibus volvuntur rotae, et quidam milites hoc modo indurant (hoc … indurant Alb. A: indurant hoc modo V) acies gladiorum et acumina lancearum suarum (Et si esset gladius … suarum: om. L). II. TECHNISCHE ERLÄUTERUNGEN 1. Zum Text Um das Lesen des Textes zu erleichtern, wurde die Schreibweise der codd. an die klassische angeglichen (so z. B. nichil: nihil, diffinicio: definitio, ydemptitas: identitas; Ysidorus: Isidorus). Unterschiede graphischer Art zwischen den Textzeugen werden im Apparat nicht vermerkt. Im Unterschied zu den anderen CORPUS-Bänden wurde in dieser Edition auf die Auszeichnung der Quellenzitate im Text durch An- und Abführungszeichen verzichtet. Heinrich von Herford parafrasiert in der Regel seine Quelle, sodass eine Hervorhebung zitierter Wörter und Satzteile die Lektüre des Textes zu stark beeinträchtigen würde.

01 Buch VI Prolegomena.indd 13

10/01/23 22:28

XIV

Prolegomena

Man vergleiche folgenden Beispiele, in denen die wörtlichen Zitate in der traditionellen Art durch Anführungszeichen markiert werden: Catena aurea entium, VI, 1, 43, S. 17–18, 10–23: Cur quidam contendunt lapides nullas virtutes habere. Responsio: “Causa virtutis lapidum occulta est valde et” varie “videntur in ea sensisse” diversi philosophi. “Multi etiam dubitare videntur an insit lapidibus aliqua virtus de his, quae” dicuntur eis inesse, “sicut curare anthraces, fugare venena, conciliare corda hominum, facere victorias et huiusmodi asserentes nihil inesse composito nisi ex” componentibus. Virtutes autem dictae “non” insunt eis “ex” suis “componentibus”, sed “calidum durum humidum” etc.; et iterum “cum animata nobiliora sint quam lapides”, potius “deberent” “virtutes” has “habere” quam lapides. Propter haec “igitur” et similia contendunt “lapides virtutes” non “habere”. Cuius tamen contrarium “expertum est” frequentissime: quia “videmus magnetem attrahere ferrum et adamantem illam virtutem in magnete restringere. Adhuc autem expertum est sapphiros aliquos anthraces” sanare “et unum tale” vidimus “oculis nostris. Hoc etiam ab omnibus” fere “vulgatum est et non potest esse quin in toto vel in parte sit verum, quod communiter ab omnibus dictum est”. Catena aurea entium, VI, 1, 104, S. 40, 1–11: Cur falcanos, qui arsenicum vel auripigmentum dicitur, de genere lapidis est, quo frequenter utuntur falsarii. Responsio: “Falcanos” “alio nomine

01 Buch VI Prolegomena.indd 14

Alb., Miner. II 1 1, Borgnet S. 23b–24a:

Causa autem virtutis lapidum occulta est valde, et varia in ea sensisse videntur multi physiologorum. Multi etiam dubitare videntur an insit lapidibus virtus aliqua de his quae videntur esse in eis, sicut curare anthraces, fugare venena, conciliare corda hominum, facere victorias, et hujusmodi, asserentes nihil inesse composito nisi ex compositione et compositis. Operatio enim talis qualis dicitur inesse lapidibus, non causatur ex componentibus eosdem. Ex illis enim non convenit eis nisi calidum et humidum et durum et passibile esse et hujusmodi, quae in antecedentibus determinata sunt. Amplius autem cum nobiliora sint animata quam lapides, deberent, ut inquiunt, potius habere virtutes quae lapidibus attribuuntur quam lapides. His igitur et hujusmodi rationibus utuntur, qui nullas concedunt lapides virtutes habere. Hujus autem contrarium expertum est sapientissime: quoniam magnetem videmus forum attrahere, et adamantem illam virtutem in magnete restringere. Adhuc autem expertum est saphiros aliquos anthraces fugare, et unum tale videmus oculis nostris. Hoc etiam ab omnibus vulgatum est, et non potest esse quin in toto vel in parte sit verum quod ab omnibus communiter est dictum.

Alb., Miner. II 2 6, Borgnet S. 37a:

Falcones, quod alio nomine arseni-

10/01/23 22:28

Prolegomena

arsenicum et a vulgo auripigmentum vocatur”, quem lapidem “alchimici unum de spiritibus vocant. Habet naturam sulphuris in calefaciendo et desiccando, et cum calcinatur per ignem, nigrum efficitur, et statim sublimatione efficitur albissimum” vivi simile. “Et si iterum calcinetur, iterum nigrum efficitur et” iterata “sublimatione efficitur albissimum. Et cum” haec “ter vel quater” iterantur “in ipso, tantum efficitur adustivum, quod aeri” appositum “statim facit foramina per ipsum et exurit vehementer omnia metalla praeter aurum solum. Appositum autem aeri ipsum in album colorem transmutat: propter quod falsarii utuntur ipso, quando aes volunt facere simile argento, quia magnum in hoc habet effectum”. Catena aurea entium, VI, 2, 30, S. 62, 63–71: Cur quaedam minus sunt productibilia. Responsio ibidem: “Propter alteram duarum causarum” vel ambas “hoc in” eis “contingit. Aut enim magis grossum et non depuratum habent humidum, quod non est adeo dilatabile, aut balbutientem passa sunt mixturam in” quantum “pars deserit partem vicinam”, cum producitur, “extra quam extendit eam malleus percutiens. Propter quod etiam” metalla alchimica non bene

“producuntur”;

01 Buch VI Prolegomena.indd 15

XV

cum vocatur, et a vulgo auripigmentum, idem significat. Est autem de genere lapidum citrinum et rubeum, quem lapidum unum de spiritibus vocant Alchimici. Habet autem naturam sulphuris in calefaciendo et desiccando, et cum calcinatur per ignem, nigrum efficitur, et statim sublimatione efficitur albissimum. Et si iterum calcinetur, iterum efficitur nigrum, et iterata calcinatione efficitur albissimum: et cum hoc ter vel quater iteratur in ipso, tantum efficitur adustivum, quod aeri compositum statim facit foramina per ipsum, et exurit vehementer omnia metalla praeter aurum solum: appositum autem aeri ipsum in album colorem transmutat: propter quod falsarii utuntur ipso quando aes volunt facere simile argento: quia magnum in hoc habet effectum. Alb., Miner. III 2 2, Borgnet S. 77a–b:

[…] propter alteram duarum causarum hoc in ipsis contingit: aut enim magis grossum et non depuratum habent humidum, quod non est adeo dilatabile: aut balbutientem passa sunt mixturam, in qua cum producitur, pars deserit partem vicinam extra quam extendit eam malleus percutiens. Propter quod etiam in alchimicorum operatione probatur error incidere: quia propter multam mixturam alborum vel citrinorum corporum cum argento vivo in confectione quam elixir vocant, intra siccum super humidum in metallis eorum, et non sunt fortiter conjacentia et permixta: et ideo frequentissime scinduntur quando producuntur metalla quae faciunt alchimici, nisi valde imitentur naturam, et opus naturae attingant, sicut supra diximus. Cum enim miscentur sibi metalla, sicut stannum et aes, vel aliqua alia, propter

10/01/23 22:28

XVI

Prolegomena

“balbutientem” enim habent “mixturam”, “et franguntur quando” producuntur “malleo, eo quod non” bene “permixta sed” quasi “composita” videantur, “et unum subintravit alterum, colorans ipsum tantum”.

balbutientem mixturam amittunt ductibilitatem, et franguntur quando percutiuntur malleo: eo quod non permixta, sed composita: et unum subintravit alterum, colorans ipsum tantum. Haec igitur est causa ductibilitatis.

Eine solche Auszeichnung würde nicht dazu dienen, das Verhältnis von Heinrichs Text zum Quellentext zu klären. Der interessierte Leser wird daher auf die Quelle verwiesen, die jeweils im Apparat mitgeteilt wird. 2. Zum Quellenapparat Die im Quellenapparat benutzten und in abgekürzter Weise zitierten Editionen werden im Literaturverzeichnis mit vollständigen Angaben angeführt. Den Quellennachweisen werden die neuesten kritischen Editionen zugrundegelegt. 3. Zum Variantenapparat Der Variantenapparat ist negativ angelegt. Zufällige Abweichungen von der durch A überlieferten Nummerierung werden nicht notiert. IV. ABKÜRZUNGEN a. corr. ante correctionem ad. l. ad locum add. addidit (-erunt) ap. apud app. apparatus cap. capitulum cf. conferatur codd. codices comm. commentum coni. conieci del. delevit, deletum ed. edidit, editio ex corr. ex correctione exp. expunxit ibid. ibidem in marg. in margine inv. invertit lac. lacuna lin. linea

01 Buch VI Prolegomena.indd 16

m. post. manus posterior n. nota, numerus om. omisit prob. probatio prol. prologus prop. propositio quaest. quaestio scr. scripsi spec. specialiter sqq. sequentes sup. lin. supra lineam suppl. supplevit s.v. sub voce t. comm. textus commenti t. lect. textus lectionis tract. tractatus transl. translatio var. lect. varia lectio v. g. verbi gratia

10/01/23 22:28

LITERATURVERZEICHNIS Albertus Magnus, Meteora, ed. P. Hossfeld, Münster i.W. 2003 = Opera omnia, editio Coloniensis 6,1. – Mineralia, ed. A. Borgnet, Paris 1890 = Opera omnia, editio Parisiensis 5. – De vegetabilibus libri VII, ed. E. Meyer – C. Jessen, Berlin 1867. Aristoteles, De generatione et corruptione. Translatio vetus, ed. J. Judycka, Leiden 1986 = Aristoteles Latinus 9,1. – Meteorologica. Translatio Guillelmi de Morbeka, ed. G. Vuillemin-Diem, 2 voll., Turnhout 2008 = Aristoteles Latinus 10,2. – Metaphysica, lib. I-XIV. Recensio et Translatio Guillelmi de Moerbeka, ed. G. Vuillemin-Diem, 2 voll., Leiden–New York–Köln 1995 = Aristoteles Latinus 25,3. – Politica, lib. I-II.11. Translatio prior imperfecta interprete Guillelmo de Moerbeka (?), ed. P. Michaud-Quantin, Bruges 1961 = Aristoteles Latinus 29,1. – Problems, ed. W. S. Hett, 2 voll., London 1936–1937 = Loeb Classical Library 316–317. Ps. Aristoteles, Secretum secretorum, cum glossis et notulis, ed. R. Steele, Oxford 1920 = Opera hactenus inedita Rogeri Baconi 5. Arnoldus Saxo, Liber de floribus rerum naturalium, ed. E. Stange, Erfurt 1905. Auctoritates Aristotelis, ed. J. Hamesse, Louvain–Paris 1974 = Philosophes médié­vaux 17. Averroes, Meteorologica, in Aristotelis Opera cum Averrois commentariis, ed. Venetiis 1562 (Nachdruck Frankfurt a. M. 1962). Avicenna, De mineralibus, ed. E. Rubino in E. Rubino – S. Pagani, Il De mineralibus di Avicenna tradotto da Alfredo di Shareshill, in Bulletin de Philosophie Médiévale 58 (2016), S. 23–87. Avicenna, Liber canonis de medicina (transl. Gerardus Cremonensis), Venetiis 1507 (Nachdruck Hildesheim 1964). Biblia Sacra iuxta Vulgatam versionem, ed. R. Weber (adiuvantibus B. Fischer – I. Gribomont – H. F. D. Sparks – W. Thiele), 2 voll., Stuttgart 2007. Costa ben Luca, De physicis ligaturis, ed. J. Wilcox – J. M. Riddle, in Medieval Encounters 1,1 (1995), S. 31–39. Constantinus Africanus, De gradibus, in: Costantini Africani opera, II, Basileae 1539. Galenus, Claudius, De semplicium medicamentorum facultatibus, in: Galieni Pergamensis […] opera, Venetiis 1490. Gariopontus, Passionarius Galieni, Biblioteca Apostolica Vaticana, Vat. lat. 5368, ff. 1r–152v. Hugutio Pisanus, Derivationes, ed. E. Cecchini et al., 2 voll., Firenze 2004 = Edizione nazionale dei testi mediolatini, 11.

01 Buch VI Prolegomena.indd 17

10/01/23 22:28

XVIII

Literaturverzeichnis

Iohannes Damascenus, De fide orthodoxa, ed. M. Buytaert, New York–Paderborn 1955 = Franciscan Institute publications 8. Iohannes de Sancto Amando, Expositio super Antidotarium Nicolai, Biblioteca Apostolica Vaticana, Vat. lat. 2459, ff. 1r–32v. Isidorus Hispalensis, Etymologiarum sive originum libri XX, ed. W. M. Lindsay, Oxford 1991. - Liber trium verborum, ed. J. Manget, in Bibliotheca chemica curiosa seu Kh  alid ibn Yaz id, rerum ad alchemiam pertinentium, II, Coloniae Allobrogum 1702, S. 189–191. Lucretius Carus, Titus, De rerum natura, ed. C. Bailey, Oxford, 1963. Marbodus Redoniensis, De lapidibus, ed. J. M. Riddle, Wiesbaden 1977. Ps. Mattheus Platearius, Circa instans, in: Practica Ioannis Serapionis, Lugduni 1525. – Circa instans in einer Fassung des XIII. Jahrhunderts aus der Universitätsbibliothek Erlangen, ed. H. Wölfel, Berlin 1939. Nicolaus Peripateticus, Quaestiones, ed. S. Wielgus, Wrocław 1974 = Medievalia philosophica Polonorum 17. Odo Magdeburgensis, Macer floridus, ed. L. Choulant, Leipzig 1832. Ovidius Naso, Publius, Metamorphoseon, ed. R. J. Tarrant, Oxford 2004. Paulus Orosius, Historia adversos paganos, ed. K. Zangemeister, Leipzig 1889. Plato, Timaeus a Calcidio translatus commentarioque instructus, ed. J. H. Waszink, London– Leiden 1962 = Plato Latinus 4, S. 5–52. Ps. Ptolomaeus, Centiloquium, in: Ptolomaei Liber quadripartiti, Venetiis 1493. Rasis, De aluminibus et salibus, ed. R. Steele in, R. Steele, Practical Chemistry in the Twelfth Century, in Isis 12,1 (1929), S. 10–46. Rasis, Liber Rasis ad Almansorem, Venetiis 1497. Servius Grammaticus, Commentarius in Vergilii Aeneidos libros, ed. G. Thilo, 2 voll., Leipzig 1881–1884. Theophilus Monachus, De diversis artibus, ed. R. Hendrie, London 1847. Thomas de Aquino, Commentaria in octo libros Physicorum Aristotelis, Romae 1884. Vergilius Maro, Publius, Aeneis, ed. G. B. Conte, Berlin 2009.

01 Buch VI Prolegomena.indd 18

10/01/23 22:28

HENRICI DE HERVORDIA CATENA AUREA ENTIUM

LIBER SEXTUS ANSAE I – III

02 Buch VI Text.indd 1

23/10/22 21:52

02 Buch VI Text.indd 2

23/10/22 21:52

LIBER SEXTUS Sextus liber est de iam mixtis quibusdam secundum se. Sunt siquidem mixto­ rum quaedam inanimata, ut mineralia, quaedam animata, ut vegetabilia, etc. Mine­ ralium quidem sunt lapides et metalla et inter haec media, de quibus est hic liber. Et habet ansas tres.

10

Dicto de simplicibus et de his, quae sunt in via ad mixtionem, et de modis com­ mixtionis et de passionibus consequentibus diversitates mixtorum, secundum quod mixta sunt, et de eorum subiectis, quae substant passionibus ipsis, nunc dicendum est de singulis mixtorum secundum genera sua. Sunt autem mixtorum quaedam inanimata, ut mineralia, quaedam animata, ut vegetabilia. Et reliqua mineralium quaedam sunt lapides, de quibus in communi primo et post in speciali, quaedam metalla, de quibus similiter, quaedam media, ut venae terrae et huiusmodi.

2 Sextus … (5) tres: Sextus liber vel sexta pars Catenae aureae etc. vel problematum fratris Hinrici etc. in de mineralibus. Incipit sexta pars Catenae aureae et est de mineralibus omnibus et lapidibus et metallis et mediis L Sexta pars Catenae. Incipit sextus liber vel sexta pars Catenae auree et est de mineralibus omnibus et lapidibus et metallis et mediis. Et continet haec ansa prima Catenae 158 quaestiones V 6 Dicto … (12) huiusmodi om. A 6 mixtionem: commixtionem V 12 quaedam: quidam V

02 Buch VI Text.indd 3

23/10/22 21:52

ANSA PRIMA istius sexti libri est de lapidibus communibus et pretiosis in generali et in speciali et habet quaestiones 158. 1. Cur non investigamus hic de differentia lapidum et spiritus sive animae et corporis sive substantiae et accidentis. Responsio: Quia haec speculationes occultae sunt, pertinent enim ad alchi­ miam et occultis valde fulciuntur rationibus et instrumentis. Ipsi enim lapidem vel corpus vel substantiam vocant omne id, quod non evaporat in igne. Id autem, quod evaporat in igne vel fugit ignem, sicut argentum vivum et sulphur, ex quibus diversorum colorum fiunt ea, quae vocantur lapides, vocant spiritum vel animam vel accidens. Albertus, Mineralium, lib. I, tract. 1, cap. 11).

20

2. Cur in quibusdam et non omnibus locis est virtus mineralis et unde. Responsio: Virtus loci mineralis ex tribus virtutibus congregatur, scilicet virtute motoris orbis et virtute orbis moti cum omnibus partibus suis et figuris partium, quae resultant ex situ partium diversimode se respicientium secundum diversam motorum velocitatem et tarditatem. Tertia est virtus elementalis, scilicet calidum, frigidum, humidum, siccum vel commixtum ex his. Prima virtus, scilicet motoris, est ut forma digerens et formans omne illud, quod generatur, sicut virtus artis ad materiam artificiati se habet. Secunda virtus scilicet orbis moti est sicut operatio manus. Et tertia virtus est sicut operatio instrumenti, quod manu movetur et diri­ gitur usque in finem intentum ab artifice. Et ideo dixit Aristoteles2), quod omne opus naturae est opus intelligentiae. Locus autem recipit has virtutes, sicut recipit matrix virtutem formativam embryonis. Sicut autem in animalibus, quae ex putre­ factione generantur, infunditur virtus formativa et vivificativa ex stellis, sic in qui­ busdam locis in materia lapidum infunditur virtus lapidum formativa, quae dicitur virtus mineralis. Idem, ibidem, cap. 83).

30

1)

cf. Alb., Miner. I 1 1; Borgnet 2a  –  b (33)  omne … (34)  intelligentiae: Auctor. Arist., 1,n.282; Hamesse 139 3) Alb., Miner. I 1 8; Borgnet 11a 2)

18 speculationes: speculationis A | occultae sunt inv. V 20 vocant: notant L | id: illud V | igne add. vel fugit ignem sicut argentum vivum et sulphur ex quibus diversorum colorum fiunt sed exp. A | Id: Illud V 21 evaporat: vaporat A 22 vocantur: vocant  LV 24 non 30 formans: conformans LV | add. in L 27 se om. V 28 elementalis: essentialis V 31 artificiati om. A 35 matrix: materiae V 37 lapidum1 illud: id AL | virtus: verum L add. lapidum V | lapidum formativa inv. V 38 virtus om. L | Idem … 8: ibidem cap. 8 idem V om. L

02 Buch VI Text.indd 4

23/10/22 21:52

liber VI, ansa 1, quaest. 1–5

40

50

5

3. Cur in terris solidae superficiei, ex quibus vapor exspirare non potest, est virtus loci mineralis et lapides multi generantur. In terra autem molli caenulenta, quae prius inficit aquam, quam apprehendat eam in suis proprietatibus, lapides generari non possunt. Responsio: In quocumque loco terra unctuosa per vaporem in se reflexum commiscetur, vel in quo terrae vires apprehendunt aquae materiam et trahunt ipsam et inclinant vehementer ad siccitatem, ibi pro certo est locus mineralis et generationis lapidum. Tales sunt terrae solide superficiei etc. Ibidem1).  Et cur in ripis quorundam sempiternorum fluminum multi lapides generantur. Responsio: Quia tales ripae solidissimae sunt claudentes in se vapores elevatos. Et etiam illae ripae vaporosae sunt eo, quod calor ex reflexione luminis super aquas excitatus frigiditate aquae repellitur ad litus et in partibus terrae invisceratus aquam commixtam decoquit et in lapidem indurat. Et ex eadem causa fundus fluviorum talium lapidiosus efficitur eo, quod calor in litoribus aquae in terra sub aqua pene­ trat. Et cum aqua replet undique poros, quibus evaporare posset, sumit et commiscet et decoquit, quod commixtum est in lapidem. Ibidem2). 4. Cur in mineralibus et metallis, quae videntur constare per frigidum, acceptio formae est per calidum. Responsio Meteororum, lib. IV, tract. 1, cap. 23): Albertus responsionem bonam ponit.  Cur a calidis aquis etc. Vide in quaest. 9.

60

5. Cur quaedam aquae ea, quae sunt in ipsis immersa, convertunt in lapides. Responsio: Quarundam aquarum fluxus est per virtutes minerales fortissimas et, cum fluunt per tales materias, induuntur ipsis virtutibus mineralibus, et ideo ea, quae immersa sunt in ipsis, convertunt in lapides citius vel tardius, secundum quod fortificatur vel debilitatur in eis virtus mineralis lapidificativa. Ibidem4).

1)

Alb., Miner. I 1 8; Borgnet 11a – b Alb., Miner. I 1 8; Borgnet 11b 3) cf. Alb., Meteor. IV 1 2; Hoßfeld 212,34 – 44 4) Alb., Miner. I 1 8; Borgnet 11b 2)

39 Cur … (46) Ibidem om. sed add. post (59) ponit V | exspirare: inspissari A 41 prius: potius Alb. | apprehendat: apprehendit L 44 apprehendunt add. apprehendunt A 45 certo: torto V 46 etc. Ibidem om. L 47 Et … (61) 9 om. L | Et … (48) generantur om. V 49 elevatos om. V 52 decoquit: coquit V 53 penetrat: putrescit V 54 sumit: simul Alb. 56 metallis: metallicis LV | videntur: videtur A 57 calidum corr.ex frigidum in marg. A 60 Cur … (61) 9 om. LV 62 ea om. L 64 induuntur: imbibuntur 58 IV: III V | 2: 3 V Alb. 65  convertunt: convertuntur V | secundum: sed V 66 vel: et L | Ibidem add. etc. L

02 Buch VI Text.indd 5

23/10/22 21:52

6

Catena aurea entium

6. Cur aqua divisa a fonte iuxta ripam fusa citius in lapidem convertitur, si virtu­ tem mineralem habeat, quam ipsa aqua fluens in fonte vel flumine vel mari. Responsio: Quia virtus illa citius vincit parvum et divisum quam multum et indi­ visum, sicut est in virtute aliquid convertente: omnis enim talis virtus citius conver­ tit parvum quam multum. Ibidem1).

70

7. Cur eadem aqua in loco non iuxta ripam illam fusa non convertitur in lapidem. Responsio: Hoc ideo fit, quia cum est extra locum mineralem, evaporat et corrum­ pitur, sicut et omnis alia res corrumpitur extra locum suae generationis. Ibidem2). 8. Cur aquae fluentes per virtutes minerales ipsis virtutibus mineralibus induuntur. Responsio: Hoc probatur per alia aquae accidentia, sicut est sapor sulphuris vel auripigmenti vel amaritudo. Hos enim sapores non contrahit aqua nisi ex locis, per quae transit. Eodem omnino modo fit, quod virtus mineralis cum materia vaporosa lapidis trahitur ab aqua, et aqua tota inficitur tali spiritu et vapore, et cum vincere potest aquam, convertit eam in lapidem. Citius tamen convertit magis terrestria sicut ligna et plantas et corpora animalium vel aliquid huiusmodi eo, quod haec aqua immersa a tali virtute apprehenduntur et trahuntur ad terrestrem naturam lapidis materiae convenientem, quam exsiccat et coagulat et ad speciem ducit vis mineralis in aqua diffusa. Ibidem3).

80

9. Cur in aquis frequentissime sunt loca mineralia, quae generant lapides. Responsio: Quia loca illa fortissime sunt virtutibus mineralibus apprehensa; unde et ligna iacentia in quibusdam aquis et maribus convertuntur in lapides et retinent figuram lignorum. Et aliquando tempore domini Alberti in mari Danico iuxta civitatem Danicensem inventus est ramus magnus arboris, in quo erat nidus avium, et aves parvae in nido et omnia conversa in lapides erant parum declinan­ tes ad rubedinem. Quod aliter esse non potuit, nisi quia procellis et undis evulsa arbor tempore, quo in ea fuit nidus et aves, in aquam cecidit et postea per virtutem loci, in quo iacebant, in lapides universa sunt conversa. Est etiam fons in Scotia, de quo verissime traditur, quod omnia, quae merguntur in ipsum, in lapidem conver­

90

1)

Alb., Miner. I 1 8; Borgnet 11b Alb., Miner. I 1 8; Borgnet 11b 3) Alb., Miner. I 1 8; Borgnet 11b – 12a 2)

67 a fonte om. V 69 citius om. L | divisum ex indivisum corr. L 70 in add. cum V 72 aqua … loco om. V | non2 om. sed suppl. sup. lin. V | convertitur: add. omnium L 78 omnino modo om. V 79 lapidis: convertit V 77  contrahit: trahit V lapidiam V 80 eam om. V 81 aliquid: aliquod V 82 aqua: aquae A | a: et A | 84 Ibidem om. L 85 Cur … (99) trahuntur add. vincuntur A 83 ducit: ducat V 87 et1 om. V | iacentia … aquis: in quibusdam aquis iacentia V | et2: in rebus om. L V 89 Danicensem: Danicensum V Lubicensem Alb. | quo: qua V 90 conversa … erant: 91 erant conversa in lapides V | declinantes … rubedinem: ad rubedinem declinantes A 93 in1 … universa: universa in lapidem potuit: poterat A 92 in1 … fuit: fuit in ea V V | Scotia: Gothia Alb. 94 merguntur: immerguntur A | in2 … convertit: convertit in lapide V

02 Buch VI Text.indd 6

23/10/22 21:52

liber VI, ansa 1, quaest. 6–13

7

tit intantum, quod misit ad eum imperator Fredericus chirothecam sigillatam, ut probaret rei veritatem, quae cum per aliquot dies dimidia mersa esset in fontem, medietas eius et medietas sigilli versa sunt in lapidem altera medietate corio et cera manentibus. Ibidem, cap. 71). Et Ovidius, Metamorphoseon, lib. XV 2): Flumen habent Cicones, quod potum saxea reddit viscera, quod tactis inducit marmorea rebus. 1

10. Cur in quibusdam maribus et aquis innatae plantae ita sunt vicinae naturis lapidum, quod ad modicum exitum earum in aerem formam lapidis accipiunt. Responsio: Signum huius est in generatione lapidis, qui dicitur corallus, de quo post dicetur. Albertus, ibidem3).

10

11. Cur lapides non continui generantur, sed per modum asserum ita, quod unus generatur super alium. Responsio: Huius causa non est alia, nisi quia humiditas materiae lapidis non satis unctuosa et viscosa evaporavit ab ea in lapidis coagulatione, et ideo remansit terra comminuibilis et dura propter virtutem coagulationis lapidis circumstantis. Lib. I, tract. 1, cap. 24).

20

12. Cur aliquando iuxta ripas fluminum et marium invenitur multitudo magna parvorum lapidum colligatorum, quasi caemento fortissimo, ac si de muro aliquo sumpti sint, propter quod quidam putant opera Antiquorum fuisse in locis illis et esse destructa per aquam. Responsio: Huius causa est, quod primo fuerunt coagulati illi silices ibidem divisim et fuit materia illa in loco illo ad modum calcis adusta per optesim, cui postea influens aqua commiscuit eam, et lapides per eandem iterato decocti coagu­ lati sunt. Est autem caementum istud durissimum, quia quotiescumque decoctum optesi siccum terrestre calcinatur et iterato optesi coagulatur, supra modum durum efficitur, quasi inconsumptibile per ignem. Lib. I, tract. 2, cap. 75). 13. Cur quod mirabilius est, per totam longitudinem litoris invenitur aliquando ordo laterum, ac si artificialiter ibi positi sint, cum tamen hoc non videatur esse

1)

Alb., Miner. I 1 7; Borgnet 10a – b Ovid., Metamorph. XV 313 – 314; Tarrant 458 3) Alb., Miner. I 1 7; Borgnet 10a 4) Alb., Miner. I 1 2; Borgnet 3b 5) Alb., Miner. I 2 7; Borgnet 20b – 21a 2)

95 misit … Fredericus: imperator Fredericus misit ad eum V 96 cum om. A | dimidia 99 rebus add. Ovidius V 1 in om. A | ita om. om. V 98 Cicones: Ciconas V 5 ita: lata LV V 2 lapidis: lapidum V 3 qui: quae V 4 Albertus ibidem om. L 7 non … nisi: est V | est add. in L 8 in om. sed suppl. sup. lin. V | lapidis: lapides A | remansit: mansit L 9 comminuibilis: commineralis LV 10 Lib. … 2 om. L | cap. add. 15 causa: causam LV | est om. LV 18 autem: illud A | istud om. 1 et A 11 et om. L 20 quasi: quia  V | Lib. … 7 om. L A | quotiescumque lac. A | decoctum: decoctione A 22 esse 21 Cur … (30) Ibidem om.  L | litoris: litorum V | invenitur: inveniuntur V opus inv. V

02 Buch VI Text.indd 7

23/10/22 21:52

8

Catena aurea entium

opus artis eo, quod valde tenue est, non habens modum muri alicuius, sed tantum later iuxta laterem sic nihil habens supra se vel infra se de lateribus. Responsio: Non est causa, quare lateres tantum ab arte et non etiam a natura fieri dicantur. Si enim lutum tenax in terra commisceatur et calido incluso postea decoquatur in terra, later melior fit in terra per naturam quam per artem. Et hoc maxime iuxta litora marium et ripas fluviorum potest fieri eo, quod illa loca humi­ da frequenter miscentur, et radiis solis calefiunt, et solida sunt ad continendum sub terra calorem, ne evaporet. Ibidem1).

30

14. Cur formatio vel generatio lapidum naturalis est similiter et metallorum. Responsio: Quia ab intrinseco est et completur pepansi et non coquitur epsesi nec assatur optesi2). Virtus enim formativa lapidis infunditur materiae lapidis in terra a stellis, sicut virtus formativa animalis materiae embryonis in matrice a patre et sicut haec est intrinseca materiae embryonis3); et pepansi complet embryonem non epsesi per humidum viscosum matricis circumstantis nec optesi per calidum extrinsecum eiusdem. Sic est et generatio lapidum. Ibidem, tract. 2, cap. 84). 15. Cur terra pura lapis non fit5). Responsio: Quia terra sine humido non continuaretur ad soliditatem lapidis. Causa enim continuationis est humidum: hoc enim sua subtilitate unam partem terrae fluere facit ad aliam. Et si humidum sit viscosum et glutinosum ita, quod par­ tes eius cum partibus terrestribus coniaceant sicut hami catenarum, tunc siccum terrae retinet humidum et humidum aqueum existens in terra facit continuatio­ nem, ut coagulari possit in lapidem. Ibidem, tract. 1, cap. 26).

40

16. Cur aqua pura lapis non fit. Responsio: Dicimus lapidum materiam esse aut speciem terrae cuiusdam, ut lapidum terminatorum, aut speciem aquae quandam, ut lapidum transparentium. Vincit enim in lapidibus aliquod istorum elementorum. Dico autem speciem aquae quandam, id est aquam a sicco terrestri subtili passam, quia sine illo aqua pura non

1) 2) 3) 4) 5) 6)

Alb., Miner. I 2 7; Borgnet 20b – 21a (32)  completur … (33)  optesi: cf. Alb., Miner. III 1 3; Borgnet 62b (33)  Virtus … (34)  embryonis: cf. Alb., Miner. I 1 8; Borgnet 11a cf. Alb., Miner. I 2 8; Borgnet 21b cf. Alb., Miner. I 1 2; Borgnet 3a; ex Avic., De min.; Rubino 35,1 Alb., Miner. I 1 2; Borgnet 3a – b

23  eo: et V | sed tantum: cum V 24 sic om. V 25 Responsio add. responsio V | Non om. V | ab arte add. ab arte V 26 commisceatur: commiscentur V | postea add. postea  V 29 miscentur: commiscentur V | solida: solita A 31 lapidum: lapidis A 32 epsesi … 39 humido add. co sed exp. L 40 unam (33) assatur om. LV 37 Ibidem … 8 om. L … (41) facit: terram facit unam partem V 42 coniaceant: coniacent V 43 existens 45 lapis post fit L post continuationem V | in terra: intra Alb. 44 Ibidem … 2 om. L 46 lapidum materiam inv. V add. materia L 47 lapidum: lapidem LV 48 istorum add. transparentium sed exp. A 49 id est: et L | subtili om. V subtilibus L | pura add. ut V

02 Buch VI Text.indd 8

23/10/22 21:52

liber VI, ansa 1, quaest. 14–19 50

9

haberet, unde teminaretur: est enim humidum male terminabile termino proprio, quamvis bene terminabile sit termino alieno1). Illo autem terminato consolidatur in lapidem transparentem, qui subtilior est in commixtione et clarioris perspicuita­ tis. Ibidem, cap. 32). 17. Cur inter lapides frequenter inveniuntur remanentes venae terrae durae et siccae, quae, cum comprimitur vel contunditur, fit pulvis. Responsio: Huius causa alia non est, nisi quia humiditas eius non satis unctuo­ sa nec satis viscosa evaporavit ab ea in lapidis coagulatione, et ideo remansit terra comminuibilis et dura propter virtutem coagulationis lapidis circumstantis. Ibi­ dem, cap. 23).

60

70

18. Cur virtute minerali lapidificativa generatur quandoque sabulum, quando­ que lapides minuti, quandoque maiores. Responsio: Istud secundum diversitatem quantitatis siccitatis et caloris ista coagulantis. Aliquando enim forte manu confricatur in sabulum, quando calidi­ tas exsiccans fuit multa; et si locus est valde porosus, per quem undique egreditur calor terram unctuosam, tunc calor ille dividit terram in parva et deco­ quit eam in sabulum minutum. Et si fuerit materia viscosa valde, tunc divisam redi­ git in parvos lapillos minores et maiores, qui durissimi sunt et diversorum colorum propter materiae diversitatem. Ibidem, tract. 2, cap. 14). 19. Cur generatio lapidis dicitur similis esse generationi animalis. Responsio: De elementorum ad invicem transmutatione. Cum terra ad se con­ vertit aquam, primo virtutes terrae intrant in substantiam aquae et alterant eam, deinde quasi dominantes tenent eam; et tunc opus aquae stare et terminari vide­ tur. Tunc autem adhuc perspicuitatem non amittit, tunc deinde etiam corrumpitur et transit in terram et accipit terrae qualitates, quae sunt opacum, siccum. Simile autem est de virtutibus mixtorum, ut patet in succo plantarum et cibo animalium. In his enim virtutes animatorum primo alterant et post quasi apprehensam tenent materiam et post tandem convertunt in corpus, quod nutritur. Et per omnem eun­ 1)

(50)  est … (51)  alieno: cf. Alb., Meteor. IV 1 1; Hoßfeld 211,29 – 32 cf. Alb., Miner. I 1 3; Borgnet 4a 3) Alb., Miner. I 1 2; Borgnet 3b 4) Alb., Miner. I 2 1; Borgnet 14a – b 2)

50 est: et V | male: piale V 51 terminato: terminata A 52 lapidem: lapidum AL | transparentem: transparentiam A | commixtione: mixtione L 53 Ibidem … 3 om. L | 3: 8 V 55 comprimitur: comprimuntur V | vel: et V | contunditur: contunduntur V 57 viscosa add. et V | evaporavit: evaporat  V 56 alia … nisi: est V | non2 add. est LV 63 enim om. V | confricatur: conferatur V | quando: quandoque 58 Ibidem … (59) 2 om. L L 64 est: fuit L 65 coquens suppl. ex Alb.: om. codd. 66 eam: ea V eum L | divisam: 69 Cur … (90) 9 om. L | generationi animalis: generati dilusam V 68 Ibidem … 1 om. L 71 virtutes: virtutis A | terrae om. V | animati V 70 ad2 … convertit: convertit ad se V alterant: alteram A 72 aquae praem. aquae sed exp. A | terminari: conterminare V | videtur add. et V 73 autem … tunc om. V

02 Buch VI Text.indd 9

23/10/22 21:52

10

Catena aurea entium

dem modum est de virtute lapidificativa, quae, cum diffunditur in loco aliquo, sive terra sit sive aqua, materiam, quam tangit, primo alterat et postea dominans eidem tenet eam, et cum vicerit, convertit in lapidem. Fit autem haec operatio tribus modis 80 in genere: primus est, quod virtus apprehendens materiam alterat ipsam solum secundum qualitates activam et passivam, quibus operatur in ea, et haec est virtus debilis. Secundus est, quod alterat eam tam secundum qualitates quam etiam secun­ dum primos effectus illarum qualitatum, quae sunt durities et mollities, ita, quod diaphaneitas vel opacitas a materia non removetur. Et haec est virtus fortior, et hoc modo generantur lapides diaphani. Tertius est, quando totam materiam apprehendit tam secundum proprios effectus quam etiam secundum communes, et tunc etiam qualitates inducit et duritiem vel mollitiem et colorem illius materiae proprium per­ mutat. Et isto modo aliquando ex aqua generantur lapides non diaphani vel non ad 90 plenum diaphani, sicut est calcedonius etc. Lib. I, tract. 1, cap. 91). 20. Cur dixit Plato, quod secundum meritum materiae infunduntur ei virtutes 1 caelestes, quae res naturae operantur. Responsio: Sicut in semine animalis, quod superfluum alimenti, descen­ dit a vasis seminariis virtus formativa animalis, quae format et efficit animal, et est in semine per modum illum, quo artifex est in artificiato, quod facit per artem, sic est etiam in materia aptata lapidibus virtus formans et efficiens lapides et pro­ ducens ad formam lapidis huius vel illius. Expressius autem hoc videri potest in gummis, quae distillant ab arboribus: illas enim videmus esse humidum vehemen­ ter passum a sicco terrestri, et ideo congelari a frigido, quae, quando remanent in arbore non distillantes ab ea, vis arboris convertit eas in lignum, folia et fructus. 10 Per omnem autem eundem modum fit, quod cum materia sicci passi ab humido unctuoso vel materia humidi passi a sicco terrestri aptatur lapidi et generatur in ipsa ex virtute stellarum et loci virtus formativa lapidum, sicut generatur in semine a testiculis, quando semen attractum fuerit ad vasa seminaria, cum in unaquaque materia secundum speciem sit propria virtus. Et hoc est quod dixit Plato 2), quod secundum meritum materiae infunduntur ei virtutes caelestes, quae naturae res operantur. Ibidem, cap. 53).

1)

recte Alb., Miner. I 1 12; Borgnet 12a – b cf. Plat., Tim. 29e; Waszink 22,19 – 20 3) Alb., Miner. I 1 5; Borgnet 7b 2)

78 aliquo: obliquo V 79 quam om. V 80 vicerit coni.: vincerit codd. | haec om. V 82 ea: eam A 84 primos: proximos Alb. | et om. V 85 removetur: removere A 86 tertius add. modus V | totam: totum V 87 proprios: proximos Alb. | communes: consequentes 89 modo aliquando om. A | aqua add. et aliquando A 1 Cur Alb. 88 et1 om. V … (17) 5 om. L 2 res naturae inv. A 3 alimenti: nutrimenti Alb. 4 animal om. sed suppl. sup. lin. V 5 illum quo om. sed suppl. sup. lin. V 6 est etiam inv. V | in materia coni. ex Alb: innata A in natura V | lapidibus: ad lapides V | et efficiens om. V 8 distillant: distillat A | enim om.  V | videmus add. frequenter videmus V | esse humidum inv. V | vehementer passum inv. V 9 congelari: congelati V 10 distillantes coni. ex Alb.: distillans codd. 11 fit om. V 13 ipsa: ea V | sicut add. in V 16 infunduntur: infunditur V

02 Buch VI Text.indd 10

23/10/22 21:52

liber VI, ansa 1, quaest. 20–23

20

30

40

11

21. Cur omnium lapidum genera merguntur sub aqua. Responsio: In lapidibus vel terra vel aqua vincit, in quibus autem aqua domina­ tur, est etiam aliquid terrae simul dominans, quae autem abundant in terra mer­ guntur in aqua. Si enim in eis dominarentur superiora elementa, procul dubio natarent super aquam. Nunc autem nullum lapidum genus natat super aquam, nisi sit spongiosum vel adustum et per adustionem spongiosum et porosum factum, ut pumex et lapis, quem evomunt thermae vel ignis vulcani, qui etiam si in pulverem redigatur, pulvis ipse sub aqua mergitur. In lapidibus etiam perspicuis est terrestre cum aqua terminativum humidi, alias non mergeretur sub aqua, sicut non mergi­ tur glacies. Ibidem, cap. 21). 22. Cur et unde in lapidibus causatur duritia. Responsio: Ex sicco, quod habet naturalem potentiam ad resistendum. Siccitas autem causatur in lapide ex duobus: aut ex hoc, quod ex terrestri materia calidum epotavit humidum et remansit terrestre induratum, aut ex hoc, quod siccitas frigi­ dissima vehementer apprehendit humidum perspicuum, et ipsum ad sui proprie­ tatem convertendo expressit humidum, et materiam vehementer comprimendo induravit et compegit, sicut est in lapidibus perspicuis; propter quod durissimi sunt, et collisi emittunt ignem et non sustinent limam, sed oportet, quod quasi lapidan­ do et confricando poliantur. In aliis lapidibus ex materia terrae factis causa duritiei maioris est maior ariditas ex calido forti sicut causa efficiente, et ex humido facilius a materia separabili ex causa materiali: unctuosum enim et valde humidum de facili concrematur et omnino aqueum de facili evaporat. Ibidem, tract. 2, cap. 12). 23. Cur accidit lapidibus durioribus, quod diu iacentes in aere tempore frigoris, postea ad solem scinduntur in multas partes, et econverso, qui minus duri sunt, nisi sint male commixti, quanto diutius in aere iacent in aedificiis, meliores efficiuntur. Responsio: Quia primo frigore comprimuntur et post sole solvuntur et humidum evocatur, et ideo calcinari incipiunt, propter quod et in muris non remanent. Ex sicco autem calcinato semper exterius sunt asperi: pars enim rece­ dens relinquit partem per tenacitatem caementi. Molliores autem nisi calido vehe­ mentissimo non calcinantur nec scinduntur nec de muris cadunt. Ibidem, cap. 43). 1)

cf. Alb., Miner. I 1 2; Borgnet 3a recte Alb., Miner. I 2 4; Borgnet 18b – 19a 3) cf. Alb., Miner. I 2 4; Borgnet 18b – 19a 2)

19 terra … aqua1: aqua vel terra V 20 autem add. merguntur in terra sed exp. L 22 natat: natant V 23 vel … (24) pumex: factum et porosum ut pumex vel adustum per adustionem V 24 qui: quem L 25 redigatur: redigantur A | ipse: ille V | etiam: enim L 29 habet om. V 30 quod add. est 26 mergeretur: mergerentur V 27 Ibidem … 2 om. L A 35 sed: et L | quod om. LV | quasi lapidando: conlapidando L | lapidando: laspando Alb. 36 duritiei: duritie V 37 facilius: faciliter LV 39 concrematur: continuatur 40 lapidibus ex lapibus corr. sup. lin. V | quod add. quando  V Alb. | Ibidem … 1 om. L | iacentes: iacent V 41 solem add. positi V 42 aedificiis: aedificas V 43 sole: solem L positi ad solem V 45 autem: aut V | exterius sunt inv. A 46 nisi add. nisi L 47 Ibidem … 4 om. L

02 Buch VI Text.indd 11

23/10/22 21:52

12

Catena aurea entium.

24. Cur lapides duri non scinduntur ad regulam nec sunt dolabiles. Responsio: Quia non ordinatos habent poros, quia, sicut in lignis ex diverso fluxu succi contingit nodositas, et inde inscissibilitas et frangibilitas, ita in lapidibus ex diversa permixtione et confusione materiae fit nodositas et irregularitas, unde et lapis durus frangitur inordinate et non ad regulam1).

