Biology 09 [9]

Citation preview

B

I

O

L

O

G

Y

‫سرود ملی‬ ‫دا وطن افغانســـتـــان دى‬

‫دا عــــزت د هـــر افـغـان دى‬

‫کور د سول‪ ３‬کور د تورې‬

‫هر بچی ي‪ ３‬قهرمـــــان دى‬

‫دا وطن د ټولـــو کـور دى‬

‫د بـــــلـوڅـــــــو د ازبـکــــــــو‬

‫د پښـــتــون او هـــــزاره وو‬

‫د تـــرکـمنـــــــو د تـــاجـکــــــو‬

‫ورســـره عرب‪ ،‬گوجــر دي‬

‫پــاميــريـــان‪ ،‬نـورســـتانيــــان‬

‫براهوي دي‪ ،‬قزلباش دي‬

‫هـــم ايمـــاق‪ ،‬هم پشـه ‪４‬ان‬

‫دا هيــــــواد به تل ځلي‪８‬ي‬

‫لـکـه لـمــر پـر شـــنـه آســـمـان‬

‫په ســـينــه ک‪ ３‬د آســـيـــا به‬

‫لـکــــه زړه وي جـــاويــــــدان‬

‫نوم د حق مـــو دى رهبـــر‬

‫وايـــو اهلل اکبر وايو اهلل اکبر‬

‫وزارت ﻣﻌارف‬

‫بﻴﻮﻟﻮژي‬ ‫ﻧﻬﻢ‬ ‫ﺻﻨـــــﻒ‬ ‫‪B i o l o g y‬‬

‫سال چاپ‪ 1398 :‬ﻫ ‪.‬ش‪.‬‬ ‫اﻟﻒ‬

‫ﻣشخصات‌کتاب‬ ‫‪-----------------------------------------------------‬‬‫ﻣضﻤﻮن‪‌:‬بﻴﻮلﻮژى‬ ‫ﻣؤﻟفان‪‌:‬گروه مؤلفان کتابﻫاى درسﻰ دﻳپارتمﻨت درى ﻧصاب تعلﻴمﻰ‬ ‫وﻳراستاران‪‌:‬اعضاى دﻳپارتمﻨت وﻳراستارى و اﻳدﻳت زبان درى‬ ‫صﻨف‪‌:‬ﻧﻬم‌‬ ‫زبان‌ﻣتﻦ‪‌:‬درى‬ ‫اﻧکشاف‌دﻫﻨده‪‌:‬رﻳاست عمﻮمﻰ اﻧکشاف ﻧصاب تعلﻴمﻰ و تألﻴف کتب درسﻰ‬ ‫ﻧاشر‪‌:‬رﻳاست ارتباط و آگاﻫﻰ عامﺔ وزارت معارف‬ ‫سال‌چاپ‪ 1398‌:‬ﻫجرى شمسﻰ‬ ‫ﻣکان‌چاپ‪‌:‬کابل‬ ‫چاپ‌خاﻧﻪ‪‌:‬‬ ‫اﻳﻤﻴﻞ‌آدرس‪‌[email protected]‌‌:‬‬ ‫‪-----------------------------------------------------‬‬‫حق طبع‪ ،‬تﻮزﻳع و فروش کتابﻫاى درسﻰ براى وزارت معارف جمﻬﻮرى اسﻼمﻰ‬ ‫افغاﻧستان محفﻮظ است‪ .‬خرﻳد و فروش آن در بازار ممﻨﻮع بﻮده و با متخلفان برخﻮرد‬ ‫قاﻧﻮﻧﻰ صﻮرت مﻰگﻴرد‪.‬‬

‫ب‬

‫پﻴام وزﻳر ﻣﻌارف‬

‫اﻗرأ باسﻢ ربﻚ‬ ‫سپاس و حﻤد بﻴﻜران آﻓرﻳدﮔار ﻳﻜتاﻳﻰ را ﻛﻪ بر ﻣا ﻫستﻰ بخشﻴد و ﻣا را از ﻧعﻤت بزرگ خﻮاﻧدن و‬ ‫ﻧﻮشتﻦ برخﻮردار ساخت‪ ،‬و درود بﻰپاﻳان بر رسﻮل خاتﻢ‪ -‬حضرت ﻣحﻤد ﻣصطﻔﻰ ﻛﻪ ﻧخستﻴﻦ‬ ‫پﻴام اﻟﻬﻰ بر اﻳشان «خﻮاﻧدن» است‪.‬‬ ‫چﻨاﻧچﻪ بر ﻫﻤﻪﮔان ﻫﻮﻳداست‪ ،‬سال ‪ 1397‬خﻮرشﻴدى‪ ،‬بﻪ ﻧام سال ﻣعارف ﻣسﻤﻰ ﮔردﻳد‪ .‬بدﻳﻦ ﻣﻠحﻮظ‬ ‫ﻧظام تعﻠﻴﻢ و تربﻴت در ﻛشﻮر عزﻳز ﻣا شاﻫد تحﻮﻻت و تﻐﻴﻴرات بﻨﻴادﻳﻨﻰ در عرصﻪﻫاى ﻣختﻠﻒ‬ ‫خﻮاﻫد بﻮد؛ ﻣعﻠﻢ‪ ،‬ﻣتعﻠﻢ‪ ،‬ﻛتاب‪ ،‬ﻣﻜتب‪ ،‬اداره و شﻮراﻫاى واﻟدﻳﻦ‪ ،‬از عﻨاصر ششﮔاﻧﻪ و اساسﻰ ﻧظام‬ ‫ﻣعارف اﻓﻐاﻧستان بﻪ شﻤار ﻣﻰروﻧد ﻛﻪ در تﻮسعﻪ و اﻧﻜشاف آﻣﻮزش و پرورش ﻛشﻮر ﻧﻘش ﻣﻬﻤﻰ‬ ‫را اﻳﻔا ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪ .‬در چﻨﻴﻦ برﻫﻪ سرﻧﻮشتساز‪ ،‬رﻫبرى و خاﻧﻮادة بزرگ ﻣعارف اﻓﻐاﻧستان‪ ،‬ﻣتعﻬد بﻪ‬ ‫اﻳجاد تحﻮل بﻨﻴادى در روﻧد رشد و تﻮسعﻪ ﻧظام ﻣعاصر تعﻠﻴﻢ و تربﻴت ﻛشﻮر ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫از ﻫﻤﻴﻦرو‪ ،‬اصﻼح و اﻧﻜشاف ﻧصاب تعﻠﻴﻤﻰ از اوﻟﻮﻳتﻫاى ﻣﻬﻢ وزارت ﻣعارف پﻨداشتﻪ ﻣﻰشﻮد‪.‬‬ ‫در ﻫﻤﻴﻦ راستا‪ ،‬تﻮجﻪ بﻪ ﻛﻴﻔﻴت‪ ،‬ﻣحتﻮا و ﻓراﻳﻨد تﻮزﻳع ﻛتابﻫاى درسﻰ در ﻣﻜاتب‪ ،‬ﻣدارس و ساﻳر‬ ‫ﻧﻬادﻫاى تعﻠﻴﻤﻰ دوﻟتﻰ و خصﻮصﻰ در صدر برﻧاﻣﻪﻫاى وزارت ﻣعارف ﻗرار دارد‪ .‬ﻣا باور دارﻳﻢ‪،‬‬ ‫بدون داشتﻦ ﻛتاب درسﻰ باﻛﻴﻔﻴت‪ ،‬بﻪ اﻫداف پاﻳدار تعﻠﻴﻤﻰ در ﻛشﻮر دست ﻧخﻮاﻫﻴﻢ ﻳاﻓت‪.‬‬ ‫براى دستﻴابﻰ بﻪ اﻫداف ذﻛرشده و ﻧﻴﻞ بﻪ ﻳﻚ ﻧظام آﻣﻮزشﻰ ﻛارآﻣد‪ ،‬از آﻣﻮزﮔاران و ﻣدرسان‬ ‫دﻟسﻮز و ﻣدﻳران ﻓرﻫﻴختﻪ بﻪعﻨﻮان تربﻴت ﻛﻨﻨدهﮔان ﻧسﻞ آﻳﻨده‪ ،‬در سراسر ﻛشﻮر احتراﻣاﻧﻪ تﻘاضا‬ ‫ﻣﻰﮔردد تا در روﻧد آﻣﻮزش اﻳﻦ ﻛتاب درسﻰ و اﻧتﻘال ﻣحتﻮاى آن بﻪ ﻓرزﻧدان عزﻳز ﻣا‪ ،‬از ﻫر ﻧﻮع‬ ‫تﻼشﻰ درﻳﻎ ﻧﻮرزﻳده و در تربﻴت و پرورش ﻧسﻞ ﻓعال و آﮔاه با ارزشﻫاى دﻳﻨﻰ‪ ،‬ﻣﻠﻰ و تﻔﻜر اﻧتﻘادى‬ ‫بﻜﻮشﻨد‪ .‬ﻫر روز عﻼوه بر تجدﻳد تعﻬد و حس ﻣسؤوﻟﻴت پذﻳرى‪ ،‬با اﻳﻦ ﻧﻴت تدرﻳس راآﻏاز ﻛﻨﻨد‪ ،‬ﻛﻪ‬ ‫در آﻳﻨدة ﻧزدﻳﻚ شاﮔردان عزﻳز‪ ،‬شﻬروﻧدان ﻣؤثر‪ ،‬ﻣتﻤدن و ﻣعﻤاران اﻓﻐاﻧستان تﻮسعﻪ ﻳاﻓتﻪ و شﻜﻮﻓا‬ ‫خﻮاﻫﻨد شد‪.‬‬ ‫ﻫﻤچﻨﻴﻦ از داﻧش آﻣﻮزان خﻮب و دوست داشتﻨﻰ بﻪ ﻣثابﻪ ارزشﻤﻨدترﻳﻦ سرﻣاﻳﻪﻫاى ﻓرداى ﻛشﻮر‬ ‫ﻣﻰخﻮاﻫﻢ تا از ﻓرصتﻫا ﻏاﻓﻞ ﻧبﻮده و در ﻛﻤال ادب‪ ،‬احترام و اﻟبتﻪ ﻛﻨجﻜاوى عﻠﻤﻰ از درس ﻣعﻠﻤان‬ ‫ﮔراﻣﻰ استﻔادة بﻬتر ﻛﻨﻨد و خﻮشﻪ چﻴﻦ داﻧش و عﻠﻢ استادان ﮔراﻣﻰ خﻮد باشﻨد‪.‬‬ ‫در پاﻳان‪ ،‬از تﻤام ﻛارشﻨاسان آﻣﻮزشﻰ‪ ،‬داﻧشﻤﻨدان تعﻠﻴﻢ و تربﻴت و ﻫﻤﻜاران ﻓﻨﻰ بخش ﻧصاب‬ ‫تعﻠﻴﻤﻰ ﻛشﻮر ﻛﻪ در تﻬﻴﻪ و تدوﻳﻦ اﻳﻦ ﻛتاب درسﻰ ﻣجداﻧﻪ شباﻧﻪ روز تﻼش ﻧﻤﻮدﻧد‪ ،‬ابراز ﻗدرداﻧﻰ‬ ‫ﻛرده و از بارﮔاه اﻟﻬﻰ براى آنﻫا در اﻳﻦ راه ﻣﻘدس و اﻧسانساز ﻣﻮﻓﻘﻴت استدعا دارم‪.‬‬ ‫با آرزوى دستﻴابﻰ بﻪ ﻳﻚ ﻧظام ﻣعارف ﻣعﻴارى و تﻮسعﻪ ﻳاﻓتﻪ‪ ،‬و ﻧﻴﻞ بﻪ ﻳﻚ اﻓﻐاﻧستان آباد و ﻣترﻗﻰ‬ ‫داراى شﻬروﻧدان آزاد‪ ،‬آﮔاه و ﻣرﻓﻪ‪.‬‬ ‫دﻛتﻮر ﻣحﻤد ﻣﻴروﻳس بﻠخﻰ‬ ‫وزﻳر ﻣعارف‬

‫ج‬

‫ﻓﻬـــرست‬ ‫‪1‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪12‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪14‬‬ ‫‪15‬‬ ‫‪16‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪18‬‬ ‫‪19‬‬ ‫‪20‬‬ ‫‪21‬‬ ‫‪22‬‬ ‫‪23‬‬ ‫‪24‬‬ ‫‪25‬‬ ‫‪26‬‬ ‫‪27‬‬

‫د‬

‫‪1‬‬ ‫ﻓﺼﻞ اول‪ :‬سﻴستﻢ ﻫاﺿﻤﻪ‬ ‫‪2‬‬ ‫ساختﻤان و وﻇاﻳﻒ سﻴستﻢ ﻫاﺿﻤﻪ‬ ‫‪7-3‬‬ ‫ﻫﻀﻢ در دﻫﻦ‪ ،‬ﻣرى و ﻣﻌده‬ ‫‪9-8‬‬ ‫ﻫﻀﻢ و جذب در اﻣﻌاى ﻛﻮچﻚ و بزرگ‬ ‫‪10-9‬‬ ‫اﻣراض سﻴستﻢ ﻫاﺿﻤﻪ و حﻔﻆ اﻟﺼحﺔ سﻴستﻢ ﻫاﺿﻤﻪ‬ ‫‪13‬‬ ‫ﻓﺼﻞ دوم‪ :‬سﻴستﻢ تﻨﻔسﻰ‬ ‫‪17-14‬‬ ‫ساختﻤان و وﻇاﻳﻒ اﻋﻀاى سﻴستﻢ تﻨﻔسﻰ‬ ‫‪18‬‬ ‫اﻣراض ﻣﻌﻤﻮﻟﻰ سﻴستﻢ تﻨﻔسﻰ‬ ‫‪21‬‬ ‫ﻓﺼﻞ سﻮم‪ :‬سﻴستﻢ دوران خﻮن‬ ‫‪25-22‬‬ ‫خﻮن‪ ،‬اجزاى خﻮن‬ ‫‪29-26‬‬ ‫ﻗﻠب‪ ،‬جﻮفﻫاى ﻗﻠب و ﻟﻤﻒ‬ ‫‪30‬‬ ‫پرابﻠﻢﻫاى دوران خﻮن‬ ‫‪33‬‬ ‫ﻓﺼﻞ چﻬارم‪ :‬سﻴستﻢ اﻃراحﻴﻪ‬ ‫‪34‬‬ ‫ﺿاﻳﻌات حجرات بدن‬ ‫‪37-35‬‬ ‫اﻋﻀاى سﻴستﻢ اﻃراحﻴﻪ‬ ‫‪40-38‬‬ ‫پرابﻠﻢﻫاى ﮔرده‪ ،‬راهﻫاى جدﻳد تداوى‬ ‫‪43‬‬ ‫ﻓﺼﻞ پﻨجﻢ‪ :‬سﻴستﻢﻫاى اسﻜﻠﻴتﻰ و ﻋﻀﻼتﻰ‬ ‫‪45-44‬‬ ‫اسﻜﻠﻴت‪ ،‬وﻇﻴﻔﻪ و ساختﻤان استخﻮانﻫا‬ ‫‪50-46‬‬ ‫اﻧﻮاع استخﻮانﻫا‪ ،‬ﺻدﻣات و اﻣراض اسﻜﻠﻴتﻰ‬ ‫‪55-50‬‬ ‫ﻋﻀﻼت‪ ،‬اﻧﻮاع ﻓﻌاﻟﻴت و ﺻدﻣات ﻋﻀﻼت‬ ‫‪57‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ششﻢ‪ :‬سﻴستﻢ ﻋﺼبﻰ و اﻋﻀاى حسﻰ‬ ‫‪65-66‬‬ ‫سﻴستﻢ ﻋﺼبﻰ‬ ‫‪74-66‬‬ ‫اﻋﻀاى حسﻰ‬ ‫‪77‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﻫﻔتﻢ‪ :‬سﻴستﻢ اﻧدوﻛراﻳﻦ‬ ‫‪86‬‬ ‫سﻴستﻢ اﻧدوﻛراﻳﻦ‪ ،‬اﻧسﻮﻟﻴﻦ‪ ،‬و ﻫﻮرﻣﻮن ﮔﻠﻮﻛاﮔﻮن‬ ‫‪89‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﻫشتﻢ‪ :‬سﻴستﻢ تﻜثرى‬ ‫‪93-90‬‬ ‫سﻴستﻢ ﻣذﻛر و سﻴستﻢ تﻜثرى ﻣؤﻧث‬ ‫‪97-94‬‬ ‫دوران حﻴﺾ‪ ،‬اﻟﻘاح‪ ،‬حاﻣﻠﮕﻰ‬ ‫‪100-98‬‬ ‫اﻧتﻘال اﻣراض از ﻃرﻳﻖ ﻣﻘاربتﻫاى جﻨسﻰ‬ ‫‪110-103‬‬ ‫ﻓﺼﻞ ﻧﻬﻢ‪ :‬پرابﻠﻢﻫاى ﻣحﻴﻄﻰ و حﻞ آنﻫا‬

‫پیشگفتار‬ ‫شاﮔردان ﻋزﻳز‪ ،‬شﻤا ﻫر روز از ﻃرﻳﻖ رادﻳﻮ‪ ،‬تﻠﻮﻳزﻳﻮن‪ ،‬روزﻧاﻣﻪﻫا و ﻣجﻠﻪﻫا در ﻣﻮرد‬ ‫اﻣراض ﻣختﻠﻒ؛ ﻣاﻧﻨد‪ :‬اﻧﻔﻠﻮﻧزا‪ ،‬اﻳدز و ﻳا آﻟﻮدهﮔﻰ ﻫﻮاى شﻬرﻫا و اﻧﻮاع آﻟﻮدهﮔﻰﻫاى‬ ‫ﻣحﻴﻄﻰ‪ ،‬اﺿرار ﻣﻮاد ﻣخدر‪ ،‬ﻓﻮاﻳد ﻣﻴﻮهﻫا و سبزىﻫا براى ﺻحت و سﻼﻣتﻰ اﻧسانﻫا و‬ ‫ﻏﻴره خبرﻫاﻳﻰ شﻨﻴده‪ ،‬ﻳا خﻮاﻧده اﻳد؛ شاﻳد بﻪ سؤالﻫاى ﻣاﻧﻨد‪ :‬آﻳا ﻣﻰداﻧﻴد چرا ﻣرﻳﺾ‬ ‫ﻣﻰشﻮﻳد و بﻪ داﻛتر ﻣراجﻌﻪ ﻣﻰﻛﻨﻴد؟ ﻧﻬاﻟﻰ را ﻛﻪ ﻏرس ﻧﻤﻮده اﻳد‪ ،‬بﻌد از چﻨد ﻣاه چﻪ‬ ‫تﻐﻴﻴراتﻰ را در آن ﻣشاﻫده ﻣﻰ ﻧﻤاﻳﻴد؟ چرا ﻓرزﻧدان بﻪ پدر و ﻣادر شباﻫت ﻣﻰداشتﻪ‬ ‫باشﻨد؟ ﻣﻮاجﻪ شﻮﻳد ﻛﻪ بﻪ سؤالﻫاى ﻓﻮق و اﻣثال آنﻫا‪ ،‬ﻋﻠﻢ بﻴﻮﻟﻮژى جﻮاب ﻣﻰدﻫد‪.‬‬ ‫ﻋﻠﻤﻰ ﻛﻪ ﻣﻮجﻮدﻫاى زﻧده را ﻣﻮرد بحث ﻗرار ﻣﻰ دﻫد؛ بﻪ ﻧام بﻴﻮﻟﻮژى ﻳاد ﻣﻰشﻮد‪.‬‬ ‫بﻴﻮﻟﻮژى ﻳﻜﻰ از شاخﻪﻫاى ﻋﻠﻮم ﻃبﻴﻌﻰ بﻮده‪ ،‬از دو ﻛﻠﻤﺔ ﻳﻮﻧاﻧﻰ بﻴﻮز بﻪ ﻣﻌﻨاى‬ ‫حﻴات و ﻟﻮﮔﻮس بﻪ ﻣﻌﻨاى ﻋﻠﻢ ترﻛﻴب ﮔردﻳده است‪ .‬ﻣﻄاﻟﻌﺔ اﻳﻦ ﻋﻠﻢ ﻣا را در شﻨاخت‪،‬‬ ‫ساختﻤان و خﻮاص اجسام زﻧده ﻛﻤﻚ ﻛرده و در رﻋاﻳت حﻔﻆ ﺻحت شخﺼﻰ و‬ ‫ﻣحﻴﻄﻰ و خﻮردن ﻏذاى ﻣﻨاسب ﻛﻪ سبب حﻔﻆ ﺻحت و سﻼﻣتﻰ ﻣا ﻣﻰشﻮد‪ ،‬رﻫﻨﻤاﻳﻰ‬ ‫ﻣﻰﻛﻨد تا خﻮد و ﻣحﻴﻂ ﻣاحﻮل خﻮد را بﻬتر بشﻨاسﻴﻢ‪.‬‬ ‫ﻛتاب بﻴﻮﻟﻮژى ﻃﻮرى ﻧﻮشتﻪ شده است ﻛﻪ براى شﻤا شاﮔردان ﻋزﻳز دﻟچسپ و ﻗابﻞ‬ ‫درك بﻮده و شﻤا را براى داﻧستﻦ حﻘاﻳﻖ و ﻣﻔاﻫﻴﻢ ﻛﻤﻚ ﻧﻤاﻳد‪ .‬در اﻳﻦ ﻛتاب اشﻜال‪،‬‬ ‫جدولﻫا‪ ،‬ﻓﻌاﻟﻴتﻫا و داﻧستﻨﻰﻫاى اﺿاﻓﻰ براى وﺿاحت و روشﻦ شدن ﻫرچﻪ بﻬتر‬ ‫ﻣﻔاﻫﻴﻢ و ﻣﻮﺿﻮعﻫاى ارائﻪ شده است‪ .‬بﻪ خاﻃر داشتﻪ باشﻴد ﻛﻪ ﻋﻠﻢ بﻴﻮﻟﻮژى بر‬ ‫اساس تحﻘﻴﻖ‪ ،‬ﻣشاﻫده و تجربﻪ استﻮار است و ﻧﻤﻰتﻮان تﻨﻬا با حﻔﻆ ﻛردن ﻣﻄاﻟب‬ ‫بدون داشتﻦ ﻣﻬارتﻫاى ﻻزم در اﻧجام ﻣشاﻫدات و تجارب آﻧرا آﻣﻮخت؛ بﻨابراﻳﻦ‪،‬‬ ‫در ﻫر ﻓﺼﻞ اﻳﻦ ﻛتاب ﻓﻌاﻟﻴتﻫاﻳﻰ ﻣد ﻧﻈر ﮔرﻓتﻪ شده است ﻛﻪ در اﻧجام دادن آنﻫا‬ ‫باﻳد ﻧﻜات زﻳر را در ﻧﻈر داشتﻪ باشﻴد‪:‬‬ ‫در بﻌﻀﻰ از ﻓﻌاﻟﻴتﻫا با تﻮجﻪ بﻪ داﻧشﻰ ﻛﻪ از ﻣتﻦ درس بﻪ دست ﻣﻰ آورده اﻳد؛ از‬ ‫شﻤا خﻮاستﻪ شده است ﻛﻪ بﻪ ﻳﻚ ﻳا چﻨد سؤاﻟﻰ پاسخ دﻫﻴد‪ .‬در بﻌﻀﻰ دﻳﮕر ﻓﻌاﻟﻴتﻫا‬ ‫ﻣﻮﺿﻮﻋﻰ براى بحث بﻴﻦ شﻤا و ﻫﻢﺻﻨﻔانتان ﻣﻄرح شده است ﻛﻪ در زﻣﻴﻨﻪ با‬ ‫ﻳﻜدﻳﮕر بﻪ تبادل ﻧﻈر بپردازﻳد و ﻧتﻴجﻪ را بﻪ دﻳﮕران ارائﻪ ﻧﻤاﻳﻴد‪ .‬ﻳﻚ تﻌداد ﻓﻌاﻟﻴتﻫا‬ ‫بر اساس دستﻮر اﻟﻌﻤﻞﻫا براى شﻤا داده شده است تا ﻣﻄابﻖ آن ﻋﻤﻞ ﻧﻤﻮده تجارب‬ ‫را اﻧجام داده و ﻧتاﻳج را براى ﻣﻌﻠﻢ خﻮﻳش ﮔزارش دﻫﻴد‪.‬‬ ‫ﻛتاب بﻴﻮﻟﻮژى ﺻﻨﻒ ﻧﻬﻢ داراى ﻧﻪ ﻓﺼﻞ بﻮده؛ شاﻣﻞ ﻣﻔاﻫﻴﻢ ﻋﻤده چﻮن‪ :‬سﻴستﻢ‬ ‫ﻫاﺿﻤﻪ‪ ،‬سﻴستﻢ تﻨﻔس‪ ،‬سﻴستﻢ دوران خﻮن‪ ،‬سﻴستﻢ اﻃراحﻴﻪ‪ ،‬اسﻜﻠﻴت‪ ،‬ﻋﻀﻼت‪،‬‬ ‫اﻋﺼاب‪ ،‬اﻋﻀاى حسﻰ اﻧسان‪ ،‬سﻴستﻢ اﻧدوﻛراﻳﻦ‪ ،‬سﻴستﻢ تﻜثرى و پرابﻠﻢﻫاى‬ ‫ﻣحﻴﻄﻰ و حﻞ آن ﻣﻰباشد‪ .‬اﻣﻴدوارﻳﻢ تا با خﻮاﻧدن ﻣﻄاﻟب ذﻛر شده در باره بدنتان‬ ‫و ﻣشﻜﻞﻫاى ﻣحﻴﻄﻰ و ﻃرﻳﻖ حﻞ آنﻫا ﻣﻌﻠﻮﻣات بﻪ دست آورﻳد‪.‬‬

