Buku Pelajaran Bahasa Bali. Udiana Sastra. Untuk SMA/SMK Kelas XI

  • 0 0 0
  • Like this paper and download? You can publish your own PDF file online for free in a few minutes! Sign Up
File loading please wait...
Citation preview

Buku Pelajaran Bahasa Bali

᭚ᬉᬤ᭄ᬬᬵᬦᬰᬵᬲ᭄ᬢ � ᭟

Udiana Sastra untuk

SMA/SMK Kelas XI

Tim Penyusun

Buku Pelajaran Bahasa Bali

᭚ᬉᬤ᭄ᬬᬵᬦᬰᬵᬲ᭄ᬢ � ᭟

Udiana Sastra SMA/SMK Kelas XI Pembina: TIA Kusuma Wardhani, S.H., M.M. Dr. Made Alit Mariana, M.Pd. Tim Penyusun/Editor: Dr. Wayan Suardiana. Dr. I Nyoman Suwija, M.Hum. Ketut Ardana, M.Pd. Gst Ngr Yoga, S.Kom. Ni Wayan Sariani, S.Pd., M.Hum. Nyoman Suka Ardiyasa, S.Pd.B, M.Pd., M.Fil.H. I Gede Nala Antara, M.Hum. Wayan Mudiarni, S.Pd, M.M. Gst Ngr Agung Artini, S.Pd. I Gede Gita Purnama Arsa Putra, S.S., M.Hum. Raka Prama Putra Ketut Irma Parwati, S.E., M.Pd. Ayu Putri Suryaningrat, S.S., M.Hum. Ida Bagus Surya Matra, S.S., M.Pd. Wahyu Wirayuda, S.S. Layout dan Ilustrasi: Ida Bagus Komang Sudarma, S.Pd. I Dewa Gede Para Marta Gede Desar Yuartha Putra I Wayan Eka Sudam Bariana

PANGAKSAMA Om Swastyastu. Malarapan pasuécan Ida Sang Hyang Widhi Wasa, buku pakét Palajahan Siswa Basa Bali puniki prasida kapuputang. Sasuratan buku puniki matetujon nyiagayang materi ajah sané manut ring aab jagaté taler anut ring wewidangan kakuub palajahan basa miwah sastra Bali. Puniki pacang pinaka dasar kaweruhan miwah kawagedan, kanggén nglimbakang paplajahan ring sekolah-sekolah sane wénten ring Provinsi Bali. Saking buku puniki para guru miwah siswa sané jagi malajah, pacang molihang tuntunan sané becik gumanti tetujon mlajahin basa miwah sastra Baliné prasida kamolihang. Buku puniki kasusun olih pangremba sané sampun waged ri sajeroning kawéntenan Basa Bali. Titiang pinaka manggalaning Dinas Pendidikan Pemuda dan Olah Raga ngaturang dahat suksma majeng ring angga tim penyusun bukuné puniki. Sinah sampun daging buku puniki kantun akéh kakiranganipun. Antuk punika, banget titiang mapinunas mangda lédang para guru miwah sujana basa Baliné ngicénin paweweh gumanti bénjangan prasida paripurna. Om Santih, Santih, Santih, Om. Dénpasar, 1 Juli 2016 Kepala Dinas Pendidikan Pemuda dan Olahraga Provinsi Bali, TIA Kusuma Wardhani, S.H., M.M. (NIP. 195908221984032007)

i

PANGAKSAMA Om Swastyastu. Malarapan pasuécan Ida Sang Hyang Widhi Wasa, buku pakét Palajahan Bahasa Bali Siswa Kelas XI Sekolah Menengah Atas lan Kejuruan puniki prasida kapuputang. Sasuratan buku puniki matetujon nyiagayang materi ajah sané manut ring aab jagaté taler anut ring wewidangan kakuub palajahan basa lan sastra Bali. Buku puniki pinaka dasar kaweruhan lan kawagedan, kanggén nglimbakang paplajahan basa lan sastra Bali ring sekolah menéngah wekasan. Ring buku puniki, para guru miwah siswa SMA/SMK Kelas XI sané jagi malajah, pacang ngamolihang tuntunan sané becik gumanti tetujon mlajahin basa lan sastra Baliné prasida kamolihang. Yadiastun kantun kirang, buku puniki sampun kasurat madasar teori ilmu basa lan sastra Bali saha kajangkepin soal-soal pinaka lembar karya siswa (LKS), saha kajangkepin piteket tuntunan karakter wangsa. Titiang patut ngangkenin mungguing daging buku puniki kantun akéh kakiranganipun. Antuk punika, banget titiang mapinunas mangda lédang para guru lan sang maraga sujana ring widang basa lan sastra Bali, ngicénin paweweh gumanti bénjangan prasida paripurna. Om Santih, Santih, Santih, Om. Dénpasar, 1 Juli 2016 Tim Penyusun

ii

DAGING CAKEPAN PANGAKSAMA SAKING KEPALA DINAS PENDIDIKAN, PEMUDA DAN OLAH RAGA PROVINSI BALI ..............................i PANGAKSAMA .....................................................................................ii DAGING CAKEPAN.............................................................................iii PETA KONSEP ......................................................................................v

BAB I SEMBRAMA WACANA .......................................1 Palajahan I. Sembrama Wacana .........................................................2 Palajahan II. Laporan ...........................................................................6

BAB II AKSARA BALI .....................................................10 Palajahan 1 Aksara Bali ........................................................................11 Palajahan 2. Pasang Aksara Bali .........................................................16 Palajahan 3. Kaligrafi / Baligrafi .........................................................23

BAB III TATA BASA BALI ..............................................28

Palajahan 1. Nyurat Basa Bali Latin...................................................29 Palajahan 2. Wangun Kruna ................................................................34 Palajahan 3. Lengkara...........................................................................40

BAB IV WACANA .............................................................45 Palajahan 1. Awig - awig ......................................................................46

BAB V ARTIKEL...............................................................51 Palajahan 1. Artikel ..............................................................................52 SEMESTER GENAP

BAB VI KASUSASTRAAN ..............................................58 Palajahan 1. Kasusastraan Bali ...........................................................59 Pelajahan 2. Ciri Miwah Imba Karya Sastra......................................67

BAB VII ANALISIS SATRA.............................................73

Palajahan 1. Analisis Puisi Bali Anyar ................................................74 Palajahan 2. Puisi Bali Purwa ..............................................................78 Palajahan 3. Geguritan .....................................................................................84 Pelajahan. 4. Sekar Madya ...................................................................88

BAB VIII GANCARAN ....................................................91 Palajahan 1. Novel .................................................................................92 Palajahan 2. Satua Tantri (maaksara Bali) ........................................96 iii

Palajahan 3 Satua Panji .......................................................................100

BAB IX DRAMA...............................................................104 Palajahan. 1 Drama Bali Modern........................................................105 Palajahan 2. Drama Bali Tradisional .................................................108

BAB X PARIBASA .......................................................... 113

Palajahan 1. Sesonggan miwah Sesenggakan ....................................114 Palajahan 2. Sesawangan miwah Pepindan.......................................118 Palajahan 3. Sesimbing miwah Cecangkitan......................................121 PAMUPUT ..............................................................................................125 DAFTAR PUSTAKA..............................................................................126 GLOSARIUM ........................................................................................131

iv

PETA KONSEP Materi Bahasa Bali Kelas XI

I SEMBRAMA WACANA 1. Sembrama Wacana 2. Laporan

VI KASUSASTRAAN 1. Kasusastraan Bali 2. Ciri Miwah Imba Karya Sastra

II AKSARA BALI 1. Aksara Bali 2. Pasang Aksara Bali 3. Kaligrafi / Baligrafi

VII ANALISIS SATRA 1. Analisis Puisi Bali Anyar 2. Puisi Bali Purwa 3. Geguritan 4. Sekar Madya

III TATA BASA BALI 1. Nyurat Basa Bali Latin 2. Wangun Kruna 3. Lengkara

VIII GANCARAN 1. Novel 2. Satua Tantri (maaksara Bali) 3. Satua Panji

IX DRAMA 1. Drama Bali Modern 2. Drama Bali Tradisional

IV WACANA 1. Awig - awig

BAB X PARIBASA 1.

V ARTIKEL 1. Artikel

2. 3.

v

Sesonggan miwah Sesenggakan Sesawangan miwah Pepindan Sesimbing miwah Cecangkitan

BAB

I

SEMBRAMA WACANA Kompeténsi Dasar 3.1 Memahami struktur dan kaidah wacana non sastra, Sembrama Wecana dan laporan berbagai kegiatan secara lisan dan tulis 4.1 Memproduksi téks Sembrama Wecana dan laporan berbagai kegiatan secara lisan atau tulis

Indikator 3.1.1 Nlatarang indik Sembrama Wecana. 3.1.2 Ngepah indik kerangka Sembrama Wecana 3.1.3 Nyusun unteng babaosan ring kerangka Sembrama Wecana. 3.1.4 Nyarca indik kerangka laporan 3.1.5 Nyusun unteng babaosan sané jagi katlatarang ring laporan 3.1.6 Mauruk makarya laporan ringkes indik acara saderana 4.1.1 Makarya teks Sembrama Wecana

Palajahan I. Sembrama Wacana Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi) Sakadi panglimbak pangajahan basa Bali ring aab jagaté mangkin rumasa ngancan ngamecikang. Basa Bali sampun ngancan makéh sané ngawigunayang, nénten ring wewidangan informal kémanten. Silih tunggil kawagedan sané kaplajahin ring widang pendidikan formal wantah kawagedan mabasa Bali, inggih punika Sambrama wacana. Sambrama wacana punika wantah bebaosan sané kawedar pinaka panyanggra sajeroning wénten acara. Sambrama wacana ketah kabaos sambutan ring basa Indonesia. Ri tatkala ngawéntenin acara majanten panyanggra sané utama inggih punika antuk bebaosan sané kabaos Sambrama Wacana, antuk punika dahat mabuat para sisyané uning indik tata cara ngaturang Sambrama Wacana. Duaning asapunika, mangda alit-alité uning Sambrama wacana, indayang cawis pitakén ring sor puniki! 1. 2. 3. 4.

Sira uning napi sané kawastanin Sambrama wacana? Ri tatkala napi anaké ngawedar Sambrama wacana? Sapasira sané ketah ngwedar Sambrama wacana? Sapunapi carané maktayang Sambrama wacana?

Pidabdab 2. Wacén Téks Sembrama Wecana ring sor! Mapades

Titiang pinaka ngangganin kulawarga dahat garjita manahé santukan Ida, Dané lédang arsa nagingin pangaptin titiang, prasida ngrauhin sakadi mangkin saha muat bebaktan sané rahatrahat pisan. Mantuk ring kaledangan Ida dané, titiang sakulawarga wantah prasida ngaturang rasa suksmaning manah. Bebaktan ida dané tunas titiang sungsung suun titiang pasuecan Ida dané sinamian. Ampurayang indik kakaonan genah miwah tata basa panyanggran titiang sakulawarga, riantukan tambet titiang kalintang. Sampun majanten titiang nénten pacang prasida ngwalesang pasuecan Ida, Dané, dumogi Ida Hyang Widi Wasa pacang arsa mapaica pangwalesnyané manut swadharma miwah yasa kértin druéné soang-soang. Ida, Dané para undangan sané baktinin titiang, taler para sameton sané tresna sihin titiang. Sané mangkin lugrayang titiang pinaka reraman ipun nunas galah samatra anggén titiang nyihnayang anggan pianak titiang sané pacang katatahin utawi sané ketah kabaos kadi mangkin upacara potong gigi. Inggih mungguing pianak titiang sané mapandés rahinané mangkin wénten lalima, sané tatiga wantah pianak titiang néwék, sané kalih anggén titiang kaponakan, punika wantah pianak adin titiangé. Sané paling wayaha panak titiang mawasta Gedé Adibawa, sané kaping kalih mawasta Ni Madé Winarsih miwah sané kaping tiga mawasta I Nyoman Sandiyasa. Taler kaponakan titiang sané duuran mawasta Putu Manik Astawa, adinipun mawasta Madé

2

Sembrama Wacana

UDIANA SASTRA

www.grandmirage.com

“Om Swastyastu”

Galang Astawa. Duaning sakadi ajahan umat Hindu,i raga pinaka reramannyané i pianak, kari madué piutang inggih punika ngamargiang parikrama mapandes. Parikrama manusa yadnya puniki mapaiketan ring indik ngicalang kamomoangkaran i manusa sané mapikenoh ngaonang Sad Ripu, inggih punika nenem meséhé sané mamurti ring angga sariran i manusa, mangda bénjang pungkur i manusa prasida nincapang parisolah miwah tata titi sané sayan becik ring sajroning ngamargiang kauripan. Antuk punika titiang mapinunas mangda Ratu, Ida, Dané utawi sameton titiang sané sampun ledang ngrauhin ring parikrama potong gigi/mapandes puniki mangdané lédang nyarengin ngastitiang ring Ida Sang Hyang Widi Wasa. Mangdané ring sajeroning pamargi puniki prasida kasidaning don ngamolihang karahayuan lan kasukertan ring jagaté. Inggih kadi asapunika titiang prasida nagingin panyembramané puniki dumogi wénten pikenohnyané. Malih apisan titiang matur suksma, taler nunas ampura yéning wénten iwang antuk titiang nitenin panyanggrané puniki. Sané mangkin lédang Ida, Dané masandekan, jumujug ring genah bhogané sané sampun kacumawisang. Malih ajebos yening sampun wusan anyita rasa bhoga, durusang ngambil acara bebas. Inggih cutetang titiang antuk ngaturang parama santih “ Om Santih Santih Santih Om “

Pidabdab 3. Kerta Basa Indayang rereh arti sajeroning kruna sané macétak séndéh ring sor! No 1

Kruna ring Lengkara Titiang pinaka ngangganin kulawarga

2

Ida dané ledang arsa nagingin pangaptin titiang

3

Muat bebaktan sané rahat-rahat pisan.

4

Ampurayang indik kakaonan genah miwah tata basa panyanggran titiang

5

Riantukan tambet titiang kalintang

6

Pangwalesnyané manut swadharma miwah yasa kertin druéné

7

Ida dané para uleman sané baktinin titiang,

8

Sané mangkin lugrayang titiang

9

Ngicalang kamomoangkaran I manusa

10

Prasida kasidaning don

Artinipun

Pidabdab 4. Nyawis Pitakén Indayang cawis pitakén ring sor, nganutin sembrama wacana ring ajeng! 1. 2. 3. 4. 5.

Acara napi sané kamarging ring Sambramané punika ? Sareng kuda kocap sané mapandes? Sambatang sira wastan anaké sané kapandesin? Napi kocap sukseman upacara mapandes punika? Sira manten sané patut mapandes?

UDIANA SASTRA Sembrama Wacana 3

Pidabdab 5. Pangresep Indik Sembrama Wacana 5.1 Teges Sembrama Wecana Sambrama Wecana inggih punika bebaosan sané katlatarang sané daging lan tetueknyané ngenenin indik nyanggra utawi nyapa para undangan ring sajeroning upacara adat, agama miwah acara sané lianan. Wenten makudang-kudang soroh Sambrama Wecana manut tatacarane maktayang makadi : • Sembrama Wecana Dadakan, inggih punika ri kala maktayang Sambrama Wecana nenten nganggén téks, riantukan sang sané nyanggra undangan (sané maktayang Sambrama Wecana) nadaksara kasudi mangda nyanggra para undangan. • Sembrama Wecana Kawacen, inggih punika Sambrama Wecana sané sampun kaparidabdabang, sampun maduwé téks, tur ri kala maktayang Sambrama Wecana ngawacén téks, riantukan sang sané maktayang Sambrama Wecana punika sampun jangkep sareng naskah sané jagi kawedarang . • Sembrama Wecana Kaapalang, inggih punika Sambrama Wecana sané sampun kaparidabdabang, sampun maduwé teks, tur sampun kaapalang, raris ri kala maktayang Sambrama Wecana sang sané ngawedar Sambrama nénten nganggén téks utawi ngawacen téks / lisan. • Sembrama Wecana Ringkesan, inggih punika Sambrama Wecana sané sadurung kabaktayang sampun nyiagayang naskahnyané sané marupa sesuratan unteng-unteng Sambrama Wecana kéwanten. 5.2 Wangun Sembrama Wecana Sajeroning makarya Sembrama Wecana patut uning indik tata cara ngaryanang Sembrama Wecana punika sakadi : 1. 2. 3. 4.

Murda : Murdan Sembrama Wecanane mangda anut ring topik sane jagi kabaktayang. Pamahbah : Pamahbah patut madaging pangastungkara, Pangrastiti ring Ida Sanghyang Widi, matur pangayubagia majeng ring para undangan sané sampun ledang rauh. Daging : Daging Sambrama Wecana, mangda anut ring topik acara sané kamargiang mangda para undangan tatas uning ring indik lan pamargin acarane. Pamuput : Pamuput patut madaging panyuksma majeng ring para undangan sané sampun prasida rauh micayang uratian lan pangrastitine majeng ring acara sané kemargiang, matur nunas pangampura antuk kakirangan ri kala nyanggra para undangan, taler panyineb antuk parama santi.

5.3 Tetikes Sembrama Wecana Wénten agem-ageman ri kala maktayang Sambrama Wecana, sané kawastanin tetikes makadi : • Wicara inggih punika kawagedan utawi kawikanan ring sajeroning indik daging bebaosan (penguasaan materi). Rikala maktayang Sembrama Wecana bebaosane patut manut ring topik Sembrama Wecana sané kabaktayang, mangdané prasida nudut kayun para uleman sane miragiang. • Wirasa inggih punika kewagedan sajeroning ngaresepang lan ngerasayang daging bebaosan (menghayati). Ritatkala maktayang Sembrama Wecana kacihnayang antuk pangrasa mangdané para uleman sané sampun rauh rumasa bagia santukan sampun kasanggra becik. • Wiraga inggih punika semita lan laras (gerak tubuh) sang sané maktayang Sembrama Wecana, mangda anut ring daging sembrama sane kabaktayang • Wirama inggih punika intonasi suara, vokal, tanjek bebaosan rikala maktayang Sembrama Wecana mangda anut ring punggelan lengkara, punika sane ngawinan lengut kapiragi olih

4

Sembrama Wacana

UDIANA SASTRA

para uleman sami. • Wesata inggih punika kewagedan ring sajeroning nyobyahan utawi ngalimbakang daging bebaosan

Pidabdab 6. Tugas Ngraga 6.1 Cawis Pitakén ring Sor Puniki 1. Baosang napi sane kawastanin Sembrama Wecanane ........................................................................................................................................................... ........................................................................................................................................................... 2. Telatarang tata cara ngawangun Sembrama Wecanane! ........................................................................................................................................................... ........................................................................................................................................................... 3. Soroh bebaosan sane ngenenin indik tata krama miwah budaya kawastanin ........................................................................................................................................................... ........................................................................................................................................................... 4. Indayang karyanin contoh-conto murda Sembrama Wecana! ........................................................................................................................................................... ........................................................................................................................................................... 5. Indayang surat indik sane patut kabaosang ring purwakaning Sembrama Wecana! ........................................................................................................................................................... ........................................................................................................................................................... 6. Indayang surat pemahbah sembramané punika ! ........................................................................................................................................................... ........................................................................................................................................................... 7. Terangang napi sané kawastanin wirama sajeroning sembrama wacana ? ........................................................................................................................................................... ........................................................................................................................................................... 8. Surat indik napi sané kebaosang rikalaning makarya pamuput senbrama wacana ? ........................................................................................................................................................... ........................................................................................................................................................... 9. Napi sané patut kapikayunin yéning jagi ngwedar sembrama wacana ? ........................................................................................................................................................... ........................................................................................................................................................... 10. Sambatang sapasira manten sané dados ngwedar sembrama wacana? ........................................................................................................................................................... ...........................................................................................................................................................

UDIANA SASTRA Sembrama Wacana 5

Palajahan II. Laporan Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep Tiosan ring Sambrama Wacana, basa Bali taler mabuat kawigunayang tatkala jagi makarya laporan. Yéning sisya-siyané manggihin wénten acara formal, irika wénten kabaos panitia. Wénten pinaka ketua, sie bagian utawi anggota. Ring kepanitian kadi punika majanten wénten makarya laporan pinaka bukti masurat saantukan jagi, utawi sampun ngamargiang pituduh ring pakaryan punika. Mangda alit-alité waged makarya pidarta, sadurungnyané indayang cawis pitakén ring sor! 1. 2. 3. 4.

Napi sané kawastanin Laporan ? Sira naenin makarya laporan ? Nuju sapunapi anaké patut makarya Laporan ? Indik napi biasané kabaosang ?

Pidabdab 2. Wacén téks Laporan ring sor!

Laporan Ketua Panitia Ulang Tahun Sekaa Truna Truni Banjar Tan Janten

Om Swastyastu Sané murdayang titiang bapak kelihan Adat bajar Tan Janten Ida, Dané krama sami sané tresna sihin titiang Ring rahina sané becik puniki ngiring sareng sami ngaturang pangrastiti ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa, santukan wantah sangkaning pasuécan Ida, iraga sareng sami prasida masadu ajeng iriki jagi maosang indik parikrama pamargin wanti warsa banjar Tan Janten tahun 2015 sané sampun kamargiang. Titiang sané kasudi pinaka ketua panitia, ring rahinané puniki, lugrayang titiang nlatarang indik pamargin acarané puniki . 1. Ngawit rahina radité tanggal 1juni 2015 jagi kawéntenang acara mareresik ring balé banjar nyantos sawewengkon désa Tan Janten. 2. Ring rahina soma selanturnyané pacang kawéntenang lomba widang olahraga miwah permainan sané ngalédangin kayun 3. Ring rahina anggara, kawéntenang lomba mekarya sanganan tradisional mangda truna truniné sami kréatif. 4. Ring rahinané mangkin ring pajantosan wantiwarsané kawentenang malam kesenian. Indik prabéa sané kaanggén ngremba acara puniki mawit saking jinah kas sekaa truna truni kawewehin antuk kauntungan kupon basar sané sampun kamargiang.

6

Sembrama Wacana

UDIANA SASTRA

Wantah asapunika prasida uningayang titiang indik pamargin wanti warsa sekaa truna truni desa Tan Janten sané kaping selikur. Om Santhi,Santhi, Santhi Om

Tan Janten, 1 Juni 2015 Ketua Panitia Sekaa Truna Truni Br.1 Tan Janten I Gede Alus

Pidabdab 3.Kerta Basa 1. 2. 3. 4. 5.

Sane murdayang titiang, tegesipun…………………………………………….. Ngaturang pangrastiti,tegesipun ………………………………………………. Masadu ajeng iriki, tegesipun………………………………………………….. Titiang sané kasudi, tegesipun ………………………………………………… Kaanggén pangremba acara tegesipun………………………………………….

Pidabdab 4. Nyawis pitaken Indayang cawis pitakén ring sor! 1. 2. 3. 4. 5.

Napi kawigunan laporan punika?. Indayang carca soroh wangun laporané ! Napi murdan laporan ring ajeng! Indayang sambatang daging laporan kegiatan ring ajeng! Sapasira pelaksana laporan kegiatan ring ajeng!

Pidabdab 5. Pangresep Indik Laporan 5.1 Teges Laporan Laporan inggih punika wangun bebaosan lisan utawi tulis ngenénin sekancan pariindik pinaka sarana informasi utawi pertanggung jawaban saha mutusang sahananing wicara sané sampun kamargiang sajeroning organisasi. Laporan mawiguna kaanggén nelatarang sahananing pangerencana parilaksana miwah hasil sané kakapikolihang ring sajeroning pekaryan sané sampun kalaksanayang. 5.2 Wangun laporan Wangun laporan wénten makudang-kudang soroh sakadi: 1. Laporan mawangun formulir/utawi matrik, inggih punika laporan sané sampun maduwé blangko. Sang sané nyurat laporan punika wantah nagingin blangkoné kémanten. 2. Laporan mawangun mémorandum utawi nota, inggih punika laporan sané daging ipun cendek utawi bawak. Laporan puniki sering kaanggén antuk pejabat ring para karyawané kémanten. 3. Laporan mawangun surat inggih punika laporan sané katlatarang sakadi surat, tur dagingnyané dados ngunggahang sekancaning pariindik.

UDIANA SASTRA Sembrama Wacana 7

4. Laporan mawangun naskah inggih punika laporan sané sakadi makalah, daging ipun kepah dados topik miwah sub topik. 5. Laporan mewangun buku inggih punika laporan sané kasusun sakadi buku. 5.3 Tata Cara Nyurat Laporan 1. Pangrencana laporan • Napi sane jagi kalaporang • Napi mawinan patut kalaporang • Malih pidan jagi kalaporang • Indik napi sane jagi kalaporang Yening sampun sida nyawis pitakene puniki pacang prasida maosang indik latar belakang, pikobet, tetujon laporan. 2. Mupulang sapariindik (mengumpulkan bahan) 3. Sistematika utawi nudonang daging laporan 4. Nyurat laporan Pidabdab 6. Tugas Ngraga 6.2 Cawis Pitakén ring Sor Puniki 1. Tlatarang napi teges laporan? 2.

........................................................................................................................................................... Wangun laporan wénten makudang-kudang soroh, indayang carca soroh-soroh sané ngranjing ring wangun laporan!

........................................................................................................................................................... 3. Tlatarang sané kabaos laporan mawangun mémorandum utawi nota! ........................................................................................................................................................... 4. Tlatarang sané kabaos Laporan mawangun formulir/utawi matrik! ........................................................................................................................................................... 5. Indayang tlatarang punapi tata cara nyurat laporan! ...........................................................................................................................................................

Pidabdab 7. Tugas KD 4.1 Indayang nyurat asiki naskah Sambrama Wacana ngeninin indik panyembrahman sang madué karya ring acara pawiwahan!

8

Sembrama Wacana

UDIANA SASTRA

Pidabdab 8. Ringkesan Materi Laporan inggih punika wangun bebaosan lisan utawi tulis ngenénin sekancan pariindik pinaka sarana informasi utawi pertanggung jawaban saha mutusang sahananing wicara sané sampun kamargiang sajeroning organisasi. Laporan mawiguna kaanggén nelatarang sahananing pangerencana parilaksana miwah hasil sané kakapikolihang ring sajeroning pekaryan sané sampun kalaksanayang. Wangun laporan wénten makudang-kudang soroh sakadi: Laporan mawangun formulir/utawi matrik, Laporan mawangun mémorandum utawi nota, Laporan mawangun naskah, Laporan mawangun surat, miwah Laporan mewangun buku.

Tan Wénten Lemeté Elung

UDIANA SASTRA Sembrama Wacana 9

BAB

II

AKSARA BALI Kompeténsi Dasar 3.2 Memahami dan menginpleméntasikan penggunaan jenis-jenis aksara sesuai fungsi (Wreastra, Swalalita, Modre), pasang aksara Bali, Pasang Pageh, dalam suatu wacana beraksara Bali dan Kaligrafi/Baligrafi. 4.2 Memproduksi Kaligrafi/Baligrafi dengan tema pewayangan.