50

25. Cur durissimi lapides et siccissimi, sive nodosi sint, sive non, magis commi­ nuibiles sunt quam dolabiles. Responsio: Eo, quod aut optesi constricti aut distorti sunt pori in illis ita, quod in diversa diruatur scissura et divisio eorum2). 26. Cur lapides quidam magnae porositatis inveniuntur, quidam compactissimi et quidam mediocres. Responsio: Porosi sunt quidam intantum, quod etiam natant super aquas ut pumex etc., in quibus istius causa est, quod humidum non totum mixtum fuit cum terrestri, sed in diversis partibus eius stetit, sicut est in vase, quod cum epotatum fuit optesi, remanserunt foramina et factus est lapis porosus, qui propter inclusum aerem in foraminibus illis natat super aquas. Compactissimi autem inveniuntur sicut lapi­ des pretiosi et marmorum genera. Compactio autem in his praecipue facta est ab humido penetrante materiam lapidis undique, propter quod et quamlibet eius par­ tem fluere facit ad quamlibet partem, et ideo compactus factus est lapis. Hoc autem humidum aut est corporale, ut aqueum, aut spirituale, ut aereum. Et quia aereum subtilius est quam aqueum, ideo compactioris substantiae sunt lapides ex vaporibus commixti quam ex substantia aquea vel terrea. Ibidem, tract. 2, cap. 63). 27. Cur lapides, qui vaporabiliter commiscentur, prae omnibus bene commixti sunt et prae omnibus bene poliuntur et splendidi efficiuntur. Responsio: Hoc est eo, quod substantia vaporis iam vergit ad aeris subtilita­ tem et humiditatem et haec duo sunt subtiliora et magis se invicem penetrantia in forma aeris quam in forma aquae et terrae. Unde et optime commiscentur et poliuntur etc., sicut etiam lateres quanto melius commixti sunt, tanto planiores et compactiores et politiores fiunt. Ibidem, tract. 2, cap. 14).

60

70

1)

cf. Alb., Miner. I 2 5; Borgnet 19b cf. Alb., Miner. I 2 5; Borgnet 19b – 20a 3) Alb., Miner. I 2 6; Borgnet 20a – b 4) cf. Alb., Miner. I 2 1; Borgnet 14b – 15a 2)

48 duri: quidam LV 49 ordinatos: ordinatas V 50 succi … nodositas: contingit nodositas succi V | ita add. et V 55 aut1 om. V | constricti: confecti LV 57 Cur … 59 sunt quidam inv. V 60 istius causa inv. V 61 in1: cum A | eius: (69) 6 om. L 63 lapides: lapideo V 65 lapidis: eis V | epotatum: epatum A 62 qui: quod V 68 ex … (69) commixti: lapis V 65 eius partem inv. V 67 ut ex corr. in marg. A evaporibus mixti V 69 ex: e V 71 sunt om. L 72 substantia coni. ex Alb.: sunt codd. 75 etc. om. LV | vaporis add. et V 74 et1: vel V | aquae et: aquis L | terrae add. et V 76 Ibidem … 1 om. L

02 Buch VI Text.indd 12

23/10/22 21:52

liber VI, ansa 1, quaest. 24–30

80

90

1

13

28. Cur lapis calcinatur per ignem et comminuitur per malleum, metallum autem non sic. Responsio: Lapis non habet humidum sic unctuosum et glutinosum ut metalla: et ideo ab igne obtinetur, evanescit humidum aqueum et lapis redigitur in calcem. In lapide etiam praevalet siccum plus quam in metallis; siccum autem tan­ genti resistit et non cedit in se ipsum, et cum effectus sit scindi, ad ictum mallei in se cedere non valens, dissilit et comminuitur. Sicut etiam cum siccum in lapide vincit humidum, omnino fit lapis comminuibilis. Metalla autem profecto habent humi­ ditatem unctuosam abundantem, quae fortissime sicut ansas ligatas tenet secum partes terreas, cumque igne obtinetur, non calcinatur, sed fluit, et iterum cum ictu mallei de situ suo expellitur pars aquea, cuius semper est cedere tangenti, violenter et inseparabiliter secum trahit terreum, et sic continue producitur et non commi­ nuitur nec dividitur propter viscositatem et optimam et fortissimam permixtionem terrearum partium cum unctuosis aquis. Et iterum terrestre natans et absorptum in humido in materia metallorum est subtile valde non corruptum neque expres­ sum in toto ab humido, sicut facit frigus extremum, sed potius quasi pepansi et non coctum epsesi nec assatum optesi, ut tradit Averroes1). Est enim humiditas sibi facta propria et non aliena, et ideo in ipsa decoctum et digestum et quasi connaturale factum est ita, quod siccum currit et fluit cum humido, et humidum retinetur cum sicco terreo. Sic enim et tali cervice colligantur capita germanorum2). 29. Cur nihil omnino superfluitatis exsudat ex corporibus minerarum, sive sint lapides sive metalla. Responsio: Hoc est eo, quod partes minerarum nullam habent raritatem, per cuius spongiositatem aliquid possit fluere. Propterea nihil egreditur ex ipsis praeter ipsa, quia liquefactis corporibus quarundam minerarum, ipsae totae fluunt secun­ dum suas substantias. Ab animali autem et planta egrediuntur superfluitates, a plan­ ta quidem per poros occultos, ab animali vero per poros occultos et manifestos3). 30. Cur lapides quidam etiam odorem emittunt, sicut in Hildensem apud San­ ctum Godhardum in ecclesia quidam lapis odorem habet violaceum. 1)

(90)  terrestre … (93)  optesi: cf. Averr., Meteor. IV 1 4; Venetiis 1562, 473raB – 474rbD; cf. Arist., Meteor. IV 2 – 3, 379b10 – 381b23; Vuillemin – Diem 107 – 113 2) cf. Alb., Miner. III 1 3; Borgnet 62b 3) cf. Alb., De veget. IV 1 1,n.8 – 9; Meyer – Jessen 215 – 216 77 Cur … (96) germanorum om. L 80 cum suppl. ex Alb.: om. codd. 81 calcem: pulverem A | autem om. V 82 scindi: scindit V 84 omnino: omnis V 85 ansas 87 pars: per V 88 secum trahit inv. V | ligatas: ansis ligatas V ensis ligaturis Alb. 92 sed: quoque V 93 sibi facta terreum ex aqueum corr. sup. lin. A 89 et2 add. habet V inv. V 94 ipsa: ipso A 1 superfluitatis: superfluitas V | exudat ex: evaporat de V | ex: de L 2 metalla: metalle V 3 minerarum add. licet V | habent: habet V 4 aliquid: aliquod L | egreditur … ipsis: ex eis egreditur V ex ipsis egreditur L 6 suas: suos V | et add. a L | egrediuntur: egreditur V 7 quidem: nichil LV 8 quidam: quidem L 9 Godhardum: Godehardum LV | quidam: quidem L | quidam lapis om. A | odorem habet inv. V | habet add. et L

02 Buch VI Text.indd 13

23/10/22 21:52

14

Catena aurea entium

Responsio: Lapides quidam odorant et vaporant, sicut kacabre et gagates, cum illi lapides veri non sunt, sed sunt ex lacrimis gummi1).

10

31. Cur in vehementissimo gelu resolutione facta lapides quidam quasi prui­ nam exudare creduntur a rudibus, similiter videtur et in ferro fieri et lignis duris bene politis. Responsio: Decipiuntur per hoc, quod vapor humidus frigiditate vehementi lapidum in muro condensatus constat, ut pruina circa ramos arborum et gramina et muro quasi ab intrinseco egrediens adhaeret. Nihil enim de corporibus lapidum exudare potest, ut dictum est. Similiter autem est in ferro et huiusmodi ceteris2).  Cur quidam lapides et metalla putrescunt3). Responsionem quaere lib. V, ansa 4, quaest. 25. 32. Cur color perspicuus quandoque invenitur in lapidibus. Responsio: Omne, quod est perspicuum in quocumque genere corporum, est causatum ex multis partibus perspicuorum corporum, quae veniunt in composi­ tionem corporis, quod est perspicuum, sicut album causatur ex multis partibus perspicuis in altera parte terminatis, nigrum autem ex partibus opaci corporis comprimentis partes perspicuas, quae sunt in eodem corpore. Dicimus ergo, quod omnes lapides perspicui causantur ex multa materia aeris et aquae, quae in terrestri apprehendente materiam est congelata; et si illa perspicuitas non est alicuius coloris, sed remanet perspicuitas aeris vel aquae, tunc signum est, quod sola frigiditas excellens apprehendit materiam, sicut est in crystallo, beryllo, ada­ mante et lapide, qui vocatur iris4). Isidorus, Etymologiarum, lib. XVI, cap. 135) dicit lapides perspicuos vel crystallini coloris esse crystallum, adamantem, ceranium, irim, astrion, electriam, enhydros, carbunculum, qui Graece anthrax dicitur. Item lychnis, dracontitem, chrysoprasum, phlogitem, syrtitem, hormiscionem.

20

30

1)

cf. Alb., Miner. III 2 4; Borgnet 79b cf. Alb., Meteor. IV 1 10; Hoßfeld 222,59 – 223,25 3) cf. Alb., Meteor. IV 1 6; Hoßfeld 218,41 – 47; cf. Alb., Meteor. IV 1 9; Hoßfeld 222,37 – 55 4) (22)  Omne … (31)  iris: cf. Alb., Miner. I 2 2; Borgnet 15b 5) (31) lapides … (34) hormiscionem: cf. Isid., Etymol. XVI 13; Lindsay n.1 – 9; cf. Isid., Etymol. XVI 14; Lindsay n.5 – 11 2)

10 Responsio add. ibidem V | Lapides om. V | quidam: quidem L 12 quidam: quidem L | quidam … pruinam: quasi pruinam quidam V | quasi om. L 13  similiter add. autem A 17 ab intrinseco post adheret V 18 est om. L 19 Cur … (20) 25 | et1 om. A etiam L om. LV 23 causatum: terminatum LV | multis: partis A | perspicuorum: perspicuarum V | compositionem: compositione L 24 corporis add. comprimentes partes perspicuas sed del. A | partibus opaci inv. V 26 partes: parte A 28 terrestri: terrestre V | materiam est inv. L 30 excellens: extollens V 31  et … (32) adamantem om. A 32 ceranium … (34) hormiscionem: etc. L 33 electriam om. V

02 Buch VI Text.indd 14

23/10/22 21:52

liber VI, ansa 1, quaest. 31–34

40

50

60

15

33. Cur color rubeus invenitur in quibusdam lapidibus. Responsio secundum Isidorum, ubi prius: Rubrae gemmae sunt corallus, sar­ dius, onyx, sardonyx, haematites, sucinus, qui electron Graece dicitur, lyncurius1). Purpureae vero sunt amethystus2) etc. Color autem rubeus secundum Albertum3) erit, quando super perspicuum luminosum infunditur fumus tenuis succensus. Et iste color invenitur in quibusdam lapidibus, qui vocantur hyacinthi et aquatici, et in tribus generibus carbonculorum: propter quod ab Aristotele4) omnes isti calidi secundum naturam esse dicuntur. Differunt autem in rubore, quia si fuerit perspi­ cuitas multa et fumus superfusus valde tenuis et lucidus, erit color eius, qui voca­ tur palatium. Si autem cum perspicuitate multa fuerit fumus quasi igneus accensus spissus, tunc color est eius, qui vere vocatur carbunculus. Et ideo ille, quando vere speciem suam attingit, lucet in tenebris sicut noctiluca et maxime quando super­ funditur aqua clara et limpida. Si autem perspicuitas fuerit aliquantulum spissa et fumus superenatans obscurior fuerit aliquantulum, erit color eius, quem vocant granatum eo, quod ad modum malogranati coloratur. Et hos omnes tres vocat Ari­ stoteles5) carbunculos et nobiliorem et sicciorem inter omnes dicit esse granatum, cum tamen minoris pretii sit apud sculptores et artifices. 34. Cur flavus color invenitur in lapidibus quibusdam perspicuis. Responsio: Si substantia lapidis fuerit perspicua valde clara et multum subtile terrestre combustum et quasi vaporosum, tunc erit color flavus sapphiri clarissi­ mi et habet differentias colorum, secundum quod id perspicuum cum suo subtili terrestri combusto fuerit clarius vel obscurius. Flavus enim clarus et purus color absque dubio causatur ex multo perspicuo, quando visus penetrat in ipsum ita, quod lux non obviat visui neque aliquod luminosum. Si autem cum tali combusto vaporoso terrestri sit perspicuum aqueum aliquantum spissum, tunc resultat color hyacinthi, qui satis minus clarus est quam color sapphiri nobilis6).

1) 2) 3) 4) 5) 6)

(36) Rubrae … (37)  lyncurius: cf. Isid., Etymol. XVI 8; Lindsay n.1 – 8 (38)  Purpureae … amethystus: cf. Isid., Etymol. XVI 9; Lindsay n.1 (38)  Color … (51)  artifices: Alb., Miner. I 2 2; Borgnet 16a – b (41)  propter … (42)  dicuntur: cf. Arn., De flor. III 1,n.37b; Stange 72 – 73 (49)  Et … (50)  granatum: cf. Arn., De flor. III 1,n.37b; Stange 72 – 73 cf. Alb., Miner. I 2 2; Borgnet 16b

35 color: calor V | quibusdam: quidam L 36 ubi: versus LV 37 sardonyx … lyncurius: etc. L 38  Purpureae: Purpurei V 39 super: sunt A 40 vocantur: vocant V 41 ab … isti: omnes isti ab Aristotele V 42 secundum … dicuntur: esse dicuntur secundum naturam V | Differunt: Differt L 44 palatium: palatius V | igneus accensus: igne succensus L 45 color est: est calor V | vere vocatur inv. V | ideo add. vere L 49 coloratur: coleratur V | Et … (50) carbunculos om. L | hos omnes inv. V | vocat: vocantur A 50 inter … esse: dicit esse inter omnes V 51 sculptores: exlusores Alb. | artifices: aurifices AL 52 lapidibus quibusdam inv. V 53 Si add. enim LV | lapidis: lapidum L | multum: multae V 54 color: calor V 55 secundum … id: sicut illud quod V | quod id inv. L | perspicuum add. est V 56 vel … clarus om. L 59 vaporoso: vaporosus V | terrestri sit inv. V | color: calor LV 60 color: calor V

02 Buch VI Text.indd 15

23/10/22 21:52

16

Catena aurea entium

35. Cur color aureus invenitur in quibusdam perspicuis lapidibus. Responsio: Color scintillans et caeruleus et aureus causatur ex lucido perspicuo, quod superducitur modico et tenui vapore aqueo incenso, ut est color lapidis, qui dicitur topazius. Et in quocumque lapide inveniuntur venae aurei splendoris sicut in chrysopraso et chrysolitho, color illarum venarum ex earum causa generatur1). 36. Cur viriditas invenitur in quibusdam ex eis. Responsio: Viriditas fit ex perspicuo aqueo cum terrestri fortiter combusto et, secundum quod hoc est clarius vel minus clarum, fit ibi etiam illa viriditas clarior vel minus clara. Huius autem signum est in vitro, quod ex combustione plumbi fit: hoc enim est viride valde et efficitur tanto purius quanto saepius et magis combu­ ritur. In combustione enim iterata depuratur perspicuum et subtiliatur et aquae naturae magis infunditur claritatis et luminis ignei; et ideo clarificatur2).

70

37. Cur niger color invenitur in quibusdam. Responsio: Hic color frequentissime causatur ex terrestri combusto: propter quod etiam ut frequenter lapides nigri durissimi sunt et magis polibiles quam seca­ biles. Hic enim color non causatur nisi ex privatione perspicui in commixtione3). 38. Cur albus color invenitur in quibusdam lapidibus. Responsio: Albus color causatur ex multis partibus perspicuis in altera parte terminatis4). Quod fit in lapidibus in quibus humidum de facili evaporat, quae sunt ut creta vel molliores; unde valde sunt albi et tincturam albam relinquunt in his, quae tangunt. Quia enim humido valde vaporabili commixti sunt, de facili calci­ nantur; unde nec valent in aedificiis murorum5).

80

39. Cur quidam lapides gemmae dicuntur. Responsio: Quia traslucentes sunt ut gummi. Unde Isidorus, Etymologiarum, lib. XVI, cap. 66): Primordia gemmarum a rupe Caucaso. Fabulae ferunt primum fragmentum saxi eius Prometheum inclusisse ferro ac digito circumdedisse, his­que initiis cepisse anulum atque gemmam. Et sunt gemmae vocatae eo, quod instar gummi translucent. 1) 2) 3) 4) 5) 6)

cf. Alb., Miner. I 2 2; Borgnet 16b cf. Alb., Miner. I 2 2; Borgnet 17a cf. Alb., Miner. I 2 2; Borgnet 16a (78)  Albus … (79)  terminatis: cf. Alb., Miner. I 2 2; Borgnet 15b (79)  humidum … (82)  murorum: cf. Alb., Miner. I 2 4; Borgnet 18b Isid., Etymol. XVI 6; Lindsay n.1 – 2

61 color: calor V | quibusdam om. A 62 Color: Calor V | et1 om. V | caeruleus: concaeruleus V ex concaeruleus corr. L 63 vapore aqueo inv. V | color: calor V 65 earum: eadem V 66 viriditas: calor viridis V | quibusdam add. lapidibus L quibus V 67 fit: sit A | aqueo: aquae LV 68 quod hoc: quodlibet L | clarior: clarius V 70 est … valde: viride valde est LV 72 ideo: non L add. magis V 74 color add. invenitur L 75 secabiles: secabilis V 77 quibusdam add. lapidibus V 84 ut: sicut LV 85 Caucaso coni.: causa caucaso A causato L causata so V 87 gemmae: gemma V | instar add. quod instar V 88 translucent: transluceat A transluceant L

02 Buch VI Text.indd 16

23/10/22 21:52

liber VI, ansa 1, quaest. 35–43

90

17

40. Cur quidam lapides dicuntur pretiosi. Responsio: Quia care valent, sive ut a vilibus discerni possint, seu quod rari sint. Omne enim, quod rarum est, magnum et pretiosum vocatur, sicut et in Samuelis1) volumine legitur: Et sermo pretiosus erat in Israel, hoc est carus. Isidorus ubi prius2). 41. Cur omnes non translucentes gemmae caecae vocantur. Responsio: Eo, quod densitate sua obscurentur. Isidorus, ibidem, cap. 143).

1

42. Cur in quibusdam gemmarum generibus veras a falsis discernere magne difficultatis est. Responsio: Signum huius est, quia inventum est ex vero genere alterius in alia falsa transducere; ut sardonices, qui ternis glutinantur gemmis, ita ut deprehendi non possint. Fingunt enim eas ex diverso genere: nigro, candido mineoque colore. Nam et pro lapide pretiosissimo smaragdo quidam vitrum arte inficiunt et fallit oculos subdole quaedam falsa viriditas, quoadusque non est, qui probet simulatum et arguat; sic et alia alio atque alio modo. Neque est sine fraude ulla vita morta­ lium. Isidorus, ibidem, cap. eodem4).

10

43. Cur quidam contendunt lapides nullas virtutes habere. Responsio: Causa virtutis lapidum occulta est valde et varie videntur in ea sen­ sisse diversi philosophi5). Multi etiam dubitare videntur, an insit lapidibus aliqua virtus de his, quae dicuntur eis inesse, sicut curare anthraces, fugare venena, con­ ciliare corda hominum, facere victorias et huiusmodi asserentes nihil inesse com­ posito nisi ex componentibus. Virtutes autem dictae non insunt eis ex suis com­ ponentibus, sed calidum durum humidum etc.; et iterum cum animata nobiliora sint quam lapides, potius deberent virtutes has habere quam lapides. Propter haec igitur et similia contendunt lapides virtutes non habere. Cuius tamen contrarium expertum est frequentissime, quia videmus magnetem attrahere ferrum et ada­ mantem illam virtutem in magnete restringere. Adhuc autem expertum est sap­

20

1)

(92)  Et … Israel: I Reg. 3,1; ex Isid., Etymol. XVI 6; Lindsay n.2 Isid., Etymol. XVI 6; Lindsay n.2 3) recte Isid., Etymol. XVI 15; Lindsay n.28 4) recte Isid., Etymol. XVI 15; Lindsay n.27 5) (11)  Causa … est: cf. Marb., De lapid.; Riddle 34,14 – 15 2)

89 quidam: quibusdam L | dicuntur pretiosi inv. LV 90 Quia: Quare A | vilibus: militibus L | possint: non possunt LV | seu: vel L sive V 91 et2 om. V | in … (92) legitur: 93 non … gemmae: gemmae legitur in volumine Samuelis LV 92 Isidorus … prius om. L non translucentes V | translucentes ex transeuntes corr. sup. lin. L | caecae: totae A 94 Eo om. 5 Fingunt: Fingut L 3 Responsio om. V 4 ut1 add. sard A | tenis: tribus L | ita om. A 8 V | eas: eos V | ex diverso: everso L | nigro: nigra V 6 pretiosissimo: pretiosissimae V et alia om. V | atque: autem L | modo add. modo L | Neque add. et alia V 9 cap. eodem om. L 10 nullas virtutes inv. LV 11 virtutis … valde: est virtutis lapidum valde occulta V 12 videntur: dicuntur LV 13 his: illis V | eis: eos V | eis inesse: in eis esse L | anthraces add. et 16 etc. A | conciliare: consiliare L 14 facere: confacere V 15 eis praem. ex sed del. V om. L 17 sint: sunt V | haec: hoc LV

02 Buch VI Text.indd 17

23/10/22 21:52

18

Catena aurea entium

phiros aliquos anthraces sanare et unum tale vidimus oculis nostris. Hoc etiam ab omnibus fere vulgatum est et non potest esse, quin in toto vel in parte sit verum, quod fere communiter ab omnibus dictum est1). 44. Cur procul dubio lapides virtutes, quas habent, post certam periodum amittunt. Responsio Alberti in Meteororum, lib. IV, paenultimo capitulo2): Quia mineralia suo modo moriuntur sicut et animalia, sed non percipitur, quod amiserunt esse et naturam nisi per maximam mutationem. Sapphirus enim mortuus, qui adhuc habet colorem et transparentiam et figuram sapphiri, est sicut vivus, qui habet opus sapphiri, et ideo nominatur sapphirus sicut vivus. Sed post longissimam muta­ tionem obscuratur et discontinuatur et ita scitur non esse sapphirus, sed similitudo sapphiri. Et ita est de auro vivo et mortuo et aliis mineralibus omnibus. 45. Cur lapides absque omni ambiguitate virtutes habent effectuum mirabi­ lium plurimorum. Responsio: Virtutes lapidum non insunt eis a componentibus, sed sequuntur formam substantialem compositi vel compositum ratione formae substantialis sicut proprietates. Nec est verum, quod animata potius has virtutes habere debe­ ant quam inanimata, quia in omni re naturali res occupata altioribus virtutibus abstrahitur et impeditur ab inferioribus. Cuius signum est, quod intellectualia sicut homines non adeo bene percipiunt immutationes elementorum, quemad­ modum bruta sicut et pulli diversitates temporum et horarum melius iudicant quam homines. Et homo ipse, quando meditando occupatur, non operatur per visum et auditum ita, quod non percipit ea, quae ante oculos eius sunt. Sic igitur est in tota natura, quod etiam alia animata altioribus virtutibus animae occupa­ ta, nihil operantur virtutibus inferioribus nobilibus, cum quibus commixta non animata operantur, quia si aliis altioribus occupantur. Nihil tamen est in universa natura, quod non habeat propriam suae speciei operationem, sicut scammonea purgat choleram et alia huiusmodi aut collo aut coxae hominis alligata mirabiles operatur effectus. Item herbae, radices et ligna sed et carnes hominum et stercus hominum et luporum mirabiles contra venenum vel alia talia habent operationes:

1) 2)

30

40

cf. Alb., Miner. II 1 1; Borgnet 23b – 24b Alb., Meteor. IV 4 7; Hoßfeld 300,90 – 301,9

21 sanare: fugare LV | tale: talem A | vidimus: videmus L | oculis: oculos L | nostris add. et V | etiam om. V | ab … (22) est: est ab omnibus fere vulgatum V 22 est om. L | et add. ideo V | quin add. vel V 23 fere om. V | communiter … est: ab omnibus est dictum convenienter 24 Cur … (74) opinionem om. L | virtutes: virtu V | quas: aquas V | post add. circuli LV V 25 in om. V | Meteororum: Metaphysicorum V 27 mutationem: commutationem A 35 compositi om. V | compositum: composita V 28 qui add. adhuc A 31 Et1 om. V 36 potius om. A 37 virtutibus om. V 38 est om. A 39 non: positio V 40 pulli: 46 habeat galli V 41 quando add. operatur A 43 alia: alibi V | animae om. A 47 purgat choleram inv. V | coxae … (48) om. V | propriam suae: suam propriam V effectus: capiti aut alio morbo hominis alligare mirabilia operantur A 49 et luporum om. V

02 Buch VI Text.indd 18

23/10/22 21:52

liber VI, ansa 1, quaest. 44–47 50

60

70

19

propter quod et lapides procul dubio constat virtutes habere, licet in pluribus sint ignotae. Et ideo dixit Ioannes Damascenus1), quod nulla res destituitur propria et substantiali operatione. Irrisibile enim esset valde, quod diceremus qualitates pro­ prias vehementer habere operationes et formas substantiales ipsis rebus ut naturae fines datas et sicut divinum et optimum nullas omnino habere operationes, licet non sint distinctae2). 46. Cur quidam dicunt, quod lapides pretiosi prae aliis habent virtutes mirabiles. Responsio: Causam istius dicunt, quod lapides pretiosi prae aliis habent, quod in substantia magis similantur superioribus et in lumine et in pespicuitate, propter quod etiam a quibusdam eorum stellae elementales dicuntur esse lapides pretiosi. In superioribus enim, ut inquiunt, quasi colores quatuor inveniuntur, qui etiam frequentiores sunt in lapidibus pretiosis. Quorum unus est orbis non stellati, qui ab omnibus dicitur sapphirinus et hunc quidem colorem accipit sapphirus et ab ipso denominatur. Participant autem ipsum posterius alii quidam lapides. Secundus est, qui plurimum stellarum est et vocatur lux candens et albescens; et hunc habent adamas et beryllus etc. Tertius est, qui vocatur lux ignescens et rutilans, qui est in sole, Marte, etc. Et hunc primo accipit carbunculus et post palatius et granatus etc. Ideoque dicunt carbunculum esse nobilissimum et ut habentem virtutem omnium aliorum lapidum, quia sol, cui virtutem similem accipit, nobilior omnibus virtuti­ bus caelestibus est et est sua virtus universalis dans omnibus caelestibus lumen et virtutem. Quartus autem est rubeus et obscurus, tam in stellis quam in qui­busdam lunae mansionibus inventus; et hic invenitur in lapidibus habentibus obscuras nubes sicut in chalcedonio et amethysto et aliquando in smaragdo, etc. Propter haec igitur talem isti induxerunt opinionem3). 47. Cur narrat dominus Albertus4), quod omnibus antiquis probabilius dixit Hermes de causis virtutis lapidum. Quia scimus pro constanti omnium inferiorum virtutes a superioribus descen­ dere. Superiora enim substantia, lumine, situ et motu et figura influunt inferiori­ bus omnes nobiles virtutes, quae sunt in ipsis. 1)

(51)  nulla … (52)  operatione: Ioh. Damasc., De fide orth. II 23 37; Buytaert 142 cf. Alb., Miner. II 1 1; Borgnet 24b – 25a 3) cf. Alb., Miner. II 1 1; Borgnet 26a – b 4) Alb., Miner. II 1 3; Borgnet 27b 2)

51 propria add. operatione A 52 Proprias: prima Alb. 53 ipsis: ipsius V 54 fines: 56 quod finis V | nullas: multas A | omnino habere inv. V | licet … (55) distinctae om. V 60 etiam: et A 61 etiam: et V 63 dicitur om. A | add. quidam V 59 in3 om. V sapphirinus … accipit om. V 64 ipsum om. A | quidam: quidem V 65 candens: cadens V | hunc habent: habent huc V 66 est qui om. V 67 Marte: Marti A | Et … primo: Primo et hunc V | palatius: palatinus A | etc. om. V 68 Ideoque: Idemque V | ut om. V 72 in om. sed suppl. sup. universaliter Alb. 70 sua virtus inv. V | caelestibus add. suum V lin. V | obscuras nubes inv. V 73 smaragdo: samaragda V | etc. om. V 74 talem isti inv. A 75 narrat: narrant V 78 lumine situ inv. V

02 Buch VI Text.indd 19

23/10/22 21:52

20

Catena aurea entium

48. Cur vera virtus lapidum causatur ab ipsa lapidis specie, ut bene dicit Con­ stantinus1). Responsio: Sunt quaedam virtutes mixtorum miscibilia habentes pro causa, quaedam autem ipsam speciem et formam substantialem. Huius autem speciei instru­ menta sunt complexionata eo, quod ipsa continet omnia. Forma igitur ista inter duo est scilicet inter virtutes caelestes, a quibus datur, et super materiam complexiona­ tam, cui infunditur. Si ergo consideretur in se, est ipsa essentia simplex unius tantum operativa, quodcumque est illud, quia unius tantum est efficere unum et ab unico est unicum. Si autem haec forma consideretur ut effluens a virtutibus caelestibus primo multiplicatis per superiores virtutes et omnes imagines et circulos, quos duo­ decim signa cum stellis suis destribuunt super horizontem rei illius, cui influit forma, et secundo secundum quod eam operatae sunt virtutes elementales, erit ipsa forma multiplex valde secundum potentias suas naturales, quae circumstant essentiam suam simplicem. Et sic multorum effectuum erit effectiva, licet forte unicam habeat operationem propriam. Et ex hoc est, quod fere omnis res non ad unum tantum, sed ad multa valde valet, quando sciuntur operationes suae. Si autem comparetur ad id, cuius est forma, hoc est ad materiam, est potentior et impotentior, ut bene dixit Hermes. Et ob hoc est, quod lapides eiusdem speciei inveniuntur fortiores et minus fortes in effectibus suis: forte etiam inveniuntur aliqui nullum omnino speciei habere effectum propter confusionem materiae sicut morio2).

80

49. Cur aliquando in marmore inciso per terras caput regis pulcherrimum cum corona et longa barba visum est. Responsio: Dicit Albertus3), se hoc vidisse Venetiis neque imago illa in aliquo peccare videbatur, nisi in hoc solo, quod frontem videbatur habere nimis altam et ascendentem versus verticem capitis. Scimus autem omnes, qui aderamus, ut ipse ait, hoc a natura fuisse pictum in lapide. Et cum ab eo quaereretur causa inor­ dinationis frontis, dixit lapidem illum ex vapore fuisse coagulatum et in medio per calorem fortiorem vaporem inordinate ascendisse ultra modum. Fuit autem pictura eiusdem coloris cum lapide. Huius autem simile est in nubibus, in qui­ bus apparent figurae, quando ventis non agitantur et continue propter calidum elevans eas et dissipantur, quae, si apprehenderentur loco et virtutibus lapida­ libus, multas effigiarent figuras. Per hoc ergo apparet figuram picturae simpli­ cis aliquando esse a natura. Post longo tempore, cum idem Albertus esset Parisius

1

90

10

1)

cf. Avic., Canon I 2 2 1 15; Venetiis 1507, 33va cf. Alb., Miner. II 1 4; Borgnet 28a – b 3) Alb., Miner. II 3 1; Borgnet 48b – 49b 2)

80 Cur … (99) morio om. L | ab … specie: a specie ipsius lapidis V | ut: unde V 87 unum ex corr. V | unico: uno V 89 per om. V 90 suis om. V | illius om. V 91 eam … sunt: 94 omnis: omnes V 95 suae: operatae sunt eam V | elementales: essentiales V sui V 96 id: illud V 97 speciei: specie V 99 materiae: materia V | morio: 6 hoc om. sed suppl. sup. lin. V 7 frontis: in homo Alb. 1 Cur … (31) serpentum om. L fronte V | ex: a V 8 inordinate ex ordinate corr. sup. lin. V add. in sed exp. V | ascendisse: ascundisse A | autem om. sed suppl. sup. lin. V 11 et1 om. V | lapidalibus: lapidibus Alb. 12 effigiarent praem. effiarent sed exp. V add. speciales V 13 Parisius: Parasius V

02 Buch VI Text.indd 20

23/10/22 21:52

liber VI, ansa 1, quaest. 48–51

20

30

40

21

de numero et grege doctorum, venit ad studium illuc filius regis Castellae, cuius coci piscem emerunt, qui Latine pecten, vulgariter pledim dicitur; et erat in illo genere piscis maximae quantitatis. Cum autem exenteraretur piscis, apparuit in ventre eius concha ostrei marini, quam ad ipsum Albertum causa dilectionis fecit apportari. Concha autem illa in concavo sui, quod erat planum et politum, habe­ bat figuram trium serpentum ore elevato optime factorum ita, quod nec figura defuit oculorum, cum tamen essent valde parvi. Exterius autem in convexo, quod erat asperum, habebat figuras multorum, videlicet quatuor et amplius serpentum simili per omnia opere factorum nisi, quod omnes exteriores nodo quodam vide­ bantur colligati, capitibus tamen et corporibus separati. Neque fuit aliqua istarum imaginum, quae non esset perforata foramine ab ore serpentis incipiente et inferi­ us ad caudam serpentis exeunte. Et erat foramen ita parvum, quod videbatur stilo factum fuisse. Constat igitur per illud experimentum etiam figuras elevatas super lapides aliquando fieri a natura. Narravit etiam eidem Alberto quidam nobilis, quod quidam rusticus suus praesentavit sibi ovum minoris quantitatis quam galli­ nae, in quo optime fuit figuratus serpens cristatus et alatus, quae similiter indicant propositum. Visum est etiam ovum anatae in partibus nostris, quod habuit intus in substantia sua figuram trium serpentum. 50. Cur figurae concharum testudinum, immo testudines ipsae cum suis con­ chis, frequentissime generantur in substantia lapidum; unde et Parisius frequen­ tissimum est, quod inveniuntur ibi lapides, in quibus plura foramina sunt figuras concharum testudinum habentia. Responsio: Humiditas unctuosa et viscosa est, quae est continuativa materiae lapidis, quae cum ad locum mineralem evaporavit et a circumstante sicco retenta in se convoluta est, et exterius primum constans intra se circumacta spiritum vita­ lem accipit1). Sic in Zosato in ecclesia Fratrum Predicatorum in mensa altaris san­ cti Dominici dum planaretur inventus est bufo vivens extensis cruribus, qui dum tangeretur ab aere lapide aperto statim mortuus est. Et in Hervordia in choro Ioan­ nitarum itidem in mensa altaris parte, qua locanda fuisset eucharistia, cum secare­ tur et aptaretur in substantia lapidis, inventus est mus vivus quantitate foraminis, in quo erat, non excedens. 51. Cur aliquando in lapidibus vaporabiliter in materia coagulatis imprimitur figura hominis vel alterius speciei. 1)

(32) figurae … (39)  accipit: cf. Alb., Miner. I 1 2; Borgnet 3b

14 et add. de V 15 emerunt add. ibidem A | pecten: plectem A peccet Alb. | pledim: pleis Alb. 16 maximae add. vero V | exenteraretur: excens crearetur V 17 marini: maximi Alb. | dilectionis add. dictus nobilis V 18 apportari: adaptari Alb. 21 et … serpentum: serpentum et amplius V 23 capitibus … corporibus: corporibus cum et capitubus V 24 inferius praem. exterius sed exp. A 25 exeunte: exeunti V 30 anatae 34 plura: plurima L 40 dum coni. anete A avoto V | nostris om. A 32 figurae: figura V om. V | bufo praem. fufi sed del. A | qui: quo V 41 statim om. V 42 qua: qui V | fuisset: fuit V 43 vivus: vivens L | quantitate: quantitatem L 45 Cur … (85) lapidificativum om. L | coagulatis: coagulata V

02 Buch VI Text.indd 21

23/10/22 21:52

22

Catena aurea entium

Responsio: Non ignoramus, quod sunt quaedam loca in caelo, in quibus cum luminaria convenerint, impediunt in propria et efficaci materia figuram huma­ nam generari: materia tunc crescit in monstrum horribile. Aliquando etiam e con­ verso concurrunt luminaria et ceteri planetae ad locum, ubi est tanta virtus gene­ rationis humanae, quod in semine valde deformi contra vim formativam illi semini inditam imprimit formam humanam. Propterea contingit aliquando porcellos in capite praeferre formam hominis et fetus vaccarum similiter, quod ex permixtio­ ne seminis hominis cum dictorum animalium seminibus esse non potest. Haec igitur est causa et non alia, quod in lapidibus vaporabiliter coagulatis imprimitur figura hominis vel alia de figuris, quas producit natura aut pingendo tantum aut figurando totum elevando in toto vel in parte, maxime cum sit huius efficiens in onychinis. Est enim in capsa Coloniae trium Regum magnae quantitatis onychi­ nus habens latitudinem manus hominis, in quo super naturam lapidis onychini, qui est sicut unguis, sunt picta duo capita iuvenum albissima ita, quod unum sub alio, sed elucet praepositione nasi et oris, et in fronte capitis est figuratus nigerri­ mus serpens, qui colligat capita illa. In mandibula autem unius in ea parte, ubi est angulus curvitatis mandibulae inter partem, quae descendit a capite nero, et eam, quae ad os inflectitur, est caput Aethiopis cum longa barba nigerrima. Et subtus iterum in collo est lapis habens colorem unguis et videtur esse vestimentum deco­ ratum floribus circa capita. Probavi autem, quod non est vitrum, sed lapis, propter quod praesumpsi picturam illam esse a natura, non ab arte. Similes autem multi inveniuntur1).

50

60

52. Cur aliquando lapides inveniuntur intus et extra habentes effigies anima­ lium, extra enim habent quasi lineamenta et, quando franguntur, inveniuntur in eis figurae intestinorum. Responsio: Huius causam dicit Avicenna2) esse, quod aliquando animalia secundum tota mutantur in lapides et praecipue in lapides falsos. Dicit enim, quod sicut terra et aqua sunt materia lapidum, ita etiam materia lapidum sunt animalia, quae cum sunt in locis, in quibus spirat vis lapidificativa, transeunt elementa et apprehenduntur a proprietatibus qualitatum, quae sunt in illis locis, et mutantur elementa, quae sunt in corporibus talium animalium indurantes elementum, ter­

1) 2)

70

cf. Alb., Miner. II 3 2; Borgnet 49b – 50a (72)  Huius … (79)  prius: cf. Avic., De min.; Rubino 36,30 – 35

48 convenerint impediunt coni. ex Alb.: invenerint impedimentum 47 sunt quaedam inv. V codd. 49 materia add. illa V 50 locum: loca V | est om. A 51 generationis add. humida sed del. V 54 ex add. ex A 56 vel: et A | pingendo: pinguendo A 57 elevando om. V 58 huius: huiusmodi V | in1 om. sed suppl. sup. lin. V | in2 … Coloniae: Coloniae 61 elucet: in capsa A 59 naturam: materiam Alb. 60 qui: quae V | sunt: sut A elucent V 62 figuratus om. A | illa: sua A 65 lapis om. V 66 esse om. V 68 Similes: Similia V | multi: multa V 69 intus … habentes: habentes intus et extra V 70 quasi: quod V 72 causam: causa V 73 tota: totum V | praecipue: praecise A | quod om. V 75 lapidificativa: lapiditativa V | et … (77) elementa om. V 77 indurantes: in dominans Alb.

02 Buch VI Text.indd 22

23/10/22 21:52

liber VI, ansa 1, quaest. 52–54

80

1

10

20

23

restre videlicet commixtum cum aqueo; et tunc virtus mineralis convertit ipsum in lapidem, et retinent figuras suas membra intus et extra sicut prius. Sunt autem huiusmodi lapides falsi non duri frequenter, quia oportet virtutem sic mutantem corpora animalium fortem esse, et hoc comburit aliquantulum terrestre in humi­ do, et sic generat salis saporem. Hoc autem testatur fabula Gorgonis, quae ad se respicientes dicitur convertisse in lapides. Gorgon enim virtutem fortem mine­ ralem vocaverunt; respectum autem ad eam vocant dispositionem humanorum corporum ad virtutem lapidificativam1). 53. Cur quandoque per artem fiunt in lapidibus imagines. Responsio: Hoc fit duobus modis. Unus est, in quo operatur ars et natura, et illa quidem ars effingit figuras et materiae colores, et postea totum ponitur in aqua, in qua fortis est virtus mineralis lapidificativa, et ex illa coagulatur in lapidem. Secundus modus deceptorius est, quia effinguntur imagines in mate­ ria, et diversificantur colores et figure per sigilla, et postea opere alchimiae per aquam vel alium liquorem coagulantem induratur in similitudinem lapidum. Et hoc maxime fit per illud, quod alchimici vocant lac virginis; fit autem hoc quando lithargyrum fortissime lavatur in aqua et saepissime colatur per ipsam, quousque sit sicut lacrima, et iste duae aquae permisceantur. Est enim haec aqua certissime coagulans et videbitur lapis, qui per eam coagulatus est. Multis autem aliis modis fiunt coagulationes materierum ita, quod videbuntur lapides cum tamen non sint, si quis subtiliter et per lunam temptaverit. Aliquando autem fiunt huiusmo­ di colores etiam in vitro simplici et similiter imagines, et hoc vulgus imperitum putat esse lapides2). 54. Cur exaratae imagines non a natura fieri, sed ab arte creduntur. Responsio: In gemmis quidem durissimis dicuntur fieri per partes adamantinas acutas et durissimas ab his, qui scribunt de gemmis. Quod ego nequaquam credo esse verum: ad tales enim exarationes oportet habere instrumenta decenter aptata, quod non potest esse in partibus adamantis, nisi mollirentur sanguine hircino, et tunc esset dispendium et nimis sumptuosum eo, quod aliquando gemmam parum valentem exaratam esse videmus. Quod igitur experti sumus, hoc dicimus: distilla­ tur enim et depuratur chalybs saepius, donec fere habeat albedinem argenti, et tunc 1) 2)

(72)  Huius … (85)  lapidificativam: cf. Alb., Miner. I 2 8; Borgnet 21b cf. Alb., Miner. II 3 2; Borgnet 50a – b

78 commixtum: mixtum A 79 membra … prius: intus et extra ut prius et membra V 84 vocaverunt: vocant V | vocant: vocaverunt A | humanorum: humorum Alb. 1 Cur… (96) utiles om. L 3 quidem: quidam A | postea: post V 5 deceptorius est inv.  V | quia: quasi V 6 diversificantur om. A 8 illud: hoc A | alchimici: alchimistae V 9 quousque add. colatur A 10 et: est V | permisceantur: permiscentur V est enim 11 qui coni.: quod haec aqua et videbamus lapis quod per eam coagulatum est add. A codd. | coagulatus coni.: coagulatum codd. 12 materierum: materiarum V | videbuntur: 15 lapides add. pretiosas valde  V videntur A 14 hoc: haec V | imperitum: impertum V 18 his: illis V 19 habere: haberi V | aptata: adaptata A 22 exaratam: exatam A | sumus add. etiam V

02 Buch VI Text.indd 23

23/10/22 21:52

24

Catena aurea entium

ex eo formantur instrumenta sculptorum angulis convenientibus et subtilibus, et tunc exprimitur sucus raphani, et permiscetur cum aqua, quae extrahitur de lum­ bricis terrae contusis et expressis per pannum ita, quod sit tantum unius quantum alterius. Et postea candens instrumentum extinguitur in aqua illa bis vel ter vel pluries, quotiens oportet, et efficitur ita durum, quod radit gemmas et incidit aliud ferrum sicut plumbum1). 55. Cur in aliis lapidibus imagines non inveniuntur nisi in gemmis tantum. Responsio: Dicimus, quod aliquando apparent in marmore, sed in aliis gene­ ribus lapidum imagines non apparent, quia materia eorum est gravis et grossa et terrestris et virtutibus moventibus inobediens, et ideo caelum eam imprimere non valet nec movere. Lapides autem pretiosi et quidam marmora vaporabiles habent materias facile moventibus obedientes, et ideo in eis tales generantur imagines. Exemplum huius est in vaporibus seminalibus, in quibus de facili apparent imagi­ nes, quae tamen in substantia cerebri vel carnis vel ossis non imprimuntur: omnes enim motus caelestes potest impedire confusio et inabilitas materiae. Et est hoc sicut si sigillum lapidem tangat vel duram ceram, tunc nequaquam imprimitur; et si aqua congelatur, tunc figura perseverat in glacie2). Ego ipse tamen in Hervordia cum aliis pueris post diluvium Werrae quoddam lapillos gratiosos de fundo Wer­ rae per vehementiam fluxus depurgato colligens inveni. Et mecum portavi lapidem trium digitorum latitudinis et plus quam unius altitudinis de quatuor aequis late­ ribus et rectis angulis coloris caelestini et multum grossum quasi sapphirum mor­ tuum, quem cum manu portarem, findebatur in duas aequales partes per totum latum utraque parte eamdem latitudinem retinente, quam prius, in quarum par­ tium una fuit caput pulcherrimum cum capillis retortis crispis, mentum planum et sine barba cum parte colli decenter expressum et elevatum aptissime. In altera vero caput idem expressum fuit completissime, quasi esset sigillum, et partes coap­ tatae fuerunt quasi lapis unus, quod a natura factum fuit utique propter virtutis for­ mantis fortitudinem excellentem, quae materiae grossitiem excedens et devincens caput hoc in ipsa formavit.

