Buku Pelajaran Bahasa Bali. Udiana Sastra. Untuk SMA/SMK Kelas X

  • 0 0 0
  • Like this paper and download? You can publish your own PDF file online for free in a few minutes! Sign Up
File loading please wait...
Citation preview

PANGAKSAMA Om Swastyastu. Malarapan asung kerta wara nugrahan Ida Sang Hyang Widhi Wasa, buku bahasa Bali puniki prasida kapuputang. Sasuratan Buku puniki matetujon nyayaagayang materi ajah sané manut ring aab jagaté, taler anut ring wewidangan kakuub palajahan basa lan sastra Baliné. Buku puniki pacang prasida pinaka dasar kaweruhan lan kawagedan, sané kanggén nglimbakang paplajahan basa, aksara miwah susastra Bali ring sekolah menengah pertama wekasan. Ring buku puniki, para sisia pacang nincapang kawagedan gumanti prasida nglimbakang kaweruhan sareng sisia SMK/SMA sané jagi malajahin Basa Bali. Antuk buku puniki para sisia kaaptiang mangda ngamolihang tuntunan sané becik gumanti tetujon mlajahin basa lan sastra Baliné prasida kalimbakang. Yadiastun kantun kirang, buku puniki sampun kasurat madasar teori ilmu basa lan sastra Bali, nganuti kurikulum 2013 saha kajangkepin soal-soal pinaka latihan. Sang nyurat ngangkenin mungguing daging buku puniki sampun janten kantun akéh kakiranganipun. Antuk punika, banget katunasin mangda lédang sang sané ngwacén buku puniki miwah sang maraga sujana ring widang basa, aksara lan sastra Bali, ngicénin paweweh gumanti bénjangan prasida sayan paripurna. Om Santih, Santih, Santih, Om.

Dénpasar, 1 Juni 2016 Sang sinurat.

i

DAGING CAKEPAN PANGAKSAMA ......................................................................................i DAGING CAKEPAN..............................................................................ii PETA KONSEP .......................................................................................iv

BAB I PIDARTA BASA BALI .......................................... 1 Palajahan I. Nglestariang Basa Bali .....................................................2 Paplajahan II. Séni Budaya Bali............................................................8

BAB II BASA MIWAH AKASARA BALI ....................... 13

Palajahan I Basa Miwah Aksara Bali ................................................14 Palajahan II Nyurat Lontar ................................................................23 Palajahan III Nyurat Aksara Bali ring Software ...............................32

BAB III ANGGAH UNGGUHING BASA BALI ............ 37 Paplajahan I Anggah Ungguhing Basa Bali .......................................38 Palajahan II. Anggah Ungguhing Kruna .............................................48

BAB IV TATA BASA.......................................................... 55 Palajahan I Kruna Lingga miwah Kruna Tiron ................................56 Palajahan II. Sandi Suara ....................................................................62 Palajahan III Wewangsan Kruna miwah Wangun Lengkara ..........66

BAB V KASUSASTRAAN ................................................ 77 Palajahan I Kasusastraan Bali ............................................................78 Palajahan II Kasusastraan Bali ...........................................................83

BAB VI GEGURITAN....................................................... 88 Palajahan I Puisi Bali Anyar (modéren) .............................................89 Palajahan II Puisi Bali Purwa (tradisional) ........................................96 Palajahan III Geguritan .......................................................................100

BAB VII GANCARAN ..................................................... 105 Palajahan I Carita Cendet (Cerpén) ................................................. 106 Palajahan II. Satua Bali ...................................................................... 111

BAB VIII DRAMA ...........................................................122 Palajahan I Drama Bali Modéren .................................................... 123 Palajahan II Drama Bali Tradisional ................................................ 133

ii

BAB IX PARI BASA BALI .............................................139 Palajahan I Paribasa Bali (Cacimpedan miwah Cecangkriman)... 140 Palajahan II Paribasa Bali (Wewangsalan miwah Bebladbadan).. 146

PAMUPUT ............................................................................................ 153 DAFTAR PUSTAKA............................................................................ 154 GLOSARIUM ...................................................................................... 159

iii

PETA KONSEP

iv

BAB

I

PIDARTA BASA BALI Kompeténsi Dasar 3.1 Memahami struktur dan kaidah wacana non sastra (pidato) dengan berbagai tema, sosial, lingkungan dan kebijakan publik secara lisan dan tulis 4.1 Mengabstraksi isi pidato bahasa Bali dengan berbagai tema.

Indikator 3.1.1 Nlatarang teges pidarta 3.1.2 Nlatarang wangun pidarta pidato 3.1.3 Nlatarang soroh pidarta manut tata cara maktayang 3.1.4 Nlatarang tetikes mapidarta 3.1.5 Ngrereh daging pidato 3.1.6 Mapidarta ring ajeng kelas 4.1.1 Makarya ringkesan pidarta

Palajahan I. Nglestariang Basa Bali Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi) Panglimbak pangajahan basa Bali ring aab jagaté mangkin rumasa sayan ngamecikang. Basa Bali sampun sayan makéh sané ngawigunayang, nénten ring wewidangan informal kématen. Silih tunggil kawagedan sané kaplajahin ring widang pendidikan formal wantah kawagedan mabasa Bali, inggih punika mapidarta. Pidarta punika wantah panyambung miwah pangiket baos ring sajeroning acara sané kamargiang, taler ring sajeroning mapidarta basa Bali nyihnayang kawagedan iraga nganggé basa Bali sané prasida kalimbakang ring makudang-kudang acara sakadi: lomba mapidarta, acara wanti warsa sekolah miwah sané tiosan. Mangda alit-alité uning indik pidarta, indayang cawis pitakén ring sor puniki! 1. 2. 3. 4.

Babaosan sakadi asapunapi sané kabaos pidarta? Ring dija prasida kapanggihin anak mapidarta? Sira sané ketah mapidarta? Napi sané ketah kabaosang rikala mapidarta?

Pidabdab 2. Ngwacén Téks Pidarta Indayang wacén téks pidarta ring sor puniki!

NGLESTARIANG BASA BALI Om Swastyastu Ida adané sareng sami sané wangiang titiang, Ring galahé sané becik kadi mangkin puniki, pinih ajeng nénten lali titiang ngaturang rasa angayu bagia mantuka ring Ida Hyang Parama Kawi, riantukan sangkaning asung kerta wara nugrahan-Ida, titiang, asapunika taler Ida dané sareng sami sida kasidan mapupul iriki, ngamiletin saparidabdab utsawa pidarta basa Bali, sané kalaksanayang antuk Kantor Perpustakaan Daerah Provinsi Bali. Dumogi pamargi asapuniki sida maka sarana ngalimbakang adat miwah budaya Bali wekasan, wastu sida adat budaya Baliné ajeg. Ida dané sareng sami, patut pisan kapastikayang, mungguing pamargi utsawa pidarta basa Bali rahinané mangkin puniki, madaging makudang-kudang pabuat sané dahat mautama pisan, pamekas ring para yowana Baliné ka pungkur wekas. Pawangunan pawongan sakadi mangkiné kabaos Sumber Daya Manusia (SDM) banget pisan kautamayang ri sajroning nyanggra pawangunan jagat Baliné, sané ngulatiang paras-paros saha salung-lung sabayantaka matiti krama. Malarapan antuk semangat reformasi iraga para yowana sareng sami, sampun ngamargiang silih tunggil tata titi sané kabuatang, maka swadharma sané marupa kapatutan urip pinaka krama Bali. Punika mahawinan ida dané sareng sami, pamargi utsawa pidarta puniki, siosan ring maka bantang numbuhang wirasa ring para yowanané, utamin nyane pisan ring para sisya sami, taler marupa titi pangancan ring para yowana Baliné rikala nabdabang pawangunané ka pungkur wekas. Antuk punika, mungguing bantang pidarta sané sampun kajantenang nganinin indik “Melalui budaya baca kita tumbuhkan kecintaan terhadap budaya lokal”. Malarapan antuk bantang punika, pidarta sané jaga atur uningayang titiang mamurda NGELESTARIANG BASA BALI. Ida dané, maosang indik perpustakaan, boya ja marupa bebaosan sané anyar. Napi mawinan asapunika? Riantukan iraga para sisya, ngeninin indik perpustakaan punika, yan inargamayang tan bina kadi sampun masikian ring kauripan iraga, duaning ring sekolah-sekolah sami sampun