Indikator 3.2.1 Nlatarang indik Aksara Bali nganutin fungsinyané 3.2.2 Ngepah jenis-jenis Aksara Bali nganutin fungsinyané 3.2.3 Ngarereh tata cara nganggén Pasang Aksara Bali ring sajeroning kruna utawi lengkara 3.2.4 Nlatarang indik Pasang Aksara Bali 3.2.5 Ngerereh Pasang Pageh ring sajeroning wacana 3.2.6 Makarya contoh kruna nganggén aksara Bali 3.2.7 Nlatarang indik Kaligrafi/ Baligrafi 3.2.8 Nyarca indik teknik makarya Kaligrafi/Baligrafi 3.2.9 Latian makarya Kaligrafi/ Baligrafi 4.2.1 Makarya ringkesan indik Pasang Aksara, Pasang Pageh miwah Kaligrafi/Baligrafi

Palajahan 1 AKSARA BALI Pidabdab 1. Ngwangun pangresep (Apersepsi) Malajah Basa Bali tiosan malajah basan ipun naler wenten paplajahan aksara Bali. Basa Bali yan rereh ring sajeroning basa daerah ring Indonesia ngranjing silih tunggil basa sané pinih sugih antuk kruna utawi kosa kata naler maimbuh nruénang aksara. Nénten sami basa madrué aksara. Aksara Bali sampun wénten duké nguni mapangawit saking kawéntenan aksara Pallawa → aksara Semi Pallawa → Kediri Kwadrat → Aksara Jawa nyantos dados Aksara Bali. Aksara Bali akéh madrué soroh aksara, wenten sané kaanggén nyuratang basa Bali lumrah nyantos sané ketahnyané kaanggén nyuratang basa tiosan. Sadurung nglantur mlajahin indik punika, indayang alit-alité nyawis pitakén ring sor! 1. 2. 3. 4. 5.

Sira sané naenin manggihin aksara Bali ? Ring dija prasida manggihin sasuratan nganggé aksara Bali ? Naenin ké ngwacén sasuratan aksara Bali ? Napi pikobet alit-alit ritatkala ngwacén sasuratan nganggén aksara Bali? Mangda uning pikobet ritatkala ngwacén aksara Bali, indayang wacén dumun wacana maaksara Bali ring sor!

Pidabdab 2.Ngwacén Téks ip)r*¾bZé(ÿ¾, s j) eRÿ n&¾ bu l n¾À gu sÓ¡ s/ , 1868, s) m% ¾ pi s n¾ Ð | l/¾ bÞ nÑ en s o mæu n/ m c*¾

c* ¾ r& ¾ s o g r e nÑ ] b Zéÿ er h nÓ ¡ k¾ ß ø mi s/ . r& ¾ b Zé ( ÿ ¾ sÙ r n¾ Ð ¡ lÐ ¡ el bu lu s/ , k t \u ri n¾ À nÓ ¡ ek¾Ñ ] ed ] en , s k&¾ k \i n¾ É wu ;¾ k wu ;¾ k ed ] k eLÿ p k× s l& ¾ t m® ¡ \i n/ . hø d eZÿo m n¾å¡ r ;¾ s en d eDÿ es¾ Š Nÿ p tø , k s Ï \i en¾ À o lø ;¾ r k en hø d m

eŒ r hø , k hø r&¾ h nÓ¡ k¾æÉ ju ri et s mi . hø d eZÿo m n¾ å ¡ r ;¾ m kÉ y g) l( ¾ hu d* ¾ . pÉ ju ri et s en s k&¾ ed ] ed ] d wu ;¾ tu k d¾ ß nÑ hu m/ , m b ri s¾ Š k& ¾ k el( ¾ , mi ri b¾Ó¡ k d¾ ß nÑ hu m/ , r wu ;¾ k) eLÿ d¾É&¾ g Œu*¾ ru p) k/ . s en d eDÿ s¾ æ e\o Ï g¾ À ¡ t wi p e\ nÓ$¾, hø d k) tu et¾Ó j s k&¾ ed ] Ï xÒø kø t/ , k lø ;¾ hø d b gu s¾ Ð el( ¾ s k& ¾ ed ] k yu pu yø

;¾ . pÉ ju ri et s en s k&¾ ed ] ed ] p gu nu \ n/ , s k& ¾ k \i n¾ ß i ri g¾ Ó ¡ k d¾ Ó mæ) k n/ , s k& ¾ k el( ¾ r wu ;¾ k) eLÿ d¾É&¾ su b k¾ã tu r ZÇ ÿ * ¾ . s en d eDÿ s¾ æ en t$ ¾ hø d pu tu eg elá l/ , mi w ;¾ hø d g) e Œ r \á, pÉ ju ri et¾ Ñ ] b Zé ( ÿ ¾ , b Zé ( ÿ ¾ t) g o, b Zé ( ÿ ¾ s) k( , b Zé(ÿ¾

k lø y \) t/ , b Zé(ÿ¾ d w n/ , ejÉ o h Z( ÿ ¾ , t \á ¡ eWÿ yê pu ni k \ d* ¾ mu su ;¾ r& ¾ b Zé(ÿ¾ h mã ) \ n/, s k&¾ tu k d/ ey ;¾ p n) s¾ å ) eLÿ d* ¾ . s en d eDÿ s¾ æ e\ nÓ $ ¾ m k es n o p tø hø d eZÿo m n¾å¡ r ;¾, hø d m eŒ k m s n/ , mi w ;¾ hø d ed.

kk)tus¾Šk&¾widê}ÿsÓË,2,6s/6m/Áiy UDIANA SASTRA Aksara Bali

11

Pidabdab 3. Kerta Basa No

Lengkara

1

somæun/mc*¾c*¾.

2

kk)tus¾Šk&¾widê}ÿsÓË

3

sÙrn¾Ð¡lСelbulus/

4

kt\urin¾ÀnÓ¡ek¾Ñ]ed]en

5

hødeZÿomn¾å¡r;¾sendeDÿes¾ŠNÿptø,

Artinipun

Pidabdab 4. Nyawis pitakén Indayang cawis pitakén ring sor nganutin wacana ring ajeng! 1. Manut carita ring dija perang banjaré punika ? ………………………………………………………………………………………....... 2. Sira sané dados sénopati? …………………………………………………………………………………………... 3. Sambatang sira sané nyarengin perang duk punika ? …………………………………………………………………………………………... 4. Sapunapi gagelaran perangé sané kamargiang ? …………………………………………………………………………………………... 5. Sira sané kalawan perang duk punika ? …………………………………………………………………………………………...

Pidabdab 5. Pangresep Indik Aksara Bali 5.1 Aksara Manut Kawigunannyane Aksara inggih punika gambar suara utawi lambang suara.Manut Bapak Wayan Simpen AB, ring bukunnyané sané mamurda Pasang Aksara Bali, Aksara punika wénten kalih warna inggih punika : • Aksara Suara (vokal) • Aksara Wianjana (konsonan) Salanturnyané manut ring kawigunanipun aksara punika kapalih dados tigang soroh luiripun : * Aksara Wréastra inggih punika aksara sané kanggén nyuratang bahasa Bali lumrah, upami : urak, pipil, pangéling-éling, miwah sané lianan. Wimba aksarane puniki inggih punika

12

Aksara Bali UDIANA SASTRA

Aksara suara miwah Aksara Wianjana * Aksara Swalalita inggih punika aksara sané kanggén nyuratang Basa kawi, Jawi Tengahan, Sanskerta. Upami : Kidung, Kakawin, Parwa, miwah Sloka. Akeh aksarane wenten 47 inggih punika aksara suara 14 miwah aksara wianjana 33 aksara suara punika taler dados pangangge suara tur madue suara kekalih sane kewastanin suara hreswa, miwah dirga. * Aksara Modré inggih punika aksara sané kanggén nyuratang indik kadiatmikan. Upami : japa mantra miwah rerajahan. Ring sajeroning papalihan aksara sané kamedalang olih Bapak Wayan Simpen, wénten sujana sané tiosan taler ngamedalang papalihan aksara Bali. Manut Prof. Dr. I Gusti Ngurah Bagus, sané mamurda ” Proses Pengolahan Daun Lontar Sebagai Bahan Baku Penulisan Aksara Bali”, salanturnyané ngepah aksara punika manut fungsinyané, aksara Bali punika kaepah dados kalih soroh, inggih punika: • Aksara Biasa; • Aksara Suci (Bagus , 1980:12). Salanturnyané kepahan aksara punika katlatarang sakadi bagan ring sor puniki, sané kaketus saking buku Prof. I Gst. Ngr. Nala : Aksara Bali

Aksara Biasa

Aksara Suci

Wreastra

Swalalita

Wijaksara

Modre

(Aksara Sehari-hari) 18 aksara

(Aksara kesustrareraan Kawi) 47 aksara

(Aksara swalalita + aksara amsa)

(Aksara lukisan magis)

(Ngurah Nala, 6:2006) 5.1.1

Aksara Wreastra

Sané kaucap aksara biasa inggih punika Aksara Wreastra lan Aksara Swalalita. Kaucap aksara biasa mawinan aksara-aksara punika sampun ketah kauningin lan kaanggén olih masyarakat Baliné ring sajeroning nyurat aksara Bali. A. Aksara Wreastra h, t, 5.1.2

Aksara Swalalita

b,

n,

c,

r,

k,

d,

\,

p,

j,

y,

z,

s,

w,

l,

m,

g,

Aksara Swalalita inggih punika Aksara Bali sané kaanggé nyurat Basa Kawi, Basa Kawi Tengahan, lan Basa Sansekerta, minakadi kidung lan kekawin. Aksara Swalalita kaepah dados

UDIANA SASTRA Aksara Bali

13

Aksara Suara (huruf vokal) lan Aksara Wianjana (huruf konsonan). A.

Aksara suara (huruf vocal)

Á,õ,÷,÷o,ú,úo,6,ü,3,3o,. A,

ā,

i,

ī,

u, ū, e, ai, o, öb.

B. Aksara Wianjana (huruf konsonan) Aksara Wianjana (huruf konsonan) kaepah dados limang warga aksara, minakadi: Kantia, Talawia, Murdania, Dantia lan Ostia. Kepahan warga aksaranyané sakadi ring sor : C.

Warga Aksara Aksara Alpa Prana Warga Kantia k 1 (kekolonKa gan) Talawia c (langit-lan2 git Ca lembut) 3

Murdania (langit-langit keras)

4

Dantia (untu)

5

Ostia (bibih)

Maha Prana

Alpa Prana

Maha Prana

¼

G

\

Anu Suara \

Kha

Ga

Gha

Nga

-

-

È

j

ü

Z

y

]

Cha

Ja

jha

Nya

Ya

ça

`

`

a

a

r

[

Ta

Tha

Ða

dha

Ra

sa

t

[

d

a

Na n

l

s

Ta

Tha

Da

dha

na

La

sa

-

p

|

b

v

m

w

pa

Pha

Ba

bha

ma

Wa

-

-

Æ

Arda Suara

Usma

Wisarga h ha

-

-

Pedoman Pasang Aksara Bali, (2002.6) 5.1.3

Aksara Modré

Aksara Modré sané kaucap lukisan, mawinan aksara punika mawit saking pupulan Aksara Swalalita sané kawewehin panganggé-panganggé aksara lan gambar, mawinan dados “aksara mati“, sané méweh antuk ngwacén. Aksara Modré puniki kawigunannyané dados lambang, simbol utawi nyasa,. kaanggén negesin watesan lan artos saking aksara Modré, manut ring silih sinunggil kutipan saking pakar indik Aksara Modré, minakadi ring sor puniki: “Aksara Modré inggih punika aksara sane kaanggen nyurat indik kadiatmikan, minakadi: japa, mantra, prelambang (simbol) ring sajeroning upakara keagamaan, doa-doa lan ilmu gaib”. (Nyoman Kaler, tanpa angka tahun). Manut Suasta, Ida Bagus Made (2002:39 ), Aksara Modré inggih punika Aksara Bali sané ketah kaanggén nyurat téks-téks kebatinan sané madrué sifat magis, sané aksaranyané akéh nganggén panganggé aksara lan lambang-lambang sané sampun wénten ring sajeroning kebudayaan Bali.

14

Aksara Bali UDIANA SASTRA

Aksara Modré inggih punika aksara sané katutup antuk anusuara, sané méweh antuk kawacén mawinan ngamolihang makudang-kudang pengangge minakadi:: busana/panganggé aksara lan akéh variasinyané, sané nénten manut ring aturan tata bahasa Bali (Nala, I Gst Ngurah, 2006:28). Manut ring tigang bebaos ring ajeng, kawéntenan pematut indik aksara Modré, inggih punika aksara sané akéh nganggén panganggé/busana aksara, aksara simbol lan madué sifat kegaiban, sané nadosang aksara punika méweh antuk kawacén. Ring sajeroning kahuripan sosial réligius masyarakat Bali sané sujati, utaminipun sapasira sané teleb melajahin aksara puniki, patut kawantu antuk kamus utawi penuntun mangda prasida wikan ngwacen Aksara Modre punika minakadi Lontar Krakah lan Iwa Griguh. Conto Modré :

Pidabdab 6. Tugas Ngraga A. Gentosin lengkara ring sor antuk Huruf Latin ! 1. tujÙønÓøt*êg)n;ps(sukwtø. 2.

ewo;sewopunøksomæunã)Ïk/.

3.

ed]pkÉmnæunøkmwo[Õed]d)mulø;.

5.

2mu;pøsnuæesolhenpÉgønpunik.

4.

B. 1. 2. 3. 4. 5.

somæun*nZé¡*ÿbtuhørøk.

Salin lengkarane ring sor antuk Aksara Bali!

Bianglalae mawarna warni ngulangunin keneh ........................................................................................................................................................... Kamen bajang-bajang ke Pura jani liunan macingcingan. ........................................................................................................................................................... Makejang mejarag ngeraosang ajeg Bali. ........................................................................................................................................................... Di Pasisi patut tandurin punyan bakao.. ........................................................................................................................................................... Carike dadi swalayan, blauk klipese ngungsi swargan. ...........................................................................................................................................................

UDIANA SASTRA Aksara Bali

15

Palajahan 2. PASANG AKSARA BALI Pidabdab 1. Ngwangun pangresep Sakadi sané sampun kabaosang ring ajeng, aksara Bali madrué soroh malih. Yadiastun akéh madrué soroh, alit-alité sampunang surud utawi jejeh jagi mlajahin aksara Bali, saantukan ring sor puniki jagi katlatarang sajangkep ipun punapi manten tata cara nyantos uger-uger sané patut kauningin ritatkala nyurat aksara Bali. Sadurung nglantur mlajahin indik punapi kémanten uger-uger aksara Bali punika, indayang alit-alité nyawis pitakén ring sor! 1. 2. 3.

Sira sané sampun sering nulis nganggén aksara Bali ? Napi wastan uger-uger nyurat aksara Bali punika? Indik nyurat napi manten sané ketah kabaosang ring uger-uger punika?

Pidabdab 2. Ngwacén Pungelan Téks DEWA TATWA Kacrita wénten jagat kalih sedaging ipun, wit sangkaning pakardin Ida Sang Hyang Widhi. Ring ambarané wénten surya, candra, bintang, miwah tranggana.Ring bumi wénten Janggama, Stawara, miwah Datu. Janggama tegesipun sarwa maurip sané uning molah makadi manusa, sato, prana prani, sekadi kumangkang kumingking ,miwak kumatap kum itip. Stawara tegesipun sarwa maurip tan uning mlah.makadi taru,lata, trena, miwah alas-alasan. Datu tegesipun sekancan sané tan maurip sekadi tembaga, mas, slaka, prunggu miwah sané lianan. Janggama kalih Stawara punika endah melarapan antuk mantaya,mantiga miwah maharya.Mantaya tegesipun ngalekadang panak, Mantiga tegesipun ngalekadang taluh,Maharya tegesipun mentik.

Pidabdab 3 Kerta basa Jangkepin bebaosané ring sor! No Huruf latin 1. Kumangkang kumingking 2.

Tranggana

3.

Sarwa prani

4.

Janggama punika endah

5.

Mantaya

16

Aksara Bali UDIANA SASTRA

Aksara Bali

Artinipun

Pidabdab 4. Nyawis pitakén 1. Indik napi sané kebaosang ring punggelan wacana Déwa Tatwa punika?. 2. Napi sané wénten ring ambarané? 3. Terangang sané kebaos janggama miwah datu! 4. Terangang sané kawastanin mantaya miwah mantiga? 5. Napi sané kawastanin kumangkang kumingking?

Pidabdab 5. Pangresep Indik Pasang Aksara Bali 5.1 Tengenan Pasang Aksara Bali tegesnyané uger-uger sané kaanggén nyurat ring sajeroning Aksara Bali Tengenan inggih punika aksara wianjana sane suara vokalnyane nenten wenten utawi Aksara Wianjana sane nengen. Contonyane bisah, cecek, surang lan adeg-adeg. Yening imbangang ring aksara Dewanagari, bisah kawigunannyané pateh ring wisarga, cecek kawigunan nyané pateh ring anusuara, adeg-adeg kawigunannyané pateh ring tanda wirama.

Simbol

Alfabet FoneGenah sasuratan tis Internasional

Wastan aksarane

[h]

Ring ungkur aksara

bisah

[r]

Ring duur aksarane

surang

[ŋ]

Ring duur aksarane

cecek

-

Ring ungkur aksara

adeg-adeg

5.1.1Tengenan \,

Tengenan \, ring kecap panguntat kruna, mauah dados cecek (..,...), upami: pucung = pucu*,

rendang = ÏnÑ*,

miwah sane lianan.

blulang = bÞ¡l*,

barang = br*,

(a) Saluiring Kruna Lingga kalih kecap sane wianjanannyane pateh tur makakalih polih tengenan \, makakalih dados cecek (..,...) yadiastun sampun kaanusuarayang utawi polih seselan -er- miwah -el-, upami:

UDIANA SASTRA Aksara Bali

17

cangcang = c*c*,

nyangcang =z*c*,

kungkung = ku*ku*,

Klungkung = kÞ¡*ku*,

bengbeng = eb*eb*,

brengbeng = ebÉ*eb*,

miwah sane lianan. (b) Tengenan \, ring kecap pangawit Kruna Lingga sane aksara wianjanannyane mabinayan, kantun manggeh tengenan, \, upami : bungsil blungking

= bu\Šil«,

panggang = p\á*,

= bÞ¡*\Ð&,

jangkrik = j\ÐÉik«

miwah sane lianan. (c) Tengenan \, ring kecap pangawit kruna-kruna ring sor mauah dados cecek (..,...) anggen ngicalang pasang tumpuk tiga, upami: angklung = h*kÞ¡*,

sungklit

jungkling = ju*kÞ&,

= su*kÞit/,

nyungkling = zu*kÞ&,

miwah sane lianan. (d) Wastan genah ring sor puniki sinengguh saking kalih kruna, upami: Pangkungtibah = p\С*tib;, Pangkungkarung = p\С*kru*, miwah sane lianan. 1.1.2

Tengenan ( r) r,

Saluiring tengenan r, mauah dados surang (.......(), upami: sekar = s)k(, karma =k(m,

gelar

= g)l(,

pidarta = pid([,

miwah sane lianan.

18

Aksara Bali UDIANA SASTRA

1.1.3

Tengenan (h) h,

(a) Tengenan h, ring kecap panguntat kruna mauah dados bisah (.....;), upami: puseh = pus;, )

lebih = 2bi;,

kaliakah =klihk;, seseh

miwah sane lianan.

= eses;,

(b) Saluiring Kruna Lingga kalih kecap sane aksara wianjanannyane pateh tur makakalih polih tengenan h,makakalih mauah dados bisah (......;) yadiastun sampun kaanutang, upami: cahcah = c;c;,

kohkoh = ekoeko;,

nyahcah = z;c;,

ngohkoh =e\o;eko;,

(c) Tengenan h, ring kecap pangawit Kruna Lingga sane kecap aksara wianjanannyane mabinayan, kantun manggeh tengenan h, upami: cihna = lahru =

cihÂ,

lhɱ,

brahmana = bÉohßx, bahni

miwah sane lianan.

= bhÂi,

(a) Wastan genah ring sor puniki sinengguh saking kalih kruna, upami: Asahduren = hs;duern/, Asahgobleg = hs;egoebÞg/, 1.1.4

Adeg-adeg (......./ )

(a) Ring panguntat kruna, upami: adan

= hdn/,

malaib = mlhib/, miwah sane lianan.

budal

= budl/,

kajengklok= kej*ekÞok/,

(b) Ring panguntat bagian lengkara wiadin panguntat lengkara, upami: Dugase nulis lamaran, I Nyoman mecik pelengan. dugesnulisÞmrn/,hiezomnß)ciekæel\n/. Emboke ngadep poh di peken.

hieMãÿekÂ\d)epæo;dip)k)n/. (c) Ring tengahing kruna utawi lengkara kanggen ngicalang pasang aksara tumpuk tiga, upami:

UDIANA SASTRA Aksara Bali

19

tamblang = tm/bÞ*,

gemblong

samblung = sm/bÞ¡*,

= egm/ebÞ*o,

Tamblingan = tm/bÞi\n/,

miwah sane lianan.

(d) Ring tengahing lengkara kanggen ngamanggehang pasang upami: I Nyoman Widia. hiezomn/widê.

Watek ksatriane ngamuk. wt)k/k×tiÉyen\muk/. Pakeling : Adeg-adeg kasurat ring tengahing lengkara kanggen nyinahang aksara ardasuara sakadi wianjana mangda nenten iwang ngwacen, upami: Sira sane ngemit rainidane? Sirsen\)mit/rhinÀiden. 5.2 Tengenan Majalan. Tengenan majalan pacang wenten yening kruna sane ring ajeng mapanguntat antuk aksara nengen tur kruna utawi pangiring ring pungkurnyane kakawitin antuk aksara suara, upami: matanai = mtnhi,

mata (+n) + ai

tegehan = t)g)hn/,

tegeh + an

Yening wenten kruna mapurwa antuk anusuara mapepet patut nganggen pepet. Nga + mitrain = mitra Ngemitrain

= ngemit

Pakeling :

\mitÉhinid.

\)mitÉhinid.

(a) Tengenan majalan wantah kamanggehang sajeroning kruna (Kruna Dwi Lingga miwah kruna satma), upami: enggal-enggal = eh\áelÀ\ál/, /eh\áel\ál/, jebugarum

= j)bugÀrum/, / j)bugrum/,

miwah sane lianan.

(b) Tengenan majalan ketahnyane wantah kanggen ngamanggehang guru-lagu ring sajeroning kekawin.

20

Aksara Bali UDIANA SASTRA

5.3 Gantungan Lan Gempelan Tengenan ring tengah kruna, tengah bagian lengkara, miwah tengah lengkara polih gantungan utawi gempelan kasurat sakadi ring sor, upami: bakti = vkÓi,

sampi = smæi,

Yen tonden pragat gaene = eyenÓoenÑnæÉgtáehen...................

miwah sane lianan.

5.4 Kruna Lingga Tigang Kecap Suara e /ø/ ring kecap pangawit Kruna Lingga tigang kecap kasinahang antuk : (a) Lagna (ranah tradisional sane mawit saking basa Kawi/Sanskerta),upami: segara = Sÿgr,

negara

semadi = sMÿai,

semaya

= Nÿgr,

= smy,

(b) Pepet ....), (ranah modern sane mawit saking basa Indonesia, basa daerah tiosan, miwah basa asing), upami: sekolah = s)ekol;, sepeda = s)epd,

bendera = b)enÑr,

sepatu

= s)ptu,

Pidabdab 6. Tugas ngraga A. Indayang gentosin kruna ring sor antuk aksara Bali! 1. Lemah

11. Bràhmana

2. Méhméh

12. Wahya

3. Jahnawi

13. Kancuh

4. Cahya

14. Tuhtuh

5. Tawah

15. Wisah

6. Bahni

16. Sliwah

7. Dilah

17. Juhjuh

8. Caluh

18. Guhya

9. Galuh

19. Rah

10. Luhluh

20. Santih

UDIANA SASTRA Aksara Bali

21

B Salin wacana Déwa Tatwa antuk aksara Bali !

........................................................................................................................................................... ........................................................................................................................................................... ........................................................................................................................................................... ........................................................................................................................................................... ........................................................................................................................................................... ........................................................................................................................................................... ........................................................................................................................................................... ........................................................................................................................................................... ........................................................................................................................................................... ........................................................................................................................................................... ........................................................................................................................................................... ........................................................................................................................................................... ........................................................................................................................................................... ........................................................................................................................................................... ........................................................................................................................................................... ........................................................................................................................................................... ...........................................................................................................................................................

22

Aksara Bali UDIANA SASTRA

Palajahan 3. KALIGRAFI / BALIGRAFI Pidabdab 1. Ngwangun pangresep Kawéntenan aksara Bali duké nguni yukti satata kaanggén ritatkala jagi masesuratan, antuk punika prasida kapanggihin ring karya-karya lontar sané kantun kawarisin nyantos mangkin. Tiosan ring sesuratan huruf, wénten naler gagambaran sané kasurat ring lontar. Nganutin perkembangan jamané mangkin, sasuratan aksara Bali naler sampun sapisanan kaunggahang pinaka lukisan. Aksara sapisanan naler gagambaran puniki kabaos Kaligrafi utawi Baligrafi. Kawéntenan senimanseniman sané uning makarya kaligrafi ngancan akéh, napi malih mangkin sangkaning wénten pacentokan-pacentokan sané ngawinang ngancan akéh alit-alité malajah makarya kaligrafi/ baligrafi. Mangkin ngiring sareng-sareng ngarereh napi punika kaligrafi/ baligrafi? Nyantos punapi tata cara makarya mangda prasida raris ngaryanin kaligrafi/ baligrafi. Sadurungnyané indayang cawis dumun pitakén ring sor! 1. 2. 3. 4.

Sira naening miragi kruna kaligrafi/ baligrafi? Sira sané naenin manggihin kaligrafi/ baligrafi ? Napi sané kawastanin kaligrafi/ baligrafi? Napi sané patut kauningin yéning jagi makarya kaligrafi/ baligrafi ?