30

40

50

56. Cur in aliis lapidibus et non in gemmis aliquando vivens animal invenitur sicut in mensa altaris cum planaretur visum est. Responsionem vide de hoc quaest. 50 istius ansae. 1) 2)

cf. Alb., Miner. II 3 2; Borgnet 50b (31)  Dicimus … (40)  glacie: cf. Alb., Miner. II 3 2; Borgnet 50b

25 permiscetur: permis A | cum om. A 27 candens ex corr. V | extinguitur: intingitur  V 28 aliud: in V 29 sicut add. in V 33 imprimere: primere V 34 habent om. V 35 in … tales: tales in eis V 37 tamen ex tantum corr. V 40 Ego: Eo V 41 post add. se V | Werrae1: Werne A | quoddam: quosdam V | lapillos: lapillas V | Werrae2: Werne  A 42 colligens: colliens V 43 latitudinis: loci V | unius add. loci V | quatuor: quatius A 44 coloris: caloris V 45 manu: manum V | findebatur: dedebatur V 46 retinente: retinendum V | quam: quid A 50 virtutis: virtutes V | formantis: formantes V 51 excellentem: extollentem V 52 in ipsa om. V 53 vivens animal: animal vivum V 55 Responsionem … ansae: quod dictum est ibi 50 V

02 Buch VI Text.indd 24

23/10/22 21:52

liber VI, ansa 1, quaest. 55–58

60

70

80

25

57. Cur in monte lapideo solido, in quo fissura vel rima apparuit, funis maxi­ mus et longissimus, qui in Teutonico kabel dicitur, inventus est in se per multas circulationes apte convolutus. Responsio: Hoc factum fuit in Dringhenberch cum episcopus Bernhardus de Lippia natus fossata castri maioraret. Potuit autem istud fieri propter derelictionem et oblivionem funis in antro montis, tandem per terram et humidum glutinosum concluso, et per virtutem mineralem in lapidem solidum conglutinatum postea inventum est. 58. Cur Thebit1), qui plene tradidit artem magorum, principium posuit in ipsa scientia omnia, quecumque fiunt a natura vel ab arte, moveri a virtutibus caelesti­ bus primo. Responsio: Hoc de natura non est dubium. In arte autem constat eo, quod aliquo modo et non ante incitat cor hominis ad aliquid faciendum: et hoc non potest esse nisi virtus caelestis, ut dicunt sapientes Batet Graecus et Germa Babylonicus et Hermes Aegyptius, Ptolemaeus, Geber et Thebit. Est autem in homine duplex principium operum, natura scilicet et voluntas. Et natura quidem regitur sideribus, voluntas autem libera est, sed, nisi renitatur, trahitur a natura et inclinatur. Et cum natura moveatur motibus siderum, incipit voluntas tunc ad motus siderum et figuras inclinari. Hoc probat Plato2) ex operibus puerorum, qui libertate voluntatis non adhuc renituntur naturae et siderum inclinationi. Illi enim ex siderum virtute praeostendunt in se habilitates ad unam artem vel aliam, in qua si exercitentur, perfecti efficiuntur, et si reluctentur et alias exerceant, numquam propter naturae ineptiam perfectionem ad illas consequentur. Non dubitamus autem omne, quod est causa aliquo modo causae sit aliquo modo causa causati. Si igitur afflatus siderum et vis influit quandam causalitatem artis in artifice, pro certo nisi impediatur, influet omnibus operibus artis aliquid sue virtutis. Sumimus igitur pro principio, figuras caelorum esse figuras primas et ante omnium generatorum natura vel arte figuras. Quod autem primum est in genere ex ordine generantium, absque dubio causalitatem suam per modum unicuique congruum omnibus influit sequentibus. Habebit igitur forma caelestis causalitatem in omni figura generatorum natura et arte eo, quod ars resolvitur

1) 2)

cf. Alb., Miner. II 3 3; Borgnet 51a (74)  ex … (78)  consequentur: cf. Secretum Secretorum III 10; Steele 136,25 – 137,16

56 Cur … (63) est om. A sed addit post quaest. 158 in fine ansae (p. 53) 56 rima add. non  V 57 qui in om. V | Teutonico: Teutonice V | dicitur om. V | in se om. V 59 episcopus … (60) natus: dominus Bernardus confilius nobilis domini Symonis de Lippa Episcopus Padelborgis utique dominus famosus cum V 60 propter: per V 61 funis: fenis V 62 postea: post V 63 est om. A 65 omnia: anima V | vel: aut V 66 primo om. V 68 aliquo: aliquid A | ante: arte V | hominis: omnis V 69 virtus caelestis: ex virtute caelesti V | Batet: Magor Alb. 70 Geber coni. ex Alb.: Gebee A Congebee V 71 et1 om. V | Et2: Ex V | quidem: nihil V 74 Plato add. expresse V 75 non adhuc inv. A 78 illas: illam V | consequentur: sequuntur V 79 aliquo: obliquo V 84 ex om. V 85 igitur: ergo V 86 natura om. V | eo: et V

02 Buch VI Text.indd 25

23/10/22 21:52

26

Catena aurea entium

in principium naturae, quia principium artis natura est, secundum quod exivit a suo caelesti principio, cuius est principium intellectus practicus, sicut idem intel­ lectus est principium artis. Ex his de necessitate concluditur, quod si observate ad caelestem figuram imprimatur figura in materia natura vel arte, caelestis figu­ rae aliqua vis influitur operi naturae vel artis. Et inde est, quod observate ad ima­ gines caeli praecipiuntur fieri figurae, ut figura leonis, quae est sicut hamus vel scrupulus vel e versum simplex linea. Praecipiuntur etiam sic fieri opera et exitus et introitus et incisio vestium et vestitura a Ptolemaeo1). Hinc etiam est, quod in scientia geomantiae figurae punctorum ad imagines tales reduci praecipiuntur, quia aliter non sunt utiles2). 59. Cur primi praeceptores gemmas et metallicas imagines ad astrorum ima­ gines observatis temporibus, quando vis caelestis fortissima ad imaginem tandem esse probatur, ut puta caelestibus virtutibus multis adiuta, sculpi praecipiebant et mira per tales imagines operabantur. Exemplo in Gerberto3). Propterea sunt autem quinque praecipue in sculpturis talibus observanda scilicet imago circuli non stellati. Hic primus est habens motum figurae et vitae; secundo iuvatur ex imaginibus stellatis; tertio ex situ planetarum in signis confortantibus figuras; quarto ex quantitate elevationis et elongationis secundum longitudinem et latitudinem a linea aequinoctiali et ascendente; et quinto omnium horum ad latitudinem climatis respectus. Ex hoc enim et quarto variatur tota qualitas angulorum, quos describunt radii super figuram rei genera­ tae vel factae per artem, et secundum quantitatem illam angulorum infunduntur rebus virtutes caelestes4). 60. Cur virtutes imaginum in lapidibus et metallis sculptarum habent certam periodum durationis. Responsio: Sicut virtutes naturales perdurant in quodam tempore et non ultra, ita est etiam de virtutibus imaginum. Non enim influitur aliqua virtus de caelo nisi in quodam tempore periodi, et postea cassa et inutilis remanet imago facta et mortua, et haec est causa, quare quaedam imagines non operantur hoc tempo­ re, quod fecerunt tempore antiquo. Hinc est, quod in astronomia distinguuntur

90

1

10

20

1)

(91)  Et … (94)  vestitura: cf. Ps. Ptolem., Centiloquium 22; Venetiis 1493, 108v (67)  Hoc … (96)  utiles: cf. Alb., Miner. II 3 3; Borgnet 51a – 52a 3) non inveni 4) cf. Alb., Miner. II 3 3; Borgnet 52a 2)

91 artis om. V | observate: observa V post observa lac. V add. artiste V 93 e versum: est versum V 3 esse probatur: comprobatur A | adiuta: admixta Alb. | sculpi praecipiebant inv. LV ex perciebat corr. V 4 operabantur: operantur L 5 Propterea om. V 6 circuli: circulus LV | Hic: Qui LV | primus: prius V | est add. non L 8 in: ex L | figuras: figuris LV 9 latitudinem add. climatis V 12 factae: perfectae L | quantitatem: qualitatem V 16 tempore: tempus A 17 influitur: influit V | aliqua: aqua V 19 haec: 18 tempore: tempus A | et2 add. et A | remanet: manet V | facta: frigida Alb. hoc V 20 in astronomia om. V

02 Buch VI Text.indd 26

23/10/22 21:52

liber VI, ansa 1, quaest. 59–63

27

diversi anni imaginum caeli et planetarum et earundem stellarum dicuntur esse anni maiores, medii et minores, in quibus explicant sua causata fortiora vel minus fortia vel media1).

30

40

61. Cur, quod operatur ars cum labore et erroribus multis, virtus naturae sine difficultate et labore perficit in lapidibus. Responsio: Huius causa est, quia virtutibus caelestibus efficacibus moventur virtutes in materia lapidum et metallorum existentes, quando natura operatur. Et illae virtutes sunt intelligentiarum operationes, quae non errant nisi per accidens ex inaequalitate scilicet materiae. In arte autem nihil horum est, sed potius mendi­ cata suffragia ingenii et ignis2). 62. Cur figurarum lapidum quaedam dicuntur orientales quaedam occidenta­ les, quaedam meridionales vel aquilonares. Responsio: Quia figurae sculptae sunt ad triplicitatem vel unam vel aliam. Divi­ duntur enim signa in quatuor triplicitates, scilicet terream meridionalem, quae sic dicitur, quia, si ab ipsa elevatur ventus meridionalis, diu durat et si alius, cito deficit: propter quod triplicitatis terreae maior vis est in meridie quam in aliis plagis mundi. Eadem omnino de causa triplicitas signorum aqueorum vocatur aquilonaris et triplicitas ignea orientalis et quarta aerea vocatur occidentalis. Ima­ ginem autem esse orientalem vel meridionalem etc. idem est dictum, quod ad talem imaginem huiusmodi triplicitatis impressam est, quod in tali plaga plus vel minus valeat3). 63. Cur lapides cum imaginibus et figuris magis veniunt ab India et Aegypto quam ex alia regione. Responsio: Quia virtus planetarum in illis partibus est efficacissima eo, quod ille partes aut sub aequinoctiali aut inter aequinoctialem et tropicum aut in quarto climate et in illis locis, quae sunt primae vel secundae positionis, planetae spar­ gunt radios ab oriente et occidente, ab aquilone et meridie, et confortant suos effectus. In medio autem climate, quod est quartum, propter temperantiam con­ fortantur effectus ex qualitatibus planetarum, quas efficiunt in elementis, et ideo 1)

cf. Alb., Miner. II 3 3; Borgnet 52a – b cf. Alb., Miner. I 1 3; Borgnet 5a – b 3) cf. Alb., Miner. II 3 4; Borgnet 52b – 53a 2)

22 vel: et A 23 vel: et A 26 efficacibus: efficacius V 27 et1: ut L 28 errant: erunt V 29 inaequalitate: in qualitate L qualitate V | materiae: materia V | mendicata: medicata A 32 meridionales … aquilonares: aquilonares vel meridionales L aquilonares 33 triplicitatem: triplicatem V 34 signa: figura A | quatuor: quaedam meridionales V 37 Eadem: Eodem V minor V 35 durat: durescit LV 36 deficit: desinit Alb. | in2 om. A | omnino: animo V | signorum: figurorum A 39 etc.: et V | dictum: dictio LV 40 impressam coni. ex Alb.: impressum A impressa V | est: et LV 41 valeat add. et operatur  V 42 cum om. V 44 illis: aliis L | illis partibus: illa regione A 46 in om. V 47 ab1: ad V | oriente: orientatem V | occidente: occidentem V | aquilone: aquilonem V 48 In … (49) effectus om. A 49 quas: quos V | efficiunt: sufficiunt V

02 Buch VI Text.indd 27

23/10/22 21:52

28

Catena aurea entium

fortiores et veriores sunt illae imagines. In aliis autem climatibus numquam sunt planetae in aquilone, sed semper oblique respiciunt illa, et ideo tantam virtutem non infundunt imaginibus, quae fiunt in his climatibus1).

50

64. Cur vulgatum est de istis sculpturis, quod sunt sculpturae filiorum Israel ex Aegypto. Responsio Alberti2): Istud nec annuo nec abnuo. Scio enim, quod legi de Moyse, quod fecerit anulos oblivionis et memoriae per huiusmodi sculpturam, et dedit uxori suae revertenti. Traditio enim philosophiae habet mathematicas scientias primum extitisse circa Aegyptum; a mathematicis autem scientiis huius­ modi sculpturae habent exordium. Filii igitur Israelis in Aegypto diu conversati poterant ibi artem huiusmodi imaginum didicisse, et per longam viam itineris in solatium taedii lapides sculpsisse.

60

65. Cur Aries et Leo et Sagittarius insculpti significant lapides habere illos con­ tra febrem proprietatem et contra hydropisim et paralysim et huiusmodi. Responsio: Propter ignem et orientalem triplicitatem et quia calidum bene movet, dicuntur gestantes se facere ingeniosos et facundos et exaltare honoribus huius mundi, et praecipue Leo, et sic de ceteris imaginibus et in circulo et extra circulum animalium3). 66. Cur lapides et quaedam alia effectus aliquos mirabiles operantur, cum con­ venienter membris alligantur vel collo suspenduntur. Responsio: Hoc est per virtutem universalem, quae non est nisi virtus celi, quae omnia generata ad esse deducit; et aliquid virtutis celestis ad effectus tales eis donat, si convenienter membris alligentur vel collo suspendantur, sicut dicunt Plato et Socrates4). Vel modus quidam incantationis est ligaturas et suspensiones facere. Siquidem per Socratem incantatio fit per quatuor: primo per suspensiones et alligationes rerum; secundo per imprecationes vel adiurationes; tertio per cha­ racteres; quarto per imagines, ut fecit Reptanabus de imaginibus cereis. Et dicit idem, quod haec dementant rationales animas, quae cadunt in timores et despera­

70

1)

cf. Alb., Miner. II 3 4; Borgnet 53a Alb., Miner. II 3 4; Borgnet 53a 3) cf. Alb., Miner. II 3 5; Borgnet 53b 4) (72)  sicut … (77)  dementant: cf. Costa ben Luca, De phys. lig.; Riddle-Wilcox 31,15 – 32,30 2)

50 fortiores ex corr. V | aliis add. aliis A 51 tantam: eandem L tandem V 53 istis: his L 55 nec: nullo V | Scio … quod om. V | legi add. enim V 56 anulos ex annuos corr. sup. lin. V 57 dedit: dederit L | mathematicas: metaphysicas V 58 mathematicis: methematicas A 59 Aegypto: Egiptus V 60 ibi: sibi V | imaginum: non L | didicisse: dedicisse V | viam: vitam A 61 lapides om. L 62 habere illos: illos virtutes habere A inv.  L 63 proprietatem om. A 65 exaltare add. facundos sed del. L add. in L 68 mirabiles: minerales A 70 per: propter LV 71 omnia: omnino A 72 eis om. V | alligentur: 76 Reptanabus alliguntur A 74 facere om. sed suppl. sup. lin. V | per1: secundum LV malim Neptanabus | cereis: terreis V 77 idem: idam A | dementant: demonstrant LV | quae: quod A

02 Buch VI Text.indd 28

23/10/22 21:52

liber VI, ansa 1, quaest. 64–71

29

tiones vel in laetitias et confidentias et per haec animae accidentia etiam corpora mutari ad infirmitates chronicas vel sanitates1). 80

67. Cur naphtha alba supra lignum ligata ipsum flammare facit. Responsio: Quia ipsa naturaliter trahit ignem, unde et custodes templorum per hoc decipiunt populum, ut putent de caelo lumen accendi. Est autem naphtha non lapis, sed genus bituminis inventum in Chaldaea2). De lapidibus in speciali

90

68. Cur abeston lapis coloris ferrei in templis deorum virtutis esse mirabilis; osten­ ditur semel enim accensus vix unquam potest extingui3). Dioscorides4) tamen dicit abeston inflammatum a sulphure non extinguitur, donec aliquid remanet ex eo. Responsio: Hoc est ideo, quod lapis hic habet naturam lanuginis, quae pluma salmandrae vocatur cum modico humidi unctuosi pinguis inseparabilis ab ipso et illud fovet ignem accensum in ipso, ut dicit Albertus5). 69. Cur absinthus gemma coloris nigri, rubeis virgulis et aliquando granu­ lis imitatur abeston in hoc quod accensus permanet calidus per septem dies vel amplius. Responsio: Hoc etiam propter eamdem causam est6).

1

70. Cur adamas lapis durissimus sanguine hircino solvitur. Responsio: Hic lapis crystallo obscurior nec igne nec ferro mollescit vel sol­ vitur, sed si hircus aliquandiu vinum biberit et petrosilinum vel siler montanum comederit, sanguis talis hirci ad frangendum lapidem, scilicet calculum in reni­ bus, efficax est et similiter adamantem ex proprietate7). 71. Cur adamas, cum fuerit acuti anguli, scindit et incidit omne ferrum praeter chalyben et penetrat incidendo omne metallum.

1) 2) 3) 4) 5) 6) 7)

cf. Alb., Miner. II 3 6; Borgnet 55b – 56a cf. Alb., Miner. II 3 6; Borgnet 56b cf. Alb., Miner. II 2 1; Borgnet 30b cf. Arn., De flor. IV 1 8,n.34a; Stange 86; cf. Alb., Miner. II 3 6; Borgnet 56b Alb., Miner. II 2 1; Borgnet 30b cf. Alb., Miner. II 2 1; Borgnet 31a cf. Alb., Miner. II 2 1; Borgnet 30b

80 supra: super V 83 Chaldaea post Chaldaea lac. V 84 De … speciali: In speciali de lapidibus tam communibus quam pretiosis secundum ordinem alphabeti quaeritur Alphabetum lapidum V In speciali de lapidibus tam communibus quam pretiosis secundum ordinem alphabeti L 86 unquam: utiquam A | extingui add. responsio sed exp. V | Dioscorides: Diastores V | tamen: enim LV 87 extinguitur: extingui A | donec: quamdiu LV 88 quod add. quod V 89 pinguis om. L | inseparabilis: separabilis V 90 accensum: acceasum V 91 granulis: guttulis Alb. 93 etiam om. L | propter: per V 3 biberit: biberet V | commederit: commederet V 6 incidit add. in V

02 Buch VI Text.indd 29

23/10/22 21:52

30

Catena aurea entium

Responsio: Adamas habet aqueitatem tinctam ad siccum terrestre: propter quod obscurior est quam beryllus et durissimus ita, quod collidit omnia metalla, sed non chalyben eo, quod chalybs etiam est aqueitatis et terrestrietatis siccissimae1).

10

72. Cur adamas est perspicuus. Responsio: Omnes lapides perspicui causantur ex multa materia aeris et aquae, quae in terrestri apprehendente materiam est congelata. Et si illa quidem perspi­ cuitas non est alicuius coloris, sed remanet perspicuitas aeris vel aquae, signum est quod sola frigiditas excellens apprehendit materiam, sicut est perspicuitas crystalli, berylli, adamantis et iris2), sed clarior perspicuitas in his et obscurior3). 73. Cur quidam nobiles achatem in anulo ferre consueverunt. Responsio: Quia ad sapientiam et facundiam conferre consuevit, unde et Pyr­ rhus rex ad sapientiam habendam legitur in digito gestasse achatem, in quo miro decore novem Musae insculptae fuerunt et Apollo deus sapientiae in medio in manu tenens citharam4). Secundum Servium5) etiam Aeneas achatem gemmam victorialem semper secum gestabat, unde fingitur poetice Achates princeps socius fidus Aeneae fuisse. Vergilius, Aeneidos, VI6): Aeneas audito responso Sibyllae de intrando infernum egreditur antrum, quod cum ea intraverat, cui fidus Achates it comes et paribus curis vestigia figit. Multa inter sese vario sermone serebant. 74. Cur allectorius nomen hoc accepit. Responsio. Hugutio7): Quod gestatus ad amorem alliciat, quod potest per facundiam, quam tribuit. Unde Albertus8): Allectorius lapis albus nitens, crystal­ lo obscuro similis, de ventre gallinacii postquam ultra quartum annum castratus extractus, alii dicunt post nonum annum gallo iam decrepito, Venerem excitat, gratum et constantem victorem et discretum facit, oratoriam tribuit facultatem, amicos conciliat et allicit ad amorem.

20

30

1)

cf. Alb., Miner. I 2 2; Borgnet 15b – 16a cf. Alb., Miner. I 2 2; Borgnet 15b 3) cf. Alb., Miner. I 2 2; Borgnet 17a 4) cf. Alb., Miner. II 3 4; Borgnet 53a 5) cf. Serv. Gramm., In Verg. Aen. comm. I 174; Thilo 69 6) (24)  cui … (25)  serebant: Verg., Aeneis VI 158 – 160; Conte 165 7) cf. Hug. Pisan., Deriv. L 67 21; Cecchini 683 8) Alb., Miner. II 2 1; Borgnet 31b 2)

8 tinctam: tinctum L tractam Alb. 9 et om. sed suppl. sup. lin. V | collidit: colidit A | omnia: omnino L 10 est om. V | siccissimae … (12) materia om. L 13 terrestri: terrestris L | est: sunt V | congelata: congelati V 14 non … perspicuitas om. LV 15 excellens … materiam: apprehendens materiam excellens V 16 obscurior add. achates vel agates L 17 nobiles: nobilis L | consueverunt: consueverit L consueverint V 18 consuevit: dicitur LV | et2 om. V 23 fidus: fides V 24 egreditur: ingreditur V | cum om. V | cui om.  V | it: item L 25 sese: se V 27 Hugutio: Hugo V | ad: aer V | amorem: onorem V 29 postquam add. iunxerit V 30 extractus: attrahitur V 31 victorem: victoriam LV

02 Buch VI Text.indd 30

23/10/22 21:52

liber VI, ansa 1, quaest. 73–79

31

75. Cur amiantos a veteribus urites dictus est. Responsio: Hoc per antiphrasim factum est. Unde dicit Isidorus, lib. XVI, cap. 41): Amiantos appellatus est eo, quod, si ex ipso vestis fuerit contacta, contra ignem resistat et igni imposita non ardeat, sed splendore accepto nitescat. Et est scissi alu­ minis similis, veneficiis resistens omnibus, specialiter magorum.

40

50

76. Cur amethystus inter gemmas purpureas principatum tenens hoc nomen accepit. Responsio Isidori, lib. XVI, cap. 92): Causa nominis eius effertur, quia sit qui­ dam in purpura illius non ex toto igneus, sed vini colorem habens. Est enim pur­ pureus permixto violaceo colore et quasi rosae nitore, leniter quasdam flammu­ las fundens. Operatur autem contra ebrietatem, ut dicit Aaron, et vigilem facit et malas cogitationes reprimit, et bonum in scibilibus auxilium confert3). De anast lapide vide lib. IV, ansa 2, quaest. 23. 77. Cur arena calci mixta utilis est structuris aedificiorum. Responsio: Quia calcem duriorem et tenaciorem facit, unde et lapis rudus contusus et calci admixtus in pavimentis faciendis superfunditur, unde et rudera dicuntur. Dicta est autem arena ab ariditate non ab adhaerendo in fabricis, ut qui­ dam volunt. Huius probatio est: si manu impressa stridat aut si in vestem candidam sparsa, nihil sordis relinquit4). 78. Cur balagius, qui et palatinus, dicitur femina carbunculi. Responsio Alberti5): Quia debilem habet colorem carbunculi et virtutes eius remissas, sicut femina ad marem se habet. Et dicunt quidam, quod est eius domus, et ideo palatium carbunculi vocatur. Generatur autem frequenter carbunculus in isto lapide et iam visum est, quod in lapide uno exterior pars fuit balagius et inte­ rior carbunculus: propter quod Aristoteles6) dicit hunc lapidem esse de genere carbunculi. 79. Cur beryllus contra dolorem hepatis valere dicitur a medicis. Responsio secundum Almasorem7): Propter frigiditatem aqueam, quam habet

60

1)

Isid., Etymol. XVI 4; Lindsay n.19 (40)  Causa … (43)  fundens: Isid., Etymol. XVI 9; Lindsay n.1 3) (43)  Operatur … (44)  confert: cf. Alb., Miner. II 2 1; Borgnet 31b 4) cf. Isid., Etymol. XVI 3; Lindsay n.11 5) Alb., Miner. II 2 2; Borgnet 32a 6) cf. Arn., De flor. III 1,n.35c; Stange 70 7) cf. Rasis, Lib. Ras. ad Alm. III 29; Venetiis 1497,15vb 2)

34 factum: dictus L | Unde: ut V 35 contacta: contexta Isid. 37 omnibus add. et  A 40 effertur: efficitur V | quidam: quidem V 41 in om. LV | purpura: purpurea L purpuratus V 42 permixto: permixtus V 43 autem: enim A 45 lib.: parte LV | quaest. 23 om. L 49 est … arena: autem arena est LV 53 carbunculi om. 46 mixta: mixti L 47 et2 om. V L 54 est add. dicens A | eius om. V 56 lapide1 add. uno exterior pars fuit balagius sed exp. L

02 Buch VI Text.indd 31

23/10/22 21:52

32

Catena aurea entium

temperatam. Unde et Albertus1) dicit, quod est coloris pallidi lucidi transparentis ut lymphae. Et melior esse fertur, qui magis pallet, et plures habet guttas, quae videntur in ipso manare. Medicorum etiam quidam dicunt, quod valet contra pigri­ tiam et hepatis dolorem et contra suspiria et eructationes, et quod valeat oculis humidis. Isidorus tamen cap. 72) dicit sic: Beryllus in India gignitur, gentis sua lin­ gua nomen habens, viriditate similis smaragdo, sed cum pallore. 80. Cur borax dicitur lapis bufonis. Responsio: Sic dicitur a quodam bufone, qui ipsum in capite portat et borax nominatur. Est enim lapis hic duorum generum: unum album est aliquantulum fuscum, alterum nigrum. Quasi si vivo adhuc palpitanti bufoni extrahitur, in medio habet oculum quasi caeruleum, de quo dicunt, quod glutitus sordes purgat intesti­ norum et superfluitates. Et iam extractus est de bufone lapis parvus viridis. Aliquos etiam vidimus bufones habentes in se depictos, qui de hoc genere esse dicebantur. Vulgariter autem crodensteyn dicuntur hi lapides3). 81. Calx viva. Cur calx post coctionem suam viva dicitur. Responsio Isidori, ubi prius, cap. 34): Quia dum sit tactu frigida, intus occul­ tum continet ignem, unde et perfusa aqua statim latens ignis erumpit. Natura eius mirum aliquid facit. Postquam enim arserit, aquis incenditur, quibus solet ignis extingui; oleo extinguitur, quo solet ignis accendi. Usus eius structuris fabricae necessarius est. Nam lapis lapidi non potest adhaerere fortius nisi calce coniunctus. Calx ex lapide duro et albo melior est structuris, ex molli utilis est tectoriis.

70

80

82. Cur calx est alba. Responsio Meteororum, lib. II, tract. 3, cap. 165): Hoc est, quia terrestria com­ mixta aqua combusta fiunt alba, ut patet in calce. Quod probatur ex hoc, quod si sal in panno madido ligatus et in fornacem mittatur, contrahit crustam extra et interius, et efficitur albissimum et subtile valde et vehementis acredinis, et iuvat ad provocationem appetitus.

1)

Alb., Miner. II 2 2; Borgnet 32a Isid., Etymol. XVI 7; Lindsay n.5 3) cf. Alb., Miner. II 2 2; Borgnet 32a 4) Isid., Etymol. XVI 3; Lindsay n.10 5) Alb., Meteor. II 3 16; Hoßfeld 98,9 – 15 2)

61 lucidi corr. ex lucidis A lucide LV 63 manare: emanare L 65 sua: suae L 67 bufonis: bufruis V 69 enim: autem LV 72 parvus om. A 73 hoc om. A 74 crodensteyn: crodensten LV crapodinae Alb. 75 Calx viva om. LV | coctionem: decoctionem  LV 76 dum: cum V 77 Natura: Nam L 78 arserit: arseritur LV 79 structuris fabricae: structurae L 80 necessarius est: utilis est et necessarius V | lapidi: lapidis V 81 structuris add. sed LV | molli add. lapide V 83 Responsio: Responsionem quaere etc. A | lib. … (87) appetitus om. A 84 aqua: aquae | in calce coni. ex Alb.: interminate codd. 85 fornacem: fornaci L | mittatur: immittatur L | contrahit: contra hoc AV 86 et1 om. L | albissimum: albissimus L | subtile: substilis L

02 Buch VI Text.indd 32

23/10/22 21:52

liber VI, ansa 1, quaest. 80–87

90

1

83. Cur gypsum, cum calx inde fit, cito induratur induratione fortissima. Responsio ibidem1): Iuxta flumina quaedam et in fundo eorum, quando terra vin­ cit aquam in commixtione, generatur lapis quidam gypsum, qui materia est eius, quod vocatur plastrum adustionem naturalem passus. Unde cum calx inde fit, cito indura­ tur induratione fortissima propter naturae suae siccitatem et adustionem. Et quia fit ex terrestris commixtione cum aqua, propter hoc nitet ut crystallus extremitate. 84. Cur calx humido adveniente commiscetur, cinis autem non, cum tamen utrumque terreum sit et calidum non nisi calido terminante generatum. Responsio Alberti circa finem IV Meteororum2): Calx et cinis in hoc differunt, quod calx non adeo perustus est ut cinis, nec calx relinquitur de materia haben­ te multum aeris quemadmodum cinis. Propter quod cinis poros habet rectos et amplos et patulos et subtilium partium valde, unde et humido adveniente non commiscetur, quia humidum effluit extra poros eius. Sed calx continuatur in cae­ mento, quia poros habet strictos et tortos et retinet in eis humidum, ex quo fit commixtio et continuatio. 85. Cur carbunculus inter omnes gemmas maxime resistit adustioni. Responsionem quaere in libro fol. 74 c. 4.

10

20

33

86. Cur carbunculus, qui Graece anthrax, a nonnullis dicitur rubinus, lapis per­ lucidissimus et rubicundissimus et solidissimus, habet se ad alios lapides, ut dicunt naturales, sicut aurum ad cetera metalla. Responsio: Quia solus omnium lapidum aliorum virtutem habere dicitur secun­ dum Albertum3). Specialis autem effectus eius est venenum aereum et vaporosum fugare, et quando vere bonus est, lucet in tenebris sicut carbo. Quando autem minus bonus, emicat in tenebris superfusa aqua clara et limpida in vase nigro mundo polito. Qui autem neutro modo lucet in tenebris non habet nobilitatem perfectam. Aristoteles et Constantinus4) dicunt eum tres species habere, scilicet balagium, granatum et rubinum. 87. Cur lapis extractus de stomacho hirundinis chelidonius dicitur. Responsio: Dicitur chelidonius quasi caeli donum propter effectus suos nobi­ 1)

Alb., Meteor. II 3 16; Hoßfeld 98,42 – 51 Alb., Meteor. IV 4 6; Hoßfeld 297,1 – 8 3) (12)  carbunculus … (21)  rubinum: Alb., Miner. II 2 3; Borgnet 32b – 33a 4) cf. Const. Afr., De grad. c.“De primo gradu”; Basel 1539, 353 2)

88 cito … fortissima: etc. A 89 Responsio: Responsionem quaere etc. A | ibidem. … (93) extremitate om. A 90 materia coni. ex Alb.: non LV | quod: qui L 1 Cur … (9) continuatio om. L | adveniente: adconveniente V 4 non om. sed suppl. sup. lin. A | adeo … est: est adeo perustus V 5 multum add. de V | poros habet inv. V 7 Sed … (8) habet om. V 8 ex add. vel sed exp. A 10 maxime add. quidem V 11 Responsionem quaere om. V | 13  se Responsionem … 4: in libro fo. L 12 anthrax … dicitur2: dicitur antrax a nonnullis V om. L 15 lapidum aliorum inv. V 16 eius om. sed suppl. sup. lin. V 18 tenebris add. quod V 19 mundo add. et A | polito add. mundo L

02 Buch VI Text.indd 33

23/10/22 21:52

34

Catena aurea entium

les sicut et herba chelidonia vel secundum alios melius. Chelidon enim idem est quod hirundo, unde dicitur quasi lapis hirundinis. Sunt autem eius duae species: unus enim niger, alter rufus invenitur vel purpureus. Trahuntur ambo de stomacho hirundinis in mense Augusto luna crescente: tunc enim magis valere dicuntur ut frequentius. Suo semper in una hirundine inveniuntur1). 88. Cur chelonites lapis divinus dicitur. Responsio: Forte quia divinatorem facit eum, qui portat eum sub lingua. Hanc tamen virtutem non dicitur habere, nisi cum luna primo est accensa et crescens et monoides et iterum cum est vigesima nona monoides in ultimo decrescens. Dicitur autem hic lapis ab igne non corrumpi et invenitur in corpore testudinis magnae. Quaedam enim sunt, quae habent domos nitentes velut margaritae2). 89. Cur ceraunia contra pericula tonitrui dicitur operari. Responsio: Quia dicitur cadere de nube cum tonitruo et invenitur in Germania et Hispania, sed Hispanus est candens ut ignis3), Germanicus quasi camelinus. Est autem durissimus, unde et gladiatores ad depurgandum et poliendum gladios eo utuntur. Isidorus tamen ubi supra cap. 134) dicit cerauniorum duo sunt genera. Unum, quod Germania mittit, crystallo similis, splendet tamen caeruleo, et si sub divo positus fuerit, rapit fulgorem sidereum. Ceraunium alterum Hispania in Lusi­ tanis litoribus gignit, concolor est pyropo rubenti et qualitas eius ut ignis. Haec adversus fulgurum vim opitulari fertur, si credimus. Dicta autem ceraunia, quia alibi non invenitur quam in fulmine icto proximo. Graece enim fulmen ceraunos dicitur, sed in Teutonico dicitur donnersteyn.

30

40

90. Cur lapis corallus de ligno generatur et planta. Responsio Alberti5): Quaedam plantae in aquis et in maribus natae ita sunt vici­ nae lapidum naturis, quod ad modicum exitum earum in aerem lapidis formam

1)

cf. Alb., Miner. II 2 3; Borgnet 33a – 33b cf. Alb., Miner. II 2 3; Borgnet 33b 3) (35)  ceraunia … (37)  ignis: cf. Alb., Miner. II 2 3; Borgnet 33a 4) (39)  cerauniorum … (45)  dicitur1: Isid., Etymol. XVI 13; Lindsay n.5 5) (47)  Quaedam … (49)  accipiunt: Alb., Miner. I 1 7; Borgnet 10a 2)

24 secundum om. LV | alios: alias LV | enim om. LV 27 dicuntur add. et V 28 frequentius: frequenter V 30 Forte quia inv. LV | divinatorem: divinationem V 32 decrescens: 36 invenitur add. decrestus A 33 invenitur add. invenitur A | magnae: magno V quidem LV 37 et add. in L | sed: sicut V | Hispanus: Hispanicus V 38 durissimus ex corr. V | eo om. LV 39 utuntur add. isto V | tamen om. LV 40 Unum quod: Unumque L Unumquodque V 41 fulgorem: vulgorem V | Ceraunium alterum: Cerauniam alteram 43 fulgurum: vulgurum V | V | Hispania: Hispanius L 42 ut: hoc L | Haec: Hic A opitulari fertur inv. V | Dicta: Dicitur A 44 fulmine: loco fulminem L loco fulminis V | icto 45 Teutonico: Teutonici V | donnersteyn: donresteen proximo inv. V | Graece: greco V 48 ad: aliud V | exitum: LV 46 Cur … (56) corallum om. L 47 sunt vicinae inv. V exiccatae Alb. | in: ad A

02 Buch VI Text.indd 34

23/10/22 21:52

liber VI, ansa 1, quaest. 88–93

50

60

35

accipiunt ut corallus, qui praecipue extrahitur a mari quod est circa Massiliam, et est duarum specierum. Una species est rubea sicut ebur antiquum, alia vero alba. Figuratur autem ad modum ramusculorum plantarum1). Isidorus, lib. XVI, cap. 82): Corallus gignitur in mari, forma ramosus et maxime rubens. Baccae eius candidae sub aqua et molles; detractae confestim durantur et rubescunt aerisque tactu protinus lapidescunt. Itaque occupari evellique retibus solet aut acri ferra­ mento praescidi, qua de causa corallus vocitatur. Quantum autem apud nos marga­ ritum Indicum pretiosum est, tantum apud Indos corallum. 91. Cur corallus a quampluribus nobilibus feminis a collo super ventrem depen­ dens suspenditur. Responsio: Quia Galenus et Avicenna3) dicunt expertum esse, quod si rubeus corallus super dolentem stomachum directe contra locum doloris sit suspensus, sedat dolorem. Haec Albertus4) capitulo de ligaturis et suspensionibus lapidum. Dicit etiam expertum esse, quod valet contra quemlibet fluxum sanguinis et contra epilepsiam et apparitiones menstruorum et contra tempestates et fulmina et grandi­ nes. Item dicit, quod, si pulverizetur et super herbas et arbores aspergatur cum aqua, fructus multiplicat. Referunt etiam, quod principia expedit ad fines negotiorum5). 92. Cur lapis cotis nomen hoc accepit. Responsio Isidori, cap. 36): Cotis nomen accepit eo, quod ferrum ad incidendum acuat. Cotis enim Graeco sermone incisio nominatur. Ex his aliae aquariae sunt, aliae oleo indigent in acuendo, sed oleum lenem; aquae aciem acerrimam reddunt.

70

93. Cur lapis albissimus, qui creta dicitur, nihil valet pro structuris. Responsio: Quia pro certo humido valde evaporabili commixti sunt, et illo eva­ porante calcinari incipiunt: propter quod in muris non remanent, quia ex sicco calcinato semper exterius sunt asperi et asperum recedens per caementi tenacita­

1) 2) 3) 4) 5) 6)

(49) praecipue … (51)  plantarum: Alb., Miner. II 2 3; Borgnet 33b Isid., Etymol. XVI 8; Lindsay n.1 Avic., Canon II 2 124; Venetiis 1507, 101ra Alb., Miner. II 3 6; Borgnet 57a – 57b (65)  Referunt … negotiorum: cf. Alb., Miner. II 2 3; Borgnet 33b Isid., Etymol. XVI 3; Lindsay n.6

49 quod … circa: propre A 51 autem om. V | ad add. ad V | ramusculorum: ramus calorum V 53 sub: sunt A 54 tactu: tacta V | 54 aut om. V 55 qua: quia V | Quantum: Quod V | autem om. V 56 Indos: Inodes V 57 corallus add. lapis L | a collo om. L 60 contra add. dolorem sed exp. L 61 capitulo om. sed suppl. sup. lin. A om. L | suspensionibus: suspensuris LV 63 contra om. sed suppl. in marg. V | et3 om. V | grandines: grandinis V 64 aqua: aquis LV 65 ad: et L 66 nomen hoc inv. LV 67 Isidori … 3 om. L 68 acuat: 69 oleo indigent exacuat L | Graeco: Graece V | sermone om. V | nominatur: Latine V inv. V 70 albissimus add. est L | qui: quae V 71 humido: humidum L | commixti sunt: commixta est V 72 calcinari incipiunt: incipit calcinari V | remanent: remanet V 73 sunt: est V | asperi: asperum V

02 Buch VI Text.indd 35

23/10/22 21:52

36

Catena aurea entium

tem relinquit aliam partem lapidis caemento non conglutinatam. Et ideo cadunt de muris lapides huiusmodi et tincturam albam relinquunt lapides isti in his, quae tangunt1). Isidorus, lib. XVI, cap. 12): Creta ab insula Creta, ubi melior est. Creta Cimolia candida est, a Cimea Italiae insula dicta; quarum altera vestimentorum pretiosos colores emollit et contristatos sulphure, quodam nitore exhilarat, altera gemmis nitorem praestat. Creta argentaria et ipsa candida appellata eo quod nito­ rem argento reddat. 94. Cur dicitur communiter, quod crystallus est glacies in lapidem durata per annos, et Aristoteles3) dicit, quod fit ex aqua remoto universaliter calido. Responsio: Sicut materia lapidum terminatorum est terra non simplex, sed passa ab humido unctuoso et viscoso, ita materia lapidum perspicuorum non est humidum simplex, quia tale humidum neque constat per elixationem neque coa­ gulatur per calidum siccum, neque congelatur per frigidum quodcumque. Propter quod oportet, quod ipsum sit subtilissimo terreo parum permixtum et insuper a sicco terreo sic fortissime passum ita, quod virtus eius iam quasi obtineat omnes partes humidi talis. Nec tam adhuc transmutavit substantiam ipsius humidi in ter­ ram, unde etiam qualitatibus eius et perspicuitate remanentibus humidum illud coagulatur vel congelatur in lapidem crystallum vel beryllum vel irim4).

80

90

95. Cur crystallus oppositus radiis solis adeo rapit flammam, ut aridis fungis vel foliis ignem praebeat frigidus, sed si calidus sit, hoc perficere non potest. Responsionem collige liber IV, ansa 4, quaest. 71 de vitro rotundo opposito soli. Isidorus dicit cap. 135), quod crystallus nihil aliud est, quam frigidum pati potest. Albertus6): Aliquando etiam in terra fit, sicut saepe experti sumus in Germania, ubi multi inveniuntur. 96. Cur lapide quodam pallido dicto diadochos magi maxime utuntur. Responsio: Quia lapis iste dicitur phantasmata potenter et multum excitare, unde applicatus defuncto intantum vires amittit, quod mortem horrere perhibea­

1) 2) 3) 4) 5) 6)

1

cf. Alb., Miner. I 2 4; Borgnet 19a Isid., Etymol. XVI 1; Lindsay n.6 cf. Arist., Meteor. I 12, 347b34 – 348a4; Vuillemin – Diem 30 – 31,594 – 600 cf. Alb., Miner. I 1 3; Borgnet 4b Isid., Etymol. XVI 13; Lindsay n.1 Alb., Miner. II 2 3; Borgnet 34a

74 relinquit … lapidis: aliam partem lapidis relinquit A | caemento: caementum L | conglutinatam: conglutinatum LV 75 de: a A om. L | huiusmodi … relinquunt om.  L | albam: illam V 78 quodam: quorum V 80 reddat: reddit V 82 remoto … calido: remota universaliter calida LV 86 calidum: humidum LV 89 tam: tamen L 91 vel congelatur om. A | lapidem: lapidum L 93 hoc: illud V 94 liber IV: parte IV LV 95 est om. L 97 multi: multae V 1 pallido om. A 3 unde: ut LV | horrere: horrore LV

02 Buch VI Text.indd 36

23/10/22 21:52

liber VI, ansa 1, quaest. 94–99

37

tur. Horum autem ratio ex libris magorum habetur Hermetis, Ptolemaei, Thebit et Benchorath, de quibus non est praesentis intentionis1).