2

Pidarta Basa Bali

UDIANA SASTRA

maduwé perpustakaan. Sakéwanten kawéntenannyané patut polih panampén becik saking iraga sareng sami. Duaning asapunika, ngiring uningin dumun napi sujatiné perpustakaan punika? tur napi suksman ipun ri kala ngawerdiang utawi numbuhang kecintaan terhadap budaya lokal, pamekasnyané ring kawéntenan basa Baliné. Ida dané sareng sami, utsawa pidarta puniki yukti-yukti banget mapituas. Iraga sareng sami sampun uning, widya sastra sané kaucap ilmu pengetahuan miwah teknologi, marupa sanjata kalintang utama, sané sida ngaonang awidya, sané dados prakantin sang madéwék tiwas. Sakéwanten iraga sami durung séngeh, punika sami kasinahané majanten wit sangkaning perpustakaan. Napi mahawinan asapunika ida dané sami? Riantukan perpustakaan punika, marupa genah nyimpen buku-buku, surat kabar, foto-foto, miwah dokumen-dokumen tiosan sané marupa wiwitan kaweruhané sujati. Pewangunan Sumber Daya Manusia ring aab globalisasi, majanten kagenahang pinih ajeng pisan, yan tan asapunika sinah iraga pacang katetah antuk panglimbak jagat, uripé tan mapuara rahayu sangkaning tambeté mapunya. Wangsa luih guna marupa wangsa sané sida ngalintangin tetenger jagat. Silih tunggil sané sida nuntun, tan sios wantah kaweruhané punika, bilih-bilih ring kawéntenan yowanané sami. Riantukan ring para yowana kasinanggeh pinaka genah petitis pawangunan jagaté, sida tan sida becik kaoné punika, majenten sangkaning yowana pamekas. Nabdabang para yowana mangda sida becik, patut kadagingin antuk kaweruhan. Ring panegara sané sampun maju, pawangunan generasi mudané kautamayang pisan antuk ngulati kaweruhan, napi malih kaweruhan punika tan sios maka bobotan jatma urip sané marupa patitis ngulati santa jagathita. Ida dané sareng sami, Masa muda adalah masa belajar, asapunika ketah mangkiné, puniki masuksma iraga sareng sami para sisya, mangda gilik saguluk nelebang kaweruhan. Duaning urip masarira manusa, tan bina luir petapan ambengan, ring sajeroning alit, wimuda kadi mangkin, kabaos mengpeng tajep, mangan ngidepang sahananing widya sastra. Pamekas mangda sida nemu gelang manut bacakan brahmacari asramané, sané sida kaanggén ngempu uripé ka pungkur wekas. Indiké puniki ageng pisan pikenohnyané ri kala nyanggra pawangunan jagaté sané kaulati, pamekas rikala ngelestariang basa Bali druwéné. Napi mawinan iraga sareng sami patut ngelestariang basa Bali? Riantukan basa Bali punika marupa srana ri kala mabebaosan ring pantaraning krama Bali, sané kabaos basa Ibu. Sios ring punika, basa Bali marupa silih tunggil maka pawilangan budaya Bali, sané dados srana ri kalaning ngwerdiang pamargin adat miwah agama Hinduné ring Bali. Basa Bali puniki wantah tetamian para panglingsir iraga saking nguni. Duaning asapunika, malarapan antuk kayun mabasa Bali, napi malih sida manut anggah-ungguh basanipun, punika dahat mautama pisan, waluya pratingkah nyihnayang subakti ring sanghyang sastra, sané mapragayan Sang Hyang Aji Saraswati. Widya sastrané puniki maka wiwéka, nimbangin becik miwah kaon, satmaka suluh ri kala kapetengan, wastu sida nibenin iwang patuté punika. Boya ja iraga tan dados nuduk budaya dura désa, yan punika kapikayun ngwetuang rahayu, durusang! Nanging patut yatnain pisan. Samaliha widya sastra punika marupa jiwa premana ri kala nyujur jagat Bali ajeg. Punika mawinan iraga mangda teleb ngaresepang daging-daging sastra, pageh tan obah. Duaning mauruk

UDIANA SASTRA Pidarta Basa Bali

3

sastra, ngruruh widya guna, tan bina kadi matapa, akéh wénten gegodan, kadi patapan Ida Sang Arjuna ring Gunung Indrakila. Antuk kapagehan ida matapa, kapaica panah pasupati olih Bhatara Siwa, wekasan sida maka senjata magutin pangamuk Raksasa Detya Kawaca ri kala ngelurug swarga lokané. Asapunika carita sané munggah ring Kakawin Arjuna Wiwahané. Iraga para sisya sareng sami, punika anggén pratiwimba, mangda sida plapan malajah mauruk sastra, sakadi memarginé mangda sida rauh katanggu. Maka cutet, masekolah mangda ngantos molihang ijasah, raris kaweruhané punika anggén nyanggra kauripané wekasan, duaning punika marupa kapatutan iraga maprawerti, maka panrestian jadma Bali luih guna. Cihna subakti ring Sang Hyang Sastra, patut nguripang sahanan pratingkah sané dados swadharmaning sisya. Pamekas ngelestariang basa Bali druwéné, wantah masrana antuk setata mingsinggihang purwa dresta, makadi adat, seni miwah kesenian, tata cara urip ring desa pakraman, miwah sapatunggilan nyané sané kajiwa premanain antuk Agama Hindu, sakadi sané mungguh ring bacakan Tri Hita Karana. Tri Hita Karana mateges tigang kapatutan ngulati karahayuan ring jagaté, luiré astiti bhakti ring Ida Hyang Widhi Wasa, paras-paros pantaraning kamanusan, miwah lulut asih ring sarwa prana-prani. Yan sakadi mangkiné kabaos harmonisasi antara manusia dengan Tuhan, harmonisasi antara manusia dengan manusia, dan harmonisasi antara manusia dengan alam sekitarnya. Ngelestariang basa Bali, taler marupa kapatutan iraga sareng sami, maka pretisentana sané embas ring Bali, nanging panglahlah budaya dura negarané patut waspadain, mangda tan ngrubéda, riantukan puniki sida ngwetuang jagat Baliné rusak. Adat budaya, miwah basa Baliné manggehang, kukuhang manut sastra agama Hindu, janten jagat Baliné sané sampun kaloktah rauh ka jaba negara sida ajeg. Samaliha sampunang waneh-waneh lunga ka perpustakaan, asapunika taler rikalaning malajahin basa Bali, mangda tan linyok ring sesana kadi jatining anak Bali. Yan punika sida kaulati sareng sami, jagat Baliné landuh, gemah ripah loh jinawi, tata tentrem kerta raharja sekala-niskala, sané kabaos moksartham jagat hita ya ca iti dharma. Ida dané sareng sami, Yan cutetang titiang matur maka pangringkes daging pidarta puniki: 1. Perpustakaan inggih punika genah nyimpen buku-buku, majalah, foto-foto, film, dokumen miwah sapetunggilanipun, maka pabuat kaweruhan. 2. Ngelestariang basa Bali, punika marupa sahanan pratingkah lan parisolahe sané mapetitis nglanggengang idik purwa drseta, sané dados tetamian para leluhuré nguni, sané kajiwa pramanain antuk sastra agama Hindu. 3. Sané patut ngelestariang basa Baliné punika wantah iraga sareng sami. Pinaka sisya sané wénten ring Bali, pamekas sang sané urip tur kamertanin antuk sari-sarining bhoga jagat Baliné, kamanggala antuk para guru sami miwah sang angawa rat maka Guru Wisésa. Punika sané patut ngajegang, maserana antuk kayun lascarya tan paleteh. 4. Indik pamarginé ngelestariang basa Bali, tan mari mawiwéka antuk kapatutan. Asing-asing sané ngawetuang paras-paros, sagilik-saguluk salunglung sabayantaka, manut swadharmaning dados sisya, patut utamayang mangda tan kaicalan cihna kadi anak Bali, kadi

4

Pidarta Basa Bali

UDIANA SASTRA

mangkiné kabaos jati diri kebalian orang Bali. Ida dané sareng sami sané kusumayang titiang. Wantah asapunika mungguing atur pidartan titiang, mogi-mogi wénten pikenohipun. Tios ring punika, titiang tan lali nglungsur agung rena pangampura, menawi wénten maka kirang-kirangipun. Pinaka wesananing atur, puputang titiang antuk parama santih. Om Santih Santih Santih Om

Pidabdab 3. Kerta Basa Indayang rereh artos kruna ring sor puniki. Ngrereh artos kruna puniki pinaka silih tunggil pamargi mangda sayan nincap kawruhan alit-alité ring kosa basa Bali. No Kruna Artos Kruna 1. ngawerdiang 2. nyanggra 3. tambet 4. mungguh 5. waneh 6. cihna 7. swadharmaning 8. ngulati 9. kaweruhan 10. inargamayang

Pidabdab 4. Nyawis Pitakén Indayang cawis pitakén ring sor, nganutin daging pidarta ring ajeng! 1. Napi murdan pidarta ring ajeng? ........................................................................................................................................................... 2. Ritatkala wénten acara napi pidarta ring ajeng kawedar? ........................................................................................................................................................... 3. Manut daging pidarta ring ajeng, indik napi sané kawedar ring pamahbah pidartané ? ........................................................................................................................................................... 4. Manut pidarta ring ajeng, napi mawinan iraga sareng sami patut ngelestariang basa Bali? ...........................................................................................................................................................