Pidabdab 2. Ngwacen Téks Kaligrafi Ring sajeroning panglimbak aksara Bali manut pakibeh aab jagaté mangkin salian Aksara Modré sané marupa wangun sakral ring sajeroning aksara lan kebudayaan Bali taler wénten sané kawastanin Kaligrafi utawi sané kabaosan Kawadi Sastra. Indik Kaligrafi punika sujatiné nénten pinaka cihna pengaruh Islam utawi boya sangkaning pengaruh kebudayaan Islam sakémawon Kaligrafi utawi kawadi sastra punika wantah rarékan sané marupa pakilitan-pakilitan aksara sané kawentuk utawi kawangun nganutin dasar pikayunan sang Kawi utawi sang sané makarya indik Kaligrafi utawi kawadi sastra punika. Kawéntenan Kaligrafi sawiaktiannyané wénten ring makudang-kudang negara ring jagaté utamanyané panegara-panegara sané madué tradisi tata tulis aksara sané anut ring kawéntenan pengaruh pakilitan saking kebudayaan-kebudayaan siosan, dadosnyané indik Kaligrafi utawi kawadi sastra punika prasida kawangun kawentuk makadasar wantah panegara utawi ring dija kebudayaan aksara punika nglimbak prasida kawangun struktur Kaligrafi utawi kawadi sastra, sakadi ring panagara Cina, Jepang, India taler ring makudang-kudang wewidangan daérah ring panegara Indonésia makadinya ring sajeroning kebudayaan Sunda, Jawa, taler ring kebudayaan Bali. Yéning ring Bali, Kaligrafi utawi kawadi sastra punika dados kawangun mawiwit saking aksara swalalita miwah aksara wreastra sané kajangkepin antuk panganggé suara lan panganggé tengenan. Yéning Kaligrafi utawi kawadi sastra punika prasida kawentuk nganutin rarékan sang sané nyurat pikolihnyané manut dasar ésté-

UDIANA SASTRA Aksara Bali

23

tika wantah sang sané nyurat kéwanten sané prasida uning napi sané kakardi taler anak tiosan wantah prasida nampénin indik rarékan Kaligrafi utawi kawadi sastra puniki, sakadi ring sor puniki ;

Pidabdab 3. Kerta Basa Indayang rereh artin krunané ring sor ! 1. 2. 3. 4. 5.

Panglimbak =............................................................................. Pakibeh =............................................................................. Kawadi Sastra =............................................................................. Cihna =................................................................................... Sang Kawi =...................................................................................

Pidabdab 4. Nyawis pitakén 1. Telatarang napi teges kaligrafi punika ? ........................................................................................................................................................... 2. Kaligrafi ring Bali taler kabaos............................................................................... 3. Ring sawewengkon Indonésia daérah napi manten sané maduwé wangun kaligrafi? ........................................................................................................................................................... 4. Lianan ring Indonésia panagara napi sané ketah maduwé wangun kaligrafi ? ........................................................................................................................................................... 5. Napi mawinan kaligrafi keranjingang soroh aksara sané sakral ?. ...........................................................................................................................................................

Pidabdab 5. Pangresep indik Kaligrafi 5.1

5.1 Teges Kaligrafi

Kruna kaligrafi madué pamiteges nyurat aksara nganggén pena. Ring panegara sané masyarakatnyané magama Islam, kaligrafi puniki sampun akéh kauningin. Makéh kréasi kaligrafi sané kakawi wit saking huruf alif (pinaka simbol Allah) kantos lukisan utawi gegambaran ring kitab makéh nganggén kaligrafi. Kaligrafi ring Bali utamannyané sané mapaiketan sareng Agama Hindu kamanahang wangun-wangun aksara sané becik tur ngulangunin. PrasIda kajajarang istilah kaligrafi puniki sareng modré ring Bali. Kaligrafi puniki untengnyané indik lango utawi kalanguan wangun aksara ri kala ngawi. Ring Bali wénten akéh sorohan aksara, minakadi aksara anceng pinaka singkatan saking kruna-kruna. Minakadi, sa sané maarti sarana, ma sané mateges mantra miwah sané lianan. Ring sakancan kauripan para jana Baliné, utamannyané sané mapaiketan sareng agama, aksara puniki madué genah sané inggil. Sampun akéh para jana Baliné nyurat aksara ring lontar nginggilang kalanguan aksara. Punika taler ring gegambaran utawi lukisan, wénten silih tunggil seniman sané makarya lukisan indik aksara puniki sané kabaos modré sané kalimbakang ring ranah modéren.

24

Aksara Bali UDIANA SASTRA

Yadiastun nénten sakadi ring rerajahan-rerajahan modré sakéwanten unteng pikayunan sané kambil inggih punika modré. I riki prasIda kacingakin wangun aksara Bali kasurat mangda sayan ngulangunin miwah becik. Conto kaligrafi sakadi sané kakaryanin olih I Gusti Ngurah T.Y., pelukis sané makarya gegambaran madasar indik rerajahan. Wénten taler lukisan lianan sané mamurdha pangider Nawa Sanga. 5.2 Pasang Pageh Pasang Pageh teges ipun pasang aksara sané sasuratan ipun mulan wantah asapunika, nénten dados karobah. Kruna-kruna sané kasurat antuk pasang pageh, katah mawit saking basa Jawa Kuna, miwah basa Sanskerta, miwah basa saking nusantara tiosan. Ring sajeroning basa lan aksara Bali, indik kawéntenan Pasang Pageh punika taler ninutin sané kawastanin bina arti, sané kawéntenan nyané madaging indik: artos kruna, miwah unteng kruna Madasar antuk parindikan punika, yéning pacang natasang pisan indik kawéntenan Pasang Pageh, punika wawu pacang prasida karesepang, yening sampun wikan ring kawéntenan basa Jawa Kuna taler ring basa Sanskerta, punika sané pinaka dasar mangdané prasida resep ring sajeroning paplajahan indik Pasang Pageh puniki. Ring sor puniki wantah conto-conto kruna sané ngranjing pinaka kruna pasang pageh, luir ipun : No 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

Kruna Àgama. Úakti. Mahà. Ramya. Deúa. Daúa. Natha. Dùta. Wulan. Pùjà.

Basa Jawa Kuna

Basa Sanskerta √ √

√ √ √ √ √ √ √ √

5.3 Imba Nyurat Pasang pageh inggih punika pasang aksara sane sesuratannyane wantah asapunika. Kruna sane nganggen pasang pageh ketahnyane mawit saking basa Kawi miwah Sanskerta, upami: Arjuna gora bupati desa 5.4 Dwita

= Á(jun,

nata = noq,

= vUpti,

prabu = pÉvu,

= efor,

= ed´,

madia = maê,

indria = ÷dÑÉiy,

Dwita inggih punika aksara wianjana kagantungin antuk aksara wianjana sane pateh aksarannyane. Kruna sane madwita witnyane saking ued kruna (akar kata) basa Sansekerta, Upami: Uttara = útÓr,

Yuddha = yudÒ,

UDIANA SASTRA Aksara Bali

25

Buddha = budÒ,

Pakeling :

Citta = citÓ,

Dwita malarapan antuk surang nenten kamanggehang, upami: Karna = k(xÃ,

k(x,

Ri sampun prasida natasang conto-conto kruna sané ngranjing pinaka Pasang Pageh, ring sor puniki taler kaunggahang kruna – kruna pasang pageh sané marupa kruna bina arti, inggih punika kruna sané ring sajeroning pangucapannyané karasa tur kapiragiang pateh, nanging ring sajeroning nyuratang pasang pagehnyané mabinayan antuk pamiteges saking tanda – tanda diakritik sane magenah ring soang-soang hurufnyané.

Pidabdab 6. Tugas Ngraga Salin lengkara ring sor nganggén Aksara Bali ! 1. Sanghyang Bahmi kadi nyuhjuh dilahnyané kaambara 2. Payuddhané akéh ngembahang rah para bala wadwané. 3. Ida Bhaþàra Gangga taler mapuûpata Déwì Jahnawì. 4. Aturang segehan sané mawaróa sliwah. 5. Ida sang Bràhmaóa sàmpun maraga nabé. 6. Ring pasisi kuta akéh wénten sané tawah-tawah 7. Wahyàdyatmika pateh ring sekala niûkala. 8. Dibi titiang nonton wayang lemah 9. Ia belus ulian makancuh baanyéh. 10. Titiang masolah dados pragina galuh.

Pidabdab 7. Tugas KD 4.2

Indayang makarya Kaligrafi aksara Bali sane madaging silih tunggil punggelan lengkara ring sor antuk tema bebas ! 1.

tkøtkøn&eswkguxwødê,

t)\h&tuwu;snÙcng)g)onÓ, sßrwø[yrÙ*puluhø\yu[,

ptølrø\etß*tnupguerok)n/.

26

Aksara Bali UDIANA SASTRA

Artos Manusané patut ngarereh aji pangawruhan sané uttama, Yaning sampun mayusa kalih dasa taun jaga kawésa antuk smara, Sasampunné nengah yusa satya wacana patut kukuhang, maurukin aji patut kalepasané patut maguru. 2.

w[øtnømøtÓnÓmn)mulk×ßI, w[øtnømøtÓnÓptøkp\á¡;, w[øtnømøtÓnÓmn)muduhÐ, w[øtnømøtÓnÓmn)mumøtÉ. Artos

Sangkaning bebaosan I Dewa manggihin bagia, Sangkaning bebaosan I Dewa manggihin antaka, Sangkaning bebaosan ngawinang I Dewa manggihin duka, Sangkaning bebaosan ngawinang I Dewa manggihin sawitra.

Pidabdab 8. Ringkesan Kruna kaligrafi madué pamiteges nyurat aksara nganggén péna. Ring panegara sané masyarakatnyané magama Islam, kaligrafi puniki sampun akéh kauningin. Makéh kréasi kaligrafi sané kakawi wit saking huruf alif (pinaka simbol Allah) kantos lukisan utawi gagambaran ring kitab makéh nganggén kaligrafi. Kaligrafi ring Bali utamannyané sané mapaiketan sareng Agama Hindu kamanahang wangun-wangun aksara sané becik tur ngulangunin. Prasida kajajarang istilah kaligrafi puniki sareng modré ring Bali. Kaligrafi puniki untengnyané indik lango utawi kalanguan wangun aksara ri kala ngawi. Pasang Pageh teges ipun pasang aksara sané sasuratan ipun mulan wantah asapunika, nénten dados karobah. Kruna-kruna sané kasurat antuk pasang pageh, katah mawit saking basa Jawa Kuna, miwah basa Sanskerta, miwah basa saking nusantara tiosan.

Kadi Petapan Punyan Kacangé, Disubané Malilit Tegeh Engsap Tekén Kulit

UDIANA SASTRA Aksara Bali

27

BAB

IV

WACANA BASA BALI Kompeténsi Dasar 3.1 Memahami penggunaan Anggah Ungguhing Basa Bali dalam wacana informasi tentang berbagai masalah sosial, budaya, Awig-awig desa pakraman, dan pengaruh pariwisata terhadap budaya Bali secara lisan dan tulisan. 4.1 Menyunting wacana dari berbagai media

Indikator 3.1.1 3.1.2 3.1.3 3.1.4 3.1.5 3.1.6

Ngwacén wacana indik masalah sosial Ngrereh kosa basa ring wacana Ngrereh unteng babaosan ring wacana Ngwacén wacana indik budaya Bali Ngrereh unteng babaosan ring wacana Latian nyurat wacana indik budaya Bali 3.1.7 Ngwacen awig-awig desa pakraman 3.1.8 Ngepah daging awig-awig 3.1.9 Nyutetang daging wacana awig-awig 3.1.10 Ngwacén wacana pariwisata 3.1.11 Ngrereh pengaruh pariwisata ring budaya Bali 3.1.12 Ngrereh pamargi indik pengaruh negatif pariwisata ring budaya Bali 4.1.1 Ngrereh awig-awig Sekaa Teruna

Palajahan 1. AWIG-AWIG Pidabdab 1. Ngwangun pangresep (Apersepsi) Maosang budaya Bali nénten prasida pasahang tekén kawéntenan adat istiadatnyané. Soangsoang genah madrué awig-awig sané ngiket para warginé. Awig-awig punika pateh kadi Undangundang nanging ring genah sané cupitan, inggih punika sawates desa pakraman. Tiosan ring Desa miwah Lurah naler wénten kabaos Desa Pakraman inggih punika pupulan Désa ring ranah adat. Sané mucukin desa pakraman inggih punika Jro Bendésa. Awig-awig ring sajeroning désa pakraman sampun sapatutnyané kauningin miwah kalaksanayang majeng ring wargi ring désa pakraman punika. Sadurung nglantur maosang indik Awig-awig, indayang cawis dumun pitakén ring sor. 1. Naenin ké alit-alité mirengin utawi ngwacén awig-awig? 2. Ring dija alit-alité naenin ngwacén awig-awig? 3. Napi kémanten daging awig-awig punika?

Pidabdab 2 Ngwacén Téks (wacana indik punggelan teks awig-awig ) Awig-awig Desa Pakraman Kedéwatan, Ubud, Gianyar SARGA I ARAN LAN WEWIDANGAN DÉSA. Pawos 1. (1). Désa Pakraman puniki mawasta Désa Pakraman Kedéwatan. (2). Jebar kekuub wewidangania mawates nyatur, inggih punika: ha. Sisih wétan Désa Pakraman Lungsiakan lan Payogan. na. Sisih kidul Désa Pakraman Sayan. ca. Sisih kulon tukad Ayung. ra. Sisih lor Désa Pakraman Bunutan. (3). Désa Pakraman puniki kawangun antuk unjuk lungsuring sakéng 154 (satus séket patpat) karang ayahan. (4). Mungguing wewidangan palemahania kaepah dados kalih banjar luiré: ha. Banjar Kedéwatan. na. Banjar Kedéwatan Anyar. Pawos 2. (1). Manut trilingganing désa, kuub wewidangania pinarah tiga luiré: ha. Utama Mandala, minakadi linggih Kahyangan Désa. na. Madya Mandala, minakadi pupulan karang paumahan, lan tlajakan désa.

UDIANA SASTRA Wacana Basa Bali

29

ca. Nista Mandala, minakadi sétran désa. (2). Wates palemahan. Manut pararem banjaré wenang kaepah dados témpékan-témpékan. Mungguing wates banjar lan témpékan-témpékané kamanggehang antuk paruman désa. Pawos 3. (1). Banjaré tan wenang ngardi awig-awig, wantah kadadosang ngardi pararem banjar maka pamitegep awig-awig. (2). Pararem Banjar tan wenang lémpas ring awig-awig muah pararem désa saha patut kalingga tanganin olih Bendésa maka pamikukuhnyané dumugi sida lumaksana. (3). Awig-awig muah pararem-pararem subak ring tlajakan désa tan maren taler kainggilang. SARGA II. PETITIS LAN PAMIKUKUH. Pawos 4. Désa Pakraman Kedéwatan ngamanggehang pamikukuh dasar luiré: ha. Pancasila. na. Undang-undang Dasar 1945 pamekas pasal 18. ca. Perda TK I Bali no. 06 tahun 1986. ra. Tri Hita Karana manut Sadàcara Agama Hindu. Pawos 5. Petitis Désa Pakraman luiré: ha. Mikukuhin miwah ngrajegang Sang Hyang Agama. na. Nginggilang tata prawertining magama. ca. Ngrajegang kasukertan désa saha pawongania sami sakala kalawan niskala. … Kakutip saking “Awig-awig Desa Pakraman Kedéwatan”.

30

Wacana Basa Bali UDIANA SASTRA

Pidabdab 3 Kerta Basa Indayang rereh artin kruna sané macétak séndéh ring sor! 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

Jebar kekuub wewidangania mawates nyatur. Sisih wétan Désa Pakraman Lungsiakan lan Payogan. Sisih kidul Désa Pakraman Sayan. Désa Pakraman puniki kawangun antuk unjuk lungsuring sakéng 154 (satus séket patpat) karang ayahan. Mungguing wewidangan palemahania kaepah dados kalih banjar luiré Manut trilingganing désa, kuub wewidangania pinarah tiga. Wantah kadadosang ngardi pararem banjar. Patut kalingga tanganin olih Bendésa maka pamikukuhnyané dumugi sida lumaksana. Ngardi pararem banjar maka pamitegep awig-awig. Nginggilang tata prawertining magama.

Pidabdab 4 Nyawis pitakén 1. Kaketus saking awig-awig desa napi teks ring ajeng? 2. Jebar kekuub wewidangan désa pakraman Kedéwatan kabaos mawates nyatur, indayang carca wates-wates ipun! 3. Kuda akéh karang ayahan ring Désa Pakraman punika? 4. Napi sané pinaka pamitegep awig-awig sané kadadosang makarya ring banjar? 5. Sira sané patut ngalinggatanganin prarem banjar?

Pidabdab 5 Pangresep Indik Awig-awig 5.1 Teges miwah Kawigunan Awig-Awig Awig-awig mawit saking kruna “wig” sané maarti usak, matiosan ring kruna “awig” sané maarti nénten usak utawi becik. Awig-awig punika madué unteng pangapti mangda dados becik utawi nénten usak. Awig-awig madrué arti kawéntenan uger-uger utawi suluh sané ngatur tata krama manyama braya ring masyarakat sané mapangapti mangda sayan raket rumaket pasemetonané. Ring sajeroning Perda Nomor 3 Tahun 2001 Indik Desa Pakraman lan Lembaga Adat, maosang : Awig-awig inggih punika aturan sané kakaryanin olih krama desa pakraman utawi krama banjar adat sané kaanggén pedoman ritatkala ngamargiang Tri Hita Karana nganutin desa mawacara lan Dharma Agama ring desa pakraman utawi banjar pakraman soang-soang. Ring Peraturan Daerah Provinsi Bali Nomor 3 Tahun 2003 kasambatang indik Hukum Adat (awig-awig lan pararem) inggih punika hukum adat Bali sané wénten ring tengah masyarakat Bali sané mawiwit saking Catur Dresta saha kajiwa pramanain olih Agama Hindu Bali. Catur Dresta inggih punika, Sastra Dresta inggihan ajaran-ajaran agama, Kuna Dresta inggihan nilai-nilai budaya, Loka Dresta inggihan pandangan hidup dan Desa Dresta inggihan adat istiadat (Windia, 2010:50). Awig-awig sané wénten ring masyarakat nénten wantah minayang hak sareng kewajiban nanging taler ngicén sanksi-sanksi adat sané marupa sanksi denda, sanksi fisik, utawi sanksi psikologi sané madué sifat spiritual, sané ngawinang kapok.

UDIANA SASTRA Wacana Basa Bali

31

Jenis-jenis sanksi adat sané wénten ring awig-awig utawi pararem inggih punika : 1. 2. 3. 4.

Mengaksama (nunas pangampura) Dedosaan (denda jinah) Kerampang (kaambil kasugihané) Kasepékang (nénten kadadaosang ngorta sareng semeton tiosan) dalam waktu tertentu 5. Kaselong (mausir saking désa) 6. Upacara Prayascita (upacara nyuciang desa). 5.2 Pepalihan Daging Awig-awig Ring sajeroning awig-awig wénten daging ipun sané majanten kadagingin, inggih punika : 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Aran lan Palemahan Pamikukuh lan Petitis Sukerta Tata Pakraman Sukerta Tata Agama Sukerta Tata Pawongan Wicara lan Pamidanda Nguwah nguwihin Awig-awig

Pidabdab 6 Tugas Saurin pitakéné ring sor! 1. Napiké tatujon wénten awig-awig?................................................................................... 2. Ring dija kémanten prasida manggihin awig-awig?......................................................... 3. Napi kémanten sané patut wénten ring awig-awig?.......................................................... 4. Sapa sira sané patut ngamargiang daging awig-awig?...................................................... 5. Sanksi adat napi kémanten sané wénten ring awig-awig?................................................

Pidabdab 7. Tugas KD 4.4.1 Indayang alit-alité ngrereh siki teks awig-awig sekaa teruna ring banjar soang-soang, raris satuayang ring ajeng kelas punapi daging ipun!

32

Wacana Basa Bali UDIANA SASTRA

Pidabdab 8. Ringkesan Awig-awig mawit saking kruna “wig” sané maarti usak, matiosan ring kruna “awig” sané maarti nénten usak utawi becik. Awig-awig punika madué unteng pangapti mangda dados becik utawi nénten usak. Awig-awig madrué arti kawéntenan uger-uger utawi suluh sané ngatur tata krama manyama braya ring masyarakat sané mapangapti mangda sayan raket rumaket pasemetonané. Ring sajeroning Perda Nomor 3 Tahun 2001 Indik Desa Pakraman lan Lembaga Adat, maosang : Awig-awig inggih punika aturan sané kakaryanin olih krama desa pakraman utawi krama banjar adat sané kaanggén pedoman ritatkala ngamargiang Tri Hita Karana nganutin desa mawacara lan Dharma Agama ring desa pakraman utawi banjar pakraman soang-soang

Lemahé Lantang, Pamarginé Doh, Akéh Sida Kapanggih

UDIANA SASTRA Wacana Basa Bali

33

BAB III TATA BASA BALI Kompeténsi Dasar 3.2 Memahami dan mengaplikasikan Ejaan Bali Latin (EBL) Bahasa Bali, bentuk kata dan kalimat (Kruna Dwi Lingga, Kruna Satma), Lengkara Masusun dan lengkara manut tetuwek secara lisan dan tulis dalam suatu wacana beraksara Bali dan berhuruf Latin 4.2 Mengabstraksi materi tentang EBL Bahasa Bali , bentuk kata dan kalimat (Kruna Dwi Lingga, Kruna Satma), Lengkara Masusun dan lengkara manut tetuek

Indikator 3.2.1 Nlatarang indik Ejaan Bali Latin (EBL) 3.2.2 Nyarca indik tata cara nyurat Ejaan Bali Latin (EBL) ring sajeroning wacana 3.2.3 Ngarereh conto sasuratan Ejaan Bali Latin (EBL) sané patut sjeroning wacana 3.2.4 Nlatarang indik Kruna Dwi Lingga, Kruna Satma 3.2.5 Ngepah Kruna Dwi Lingga, Kruna Satma 3.2.6 Makarya conto Kruna Dwi Lingga, kruna satma 3.2.7 Nlatarang indik Lengkara Masusun, lengkara manut tetuek 3.2.8 Ngepah Lengkara Masusun, lengkara manut tetuek 3.2.9 Makarya conto Lengkara Masusun, lengkara manut tetuek 4.1.1 Makarya conto wacana ringkes nganggén wangun kruna, wangun lengkara

Palajahan 1. NYURAT BASA BALI LATIN Pidabdab 1. Ngwangun pangresep Ring sargah kalih sampun polih maosang indik aksara Bali. Tiosan ring aksara Bali wénten sané mabuat kauningin yadiastun sampun ketah miragi miwah nganggén. Inggih punika indik Nyurat basa Bali Latin. Ritatkala nyurat basa Bali Latin wénten kabaos Ejaan Bali Latin. Puniki sané kaanggén suluh utawi anutan uger-uger ritatkala nyurat basa Bali nganggé huruf latin. Riantukan basa Bali punika sampun madrué aksara Bali sané sampun adung kaanggén nyuratang basa Bali, nanging nénten prasida lémpasang saking kawéntenan huruf latin sané pinaka huruf sané pinih katrima ring internasional. Sajeroning punika metu raris uger-uger sané kaanggén nyurat basa Bali sajeroning nganggé huruf latin. Sadurung nglantur indayang cawis dumun pitakén ring sor! 1. 2. 3. 4.

Yadiastun sering kaanggén, uning ké alit-alité sané kabaos huruf latin? Yening nyurat aksara Bali patut manut ring … Napi wastané uger-uger huruf latin punika ? Sira sané sampun uning tata cara nyurat basa Bali antuk huruf latin ?

Pidabdab 2. Ngwacén Téks

Pak Guru Gusti Sukamiwaha ngranjing ka tengah kelasé. Murid-muridé ngaturang panganjali.“Alit-alité sareng sami,”Di subané ngenahang tas duur méjané, ”medalang buku gambaré. Gambar umah, jero, puri, utawi grian duéné suang-suang. Sampunang uyut. Bapak ten nongosin alit-alité “Jagi kija, Pak?” Nyoman Antara nyelag aji patakon. “Bapak ten kija-kija. Dinané mangkin guru-guruné jagi rapat. Ngrapatang indik ujian sané jagi rauh.” Sapatilar Guruné sajaba Gedé Wiramiwaha, murid-murid kelas limané garjita gati ngambar. Ada masambilan suar-suir. Ada masambilan genmiwahg-gending.Limolas menit suba liwat. Gedé Wiramiwaha nu natakin jagut nlektekang buku gambar ané makebat duur mejanné. Limanné ngamel potlot. Tekek. Nanging sing sida ngorékang.“Wiréh i déwék sing ngelah umah, kénkénang abeté ngambar?” Uli mara lakar ngawitin ngambar ada pang duang dasa ia ngraos di keneh buka kéto. Sing aséna paliatné nrawang sawang. Sing aséna masi marawat di kenehné unduk ané ngranaang ia kanti sing ngelah umah.Pecakné ia sugih. Umahné linggah tur melah gati. Mobil ané celap-celep sig umahné, tur ané tumpangina nyabran masekolah liunné tetelu. Mobilé ento makejang gelah bapanné. Sakéwala lacur. Uli sekat ia ngenjek kelas dua SD bapanné mamotoh. Sakancan plalian, sakancan togél ubera. Ané pinih nyakitin kenehné, bapanné bebotoh luh. Yén pang kuda kadén suba bapanné ngantén-palas. Sagét ajak anak uli Badung. Sagét ajak anak uli Tabanan. Sagét ajak anak uli Jember. Sagét ajak anak uli Sasak. Cutet, ajak anak uli ideh-ideh. Kondén buin ngelah mitra dini-ditu. Mirib sing sida naanang sakit ati, atiban ané liwat, méménné nuturin bapanné apang suud ja ngantén-palas, mamitra miwah mamotoh. Dugasé ento Gedé Wiramiwaha sedek di pasaréanné.