‫ﻫـ‬

‫ﻓصﻞ اول‬

‫سﻴستﻢ ﻫاﺿﻤﻪ و وﻇاﻳﻒ آن‬ ‫ﻫﻤــان طﻮرکــﻪ ﻣﻮتر بــﻪ تﻴﻞ ضــرورت دارد تا اﻧــرژى ﻻزم را از‬ ‫آن حاصــﻞ ﻧﻤاﻳد‪ .‬بدن اﻧســان بﻪ غذا ﻧﻴاز دارد تــا بدن با ﻣصرف‬ ‫غذا‪ ،‬اﻧــرژى ﻻزم را براى تﻮﻟﻴد حرارت و اﻧجــام کار تأﻣﻴﻦ ﻧﻤﻮده‬ ‫ﻣــﻮاد ﻻزم را بــراى رشــد و ترﻣﻴــﻢ حجــرات فراﻫﻢ ﻣﻰســازد؛‬ ‫اﻣــا آنطﻮرىکــﻪ غــذا را خﻮرده اﻳــد‪ ،‬وارد حجــرات بدن شــده‬ ‫ﻧﻤﻰ تﻮاﻧد‪.‬‬ ‫غذا چﮕﻮﻧﻪ براى استفادة حجرات بدن آﻣاده ﻣﻰشﻮد؟‬ ‫درکدام قســﻤتﻫاى بــدن غذا براى اســتفادة حجــرات آﻣاده‬ ‫ﻣﻰ شﻮد؟‬ ‫چطــﻮر اﻳﻦ عﻤﻠﻴﻪ ﻫــا ﻣختﻞ ﻣﻰشــﻮد وچﮕﻮﻧــﻪ از اختﻼل آن‬ ‫جﻠﻮﮔﻴرى ﻧﻤﻮده ﻣﻰتﻮاﻧﻴد؟‬ ‫براى جﻮاب بﻪ اﻳﻦ ســؤالﻫا باﻳد بﻪ ســاختﻤان و وظاﻳف سﻴستﻢ‬ ‫ﻫاضﻤﻪ آشﻨا شﻮﻳد‪.‬‬ ‫‪1‬‬

‫ساختﻤان سﻴستﻢ ﻫاﺿﻤﻪ‬ ‫قبﻞ از اﻳﻦکﻪ بدن اﻧســان غذا را جذب کﻨد‪ ،‬ﻻزم اســت کﻪ غذا بﻪ‬ ‫ذرات خﻮرد وکﻮچک پارچﻪ شــﻮد تا براى اســتفادة بدن‬ ‫آﻣاده ﮔردد؛ اﻳﻦ عﻤﻠﻴﻪ شاﻣﻞ دو بخش است‪ :‬ﻳکﻰ‬ ‫کاﻧال ﻫضﻤﻰ‪ ،‬اعضاﻳﻰ ﻣاﻧﻨد جﻮف دﻫﻦ‪ ،‬حﻠقﻮم‪،‬‬ ‫ﻣرى‪ ،‬ﻣعده و اﻣعا؛ دوم غده ﻫاى ﻫضﻤﻰ‪ :‬غدهﻫاى‬ ‫ﻟعابﻴﺔ دﻫﻦ‪ ،‬غدهﻫاى داخﻞ ﻣعده و اﻣعا؛ ﻫﻤچﻨان‬ ‫غدوات کﻤکﻰ ﻣاﻧﻨد جﮕر و پاﻧکراس است کﻪ غذا‬ ‫را درســﻪ ﻣرحﻠﻪ در بدن اﻧســان ﻫضﻢ ﻣﻰﻧﻤاﻳد‪:‬‬ ‫بﻨابراﻳﻦ ﻫضﻢ غذا در دﻫﻦ‪ ،‬ﻣعده و اﻣعاى‬ ‫کﻮچــک صــﻮرت ﻣﻰﮔﻴرد‪ .‬سﻴســتﻢ‬ ‫ﻫاضﻤــﻪ داراى اعضــاى ذﻳــﻞ ﻣﻰ‬ ‫باشد‪.‬‬

‫حﻠقﻮم‬

‫دﻫﻦ‬ ‫غدهﻫاى ﻟعابﻴﻪ‬

‫ﻣرى‬ ‫ﻣعده‬ ‫جﮕر‬ ‫کﻴسﻪ صفرا‬ ‫اثﻨا عشر‬ ‫پاﻧکراس‬ ‫اﻣعاى کﻮچک‬ ‫اﻣعاى بزرگ‬ ‫اپﻨدکس‬

‫شکﻞ(‪)1-1‬ﻣﻮقعﻴت اعضاى سﻴستﻢ ﻫاضﻤﻪ در بدن‬

‫‪2‬‬

‫دﻫﻦ‬ ‫در جﻮف دﻫﻦ تان ﻛدام ساختﻤانﻫا وجﻮد دارد؟‬ ‫دﻧدان ﻫا ‪ :‬در اﻧسان ﻫا دو ﻧﻮع دﻧدان ﻧﻤﻮ ﻣﻰ کﻨد‪:‬‬ ‫‪ -1‬دﻧدان ﻫاى شﻴرى‪ :‬از شش ﻣاﻫﮕﻰ اﻟﻰ سﻪ ساﻟﻪ ﮔﻰ ﻣﻰ برآﻳد‪ .‬اﻳﻦ دﻧدان ﻫا ‪ 20‬عدد بﻮده‬ ‫و از ﻫفت اﻟﻰ سﻴزده ساﻟﻪ ﮔﻰ بﻪ تدرﻳج ﻣﻰافتﻨد‪.‬‬ ‫‪ -2‬دﻧدانﻫاى داﻳﻤﻰ‪ :‬اﻳﻦ دﻧدانﻫا کﻪ بعد از افتﻴدن دﻧدانﻫاى شﻴرى‪ ،‬جاﻧشﻴﻦ آنﻫا ﻣﻰشﻮﻧد‪.‬‬ ‫تعداد دﻧدان ﻫاى داﻳﻤﻰ تا ‪ 32‬عدد ﻣﻰ رســد کﻪ ‪ 16‬عدد در اﻻشــﺔ باﻻ و ‪ 16‬عدد در اﻻشﺔ‬ ‫پاﻳﻴﻦ ﻣﻰ باشﻨد‪.‬آخرﻳﻦ دﻧدان ﻫا بﻴﻦ سﻦ ‪ 20‬تا ‪ 25‬ساﻟﻪ ﮔﻰ ﻧﻤﻮ ﻣﻰ کﻨﻨد‪.‬‬

‫ساختﻤان دﻧدان‬ ‫ﻫر دﻧدان‪ ،‬از سﻪ قسﻤت تاج‪ ،‬ﮔردن و رﻳشﻪ تشکﻴﻞ ﮔردﻳده است کﻪ رﻳشﺔ دﻧدان بﻪ داخﻞ‬ ‫بﻴرهﻫا در اﻻشﻪﻫاى باﻻﻳﻰ و پاﻳﻴﻨﻰ قرار دارد‪.‬‬ ‫سطح دﻧدان از ﻣادة سخت بﻪﻧام ﻣﻴﻨا پﻮشﻴده شده‪ ،‬در زﻳر آن عاج دﻧدان قرار داردکﻪ ﻧسبت‬ ‫بﻪ ﻣﻴﻨا ﻧرمتر اســت و در ﻧاحﻴﻪ داخﻠﻰ دﻧدان رشــتﻪﻫاى اعصاب و رگﻫاى خﻮن وجﻮد دارد‬ ‫بﻪ شکﻞ (‪ )1-3‬تﻮجﻪ ﻧﻤاﻳﻴد‪:‬‬ ‫تاج‬ ‫ﻣﻴﻨا‬

‫ﮔردن‬

‫عاج‬ ‫رشتﻪﻫاى اعصاب‬ ‫و رگ ﻫاى خﻮن‬

‫رﻳشﻪ‬

‫شکﻞ (‪ )1-2‬ساختﻤان دﻧدان‬

‫اﻧﻮاع دﻧدانﻫا‬ ‫چﻬار دﻧدان پﻴش رو از ﻫر اﻻشﻪ بﻪﻧام ثﻨاﻳا‪ ،‬ﻳاد ﻣﻰ شﻮد کﻪ در قطع ﻧﻤﻮدن غذا اﻫﻤﻴت دارد‪.‬‬ ‫بﻪ دو طرف ثﻨاﻳا ﻳک جﻮره در ﻫر اﻻشــﻪ بﻪﻧام اﻧﻴاب‪ ،‬کﻪ از ﻫﻤﻪ بﻠﻨدتر و ﻧﻮک تﻴزتر اســت‪،‬‬ ‫وجﻮد دارد کﻪ براى پاره ﻧﻤﻮدن غذا بﻪکار ﻣﻰرود‪ ،‬در عقب آن دو جﻮره در ﻫر اﻻشــﻪ بﻪﻧام‬ ‫‪3‬‬

‫آسﻴاب کﻮچک‪ ،‬و پﻬﻠﻮى آن سﻪ جﻮره بﻪﻧام آسﻴاب بزرگ بﻮده‬ ‫کﻪ در ﻣﻴده کردن ﻣﻮاد غذاﻳﻰ ﻧقش دارﻧد‪.‬‬

‫اﻻشﺔ باﻻﻳﻰ‬

‫اﻻشﺔ پاﻳﻴﻨﻰ‬

‫شکﻞ (‪)1-3‬‬ ‫ﻣﻮقعﻴت دﻧدانﻫاى شﻴرى و دﻧدانﻫاى داﻳﻤﻰ‬

‫(اﻟف) دﻧدان ﻫاى‬ ‫شﻴرى‬ ‫ثﻨاﻳا‬ ‫اﻧﻴاب‬ ‫آسﻴاب کﻮچک‬ ‫آسﻴاب بزرگ‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬

‫اﻧﻮاع دﻧدان‬

‫تعداد‬

‫وظﻴفﻪ‬

‫{‬

‫با ﻣشاﻫدة شــکﻞ (‪ )1-3‬با در ﻧظرداشت دﻧدانﻫا ى اشخاص باﻟغ جدول‬ ‫ذﻳﻞ را در کتابچﻪ ﻫاى تان پر کﻨﻴد‪.‬‬

‫{‬

‫{‬

‫{‬

‫اﻻشﺔ باﻻﻳﻰ‬

‫اﻻشﺔ پاﻳﻴﻨﻰ‬

‫(ب)دﻧدان ﻫاى داﻳﻤﻰ‬

‫ﻓﻜرﻛﻨﻴد‬ ‫چﮕﻮﻧﻪ غذا ﻣﻰتﻮاﻧد سبب پﻮسﻴدﮔﻰ دﻧدانﻫا شﻮد؟‬

‫زبان‬ ‫زبان ﻳک عضﻠﺔ ﮔﻮشتﻰ است کﻪ در خاﻟﻴﮕاه دﻫﻦ قرار دارد‪ .‬سطح زبان داراى جﻮاﻧﻪﻫاى‬ ‫ذاﻳقﻮى ﻣﻰباشد کﻪ چﻬار ﻣزة اصﻠﻰ (شﻴرﻳﻨﻰ‪ ،‬ترشﻰ‪ ،‬شﻮرى و تﻠخﻰ) را تشخﻴص ﻣﻰدﻫد‪.‬‬ ‫عﻼوه بر آن‪ ،‬در حرکت دادن غذا در دﻫﻦ‪ ،‬ﻣخﻠﻮط ﻧﻤﻮدن با ﻟعاب دﻫﻦ و تکﻠﻢ ﻧقش دارد‪.‬‬

‫‪4‬‬

‫ﻏده ﻫاى ﻟﻌابﻴﻪ‬

‫غدوات زﻳر ﮔﻮش‬ ‫غدوات اﻻشﺔ پاﻳﻴﻨﻲ‬

‫غدوات زﻳر زبان‬

‫ســﻪ دســتﻪ غــده در اطراف دﻫــﻦ ﻣﻮجﻮد اســت کﻪ بــا وارد‬ ‫شــدن غــذا در دﻫــﻦ‪ ،‬ﻟعــاب افــراز ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨــد‪ .‬بــﻮ‪ ،‬ﻣــزه‬ ‫وﮔـاﻫــﻰ فکرکــــردن دربــارة غــذا‪ ،‬غده ﻫــا را بﻴشــتر فعــال‬ ‫ﻣﻰ سازد‪.‬‬ ‫ﻣﻮقعﻴت غده ﻫا را در شکﻞ (‪ )1-4‬ﻣﻼحظﻪ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬

‫شکﻞ(‪ ) 1-4‬غدهﻫاى ﻟعابﻰ دﻫﻦ‬

‫حﻠﻘﻮم‬ ‫غــذاى جﻮﻳده شــده بﻪ کﻤک زبــان بﻪ حﻠقﻮم وارد ﻣﻰ شــﻮد‪.‬‬ ‫حﻠقﻮم دﻫﻦ را بﻪ ﻟﻮﻟﻪ ﻣرى وصﻞ ﻣﻰ ســازد‪ ،‬سﻮراخﻫاى بﻴﻨﻰ‬ ‫و حﻨجره ﻧﻴز بﻪ حﻠقـــﻮم‪ ،‬ارتباط دارﻧد‪ .‬در اثﻨاى عبـﻮر غذا از‬ ‫حﻠقـﻮم بﻪ ﻣرى‪ ،‬ﻣجراى بﻴﻨﻰ‪ ،‬تﻮسط زباﻧچﻪ کام (‪ )Uvula‬و‬ ‫ﻣجـراى تﻨفسﻰ‪ ،‬تﻮسط زباﻧچﺔ حﻠقﻮم (‪ ) Epiglottis‬ﻣسدود‬ ‫ﻣﻰ ﮔردد تا از داخـﻞ شــدن غـذا بﻪ حﻨجره جﻠـﻮﮔﻴرى شـﻮد‪.‬‬ ‫چشﻢ بﻪ بﻴﻨﻰ‪ ،‬و از آن طرﻳق بﻪ حﻠقﻮم راه داشتﻪ‪ ،‬ﮔﻮش وسطﻰ‬ ‫ﻧﻴز با حﻠقﻮم ارتباط دارد‪.‬‬

‫ﻣرى‬ ‫ﻣرى‪ ،‬تﻴﻮب عضﻼتﻰ اســت کﻪ در فرد باﻟغ در حدود‬ ‫‪ 25 cm‬طــﻮل دارد‪ .‬حرکتﻫاى غﻴر ارادى عضﻼت‬ ‫حﻠقﻮى ﻣرى باعث فرو بردن غذا بﻪ ﻣعده ﻣﻰشــﻮد‪،‬‬ ‫اﻳﻦ حرکات را حرکات ﻣﻮجﻰ ﮔﻮﻳﻨد‪ .‬حرکات ﻣﻮجﻰ‬ ‫ﻣرى درحﻴﻮاﻧاتﻰ ﻣاﻧﻨد‪ :‬زرافﻪ و اشتر درحال ﻧﻮشﻴدن‬ ‫آب بﻪ وضاحت دﻳده ﻣﻰشﻮد‪.‬‬

‫ﻟقﻤﻪ‬ ‫حﻠق‬

‫زباﻧچﻪ حﻠق‬ ‫حﻨجره‬ ‫قصبة اﻟرﻳﻪ‬ ‫ﻣرى‬

‫شکﻞ(‪ ) 1-5‬عبﻮر غذا از حﻠق بﻪ ﻣرى‬

‫ﻣرى‬ ‫حرکات‬ ‫ﻣﻮجﻰ‬

‫غذا‬

‫ﻣعده‬ ‫شکﻞ(‪)1-6‬عبﻮر غذا از ﻣرى‬

‫‪5‬‬

‫ﻣﻌده‬

‫جﮕر‬

‫ﻣعده عضﻮ عضﻼتﻰ ارتجاعﻰ است کﻪ تحت حجاب‬ ‫حاجز در قسﻤت چپ شکﻢ پﻬﻠﻮى جﮕر قرار دارد‪،‬‬ ‫ﻣعده‬ ‫بخشﻰ از ﻣعده بﻪ وسﻴﻠﺔ استخﻮانﻫاى قفس‬ ‫سﻴﻨﻪ ﻣحافظت ﻣﻰشﻮد‪ .‬جدار ﻣعده از سﻪ طبقﻪ‪،‬‬ ‫کﻴسﻪ صفرا‬ ‫عضﻠﻪﻫاى صاف (طﻮﻟﻰ‪ ،‬حﻠقﻮى و ﻣاﻳﻞ) تشکﻴﻞ‬ ‫ﮔردﻳده است‪ .‬اﻧقباض و اﻧبساط عضﻠﻪﻫاى ﻣذکﻮر‪،‬‬ ‫اثﻨا عشر‬ ‫باعث اﻳجاد حرکات ﻣﻮجﻰ ﻣعده ﻣﻰشﻮد کﻪ سبب‬ ‫پاﻧکراس‬ ‫ﻣخﻠﻮط کردن غذا با شﻴرهﻫاى ﻫضﻤﻰ و فرستادن بﻪ‬ ‫داخﻞ روده ﻣﻰﮔردد‪.‬‬ ‫شکﻞ(‪)1-7‬ارتباط ﻣعده با جﮕر و پاﻧکراس‬ ‫اﻣﻌاى ﻛﻮچﻚ‬ ‫اﻣعاى کﻮچک تﻴﻮب درﻫﻢ پﻴچﻴده و طﻮﻳﻞ است کﻪ در اشخاص باﻟغ حدود شش ﻣتر طﻮل‬ ‫دارد و قطر آن بﻪ ‪ 2.5‬ساﻧتﻰ ﻣتر ﻣﻰ رسد خاﻟﻴﮕاه شکﻢ تحت ﻣعده قرار دارد‪ .‬قسﻤت اول‬ ‫اﻣعاى کﻮچک بﻪ ﻧام اثﻨاعشر ﻳاد ﻣﻰ ﮔردد کﻪ ساختﻤان (‪ )u‬ﻣاﻧﻨد دارد‪.‬‬ ‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫سـاﻣان و ﻣﻮاد ﻣﻮرد ﺿرورت‪ :‬تســت تﻴﻮب ‪ 3‬عدد‪ ،‬قطره چکان‪ ،‬ترﻣاﻣتر ﻳک عدد‪ ،‬ﻧشاﻳستﻪ‪ ،‬ﻣاﻳع آﻳﻮدﻳﻦ‪ ،‬آب‬ ‫و ﻣﻨبع حرارت‪.‬‬ ‫ﻃرزاﻟﻌﻤـﻞ‪ :‬در ﻳک تســت تﻴﻮب ﻣقدارى آب و ﻧشاﻳســتﻪ رﻳختﻪ‪ ،‬آن راباﻫﻢ ﻣخﻠﻮط کﻨﻴــد‪ 40،‬قطره از ﻣحﻠﻮل‬ ‫ﻧشاﻳستﻪ را در دو تست تﻴﻮب برﻳزﻳد و ﻳک‪ ،‬ﻳک قطره ﻣاﻳع آﻳﻮدﻳﻦ بﻪ ﻫر ﻳکﻰ از آنﻫا اضافﻪ کﻨﻴد ببﻴﻨﻴد‪ ،‬بﻪ رﻧگ‬ ‫ﻣحﻠﻮل چﻪ تغﻴﻴر ﻣﻰآﻳد؟ اکﻨﻮن ‪ 10‬قطره ﻟعاب دﻫﻦ در ﻳکﻰ از تســت تﻴﻮبﻫا عﻼوه ﻧﻤاﻳﻴد و ﻫر دو تســتتﻴﻮب‬ ‫را تا حدود ‪ 40°C‬حرارت بدﻫﻴد چﻪ اتفاق ﻣﻰافتد؟‬ ‫ﻫر دو تست تﻴﻮب را از ﻟحاظ رﻧگ ﻣقاﻳسﻪ ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﻧتﻴجﻪ را ﻳادداشت ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬

‫ﻋﻤﻠﻴﺔ ﻫﻀﻢ‬ ‫ﻫضــﻢ عبارت از پارچﻪ شــدن ﻣاﻟﻴکﻮل ﻫاى بزرگ‬ ‫ﻣــﻮاد غذاﻳﻰ در داخﻞ جﻬــاز ﻫاضﻤﻪ در ﻣﻮجﻮدﻳت‬ ‫آب و اﻧزاﻳﻢﻫا ﻣﻰ باشد‪.‬‬

‫ﻫﻀﻢ در دﻫﻦ‬ ‫ﻣاﻳﻞ‬ ‫عضﻼت حﻠقﻮى‬ ‫عضﻼت طﻮﻟﻰ‬ ‫شکﻞ(‪ )1-8‬طبقات جدار ﻣعده‬

‫غذا در دﻫﻦ تﻮســط عﻤﻠﻴــﺔ ﻣﻴخاﻧﻴکﻰ و کﻴﻤﻴاوى‬ ‫ﻫضﻢ ﻣﻰﮔردد‪ .‬دﻧدان ﻫا غذا را بﻪ قطعﻪﻫاى کﻮچک‬ ‫پارچﻪ ﻣﻰکﻨﻨد‪ .‬ﻟعاب دﻫﻦ غذا را ﻣرطﻮب ساختﻪ و‬ ‫‪6‬‬

‫ﻣﻮاد قﻨدى را قسﻤاً ﻫضﻢ ﻣﻰ ﻧﻤاﻳد‪.‬‬ ‫ﻟعاب دﻫﻦ وظاﻳف ذﻳﻞ را اﻧجـام ﻣﻰ دﻫد‪:‬‬ ‫‪ -1‬غذا را آبﮕﻴﻦ و ﻧرم ساختﻪ تاطعﻢ آن ﻣشخص و بﻠع را آسان سازد‪.‬‬ ‫‪-2‬با داشــتﻦ اﻧزاﻳﻢ اﻣاﻳﻠﻴز‪،‬ﻧشاﻳســتﻪ را بﻪ ﻣاﻟﻴکﻮل ﻫــاى کﻮچک تر تبدﻳﻞ ﻣﻰ کﻨــد‪.‬‬ ‫‪ -3‬ســطح دﻧدان ﻫا را از بکترﻳا و ذرات غذا تا حدى پاک ﻣﻰ ســازد‪.‬‬ ‫ﻫﻀﻢ در ﻣﻌده‬ ‫ﻫﻨﮕاﻣﻰ کﻪ غذا بﻪ اﻧتﻬاى ﻣرى رسﻴد با فشار غذا دﻫاﻧﺔ ﻣعده باز و غذا وارد ﻣعده شده و‬ ‫دﻫاﻧﺔ آن دو باره بستﻪ ﻣﻰ شﻮد تا ﻣاﻧع برﮔشت غذا شﻮد‪.‬‬ ‫غده ﻫاى جدارﻣعده‪ ،‬ﻫاﻳدرکﻠﻮرﻳک اسﻴد(‪ )HCl‬تﻮﻟﻴد ﻣﻰ کﻨﻨد‪ .‬کﻪ با کﻤک حرکات ﻣﻮجﻰ‬ ‫ﻣعده غذا با آن ﻣخﻠﻮط و بﻪ صﻮرت ﻣاﻳع در ﻣﻰ آﻳد‪.‬‬ ‫ﻣعده ﻣﻰتﻮاﻧد ‪ 2‬تا ‪ 4‬ﻟﻴتر ﻣﻮاد ﻫضﻤﻰ را در خﻮد جاى داده‪ ،‬بﻪ تدرﻳج ﻣقدار ﻣﻨاسب آنرا‬ ‫براى ﻫضﻢ و جذب بﻪ اﻣعاى کﻮچک داخﻞ سازد‪.‬‬ ‫غدهﻫاى جدار ﻣعده اﻧزاﻳﻢ غﻴر فعال پﻴپســﻴﻨﻮجﻦ را افراز ﻣﻰکﻨد کﻪ در ﻣجاورت اسﻴدﻣعده‬ ‫بﻪ اﻧزاﻳﻢ فعال پﻴپســﻴﻦ تبدﻳﻞ‪ ،‬و ﻣﻮاد پروتﻴﻨــﻰ را بﻪ ﻣاﻟﻴکﻮلﻫاى کﻮچکتر تجزﻳﻪ ﻣﻰکﻨد؛‬ ‫ﻫﻤچﻨان اﻧزاﻳﻢ دﻳﮕرى را بﻪ ﻧام ‪ Renin‬ترشح ﻣﻰ شﻮد کﻪ شﻴر را بﻪ ﻣاست تبدﻳﻞ ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫تا ﻣﻮاد شحﻤﻰ قسﻤاً ﻫضﻢ ﮔردد‪ .‬حجرات ﻣخصﻮص ﻣعده اﻧزاﻳﻢ ﻻﻳپﻴز را ﻧﻴز افراز ﻣﻰﻧﻤاﻳد‪.‬‬ ‫ﻧﻘش اسـﻴد ﻣﻌده ‪ :‬اســﻴد ﻣعده‪ ،‬بکترﻳاﻳﻰ را کﻪ داخﻞ ﻣعده ﻣﻰ شﻮد‪ ،‬قسﻤاً از بﻴﻦ برده‬ ‫وبﻪ صحت بدن کﻤک ﻣﻰ کﻨد‪.‬‬

