Bir Cumhuriyet Akıncısı: Türkiye'de Milli Sanayinin Mimarlarından Nurullah Esat Sumer [1 ed.] 9786052958797

Citation preview

Hasan Aslan Akpınar

BİR CUMHURİYET AKINCISI

•

•

I OJ (.il OJ ::ı l> (.il -OJ ::ı l>

" -o ::ı OJ ..,

•

TÜRKiYE

$BANKASI

Kültür Yayınları

Genel Yayın: 4541

İNCELEME IARAŞTIRMA HASAN ASLAN AKPINAR

BİR CUMHURİYET AKINCISI TÜRKİYE'DE MİLLİ SANAYİNİN MİMARLARINDAN NURULLAH ESAT SUMER ©TÜRKİYE İŞ BANKASI KÜLTÜR YAYINLARI, ı.018

S ertifika No:

40077

EDİTÖR

ŞENGÜN KILIÇ HIRİS TİDİS GÖRSEL YÖNETMEN

BİROL BAYRAM DÜZELTMEN

TUBA AKEKMEKÇİ SON OKUMA

PINAR GÜVEN DİZİNİ HAZIRLAYAN

MERYEM BULUŞ GRAFİK TASARIM UYGULAMA

TÜRKİYE İŞ BANKASI KÜLTÜR YAY INLARI I.

BASIM: TEMMUZ ı.019, İSTANBUL

ISBN

978-605-295-879-7 BASKI

UMUT KAGITÇILIK SANAYİ VE TİCARE T LTD . ŞTİ. KERESTECİLER SİTESİ FATİH CADDESİ YÜKSEK SOKAK Nü: ır/ı MERTER GÜNGÖREN İSTANBUL

Tel:

(0212) 637 04 11 Faks: (0212) 637 37 03 Sertifika No: 22826 Bu kitabın tüm yayın hakları saklıdır.

Tanıtım amacıyla, kaynak göstermek şartıyla yapılacak kısa alıntılar dışında gerek metin, gerek görsel malzeme yayınevinden izin alınmadan hiçbir yolla çoğaltılamaz, yayımlanamaz ve dağıtılamaz. TÜRKİ YE İŞ BANKASI KÜLTÜR YAYINLARI İSTİKLAL CADDESİ, MEŞELİK SOKAK Nü: 2/4 BEYOGLU 34433 İSTANBUI.

Tel. Faks

(0212) 252 39 91 (0212) 252 39 95

Hasan Aslan Akpınar

Bir Cull1huriyet Akıncısı Türkiye'de Milli Sanayinin Mimarlarından Nurullah Esat Sumer

TÜRKiYE

$BANKASI

Lli'ıl+ı'�r V.::u11nl�rı

İÇİNDEKİLER

Önsöz.....

..... ............... .1

İzmir'den Berlin'e . . İzmir'de Öğrencilik Yılları .. Çalışma Hayatı Başlıyor

.. .. . ......... . ....

A

. . . . . .......................... ....... ................................... ......................... ............ ....... .............................

Almanya'da Üniversite Y ılları.. .

. . . ......................... 8

.

Yurda Dönüş ve Yeni Hayat Nurullah Esat Bey Kamu Hizmetinde ... ...

.

Ali İktisat Meclisi Genel Sekreterliği

. . . .... ....................... . ...................... .... ... 11 ... . . .. ............. .21 . ...21

Kambiyo Murakabe Heyeti

. .. . ... .. . .. ...................... ..... .27

(Bankalar Konsorsiyumu) Reisliği ..

Osmanlı Borçlarının Yapılandırılması Müzakerelerinde Müşavirlik Görevi ... ....

....... .... . ............................ ............. ..... 37 ..... . ............ 41

.

Sümerbank'ın Kuruluşu ve Altın Y ıllar

Dünya Ekonomik Buhranı ve Türkiye'de Devletçiliğin Benimsenmesi

......... 41

"Sümer Bank, Sanayinin Anahtarıdır" . ...