UDIANA SASTRA Tata Basa Bali

r-ec.bstatic.com/images/hotel/

Umah

35

Gelem. Bapanné brangti tuturina baan méménné. Bapanné matbat méménné Suud matbat, memenné tundunga apang magedi jani ja. Méménné macelep ka kamar tongosné Gedé Wiramiwaha masaré matamped-tamped.“Mémé lakar kija?” Gedé Wiramiwaha matakon.“Mémé lakar magedi,”.“Tiang milu Mé.”Méménné sing masaut. Naanang gelem Gedé Wiramiwaha majalan nututin méménné. Gedé Wiramiwaha sing bani matakon, ngudiang sing menék sig bisé ané luas ka Buléléng. Tongos palekadan méménné.Teked di Batubulan, tuun uli bisé, ia nututin méménné majalan ngojog mobil angkot ané luas ka Kreneng. Dugas mobil angkoté teked di Kesiman, méménné ngorahin supiré marérén. Gedé Wiramiwaha tuun. Nututin méménné majalan ngajanang, Gedé Wiramiwaha matakon.“Lakar kija, Mé?”“Ka Puri Kesiman dajané,” adeng méménné masaut.“Sig nyéné?”“Sig Sagung Dwipayaniné.” Gedé Wiramiwaha sing matakon buin. Parab ané orahanga tekén méménné ento tawanga. Uli kelas telu SD, nyabran satondén masaré, méménné nuturang Sagung Dwipayani. Timpal méménné uli SD kanti SMA. Sakéwala disubanné tamat SMA Sagung Dwipayani mawali ka Puri Kesiman. Déning ajin imiwahé ané dadi polisi suba pénsiun. Sagung Dwipayani kuliah ring Universitas Udayana. Memenné kuliah di IKIP Singaraja, nanging sing lantur. Ané ngranaang, ngantén dugasé mara ngenjek seméster telu. Kapin makelo sing kacunduk, Sagung Dwipayani tetep ngirim séwala patra tekén méménné. Méménné masi tetep ngirim surat. Di kapah-kapahé, Gedé Wiramiwaha orahina maca séwala patrané Sagung Dwipayani.Biangné Sagung Dwipayani tengkejut nyingakin sapatekan méménné. Ida raris nanmiwah méménné tur ngaukin déwékné ka purian. Sayan tengkejut biangné Sagung Dwipayani mirengang unduk ané nepén méménné. Gerungan mobil di garasané megat atur méménné.“To Sagung Dwipa rauh,” biangné Sagung Dwipayani ngandika. Kangén kenehné Gedé Wiramiwaha nepukin méménné magelut ajak Sagung Dwipayani. Sayan kangén kenehné nepukin Sagung Dwipayani nangis dugas méménné ngaturang unduké ané nepén tur ngaturang sing lakar ma Balik buin ka Klungkung. “Men, kénkén putusan Astutiné, jani?” Sagung Dwipayani matakén sambil ngusap toya panon.“Wantah dados tunas, icénin titiang ngayah driki sareng pianak titiangé.”“Kanggo biang tiangé,” Sagung Dwipayani masaur, “sapunapi biang, icén ipun ngayah driki?”“Antiang malu i aji,” alon masaur biangné Sagung Dwipayani.Sanjané, kaputusang, kicén ngayah. Sakéwala, Gedé Wiramiwaha kandikain nutugang sekolahan di SD ané nampek tekén Puri Kesimané. Mara limané lakar ngorékang potlot sig buku gambaré, sagét Pak Guruné ngranjing ka kelasé.“Alit-alité, sampun usan ngambar?” Guruné matakén di subané malinggih.“Ampun!” murid-muridé nyaurin, Gedé Wiramiwaha, sibarengan masaut.“Yén sampun bakta mriki!”Pagrudug murid-muridé ané suba suud ngambar ngojog genahné Pak Guru malinggih. Gedé Wiramiwaha nu negak di tongosné. Bengong. Sing aséna, potlot ané gisina uli tuni, ulung ka bataran kelasé. olih: IDK Raka Kusuma

Pidabdab 3. Kerta Basa Indayang rereh teges kruna sané magaris puniki ! 1. Jani ia tangar déning suba pepes kebus . 2. Ia majanji bani nyerahang sarin pegaé 3. Jani anaké ngalih gaé cara nutul damuh tengaina 4. Uli cenik kanti tua tusing suud magaleng yéh mata 5. Tusing melah anaké ané lega seluk

36

Tata Basa Bali

UDIANA SASTRA

Pidabdab 4. Nyawis pitakén 1. Sira peséngan guruné sané nganikayang ngambar punika ? 2. Napi mawinan muridé kanikayang ngambar? 3. Napi mawinan I Gedé Wiramiwaha tan prasida ngambar ? 4. Napi mawinan ipun nénten maduwé umah? 5. Sira sané nuduk I Gedé Wiramiwaha sareng reramanipun ?

Pidabdab 5 Pangresep Indik Tata Cara nyurat Basa Bali Latin Ring sajeroning malajah basa Bali para sisiané kaaptiang pisan mangda madué kawikanan mabasa lan nyurat. Wikan nyuratang sadaging pikayunan antuk Huruf Latin miwah aksara Bali. Kawikanan masesuratan punika wantah marupa silih sinunggil kawikanan mabasa sane patut kawasayang antuk parajanané sami. Kawagedan masesuratan taler kabaos kawagedan mabasa santukan sasuratan punika taler kaanggen mareraosan ring anak tiosan. Basa Bali ring sajeroning sasuratan ipun kacawisang nganggé kalih lambang inggih punika basa Bali antuk aksara Bali miwah basa Bali sané ngangge huruf latin. Nyurat basa Bali antuk aksara Bali patut nganutin pasang aksara Bali, nyurat basa Bali antuk Huruf Latin patut nganutin Ejaan Bali Latin. Ring sor puniki jagi kaunggahang tata carané nyuratang basa Bali antuk Huruf Latin :

5.1 Sasuratan Huruf Kapital • Huruf kapital kanggén nyuratang pangawit kruna parab, Ida Sanghyang Widi, istilah agama, miwah pustaka suci sakadi : 1. Ida Hyang Parama Kawi. 2. Om Awignamastu. 3. Weda Sruti. 4. Alqur’an. 5. Injil. 6. Tri Pitaka • Huruf kapital kaanggen nyurat ring suang-suang pangawit lengkara umpami : 1. Dija bulane sing ngenah uli ibi? 2. Ia luas kauh mejalan joh gati 3. Uli dija bulane mejalan kaki ? 4. Uli tanggu kangin teked kauh keto cening. • Huruf kapital kaanggén nyuratang ring pangawit petikan langsung umpami: 1. Made Metri metaken, “Ring dija margine ke Tampaksiring” 2. Guru kaseniane maosang ,”Penari lan sekaa tabuh mangda gelis kumpul ring aula “. • Huruf kapital kaanggen ring pangawit gelar umpami:

UDIANA SASTRA Tata Basa Bali

37

1. Ida Pedanda Bajing. 2. I Made Putra Adiyaksa 3. I Gusti Ngurah Oka 4. Pan Angklung Gadang • Huruf kapital kaanggen ring pangawit wastan jabatan umpami : 1. Gubernur Made Mangku Pastika mawit saking Singaraja. 2. Rektor Universitas Warmadewa sampun magentos. 3. I Nyoman Sujana loba pisan. 4. Made Sudibya tusing bisa ngajiang timpal. • Huruf kapital kaangge ring pangawit wastan wangsa, suku wangsa miwah basa umpami: 1. Tiang puniki Wangsa India Belanda. 2. Ring Sulawesi wénten Suku Toraja. 3. I Madé malajah Basa Inggris • Huruf kapital kaanggen ring pangawit wastan warsa, wulan, rerainan miwah peristiwa sejarah umpami: 1. Rahajeng Warsa Isaka 1937 2. Sasih Kedasa piodalan ring Besakih. 5.2 Nyurat Kruna Lingga • Kruna sané marupa Kruna Lingga kasurat masikian umpami: 1. Ida jagi rauh bénjang soré. 2. Dane numbas wastra kalih lembar. • Kruna Lingga awanda sané kadwilinggayang kasurat masikian umpami: pakpak, congcong, cahcah, kihkih , msl • Suara pepet wandané kapertama ring Kruna Lingga kalih kecap utawi tigang kecap patut kasurat nganggé huruf ‘ e ‘umpami : sema, meka, sekaa, melah, segara, semaya, selaka, msl. • Suara pepet ring panguntat Kruna Lingga patut kasurat antuk ‘a’umpami: bapa, méja, setata, suka, jaja, uga, msl. • Suara ‘w’ ring pangawit kruna sané wantah awanda kasurat antuk ‘w’ umpami: wong, woh, won, wel, was, msl. • Suara ‘h’ ring arep lan tengah kruna sané nénten kaucapang nénten kasurat sakadi: itung, ilang, urip, isep, luu, daa, baa, paa, msl • Suara ‘h’sané kaucapang inggian ring pangawit , tengah, lan panguntat kruna patut kasurat umpami: Himawan, Hindu, Hindia, Hyun, dahat, rahayu, saha, ngamah, umah, musuh, msl. • Konsonan rangkep sané mawit saking basa Jawi Kuno miwah basa Sansekerta kasurat wantah asiki sakadi: cita, yuda, utama, ica, utara, msl. • Suara ‘ny’sané kasarengin antuk ‘c’miwah ‘j’ kasurat antuk ‘n’ sakadi: pancing, pancoran, sanja, penjor, banjar, msl. • Suara ‘j’ sané kasarengin antuk ‘ny’kasurat antuk ‘d’ umpami: adnyana, pradnyan, yadnya, msl.

38

Tata Basa Bali

UDIANA SASTRA

Pidabdab 6. Tugas ngraga Indayang wawanin nyurat wacanané puniki anutang ring Ejaan Bali Latin!

balistarindo.com/images/balimap.jpg

Bali Dwipa pulo Bali pulo alit yéning saihang sareng pulo-pulo siosan ring Indonésia, sakadi pulo sumatra, pulo jawa, pulo kalimantan, lan pulo sulawesi. pinaka silih tunggil pulo alit pantaraning siuan pulo ring nusantara, pulo bali madué akéh sesambat, minakadi nusa bali, nusa dewata, bali dwipa, miwah bali pulina. pulau basa indonésia, pulo basa bali, manut kamus, maartos tanah (daratan) sané kaiter antuk toya (ring segara, ring tukad/luah, utawi ring danu). kapuloan—kruna turunan pulo—inggih punika dérétan makudang pulo; pupulan pulo: kapulaoan Nusantara, kapuloan riau,miwah makudang kapuloan ring Indonésia siosan. lianan ring pulo, wénten taler dwipa, pulina, nusa, lan gili sané madué artos pateh yadiastun madué unteng matiosan akidik. kruna dwipa wantah kruna sané mawit saking basa sanskerta, munggah taler ring basa jawa kuna. dwipa maartos pulo. kruna sané taler maartos pateh mawit saking basa sanskerta inggih punika pulina.

UDIANA SASTRA Tata Basa Bali

39

Palajahan 2.

WANGUN KRUNA

Pidabdab 1. Ngwangun pangresep (Apersepsi) Ritatkala mababaosan nganggé basa Bali, patut akéh uning ring kruna basa Bali. Yéning panggihin, kruna basa Bali yukti akéh. Sané ngawinang akéh saantukan basa bali madrué sorohsorohan basa, wénten soroh basa Bali kasar nyantos wangun sané pinih alus. Tiosan ring kruna alus miwah kasar wénten naler pah-pahan tiosan makadi soroh kruna dwilingga, satma miwah sané tiosan. Sadurung nglantur mlajin indik kruna-kruna punika, indayang mangkin cawis dumun pitakén ring sor! 1. 2. 3. 4.

Sira uning napi sané kabaos kruna ? Kruna napi manten sané sampun kauningin ? Sira sané uning ring kruna dwi lingga? Napi sané kawastanin kruna Satma ?

Pidabdab 2. Ngwacén Téks

Rikala langité masawang barak suryané sampun nadarin, siapé makruyuk saling sautin, kedisé pada manguci nundunin timpalné, bajang-bajangé matengkalung kancrik nyangkil jun ngungsi pancoran ané pakecorcor disisin tukadé. Margané nuju pancorané ento ngaliwatin pundukan carik ane mapangkedpangkedan. Katake pakecogcog tangkejut baan keteban batis anake majalan. Ditengah andungane ngenah biah-biah lan kapu-kapune kambang kadi makenyir girang ngantosang sinar suryane. Kedis kokokane tolah tolih ngalih amah ngintip sarwa pranine dicarik. Pici-picine, buit-buite, keto masih I blauk lan I cuweng pada girang mukti kalegaan. Bene tolah tolih nyelametang dewek apang de tepukina baan kedis kokokane. Diluwanan umane ada palinggih genah nyiwi Ida Bhatari Sri. Makelap mbah Dudug ngaturang tipat blayag, canang wangi sesarine satak rupiah. Sedeng iteha ngayabang banten mbah dugdug tangkejut nyerit sawireh ada lelipi ngamah bikul ulung duur daksina sesantune. Lelasane makesyab leketik ulung dipancoran tongos bajang-bajange kayeh. Beh makejang bajang-bajange nyerit tur makecog, ada ane ulung jungklang-jungkling, ada masih ane sepanan nyemak penganggone. Diselagan gununge ica Ida Sanghyang Surya ngaksi separitingkah daging jagate. Olih: Tresna Asih

40

Tata Basa Bali

UDIANA SASTRA

balihellotravel.com/wp-content

Galang Kangin

Pidabdab 3. Kerta Basa Indayang surat tegesipun! 1. Nyangkil jun

=………………………………………………………

2. Ngungsi

=………………………………………………………

3. Pundukan

=………………………………………………………

4. Mapangkedpangkedan

=………………………………………………………

5. Sarwa praniné

=………………………………………………………

Pidabdab 4. Nyawis pitakén 1. Napi sangkila olih bajang-bajangé tatkala ngungsi pancorané? 2. Indayang carca beburon sané prasida kapanggihin ring sawah? 3. Indayang surat kruna-kruna sané kakaping kalihang sané kasurat ring wacana Galang Kangin! 4. Napi ngawinang bajang-bajangé nyerit tur makecog nyantos ulung jungklang-jungkling? 5. Sira sané ngaksi saking selagan gunungé indik sapratingkah daging jagaté?

Pidabdab 5 Pangresep Indik Wangun Kruna 5.1 Kruna Dwi Lingga Kruna Dwi Lingga inggih punika Kruna Lingga sané kakapingkalihang. Wangun ipun mawarna-warni, sakadi ring sor ! • Kruna Dwi Sama Lingga • Kruna Lingga sané kakapingkalihang tur nyihnayang langkungan ring asiki. • Upami : gedé-gedé, cenik-cenik, tua-tua. • Kruna Dwi Samatra Lingga • Kruna Lingga sané kakapingkalihang nanging silih sinunggil mauah ucapan tur nyihnyang pakaryan mawanti-wanti (berulang ulang). • Upami : kitak-kituk, dengak-dengok, kecas-kecos. • Kruna Dwi Maya Lingga • Kruna Lingga sané kaucapang apisan nénten madue arti nanging yéning sampun kakaping kalihang wau madrebé arti. • Upami : katang-katang, kupu-kupu, kapu-kapu. • Kruna Dwi Purwa Lingga • Kruna Lingga sané kecapné ring ajeng kakaping kalihang. • Upami : sesaté, gegaén, tetajén, bebanten, bebaos. • Kruna Dwi Wasana Lingga • Kruna Lingga sané kecapé ring ungkur kakaping kalihang tur satata kadulurin antuk pangater [paka- ] Upami : pakacoscos, pakateltel, pakanyitnyit.

UDIANA SASTRA Tata Basa Bali

41

5.2 Kruna Satma

Nyama Tugelan

www.industry-files.com

Ngranjing ring sisi kelod bongkol bukit buung, pemarginé sada alon yéning nglinggihin sepeda motor riantukan marginé kari aspal kelas tiga, sané linggah marginé wantah ameter tengah ngamenékan ring tepining réjéng sané dalem, kéwala katon asri alas jati ring sornyané napi malih ri sedeng galang kangin jagaté, makada alanglang kalanguan yening ngatonang antuk tegeh édepnyan pucuk-pucuk tetaruan saking kadohan. Irika yan sampun tiba ring tenganing bukit nglintangin punyan kepah sané tegeh ngalik, yan inargamayang sakadi datuning sarwa tumuwuh ring bukité punika sané ring tepining réjéng taler tumbuh alingsehan tiing buluh sané makada renteb taler genahé irika. Ring sor réjéng sisi kangin wénten genah dangsah katambakin antuk batu gede di sisi balér réjéngé, irika sampun padunungan ipun Mén Lampu sareng Pan Lampu, kasarengan antuk makakilh pianakipuné Wayan Giri lan Kadek Ambara. Wiakti tiosan ring saderana kahuripannyané ring bangkiang bukité, padununganipuné taler kaitehin antuk taru majegau sané miik ngalub, ngenter kaasrian genah padununganipuné. Wayan Giri lan Kadek Ambara mula jemet magaé , kéwala Kadek Ambara sangkaning salah pergaulan satata ngusak-asik kahuripan Pan Lampuné, bikasné sané alep di kari trunané mauwah dados bringas sangkaning pangaruh obat-obatan terlarang. Béh sawiakti sungsut pakurenané Pan Lampu sareng Mén Lampu. Sakéwala nyama tugelan Kadek Ambara, sané kelihan Wayan Giri, nika banget sané tunasang sareng reramané mangda ngelidin cara bikas adiné. Inget Wayang Giri satata ring pitutur mémé bapané ”patilesang déwéké lacur”, Ulian lacuré lek ngaba padéwékané, ento makrana ia makisid uli désané, ngungsi di padunungané sané sepi. Mangkin sampun madan menék truna, tuah sangkaning panugrahan Widhi, ipun saja gobanne bagus genjing, alisné madon intaran, apa buin pangadegannnyané gedé ganggas, masaih ajak kulitne ane kuning gading, kaadungang ajak bokné ané demdem samah, apa buin kenyunganné nyunyur manis, sing tuara dadi ibuk anak luh di désané mangenehang napi malih ri kala mabebaosan , alus banban tuturané sané kasangga ringgitan lesung pipinyané. Yadiapin ipun suud masekolah sangkaning tan wénten prabéa, kéwala Wayan Giri, akéh madué timpal ring désa. Ulian bikasné ané olas asih, lan olas papa manyama braya, aget lacur wénten sodagar kopra sané mawasta Gung Manik sané nudukipun anggéna pegawai , kasuén-suén sakolahanga Wayan Giri punika nyantos dados pengusaha eksportir kayu Majegau didesané. Karipta olih: Aryya Paduhungan

42

Tata Basa Bali

UDIANA SASTRA

Sajeroning wecana ring ajeng, wénten kruna-kruna sané macetak séndeh. Kruna-kruna punika sakadi : galang kangin , tegeh ngalik, tiing buluh, bagus genjing, madon intaran, gede ganggas, kuning gading, demdem samah, nyunyur manis, olas asih, olas papa, mémé bapa, kruna-krunané punika ngranjing sorohan Kruna Satma. Tiosan ring kruna-krunané ring ajeng taler wénten sakadi : 1. Lemah peteng

6. Peteng dedet

2. Truna truni

7. Gedang rénténg

3. Biu Kayu

8. Jaja Uli.

4. Gemuh Landuh

9. Lateng Kidang

5. Damuh Lengis

10. Tuh Kial

Kruna Satma inggih punika angkepan kalih kruna utawi lintang sané suksman ipun asiki. Kruna Satma mawit saking kruna ([sa-] + Atma) sané madrué pangertian pinaka “kata senyawa utawi kata majemuk”. Kruna Satma punika kapalih dados tigang soroh , inggih punika : Kruna-kruna sane ngawangun Kruna Satma punika madrué kadudukan setara, nénten saling nyinahang. 1. Kruna Satma Papadan Kruna Satma papadan kapalih malih dados kalih soroh inggih punika: * Kruna Satma Papadan Matungkalik Conto : • • • • •

Mémé Bapa Peteng lemah Daa teruna Tua bajang Tegeh éndéP

* Kruna Satma Papadan Ngerasang Arti Conto : • • • • • 2.

Kuning-gading Barak biing Olas Asih Alus banban Mas manik

Kruna SatmaTan Papadan Inggih punika Kruna Satmasané kawangun antuk kalih kruna, nanging salah sinunggil kruna pinaka unteng, sané lianan pinaka katrangan. * Kruna kapertama dados unteng, upami : • Gedang rénténg • Galang kangin • Tiing buluh • Biu Batu

UDIANA SASTRA Tata Basa Bali

43

• Kacang Léntor * Kruna kaping kalih dados unteng, upami : • Kali yuga • Dirgha yusa • Kertha raharja 3. Kruna Satma sané nganggén kruna tawah Inggih punika Kruna Satma sané kawangun antuk kalih kruna, nanging wantah salah sinunggil krunannyané madué arti, yéning sampun kangkepang ring unteng ipun. • • • • •

Selem ngotngot Badeng ngiet Tegeh ngalik Putih ngemplak Peluh pidit

Pidabdab 6. Tugas ngraga 1. Indayang makarya lengkara sané kawangun antuk Kruna Dwi Lingga soang-soang kalih lengkara! 2. Indayang nyurat lengkara antuk kruna satma puniki !

44

1. Bagus genjing

6. Peteng dedet

2. Matanai

7. Berag tigrig

3. Engsap mati

8. Kebus dingin

4. Benyah latig

9. Putih sentak

5. Panes ngentak

10. Pait makilit

Tata Basa Bali

UDIANA SASTRA

3. Dagingin cecek-cecek saking lengkara ring kiwa antuk silih tunggil Kruna Satma sané wénten ring tengen! Pitaken

Pesaur

1.Kanti….....umahné sing runguanga

a.tuduhan

2. …tusing inget tekén janjiné mamancing

b.selem denges

3.Pangadeg Made Jayané…… bagus genjing

c.gedé ganggas

4.Ulian magaé di carik kulit Luh Nartiné…. kebus dingin 5. …rasan madune Prarain Gus Smarané……………………..

d.pait makilit e.cerik kelih f.engsap mati g.manis malenyad h.gula batu

6.Ulian pitutur memene …..ia manyama.

i.benyah latig

7.....anake luas mabalih wayang

j.puun sengeh

8.Loloh don sembunge....

k.pakeh ngelek

9.Jukute.....sawireh lebuhan uyah

l.tresna asih

10.Nasine terus pumpunina kanti...

UDIANA SASTRA Tata Basa Bali

45

Palajahan 3. LENGKARA Pidabdab 1. Ngwangun pangresep (Apersepsi) Saking mlajahin kruna mangkin nglantur ring lengkara, pupulan kruna prasida ngawentuk lengkara. Ritatkala mabasa Bali majanten mababaosan nganggé lengkara. Lengkara basa Bali taler madrué uger-uger. Uger-uger rikala makarya lengkara basa Bali punika sané jagi katlatarang ring sub téma puniki, sadurungnyané indayang cawis dumun pitaken ring sor! 1. Napi sané kauningin indik Lengkara? 2. Ring dija alit-alité prasida ngwacén lengkara? 3. Napi kémanten pah-pahan lengkara sané kauningin?

Pidabdab 2 Ngwacén Téks (Téks wacana lengkara masusun + lengkara manut tatuek)

i.huffpost.com/gen/2113234

Nyayangang Raga Langité remrem, suryané kasaput gulem, ujané tuara rérénan. Blabur gentuh ngiterin désa. Sarwa paksi pacruwét matinggah di carang kayuné, ngesil ngalih tongos masayuban. Kerug krébéké ngesiabang bayu. Sagét makeblés Luh Sariadi masaput-saput uli jumah metén, paninggalané kidem-kidem, pajalané banban cara injun. Kedis putehé mamunyi gerut-gerut. Mén Sariadi itep ngulig boréh, matédoh di bataran jinengé. Ada suba apakpakan basé Luh Sariadi bengong nyelélég di samping Méméné. Paninggalané ngliyer cara nu kiap. Laut matakon banban, “Mé dadi selid sanja Mémé satata ngulig boréh? Kéto masi urati pesan Mémé ngaénang tiang loloh, luiré loloh don kayu manis, loloh don bluntas, loloh kunyit. Yéning cara tiang luungan suba Mémé meli, apang sing répot ngalih sarana kéné kéto”. “Mémé tusing ja ngrambang meli ubad kéné kéto, Mémé tuara ja sakit, Mémé seger oger. Apang cening nawang ngudiang Mémé ngwai maboréh, maloloh, mausug apa luiré, Mémé makeneh nyayangang raga, miara déwék. Déwéké né perlu sayangang sawiréh ukudané né kasugihan paling utama. Tegarang keneh-kenehang, yéning iraga tuara ngelah lima, batis, mata, kuping, bibih miwah ané lénan apa ja dadiné iraga, sinah tusing ja manusa adanina”. “Nah ento makrana iraga perlu miara sahananing paican Widhi ané ada di déwéké. Awak, lima, batis, kuping, mata, cunguh, bibih kéto masi ané lénan perlu sayangang, apikin. Yéning sinalih tunggil paican Widhiné ento cacad, elung, képék, buta, pérot, bega miwah ané lénan, sinah idupé tusing paripurna. Ento pawakan anak lacur. Yéning suba cacad pasti tusing sida baan ngalih pangupajiwa. Gegaéné sinah lakar ngrépotin anak lénan, dadi gegéndong”. “Né jani sawiréh masan ujan, awak Méméné marasa nyem. Ento makrana Mémé ngulig boréh anget-anget, apang awak Méméné nyak anget, uwaté lemes. Piang rasané yéning suba maboréh, pulesé leplep. Mara bangun seger anggon nyemak gaé, idongan kliyad-kliyud, males tanpa awanan”. To I Dadong pepes mausug baan celengis, baas mimbuh kunyit apa ja gunané Mé?

46

Tata Basa Bali

UDIANA SASTRA

“Patuh to ning, Dadong ceningé masi makeneh nyayangang raga. Yén cara jani usug totonan patuh tekén lulur, tetujoné mresihin kulit apang satata seger. Yéning kulité tuara taén bresihin sinah lakar ucem, énggal bulénan, turmaning énggal keriput”. “Nah yéning uli sisi ragané patut upapira baan sarana ané ngranaang déwéké seger, luiré nganggon saban nuju manjus, lulur, boréh, lan usug. Cara jani ada “masauna”, manjus nganggo susu, nganggo yéh bunga. Makejang ento jalaran nyayangang raga. Sajabaning kéto, ané ka tengah dedaarané apang satata ngamertanin urip. Ané patut daar: nasi, jukut-jukutan, bébéan, tau, témpé, kacang-kacangan, buah miwah ané lénan. Eda naar ané tuara dadi daar. Inuman kerasé johin pesan. Mangaso apang cukup, pules masi acukupan”. “Nah amonto malu ning, né gulemé nyasan nebelang, duduk malu pantingané”. Kaketus saking Buku Tutur Bali Karya I Wayan Westa Kaca 74-75

Pidabdab 3 Kosa basa Indayang rereh teges ipun! 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

Matinggah teges ipun … Jumah metén teges ipun … Boréh teges ipun … Mausug teges ipun … Képék teges ipun … Pangupajiwa teges ipun … Pulesé leplep teges ipun … Gegéndong teges ipun … Mangaso teges ipun … Pantingané teges ipun …

Pidabdab 4 Nyawis pitakén Indayang cawis pitaken ring sor! 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

Napi ngawinang kedisé ngesil ngalih tongos masayuban? Ring dija Mén Sariadi ngulig boréh? Napi mawinan Mén Sariadi satata maboreh, maloloh miwah mausug? Napi mawinan iraga perlu miara sahananing paican Widhi ané ada di déwéké? Punapi panadosné yan sering maboreh? Sané prasida kabaos pérot inggih punika … Sané prasida kabaos képék inggih punika … Sané prasida kabaos bega inggih punika … Sapatutnyané iraga naar dedaaran punapi sane prasida nyayangang raga sakadi tutur Mén Sariadi? 10. Saking buku napi wacana ring ajeng kaketus?