10

20

30

97. Cur dionysia lapis niger intermicantibus rubeis guttis et spirat vinum et odore ipsius vini fugatur ebrietas. Responsio: Hoc mirabile multis apparet. Causa tamen eius est, quia odore vini vel non odore sed vapore oppilando inducit debilem ebrietatem. Lapidis autem odor simplex aperitivus est et expulsivus vaporis vini2). 98. Cur dracontites virtutem habet efficacem, ut dicitur, si a dracone vivo extrahatur. Responsio: Quia animae actus etiam multa confert superfluitatibus, quae gene­ rantur in animalibus et mortis corruptio alterat ea, quando naturali morte cor­ ruptis humoribus moriuntur vel quando mortua et corrupta occisa iacuerunt. Est autem dracontites lapis a capite draconis extractus. Fertur enim, quod in Orien­ te sunt dracones magni, quibus dormientibus insidiantur et subito scisso capite draconis eo adhuc palpitante lapidem evellunt. Dicit dominus Albertus3), quod vidit in Suevia lapidem, super quem convenerant plusquam quingenti serpentes in prato inter montes et cum transiret dominus terrae milites eius evaginatis gladi­ is sciderunt serpentes in multas partes et in fundo iacuit quidam magnus serpens in partes multas divisus. Et sub capite serpentis inventus est lapis niger formatus ut pyramis abscisa non perlucidus colore pallido in circuitu pulcherrimus habens descriptum serpentem. Et hunc lapidem cum capite serpentis dicit sibi praesen­ tatum fuisse. Isidorus autem ubi prius cap. 134) dicit sic: Dracontites ex cerebro draconis eruitur. Quod nisi viventi abscisa fuerit, non ingemmescit, unde et eam magi dormientibus draconibus amputant. Audaces enim viri explorant draconum specus, spargunt ibi gramina medicata ad incitandum draconum soporem atque somno sopitis desecant capita et gemmas detrahunt. Sunt candore translucido. Usu earum orientis reges praecipue gloriantur. 99. Cur heliotropia lapis in vas plenum aqua missus facit sanguineum solem videri, sicut si pateretur eclipsim.

1)

cf. Alb., Miner. II 2 4; Borgnet 34b cf. Alb., Miner. II 2 4; Borgnet 35a 3) (13) animae … (25)  fuisse: Alb., Miner. II 2 4; Borgnet 35a 4) recte Isid., Etymol. XVI 14; Lindsay n.7 2)

4 Thebit: Thebebit V 5 Benchorath: Bencherath Alb. | non add. non V | praesentis intentionis: praesens intentio V 7 fugatur: figatur V 8 eius om. L 10 expulsivum: compulsivus V 15 occisa om. L corfa V 17 insidiantur add. quidam homines V 18 adhuc add. eo L quod haec LV 21 scinderunt: scinderant LV | fundo: profundo V | magnus: mortuus A | serpens: serperus V 24 serpentem: serpentum LV | serpentis om. V | dicit: dixit V 25 Isidorus … (30) gloriantur om. L 27 draconibus om. V 28 medicata: medicatam V | soporem: saporem V 30 earum ex corr. sup. lin. V 31 lapis om. LV | missus: missa V 32 si om. V

02 Buch VI Text.indd 37

23/10/22 21:52

38

Catena aurea entium

Responsio: Albertus1) addit: si prius immergatur in succo herbae eiusdem nomi­ nis, post mittatur in vas plenum aqua etc. Causa autem istius est, quia totam aquam ebullire facit in nebulam, quae inspissando aerem impedit solem videri, nisi quasi in rubore et spissa nube; postmodum autem descendit illa nebula rorando sicut per pluviae guttas. Oportet autem, quod quodam carmine sacratus sit et quibus­ dam characteribus mixtus. Et si tunc arreptitii praesentes sunt, divinando quaedam prae­dicunt: propter quod templorum pontifices isto lapide utebantur maxime in festis idolorum. Dicitur etiam, quod unctus herba sui nominis fallit visum intantum, ut hominem prohibeat videri. Invenitur autem multotiens in Aethiopia, India et Cypro. Est autem lapis viridis fere smaragdo similis, respersus sanguineis guttis. Isi­ dorus, cap. 72) dicit: Heliotropia viridi colore et nubilo, stellis puniceis supersparsa cum sanguineis venis est. Causa nominis de effectu lapidis est; nam deiecta in labris aeneis radios solis mutat sanguineo repercussu; extra aquam autem speculi modo solem accipit deprehenditque defectus eius subeuntem lunam ostendens. Mago­ rum impudentiae manifestissimum in hoc quoque exemplum est, quod admixta herba heliotropio quibusdam additis praecantationibus gerentem aspici negent. 100. Cur haematites valet contra vesicae fluxum et ventris menstruorum, quan­ do contritus et in aqua mixtus bibitur3). Responsio: Quia virtus eius est stiptica valde, unde et fluxum salivae sanguineae curat. Ferruginei siquidem coloris est habens venas sanguineas immixtas4). Isidorus, cap. 85) dicit: Haematites rubore sanguineus, ac propterea emathites vocatus; aema­ th quippe sanguis dicitur. Sed cap. 46): Haematites appellatus est eo, quod cote reso­ lutus in colorem veniat sanguinis. Est autem admodum lividus et ferrugineus.

40

50

101. Cur enhydros lapis perpetuis guttis distillat, et tamen lapis non minoratur nec corrumpitur. Responsio: Causa huius profecto est, quia ex substantia lapidis guttae illae nequaquam distillant, sed propter nimiam frigiditatem aerem se tangentem conti­ 1) 2) 3) 4) 5) 6)

Alb., Miner. II 2 5; Borgnet 36a Isid., Etymol. XVI 7; Lindsay n.12 cf. Alb., Miner. II 2 5; Borgnet 36a cf. Alb., Miner. II 2 5; Borgnet 36a Isid., Etymol. XVI 8; Lindsay n.5 Isid., Etymol. XVI 4; Lindsay n.16

33 in om. V 34 etc. om. LV 35 quae: qui V 36 spissa nube inv. V | nebula: nebecula A | rorando: corando V 37 Oportet … (48) negent om. L | sacratus: sacrata V 38 characteribus add. fuerit V | tunc om. A | arreptitii: arreptii V | praesentes add. quidem V | 39 isto lapide om. A 41 ut: quod A 42 autem: enim V | fere quaedam add. futura V smaragdo inv. V 43 nubilo: nebula V | supersparsa: superfusa V 44 est1 om. V | nominis 45 repercussu: repercussa V om. sed suppl. sup. lin. A | de … est2: lapidis est de effectu A 47 in … quoque: quoque in hoc V 48 quibusdam additis: additis in quibusdam V | 49 vesicae fluxum: praecantationibus: intatationibus V precationis Isid. | negent: negant A fluxum vesico V 50 et om. L 51 eius om. A 53 dicit … (55) ferrugineus om. L | ac: et V | vocatus: vocatur V 54 cap. 4 add. dicit V | cote coni. cum Isid.: toto codd. 55 Est om. V | et: vel A 58 profecto: perfectio V 59 tangentem: tangente LV

02 Buch VI Text.indd 38

23/10/22 21:52

liber VI, ansa 1, quaest. 100–103 60

39

nue mutat in aquam, sicut faciunt lapides duri et politi post resolutionem frigoris1) et gelu. Est autem lapis crystallo similis. Isidorus, cap. 132): Enhydros ab aqua voca­ tur; exundat enim aquam, ita ut clausam in ea putes fontaneam scaturiginem. 102. Cur hephaestitis lapis rutilans et rubicundus in mari natus, si in aquam ferventem proicitur, cessat ebullitio eius et post modicum frigescit. Responsio: Causa huius alia esse non potest, nisi quod pro certo frigidissimus est, et motus a calore bullientis aquae frigiditas suae complexionis agere incipit3).

70

80

103. Cur aetites lapis ab aquilis ad nidum suum portatur et iuxta ova sua collocatur. Responsio Alberti4): Quare hoc faciant aquilae non satis scitur. Expertum enim est grues non observare, cuius generis lapidem inter ova sua ponant, sed modo unum ponunt alio anno alium. Dicunt autem quidam, quod hoc faciunt ad miti­ gandum calorem ovorum vel corporis aquilae, ne ova intus calefiant; et hoc est pro­ babile. Quidam tamen dicunt, aetitem aliquid conferre ad ovorum formationem et vivificationem. Quod autem quidam dicunt, quod lapis ab eis interponitur ovis, ne frangantur, omnino falsum est, quia ova citius ad lapidem quam ad se ipsa collisa frangerentur. Aetites autem gemmarum optima, coloris est punicei et vocatur a quibusdam aquileus et ab aliis erodialis eo, quod aquilae ad nidum collocant, ut dictum est, sicut et grus inter duo ova, quae facit, lapidem collocat. Quod Alber­ tus dicit se expertum fuisse in Colonia, ubi grues fecerunt fetus multis annis in quodam horto. Est autem modus eius, quod in se continet alium lapillum, qui in ipso sonat, quando movetur manu et quassatur. Isidorus, cap. 45): Aetites lapides reperiuntur in nidis aquilarum. Aiunt binos inveniri, marem et feminam, nec sine his parere aquilas: horum masculus durus, similis gallae, subrutilis; femineus vero pusillus ac mollis. Alligati partus celeritatem faciunt, etiam aliquid vulvae excidunt, nisi parturientibus citius auferantur. Albertus6) sic: Fertur autem, quod suspensus sinistro lacerto confert praegnantibus et impedit abortum et periculum parturitio­ nis mitigat. Et quod his mirabilius est, tradunt Chaldaei, quod si de ministratione

1) 2) 3) 4) 5) 6)

cf. Alb., Miner. II 2 5; Borgnet 36b Isid., Etymol. XVI 13; Lindsay n.9 cf. Alb., Miner. II 2 5; Borgnet 36b cf. Alb., Miner. II 2 5; Borgnet 35b – 36a Isid., Etymol. XVI 4; Lindsay n.22 Alb., Miner. II 2 5; Borgnet 35b

61 autem om. LV 62 clausam: clausus V | scaturiginem: scaturigineum L 65 esse … potest: non est V 66 suae complexionis inv. V | agere incipit: incipit aere V 69 hoc faciant inv. V | faciant: faciunt L | enim est inv. LV 70 non: hunc modum V 71 Dicunt: dicant V | autem om. A | faciunt: faciant A 73 aetitem om. L | aliquid: aliquod L 74 et vivificationem add. et vivificationem L 75 frangantur add. ova A | se om. sed suppl. sup. lin. V | ipsa: invicem LV 77 aquileus: aquilous V | aliis: his L | aquilae add. eum V | nidum: modum V 78 sicut … (89) deglutitur om. L 79 se add. hoc V | multis annis om. A 82 Aiunt: Dicunt V 83 parere add. posse V 85 nisi: niso Isid. 86 sinistro add. later V

02 Buch VI Text.indd 39

23/10/22 21:52

40

Catena aurea entium

veneni cibus aliquis suspectus est, positus in cibo, prohibet, ne possit glutiri cibus ille. Et si lapis subtrahatur, mox cibus deglutitur. 104. Cur falcanos, qui arsenicum vel auripigmentum dicitur, de genere lapidis est, quo frequenter utuntur falsarii. Responsio: Falcanos alio nomine arsenicum et a vulgo auripigmentum vocatur, quem lapidem alchimici unum de spiritibus vocant. Habet naturam sulphuris in cale­ faciendo et desiccando, et cum calcinatur per ignem, nigrum efficitur, et statim subli­ matione efficitur albissimum nivi simile. Et si iterum calcinetur, iterum nigrum effici­ tur et iterata sublimatione efficitur albissimum. Et cum haec ter vel quater iterantur in ipso, tantum efficitur adustivum, quod aeri appositum statim facit foramina per ipsum et exurit vehementer omnia metalla praeter aurum solum. Appositum autem aeri ipsum in album colorem transmutat. Propter quod falsarii utuntur ipso, quando aes volunt facere simile argento, quia magnum in hoc habet effectum1).

1

10

105. Cur quondam a rege quodam templum de phengite lapide constructum est memorabile. Responsio secundum Isidorum, cap. 42): Quia phengites Cappadociae lapis durus ut marmor, candidus atque translucens est intantum, quod claritatem lucis in nullo praepediat, unde et templum illud a rege constructum et foribus aureis clausum claritas intus diurna fuit. 106. Cur gagates accensus ardet sicut tus3). Responsio: Gagates est kacabre, quem de genere gemmarum Albertus4) repu­ tat. Est autem duplicis coloris: niger videlicet et croceus, sed croceus est perlucidus fere sicut topazion. Invenitur autem et glaucus. Niger autem est planus, levis et ardens igni admotus. Fictilia ex eo scripta non delentur. Ardet autem vel ex gummi quodam vel ex humido limoso et fluore fluminis reiectus concretus et in lapidem solidatus est. Incensus serpentes fugat nitore, demoniacos prodit, virginitatem deprehendit; mirum quod accenditur aqua, oleo restringitur. Isidorus, cap. 45).

20

1)

cf. Alb., Miner. II 2 6; Borgnet 37a Isid., Etymol. XVI 4; Lindsay n.23 3) cf. Alb., Miner. II 2 7; Borgnet 37b 4) (19)  Gagates … (21)  glaucus: Alb., Miner. II 2 7; Borgnet 37a – 37b 5) (21)  Niger … (25)  restringitur: cf. Isid., Etymol. XVI 4; Lindsay n.3 2)

88 cibus1: cibuo V | glutiri: deglutiri V 1 qui: vel LV | dicitur om. LV 3 auripigmentum add. de genere lapidis sed exp. V | vocatur: vocant V 4 lapidem om. V 6 albissimum: 7 sublimatione: calcinatione Alb. | Et2 … albissi V add. quod V | efficitur2 ex. ess corr. V (11) effectum om. L | quater: quidem V 8 appositum: oppositum V compositum Alb. | facit add. facit V 9 Appositum: Oppositum V 10 ipso: eo V 14 phengites add. lapis L 17 fuit add. in templo V 21 Invenitur: Inventus L 22 igni ex ignem corr. igne LV | ex … scripta: scripta ex eo LV 23 ex om. L 25 restringitur: extinguitur V add. haec V

02 Buch VI Text.indd 40

23/10/22 21:52

liber VI, ansa 1, quaest. 104–111

41

Albertus1) dicit: Expertum aiunt, si colatura eius vel lotura cum rasura datur virgi­ ni, si bibita retinebit eam, non est corrupta; si autem non est virgo, statim minget. Valet etiam contra laborem parturientis.

30

107. Cur gagates lapis victorialis dicitur. Responsio: Propter experientiam in Alcide principe quodam; dicunt enim expertum esse, quod hic quotiens lapidem hunc habuit secum, semper vicit in terra et in mari; quotiens vero caruit, fertur hostibus succubuisse. Est autem hic lapis varii coloris sicut pellis caprioli2). 108. Cur gelasia lapis ab igne vix vel numquam possit calefieri. Responsio: Huius causa est nimia pororum eius constrictio non permittens vim ignis ingredi, unde etiam dicunt eum iras et luxuriam et ceteras huiusmodi calidas passiones et desideria mitigare. Habet figuram grandinis et colorem, duritiam ada­ manti similem et est ultimitate frigiditatis3).

40

109. Cur granatus lapis rubeus et perlucidus similis balaustiae, quae est flos malogranati, est de genere carbunculi4). Responsio: Quaere quaest. 17 de lapidibus in speciali et quaest. 33 de lapidibus in communi. 110. Cur hyacinthus, etsi durissimus est, tamen non invictus in sculpturis. Responsio: Quia adamante sculpitur vix cum se sculpi permittit5). 111. Cur dicitur, quod hyacinthus confortat corpora se tangentium. Responsio: Quia frigidus est. Unde etiam in os missus frigidus est, unde et confor­ tat corpora sicut omne frigidum, quod stringit virtutem corporum intus, et est contra pestiferas regiones. Et expertum est, quod somnum provocat propter suam frigidam complexionem6).

1) 2) 3) 4) 5) 6)

Alb., Miner. II 2 7; Borgnet 37b cf. Alb., Miner. II 2 7; Borgnet 37b cf. Alb., Miner. II 2 7; Borgnet 37b cf. Alb., Miner. II 2 7; Borgnet 38a cf. Alb., Miner. II 2 8; Borgnet 38b cf. Alb., Miner. II 2 8; Borgnet 38b

26 Albertus … (28) parturientis om. L | dicit add. Avicennam V | aiunt om. V | eius add. et rasura A | rasura: resina V 27 bibita: bibitur V add. et V 28 etiam: et A | contra add. dolorem et V 30 in om. LV | principe: principis V | quodam: cuiusdam V 31 quotiens add. habent V | hunc om. L | vicit: vincit LV 33 caprioli: capriol V 34 nunquam: unquam L 36 eum om. L | luxuriam: luxurias V | calidas: calidi L 38 est om. LV | ultimitate: ultimitatem LV 39 quae: qui A 40 malogranati add. et V 41 Responsio: Responsionem AV | Quaere om. LV | 17: 16 LV | quaest. … (42) communi: de communi quaest. 33 L | 33: 32 V 43 tamen … invictus: invictus tamen non V add. est LV 44 sculpitur add. cum sed exp. V | cum: tamen L 45 dicitur quod om. V | tangentium: gestantium LV 48 expertum est inv. LV 46 Unde1 … est om. L | unde et inv. V

02 Buch VI Text.indd 41

23/10/22 21:52

42

Catena aurea entium

112. Cur iaspis lapis hoc nomen accepit. 50 Responsio Isidori, cap. 71): Iaspis de Graeco in Latinum viridis gemma interpre­ tatur: ias quippe viride, pinasin gemma dicitur. Est autem smaragdo subsimilis, sed crassi coloris. Albertus2): Multorum colorum est, viridis translucens, rubeas habens venas melior est, et in argento habet locari. Expertum est autem, quod stringit flu­ xum sanguinis et menstruorum, et negat conceptum et iuvat partum et gestantes se a luxuria cohibet. 113. Cur iris in sole positus sic, quod eo manente sub tecto soli pars eius immit­ titur et pars eius in umbra tenetur, proicit reflectendo pulcherrimos colores iridum super parietem oppositum, propter quod etiam iris vocatur3). Responsio: Hoc est, quia iris fit ex aqua quasi rorante, quae partim ex vapore, 60 partim ex rore resolutis congelatur4) et modo, qui dictus est quaestione proxima, superius generatur. Inveniuntur in Germania copiosae et sunt quasi omnes hexa­ goni. In aliis lapidibus nati circumpositione lapidum, cum naturaliter sint rotundi, hexagoni efficiuntur, sicut foramina apum in medio posita hexagona efficiuntur, cum illa, quae sunt in extremis, sint rotunda5). 114. Cur lapis iscustos filabilis est. Responsio: Propter viscositatem in eo arefactam, de quo lapide filato si vestis fiat, non comburitur, sed ex igne purgatur et nitet. Et forte illud est, quod pennam voca­ mus salmandrae, quia haec lanugo quaedam est sicut lanugo lapidis humidi6). 115. Cur omnis bestia a venatoribus et canibus fugata currit ad lapidem lipare­ 70 am et ipsum intuetur quasi patronum. Responsio: Virtus lapidis istius valde mirabilis est, quia, ut refertur, venatores et canes nocere non possunt bestiae, quamdiu lapidem habent praesentem. Quod si verum est, mirabile est valde, et ex parte bestiarum et ex parte lapidis. Et est absque dubio caelestibus virtutibus deputandum, quas Hermes7) dicit esse mirabiles in

1) 2) 3) 4) 5) 6) 7)

Isid., Etymol. XVI 7; Lindsay n.8 Alb., Miner. II 2 8; Borgnet 39b cf. Alb., Miner. II 2 8; Borgnet 39a cf. Alb., Miner. I 2 2; Borgnet 16a cf. Alb., Miner. II 2 8; Borgnet 39a cf. Alb., Miner. II 2 8; Borgnet 39a cf. Secretum Secretorum III 1; Steele 114,21 – 23; cf. Marb., De lapid.; Riddle 34,23

51 gemma: gemmas V | interpretatur: interpretatas V 52 ias: iaspis L iappis V | quippe: quidem V | subsimilis: similis V 53 crassi: quasi L | viridis add. tamen L cum V 54 est1 om. V | Expertum om. L 56 cohibet: prohibet V 57 positus add. eo V | sic … eo: eo quod fit V | soli: solis V 58 reflectendo … colores: pulcherrimos colores reflectendo V 59 oppositum: positum L | etiam: et V 60 Hoc est om. L | rorante: rorate V 61 quaestione: 62 quasi omnes inv. V 63 nati om. V 65 quae sunt om. V q. V post quaestione lac. A 70 fugata: infestata Alb. 72 lapidis istius inv. LV 73 nocere … possunt: non possunt nocere V | nocere: noscere Alb. | lapidem habent inv. LV add. habet A 74 bestiarum: lapidis V | lapidis: bestiarum V

02 Buch VI Text.indd 42

23/10/22 21:52

liber VI, ansa 1, quaest. 112–119

43

lapidibus et in plantis, per quas etiam naturaliter fieri posset, quidquid fit scientiis magicis, si virtutes illae bene cognoscerentur1).

80

116. Cur magnetem vulgus ferrum vivum appellat2). Ut dicit Isidorus, cap. 43): Nam adeo apprehendit ferrum, ut catenam faciat anulorum. Unde et factum est, ut in quodam templo simulacrum de ferro pen­ dere in aere videtur. Liquorem quoque vitri ut ferrum trahere creditur; quidam etiam ab uno angulo trahit ferrum, ab altero fugat. Et Fredericus imperator habuit magnetem, qui non traxit ferrum, sed ferrum versa vice traxit eum. Aliud genus magnetis est, quod trahit carnes hominis, ut dicit Lapidarius4). 117. Cur magnesia lapis dicitur vitro permisceri. Responsio: Hic lapis niger est et eo frequenter utuntur vitrarii, nam distillat et fluit in magno et forti igne et non aliter, et tunc immixtus vitro ad puritatem dedu­ cit vitri substantiam5).

90

1

10

118. Cur marchasita vel marchasidia colorem accipit cuiuslibet metalli. Responsio: Quaedam dicitur argentea, queadam aurea etc. Metallum tamen, quod colorat hunc lapidem – lapis enim est –, non distillat ab ipso, sed evaporat in igne et relinquitur cinis eius inutilis6). 119. Cur magnes trahens ferrum dat aliquam qualitatem ferro, qua movetur ad ipsum. Responsio Thomae, Physicorum, lib. VII7): Istud patet ex tribus: primo quia magnes non trahit ferrum ex quacumque distantia, sed ex propinquo; si autem ferrum moveretur ad magnetem solum sicut ad finem, sicut grave ad suum locum, ex quacumque distantia tenderet ad ipsum. Secundo, quia si magnes alliis perungatur, ferrum attrahere non potest quasi vim ipsius alterativam impedien­ tibus aut etiam in contrarium alterantibus. Tertio, quia ad hoc, quod magnes attrahat ferrum, oportet prius ferrum liniri cum magnete, maxime si magnes sit parvus, quasi ex magnete aliquam virtutem ferrum accipiat, ut ab ea moveatur.

1) 2) 3) 4) 5) 6) 7)

cf. Alb., Miner. II 2 10; Borgnet 40a cf. Isid., Etymol. XVI 4; Lindsay n.1 (79)  Nam … (81)  creditur: Isid., Etymol. XVI 4; Lindsay n.1 – 2 (82)  Et … (84)  hominis: Alb., Miner. II 2 11; Borgnet 40b cf. Alb., Miner. II 2 11; Borgnet 41a cf. Alb., Miner. II 2 11; Borgnet 41a Thom., Phys. VII 3 5; Roma 332a

76 per … etiam: etiam per quas V | posset: potest V | fit om. V 78 magnetem: magnes V | vulgus: a vulgo V | appellat: appellatur V 79 ut ex et corr. sup. lin. V 81 videtur: videretur LV | vitri: vitro L 83 versa vice inv. V 87 magno … forti: forti et magno A 91 quod om. V | 90  Quaedam1: Quidam V | quaedam2 add. quaedam V | etc. om. V colorat: colorem A colorat L 3 quia om. LV 7 ipsius: illius L 8 hoc om. V 9 ferrum om. V | magnes: magnus V 10 virtutem ferrum inv. V

02 Buch VI Text.indd 43

23/10/22 21:52

44

Catena aurea entium

Sic ergo magnes attrahit ferrum non solum sicut finis, sed etiam ut movens et alterans. Haec Thomas. 120. Cur accidit in generibus marmorum, quod abstractae ab eis partes micant aliquantulum, sic ut metallis immixtae sint. Responsio: Hoc contingit hac de causa, quod in substantia eorum commixtum ingreditur perspicuum, cuius superficies, quando est inspissata in partibus, fulget vel micat. Et haec est una causarum, quare nobilius est genus marmorum ceteris generibus lapidum1). 121. Cur invenitur nigrum genus in marmoribus. Responsio: Quia in quibusdam ex eis niger color causatur frequenter ex terre­ stri fuliginoso commixto et coagulato2).

20

122. Cur albus in marmore invenitur. Responsio: Quia albus color ex terrestri subtilissimo, quod commixtum est aqueo multo, creatur. Hoc enim albescit decoctum, sicut facit terrestre in caseo et lacte3). 123. Cur glaucus etc. Responsio: Glaucus color in eis causatur ex terrestri opaco, quod alteravit modi­ cum album, quod ex terrestri subtili et aqueo multo coagulari cepit4). De marmore etiam vide quaest. 9. 124. Cur nitrum non multum distare a sale dicit Isidorus5). Responsio: Quia virtutem salis habet et similiter oritur canescentibus siccita­ te litoribus. Nitrum autem a loco sumpsit vocabulum secundum eundem; nascitur enim in oppido vel regione Aegypti Nitria. De ipso quoque medicinae fiunt et sor­ des corporum vestiumque lavantur.

30

125. Cur antiqui de lapide nicomachae, id est alabastro, pyxides facere soliti sunt. Responsio: Quia virtus eius in conservando aromata et unguenta mirabilis est

1)

cf. Alb., Miner. I 2 3; Borgnet 17b – 18a cf. Alb., Miner. I 2 3; Borgnet 18a 3) cf. Alb., Miner. I 2 3; Borgnet 18a 4) cf. Alb., Miner. I 2 3; Borgnet 18a 5) Isid., Etymol. XVI 2; Lindsay n.7 2)

11 ut: sicut V 13 in: quod V | generibus marmorum inv. V | micant: mutant L 15 hac om. L ea V 16 inspissata: inspissatum AL 17 ceteris: aliis V 21 commixto: mixto V 22 albus: album L 26 etc.: color V 28 De … (29) 9 om. V add. De nitro reverte 29 quaest. 9: supra quaest. L 30 distare … sale: a folium et videbis quaestionem cito V sole distare A | dicit om. sed suppl. sup. lin. dicitur V 31 salis: sal A 32 sumpsit add. a V | secundum eundem om. LV 34 vestiumque: vestium L

02 Buch VI Text.indd 44

23/10/22 21:52

liber VI, ansa 1, quaest. 120–129

40

50

45

et est de genere marmorum. Conservat etiam frigiditate sua corpora mortuorum a fetore excellenti, et ideo monumenta et mausolea antiqua de hoc lapide facta inveniuntur1). 126. Cur nuso lapis exhibitus bufoni vivo, bufo elevatur contra eum, et tangit eum ore, si potest. Responsio: Quia de genere lapidum bufonis est, et habet proprietatem cum eo, et invenitur in multis bufonibus. Sunt autem eius duo genera: unus est subalbus, sicut si lac subintraverit sanguinem et vicerit eum, et ideo sanguinis obscuras vias dicunt in eo apparere; et alter est niger, et aliquando pingitur in eo bufo sparsis pedibus ante et retro. Dicitur, quod si ambo simul includantur praesente veneno, eos adurere manum tangenti. Probationem autem huius lapi­ dis esse dicunt, quod exhibitus bufoni vivo, bufo elevatur contra eum, et tangit eum ore, si potest. Dicitur etiam, quod praesente veneno varius efficitur, qui subalbidus est2). 127. Cur ophtalmus lapis patronus furum vocatur. Responsio: Ophtalmus lapis ab ophtalmia nominatus est, cuius color non nomi­ natur ideo, quia multorum est colorum. Valere dicitur contra omnes malos morbos oculorum, visus autem circumstantium dicitur obcaecare, et ideo patronus furum vocatur. Gestantes enim eum quasi invisibiles redduntur3).

60

128. Cur onyx collo vel digito suspensus excitat tristitiam et timores et in somno phantasias terribiles et dicitur lites et tristitias multiplicare. Responsio: Haec omnia, si habet, profecto habet ex hoc, quod habet virtutem movendi melancholiam praecipue in capite. Ex motu enim illius et vapore omnia ista procedunt4). De onyche et onychino habitum est quaestione retrocedendo. 129. Cur orphanus lapis hoc nomen accepit. Responsio: Quia in corona Romani imperatoris est, nec umquam alibi visus est. Est autem in colore quasi vinosus, subtilem habens vinositatem. Et hoc est, sicut si

1)

cf. Alb., Miner. II 2 12; Borgnet 41b – 42a cf. Alb., Miner. II 2 12; Borgnet 42a 3) cf. Alb., Miner. II 2 13; Borgnet 42b 4) cf. Alb., Miner. II 2 13; Borgnet 42a 2)

38 Conservat: Conservant V 39 fetore: fetari V | mausolea: mansiola V 41 vivo: vivus V | bufo om. V 44 Sunt: Si V 45 sicut: ut V 46 vias: venas Alb. 47 eo: eis A | bufo: bufa V | ante om. sed suppl. sup. lin. A | simul om. V 49 esse om. L | contra eum om. V 50 etiam: et A 52 vocatur: dicitur V 53 ophtalmia add. enim L 54 colorum om. V | Valere … malos om. LV | morbos: morbus LV 55 circumstantium: circumstantem A 57 vel digito om. V | tristitiam add. vel digito portatus V | et2 | obcaecare: excaecare V om. LV 58 lites: fites L 59 ex hoc om. A | profecto … hoc: ex hoc profecto habet 64 vinosus add. vinosus sed exp. A | subtilem: L 63 est1: habetur V | est nec: neque L substantialem A | hoc add. enim A | sicut om. LV

02 Buch VI Text.indd 45

23/10/22 21:52

46

Catena aurea entium

candidum nivis micans penetraverit in rubeum clarum vinosum, et sit superatum ab ipso. Est autem lapis perlucidus, et traditur, quod aliquando in nocte fulsit, sed nunc tempore nostro non micat in tenebris. Fertur autem, quod honorem conser­ vet regalem1). 130. Cur panchrus secundum Isidorum2) pantheros tot dicitur habere virtutes quot colores. Responsio: Quia color sequela compositionis et componentium est, ut dictum est. Habet autem in uno corpore lapidis nigrum colorem et rubeum et viridem pal­ lidum purpureum et roseum3) etc. Isidorus, cap. 124): Panchrus ex omnibus paene coloribus constans, inde nominatus est.

70

131. Cur lapis peanites dicitur esse feminini sexus. Responsio: Quia certo tempore dicitur concipere et parere consimilem lapi­ dem. Valere autem dicitur praegnantibus5). 132. Cur peridonius vel perithe vel pyritis vel urites vult leviter et pavide tangi6). Responsio: Quia si fortiter stringatur manu, adurit manum stringentis7). Isido­ rus, cap. 118): Pyritis nigra est et attrita digitos adurit. Idem cap. 49): Pyritis Persi­ cus lapis fulvus, aeris simulans qualitatem, plurimum habet ignem, siquidem facile scintillas emittit. Hic tenentis manum, si vehementius prematur, adurit, propter quod ab igne nomen accepit.

80

133. Cur pyritis vulgaris lapis vivus dicitur10). Responsio: Quia ferro vel lapide percussus scintillas emittit, quae excipiuntur sulphure vel aliis fungis vel foliis et dicto celerius praebet ignem. Hunc etiam vul­

1)

cf. Alb., Miner. II 2 13; Borgnet 43a (69)  pantheros … (70)  colores: cf. Alb., Miner. II 2 14; Borgnet 43a 3) (72)  Habet … (73)  roseum: cf. Alb., Miner. II 2 14; Borgnet 43a 4) Isid., Etymol. XVI 12; Lindsay n.1 5) cf. Alb., Miner. II 2 14; Borgnet 43a 6) cf. Alb., Miner. II 2 14; Borgnet 43b 7) cf. Alb., Miner. II 2 14; Borgnet 43b 8) Isid., Etymol. XVI 11; Lindsay n.8 9) Isid., Etymol. XVI 4; Lindsay n.5 10) cf. Isid., Etymol. XVI 4; Lindsay n.5 2)

65 nivis: nimis V | penetraverit … vinosum: in rubeum clarum vinosum praesentaverit  V 66 et om. V | traditur: dicitur LV | aliquando … nocte: in nocte aliquando LV | sed: si V 67 conservet regalem inv. V 69 secundum … pantheros: vel pantherus secundum Isidorum LV 71 color: calor V | componentium: compositionem V 72 est om.  V | autem: aut V | uno om. V 73 Panchrus add. pene sed exp. V 78 leviter: levi V 79 fortiter: forte LV | adurit add. stri sed exp. V 80 attrita: atri L 82 si om. V | prematur adurit: adurit si prematur V 84 vulgaris lapis inv. L lapis vulgariter V 86 celerius: colericus V

02 Buch VI Text.indd 46

23/10/22 21:52

liber VI, ansa 1, quaest. 130–138

47

gus focarem petram vocat1). Hic etiam urites dictus est, quia, ut dictum est, manum adurit tangentis. Nimirum, quia etiam noctiluca animal aliquando adurit manum, sicut Albertus2) per se expertus est. 90

134. Cur prasius lapis matrix et palatium smaragdi dicitur. Responsio: Quia smaragdus in eo generatur et conservatur. Est autem secun­ dum Isidorum, cap. 73) prasius pro viriditati colore dictus, sed vilis. Albertus4): Est autem viridis coloris habens viriditatem spissam, sicut prassius, quod est marru­ bium. Expertum est, quod confortat visum, et quasdam iaspidis, quasdam smaragdi habet operationes.

1

135. Cur magi quirin lapidem aliquando ponunt super pectus dormientis scire volentes secreta. Responsio: Quia dicunt augures magici, quod lapis hic est proditor secreto­ rum et phantasias commovens, si ponatur super pectus dormientis; unde et inve­ nitur lapis hic in nido upupae aliquando, quae tota est avis praestigiosa et multa augurans5).

10

136. Cur pumex magnam dicitur habere virtutem refrigerandi. Responsio Isidori, cap. 36): Signum huius est, quod in vase missus musta defer­ vere desinant. Vocatus est autem pumex eo, quod spumae densitate concretus sit, et est aridus candore parvo. 137. Cur sapphirus notissimus est, et si quandoque mortuus sit, tamen sapphi­ rus aestimatur. Responsio: Quia sapphiro vivo similis est, ut dictum est parum ante quaest. 44 de lapidibus in generali. 138. Cur sarcophagus lapis fuit secundum antiquos pro arcis mortuorum. Responsio: Quia in spatio triginta dierum cadaver consumit. Graece quippe sar­ chos sonat arcam, phagos autem comedere. Adhuc autem nostra monumenta lapidea

1) 2) 3) 4) 5) 6)

cf. Isid., Etymol. XVI 4; Lindsay n.5 Alb., Miner. II 2 19; Borgnet 47b Isid., Etymol. XVI 7; Lindsay n.4 Alb., Miner. II 2 14; Borgnet 43b cf. Alb., Miner. II 2 15; Borgnet 44a Isid., Etymol. XVI 3; Lindsay n.7

87 focarem: vocalem LV 88 Nimirum … (89) est om. L 92 pro: prae V | viriditati: viriditate V | colore: calore V 93 coloris: caloris V 1 aliquando ponunt inv. V | ponunt 5 hic: iste V 8 musta: om. L | scire: stare V 2 volentes: voluntes A 4 et2 om. LV mustum V 9 desinant: desinit V 10 parvo add. et porosus LV 11 sapphirus add. lapis L | est om. L | quandoque: quando L aliquando V | mortuus sit inv. V | sit om.  L 15 sarcophagus … mortuorum: antiqui de hoc lapide sarchophago fecerunt archas LV | arcis: areas Alb. 17 arcam: carnem Alb. | Adhuc: Ab hoc V | autem add. adhuc V

02 Buch VI Text.indd 47

23/10/22 21:52

48

Catena aurea entium

sarcophagi sunt vocata1). Isidorus, cap. 42) dicit, quod infra quadriginta dies absumunt corpora mortuorum. Nascitur sarchophagus in Troade, et fissili vena scinditur. 139. Cur sarda lapis attrahit lignum sicut adamas ferrum. Responsio: Signum istius est, quod ita fortiter adhaeret tabulis navium aliquan­ do in mari, ut ab ipsis tabulis avelli non possit, nisi abscindatur cum ipso ipsa pars tabulae, cui inhaeserit. Trahit ergo lignum ex proprietate. Est autem in colore pra­ sius, id est virens3).

20

140. Cur sardius ligat onychinum, ne noceat. Responsio: Aiunt hunc accendere animum ad gaudium et acuere ingenia et per virtutes contrarias ligare a nocumento onychinum4). 141. Cur sardonyx nocere non potest. Responsio: Quia sardium in substantia habet admixtum. Compositus enim est ex duobus lapidibus, sardo videlicet et onyce, quod praefert colorem unguis5).

30

142. Cur selenites lunaticam habere passionem et lapis lunae dicitur. Responsio: Quia selenites sicut et mene dicitur Graece luna, unde et panselenes dicitur luna plena a pan, quod est totum, et neomenia nova luna a neos, quod est novum. Isidorus, cap. 106): Selenites translucet candido melleoque fulgore con­ tinens lunae imaginem, quam iuxta cursum astri ipsius perhibent in dies singu­ los minui atque augeri. Albertus7): Gestatum autem dicunt conferre quamdam praescientiam futurorum et sub lingua positum et hoc prima et decima existen­ te luna. Dicunt etiam, quod mane prima luna una tantum hora hanc habet virtu­ tem, decima autem existente luna habet virtutem in prima hora et sexta. Modus autem divinationis est, quod cum ponitur sub lingua et cogitatur de aliquo negotio

40

1) 2) 3) 4) 5) 6) 7)

cf. Alb., Miner. II 2 17; Borgnet 44b – 45a Isid., Etymol. XVI 4; Lindsay n.15 cf. Alb., Miner. II 2 17; Borgnet 45a cf. Alb., Miner. II 2 17; Borgnet 45a cf. Alb., Miner. II 2 17; Borgnet 45a Isid., Etymol. XVI 10; Lindsay n.7 Alb., Miner. II 2 17; Borgnet 45b

18 sunt vocata: vocantur V 19 mortuorum add. et defunctorum LV 21 istius: huius LV 22 tabulis: taluilis L | cum … pars: pars cum ipso V 23 tabulae: tanilae L | ergo: enim L | prasius: purissimus Alb. 24 id est: hoc est LV | virens: nitens Alb. 26 accendere: accedere V 28 sardonyx add. lapis LV 29 enim est inv. V 30  lapidibus om. V | quod: ex L et V 31 selenites add. dicitur V | lunaticam habere inv. V 32 selenites: silenes V | Graece om. L | panselenes: pantileonos L ex pantileones corr. pantileos V 33 pan: peran V | neomenia: neemenia V | luna om. L 34 10 ex 3 corr. L | candido: candidoque V | melleoque: melleo V 35 astri: ascensum LV | perhibent: perhibet V 36 dicunt: 37 praescientiam om. A | lingua: ligna tunc A | conferre coni. ex Alb.: praeferre A ferre LV V | positum coni.: positus codd. 38 Dicunt … luna2 om. L | hanc habet: habeant hanc V 39 autem om. L 40 lingua: ligna V

02 Buch VI Text.indd 48

23/10/22 21:52

liber VI, ansa 1, quaest. 139–146

49

an fieri debeat an non, si fieri debet, cordi tenaciter infigitur ita, quod avelli non potest; si autem non debet fieri, cor statim resilit ab eo. Nascitur lapis hic in quo­ dam genere testudinis Indico et est colore varius: rubeo, albo purpureoque colore pulcherrimus, secundum alios viridis. 143. Cur silices durissimi sunt, ut ex eis etiam ignis excutiatur. Responsio: Eo, quod humidum eorum non separabile a materia multum est epotatum et vehementi ariditate terrestri est induratum. Et ideo illi etiam caemen­ tum non bene accipiunt eo, quod poris eorum constrictis non imbibitur, unde et latomi in structuris talibus raro utuntur. Dicunt enim, quod scindunt muros1). 50

60

144. Cur syrius lapis integer natat in aqua, sed et comminutus mergitur. Responsio: Huius profecto causa est, quia integer in poris aerem continet, qui evanescit a pulvere comminuti lapidis2). 145. Cur smaragdus perspicuus et viridis est. Responsio: Lapides virides perspicui sunt sicut smaragdus, chrysolithus, etc., licet diversa viriditas sit in eis. Colores autem omnium horum ex una et eadem causa generantur. Fiunt enim ex perspicuo aqueo cum terrestri fortiter combusto, et secundum quod hoc est clarius et minus clarum, fit ibi illa viriditas clarior et minus clara. Huius autem signum est in vitro, quod ex combustione fit plumbi; hoc enim est viride valde et efficitur tanto purius, quanto saepius et magis comburitur. In combustione enim iterata depuratur perspicuum et subtiliatur et aquae naturae magis infunditur claritatis et luminis ignei, et ideo clarificatur3). 146. Cur smaragdus gestatus in anulo ad castitatem dicitur inclinare. Responsio. Albertus4) dicit: Expertum est temporibus nostris, quod lapis hic, verus et vivus sit et bonus, non sustinet coitum. Propter quod cum rex Unga­ riae Bela, qui regnavit temporibus nostris, coiret cum uxore sua hunc lapidem habens in digito, propter coitum in tres partes divisus fuit et fractus. Et ideo proba­ bile est, quod gestantem ad castitatem inclinat. 1)

cf. Alb., Miner. I 2 4; Borgnet 19a cf. Alb., Miner. II 2 17; Borgnet 46b 3) cf. Alb., Miner. I 2 2; Borgnet 16b – 17a 4) Alb., Miner. II 2 17; Borgnet 46a 2)

41 an1: aut V 42 cor add. autem A | Nascitur add. autem A | lapis add. lapis A | hic om. L 43 varius … albo: vario rubeus album L 44 pulcherrimus add. et V | viridis add. est LV 45 silices add. lapides V 46 eorum: ipsorum L | separabile … est: est multum separabile a materia V 47 est induratum inv. V | etiam om. V 50 et om. LV | mergitur: fluctuat Alb. 51 profecto: perfectio V 53 perspicuus … viridis: viridis et perspicuus LV 57 quod om. sed suppl. sup. lin. V | quod hoc inv. LV | et1: vel L | clarum … (58) minus om. L 58 combustione: commixtione Alb. | plumbi: plumbum L plumbus V 60 iterata om. V 61 infunditur: infundit L | ideo om. L 63 temporibus add. est temporibus A | est … nostris: est nostris temporibus L in nostris temporibus V 64 verus add. est L | verus … sit: unius sit verus V 65 Bela: Besa LV 67 inclinat: inclinet V

02 Buch VI Text.indd 49

23/10/22 21:52

50

Catena aurea entium

147. Cur specularis lapis hoc nomen accepit ab antiquis. Responsio: Eo, quod ad modum vitri perspicuus est. In Teutonia invenitur in copia. Effossus autem scinditur in quaslibet tenues partes, et fiunt inde fenestrae sicut de vitro, nisi quod loco plumbi oportet ponere lignum abiegnum. Sunt autem tres species eiusdem. Unum lucidum ut vitrum. Aliud nigrum quasi atramentum1). Sulphure imbibitum et humido unctuosissimo concretum et calido vehementissi­ mo ad nigredinem combustum frangibile est in parvos lapides ad modum carbo­ nis; unde et Teutonice dicitur stenkolen. Tertium genus citrinum est, quod vocant auripigmentum vel arsenicum, quod carius et nobilius est2). Prima species dicitur sperglas Teutonice, secunda stenkolen, tertia orperment. 148. Cur dicitur quod sucinus lapis vocabulum trahit a materia3). Responsio. Isidorus, cap. 84): Sucinus, quem appellant Graeci electron, fulvi citereique coloris fertur arboris succus esse et ob id succinus appellari, electron autem appellari fabulosa argumentatione. Namque Phaetonte fulminis ictu inte­ rempto sorores eius luctu mutatas in arbores populos, lacrimis electrum omnibus annis fundere iuxta Eridanum amnem. Et electrum vocatum, quoniam sol Elector sit vocatus plurimi poetae dixere. Non est tamen succus populi, sed arboris spi­ neae; nam accensus taedae nitore fragrat. Nascitur ut gummi, densatur ut crystal­ lus. Ex eo fiunt decoris gratia agrestium feminarum monilia. 149. Cur sucinus a quibusdam vocatur harpaga. Responsio: Eo, quod attritu digitorum accepta caloris anima folia paleasque et vestium fimbrias rapiat sicut magnes ferrum. Quocumque modo libet, tingitur; nam anchusae radice conchylioque inficitur5).