. .. .... ... . .................... 45

Dış Kredi Arayışları ve Nurullah Esat Bey'in Sovyetler Birliği Ziyaretleri .. ...

... ................ 53

.

Sümerbank Fabrikaları Kuruluyor....

. .. ..

.55

. 70 . . . 7 5 Atatürk'ün Vefatı ve Sümerbank'a Veda . .................. ............... . ............. 79 Milletvekilliği ve Bakanlık Yılları .... . ..... ... . . . .. .. .................... 79 Antalya'dan Milletvekili Seçiliyor ... . ........... ............. 79 Maliye Bakanlığı Dönemi .. Savaş Sonrası Yeni Dünya Düzeni ve Türkiye . . 84 .. . 87 Sovyet Tehdidi ve Dışişleri Bakanlığı'na Vekalet.. . . .. .... ... . .......... 103 Çok Partili Döneme Geçiş..... Döneme İlişkin Diğer Önemli Olaylar ve İnsanlar ..

. ..

.

.

.. .. .. . .. . .. . .. .. .. . ..

.

. .. ........... .... . . . . . . . .. .. ...............................

.

.. .....

.. . .. . . .....

Devlet Bakanlığı ve Ardından Gelen İstifa . ... . .. .... . . . .... . . .. ... . . . .. . ... . .... 107 . ...

..... . ..

... . . .

. . .. .

. . .. .. . .

... .

.

Siyaset Sonrası Emeklilik Günleri ..... .. ... .......... .............. ......................... ........................................ 115 Değerli Bir Devlet Adamı, Donanımlı Bir İnsan, İyi Bir Aile Babası . ......................................... .. ........ ........ ... . .... ............. .......................................................................... 119 .. . .. ..... .. . ..... ....... . ...... ... ............ ... . .... ..... ......... ............ .........141

Sonsöz .... Kronoloji

.

.. . ... . .... . ... . .. . . ........ ....... .................. ...... ..... ... ... .. ............................. 143 . . . . .... . .................... 145

Ekler .... Albüm .......................... ................. ...............................

.

.

.

m

•

••

Notlar.............. Kaynakça

.. .

.

••••• ••••• ••••• •••••••••••••••••••• • •• • ••••

. ... . . . . . . ... .... ... . .. . . ... .

.

• ••••••••••••• ••••••••••

.207

......... .. .............. ... . .... ..... ........ ..... ... .. ..... .... ...... .. ........ ....................... ...... ..................................................................................

Dizin ................... ......... ............ .................... ............... . ..................................... .....................

.

1 87 217

.. . . . .... . ...... .......... 221

Bu kitabı Nurullah Esat Sumer başta olmak üzere, modern Türkiye'nin temel yapı taşlarını döşeyen tüm "Cumhuriyet Akıncıları"nın aziz hatıralarına ithaf ediyorum.

Nurullah Esat Su.mer.

Ön söz

Ünlü gazeteci ve yazar Ahmet Emin Yalman'ın " Cumhuriyetin Akıncıları" olarak isimlendirdiği ve bugün maalesef çoğunun isim­ lerini dahi unuttuğumuz sayısız kahrama n Mustafa Kemal Ata­ türk'ün liderliğinde Türkiye Cumhuriyeti'ni muasır medeniyetler seviyesine çıkarmak için canla başla çalışmışlar, önlerine çıkan her türlü zorluğ u ve önyargıyı aşarak modern Türkiye'nin temel yapı taşlarını döşemişlerdir. " Cumh uriyetin Akınc ıla rı" a rasında kimler yok ki : Milli Eği­ tim'in öncüsü Reşit Galip , " Bozkurt-Lotus " davasının kahrama­ nı, Türk adalet sistemini kuran Mahmut Esat Bozkurt, Türki­ ye' de sanayi devrimine damgasını vuran, Sümerbank'ın kurucusu ve ilk Genel Müdürü Nurullah Esat Sumer, Türk şeker sanayinin ve Yapı-Kredi Bankası'nın kuruc usu Kazım Taşkent, Türk banka­ cılığının öncüsü ve Türkiye İş Bankası Genel Müdürü Muammer Eriş, Türkiye'de sıtmayı bitiren, dünya tıp literatürüne adını ge­ çiren Prof. Dr. Hulusi Behçet, Rize'de çay ekimini başlatan Zihni Derin, kağıt sanayisinin öncüsü, SEKA'nın kurucusu Mehmet Ali Kağıtçı, Türkiye'de ilk şeker fabrikasını Uşak'ta kuran Nuri Şe­ ker, Demiryolları Genel Müdürü Behiç Erkin, ilk Türk uçağını dizayn ederek başarıyla uçuran Vecihi Hürkuş, Türkiye'yi demir ağlarla ören, ilk özel uçak fabrikasını ve pilot okulunu açan Nuri