UDIANA SASTRA Tata Basa Bali

47

Pidabdab 5 Pangresep Indik Lengkara 5.1 Lengkara Masusun Lengkara inggih punika pupulan saking makudang-kudang kruna sane sampun maduwe arti tur kasusun nganutin uger-uger lengkara. Manut ring wangunipun lengkara punika kaperang dados makudang-kudang soroh sakadi: Lengkara Tunggal miwah Lengkara Masusun. Lengkara Masusun inggih punika kalih lengkara tunggal utawi lintang sane sampun kawrediang ngwangunnyane, kaangkep dados asiki utawi dados alengkara. Lengkara Masusun kabinayang malih dados tetiga, inggih punika Lengkara Masusun Pepadan/ Sepadan, Lengkara Masusun Pepetan, miwah Lengkara Masusun Matingkat. * Lengkara Masusun Pepadan/Sepadan, inggih punika Lengkara Masusun sane lengkaran ipun kantun sapadan utawi sederajat. Lengkara puniki ketah kagabungan antuk kruna napi, nanging, sakewala, miwah sane lianan. Indayang cingakin lengkara ring sor puniki : - Bapa ngoyong ditu, tiang dini. - Nyoman jemet, nanging I Ketutne kiul gati. * Lengkara Masusun pepetan, inggih punika Lengkara Masusun sane ngutamayang mepetang wangun lengkara sane pateh, sakadi : - Carike ento mara belina. Carike ento jani suba gadeanga - Carike ento mara belina, jani suba gadeanga. * Lengkara Masusun Matingkat, inggih punika lengkara sane kawangun antuk lengkara sane paiketannyane nenten sumaih. Silih sinunggil lengkarannyane kabaos inan lengkara (induk kalimat), lengkara sane lianan kabaos pranakan lengkara (anak lengkara), sakadi : - I Bapa teka dugase I Meme sedek nyakan di paon. - I Bogol ngambul krana tusing banga pis teken bapanne. Manut ring uger-uger ipun lengkara punika kapalih dados kalih inggih punika wénten sané wangunipun sadarana miwah sampurna. Lengkara Sadarana kawangun antuk jejering lengkara miwah linging lengkara. Lengkara Sampurna kawangun antuk Jejering lengkara, linging lengkara, panandang lengkara miwah pamidartaning lengkara ( Keterangan ) Conto lengkara : 1. Mémé mabalih. 2. Mémé mabalih drama gong di balé banjaré. Manut kawigunan ring sajeroning Mémé mabalih, Mémé kabaos jejering lengkara utawi sang sané malaksana, mabalih kabaos linging lengkara utawi parilaksana sané kalaksanayang olih jejering lengkara.

48

Tata Basa Bali

UDIANA SASTRA

Yéning lengkara ring ajeng kaparakang kapanggihin sakadi ring sor : 1.

Mémé mabalih Mémé = jejering lengkara Mabalih

2.

= linging lengkara

Mémé mabalih drama gong di balé banjaré Mémé = jejering lengkara Mabalih

= linging lengkara

Drama gong

= panandanging lengkara

Di balé banjaré = pamidartaning lengkara 5.2 Lengkara Nganutin Tetuek Nganutin tetuek lengkara punika kapalih dados tigang soroh inggih punika : * Lengkara Pamidarta, inggih punika nyaritayang punapa-punapi sané karasayang, kalaksanayang miwah sané panggihin ring anak tiosan tur ring ungkur kadagingin tanda gecek (.) Upami : - Tiang mamula séla di carik. - Makesieng bayuné mara liwat di semané ibi sanja. - Ibi ada anak matabrakan di jalan Iman Bonjol. * Lengkara Pitakén, inggih punika nakénang indik punapa-punapi sané durung kauningin marep ring anak tiosan, tur ring ungkur madaging cecirén tanda pitakén (?) Upami : - Sira peséngan ragané? - Ring dija ragané magenah? - Sira sané ngaturang surat? * Lengkara Panguduh (Pituduh), inggih punika nunas pitulung utawi ngnikayang anak lian mangda nulungin utawi nglaksanayang pituduh. Taler ring ungkurnyané kadagingin tanda pituduh (!). Upami : - Luh jemakin bapa kaca di duur mejané! - Baang céléngé banyu! - Eda macanda dogén gaené!

Pidabdab 6. Pituduh! A.

Saurin pitakéné ring sor! 1. 2. 3. 4. 5.

Napi teges Lengkara Masusun? Terangang papalihan Lengkara Masusun! Tlatarang saha dagingin conto indik lengkara panguduh! Indayang surat ciri-ciri lengkara pitaken miwah lengkara panguduh punika? Indayang makarya contoh Lengkara Masusun miwah lengkara manut tetuwek pada asiki!

UDIANA SASTRA Tata Basa Bali

49

B.

Sorohang lengkarane puniki manut ring tetueknyané! 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

Muride malajah nyurat aksara Bali ring lontar. Nyen ane nyurat kakawin Dharma Suniane punika. Padiné pondonga baan jarané . Sampatang malu lulune apang kedas satondene mlajah. Tulungin je, jemakang ting ubad . Dija Ni Made martini meli sepeda jengki. Tuguné plaspasina ibi sanja. Tulungin méméne nunjel lulu di teba. Engglang gedig kulkule apang tedun kramane ke banjar. Guruné sinarengan budal saking sekolahan.

Pidabdab 7 Tugas KD 4.3 Indayang makarya conto wacana ringkes nganggén wangun kruna, wangun lengkara!

Pidabdab 8. Ringkesan Ring sajeroning malajah basa Bali para sisiané kaaptiang pisan mangda madué kawikanan mabasa lan nyurat. Wikan nyuratang sadaging pikayunan antuk Huruf Latin miwah aksara Bali. Kawikanan masesuratan punika wantah marupa silih sinunggil kawikanan mabasa sané patut kawasayang antuk parajanané sami. Kawagedan masesuratan taler kabaos kawagedan mabasa santukan sasuratan punika taler kaanggen mareraosan ring anak tiosan. Ritatkala mabebaosan nganggé basa Bali, patut akéh uning ring kruna basa Bali. Yéning panggihin, kruna basa Bali yukti akéh. Sané ngawinang akéh saantukan basa bali madrué soroh-sorohan basa, wénten soroh basa Bali kasar nyantos wangun sané pinih alus. Tiosan ring kruna alus miwah kasar wénten naler pah-pahan tiosan makadi soroh kruna dwilingga, satma miwah sané tiosan. Sasampuné uning kruna raris mlajah makarya lengkara. Lengkara inggih punika pupulan saking makudang-kudang kruna sané sampun maduwe arti tur kasusun nganutin uger-uger lengkara. Manut ring wangunipun lengkara punika kaperang dados makudang-kudang soroh sakadi: Lengkara Tunggal miwah Lengkara Masusun.

Asih ring Sakancaning Urip, Cihna Siniwi ring Hyang Kawi 50

Tata Basa Bali

UDIANA SASTRA

BAB

V ARTIKEL Kompeténsi Dasar 3.1 Memahami fungsi dan struktur wacana informasi (proposal dan artikel) beraksara Bali dan berhuruf Latin 4.1 Memproduksi satu proposal dan artikel

Indikator 3.1.1 Ngrereh imba artikel mabasa Bali saking media. 3.1.2 Ngepah artikel nganutin daging ipun 3.1.3 Latian makarya artikel 4.1.1 Makarya artikel mabasa Bali

Palajahan 1. ARTIKEL Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi) Akéh wénten babaosan utawi sasuratan nganggén bahasa Bali. Wénten ngranjing sastra utawi non sastra. Ring sor puniki jagi kabaosang sasuratan non sastra sané marupa artikel. Minab alit-alité sampun sering ngwacén artikel sané wénten ring media. Napi malih kawéntenan media mangkin nénten sawates média cétak kemanten, nanging sampun wénten media online sané ngawinang alit-alité nénten méweh sawates ngarereh artikel mabasa bali. Sadurung nglantur maosang indik artikel, indayang cawis dumun pitaken ring sor! 1. Naenin ké alit-alité ngwacén artikel mabasa Bali? 2. Ring dija naenin ngwacén artikel? 3. Artikel indik napi sané naenin kawacén?

Pidabdab 2. Ngwacén Téks Artikel Nancebang Kayon Ngabut Kayu Olih: Ni Madé Ari Dwijayanthi

Kayu mawit saking taru. Kayon mawit taler (wénten) saking kayu. Yén kénten napi suksman kayu ring kauripané? Kayu, taru, turus, napi ja wastané ten tios wantah pahan saking pailehan Sanghyang Wenang ri kala ngripta sakancan tuwuh tumuwuh ring mercapada. Punyan kayu ngicénin rasa dayuh ring sang sané ngrereh kadayuhan. Taru sakadi sampun sering kabaosang lan kasambatang, mapikenoh pisan ring guminé. Sakancan sané idup merluang kadayuhan, nika awinan taru punyan kayu sampun sapatutnyané kauratiang. Ri kala nemonin galah Saniscara Kliwon Wariga, sameton Hindu Baliné ngrayaang rahina Tumpek Pangatag. Makudang-kudang tradisi “Ngatagin”; “Mubuhin” kawéntenang anggén nyuksmayang rahinané puniki. Yukti sakadi ring silih tunggil wewengkon Bali ring Tabanan, Tumpek Pangatag kalaksanayang antuk ngatagin sakancan sarwa tumuwuh ring pretiwiné mangdané sida ngwetuang asil mageng ring rahinan Galunganné. Ngrastitiang karahayuan jagat malarapan antuk ngupapira sarwa taru. Nanging, mangkin manut gatra statistik kawéntenan alas genah taru magengé sayan ngedikang. Napi sané mawinan sakadi punika? Sangkaning sampun kirang manah manusané ngrereh genah dayuh, dayuhé mangkin sayan ngélahang ngrerehnyané. Yéning sampun madué jinah, dayuhé wénten ring jrijin tangané, wantah celek on-off dayuhé medal saking AC-né. Kayunné sané ngranayang kawéntenang taruné ngedikang, makejang saha kagentosin olih sakancan sané praktis lan élah. Kautaman kayunné sakadi ten madué genah ring atiné. Manusané yadiastun madué Tri Pramana sakadi ten maanggén, santukan pungkuran manusané ten ngawigunayang wiwékané ri kala nepasin pikobet. Yén sampun pikobeté ten katepasin antuk wiwéka pastika ten mabuat sakancan sané kakaryanin. Kénten taler ri kala sampun ten wénten pakayunan pacang nabdabin indik kawéntenan taru-taru sané nayuhin punika. Wantah cabut kayuné tancebang kayonné, payu omongan manten.

52

Artikel

UDIANA SASTRA

Pidabdab 3. Kosa basa Indayang rereh teges kruna ring sor! No. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15.

Kruna ngripta tuwuh tumuwuh mercapada dayuh ngatagin ngupapira ngélahang pungkuran wiwéka nepasin pikobet mabuat nabdabin tancebang kayon

Arti Kruna

Pidabdab 4. Nyawis pitakén Indayang cawis pitakén ring sor! 1. 2. 3. 4. 5.

Napi suksman kayu ring kahuripané? Napi mahawinan punyan kayu patut polih uratian? Ring rahina napi rarahinan Tumpek Pengatag punika kamargiang? Napi mawinan kawéntenan taru magengé mangkin sampun ngancan ngamedikang? Napi tatujon kalaksanayangnyané tumpek pangatag?

Pidabdab 5 Kerta Basa 5.1 Teges miwah cacirén artikel Panglimbak Basa Bali rahinané mangkin sampun sayan-sayan becik. Basa Bali nénten ja wantah dados basa komunikasi verbal kémanten, nanging mangkin sampun dados basa sasuratan ring sajroning wawidangan jurnalistik utawi karya tulis ilmiah. Silih tunggil wentuk karya tulis ilmiah punika marupa artikel. Ring koran, sampun akéh mangkin artikel-artikel mabasa Bali sané kawedar nyabran minggu. Kahanané puniki sané ngawinang kawéntenan Basa Bali sayan-sayan nglimbak. Nénten ja sakadi baos para janané sané dumun maosang Basa Bali pacang padem ring warsa 2020. Kawéntenan artikel mabasa Bali puniki pinaka silih tungggil cecirén Basa Bali sampun prasIda ngiring ring panglimbak aab jagat sané kabaos gloBalisasi. Artikel inggih punika sasuratan sané madaging pamineh (opini) sang sané nyurat indik pikobet utawi wicara sané dados pabligbagan ring masyarakat. Artikel matetujon nyiarang, mligbagang, miwah pinaka panglila cita sang sané ngwacén (Sumandiria, 2004:1). Artikel punika katahan maosang indik sahananing sané wénten ring sajroning pagubugan

UDIANA SASTRA Artikel

53

sang sané nyurat. Punika mawinan, napi sané kabaosang pastika sampun indik wicara utawi pabligbagan sané kantun akeh kabligbagang (up to date). Manut Mulyono (2012: 35) artikel punika wantah sasuratan sané manut kadi kahanan miwah kawéntenan data ring masyarakat (factual). Sasuratan artikel puniki madaging tata titi utawi pamargi sané prasIda muputang wicara utawi pikobet sané dados unteng babasosan ring artikel punika. Nike mawinan, sang sané nyurat artikel sepatut nyané para jana sané uning indik wicara utawi pikobet sané kasurat utawi katah kebaos ahli. 5.2 Artikel Manut Sané Nyurat miwah Kawigunan (fungsi) Artikel manut sané nyurat miwah kawigunan kakaepah dados tiga, inggih punika artikel redaksi, artikel umum, miwah artikel sponsor. Ring sor puniki pacang katlatarang saka siki. Artikel rédaksi punika artikel sané kasurat olih redaksi utawi pangremba rubrik, koran, pangremba halaman blog, utawi kolom ring majalah. Ring sor puniki conto artikel sané kaambil saking halaman blog: https://imadesudiana.wordpress.com/category/ artikel-berbahasa-Bali/. Artikel puniki kasurat olih pangremba Blog punika, indik kawéntenan kruna Soma ring sajroning kalénder Bali. Coma napi Soma? In Artikel Berbahasa Bali on 17 Januari, 2011 at 3:27 pm Warsa anyar, kalénder anyar. Wénten sesuratan “Coma”. Makumiwahg kalénder sané uratiang titiang, nyurat sakadi punika. Meled titiang ngereh, nakénang, nunasang ring buku-buku, internét, utawi genah siosan. Puniki wantah paleluasan titiang ring jagat maya, internét. Yéning saihang titiang maleluasan ring anaké sané uning (juru baos), titiang polih. Titiang polih ring situs Wikipedia. Ring situs punika kaunggahang makumiwahg-kumiwahg klompok basa indik wastan rahina. Redité, Soma, Anggara, Buda, Wraspati, Sukra, lan Saniscara wantah rahina-rahina sajeroning awuku. Punika taler kabaos Saptawara. Rahina kapertama wantah Redité. Sané kaping untat, kaping pitu wantah Saniscara. Wastan rahina ring basa Bali maiketan sareng astrologi (lelintangan) Hindu miwah basa Sanskerta lan basa turunannyané. Sajeroning lelintangan Hindu wastan rahina punika maiketan ring Surya (Rawi), Soma (Bulan), Manggala (Mars), Budha (Merkurius), Guru (Jupiter), Shukra (Venus), Shani (Saturnus). Wastan rahina punika nganutin wastan planét. Saking situs Wikipedia unggahang titiang wastan rahina sané maiketan sareng wastan rahina ring basa Bali. Kawitin titiang saking basa Sanskerta sané pinaka witnyané.Pinaka catetan mangda nénten wénten pikobet ri kala nyurat lan ngwacén, /a/ panjang kasurat antuk /aa/ lan /v/ patut kawacén /w/. Ring basa Sanskerta wastan rahina inggih punika Bhaanu Vaasaram, Indu Vaasaram,Bhauma Vaasaram, Saumya Vaasaram, Guru Vaasaram, Bhrgu Vaasaram, lanSthira Vaasaram. Ring basa Hindi (basa sané kaanggé ring India wewimiwahgan kalér) wastannyané: Ravivaar, Somavaar, Mangalavaar, Budhavaar, Guruvaar,Shukravaar,lan Shanivaar. Ring basa Mon (basa sané kaanggé ring Burma lan Thailand) wastan rahinannyané: Aaditya, Candra, Anggaara, Budhavaara, Brhaspati,Shukra, lan Sani. Ring basa Divehi (basa sané kaanggé ring Maladéwa): Aedheettha, Homa, Anggaara, Budha, Buraasfathi, Hukuru, lan Honihiru. Ring basa Kannada (basa sané taler kaanggén ring India): Bhanu Vaara, Soma Vaara, Mangala Vaara, Budha Vaara, Guru Vaara, Shukra Vaara, lan Shani Vaara. Saking seseleh punika, lugrayang titiang matetegar nuréksa wastan rahina ring basa Baliné. Sakadi unggahang titiang ring ajeng, titiang matetegar maluasan. Ring malelua-

54

Artikel

UDIANA SASTRA

san titiang polih. Kapertama, ngawit saking Redité. Rahina kakawitin antuk Surya. Surya taler kabaos Rawi, Raditya (Reditya). Redité ring basa Hindi, Ravivaar (maartos rahina Surya); basa Mon, Aaditya; lan basa Divehi, Aadheettha.Kaping kalih inggih punika Soma. Indik Soma puniki sané dados unteng bebaosan. Akéh sané nyurat “Coma”. Sakéwanten arang pisan sané ngucapang [coma]. Yéning rerehang ring lelintangan, Soma punika bulan. Soma ring basa Hindi, Somavaar (maartos rahina Bulan); basa Kannada, Soma Vaara.Kaping tiga inggih punika Anggara. Anggara basa Bali pateh pisan ring basa Mon lan basa Divehi, Anggaara; basa Hindi, Mangalavaar; basa Kannada, Mangala Vaara.Kaping pat inggih punika Buda. Basa Bali ring sesuratan Latin nénten madué /dh/. Ri kala nyurat antuk aksara Latin, /dh/ kagentosin antuk /d/. Punika mawinan /Budha/ kasurat /Buda/. Buda ring basa Bali sajajar sareng basa Divehi, Budha; basa Hindi,Budhavaar; basa Mon, Budhavaara; basa Kannada, Budha Vaara. Kaping lima inggih punika Wraspati. Wraspati puniki sering kasurat Wrespati, Warespati, lan Respati. Wraspati ring basa Mon, Brhaspati; basa Divehi, Buraasfathi. Manut para wikan ring indik basa, /b/ lan /w/ sering saling ngentosin, sakadi /batu/ dados /watu/, /bulan/ dados /wulan/ miwah sané lianan. Kaping nem inggih punika Sukra. Sukra sané sajajar wantah basa Mon, Shukra; basa Hindi, Shukravaar; basa Kannada, Shukra Vaara. Sejaroning nyurat bahasa Bali nganggé aksara Latin, /sh/ kagentosin antuk /s/. Dadosné, /Shukra/ kasurat /Sukra/. Sané kaping untat, kaping pitu inggih punika Saniscara. Saniscara sering kasurat utawi kaucapang antuk Caniscara. Saniscara mawit saking Shani (Saturnus). Ring basa Mon,Shani; ring basa Hindi, Shanivaar; basa Kannada; Shani Vaara. Yéning uratiang, wantah Saniscara puniki sané polih paweweh. Sani maweweh wara. Boya ja dadosSaniwara, sakéwanten Saniscara. Manut ilmu bunyi, kalih kruna utawi lintang yéning kajangkepang, pantaraning kruna-kruna punika sering medal bunyi sané anyar nganutin bunyi sané nampek. Sani kawewehin wara, medal /s/. Raris /w/ ring /wara/ magentos dados /c/. Punika mawinan /Saniswara/ dados /Saniscara/. Mawali ka Coma napi Soma? Indayang uratiang Saniscara, Caniscara lan Soma, Coma. Saniscara dados Caniscara santukan /c/ ring /canis/ lan /c/ ring /cara/ sajajar. Punika mawinan miwahgan antuk ngucapang lan punika sering kaanggé. Sakéwanten Soma lan Coma, manut titiang matiosan. Sampunang /s/ ring Soma kagentosin antuk /c/ dados Coma. Dadosne, sané anut wantah Soma, boya ja Coma. Artikel Umum inggih punika artikel sané kasurat olih para janané sané kasobiahang ring rubrik, koran, utawi kolom ring majalah. Ring sor puniki conto artikel mabasa Bali sané kaambil saking rubrik Bali Orti Koran Bali Post.

Tumpek wariga Tumpek Wariga sané ketah kabaos tumpek bubuh, tumpek pangatag utawi tumpek pangarah rauh ngenem bulan apisan inggih punika ring rahina Saniscara (Sabtu) Kliwon Wuku Wariga. Ring rahina tumpek puniki kalaksanayang upakara majeng ring sakancan taru utawi sarwa tumuwuh sané wenten ring tegal, sawah, jero, puri utawi gria soang-soang. Makéh anaké maosang rahina tumpek wariga puniki wantah otonan sarwa tumuwuh utawi taru. Upacara sané kalaksanayang majeng ring sakancan taru puniki suksmanyané wantah ngaturang suksma majeng ring Dewa Sangkara sané sampun ngardi sarwa taru miwah tumuwuhé ring jagaté taler ngaturang sembah bhakti mapinunas mangda kawéntenan jagaté ring Bali gemuh landuh.

UDIANA SASTRA Artikel

55

Para jana Baliné rikala tumpek wariga puniki pastika sampun mataki-taki jagi makarya bebantenan ring genah soang-soang. Napi malih tumpek wariga puniki pinaka cihna rerahinan Galungan miwah kuningan sampun jagi rauh. Nénten prasIda katepasin, samian ajeng-ajengan sané kaajeng olih para jadmané wit saking taru miwah sarwa tumuwuhé. Punika mawinan, ageng pisan kawéntenan sakancan taru miwah tumuwuhé ring jagaté. Yéning para jadma Baliné sampun sayaga ngenem sasih ngaturang sembah bakti utawi ngaturang suksma majeng ring Ida Sang Hyang Widhi nénten kabaos paripurna yening rasa suksma miwah bhakti punika kacihnayang antuk bebantenan kémanten. Sané pinih utama sané patut laksanayang ring aab jagaté sakadi mangkin inggih punika sapunapi antuk mangda kawéntenan sakancan taru sané mabuat puniki nénten rered utawi ical. Ring panglimbak jagaté sakadi mangkin, rasa éling ring kawéntenan taru pinaka urip jagat utawi ketah kabaos paru-paru dunia sampun sayan magingsir ring manah soangsoang. Yéning cingakin mangkin, para jadma Baliné sampun lali ring swadharmanné dados manusa. Napi mawinan kabaos lali ring Swadharma?, Ida Sang Hyang Widhi sané ngardi jagat miwah napi sané wénten ring jagaté ngicén manusa idep mangda para jadmané madrebé rasa éling ngemit miwah miara napi sané wénten ring jagaté, santukan yéning nénten kapiara pastika pacang kalebur utawi kapralina malih makasami sané wénten ring jagaté. Yening dumun kantun akéh alas madurgama genah sakancan sato minakadi macan, lelipi, miwah sané lianan magenah, mangkin sampun karusak, mauwah dados umah, toko, ruko miwah wawangunan sané lianan. kawéntenan alas utawi wana sampun kagentosin antuk wawangunan. Luhu sané makacakan ring margi miwah ring tukad pinaka saksi akidik pisan manah para janané jagi miara napi sané sampun kakaardi olih Ida Sang Hyang Parama Kawi. Kawéntenan blabar ageng, tsunami, linuh ngejerang jagat punika cihna Ida kroda antuk parilaksana kaon sané ketah kamargiang. Punika mawinan ring galahé sané becik puniki. Rikala sakancan taru miwah sarwa tumuwuhé kaotonin, tincapang malih rasa éling, antuk nandur malih sakancan taru sané mawiguna, sakancan tumuwuh sané prasIda ngawinang jagaté landuh. Sampunang tumpek wariga punika wantah kaanggén galah ngotonin taru sané sampun wénten utawi maurip kémanten sakéwanten sané pinih utama nandur sakancan taru miwah sarwa tumuwuh mangda prasIda ngurip jagat. Olih :Déwa Ayu Carma Citrawati

Artikel Sponsor inggih punika artikel sané kasurat pinaka jalaran nyobiahang napi sané jagi kaadol utawi katah kabaos artikel promosi. Artikel puniki katahan nénten ja panjang pisan, nanging napi sané jagi kawedar (promosiang) prasIda karesepang olih anak sané jagi matumbasan. Ring sajeroning makarya artikel patut pisan nguratiang tata basa sané jagi kaanggén. Yening jagi makarya artikel sané dagingnyané indik penelitian sapatut nyané nganggén basa ilmiah. yéning jagi nyurat artikel sané daging nyané nénten ilmiah, patut taler nganggén basa sané katah kauningin para krama Baliné, utawi nénten nganggén basa-basa sané ilmiah. Artikel ilmiah punika mapaiketan ring penelitian. 5.3 Tata cara makarya artikel Ring sajroning nyurat artikel, patut nganutin uger-uger indik nyurat artikel. Santukan artikel sané becik nénten medal saking pamargi sané miwahgan, patut katelebang napi sané dados uger-uger ring nyurat artikel. Wénten makumiwahg-kumiwahg pamargi sané patut titénin sadurungé nyurat artikel, inggih punika:

56

Artikel

UDIANA SASTRA

1. Sané patut uratiang kapartama wantah ngrereh unteng babaosan (topik) sané jagi kasurat. Inggian unteng babaosan punika sapatutné mangda nganutin aab jagat utawi kahanan pabligbagan sané kantun akéh kabaos ring kramané. 2. Risampuné ngamolihang unteng babaosan (topik) madué jagi kasurat, rarisang kaepah unteng babaosané punika dados pahan sané alitan (subtopik). Tatujoné manggda prasida ngamolihang sasuratan sané jakti-jakti nincap ring sajroning unteng babaosan. 3. Rikala makarya artikel patut nganggén basa sané sampun katah kauningin utawi basa sané miwahgan antuk ngresepang (komunikatif).

Pidabdab 6 Pituduh ! Indayang cawis pitakén saha karyanin pituduh ring sor 1. Napi punika artikel? 2. Indayang surat cecirén artikel! 3. Indayang alit-alité ngarereh siki artikel mabasa Bali ring media, raris : (a) Wacén dumun artikel punika (b) Minayang artikel punika nganutin Sané Nyurat miwah Kawigunan (fungsi) (c) Indayang surat napi unteng babaosan ring artikel punika

Pidabdab 7. Tugas KD 4.5.1 Indayang makarya siki artikel mabasa Bali!

Pidabdab 8. Ringkesan Artikel inggih punika sasuratan sané madaging pamineh (opini) sang sané nyurat indik pikobet utawi wicara sané dados pabligbagan ring masyarakat. Artikel matetujon nyiarang, mligbagang, miwah pinaka panglila cita sang sané ngwacén (Sumandiria, 2004:1). Artikel punika katahan maosang indik sahananing sané wénten ring sajroning pagubugan sang sané nyurat. Punika mawinan, napi sané kabaosang pastika sampun indik wicara utawi pabligbagan sané kantun akeh kabligbagang (up to date). Artikel manut sané nyurat miwah kawigunan kakaepah dados tiga, inggih punika artikel redaksi, artikel umum, miwah artikel sponsor.