70

80

90

150. Cur topazius scintillare videtur. Responsio: Color scintillans et caeruleus causatur ex lucido perspicuo, quod superducitur modico et tenui vapore aqueo incenso; et hic est color lapidis, qui topazion vocatur. Et in quocumque lapide inveniuntur venae aurei splendo­

1)

(69)  Eo … (72)  atramentum: cf. Alb., Miner. II 2 17; Borgnet 46a (75)  Tertium … (76)  est: cf. Alb., Miner. II 2 17; Borgnet 46a 3) cf. Alb., Miner. II 2 17; Borgnet 46b 4) Isid., Etymol. XVI 8; Lindsay n.6 – 7 5) cf. Isid., Etymol. XVI 8; Lindsay n.7 2)

68 Cur … (77) orperment om. L 70 tenues: tenuas A 71 ponere add. vitrum A 73 unctuosissimo: unctuoso V 74 combustum: combusto V 75 stenkolen: stenkole V add. nomen acceperunt A 76 quod: quid V | carius: corius V 77 Teutonice om. V | stenkolen: stenkole V | orperment: operment V 78 vocabulum: nomen V 79 quem: 80 ob id: ab hoc V 81 appellari: vocari LV quam L | appellant Graeci inv. LV 82 luctu: lucta V 83 annis fundere inv. V | vocatum: vocitatum LV 84 spineae: pineae Isid. 85 nitore add. fla sed exp. A 86 monilia om. L 88 attritu: attritas V | digitorum: digitis V 89 rapiat: rapit L | libet: licet AV libeat Isid. 91 topazius add. 94 aurei: aureae LV | splendoris: coloris L lapis LV 93 et1 om. V

02 Buch VI Text.indd 50

23/10/22 21:52

liber VI, ansa 1, quaest. 147–155

51

ris, sicut in chrysopraso et chrysolitho, color illarum venarum ex eadem causa generatur1). 1

10

151. Cur topazius speculum est et idolum obiecti corporis sicut speculum con­ cavum repraesentat, scilicet inversum. Responsio: Huius causa esse non potest, nisi quia interius per superficies con­ cavas crescit et coagulatur2). 152. Cur omne genus tophi, quod Teutonice dicitur stheuersteyn vel leyen, secabi­ le est et forabile, quandoque etiam et fissile. Responsio: Quia si non, tunc ad tegendas contra imbres edificia et structuras non esset aptum. Tophos quidem altitudo dicitur et tophi structa in alto cooperi­ unt. Secundum Hugutionem3) quoque imbricium -cii dicitur, per quod aqua eli­ citur, scilicet lavarium vel canalis, quod aliter dicitur imbrix, quamvis et imbrex dicatur tegula petrina, quia capiant imbres super se et abducant. 153. Cur vulturnus lapis dicitur lapis vulturis. Responsio Alberti4): Quia aliquando invenitur in cerebro vulturis. Dicitur mamillas replere lacte, dicitur etiam lapis quandros. 154. Cur zemech lapis dicitur alio nomine lazuri. Responsio: Quia inde fit lazurium. Certissime sumptus valet contra melancho­ liam et quartanam et syncopim ex vaporibus melancholicis provenientem5).

20

155. Cur icon saxum testudinibus ecclesiarum aptissimimum est. Responsio: Quia leve est, et cavatum ut caementum bene recipiat. Dicitur autem Teutonice dufsteyn. Propter cavitatem autem eius et porositatem dicit Isidorus cap. 36), quod humanae vocis sonum captans etiam verba loquentium imitatur: icon

1) 2) 3) 4) 5) 6)

cf. Alb., Miner. I 2 2; Borgnet 16b cf. Alb., Miner. II 2 18; Borgnet 46b – 47a Hug. Pisan., Deriv. B 117 19 – 20; Cecchini 146 – 147 cf. Alb., Miner. II 2 15; Borgnet 44a cf. Alb., Miner. II 2 20; Borgnet 47b (21) humanae … (23)  convallium: Isid., Etymol. XVI 3; Lindsay n.4

95 sicut om. L 1 obiecti: enim L 2 scilicet om. sed suppl. sup. lin. A | inversum: in convexum Alb. 3 esse … nisi: est V | concavas add. et A 4 crescit: concrescit LV 7 si om. L 5 genus om. L | stheuersteyn: stheuersten V 6 et2 om. LV | fissile: confissile LV | tunc om. V | tegendas: tegenda V 8 quidem: qui de V | structa: structuris L structuras V 10 lavarium add. quod A | canalis: canale V | quod add. etiam A 11 tegula: regula AV | capiant: capiat V | abducant: abducit V 12 vulturnus … vulturis: lapis dicitur hic vulturnus secundum Albertum LV 13 Alberti om. LV | cerebro: tenebro L 14 lacte ex mammae corr. L | etiam: enim L 15 lazuri add. aptissimum V 16 Responsio: Aptissimus est L | valet om. LV 17 quartanam: quartanem V | melancholicis: multis V | provenientem add. valet V 18 icon: percon V add. lapis LV 19 Quia: Qui A | est om. A post cavatum L 20 dufsteyn: dufsten V | autem: aut V | eius om. L | et om. V

02 Buch VI Text.indd 51

23/10/22 21:52

52

Catena aurea entium

autem Graece, Latine imago vocatur eo, quod ad vocem respondens alieni efficitur imago sermonis, licet hoc etiam et locorum natura eveniat et plerumque convallium. Unde et echo dicitur, de quo supra libro I, ansa 1, quaest. 83. Quare autem lapides hi cavi sint et porosi et compacti, quaere quaest. 26 superius. Circa villam Valdorp in diocesi Mindensi inveniuntur in magna copia et singularium figurarum. Sunt enim quidam sicut inferiores partes harundinum cum radicibus una iuxta aliam ordinate posita, unde et membranulas interiores cannarum, quae sunt ut yl in pennis avium, videntur habere, quidam vero non sic ordinate positi, utrique tamen interius plani et exterius asperi et tuberosi. Quod sine dubio est velut terreum ibi lapidificabile per multum vaporem et ventum exeuntem ab eo tempore multo formam cannarum et fistularum accepit quoad secundum, vel quia veraciter fuerit harundinetum et in terra per virtutem mineralem in lapides coagulatum sit quoad primum. 156. Cur zoelites lapis calculus communiter nominatur. Responsio: Hoc fit per antiphrasim. Calculus enim sine molestia sentitur, zoe­ lites autem, qui est lapis in renibus vel vesica, minime. Isidorus, lib. XVI, cap. 31): Calculus est lapis terrae admixtus, rotundus atque durissimus et omni puritate lenissimus. Dictus autem calculus quod sine molestia brevitate sui calcetur: cui con­ trarius est scrupus, lapis minutus et asper, qui si inciderit in calciamentum, nocet et molestia est animo. Unde et animi molestiam scrupulum dicimus: hinc et scrupea saxa, id est aspera. Zoelites ergo potius diceretur scrupus quam calculus. Dicitur autem zoelites ut in Passionario Galeni2) et in synonimis Alphita, passio autem de zoelite lithiasis. Et dicitur a litos Graece, quod est lapis, et a zoe, vita; et litos lapis dicitur zoelites, quod in viventibus generetur. 157. Cur in animalibus solus homo lithiasim patitur. Responsio Aristotelis, 10 particula Problematum, problemate 423): Quia homo habet vesicam, quam non habent pisces et aves. Habet etiam virgae meatum angu­ stum et parvum et tortuosum meatum a renibus ad vesicam, quae omnia in pecori­ bus, iumentis et bestiis sunt ampla, unde accidit lapidosas harenositates in anfracti­ bus dictis retineri in hominis vesica. Unde et videmus lapidem vesicae formatum

30

40

50

1)

Isid., Etymol. XVI 3; Lindsay n.5 Gariopontus, Passionarius Galieni III c.“De lithiasi”; Vat. lat. 5368, 73r-73v 3) cf. Arist., Probl. X 43, 895a36 – 895b11; Hett 230-231 2)

22 Latine imago inv. V | alieni: alicui L 23 licet hoc: lithocoe V | et2: a L 24 libro I: parte prima LV | Quare … (33) primum om. L | lapides ex corr. A 25 sint: sunt V 26 Mindensi: Minden V | magna om. V 28 posita: positae V | membranulas: rumbranulas A 30 sine dubio: itaque V | terreum: ferreum A 31 exeuntem: exeuntum V 32 accepit: accipit V | quoad: ad A | veraciter add. ibi V 33 lapides: lapidis V 34 calculus add. calculus A | communiter nominatur om. LV 35 Hoc om. L | sentitur add. et V | 39 molestia: zoelites: elices V 36 vel vesica om. V 38 quod: quae V | sui: sua V 45 in animalibus: animalium LV molestus L 42 Passionario: passione LV 43 Et1 om. L | solus homo inv. LV 47 quam: quod V | habent: habet V 49 iumentis: inventis L | unde add. quod L | lapidosas: lapides ac L lapides V | harenositates: ara nositates V 50 et om. V

02 Buch VI Text.indd 52

23/10/22 21:52

liber VI, ansa 1, quaest. 156–158

53

quasi folium habentem sicut caepe. Alia autem animalia lithiasim non patiuntur, tum quia carent vesica, tum quia nihil retinetur ex ipsis de urina. Patet, quod loqui­ tur de lapide non in renibus, sed in vesica. 158.  Cur diuretica et solvunt et generant zoelitem, ut dicit Ioannes Amandi. Responsio secundum eundem Super antidotarium1): Usus diureticorum modera­ tus provocat urinam cum substantia sua debita, sed quantitate maiore, propter quod exiens educit secum fetulentum et arenosum. Sed usus nimis frequens attenuat uri­ nam, ut sola et multa et limpida egrediatur et fetulentiam secum non adducat, prop­ ter quod illa remanens calore diureticorum decoquitur et in lapidem solidatur.

1)

non inveni

51 folium add. folium A add. super V 54 et1 om. V | solvunt: consolvunt LV | generant ex corr. sup. lin. V 57 exiens: exigens L | secum add. terrestre fetente L add. aliquid sed del. V add. terrestre V | frequens add. nimis LV | attenuat: attenuam V 58 et2 om. V | fetulentiam: feluti sed del. V | adducat: educat LV 59 quod om. A | solidatur add. Finit ansa prima add. A

02 Buch VI Text.indd 53

23/10/22 21:52

ANSA SECUNDA est de metallis naturalibus et artificialibus generaliter et specialiter. Et habet quae­ stiones utiles et curiosas cum suis responsionibus 100. 1. Cur philosophi septem genera metallorum septem nominibus planetarum nominaverunt. Responsio lib. III, tract. 1, cap. 61), Plato2): Omnia metalla generantur pro­ portione virtutis terrae cum virtute caelesti. Est autem virtus terrea nigra, frigida et sicca; virtus autem caelestis est secundum variationem septem planetarum, ut dicit. Si autem plus fuerit virtutis terreae quoad tres virtutes ipsius dictas quam pla­ netarum in immissione luminis et nobilitatis, obtinebit fuscum et ponderosum et frigidum, sicut plumbum est. Si autem plus fuerit virtutis caelestis, minus autem de potentiis terrae, erit fulgens valde incorruptioni approximans solidum, et quia soli­ dum ideo grave et haec proportio constituit auri speciem. Ad hunc autem modum et alia dicit formari, propter quod etiam septem genera metallorum septem plane­ tarum nominibus vocaverunt dicentes: Saturnum plumbum, Iovem stannum, Mar­ tem ferrum, solem aurum, Venerem aes vel cuprum, Mercurium argentum vivum et lunam argentum eo, quod haec propter diversos numeros suae compositionis complexionem acquirunt septem planetarum3).  2. Cur genera metallorum magis attribuuntur planetis quam aliis stellis fixis. Responsio ibidem4): Hoc est, quia cum lapides sint stabilis, esse et formae et coagulationis attribuuntur stellis fixis et imaginibus stellarum fixarum, quae perpe­ tuo suos retinent situs et figuras inter se non in habitudine ad alia, quia alias ima­

10

20

1)

(6)  Omnia … (18)  planetarum: Alb., Miner. III 1 6; Borgnet 66a – b non inveni 3) (15)  Saturnum … (18)  planetarum: cf. Arn., De flor. I 5 3,n.15d; Stange 42 4) Alb., Miner. III 1 6; Borgnet 67a 2)

1 Ansa … (3) 100: Ansa secunda sextae partis. Ansa secunda sexti de metallis et habet quaestiones 100. Et est quaestio prima haec. Nunc secundum promissum de metallis considerandum est et primo in generali secundo in speciali. In generali ergo primo quaeritur V Secunda Ansa sexte partis etc. de metallis et habet quaestiones 100. Finiunt tituli quaestionum ansae secundae sexte partis. Nunc secundum promissum de metallis considerandum est et primo in generali secundo in speciali. In generali ergo quaeritur L 6 1:2 L | Plato post Plato lac. V | generantur: generat A generatur L 7 nigra add. et A 8 variationem: narrationem Alb. | septem planetarum inv. V 9 virtutes: virtutis V 12 terrae: 10 fuscum: fascum V 11 autem1: vero V | caelestis add. et V | autem2 om. V terreis V 14 genera metallorum inv. A | planetarum nominibus inv. V 15 vocaverunt: nominaverunt V 20 est add. ideo L | quia: ideo V 21 fixarum add. fixarum  V 22 suos: suo V | alias: aliter LV

02 Buch VI Text.indd 54

23/10/22 21:52

liber VI, ansa 2, quaest. 1–4

30

40

50

55

gines caeli non salvarentur. Et sic inveniuntur in una dispositione lapides et figura, quamdiu sunt, sed metalla quasi erraticum habent modum motus, modo liquida, modo coagulata. Et cum liquida sit materia eorum, et liquida sint sicut errantis motus, videntur in genere convenire planetis, et planetarum virtutes influxae ele­ mentorum virtutibus videbantur dare speciem. Et hae virtutes sic causatae et influ­ xae formant ad speciem et conveniunt cum formis metallorum, sicut formativa, quae est in semine animalium, convenit in essentia cum forma, quae inducitur per generationem et sicut forma artis convenit cum artificiato. Et hoc modo verum est, quod dicunt Platonici. Hoc enim modo prima causa fecit sementem formarum et specierum omnium et tradidit eam stellis fixis et planetis exsequendam, ut dicitur in Timaeo1). Et haec est etiam causa, quare iuxta planetarum numerum et proprie­ tates species metallorum accipiuntur. 3. Cur lapis fere semper videtur esse locus generationis metallorum. Responsio ibidem, cap. 12): Hoc est, tamquam lapidum substantia sit quasi locus proprius metallicae generationis. Unde etiam Albertus dicit de se: ego enim ipse aurum purum inventum vidi in lapide durissimo et aurum vidi immixtum substantiae lapidis et similiter argentum, quasi esset vena currens per lapidem distincta a substantia lapidis. Similiter autem expertus sum de ferro et aere et stan­ no et plumbo. 4. Cur quidam dixerunt solam frigiditatem congelantem causam esse generati­ vam metallorum. Responsio ibidem, cap. 53): Quia superficialiter considerando videtur frigiditas omnia metalla ad speciem et complementum deducere: per hanc constant et con­ gelantur et coagulantur. Coagulatio autem eorum et constantia videtur dare esse eisdem, cum liquefactio sit eorum dissolutio et corruptio. Cuius signum est, quod in liquefactione in pluribus eorum aut omnibus aliquid a substantia eorum separatur. Nihil omnino deperderetur per congelationem de ipsis, et ob hoc plurimi solam fri­ giditatem congelativam dicunt causam esse generativam metallorum, quamvis hoc non congruat rationibus physicis. Generans enim permutat substantiam materiae usque ad inductionem speciei, frigiditas autem materiam non permutat nisi secun­

1)

(30)  Et … (32)  exsequendam: cf. Plat., Tim. 41d – 42e; Waszink 36 – 37 Alb., Miner. III 1 1; Borgnet 59b – 60a 3) Alb., Miner. III 1 5; Borgnet 64b-65a 2)

23 una add. et eadem LV 27 virtutibus ex virtib corr. V | videbantur: videbuntur L 28 et om. LV | formativa: formatam L 29 essentia: substantia Alb. 31 sementem: serpentem LV 32 fixis: vixis V 33 planetarum … (34) metallorum: lorum V 36 ibidem … 1 om. L | cap. 1 add. quia V 39 lapidem: lapides L 40 et1 add. de A 44 cap. 5 om. L | considerando ex corr. L 46 autem om. sed suppl. sup. lin. A | eorum om. L 47 eorum: ipsorum L 48 eorum: ipsorum L 49 deperderetur: disperditur L | per … ipsis: de ipsis per congelationem LV | ob: ab V | solam … (50) dicunt: dicunt solam frigiditatem congelativam V 50 dicunt om. L | esse add. generationis L 51 enim: autem L 52 ad om. V

02 Buch VI Text.indd 55

23/10/22 21:52

56

Catena aurea entium

dum qualitatem. Item metalla species suas retinent sive sint liquata, sive sint coagu­ lata, quod non esset, si frigiditas daret eis speciem, quia tunc non essent in eadem specie, quando non essent coagulata. 5. Cur calidum est causa generationis metallorum, sed instrumentaliter. Responsio ibidem1): Hoc est, quia cum materia omnium metallorum sit humi­ dum, quod in se terreum habet subtile digestum, quod cum aduritur, fragrat odo­ rem sulphuris non omnino fetidi, sulphur autem non generatur nisi per calidum, oportet, quod calidum digerens et convertens terreum et aqueum et permiscens ea sit causa transmutans materiam. Est autem eadem causa et generativa et efficiens, quae est transmutans materiam. Calidum igitur causa est generationis metallorum, sed scias, quod est causa instrumentalis, quia si solum calidum esset causa, conti­ nue ageret usque ad humidi naturalis desiccationem et terrei incinerationem. Nunc autem videmus, quod stat ad speciem et formam metalli. Oportet igitur, quod ipsum calidum sit sicut instrumentum directum ad finem, qui est metalli forma. Sicut igi­ tur in omnibus aliis, ita procul dubio virtus formativa est in materia a stellis et caelo influxa, quae ad speciem dirigit calidum digerens materiam metalli. 6. Cur metallorum generatio ex se invicem circularis est. Responsio ibidem, tract. 2, cap. 62): Commune omnibus metallis est, quod propinqua est valde materia eorum. Differentiae eorum sumuntur penes materias eorum depuratas esse et digestas et non depuratas et indigestas. Contingit autem omne impurum et indigestum depurari et digeri, si praevalent virtutes naturales digestionis. Contingit etiam omne digestum molinsim pati aut commixtionem indi­ gesti aut forte debilitato calore terminante. Contingit igitur materias proximas ele­ mentorum ad invicem transmutari, quibus transmutatis necesse est et ipsa esse ad invicem transmutabilia. Per hunc igitur modum contingit circularem esse ex se invi­ cem metallorum generationem, quod et natura et in arte apparet alchimiae. 7. Cur universalia principia metallorum sunt sulphur et argentum vivum. Responsio lib. IV, tract. 1, cap. 13): Quia constat, et auctores alchimiae4) metaphorice loquentes dicunt, quod in generatione metallorum sulphur est quasi pater et argentum quasi mater ipsorum. Convenientius autem dicitur, si dicatur

60

70

80

1)

Alb., Miner. III 1 5; Borgnet 65a – b Alb., Miner. III 2 6; Borgnet 81b 3) Alb., Miner. IV 1 1; Borgnet 83a – b 4) (81)  sulphur … (82)  ipsorum: cf. Arn., De flor. I 5 3,n.15d; Stange 42 2)

53 liquata: liquida V 57 ibidem om. L 58 terreum habet inv. V | cum: dum L 60 oportet … calidum om. A 61 eadem causa inv. LV | generativa: generatio L generatum V 66 directum: directioni V 67 materia: natura Alb. | et: de V 68 digerens: dirigens 74  omne: L 70 tract. … 6 om. L 72 eorum: earum L | et2 … indigestas om. V esse A | commixtionem: commixtione V 75 debilitato: debilitate L | igitur: ergo V 80 lib. … 1 om. L 82 et om. sed suppl. sup. lin. 77 circularem esse inv. V 78 in2 om. V A om. V | argentum add. enim L add. vivum V | Convenientius: Convenientia LV | dicatur: dicitur V

02 Buch VI Text.indd 56

23/10/22 21:52

liber VI, ansa 2, quaest. 5–11

57

sulphur esse in commixtione metallorum quasi substantia seminis patrum et argen­ tum vivum sicut menstruum, quod coagulatur in substantiam embryonis.

90 1

10

8. Cur Hermes posuit sulphur quasi patris et masculi semen. Responsio ibidem1): Cum sulphur sit calidum, necessario erit aperitivum et ter­ minativum humidi se tangentis. Et cum sit siccum, hoc siccum erit acutum, quia calidum et siccum excellenter est acutum. Et ideo habet virtutes sigillantis et for­ mantis et non recipientis, propter quod et patris et masculi semen ponitur ab Her­ mete Trismegisto2). 9. Cur color sulphuris est citrinus, et aliquando pallentem habet albedinem, sicut est albedo palearum tritici. Responsio ibidem3): Istius causa est calidum, quod est decoquens humidum et convertens ipsum ad citrinitatem, et propter hoc videtur sulphur esse id, quod resultat in visceribus terrae. Cum enim terrestre commiscetur cum aqueo calore coquente, sicut in corpore animalis cibus et chymus cibi permixtus est et spuma illius in superficie bulliens, convertitur in colorem citrinum. Ita videtur, quod sul­ phur sit sicut spuma eius, quod commiscetur in visceribus terrae, et ideo citrinum et siccum et calidum, etsi quod est magis decoctum et magis terrestre videtur esse sicut subcitrinum ad albedinem palearum declinans. 10. Cur dicimus sulphur quasi ex quatuor substantiis compositum. Responsio: Quia cum sit penetrativum et attractivum, oportet, quod in ipso sit substantia ignis, propter quod etiam calidum et siccum in quarto gradu pronuntia­ tur. Cum autem sit facile inflammabile, oportet ipsum habere substantiam aeream. Et cum sit liquabile sicco, oportet ipsum habere substantiam humidam aqueam. Et cum sit comminuibile, oportet, quod sit substantiae terrestris. Omnes autem has substantias ita habet abunde, quod in operationibus et passionibus eius evidenter manifestantur4). 11. Cur aliquando dicunt, quod sulphur compositum sit ex tribus substantiis. Responsio: Quia cum sulphur comminuibile sit in pulverem, quando tunditur,

20

1)

Alb., Miner. IV 1 1; Borgnet 84a – b (89)  patris … ponitur: cf. Arn., De flor. I 5 3,n.15d; Stange 42 3) Alb., Miner. IV 1 1; Borgnet 84b 4) cf. Alb., Miner. IV 1 1; Borgnet 84a 2)

86 ibidem om. L 87 hoc siccum om. LV | quia … (88) acutum om. LV 89 et3 om. LV 90 Trismegisto: Trismegisti A 1 et add. scilicet V 3 decoquens: consequens Alb. 4 sulphur esse inv. V 5 Cum … (10) declinans om. L | terrestre: terre V | commiscetur: commiscitur V 6 spuma: spiritus V 7 colorem: choleram Alb. 8 sit om. V | spuma: spiritus V 9 est magis inv. V 11 dicimus add. quod V | substantiis add. sit V 12 Quia: Qui L | penetrativum: penetrativam V | attractivum: attractivam V 13 etiam om. sed suppl. sup. lin. V 15 sit om. V 17 habet: habent L | abunde: aliunde LV | et passionibus om. A 19 aliquando: alii L

02 Buch VI Text.indd 57

23/10/22 21:52

58

Catena aurea entium

oportet ipsum habere substantiam terrestrem siccam valde. Cum item sit facile inflammabile et adhaerens, oportet, quod habeat substantiam unctuosam visco­ sam valde, ut per unctuosam substantiam sit inflammabile, et per viscositatem sit adhaerens. Flamma autem ipsius est multum fumosa quasi sapphirinum declinan­ tem ad nigredinem habens colorem. Et adhuc cum liquescat ad calidum siccum, et coaguletur frigido, oportet ipsum habere aquam per ea, quae dicta sunt libro Meteororum1). 12. Cur sulphur dividitur in vivum, non vivum vel fusum. Responsio: Non differunt nisi per accidens. Vivum enim dicitur, quando est, sicut de terra accipitur, non vivum autem est fusum, postquam est liquefactum2).

30

13. Cur sulphur ab Hermete3) vocatur pervigil insidiator omnium metallorum. Responsio Alberti, lib. IV, cap. 84): Propter vim adurentem, quae est in ipso. 14. Cur argentum vivum vocat Hermes servum fugitivum. Responsio ibidem5): Quia non permanet in quocumque, si ponatur ad ignem, sed fugit ab eo, nisi per ingenium magnum figatur et retineatur. Et propter huius­ modi fugacem humiditatem, quam habet, vocat ipsum Hermes6) servum fugiti­ vum. Vide argentum vivum lib. V, ansa 6, quaest. 3 et 4. 15. Cur argentum vivum semper manet idem, quotienscumque sublimatur, et non exsiccatur plus neque induratur, nisi habeat respiraculum, per quod fugiat. Responsio ibidem, cap. 27): Quia est fortissimae commixtionis ita, quod subli­ matur solum in vase vitreo cum longo praeparato.

40

16. Cur argentum vivum non adhaeret tangenti. Responsio ibidem8): Hoc est ex subtili terreo, quod est in ipso. Sicut enim habemus ex principiis physicis non adhaerere tangenti convenit ex hoc.

1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8)

cf. Alb., Miner. IV 1 1; Borgnet 83b – 84a; cf. Alb., Meteor. IV 2 7; Hoßfeld 254 – 255 cf. Alb., Miner. IV 1 1; Borgnet 84b cf. Arn., De flor. I 5 10,n.17a; Stange 44 Alb., Miner. IV 1 8; Borgnet 94b Alb., Miner. IV 1 8; Borgnet 94b – 95a cf. Rasis, De alum. 21; Steele 25 Alb., Miner. IV 1 2; Borgnet 85a cf. Alb., Miner. IV 1 2; Borgnet 85a

21 Cum item inv. V | sit facile inv. V 24 fumosa: fanosa V | declinantem: declinans  V 30 accipitur: sumitur V 25 adhuc: adhoc V 26 sunt om. L 28 vivum1 add. et L 33 vocat Hermes inv. V 34 quocumque add. loco  L | autem: vel V | est1 om. V 35 ingenium magnum inv. V | retineatur: vertineatur V 36 fugitivum add. item  LV 37 lib. V: parte 5 LV 39 fugiat: fugat LV 40 sublimatur solum inv. V 41 vase: vaseo L | longo: longe A | collo suppl. ex Alb.: om. codd. 43 Hoc est om. A | ex om. sed suppl. sup. lin. V

02 Buch VI Text.indd 58

23/10/22 21:52

liber VI, ansa 2, quaest. 12–21

50

59

17. Cur argentum vivum dicitur esse sicut substantia materialis omnium metallorum. Responsio ibidem1): Quia est sicut menstruum in embryis et ex ipso virtute sul­ phuris digerentis ipsum et adurentis omne metallum generatur. Cum autem con­ verti incipit ad speciem, efficitur glandulosum primo, et postea constare paulatim incipit et converti. 18. Cur argentum vivum dissolvit nervos et paralyticat et perimit pediculos et lendes et huiusmodi ex putredine pororum generata. Responsio ibidem2): Quia de genere venenorum est. Est autem frigidum et humidum in gradu secundo. 19. Cur argentum vivum est album. Responsio ibidem3): Dicit Avicenna4), quod albedo eius est ab aquositate et terreitate substantiali decocta cum aere, qui spiritualiter interceptus est in commix­ tione ipsius.

60

70

20. Cur tantae virtutis est argentum vivum ut, si super sextarium argenti vivi centenarium saxum superponas, non cedit, sed oneri statim resistit. Sin vero auri scrupulum levitatem eius raptim sinu recipit. Responsio Isidori, lib. XVI, cap. 185): Ex hoc intelligitur non pondus, sed natu­ ram esse, cui cedit. Servatur autem melius in vitreis vasculis; nam ceteras materias perforat. Potui autem datum interficit ponderis causa. 21. Cur quidam metalla balbutientem dicuntur habere mixturam. Responsio lib. III, tract. 2, cap. 16): Balbutiens mixtura vocatur, quae in aliqui­ bus partibus mixtionis rationem attingit et in quibusdam non, sed est composi­ tio quasi per minima, sicut homo balbutiens quaedam verba attingit et quaedam non. Et quia illa non ad plenum mixta sunt, ideo etiam, quando liquescunt, faci­ le evaporant eo, quod non bene colligatae partes dimittunt se invicem. Et tunc

1) 2) 3) 4) 5) 6)

Alb., Miner. IV 1 2; Borgnet 85a Alb., Miner. IV 1 2; Borgnet 85a – 85b Alb., Miner. IV 1 2; Borgnet 85b Avic., De min.; Rubino 42,116 – 120 recte Isid., Etymol. XVI 19; Lindsay n.3 (66)  Balbutiens … (75)  citius: Alb., Miner. III 2 1; Borgnet 76a

47 in embryis: membriis V | ipso: ipsa V 49 et om.  V 50 incipit et inv. V | et om. L 54 in om. L | gradu secundo inv. V 56 Dicit Avicenna inv. V 57 terreitate: terrestritate A | substantiali: subtili Alb. 59 tantae … vivum: argentum vivum tantae virtutis est LV 60 saxum: saxorum V | oneri statim inv. V 61 levitatem: levitate V 63 vasculis: flasculis V 64 ponderis causa: capenderis V 65 quidam: quaedam L | balbutientem … habere: dicuntur habere balbutientem V 67 compositio quasi inv. LV 68 quaedam1 69 non2 … plenum: ad plenum non V | facile: de … attingit: verba attingit quaedam V facili V 70 evaporant: evaporat A

02 Buch VI Text.indd 59

23/10/22 21:52

60

Catena aurea entium

humidum non protegit siccum ab incensione et siccum non retinet humidum ab effusione et evaporatione, sicut in stanno. Unde Aristoteles1) dicit talia habere balbutientem mixturam, quia quo plus liquescunt, eo sicciora fiunt et fragiliora eo, quod volant ab ipso partes humidae et remanent siccae non bene conglutina­ tae, propter quod franguntur citius. 22. Cur omnia metalla merguntur in aqua. Responsio lib. III, tract. 1, cap. 42): Causa huius est, quia habent terreum incor­ poratum humido clausis poris retinentibus aerem per humidum, et ideo omnia submerguntur in aqua.  23. Cur omnium liquabilium, ut sunt metalla, prima materia est aqua. Responsio ibidem, cap. 23): Omne enim liquabile, quamdiu liquatum est, quaerit terminum alienum non quiescens inter terminos proprios, quae est ratio humidi. Cum igitur omne liquabile non ob aliam causam sit liquabile, nisi quia humidum, quod erat ligatum in ipso, solutum est et deductum ad actum proprium et virtutem, ut fluat, non autem potest esse, quin omne fluens et quaerens termi­ num continentis extrinsecus causetur a causa una, illa videlicet cui essentialiter et primo convenit termino alieno et non proprio contineri: hoc autem est humidum. Omnia autem liquabilia sunt fluentia abundante humido aqueo incorporato, quod est in ipsis. Unde et Aristoteles V Metaphysicae4) dicit omnium liquabilium mate­ riam esse unam, quae est aqua.

80

24. Cur humiditates metallorum materiales non sunt simpliciter aquae, sed aquae aliquid passae ab aliis elementis. Responsio ibidem5): Quia aqueum humidum est de facili evaporativum. Quod patet, quia si aqua vel ea, quae habent humiditatem aqueam simpliciter vel natu­ ralem et propriam vel alienam et infusam, ponantur in alembico supposito lento igne, vaporabunt, et distillat aqua ex eis, et arida ipsa remanent. Metallica autem omnia videmus in magnis etiam ignibus suas humiditates retinere. Oportet ergo humiditates metallorum materiales non esse simpliciter aquae, sed aquae aliquid passae ab elementis aliis.

1

90

1)

cf. Arist., De gen. et corr. I 10, 328b6 – 14; Judycka 50,13 – 20 Alb., Miner. III 1 4; Borgnet 64b 3) (81)  Omne … (90)  aqua: Alb., Miner. III 1 2; Borgnet 60b – 61a 4) cf. Arist., Metaph. V 6, 1016a20 – 24; Vuillemin – Diem 100,226 – 230 5) Alb., Miner. III 1 2; Borgnet 61a 2)

74 siccae add. et A 77 1: 3 L 79 submerguntur: merguntur V 81 cap. 2 om.  L 84 solutum est inv. LV 86 extrinsecus: 82 quiescens: quiescans A | quae: qui V intrinsecus V | et om. L 88 incorporato: incorporata V 90 materiam … unam: esse materiam unam L esse unam materiam V 3 est … facili: de facili est V 5 et1: vel V | et infusam om. L | lento: lente LV 6 distillat: distillant V 7 etiam om. V 8 aliquid: aliis L | aliquid passae inv. V

02 Buch VI Text.indd 60

23/10/22 21:52

liber VI, ansa 2, quaest. 22–27 10

20

30

40

61

25. Cur humiditates metallorum sunt unctuosae. Responsio: Si consideremus humiditates, quae difficile separantur ab his, quibus sunt naturales, non invenimus aliquas nisi unctuosas et viscosas, quia harum partes conectuntur sicut catenae, et una earum ex alia de facili evelli non potest. Cum igitur etiam magna adustione de metallis humiditates eorum non evellan­ tur, oportet ipsas esse unctuosas, et hoc esse causam ductibilitatis et liquabilitatis eorum1). 26. Cur prima materia metallorum est humidum unctuosum subtile, quod est incorporatum terrestri subtili fortiter commixto ita, quod plurimum utriusque non tantum cum plurimo utriusque est, sed etiam in plurimo utriusque. Responsio ibidem2): Videmus, quod omnia metalla liquefacta non reddunt humida infundendo ea, super quae funduntur, neque quiescunt in superficie una neque omnino dilatantur in ipsa, sicut fere omne humidum aqueum et unctuo­ sum sicut aquam, vinum, oleum. Omnia enim haec superfusa ligno, terrae vel lapi­ di, quando planam inveniunt superficiem, infundendo superficiem humefaciunt eam, et dilatantur in ipsa, metalla autem liquefacta nihil horum faciunt, neque enim adhaerent tangentibus, neque diffunduntur in toto, sed potius et constant secundum aliquid, et defluunt secundum aliquid. Oportet igitur, quod humidum subtile unctuosum non sit solum materia elementorum, sed profecto mixtum ter­ restri subtili, quod non sinit ipsum adhaerere tangenti, neque in toto defluere, sed quasi per globulos constare eo, quod ubique in ipso terrestre subtile apprehen­ dit, et quasi glutiendo tenet humidum, et terminat ipsum quoad hoc, quod non sinit ipsum adhaerere alii quam sibi et humidum sic ubique extra se ipsum educit siccum terreum, fluit et currit in superficie plana. Si enim non esset ubique pro­ tectum ab humido ipsum siccum terreum, profecto in igne liquante combureretur et efficeretur scabrosum sicut omne siccum terrestre, quod non coopertum humi­ do ignis adurit et scabrosum facit. Idem autem est fere in omnibus metallis. Patet igitur quaesitum. 27. Cur liquabilitas metallorum non adhaeret tangenti neque humefacit ipsum. Responsio lib. III, tract. 2, cap. 13): Iam dictum est, quia eo quod siccum ter­ reum prohibet ipsum humefacere et adhaerere, humidum autem prohibet siccum quiescere, et sic utrumque agit in alterum et patitur ab altero. 1)

cf. Alb., Miner. III 1 2; Borgnet 61b Alb., Miner. III 1 2; Borgnet 61b – 62a 3) Alb., Miner. III 2 1; Borgnet 75b 2)

13 catenae om. V | earum: illarum V 14 evellantur: evellentur LV 19 est om. V 22 ipsa: ipso L 23 enim om. L 21 infundendo: infundenda LV | super quae inv. V 25 ipsa: ipso L | metalla … (37) quaesitum om. L 26 adherent: ad hoc V | diffunduntur: infunduntur V | et om. V 28 subtile unctuosum: unctuoso sive subtile V | elementorum: eorum Alb. 31 glutiendo add. tenet ipsum V | et2 om. sed suppl. sup. lin. V | non om.  V 32 sic ubique inv. V | sic: sit A 33 terreum add. et A | fluit … currit: currit et fluit V 34 igne: ligno A 35 scabrosum: scabiosum V 36 adurit add. ad comburit A | scabrosum: scabiosum V 39 lib. … 1: ibidem A 41 utrumque: utramque L

02 Buch VI Text.indd 61

23/10/22 21:52

62

Catena aurea entium

28. Cur metallum quoddam in liquefactione fetet multum et faecem relinquit et scoriam, quoddam parum. Responsio ibidem1): Cum metallum aliquod ex his est non bene commixtum sic, quod utrumque non continetur in et ab utroque, tunc in igne aduritur ter­ reum, et evaporat humidum eo, quod humidum non extinguit terreum defenden­ do ipsum ab igne, et terreum non tenet humidum prohibens eius evaporationem. Tale metallum in liquatione sua habet multum et fetidum odorem propter sulphu­ ris fetorem, et scoriam et faecem relinquit plurimam propter terrei ipsius adustio­ nem. Si quod autem metallum habet haec pura valde et optime commixta, in hoc nec humidum evaporat, nec aduritur terreum in eo per ignem. Et ideo fumum paucum habet non fetidum et faecem quasi nullam, ut aurum.

50

29. Cur ductibilia sunt omnia vel sola metalla vel magis et melius omnibus aliis. Responsio ibidem, cap. 22): Causa ductibilitatis in genere est humidum in sicco clausum, sed non omnino ligatum. Cum enim hoc solvitur per expulsionem algoris ligantis ipsum, tunc natat intantum, quod etiam ferrum et lapides in ipso natant, et non profundantur propter impetum ebullitionis et spissitudinem humidi metal­ lici. Humidum ergo, quando ligatum est per algorem, nihilominus manet, et cum percutitur metallum, etiam facit ipsum cedere circumstando et sic cedendo pro­ ducitur continue, sed differenter valde. Aurum enim prae omnibus et argentum post hoc est ductile, post cuprum multum depuratum et post ferrum, minus autem stannum et plumbum.

60

30. Cur quaedam minus sunt productibilia. Responsio ibidem3): Propter alteram duarum causarum vel ambas hoc in eis contingit. Aut enim magis grossum et non depuratum habent humidum, quod non est adeo dilatabile, aut balbutientem passa sunt mixturam inquantum pars dese­ rit partem vicinam, cum producitur, extra quam extendit eam malleus percutiens. Propter quod etiam metalla alchimica non bene producuntur; balbutientem enim habent mixturam, et franguntur quando percutiuntur malleo eo, quod non bene permixta, sed quasi composita videantur, et unum subintravit alterum colorans ipsum tantum.

70

31. Cur in metallis colores tres inveniuntur secundum plus et minus, et unde causentur in eis splendidus, albus et citrinus. 1)

Alb., Miner. III 2 1; Borgnet 75b Alb., Miner. III 2 2; Borgnet 76b – 77a 3) cf. Alb., Miner. III 2 2; Borgnet 77a – b 2)

44 est add. est V 45 non om. A | adurit: comburit V 48 Tale: Talle V 51 nec1 om. V | humidum add. non V 52 habet non inv. V | et om. V | nullam add. relinquit V 53 omnibus aliis inv. LV 54 ibidem … 2 om. L 55 enim om. sed suppl. sup. lin. A | expulsionem: expletionem L 56 intantum: in terra Alb. 57 spissitudinem: spissitudinis V 59 etiam: et V 61 ductile: ductibile L 66 mixturam add. et franguntur quando percutiuntur A | pars deferit inv. LV 67 extendit: intendit V 69 percutiuntur: producuntur AV | bene add. sunt V 71 ipsum tantum inv. V 72 colores: calores V 73 in eis om. V

02 Buch VI Text.indd 62

23/10/22 21:52

liber VI, ansa 2, quaest. 28–33

80

90

1

63

Responsio ibidem, cap. 31): Color est extremitas perspicui terminati. In quocumque ergo corpore condensatum est perspicuum clarum et purum, illud habet fulgorem quasi incorporatum colori. Perspicuum enim condensatum lucet et fulget eo, quod densitas eius retinet lumen, quod per metas eius nata est reci­ pere, sicut potentia proprium recipit actum. Nitor ergo et fulgor metallorum com­ munis erit ex aqueo subtili terminato et condensato in metallis. Et quodcumque metallum habet aqueum subtilius et purius et densius, illud est plus nitidum et splendidum, cum est politum, quia in non polito pars obumbrans partem parum vel multum impedit splendiditatem. Ex ista causa aurum prae omnibus fulget et post hoc argentum et post ferrum bene depuratum. Albus autem color causatur in metallis ex humido terminato a terrestri sicco et subtili et digesto: hoc enim albissimum est. Sed quando metalla habent terrestre lutulentum vel adustum, illa vel fusca sunt, ut lutum, vel nigra, ut combustum terrestre, ut fuligo. Plumbum igitur ad fuscum colorem semper vergit propter terrestre lutulentum non adustum et stannum minus illo propter minorem lutulentiam. Argentum autem semper nitet albedine propter terrestre lotum et subtile et bene digestum et non adu­ stum. Ferrum autem propter terrestre in ipso adustum est fuliginosum et nigrum. Color autem citrinus in metallis causatur ex sulphure colorante ea. Calidum enim decoquens fortiter humidum terrestri admixtum convertit ipsum ad citrinum et subrubeum colorem, sicut patet in urinis, lixivio, cholera crocea et melle et felle, in quibus egit calor digerens fortem actionem. Si igitur terrestre dictum sit purum, fit citrinum splendidum, quod est color auri. Si autem est impurum et non bene commixtum, fit color aeris et cupri. 32. Cur omnes imagines aereae vel cupreae antiquatae denigrantur, similiter et vasa etc. Responsio: Quia cuprum in compositione sua habet terrestre non purum et non bene commixtum, quod calor sulphuris adurens et digerens facit quidem citri­ num, quod post modicum tempus declinat in nigredinem fuliginosam2). 33. Cur omnis metalli sapor habet aliquid acuitatis. Responsio ibidem, cap. 43): Hoc est propter sulphureum, quod habet. Et quam­ vis stannum et plumbum nihil habere videatur acuitatis, tamen probatur hoc non

1)

cf. Alb., Miner. III 2 3; Borgnet 77b – 78a cf. Alb., Miner. III 2 3; Borgnet 78b 3) cf. Alb., Miner. III 2 4; Borgnet 79a 2)

74 cap. 3 om. L | extremitas add. a V 77 eius2 om. LV 78 proprium: propria V 79 subtili add. claro V 83 hoc: haec L | et om. V | Albus: Alba L 84 a: illa L ac V | terrestri: terrestreitate LV | sicco: lutulento Alb. | sicco et om. LV 87 non … (88) lutulentiam om. A 91 autem add. in V 92 terrestri: terrestre L | citrinum add. colorem  V 94 egit: agit A | igitur: ergo V 1 cupreae: 93 lixivio: lixivie L lixiviis V | et1 add. et A cupem V 2 etc. om. V 3 in … habet: habet in compositione sua V | non purum: impurum V 5 nigredinem: nigredine L | fuliginosam: fuliginosum LV 7 cap. 4 om. L | quod: quam L 8 videatur: videntur V

02 Buch VI Text.indd 63

23/10/22 21:52

64

Catena aurea entium

esse verum per illud quod aqua, quae diu currit vel stat in fistulis plumbeis vel stan­ neis, efficitur intestinorum vel viscerum excoriativa. De aere autem et auro non est dubium, cum illa sint calida, et maxime aes, quod est adustae substantiae et ferrum secundum aliquid. Ex hoc est etiam, quod odores eorum aliquid habent acuitatis.