Pidabdab 5. Pangresep Indik Pidarta 5.1 Teges Pidarta miwah Tetujon Pidarta Kruna pidarta wantah alus saking kruna pidato, mawit saking kruna bahasa Melayu pidato. Kruna pidato sampun ngranjing dados kruna ring bahasa Bali andap, sané wangun alusnyané pidarta “pidato”. Pidarta inggih punika bebaosan marupa daging pikayunan sané kawedar ring ajeng sang sareng akéh mangda napi sané kawedar punika prasida karesepang saha kalaksanayang. Pidarta inggih punika bebaosan mabasa Bali alus marupa daging pikayunan sané kawedar majeng anak sareng akéh, sané matetujon mangda anaké sané mirengang baose punika kayun

UDIANA SASTRA Pidarta Basa Bali

5

nginutin daging kapatutan sané kabaosang utawi mangda napi sané kawedar prasida karesepang saha kalaksanayang. Sang sané mapidarta kabaos orator. Pidarta sajeroning panglimbak Basa Bali napi malih ring aab jagat téknologi sané mangkin, maduwé widangan sané mabuat pisan pinaka média ring sajeroning nglimbakang Basa Bali ring pakraman taler ring kawéntenan widang pendidikan formal sané maduwé tetujon, utamannyané mangda para siswané uning tur waged mabasa Bali sané kacihnayang antuk paplajahan Basa Bali ring sekolah-sekolah. Utaminnyané ring widang pendidikan formal, kawagedan mabasa sajeroning materi indik pidarta wantah silih tunggil sané mabuat sajeroning para siswa, riantukan materi pidarta punika prasida ngicénin para siswa indik nincapang kawagedan soang-soang para siswané sajeroning mabasa Bali, taler pinaka piranti pengembangan informasi ring pakraman taler ring sekolah. 5.2 Wangun Pidarta Pidarta basa Baliné pateh sakadi karangan surat sané ketah madaging pendahuluan, isi, miwah penutup. Pateh sakadi ring bahasa Indonesia, pidarta basa Baliné maderbé wangun utawi format sasuratan sané pastika. Ring sor punika pacang katlatarang wangun pidarta basa Baliné sané kapalih dados tiga,inggih punika: a. Purwaka/Pamahbah (pendahuluan) b. Daging pidarta (isi pidato) c. Pamuput (penutup) 5.3 Soroh Pidarta Manut Tata Cara Maktayang Ri kala mapidarta, wénten makudang-kudang tatacara maktayang pidarta, sakadi ring sor puniki: a.

Pidarta Kawacén (Manuskrip): Pidarta sané nganggén naskah utawi teks, ri kala mapidarta raris kawacén téks sané sampun kasayagayang. Pidarta punika sampun kaparidabdabang téksnyané nganutin genah miwah galah rikala mapidarta.

b. Pidarta Kaapalang (Memoriter): Pidarta sané sampun kaparidabdabang langkungan, tur ri kala pacang mapidarta sang sané mapidarta nénten nganggén téks sané kawacén. Pidarta puniki sujatinnyané sampun karencanayang, sampun madué teks, raris teks punika keapalang. Ri kala mapidarata, sang mapidarta nénten ngwacén miwah nénten makta teks. c.

Pidarta Dadakan (Impromtu): Pidarta sané kalaksanayang ring acara sakadi acara pawiwahan. Pidarta puniki sida mamargi ri antukan sang sané pacang mapidarta punika nadaksara kasudi mapidarta.

d. Pidarta Ringkesan (Ekstempore/skema): Pidarta sané kabaktayang nganggén ringkesan. Téks pidarta kakaryanin sané ringkes utawi bantang-bantang bebaosan manten sané kasurat. Raris ri kala mapidarta, téks punika kawacén sakéwanten dikembangkan malih rikala mapidarta.

6

Pidarta Basa Bali

UDIANA SASTRA

Pidabdab 6. Pituduh Ngraga 6.1 Cawis Pitakén ring Sor Puniki 1. 2. 3. 4. 5.

Indayang tlatarang teges pidarta! ........................................................................................................................................................... Indik napi sané kaunggahang ring purwakaning pidarta? ........................................................................................................................................................... Napi kémanten sané ngranjing ring pamuput pidarta? ........................................................................................................................................................... Tlatarang sané kabaos pidarta ringkesan! ........................................................................................................................................................... Napi mawinan ring lomba nganggén pidarta kaapalang? ...........................................................................................................................................................

6.2 Indayang Surat Tetuwek Pidarta ring Ajeng ...................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................................... .....................................................................................................................................................................

UDIANA SASTRA Pidarta Basa Bali

7

Paplajahan II. Séni Budaya Bali Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (apersepsi) Pidarta pinaka silih tunggil seni mabebaosan prasida dados sarana ngwedar pikayunan majeng ring anak tiosan, tetujoné mangda sang sané miarsayang prasida ngresepang miwah nglaksanayang napi sané sampun kawedar. Pidarta kabaos pinaka pangiket baos ring sajeroning acara sakadi rikala lomba mapidarta, acara wanti warsa sekolah, acara sekaa truna miwah sané tiosan. Irika orator pastika nyihnayang kawagedan nganggén Basa Bali miwah kawagedan rikala maktayang pidarta. Punika mawinan risampuné uning ring soroh miwah tata cara makarya pidarta, mangda sayan jangkep kaweruhan sané kapolihang, mangkin alit-alité taler mangda uning tetikesan rikala mapidarta. Benjang pungkur yéning kasudi maktayang pidarta mangda napi sané kabaktayang prasida mamargi antar. Sadurung alit-alité ngawitin paplajahan indik tetikesan pidarta miwah prasida mapidarta, kaaptiang alit-alité mangda uning ring daging pidarta sané mamurda “Ngrajegang Seni Budaya Bali Malarapan antuk Pésta Kesenian Bali”, sadurungnyané mangda alit-alité nénten lali ring paplajahan sané sampun lintang, alit-alité mangda nyaurin pitakén ring sor puniki! 1. 2. 3. 4.

Napiké wénten sané sampun naenin mapidarta? Napi sané patut kasiagayang sadurung mapidarta? Napi manawi tatujon anaké mapidarta? Sapunapi carané mapidarta mangda nudut kayun?

Pidabdab 2. Ngwacén Téks Pidarta Indayang wacén téks pidarta ring sor puniki!

Ngrajegang Seni Budaya Bali Malarapan antuk Pésta Kesenian Bali Suksma aturang titiang majeng ring pangénter acara antuk galah sané sampun kapica ring déwék titiang, Ida dané sareng sami, utaminipun majeng ring angga tim juri sané dahat kusumayang titiang, Para guru miwah atiti sané wangiang titiang, punika taler para pamilet utsawa pidarta Basa Bali sané dahat tresnasihin titiang. Sadurung titiang nglantur matur, pinih riin ngiring sareng-sareng ngastiti ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa malarapan antuk pangastungkara panganjali“Om Swastyastu” Rumasa bagia pisan titiang riantukan prasida masadu ajeng sareng Ida dané ring galah sané becik puniki. Sadurungnyané ngiring sareng-sareng ngaturang suksmaning manah majeng ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa santukan sangkaning asung kerta waranugraha-Ida, titiang punika taler Ida dané sareng sami prasida manggihin karahayuan. Ring galahé sané becik puniki, titiang jagi ngaturang pidarta sané mamurda “Ngrajegang Seni Budaya Bali Malarapan antuk Pésta Kesenian Bali”. Ida dané sareng sami sané wangiang titiang, Maosang indik jagat Bali, pastika sampun kauningin sareng sami, Bali wantah pulo sané sampun kaloktah kantos ka dura negara pinaka pulo sané makeh pisan madrebé seni miwah budaya,