‫ﻓﻜر ﻛﻨﻴد‬ ‫چرا زخﻢ ﻣعده زود خﻮب ﻧﻤﻰ شﻮد؟‬ ‫اﮔر شخصﻰ درحال ورزش سرپاﻳﻴﻦ قرار ﮔﻴرد‪ ،‬آﻳا غذا از ﻣعده آن خارج ﻣﻰشﻮد؟ چرا؟‬ ‫آﻳا آب‪ ،‬ﻧﻤک و وﻳتاﻣﻴﻦ بﻪ ﻫضﻢ ضرورت دارﻧد؟‬

‫حرکــتﻫاى ﻣﻮجﻰ ﻣعده بﻪ صﻮرت ﻣرتب طﻮل ﻣعــده را ﻣﻰپﻴﻤاﻳﻨد؛ ﻫﻨﮕاﻣﻰ کﻪ غذا تاحد‬ ‫ﻻزم ﻫضﻢ شــد و ﻣﻮج اﻧقباضﻰ بﻪ اﻧتﻬاى ﻣعده رسﻴد‪ ،‬درﻳچﺔ آن باز و ﻣحتﻮﻳات ﻧرم شده را‬ ‫بﻪ داخﻞ رودة کﻮچک ﻣﻰراﻧد؛ چﻮن درﻳچﻪ از عبﻮر ﻣﻮاد سخت و جاﻣد جﻠﻮﮔﻴرى ﻣﻰ کﻨد تا‬ ‫در اثر اﻧزاﻳﻢﻫا و حرکتﻫاى ﻣﻮجﻰ ﻣعده ﻣﻼﻳﻢ ﮔردﻧد‪.‬‬ ‫‪7‬‬

‫حجره پﻮششﻰ‬ ‫وﻳﻠﻰ کﻮچک‬

‫ﻫﻀﻢ در اﻣﻌاى ﻛﻮچﻚ‬

‫ساﻳتﻮ پﻼزم‬

‫در اﻣعــاى کﻮچک بﻪ کﻤــک اﻧزاﻳﻢﻫا ذرات بزرگ ﻣــﻮاد غذاﻳﻰ بﻪ‬ ‫ﻣاﻟﻴکﻮلﻫاى کﻮچک و قابﻞ جــذب تبدﻳﻞ ﻣﻰ ﮔردد‪ ،‬در اﻳﻦ عﻤﻠﻴﻪ‬ ‫کــﻪ ﻣدت چﻨد ســاعت را در بر ﻣﻰ ﮔﻴرد؛ ﻧﻪ تﻨﻬــا اﻧزاﻳﻢ ﻫاى ﻫضﻢ‬ ‫کﻨﻨدة غذا از غدهﻫاى جدار اﻣعا افراز ﻣﻰ ﮔردﻧد؛ بﻠکﻪ ترشحات جﮕر‬ ‫و اﻧزاﻳﻢﻫاى پاﻧکراس از طرﻳق کاﻧال ﻣشــترک صفراوى بﻪ اثﻨاعشــر‬ ‫ﻣﻰرﻳزﻧــد‪ .‬جﮕر ﻣاﻳعﻰ ســبز رﻧگ بﻪ ﻧام صفرا ﻣﻰســازد کﻪ از آب‪،‬‬ ‫آﻳﻮنﻫا‪ ،‬اســﻴدﻫاى شحﻤﻰ و ﻧﻤکﻫاى صفراوى ساختﻪ شده است‪.‬‬ ‫ﻣاﻳــع صفراوى روغﻨﻴات را در خﻮد حﻞ ﻧﻤﻮده‪ ،‬زﻣﻴﻨﻪ را براى تجزﻳﺔ‬ ‫شحﻢ تﻮســط اﻧزاﻳﻢ ﻻﻳپﻴز آﻣاده ﻣﻰسازد‪ .‬ﻣﻮقعﻴت جﮕر و پاﻧکراس‬ ‫را در شکﻞ (‪ )1-6‬ﻣﻼحظﻪ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬ ‫ســطح داخﻠﻰ جدار اﻣعاى کﻮچک داراى چﻴﻦ خﻮرده ﮔﻰ ﻫاى زﻳاد‬ ‫ﻣخﻤﻠﻰ شکﻞ است کﻪ سطح جذب اﻣعا را زﻳاد ساختﻪ‪ ،‬قابﻠﻴت جذب‬ ‫غذاى ﻫضﻢ شــده را افزاﻳش ﻣﻰدﻫــد‪ .‬بر روى چﻴﻦ خﻮرده ﮔﻰﻫاى‬ ‫بزرگ‪ ،‬چﻴﻦ خﻮرده ﮔﻰﻫاى کﻮچک اﻧﮕشــت ﻣاﻧﻨــدى بﻪﻧام وﻳﻠﻰ‬ ‫(‪ )Villi‬وجﻮد دارد ‪ .‬شکﻞ(‪ )1-8‬را ﻣﻼحظﻪ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬ ‫ﻣاﻟﻴکﻮلﻫاى ﻫضﻢ شدة پروتﻴﻦ و کاربﻮﻫاﻳدرﻳت تﻮسط ساختﻤانﻫاى‬ ‫وﻳﻠﻰ و ﻣاﻟﻴکﻮل ﻫاى شــحﻢ تﻮسط ســاختﻤانﻫاى ﻟکتﻴﻞ جذب و‬ ‫داخﻞ شــبکﻪ ﻣﻮى رگﻫا شده‪ ،‬تﻮســط خﻮن بﻪ تﻤام حجرات بدن‬ ‫ﻣﻨتقﻞ ﻣﻰﮔردد‪.‬‬

‫ﻫستﻪ‬

‫ﻣﻮى رگ‬

‫ساختﻤان ﻳک وﻳﻠﻰ‬

‫وﻳﻠﻰ روى چﻴﻦ خﻮردﮔﻰ‬

‫چﻴﻦ خﻮردﮔﻰ‬

‫شکﻞ(‪ )1-9‬اﻣعاءکﻮچک با چﻴﻦ خﻮردﮔﻰ ﻫاى‬ ‫داخﻠﻰ و ساختﻤان وﻳﻠﻰ‬

‫‪8‬‬

‫اپﻨدکس‬

‫شکﻞ (‪)1-10‬اﻣعاى بزرگ‬

‫اﻣﻌاى بزرگ و و ﻇاﻳﻒ آن‬ ‫ﻣﻮاد غذاﻳﻰ ﻫضﻢ ﻧاشده‪ ،‬از اﻣعاى کﻮچک وارد اﻣعاى بزرگ ﻣﻰ ﮔردد‪ .‬اﻣعاى بزرگ در حدود ‪ 1.5‬ﻣتر‬ ‫طﻮل و حدود ‪ 7.5‬ساﻧتﻰ ﻣتر قطر و از قسﻤت اخﻴر روده ﻫاى کﻮچک اﻟﻰ ﻣقعد اداﻣﻪ ﻣﻰ ﻳابد‪ .‬ﻣﻮادى کﻪ‬ ‫وارد اﻣعاى بزرگ ﻣﻰشﻮﻧد‪ ،‬شاﻣﻞ‪ :‬آب‪ ،‬غذا ﻫاى ﻫضﻢ ﻧاشده ﻣاﻧﻨد (چربﻰ ﻫا‪ ،‬پروتﻴﻦ ﻫا‪ ،‬اﻟﻴاف و سﻠﻮﻟﻮز‬ ‫ﻧباتﻰ) ﻣﻰباشﻨد‪ .‬در اﻣعاى بزرگ ﻫضﻢ صﻮرت ﻧﻤﻰﮔﻴرد؛ وﻟﻰ آب و برخﻰ وﻳتاﻣﻴﻦ ﻫا در آن جذب‬ ‫ﻣﻰ شــﻮد‪ .‬تعداد زﻳــاد بکترﻳا در اﻣعاى بــزرگ زﻧده ﮔﻰ ﻣﻰ کﻨﻨد‪ ،‬اﻳﻦ بکترﻳــا وﻳتاﻣﻴﻦ ﻫاى ﻣﻬﻢ‬ ‫بدن را ﻣﻰ ســازﻧد‪ .‬اﻣعاى بزرگ وﻳتاﻣﻴﻦ ﻫاى تﻮﻟﻴد شــده‪ ،‬آﻳﻮن ﻫاى سﻮدﻳﻢ‪ ،‬پتاشﻴﻢ و ‪ %90‬آب‬ ‫را از ﻣحتﻮﻳــات داخــﻞ آن جذب و ﻣتباقﻰ ﻣﻮاد اضافﻰ را بعد از ‪ 12‬اﻟﻰ ‪ 24‬ســاعت از بدن دفع‬ ‫ﻣﻰباشد‪.‬‬

‫اﻣراض سﻴستﻢ ﻫاﺿﻤﻪ‬ ‫از اﻣراض ﻣعﻤﻮﻟﻰ سﻴستﻢ ﻫاضﻤﻪ در اﻳﻨجا اسﻬال و قبضﻴت را بﻪ طﻮر ﻣختصر ﻣطاﻟعﻪ ﻣﻰ ﻧﻤاﻳﻴﻢ‪.‬‬ ‫اسـﻬال وﻗبﻀﻴت ‪ :‬ﻫر ﮔاه آب بﻪ خﻮبﻰ در اﻣعاى بزرگ جذب ﻧﮕردد و بﻪ صﻮرت ﻣتﻮاتر دفع ﮔردد‪.‬‬ ‫اســﻬال ﮔفتﻪ ﻣﻰشــﻮد کﻪ در اثر آن بدن آب و اﻣﻼح ضرورى را از دســت داده‪ ،‬و براى بدن خطرﻧاک‬ ‫ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫برخــﻰ از عﻮاﻣﻞ اســﻬال‪ ،‬آﻟــﻮده بﻮدن غــذا و آب بﻪ بکترﻳــا‪ ،‬وﻳروس ﻫا ﻳا ﻣﻴکروب ﻫاى دﻳﮕر اســت‪.‬‬ ‫حساســﻴت در برابر بعضﻰ از ادوﻳﻪ ﻫا و ﻣﻮاد غذاﻳﻰ ﻧﻴز ســبب اسﻬال ﻣﻰ شﻮد‪ .‬استفاده از خﻮراکﻰﻫاى‬ ‫ﻣاﻳع و اﻣﻼح درﻫﻨﮕام اســﻬال بﻪ ﻣرﻳض ضرورى اســت‪ .‬اﻟﻰ رســاﻧﻴدن ﻣرﻳض بﻪ داکتر باﻳد ﻣحﻠﻮل‬ ‫"‪ ORS‬و ﻳــا جﻮشــاﻧدة دو ﻣشــت آرد در ﻳــک ﻟﻴتر آب با قــدرى ﻧﻤک بﻪ صﻮرت ﻣتﻮاتــر بﻪ ﻣرﻳض‬ ‫خﻮراﻧده شــﻮد‪ .‬بر خﻼف اسﻬال‪ ،‬جذب ﻣقدار زﻳاد آب تﻮسط اﻣعاى بزرگ باعث ﻣﻰ شﻮد تا ﻣﻮاد غاﻳطﻪ‬ ‫سخت ودفع آن بﻪ ﻣشکﻞ صﻮرت ﮔﻴرد کﻪ بﻪ آن قبضﻴت ﮔفتﻪ ﻣﻰ شﻮد‪.‬‬ ‫‪9‬‬

‫قبضﻴت ﻧاشﻰ از کاﻫش حرکتﻫاى اﻣعاى بزرگ است‪ .‬ﻧاراحتﻰ عصبﻰ و فشارﻫاى رواﻧﻰ و پرازﻳت ﻫاى‬ ‫روده عاﻣﻞ اﻳﻦ ﻣرﻳضﻰ اســت کﻪ ﻣرﻳض را دچار کﻢ اشــتﻬاﻳﻰ‪ ،‬سردردى و استفراغ ﻣﻰ سازد‪ .‬خﻮردن‬ ‫سبزى ﻫا‪ ،‬ﻣﻴﻮه ﻫاى تازه و ﻧان سبﻮس دار از قبضﻴت جﻠﻮﮔﻴرى ﻣﻰ کﻨد‪.‬‬

‫ﻓﻜر ﻛﻨﻴد‬ ‫آﻳا با ﻧﻮشﻴدن آب زﻳاد ﻣﻰ تﻮان قبضﻴت را از بﻴﻦ برد؟‬ ‫چرا باﻳد در اثﻨاى اسﻬال ازخﻮردن بعضﻰ سبزىﻫا وﻣﻴﻮه ﻫاى تازه پرﻫﻴز ﮔردد؟‬

‫ﻋﻔﻮﻧت (ﻣﻴﻜروبﻰ شدن) اپﻨدﻛس‬ ‫تﻴﻮب کﻮچک ﻣتصﻞ بﻪ قسﻤت اول اﻣعاى بزرگ‪ ،‬تحت شکﻢ بﻪطرف راست بﻪ ﻧام اپﻨدکس وجﻮد‬ ‫دارد‪ .‬بﻪ شکﻞ ( ‪ )1-10‬اﻳﻦ فصﻞ ﻣراجعﻪ کﻨﻴد‪ .‬بعضﻰ اوقات اپﻨدکس از ﻣاﻳع پر ﻣﻰشﻮد‪ ،‬بکترﻳا‬ ‫در داخﻞ آن تکثر ﻧﻤﻮده باعث عفﻮﻧت‪ ،‬تﻮرم و درد شدﻳد ﻣﻰشﻮد کﻪ اﻳﻦ ﻣرﻳضﻰ بﻪ ﻧام اپﻨدﻳسﻴت‬ ‫ﻳاد ﻣﻰﮔردد‪ .‬ﻣعﻤﻮﻻَ عﻼج آن قطع ﻧﻤﻮدن اپﻨدکس در اثر عﻤﻞ جراحﻰ است‪.‬‬ ‫عﻼﻳﻢ ﻣرﻳضﻰ آن‪ ،‬بﻰ اشــتﻬاﻳﻰ‪ ،‬درد شــدﻳد در ﻧاحﻴﻪ ﻧاف‪ ،‬استفراغ شدﻳد‪ ،‬تب خفﻴف است و‬ ‫ﻫر ﮔاه پاى راست ﻣرﻳض جﻤع وزود راست شﻮد احساس درد شدﻳد ﻣﻰکﻨد‪.‬‬

‫حﻔﻆ اﻟصحﺔ سﻴستﻢ ﻫاﺿﻤﻪ‬ ‫براى اﻳﻦکﻪ از اﻣراض سﻴســتﻢ ﻫاضﻤﻪ جﻠﻮﮔﻴرى ﻧﻤــﻮده بتﻮاﻧﻴد‪ ،‬باﻳد ﻧکات ذﻳﻞ را در ﻧظر‬ ‫داشتﻪ باشﻴد‪:‬‬ ‫حفظ اﻟصحﺔ شخصﻰ و ﻣحﻴطﻰ را رعاﻳت ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬ ‫بعد از رفع حاجت و قبﻞ از خﻮردن غذا‪ ،‬دستﻫاى تان را با آب پاک و صابﻮن بشﻮﻳﻴد‪.‬‬ ‫آب پــاک و غــذاى پاک را در ظرفﻫاى پاک صرف‪ ،‬و از خﻮردن غذاى داغ و ســرخ شــده‬ ‫خﻮددارى ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬ ‫ﻣﻴﻮهﻫا و سبزىﻫا را با ﻣحﻠﻮل کﻠﻮر ﻳا ﻧﻤک بشﻮﻳﻴد و بعد بخﻮرﻳد‪.‬‬ ‫پرخــﻮرى و عجﻠــﻪ ﻧﻤﻮدن در خــﻮردن غذا بﻪ سﻴســتﻢ ﻫاضﻤﻪ ﻣضر ﻣﻰباشــد باﻳد از آن‬ ‫جﻠﻮﮔﻴرى کﻨﻴد‪.‬‬

‫‪10‬‬

‫خﻼصﺔ ﻓصﻞ اول‬ ‫سﻴستﻢ ﻫاضﻤﻪ اﻧسان از دو بخش ساختﻪ شده است‪:‬‬ ‫‪-1‬کاﻧال ﻳا تﻴﻮب ﻫضﻤﻰ (دﻫﻦ‪،‬حﻠقﻮم‪ ،‬ﻣرى‪ ،‬ﻣعده‪ ،‬اﻣعاى کﻮچک‪ ،‬اﻣعاى بزرگ)‪.‬‬ ‫‪ -2‬غدهﻫاى ﻫضﻤﻰ(غدهﻫاى ﻟعابﻴﻪ دﻫﻦ‪ ،‬غده ﻫاى داخﻞ ﻣعده و اﻣعا)‪.‬‬ ‫تغﻴﻴراتﻰ کﻪ در عﻤﻞ ﻫضﻢ غذا‪ ،‬صﻮرت ﻣﻰ ﮔﻴرد از دو ﻧﻮع ﻣﻴخاﻧﻴکﻰ و کﻴﻤﻴاوى است‪.‬‬ ‫اﻧســان از ﻟحاظ عﻤر دو ﻧﻮع دﻧدان (شــﻴرى و داﻳﻤﻰ) دارد‪ .‬دﻧدانﻫاى اﻧســان باﻟغ از ﻧظر‬ ‫شکﻞ و وظﻴفﻪ چﻬار ﻧﻮع (ثﻨاﻳا‪ ،‬اﻧﻴاب‪ ،‬آسﻴاب کﻮچک و بزرگ) ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫ﻟعاب دﻫﻦ غذا را ﻧرم و آبﮕﻴﻦ ﻣﻰ کﻨد‪ ،‬ﻧشاﻳســتﺔ آن را بﻪ ﻣاﻟﻴکﻮلﻫاى کﻮچک تر تبدﻳﻞ‬ ‫ﻣﻰ کﻨد و سطح دﻧدان ﻫا را پاک ﻣﻰ سازد‪.‬‬ ‫در اثﻨاى عبﻮر غذا از حﻠقﻮم بﻪ ﻣرى‪ ،‬زباﻧچﺔ حﻠقﻮم ﻣجراى تﻨفسﻰ را ﻣسدود ﻣﻰ کﻨد‪.‬‬ ‫جدار ﻣعده از سﻪ طبقﻪ عضﻼت صاف (طﻮﻟﻰ‪ ،‬حﻠقﻮى و ﻣاﻳﻞ) تشکﻴﻞ شده است‪.‬‬ ‫اسﻴد ﻣعده پﻴپسﻴﻨﻮجﻦ را بﻪ پﻴپسﻴﻦ تبدﻳﻞ ﻣﻰکﻨد‪.‬‬ ‫عﻤــﻞ جــذب بﻪ ﻣعﻨﻰ عبﻮر ﻣاﻟﻴکﻮلﻫاى کﻮچک ﻣﻮاد غذاﻳــﻰ از جدار اﻣعاى کﻮچک بﻪ‬ ‫خﻮن است‪.‬‬ ‫چﻴﻦ خﻮردﮔﻰ ﻫاى بزرگ و کﻮچک رودهﻫا‪ ،‬سطح جذب ﻣﻮاد را افزاﻳش ﻣﻰ دﻫﻨد‪.‬‬ ‫عﻮاﻣــﻞ اســﻬال‪ ،‬آﻟــﻮده بــﻮدن آب وغــذا‪ ،‬حساســﻴت در ﻣقابــﻞ بعضــﻰ ادوﻳــﻪ و‬ ‫ﻣﻮاد غذاﻳﻰ ﻣﻰباشد‪.‬‬

‫‪11‬‬

‫سؤال ﻫاى ﻓصﻞ اول‬ ‫سﻮالﻫاى زﻳر را درﻛتابچﻪ ﻫاى خﻮد ﻧﻮشتﻪ‪ ،‬در صﻮرت درست بﻮدن (ص) و درصﻮرت‬ ‫ﻧادرست بﻮدن ( غ) بﮕذارﻳد‪:‬‬ ‫)‬ ‫‪ -1‬ﻫضﻢ ﻣﻴخاﻧﻴکﻰ و کﻴﻤﻴاوى‪ ،‬ﻫردو درﻣعده صﻮرت ﻣﻰ ﮔﻴرد‪( .‬‬ ‫‪ -2‬اپﻨدکس تﻴﻮب کﻮچکﻰ است کﻪ ﻣتصﻞ بﻪ قسﻤت اول اﻣعاى بزرگ در قسﻤت تحتاﻧﻰ‬ ‫)‬ ‫شکﻢ بﻪ طرف راست قرار دارد‪( .‬‬ ‫)‬ ‫‪ -3‬پاﻧکراس اﻧزاﻳﻢ ﻫاى ﻫضﻢ کﻨﻨدة غذا را تﻮﻟﻴد ﻣﻰ کﻨﻨد‪( .‬‬ ‫جﻮاب درست را اﻧتخاب ﻧﻤاﻳﻴد‪:‬‬ ‫‪ –4‬وظﻴفﺔ پاره ﻧﻤﻮدن غذا را دﻧدانﻫاى‪ ..................‬بﻪ دوش دارﻧد‪.‬‬ ‫اﻟف) ثﻨاﻳا‬ ‫ب) اﻧﻴاب‬ ‫ج) آسﻴاب کﻮچک‬ ‫د) آسﻴاب بزرگ‬ ‫جﻤﻠﻪﻫاى زﻳر را با ﻛﻠﻤات ﻣﻨاسب درﻛتابچﻪﻫاى تان پر ﻛﻨﻴد‪.‬‬ ‫‪ -5‬غدهﻫاى جدار ﻣعده اﻧزاﻳﻢﻫاى ‪ ...........................‬و‪ ...........................‬را تﻮﻟﻴد ﻣﻰ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫‪ -6‬چﻴﻦ خﻮردﮔﻰ غشاى پﻼزﻣاﻳﻰ حجرات پﻮششﻰ اﻣعاى کﻮچک ‪.........................‬ﻧام دارد‪.‬‬ ‫‪ -7‬اعضاى سﻴستﻢ ﻫاضﻤﺔ اﻧسان را در کتابچﻪﻫاى تان رسﻢ و ﻧام ﮔذارى ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬ ‫سﻮال ﻫاى تشرﻳحﻰ‬ ‫‪ -8‬چﮕﻮﻧﻪ از اﻣراض سﻴستﻢ ﻫضﻤﻰ‪ ،‬جﻠﻮﮔﻴرى ﻧﻤﻮده ﻣﻰتﻮاﻧﻴد؟‬ ‫‪ -9‬اﻣعاى کﻮچک چطﻮر غذا را ﻫضﻢ ﻣﻰکﻨد؟‬ ‫‪ -10‬ﻣعده در کجا ﻣﻮقعﻴت داشتﻪ‪ ،‬چقدر ﮔﻨجاﻳش دارد و غذا را چﮕﻮﻧﻪ ﻫضﻢ ﻣﻰکﻨد؟‬ ‫‪ -11‬وظاﻳف ﻟعاب دﻫﻦ را واضح سازﻳد‪.‬‬ ‫‪ -12‬ﻧقش اسﻴد ﻣعده را با اﻧزاﻳﻢﻫا در عﻤﻠﻴﺔ ﻫضﻢ غذا بﻨﻮﻳسﻴد‪.‬‬ ‫‪ -13‬وظﻴفﺔ زباﻧچﺔ کام و زباﻧچﺔ حﻠق را در حﻠقﻮم باﻫﻢ ﻣقاﻳسﻪ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬

‫‪12‬‬

‫ﻓصﻞ دوم‬ ‫سﻴستﻢ تﻨﻔسﻰ‬ ‫آﻳا ﻣﻰداﻧﻴد اﻧسان ﻣﻰتﻮاﻧد براى چﻨد روز ﻣحدود بدون آب زﻧدهﮔﻰ‬ ‫کﻨد و بدون غذا ﻣﻤکﻦ اســت براى بﻴشتر از ﻳک ﻫفتﻪ زﻧده بﻤاﻧد؛‬ ‫اﻣا وقتﻰکﻪ تﻨفس او براى چﻨد دقﻴقﻪﻳﻰ ﻣحدود‪ ،‬ﻣتﻮقف شﻮد‪ ،‬فﻮرا ً‬ ‫ﻣﻰﻣﻴرد؟‬ ‫چــرا بــدن ﻣــا بــﻪ اکســﻴجﻦ ضــرورت دارد؟ قبــ ً‬ ‫ﻼ آﻣﻮختﻴــد‬ ‫کــﻪ حجــرات بــدن‪ ،‬ﻣــﻮاد غذاﻳــﻰ را بــا اســتفاده از اکســﻴجﻦ‬ ‫ﻣﻲ ســﻮزاﻧد تــا از اﻧــرژى آن بــراى فعاﻟﻴت ﻫــاى خــﻮد اســتفاده‬ ‫کﻨــد‪ .‬بــدن اکســﻴجﻦ را از ﻫــﻮاى ﻣاحــﻮل ﻣﻰ ﮔﻴــرد و در عﻮض‬ ‫کاربﻦ داى اکساﻳد را کﻪ براى بدن ﻣضر است‪ ،‬خارج ﻣﻲ سازد‪.‬‬ ‫چﮕﻮﻧــﻪ بدن ﻣا کاربﻦ داى اکســاﻳد را دفع ﻣﻰ کﻨد؟ کدام اعضاى‬ ‫بدن‪ ،‬در دفع کاربﻦ داى اکســاﻳد دخﻴﻞ اﻧد؟ آﻳا اﻣکان دارد ﻫﻤراه‬ ‫ﻫﻮا‪ ،‬ﻣﻴکروب ﻫاى ﻣضره ﻧﻴز داخﻞ بدن شﻮد؟ و آﻳا بدن ﻣﻰ تﻮاﻧد با‬ ‫آنﻫا ﻣقابﻠﻪ کﻨد؟ با ﻣطاﻟعﺔ اﻳﻦ فصﻞ ﻣﻰ تﻮاﻧﻴد بﻪ ســﻮال ﻫاى باﻻ‬ ‫جﻮاب دﻫﻴد‪.‬‬