10

34. Cur generaliter omnium metallorum sapores et odores secundum aliquid sunt fetidi, licet plus et minus. Responsio ibidem1): Propter causam, quae dicta est, id est propter substantiam eorum sulphuratam: magis tamen fetida et minus, secundum quod magis vel minus sulphuris malitia facta est in ipsis. Post dicetur particulariter de singulis. 35. Cur sapores et odores metallorum conferunt oculis fluentibus et nocent praecordiis valde. Responsio: Quia sicci sunt vehementer odores eorum et vapores, unde et ope­ rarii, qui fodiunt metalla, quando igniunt ea, obstruunt os et nares duplici vel tri­ plici filtro, ut vapore minus laedantur in spiritualibus2). Sulphur etiam a proprieta­ te vitae contrariatur. 36. Cur dixit Avicenna3): sciant artifices alchimiae species rerum permutari non posse, sed similia his facere possunt, ut tingere rubeum citrino, ut aurum videatur, et album tingere, donec sit multum simile argento vel auro vel cui voluerint corpori. Responsio lib. III, tract. 1 cap. 94), Avicenna5): Non permutantur species, nisi forte in primam materiam et in materiam metallorum reducantur, et sic iuvamine artis deducantur in speciem metalli, quod voluerint. Sed tunc circa materias illas oportet nos dicere, quod alchimicorum periti operantur sicut periti medicorum, qui per medicinas purgativas purgant materias corruptas et facile corruptibiles et impedientes sanitatem, quae est finis intentus a medico, et postea per confortan­ tia naturam iuvant virtutem naturalem, ut digerendo sanitatem naturalem intro­ ducant. Ita procul dubio sanitas effectus erit naturae effective et artis organice et

20

30

1)

Alb., Miner. III 2 4; Borgnet 79a cf. Alb., Miner. III 2 4; Borgnet 80a 3) Alb., Miner. III 1 9; Borgnet 70b; ex Avic., De min.; Rubino 43,149 – 153 4) (27)  Non … (50)  faciunt: Alb., Miner. III 1 9; Borgnet 71a 5) (27)  Non … (27)  reducantur: Alb., Miner. III 1 9; Borgnet 71a; ex Avic., De min.; Rubino 44,164 – 165 2)

9 per: propter A | currit … stat: stat vel currit A 11 calida: candida L 12 aliquid: aliquod L 15 id: illud V 16 magis tamen inv. V 17 facta: fracta A | ipsis: eis L 18 sapores: vapores Alb. 20 eorum: et sapores V | vapores add. eorum V 21 igniunt: ineunt Alb. 22 filtro: filcito V | vapore add. eorum V | etiam: enim V 26 sit multum inv. V | simile … auro om. V | voluerint corpori inv. V 28 primam materiam inv. A | et … materiam om. L 29 quod: quam LV 30 quod om. L | periti: perite V 31 qui: quod V 32 confortantia: confortantiam L fortantiam V 33 naturam: medicinam V | introducant coni. cum Alb.: introducat codd. 34 dubio: duobio V

02 Buch VI Text.indd 64

23/10/22 21:52

liber VI, ansa 2, quaest. 34–39

40

50

65

instrumentaliter. Per omnem autem eundem modum dicemus operari alchimico­ rum peritos in transmutatione metallorum. Primo enim allata forma substantiali­ primo purgant multum materiam argenti vivi et sulphuris, quam infuisse scimus metallis, qua purgata confortant virtutes materiae, quae insunt ei, elementales et caelestes ad proportionem mixtionis metalli, quod intendunt educere. Et tunc ipsa natura operatur et non ars nisi organice iuvando et expediendo, et sic verum aurum et verum argentum educere videntur. Quod enim virtutes elementales et caelestes faciunt in vasis naturalibus, hoc faciunt in artificialibus, si artificialia for­ mentur ad modum vasorum naturalium. Et quod facit natura calido solis et stel­ larum, hoc etiam facit calido ignis, dum contemperetur sic, quod excedat virtutem se moventem et informantem, quae est in materia, sicut natura operatur in generatis ex putrefactione. Alchimia autem per hunc modum procedit, scilicet corrumpens unum a specie sua removendo et cum iuvamine eorum, quae in mate­ ria sunt, alterius speciem inducendo. Qui autem per alba albificant et per citrina citrinant, manente specie metalli prioris in materia, procul dubio deceptores sunt, et verum argentum et verum aurum non faciunt. 37. Cur metallum metallo non consolidatur, cum extremitas utriusque can­ dente ferro liquescit, nisi prius radatur superficies utriusque, ut tollatur siccum terreum, quod impedit conglutinationem. Responsio lib. III, tract. 2, cap. 11): Eo, quod conglutinatio unius cum alio est per virtutem humidi, quod influit in aliud, et per virtutem sicci, quod stat in se ipso.

60

38. Cur non fit conglutinatio metallorum, nisi post rasuram ungantur partes sebo vel alio unctuoso. Responsio ibidem2): Hoc ideo fit in congelatione plumbi et stanni, quia argen­ tum vivum, quod est in plumbo, habet humidum unctuosum, et ideo non adhaeret superficiei nisi per aliquod habens symbolum in natura. 39. Cur coagulatio metallorum non est adeo differens sicut eorum liquatio. Responsio: Quia coagulatio ipsorum fit ab algido comprimente in centro sicci. Humiditas autem sive sit pura radicalis sive impura superflua, et sive sit bene com­

1) 2)

Alb., Miner. III 2 1; Borgnet 76a – 76b Alb., Miner. III 2 1; Borgnet 76a

35 eundem: esse L causae habent V 36 Primo: Prima A 37 purgant: purgando A | scimus: sciverunt V 41 verum om. V | Quod … (50) faciunt om. L 44 calido ignis inv.  V | non suppl. ex Alb.: om. codd. 45 materia: metallis Alb. 46 generatis: generatur V | autem: enim A 48 Qui: Quod V 50 argentum … aurum: aurum et argentum V 51 candente: cadente L 52 radatur: tradatur L 54 lib. III: ibidem V | lib. … 1 om. L | est: quod L 55 non suppl. ex Alb.: om. codd. 57 fit om. V | conglutinatio: coagulatio A | nisi add. prius. V | post: prius L 58 sebo coni.: cepo A copo LV sepo Alb. 59 et: vel V | congelatione: conglutinatione L 62 eorum: ipsorum L 63 ipsorum: eorum A 64 pura: purae A

02 Buch VI Text.indd 65

23/10/22 21:52

66

Catena aurea entium

mixta sive male, comprimitur uno et eodem modo. Occultata enim in centro liga­ tur intra retinaculum sicci terrei1). 40. Cur aurum inter metalla solum est, in quo nulla apparet aegritudo secun­ dum Hermetem2). Responsio: Hoc est, quia neutra pars materiae eius est imperfecta et intempe­ rata, quia sulphur suum lucidissimum est et per fortissimas loturas deductum ad puritatem, quod nullam omnino habet unctuositatem cremabilem nec aqueam humiditatem phlegmaticam evaporabilem. Et virtus eius sicut virtus masculina in compositione auri, similiter argentum vivum ad extremum mundificatum est et ista fortissimo nexu commixtionis colligata sunt3). 41. Cur sola auri species est forma metallorum, ut dicunt alchimici4), et omne metallum aliud est incompletum et in via ad auri speciem, sicut res incompleta est in via ad perfectionem, unde et aegra dicunt omnia alia et quaerunt medicinam, quam elixir vocant, contra aegritudines eorum, quae etiam metallum penetret et non adurat et in igne maneat et coloret et afferat consolidationem et pondus5). Responsio lib. III, tract. 1, cap. 76): Dicendum, quod istud absque syllogismo et probatione et metaphorice dictum videtur, quia materia ratione est in aliqua re permanente in natura, nisi sit completa per formam substantialem. Item proprietates et passiones metallorum sunt diversae, igitur et eorum substan­ tia et substantiales formae. Non igitur est una species omnium eorum. 42. Cur aurum dicitur in dilatationem maximam, ita ut peltae fiant, quae nentur super sericum et ponuntur in picturis. Et adhuc plus, cum enim produ­ citur argentum et ponitur super argentum aurum in sexta decima proportione se habens ad argentum, ut si super quatuor marcas argenti ponatur ferto auri vel minus, tantum producitur aurum quantum produci potest totum argentum ita, quod non apparet aurum nisi colorans argentum. Et si liquantur peltae productae,

1) 2) 3) 4) 5) 6)

70

80

90

cf. Alb., Miner. III 2 1; Borgnet 75b – 76a - ibn Yaz id, - Lib. trium verb.; Manget 189a – 189b cf. Alb., Miner. IV 1 7; Borgnet 91b; cf. Kh  alid cf. Alb., Miner. IV 1 7; Borgnet 91b – 92a - ibn Yaz id, - Lib. trium verb.; Manget 189a – 189b cf. Kh  alid cf. Alb., Miner. III 1 7; Borgnet 68a cf. Alb., Miner. III 1 7; Borgnet 68b – 69b

65 centro: centus A 66 intra retinaculum: ne intret macula Alb. | terrei add. Haec speciali de metallis V In speciali autem de metallis L 69 Responsio add. quia L | 70 ad: in V 71 puritatem: materiae eius inv. V | imperfecta add. et incompleta A purificationem A | nec: ut V 72 Et: Ut L add. est V | eius: est V 74 commixtionis: colligationis A mixtionis Alb. | colligata: commixta A | sunt: sicut V | colligata sunt inv.  L 77 omnia add. metalla L 78 eorum: earum V 80 lib. … 7 om. L | syllogismo: syllogisme V 81 nulla suppl. ex Alb.: om. codd. 84 species: specie A 86 adhuc: adhoc V 87 argentum om. Alb. 88 ferto: sexta Alb. 89 produci: producitur V | potest om. V 90 liquantur: loquantur L

02 Buch VI Text.indd 66

23/10/22 21:52

liber VI, ansa 2, quaest. 40–46

67

non apparet aurum, sed argentum totum. Sed si aurum per se non super argentum producatur, tunc non potest intantum produci. Responsio: Istorum causa profecto est subtile humidum in auro, quod apprehendit in se siccum. Hoc enim humidum cedit non deserendo partem pro­ pinquam, sed trahendo eam, et sic continue cedendo magis ac magis producitur. Quod autem solum aurum non super argentum non potest intantum produci con­ tingit ex eo, quod non potest portare ictus malleorum sine perforatione. Argento autem superpositum defenditur ab ictibus1). 1

43. Cur in auro minimum est fetoris. Responsio ibidem2): Eo, quod sulphur suum nullam prorsus habet malitiam, quia subtile est, non habens nisi complexionalem unctuositatem et bene mixtam. Tamen propter similitudinem suae complexionis et compactionem minus vaporat: et ideo minus et paene nihil odorat. 44. Cur aurum in vaporando vincitur ab argento et argentum ab aere vel cupro. Responsio ibidem3): Quia argentum habet terreum non quidem adustum, sed adustibile, et ideo magis vaporativum est et magis odoriferum quam aurum, sed minus quam aes.

10

45. Cur aurum non est cremabile. Responsio ibidem, cap. 54): Propter utriusque componentium ipsius condicio­ nes optimas, videlicet sulphuris et argenti vivi, minime crematur. Immo quaecum­ que cremant alia metalla, non cremant ipsum, sed depurant, sicut sal et later tritus et sulphur et arsenicum, etc. 46. Cur aurum facilius fit ex argento quam ex alio metallo, ut dicunt alchimici. Responsio ibidem, cap. 65): Non lateat nos, quod in omnibus, quae circula­ res habent ex se invicem generationes, facilior est transitus eorum, quae in plu­ ribus habent convenientiam, et propter hoc ex argento facilius fit aurum quam ex alio metallo. Non enim mutari oportet in ipso nisi colorem et pondus, et

1)

cf. Alb., Miner. III 2 2; Borgnet 77a Alb., Miner. III 2 4; Borgnet 79a 3) Alb., Miner. III 2 4; Borgnet 79a – b 4) Alb., Miner. III 2 5; Borgnet 81a 5) Alb., Miner. III 2 6; Borgnet 82b 2)

93 causa … est: profecto est causa V | subtile humidum inv. V 95 sic: secundus V 96 Quod … (98) ictibus om. L 97 ex om. V 98 superpositum: suppositum V 3 nisi om. V | complexionalem: complexione L | mixtam: commixtam V 4 similitudinem: similitudine V | compactionem: compactionis V 6 argentum add. quidem L 7 ibidem 13 depurant add. positum  L om. L 11 cap. 5 om. L 12 quaecumque: quicumque V 15 alio: alia V 16 cap. 6 om. L 17 generationes: generandes LV 18 ex … aurum: facilius aurum fit ex argento LV 19 mutari add. in ipso L

02 Buch VI Text.indd 67

23/10/22 21:52

68

Catena aurea entium

haec de facili fiunt, quia compacta magis substantia aderit profecto pondus et diminuto aqueo et addito bono citrino sulphure consequenter variabitur color. Sic faciunt alchimici.

20

47. Cur aurum est colore citrinum, substantia durissimum, pondere generatio­ ne parum vaporativum et quasi non odoriferum, ideo metallo incorruptibilius et optime sufferens ignem. Responsio lib. IV, cap. 71): Sulphur in commixtione auri non venit tantum per qualitatem, sed per substantiam. Et cum subtilis substantiae, penetrabit ubique per argentum vivum, et coagulando colorat ipsum, et cum sit utrumque subtiliatione ad formam superiorum elementorum deductum, quae in natura diaphaneitatis cum corpore perpetuo conveniunt, habebit utrumque plurimum pervietatis, et cum spissentur plurimae partes materiae, simul constabunt. Hoc enim est de proprieta­ te subtilis substantiae, quod constans per coagulationem plurimas partes habebit in parvissimo loco. Diaphaneitas igitur contracta faciet colorem citrinum, et subtilitas faciet consolidationem maximam, et constantia multarum partium simul in parvo loco et situ facit pondus. Relinquitur autem ex consolidatione et temperamento simul, quod aurum sit parum vaporativum vel nihil, et ideo est quasi non odorife­ rum. Odor autem licet essentialiter non sit fumalis evaporatio, tamen frequenter fortis odor est cum fumali evaporatione, propter quod etiam relinquitur ulterius, quod aurum sit incorruptibilius omni metallo et magis sustinens ignem propter fortissimam sui commixtionem in mixtura. Fumalis enim evaporatio quandam indicat corporum corruptionem, quae adhuc minus est in argento et in illo minus quam in cupro vel aere.

30

40

48. Cur quaedam adurunt argentum, quae non adurunt aurum, sicut sulphur et arsenicum et quaedam alia2). Responsio: Vide quaest. 44. Habetur autem et hoc in praedictis proxime. Causa autem huius est mixtura eo, quod cum omne terrestre ipsius est in humido se defendente ab adustione, et omne humidum ipsius est in terrestri se retinente, ne evolet per evaporationem, quam conexionem Plato foedus vocat et Empedocles3) colla germanorum4).

1)

Alb., Miner. IV 1 7; Borgnet 92a – b cf. Alb., Miner. IV 1 7; Borgnet 92b 3) cf. Arist., Meteor. IV 4, 381b29 – 382a2; Vuillemin – Diem 114,221 – 224 4) (45)  Causa … (49)  germanorum: cf. Alb., Miner. IV 1 7; Borgnet 92b 2)

20 pondus ex fondus corr. V 21 addito: adito V 24 odoriferum ex odiriferum corr. V | ideo: omni L | incorruptibilius: corruptibilius V 26 commixtione: compositione Alb. 28 subtiliatione: sublimatione L 29 superiorum: superiora V 33 Diaphaneitas … (42) aere om. L | contracta: contracto V 34 constantia: constantiam V 36 quasi: quod V | non add. est V 45 in praedictis coni.: praedictis in A praedictis L depraedictis in V | proxime: in proximo L proximo V add. ibidem LV 46 autem: enim L om. V | est om. L

02 Buch VI Text.indd 68

23/10/22 21:52

liber VI, ansa 2, quaest. 47–52 50

60

69

49. Cur aurum confert tremori cordis et melancholiae, quae facit tristem et prae­cipue illi, quae facit hominem solum apud se loqui. Responsio ibidem1): Ex temperantia auri per calidum et humidum habetur istius causa. Confert autem contra has passiones sive speciebus eiusdem virtutis confricatum sive etiam sumptum contritum, sicut etiam confert contra lepram. 50. Cur aurum plus aliis metallis fertur in anulis et ceteris ornamentis. Responsio ibidem2): Non solum eo quod sit gratiosius et virtuosius, sed etiam ex soliditate, ex qua est, quod non tingit corpora, quae tangit, nisi difficulter. Argentum autem tingit parum et cetera tingunt multum, quod contingit eo, quod humor unctuosus non in toto est ab eis separatus, cui commixtum est terrestre adu­ stum in eis, et hoc tingit sicut fuligo corporis unctuosi. 51. Cur aurum rarissime invenitur alii corpori immixtum. Responsio ibidem3): Hoc facit multa puritas materiae eius, unde quasi semper purum invenitur. Quod enim cum alio permiscetur, non potest retinere tantam puritatem, et ideo degenerat in aes, quod e contra rarissime invenitur nisi lapidi­ bus incorporatum. Ex hoc iterum est, quod aurum invenitur ut grana arenularum frequenter, quia tantam puritatem oportet esse paucam et ab alia materia elevatam et quasi expulsam, et ideo diversam vel divisam. Tamen inventum est granum cen­ tum marcarum simul. Lib. V ansa 6 quaest. 12.

70

52. Cur haec duo metalla, aurum et argentum, assumpta sunt in materiam nummismatum a sapientibus antiquis. Responsio ibidem4): Quia habent speciale iuvamentum ad hominis complexio­ nem et consolationem et sunt durabiliora et nobiliora ceteris. Isidorus, lib. XVI, cap. 175): Pecunia prius de pecudibus et proprietatem habebat et nomen, de corio enim pecudum nummi incidebantur et signabantur. Postea a Saturno aereus num­ mus inventus est praeferens ab uno latere imaginem regis lani, qui eum fugientem Iovem in parte regni recepit et ab alio navim, qua filium fugit. Saturnus autem figurare nummos et scribi constituit: propter quod et aerarium ab antiquis sibi con­

1)

Alb., Miner. IV 1 7; Borgnet 92b Alb., Miner. IV 1 7; Borgnet 92b 3) Alb., Miner. IV 1 7; Borgnet 92b – 93a 4) (69)  haec … (72)  ceteris: Alb., Miner. IV 1 7; Borgnet 93a 5) recte Isid., Etymol. XVI 18; Lindsay n.3 2)

51 solum om. A 52 ibidem om. L 54 contritum ex confer corr. L 56 eo om. V | 63 tantam: totam L gratiosius: gratiosum V | virtuosius: virtuosum V 57 quae add. non V 66 paucam: puratam totum V 64 et add. de sup. lin. V | degenerat: generat V | aes: eis A L | et … elevatam om. L 67 Tamen add. iam V 68 Lib.: Pars L 72 nobiliora add. 74 incidebantur: inscidebantur et sed del. V 73 et1 om. V | proprietatem: proprieta A V 75 imaginem: imagines V 76 parte: partem L | regni: regis LV 77 quod add. sibi V | sibi om. LV

02 Buch VI Text.indd 69

23/10/22 21:52

70

Catena aurea entium

secratum est, quia, ut dicitur II Politicorum1), qui primus invenit nummisma maxi­ marum utilitatum et bonorum optimorum causa fuit. Et apud antiquissimos aerea pecunia fuit in usu, post argentea, deinde aurea, sed ab aere, quo cepit, nomen retinuit2). Antiqui tamen appendere pecuniam soliti erant magis quam annume­ rare, unde et stipendium a stipe pendenda dictum est. Moneta autem dicta est, quia monet, ne qua fraus in metallo vel in pondere fiat3). In nummismate enim tria quaeruntur: metallum, figura et pondus. Si ex his aliquid defuerit, nummisma non erit4).

80

53. Cur aurum Westphaliae, cum sit aliis melius, tamen minoris pretii quam aliud estimatur. Responsio. Ibidem Albertus5): Nuper in provincia Westphaliae in loco, qui vocatur Corbeke, in monte quodam inventum est aurum, de quo minus, cum puri­ ficatur, consumitur, quam de aliquo alio. Unde et nobilius est et tamen minoris pretii quam aliud estimatur, cuius profecto alia causa nulla est, nisi quia novum est et valor eius ab emptoribus adhuc non probatur.

90

54. Cur dicunt alchimici, quod de quolibet corpore elementato possunt extrahi tria corpora: oleum videlicet et vitrum et aurum. Responsio. Albertus ibidem6): Quia pingue quoddam est in omni corpore ele­ mentato, quod circumfumditur partibus, quod, quia viscosum est, evanescente humido aquae, distillat ab incenso corpore et assato eo, quod per optesim pelli­ tur ad interiora, ubi diutius defenditur ab igne. In omni etiam corpore est humi­ dum radicale permixtum terreo subtili ita, quod utrumque tenet alterum. Et hoc fortissime assatum sublimando se in poris corporis subtilioribus, quorum exte­ riora clausa sunt per combustionem, quasi per duo se dividit. Magis enim gros­ sum et aqueum natat in corporis partibus, et per fortissimum ignem effunditur vitri effusione, et congelatur frigido in vitrum; magis autem purum sublimatum propter caliditatem fit croceum, et effunditur effusione auri, quod congelatur frigido. Hoc tamen praecipue in capillis capitis hominis est verum, quia in illis

1

10

1)

(78)  qui … (79)  antiquissimos: cf. Arist., Polit. I 9, 57a32 – 57b18; Michaud – Quantin 16,4 – 28 2) (80)  aere … (81)  retinuit: cf. Isid., Etymol. XVI 18; Lindsay n.5 3) (81)  Antiqui … (83)  fiat: cf. Isid., Etymol. XVI 18; Lindsay n.8 4) (83)  In … (85)  erit: cf. Isid., Etymol. XVI 18; Lindsay n.12 5) Alb., Miner. IV 1 7; Borgnet 93a – b 6) Alb., Miner. IV 1 7; Borgnet 93b – 94a 78 Quia … (85) erit om. L | Quia add. enim V | II om. V | Politicorum add. ai V 79 bonorum optimorum inv. V 80 cepit nomen: nomen accepit V 83 enim: autem V 86 Westphaliae: Teutoniae Alb. | quam: quod V 88 Albertus om. L | Nuper: Super L om. V | Westphaliae: Westphalia L in Vuelvuale Teutoniae partibus Alb. 89 Corbeke: Turbeth Alb. 90 de: ab V | aliquo alio inv.V 91 alia … nulla: nulla alia causa LV 92 adhuc non: non est L | non add. est V 2 oleum videlicet inv. V 3 ibidem om. V | quoddam: quod V 5 pellitur: politur L 6 ubi add. prius L | defenditur: diffunditur L 8 subtilioribus: interioribus Alb. 13 est verum inv. LV 10 et1 om. L | et1 … natat: natat et aqueum V

02 Buch VI Text.indd 70

23/10/22 21:52

liber VI, ansa 2, quaest. 53–59

71

est magna virtus mineralis. Signum huius est, quia inventum et visum est caput hominis, quod inter dentes superioris suturae cranei partes multas aurei pulveris habuit immixtas.

20

55. Cur et unde dicitur aurum. Responsio Isidori, ubi prius1): Aurum ab aura dictum est, id est a splendore eo, quod repercusso aere plus fulgeat. Unde et Vergilius2): Discolor inde auri per ramos aura refulsit, hoc est splendor auri. Naturale enim est, ut metallorum splen­ dor plus fulgeat luce alia repercussus. 56. Cur eadem gravitas plumbi, quae et auri, secundum Isidorum cap. 213). Responsio: In aurariis metallis aqua missa calculi nigri et graves inveniuntur quandoque, et dum aurum colligitur, cum eo remanent; postea separati conflantur et in plumbum album resolvuntur. Inde et eadem gravitas plumbi, quae et auri. 57. Cur argentum candidum existens impressum corpori nigras lineas reddit secundum Isidorum, lib. XVI, cap. 184). Responsionem collige inferius quaestione: Cur argentum non vergit in rubigi­ nem sicut ferrum etc., quaest. 21.

30

40

58. Cur dicimus, quod in compositionem argenti specialiter venit argentum vivum. Responsio lib. IV, cap 55): Argentum vivum in compositionem argenti venit, quia secundum colorem eius coloratur et habet actum illius, quando liquescit. Tunc enim non adhaeret tangenti, nec quiescit in superficie una neque omnino diffunditur ut aqua vel oleum vel vinum vel alius liquor. Haec autem tria argento vivo primum videmus inesse. Si igitur argento liquefacto ista conveniunt, oportet, quod hoc sit gratia argenti vivi, quod venit in compositionem substantiae ipsius. 59. Cur in metallo argenti melius est, quod invenitur molle sub terra sicut spissae pultes. Responsio ibidem6): Huius pro certo causa est abundantia argenti vivi, quod

1) 2) 3) 4) 5) 6)

Isid., Etymol. XVI 18; Lindsay n.1 (19)  Discolor … (20)  refulsit: Verg., Aeneis VI 204; Conte 167 recte cf. Isid., Etymol. XVI 22; Lindsay n.1 recte Isid., Etymol. XVI 19; Lindsay n.1 Alb., Miner. IV 1 5; Borgnet 88b Alb., Miner. IV 1 5; Borgnet 88b – 89a

15 superioris: superiores A 16 habuit: habent L 19 inde: indo V 20 ramos coni. ex Isid.: ranpos codd. | enim est inv. LV 22 quae om. V | auri add. est V 23 et … inveniuntur: inveniuntur et graves V 26 impressum: imprespressum A 29 etc. om.  V 32 lib. … 5 om. L | Argentum … venit om. LV 33 secundum om. V | actum: accidentia Alb. 34 tangenti: tangunti A 35 vinum add. vel oleum A 36 primum videmus: primo videmus L videmus primo V 37 compositionem: compositione L | ipsius: eius V

02 Buch VI Text.indd 71

23/10/22 21:52

72

Catena aurea entium

fuit in illis locis. Scimus autem, quod tam sulphur quam argentum vivum et quod­ libet, quod ex sua complexione est humidum et per ignem liquabile, habet tres humores sicut et viventia plantae et animalia, quorum unus crudus et indigestus est et enatans sicut pinguis, sicut adeps vel oleum, et hic facit res inflammabiles. Alius autem est sicut phlegmaticus humectans rerum partes et non generans vel augens. Tertius est radicalis et essentialis partibus rei, quia ex ipso partes rerum constant et per ipsum res augetur et nutritur. Cum igitur ex humoribus duobus tertius sepa­ ratus est in compositione argenti, tunc alii duo circa ipsum in sorditie materiae remanent, et haec albedo mollis est glandulosa significans nihil esse de superfluo indigesto in materiam argenti [esse] assumptum: propter quod in igne positum statim evaporat, in naturale humidum mollificans. Et tunc constare incipit humi­ dum, quod est de substantia argenti, et positum ad aerem infrigidatum coagulatur et est argentum optimum. 60. Cur argentum durum est et siccum et dum conflatur odor sentitur sulphuratus. Responsio: Quia a duobus humoribus superfluis multum est emundatum, et subtilitas tertii facit optimam ipsius commixtionem. Quod autem fetet est, quia aliquid de substantia et qualitate habet sulphuris ad fermentationem et digestio­ nem, quae est ad speciem metalli. Et de substantia quidem habet parum, propter quod etiam colorat ipsum sulphur, sed de virtute et qualitate multum accipit a sul­ phure, quia calore eius consumptum est in eo humidum duplex, de quo dictum est, et tertium cum terreo subtili optime est commixtum. Calor enim sulphuris bene mundati et sublimati dealbat optime et digerendo subtiliat et optime et for­ tissime commiscet1).

50

60

61. Cur argentum et aurum proteguntur ab igne per plumbum, quando depur­ gantur vel liquescunt. Responsio: Quia plumbum habet multam aquositatem et parvam mixturam, et ideo depurando metalla omnia protegit ea ab igne, sicut argentum et aurum prote­ guntur plumbo, quando purgantur2). 62. Cur aes conglutinat ferrum et argentum prae aliis, cum liquescit, est conglu­ tinativum metallorum.

1) 2)

70

cf. Alb., Miner. IV 1 5; Borgnet 89a cf. Alb., Miner. IV 1 3; Borgnet 87a

41 tam om. V | quam: et V | et om. V 42 quod om. V 43 plantae … animalia: animalia 44 hic: hoc LV 45 rerum: res V add. et V | partes et plantae V | crudus: crassus Alb. add. eius V 46 essentialis: accidentalis V | rerum: raro Alb. 47 Cum … (53) optimum om. L 48 est: sit A | circa ipsum om. A 50 materiam: matiam A naturam Alb. | argenti om. V 54 conflatur: flatur LV | odor add. eius V 56 a om. LV 57 facit add. sic 63 et4 om. V 64 commiscet: commisceat V 60 etiam add. non Alb. 62 est2 om. A V 65 quando ex corr. A 66 liquescunt add. ingne V 68 depurando: depurandum V | protegit: protegat A 69 plumbo om. A 70 liquescit: liquefit A

02 Buch VI Text.indd 72

23/10/22 21:52

liber VI, ansa 2, quaest. 60–65

73

Responsio: Causa huius est, quia argentum vivum in eis est bonum et subtile et purum, et gratia humoris viscosi, qui est in illo, fit conglutinatio. Et cum est tale, per cognationem et symbolum naturae penetrat in ea, quae conglutinantur, et for­ titer retinet ea simul1).

80

90

1

63. Cur aes vel cuprum et ferrum vehementer inficiunt sapores aquarum, quae manant super mineras eorum. Responsio: Quia inter omnia metalla magis vaporativum est aes et post hoc fer­ rum. Unde aqua egrediens de terra, in qua est aes multum, sicut in Ramesberg pro­ pre Goslariam urbem Saxoniae, ita efficitur amara, quod in ea nihil vivit. Est enim amara valde et abominabilis. Signum huius est, quod si vinum vel alius liquor prae­ ter aquam infundatur vasi aeneo, statim inficitur amaritatudine abominabili, quod vix bibi potest. Aquam autem non statim inficit ita, quod immutet saporem eius, propter frigiditatem naturalem aquae, quae reprimit evaporationem. Si autem diu stet et maxime profunde sub terra, ubi calor inclusus est et mineras eius continue facit evaporare, inficitur etiam aqua sapore et odore2). 64. Cur aeri stannum miscetur in fusione campanarum. Responsio: Quia nec stannum nec plumbum est sonorum multum per se ipsum. Cuius causa est mollities et humor, quia cum percutitur molle et humidum, cedit in suum empipedum, et ideo non a tota superficie expellit aerem, qui est causa sonoritatis. Magis tamen stannum quam plumbum habet sonoritatis, et quia hebe­ tem habet sonum, ideo ea, quae acute sonant sicut aes, argentum et aurum, stan­ num temperat et generat sonos eorum, et ideo admiscetur aeri in fusione campa­ narum3). 65. Cur cuprum Goslariense melius omnibus aliis aestimatur. Responsio ibidem4): Omne metallum ex sulphure componitur et argento vivo. Si igitur argentum vivum sit bonum, non faeculentum vel lutulentum, non tamen ab humore extraneo omnino purgatum, et substantia sulphuris sit faeculenta et adurens et in parte accensa, et sic argento vivo per substantiam admisceatur et

1)

cf. Alb., Miner. III 2 1; Borgnet 76b cf. Alb., Miner. III 2 4; Borgnet 79b 3) cf. Alb., Miner. IV 1 4; Borgnet 88a 4) Alb., Miner. IV 1 6; Borgnet 90a – b 2)

72 quia: quod L 76 et: vel L 79 in om. L | Ramesberg: Rammesberch LV | prope: iuxta LV 80 quod … (81) abominabilis: et abominabilis valde quod in ea nihil vivit V 82 inficitur: efficitur LV | abominabili: abominabilis V 83 bibi: lubi V 84 naturalem add. lenis V 85 maxime: maxima V 86 inficitur: efficitur LV | etiam: in L | aqua add. amara V 87 campanarum: campanorum V 91 tamen: lumen Alb. 92 aes add. et V | et … (93) generat om. V add. propter V | aurum … (93) generat om. L (93) generat: gravat Alb. | et ideo om. V 1 Goslariense add. magis V 2 ibidem: lib. IV cap. 6 V 3 igitur: ergo V | tamen: tantum V 5 admisceatur: misceatur LV

02 Buch VI Text.indd 73

23/10/22 21:52

74

Catena aurea entium

qualitates, tunc absque dubio convertit ipsum in ruborem, et non poterit eidem propter utriusque non plenam subtilitationem bene commisceri. Et tunc efficiet aes, quod non est omnino bonae commixtionis, propter quod multa faex inde resolvitur et multum evaporat in igne, quia cum sulphur in parte incensum sit, ideo quaedam partes argenti vivi amplius quam aliae purificantur et consumitur in eis humidum superfluum, et in illis partibus videbitur habere venas auri. In aliis autem, ubi minus digestum est, est scabrosum et ignobile et terrestre propter adu­ stionem. Et hanc diversitatem in cupro Goslariensi distincte videmus, et ideo etiam hoc cuprum melius omnibus aliis aestimatur tamquam auri venas habens immixtas. Et non est improbabile, quin sulphur illius aeris sit mixtum cum arsenico rubeo in aliqua quantitate, et ideo fit magis adurens sulphur illius metalli quam alterius. 66. Cur si aes sale aspersum super acetum vel urinam pueri masculi virginis locetur, penetrabit virtus urinae vel aceti substantiam aeris et convertit ipsum in virorem. Si autem iterum per se solum aes locetur super racemos expressos, solo vapore vini convertitur in optimum colorem viridem perlucentem. Si autem huic colori auripigmentum approximatur et praecipue adustum, condemnando destru­ it virorem et inducit colorem fuscum terrestrem ad opacitatem declinantem, ut dicit Hermes1), cum quo concordant experimenta. Responsio ibidem2): Huius causa est, quia sal aperitivum est, et ideo aperit cupri substantiam, praecipue si in tenues laminas deductum sit. Et tunc vapor acu­ tus aceti vel urinae incendit ipsum, quod tamen est ex sulphure nimis accenso, propter quod humido terrestri adiunctum leve, quod est ignitum in ipso, virorem accipit sicut cholera calidissima et pessima, quae est sicut aerugo aeris, ut dicunt medici. Quando autem vapor non est adeo acutus sicut vapor vini, tunc non ita inducit rubedinem, et ideo manet color auri perlucidus. Auripigmentum autem est excellenter adurens, et ideo cum hoc approximat substantiae sic coloratae, combu­ retur modicum humidum, quod est in ipso. Et tunc manet terrestre opacum per omnem eumdem modum, quo etiam cholera adusta relinquit cinerem melancho­ liae accidentalis calidissimae secundum experta medicinae.

10

20

30

1)

(17)  si … (23)  experimenta: cf. Alb., Miner. IV 1 6; Borgnet 91a – 91b; ex Arn., De flor. I 5 7,n.16c; Stange 43 2) Alb., Miner. IV 1 6; Borgnet 91b 7 plenam: plena V | subtilitationem: subtilitatem A subtilitatione L | bene om. V | commisceri: permisceri LV 8 faex: vix L 9 incensum: accensum A | sit om. L 11 videbitur: videtur V | auri: aureas V 12 ubi om. V | est1 add. et V | scabrosum: squalosum Alb. | et1 om. V 15 non: ideo LV | improbabile: probabile V | quin: quod V 17 urinam: urina A | masculi add. vel V 19 iterum om. L | per … aes: aes per se solum V | racemos: ramos Alb. | solo: sole V 21 condemnando: condensando Alb. | destruit om. L 22 opacitatem: apacitatem V | ut om. V 23 experimenta: experta L 26 tamen coni. ex Alb.: cum codd. | est … sulphure: ex sulphure est V | accenso: accensus V 27 est ignitum inv. A 29 Quando … (34) medicinae om. L | tunc om. A 30 autem est inv. V 32 ipso add. est V | manet: mane A 34 secundum: sed V

02 Buch VI Text.indd 74

23/10/22 21:52

liber VI, ansa 2, quaest. 66–69

40

50

60

75

67. Cur aurichalcum non est ita ductile sicut cuprum. Responsio ibidem1): Hi qui in cupro multum operantur in partibus nostris convertunt cuprum in aurichalcum per pulverem lapidis, qui calamina vocatur. Et cum evaporat lapis, adhuc remanet splendor obscurus declinans aliquantulum ad auri speciem. Ut autem albius efficiatur et ita citrinitati auri magis sit simile, immiscent aliquantulum de stanno, propter quod aurichalcum multum de ducti­ bilitate cupri amittit. 68. Cur et qualiter faciunt aurichalcum splendidissimum. Responsio ibidem2): Et illi, qui decipere volunt et aurichalco splendorem auro similem inducere, ligant dictum lapidem ita, quod diutius remanet in aere in igne non evaporans cito ab aere. Ligatur autem per oleum nitri, tolluntur enim fragmenta nitri et convertuntur in pulverem et sparguntur in testam super aes, postquam immis­ sa est calamina. Et nitrum modicum natat super aes et non sinit evaporare lapidem et lapidis virtutem, sed reflectit vaporem lapidis in aes et sic diu et fortiter purgatur aes et aduruntur in eo materiae faeculentae. Tandem tamen evaporat etiam oleum nitri, et tunc evaporat virtus lapidis, sed aurichalcum efficitur multo splendidius, quam esset sine illo. Qui autem adhuc amplius auro assimilare intendit, has purgationes per optesim et nitri oleum saepius iterat et loco stanni, de quo dictum est quaest. 66, ponit argentum et immiscet aurichalco. Et hoc efficitur ita rutilans et citrinum, quod multi credunt ipsum esse aurum, cum in veritate sit adhuc in specie aeris. Hermes autem dicit, quod si aeri liquefacto tuchia misceatur pulverizata, sive sit tuchia alba, sive rubea, quod ipsum in colorem auri convertit. Quod est, quia tuchiae adustione consumitur terrestreitas et purgatur ab aere et superfluum humidum ipsius tunc erit pulchrius. Tamen etiam virtus tuchiae evaporat per ignem, si diu steterit in igne: et ideo nisi aliud medicamen fuerit, evaporabit tuchia, et tunc erit pristinus color cupri. 69. Cur aes primum erat pretiosum plus quam aurum et argentum. Responsio Isidori, lib. XVI, cap. 193): Quia apud antiquos prior aeris quam auri vel argenti vel ferri cognitus est usus. Aere quippe primi proscindebant terram, et certamina belli gerebant, eratque in pretio magis aes; aurum vero et argentum propter inutilitatem reiciebantur. Nunc versa vice versa iacet aes, aurum summo

1)

Alb., Miner. IV 1 6; Borgnet 90b Alb., Miner. IV 1 6; Borgnet 90b – 91a 3) recte Isid., Etymol. XVI 20; Lindsay n.1 2)

35 ductile: ductibile LV 36 qui om. A | multum: laborant vel V 38 splendor: lapis L 39 citrinitati: citrinati A | sit: fit V 40 aliquantulum: aliquid V 42 qualiter: quomodo LV 43 illi: ille V | qui coni.: quo A om. V 44 aere: re Alb. | in2 add. in V 45 evaporans: vaporans LV 47 modicum: proiectum Alb. | sinit: sunt V 48 reflectit: 49 tamen coni. ex Alb.: cum reflectat LV | vaporem lapidis inv. A | sic diu … aes et om. A codd. 50 multo om. sed suppl. sup. lin. V 51 adhuc amplius inv. V 53 ponit: ponat V | hoc om. sed suppl. in marg. V 54 sit adhuc inv. V | Hermes … (59) cupri om. L 56 quia om. V 57 tunc erit inv. A 59 fuerit: affuerit V 60 plus om. AL 61 Isidori … 19 om. L 62 est: erat V | primi ex corr. A om. V

02 Buch VI Text.indd 75

23/10/22 21:52

76

Catena aurea entium

successit honore: sic volvendo aetas commutat tempora rerum, et quod fuit in pre­ tio fit nullo denique honore1). Usus aeris postea transiit in simulacris, in vasis, in aedificiorum structuris maxime, et ad perpetuitatem monumentorum etiam publi­ cae in eis constitutiones scriptae sunt. 70. Cur aereis vasis illinitur stannum. Responsio Isidori, cap. 222): Stannum illitum aereis vasis saporem facit gratio­ rem et compescit virus aeruginis. 71. Cur ferrum, cum depuratum est, fulget ut speculum. Responsio lib. III, tract. 2, cap. 33): Ferrum optime depuratum dicitur habere ab alchimicis in se aliquid argenti et vicinum esse sibi, et ideo, cum politum est, fulget ut speculum. Causa enim speculi est humidum bene polibile et terminatum, hoc enim recipit imagines, propterea quod est humidum, et continet, propter hoc, quod est terminatum. Non autem sic teneret eas, nisi esset incarceratum humidum et terminatum, et ideo in aere sic non tenentur imagines, quae tamen recipiuntur in ipso, quia aer spiritualis existens talia recipit secundum esse spirituale, et non terminatus exsistens non congregat ea in situm et figuram debitam ad repraesen­ tandum, sed est quasi via, per quam transeunt imagines, et non sicut terminatum esse dans imaginibus.

70

80

72. Cur ferrum est scabrosum valde et rubiginem de facili contrahit. Responsio ibidem, lib. IV, cap. ultimo4): Ferrum ignobilius est ceteris liquabi­ libus metallis, neque tamen est liquabile sicut cetera, sed potius mollificabile. Est autem compositio eius ex argento vivo terrestri ponderoso et lutulento et immun­ do valde ex sulphure immundo terrestri, cuius virtus convertit ipsum argentum vivum in ferri speciem, et ideo est scabrosum valde, et de facili rubiginem contrahit propter sulphuris adustionem, et fuliginat ea, quae tangit. 73. Cur limatura ferri incausto confert. Responsio ibidem5): Forte terrestris substantia sulphuris ferri est atramentosa, et propter hoc limatura eius confert nigredinem incausto.

90

1)

(64)  Nunc … (66)  honore: cf. Lucr., De rer. nat. V 1274 – 1276; Bailey 498 recte Isid., Etymol. XVI 23; Lindsay n.1 3) Alb., Miner. III 2 3; Borgnet 77b – 78a 4) Alb., Miner. IV 1 8; Borgnet 94a – b 5) Alb., Miner. IV 1 8; Borgnet 94b 2)

67 etiam om. L 70 illitum: illinitum A 71 aeruginis: 65 fuit: fit L 66 in3 om. V aerugines V 72 depuratum: depurgatum LV 73 optime om. L | optime depuratum: depurgatum optime V | habere om. L 74 ab … argenti: in se aliquid argenti ab alchimicis V 77 est om. L 78 sic non inv. LV 80 ea: eam LV | situm: siccum L | repraesentandum: putandum L 81 quasi: quia V | transeunt: transiunt V | terminatum: terminatus V 85 cetera: cera Alb. 88 ferri: 82 dans: dictis L 84 lib. IV om. L | ultimo: altero L no V ferrei V 92 eius: ferri V

02 Buch VI Text.indd 76

23/10/22 21:52

liber VI, ansa 2, quaest. 70–77 1

10

20

77

74. Cur ferrum stanno litum fabricari non potest. Responsio ibidem1): Ferrum, quia non bene purgatum est ab humore unctuo­ so, facilis est adustionis. Cuius signum est, quod cum pinguedo aliqua supponitur ei sicut sepum et pix, aperit ipsum ita, quod stannum superinfusum eidem substan­ tiam eius ingreditur, per cuius ingressum ita frangibile efficitur, quod post fabricari non potest. Adustio autem terrestris substantiae ipsius probatur per multam sco­ riam, quae ab ipso separatur, per hoc, quod frequenter ut grana quaedam nigra in terra invenitur. Per hoc etiam apparet, quare non liquatur ut alia, sed mollificatur tantum. Huius enim causa est terrestreitas ipsius, et ideo eleganter dicit Hermes2), quod tardae liquefactionis in ferro causam efficit nimia terrestreitas partium ipsius, prohibens fluxum eius, sed tamen in magno igne praecipue sabulo et sulphure aspersum distillatur et depuratur. 75. Cur ferrum de facili contrahit rubiginem3). Responsio ibidem, lib. III, tract. 2, cap. 34): Ferrum propter terrestre in ipso adustum est fuliginosum et nigrum et semper contrahit rubiginem. Cuius causa non est, nisi quia terrestre adustum habet, quia quod est putredo in humidis mol­ libus, hoc est rubigo in ferro. Epotato enim humido remansit aridum sicut combu­ stum, et redit ad cinerem. Signum autem huius est, quia tunc maxime contrahit rubiginem, cum aliquid adurens proicitur super ipsum, sicut sal vel sulphur vel auripigmentum vel aliquid huiusmodi. 76. Cur argentum non vergit in rubiginem sicut ferrum, sed potius in colorem lazurii. Responsio: Hoc est propter multum perspicuum, quod est in ipso, quod gene­ rat ex eo colorem sapphirinum, qui est boni lazurii5). 77. Cur chalybs durior est quam ferrum. Responsio lib. IV, cap. ultimo6): Chalybs non est alia species metalli quam fer­ rum, sed subtilior et aquosior pars ferri per distillationem extracta, et ideo durior

1) 2) 3) 4) 5) 6)

Alb., Miner. IV 1 8; Borgnet 94b (10)  tardae … (11)  eius: cf. Arn., De flor. I 5 8,n.16d; Stange 43 cf. Alb., Miner. IV 1 8; Borgnet 94b Alb., Miner. III 2 3; Borgnet 78a – 78b cf. Alb., Miner. III 2 3; Borgnet 78b Alb., Miner. IV 1 8; Borgnet 95a – b

1 litum: lintum V 4 sicut sepum: ut cepam V | et: vel V 5 ingreditur: ingrediatur A | cuius: eius V 6 Adustio: Adusto L | multam: multa V 7 quaedam nigra inv.  V 8 invenitur: inveniuntur V | quare: quia LV 9 et … (12) depuratur om. L 10 partium ipsius: ipsius et partium eius V 12 distillatur coni.: distillat codd. 14 ibidem om. L | lib. … 3 om. LV 15 fuliginosum: fuligino V 16 non om. V | nisi om. V | quia1: quod V | quod: quidquid V | humidis om. L 17 enim: cum V | remansit: remanet V | sicut: siccum Alb. 18 ad add. naturam A | cinerem: cinerum A 19 vel: et L 20 aliquid: aliud L 24 ex: in LV 26 lib. … ultimo: ibidem cap. altero L | ultimo: no V

02 Buch VI Text.indd 77

23/10/22 21:52

78

Catena aurea entium

est et compactior propter vim ignis propter partium subtilitatem, quae duriores efficiuntur, quando uruntur. Est albius propter maiorem a terrestreitate separatio­ nem, et cum nimis induratur, tunc scinditur, et percussum comminuitur propter nimiam sui desiccationem.