8

Pidarta Basa Bali

UDIANA SASTRA

punika majanten Bali kasengguh pulo sané nginggilang kasenian. Sajaba punika, seni miwah kasenian nentén lian pinaka silih tunggil pah-pahan ring saluiring kahuripan jadma Baliné. Yening dumun, kawéntenan seni ring krama Bali nénten ja lian wantah pinaka yadnya. Seni sané kadasarin antuk ngayah, nénten ja ngayah majeng ring seni punika kémanten sakéwanten majeng ring sapasira ugi sané ngaksi utaminipun Ida Sang Hyang Widhi Wasa. Kawéntenan seni ring Bali sujatinyané nénten prasida kapasahang sareng kawéntenan budaya agraris http://img2.bisnis.com/bali/posts/2014/06/14/45551/pkb-oke.jpg para jana Baliné. Budaya agraris puniki sané ngawinang seni ring Bali sayan nglimbak. Seniman Baliné nguni nadosang seni pinaka yadnya sané nénten ngaptiang pikolih saking seni punika. Punika mawinan makasami pikobet indik ekonomi sampun prasida katatasang santukan jagat Baliné sampun landuh malarapan antuk matatanduran. Baga pertanian puniki sané ngawinang pikobet ekonomi sareng pikayun jagi nyihnayang rasa antuk seni prasida mamargi becik, majanten ngawinang seniman Baliné nguni nénten ja kaucap seniman kémanten taler kaucap wong tani sané waged ring dharma pamaculan. Dunia agraris puniki pinaka sumber inspirasi medalnyané karya seni ring Bali. Silih tunggil sasolahan, gamelan, gegambaran, miwah ukiran akeh pisan ngambil wangun miwah rupa sané sering pisan prasida kacingakin ring dunia agraris. Sané prasida kanggén imba minakadi seni lukis, gegambaran kahuripan ring carik miwah tegal dados silih tunggil seni lukis klasik ring Bali. Seni lukis klasik Bali sané sampun kaloktah antuk taksun gegambaran kahuripan ring carik inggih punika lukisan kadi Pengosekan Ubud miwah Batuan. Carik miwah tegal prasida dados serana nyihnayang kréasi sané linuih olih para senimané taler prasida dados cecirén sané khas ring seni lukis klasik Pengosekan miwah Batuan. Pariwisatané sané sayan nglimbak taler ngawinang wewidangan pertanian ring Bali sayan rered. Aab jagaté sakadi mangkin sayan ngawinang para jana Baliné nyujur parilaksana sané konsumtif, sayan doh ring jati diri sané sujati pinaka manusa sané nginggilang seni miwah budaya. Kasujatiané Pariwisata Bali prasida nglimbak sakadi mangkin santukan kawéntenan seni miwah budaya agraris. Akéh wisatawan sané rauh ka Bali jagi nyingakin kaasrian palemahan jagat Baliné, majanten taler nyaksiang seni miwah budaya sané kadruwénang olih parajana Baliné. Panglimbak sektor pariwisata budaya sapatutnyané yukti-yukti katiténin. Pariwisata budaya pinaka piranti sané kaanggén nyobyahang Baliné. Profésor Doktor Ida Bagus Mantra pinaka sujana, gubernur, miwah budayawan Bali ring warsa 1978 mapikamkam ngwéntenang festival kesenian, genah seni miwah budaya saking sajebag jagat Baliné mapupul, sané kawastanin Pésta Kesenian Bali (PKB). PKB kaaptiang mangda prasida dados genah sesolahan seni, karya seni sané dahat linuih tur kawistara sané sida kaaturang olih parajana Baliné. PKB taler kaapti mangda prasida dados sarana ngajegang, ngwerdiang, miwah nglimbakang seni budaya Baliné. Seni budaya sané kantun ajeg kantos mangkin, makéh madaging sané kabaos tattwa, piteket-piteket sané dahat mabuat, warisan budaya, pangweruh, miwah seni sané sida ngwetuang kreasi, inovasi, miwah adaptasi budaya. PKB sané kaping tigang dasa nem (36) mamurda “KERTAMASA”, dinamika kehidupan masyarakat agraris menuju kesejahteraan semesta, sapatutnyané prasida dados dasar ngwerdiang daya kreatif ring para senimané sané wénten ring Bali. Lianan malih, mangda metu karya seni sané linuih, sané mautama, sané prasida dados karya seni sané kawistara.

UDIANA SASTRA Pidarta Basa Bali

9

Unteng pikayun PKB warsané mangkin sampun patut pisan sareng suksman kahuripan para krama Bali sané kajiwa pramanain antuk seni miwah agraris. Sampun masikian sareng utsaha Baliné ngupapira sektor pertanian puniki wit saking warsa 2012 sané sampun dados warisan budaya dunia utawi kabaos World Heritage. Wong tani miwah subak pinaka benteng utama sané ngurip kawéntenan agraris ring Bali. PKB ring warsané puniki sapatutnyané prasida dados genah mulat sarira miwah mengangkat derajat kearifan lokal ring Bali. Santukan kahuripan agraris punika nénten ja pacang mararéan ngicén inspirasi ring para senimané.

http://1.bp.blogspot.com/-nxEOnIyHpwg/UZpHX8oM4FI/AAAAAAAAAos/u-ciFBAIITk/s1600/Okokan-300x191.jpg

Ida Dané sareng sami sané wangiang titiang, Seni miwah budaya wantah taksun jagat Baliné, Napi malih pertanian pinaka jiwa pramana jagat Baliné. Punika mawinan pinaka semeton Bali, napi malih para yowana, sujatinipun madrebé genah sané becik pisan mangda seni miwah baga pertanian sané wénten ring Bali mauwah sayan becik tur linuih, punika taler ring PKBné. Yéning iraga pinaka yowana Bali tresna kapining seni miwah budaya pertanian ring Bali, pastika uning yéning sané mauwah punika sujatinipun mawit saking iraga soang-soang. Sakadi pidarta sané kawedar olih Presiden Soekarno,”beri aku sepuluh pemuda, niscaya akan ku guncangkan dunia”. Soekarno pracaya pisan, wantah para yowana sané prasida ngubah kawéntenan jagaté, ngetisin jagat antuk daging sastra sané madasar antuk agama. Iraga pastika setata ngaptiang mangda PKBné prasida wénten ri sajeroning pamargin keseniané ring Bali, nénten ja wantah dados pésta sané napkala santukan prabéa saking pemrintah sampun kacumawis, sakéwanten yéning sida mangda nénten rauh irika kéwanten, nyujur pangaptin PKB sané kapikamkam duké riin. Para yowana Bali sareng sami, ngiring waliang tetujon PKBné sakadi pangaptinné riin, mangda yukti-yukti PKB dados genah ngayah nyihnayang kawagedan para yowana sareng sami, mangda yukti mataksu mawastu kawistara. Duaning asapunika Tim Pengawas Independen miwah Tim Kurator mangda sayuakti niténin pamargin PKBné mangda ka pungkur wekas sida sayan becik, sayan ngulangunin, tur sayan nudut kayun sang sané ngatonang. Napi sané sampun sida katur, cutetang titiang sakadi puniki: Inggih Ida dané sané wangiang titiang, Napi sané sampun sida katur, cutetang titiang sakadi puniki: (1) Pinaka krama Bali, iraga sareng sami patut ngrajegang seni budaya Bali (2) Pesta Kesenian Bali silih tunggil serana ngrajegang miwah nglimbakang seni-budaya Bali (3) Pamargin Pesta Kesenian Bali patut terus kamargiang, sakéwanten mangda terus taler katiténin. Inggih para panuréksa sané wangiang titiang, punika taler pamiarsa sami sané singgihang titiang, Wantah asapunika pidarta sané prasida aturang titiang ring galahé sané becik puniki, dumogi wénten pikenohnyané. Dahat suksma aturang titiang santukan Ida dané sareng sami sampun prasida miarsayang daging atur pidartan titiangé. Yéning wénten basa basita, atur titiang sané nénten munggah ring kayun, titiang nglungsur geng rena pangampura, duaning punika sami metu saking kawimudan padéwekan titiang. Inggih, pinaka pamuput atur, titiang ngaturang parama santih.

10

Pidarta Basa Bali

UDIANA SASTRA

Om Santih Santih Santih Om

Pidabdab 3. Kerta Basa Indayang rereh miwah surat artos kruna sané ring sor puniki. Ngrereh miwah nyurat artos kruna puniki pinaka silih tunggil pamargi mangda sayan nincap kawruhan alit-alité ring kosa basa Bali. No

Kruna

1

kaloktah

2

nglimbak

3

ngwerdiang

4

katitenin

5

miarsayang

6

kawimudan

7

kacumawis

8

kapikamkam

9

landuh

10

napkala

Artos Kruna

Pidabdab 4. Nyawis Pitakén 1. Napi murdan pidarta ring ajeng? ........................................................................................................................................................... 2. Napi manten inspirasi karya seni sané prasida medal sangkaning kahuripan sawah tegalan ring Bali? ........................................................................................................................................................... 3. Napi manten tetujon para wisatawané rauh ring Bali? ........................................................................................................................................................... 4. Napi pikamkam Profesor Doktor Ida Bagus Mantra ring warsa 1978 ? ........................................................................................................................................................... 5. Napi sané kaaptiang ring kawéntenan PKB sané kalaksanayang nyabran warsa? ...........................................................................................................................................................