‫‪13‬‬

‫اﻋﻀاى سﻴستﻢ تﻨﻔسﻰ و وﻇاﻳﻒ آن ﻫا‬ ‫اعضاى سﻴستﻢ تﻨفسﻰ اﻧسان‪ ،‬شاﻣﻞ‪ :‬جﻮف بﻴﻨﻰ‪ ،‬حﻠقﻮم‪ ،‬حﻨجره‪ ،‬قصبة اﻟرﻳﻪ و شش ﻫا ﻣﻰ‬ ‫باشد کﻪ در اداﻣﻪ ساختﻤان و وظاﻳف آن ﻣعرفﻰ ﻣﻰ ﮔردد‪:‬‬ ‫جﻮف بﻴﻨﻰ‪ :‬ﻫﻮاﻳﻲ کﻪ بﻪ جﻮف بﻴﻨﻰ داخﻞ ﻣﻰشــﻮد تﻮسط ﻣاﻳع ﻟزجﻰ‪ ،‬ﻣژهﻫا و ﻣﻮى ﻫاى‬ ‫داخﻞ بﻴﻨﻰ تصفﻴﻪ شــده‪ ،‬ﮔرم و ﻣرطﻮب ﻣﻰﮔردد‪ .‬ﻫﻤچﻨان ﻣﻴکروب ﻫا و ذرات ﮔرد و خاک‬ ‫فﻠتر ﻣﻲ شﻮﻧد‪.‬‬ ‫حﻠﻘـﻮم (‪ :)Pharynx‬حﻴــﻦ تﻨفس از حﻠقــﻮم تﻨﻬا ﻫﻮا ﻣﻰ ﮔذرد‪ .‬ﻫﻤان طﻮر کﻪ پﻴشــتر‬ ‫خﻮاﻧده اﻳــد‪ ،‬در ﻫﻨــﮕام بﻠــع ﻧﻤﻮدن ﻣــﻮاد غذاﻳﻰ و آب‪ ،‬ﻣجراى تﻨفســﻰ بﻪ وســﻴﻠﻪ زباﻧچﺔ‬ ‫حﻠقــﻮم ﻣســدود شــده‪ ،‬ﻣــﻮاد خﻮراکﻰ بﻪ طــرف ﻣــرى راﻧده ﻣﻰ شــﻮد و داخــﻞ حﻨجره‬ ‫ﻧﻤﻰ ﮔردد‪.‬‬ ‫حﻨجره (‪ :)Larynx‬بعد از ختﻢ حﻠقﻮم‪ ،‬حﻨجره قرار دارد کﻪ داراى دو پرده ﻳا طﻨابﻫاى صﻮتﻰ‬ ‫ﻣﻰباشد‪ .‬آواز تﻮسط اﻫتزاز پردهﻫاى صﻮتﻲ از اثر اﻧقباض و اﻧبساط عضﻼتﻲ کﻪ بﻪ آنﻫا وصﻞ اﻧد‪،‬‬ ‫تﻮﻟﻴد ﻣﻲ شﻮد‪ .‬ساختﻤان طﻨاب ﻫاى صﻮتﻲ در زﻧان و ﻣردان ﻣتفاوت است کﻪ باعث تفاوت صداي آنﻫا‬ ‫ﻣﻲ شﻮد‪ .‬باﻳد عﻼوه ﻧﻤﻮد کﻪ کشﻴدن چﻠﻢ و سﮕرت بﻪ پرده ﻫاى صﻮتﻰ ضرر ﻣﻰ رساﻧد‪.‬‬

‫ﻓﻜر ﻛﻨﻴد‬ ‫در حﻨجره دو پردة عضﻼتﻰ وجﻮد دارد کﻪ آنﻫا را طﻨابﻫاى صﻮتﻰ ﻣﻰ ﮔﻮﻳﻨد‪ .‬عبﻮر ﻫﻮا از ﻣﻴان اﻳﻦ قسﻤت‬ ‫باعث ﻟرزش و تﻮﻟﻴد صدا ﻣﻲ شﻮد‪ .‬بﻪ ﻧظر شﻤا اﻧسان بﻪ وسﻴﻠﻪ جرﻳان خروج ﻫﻮا ﻣﻰ تﻮاﻧد صحبت کﻨد ﻳا جرﻳان‬ ‫دخﻮل ﻫﻮا؟‬

‫‪14‬‬

‫قصبة اﻟرﻳﻪ (‪ :)Trachea‬ﻳک ﻟﻮﻟﺔ ﻣﻴان خاﻟﻰ غضروفﻰ اســت کﻪ بعد از حﻨجره قرار دارد‬ ‫و ﻫﻮا از آن عبﻮر ﻣﻰ کﻨد‪.‬‬ ‫قصبة اﻟرﻳﻪ در حدود ‪2/5‬ساﻧتﻰﻣتر قطر و ‪ 11‬ساﻧتﻰﻣتر طﻮل دارد و از طرف باﻻ بﻪ حﻨجره و از‬ ‫پاﻳﻴﻦ بﻪ دو براﻧش (‪ )Bronchus‬چپ و راست کﻪ ﻫﻮا را بﻪ شش ﻫا راﻫﻨﻤاﻳﻰ ﻣﻰ ﻧﻤاﻳد‪ ،‬پﻴﻮست‬ ‫ﮔردﻳده است‪ .‬سطح قصبة اﻟرﻳﻪ تﻮسط ﻣژه ﻫاى ﻣرطﻮب پﻮشﻴده شده کﻪ در تصفﻴﻪ و بﻴرون راﻧدن‬ ‫ﻣﻴکروب ﻫا و ذرات ﮔرد و خاک کﻤک ﻣﻰ کﻨد و ﻣاﻧع عبﻮر آنﻫا بﻪ شش ﻫا ﻣﻰ ﮔردد‪ .‬اﻧتﻬاى‬ ‫قصبة اﻟرﻳﻪ بﻪ دوشــاخﻪ ﻳا براﻧش تقســﻴﻢ ﻣﻰ شــﻮد کﻪ براﻧش راست بﻪ شش راست و براﻧش‬ ‫چپ بﻪ شش چپ ﻣﻰ رود‪.‬‬ ‫شـشﻫا(‪ :)Lungs‬شــش ﻫا باﻟﻮن ﻫاى پر از ﻫﻮا‪ ،‬اسفﻨجﻰ واﻻستﻴکﻰ اﻧد کﻪ در بﻴﻦ قفس‬ ‫ســﻴﻨﻪ بﻪ طرف چپ و راســت قﻠب‪ ،‬باﻻى حجاب حاجز ﻣﻮقعﻴت دارﻧــد‪ .‬براﻧش ﻫا بﻪ داخﻞ‬ ‫شش ﻫا بﻪ شــاخﻪ ﻫاى کﻮچکترى بﻪﻧام براﻧشﻴﻮل ﻫا (‪ )Bronchioles‬تقسﻴﻢ ﻣﻲ شﻮﻧد‪ .‬در‬ ‫ﻧﻬاﻳت‪ ،‬براﻧشﻴﻮل ﻫا بﻪ کﻴسﻪ ﻫاى ﻫﻮاﻳﻰ ختﻢ ﻣﻰ ﮔردﻧد‪ .‬کﻴسﻪ ﻫاى ﻫﻮاﻳﻲ ﻣحﻞ اصﻠﻰ تبادﻟﻪ‬ ‫ﮔازات اســت‪ .‬ﻫر کﻴســﻪ ﻫﻮاﻳﻲ داراي تعداد زﻳادى ﻣﻮى رگ اســت کﻪ اکســﻴجﻦ وارد شده‬ ‫بﻪ کﻴســﻪ ﻫﻮاﻳﻲ را جذب ﻣﻲ کﻨﻨد و کاربﻦ داى اکســاﻳد را کﻪ از حجــرات بدن ﮔرفتﻪ اﻧد‪ ،‬بﻪ‬ ‫داخﻞ کﻴســﻪ ﻫاى ﻫﻮاﻳﻲ رﻫا ﻣﻲ ﻧﻤاﻳﻨد‪ .‬ﻫر شش‪ ،‬ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻫا کﻴســﺔ ﻫﻮاﻳﻲ دارد‪ .‬سطح عﻤﻮﻣﻰ‬ ‫کﻴســﻪ ﻫاى ﻫﻮاﻳﻰ شــش ﻫا بﻴشتر از صد ﻣتر ﻣربع اســت؛ ﻳعﻨﻰ سطح عﻤﻮﻣﻰ آنﻫا تقرﻳبا ‪50‬‬ ‫بﻴﻨﻰ‬ ‫حﻠقﻮم‬ ‫حﻨجره‬

‫قصبة اﻟرﻳﻪ‬ ‫براﻧش‬ ‫شش‬ ‫حجاب حاجز‬

‫شکﻞ (‪ )2-1‬اعضاى سﻴستﻢ تﻨفسﻰ‬

‫‪15‬‬

‫برابر پﻮست بدن اﻧسان ﻣﻰ باشد‪ .‬از ﻫﻤﻴﻦ سبب است کﻪ اکسﻴجﻦ را بﻪ اﻧدازه کافﻰ اخذ ﻧﻤﻮده‪،‬‬ ‫کاربﻦ داى اکساﻳد را خارج کرده ﻣﻰ تﻮاﻧد‪.‬‬ ‫کﻴسﻪﻫاى ﻫﻮاﻳﻰ‬

‫قصبة اﻟرﻳﻪ‬

‫براﻧش‬

‫براﻧشﻴﻮل‬

‫ﻣﻮى رگ‬ ‫شکﻞ (‪ )2-2‬ساختﻤان داخﻞ‬ ‫ششﻫا‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫ﻳک شش ساﻟﻢ ﮔﻮسفﻨد را تﻬﻴﻪ کرده و پس از ﻣشاﻫدة آن بﻪ سؤالﻫاى ذﻳﻞ پاسخ دﻫﻴد‪:‬‬ ‫‪ -1‬قصبة اﻟرﻳﻪ و براﻧش ﻫا چﻪ خصﻮصﻴاتﻰ دارﻧد؟ باﻟﻤس کردن پاسخ دﻫﻴد‪.‬‬ ‫‪ -2‬شش ﻫا در ﻣﻮقع ﻟﻤس کردن (قبﻞ و بعد از دادن ﻫﻮا تﻮسط پﻤپ در قصبة اﻟرﻳﻪ) چﮕﻮﻧﻪ حس ﻣﻰ شﻮﻧد؟‬ ‫‪ -3‬رﻧگ ششﻫا ﻣربﻮط بﻪ چﻴست؟‬ ‫‪ -4‬قسﻤتﻰ از شش را قطع کﻨﻴد‪ .‬در ﻣحﻞ قطع شده‪ ،‬چﻪ چﻴزﻫاﻳﻲ را ﻣشاﻫده ﻣﻲ ﻧﻤاﻳﻴد؟‬ ‫ﻳافتﻪﻫاى خﻮد را ﻟست ﻧﻤﻮده‪ ،‬با ﻫﻤدﻳﮕر در ﻣﻮرد آن ﻫا بحث کﻨﻴد‪.‬‬

‫ﻋﻤﻠﻴﺔ تﻨﻔس ‪:‬عﻤﻠﻴﺔ تﻨفس عبارت از داخﻞ شدن ﻫﻮا بﻪ شش ﻫا (‪ )Inspiration‬و خروج‬ ‫ﻫﻮا از شــشﻫا (‪ )Expiration‬ﻣﻰ باشــد‪ .‬در داخﻞ شــدن ﻫﻮا حجﻢ قفس صدري (سﻴﻨﻪ)‬ ‫زﻳاد ﻣﻰشــﻮد کﻪ سبب کاﻫش فشــار ﻫﻮا در داخﻞ قفس صدري شده‪ ،‬در ﻧتﻴجﻪ ﻫﻮا داخﻞ‬ ‫شــش ﻫا ﻣﻰ شﻮد‪ .‬بر عکس‪ ،‬کﻮچک شدن حجﻢ قفس صدري باعث بﻠﻨد رفتﻦ فشار ﻫﻮا در‬ ‫داخﻞ قفس صدري و ســبب خروج ﻫﻮا از ششﻫا ﻣﻲ ﮔردد‪ .‬در شش ﻫا تبادﻟﺔ ﮔازات صﻮرت‬ ‫ﻣﻰ ﮔﻴرد‪ .‬ﻳک اﻧسان باﻟغ در ﻳک دقﻴقﻪ ‪ 12‬اﻟﻰ ‪ 20‬ﻣرتبﻪ تﻨفس ﻣﻰ کﻨد‪ .‬اﻳﻦ تعداد در حاﻟت‬ ‫استراحت کﻢ ﻣﻰ شﻮد و در حاﻟت کار و ورزش زﻳاد ﻣﻰ ﮔردد‪.‬‬

‫‪16‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫‪ -1‬ﻣﻮدﻟﻰ را بﻪ شــکﻞ ذﻳﻞ بسازﻳد اﻳﻦ ﻣﻮدل‪ ،‬ﻣﻮدل قفس سﻴﻨﻪ‬ ‫و دســتﮕاه تﻨفسﻰ است‪ .‬چﻪ قســﻤتﻫاﻳﻰ از اﻳﻦ ﻣﻮدل‪ ،‬ﻣعادل‬ ‫ششﻫا‪ ،‬قصبة اﻟرﻳﻪ و براﻧشﻫا ﻫستﻨد‪.‬‬ ‫‪ -2‬بﻪ آﻫســتﻪ ﮔﻲ صفحﻪ رابرى را بﻪ طرف پاﻳﻴﻦ کش کﻨﻴد‪ ،‬بﻪ‬ ‫پﻮقاﻧﻪﻫا بﻪ دقت تﻮجﻪ کﻨﻴد و ببﻴﻨﻴد کﻪ چﻪ واقع ﻣﻰشﻮد؟‬ ‫اکﻨﻮن بﻪ سؤالﻫاى ذﻳﻞ جﻮاب دﻫﻴد‪:‬‬ ‫اﻟــف) وقتﻰ کﻪ صفحــﺔ رابرى را بﻪ طرف پاﻳﻴــﻦ کش ﻣﻰ کﻨﻴد‪،‬‬ ‫حجﻢ و فشار داخﻞ ظرف چﮕﻮﻧﻪ تغﻴﻴر ﻣﻰ کﻨد؟‬ ‫ب) با کﻤک جﻮاب سؤال اﻟف‪ ،‬تﻮضﻴح دﻫﻴد کﻪ چرا پﻮقاﻧﻪﻫا ﻫﻨﮕام‬ ‫کش شدن صفحﺔ رابرى بﻪ طرف پاﻳﻴﻦ پر از ﻫﻮا ﻣﻰ شﻮﻧد؟‬

‫چﻮب کارک‬ ‫ﻧﻞ شﻴشﻪﻳﻰ ‪ Y‬ﻣاﻧﻨد‬ ‫پﻮقاﻧﻪ‬ ‫بﻮتﻞ بﻰ قاعده‬ ‫پردة رابرى‬ ‫شکﻞ ( ‪ )2-3‬ﻣﻮدل قفس سﻴﻨﻪ‬

‫اﻧتﻘال ﮔازات تﻮسﻂ خﻮن‬ ‫اکسﻴجﻦ بﻴشتر بﻪ وسﻴﻠﻪ و ﻫﻤﻮﮔﻠﻮبﻴﻦ کﻪ در کروﻳات سرخ خﻮن ﻣﻮجﻮد است‪ ،‬اﻧتقال داده‬ ‫ﻣﻰشــﻮد‪ .‬کاربﻦ داى اکساﻳد در خﻮن بﻴشتر بﻪ شکﻞ ﻣحﻠﻮل در پﻼزﻣاى خﻮن بﻪ قﻠب و از‬ ‫آﻧجا جﻬت اطراح بﻪ ششﻫا برده ﻣﻰشﻮد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫اثبات وجﻮد ﻛاربﻦ داي اﻛساﻳد در ﻫﻮاﻳﻲ ﻛﻪ از ششﻫا‬ ‫خارج ﻣﻰشﻮد‪.‬‬ ‫‪ -1‬ﻣقداري آﻫک (چﻮﻧﻪ و آب ﻧارسﻴده) را در آب حﻞ کرده‪ ،‬با‬ ‫کاغذ فﻠتر آن را کاﻣ ً‬ ‫ﻼ صاف کﻨﻴد‪.‬‬ ‫‪ -2‬آب چﻮﻧﻪ را در تﻴﻮب شﻴشﻪﻳﻲ برﻳزﻳد و بﻪ وسﻴﻠﺔ ﻳک ﻧﻲ‪،‬‬ ‫چﻨد ثاﻧﻴﻪ در آن بدﻣﻴد‪.‬‬ ‫* چﻪ تغﻴﻴر ي در ﻣحﻠﻮل فﻮق صﻮرت ﻣﻲ ﮔﻴرد؟‬ ‫* ازکجــا بفﻬﻤﻴﻢ کﻪ اﻳﻦ تغﻴﻴــر ﻣربﻮط بﻪ وجــﻮد کاربﻦ داي‬ ‫اکساﻳد ﻫﻮاي خارج شده از شش ﻫا است؟‬ ‫شکﻞ(‪)2-4‬‬

‫‪17‬‬

‫اﻣراض ﻣﻌﻤﻮﻟﻰ سﻴستﻢ تﻨﻔسﻰ‬ ‫بعضﻰ اﻣراض کﻪ سﻴستﻢ تﻨفسﻰ با آن ﻣصاب ﻣﻰ ﮔردد‪ ،‬عبارت اﻧد از‪:‬‬ ‫رﻳزش (‪ :)Common Cold‬عاﻣﻞ رﻳزش‪ ،‬واﻳرس است کﻪ تﻮسط ﻣاﻳکروسکﻮپ اﻟکتروﻧﻰ‬ ‫دﻳده ﻣﻰشــﻮد و در ﻫر ﻣﻮســﻢ ﻣﻮجﻮد است‪ .‬عاﻣﻞ ﻣرض تﻮســط ﻟعاب دﻫﻦ و بﻴﻨﻰ در وقت‬ ‫سرفﻪ و عطسﻪ از بدن ﻣرﻳض خارج ﻣﻰﮔردد‪ .‬ﻫر ﮔاه شخص ساﻟﻢ ﻫﻮاى آﻟﻮده بﻪ واﻳرس را‬ ‫تﻨفس کﻨد‪ ،‬بﻪ ﻣرض رﻳزش ﻣبتﻼ ﻣﻰشﻮد‪.‬‬ ‫رعاﻳــت حفــظ اﻟصحﺔ شــخصﻲ‪ ،‬در ﻣبارزه عﻠﻴﻪ شــﻴﻮع رﻳزش و اﻣراض ﻣشــابﻪ آن‪ ،‬کﻤک‬ ‫ﻣﻰکﻨد‪.‬‬ ‫اﻧﻔﻠﻮﻧزا (‪ :)Influenza‬عاﻣﻞ ﻣرض اﻧفﻠﻮﻧزا ﻧﻮع دﻳﮕرى از وﻳروس است کﻪ با وﻳروس رﻳزش‬ ‫ﻣتفاوت ﻣﻰباشد‪ .‬در اﻳﻦ ﻣرض عﻼوه بر عﻼﻳﻤﻲ کﻪ در رﻳزش دﻳده ﻣﻰشﻮد‪ ،‬ﻣرﻳض تب شدﻳد و‬ ‫سردردى ﻧاراحت کﻨﻨده داشتﻪ؛ ﻫﻤچﻨان سﻮزش بﻴﻨﻰ خارج شدن افرازﻫاى رقﻴق و غﻠﻴظ از‬ ‫بﻴﻨﻰ از عﻼﻳﻢ دﻳﮕر آن‪ ،‬ﻣﻰباشد‪ .‬ﻣرض اﻧفﻠﻮﻧزا ﻧسبت بﻪ رﻳزش بﻴشتر دوام ﻧﻤﻮده‪ ،‬بﻪ استراحت‬ ‫زﻳادترى ﻧﻴاز دارد‪.‬‬ ‫تﻮبرﻛﻠﻮز(‪ :)Tuberculosis‬تﻮبرکﻠﻮز ﻳا ﻣرض ســﻞ تا اکﻨﻮن بﻪ حﻴث ﻳک ﻣشکﻞ بزرگ‬ ‫صحﻰ در کشﻮرﻫاى رو بﻪ اﻧکشاف باقﻰ ﻣاﻧده است و اﮔر تداوى ﻧشﻮد سبب ﻣرگ ﻣﻰﮔردد‪ .‬ﻣرض‬ ‫تﻮبرکﻠﻮز تﻮسط بکترﻳا بﻪ ﻣﻴان ﻣﻰ آﻳد و زﻳادتر از طرﻳق تﻨفس ﻫﻮا و قطرهﻫاى ﻣﻠﻮث با عاﻣﻞ‬ ‫ﻣرض اﻧتقال ﻣﻰﻳابد؛ ﻫﻤچﻨان تﻮبرکﻠﻮز از طرﻳق ﻧﻮشــﻴدن شﻴر ﻣﻠﻮث‪ ،‬ظرفﻫا‪ ،‬ﻟباس‪ ،‬روى‬ ‫پاک و دﻳﮕر اشﻴاى ﻣﻠﻮث‪ ،‬بﻪ شخص ساﻟﻢ سراﻳت ﻣﻰکﻨد‪ ،‬عﻼﻳﻢ ﻣرض شاﻣﻞ‪ :‬سرفﺔ دواﻣدار‪،‬‬ ‫ﻣشکﻞﻫاى تﻨفسﻰ‪ ،‬خستﻪﮔﻰ‪ ،‬تب‪ ،‬کﻢ اشتﻬاﻳﻰ‪ ،‬ﻻغرى‪ ،‬سﻴﻨﻪ دردى‪ ،‬بﻠغﻢ خﻮن دار و غﻴره‬ ‫ﻣﻰ باشــد‪ .‬بﻪ اطفال ﻧﻮ تﻮﻟد واکســﻴﻦ بﻰ سﻰ جﻰ تطبﻴق ﻣﻰ شــﻮد تا در ﻣقابﻞ اﻳﻦ ﻣرض‬ ‫ﻣعافﻴت حاصﻞ ﻧﻤاﻳﻨد؛ زﻳرا وقاﻳﻪ‪ ،‬بﻬتر و ارزانتر از تداوى است‪.‬‬ ‫‪18‬‬

‫خﻼصﺔ ﻓصﻞ دوم‬ ‫ﻫــﻮا از طرﻳــق بﻴﻨــﻲ‪ ،‬دﻫﻦ‪ ،‬حﻠقــﻮم‪ ،‬حﻨجــره‪ ،‬قصبــة اﻟرﻳــﻪ و براﻧشﻫا وارد شــشﻫا‬ ‫ﻣﻰ شﻮد‪.‬‬ ‫ششﻫا باﻟﻮنﻫاى پر از ﻫﻮا‪ ،‬اسفﻨجﻰ و اﻻستﻴکﻰ اﻧد کﻪ در بﻴﻦ قفس سﻴﻨﻪ بﻪ طرف چپ‬ ‫و راست قﻠب و باﻻى حجاب حاجز ﻣﻮقعﻴت دارﻧد‪.‬‬ ‫براﻧشﻫا در ششﻫا بﻪ براﻧشﻴﻮلﻫا تقسﻴﻢ ﻣﻰشﻮﻧد‪.‬‬ ‫عﻤﻠﻴــﺔ تﻨفــس شــاﻣﻞ دو ﻣرحﻠــﺔ دخــﻮل ﻫــﻮا بﻪ شــشﻫا و خــروج ﻫﻮا از شــشﻫا‬ ‫ﻣﻰ باشد‪.‬‬ ‫بﻴشــتر اکسﻴجﻦ تﻮســط ﻫﻤﻮﮔﻠﻮبﻴﻦ کﻪ در کروﻳات سرخ خﻮن ﻣﻮجﻮد است بﻪ حجرات‬ ‫بدن اﻧتقال ﻣﻲ ﻧﻤاﻳد‪.‬‬ ‫بﻴشتر کاربﻦ داي اکساﻳد بﻪ صﻮرت ﻣﻨحﻞ در پﻼزﻣاي خﻮن اﻧتقال ﻣﻲﻳابد‪.‬‬ ‫اﻣراض ﻣعﻤﻮﻟﻰ تﻨفسﻰ شاﻣﻞ رﻳزش‪ ،‬اﻧفﻠﻮﻧزا و تﻮبرکﻠﻮز ﻣﻰباشد‪.‬‬