30

78. Cur et quomodo fit ferrum et chalybs. Responsio lib. IV, tract. 2, cap. 91): Illi qui operantur in ferro, cum extrahunt ipsum de terra et est permixtum lapidi et terrae et eius scoria est multa, tunc faciunt ignem maximum vehementia et calore superabundantem, et tunc in fundum distil­ lant ferrum, et lapides et scoria eiciuntur seorsum, et tunc fit humidum et fluit. Et si iterum coagulatur et iterum per vehementem ignem solvatur et fluat et saepius ita iteretur, purgabitur scoria semper ex ipso et fiet chalybs. Nam et chalybes ita fiunt ex ferro, quia chalybs non est alia species metalli a ferro. 79. Cur chalybs, cum sit eiusdem speciei cum ferro, minus ponderat quam ferrum. Responsio: Quia purgatior et mundior est quam ferrum, ut dictum est; unde et chalybs cum fit, multa est deperditio in ferro et minus ponderat propter con­ sumptionem multam humidi et adustionem multam partium terrestrium2). Igitur chalybs fit ex ferro, et minus ponderat quam ipsum ferrum, ex quo factum est. Vide lib. V, ansa 5, quaest. 62.

40

80. Cur melius et nobilius ferrum est, cuius purgamenta sunt pauca. Responsio: Quia hoc est melius mixtum et ex meliori argento vivo et sulphure minus lutulento3). 81. Cur fabri non saepe liquescunt ferrum. Responsio: Quia efficitur siccius et frangibilius ex iterata saepe purgatione sui, et ideo non saepe liquefaciunt ipsum, ne amittat curvabilitatem4).

50

82. Cur per calidum debile calefaciens chalybem mollescit chalybs. Responsio ibidem5): Quia parum soluto humido, quod est in chalybe, et non educto eo, quod debile sit calidum, incipit discurrere humidum suum per partes 1)

Alb., Meteor. IV 2 9; Hoßfeld 257,65 – 258,8 cf. Alb., Meteor. IV 2 9; Hoßfeld 258,7 – 11 3) cf. Alb., Meteor. IV 2 9; Hoßfeld 258,12 – 15 4) cf. Alb., Meteor. IV 2 9; Hoßfeld 258,16 – 17 5) Alb., Meteor. IV 2 9; Hoßfeld 259,1 – 7 2)

28 compactior: compaclipe L | propter: per LV 29 uruntur: aduruntur V | a: ad V 34 lapidi: lapide V | eius: est L | eius scoria inv. V | est multa inv. V 35 et2 om. A | 38 fiet: distillant coni.: distillat codd. 37 solvatur: solvitur V | fluat: fluit V | et3 add. si V fiunt L fit V 39 fiunt: fit V 41 Quia add. magis V | purgatior: purgativus L purgatum V 44 ipsum om. V 45 Vide … | mundior: mundius V | unde: ideo V 42 et1: cum V 62 om. L | lib.: parte V 46 nobilius: nobilissimus L | ferrum est inv. V 47 est melius inv. V 50 frangibilius: frangibile V 51 ipsum om. V 53 ibidem om. L lib. 7 V 54 educto add. et non educto V | quod om. L

02 Buch VI Text.indd 78

23/10/22 21:52

liber VI, ansa 2, quaest. 78–85

79

chalybis siccas et mollificat ipsas. Et hoc modo gladii et cultelli mollificantur et remittuntur calefacta omnia incidentia et postea paulatim lento igne infrigidata.

60

70

80

83. Cur chalybs mollescit intantum quandoque, quod fit compressibilis mani­ bus et formabilis. Responsio ibidem1): Nicolaus Peripateticus2) ponit, quod si chalybs cavetur ad modum semisphaerae et fiant pori in chalybe multi et super chalybem candentem plumbum mittatur, evaporabit plumbum et non relinquit in chalybe nisi tincturam modicam; et humidum eius ad se trahit chalybs, quo imbibito mollificatur chalybs. Et si saepissime fiet hoc, chalybs tandem efficitur mollis ita, quod compressibilis et formabilis erit manibus. 84. Cur chalybs et ferrum indurantur, quando candentia immerguntur aquae frigidae. Responsio: Quia tunc per frigidum velox reprimitur calidum ferri in profun­ dum, quod secum trahit humidum diffusum per ferrum. Et cum congregatum fue­ rit in ipso calidum in centro ferri, tunc ibi aduritur multum de humido, et sic dura­ tur ferrum. Et si esset aqua vehementis siccitatis, in qua ferrum extinguitur, tunc multum induraretur ita, quod postea confricatione aliorum corporum non cito consumeretur. Et si esset gladius, secaret aliud ferrum fortiter, sicut si extinguere­ tur saepius in aqua raphani commixta cum humore, qui exprimitur de vermibus, qui dicuntur lumbrici terrestres. Sic enim indurant ingeniatores axes, in quibus volvuntur rotae, et quidam milites hoc modo indurant acies gladiorum et acumina lancearum suarum3). 85. Cur cum ferro sanguis humanus habet inimicitias, sed lapis magnes concordiam. Responsio Isidori, cap. 204): Ferrum dictum est eo quod farria, id est semina frugum, terrae condat, cuius postea versa in opprobrium species. Nam unde pridem tellus tractabatur, inde modo cruor et sanguis humanus effunditur. A ferro igitur sanguis humanus sese ulciscitur; contactum namque celerius rubiginem contrahit.

1)

Alb., Meteor. IV 2 9; Hoßfeld 259,8 – 16 cf. Nic. Per., Quaest. c.1; Wielgus 101,1 – 18 3) cf. Alb., Meteor. IV 2 9; Hoßfeld 259,16 – 31 4) (79)  Ferrum … (87)  comparatur: recte Isid., Etymol. XVI 21; Lindsay n.1 – 4 2)

55 ipsas: eas A | cultelli: cutelli V | mollificantur: mollificatur A 56 igne: frigore Alb. 57 quod om. sed suppl. sup. lin. V 60 semisphaerae: se V post se lac. V | candentem: cadentem V 61 mittatur: mittas V | tincturam add. et A 63 saepissime: fortissime V | mollis … quod: ita mollis quod V 65 chalybs … ferrum: ferrum et chalybs LV | candentia: cadentia V 69 ibi: illi L | duratur: induratur V 72 consumeretur: consueretur V | Et … (76) suarum 75 hoc … indurant: indurant hoc modo om. L | secaret: siccaret V 74 terrestres: terrae V V | acies ex glacies corr. V 79 Isidori: ibidem L | farria: farta V 80 postea lac. V | unde lac. V | pridem: quide V 81 modo: materia L | effunditur: funditur A 82 humanus om. A | sese: se V | contactum: contractum V | contrahit: trahit V

02 Buch VI Text.indd 79

23/10/22 21:52

80

Catena aurea entium

Cum ferro autem magnes lapis concordiam habet, sola enim haec materia vim ab hoc lapide accipit retinetque longo tempore. Ex eodem lapide architectus quidam Alexandriae templum concameravit, ut in eo simulacrum de ferro in aere pendere videretur. Ferrum etiam chalybs dicitur a Chalybe flumine, ubi ferrum optima acie comparatur. Est autem proprie chalybs ferrum multis et frequentibus ictibus malleo­ rum super incudem a squamulis et scoria totaliter depurgatum1). 86. Cur ferrum aliud frangibile cito aliud tenax et curvabile. Responsionem quaere lib. V, ansa 5, quaest. 63. Vide de ferro ibidem quaest. 62, 63, 64 et 65 et 67, item ansa 6, quaest. 6 et 27.

90

87. Cur ferrum delicatius acuendum est oleo. Responsio Isidori, ubi prius2): In acuendo ferro oleo delicatior fit acies, unde et tenuiora ferramenta oleo restringi mos est, ne aqua in fragilitatem durentur. 88. Cur plumbum per frequentem ignem redigitur in pulverem vel cinerem. Responsio lib. IV, cap. 33): Plumbum omnibus metallis aliis minus addit super materiam argenti vivi, propter quod etiam dicunt Aristoteles et Avicenna4), quod cum fluit, procul dubio videtur esse argentum vivum, quod est multum in eo respectu sui sulphuris, et forte sulphur parum intrat in compositionem plumbi per substantiam, sed multum per qualitatem. Et ideo decoquit ipsum calore suo, et convertit ipsum ad plumbi speciem, sicut coagulum parvum per substantiam coa­ gulat multum de lacte. Argentum autem vivum plumbi in qualitate est non bonum, sed aquosum et lutulentum, et ideo in igne de facili evaporat aquositas et remanet pulvis terrestris sicut cinis, qui relinquitur ex lutea substantia plumbi. Et quia vis sulphuris est in plumbo, ut dictum est, ideo vapor eius exsiccat argentum vivum sicut vapor sulphuris. Non enim potest esse, quod duae substantiae eumdem et eodem modo faciant effectum, nisi per aliquod unum, quod est in eis.

1

10

1)

(87)  Est … (88)  depurgatum: cf. Alb., Miner. IV 1 8; Borgnet 94b recte Isid., Etymol. XVI 21; Lindsay n.4 3) Alb., Miner. IV 1 3; Borgnet 86a 4) (4)  cum … vivum: Avic., De min.; Rubino 41,123 – 127 2)

84 architectus … (88) depurgatum om. L 85 Alexandriae: Allexandro V | de ferro om. V 86 acie: aciei V 87 comparatur: temperatur Isid. | et … ictibus: ictibus et frequentibus V 88 squamulis: dub. V 89 cito om. V | curvabile: cremabile L 90 Responsionem: Responsio  V | quaere: dicta est LV | lib.: parte LV | Vide … (91) 27 om. L | Vide: item V | 93 ubi prius: cum prius L ibidem: parte V 91 63 … et2: usque V | item: et ibidem V cum V | acuendo add. post V | ferro: ferrum V | oleo add. ungitur V | delicatior: delectatior Isid. 94 tenuiora: magis tenua V | restringi: restingi L | mos: mors LV | fragilitatem: frangibilitatem A 1 per frequentem inv. V | frequentem: vehementem L | pulverem … cinerem: cinerem vel pulverem V 2 metallis aliis inv. V 3 etiam … (4) fluit om. LV 5 sui om. A 7 ad: in V 8 Argentum … (13) eis om. L | bonum: totum V 13 unum: vivum V

02 Buch VI Text.indd 80

23/10/22 21:52

liber VI, ansa 2, quaest. 86–91

20

30

40

81

89. Cur plumbum periculose ponitur a quibusdam circa renes contra libidinem. Responsio ibidem1): In effectu est frigidum constrictivum ipsum plumbum et specialem habet virtutem contra libidinem venereorum et contra pollutiones nocturnas, si ex ipso circulus factus duorum digitorum circa renes ponatur et cam­ phora perungatur. Sed cavendum est, ne frigiditate sua inferius nimis stringens materiam sursum compellat ad caput, et maniam vel epilepsiam inducat; caven­ dum etiam, ne paralysim inducat inferioribus membris vel stuporem. 90. Cur lamina plumbi super acetum forte suspensa in cerusam vertitur. Responsio ibidem2): Hermes3) experimentator maximus tradidit, quod si plumbi laminae super vas cum multo et forti aceto suspendantur ita, quod vapor aceti continue laminas illas tangat, vapor ille condemnabit et corrumpet plumbi substantiam et in pulverem convertet, qui colorem album habet et cerusa vocatur. Si autem acetum super ipsam laminam funditur, albescit multum et destruit versa vice virtutem aceti. Causa autem profecto huius est, quia acetum, licet sit hebes in substantia propter suam frigiditatem, tamen est acutum in actione propter hoc, quod est reliquie cuiusdam ignis, qui evolavit ex ipso, sicut cinis est reliquiaae ignis in lignis. Illo ergo acumine penetrat in substantiam plumbi, quando fuerit plum­ bum extenuatum, et lavat a sorditie argentum vivum congelatum, quod est in ipso, et facit ipsum elevari super superficiem laminae sicut grana milii, et albescunt tunc propter maiorem depurationem eorum. 91. Cur Hermes4) tradidit, quod plumbum adustum cum eo, quod adurit ipsum, sicut est praecipue sulphur vel arsenicum, generat sublimatum obscurum colorem vermileum, hoc est rubeum, qui fit citrinus, cum expressior et fortior fit ignis. Si tamen illa substantia cum aceto calcinetur et desiccetur, revertitur albus color cerusae. Responsio ibidem5): Huius transmutationis causa est, quia revera habet sulphur et argentum vivum in suae substantiae compositione. Cum autem sulphur aduritur et augetur, rubescit. Cuius signum, quod facientes minium faciunt de sublimato de sulphure et argento vivo. Obscurus est color propter lutulentiam plumbi. Quando autem fortior fit ignis, lutulentia prima consumitur et clarescit color, et cum sul­

1)

Alb., Miner. IV 1 3; Borgnet 86a – 86b Alb., Miner. IV 1 3; Borgnet 86b 3) (22)  Hermes … (27)  aceti: cf. Arn., De flor. I 5 5,n.16b; Stange 43 4) cf. Alb., Miner. IV 1 3; Borgnet 86b; ex Arn., De flor. I 5 5,n.16b; Stange 43 5) Alb., Miner. IV 1 3; Borgnet 86b – 87a 2)

18 perungatur: pungatur Alb. | inferius: intimius Alb. 19 cavendum … (20) inducat om. LV 22 ibidem om. L 23 suspendantur coni. cum Alb.: suspendatur codd. 24 condemnabit: condensabit Alb. 26 ipsam laminam: laminas illas V 27 Causa … (33) eorum om. L 31 extenuatum: actenuatum V exterminatum Alb. | congelatum om. V 36 qui: quod V 37 albus: album L 40 vivum om. A vivi L | in om. V 41 augetur: algetur Alb. 43 lutulentia: lutulenta L | et2 … (47) ipsius | minium: minimum Alb. | de2: ex L om. V om. L

02 Buch VI Text.indd 81

23/10/22 21:52

82

Catena aurea entium

phur magis exuritur quam argentum vivum in igne diuturniori, remittitur rubedo, quae est ex sulphure terrestri combusto, et temperatur albedine argenti vivi rema­ nentis. Et tunc resultat color citrinus, qui est, sicut si album penetraverit in rubeum et praeposuerit ruborem ipsius. 92. Cur plumbum multi ponderis est. Responsio ibidem1): Hoc est ex lutea substantia ipsius et humida, cuius partes sunt multum propinquae, licet sint molles eo, quod indigestionem passae sunt ex molinsi. Vide de plumbo lib. V, ansa 5, quaest. 68 et 69. 93. Cur stannum valde balbutientem habet complexionem, ut dicit Aristoteles2). Responsio ibidem3): Huius causa potest esse mortificatio argenti vivi ipsius ex aliquo vapore dissolutivo vel alia lotura aquae acutae, quae disiungit partes eius. Dico autem vaporem aut aquam acutam, non per quam transierit argentum vivum, postquam argenti vivi acceperit speciem, sed potius quae intrat in ipsam substan­ tiam suam argenti vivi. Tale enim aqueum iam in se fractum et parum viscosum est, et facit rigescere partes terreas sibi admixtas et non bene misceri et continua­ ri. Rigidum enim et induratum in superficie non bene misceretur alteri et non bene est continuabile propinquo sibi adiuncto. Haec igitur existimanda est causa esse suae balbutientis mixtionis. Cum autem in se balbutiat, omnia metalla, quibus miscetur, balbutire facit et aufert ab eis ductibilitatem, ut dicit Hemes. Et cum in se ipso producitur, cito et de facili scinditur. 94. Cur stannum a metallis, quibus additur vel commiscetur, aufert ductibilitatem. Responsio ibidem4): Hermes5) dicit: Stannum propter nimiam suam siccitatem corpora, quibus admiscetur, frangit et destruit in eis materiam ductibilem. Intelli­ gitur eo modo quo dictum est ex acuto vapore et lotura, videlicet ipsum exiccatas habere terrestres partes, quae sunt in ipso, quia aliter falsum esset, cum videamus ipsum mollius esse multis aliis metallis.

50

60

70

1)

Alb., Miner. IV 1 3; Borgnet 87a cf. Arist., De gen. et corr. I 10, 328b6-14; Judycka 50,13 – 20 3) recte Alb., Miner. IV 1 4; Borgnet 87b 4) recte Alb., Miner. IV 1 4; Borgnet 87b – 88a 5) (66)  Hermes … (67)  ductibilem: cf. Arn., De flor. I 5 5,n.16c; Stange 43 2)

45 terrestri: conterrestri V | albedine ex corr. A | vivi om. V 46 sicut om. V 49 cuius: eius 50 indigestionem: indigestione V 51 molinsi add. item LV | lib.: parte LV | et 69 om. L 52 complexionem: compositionem L 53 potest esse: est L 55 transierit: transit V 56 postquam add. iam LV | argenti … acceperit: acceperit argenti vivi V 57 iam … se: in se iam V | fractum: factum Alb. 59 misceretur: commisceretur V 60 bene est inv. V | Haec … (63) scinditur om. L 62 aufert: affert A 64 commiscetur: miscetur V 65 ductibilitatem: debilitatem L ductibilitate V 66 ibidem add. quod L add. quia V 68 et lotura om. V 69 videamus: videmus V 70 mollius: melius V

02 Buch VI Text.indd 82

23/10/22 21:52

liber VI, ansa 2, quaest. 92–98

83

95. Cur dicunt stannum fusum cito corrumpi sub terra et plumbum manere sub terra et terrestre. Responsio ibidem1): Causa corruptionis elementorum est, quod elementa moventur a se invicem et, cum non fortis est ligatura mixtionis, tunc unumquo­ dque elementorum evadit ab altero. Stannum autem male mixtum est, ut dictum est, et cum igne debilitatur, citius aliis metallis corrumpitur. Plumbum autem gros­ sum est valde substantia sua, et de roribus et pluviis imbibitis humorem paulatim mineralem facit et ad se convertit, et ideo per diuturnitatem temporis nutrimen­ tum capit aliquando. 80

90

96. Cur plumbum et stannum, quando coagulata aliquamdiu iacuerint, exteri­ us contrahunt quandam scabiositatem, et erunt fusca vel forte nigra. Responsio lib. III, tract. 2, cap. 12): Hoc contingit absque dubio duabus cau­ sis. Quarum una est, quia cum comprimitur per frigus ad interiora humidum, relinquit exterius terreum et siccum, et tunc hoc inducit fuscum colorem. Secun­ da autem est, quia modicum humidum, quod exterius est, evaporat calore aeris circum­stantis, et tunc iterum remanebit fuscum terreum colorans superficiem. Propter quod etiam plumbum plumbo non consolidatur, nisi prius radatur superfi­ cies, ut tollatur siccum terreum, quod impedit conglutinationem eo, quod conglu­ tinatio unius cum altero est per virtutem humidi, quod influit in aliud, et non per virtutem sicci, quod stat in se ipso etc., ut dictum est. 97. Cur aqua, quae diu currit vel stat in fistulis plumbeis vel stanneis, efficitur intestinorum sive viscerum excoriativa. Responsio ibidem, cap. 43): Generaliter verum est de omni metallo, quod propter sulphuream substantiam, quam habet, aliquid habet acuitatis sapor eius, quod licet minime videatur in plumbo et stanno, tamen in his probatur per id, quod faciunt per viscerum excoriationem, ut dictum est; sulphur ergo, quod est in eis, est causa dictae corrosionis. 98. Cur stannum et plumbum hebetes valde habent sapores et odores. Responsio: Propter multam aquositatem, quae est in eis4).

1

1)

recte cf. Alb., Miner. IV 1 4; Borgnet 88a – b Alb., Miner. III 2 1; Borgnet 76a – 76b 3) cf. Alb., Miner. III 2 4; Borgnet 79a 4) Alb., Miner. III 2 4; Borgnet 79b 2)

74 mixtionis: commixtionis A 76 et om. V | et … (79) aliquando om. L | autem post. autem lac. V 77 sua om. V 78 per: propter V | nutrimentum: incrementum Alb. | nutrimentum … (79) aliquando: capit aliquando nutrimentum V 81 forte: valde L 82 lib. … 1 om. L | tract. 2 om. V | duabus add. de V 83 est om. L 85 autem add. causa  V | quod: per L | evaporat … circumstantis om. V 87 etiam: et A | nisi … (88) siccum om.  LV 90 etc. om. V 91 currit … stat: stat vel currit A 92 sive: vel V | excoriativa: excoriativo V 93 cap. 4 om. L 94 sapor: sapore A 95 per id om. V 96 quod faciunt: per A | faciunt per om. L | quod est: autem L om. V 97 est om. V 1 hebetes valde inv. V

02 Buch VI Text.indd 83

23/10/22 21:52

84

Catena aurea entium

99. Cur stannum et plumbum parum a se invicem differre dicuntur, nisi quod stannum purius et albius est. Responsio lib. IV, cap. 41): Huius causa nulla potest esse, nisi quam assignave­ runt philosophi, quod mundius est quam plumbum, et forte de sulphure habet parum, potius virtute sulphuris et vapore excoctum in metalli speciem quam mul­ tae substantiae sulphuris admixtionem, ut dictum est. 100. Cur stannum et plumbum neutrum est sonorum et multum per se ipsum. Responsio: Huius causa est mollities et humor, quia cum percutitur molle et humidum, cedit in suum empipedum2), ut dictum est quaest. 63.

1) 2)

Alb., Miner. IV 1 4; Borgnet 87b cf. Alb., Miner. IV 1 4; Borgnet 88a

4 et … est: est et albius V 5 lib. … 4 om. L | nulla … nisi: est V 9 et multum om. A Huius causa inv. V 11 cedit: cadit V 12 63 add. Explicit … secunda A

02 Buch VI Text.indd 84

10

10

23/10/22 21:52

ANSA TERTIA est de mediis inter lapides et metalla, non solum naturalibus, sed etiam artificiali­ bus etc. Et habet quaestiones 46.

10

1. Cur allabahar, quod est plumbum nigrum, est substantia aquosa multum, ut dicit Galenus1), quam congelavit frigus, et in ipso sunt aeritas et terrestritas non vehementis multitudinis. Responsio eiusdem2): Signum huius est velocitas liquefactionis eius. Signum autem aeritatis est vehementia raritatis, et quod ipsum crescit, cum dimittitur in humorositatem terrae et inflatur. Signum vero frigiditatis eius est, quia vehementer infrigidat apostemata saniosa et cancrum, scrofulas et glandulas et ulcera, et iuvat ulcera mamillae et haemorrhoidas, et lamina eius ligata super locum renum prohi­ bet pollutionem frequentem, et sedat desiderium coitus. 2. Cur volentes cutem albare utuntur amento. Responsio Avicennae3): Amentum lapis est albissimus. Et est duplex amentum, dulce et salsum: primum fit de nitro albo cocto et in amentum transmutato, secun­ dum de terra valde nitrosa; eligendum autem est albius et levius. Virtutem habet extringendi ex sua nitrositate et dealbandi ex sua substantia alba. Similiter et venae terrae duae, quae dicuntur antaliz et cantaliz.

20

3. Cur alchimistae utuntur aluminis aqua in illa lotura, quam lac virginis appellant. Responsio: Avicenna4) dicit, quod alumen est maneries terrae, quae per nimium calorem in locis sulphureis in album colorem transducitur. Albertus5) autem dicit: Alumen a complemento deficit argenti vivi et tamen aliquid accedit

1) 2) 3) 4) 5)

cf. Avic., Canon II 2 12; Venetiis 1507, 89vb; ex Gal., De simpl. med. IX 3 22; Venetiis 1490,91ra cf. Avic., Canon II 2 12; Venetiis 1507, 89vb non inveni recte Ps. Matth. Platear., Circa instans A 7; Lugduni 1525, 224va; Wölfel 7 Alb., Miner. V 1 4; Borgnet 100a – b

1 Ansa … (3) 46: Ansa tertia sextae partis Catenae etc. De mediis inter lapides et metalla nam solum naturalibus etiam usque deferantur et habet quaestiones 46 L Ansa tertia sextae partis. Ansa tertia sextae partis Catenae aureae de mediis inter lapides et metalla nam solum naturalibus etiam usque deferantur et habet quaestiones 51 V 9 humorositatem: humorositate LV 12 sedat: cedat V 13 albare: dealbare V 15 cocto: coctum L | amentum: mentum L amento V | transmutato: transmuto V 16 autem est inv. V 17 ex2 19 in illa: nulla V 22 album colorem: alium calore om. V | alba om. V 18 duae om. V V 23 accedit: accidit V

02 Buch VI Text.indd 85

23/10/22 21:52

86

Catena aurea entium

ad illud. Et videtur esse quadam vi coagulatum, quae quidem non est sulphuris, sed aliquam propinquitatem habet cum sulphure. Est autem colore album et, cum assatum fuerit optesi, distillat ab eo quaedam aqua fere sicut a salgemma. Et est trium specierum. Primum longum et scissibile valde, quod in scissuris plumosum apparet et habet colorem argento similem. Secundum quidam vocant rotundum et siccum, ut mollis lapis, et in splendore argenti et in albedine parum declinans a praecedenti et in efficacia. Tertium autem est siccum quasi petrosum declinans ad citrinitatem. Et haec omnia de facili sunt pulverizabilia. Duo autem prima sunt calida sicca, multum exsiccativa et constrictiva. Tertium autem non habet stiptici­ tatem, licet sit petrosum. Aqua etiam saepius lavatur primum genus. Quando est antiquum et saepius colatur per ipsum aqua, efficitur ultra modum consolidativa diversorum corporum. Propter quod etiam ipsa utuntur alchimiste in illa lotura ,quam lac virginis appellant. Fertur etiam inveniri alumen humidum, et hoc sicut bitumen unctuosum, quod multum est cremabile deficiens in odore aliquantulum a sulphuris unctuositate et cremabilitate et huiusmodi speciem quandam aluminis dicunt esse naphtham. Isidorus, lib. XVI, cap. 21): Alumen vocatum est a lumine, quod lumen coloribus praestat tinguendis. Est autem salsugo terrae efficiturque hieme ex aqua et limo et aestivis solibus maturatur. Huius species duae sunt liqui­ dum et spissum. Haec Isidorus.

30

40

4. Cur dicit Avicenna2), quod antimonium est substantia plumbi mortui, cum antimonium teratur, plumbum non, item plumbum scinditur, antimonium uritur. Responsio: Quia virtus eius est similis virtuti plumbi adusti; in colore etiam et pondere sibi assimilatur3). Platearius4) dicit, quod est vena terrae de ultra mare, quae metallo assimilatur et stanno praecipue. Fit autem artificio. 5. Cur argentum vivum etc. Quaere supra de metallis quaest. 7, 9, 15, 16, 17, 18, 19.  Cur arsenicum etc. Quaere supra de lapidibus in speciali cap. “Falcanos”, quaest. 104.

50

1)

Isid., Etymol. XVI 2; Lindsay n.1 (43)  antimonium … mortui: Avic., Canon II 2 12; Venetiis 1507, 89rb 3) cf. Avic., Canon II 2 12; Venetiis 1507, 89rb 4) Ps. Matth. Platear., Circa instans A 10; Lugduni 1525, 225ra; Wölfel 9 2)

24 esse om. V 25 propinquitatem: proprietatem A 27 scissibile: scissile A | scissuris: scissatur V | plunosum: luminosum V 28 colorem: colore V | quidam: quidem LV 31 pulverizabilia: 29 argenti: argento L 30 praecedenti: praecedente V | quasi: quia V impulverizabilia V 32 exsiccativa: exsiccatam V | constrictiva: constrictivam V | stipticitatem: scipacitatem V 33 Aqua … (42) Isidorus om. L | Quando: quod V 34 consolidativa: consolidatam V 38 huiusmodi: huius V | speciem … aluminis: aluminis speciem quamdam  V 39 vocatum: vocatus V | a om. sed suppl. in marg. V 40 salsugo: salsugine V | efficiturque: efficitur quia V 43 quod om. V | cum: in V 44 plumbum1 add. vero V 45 est similis inv. V 47 autem add. et V 48 etc. om. V 49 supra add. ansa 2 V | 9: 14 V 50 etc. om. V 51 supra om. LV

02 Buch VI Text.indd 86

23/10/22 21:52

liber VI, ansa 3, quaest. 4–7

60

87

 Cur asphaltum utile dicitur ad compages navium. Responsio Isidori, cap. 21): Quia neque aqua neque ferro rumpitur, nisi solis muliebribus inquinamentis. Est autem asphaltum bitumen in Iudeae lacu Asphal­ tite emergens, cuius glebas supernatantes nautae scaphis appropinquantes colli­ gunt. In Syria autem limus est passim a terra exestuans. Communiter dicitur, quod asphaltum est bitumen iudaicum. Platearius2) dicit, quod est terra de India veniens et nigri coloris est et ponderosa et est spuma cuiusdam lacus indurata sicut creta est spuma lacus, in quo Sodoma et Gomorrha perierunt. Virtutem habet attrahen­ di, consolidandi et consumendi. 6. Cur dicit Albertus3), quod atramentum est vere medium lapidum et metallorum. Responsio: Quoniam et compositionem habet lapidum et aliquando splendo­ rem metallorum. Est autem atramentum album, rubeum, citrinum, fuscum et viri­ de, quod a quibusdam vitreolum vocatur, a quibusdam chalcanthum. Sunt autem ex terra et aqua et primo sunt liquida et post coagulata et iterum postea calido humido dissolubilia. Sunt etiam rancidi gustus et stiptica et adurentia valde.  Cur aurichalcum etc. Vide supra ansa 2 de metallis, quaest. 66 et 67.  Cur aurum super argentum malleatum, quod Teutonice twistgolt dicitur. Vide ibidem, quaest. 41.

70

7. Cur azul bonos efficit pilos oculorum et palpebrarum et prolongat eos4). Responsio Avicennae5): Hoc est propter proprietatem, quae est in ipso. Et dici­ tur, quod propterea est, quod ipsum evacuat humores malos prohibentes oriri pilos bene. Albertus6): Fit autem inde lazurium et sumptum certissime valet contra melan­ choliam et quartanam et syncopim ex vaporibus melancholicis provenientem.

1) 2) 3) 4) 5) 6)

Isid., Etymol. XVI 2; Lindsay n.2 Ps. Matth. Platear., Circa instans A 28; Lugduni 1525, 227va; Wölfel 17 cf. Alb., Miner. V 1 3; Borgnet 99b – 100a cf. Avic., Canon II 2 52; Venetiis 1507, 93vb Avic., Canon II 2 52; Venetiis 1507, 93vb Alb., Miner. II 2 20; Borgnet 47b

54 muliebribus: muliebris A | Iudeae: Indiae V 56 Syria: Sira A | autem: vel V | limus: lanius A | a ex autem corr. sup. lin. A 57 de add. de V 65 quibusdam1: quodam L | 66 primo: prima V | calido humido inv. V 69 Vide … 67: quibusdam2: quodam L 70 Cur om. LV | Teutonice twistgolt dub. L | twistgolt Quaere quaest. 66, 67 ansa 2 LV dicitur inv. V 71 Vide … 41: Cur tale aurum quod Teutonice dicitur twistgolt etiam quaere 72 efficit pilos inv. V quaest. 41 ansa 2 L Cur tale aurum et quaere quaest. 41 ansa 2 etc. V 75 bene: unde V 76 et om. LV | melancholicis: | oculorum: oculis V | et1: scilicet V multis LV

02 Buch VI Text.indd 87

23/10/22 21:52

88

Catena aurea entium

8. Cur baurach a quibusdam sal dicitur. Responsio Avicennae1): Quia est ex genere virtutis salis et est fortius sale, sed stipticitas non inest ei; et ideo nomine dicitur sal nitrum vel nitrum salum et non comeditur nisi propter magnam causam. Abstergit enim fortiter et lavat, excoriat, mundificat et incidit humores grossos propter sui salsedinem et attenuat capillos pulverizatum super eos. Et quando ex eo fit emplastrum, attrahit sanguinem ad cutem et facit bonum colorem. 9. Cur bolus Armenicus in medicinis contra quemlibet fluxum datur. Responsio Alberti2): Huius virtus pro certo experta est, quia est constrictiva ventris et praecipue sanguinis dysenteriae et menstruorum. Pulvis eius secundum Avicennam3) in cibis et potibus et in ovo sorbili datus fluxum ventris stringit, diarrhoeam et dysenteriam et haemorrhoides et tenasmon. Est autem quaedam vena terrae, quae reperitur in Armenia, unde et bolus Armenicus dicitur. Dicitur etiam rannay.

80

90

10. Cur chalcanthum canes obmutescere facit a latratu. Responsio. Isidorus, lib. XVI, cap. 24) dicit: Adeo constrictivae virtutis est chal­ canthum ut in leonum et ursorum ora aspersum tantam vim habeat ad stringen­ dum, ut non valeant mordere. Est autem a chalticis thymum, id est flos; unde et a Latinis aeris flos appellatur.  Calx viva. Quaere inter lapides quaest. 81 etc. usque 85.

1

11. Cur cathinia omnis vulneribus ad cautelam apponitur. Responsio Avicennae5): Hoc non fit in principio, sed si caro superflua appareat in vulnere illam cathinia destruit et bonam regnerat. Colliriis etiam mixta humores ad oculos fluentes desiccat. Est autem cathinia lapis de ripa maris, et est quaedam subtilis et alba, quaedam viridis et aspera, quaedam metallica, de qua aes fieri cogitur. 12. Cenobrium artificiale sic fit. Accipe sulphur, cuius tria sunt genera, album et croceum, quod frangens 1)

cf. Avic., Canon II 2 88; Venetiis 1507, 97vb – 98ra Alb., Miner. II 2 16; Borgnet 44a 3) recte Ps. Matth. Platear., Circa instans B 2; Lugduni 1525, 228va; Wölfel 21 4) Isid., Etymol. XVI 2; Lindsay n.9 – 10 5) non inveni 2)

77 sal ex baurach corr. L 79 ideo add. alio V 80 excoriat add. et V 82 fit: sit L | emplastrum: est primum L 83 et om. L 85 experta est inv. LV 86 sanguinis: sanguis A | Pulvis … (87) Avicennam: Avicenna pulvis eius V | secundum Avicennam om.  L 91 canes … facit: 87 ovo: ova LV 89 quae add. praecipue LV | Dicitur etiam: et L obmutescere facit canes V 92 cap. 2 add. Etymologiarum V 93 in om. A 2 etc.: et LV | usque: utrusque V | 85 add. 31 V 3 cathinia omnis inv. LV | omnis add. omnis V | apponitur: opponitur L 4 caro: raro V 7 aspera: aspersa L | qua: quo L

02 Buch VI Text.indd 88

23/10/22 21:52

liber VI, ansa 3, quaest. 8–15 10

20

30

89

super lapidem siccum, adde eis duas partes argenti vivi aequo pondere, et cum diligenter miscueris, mitte in ampullam vitream cooperiens eam ex omni parte argilla et os obtrue, ne fumus exeat. Et post ponas eam ad ignem, ut siccetur. Deinde ponatur inter carbones ardentes et mox, cum ceperit calefieri, audies fra­ gorem interius, quomodo vivum argentum commiscet se sulphuri. Et cum sonus cessaverit, statim ampullam eice et aperiens ampullam invenies cenobrium pul­ chrius quam naturale. Theophilus monachus1). 13. Cur et quomodo cerusa de plumbo fiat. Dictum est supra de plumbo quaest. 91. Theophilus monachus2) dicit sic: Cerusam compositurus fac tibi plumbeas tabulas attenuari, et ponas eas siccas in cavo ligno quasi in scrinio, et infuso aceto calido sive urina pueri masculi firmi­ ter cooperias. Deinde post mensem solve cooperculum, et quidquid album fuerit auferens, rursus repone sicut prius. Cumque tibi suffecerit et minium inde face­ re placuerit, eandem cerusam tere super lapidem absque aqua, et deinde mittes in ollas duas vel tres novas. Pone super carbones ardentes. Habeas autem fer­ rum gracile curvum ex una parte ligno aptatum et in summitate latum, cum quo movere ipsam cerusam interdum possis, atque hoc tam diu facias donec minium omnino rubeum fiat. 14. Cur climia convenientior est in emplastris exsiccativis et abstersivis. Responsio Avicennae3): Est climia auri et climia argenti et aeris et marchasitae et est faex, quae elevatur super locum, in quo funditur metallum, vel fumus eius. Et sunt in ipsa exsiccatio et abstersio cum aequalitate absque mordicatione. 15. Cur corallus est secundum Avicennam quaedam humorosa glutinositas in lapideam substantiam transmutata. Responsio secundum eundem4): Substantia quaedam terrea in locis marinis et maxime in cavernis montium in mari lapidibus adhaerens, quae sui siccitate et maris caliditate et siccitate condensatur et in lapidem mutatur. Qui autem maiorem partem habet ignis fit rubeus, qui maiorem partem aqueitatis fit albus. Et corallus

1)

Theoph. Mon., De div. art. I 36; Hendrie 44 Theoph. Mon., De div. art. I 39; Hendrie 48 3) cf. Avic., Canon II 2 189; Venetiis 1507, 107vb 4) (32)  corallus … (37)  albus: recte Ps. Matth. Platear., Circa instans C 25; Lugduni 1525, 233rb; Wölfel 28 2)

11 diligenter: diliguntur A 12 ad: in L 14 vivum 9 quod coni.: quae A quia V argentum inv. V 15 aperiens: appropriens A | pulchrius add. existens V 18 supra: prius V | 91: 82 LV 22 auferens: removens V | Cumque: Cum LV | tibi: sibi V | suffecerit: sufficit LV 23 mittes: nubens L 24 ollas: collas L 25 ex: in V 26 movere … cerusam: ipsam cerusam movere V | facias: facies L 28 abstersivis: abscisivis V 32 est … Avicennam: secundum Avicennam est LV 33 lapideam: lapidam V 37 habet om. L

02 Buch VI Text.indd 89

23/10/22 21:52

90

Catena aurea entium

rubeus confert omnibus aegritudinibus stomachi, ita ut suspendatur super ipsum directe. Et dixit Galenus1): Ego expertus fui ipsum et suspendi in collo eius, qui dolorem habuit stomachi, ita ut esset corallus super os stomachi et removebatur dolor, et cum demi ipsum, rediit. Sicut etiam expertus fui grana peoniae in haben­ tibus epilepsiam. De quo vide Macer2) in capitulo de peonia. Et addit Galenus3): Qui in diebus sanitatis suae corallum rubeum collo suo suspenderit, securus erit a dolore stomachi, quare appenduntur in collis puerorum. Vide etiam supra de lapidibus quaest. 21. 16. Cur destructo Corintho per Mummium principem novum genus factum est metalli, scilicet Corinthium. Responsio ex Libro de temporibus: Orosius4) dicit, quod eodem anno, quo Car­ thago destructa erat, eversio Corinthi subsecuta est, prima per Scipionem, secun­ da per Mummium consulem. Sane cum propter multitudinem et varietatem sta­ tuarum simulacrorumque in uno urbis incendio in unum auri argentique et aeris metalla omniaque simul metalla confluxissent, novum genus metalli factum est. Unde usque in hodiernum diem sive ex ipso sive ex imitatione eius aes Corinthium et Corinthia vasa dicuntur. 17. Cur quidam dicunt, quod dragantum est quaedam vena terrae, alii, quod sit gummi cuiusdam arboris. Responsio: Erranter dicunt propter similitudinem nominum; primum enim dicitur dragantum, secundum dragagantum. Et primum est vena quaedam terrae, scilicet dragantum, id est vitreolum, et est calidum et siccum in quarto gradu, ocu­ los et extremitates palpebrarum mundificat, carnem superfluam rodit et vulnera mundat. Secundum autem est gummi cuiusdam arboris, scilicet dragagantum, et est frigidum et siccum in secundo gradu; eo tussis placatur et asperitas canalium pulmonis et linguae et vox clarificatur et confortatur5).