Ngaé Baju Sikutang ka Raga

UDIANA SASTRA Artikel

57

BAB VI KASUSASTRAAN Kompeténsi Dasar 3.6 Memahami dan menganalisis pembagian Periodisasi Kasusastraan Bali dan jenis jenis karya sastra beraksara Bali dan berhuruf Latin 4.6 Mengabstraksi atau meringkas pembagian Periodisasi Kasusastraan Bali dan jenis-jenis karya sastra

Indikator 3.6.1 Nlatarang indik periodisasi kasusastraan Bali 3.6.2 Nyarca wangun sastra Bali purwa 3.6.3 Ngepah kasusastraan Bali 3.6.4 Ngrereh cecirén karya sastra 3.6.5 Ngrereh pabinan karya sastra nganutin jenisnyané 3.6.6 Ngrereh conto utawi imba karya sastra nganutin periodisasi 4.6.1 Ngringkes periodisasi karya sastra

Palajahan 1. KASUSASTRAAN BALI Pidabdab 1. Ngwangun pangresep (Apersepsi) Maosang indik basa Bali nénten prasida pasahang saking basa, aksara miwah sastra. Ring pangawit alit-alité sampun malajahin indik basa miwah aksara Bali. Sané mangkin ngiring malajahin indik sastra. Sastra Bali sayuakti makéh pisan kawéntenan ipun. Malarapan sastra punika prasida biasa miwah aksara Baliné kalestariang. Ritatkala makarya sastra sinah bahasa sané kaanggé saha kasurat antuk aksara. Kasusastraan Bali yéning selehin antuk kawéntenan ipun, yukti sampun wénten saking nguni. Wénten sané sujati mabasa Bali, wénten naler sané nganggé basa tiosan sané karanjingang ring sastra Bali saantukan pamuputnyané sastra miwah basa punika kalestariang ring Bali. Sadurung nglantur maosang saindik-indik karya sastra Bali punika, indayang cawis pitakén ring sor! 1. 2. 3. 4. 5.

Napi sané kauningin indik kasusastraan Bali? Napi conto kasusastraan Bali? Ring dija prasida manggihin kasusastraan Bali? Napi wigunan kasusastraan Bali? Sira pangawi kasusastraan Bali sane kauningin?

Pidabdab 2 Ngwacén Téks ( conto salah satu karya sastra Puisi /prosa ) PRABU RANCANG KENCANA Kacritayang ring panegara Rancang Kencana madeg Prabu mapasadnya Sri Mahardika Dandanbéla, madué rabi kakalih, pepadané maparab Déwi Ratnaning Rat, malih siki rabin Ida I Galuh Ajeng. Kautus reké Ki Patih Adipati antuk Ida Sang Prabu ngarereh ulam mas antuk pangerempinin Ida Parami Swari: Dewi Ratnaning Rat. Sadurung dané Ki Patih rauh ngaturang ulam mas, sagét semengan I Galuh Liku nanginin Patih Warjawa praya ngéka naya mangda Dewi Ratnaning Rat prasida kausir saking Puri sapisanan Patih Warjawa prasida ngentosin Ki Patih Adipati. Patih Warjawa tan lian tuah patih congkak sané siaga ngisinin daya corah I Galuh Liku. Gelisang carita, busanan Ki Patih Adipati saha keris dané kagenahang ring pamereman Ida Dewi Ratnaning Rat rikanjekan Ida ngiring mabebaosan. Irika raris I Galuh Liku matur ring Ida Hyang Prabu yéning Dewi Ratnaning Rat mamitra sareng Ki Patih Adipati. Irika Ida Sang Prabu menggah tan sipi raris ngawéntenang pasamuan. Ki Patih Adipati sané miragi suaran kulkul puriné ngebut raris gegéson budal saha makta ulam emas wantah kekalih. Wawu kabukak kamarnyané busanan kaagungan dané ical, kandugi kuaca saking rauh mamancing kaanggén tangkil. Irika Sang Prabu merang atanya lawan Ki Patih Adipati, saha nigtig mutput saha katuding-tuding. Ping kuda ngaturang indik, taler Ida Sang Prabu merang raris penyingakan dané Ki Patih Adipati kaluntik panadosné buta kalunta-lunta késah saking puri.

UDIANA SASTRA Kasusastraan

59

I Galuh Liku naler durung puas kayun dané saantukan Dewi Ratnaning Rat durung kausir saking puri. Antuk aturé manis raris Ida Sang Prabu nyiksa Dewi Ratnaning Rat sané jempiahjempiuh nénten uning ring unduk. Raris Dewi Ratnaning Rat sané kantun mobot 4 sasih jagi kapademang ring alas Pandan Sekaré. Ritatkala dadan Ida kasuduk, raris medal anak alit wadon. Irika raris Patih Bela Sungkawa rauh patih tiosan mawali saha matur ring Ida Sang Prabu yéning Ida Prami sampun séda. Tan dugi liangné I Galuh Liku saantukan nénten wénten nyaihin okannyané ngantinin Ajin Ida madeg Ratu ring puri. Kacrita mangkin sampun duur okan Ida makakalih, sané ring alas maparab “Dewi Candrakirana” ring puri mapeséngan “I Galuh Ajeng”. Baosang mangkin Ida Prabu ring Singosari madué putra asiki maparab Panji Kertapati. Panji Kertapati kanikayang ngarereh rabi sadurung ngentosin Ajin Ida nyegjegang kaagungan ring singosari. Pangandikan Ajin ida mangda mingsikiné kaamét rabi, inggih punika putra papadan Ida “Dewi Ratnaning Rat”. Sadurungé rauh ring purian, ring tengahin alas Radén Panji Kertapati kacunduk sareng I Nyoman Sekar. Kajegégan Nyoman Sekar ngawinang Radén Panji Kertapati majanji ring kayun jagi mamadik kaanggén rabi. Raris mamargi naler Panji Kertapati lunga ka puri tangkil ring paman ida saha makta séwalapatra. Gelisang carita séwalapatra sampun katur, raris kawacén indik jaga nemuang okan ida soang-soang. Nanging munggah ring surat mangda okan Ida Prami. Mangda nénten panjang atur, raris okan I Galuh Liku katurang ring rakané saha kanikain medal matemu sareng Raden Panji Kertapati. Kandugi ibuk pakayunan Ida Anak Agung Putra saantukan I Galuh Ajeng kalintang bocok nénten masaih kasarengin kapradnyanan miwah kabagusan Ida. Kacrita mangkin ring tengahin margi, makayun-kayun Ida nuju umah ipun I Nyoman Sari praya nyihnayang kayun antuk seneng ring ipun tur kasanggupin dados rabi. Nanging Ajin Ida Panji Kertapati nénten setuju apan nénten wenang dados rabi saantukan ipun wang jaba. Gelisin carita I Galuh Ajeng sané nguningin indiké punika ngutus patih saha panadosné I Nyoman Sekar kakurung ring puri. I Galuh Ajeng raris matur sareng Raden Kertapati yéning Nyoman Sekar makrangkéng ring puri. Irika sedih Ida Raden Kertapati, nanging ajahan medal naya markup Ida kayun ring I Galuh Ajeng, raris budal ka Puri Rancang Kencana. Antuk naya singid Ida Kertapati ngutus patih lingsir mangda Nyoman Sekar prasida medal saking tutupan wenginé mangkin. Gelisang carita Ni Nyoman Sekar medal saking puri luntang-lantung nénten uning margi sagét wénten ring gumi Pancala. Irika wénten raksasa kakalih saha makeneh lakar nadah I Nyoman Sekar. I Nyoman Sekar prasida ngasorang raksasa punika, raris ngawinang I Nyoman Sekar madeg bupati saha busana laki maparab Sri Antariksa. Sasampun Nyoman Sekar madeg prabu ring panegara Mentiwi, irika kerta raharja jagaté. Kacrita mangkin Ida Raden Kertapati ngiring pangandikan Ajiné jagi ngiring marabi sareng I Galuh Ajeng. Sané mangkin ngarauhang bupati sawewengkon wewidangan Ida, punika taler wewidangan ring genah Prabu Antariksa. Raris kacrita Prabu Antariksa polih galah ngaturang sasolahan, ring ajeng pengantén Ida nyabut destar nyantos rambutné mangrawé. Irika kauningin raris kawiaktian ipun I Nyoman Sekar. Kasesed raris katakénin. Irika Nyoman Sekar ngturang saindik-indik yéning ibun Ida maparab Diah Ratnaning Rat. Raris katunasin mangda ibun Ida rauh saha matutang indiké punika. Gelisin carita lamakané durus Ida Panji Kertapati marabian ring Nyoman Sekar sané sujatiné maparab I Diah Candra Kirana. I Galuh Ajeng raris nyuduk raga, asapunika taler biangnyané I Galuh Liku kasuduk olih patih-patihé sami saantukan sampun malaksana corah ring puri. Saking Kumpulan Drama Ketut Putru

60

Kasusastraan

UDIANA SASTRA

Pidabdab 3 Kerta basa Indayang rereh artin kruna ring sor! No

Kruna

1.

késah

2.

mobot

3.

ngéka naya

4.

congkak

5.

krangkéng

Arti

Pidabdab 4 Nyawis pitakén Sasampuné ngwacén silih tunggil satua panji ring ajeng, mangkin indayang cawis pitaken ring sor nganutin wacana! 1. Napi murdan satua panji ring ajeng? 2. Sira sané malaksana corah ring purian? 3. Napi mawinan Ida Panji Kertapati nénten kalugra ngambil rabi I Nyoman Sekar? 4. Ring panegara napi I Nyoman Sekar madeg ratu? 5. Punapi panadosné I Galuh Liku?

Pidabdab 5 Pangresep Indik Kasusastraan 5.1 Teges kasusastraan Yéning selehin daging artos parinama kasusastran wantah mawit saking kruna lingga sastra. Kruna sastra (úàstra ; sanskrit) pinaka wangun pasang pageh ring sajroning basa Bali, polih pangater [su -] raris polih konfiks [ka - an] dados kruna tiron kasusastraan. Kruna sastra sané mateges ‘ajah-ajahan’, ’kawruhan’, polih pangater [su -] sané mateges ‘luih’, ’becik’, miwah konfiks [ka - an] sané nyinahang artos kawéntenan. Dadosnyané kruna kasusastran mateges kawéntenan utawi kawruhan sané luih utawi becik tur mabuat. Ring sajroning panglimbakannyané, kasusastran Bali salian sané katami marupa kasusatran kuna, sané nganggé basa : Jawa Kuna, Kawi, Jawi Tengahan, Bali Kawi, taler wénten sané nganggé basa Melayu miwah sasak. 5.2 Klasifikasi / pepalihan kasusastraan Bali purwa Sastra Bali Purwa inggih ipun sastra sane sampun wenten duk ilu tur pidagingane ngunguhang pitutur sane luwih. Kasusastran Bali Purwa wenten sane mawangun gancaran wenten sane mawangun puisi. Gancaran inggih punika kekawian utawi karangan sane bebas sane nenten kaiket antuk uger-uger. Kasusastran Bali Purwa sane mawangun gancaran minakadi : 1. Satua-satua Bali sane kapupulang ring “Kembang Rampe Kasusastran Bali Purwa” sane kapupulang olih I Gusti Ngurah Bagus sareng I Ketut Ginarsa, sakadi : * Mahabharata olih Bhagawan Byasa.

UDIANA SASTRA Kasusastraan

61

* Satua Ni Diah Tantri olih I Made Pasek. * Tunjung Mekar olih I Ketut Sukrata. Puisi ring sajeroning Kasusastraan Bali Purwa kabaos tembang. Papalihan tembang manut papalihan I Gusti Ketut Ranuh minakadi : 1. Sekar Rare (Gegendingan) Gending Rare upami : juru pencar, jenggot uban, made cenik, mati delod pasih, miwah sane lianan. Gending Jejangeran upami : putri ayu, siap sangkur, majejangeran, miwah sane lianan. Gending Sangiang upami : puspa panganjali, kukus arum, suaran kembang, miwah sane lianan. 2. Sekar Alit (Tembang Macapat, tembang alit, utawi tembang sinom pangkur). Sekar Alit kawangun tur kaiket antuk uger – uger pada lingsa. Padalingsa inggih punika kecap wanda miwah wangun suara ring panguntat sajeroning acarik lan akeh carik sajeroning apada. Uger – uger punika minakadi: •

Guru Wilangan

: Uger – uger wanda sajeroning acarik



Guru Dingdong ik

: Uger – uger wangun suara ring panguntat sajeroning acar-



Guru Gatra

: Uger – uger katah carik sajeroning apada

3. Sekar Madya (Kidung utawi Tembang Tengahan), punika taler marupa kakawian utawi karangan sane kawangun antuk sekar madia makadi kidung Tantri, kidung Sri Tanjung, miwah sane lianan. Kidung punika yening tetesin malih wenten sane marupa : •

Kidung sane ngangge tembang macapat. Basa sane kaanggen marupa basa tengahan sakewanten kawangun antuk tembang macapat makadi : Kidung Ranggalawe, Kidung Sri Tanjung, Kidung Pamancangah Dalem, Kidung Amad Muhamad, Kidung Kaki Tua, msl.



Kidung sane nganggen kidung sujati makadi : Malat, Wargasari, Alis-alis Ijo, Tantri, msl.

4. Sekar Agung (Kekawin, Tembang Gede utawi Wirama) inggih punika kakawian utawi karangan sane kawangun antuk wirama makadi: •

Kekawin Ramayana olih Empu Yogi Swara.



Kekawin Bharata Yudha olih Empu Sedah miwah Empu Panuluh.

 Kekawin wøprøtpqêÿ

sumuk¦wtptê§

62

Kasusastraan

:/- 0 - / - 0 - / 0 0 / ,8, : /- - - / - 0 - / - 0 / ,8,

UDIANA SASTRA

Artos 1, útuæohotlrpn,

k(oyêos&phpg)h)n/, smpy/tnáwyk)n, r&stÙoamytuwø>

Antengé anggon jalaran Asing pakaryan mangda pagehang Paricédané sàmpunang kardin Pitui ring buron nista punika

Kaketus saking buku Ràmàyaóa Kakawin miwah tegesipun 1 Kaca 52. 5.3 Klasifikasi / pepalihan kasusastraan Bali anyar Kasusatraan Bali Anyar nganutin pamargin panglimbakang kasusastraan Indonesia baru. nanging kawentenan tan sawibuh kasusastraan Indonesia. Yadiastun asapunika, macihna kasusastraan Baline kantun maurip, urip gridip –gridip, ngacan sue dumadak malih nglimbak, ngansan seger. Sakadi sampun kateralatarang ring ajeng Kasusastraan Bali Anyar kakawitin antuk tahun 1931 , maciri antuk novel “ Nemu Karma “ olih I Wayan Gobyah. Kasusastraan Bali Anyar kawangun antuk : 1. Puisi Bali Anyar 2. Novel ( roman ) 3. Cerpen Bali Anyar 4. Drama Bali Anyar 5.4 Imba Cerpen Bali Anyar

Kangen Cahyan Purnama Kadasa ngalangin akasaning segara ring petengé punika. Jegég ayusakadi paras Betari Ratih né turun ka mercapada makta bintang macanda ring gumuruh ombak pasisi Meulaboh, Daérah Istiméwa Acéh. “Adi, bli rindu pesan kapining Adi.” Sandia punika, suaran kidung Bramara Ngisep Sari ngumbara saking pangeras suarané ring pura. Miik dupa lan sekar ngulikubin buana, kija ja paliaté wantah anaké makamben maudeng né kacingak, makta canang, banten, maciri sampun rahinan ring gumi padésaan.

UDIANA SASTRA Kasusastraan

63

Gedé Landi tuun uli mobilné, laut gegéson menék undagan umahné. “Pak Dé, ajak onyang mulih?” “Yéh, Gedé…. Aa, Pak Dé malunan i tuni ngajak Mé Adéné, to adi-adiné durian, mara ja neked. Gedé uli hotél né busan?” “Aa né Pak Dé, aget masi maan permisi busan uli atasané.” “Dé, mara teka? Antianga to ajak Ayu di mrajan.” Kénten baos Mé Adéné, ngranayang ipun gegéson ka mrajan. Raris medal saking jeroan, anak istri maparas ayu makenyem manis ring raganipun. “Ayu….” “Sayang, si kecil nakénin Bapak né uli tunian.” Raos alus tis sané metu saking bibih tipis, makamiwah panyingakan sané ngucapang tresna satia tan pawates punika ngawinang Gedé Landi kangen manahné laut ngusap, ngecup sirah kurenanipuné punika. Naler i pianak sané kantun wénten ring belingan né sampun matuuh kutus bulan. “Bapak driki sayang….” Ring beten galang sundar Purnama Kedasa peteng nika, Gedé Landi lan kulawarga ngaturang sembah bakti. Ujan krébék ring tengah lemengé punika sakadi nyiriang ibuk ati, sami pada tegang nyantosang pesunné Bapak Dokter saking ruang operasi bersalin. “Pak, sapunapi somah miwah pianak tiang, Pak?” Gegéson Gedé Landi nyagjagin laut matakon indik kondisi kurenan miwah pianakné ring dokter sané wau san medal saking ruangan operasi. “Anak Bapak istri, lahir slamet, nanging nunas ampura, niki wantah perjuangan berat. Tim dokter sampun ngutsaha maksimal, kémaon titiang nunas pangampura riantukan ibunné i anak nénten sida kaslametang.” “Ayu….” “Dé…! Landi…!” “Éh, Wayan…. Ah ada apa Yan…?” Suara punika ngentenang Gedé Landi saking lamunanné. “Yéh, raga né benehné matakon, ada apa né jeg dini kadidian, paling takonanga ngajak jéndral manajeré busan. Kenapa Yan?” “Icang inget ngajak Ayu.” “Dé, icang ngerti cai sayang ajak Ayu, tapi Ayu pasti menyayangkan yén kanti nepuk kondisi cai cara jani kakéné! Dé, inget perjuangan i raga kanti maan posisi melah buka jani kakéné. Inget né jani cai né wantah calon pengganti manajeré dini, uli mani kanti buin aminggu dadi masa ujian cainé, kaserahin tanggung jawab total ngoperasiang hotélé ené! Ditu lakar ngenah apaké cai mula pantes lakar kaanggon manajer utama! Eda kanti perjuangan né uli beten-beten sesajan ento dadi percuma.” Gedé Landi wau ja neked di kos-kosanné sané tuah mapaekan sajan ngajak hotél tongosné ngrereh pangupa jiwa duang tiban niki. Inget ipun dinané benjang wantah dina otonanné Gék Ayu, pianak tunggalipun né kakalahin merantau ka Meulaboh saking duang tiban né pidan.

64

Kasusastraan

UDIANA SASTRA

Kenyel, sepi lan rindu maadukan ring tangkahné, Gedé Landi nyadédéh di kursiné. “Sayang, niki minum dumun toyané, wus nika wau masiram, laut sembahyang, hem….” “Ayu….” Tan sida antuk nyambatang kangen, bagia pisan manahne nyingak paras nika, Ayu kurenanipun, sané jegég, manis makenyem ring sampingné maktaang ipun agelas toya putih. Seger lega karasa toya punika, nanging sagétan kurenanipun sampun nénten wénten ring sampingné, Gedé Landi pesu uli kamarné, paling ngelunin, nanging tan ja wénten anak nyautin. Suaran ombak gumuruh ring pantai selatan, Landi malaib mrika. I rika ipun nyingak, nénten ja Ayu kurenanipun, kémaon anak alit, moglong pisan, parasné pateh pisan sakadi muanné Ayu kurenanné. Landi tangkejut. “Gék… Ayu…?” “Papah… pah….” Gedé Landi enten uli ipianné, kari peteng, galahé ngenjek jam solas waktu Indonésia bagian barat. Ipun uning galah jam roras wénten penerbangan terakhir ka Dénpasar sané transit dumun ring Jakarta. Nanging neked ring bandara kabaosang tiket sami sampun telas maadol. Inget ipun rahina mangkin tuah rahina Natal turin liburan akhir pekan, minab samian pada liburan ka luar provinsi. Yéning enyak ngantosang, benjang ngedas lemahné wénten penerbangan ka Dénpasar. Ipun mutusang nginep ring air port. Penerbanganipun mamarga becik, sané kapertama saking duang tiban ipun malih ngenjek natah Bali, ngirup hawa Bali. Galah nika jam dasa semeng ring Bali, wantah kirang langkung jam solas ipun pacang neked ring Tabanan. Ring marginé ipun nyingak akéh anak-anaké magrudugan, sakadi gresiuh turin samian wénten ring ajeng télevisiné, sakadi wénten kajadian penting, nanging ngekoh atiné nakonin sopir taksiné sané siep cara bedogol uli tuni, buka liu ané kenehanga. Neked I Gedé Landi di umah palekadanné, nénten ja bas liu melénan ngajak duang tiban i pidan, sajabaning entik-entikané né ngancan ngabetang, turin nguda ja suung mangmung, dija pada né lénan? Dingeh ipun ramé di mrajan, sakadi wénten anak ngamedalang upakara. “Napi sampun kaotonin nika Gék Ayu…,” pinehné. “Om Swastyastu…!” Gedé Landi macelep ka tengahing mrajan sané sampun kosek olih kulawarga lan para nyama. Né mangkin sami bengong, sami siep nyingak Gedé Landi. “Bli Gdé…! Mé… Pa… Bli Gdé enu idup…!” Cingakipun adinné I Ratih, laut I Mémé né nyagjagin, malekuk tur ngeling sigsigan. Sami nyamané maekin Gedé Landi. Semeng nika wangsa Indonésia berduka, sawetara jam kutus liwat limolas menit pasisi kelod Acéh sami rata ngajak tanahé, grubug agung né kabaos Tsunami nika ngawinang akéh jatmané padem, wénten satak tali liunné sawané kaanyudang olih toya ageng segarané maadukan sareng benyah-benyahan wangunané. Hotél genahné Gedé Landi magaé tuah nyisaang tiang-tiangné kémanten, napi malih kos-kosanné tuah telah tan masisa. Timpalné Landi, I Wayan Putra slamet, diastun sami artanné ical, nanging samian para tamiu hotélné lan timpal-timpal kerjané padem maurug i rika. “Dé…! Bapa, Mémé, Pak Dé ajak makejang dini engsek mara ningeh beritané ento.” “Pak Dé, tiang ongkona mulih ngajak Ayu lan Gék.”

UDIANA SASTRA Kasusastraan

65

Né mangkin pianakné sampun sirep di sangkolanné. “Gék, Bapak kangen ngajak Gék!” Tan pasangkan pianakné punika makenyem. Olih: I Putu Agus Sutrarama

5.5 Imba Puisi Bali Anyar Paid Tiang Paid tiang tindakan batisé Ngalahin ukudan sasihé Ngipekin kalah Sisan-sisan kenehé suba kacamputang Pakpak katelahang Apanga tusing taén buin Ngurimik ipit ngumbar kita Paid tiang makejang Ngejohin sasih Ané tusing taén bakatang Paid tiang makejang Nguberin sasih Ané tusing taén gelahang Camput mapaid Telah-telahang kauluh. olih : I Wayan Paing

Pidabdab 6 Pituduh ! Indayang selehin daging karya sastra sané kasurat ring kiwa, raris pasangang antuk wewidangan ipun sané kasurat ring tengen! Geguritan Sampik Ing Tay

Kidung Jerum Kundangdya Pupuh Semarandana Satua Ketimun Mas Ginada Basur

Cerpen Gedé Ombak Gedé Angin Satua I Belog

Novel Malancaran ka Sasak Kakawin Atma Prasangsa

66

Semut-semut Api

Kasusastraan

UDIANA SASTRA

Puisi/ Tembang

Prosa/ Gancaran

Pelajahan 2. CIRI MIWAH IMBA KARYA SASTRA Pidabdab 1 Ngwangun pangresep (Apersepsi) Yéning ring ajeng wantah maosang indik teges miwah papalihan karya sastra Bali, sané mangkin jagi kabaosang indik ciri utawi imba karya sastra Bali. Akéhnyané wénten jenis karya sastra Bali, ngawinang wénten naler pabinanipun pinaka cecirén saking sastra punika. Mangda sayan élah nguningin daging sastra, patut nguningin dumun wastan saking karya sastra punika nyantos uning ring cecirén ipun. Sadurung nglantur, indayang cawis dumun pitakén ring sor! 1. 2. 3. 4.

Sira sané naenin ngwacén karya sastra? Yening naenin, karya sastra napi sané kawacén? Asapunapi wentuk karya sastra punika? Napi kémanten daging karya sastra punika?

Pidabdab 2. Ngwacén Téks ( conto salah satu karya sastra puisi dll)

hendradwikayana.files.wordpress.com

ULI SANUR KA PEKEN BADUNG Tiang tusing lakar makelid Krana dini mula tiang ngalih idup Apaké anaké ngorahang Entungin tiang aji kuping bongol Idup tiangé ben ngindang Ngindeng kema-mai ngalih ané belus Tusingké nawang? Apaké ané belus ento? Cawis tiang padidi Ané belus to, ané setata ngaé tiang maaduhan Ané belus to, ané setata ngaé tiang mataagan Ané belus to, ané setata ngaé tiang nigtig awak, nyambak sirah Ané belus to, ané setata alih tiang ngindeng, ngindeng kema-mai Uli bucu kanti ka bucu Uli semengan nganteg semengan Kanti sirah tiangé tusing marasa sirah Kanti tiang nyelepetég baan kenyelé, di bucun pekené. Kakripta olih : Ni Made Ari Dwijayanthi Kakutip saking Pupulan Puisi Bali Modern “Denpasar lan Don Pasar”

UDIANA SASTRA Kasusastraan

67

Pidabdab 3. Kerta Basa Indayang rereh artin kruna sané macétak séndéh ring sor! 1. Tiang tusing lakar makelid 2. Idup tiangé ben ngindang 3. Cawis tiang padidi 4. Ané setata ngaé tiang mataagan 5. Kanti tiang nyelepetég baan kenyelé

Pidabdab 4 Nyawis pitakén Indayang wacén saha resepang daging puisi “Uli Sanur ka Peken Badung”, raris cawis pitakén ring sor! 1. Napi sané kabaos belus olih pangawi? 2. Manut pikayunan alit-alite, sapasira tokoh tiang sané wénten ring puisi? 3. Sira pangripta puisi ring ajeng? 4. Saking buku napi puisi ring ajeng kakutip? 5. Indayang surat manut panampen alit-alité indik napi bantang babaosan sané wénten ring puisi punika?