‫‪19‬‬

‫سؤالﻫاى ﻓصﻞ دوم‬ ‫سؤالﻫاى خاﻧﻪ خاﻟﻰ‬ ‫‪ -1‬براﻧشﻫــا در داخــﻞ شــشﻫا بﻪ شــاخﻪﻫاى کﻮچک تــري بﻪﻧــام ‪.....................‬تقســﻴﻢ‬ ‫ﻣﻲ شﻮﻧد‪.‬‬ ‫‪ -2‬در ﻫﻨــﮕام بﻠع ﻧﻤــﻮدن ﻣﻮاد غذاﻳﻰ و آب ﻣجراى تﻨفســﻰ بــﻪ وســﻴﻠﺔ ‪...........................‬‬ ‫ﻣسدود ﻣﻰ ﮔردد تا ﻣﻮاد خﻮراکﻰ داخﻞ حﻨجره ﻧشﻮد‪.‬‬ ‫جﻮاب درست را اﻧتخاب ﻛﻨﻴد‪.‬‬ ‫‪ -3‬بﻴشــتر اکســﻴجﻦ تﻮســط ﻫﻤﻮﮔﻠﻮبﻴﻦ کﻪ در ‪ .................................................‬وجﻮد دارد بﻪ‬ ‫حجرات بدن اﻧتقال داده ﻣﻲشﻮد‪.‬‬ ‫اﻟف) صفحات دﻣﻮﻳﻪ خﻮن‬ ‫ب) کروﻳات سرخ خﻮن‬ ‫ج) کروﻳات سفﻴد خﻮن‬ ‫د) پﻼزﻣاي خﻮن‬ ‫‪ -4‬تبادﻟﺔ ﮔازات در ششﻫاى اﻧسان در ‪ .......................................‬صﻮرت ﻣﻰ ﮔﻴرد‪.‬‬ ‫اﻟف) براﻧشﻫا‬ ‫ب) بطﻦ راست‬ ‫ج) کﻴسﻪ ﻫاى ﻫﻮاﻳﻰ‬ ‫د) ﻫﻴچکدام‬ ‫سﻮال ﻫاى تشرﻳحﻰ‬ ‫‪ -5‬تبادﻟﺔ ﮔازات در ششﻫا چطﻮر صﻮرت ﻣﻰﮔﻴرد؟‬ ‫‪ -6‬ﻫﻮا از طرﻳق کدام ﻣجراﻫا عبﻮر ﻧﻤﻮده‪ ،‬داخﻞ ششﻫا ﻣﻰ شﻮد؟ بﻪ ترتﻴب ﻧام بﮕﻴرﻳد‪.‬‬ ‫‪ -7‬فرق بﻴﻦ رﻳزش و اﻧفﻠﻮﻧزا را بﻴان کﻨﻴد‪.‬‬

‫‪20‬‬

‫ﻓصﻞ سﻮم‬

‫سﻴستﻢ دورانخﻮن‬ ‫شﻤا وقتﻰ آب بازى ﻣﻰکﻨﻴد ﻳا ﻣطاﻟعﻪ ﻣﻰ کﻨﻴد و حتا وقتﻰ کﻪ در‬ ‫حال استراحت ﻫستﻴد؛ بدن شﻤا ﻣﻮاد غذاﻳﻰ‪ ،‬ﻫﻮرﻣﻮنﻫا‪ ،‬ﮔازات و‬ ‫ﻣﻮاد اضافﻰ را اﻧتقال ﻣﻰ دﻫد‪.‬‬ ‫ﮔاز اکســﻴجﻦ کﻪ از سﻴســتﻢ تﻨفسﻰ جذب شــده است و غذاﻳﻰ‬ ‫کــﻪ در سﻴســتﻢ ﻫاضﻤﻪ‪ ،‬ﻫضﻢ و آﻣادة جــذب ﮔردﻳده‪ ،‬چﮕﻮﻧﻪ در‬ ‫اختﻴــار حجرات اعضاى ﻣختﻠف بدن قــرار ﻣﻲ ﮔﻴرﻧد؟ ﻧﻴروى ﻻزم‬ ‫براى رســﻴدن اﻳﻦ ﻣﻮاد بﻪ حجرات بدن‪ ،‬تﻮســط کدام اعضا فراﻫﻢ‬ ‫ﻣﻰ شﻮد؟‬ ‫در سال ﻫاى ﮔذشــتﻪ‪ ،‬شﻤا در ﻣﻮرد قﻠب ﻣطاﻟبﻰ را خﻮاﻧده بﻮدﻳد‪.‬‬ ‫اکﻨﻮن با ﻣطاﻟعﺔ اﻳﻦ فصﻞ شﻤا با ساختﻤان و وظاﻳف قﻠب‪ ،‬شراﻳﻴﻦ‪،‬‬ ‫ورﻳدﻫا‪ ،‬ﻣﻮى رگﻫا (عروق شعرﻳﻪ)‪ ،‬خﻮن و ﻣشکﻞﻫاى دوران خﻮن‬ ‫آشــﻨا ﻣﻲ شﻮﻳد و تشرﻳح کرده ﻣﻰتﻮاﻧﻴد کﻪ چطﻮر اعضاى سﻴستﻢ‬ ‫دوران خﻮن بﻪ صﻮرت ﻣشترک با ﻫﻢ کار ﻣﻰ کﻨﻨد‪.‬‬

‫‪21‬‬

‫سﻴستﻢ دوران خﻮن و وﻇاﻳﻒ آن‬ ‫سﻴستﻢ دوران خﻮن اﻧسان‪ ،‬شاﻣﻞ‪ :‬خﻮن‪ ،‬قﻠب و رگﻫاى خﻮن است کﻪ بﻪ ترتﻴب ﻣطاﻟعﻪ ﻣﻰﮔردﻧد‪:‬‬

‫خﻮن‬ ‫در بدن حﻴﻮاﻧات‪ ،‬خﻮن ﻣﻮاد ﻣختﻠف را اﻧتقال ﻣﻰ دﻫد‪ .‬حجﻢ خﻮن بﻪ تﻨاســب ســﻦ‪ ،‬وزن و‬ ‫جﻨســﻴت فرق ﻣﻰکﻨــد‪ .‬حجﻢ خﻮن در زن ﻫا از ‪ 4/5‬تا ‪ 5/5‬ﻟﻴتــر و در ﻣردﻫا از ‪ 5‬تا ‪ 6‬ﻟﻴتر‬ ‫ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫ﮔازات ﻣﻨحﻞ؛ ﻳعﻨﻰ اکســﻴجﻦ‪ ،‬از شــشﻫا بﻪ تﻤام اﻧساج بدن و کاربﻦ داى اکساﻳد از اﻧساج‬ ‫و حجرات بدن بﻪ شــشﻫا تﻮســط خﻮن ﻧقﻞ داده ﻣﻰشــﻮد‪ .‬خﻮن ﻣﻮاد غذاﻳﻰ‪ ،‬آب‪ ،‬ﻧﻤکﻫا‪،‬‬ ‫اﻧتﻰ بــادى‪ ،‬آﻳﻮنﻫا‪ ،‬اﻧزاﻳﻢﻫا‪ ،‬ﻫﻮرﻣﻮنﻫا‪ ،‬و ﻣﻮاد اضافــﻰ بﻴکاره را از ﻳک ﻧقطﻪ بﻪ ﻧقطﺔ دﻳﮕر‬ ‫بدن اﻧتقال ﻣﻰدﻫد‪.‬‬ ‫خﻮن ﻳک ﻧسج ارتباطﻰ ﻣﻰباشد کﻪ از دو قسﻤت جاﻣد و ﻣاﻳع ساختﻪ شده است‪ .‬حصﺔ ﻣاﻳع‬ ‫آن پﻼزﻣاى خﻮن و حصﺔ جاﻣد آن از کروﻳات ﻳا حجرات خﻮن تشکﻴﻞ ﮔردﻳده است‪.‬‬

‫اجزاى خﻮن‬ ‫از دو قسﻤت پﻼزﻣاى خﻮن و کروﻳات‬ ‫خﻮن تشکﻴﻞ شده است‪.‬‬ ‫پﻼزﻣاى خﻮن‪ :‬ﻣاﻳع زرد کاﻫﻰ رﻧگ‬ ‫اســت کﻪ ‪ 55‬فﻴصد حجــﻢ خﻮن را‬ ‫ﻣﻰ سازد و داراى ﻣﻮاد ﻣﻨحﻠﺔ غذاﻳﻰ‬ ‫ﻣاﻧﻨد‪ :‬قﻨدﻫا‪ ،‬پروتﻴﻦﻫا‪ ،‬وﻳتاﻣﻴﻦﻫا‪،‬‬ ‫ﻫﻮرﻣﻮنﻫــا‪ ،‬ﮔازات و ﻣــﻮاد ﻣعدﻧﻰ‬ ‫ﻣﻰ باشــد و حصﺔ جاﻣد کﻪ در پﻼزﻣا‬ ‫شــﻨاور اﻧد بﻪ ﻧام حجرات (کروﻳات)‬ ‫خﻮن ﻳاد ﻣﻰﮔردﻧد‪.‬‬ ‫ﻛروﻳـات خـﻮن‪ :‬کروﻳات خــﻮن ‪45‬‬ ‫فﻴصد حجﻢ خﻮن را تشــکﻴﻞ ﻣﻰ دﻫﻨد‪.‬‬ ‫کروﻳات خﻮن ســﻪ ﻧﻮع اســت‪ :‬کروﻳات‬ ‫سرخ (‪ ،)Erythrocytes‬کروﻳاتسفﻴد‬ ‫(‪ )Leucocytes‬و صفحــات دﻣﻮﻳــﻪ‬ ‫(‪.)Thrombocytes‬‬

‫کروﻳات خﻮن( ‪) %45‬‬ ‫ﻧﻮع حجره تعداد در فﻰ ﻣﻠﻰ ﻟﻴتر خﻮن‬ ‫کروﻳات سرخ‬

‫کروﻳات سفﻴد‬

‫‪ 5‬تا ‪ 6‬ﻣﻴﻠﻴﻮن‬

‫وظﻴفﻪ‬ ‫اﻧتقال اکسﻴجﻦ‬

‫‪ 7000‬تا ‪10000‬‬

‫دفاع‬

‫صفحات دﻣﻮﻳﻪ ‪ 150.000‬تا ‪ 500.000‬جﻠﻮﮔﻴرى از خﻮﻧرﻳزى‬ ‫شکﻞ (‪ )3-1‬اﻧﻮاع کروﻳات خﻮن‬

‫‪22‬‬

‫ﻣشخصات عﻤدة کروﻳات خﻮن در جدول (‪ )3-1‬ﻧشان داده شده است‪:‬‬ ‫تعداد در ﻫر‬ ‫ﻣﻠﻰ ﻟﻴتر خﻮن‬

‫ﻧﻮع حجره‬

‫ﻣحﻞ‬ ‫تﻮﻟﻴد‬

‫کروﻳات‬ ‫سرخ‬

‫‪ 5‬اﻟﻰ ‪6‬‬ ‫ﻣغز‬ ‫استخﻮان ﻣﻴﻠﻴﻮن‬ ‫ﻫاى‬ ‫کﻮتاه‬

‫کروﻳات‬ ‫سفﻴد‬

‫اکثرا ً‬ ‫در ﻣغز‬ ‫استخﻮان‬ ‫ﻫاى‬ ‫طﻮﻳﻞ‬

‫صفحات‬ ‫دﻣﻮﻳﻪ‬

‫از ‪150000‬‬ ‫ﻣغز‬ ‫استخﻮان اﻟﻰ ‪500000‬‬

‫‪ 7000‬اﻟﻰ‬ ‫‪10000‬‬

‫وظﻴفﻪ‬

‫اﻧتقال ‪O 2‬‬

‫و ﻣﻮاد غذاﻳﻰ‬

‫دفاع بدن‬ ‫در ﻣقابﻞ‬ ‫ﻣﻴکروب ﻫاي‬ ‫بﻴﻤارﻳزا‬

‫ساﻳر ﻣشخصات‬

‫حجــره رســﻴده ﻳــا پختﻪ‬ ‫ﻫســتﻪ ﻧدارد‪ .‬عﻤــر آنﻫا‬ ‫تــا ‪ 120‬روز ﻣﻰباشــد ﻫر‬ ‫ثاﻧﻴــﻪ ﻣﻴﻠﻴﻮنﻫــا کروﻳات‬ ‫ســرخ تخرﻳب ﻣﻰشﻮد و بﻪ‬ ‫ﻫﻤﻴﻦ تعداد دو باره ساختﻪ‬ ‫ﻣﻰ شﻮد‪.‬‬ ‫داراى ﻫســتﻪ بــﻮده و‬ ‫اﻧــﻮاع ﻣختﻠــف دارﻧــد‪ .‬با‬ ‫ﻣﻴکروب ﻫا بــا روش ﻫاى‬ ‫ﻣختﻠف ﻣبــارزه ﻣﻰ کﻨﻨد‬ ‫و ﻧسبت بﻪ کروﻳات سرخ‬ ‫بزرﮔتر اﻧد‪.‬‬

‫ﻟختﻪ شدن خﻮن بدون ﻫستﻪ اﻧد‪ ،‬عﻤر آنﻫا‬ ‫و جﻠﻮﮔﻴــرى از خﻴﻠــﻰ کﻮتاه ﻣﻰ باشــد‪،‬‬ ‫داراى اشــکال غﻴر ﻣﻨظﻢ‬ ‫خﻮﻧرﻳزى‬ ‫اﻧد‪.‬‬

‫جدول (‪ )3-1‬ﻣشخصات ﻋﻤدة ﻛروﻳات خﻮن‬ ‫ﻓﻜر ﻛﻨﻴد‬ ‫تعداد کدام ﻧﻮع حجرات خﻮن ﻧسبت بﻪ دﻳﮕر اﻧﻮاع خﻴﻠﻰ زﻳاد است؟ اﻫﻤﻴت آنرا در چﻪ ﻣﻰ داﻧﻴد؟‬ ‫ﻫرﮔاه شخص در اثر جراحت دچار خﻮنرﻳزى ﮔردد و خﻮن رﻳزى وى ﻣتﻮقف ﻧشﻮد‪ ،‬فکر کﻨﻴد کﻪ در کدام ﻧﻮع‬ ‫حجرات خﻮﻧﻰ آن شخص‪ ،‬ﻣشکﻼت وجﻮد دارد؟ تﻮضﻴح دﻫﻴد‪.‬‬ ‫ﻫرﮔاه ﻣﻴکروبﻰ داخﻞ بدن ﻣا ﮔردد‪ ،‬تعداد کدام ﻧﻮع حجرات خﻮن افزاﻳش پﻴدا ﻣﻰکﻨد و چرا؟‬

‫‪23‬‬

‫ﮔروپﻫاى خﻮن‬ ‫ﮔاﻫــﻰ اوقــات شــخص ﻣرﻳــض بــﻪ خــﻮن شــخص دﻳﮕــرى ضــرورت دارد تــا بــﻪ آن‬ ‫زرق شــﻮد‪ .‬در اﻳــﻦ صــﻮرت خﻴﻠــﻰ ﻣﻬــﻢ اســت تــا ﮔروپ ﻫــاى خــﻮن شــخص خﻮن‬ ‫دﻫﻨــده وخــﻮن ﮔﻴرﻧــده با ﻫﻤدﻳﮕــر تﻮافق داشــتﻪ باشــﻨد‪ .‬خﻮن اﻧســان بــﻪ ﮔروپﻫاى‬ ‫‪ AB . B . A‬و ‪ O‬دستﻪ بﻨدى ﻣﻰشﻮد‪.‬‬ ‫ﻫرﮔاه خﻮن شــخص خﻮن ﮔﻴرﻧده با خﻮن شــخص خﻮن دﻫﻨده‪ ،‬تﻮافق ﻧداشــتﻪ باشد‪ ،‬باعث‬ ‫ترســب ﻳا ﻟختﻪ شدن خﻮن شخص ﮔﻴرﻧده ﮔردﻳده‪ ،‬در ﻧتﻴجﻪ تب شدﻳد و بﻨدش شراﻳﻴﻦ را‬ ‫بﻪ وجﻮد ﻣﻰآورد و ﻣﻨجر بﻪ ﻣرگ آن شــخص خﻮاﻫد ﮔردﻳد‪ .‬دﻳاﮔرام اﻧتقال خﻮن در شــکﻞ‬ ‫(‪ )3-2‬ﻧشــان داده شده اســت‪ .‬در اﻳﻦ دﻳاﮔرام‪ ،‬تﻴرﻫا ﻧشان دﻫﻨدة تﻮافق خﻮن شخص خﻮن‬ ‫دﻫﻨده و ﮔﻴرﻧده ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫ﻓﻜتـﻮر ‪ : Rh‬ﻣادة دﻳﮕرى در خﻮن برخﻰ افــراد وجﻮد دارد کﻪ اوﻟﻴﻦ بار در خﻮن ﻳک ﻧﻮع‬ ‫شــادى بﻪ ﻧام ‪ Rhesus‬کشف شــده و بﻪ ﻧام فکتﻮر‪ Rh‬ﻳاد ﻣﻰشﻮد‪ .‬اشخاصﻰ کﻪ خﻮن شان‬ ‫اﻳﻦ ﻣاده را دارد بﻪ ﻧام ‪ Rh‬ﻣثبت ( ‪ ) Rh +‬و آنﻫاﻳﻰ کﻪ خﻮن شان اﻳﻦ ﻣاده را ﻧدارد بﻪ ﻧام‬ ‫‪ Rh‬ﻣﻨفﻰ ( ‪) Rh -‬ﻳاد ﻣﻰشﻮد‪.‬‬ ‫ﻫر ﻳک از چﻬار ﮔروپ ‪ AB . B . A‬و ‪ O‬ﻣﻴتﻮاﻧد ‪ Rh‬ﻣثبت ﻳا ‪ Rh‬ﻣﻨفﻰ باشــد‪ .‬اﻳﻦ فکتﻮر‬ ‫ﻧﻴز در اﻧتقال خﻮن ﻣد ﻧظر ﮔرفتﻪ ﻣﻰشــﻮد‪ .‬ﻫﻴچ خﻮن ‪ Rh‬ﻣثبت را بﻪ ‪ Rh‬ﻣﻨفﻰ ﻧﻤﻰتﻮان‬ ‫اﻧتقال داد‪.‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪AB‬‬

‫‪O‬‬

‫‪AB‬‬

‫‪O‬‬

‫‪B‬‬ ‫‪.‬‬

‫شکﻞ (‪ )3-2‬دﻳاﮔرام اﻧتقال خﻮن‬

‫‪B‬‬ ‫‪24‬‬

‫‪.‬‬

‫رگﻫاى خﻮن‬

‫سر و بازوﻫا‬

‫شش ﻫا‬

‫قﻠب‬

‫جﮕر‬ ‫کاﻧال ﻫضﻤﻰ‬

‫ﮔرده ﻫا‬

‫تﻨﻪ و پاﻫا‬ ‫شکﻞ (‪ )3-3‬ﻣسﻴر دوران‬ ‫کﻮچک و بزرگ خﻮن‬

‫‪25‬‬

‫تﻴﻮبﻫاى ﻣﻨشعب ﻫستﻨد کﻪ در سرتاسر‬ ‫بدن وجﻮد داشــتﻪ‪ ،‬دربﻴﻦ آنﻫا خﻮن‬ ‫جرﻳان ﻣﻰﻧﻤاﻳد‪.‬‬ ‫رگﻫاى خﻮن سﻪ ﻧﻮع اﻧد‪ :‬شراﻳﻴﻦ‪،‬‬ ‫ورﻳدﻫا و ﻣﻮى رگﻫا‪.‬‬ ‫شـراﻳﻴﻦ (‪:)Arteries‬‬ ‫رگﻫاﻳــﻰ کﻪ از قﻠــب برآﻣده‪ ،‬بﻪ‬ ‫ﻧقــاط ﻣختﻠف بدن تقســﻴﻢ شــده‪،‬‬ ‫بﻪ ﻧام شــرﻳانﻫا ﻳاد ﻣﻰشــﻮﻧد‪ .‬شرﻳانﻫا‬ ‫خــﻮن صاف (خﻮن داراى اکســﻴجﻦ زﻳاد)‬ ‫را بﻪ تﻤام بخشﻫاى بدن ﻣﻰرســاﻧﻨد‪.‬‬ ‫شــرﻳان رﻳﻮى‪ ،‬ﻳﮕاﻧﻪ شرﻳاﻧﻰ است‬ ‫کﻪ خﻮن ﻧاصاف (خﻮن با اکسﻴجﻦ‬ ‫کــﻢ و کاربﻦ داى اکســاﻳد زﻳاد)‬ ‫را از قﻠب بﻪ شــش ﻫا ﻣﻰ رســاﻧد‪.‬‬ ‫شرﻳانﻫا داراى جدار ضخﻴﻢ بﻮده‪،‬‬ ‫درقســﻤتﻫاى عﻤﻴقتر ﻧسبت بﻪ‬ ‫سطح بدن ﻣﻮجﻮد ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬ ‫ورﻳدﻫـا (‪ :)Veins‬رگﻫاﻳــﻰ‬ ‫اﻧــد کــﻪ خــﻮن را از بخشﻫــاى‬ ‫ﻣختﻠــف بــدن جﻤــع و بــﻪ قﻠــب‬ ‫ﻣﻰ رساﻧﻨد‪ .‬تﻤام ورﻳدﻫا بﻪ استثﻨاي‬ ‫ورﻳد رﻳﻮى خﻮن ﻧاصاف دارﻧد‪ .‬ورﻳد‬ ‫رﻳﻮى خــﻮن صاف را از شــشﻫا بﻪ‬

‫قﻠب ﻣﻰرســاﻧد‪ .‬بﻴشتر ورﻳدﻫا در ﻣســﻴر خﻮد درﻳچﻪ ﻫاﻳﻰ (‪ )Valves‬دارﻧد کﻪ از برﮔشت‬ ‫خﻮن جﻠﻮﮔﻴرى ﻣﻰکﻨﻨد‪ .‬ورﻳدﻫا ﻧســبت بﻪ شراﻳﻴﻦ داراى جدار ﻧازکتر‪ ،‬فشار کﻢتر خﻮن و‬ ‫ﻧزدﻳک بﻪ سطح بدن (جﻠد) قرار دارﻧد‪.‬‬ ‫ﻣﻮى رگ ﻫا (‪ :)Capillaries‬شراﻳﻴﻦ کﻪ از قﻠب ﻣﻰبرآﻳﻨد بﻪ تﻤام بخشﻫاى بدن رفتﻪ بﻪ‬ ‫شاخﻪﻫاى کﻮچکﻰ تقسﻴﻢ ﻣﻰشﻮﻧد‪ .‬اﻳﻦ شاخﻪﻫاى کﻮچک باز ﻫﻢ بﻪ شاخﻪﻫاى کﻮچک ترى‬ ‫تقســﻴﻢ ﻣﻰ ﮔردﻧد‪ .‬باﻻخره در اﻧســاج بدن در کﻨار حجرات آﻧقدر بارﻳک و ﻧازک ﻣﻰشﻮﻧد کﻪ‬ ‫بدون ﻣاﻳکروســکﻮپ آنﻫا را ﻧﻤﻰتﻮان دﻳد‪ .‬اﻳﻦ رگ ﻫاى بارﻳک ﻣﻮى ﻣاﻧﻨد‪ ،‬بﻪﻧام ﻣﻮى رگ ﻫا‬ ‫ﻳاد ﻣﻰشﻮﻧد‪ .‬ﻣﻮى رگ ﻫا در سرتاسر و جﻮد اﻧسان واقع اﻧد‪ .‬جذب ﻣﻮاد غذاﻳﻰ و تبادﻟﺔ ﮔازات‬ ‫بﻴﻦ خﻮن و اﻧساج از طرﻳق ﻣﻮى رگ ﻫا صﻮرت ﻣﻰﮔﻴرد‪.‬‬ ‫ﻓﻜر ﻛﻨﻴد‬ ‫پﻴشــتر ﮔفتﻴﻢ کﻪ بﻪ استثﻨاي شرﻳان رﻳﻮى‪ ،‬تﻤام شــرﻳانﻫا داراى خﻮن صاف و بﻪ استثﻨاى ورﻳدرﻳﻮى‪،‬‬ ‫تﻤام ورﻳدﻫا داراى خﻮن ﻧاصاف ﻣﻰباشﻨد‪ .‬عﻠت اﻳﻦ استثﻨاﻫا را در چﻪ ﻣﻰداﻧﻴد؟‬