Pidabdab 5. Pangresep Indik Mapidarta 5.1 Tetikesan Rikala Mapidarta Ri sampuné uning ring soroh pidarta miwah tata cara makarya pidarta, sané mangkin mangda sayan jangkep kawagedan indik mapidarta mangda kauningin indik agem-ageman utawi

UDIANA SASTRA Pidarta Basa Bali

11

tetikesan rikala mapidarta. Tetujoné mangda ri kala mapidarta prasida nudut pikayunan sang sané miarsayang. Mawali malih ring tetujon sang mapidarta mangda napi sané kabaosang, katlatarang miwah kawedar prasida kaincepang sajeroning angen raris kalaksanayang ri sajeroning kahuripan. Ri kala mapidarta, tetikesan sané patut kauratiang mangda prasida mamargi antar inggih punika: 1. Wicara inggih punika ngeninin indik topik utawi unteng daging pidarta, sané prasida nudut kayun para pamiarsa. 2. Wiraga inggih punika semita, raras, agem, utawi bahasa tubuh sang sané mapidarta. 3. Wirama inggih punika tata suara sané mapaiketan ring suara/vokal miwah intonasi sané anut ring punggelan lengkara mangda kapireng lengut. 4. Wirasa inggih punika rasa penghayatan ri tatkala mapidarta mangda daging pidarta punika prasida nuek pikayunan sang sané mirengang.

Pidabdab 6. Pituguh Ngraga 1. Tlatarang tetuwek pidarta ring ajeng! 2. Indayang tlatarang napi tetujon sané kaaptiang ri kala mapidarta? 3. Indayang carca, tetikes pidarta sané pinih riin patut kauningin sajeroning mapidarta !

Pidabdab 7. Pituduh Ngraga Indayang makarya skéma ringkesan materi indik pidartané puniki !

Pidabdab 8. Ringkesan Pidarta inggih punika bebaosan mabasa Bali alus marupa daging pikayunan sané kawedar majeng anak sareng akéh, sané matetujon mangda anaké sané mirengang baose punika kayun nginutin daging kapatutan sané kabaosang utawi mangda napi sané kawedar prasida karesepang saha kalaksanayang. Wangun pidarta inggih punika purwaka/pamahbah,daging pidarta, pamuput. Soroh pidarta wénten pidarta kawacén, pidarta kaapalang, pidarta dadakan, miwah pidarta ringkesan.

mÞjh*¾edewk¾Š)lnÓ*¾tuwu;¾.

Mlajahang Déwék Salantang Tuwuh

12

Pidarta Basa Bali

UDIANA SASTRA

BAB

II

BASA MIWAH AKSARA BALI Kompeténsi Dasar 3.2 Memahami struktur bahasa Bali, sejarah aksara dan jenis-jenis aksara Bali secara umum, pasang aksara, tata cara nyurat lontar, dan menulis aksara Bali dalam software. 4.2 Memproduksi wacana beraksara Bali dalam lontar dan Software

Indikator 3.2.1 Nlatarang wangun basa Bali 3.2.2 Nlatarang panglimbak (sejarah) aksara Bali 3.2.3 Nlatarang soroh aksara Bali 3.2.4 Nlatarang pasang aksara Bali 3.2.5 Nartayang serana nyurat lontar 3.2.6 Nartayang tata cara nyurat lontar 3.2.7 Nlatarang program sané kanggén nyurat aksara Bali ring Software 3.2.8 Nlatarang tata cara nyurat aksara Bali ring Software 3.2.9 Nglatih nyurat aksara Bali ring Software 4.2.1 Nyalin wacana maaksara Bali ring lontar miwah Softwaré

Palajahan I Basa Miwah Aksara Bali Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi) Basané nyihnayang wangsa. sapunika sesenggakané maosang. Sané mangkin bebaosan kadi asapuniki nénten ja mawiguna malih. Santukan saluwiring basa patut prasida kaplajahin antuk sekancaning para jana ring jagaté. Santukan basa punika pinaka serana sané utama ri kala pacang micayang miwah molihang sehananing informasi. Sakéwanten pinaka parajana Bali sampun sepatutnyané ngwikanin basa Bali pinaka basa ibu sané ngamanggehang saha nglestariang budaya Baliné. Duwaning sapunika ngiring saurin pitakéné ring sor: 1. Sira uning napi sané kebaos basa (bahasa)? 2. Basa napi kémanten sané sampun kauningin? 3. Napi sané patut kauningin yéning jagi nyurat basa? 4. Aksara napi sané ketah kanggén ri kala nyurat basa Bali?

Pidabdab 2. Ngwacén Wacana Maaksara Bali Indayang wacén wacana maaksara Bali ring sor puniki!

Zÿuju;¾buln/. bukn)k)pin¾ÀnÑ¡s¾ãiks¾Àism®í(¾tus&¾Zøÿd*¾\)\Ð)b*¾huløeHÿeMÿ\n¾æisgen.mul

jÞ)mòbøyn¾éru;¾,d)gg¾Àpbuwin¾Ñ)m)n¾åehn*¾tømæl¾Škøt/.hedÂegn¾Àis)m®í(¾tus&¾t

ehn¾Ó)t)g/.eHÿeMÿ\enegn¾Ð\in¾Ðhu;.eTÿmkÉxtus&¾hdhnk¾Ñøsmæ&¾bnip h)k/hpbuwin¾Â)m)nin¾Š)jbÏrmeneDÿegn/.

eyn¾Â±jum)ppsn¾Ñirurue\tus&¾tehn¾å)l;¾k)n);¾Zÿmãt¾Šrhnek¾Þn/.høt);¾

pni\álenb)n%¾ni\áløn¾éln¾Ó¡s&¾meTÿløhn¾Ð\in¾Ðhu;¾,hpbuwin¾ßk)Z*ÿu¾mnis¾Ó)ekn¾À nk/,hsenmh)l¾Šjn¾Àiy\)l;¾bøbø;,hnekdisisie\orh*¾ekenÐZéÿcrh) nÓl¾ßgulu*¾bøbø;¾en.minb¾À¡løyn¾ß)rst)ekn¾Àibensugø;¾,hpbuwin¾ŠkÓøhuløyn¾ß)

lj;¾kwiessn/t)ekn¾ãløyn¾á¡rut)g);¾diedsp)n\á¡n¾®¡cu.eb;¾eyn¾æ)pysn¾Àis)m®í(¾ 14

Basa Miwah Aksara Bali

UDIANA SASTRA

ydiypin¾Ó¡s&¾hdÏrhønn¾Ðj%¾kÞøeWÿn¾Š)ttymspuet¾æoel*¾,mhud%¾\)Zé¨ÿ,mc)ò k¾Ñøkup&enbu\pucuk¾Ùrib*.bs*¾eng)edeGÿenÑel¾áoenÑl/,p)\d)egÂehenÑep¾ßo eKÿ;¾ekenÐZéÿcrb)eDÿeDÿl¾Àen\pit¾Þw*¾eKÿrihgu*¾puren.eTÿbcihÂmnu

senZÿpkdihku,h)\Šp¾Ó)ekn¾æedewkenkløwt¾ã)eLÿg/,\nÑ)l*¾ksugøh

n¾»rmmiw;¾kbøsn¾á¡rueneDÿegn/.jninujurhønp$wnip)n\ál/,14,´´ø;¾k)d s,mk)n);¾høyZøÿmæ\in¾á¡ruensmãil\mteKÿn¾À¡nÑ¡k¾Àølà¡p\Ék×jiwhenp)lj

hønh´´ø;¾hensubløwt/.s)m)\n¾æ)sn¾ŠubhøygegeSÿn¾ßjln/,swrt rjm/,10,mtnhøensubsyn¾Â)g)h*,n)k)d¾ßsi;¾høs)m®í(¾diyÏpn¾À¡m;¾gurut)g);¾pi nkguruen.ditudibelbnÑ¡*¾sisikjhenhúk¨¾mpÉdms/,gurut)g);¾msiltø

d&¾,mbusnp)ptøhn/,høt);¾m)mch)nÓl¾Ð)kwin¾À(junwiwhensmãil\\)mukkøn

\n/,mwinn¾Ñintehløyumsm®¡rn¾æh)s¾ãrk¾Ð)køn\n¾ñk¾Çrtn;¾kuruek×tÉenh enkh)b)køn¾ãhn¾á)tø;¾.

mrkpcdiwirmeTÿtkensubynZé)ÿk¾Àbris¾Ñituks)lgøn¾ãhn¾æn)k

enhøs)m®í(¾.tønÑkn¾ãtøesÂn\Ð)jutøn¾Çic&¾s)òm¾á¡rut)g)ehhenm)d)m¾Ñisisik\in¾ãel

skpetshe\oe\Ðo\in¾æt)kenhøs)m®í(¾hentus&¾hdmsmãtŠrseKÿenÑ en.

eHÿlø;¾”h(ypduhu\n/,22,s)epÓmã$¾,1990. Pidabdab 3. Kerta Basa Indayang rereh miwah surat artos kruna sané ring sor puniki. Ngrereh artos kruna puniki pinaka silih tunggil pamargi mangda sayan nincap kawruhan alit-alité ring kosa basa Bali. No 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

Kruna

Artos Kruna

pisaga degag rerama nyambat sara bibih mael kawisésan apit lawang nyapa kadiaku ngandelang gagéson

UDIANA SASTRA Basa Miwah Aksara Bali

15

Pidabdab 4. Nyawis Pitakén 1. Sapunapi parilaksanan I Gumbyar punika ? 2. Napi kranané bibih I Gumbyaré kebaos kadi ental magulung ? 3. Ring dija I Gumbyar maguru? 4. Sapasira wastan guruné I Gumyar? 5. Indik napi sané keplajahin antuk I Gumyar?