Pidabdab 5. Pangresep Indik Ciri miwah Imba Karya Sastra 5.1

Imba miwah Ciri -cira karya sastra Bali Purwa

Kasusastran Bali Purwa wénten sane mawangun gancaran wénten sane mawangun puisi. Gancaran inggih punika kekawian utawi karangan sane bébas sané nénten kaiket antuk uger-uger. Kasusastran Bali Purwa sane mawangun gancaran minakadi : 1. Satua-satua Bali sane kapupulang ring “Kembang Rampe Kasusastran Bali Purwa” sane kapupulang olih I Gusti Ngurah Bagus sareng I Ketut Ginarsa. 2. Mahabharata olih Bhagawan Byasa. 3. Satua Ni Diah Tantri Olih I Made Pasek. 4. Tunjung Mekar olih I Ketut Sukrata. 5. Miwah sane lianan. Tiosan ring gancaran taler wénten puisi. Puisi ring sajeroning Kasusastraan Bali Purwa kabaos Tembang. Pepalihan tembang manut pepalihan I Gusti Ketut Ranuh minakadi : 1. Gegendingan • Gending Rare upami : juru pencar, jenggot uban, made cenik, mati delod pasih, miwah

68

Kasusastraan

UDIANA SASTRA

sane lianan. • Gending Jejangeran upami : putri ayu, siap sangkur, majejangeran, miwah sane lianan. • Gending Sangiang upami : puspa panganjali, kukus arum, suaran kembang, miwah sane lianan. 2. Tembang Macapat, taler kawastanin sekar alit, tembang alit, utawi tembang sinom pangkur. Tembang macapat akehnyane wenten dasa soroh makadi : • Pupuh Dangdang Gula. • Pupuh Sinom. • Pupuh Durma. • Pupuh Pangkur. • Pupuh Mijil. • Pupuh Semarandana. • Pupuh Pucung. • Pupuh Ginada. • Pupuh Ginanti. • Pupuh Maskumambang. Tembang macapat punika sajeroning kasusastraan prasida kaanggén ngwangun geguritan. Geguritan inggih punika kakawian utawi karangan sané kawangun antuk tembang macapat. Upami : • Geguritan Sampik Ingtai, nganggén tembang macapat campuran, olih Ida Ketut Sari. • Geguritan Jaya Prana, nganggén tembang macapat ginada kémanten, olih I Ketut Putra. • Geguritan Basur, nganggén tembang ginada kémanten, olih Ki Dalang Tangsub. • Geguritan Sucita miwah Subudi, nganggén tembang macapat campuran, olih Ida Bagus Ketut Jelantik. • Geguritan Tamtam, nganggén tembang macapat campuran, olih I Ketut Sangging. • Miwah sane lianan. 3. Kidung utawi Tembang Tengahan utawi Sekar Madia, punika taler marupa kakawian utawi karangan sané kawangun antuk sekar madia makadi kidung Tantri, kidung Sri Tanjung, miwah sane lianan. Kidung punika yening tetesin malih wenten sane marupa: • Kidung sane nganggén tembang macapat. Basa sane kaanggén marupa basa tengahan sakéwanten kawangun antuk tembang macapat makadi : 1. Kidung Ranggalawe. 2. Kidung Sri Tanjung. 3. Kidung Pamancangah Dalem. 4. Kidung Amad Muhamad.

UDIANA SASTRA Kasusastraan

69

5. Kidung Kaki Tua, miwah sané lianan. • Kidung sane nganggén kidung sujati makadi : 1. Kidung Malat. 2. Kidung Wargasari. 3. Kidung Alis-alis Ijo. 4. Kidung Tantri, miwah sané lianan. 4. Kekawin utawi Tembang Gedé utawi Sekar Agung utawi Wirama inggih punika kakawian utawi karangan sané kawangun antuk wirama makadi: • Kekawin Ramayana olih Empu Yogi Swara. • Kekawin Bharata Yudha olih Empu Sedah miwah Empu Panuluh. • Kekawin Arjuna Wiwaha olih Empu Kanwa. • Kekawin Sutasoma olih Empu Tantular. • Kekawin Siwaratri Kalpa olih Empu Tanakung. • Kekawin Semarandhana olih Empu Darmaja. • Kekawin Gatotkaca Sraya olih Empu Panuluh. • Kekawin Writtasancaya olih Empu Tanakung. • Kekawin Negarakethagama olih Empu Prapanca. • Kekawin Kresnayana olih Empu Triguna, miwah sane lianan. Tiosan ring Kekawin wénten taler palawakya. Palawakya inggih punika karya sastra prosa liris utawi gancaran namun kawacén antuk tembang sané maiketan ring tata titi ngwacén basa Jawa Kuna minakadi épik Mahabrata miwah kanda sané mawit saking Ramayana. Kasusastraan Bali Purwa yéning cutetang prasida manggihin imba/ cecirénnyané sakadi puniki: 1. Arang madaging wastan pangawi 2. Akéhan nyritayang indik karma phala sané prasida anggén sasuluh idup 3. Ketahnyané kaiket antuk uger-uger 4. Sasuratan sané asli kantun makehan kasurat nganggén aksara Bali 5. Karya sastra nénten kaadol, saha tan prasida kaajinin antuk jinah. Makarya utawi ngwacén karya sastra wantah kaanggén nglimurang manah saha masenengseneng. 5.2

Imba miwah Ciri -ciri karya sastra Bali Anyar

Pateh sakadi karya sastra Bali Purwa, karya sastra Bali Anyar taler wénten marupa puisi miwah prosa. Ring sor puniki pinaka imba karya sastra Bali Anyar inggih punika:

70

Kasusastraan

UDIANA SASTRA



Sasih Karo Ring Bali olih I Made Taro.



Galang Bulan olih K. Putra.



Paid Tiang olih I Wayan Paing,msl.

www.denpasarkota.go.id

 Puisi Bali Anyar minakadi

 Novel Bali Anyar minakadi : •

Nemu Karma ( 1931 ) olih I Wayan Gobiah.



Malancara Ka Sasak ( 1935 – 1939 ) olih I Gede Srawana ring majalah Djatajoe



Katemu Ring Tampaksiring olih Made Sangra, msl.

 Cerpen Bali Anyar minakadi •

Ketemu Ring Tampak Siring olih I Made Sangra



Leak Lemahan olih Djelantik Santa



Majogjag olih Djelantik Santa, msl.

 Drama Bali Anyar minakadi •

Kirana ( Drama Anak – Anak Th. 2005 ) olih I Nyoman Wanda (Pondok Temu Wutu Br. Treges Gianyar )



Gusti Ayu Klantir (1999) olih A Wijat S. Ardi ring buku “Gending Girang Sisi Pakerisan”,msl.

Imba utawi cecirén kasusastraan Bali Anyar inggih punika : 1. Pastika madaging wastan Pangawi 2. Akéh nyritayang indik kawéntenan kahuripan para janané mangkin 3. Kabaos bebas, saantukan nénten kaiket antuk uger-uger 4. Samian kasurat nganggén tulisan latin 5. Karya Sastra Anyar sampun makéhan kaadol, punika mawinan karya sastra prasida kaajinin antuk jinah.

Pidabdab 6 Pituduh ! Indayang pupulang judul karya ring sor: 1. 10 murdan Geguritan 2. 10 murdan Kidung 3. 10 murdan Kakawin 4. 10 murdan Novel kasarengin wastan pangarang miwah tahun terbit

UDIANA SASTRA Kasusastraan

71

5. 10 murdan Cerpén kasarengin wastan pangarang miwah tahun terbit 6.

Indayang rereh murdan karya sastra ring ajeng tiosan ring sané sampun wénten ring contoh!

Pidabdab 7 Tugas KD 4.6.1 Indayang makarya skéma indik kasusastraan Bali! ........................................................................................................................................................... ........................................................................................................................................................... ........................................................................................................................................................... ........................................................................................................................................................... ........................................................................................................................................................... ........................................................................................................................................................... ...........................................................................................................................................................

Pidabdab 8. Ringkesan Yéning selehin daging artos parinama kasusastran wantah mawit saking kruna lingga sastra. Kruna sastra (úàstra ; sanskrit) pinaka wangun pasang pageh ring sajroning basa Bali, polih pangater [su -] raris polih konfiks [ka - an] dados kruna tiron kasusastraan. Kruna sastra sané mateges ‘ajah-ajahan’, ’kawruhan’, polih pangater [su -] sané mateges ‘luih’, ’becik’, miwah konfiks [ka - an] sané nyinahang artos kawéntenan. Dadosnyané kruna kasusastran mateges kawéntenan utawi kawruhan sané luih utawi becik tur mabuat. Ring sajroning panglimbakannyané, kasusastran Bali salian sané katami marupa kasusatran kuna, sané nganggé basa : Jawa Kuna, Kawi, Jawi Tengahan, Bali Kawi, taler wénten sané nganggé basa Melayu miwah sasak. Kasusastraan Bali Purwa sané marupa gancaran wénten satua, yéning sané marupa puisi utawi tembang prasida kakepah malih dados sekar raré, sekar alit, sekar madya miwah sekar agung. Yéning Kasusastraan Bali Anyar kawangun antuk Puisi Bali Anyar, Novel ( roman ), Cerpen Bali Anyar miwah Drama Bali Anyar.

Plapanin Malaksana Song Bedudané Patut Titinin

72

Kasusastraan

UDIANA SASTRA

BAB

VII

ANALISIS SASTRA Kompeténsi Dasar 3.7 Menganalisis dan mengaplikasikan teks Puisi Bali Modern , Puisi Bali Tradisional atau Sekar Alit (Pupuh Durma, Sinom, Semarandana), Sekar Madia dan geguritan yang beraksara Bali dan berhuruf Latin 4.7 Memproduksi satu bait pupuh Durma dengan tema tertentu

Indikator 3.7.1 Ngwacén teks Puisi Bali Modern 3.7.2 Ngrereh amanat Puisi Bali Modern 3.7.3 Makarya conto Puisi Bali Modern 3.7.4 Ngwacén teks naskah Sekar Alit pupuh Durma ,Sinom ,Semarandana 3.7.5 Nlatarang padalingsa Sekar Alit pupuh Durma ,Sinom ,Semarandana 3.7.6 Makarya teks Sekar Alit pupuh Durma ,Sinom ,Semarandana 3.7.7 Ngwacén teks geguritan 3.7.8 Nerjemahang geguritan 3.7.9 Ngrereh daging pokok geguritan 3.7.10 Nlatarang indik Sekar Madya 3.7.11 Nyarca jenis-jenis Sekar Madya 3.7.12 Ngidungang Sekar Madya 4.7.1 Makarya siki bait pupuh Durma

Palajahan 1. Analisis Puisi Bali Anyar Pidabdab 1. Ngwangun pangresep (Apersepsi) Ritatkala malajahin sastra, akéh pisan sané mabuat prasida kapolihin irika. Punika ngawinang akéh anak maosang sastra punika prasida dados panuntun sapisanan suluh idup. Sakadi sané sampun katlatarang ring ajeng, karya sastra punika wénten sané markup gancaran wénten naler sané marupa puisi. Yadiastun sané marupa puisi ketahnyané kasurat antuk kruna sané kidikan saking gancaran, nanging makakalih punika pada nruénang daging utawi amanat. Daging utawi amanat punika sané mabuat karereh olih pangwacén. Mangda sayan waged nguningin daging karya sastra maka cutetnyané puisi Bali Anyar, tiosan wantah kawacén patut naler kaanalisis. Sadurung nglantur nganalisis puisi Bali Anyar Indayang cawis pitakén ring sor! 1. 2. 3. 4. 5.

Uning ké alit-alité napi puisi punika? Ring dija prasida manggihin puisi? Naenin ké alit-alité ngwacén puisi? Yéning naenin, napiké murdan puisi punika miwah sira sané ngripta? Wusan ngwacén puisi, napi sané prasida kapolihin?

Pidabdab 2. Ngwacén Téks ( conto salah satu karya sastra puisi dll) Ida Bagus Surya Matra Atmaja

Puput Makaput

Sang prabu majoli kencana I panjak negak mategtog Sang prabu mabusana megah I panjak makamben congkod Sang prabu mapuri agung I panjak maumah petung Sang prabu mamunggah jaran I panjak majalan banban Punika kawentenan matiosan Nanging wenten tan kabinayang

74

Analisis Sastra UDIANA SASTRA

Sang prabu seda marurub kasa I panjak padem makaput kasa Puputne Puput makaput

Karangasem 22 juni 2006

Pidabdab 3. Kosa Basa NO

Kruna ring Lengkara

1

Sang prabu majoli kencana

2

I panjak negak mategtog

3

I panjak makamben congkod

4

I panjak maumah petung

5

I panjak majalan banban

Artinipun

Pidabdab 4. Nyawis pitakén Cawis pitakén ring sor, nganutin daging puisi ring ajeng! 1. Sapa sira sané pinaka tokoh utawi sané kabaosang ring puisi “Puput Makaput”? 2. Napi kémanten sané minayang Sang Prabu sareng I Panjak? 3.

Pangawi maosang wantah siki sané nénten minayang Sang Prabu sareng I Panjak, napiké punika?

4. Indayang analisis daging puisi punika! 5. Rereh piteket pangawi sané wénten ring puisi punika!

Pidabdab 5 Pangresep indik Analisis Puisi Bali Anyar 5.1 Puisi Bali Anyar Manut ring penelitian sané kalaksanayang olih Bapak I Nyoman Darmaputra duk warsa 1910-an sampun wénten medal Kasusastran Bali Anyar. Kasusastran Bali Anyar sané marupa satuasatua ketusan. Duk warsa 1913, I Made Pasek ngamedalang buku mamurda “Tjatur Perenidana, buku punika madaging 46 sasuratan marupa eksposisi, deskripsi, miwah narasi (cerita). Duk warsa 1916, malih ngamedalang buku mamurda “Anéka Roepa Kitab Batjaan, mamuat 33 sasuratan marupa narasi/cerita pendek sané ngambil bantang crita marupa mamadat, mabuk-mabukan, karmaphala, miwah sané lianan. Cerpén-cepén I Madé Pasek luiré : Ayam Mapalu, I Keliud teken

UDIANA SASTRA Analisis Sastra 75

I Tragia”, “Pemadat”, Keneh Jujur Dadi Mujur“ miwah sané lianan. Salanturnyané, duk warsa 1925, Mas Nitisastro ngamedalang cerpén mamurda” Loba muah Anak Ririh” ring cerpén dané sané mamurda Anak Ririh nyritayang parindikan Pan Karsa sané banyol, sané geginanipun sadinadina dados juru sémér. Kadasarin antuk pikolih-pikolih sané kapanggihin olih dané, sakadi ring ajeng, raris I Nyoman Darmaputra (2000) maosang sastra Bali Anyar sampun embas duk warsa 1910-an sané marupa cerpen. Wangun kesusastraan Bali Anyar sakadi ring sor puniki luire: Puisi, cerpén, Novél/Roman muah Drama. Yéning rerehang puisi Bali ring sajeroning panglimbak kasusastran Bali, ngranjing ring sajeroning kasusastran Bali Anyar, sané kawéntenannyané saking pengaruh kasusastran modern sané embas ring kabudayan Barat (Eropa). Tiosan ring wangun puisi Bali tradisional sakadi kakawin miwah geguritan sané madrué uger-uger ngwacén tur ngripta manut pakemnyané, puisi modern puniki wantah madrué uger-uger ngwacén kémanten, tur ring sajeroning ngripta dagingnyané kapisaratang tur kadasarin antuk rasa saking sang sané ngripta manut wangun tema lan gaya basannyané sané bebas. Puisi Bali anyar, kakawitin antuk kamedalang puisi sané mamurda “Basa Bali” pakaryan Suntari Pr. Sané kaunggahang ring majalah Medan tahun 1959, sané kapikukuhang pinaka puisi Bali Anyar kapertama. Ring sajeroning panglimbakanyané, unteng-unteng tetuek puisi Bali anyar sayan-sayan maéndahan manut aab lan panglimbak- jagat Baliné, pamekasipun pengaruh pariwisata ring Bali. 5.2 Tata cara Nganalisis Puisi Ring buku Membaca dan Menilai Sastra (1983) olih A.Teeuw naenin maosang indik tata cara ngwacén sapisanan ngaruruh unteng saking daging teks kria sastra. Sané kapertama pangwacén patut uning ring kode bahasa sané kaanggén, raris sané kaping kaih indik kode budaya inggih punika ngeninin budaya genah puisi punika embas, taler budaya saking pangawinyané miwah sané kaping tiga indik kode sastra saantukan kria sastra marupa puisi ketah nganggé panglengut basa marupa paribasa. Yening pupulang indik runutan nganalisis kria sastra puisi, wénten runutan pamargi sané patut kalaksanayang: 1. 2. 3. 4.

Melahang ngwacén puisi punika Indayang uratiang murdan puisi punika Uratiang basa sané ngranjing ring panglengut basa (paribasa) Indayang uratiang taler kruna-kruna sané ngeninin indik budaya saha ruruh pikenoh saking kawéntenan kruna-kruna punika 5. Ruruh saha uratiang yéning wénten kruna sané madué tatuwek nénten sujati 6. Indayang rereh napi piteket sané kadagingin pangawi ring puisiné punika 7. Raris selehin punapi tata cara pangawi nagingin piteket ring puisiné punika 8. Selehin naler punapi tata cara pangawi maosang piteketé punika Sasampuné runutan punika kamargiang saha sampun molihang napi piteket pengarang sané wénten ring puisi punika, sané kaping untat lanturang mangkin antuk nyurat babaosan miwah piteket sané madaging ring puisi manut panampén I raga soang-soang saha anutang sakadi kawéntenané ring kahuripan. 5.3 Nganalisis Daging Puisi Sakadi sané sampun kabaosang ring kerta basa 5.2., sané mangkin ngiring lanturang antuk imba nganalisis daging puisi.

76

Analisis Sastra UDIANA SASTRA

Ida Bagus Surya Matra Atmaja Ngiring Pinehin Ngiring je pinehin Napi sane sampun kakaryanin Sampunke solahe nganutin Tata-titi sane nuntunin Sampunang lali ring sang Pangardi Mangda jagate stata rimrim Ngring pinehin Kawentenan jagate mangkin

Karangasem 22 juni 2006 Nganutin puisi ring ajeng prasida kaanalisis kadi puniki: – Wacen saha resepang indik murdan miwah daging puisi “Ngiring Pinehin” – Puisi “Ngiring Pinehin” nénten madaging panglengut basa sané ngranjing ring paribasa – Ring Puisi puniki madaging pituduh mangda pangwacén mineh-minehin indik parisolah miwah kawéntenan jagaté mangkin – Sasampuné nyelehin punapi tata cara pangawi ngaturang indik piteket-piteket sané wénten ring puisi puniki prasida babaosan punika kasurat kadi puniki: Ring Puisi “Ngiring Pinehin” wénten pangaptin pangawi mangda pangwacén kayun mapapineh indik solah I raga soang-soang. Sapisanan naler nuduhin mangda nénten lali ring Ida sang pangardi inggih punika Ida Hyang Widi Wasa sapisanan mapinunas mangda jagaté satata rahayu. Pangawi taler ngiringang mangda sareng-sareng mapapineh indik kawéntenan jagaté mangkin sané sampun ngancan matiosan.

Pidabdab 6. Pituduh ! 1. Indayang ngrereh 1 puisi Bali anyar raris analisis nyantos uning napi daging puisi punika saha uning napi pikenohnyané ring kahuripan! 2. Indayang makarya siki puisi Bali Anyar, antuk tema indik “pendidikan”!

UDIANA SASTRA Analisis Sastra 77

Palajahan 2. Puisi Bali Purwa Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi) Sadurung wénten Kria Sastra sané mawangun Puisi Bali Modern, ring Bali sampun madrué kria sastra mawangun puisi sané ketahan kabaos tembang. Uning ké alit-alit napi mawinan kabaos tembang? Gih, saantukan puisi Bali Tradisonal ritatkala kawacén nganggén tembang. Minab alit-alit naenin mirengin anak maktayang puisi Bali Modern sané pateh sakadi maktayang puisi ring bahasa Indonesia. Banget mabinayan tatkala mirengang anak makta puisi Bali tradisional. Ring puisi Bali Tradisional wénten makudang-kudang uger-uger sané patut kaanggén tatkala ngwacén puisi punika. Mireng anak ngwacén puisi Bali Tradisional pateh sakadi mireng anak magending utawi matembang. Puisi Bali Purwa ketah taler kabaos sekar. Manut tatueknyané sasengguhan sekar punika sangkaning kria sastra marupa puisi Bali Purwa punika kainargamayang sakadi kajegegan ye I Sekar sané prasida ngulangunin anak sané ngwacén utawi mirengang puisi punika katembangang. Yéning rereh sorohnyané Sekar punika prasida kaepah malih dados papat inggih punika Sekar Agung, Sekar Madya, Sekar Alit miwah Sekar Raré. Ring sor puniki alit-alité jagi malajahin Sekar Alit. Sadurung nglantur ring materi, indayang cawis dumun pitakén ring sor! 1. 2. 3. 4. 5.

Uning ké alit-alité napi punika Puisi Bali Tradisional? Uning ké alit-alité napi punika Sekar Alit? Pupuh napi manten sané kauningin ngranjing ring Sekar Alit? Ring dija alit-alité prasida mirengang anaké ngwacén Sekar Alit? Napi kémanten sane kabaosang ring Sekar alit

Pidabdab 2 Ngwacén Téks ( conto salah satu karya sastra Durma, Sinom, Semarandana) SINOM Sinom anggén jumun têmbang, nêmbangang “pitêkêt” puniki, kêtusan karyan sang wikan, kahatur ring truna-truni, miwah para alit-alit, dumadak kayunnya cumpu, nêlêbang nganggo pangancan, nyujur hidup mahutami, lampah anut, ring kêcap sastra agama

78

Analisis Sastra UDIANA SASTRA

Patuté numadi jadma, sanuné cênik gêlitik, malajah mangulik sastra, anaké lingsir tunasin, sakandan tuturé lêwih, kotamané jroning hidup manusané kadi lalang, tajêp sahênuné cênik, dadi puntul, tur bingung yan suba tuwa. Dabdabang malu dabdabang, mungpung ragané nu cêrik, malajah ningkahang awak, darma patuté gugonin, êda pati iri hati, dulêg têkén anak lacur, êda bonggan têkén awak, laguté kaucap ririh, êda sumbung, mangunggulang awak bisa.

Pidabdab 3 Kosa basa Indayang arti kruna ring sor! Kruna

Arti

Kruna

pitêkêt

puntul

cumpu

gugonin

wikan lalang tajêp

Arti

Dabdabang dulêg

bonggan

UDIANA SASTRA Analisis Sastra 79

Pidabdab 4 Nyawis pitakén 1. Kudang Pada akéh pupuh sinom ring ajeng? 2. Majeng sira ketusan karya sang wikan punika kaaturang? 3. Napi mahawinan manusané kabaos kadi lalang? 4. Indayang surat piteket napi kémanten sané wénten ring imba pupuh sinom ring ajeng? 5. Indayang ngrereh imba pupuh Durma sareng pupuh Semarandana pada kalih, tiosan sané wénten ring buku!

Pidabdab 5. Pangresep indik Puisi Bali Purwa 5.1 Padalingsa Sekar Alit ( Durma, Sinom, Semarandana) Sekar Alit sané sering taler kabaos tembang macepat utawi pupuh sané kaiket antuk ugeruger. Sekar Alit kawangun tur kaiket antuk uger–uger pada lingsa. Padalingsa inggih punika kecap wanda miwah wangun suara ring panguntat sajeroning acarik lan akeh carik sajeroning apada. Uger–uger punika minakadi. • Guru Wilangan : Uger–uger wanda sajeroning acarik • Guru Dingdong : Uger–uger wangun suara ring panguntat sajeroning acarik • Guru Gatra : Uger–Uger katah carik sajeroning apada Sekar Alit ketahnyané wénten 10 (adasa), nanging ring bab puniki kabaosang wantah tatiga kémanten inggih punika Pupuh Durma, Pupuh Sinom sareng Pupuh Semarandana. Tiga pupuh puniki madué uger-uger pada matiosan. Mangda tatas uning indik uger-uger padalingsa Pupuh Durma, Pupuh Sinom sareng Pupuh Semarandana, indayang panggihin imba pupuh ring sor:

Durma

Guru Dingdong : Uger–uger wangun suara ring panguntat sajeroning acarik

Cai Durma pianak bapa paling wayah, (12 a) Tumbuhe kasih asih, (8i)

Guru Wilangan : Uger–uger wanda sajeroning acarik

Katinggalin biang, (6a) Jumah cening apang melah, (8a) Bapa luas nangun kerti, (8i) Kagunung alas, (5a) Idepang bapa mati (7i)

Sinom Iseng-isengan manyurat, (8a) Nanging sekaré ka Widhi, (8i) Mangapus Bharata Yudha, (8a)

80

Analisis Sastra UDIANA SASTRA

Indayang mamunyi Bali, (8i) Sinampura Dewa Gusti, (8i) Antuk Ida Dané Ipun, (8u) Mamunggelang punang crita, (8a) Duk Sang Salya Senapati, (8i) Sampun puput, (8u) Kabiséka jaya-jaya. (8a)

Semarandana Mémé Bapa manuturin, (8i) Uduh cening pianak Bapa, (8a) Suba kelih cening katon, (8o) Nyandang masuk masekolah, (8a) Mayusa pitung tiban, (7a) Di ksamané cening masuk, (8u) Masekolah apang melah. (8a) 5.2 Malajah Nembangang sekar alit (pupuh Durma ,Sinom ,Semarandana) DURMA

i

o

u

e

i

i

ca

i

tum buh

e

u

ô

ô

* u e

ô

ô

dur

ma é

o

*

ka

ting

gal

an

ju

mah

ce

ning

i

o

ba

*

ka

u

i

i

i

pa

i

gu

e

dep

i

i

*

u

lu

as

o

nung

* u e an

i

i

u

ô

ô

ô ô ô ô ô * a

ô

e

e ô ô

pia

nak

ba

pa

i

i

o

e o i ô

ka

sih

o e o

bi

ô

u

ang

e a

*

na

*

las

i

ba

o

pang

i

ngun

ô

ô

a

i

i

*

*

pa ling wa yan

ô

ˆ

ˆ

sih

ˆ i

me

i

kér

i

lah

ô

ˆ

e o i

ô

ˆ

e o i

ô

ˆ

ti

ˆ i

pa

o

ma

ti

UDIANA SASTRA Analisis Sastra 81

SINOM

o

e

u

u

ô

ô

e

ô

ô

u

ô

ô

ô

ô

*

ô

ô

sa

me

to



ngi

ring

mang

kin

mang

da

tan

ke

dhar

ma

pa

tut

bak

ti

ring

I

u

u

e

e

ô

ô

u

ô

ô

ô

ô

* *

u *

e

e *

u

*

u

*

*

*

ping

ka

lih

nya

te

le

bang

pa

ra

ha

yu

sa

tu

hu

ruh

sa

e

e

e

o

ni

u

e

u

u

e

ka

ka

*

u

u

e

ru

*

ô

e

ô

u

u

ô

ˆ

*

ô

ˆ

e

ô

ˆ

o

ô

ˆ

*

ô

ˆ

na

mi

an

Pi

ka

yu

nin

u

ba

ya

ku

ku

hin

da

Hyang

Wi

dhi

e

u

*

u

ô

ˆ

e

ô

ˆ

o

ô

ˆ

ô

ˆ

u

e

u

u

ni

u

u

e

é

u

o

u

u

ring

sang

Gu

ru

cang

ma

la

jah



ka

pang

gih

e

u

*

u

e u

ô

u

si

e

ˆ

*

di

o e

o

o

na

di

na

SEMARANDANA

u

u

u





ba

u i

duh o

ce e

e

su e

e

e

ba o

ke i

i

i

nyan dang ma

i

ô

ô

e

ô

ô

pa

ning u ô

ô

ô

i

ô

ô

*

ô

ô

e

ô

ô

suk

yu

sa

pi

di

ksa

ma



ma

se

ko

lah

e

o e

i u

ô

lih *

ma

e

82

u

e

*

u

e

ô

ˆ

i

ô

ˆ

ô

ˆ

ma

nu

tu

rin

pia e

nak o

ba i

pa o

i

ce i

ma

o

ning i

e

ka o

ton i ô

se

ko

tung

ti

ban

ce

ning

ma

suk

a

pang

me

lah

* i

Analisis Sastra UDIANA SASTRA

e

o i

o i

o

lah

ˆ

i

ô

ˆ

o

ô

ˆ

i

ô

ˆ

Pidabdab 6 Pituduh Indayang cawis pitakén ring sor! 1. Napi sané kabaos Guru Wilangan? 2. Napi sané kabaos Guru Gatra? 3. Indayang surat padalingsa pupuh Durma! 4. Indayang ngarereh siki pupuh Durma! 5. Padalingsa pupuh sinom ring baris kaping 4 inggih punika … 6. Pupuh taler prasida kasengguh … utawi … 7. Indayang rereh raris surat 2 pupuh semarandana! 8. Indayang selehin rasa utawi watak napi sané kapanggihin tatkala mirengin tembang pupuh semarandana? 9. Tiosan ring pupuh durma, sinom miwah semarandana, kantun wénten pupuh-pupuh sané tiosan, indayang surat 5 wastan pupuh tiosan ring durma, sinom, smarandana! 10. Indayang mupuh silih tunggil pupuh ring ajeng, raris rekam!