1) 2) 3) 4) 5)

40

50

60

(37)  Et … (42)  epilepsiam: cf. Costa ben Luca, De phys. lig.; Riddle-Wilcox 37,130 – 133; cf. Avic., Canon II 2 124; Venetiis 1507, 101ra cf. Odo Magd., Macer Floridus XLIX 1605 – 1640; Choulant 94 – 95 cf. Avic., Canon II 2 124; Venetiis 1507, 101ra cf. Paulus Orosius, Hist. adv. pag. V 3,n.1 – 7; Zangemeister 145 – 146 cf. Const. Afr., De grad. c.“De secundo gradu”; Basel 1539, 361

38 confert … ut: fere omnibus aegritudinibus stomachi confert si V 39 Et1 … (45) 21 om.  L 40 dolorem habuit inv. V 42 in om. V | capitulo add. 3 V 43 erit: | et2: quia V est V 45 lapidibus add. in speciali V 45 21 add. corinthium idest pianter vel kuterfoys  V 46 destructo: destructa V 47 scilicet: sicud V 48 quod: in LV 49 erat: est V 50 et: in V 51 statuarum: statuatur V | simulachrorumque: simulachrarum V | argentique: argenti V 52 omniaque: omnia V | metalla om. V 55 quaedam vena inv. LV | alii add. dicunt V 57 Erranter om. V | enim: igitur V 58 est … quaedam: quidem est vena V 59 siccum: sic A 60 superfluam: superflua V | rodit: radit V 62 gradu: grado A 63 et1 om. L

02 Buch VI Text.indd 90

23/10/22 21:52

liber VI, ansa 3, quaest. 16–20

70

80

90

91

18. Cur antiqui electrum non solum inter media, sed etiam inter metalla posuerunt. Responsio Alberti1): Habet electrum colorem mixtum ex auro et argen­ to, unde etiam duo sunt eius genera. Est enim artificiale, quod [est] ex auro et argento simul mixtis confectum est. Est et minerale et naturale, quod antiqui omni metallo melius esse dixerunt. Nescio quare, nisi quia vas ex electro stri­ dorem emittit, quando venenum est immissum in potu; stridet vas sicut nitrum, quando infunditur sibi acetum. Isidorus, lib. XVI, cap. 232): Electrum naturale venenum prodit. Nam si ei infundas venenum, stridorem edit et colores varios in modum arcus caelestis emittit. 19. Cur dicit Albertus3), quod electrum gummi cuiusdam arboris est secundum quosdam et non tantum metallum. Responsio: Quia omnes species lacrimarum distillantium ab arboribus ultimo constant et coagulantur per infrigidationem, sicut myrrha, thus et vernix simi­ liter et electrum, unde et omnia haec lacrimae sunt. Sed tamen non totum a quibusdam illorum educitur humidum, quia multum est in eis, et ideo postea solvuntur per calidum sicut thus, myrrha et electrum. Calor enim arboris expellit indigestam lacrimam tenuem, et continue resolvit calor arboris humidum subtile ex lacrima illa indigesta. Et ideo viscosa efficitur et tandem frigiditate exterioris aeris induratur per oppressionem humidi viscosi, quod calor educere non potu­ it. Quod autem sic lacrimae et resinae coagulantur, signum est quod muscae et formicae et huiusmodi insidentes lacrimae, cum tenuis est, subtili educto invi­ scantur et adhaerent lacrimae. Deinde lacrima eius fluente totaliter operiuntur, includuntur in ipso gummi et apparent intus propter pervietatem gummarum. Et non putrescunt corpora eorum, quia frigus coagulans gummas non permittit evaporare calidum naturale animalium illorum. Vide supra ansa 1 istius libri de lapidibus, quaest. 148, 149. 20. Cur vinum, in quo candens ferrum extinguitur, confert spleneticis. Responsio Avicennae4): Quia valet contra apostema eius, scilicet splenis, et 1)

Alb., Miner. V 1 9; Borgnet 102b recte cf. Isid., Etymol. XVI 24; Lindsay n.3 3) Alb., Meteor. IV 4 3; Hoßfeld 293,26 – 48 4) (92)  Quia … (95)  coitum: Avic., Canon II 2 252; Venetiis 1507, 115ra 2)

64 antiqui: aliqui V | electrum om. V 66 mixtum … argento: auro et argento mixtum V 67 auro: nitro Alb. 68 Est et inv. V 69 omni: cum L 70 immissum: dimissum L | nitrum om. V | infunditur sibi inv. V 73 emittit: amittit V 74 gummi … est: est gummi cuiusdam arboris V 76 Quia om. V | omnes: omnis V 77 myrrha add. et L 78 et omnia om. L | omnia om. V | non: nisi V 79 educitur: extrahitur V 80 et om. L 81 continue: continuo V 83 oppressionem add. per oppressionem A 84 sic … resinae: 85 insidentes ex lacrimae et resinae sic V | signum … (90) 149 om. L | quod: quia V insidiantes corr. in marg. A incidentes V 86 lacrima: lacrimae V | eius: ea V | operiuntur add. et V 87 pervietatem: pervitatem V 89 ansa … (90) 149: de lapidibus capitulo de lacrimis quaest. 148, 149 ansa prima ferrum, ferrugo vel erugo scoria et squama ferri V

02 Buch VI Text.indd 91

23/10/22 21:52

92

Catena aurea entium

splenem extenuat, sua etiam stipticitate abscindit fluxum sanguinis a matrice et siccat haemorrhoidas, et retinet solutionem antiquam et dysenteriam, et confert mollificationi ani et urinae insensibilitati et fluxui menstruorum et confortat coi­ tum. Sunt autem omnia praedicta, scilicet ferrum, ferrugo vel aerugo, scoria et squama ferri eiusdem virtutis. 21. Cur gypsum et ad structuras et ad statuas erigendas plasma convenientissi­ mum est. Responsio: Quia per ipsum domus et construuntur et conservantur, parietes elevantur, firmantur, solidantur, liniuntur et planantur intantum, quod speculares redduntur, statuae etiam regum et aliorum ex eo gratiosius effigiantur. Isidorus, cap. 31): Gypsum cognatus calci est. Ex lapide albo optimus est. Est autem signis aedificiorum et coronis gratissimus. Propter primum Teutonice dicitur sperkalk, propter secundum dicitur Gallice plaster. Iuxta Northusen civitatem Thuringiae magni de gypso montes inveniuntur.

1

22. Cur gluten, glutinum, viscus, bitumen, asphaltum valent ad coniungendum inseparabiliter aliqua, maxime, cum fuerint indurata. Vide supra quaest. 7, “Cur asphaltum” etc. Item vide Theophilum monachum, lib. I, cap. 20 et 19 de glutino casei et glutino corii et cornuum cervi2).

10

23. Cur id medicamen optimum est vulneribus difficilis consolidationis. Responsio Avicennae3): Id generatur ex vapore in minera et resolvitur in aqua, deinde coagulatur. Et est duplex: artificiale, quod est fortius et subtilius, et mine­ rale adustum. Est autem abstersivum, constrictivum, calefactivum, penetrativum, subtiliativum, mordicativum, parum resolutivum, desiccativum cum fortitudine. Et eius resolutio est vehementior mordicatione eius, similiter desiccatio eius. Et ipsum dissolvit absque mordicatione plurima, et quod de eo est artificiale, est vehementis exsiccationis et minoris mordicationis propter subtiliationem suam additam. Cum­ que minerale aduritur, tunc augmentatur eius subtilitas. Et propter haec omnia medicamen optimum est vulneribus difficilis consolidationis.

20

1)

(6)  Gypsum … (7)  gratissimus: Isid., Etymol. XVI 3; Lindsay n.9 cf. Theoph. Mon., De div. art. I 17 – 18; Hendrie 44 – 46 3) Avic., Canon II 2 369; Venetiis 1507, 124rb – 124va 2)

93 splenem: splen V | stipticitate: stipicitate V 94 siccat: exsiccat V 95 mollificationi: 96 autem mollificatione V | et2 om. sed suppl. sup. lin. V | menstruorum: menstrum A 1 erigendas: erigendos V add. haec V | praedicta om. V | scilicet … (97) ferri om. LV 7 coronis: coranis V | 3 construuntur om. L 4 quod: et V 6 est2 om. LV sperkalk: spercalk V 9 de add. ipso V 10 valent: valunt A 12 7: 4 V | asphaltum: aspal A add. utile dicitut ad compages navium LV | etc. om. V 13 20 … 19: 19 et 20 V 16 deinde: | cornuum: carnuum V 15 in1 om.  V | et om. V | aqua: aquam L dictum V | coagulatur: coagulantur A 17 penetrativum: petrativum V putrefactivum Avi. 19 mordicatione: mordificatione V 20 mordicatione: mordificatione LV add. eius LV 21 mordicationis: mordificationis V | additam: additio L 23 vulneribus add. et V ulceribus Avic.

02 Buch VI Text.indd 92

23/10/22 21:52

liber VI, ansa 3, quaest. 21–27

93

24. Cur lapis lazuli etc. Quaere supra cap. “Azul”, quaest. 11. Avicenna1) autem dicit, quod sunt venae terrae. Et lazulus dicitur, quia de eo fit lazurium, Armenus autem, quia in Armenia reperitur. Et Armenus levior est lazulo et coloris non ita caelestini, et utuntur eo tinctores et pictores loco lazuli. Et medici utuntur utroque in purgando melancho­ liam, quam bene ministrati miro modo purgant. 30

25. Cur later in fornace positus efficitur curvabilis, qui cum frigidus esset, cur­ vari sine fractura non potuit. Responsio Alberti, Meteororum, lib. III, tract. 2, cap. 82): Cum later factus est, exponitur aeri frigido, ut induretur per frigidum humidum comprimens. Et ideo cum postea ponitur in fornace, solvitur humidum compressum in ipso et efficitur curvabilis. Humidum enim egreditur, et tunc aridum curvatur mollificatum per humidum, quando humidum exhalat, quia tunc necesse est contrahi terrestre sic­ cum. Et haec est causa, quod lateres in fornacibus intorquentur, et praecipue illi, qui magis humidi fuerunt. Et ideo artifices multum exsiccant eos ad aerem, ante­ quam in fornacem ponantur, ne intorqueantur.

40

26. Cur later prius congelatus post in fornace farinatur. Responsio Alberti3): Quia frigiditas congelans impedit, ne humidum lateris bene misceatur cum terreo ipsius. Et ideo cum humidum subito exhalaret in forna­ ce, remaneret terrestre incontinuum et farinaretur later. Et haec est causa, quare in hieme lateres boni fieri non possunt.

50

27. Cur oleum, quod apud quosdam medicorum vocatur lateritium, extrahitur de latere. Responsio secundum Albertum4): Oleum hoc non est cognatum lateri, sed in laterem superductum est. Accipiunt enim laterem calidum ignitum, fortiter adustum et extinguunt eum, per hoc, quod immergunt ipsum in oleo vel oleum superfundunt ei, et postea contundendo farinant laterem et sublimando, sicut fit in aqua rosacea, extrahunt ab ipso oleum acutum valde calidum et siccum, et utuntur eo in medicinis.

1)

cf. Avic., Canon II 2 420; Venetiis 1507, 126rb recte Alb., Meteor. IV 2 8; Hoßfeld 257,2 – 13 3) Alb., Meteor. IV 2 8; Hoßfeld 257,15 – 22 4) Alb., Meteor. IV 2 8; Hoßfeld 256,52 – 60 2)

24 lazuli: lazurii V 25 Quaere … cap.: Supra lazul vel A 26 lazulus: lazurium V | autem quia: autem quidem L quidem V 27 est lazulo inv. LV 28 tinctores: unctores V 29 quam: quibus V | ministrati: ministrat V 30 curvari … (31) fractura: sine fractura curvari V 32 III … 8 om. LV 34 fornace: fornacem V 36 quando: antequam V | tunc om. V 37 fornacibus: fornace V | intorquentur: extorquentur V 40 congelatus add. et V 43 quare: qualiter V 45 medicorum om. V | vocatur add. vocatur 42 terreo: terrae V L dicitur V 47 cognatum: cognantum V 49 eum: enim V | in om. sed suppl. sup. lin. V 50 farinant: formant Alb. | laterem: lapidem L 51 valde add. et V

02 Buch VI Text.indd 93

23/10/22 21:52

94

Catena aurea entium

28. Cur lithargyrum secundum Galenum1) confert ulcerationi virgae. Responsio Avicennae2): Lithargyrum distemperetur cum oleo, et virga inunga­ tur ulcerata, putredinem enim consumit, et ulcerationem consolidat. Est autem lithargyrum multiplex. Est enim quoddam, quod est spuma auri, et cum frangitur interius, est simile auro et colori eius aliquantulum attinet, et hoc cathinia pro­ prie dicitur. Est autem proprie lithargyrum spuma argenti, quae fit ex decoctio­ ne in igne, cum separatur purum ab impuro. Est adhuc quo communiter utimur faex stanni, quod similiter fit per excoctionem eius. Dicunt quidam, quod similiter reperitur lithargyrum, quod est faex plumbi.

60

29. Cur lutum speluncae Barthamist dicitur lutum divinum. Responsio Avicennae3): Hoc lutum affertur de termino rubeo, qui dicitur lacu­ na. Et non dicitur lacuna, nisi quia ipsa est terra plana profunda, in qua non est herba omnino neque lapis. Hoc autem lutum dicitur divinum, quoniam primum invenit ipsum mulier divina. Efficax multum est in apostematibus et prohibendis et curandis. Fit per artificium sicut cera. 30. Cur magnesia etc. Quaere de lapidibus, cap. “Magnesia”, quaest. 116. Avicenna4): Magnesia est in dispositionibus marchasitae et est melior ea.

70

31. Cur marchasita etc. Quaere de lapidibus, cap. “Marchasita”, quaest. 119. Dioscorides5): Marchasi­ tam per se nominant lapidem luminis propter iuvamentum, quod visui dat. 32. Cur minium fit etc. Supra quaest. 17 de cerusa. Myniae etiam dicuntur quidam populus marinus, socii videlicet Iasonis a minio colore, quia eiusdem coloris erant cum minio. Ovidius in principio VII Metamorphoseon6): Iamque fretum Myniae Pegasea puppe secabant.

1) 2) 3) 4) 5) 6)

Gal., De simpl. med. IX 17; Venetiis 1490,90rb recte Ps. Matth. Platear., Circa instans L 9; Lugduni 1525, 240ra; Wölfel 68 cf. Avic., Canon II 2 421; Venetiis 1507, 126vb Avic., Canon II 2 476; Venetiis 1507, 134va cf. Avic., Canon II 2 475; Venetiis 1507, 134va Ovid., Metamorph. VII 1; Tarrant 180

55 enim om. V 58 proprie lithargyrum inv. V 59 impuro: ipso V 60 excoctionem: decoctionem V | Dicunt: Dicant V | quidam: quidem L 61 plumbi: plumbum V 62 Bathamist: Lartamist L 63 affertur: aufertur V | termino: terre L terra V | rubeo: rubea V 64 nisi add. eo V | profunda: confunda L 67 cera dub. A 68 magnesia add. etiam L | etc. om. V 69 cap. magnesia om. A | 116: 18 LV | Avicenna add. et LV 72 cap. marchasita om. A | 119: 3 L 79 V 73 per … nominant: nominant per se V | visui dat inv. 75 Supra add. cap. cerusa V | de cerusa om. V 74 etc.: etiam quaere L add. quaerere V V | dicuntur … populus: quidam populus dicitur V 76 cum add. eo scilicet L

02 Buch VI Text.indd 94

23/10/22 21:52

liber VI, ansa 3, quaest. 28–35

95

33. Cur nitrum etc. Quaere de nitro. Albertus1): Nitrum accedit ad lapidis coagulationem, est 80 autem subpallidum et perspicuum, huius virtus probata est, quia dissolvit et attrahit. Dicitur autem a Nitrea insula, ubi primo fuit inventum. Arabes baurach nominant. De quo vide supra quaest. 12 et cap. “Baurach”. Est autem de gene­ re salis obscurius quam salgemma, tamen est perlucidum, sed laminosum tenue. Est autem assabile in igne, et tunc amissa aquosa substantia superflua efficitur siccum magis combustum et tunc acutius sal ipsum. In loco, qui dicitur Goslare, abundanter invenitur ita, quod pluvia cadente super montem Rammesberch, qui plenus est minera cupri, colatur aqua pluviae, et quando venit ad centum passus in foveam, quam fecerunt fossores cupri, conversa videtur aqua in nitrum, quod tamen putatur ab incolis esse salgemma, sed ego visu et tactu probavi esse nitrum. 90 Stat autem in concavo montis ad modum et formam, qua glacies generatur in tectis ex aqua ex tecto stillante tempore gelantis frigoris, et hoc non est lamina­ bile, sed rotundum. Spuma autem nitri omnis, quae aliquando flos nitri vocatur, subtilioris est substantiae et virtutis quam nitrum. Melior autem est spuma illa, quae praetendit colorem marmoris, et est multum frangibilis2). Vide de nitro lib. V, ansa 6, quaest. 11. 1

34. Cur petroleon in lampade recenter extincta, si ignis candelae sibi appropin­ quet, licinum ardere facit. Responsio secundum Constantinum3): Quia proprietatem habet ad se trahendi ignem a longinquis partibus. Est autem petroleon oleum lapidis nigri habens for­ tem et horribilem odorem. Invenitur autem lapis iste vel petra in locis sulphureis et in quibusdam balneis Vergilii. Et est petroleon calidum et siccum in quarto gradu et album et nigrum.

35. Cur pulvis Puteolanus aqua tactus vertitur in lapidem. Responsio Isidori, lib. XVI, cap. 14): Pulvis Puteolanus in Puteolanis Italiae 10 colligitur collibus opponiturque ad sustinenda maria fluctusque frangendos. Nam mersus aquis protinus lapis fit undisque cottidie fortior effectus in saxum mutatur forte ex proprietate, sicut argilla in lapidem vertitur ignis qualitate.

1)

(79)  Nitrum … (81)  attrahit: Alb., Miner. II 2 12; Borgnet 41b (82)  Est … (94)  frangibilis: Alb., Miner. V 1 7; Borgnet 101b – 102a 3) cf. Const. Afr., De grad. c.“De quarto gradu”; Basel 1539, 385 4) Isid., Etymol. XVI 1; Lindsay n.8 2)

82 et … baurach om. A 85 sal: 79 nitro add. cap. 54 V 80 autem om. LV | et1 om. V sale V | ipsum om. V | Goslare: Goslaria V 86 Rammesberch: Rammesberg V 87 venit 91 laminabile: om. A 88 quod: quando V 89 putatur: portatur V 91 ex2: a L 93 autem est inv. V 94 frangibilis: laminale Alb. 92 autem: aut V | quae: qui V 5 autem frangibile V | Vide … (95) 11: om. LV 3 Responsio add. hoc V | se: hae A om. V | iste: ille LV | in locis: lacis V 10 opponiturque: opponitur quod V | frangendos: frangenda L

02 Buch VI Text.indd 95

23/10/22 21:52

96

Catena aurea entium

36. Cur omne sal resolvi incipit in aqua frigida et in aere frigido et humido. Responsio: Sal efficicitur de terreo grosso et combustum est, postquam erat commixtum aqueo, et ideo sic resolvitur1), ut dictum est. 37. Cur sal secundum quosdam a saliendo, secundum alios a salo vel a sole dicitur. Responsio Isidori, cap. 22): Sal quidam dictum putant a saliendo eo, quod in igne exsiliat, sed contrarium est, quod commune sal in igne quidem crepitat. Tre­ gaseum autem nec crepitat in igne nec exilit; Agrigentinum autem Siciliae flammas patiens in aqua exilit, in igne fluit contra naturam. Fugere enim debet ignem, quia ignis et aqua inter se semper inimica sunt. Alii a salo et sole sal vocatum existimant. Nam aquis maris sponte gignitur spuma in extremis litoribus et scopulis derelicta et sole decocta. Sunt et lacus et flumina et putei, ex quibus hauritur. Deinde in salinis ingestus sole siccatur etc. Sunt autem et montes nativi salis, quibus ferro caeditur, ut lapis renascens maior fiat. Tantae duritiae sunt alicubi, ut in Arabia, ut muros domosque massis salis faciant. 38. Cur sal necessarium est ad omnem escam. Responsio Isidori, ibidem3): Quia pulmentis saporem dat, aviditatem exci­ tat, et appetitum in omnibus cibis facit. Ex eo quippe omnis victus delectatio et summa hilaritas. Hinc et salus nomen accepisse putatur; nihil enim utilius sale et sole. Denique cornea videmus corpora nauticorum. Quin etiam pecudes, armenta et iumenta sale maxime provocantur ad pastum, multum largiores lacte multoque gratiores casei dote. Corpora etiam sal astringit, siccat et alligat. Defuncta etiam, ut durent, conservat. Et est sal multiplex: sal marinum, sal Indicum, sal naphti­ cum, sal ammoniacum, salgemma, quod sicut crystallus est perlucidum et in Hun­ garia abundanter invenitur4). 39. Cur sanguis draconis ab Aristotele ponitur inter lapides. Responsio Alberti5): Quamvis quidam medicorum dicant, quod sit succus cuius­ dam herbae, tamen Aristoteles6) dicit, quod lapis est, et dicitur Arabice varach. Sed quod Aristoteles dicit, ostenditur in pulvere eius, cuius superficies nitet et aspera

1) 2) 3) 4) 5) 6)

20

30

40

cf. Alb., Miner. V 1 2; Borgnet 98b cf. Isid., Etymol. XVI 2; Lindsay n.3 – 4 (29)  pulmentis … (35)  conservat: Isid., Etymol. XVI 2; Lindsay n.6 (35)  Et … (37)  invenitur: cf. Alb., Miner. V 1 2; Borgnet 98b – 99a Alb., Miner. II 2 19; Borgnet 47a cf. Arn., De flor. III 1,n.38d – 39a; Stange 75

18 saliendo: salieno V | in om. A 19 Tregaseum: Tregasium V 20 crepitat 16 a2 om. LV … igne: in igne crepitat V 22 se om. A | a … sal: sal a sale vel a sole LV | vocatum om.  LV 23 sponte … spuma: spuma gignitur sponte V 24 Sunt … (27) faciant om. L 25 salinis: salinas V | etc. om. V | montes: montis A 31 Hinc: Habet L | et sole om. LV 32 pecudes 39 succus: add. et LV 33 largiores: meliores V | multoque add. sunt V 35 sal2 om. LV sucus A 41 nitet: niret V

02 Buch VI Text.indd 96

23/10/22 21:52

liber VI, ansa 3, quaest. 36–42

97

est sicut lapis comminutus. Est autem lapis rubeus valde et valet contra quemlibet fluxum, praecipue sanguinis, et ex eo et argento vivo fit algala. 40. Cur sulphur etc. Quaere supra de metallis, quaest. 7, 8, 9, 10, 11, 12 et 13.

50

60

70

41. Cur origo tuchiae est ab aere et eius fumo. Responsio: Quia fit ex fumo, qui elevatur ad superius, et adhaerendo corpori­ bus duris coagulatur, ubi purificatur aes a lapidibus et stanno, quae sunt in ipso, et quandoque sublimatur climia, quae dicitur sucudus. Melior est volatilis alba, post haec citrina et deinde rubea, et quae est minus vetusta omnibus est melior1). Et quia fumus est cupri, dicitur Teutonice coperroyk. Avicenna2): Confert doloribus oculorum et prohibet superfluitates coartatas in nervis oculorum in tunicas pene­ trare et proprie illa, quae est abluta. 42. Cur viride aeris non nisi scabies est aeris et aerugo. Responsio: Hoc apparet, si viridem colorem facere volueris. Ad hoc est recepta Theophili monachi3), quae sequitur. Sume lignum quercinum, quantae longitudinis et latitudinis volueris, et cava illud in modum scrinii. Deinde tolle cuprum, et fac illud attenuari in laminas, quantae latitudinis velis, ut tamen longitudo eius cooperiat latitudinem cavi ligni. Post haec accipe scutellam ple­ nam salis et comprimens eum fortiter mitte in ignem et cooperi carbonibus per noctem, et in crastinum tere eum diligentissime super lapidem siccum. Cumque acceperis surculos graciles, colloca eos in praedictum cavum lignum, ita ut duae partes cavi sint inferius et tertia superius, sicque linies laminas cupreas ex utra­ que parte melle puro aspergens desuper sal tritum, et collocabis super surcu­ los illos coniunctim cooperiens diligenter altero ligno ad hoc aptato, ita ut nihil spiraminis exire possit. Postea fac foramen terebrari in angulo ipsius ligni, per quod possis infundere acetum calefactum aut urinam calidam, ita ut tertia pars eius impleatur, et mox obstrue foramen. Hoc lignum in tali loco debes ponere, ubi possis illud ex omni parte sterquilinio cooperire. Post quatuor vero septimanas solve operculum, et quidquid super cuprum inveniris, erade et serva et iterum et 1)

(47)  fit … (50)  melior: cf. Alb., Miner. V 1 8; Borgnet 102a – 102b Avic., Canon II 2 705; Venetiis 1507, 158ra 3) Theoph. Mon., De div. art. I 37 – 38; Hendrie 46 2)

42 comminutus: minutus V 44 etc.: etiam L 45 7 om. V | et om. V 47 fit om. sed suppl. sup. lin. V 49 quandoque: quando quia V | climia add. et illud est tuchia bona et quod in tali sublimatione residet inferius infundo est climia LV 50 haec: hoc  V 51 coperroyk: kopperoek L kopperock V 52 nervis: novis LV venis Avic. 54 nisi … est: est nisi scabies V 56 recepta: receptio V | monachi om. V | quantae: quanto L 57 longitudinis … latitudinis: latitudinis et longitudinis A | scrinii: scrinei LV 59 eius add. non V | cooperiat: cooperi V 60 comprimens: comprimes V | eum: eam L | cooperi: 63 utraque: utroque V 65 ligno: operi LV 61 et om. V 62 praedictum om. V igne LV 67 ut: quod LV 68 debes ponere inv. V 69 ex … parte om. V 70 et iterum om. V

02 Buch VI Text.indd 97

23/10/22 21:52

98

Catena aurea entium

iterum reponens cooperi ordine, quo supra. Si vero viride Hispanicum componere volueris, tolle cupri tabulas attenuatas, et radens eas diligenter ex utraque parte aceto puro et calido absque melle profunde, componasque in minori ligno cavo ordine quo supra. Post duas septimanas respice et rade, sicque facias donec color tibi sufficiat. De colore, qui dicitur membrana, quo pinguntur facies et nuda cor­ pora, item de colore prasino, item de colore posc primo, de rosa prima, de lumi­ na prima, de veneda, de posc secundo, de rosa secunda, de lumina secunda, de generibus et temperamentis folii etc. multa quaere in Theophili monachi lib. I, et de aliis multis dictum est prius. 43. Cur vitrum hoc nomen accepit. Responsio Isidori, cap. 151): Vitrum dictum est, quod visui perspicuitate trans­luceat. In aliis enim metallis, quidquid intrinsecus continetur, absconditur; in vitro vero quilibet liquor vel species, qualis est interius talis exterius declaratur, et quodammodo clausus patet. Haec Isidorus. Unde et Avicenna2) dicit, quod vitrum est inter metalla vel lapides sicut stultus inter homines. Declinat enim ad omnem tincturam et tingitur ea, ita ut hyacinthos, sapphiros, onyces, smarag­ dos imitetur. Nihil etiam celat, quia praecordia fatui sunt ut rota carri etc., ut dicit Salomon3).

80

44. Cur Tiberius Caesar decollari fecit artificem, qui vitrum flexibile fecerat et ductile. Responsio Isidori, ibidem4): Quia revera si vasa vitrea non frangerentur, melio­ ra essent quam aurum et argentum, et haec pro nihilo haberentur sane. Fertur sub Tiberio Caesare quendam artificem excogitasse vitri temperamentum, ut flexibile esset et ductile. Qui dum admissus fuisset ad Caesarem, porrexit phialam vitream Caesari, quam ille indignatus in pavimento proiecit. Artifex autem sustulit phialam de pavimento, quae complicaverat se tamquam vas aeneum, deinde marculum de sinu protulit et phialam correxit. Hoc facto Caesar dixit artifici: “Numquid alius scit hanc condituram vasorum vitreorum?”. Postquam ille iurans negavit alterum hoc scire, iussit eum Caesar decollari, ne dum hoc cognitum fieret, aurum pro luto haberetur et omnium metallorum pretia abstraherentur.

1

10

1)

recte Isid., Etymol. XVI 16; Lindsay n.1 (85)  vitrum … (86)  ea: Avic., Canon II 2 731; Venetiis 1507, 160ra 3) (87) praecordia … carri: Ecclesiasticus 33:5 4) recte Isid., Etymol. XVI 16; Lindsay n.6 2)

72 tolle: tolli V | cupri: capri V | radens: rades V 74 Post … (75) sufficiat om.  V 75 colore: dolore V | nuda corpora inv. LV 76 prasino … colore2 om. V 77 veneda: 79 prius: venude L venida V | secundo: secunda V 78 quaere … (79) prius om. V primo L 80 Cur add. et unde V 87 etiam: enim LV | quia: que L 1 Tiberius: Tilierius V | fecit add. quondam V | qui add. fecit V | flexibile: flexibilem L | fecerat om. V 2 ductile: ductibile V 6 ductile: ductibile V | dum om. V | fuisset: fuit V 7 ille: ipse V 10 vasorum vitreorum: vitrorum LV 11 scire om. V 8 quae: quo V | desinu: destitui L 12 abstraherentur: detraherentur V add. haec Isidorus LV

02 Buch VI Text.indd 98

23/10/22 21:52

liber VI, ansa 3, quaest. 43–46

20

30

99

45. Cur uzifur quidam dicunt esse minium, quidam maneriem quandam terrae, de qua fit tyrium, id est rubeum grossum. Responsio Avicennae1): Uzifur in veritate est nomen minii, quod fit de sulphure vivo et argento vivo per combustionem. Et inde potest elici sulphur vivum et mul­ tum assimilatur sinopide, nisi quod durius est. Est etiam uzifur quaedam terra, quae lutum divinum dicitur, coloris citrini aquei et Teutonice dicitur okker, quod per ignem fortem in patella positum in colorem rubeum declinantem ad nigredinem permuta­ tur et fit color, qui Teutonice brunrod dicitur. Fiunt autem secundum Avicennam2) de uzifur capitales litterae, quae etiam feniceae vel puniceae dicuntur. Constantinus3) dicit, quod uzifur, quod dicitur minium calidum et siccum, virtutem habet extringen­ di superflua asperitate sua. Et non est vena terrae, ut quidam dicunt. 46. Cur zimar in ignem positum permutatur in lapidem. Responsio: Quidam dicunt, quod zimar est viride aeris, sed revera quaedam ter­ rae maneries est, quae alio nomine dicitur argilla. De qua Isidorus, lib. XVI, cap. 14) , quod argilla ab Argis vocata est, apud quos primum ex ea vasa confecta sunt. Et est quaedam alba et candida et quaedam rubea et quaedam quasi lutea, et ex qualibet bene commixta et impastata fiunt vasa, de tertia lutea, de secunda rubea, de prima alba5) et candore multum gratiosa vasa siquidem, puta cruciboli vel alia, manibus de luto tali modo pastato formata ad furnum et ignem ponuntur, et in lapidem convertuntur et durescunt. Et nota, quod quaedam in terra conver­ tuntur in lapides virtute minerali, quae et in illo loco et in eis est, ut fiunt lapides communiter, quaedam in aqua, ut pulvis Puteolanus, quaedam in aere, ut corallus, quaedam in igne, ut haec argilla per decotionem virtute minerali concurrente et per ignem adiuta. Alii dicunt quod zimar est viride aeris.

1)

(15)  Uzifur … (17)  est1: Avic., Canon II 2 47; Venetiis 1507, 92ra non inveni 3) non inveni 4) (27)  argilla … (28) sunt: Isid., Etymol. XVI 1; Lindsay n.6 5) (28)  Et … (30)  alba: Avic., Canon II 2 113; Venetiis 1507, 99va 2)

13 quandam om. L 15 minii: minei V 17 est1 add. et LV | Est2 om. L 19 ad: in V 22 siccum add. est V 24 lapidem: 20 brunrod: brunrot V 21 puniceae: pirniceae V lapide V 25 Quidam dicunt inv. LV 26 De … (27) argilla om. A 30 puta: sicut LV 31 manibus … tali: de luto tali manibus V | modo: bene LV | pastato: pastata LV add. et V | ad add. ignem sed del. L 35 virtute: virtutem V | et om. sed suppl. sup. lin. A 36 adiuta: ad V | aeris: add. Finit sextus liber Catenae aureae Fratris Henrici de Hervordia ordinis fratrum praedicatorum de conventu Minden provinciae Saxoniae A add. Finit sextus liber Catenae aureae L add. Finitur sexta pars Catenae aureae V

02 Buch VI Text.indd 99

23/10/22 21:52

02 Buch VI Text.indd 100

23/10/22 21:52

INDEX AUCTORITATUM ALBERTUS MAGNUS De vegetabilibus (ed. E. Meyer – C. Jessen) 4 1 1 (n.8 – 9; 215 – 216) . . . . . . . . . . . . 13 Meteora (ed. P. Hossfeld) 2 3 16 (98,42–51) . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 3 16 (98,9–15) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 4 1 1 (211,29–32) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 1 2 (212,34–44) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 1 6 (218,41–47) . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 1 9 (222,37–55) . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 1 10 (222,59–223,25) . . . . . . . . . . . . 14 2 7 (254–255) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 2 8 (256,52–60) . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 2 8 (257,15–22) . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 2 8 (257,2–13) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 2 9 (257,65–258,8) . . . . . . . . . . . . . . 78 2 9 (258,12–15) . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 2 9 (258,16–17) . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 2 9 (258,7–11) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 2 9 (259,1–7) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 2 9 (259,16–31) . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 2 9 (259,8–16) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 4 3 (293,26–48) . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 4 6 (297,1–8) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 4 7 (300,90–301,9) . . . . . . . . . . . . . . 18 Mineralia (ed. A. Borgnet) 1 1 1 (2a–b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 1 2 (3a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8, 11 1 2 (3a–b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 1 2 (3b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7, 9, 21 1 3 (4a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 1 3 (4b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 1 3 (5a–b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 1 5 (7b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 1 7 (10a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7, 34 1 7 (10a–b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 1 8 (11a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4, 8 1 8 (11a–b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 1 8 (11b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5, 6 1 8 (11b–12a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 1 12 (12a–b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

03 Buch VI Indices.indd 101

2 1 (14a–b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 2 1 (14b–15a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 2 2 (15b) . . . . . . . . . . . . . . . . 14, 16, 30 2 2 (15b–16a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 2 2 (16a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16, 42 2 2 (16a–b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 2 2 (16b) . . . . . . . . . . . . . . . . 15, 16, 51 2 2 (16b–17a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 2 2 (17a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16, 30 2 3 (17b–18a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 2 3 (18a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 2 4 (18b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 2 4 (18b–19a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 2 4 (19a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36, 49 2 5 (19b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 2 5 (19b–20a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 2 6 (20a–b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 2 7 (20b–21a) . . . . . . . . . . . . . . . . . 7, 8 2 8 (21b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8, 23 2 1 1 (23b–24b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 1 1 (24b–25a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 1 1 (26a–b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 1 3 (27b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 1 4 (28a–b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 2 1 (30b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 2 1 (31a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 2 1 (31b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30, 31 2 2 (32a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31, 32 2 3 (32b–33a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 2 3 (33a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 2 3 (33a–33b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 2 3 (33b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34, 35 2 3 (34a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 2 4 (34b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 2 4 (35a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 2 5 (35b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 2 5 (35b–36a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 2 5 (36a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 2 5 (36b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 2 6 (37a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 2 7 (37a–37b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 2 7 (37b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40, 41 2 7 (38a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 2 8 (38b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

23/10/22 21:52

102

Index auctoritatum

2 8 (39a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 2 8 (39b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 2 10 (40a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 2 11 (40b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 2 11 (41a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 2 12 (41b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 2 12 (41b–42a) . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 2 12 (42a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 2 13 (42b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 2 13 (43a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 2 14 (43a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 2 14 (43b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46, 47 2 15 (44a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47, 51 2 16 (44a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 2 17 (44b–45a) . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 2 17 (45a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 2 17 (45b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 2 17 (46a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49, 50 2 17 (46b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49, 50 2 18 (46b–47a) . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 2 19 (47a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 2 19 (47b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 2 20 (47b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51, 87 3 1 (48b–49b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 3 2 (49b–50a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 3 2 (50a–b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 3 2 (50b . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 3 3 (51a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 3 3 (51a–52a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 3 3 (52a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 3 3 (52a–b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 3 4 (52b–53a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 3 4 (53a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28, 30 3 5 (53b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 3 6 (55b–56a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 3 6 (56b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 3 6 (57a–57b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 3 1 1 (59b–60a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 1 2 (60b–61a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 1 2 (61a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 1 2 (61b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 1 2 (61b–62a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 1 3 (62b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8, 13 1 4 (64b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 1 5 (64b-65a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 1 5 (65a–b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 1 6 (66a–b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 1 6 (67a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 1 7 (68a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 1 7 (68b–69b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 1 9 (70b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

03 Buch VI Indices.indd 102

1 9 (71a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 2 1 (75b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61, 62 2 1 (75b–76a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 2 1 (76a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59, 65 2 1 (76a–76b) . . . . . . . . . . . . . . . 65, 83 2 1 (76b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 2 2 (76b–77a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 2 2 (77a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 2 2 (77a–b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 2 3 (77b–78a) . . . . . . . . . . . . . . . 63, 76 2 3 (78a–78b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 2 3 (78b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63, 77 2 4 (79a) . . . . . . . . . . . . . 63, 64, 67, 83 2 4 (79a–b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 2 4 (79b) . . . . . . . . . . . . . . . . 14, 73, 83 2 4 (80a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 2 5 (81a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 2 6 (81b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 2 6 (82b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 4 1 1 (83a–b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 1 1 (83b–84a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 1 1 (84a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 1 1 (84a–b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57 1 1 (84b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57, 58 1 2 (85a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58, 59 1 2 (85a–85b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 1 2 (85b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 1 3 (86a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 1 3 (86a–86b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 1 3 (86b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 1 3 (86b–87a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 1 3 (87a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72, 82 1 4 (87b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82, 84 1 4 (87b–88a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 1 4 (88a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73, 84 1 4 (88a–b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 1 5 (88b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 1 5 (88b–89a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 1 5 (89a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 1 6 (90a–b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 1 6 (90b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 1 6 (90b–91a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 1 6 (91a–91b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 1 6 (91b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 1 7 (91b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 1 7 (91b–92a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 1 7 (92a–b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68 1 7 (92b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68, 69 1 7 (92b–93a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 1 7 (93a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 1 7 (93a–b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70

23/10/22 21:52

Index auctoritatum 1 7 (93b–94a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 1 8 (94a–b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 1 8 (94b) . . . . . . . . . . . . . 58, 76, 77, 80 1 8 (94b–95a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 1 8 (95a–b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 5 1 2 (98b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 1 2 (98b–99a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 1 3 (99b–100a) . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 1 4 (100a–b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 1 7 (101b–102a) . . . . . . . . . . . . . . . . 95 1 8 (102a–102b) . . . . . . . . . . . . . . . . 97 1 9 (102b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 ARISTOTELES De generatione et corruptione tr. vetus (ed. J. Judycka) 1 10 (328b6–14; 50,13–20) . . . . . . 60, 82 Metaphysica tr. Guillelmi de Moerbeka (ed. G. Vuillemin-Diem) 5 6 (1016a20–24; 226–230) . . . . . . . . . 60 Meteorologica tr. Guillelmi de Moerbeka (ed. G. Vuillemin-Diem) 1 12 (347b34–348a4; 30–31,594–600) 36 4 2–3 (379b10–381b23; 107–113) . . . . 13 4 (381b29–382a2; 114,221–224) . . . 68 Politica (ed. P. Michaud-Quantin) 1 9 (57a32–57b18; 16,4–28) . . . . . . . . 70 Problemata (ed. W.S. Hett) 10 43 (895a36–895b11; 230–231) . . . . . 52 PS. ARISTOTELES Secretum secretorum (ed. R. Steele) 3 1 (114,21–23) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 10 (136,25–137,16) . . . . . . . . . . . . . . 25 ARNOLDUS SAXO Liber de floribus rerum naturalium (ed. E. Stange) 1 5 3 (n.15d; 42) . . . . . . . . . . . 54, 56, 57 5 5 (n.16b; 43) . . . . . . . . . . . . . . . . . 81 5 5 (n.16c; 43) . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 5 7 (n.16c; 43) . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 5 8 (n.16d; 43) . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 5 10 (n.17a; 44) . . . . . . . . . . . . . . . . 58

03 Buch VI Indices.indd 103

103

3 1 (n.35c; 70) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 (n.37b; 72–73) . . . . . . . . . . . . . . . . 1 (n.38d–39a; 75) . . . . . . . . . . . . . . . 4 1 8 (n.34a; 86) . . . . . . . . . . . . . . . . .

31 15 96 29

AUCTORITATES ARISTOTELIS Auctoritates Aristotelis (ed. J. Hamesse) 1 282 (139) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 AVERROES Meteorologica (Venetiis 1562) 4 1 4 (473raB–474rbD) . . . . . . . . . . . . 13 AVICENNA Canon (Venetiis 1507) 1 2 2 1 15 (33va) . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 2 2 12 (89rb) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 2 12 (89vb) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 2 47 (92ra) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 2 52 (93vb) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87 2 88 (97vb–98ra) . . . . . . . . . . . . . . . . 88 2 113 (99va) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 2 124 (101ra) . . . . . . . . . . . . . . . 35, 90 2 189 (107vb) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 2 252 (115ra) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 2 369 (124rb–124va) . . . . . . . . . . . . . 92 2 420 (126rb) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 2 421 (126vb) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 2 475 (134va) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 2 476 (134va) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 2 705 (158ra) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 2 731 (160ra) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 De mineralibus (ed. Rubino) (35,1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 (36,30–35) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 (41,123–127) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 (42,116–120) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 (43,149–153) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 (44,164–165) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 BIBLIA SACRA Ecclesiasticus 33 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 I Regum 3 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

23/10/22 21:52

104

Index auctoritatum CONSTANTINUS AFRICANUS

De gradibus (Basileae 1539) “De primo gradu” (353) . . . . . . . . . . 33 “De secundo gradu” (361) . . . . . . . . 90 “De quarto gradu” (385) . . . . . . . . . 95 COSTA BEN LUCA De physicis ligaturis (ed. J. Wilcox–J.M. Riddle) (31,15–32,30) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 (37,130–133) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90 GALENUS De semplici medicina (Venetiis 1490) 9 17 (90rb) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 3 22 (91ra) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 GARIOPONTUS Passionarius Galieni (cod. Vat. lat. 5368) “De lithiasi” (73r–73v) . . . . . . . . . . . 52 HUGUTIO PISANUS Derivationes (ed. E. Cecchini) B 117 19–20 (146–147) . . . . . . . . . . . . 51 L 67 21 (683) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 IOHANNES DAMASCENUS De fide orthodoxa (ed. M. Buytaert) 2 23 37 (142) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 ISIDORUS HISPALENSIS Etymologiarum (ed. W. M. Lindsay) 16 1 (n.6) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 (n.6) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1 (n.8) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 (n.1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 (n.2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 (n.3–4) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 (n.6) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 (n.7) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 (n.9–10) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 (n.4) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 (n.5) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 (n.6) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 (n.7) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

03 Buch VI Indices.indd 104

36 99 95 86 87 96 96 44 88 51 52 35 47

3 (n.9) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 3 (n.10) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 3 (n.11) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 4 (n.1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 4 (n.1–2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 4 (n.15) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 4 (n.16) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 4 (n.19) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 4 (n.22) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 4 (n.23) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 4 (n.3) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 4 (n.5) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46, 47 6 (n.1–2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 6 (n.2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 7 (n.4) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 7 (n.5) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 7 (n.8) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 7 (n.12) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 8 (n.1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 8 (n.1–8) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 8 (n.5) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 8 (n.6–7) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 8 (n.7) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 9 (n.1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15, 31 10 (n.7) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 11 (n.8) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 12 (n.1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 13 (n.1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 13 (n.1–9) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 13 (n.5) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 13 (n.9) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 14 (n.5–11) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 14 (n.7) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 15 (n.27) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 15 (n.28) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 16 (n.1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 16 (n.6) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 18 (n.1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 18 (n.3) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 18 (n.5) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 18 (n.8) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 18 (n.12) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 19 (n.1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 19 (n.3) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 20 (n.1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 21 (n.1–4) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 21 (n.4) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 22 (n.1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 23 (n.1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 24 (n.3) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91

23/10/22 21:52

Index auctoritatum

105

KHĀLID IBN YAZĪD

PLATO

Liber trium verborum (ed. J. Manget) (189a–189b) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66

Timaeus (ed. J.H. Waszink) 29e (22,19–20) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 41d–42e(36–37) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

LUCRETIUS CARUS De rerum natura (ed. C. Bailey) 5 1274–1276 (498) . . . . . . . . . . . . . . . . 76 MARBODUS REDONIENSIS De lapidibus (ed. J. M. Riddle) (34,14–15) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 (34,23) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42

Centiloquium (Venetiis 1493) 22 (108v) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 RASIS De aluminibus et salibus (ed. R. Steele) 21 (25) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 Liber Rasis ad Almansorem (Venetiis 1497) 3 29 (15vb) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

PS. MATTHEUS PLATEARIUS Circa instans (Lugduni 1525; ed. Wölfel) A 7 (224va; 7) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A 10 (225ra; 9) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . A 28 (227va; 17) . . . . . . . . . . . . . . . . . . B 2 (228va; 21) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . C 25 (233rb; 28) . . . . . . . . . . . . . . . . . . L 9 (240ra; 68) . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

PS. PTOLOMAEUS

85 86 87 88 89 94

NICOLAUS PERIPATETICUS Quaestiones (ed. S. Wielgus) 1 (101,1–18) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 ODO MAGDEBURGENSIS Macer floridus (ed. L. Chóulant) 49 (n.1605–1640; 94–95) . . . . . . . . . . . . 90

SERVIUS GRAMMATICUS Commentarius in Vergilii Aeneidos libros (ed. G. Thilo) 1 174 (69) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 THEOPHILUS MONACHUS De diversis artibus (ed. R. Hendrie) 1 17–18 (44–46) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 (44) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37–38 (46) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 (48) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

92 89 97 89

THOMAS DE AQUINO

OVIDIUS NASO

Commentaria in octo libros Physicorum Aristotelis (Romae 1884) 7 3 5 (332a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43

Metamorphoseon (ed. R.J. Tarrant) 7 1 (180) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 15 313–314 (458) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

VERGILIUS MARO

PAULUS OROSIUS

Aeneis (ed. G. B. Conte) 6 158–160 (165) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 204 (167) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71

Historia adversos paganos (ed. K. Zangemeister) 5 3 (n.1–7; 145–146) . . . . . . . . . . . . . . 90

03 Buch VI Indices.indd 105

23/10/22 21:52