X Bİ R C UMHURİYET AKINCISI

Demirağ, modern Türk sanayisinin öncüsü, Türkiye'nin ilk hol­ dinginin kurucusu, girişimci ve işadamı Vehbi Koç, İstanbul'da ilk radyo istasyonunu kuran Hayreddin Hayreden, Türk kültür hayatına sayısız hizmetlerde bulunan Vedat Nedim Tör, Dünya Klasiklerinin Türkçeye çevrilmesini sağlayan Hasan A li Yücel, modern Türk tiyatrosunun ve sinemasının öncüsü Muhsin Ertuğ­ rul ve daha nice kahraman. Bu kahramanlar arasında yer alan Nurullah Esat Sumer, genç Türkiye Cumhuriyeti'nin iktisat ve sanayi hayatında çok önemli görevleri başarı ile yürütmüş, 34 yaşında Sümerbank'ın ilk Genel Müdürü olarak atanarak Türkiye'de tekstil, kağıt ve demir-çelik sanayilerinin kurulmasında büyük hizmetlerde bulunmuştur. Hiz­ metlerinin karşılığında " Sumer' "' soyadı bizzat Atatürk tarafından kendisine verilmiştir. Cumhuriyet Halk Partisi Antalya Milletveki ­ li olarak TBMM'ye giren Nurullah Esat Sumer, İsmet İnönü'nün Cumhurbaşkanlığı sırasında Maliye Bakanı, Devlet Bakanı ve Dı­ şişleri Bakan Vekilliği görevlerini de yürütmüş, İkinci Dünya Sava­ şı sırasında ve Soğuk Savaş'ın başlangıç yıllarında çok çetin görev­ leri başarılı bir şekilde yerine getirmiştir. Temel olarak Türkiye ekonomisinin dışa bağımlılığını azalta­ cak şekilde ülkenin hızla sanayileşmesini savunan ve kendi kendi­ ne yeten bir ülke hayal eden Nurullah Esat Sumer, Soğuk Savaşın başlangıcında Stalin tarafından B oğazlarda üs ve Kars-Ardahan illerinin talep edilmesi ile adeta zorla ABD'nin kucağına itilen Tür­ kiye'ye Washington tarafından biçilen "Batı Avrupa'nın tahıl de­ posu" görevini kabul etmeyerek, Türkiye'nin ekonomik bağımsız­ lığını koruyacak şekilde sanayileşmesine devam etmesi gerektiğini savunduğu için sistemli bir şekilde gözden düşürülmüş, acımasız saldırılara maruz kalmıştır. Demokrat Parti'nin elde ettiği 1 950 seçim zaferinin ardından siyasetten uzaklaşan Nurullah Esat Sumer, hızla unutulmuş ve Cumhuriyet'in diğer sayısız "Akıncısı" gibi tarih kitaplarının yap­ rakları arasında kaybolmuştur. *

Nurullah Esat Bey'in soyadı birçok yerde yanlış bir şekilde "Sümer" olarak yazılmaktadır. Doğrusu "Sumer"