‫ﻗﻠب‬ ‫قﻠب از ﻳک ﻧﻮع عضﻠﺔ خاص کﻪ بﻪ ﻧام عضﻠﺔ قﻠبﻰ ﻳاد ﻣﻰ شﻮد‪ ،‬ساختﻪ شده است و بﻪ داخﻞ‬ ‫قفس سﻴﻨﻪ بﻴﻦ شش ﻫا اﻧدکﻰ بﻪطرف چپ و اقع شده و ذرﻳعﺔ غشا ﻳا پردة ﻧازک پرﻳکاردﻳﻮم‬ ‫(‪ )Pericardium‬احاطﻪ ﮔردﻳده است‪ .‬پردة ﻣذکﻮر دوﻻ بﻮده‪ ،‬از ﻣاﻳع پر ﻣﻰباشد تا قﻠب را‬ ‫از ساﻳﻴده شدن ﻣحافظت ﻧﻤاﻳد‪ .‬جساﻣت قﻠب ﻫر اﻧسان برابر ﻣشت او ﻣﻰ باشد‪.‬‬ ‫جﻮفﻫـاى ﻗﻠـب‪ :‬قﻠــب بــﻪ دو حصــﺔ راســت و چــپ تقســﻴﻢ شــده‪ ،‬اﻳﻦ دو قســﻤت‬ ‫بــاز ﻫــﻢ بﻪ صــﻮرت عرضاﻧــﻰ بــﻪ قســﻤتﻫاى باﻻﻳــﻰ و پاﻳاﻧﻰ تقســﻴﻢ ﮔردﻳده اســت‪.‬‬ ‫قســﻤتﻫاى باﻻﻳﻰ کــﻪ دﻳﻮار عضﻠــﻰ ﻧازکتــرى دارﻧد بﻪ ﻧــام دﻫﻠﻴزﻫــا (‪ )Atriums‬و‬ ‫قسﻤتﻫاى پاﻳﻴﻨﻰ آن کﻪ دﻳﻮار عضﻠﻰ ضخﻴﻢترى دارﻧد بﻪﻧام بطﻦ ﻫا (‪ )Ventricles‬ﻳاد ﻣﻰشﻮﻧد‪.‬‬ ‫بدﻳﻦ ترتﻴب‪ ،‬قسﻤت راست قﻠب بﻪ دﻫﻠﻴز راست و بطﻦ راست و قسﻤت چپ قﻠب بﻪ دﻫﻠﻴز چپ‬ ‫و بطﻦ چپ جدا ﮔردﻳده است‪.‬‬ ‫درﻳــچــﻪﻫــاى ﻗــﻠــب‪ :‬جـــﻮف ﻫـــاى راســــت و چـــپ قــﻠــب طــــﻮرى واقـــع‬ ‫‪26‬‬

‫ورﻳد بزرگ باﻻﻳﻰ‬

‫شرﻳان ابﻬر‬ ‫شرﻳان رﻳﻮى‬

‫دﻫﻠﻴز چپ‬ ‫بطﻦ چپ‬

‫بطﻦ راست‬

‫دﻫﻠﻴز راست‬

‫شکﻞ(‪ )3-4‬قﻠب اﻧسان‬ ‫درﻳچﺔ شرﻳان رﻳﻮى در حاﻟت باز‬ ‫درﻳچﺔ شرﻳان ابﻬر در حاﻟت باز‬ ‫درﻳچﺔ سﻪ پﻠﻪ ﻳﻰ در‬ ‫حاﻟت بستﻪ‬

‫درﻳچﺔ دو پﻠﻪ ﻳﻰ‬ ‫در حاﻟت بستﻪ‬ ‫درﻳچﺔ شرﻳان رﻳﻮى‬ ‫در حاﻟت بستﻪ‬ ‫درﻳچﺔ شرﻳان ابﻬر‬ ‫در حاﻟت بستﻪ‬

‫درﻳچﺔ سﻪ پﻠﻪ ﻳﻰ در‬ ‫حاﻟت باز‬ ‫درﻳچﺔ دو پﻠﻪ ﻳﻰ‬ ‫در حاﻟت باز‬

‫شکﻞ (‪ )3-5‬درﻳچﻪ ﻫاى قﻠب‬

‫‪27‬‬

‫شده اﻧد کﻪ دﻫﻠﻴز بﻪ دﻫﻠﻴز و بطﻦ بﻪ بطﻦ‬ ‫راه ﻧدارد‪ .‬ﻟﻴکﻦ دﻫﻠﻴز راست بﻪ بطﻦ راست‬ ‫و دﻫﻠﻴز چپ بﻪ بطﻦ چپ تﻮسط درﻳچﻪ ﻫا‬ ‫ارتباط دارﻧد‪ .‬قﻠب اﻧسان چﻬار درﻳچﻪ دارد‪.‬‬ ‫دو درﻳچﺔ آن در بﻴﻦ دﻫﻠﻴز و بطﻦ و دو‬ ‫درﻳچﺔ دﻳﮕر آن در بﻴﻦ بطﻦ و شرﻳان ﻫاى‬ ‫بزرگ واقع ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬ ‫حرکت خﻮن ﻫﻤﻴشــﻪ تﻮســط باز و بســتﻪ‬ ‫شدن درﻳچﻪﻫا کﻨترول ﻣﻰﮔردد و ﻳک طرفﻪ‬ ‫ورﻳد بزرگ پاﻳﻴﻨﻰ‬ ‫ﻣﻰ باشــد‪ .‬در اثــر جرﻳان خــﻮن درﻳچﻪ ﻫا باز‬ ‫ﻣﻰشــﻮﻧد و خﻮن از آن ﻫا عبــﻮر ﻣﻰکﻨد‪ .‬درﻳچﻪ ﻫا‬ ‫بﻪ شــکﻠﻰ قــرار ﮔرفتﻪ اﻧد کــﻪ ﻣاﻧع برﮔشــت خﻮن‬ ‫ﻣﻰ شﻮﻧد‪.‬‬ ‫بﻴﻦ دﻫﻠﻴز راســت و بطﻦ راســت‪ ،‬درﻳچﺔ سﻪ پﻠﻪ ﻳﻰ‬ ‫(‪ )Tricuspid‬و بﻴﻦ دﻫﻠﻴز چپ و بطﻦ چپ درﻳچﺔ‬ ‫دو پﻠﻪﻳﻰ (‪ )Bicuspid‬ﻣﻮجﻮد ﻣﻰ باشد‪.‬‬ ‫بﻴﻦ بطﻦ راست و شرﻳان رﻳﻮى‪ ،‬درﻳچﺔ شرﻳان رﻳﻮى و‬ ‫بﻴﻦ بطﻦ چپ و شرﻳان ابﻬر‪ )Aorta( ،‬درﻳچﺔ شرﻳان‬ ‫ابﻬر ﻣﻮقعﻴت دارد‪.‬‬ ‫رگﻫـاى ﻗﻠب‪ :‬قﻠب خﻮن را بﻪ تﻤام قســﻤتﻫاى‬ ‫بــدن پﻤپ ﻣﻰکﻨد‪ .‬آﻳــا ﻣﻰداﻧﻴد کﻪ حجــرات قﻠب‪،‬‬ ‫خﻮن ﻣﻮرد ضرورت خﻮد را از کدام طرﻳق ﻣﻰﮔﻴرﻧد؟‬ ‫حجرات قﻠب از طرﻳق شــراﻳﻴﻦ اکﻠﻴﻠﻰ کﻪ از شرﻳان‬ ‫ابﻬر ﻣﻨشــأ ﮔرفتﻪ و بﻪ سراســر عضﻠــﻪ قﻠبﻰ‪ ،‬خﻮن‬ ‫ﻣﻰرســاﻧﻨد‪ ،‬ﻣﻮاد ﻣﻮرد ضرورت را درﻳافت ﻣﻰکﻨﻨد‪.‬‬ ‫ﻣﻮاد زاﻳد و ‪ CO2‬تﻮســط ورﻳدﻫاى اکﻠﻴﻠﻰ بﻪ دﻫﻠﻴز‬ ‫راست قﻠب ﻣﻨتقﻞ ﻣﻰﮔردﻧد‪.‬‬ ‫ﻣﻴﻜاﻧﻴزم ﻓﻌاﻟﻴت ﻗﻠب‪ :‬ﻫﻤﻴﻦ کﻪ خﻮن داخﻞ قﻠب‬

‫ﻣﻰشﻮد‪ ،‬تا زﻣاﻧﻰ کﻪ دوباره خارج ﮔردد قﻠب ﻳک سﻠسﻠﻪ فعاﻟﻴت ﻫا را اﻧجام ﻣﻰ دﻫد کﻪ‬ ‫اثر آن تﻮسط ضربان قﻠب‪ ،‬تشخﻴص ﻣﻰ شﻮد‪ .‬خﻮن پس از دوران در بدن از طرﻳق ورﻳدﻫاى‬ ‫قﻠب بﻪ دﻫﻠﻴز راست ﻣﻰ رﻳزد؛ سپس در ﻫر ضربان قﻠب‪ ،‬دﻫﻠﻴزﻫا ﻣﻨقبض ﻣﻰ شﻮﻧد و خﻮن‬ ‫بﻪ بطﻦ ﻫا ﻣﻰ رﻳزد‪ .‬با فشار خﻮن‪ ،‬درﻳچﻪ ﻫاى بﻴﻦ دﻫﻠﻴزﻫا و بطﻦ ﻫا ( سﻪ و دو پﻠﻪ ﻳﻰ) باز‬ ‫ﻣﻰ شﻮﻧد‪ ،‬پس از پرشدن بطﻦ ﻫا ‪ ،‬آنﻫا ﻣﻨقبض ﻣﻰ شﻮﻧد‪ .‬در اﻳﻦ حاﻟت درﻳچﻪ ﻫاى دو و‬ ‫سﻪ پﻠﻪ ﻳﻰ بﻪ شدت بستﻪ شده‪ ،‬آوازى را تﻮﻟﻴد ﻣﻰ کﻨﻨد کﻪ صداى اول قﻠب (ﻟپ) است؛‬ ‫سپس درﻳچﻪ ﻫاى شرﻳان ابﻬر و شرﻳان رﻳﻮى باز ﻣﻰ شﻮﻧد و خﻮن از بطﻦ چپ بﻪ شرﻳان‬ ‫ابﻬر و از بطﻦ راست بﻪ شرﻳان رﻳﻮى داخﻞ ﻣﻰ شﻮد‪ .‬در اﻳﻦ وقت اﻳﻦ درﻳچﻪ ﻫا بﻪ شدت‬ ‫بستﻪ ﻣﻰ شﻮﻧد تا ﻣاﻧع برﮔشت خﻮن بﻪ بطﻦ ﻫا ﮔردﻧد‪ .‬آوازى کﻪ از اثر آن ﻫا پﻴدا ﻣﻰ شﻮد‬ ‫صداى دوم قﻠب (دپ) است؛ سپس بﻪ ﻣدت کﻢتر از ﻳک ثاﻧﻴﻪ قﻠب‪ ،‬استراحت ﻣﻰ کﻨد‪.‬‬ ‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫ﻳــک قﻴــف را ﮔرفتﻪ‪ ،‬دﻫﻦ آن را با کاغذ ﻳا پﻼســتﻴک ببﻨدﻳد‪ .‬بﻪ اﻧجام قﻴف ﻳک پﻴپ را بســتﻪ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬ ‫دﻫــﻦ قﻴــف را باﻻى قﻠــب و اﻧجام پﻴپ را بﻪ ﮔﻮش خــﻮد بﮕﻴرﻳد‪ .‬صداى قﻠب بﻪ طﻮر واضح شــﻨﻴده‬ ‫ﻣﻰ شﻮد‪ .‬شاﮔردان باﻳد صداى اول و دوم قﻠب را شﻨﻴده‪ ،‬اﻧﻮاع آوازﻫا را تشخﻴص و بﻴان ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫اﮔر باﻻى رگﻫا‪ ،‬بﻪ خصﻮص رگ بﻨد دست (رﮔﻰ کﻪ از باﻻى استخﻮان ﮔذشتﻪ است) اﻧﮕشت‬ ‫ﮔذاشتﻪ شﻮد‪ ،‬تأثﻴر ضربان قﻠب در رگ‪ ،‬احساس ﻣﻰشﻮد کﻪ بﻪﻧام ﻧبض ﻳاد ﻣﻰ ﮔردد‪.‬‬ ‫در حاﻟــت عــادى‪ ،‬ضربان قﻠب اﻧســان در حدود ‪ 70‬ﻣرتبﻪ در ﻳک دقﻴقﻪ ﻣﻰباشــد‪ .‬در وقت‬ ‫کار ثقﻴﻞ و ورزش و ﻳا داشــتﻦ تب‪ ،‬ضربان قﻠب زﻳاد تر ﻫﻢ ﻣﻰشــﻮد‪ .‬ضربان قﻠب در ﻣﻮش‬ ‫صحراﻳﻰ از ‪ 200‬تا ‪ 400‬ﻣرتبﻪ و در فﻴﻞ دوازده ﻣرتبﻪ در ﻳک دقﻴقﻪ ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫ﻓﻜر ﻛﻨﻴد‬ ‫چــرا تعداد ﻧبض اشــخاص در شــراﻳط ﻣختﻠف ﻣثال‪ :‬حاﻟت اســتراحت و درحاﻟت ورزش ﻧﻤــﻮدن از ﻫﻢ ﻣتفاوت‬ ‫ﻣﻰ باشد؟‬

‫‪28‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬

‫شرﻳان رﻳﻮى‬

‫تشرﻳح ﻗﻠب ﮔﻮسﻔﻨد‬ ‫ﻳک قﻠب ساﻟﻢ ﮔﻮسفﻨد تﻬﻴﻪ کﻨﻴد‪.‬‬

‫ورﻳد رﻳﻮى‬

‫‪ -1‬ابتدا قســﻤتﻫاى خارجﻰ آن را خﻮب ﻣشــاﻫده کﻨﻴد‪ .‬سعﻰ کﻨﻴد‬

‫دﻫﻠﻴز‬ ‫چپ‬

‫دﻫﻴﻠزﻫا و بطﻦﻫاى آن را از خارج تشخﻴص دﻫﻴد‪.‬‬ ‫‪ -2‬پﻨســﻞ ﻳا خﻮد کارى را داخﻞ رﮔﻰ ﻧﻤاﻳﻴد کﻪ بﻪ آخر قﻠب برســد؛‬ ‫ســپس در اﻣتداد خﻮدکار‪ ،‬قﻠــب را با قﻴچﻰ باز کﻨﻴد‪ .‬بــا اﻳﻦ کار باﻳد‬ ‫دﻫﻠﻴز چپ و بطﻦ چپ پﻴدا شﻮد‪.‬‬ ‫‪ -3‬ﻣﻮازى با اﻳﻦ برش‪ ،‬ﻳک برش دﻳﮕر ﻫﻢ در طرف راست قﻠب بدﻫﻴد‪،‬‬ ‫تا بتﻮاﻧﻴد داخﻞ دﻫﻠﻴز راست و بطﻦ راست را ببﻴﻨﻴد‪.‬‬ ‫ﻧتائج ﻣشاﻫدات خﻮد را با ﻫﻢصﻨفان خﻮﻳش شرﻳک سازﻳد‪.‬‬

‫شرﻳان ابﻬر ورﻳد بزرگ‬ ‫دﻫﻠﻴز راست‬

‫بطﻦ راست‬

‫بطﻦ چپ‬ ‫ﻣسﻴر برش‬

‫شکﻞ (‪)3-6‬قﻠب ﮔﻮسفﻨد‬

‫دوران خﻮن‪ :‬دوران خﻮن بﻪ دو بخش دوران بزرگ و دوران کﻮچک جدا ﻣﻰ شﻮد‪ .‬ﻫﻤان طﻮر کﻪ‬ ‫در شــکﻞ (‪ )3-3‬صفحﺔ (‪ )25‬دﻳدﻳد‪ .‬عﻤﻠﻴﺔ جرﻳان خﻮن از بطﻦ چپ قﻠب بﻪ تﻤام قســﻤت ﻫاى‬ ‫بدن و برﮔشت دوبارة آن را بﻪ دﻫﻠﻴز راست قﻠب بﻪ ﻧام دوران بزرگ خﻮن ﻳاد ﻣﻰکﻨﻨد‪.‬‬ ‫عﻤﻠﻴﺔ جرﻳان خﻮن از بطﻦ راســت قﻠب بﻪ ششﻫا و برﮔشت آن از ششﻫا بﻪ دﻫﻠﻴز چپ قﻠب بﻪ ﻧام‬ ‫دوران کﻮچک خﻮن ﻳاد ﻣﻰشﻮد‪ .‬شکﻞ (‪)3-3‬‬ ‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫ﻳک ﮔروه از شاﮔردان در ﻣقابﻞ صﻨف سﻴستﻢ دوران خﻮن را تﻮسط پﻮقاﻧﻪﻫاى سرخ رﻧگ و آبﻰ رﻧگ ﻣطابق شکﻞ‬ ‫(‪ )3-3‬بﻪ کﻤک ﻣعﻠﻢ صاحب تﻤثﻴﻞ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫ﻟﻤﻒ (‪ : )Lymph‬ﻫر ﻣرتبﺔ کﻪ قﻠب خﻮن را پﻤپ ﻣﻰکﻨد‪ ،‬از اثر فشار زﻳاد ﻳک ﻣقدار ﻣﻮاد‬ ‫ﻣﻨحــﻞ از جدار ﻧازک ﻣﻮى رگ ﻫا در بﻴﻦ خاﻟﻴﮕاه اﻧســاج رﻫا ﻣﻰشــﻮد و دوباره بﻪ رگ ﻫاى‬ ‫ﻣذکﻮر بر ﻧﻤﻰ ﮔردد‪ .‬کروﻳات سفﻴد از جدار ﻣﻮى رگﻫا بﻪ خاﻟﻴﮕاه اﻧساج داخﻞ ﻣﻰ شﻮﻧد‪ .‬آﻧچﻪ‬ ‫در خاﻟﻴﮕاه اﻧســاج وجﻮد دارد‪ ،‬ﻣاﻳع ﻟﻤفاوى را تشــکﻴﻞ ﻣﻰ دﻫد کﻪ وارد رگ ﻫاى ﻣخصﻮص‬ ‫(رگ ﻫاى ﻟﻤفاوى) شده‪ ،‬دوباره بﻪ جرﻳان خﻮن ﻣﻰرسد‪ .‬رگﻫاى ﻟﻤفاوى درﻳچﻪ ﻫاﻳﻰ دارﻧد‬ ‫کﻪ ﻟﻤف را بﻪ ســﻤت خﻮن حرکت داده و ﻣاﻧع برﮔشــت آن ﻣﻰﮔردﻧد‪ .‬رگﻫاى ﻟﻤفاوى در‬ ‫ﻣســﻴر خﻮد از عقدات ﻟﻤفاوى عبﻮر ﻣﻰکﻨﻨد کﻪ در اﻳﻦ عقدات‪ ،‬کروﻳات سفﻴد حضﻮر داشتﻪ‬ ‫‪29‬‬

‫شرﻳاﻧﻰ کﻪ خﻮن را بﻪ عضﻠﺔ قﻠبﻰ‬ ‫ﻣﻰ رساﻧد‬

‫و ﻣﻰتﻮاﻧﻨد بــا ﻣﻴکروب ﻫاى وارد شــده‪ ،‬در خﻮن ﻣبارزه‬ ‫کﻨﻨد‪.‬‬

‫اختﻼلﻫاى دوران خﻮن‬ ‫ســاﻻﻧﻪ صدﻫــا ﻫزار ﻧفــر در جﻬان از اثر چاقﻰ و فشــار‬ ‫خﻮن ﻣﻰﻣﻴرﻧد‪ .‬اختﻼلﻫاى دوران خﻮن از سبب کشﻴدن‬ ‫سﮕرت‪ ،‬اﻧدازة بﻠﻨد کﻠسترول (چربﻰ) در خﻮن‪ ،‬فشارﻫاى‬ ‫کﻤﻰ ورزش بﻪ وجﻮد ﻣﻰآﻳد‪ .‬ﮔرفتﻦ رژﻳﻢ غذاﻳﻰ‬ ‫روحﻰ و ِ‬ ‫صحﻰ و ورزش ﻣﻨظﻢ ﻣﻰ تﻮاﻧد احتﻤال خطر اختﻼلﻫاى‬ ‫دوران خﻮن را کاﻫش دﻫد‪.‬‬ ‫حﻤﻠﺔ ﻗﻠبﻰ‪ :‬حﻤﻠﺔ قﻠبﻰ در اثر بﻨدش شــرﻳانﻫاى قﻠب‬ ‫جاﻳﻰ کﻪ ﻟختﺔ خﻮن شرﻳان را‬ ‫ﻣسدود کرده‬ ‫کﻪ ﻣﻨتج بﻪ ﻧرســﻴدن خﻮن و اکســﻴجﻦ بﻪ حجرات قﻠب‬ ‫جاﻳﻰ کﻪ بﻪ اثر ﻧرسﻴدن اکسﻴجﻦ بﻪ‬ ‫عضﻠﺔ قﻠبﻰ آسﻴب رسﻴده است‬ ‫ﻣﻰﮔردد‪ ،‬اﻳجاد ﻣﻰ شــﻮد‪ .‬بﻨدش شــرﻳان قﻠب وقتﻰ واقع‬ ‫شکﻞ ( ‪ )3-7‬شرﻳان اکﻠﻴﻠﻰ‬ ‫ﻣﻰشــﻮد کﻪ کﻠســترول در جدار داخﻠﻰ رگﻫاى خﻮن بﻪ‬ ‫قسﻢ ﻳک قشــر ﻳا ﻻﻳﻪ تشکﻴﻞ شﻮد‪ .‬اﻳﻦ تجﻤع کﻠسترول‬ ‫سبب تﻨگ شدن و کﻢ شدن اﻻستﻴکﻴت رگ ﻫاى خﻮن ﻣﻰﮔردد‪ .‬کاﻫش جرﻳان خﻮن باعث‬ ‫کاﻫش رســﻴدن اکسﻴجﻦ بﻪ حجرات قﻠب ﻣﻰشﻮد‪ .‬بدون اکسﻴجﻦ‪ ،‬حجرات قﻠبﻰ بﻪ سرعت‬ ‫ﻣﻰﻣﻴرﻧد‪ .‬زﻣاﻧﻰ کﻪ حجرات قﻠبﻰ بﻪ اﻧدازة زﻳاد بﻤﻴرﻧد‪ ،‬قﻠب ﻣﻤکﻦ است از فعاﻟﻴت بازﻣاﻧد‪.‬‬ ‫ﻓشـار بﻠﻨد خﻮن (‪ :)Hypertension‬قﻠب وقتﻰ ﻣﻨقبض ﻣﻰ شﻮد‪ ،‬خﻮن را بﻪ شدت داخﻞ‬ ‫شــرﻳان ﻫا ﻣﻰ فرســتد کﻪ ﻣﻮجب وارد شدن فشــار بر دﻳﻮار رگﻫا ﻣﻰ ﮔردد‪ .‬اﻳﻦ فشار را‪ ،‬فشار‬ ‫خﻮن ﻣﻰ ﻧاﻣﻨد و بﻪ وســﻴﻠﺔ فشار ســﻨج از شرﻳان بازو‪ ،‬اﻧدازه ﮔﻴرى ﻣﻰ شــﻮد‪ .‬فشار بﻠﻨد خﻮن‬ ‫عبارت از باﻻ رفتﻦ فشــار خﻮن‪ ،‬بﻪ صﻮرت غﻴر ﻧﻮرﻣال ﻣﻰ باشد‪ ،‬اﻳﻨﮕﻮﻧﻪ فشار خﻮن بزرگترﻳﻦ‬ ‫احتﻤــال خطر براى اﻳجاد حﻤﻠﺔ قﻠبﻰ‪ ،‬ســکتﺔ قﻠبﻰ‪ ،‬ســکتﺔ ﻣغزى و اﻣراض ﮔرده‪ ،‬بﻪ شــﻤار‬ ‫ﻣﻰ رود‪.‬‬

‫‪30‬‬

‫خﻼصﺔ ﻓصﻞ سﻮم‬ ‫از جﻤﻠﺔ وظاﻳف عﻤدة خﻮن‪ ،‬اﻧتقال اکســﻴجﻦ‪ ،‬ﻣﻮاد غذاﻳﻰ‪ ،‬حجرات دفاعﻰ و ﻣﻮاد اضافﻰ‬ ‫بﻴکاره و ﻟختﻪ شدن خﻮن ﻣﻰ باشد‪.‬‬ ‫رگﻫاى خﻮن‪ ،‬شاﻣﻞ شرﻳانﻫا‪ ،‬ورﻳدﻫا و ﻣﻮى رگ ﻫا ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬ ‫چﻬار جزء اساســﻰ خﻮن عبارت اﻧد از‪ :‬پﻼزﻣا‪ ،‬کروﻳات ســرخ خﻮن‪ ،‬کروﻳات سفﻴد خﻮن و‬ ‫صفحات دﻣﻮى‪.‬‬ ‫ﻫر شخص ﻳکﻰ از ﮔروپﻫاى ‪ AB ، B ، A‬و ‪ O‬خﻮن را دارا ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫قﻠب اﻧســان از اﻧســاج عضﻠﻰ قﻠبﻰ ســاختﻪ شده و بﻪ قسﻤتﻫاى راســت و چپ تقسﻴﻢ‬ ‫ﻣﻰﮔردد کﻪ تﻮســط دﻳﻮار ضخﻴﻢ از ﻫﻤدﻳﮕر جدا شــده اﻧد‪ .‬ﻫر ﻳک از قســﻤتﻫاى راست و‬ ‫چپ باز ﻫﻢ بﻪ صﻮرت عرضاﻧﻰ بﻪ دو قســﻤت تقســﻴﻢ شده‪ ،‬کﻪ بﻪ ﻧام دﻫﻠﻴزﻫا و بطﻦﻫا ﻳاد‬ ‫ﻣﻰ شﻮد‪.‬‬ ‫در بﻴﻦ دﻫﻠﻴزﻫا و بطﻦﻫا و در بﻴﻦ بطﻦﻫا و شرﻳانﻫا درﻳچﻪ ﻫاى قرار دارﻧد کﻪ از برﮔشت‬ ‫خﻮن جﻠﻮﮔﻴرى ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫اختﻼلﻫاي دوران خﻮن از سبب کشﻴدن سﮕرت‪ ،‬اﻧدازة بﻠﻨد کﻠسترول درخﻮن‪ ،‬فشار ﻫاى‬ ‫روحﻰ و کﻤﻰ ورزش ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫فشــار بﻠﻨد خﻮن ﻣﻰتﻮاﻧد باعث حﻤﻠﺔ قﻠبﻰ‪ ،‬ســکتﺔ قﻠبﻰ‪ ،‬ســکتﺔ ﻣغزى و اﻣراض ﮔرده‬ ‫ﮔردد‪.‬‬