UDIANA SASTRA Analisis Sastra 83

Palajahan 3. Geguritan Pidabdab 1. Ngwangun pangresep (Apersepsi) Maosang kruna tembang, pupuh, macepat, sekar alit, punika sami nénten prasida pasahang sareng Geguritan. Mangkin kawéntenan sekaa-sekaa pasantian ngawinang Geguritan sampun ngancan kasenengin. Geguritan punika wantah pupulan puisi Bali Purwa sané markup sekar alit sané ritatkala ngendingang kawacen papat-papat nyantos sering kasambat macepat, sané daging ipun ritatkala kagendingin nganggen pupuh. Tiosan prasida katembangin, Geguritan talér madaging lambahan carita sané taler madaging amanat. Sadurung nglantur mlajahin indik Geguritan, indayang cawis dumun pitakén ring sor! 1. Uning ké alit-alité napi punika Geguritan? 2. Ring dija prasida manggihin naskah Geguritan? 3. Napi sané kapolihin yéning ngwacén Geguritan?

Pidabdab 2. Ngwacén Téks Geguritan Pawiwahan Pupuh Semarandana

Pupuh Ginanti

Kadi dangan nanging sukil

Yaning sampun sida tumus

Ngadungang istri lan lanang

Sayangé ring sarwa prani

Saling mrihang dados élah

Kawitin ring pawiwahan

Sukil riantuk mabinan

Malajah saling tresnain

Patut wikan ngamargiang

Nunggalang jiwa pramana

Apang sida nemu ayu

Aget lacuré tatakin

Ngagem Grahasta asrama Malajah nunggalang kayun Ngajegang alaki rabi

Matimbang rasa kawitin

Kadasarin sama suka

Mangda ingkup masasahan

Boya wantah ring sarira

Nyapa akuné kelidin

Muruk nunggal Rwa-Bhinéda

Sama karyané raketang

Nincap ring jiwa pramana

Nyejerang wargané santi

Mangda prasida ngelantur Sekala nuju Niskala

Pasomahang sampun adung Ngawangiang maraga istri Marawat hning ring semita Para Dewa lédang ngaksi Mawit suci upacara Karemba saking niskala

84

Analisis Sastra UDIANA SASTRA

Pidabdab 3. Kerta Basa Indayang rereh teges kruna sané macetak séndéh 1. Kadi dangan nanging sukil 2. Saling mrihang dados élah 3. Patut wikan ngamargiang 4. Ngagem Grahasta asrama 5. Boya wantah ring sarira 6. Muruk nunggal Rwa-Bhinéda 7. Sekala nuju Niskala 8. Yaning sampun sida tumus 9. Nunggalang jiwa pramana 10. Mangda ingkup masasahan

Pidabdab 4. Nyawis pitakén Indayang cawis pitakén ring sor! 1.

Napi wastan Geguritan ring ajeng?

2.

Panggihin saking murdané, napi daging geguritan punika?

3.

Napiné kabaos dangan nangin sukil?

4.

Napi mawinan marabian punika kabaos sukil?

5.

Indayang rereh napi pesen utawi amanat saking limang pada pupuh saking geguritan pawiwahan ring ajeng?

Pidabdab 5. Pangresep indik Geguritan 5.1 Napi punika Geguritan? Geguritan inggih punika kasusastraan tembang saking kasusastraan Bali Purwa, madué wangun marupa paliring (puisi). Geguritan mawit saking Kruna Lingga gurit artin ipun ngawi utawi nyurat puisi. Kruna gurit punika raris kadwipurwayang dados gegurit miwah polih pangiring -an dados geguritan. Geguritan inggih punika cerita sané embas saking manah sang kawi, sané madué wangun marupa paliring utawi puisi tradisional, kagendingan antuk makudang- kudang pupuh. Geguritan taler kawastanin Sekar Alit utawi macepat (pupuh). Geguritan wénten kakalih, inggih punika geguritan monométris miwah geguritan polymétris. Geguritan monométris inggih punika geguritan sané nganggén pupuh wantah asiki, sakadi geguritan Bungkling, geguritan Jayaprana, geguritan Basur. Geguritan polymétris inggih punika geguritan sané nganggén makudang-kudang pupuh, sakadi geguritan Tamtam, geguritan Pakang Raras, geguritan I Nengah Jimbaran, msl. Ring sajeroning geguritan, pupuh-pupuh sané lumrah kaanggén wénten dasa (10) akéhnyané,

UDIANA SASTRA Analisis Sastra 85

sakadi pupuh Sinom, Semarandana, Pucung, Pangkur, Durma, Dangdang Gula, Ginada, Ginanti, Mijil, miwah Maskumambang. Basa sané kaanggén inggih punika basa Bali macampuh sareng basa Kawi, taler wénten sané nganggé basa Melayu, miwah basa Sasak. Geguritan punika kawangun antuk pupuh. Pupuh punika kaiket antuk uger-uger sané kawastanin pada lingsa. Pada inggih punika akéh wanda utawi kecap sajeroning abaris, lingsa inggih punika labuh aksara suara sané pinih untat. Ring pada lingsa punika wénten sané kawastanin guru wilangan, guru gatra, miwah guru dingdong. Guru wilangan inggih punika akeh kecap (wanda) sajeroning acarik (abaris). Guru gatra inggih punika akéh carik sajeroning apada (abait). Guru dingdong inggih punika suara panguntat sajeroning acarik. Ring sor puniki kasurat wastan pupuh miwah uger-ugernyané : Wastan Pupuh Sinom Semarandana Ginada Ginanti Durma Dangdanggula Maskumambang Mijil Pangkur Pucung

Uger – uger sajeroning pada lingsa miwah akéh carik sajeroning apada 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 8a 8i 8a 8i 8i 8u 8a 8i 4u 8a 8i 8a 8o 8a 8a 8u 8a 8a 8i 8a 8u 8a 4i 8a 8u 8i 8a 8i 8a 8i 12a 8i 6a 8a 8i 5a 7i 10i 10a 8e 7u 9i 7a 6u 8a 12i 7a 4a 8i 6a 8i 8a 10i 6o 10e 10i 6i 8u 8a 11i 8u 7a 12u 8a 8i 4u 8u 6a 8i 4u 8a

5.2 Mupuh miwah Ngartos Geguritan Uning ké alit-alité sané ketah kabaos Sekaa Pesantian? Inggih punika sekaa anak sané seneng magegitan utawi nembangang soroh Sekar alit, madya utawi agung. Geguritan sané madaging pupuh ketah kabaktayang olih sekaa punika. Ritatkala katembangin, sasampuné matembang jagi kalanturang antuk ngartos olih juru artos utawi juru teges. Juru teges puniki jagi negesin sabilang baris daging pupuh sané katembangin. Ring sor puniki jagi kaaturin imba pupuh sajeroning Geguritan saha madaging artosipun! Geguritan Pawiwahan (Pupuh Semarandana) Kadi dangan nanging sukil Ngadungang istri lan lanang Saling mrihang dados élah

86

Satmaka élah pisan nénten ja banget mautsaha sakéwala méweh pisan ngarereh degdeg tan mauyutan. Indik nunggalang lan ngadungang apang prasida trepti sang lanang kalawan istri sané ngamargiang grahasta asrama. Riantukan angganyané pada mabinan janten sampun saling perihang, saling kadaut matemu mawinan manados dangan.

Analisis Sastra UDIANA SASTRA

Sukil riantuk mabinan Patut wikan ngamargiang Apang sida nemu ayu Ngagem Grahasta asrama

Sané ngawinang méweh riantuk matiosan warni/ jenis kidik iwang antuk nabdabang pacang dados uyut matungkas Punika dwaning patut madué kawikanan, kesabaran, ketabahan, lan kateguhan jiwa ngadungang Rwa Bhinedané Mangda sida mawiguna ayu, tan bina kadi kabel listriké lanang wadon sané ngawé sunar galang sangkaning wikan ngadungang Sapunika taler sajeroning ngagem patemon masomah wikan ngadungang raga jaga pacang nemu bagya lan santosa

Pidabdab 6 Pituduh ! Indayang ngarereh saha ngwacén siki Geguritan, raris karyanin pituduh ring sor: 1. Napi murdan Geguritan sané sampun kawacén? 2. Indayang selehin, Geguritan punika ngranjing ring geguritan monométris utawi geguritan polymétris? 3. Indayang pupulang, pupuh napi kémanten sané kaanggén ring Geguritan punika? 4. Karyanin sinopsis indik daging Geguritan punika! 5. Indayang rereh amanat saking daging Geguritan punika!

UDIANA SASTRA Analisis Sastra 87

Pelajahan. 4. SEKAR MADYA Menjelaskan pengertian Sekar Madya 3.7.11

Menyebutkan jenis-jenis Sekar Madya

3.7.12

Melantunkan Sekar Madya

4.7.1

Mengarang satu bait pupuh Durma

Pidabdab 1. Ngwangun pangresep (Apersepsi) Sasampuné maosang indik Sekar alit, mangkin nglantur ring Sekar Madya. Sekar Madya makéhan nganggen basa kawi boya ja basa Bali lumrah. Kekidungan ngranjing ring soroh sekar madya. Sekar Madya satata wénten pinaka pangiring upacara yadnya ring Bali. Yadiatu Sekar Madya karanjingang ring tembang religi, kidung naler pateh kadi geguritan. Kidung madué crita kénten taler uger-uger tatkala nembangang. Sadurung nglantur indayang cawis pitakén ring sor! 1. 2. 3.

Uning ké alit-alité napi punika Sekar Madya (kidung)? Ring dija prasida manggihin naskah Sekar Madya (kidung)? Ring dija prasida Mirengin Sekar Madya (kidung) katembangin?

Pidabdab 2. Ngwacén Téks 1. Ida Ratu saking luhur. Kawula nunas lugrane. Mangda sampun titiang tanruh. Mangayat Bhatara mangkin. Titiang ngaturang pejati. Canang suci lan daksina. Sami sampun puput. Pratingkahing saji. 2. Asep menyan majagau. Cendana nuhur dewane, Mangda Ida gelis rawuh. Mijil saking luhuring langit. Sampun madabdaban sami. Maring giri meru reko. Ancangan sadulur, sami pada ngiring. 3. Bhatarane saking luhur. Nganggana diambarane. Panganggene abra murub. Parekan sami mangiring. Widyadara-widyadari, pada madudon-dudonan, Prabhawa kumetug. Angliwer ring langit.

Pidabdab 3. Kosa basa Indayang rereh teges kruna sané macétak séndéh 1. Kawula nunas lugrane 2. Mangayat Bhatara mangkin 3. Pratingkahing saji 4. Panganggene abra murub 5. Prabhawa kumetug

88

Analisis Sastra UDIANA SASTRA

Pidabdab 4. Nyawis pitakén Indayang cawis pitakén ring sor 1. Sira sané kaluhurang ring kidungé punika? 2. Napi sané kaanggén nuhur para Déwané? 3. Saking dija Déwané mijil? 4. Sira sané ngiringang para Dewané tatkala jagi medal? 5. Ring dija ketahnyané katembangang kekidungé ring ajeng?

Pidabdab 5. Pangresep indik Sekar Madia Sekar Madia taler kabaos Kidung. Kidung kawangun antuk kawitan, pangawak, miwah panawa. Kidung mawit saking Jawi tur nglantur nglimbak ring Bali, tur kanggen basa Bali Tengahan/Jawa Tengahan sakadi : Puh demung, Puh Wasi, Puh Sidapaksa, Puh Wargasari, Puh Demung Sawit, msl. Kawéntenané mangkin, Kidung pinaka panyangkep pamargin yadnya antuk punika ritatkala ngawéntenin upacara adat ring Bali satata kairingin antuk kidung. 5.2 Jenis-jenis Sekar Madya/ Kidung

cdn-2.tstatic.net

5.1 Napi punika Sekar Madia?

Jenis-jenis Kidung sané wénten ring Bali kabaos akéh pisan. Kawéntenan jenis kidung akehan kakepah nganutin genah utawi galah upacara adat ritatkala kidung punika kaanggén. Ring sor puniki katlatarang wantah jenis-jenis kidung sané ketah kaanggén nyantos mangkin ring Bali. Ring Bali wénten jenis upacara sané kiringin antuk kekidungan sané kabaos panca yadnya utawi 5 (lima) macem upacara yadnya. Wénten jenis-jenis kidung sané sering katembangin sakadi Kidung Wargasari, Kidung Tantri, Kidung Jerum msl. Kidung sane ngangge tembang macepat, basa sane kaanggen marupa basa tengahan sakewanten kawangun antuk tembang macapat makadi : 1. Kidung Ranggalawe. 2. Kidung Sri Tanjung. 3. Kidung Pamancangah Dalem. 4. Kidung Amad Muhamad. 5. Kidung Kaki Tua, miwah sane lianan. Kidung sane nganggen kidung sujati makadi : 1. Malat. 2. Wargasari. 3. Alis-alis Ijo. 4. Tantri, miwah sane lianan.

UDIANA SASTRA Analisis Sastra 89

Pidabdab 6 Pituduh ! Indayang cawis pitakén ring sor! 1. Basa sané kaanggen ring kidung inggih punika basa … 2. Kidung kawangun antuk kawitan, … miwah … 3. Indayang surat kidung sané sering pirengin alit-alit! 4. Kidung napi sané ketah kaanggé ngiringin upacara dewa yadnya? 5. Kidung napi sané ketah kaanggé ngiringin upacara manusa yadnya?

Pidabdab 7. Tugas KD 4.7.1 Indayang makarya pupuh Durma apada antuk tema bebas!

Pidabdab 8. Ringkesan Geguritan inggih punika kasusastraan tembang saking kasusastraan Bali Purwa, madué wangun marupa paliring (puisi). Geguritan mawit saking Kruna Lingga gurit artin ipun ngawi utawi nyurat puisi. Kruna gurit punika raris kadwipurwayang dados gegurit miwah polih pangiring -an dados geguritan. Geguritan inggih punika cerita sané embas saking manah sang kawi, sané madué wangun marupa paliring utawi puisi tradisional, kagendingan antuk makudang- kudang pupuh. Geguritan taler kawastanin Sekar Alit utawi macepat (pupuh). Sekar Madia taler kabaos Kidung. Kidung kawangun antuk kawitan, pangawak, miwah panawa. Kidung mawit saking Jawi tur nglantur nglimbak ring Bali, tur kanggen basa Bali Tengahan/Jawa Tengahan sakadi : Puh demung, Puh Wasi, Puh Sidapaksa, Puh Wargasari, Puh Demung Sawit, msl. Kawéntenané mangkin, Kidung pinaka panyangkep pamargin yadnya antuk punika ritatkala ngawéntenin upacara adat ring Bali satata kairingin antuk kidung.

Kanin antuk Lémat Dangan Katambanin, Kanin Antuk Raos Selantang Yusa Nemu Duhkita

90

Analisis Sastra UDIANA SASTRA

BAB

VIII

GANCARAN Kompeténsi Dasar 3.1 Menganalisis teks gancaran Bali modern (novel) dan gancaran Bali Tradisional (satua Tantri dan Panji) beraksara Bali dan berhuruf Latin 4.1 Menginterpretasikan atau menafsirkan pesan moral teks gancaran Bali modern dan tradisional (satua Tantri dan Panji) secara lisan maupun tulis

Indikator 3.1.1 Ngwacén teks gancaran Bali modern (novel) 3.1.2 Ngrereh artos kruna méweh ring gancaran Bali modern 3.1.3 Nyurat sinopsis novel 3.1.4 Nlatarang indik Satua Tantri 3.1.5 Nyarca jenis-jenis Satua Tantri 3.1.6 Nlatarang kawigunan Satua Tantri ring kahuripan 3.1.7 Nlatarang indik Satua Panji 3.1.8 Ngwacén Satua Panji 3.1.9 Ngarereh amanat Satua Panji 4.1.1 Ngrereh nilai-nilai cerita Panji sané prasida dadosan pratiwimba ring kahuripan

Palajahan 1. Novel Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi) Ring sajeroning karya sastra Bali Modern, kawéntenan novel prasida kabaos arang pisan. Kawentenan karya sastra novel kantun kidikan bandingang tekén cerpén. Yadiastu asapunika boya ja nénten wénten. Sampun makéh pangawi-pangawi anyar sané makarya sastra bali Modern makadi puisi, cerpén miwah novel. Sadurung nglantur maosang indik novel, indayang cawis pitakén ring sor! 1. Naenin ké alit-alité ngwacén novel mabasa Bali? 2. Napi manten murdan novel mabasa Bali sané uningin alit-alit? 3. Napi sané kapolihin sawusan ngwacén novel?

Pidabdab 2. Wacén teks ( punggelan Téks novel ) SATYANING ATI Suba biasa, semengan tiang bangun makiré jam 6. Pasaréané karapiang, saput katampih. Sampatang tiang kamar ané linggahné 4 kali 4 métér ento. Ah, adané dogén kamar kos, tusing ja ada ané sanget linggah, kuala dadi anggon jalan mabahan dogénan. Mandus tiang asriokan ngilangang bon awak kéto masi apang segeran luas magaé binjepné. Jam 7 tiang suba luas. Magaé di swasta musti tepat waktu, sing dadi kasépan. Sawiréh jam 8 tiang suba ngindengang brosur sepatu ka toko-toko, kéwala pepesan tiang nglindeng nyelepin kantor-kantor pamréntah, nak liu ada bos ditu, awainé maan dogén tiang ngadep nang tetelu yadiastun ada ané nganggeh sawiréh tanggal tua, gajihné tondén tuun. Kanggoang tuyuhan dadi sales, nanging yén puguhin sayuakti mapikolih. Gajih pokok lén, uang bénsin maan, mimbuh tunjangan keséhatan. Yén liu maan ngadep, maan bonus penjualan. THR baanga kadi patut. Demen tiang magaé, mapan asilné masi begak. Apang tusing gén makeneh lakar ngalih gajih gedé, kéwala penelasané bas liu ulian tusing nyidang ngatur pipis. Inget tiang tekén pabesené Mémé, “melah-melahang Wayan ngaba pipis, atur, eda jani maan jeg prajani telahang. Tumanang nang abedik, tabungang. Péd pradé mani puan ada pakewuh ané liu lakar nelahang pipis, Wayan tusing paling buin mailehan ngalih pipis sawiréh suba ngelah tabungan.” Tuturé ento seken pesan resepang tiang. Neked jani aban tiang ideh-ideh. Mablanja tiang sing pati, padalem pipisé makutang-kutang ulian ngulurin kenehé lakar meli kéné kéto. Makejang ané bakatang tiang ulian katuyuhan tiangé magaé, melahang tiang pesan nganggo. Ucukan tiang anggon mayah kos, tiang ngisi abedik anggon serahina. Sisanné tabungang tiang. Nuju mulih enjuin tiang Mémé satak tali rupiah pang ada masi ngemang ngidih anak tua pipis uling dakin liman tiangé padidi. Sakewala, Mémé setata nulak. “Aba ja, Yan. Bekelang. Mémé nak nu ngelah pipis.” “Tusing Mé, tiang suba ngelah pipis masi. Né nak mula tumanang tiang baang Mémé, pang ada beliang baas. Kangguang nah, Mé. tiang tondén nyidang ngemang lebian, kéto masi tondén nyidang ngisinin keneh Mémé lan Bapa lakar menain umahé.” Tolih tiang makembengan yéh paningalané Mémé. Nyansan tlektekang nyansan pesu, pamuput payu ngetél. Sebet miriban nepukin pianakné tondén nyidang ngisinin kenehné, kéto masi nepukin pianakné kabara kebéré, puntag-pantig ngalih gaé apang nyidang ngamargiang sahananing pamargi kauripan. “Nguda Mémé ngeling? Eda sebet Mé! Tiang lakar jemet magaé apang nyidang liunan maan

92

Gancaran

UDIANA SASTRA

pipis. Yén suba liu ngelah pipis, sinah nyidang lakar menain umahé, nyidang masi ngaé Mémé Bapa bagia.” Usap tiang yéh paningalané Mémé, tusing baang tiang buin ngeling ané makada tiang milu sebet. “Wayan eda salah tampi, Mémé ngeling boya ja ulian sebet nepukin Wayan tondén nyidang ngisinin pangidih Mémé muah Bapa. Mémé buka kéné ulian kaliwat bagia, nepukin Wayan suba kelih. Boya awak Wayané gén gedé, kéwala papineh Wayané masi suba kelih. Wayan suba bisa ngaba raga, ngenehang Mémé Bapa yapitui Wayan kapah di jumah. Mémé demen pesan tekén parisolah lan pepineh Wayané. Dumadak sih Widhiné mapica karahayuan ring keluargan iragané sami, pang makejang masi polih rejeki,” banban Mémé ngaraos sambilanga ngusudin sirah tiangé. Tiang nguntul, kadirasa suba nagih ulung yéh paningalané, nanging nyidang baan tiang naenang. “Unduk umahé ané suba réod ené, eda Wayan sanget ngenehang. Kangguang apang tusing tuduhan dogénan. Lan jani munduhang pipis bareng-bareng. Mémé nu nyidang masi magaé ngaé kuskusan. Kéto masi Bapa nu seger bantas nang nukangin lan ngarit di tegalé,” Mémé ngawewehin. Lega kenehé ningehang raosné Mémé buka kéto. Tiang meled pesan lakar menain umah. Nanging tiang tondén ngelah pipis. Tiang suba malajah nambunang, kéwala mara abedik, tondén neked anggon menain umah. Umahé ané jani sujatiné tuah gelah pekak tiangé. Sasukat pekak tiangé ngalahin, kéto masi dadong ané suba malunan mawali ka gumi wayah, Bapan tiangé ané nongosin umahé ené. Kabenengan Bapa manyama muani didiana. Ada adiné, luh, suba juanga tekén anak muani uli di Tabanan. Pagaénné Bapa tuah dadi tukang bangunan, diapin maan pipis tusing ja amongkén, tuah genep anggon serahina. “Sampiné adep, Pa! Pipis pamelin sampiné anggon menain umah.” “Tusing dadi! Sampiné ené mani puan lakar adep Bapa anggon cai bekel. Jani depang malu buka kéné. Ajin sampiné masi mudah jani. Padalem adep.” Kéto suba reraman tiangé, tusing naanin maksa pianak apang nyidang ngisinin kenehné. Kéwala ada ané sanget kenehang tiang, pangidih rerama ané sesai dadi ingetang. Rumasa nguber-uber déwék tiangé tatkala majalan ngiterin kota Dénpasaré. Pangidih ané sabilang peteng teka saha nguyak paukudan tiangé. Masarin tanah kenehé jani. Ibuk inget tekén pangidih i rerama. “Alihang ja Mémé Bapa mantu, Yan!”. …………………………. Kakripta olih : I Komang Alit Juliartha

Pidabdab 3. Kerta Basa Indayang rereh teges kruna ring sor! 1. Pasaréan teges ipun … 2. Mabahan teges ipun … 3. Nglindeng teges ipun … 4. Kasépan teges ipun … 5. Papineh teges ipun … 6. Yapitui teges ipun … 7. Nambunang teges ipun … 8. Genep teges ipun … 9. Ibuk teges ipun … 10. Mantu teges ipun …

UDIANA SASTRA Gancaran

93

Pidabdab 4. Nyawis Pitakén Indayang cawis pitakén ring sor! 1. Napi murdan novel ring ajeng? 2. Sira ngripta novel ring ajeng? 3. Napi pakaryan tokoh “tiang” ring punggelan novel punika? 4. Sira sujatiné madué umah sané mangkin katongosin mémén ipun? 5. Indayang pupulang piteket sané wénten ring punggelan novel punika!

Pidabdab 5. Pangresep Indik Novel 5.1 Teges Novel Novel inggih punika karya sastra sané markup gancaran sané madué unsur-unsur intrinsik kasarengin ekstrinsik. Tiosan ring punika, novel inggih punika silih tunggil karya sastra sané madaging satua fiksi sané kawentuk antuk pupulan sasuratan kruna sané madué unsur intrinsik miwah ekstrinsik. Novel ketahipun nyritayang indik kawéntenan ya i manusa tatkala masawitra sareng sasaménnyané utawi lingkungan genah meneng. Ring novel pangawi nujuin pangwacén satua indik kahuripan manusa sané yukti-yukti ketah kapanggihin ring masyarakat. 5.2 Unsur Intrinsik miwah Ekstrinsik Novel Unsur intrinsik novel inggih punika : 1.

Tema Unteng pikobet sané wénten ring sajeroning novel

2.

Penokohan Watak utawi karakter sané kabaktayang olih pelaku. Watak prasida kapanggihin saking ciri fisik, tata cara matingkah laku, genah pelaku

3.

Alur Rangkaian kejadian sané ngawentuk crita novel

4.

Gaya Bahasa Pinaka sarana anggén makarya novel mangda panglengut basa

5.

Latar/ setting Genah wénten peristiwa utawi kejadian

6.

Amanat Pabesen pengawi majeng ring pangwacén

Tiosan ring unsur intrinsik, wénten naler unsur ekstrinsik, inggih punika unsur sané ngawentuk karya sastra makadi pidan karya punika kakaryanin, napi mawinan karya punika kakaryanin, punapi kahuripan I pangawi, genah meneng pangawi miwah antuk punapi kawéntenan sang pangawi nyantos makarya novel punika.

94

Gancaran

UDIANA SASTRA

Pidabdab 6. Tugas Indayang alit-alité ngereh utawi makta siki novel mabasa Bali, raris karyanin pituduh ring sor! 1. Wacén novel punika nyantos puput 2. Makarya ringkesan daging novel punika 3. Indayang rereh unsur intrinsiknyané

UDIANA SASTRA Gancaran

95

Palajahan 2. Satua Tantri (maaksara Bali) Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi) Sakadi babaosan ring semester 1, karya sastra punika wénten sané nganggén huruf latin taler kantun wénten sané maaksara Bali. Ketahnyané karya sastra Bali Purwa kantun kasurat nganggén sasuratan aksara Bali, makadi satua Tantri. Dumun satua sané kadadosang lampahan igel-igelan makéhan nganggé satua Tantri. Sadurung nglantur, indayang cawis pitakén ring sor. 1. Ring dija alit-alité naenin mirengin satua tantri? 2. Naenin ké ngwacén satua tantri? 3. Satua tantri ketah nyritayang indik napi?

Pidabdab 2. Wacén teks