Pidabdab 5. Pangresep Indik Wangun Basa Bali 5.1 Wangun Basa Bali Dudonan basa Baliné pateh sakadi ring bahasa Indonesia luiripun: a. Aksara tegesipun gambar suara utawi lambang suara (gambar bunyi). Aksara punika wénten kalih soroh minakadi Aksara Suara miwah Aksara Wianjana (Vokal miwah Konsonan). Basa Baliné punika lumbrah kasurat antuk kalih aksara luwiré aksara Latin miwah aksara Bali. b. Wanda tegesipun marupa kepahan saking kruna inggian ri sajeroning kruna lingga utawi kruna tiron. Dadosné wanda punika marupa pupulan saking makudang-kudang aksara sané pinaka serana ngwangun kruna. Tiosan ring punika wénten taler wanda sané marupa kruna lingga sekadi “nah”, “dé,” “nyén”, “ba”, “sing”, “nyak” miwah sané lianan. c. Kruna tegesipun pupulan makudang-kudang kecap utawi wanda sané sampun maduwé arti. Kruna punika wénten sané awanda, wénten taler sané kawangun antuk makudang-kudang wanda, minakadi :  Kruna awanda: sing, nyak, cang, ba,nah, miwah sané lianan.  Kruna kalih wanda: meja, ani,suba,mata, jaja.sela,buku,baju, msl  Kruna

tigang

wanda:

bendera,sepatu,celana,

jendela,

kemeja,semang-

ka,celana,buaya,telaga,miwah sané tiosan  Kruna petang wanda: liligundi,katibangbung,kalimayah,miwah sané tiosan  Kruna limang wanda: katimimbulan, katiwawalan, katibubuan ,miwah sané tiosan d. Lengkara inggih punika pupulan makudang-kudang kruna sané sampun madué lelintihan pepaosan sané pasti. Lelintihan sané ngwangun lengkara punika sekadi: a. Puguhing lengkara/Jejering lengkara

16

Basa Miwah Aksara Bali

UDIANA SASTRA

b.

Piorah/linging lengkara

c. Penandang/penampén lengkara d.

Keterangan: •

Keterangan genah



Keterangan dauh



Keterangan kahanan



Keterangan wilangan

Conto : 1.Rada Swari nyurat aksara Bali ring lontaré tuni semengan. 2.Madé Parwati nyurat kaligrafi di kanvas. 3.Kadék Maharani ngigel légong di Pura Dalem ibi sanja.

5.2 Panglimbak (Sejarah) Aksara Bali Yéning selehin saking nguni, kawéntenan aksara Bali punika mawit saking India. Sané da-

dos babon aksara Bali ring India mawasta Aksara Brāhmī. Aksara Brāhmī puniki sampun wénten miwah kawigunayang ring India kirang langkung 300 SM (Bühler, 1962). Cihna kawéntenan

Aksara Brāhmī puniki wénten marupa prasasti-prasasti sané munggahang aran Raja Asoka. Raris

Aksara Brāhmī sayan nglimbak kawéntenan nyané ngantos ka India Selatan, ring India Selatan puniki Aksara Brāhmī dados Aksara Pallawa. Aksara Pallawa raris ngranjing ke Indonésia, ring

Indonésia Aksara Pallawa sayan nglimbak raris dados Aksara Kawi (Casparis, 1975; Griffith, 2014). Aksara Kawi sané kapertama ring Indonésia kapanggihin ring Jawa Timur sané berangka

tahun 750 Masehi. Aksara Kawi punika kasurat ring Prasasti Plumpungan, ukiran aksara nyané sampun campuh, nénten malih becik kawéntenan nyané. Aksara Bali Kuna wantah varian saking

Aksara Kawi (Damais, 1995). Prasasti Bali Kuna sané pinih wayah (tertua) inggih punika prasas-

ti Sukawana A1 (804 Śaka atau 882 M). Raris prasasti tiosan Banua Bharu IA (Bebetin), sané berangka tahun 818 Śaka (896 M). Makudang-kudang prasasti tembaga sekadi Prasasti Kehen A, Fragmen Prasasti Angsri A, miwah Prasasti Srokodan (916 M) pinaka prasasti sané ngawigunayang Aksara Bali Kuna sané pinih wayah utawi tertua (Astra, 1981).

Aksara Bali sayan nglimbak kawéntenan nyané santukan nénten naenin putung kawi-

gunayang ri sajeroning parikrama. Manut Wiguna (2002), Aksara Bali Kuna puniki raris dados Aksara Bali Tengahan. Aksara Bali Tengahan puniki kasurat ring lempeng tembaga pateh sekadi

UDIANA SASTRA Basa Miwah Aksara Bali

17

nyurat ri sajeroning lontar. Saking Aksara Bali Tengahan puniki raris dados Aksara Bali Lumrah, utawi Aksara Bali sané katah kauningin rahinané mangkin. Mangda danganan antuk ngresepin, ring sor puniki pamargin panglimbak Aksara Bali:

Ring sor puniki panglimbak rupan (perubahan bentuk) Aksara Bali. Prasasti Tembaga

Lontar

Cetak/Digital

PerubaWaktu

Abad ke-10

1060

1065

1204

1398

han

Abad ke -18

1984

1988

1894

h

Aksara ‘ha’

5.3 Soroh Aksara Bali Aksara tegesipun lambang suara utawi gambar suara. Ring sajeroning masyarakat Hindu-Bali aksara punika nénten ja huruf utawi kruna biasa, nanging aksara punika wantah lambang Ida Bhatara utawi dados kanikayang ngiasaning Ida Bhatara. Aksara punika taler dados dasar/simbol palekadan miwah ngamademang. Aksara puniki madué genah miwah fungsi sosial religius sané ngraksa budaya Bali miwah pinaka pangraket iraga masameton ring sajeroning Agama Hindu-Bali. Yéning nénten wénten aksara, masyarakat Bali punika sakadi kaicalan kasujatian déwéknyané. Mawinan aksara punika patut ngamolihang jejuluk utawi gelar sakadi Mahkota Kebudayaan Bali.

18

1993

Basa Miwah Aksara Bali

UDIANA SASTRA

Pasang aksara Bali tegesnyané uger-uger sané kaangén nyurat sajeroning aksara Bali. Aksara punika wénten kalih warna kawastanin: a. Aksara Suara (vokal) b. Aksara Wianjana (konsonan) Salanturnyané aksara punika kapalih dados tigang soroh luiripun: a. Aksara Wréastra inggih punika aksara sané kanggén nyuratang baasa Bali lumrah, upami : urak, pipil, pangéling-éling, miwah sané lianan. b. Aksara Swalalita inggih punika aksara sané kanggén nyuratang basa kawi, Jawi Tengahan, Sanskerta. Upami: Kidung, Kakawin, Parwa, miwah Sloka. c. Aksara Modré inggih punika aksara sané kanggén nyuratang indik kadiatmikan. Upami: Japa Mantra.

5.3.1 Aksara Wréastra

h,

n,

c,

r,

k,

d,

t,

s,

w,

l,

m,

g,

b,

\,

p,

j,

y,

z,

5.1.1.1 Gantungan miwah Gémpélan

¨¨¨À¨, ÿ

¨¨¨Â¨,

¨¨¨Ç¨,

¨¨¨É¨,

¨¨¨Ð¨, ¨¨¨Ñ¨,

¨¨¨¨Ó ,

ÿ¨¨uæ,

¨¨¨¨Ù,

¨¨¨¨¨Þ,

¨¨¨¨ß, ¨¨¨¨¨á,

¨¨¨¨¨ã,ÿ

¨¨¨¨å,

¨¨¨æ,

¨¨¨¨é¨,

¨¨¨¨ê, ¨¨¨¨¨ñ¨¨,

5.1.1.2 Panganggé Aksara Panganggé aksara utawi busana aksara inggih punika pangéling suara. Penganggé puniki kaepah dados tiga (3) tigang soroh, minakadi: penganggé suara, penganggé ardasuara, miwah penganggé tengenan. a. Panganggé Suara Panganggé suara inggih punika lambang aksara sané ngawinang aksara wianjana (konsonan) masuara (vokal).