‫‪31‬‬ ‫‪31‬‬

‫سؤال ﻫاى ﻓصﻞ سﻮم‬ ‫جاﻫاى خاﻟﻰ را باﻛﻠﻤات ﻣﻨاسب در ﻛتابچﻪﻫاى خﻮد تﻜﻤﻴﻞ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬ ‫‪ -1‬سﻪ ﻧﻮع رگﻫاى خﻮن عبارت اﻧد از‪ ..............................، ...................... :‬و‪..............................‬‬ ‫‪-2‬کروﻳات سرخ خﻮن در‪ ...........................................‬ساختﻪ ﻣﻰشﻮد‪.‬‬ ‫جﻮاب درست را اﻧتخاب ﻧﻤاﻳﻴد‪:‬‬ ‫‪ -3‬ﻣﻮاد جاﻣد خﻮن بﻪ ﻧام‪ ..................................‬ﻳاد ﻣﻰﮔردد‪.‬‬ ‫اﻟف) پﻼزﻣا‬ ‫ب) کروﻳات‬ ‫ج) ﻟﻤف‬ ‫د) سﻴروم‬ ‫جﻤﻠﻪﻫاى زﻳر را خﻮاﻧده‪ ،‬درصﻮرت درسـت بﻮدن (ص) و درصﻮرت ﻧادرسـت بﻮدن‬ ‫(غ) بﮕذارﻳد‪.‬‬ ‫)‬ ‫‪ -4‬شرﻳانﻫا‪ ،‬خﻮن ﻧاصاف را از حجرات بدن بﻪ قﻠب اﻧتقال ﻣﻰدﻫﻨد‪( .‬‬ ‫)‬ ‫‪ -5‬تعداد کروﻳات سفﻴد در ﻫر ﻣﻠﻰﻟﻴتر خﻮن ‪ 5‬ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻣﻰباشد‪( .‬‬ ‫)‬ ‫‪ -6‬قﻠب اﻧسان سﻪ جﻮف‪ ،‬دو دﻫﻠﻴز و ﻳک بطﻦ دارد‪( .‬‬ ‫سؤالﻫاى تشرﻳحﻰ‬ ‫‪ -7‬خﻮن از کدام اجزاء ترکﻴب شده است؟‬ ‫‪-8‬ﮔروپﻫاى خﻮن را ﻧام بﮕﻴرﻳد و چﮕﻮﻧﮕﻰ اﻧتقال خﻮن را بﻪ اساس ﮔروپﻫا تﻮسط دﻳاﮔرام‬ ‫ﻧشان دﻫﻴد‪.‬‬ ‫‪ -9‬شرﻳان و ورﻳد از ﻫﻤدﻳﮕر چﻪ فرق دارد؟‬ ‫‪ -10‬صداﻫاى اول و دوم قﻠب چﮕﻮﻧﻪ تﻮﻟﻴد ﻣﻰشﻮد؟ تشرﻳح ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬

‫‪32‬‬

‫ﻓصﻞ چﻬارم‬

‫سﻴستﻢ اﻃراحﻴﻪ‬ ‫حجرات بدن ﻣﻮجــﻮدات زﻧده‪ ،‬فعاﻟﻴتﻫاى ﻣختﻠفﻰ را اﻧجام ﻣﻰ دﻫﻨد کﻪ‬ ‫در اثــر آن ﻣﻮاد ﻣضره و بﻴــکاره بﻪ وجﻮد ﻣﻰآﻳد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮاد باﻳد از حجرات‬ ‫خارج شــﻮﻧد تا حجرات فعاﻟﻴتﻫاى حﻴاتﻰ خﻮد را بﻪ طﻮر طبﻴعﻰ اﻧجام‬ ‫داده بتﻮاﻧﻨــد‪ .‬خﻮن‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﻮاد را جﻤــع آورى و بﻪ اعضاى اطراحﻴﻪ ﻣﻨتقﻞ‬ ‫ﻣﻰکﻨد تا از بدن خارج شﻮﻧد‪ ،‬ﻳکﻰ از اﻳﻦ ﻣـﻮاد کاربﻦ داى اکساﻳد است‪.‬‬ ‫ﻫﻤان طـﻮرى کﻪ بﻴشــتر آﻣﻮختـﻴد در اثــر تﻨفس حجروى‪ ،‬کاربﻦ داى‬ ‫اکســاﻳد در حجرات تﻮﻟﻴد و از طرﻳق شــشﻫا دراثر تﻨفس بﻪ خارج دفع‬ ‫ﻣﻰ شــﻮد‪ .‬حجرات بــدن ﻣﻮاد ﻣضرة دﻳﮕرى ﻧﻴز تﻮﻟﻴــد ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد کﻪ باﻳد‬ ‫طرح شﻮﻧد‪.‬‬ ‫کدام ﻣﻮاد ﻣضرﻫستﻨد وچﮕﻮﻧﻪ طرح ﻣﻰشﻮﻧد؟‬ ‫کدام اعضاى بدن اﻳﻦ ﻣﻮاد ﻣضر را دفع ﻣﻰ کﻨﻨد و چﮕﻮﻧﻪ؟‬ ‫اعضاى اطراحﻰ چﻪ ﻧﻮع ساختﻤان داشتﻪ و چطﻮر باﻳد از آنﻫا حفاظت کرد؟‬ ‫در ختﻢ اﻳﻦ فصﻞ ﻣﻴتﻮاﻧﻴد بﻪ ﻫﻤچﻮ سﻮالﻫا جﻮاب دﻫﻴد‪.‬‬

‫‪33‬‬

‫ﺿاﻳﻌات حجرات بدن‬ ‫در اثر فعاﻟﻴتﻫاى حﻴاتﻰ حجرات بدن‪ ،‬از غذاى ﻫضﻢ و جذب شده‪ ،‬ﻳک ﻣقدار اﻧرژى و ﻣﻮاد‬ ‫اضافﻰ؛ شــاﻣﻞ‪ :‬کاربﻦ داى اکساﻳد‪ ،‬اﻣﻮﻧﻴا‪ ،‬ﻳﻮرﻳا‪ ،‬اﻣﻼح اضافﻰ‪ ،‬ﻳﻮرﻳک اسﻴد وآب اضافﻰ بدن‬ ‫تﻮﻟﻴد ﻣﻰشﻮد‪.‬‬ ‫طرق ﻣختﻠف براي دفع ﻣﻮاد فاضﻠﺔ حجرات بدن وجﻮد دارد‪ ،‬ﻣاﻧﻨد‪ :‬شــشﻫا‪ ،‬پﻮســت بدن‪،‬‬ ‫جﮕر (کبد)‪ ،‬ﮔردهﻫا (کﻠﻴﻪﻫا) و رودة بزرگ‪ .‬جدول زﻳر اطراح ﻣﻮاد اضافﻰ را از سﻴستﻢﻫاى‬ ‫ﻣختﻠف بدن ﻧشان ﻣﻲدﻫد‪.‬‬ ‫ﻣﻮاد فاضﻠﻪ‬

‫عﻤﻠﻴﻪﻫاى تﻮﻟﻴد کﻨﻨده‬

‫کاربﻦ داي اکساﻳد وبخارﻫاى آب تﻨفس درحجرات بدن‬ ‫اﻣﻼح‪ ،‬آب و ﻳﻮرﻳا‬

‫ﻫضﻢ پروتﻴﻨﻰ و فعاﻟﻴت حﻴاتﻲ حجرات‬

‫بخش دفع کﻨﻨده‬ ‫ششﻫا‬ ‫جﻠد‪،‬ﮔردهﻫا و جﮕر‬

‫اطراح ﻣﻮاد فاضﻠﻪ را باﻳد ﻳکﻲ از ﻣﻬﻢترﻳﻦ عﻤﻠﻴﻪﻫاى ﻣﻮجﻮد زﻧده داﻧست‪ .‬در اﻳﻦ عﻤﻠﻴﻪ ﮔرده ﻫا‬ ‫ﻧقش ﻣﻬﻢ را بﻪ عﻬده دارﻧد‪.‬‬

‫ﻣﻌﻠﻮﻣات اﺿاﻓﻲ‬ ‫بــدن اﻧســان باﻟغ داراى ‪ 5-6‬ﻟﻴتر خﻮن ﻣﻰباشــد‪ .‬خﻮن شــﻤا روزاﻧــﻪ ‪ 350‬ﻣرتبﻪ در‬ ‫ﮔرده ﻫا دوران ﻣﻰﻧﻤاﻳد؛ بﻨابراﻳﻦ‪ ،‬ﮔردهﻫاى شﻤا روزاﻧﻪ درحدود‪ 2000‬ﻟﻴترخﻮن را فﻠتر‬ ‫ﻣﻰ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫اﻋﻀاى سﻴستﻢ اﻃراحﻴﻪ‬ ‫سﻴستﻢ اطراحﻴﻪ ﻣتشکﻞ از ﮔردهﻫا‪ ،‬حاﻟبﻴﻦ‪ ،‬ﻣثاﻧﻪ و ﻣجراي ادرار ﻣﻲباشد‪.‬‬

‫‪34‬‬

‫ﮔردهﻫا‬ ‫ﮔردهﻫا ﻳک جﻮره اعضاﻳﻰ اﻧد کﻪ خﻮن را از ﻣﻮاد فاضﻠﻪ پاک ﻣﻰ سازﻧد‪ .‬تعادل آب بدن‬ ‫را تﻨظﻴﻢ و فشــار خﻮن را ثابت ﻧﮕﻪ ﻣﻴدارﻧد‪ .‬ﮔردهﻫا بﻪ دو طرف ســتﻮن فقرات در ﻧاحﻴﺔ‬ ‫کﻤر‪ ،‬تحت حجاب حاجز (دﻳافراﮔﻢ) ودر بﻴﻦ اﻧســاج شــحﻤﻲ ﻣﻮقعﻴت دارﻧد کﻪ تﻮســط‬ ‫غشاي ﻧازک پﻮشاﻧﻴده شده است‪ ،‬رﻧگ ﻧصﻮاري و شکﻞ ﻟﻮبﻴا ﻣاﻧﻨد دارﻧد‪ .‬رگﻫاي خﻮن‬ ‫و تﻴﻮبﻫــاى اﻧتقــال دﻫﻨدة ادرار( حاﻟبﻴﻦ) در ﻣحﻞ فــرو رفتﻪﮔﻲ (ﻧاف ﮔرده) بﻪ داخﻞ‬ ‫ﮔرده ارتباط دارﻧد‪.‬‬

‫ساختﻤان ﮔرده‬ ‫اﮔر ﮔرده طﻮﻻً قطع ﮔردد؛ سﻪ قسﻤت عﻤده در آن دﻳده ﻣﻰشﻮد‪:‬‬ ‫اﻟﻒ) قسﻤت خارجﻲ ﻳا قشري آن کﻪ بﻪ ﻧام کارتکس (‪ )Cortex‬ﻳاد ﻣﻲ شﻮد‪.‬‬ ‫ب) قســﻤت وسطﻲ بﻪ ﻧام ﻣﻴدوﻻ (‪ )Medulla‬ﻳاد ﻣﻲشﻮد کﻪ از بخشﻫاى ﻫرم شکﻞ‬ ‫بﻪ ﻧام پﻴراﻣﻴد (‪ )Pyramid‬ساختﻪ شده است‪.‬‬ ‫ج) قســﻤت داخﻠﻲ آن خاﻟﻴﮕاهﻫاى جﻤع کﻨﻨدة ادرار اســت کﻪ بﻪ ﻧام ﻟﮕﻨچﻪ (‪)Pelvis‬‬ ‫ﻳاد شده و بﻪ حاﻟبﻴﻦ وصﻞ است‪.‬‬

‫ﻣﻴدوﻻ‬

‫ﻟﮕﻨچﻪ‬

‫کارتکس‬

‫شکﻞ ( ‪ )4-1‬ساختﻤان ﮔرده‬

‫‪35‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫ﮔردة ﮔﻮسفﻨد را از قصاب حاصﻞ ﻧﻤﻮده و از بﻴﻦ اﻧساج شحﻤﻲ خارج ساختﻪ‪ ،‬شکﻞ ظاﻫري‪ ،‬رﻧگ و جساﻣت آن‬ ‫را دقﻴق ﻣشاﻫده کﻨﻴد‪.‬‬ ‫ﻣحﻞ اتصال رگﻫاي خﻮن و حاﻟب را بﻪ ﮔرده‪ ،‬ﻣشــخص ســاختﻪ و رگﻫاي خﻮن را با حاﻟب‬ ‫تفکﻴک ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬ ‫بــا چاقﻮي تﻴز ﮔــرده را طﻮﻻً ببرﻳد و بﻪ ســاختﻤانﻫاى داخﻠﻲ دقت‬ ‫ﻧﻤﻮده آن را رسﻢ کﻨﻴد‪.‬‬ ‫چﻪ تفاوتﻫاﻳﻰ را بﻴﻦ طبقات قشري‪ ،‬ﻣﻴدوﻻ و‬ ‫پﻠﻮﻳس ﻣشاﻫده ﻣﻲکﻨﻴد؟ﻳادداشت ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬ ‫شکﻞ (‪ )4-2‬تسﻠﻴخ ﮔردة ﮔﻮسفﻨد‬

‫حاﻟبﻴﻦ (‪ : )Ureters‬ﻣجرا ﻳا کاﻧالﻫاى‬ ‫ادرار ﻫســتﻨدکﻪ در حدود ‪ 30‬ساﻧتﻰﻣتر‬ ‫طــﻮل داشــتﻪ‪ ،‬ادرار را از ﮔردهﻫا بﻪ ﻣثاﻧﻪ‬ ‫اﻧتقال ﻣﻲدﻫﻨد‪.‬‬ ‫ﻣثاﻧـﻪ(‪ :)Urinary Bladder‬کﻴســﺔ‬ ‫ارتجاعﻲ ﻧســبتاً ضخﻴﻢ اســت کــﻪ داخﻞ‬ ‫خاﻟﻴــﮕاه ﻟﮕﻦ خاصــره قــرار دارد و با زﻳاد‬ ‫شدن ادرار اﻧبســاط ﻣﻲ ﻧﻤاﻳد‪ .‬ﻫﻨﮕام دفع‬ ‫ادرار‪ ،‬عضــﻼت صاف ﻣثاﻧﻪ اﻧقباض ﻧﻤﻮده و‬ ‫فشــار وارد ﻣﻰﻧﻤاﻳد تا ادرار از طرﻳق حﻠقﻪ‬ ‫عضﻼتﻰ ﻳا اســفﻨکترﻫاى(‪)Sphincters‬‬ ‫ﻣثاﻧﻪ خارج شﻮد‪.‬‬ ‫ﻣجراي ادرار (‪ :)Urethra‬ﻟﻮﻟﺔ بارﻳکﻰ‬ ‫اســت کﻪ ادرار از طرﻳق آن از ﻣثاﻧﻪ خارج‬ ‫ﻣﻲﮔــردد‪ .‬بعضﻰ بکترﻳا ســبب ﻣﻴکروبﻰ‬ ‫شــدن ﻣجراى ادرار و ﻣثاﻧﻪ شــده‪ ،‬باعث‬ ‫تخرﻳــش‪ ،‬ســﻮزش و خارش ﻣــﻰ ﮔردد‪،‬‬ ‫ﮔاﻫــﻰ در ﻧتﻴجــﺔ تخرﻳش حتــا خﻮن در‬ ‫ادرار پﻴدا ﻣﻰشﻮد‪.‬‬

‫ﮔرده ﻫا‬

‫حاﻟبﻴﻦ‬

‫ﻣثاﻧﻪ‬

‫ﻣجراى ادرار‬

‫شکﻞ (‪) 4-3‬سﻴستﻢ اطراحﻴﻪ‬

‫‪36‬‬

‫ﻧﻔرونﻫا‪ :‬واحدﻫاي ساختﻤاﻧﻰ و تصفﻴﻪ کﻨﻨدة ﻣاﻳکروسکﻮپﻲ ﮔرده‪ ،‬بﻪ ﻧام ﻧفرون(‪)Nephron‬‬ ‫ﻳاد ﻣﻲ شﻮﻧد کﻪ در ﻫر ﮔرده‪ ،‬تعداد آنﻫا بﻪ ﻳک ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻣﻰرسد‪ .‬در ابتداى ﻫر ﻧفرون شبکﺔ‬ ‫اول ﻣﻮى رگﻫا در داخﻞ ﻣحفظﺔ بستﻪ بﻪ ﻧام کپسﻮل بﻮﻣﻦ (‪ )Bowman Capsule‬قرار‬ ‫دارد و بﻪ تعقﻴب اﻳﻦ کپسﻮل تﻴﻮب بارﻳک طﻮﻳﻞ ﻣارپﻴچﻰ است کﻪ در وسط ﻣستقﻴﻢ ﮔردﻳده‬ ‫بعد شکﻞ ‪ U‬ﻣاﻧﻨد را بﻪ خﻮد ﻣﻰ ﮔﻴرد‪.‬‬ ‫ﻣﻮى رگ ﻫاى اوﻟﻰ‬ ‫کپسﻮل بﻮﻣﻦ‬ ‫و شــبکﺔ دوم ﻣﻮى رگﻫا اطراف سر تا‬ ‫ســر اﻳﻦ تﻴﻮب را فرا ﮔرفتﻪ است کﻪ بﻪ‬ ‫شبکﺔ اول ﻣﻮى رگ ﻫا ﻣﻰپﻴﻮﻧدد‪ .‬ﻧفرونﻫا‬ ‫در اﻧتﻬاى خﻮد بــﻪ ﻣجراﻫاى جﻤع کﻨﻨدة‬ ‫ادرار وصــﻞ اﻧد‪ ،‬ﻧفرون ﻫا خــﻮن را تصفﻴﻪ و‬ ‫روزاﻧﻪ ﻳک اﻟﻰ سﻪ ﻟﻴتر ادرار‪ ،‬تﻮﻟﻴد ﻣﻲکﻨﻨد‪.‬‬

‫ﻓﻜر ﻛﻨﻴد‬ ‫آﻳا ﻣﻴزان دفع ادرار در تابستان و زﻣستان ﻳکسان است؟ چرا؟‬ ‫آﻳا رﻧگ ادرار در زﻣستان وتابستان ﻣتفاوت است؟ چرا؟‬ ‫ﻣﻮى رگ ﻫاى‬ ‫دوﻣﻰ‬

‫تﻴﻮپ ‪ U‬شکﻞ‬

‫شکﻞ(‪ )4-4‬ساختﻤان ﻧفرون‬

‫‪37‬‬

‫تشـﻜﻴﻞ ادرار‪ :‬خﻮن ﻧاصاف تﻮسط شرﻳانﻫا وارد ﮔرده شده‬ ‫در ﻧفرونﻫــا جرﻳان ﻣﻰﻳابــد‪ .‬در ابتدا بخــش پﻼزﻣاى خﻮن‬ ‫ازطرﻳــق ﻣﻮىرگﻫــاى اوﻟﻰ جــذب و وارد ﻟﻮﻟﺔ ادرار شــده‬ ‫در آﻧجــا تﻤام ﻣﻮاد ﻣفﻴده غذاﻳﻰ ﻣاﻧﻨــد آب ﻣﻮرد ﻧﻴاز‪ ،‬قﻨد‪،‬‬ ‫آﻳﻮنﻫا‪ ،‬اﻣﻴﻨﻮاسﻴدﻫا و غﻴره تﻮسط ﻣﻮى رگﻫاى دوﻣﻰ در‬ ‫خﻮن دوباره جذب ﻣﻰشــﻮﻧد‪ .‬ﻣتباقﻰ آب اضافﻲ خﻮن تﻮأم با‬ ‫ﻣﻮاد ﻣضرة آن ﻣاﻧﻨد اﻣﻮﻧﻴا‪ ،‬ﻳﻮرﻳا‪ ،‬ﻳﻮرﻳک اســﻴد‪ ،‬اﻣﻼح اضافﻰ‬ ‫و ســاﻳر ﻣرکبات کﻴﻤﻴاوي اضافﻰ بدن از تﻴﻮبﻫاى ﻧفرونﻫا‬ ‫در خاﻟﻴﮕاهﻫاي ﻟﮕﻨچﻪ جﻤــع آوري ﻣﻲﮔردد‪ .‬خﻮﻧﻰ کﻪ ﻣﻮاد‬ ‫اضافﻰ آن تصفﻴﻪ شده‪ ،‬تﻮسط ورﻳدﻫا از ﮔرده خارج و بﻪ دوران‬ ‫خﻮن باز ﻣﻲﮔردد‪.‬‬

‫دﻓﻊ ادرار‪ :‬ادرار جﻤع شده‪ ،‬در پﻠﻮﻳس(ﻟﮕﻨچﻪ) از طرﻳق حاﻟبﻴﻦ بﻪ ﻣثاﻧﻪ ﻣﻰرﻳزد‪ .‬ﻫﻨﮕاﻣﻲ‬ ‫کﻪ در ﻣثاﻧﻪ ‪ 300 – 200‬ﻣﻠﻲﻟﻴتر ادرار جﻤع ﮔردﻳد‪ ،‬حجﻢ آن زﻳاد شده و عضﻼت اسفﻨکتر‬ ‫داخﻠﻰ ﻣثاﻧﻪ بﻪ صﻮرت غﻴرارادى باز ﻣﻰﮔردد کﻪ براى طرح ادرار‪ ،‬ضرورت احساس ﻣﻲﮔردد؛‬ ‫اﻣا عضﻠﻪﻫاى اسفﻨکتر خارجﻲ‪ ،‬ارادي بﻮده کﻪ بﻪ خﻮاست اﻧسان باز و ﻣثاﻧﻪ خاﻟﻲ ﻣﻲشﻮد‪.‬‬ ‫ﻣثاﻧﻪ اﻟﻲ ‪ 800‬ﻣﻠﻲﻟﻴتر ﮔﻨجاﻳش دارد؛ وﻟﻲ در اﻳﻦ ﻣرحﻠﻪ دردﻧاک ﻣﻲباشد‪.‬‬

‫اختﻼلﻫاى ﮔرده‬ ‫سﻨﮓ ﮔرده‪ :‬درﮔردهﻫا سﻨگ از کجا پﻴدا ﻣﻲشﻮد؟‬ ‫در اثر عدم فعاﻟﻴت ﻧﻮرﻣال ﻧفرون ﻫا‪ ،‬ﻣﻮاد اضافﻲ در ادرار دﻳده ﻣﻲ شﻮد؛ ﻣاﻧﻨد‪ :‬کﻠسﻴﻢ‪،‬‬ ‫ﻣﮕﻨﻴزﻳﻢ‪ ،‬ﻳﻮرﻳک اسﻴد اضافﻲ کﻪ ﻣﻤکﻦ بعضﻰ اوقات در خاﻟﻴﮕاهﻫاى ﻟﮕﻨچﺔ ﮔردة بعضﻰ‬ ‫اشخاص‪ ،‬رسﻮب و تبﻠﻮر ﻧﻤاﻳﻨدکﻪ تشکﻴﻞ سﻨگ ﻣﻲ ﻧﻤاﻳﻨد‪ .‬ترسب ﻣﻮاد جدﻳد روي رسﻮبﻫاى‬ ‫قبﻠﻲ سبب بزرگ شدن سﻨگﻫا ﻣﻲﮔردد‪ .‬شراﻳط آب و ﻫﻮا‪ ،‬ﻧﻮع غذا و آب ﻣصرفﻲ در پﻴدا‬ ‫شدن سﻨگ ﮔرده ﻧقش دارد‪.‬‬ ‫ﮔاﻫﻰ سﻨگﻫاى ُخرد و رﻳزة ﮔرده از طرﻳق حاﻟبﻴﻦ بﻪ ﻣثاﻧﻪ ﻣﻲرسد‪ .‬ﻫﻨﮕاﻣﻲ کﻪ سﻨگﻫا از‬ ‫حاﻟب عبﻮر ﻣﻲکﻨد‪ ،‬کﻨارﻫاى تﻴز آن حاﻟب را تخرﻳش و سبب بروز درد شدﻳد و خﻮنرﻳزي‬ ‫ﻣﻲشﻮد‪ .‬سﻨگﻫاى کﻮچک کﻪ در ﻣثاﻧﻪ ﻣﻲرﻳزد‪ ،‬ﻫﻤراه ادرار طرح ﻣﻲشﻮد‪ .‬اﮔر سﻨگ‬ ‫بزرگتر باشد‪ ،‬و در ﻟﮕﻨچﻪ ﻳا حاﻟب بﻤاﻧد باعث ﻣسدود شدن راه ادرار ﻣﻰﮔردد‪.‬‬ ‫ﻧﻔرﻳت (‪ :)Nephritis‬تعدادى از اﻣراض ﻣاﻧﻨد ﮔﻠﻮدردى‪ ،‬زﻫر ﻧاشﻰ از ﻣﻴکروب ﻫا و فعاﻟﻴت زﻳاد‬ ‫و سرﻳع عﻮاﻣﻞ اﻣراض ﻣاﻧﻨد بکترﻳا در خﻮن‪ ،‬صدﻣﻪﻫاى شدﻳد را بﻪ ﮔردهﻫا ﻣﻰرساﻧﻨد کﻪ ﻣرﻳضﻰ‬ ‫شدﻳد‪ ،‬بﻪ ﻧام ﻧفرﻳت (اﻟتﻬاب ﻧفرونﻫا) را درﮔردهﻫا بﻪ وجﻮد ﻣﻰ آورﻧد‪ .‬در صﻮرتﻰ کﻪ ﮔرده ﻫا‬ ‫خﻮب فعاﻟﻴت ﻧکﻨﻨد‪ ،‬ﻣﻮاد فاضﻠﻪ در خﻮن باقﻰ ﻣﻰ ﻣاﻧﻨد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﻮاد باﻻى ساﻳر اعضاى ﻣﻬﻢ بدن‪،‬‬ ‫ﻣاﻧﻨد قﻠب تأثﻴرﻧﻤﻮده و درصﻮرت عدم تﻮجﻪ بﻪ ﻣﻮقع‪ ،‬سبب ﻣرگ ﻣرﻳض ﻣﻰﮔردد‪.‬‬ ‫بعضﻲ از اﻧﻮاع آﻟﻮده کﻨﻨدهﻫاى ﻣحﻴط زﻳست بﻪ ﮔرده‪ ،‬صدﻣﻪ وارد ﻣﻲکﻨد‪.‬‬