UDIANA SASTRA Basa Miwah Aksara Bali

19

Suara pendek ( Suara Hreswa )

Suara panjang ( Suara Dirgha )

¨¨¨¨¨¨¨o,

¨¨¨¨¨I¨¨¨,

= ulu sari

¨¨¨¨¨U¨¨¨,

= suku ilut

E¨¨¨¨¨¨,

= taléng marépa

= tedong

¨¨¨¨¨¨¨ø¨¨¨, = ulu ¨¨¨¨¨u¨¨¨¨, = suku e¨¨¨¨¨¨¨, = taléng

¨¨¨¨¨)¨¨o,

e¨¨¨¨¨o, = taléng tedong

= pepet metedong

E¨¨¨¨¨¨o, = taléng marépa matedong

¨¨¨¨¨)¨¨¨, = pepet

¨¨¨¨¨¨š¨¨¨¨¨, ¨ ¸¨¨¨¨,

= ulu ricem = ulu candra

b. Panganggé Ardasuara Panganggé Ardasuara inggih punika gantungan sané maanggé dados vokal miwah masuara luluh. Penganggé arda suara kaepah dados limang soroh minakadi :

¨¨¨¨¨¨ê,

nania

mawit saking suara

[ ia ]

¨¨¨¨¨É¨¨¨,

guung

mawit saking suara

[ ra ]

¨¨¨¨¨¨Ê¨,

guung macelek mawit saking suara

¨¨¨¨¨Þ¨¨,

gantungan la

¨¨¨¨¨¨Â¨¨,

suku kembung

[ rë ]

Conto :

1,ÿputÉ.

= putra

3,ÿÿkÊ[Å. = Kresna

2,ÿpÞw.

= plawa.

4,ÿ

stÙ. = satua

c. Panganggé Tengenan Panganggé tengenan puniki wantah panganggé sané mawit saking tengenan wianjana, inggih punika :

20

¨¨¨¨¨*¨¨¨,

cecek

¨¨¨¨¨(¨¨¨,

surang mawit saking aksara [ r ]

¨¨¨¨¨¨¨;,

bisah

mawit saking aksara [ ng ]

mawit saking aksara [ h ]

Basa Miwah Aksara Bali

UDIANA SASTRA

¨¨¨¨¨¨¨/,

adeg - adeg kaanggé ngematiang utawi negul aksara

Conto :

1, swu*.

sawung

4,

2, ec*ec**. =

céngcéng

5,ÿbuln/. =

3, s(w.

sarwa

=

=

sw;.

=

sawah bulan

5.3.2 Aksara Swalalita Aksara Swalalita inggih punika aksara Bali sané kaanggé nyuratang basa Kawi, basa Kawi Tengahan, miwah basa Sansekerta, minakadi kidung utawi kakawin. Aksara swalalita kakepah dados aksara suara (huruf vokal) miwah aksara wianjana (huruf konsonan). a. Aksara Suara (vokal)

Á,õ,÷,÷o,ú,úo,6,ü,3,3o,. A,

ā,

i,

ī,

u,

ū,

e,

ai, o, ö

b. Aksara Wianjana (konsonan) Aksara wianjana (huruf konsonan) kaepah dados limang warga aksara, minakadi: kantia, talawia, murdania, dantia, miwah ostia. 5.3.3 Aksara Modré Aksara Modré punika sering kabaos aksara suci, satukan aksara punika kanggén nyurat indik kadiatmikan sekadi rerajahan, ulap-ulap, miwah sahananing pralambang ring upakara yadnya. Aksara Modré santukan pinaka pralambang (simbol) dadosné nénten keni antuk ngwacén. Ring sor puniki conto Aksara Modré:

UDIANA SASTRA Basa Miwah Aksara Bali

21

Pidabdab 6. Pituduh Ngraga a. Cawis pitakéné puniki 1. Napi mawinan aksara punika kabaos gambar suara? 2.Tlatarang sapunapi wiwilan kawentenan aksara Baliné! 3. Indayang carca tur terangang pepalihan aksara punika ! 4. Tlatarang sané kawastanin aksara Wresastra punika saha icén imbanyané! 5. Terangang kawigunan aksara Modré punika !

b. Surat antuk aksara Bali 1. Matur suksma :……………………………….. 2. Om Swastiastu :………………………………… 3. Panagara Indonésia :…………………………… 4. Bali sutrepti :…………………………………… 5. Aksara miwah sastra Bali:……………………..

22

Basa Miwah Aksara Bali

UDIANA SASTRA

Palajahan II Nyurat Lontar Pidabdab 1. Ngwangun Pangresep (Apersepsi) Lontar wantah silih tunggil tetamian panglingsir Bali sané kantun akeh ring soang-soang puri, griya, jero, utawi pondok krama Baliné. Lontar puniki pinaka serana nyurat sahananing sané patut kasurat utawi kacatet duké riin, santukan sané dumun durung wénten kertas napi malih komputer. Saking kadiatmikan ngantos ipil-ipil dué utawi utang-piutang taler kasurat ring lontar, yéning sekadi mangkiné kabaos pinaka media dokumentasi tertulis. Tiosan ring genah masesuratan, taler wénten lontar sané dados serana ngambar, lontar sané madaging gambar puniki kawastanin prasi. Mangda sayan uning indik lontar, indayang cawis pitakén ring sor puniki: 1. Sira sané sampun naenin nyurat lontar? 2. Napi sané keanggén nguét lontaré? 3. Indik napi biasané katulis ring lontar? 4. Aksara napi ketahnyané kasurat ring lontar ?

Pidabdab 2. Ngwacén Wacana Maaksara Bali Indayang wacén wacana maaksara Bali ring sor puniki!

. Ri kalaning nyurat, lontar kagambel antuk tangan sané

kiwa. Lontar sané kagambel punika akéhnyané lebih saking asiki, raris lontar punika jepit antuk pelik. Nyurat lontar nénten pisan dados sakadi nyurat ring buku tulis (neplék ring méja), nanging tangan sané ngambel lontar punika kaaledin antuk lungka-lungka (kasur alit). Lontar sané puput kasurat sangkaning nyurat neplek ring meja punika kawastanin lontar tulah sané nénten dados kawacén napi malih kaentungang. Lontar sané sasuratan nyané kakawitin saking bolong C (dawanan) taler kawastanin lontar tulah. Dulang utawi méja sané kaanggén aled ri kalanyurat. Ri kala nyurat, tata cara sasuratannyané nganggé pasang jajar sambung nénten jajar palas. Jajar sambung inggih punika kruna sané kasurat dados lengkara kasurat saling kasambungin nénten wénten spasinnyané. Nyurat lontar punika kakawitin saking baris kaping kalih sané kakawitin saking bolong A ngantos bolong C, kénten malih baris kaping 2, 3, miwah 4. Baris kapertama utawi baris pinih luur punika kaanggén genah panganggé suara utawi tengenan. Yéning lembaran kapertama sampun telas kasurat, lontar kabadingang saking sor kaluur nénten dados saking tengen ka kiwa. Ageng aksarané taler spasinyané mangda pateh. Yéning iwang rikala nyurat, sampunang aksara punika kaurek utawi kacorét. Aksara sané iwang punika kapademang antuk nagingin suku ( u ) miwah ulu ( …i...). Yéning sampun puput nyurat wawu kaselemang nganggén tingkih,

UDIANA SASTRA Basa Miwah Aksara Bali

25

buah nagasari nasak sané matunu. Ri kala nyelemang puniki kawastanin nyipat sastra. Siagayang benang kemong kirang langkung 40-50 cm sané kaanggén ngiket lontar sané sampun puput kasurat taler takepan lontar sané kaanggén ngapit lontaré mangda nénten malepit. Ring muncuk benang kadagingin jinah bolong pada asiki anggén ngancing takepan lontaré wus punika simpen ring keropak lontar mangda awét. Patut taler kaélingang inggih punika indik cacirén sakadi lalintihan lontar sané kasalin, duk napi puput kasurat miwah indik pangawinnyané. 4.3 Soroh Tatebek Nyurat Lontar Ri kala nyurat lontar, sasuratan aksara sané katuekang mangda pada miwah pateh utawi rata, inggih punika ukiran saking soang-soang aksara madrué jarak sané rata, sané kawastanin natar. Yéning sampun sida ngwangun aksara antuk: tetuek, ukiran, miwah natar, sané pinih utama ngwangun aksara wantah ukiran aksara. Indik rupan ukiran aksara punika, kaepah dados kalih soroh tatuekan, inggih punika : a. Tebek Wayah b. Tebek Nguda Ukiran aksara sané kasorohang tebek wayah, pacang ngamedalang wangun ukiran aksara sané becik tur ngulangunin, sané madrué cihna sakadi : •

Tetuekan aksara sané becik, tur ngulangunin inggih punika kawastanin makarat.



Wangun aksarannyané galih, tur karupayang antuk wangun aksara sané pinih alit tur bunder-bunder inggih punika kawastanin ngatumbah.



Wangun, tetuek miwah ukiran aksarannyané rata tur élah kauningin inggih punika kawastanin galih.



Wangun aksarannya ninutin rupan jit tuma, nganuwuan aksarannyané nyimbarang, ngamenékan nyupekang inggih punika kawastanin majit tuma.



Kapangawit wangun aksarannyané tipis lan éndép, nglantur nyimbarang inggih punika kawastanin macai.

Saking lelima punika, wénten taler cihna wangun ukiran aksarannyané sané kawastanin bandung, inggih punika pikolih sasuratannyané kirang becik. Lontar Imitasi Asapunika yéning pacang mapikayunan malajah nyurat aksara ring lontar, yéning déréng cacep utawi durung purun nyurat ring lontar, dados kaanggén kertas HVS sané kakaryanin manut sekadi rupan lontaré, taler ukurannyané, sané kawastanin lontar imitasi. Yéning nganggén lontar imitasi punika, sané prasida kaplajahin wantah tatiga, inggih punika

26

Basa Miwah Aksara Bali

UDIANA SASTRA

ukiran, natar miwah tatuek. Nanging tatuek iriki nénten nganggén pangrupak, sakéwanten dados nganggén pénsil, drawing pen, boxi, miwah sané tiosan. Tetujonnyané wantah mlajahang ngwangun aksara tebek wayah, mangda aksarannyané madruwé cihna makarat, natar, ngatumbah, macai, utawi majit tuma. Sasuratan Aksara Tebek Wayah Macai

Sasuratan Aksara Tebek Wayah Ngatumbah

Pidabdab 5. Pasang Aksara 5.1 Tengenan Pasang aksara Bali tegesnyané uger-uger masasurat ring sajeroning aksara Bali.Tengenan inggih punika aksara wianjana sané suara vokalnyané nénten wénten utawi akasara wianjana sané nengen. Contonyané bisah, cecek, surang, miwah adeg-adeg. Yéning bandingin sareng aksara Dewanagari, bisah kawigunannyané pateh sareng wisarga, cecek kawigunan nyané pateh sekadi anusuara, adeg-adeg kawigunannyané pateh sakadi tanda wirama. Simbol

Alfabet Fone-

Genah saséwalapa-

Wastan aksa-

traan

rané

[h]

Ring ungkur aksara

bisah

[r]

Ring duur aksara

surang

[ŋ]

Ring duur aksara

cecek

-

Ring ungkur aksara

adeg-adeg

tis Internasional

a. Tengenan [ ng ] \,

UDIANA SASTRA Basa Miwah Aksara Bali

27

Tengenan \, ring kecap panguntat kruna, mauah dados cecek (..,...), upami:



pucung = pucu*,

blulang = bÞ¡l*,

rendang = ÏnÑ*,

barang = br*,

Saluiring kruna lingga kalih kecap sané wianjanannyané pateh tur makakalih polih tengenan \, makakalih dados cecek (..,...) yadiastun sampun kaanusuarayang utawi polih seselan [-er-]miwah [-el-], upami:



cangcang = c*c*,

nyangcang =z*c*,

béngbéng = eb*eb*,

bréngbéng = ebÉ*eb*,

Tengenan \, ring kecap pangawit kruna lingga sané aksara wianjanannyané mabinayan,

kantun manggeh tengenan, \,upami :



bungsil = bu\Šil«,

panggang = p\á*,

bangsul=b\Šul/,

jangkrik = j\ÐÉik«

Tengenan \,ring kecap pangawit kruna-kruna ring sor mauah dados cecek (..,...) anggen

ngicalang pasang tumpuk tiga, upami:



angklung = h*kÞ¡*,

sungklit

= su*kÞit/,

jungkling = ju*kÞ&,

nyungkling = zu*kÞ&,

Wastan genah ring sor puniki osinengguh saking kalih kruna, upami: Pangkungtibah

= p\С*tib;,

Pangkungkarung = p\С*kru*, b. Tengenan ( r ) r, Saluiring tengenan r, mauah dados surang (.......(), upami: sekar = s)k(,

gelar

= g)l(,

karma =k(m,

pidarta = pid([,

c. Tengenan (h) h, •

28

Tengenan h, ring kecap panguntat kruna mauah dados bisah (.....;), upami: puseh = pus);,

kaliakah =klihk;,

lebih = 2bi;,

seseh

Basa Miwah Aksara Bali

= eses;,

UDIANA SASTRA



Saluiring kruna lingga kalih kecap sané aksara wianjanannyané pateh tur makakalih polih tengenan h,makakalih mauah dados bisah (......;) yadiastun sampun kaanutang, upami:



cahcah = c;c;,

nyahcah = z;c;,

kohkoh = ekoeko;,

ngohkoh =e\o;eko;,

Tengenan h,ring kecap pangawit kruna lingga sané kecap aksara wianjanannyané ma-

binayan, kantun manggeh tengenan h, upami:



cihna =

cihÂ,

brahmana = bÉohßx,

lahru =

lhɱ,

bahni

= bhÂi,

Wastan genah ring sor puniki sinengguh saking kalih kruna, upami: = hs;duern/,

Asahdurén

Asahgobleg = hs;egoebÞg/, d. Adeg-adeg (......./) •

Ring panguntat kruna, upami: adan

= hdn/,

budal

malaib = mlhib/, •

= budl/,

kajengklok= kej*ekÞok/,

Ring panguntat bagian lengkara wiadin panguntat lengkara, upami: Dugasé nulis lamaran, I Nyoman mecik peléngan.

dugesnulisÞmrn/,hiezomnß)ciekæel\n/. Emboké ngadep poh di peken.

h)eMãÿekÂ\d)epæo;dip)k)n/. •

Ring tengahing kruna utawi lengkara kanggén ngicalang pasang aksara tumpuk tiga, upami:



tamblang = tm/bÞ*,

gemblong

= egm/ebÞ*o,

samblung = sm/bÞ¡*,

Tamblingan = tm/bÞi\n/,

Ring tengahing lengkara kanggén ngamanggehang pasang upami: I Nyoman Widia.

UDIANA SASTRA Basa Miwah Aksara Bali

29

hiezomn/widê. Watek ksatriané ngamuk.

wt)k/k×tiÉyen\muk/. Pakeling : Adeg-adeg kaséwalapatra ring tengahing lengkara kanggén nyinahang aksara ardasuara sakadi wianjana mangda nénten iwang ngwacén, upami: Sira sané ngemit rainidané?

Sirsen\)mit/rhinÀiden. 5.2.2 Tengenan Majalan Tengenan majalan pacang wénten yéning kruna sané ring ajeng mapanguntat antuk aksara nengen tur kruna utawi pangiring ring pungkurnyané kakawitin antuk aksara suara, upami: mata (+n) + ai

matanai = mtnhi,

tegeh + an

tegehan = t)g)hn/,

Yéning wénten kruna mapurwa antuk anusuara mapepet patut nganggén pepet.

\mitÉhinid.

Nga + mitrain = mitra Ngemitrain

\)mitÉhinid.

= ngemit

Pakeling : (a) Tengenan majalan wantah kamanggehang sajeroning kruna (kruna dwilingga miwah kruna satma), upami: énggal-énggal = eh\áelÀ\ál/,eh\áel\ál/, jebugarum

= j)bugÀrum/, / j)bugrum/,

(b).Tengenan majalan ketahnyané wantah kanggen ngamanggehang guru-lagu ring sajeroning kekawin.

30

Basa Miwah Aksara Bali

UDIANA SASTRA

5.2.3 Gantungan Miwah Gémpélan Tengenan ring tengah kruna, tengah bagian lengkara, miwah tengah lengkara polih gantungan utawi gémpélan kaséwalapatra sakadi ring sor, upami: bhakti = vkÓi, sampi = smæi,

Pidabdab 6. Pituduh Indayang surat paragrap kapertama wacana