‫‪38‬‬

‫راهﻫاى جدﻳد تداوى ﮔرده‬ ‫آﻳا ﻣﻤکﻦ است‪ ،‬سﻨگ ﮔرده را بدون عﻤﻞ جراحﻲ از بدن کشﻴد؟‬ ‫در قدﻳﻢ دوکتﻮران بطﻦ را باز ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﮔرده را شق و سﻨگ را خارج ﻣﻲ ساختﻨدکﻪ تداوي‬ ‫سخت بﻮده است‪ .‬ﻣﮕر اکﻨﻮن با استفاده از تکﻨاﻟﻮژى جدﻳد تﻮسط اﻣﻮاج ﻣاوراي صﻮت‪،‬‬ ‫سﻨگ ﻫا را در داخﻞ ﮔرده پارچﻪ ﻣﻲکﻨﻨد‪ ،‬بعد از دو ساعت‪ ،‬سﻨگ ﮔرده تخرﻳب و پارچﻪ ﻫاي‬ ‫آن از ﻣجراي ادرار خارج ﻣﻲشﻮد کﻪ احتﻴاج بﻪ جرح و شق بدن ﻧدارد‪.‬‬

‫داﻧستﻨﻰﻫاى اﺿاﻓﻲ‬ ‫براي داشتﻦ ﮔردهﻫاى ساﻟﻢ و جﻠﻮﮔﻴري از سﻨگ ﮔرده و ﻣثاﻧﻪ چﻨﻴﻦ تﻮصﻴﻪ ﻣﻲﮔردد‪:‬‬ ‫‪ -1‬در ﻣصرف ﻣﻮاد پروتﻴﻨﻲ افراط ﻧشﻮد‪.‬‬ ‫‪ -2‬از ﻧﻮشﻴدن آبﻲ کﻪ ﻣﻨرالﻫاى زﻳاد دارد‪ ،‬خﻮد داري ﻧﻤاﻳﻴد‪ .‬براي کاستﻦ ﻣﻨرالﻫاى‬ ‫آن‪ ،‬چﻨﻴﻦ آب را جﻮش داده‪ ،‬ﻣصرف ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬ ‫‪ -3‬ورزش کافﻲ و فعاﻟﻴتﻫاى جسﻤﻲ داشتﻪ باشﻴد‪.‬‬ ‫‪ -4‬ﻣاﻳعات زﻳاد بﻨﻮشﻴد‪.‬‬ ‫دﻳاﻟﻴز‪ ،‬ﮔردة ﻣصﻨﻮﻋﻲ(‪ : )Dialysis‬عﻠت خرابﻰ ﮔردهﻫا‪ ،‬ازدﻳاد ﻣﻮاد فاضﻠﻪ در خﻮن‪،‬‬ ‫ﻣسﻤﻮﻣﻴت خﻮن‪ ،‬حساسﻴت در ﻣقابﻞ ادوﻳﻪ بﻪ خصﻮص اﻧتﻰ بﻴﻮتﻴکﻫا ‪ ،‬کاﻫش ﻧاﮔﻬاﻧﻰ فشار‬ ‫خﻮن و غﻴره عﻮاﻣﻞ بﻮده ﻣﻰتﻮاﻧد‪ .‬درﻳﻦ حاﻟت ﮔردهﻫا ازکار افتاده بﻪ تﻮجﻪ فﻮرى ﻧﻴاز دارد‪،‬‬ ‫درغﻴر آن بعد از دو اﻟﻰ سﻪ روز ﻣﻨجر بﻪ ﻣرگ ﻣﻰﮔردد‪ .‬زﻣاﻧﻲ کﻪ ﮔردهﻫاى ﻣرﻳض از فعاﻟﻴت‬ ‫بﻤاﻧد‪ ،‬خﻮن وى را تﻮسط دستﮕاه دﻳاﻟﻴز تصفﻴﻪ ﻣﻲکﻨﻨد‪ .‬طﻮرىکﻪ خﻮن ﻣرﻳض از ورﻳدﻫا در‬ ‫اﻳﻦ دستﮕاه‪ ،‬وارد ﻧﻞ پﻴچ و تاب خﻮرده‪ ،‬از ﻧﻮع کاغذى بﻪﻧام سﻠﻮفان ﻣﻲﮔذرد‪ .‬اﻳﻦ ﻧﻞﻫا در‬ ‫ظرفﻲ کﻪ حاوي ﻣحﻠﻮل ﻧﻤک طعام است‪ ،‬قرار دارد‪ .‬در اثﻨاي جرﻳان بطﻲ خﻮن در داخﻞ‬ ‫ﻧﻞﻫاى دستﮕاه ﻣربﻮطﻪ‪ ،‬ﻳﻮرﻳا و ﻧﻤکﻫاي زﻳادي از جدار ﻧﻞ‪ ،‬بﻪ داخﻞ ﻣحﻠﻮل ﻧﻤک اﻧتشار‬

‫‪39‬‬

‫شکﻞ(‪ )4-5‬دستﮕاه طرح ﻣﻮاد‬ ‫زاﻳد خﻮن ( ﮔرده ﻣصﻨﻮعﻲ)‬

‫ﻣﻲ ﻳابد‪ .‬خﻮن تصفﻴﻪ شدة ﻣرﻳض دوباره بﻪ بدﻧش پﻤپ ﻣﻲﮔردد‪ .‬اﻳﻦ عﻤﻞ بﻪ ﻧام دﻳاﻟﻴز ﻳاد‬ ‫ﻣﻲﮔردد کﻪ بدون درد است؛ وﻟﻲ براي تصفﻴﻪ کاﻣﻞ خﻮن بﻪ چﻨد ساعت وقت ضرورت دارد کﻪ‬ ‫باﻳد ﻫفتﻪﻳﻰ دو بار اﻧجام ﻳابد‪.‬‬ ‫پﻴﻮﻧد ﮔرده‪ :‬پﻴﻮﻧد ﮔرده؛ ﻳعﻨﻲ ﮔردة ساﻟﻢ را بﻪ جاى ﮔردة تخرﻳب شده‪ ،‬ﻧصب ﻳا پﻴﻮﻧد ﻧﻤﻮدن‬ ‫است‪ .‬بسﻴار بﻪ ﻣشکﻞ ﻣﻲتﻮان ﮔرده تخرﻳب شدﻳﻲ شخصﻲ را تبدﻳﻞ و در عﻮض ﮔردة ساﻟﻢ را‬ ‫پﻴﻮﻧد ﻧﻤﻮد‪ .‬زﻳرا اﮔر بدن ﻣرﻳض‪ ،‬ﮔرده پﻴﻮﻧدي را جسﻢ بﻴﮕاﻧﻪ تﻠقﻲ کرده‪ ،‬آن را دفع کﻨد‪ ،‬اﻳﻦ‬ ‫حاﻟت ﻣشکﻞ را زﻳاد ﻣﻰسازد؛ بﻨابراﻳﻦ در پﻴﻮﻧد ﮔرده افرادى را در ﻧظر ﻣﻰﮔﻴرﻧد کﻪ خﻮنشان‬ ‫با ﻫﻢ ﻣطابقت داشتﻪ باشد‪.‬‬ ‫قبﻞ از عﻤﻞ جراحﻲ‪ ،‬ﻣقاوﻣت بدن شخص ﮔﻴرﻧدة ﮔرده را در ﻣقابﻞ عﻮاﻣﻞ بﻴﮕاﻧﻪ براي ﻣدتﻲ‬ ‫ﻧسبتاً طﻮﻻﻧﻲ پاﻳﻴﻦ ﻣﻲآورﻧد و بﻪ تدرﻳج ﻣقاوﻣت بدن را زﻳاد ﻣﻲسازﻧد تا با ﮔردة جدﻳد تﻮافق‬ ‫حاصﻞ و پﻴﻮﻧد بﻬتر اﻧجام ﮔﻴرد‪.‬‬

‫‪40‬‬

‫خﻼصﺔ ﻓصﻞ چﻬارم‬ ‫سﻴستﻢ اطراحﻴﻪ ﻣتشکﻞ از ﮔرده ﻫا‪ ،‬حاﻟبﻴﻦ‪ ،‬ﻣثاﻧﻪ و ﻣجراى ادرار ﻣﻰ باشد‪.‬‬ ‫ﮔرده ﻫا داراى قسﻤت ﻫاى خارجﻰ‪ ،‬وسطﻰ و داخﻠﻰ اﻧد‪.‬‬ ‫ﻧفرون ﻫا واحدﻫاى ساختﻤاﻧﻰ و تصفﻴﻪ کﻨﻨدة ﻣاﻳکروسکﻮپﻰ ﮔرده ﻫستﻨد‪.‬‬ ‫ﻧفرونﻫاى ﮔرده‪ ،‬ﻣﻮاد ﻣضرة خﻮن را تصفﻴﻪ‪ ،‬آب بدن را تﻨظﻴﻢ و فشار خﻮن را ثابت ﻧﮕﻪ‬ ‫ﻣﻰدارد‪.‬‬ ‫حاﻟبﻴﻦ‪ ،‬ادرار را از خاﻟﻴﮕاه ﻫاى ﻟﮕﻨچﺔ ﮔرده‪ ،‬بﻪ ﻣثاﻧﻪ اﻧتقال ﻣﻰدﻫﻨد‪.‬‬ ‫ﻣحتﻮﻳات داخﻞ ﻣثاﻧﻪ از طرﻳق ﻣجراى ادرار بﻪ خارج تخﻠﻴﻪ ﻣﻰشﻮد‪.‬‬ ‫بعضﻰ اوقات کﻠسﻴﻢ‪ ،‬ﻣﮕﻨﻴزﻳﻢ‪ ،‬ﻳﻮرﻳک اسﻴد وغﻴره‪ ،‬درخاﻟﻴﮕاه ﻫاى ﻟﮕﻨچﻪ رسﻮب‪ ،‬تراکﻢ‬ ‫و تبﻠﻮرحاصﻞ ﻧﻤﻮده‪ ،‬سﻨگ ﮔرده را اﻳجاد ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫بعضﻰ از اﻧﻮاع آﻟﻮده کﻨﻨده ﻫاى ﻣحﻴط زﻳست‪ ،‬ﻣاﻧﻨد فﻠزات سﻨﮕﻴﻦ و ﻧﻴز بعضﻰ از اﻣراض‬ ‫و ﻣﻮاد زﻫرى در خﻮن باعث خرابﻰ ﮔردهﻫا ﻣﻰﮔردﻧد‪.‬‬

‫‪41‬‬

‫سﻮالﻫاى ﻓصﻞ چﻬارم‬ ‫جﻤﻠﻪﻫاى زﻳر را با ﻛﻠﻤﻪﻫاى ﻣﻨاسب در ﻛتابچﻪﻫاىتان پر ﻛﻨﻴد‪:‬‬ ‫‪ -1‬واحدﻫاى تصفﻴﻪ کﻨﻨدة ﻣاﻳکروسکﻮپﻰ ﮔرده بﻪﻧام‪ .....................................‬ﻳادﻣﻰ شﻮد‪.‬‬ ‫‪-2‬ﮔرده از ‪ 3‬قسﻤت ‪ .................. ،.........................‬و ‪ ...........................‬ساختﻪ شده است‪.‬‬ ‫جﻮاب درست را اﻧتخاب ﻧﻤاﻳﻴد‪:‬‬ ‫‪ -3‬زﻳادترﻳﻦ ﻣﻮاد فاضﻠﻪ ﻣاﻧﻨد‪ :‬آب اضافﻰ‪ ،‬اﻣﻼح و ﻳﻮرﻳا را ‪ .................‬ازبدن طرح ﻣﻰ ﻧﻤاﻳد‪.‬‬ ‫اﻟف) ششﻫا‬ ‫ب) جﻠد بدن‬ ‫ج ) جﮕر‬ ‫د) ﮔرده ﻫا‬ ‫‪ -4‬پﻠﻮﻳس ﻳا ﻟﮕﻨچﻪ در ‪ ...........‬ﮔرده است‪.‬‬ ‫اﻟف) قسﻤت داخﻠﻰ‬ ‫ب) قسﻤت وسطﻰ‬ ‫ج) قسﻤت خارجﻰ‬ ‫د) حاﻟبﻴﻦ‬ ‫جﻤﻠﻪﻫاى ذﻳﻞ را در ﻛتابچﻪﻫاى خﻮد ﻳادداشت ﻧﻤﻮده‪ ،‬در صﻮرت درست بﻮدن در‬ ‫ﻣﻘابﻞ آن حرف (ص) و در صﻮرت ﻧادرست بﻮدن حرف (غ) بﻨﻮﻳسﻴد‪.‬‬ ‫‪-5‬ﮔردهﻫا خﻮن را تصفﻴﻪ ﻧﻤﻮده‪ ،‬تعادل آب بدن را تﻨظﻴﻢ و فشارخﻮن را ثابت ﻧﮕﻪ ﻣﻰدارﻧد‪) (.‬‬ ‫‪ -6‬ادرار از ﻣثاﻧﻪ تﻮسط حاﻟبﻴﻦ بﻪ ﻟﮕﻨچﻪ ﻣﻰرﻳزد تا از طرﻳق آن از بدن طرح ﮔردد( )‬ ‫‪ -7‬ادرار عبارت از آب‪ ،‬ﻳﻮرﻳا‪ ،‬ﻳﻮرﻳک اسﻴد‪ ،‬اﻣﻼح وساﻳر ﻣرکبات کﻴﻤﻴاوى است کﻪ از خﻮن‬ ‫)‬ ‫تﻮسط ﻧفرونﻫاى ﮔرده‪ ،‬تصفﻴﻪ ﻣﻰﮔردد‪( .‬‬ ‫سؤالﻫاى تشرﻳحﻰ‬ ‫‪ -8‬ادرار چﻴست و چﮕﻮﻧﻪ از خﻮن جدا ﻣﻲشﻮد؟‬ ‫‪ -9‬سﻨگ ﮔرده را چﮕﻮﻧﻪ بدون عﻤﻞ جراحﻰ از بدن خارج ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد؟‬ ‫‪ -10‬در اثﻨاى تسﻠﻴخ ﮔرده‪ ،‬ساختﻤانﻫاى ﮔرده را چﮕﻮﻧﻪ ﻣشخص ﻧﻤﻮدﻳد؟ در رسﻢ ﻧشان‬ ‫بدﻫﻴد‪.‬‬ ‫‪ -11‬وظﻴفﺔ ﻣﻮىرگﻫاى اوﻟﻰ را با ﻣﻮىرگﻫاى دوﻣﻰ در ﻧفرون ﻣقاﻳسﻪ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬

‫‪42‬‬

‫ﻓصﻞ پﻨجﻢ‬ ‫سﻴستﻢﻫاى اسﻜﻠﻴتﻰ و ﻋﻀﻼتﻰ‬ ‫زﻣاﻧﻰ کﻪ شــﻤا کﻠﻤﺔ اســکﻠﻴت را ﻣﻰشــﻨﻮﻳد؛ ﻣﻤکﻦ است بﻪ فکر‬ ‫بقاﻳــاى چﻴزﻫاﻳﻰ شــﻮﻳد کﻪ ﻣــرده اﻧد‪ .‬عدهﻳﻲ عقﻴــده دارﻧد کﻪ‬ ‫استخﻮانﻫا‪ ،‬اﻧساج زﻧده ﻧﻤﻰباشﻨد؛ ﻟﻴکﻦ آنﻫا زﻧده و فعال ﻫستﻨد‪.‬‬ ‫استخﻮانﻫا وظاﻳف ﻣختﻠفﻰ دارﻧد‪ ،‬از جﻤﻠﻪ تکﻴﻪﮔاه عضﻼت اﻧد وبﻪ‬ ‫آنﻫا ﻫﻤکارى ﻣﻰکﻨﻨد؛ بﻪ ﮔﻮﻧﺔ ﻣثال‪ :‬عضﻼت اﻻشﻪ ﻫاى تان‪ ،‬شﻤا‬ ‫را قادر بﻪ جﻮﻳدن غذا ﻣﻰســازﻧد و عضــﻼت بﻴﻦ قبرغﻪﻫاى قفس‬ ‫ســﻴﻨﻪ‪ ،‬تﻨفس تان را ﻣﻤکﻦ ﻣﻰسازﻧد‪ .‬عضﻼت وظاﻳف دﻳﮕرى ﻧﻴز‬ ‫دارﻧــد‪ .‬قﻠب تان خﻮن را دربدن بﻪ ﮔردش در ﻣﻰ آورد‪ .‬ﻣعدة شــﻤا‬ ‫غذا را ﻫضﻢ ﻣﻰکﻨد‪ .‬اﻳﻦ ﻫا ﻫر دو از عضﻠﻪ ساختﻪ شده اﻧد‪ .‬درصﻨف‬ ‫پﻨجﻢ شــﻤا دربارة اســکﻠﻴت و عضــﻼت تا حــدى آﮔاﻫﻰ حاصﻞ‬ ‫ﻧﻤﻮدﻳد‪ .‬با ﻣطاﻟعﻪ و تکﻤﻴﻞ اﻳﻦ فصﻞ‪ ،‬شــﻤا با شــکﻞ‪ ،‬ساختﻤان‪،‬‬ ‫وظﻴفﻪ و ﻣﻮقعﻴت اســتخﻮان ﻫا و عضﻼت آشﻨا شده‪ ،‬اﻣراض ﻣربﻮط‬ ‫بﻪ استخﻮانﻫا‪ ،‬ﻣفاصﻞ و عضﻼت را ﻳکجا با اﻫﻤﻴت ورزش در رشد‬ ‫و سﻼﻣتﻰ اسکﻠﻴت و عضﻼت درک و تشرﻳح کرده ﻣﻰتﻮاﻧﻴد‪.‬‬

‫‪43‬‬

‫اسﻜﻠﻴت‬ ‫اســکﻠﻴت‪ ،‬ﻣحــﻮر و تکﻴــﻪﮔاه عضــﻼت و اعضاى بدن اســت کﻪ بــﻪ اثر اﻧقبــاض عضﻼت‬ ‫بــﻪ حرکــت ﻣﻰآﻳﻨــد‪ .‬اســتخﻮان ﻫا‪ ،‬غضروف ﻫــا و ﻣفصﻞﻫــا سﻴســتﻢ اســکﻠﻴت شــﻤا‬ ‫را تشــکﻴﻞ ﻣﻰ دﻫﻨــد‪ .‬بــﻪ صــﻮرت عﻤــﻮم اســکﻠﻴت بــدن اﻧســان بــﻪ دو حصﻪ تقســﻴﻢ‬ ‫ﻣﻰ شﻮد‪:‬‬ ‫‪ -1‬اسکﻠﻴت ﻣحﻮرى(‪ :)Axial skeleton‬بﻪ صﻮرت ستﻮﻧﻰ است کﻪ اسکﻠﻴت ضﻤﻴﻤﻪﻳﻰ بﻪ‬ ‫آن وصﻞ ﻣﻰباشــد و شاﻣﻞ استخﻮان ﻫاى جﻤجﻤﻪ‪ ،‬ستﻮن فقرات‪ ،‬قبرغﻪﻫا و استخﻮان سﻴﻨﻪ‬ ‫ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫‪ -2‬اســکﻠﻴت ضﻤﻴﻤﻪﻳــﻰ(‪ :)Appendicular skeleton‬کــﻪ تعــداد اســتخﻮانﻫاى آن از‬ ‫اســکﻠﻴت ﻣحﻮرى بﻴشتر بﻮده‪ ،‬شاﻣﻞ استخﻮان ﻫاى دست‪ ،‬پا‪ ،‬ﻟﮕﻦ خاصره‪ ،‬طﻮقک و بﻴﻠک شاﻧﻪ‬ ‫ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫بﻪ طﻮر اوسط تعداد استخﻮانﻫاى بدن ﻳک اﻧسان باﻟغ‪ ،‬در حدود‪ 206‬عدد ﻣﻰباشد‪.‬‬

‫}‬

‫جﻤجﻤﻪ‬

‫طﻮقک‬

‫قبرغﻪﻫا‬

‫عﻴﻨک زاﻧﻮ‬

‫زﻧد عﻠﻴا‬

‫ران‬

‫بازو‬ ‫زﻧد سفﻠﻰ‬

‫استخﻮان بزرگ ساق‬

‫ﻟﮕﻦ خاصره‬ ‫ستﻮن فقرات‬ ‫استخﻮان کﻮچک ساق‬

‫شکﻞ(‪ )5-1‬اسکﻠﻴت بدن اﻧسان‬

‫‪44‬‬

‫وﻇﻴﻔﺔ استخﻮانﻫا‬ ‫استخﻮانﻫا‪ ،‬وظاﻳف ﻣختﻠفﻰ را عﻬده دار ﻫستﻨد‪:‬‬ ‫‪ -1‬ﻣحاﻓﻈت‪ :‬اســتخﻮانﻫا‪ ،‬بســﻴاري از اعضــاي بدن را از آســﻴب ﻫاي ﻣﻴخاﻧﻴکﻲ خارجﻲ‬ ‫ﻣحافظت ﻣﻲ کﻨﻨد؛ بﻪ طﻮر ﻣثال‪ :‬قﻠب و شــش ﻫاي تان تﻮســط قبرغﻪﻫا‪ ،‬ﻧخاع شــﻮکﻲ تان‬ ‫تﻮســط ستﻮن فقرات و ﻣغز تان تﻮسط جﻤجﻤﻪ ﻣحافظت ﻣﻲ شﻮﻧد؛ ﻫﻤچﻨان استخﻮانﻫا در‬ ‫استﻮار ﻧﮕﻪ داشتﻦ بدن‪ ،‬ﻧقش عﻤدة را بازي ﻣﻲ کﻨﻨد‪.‬‬ ‫‪ -2‬ذخﻴره‪ :‬اســتخﻮانﻫا‪ ،‬ﻣﻨرالﻫا را ذخﻴره ﻣﻲکﻨﻨد و در ﻣﻮقع ضرورت‪ ،‬بدن از آنﻫا کار‬ ‫ﻣﻲﮔﻴرد؛ چﻨاﻧچﻪ در دوران حاﻣﻠﻪﮔﻲ براي تشــکﻴﻞ استخﻮانﻫاى طفﻞ از ﻧﻤکﻫا‪ ،‬کﻠسﻴﻢ و‬ ‫فاســفﻮرس وجﻮد ﻣادر استفاده ﻣﻲﮔردد‪ .‬کﻠسﻴﻢ ذخﻴره شده از حجرات استخﻮان وارد خﻮن‬ ‫شده‪ ،‬ﻣﻮرد استفادة ساﻳر ﻧقاط ﻧﻴازﻣﻨد بدن قرار ﻣﻲﮔﻴرد‪.‬‬ ‫‪-3‬حرﻛت‪ :‬اسکﻠﻴت بدن شﻤا طﻮري ترتﻴب ﻳافتﻪ است کﻪ حرکت ﻣﻨاسب را با سرعت ﻻزم‬ ‫فراﻫﻢ ﻣﻲسازد‪ .‬عضﻼت اسکﻠﻴتﻲ باﻻي استخﻮانﻫا کش ﻣﻲشﻮﻧد تا زﻣﻴﻨﺔ حرکت را ﻣساعد‬ ‫ســازﻧد‪ .‬بدون اســتخﻮانﻫا‪ ،‬شﻤا بﻪ ساده ﮔﻰ قادر بﻪ ﻧشستﻦ‪ ،‬اﻳســتادن‪ ،‬قدم زدن و دوﻳدن‬ ‫ﻧخﻮاﻫﻴد بﻮد‪.‬‬ ‫‪ -4‬سـاختﻦ حجرات خﻮن‪ :‬در استخﻮانﻫاى شــﻤا ﻧسج ﻣخصﻮصﻰ‪ ،‬بﻪ ﻧام ﻣغز استخﻮان‬ ‫(‪ )Bone marrow‬وجﻮد دارد‪ .‬بﻴشترﻳﻦ حجرات خﻮن در ﻣغز استخﻮان ساختﻪ ﻣﻲشﻮﻧد‪.‬‬

‫ساختﻤان استخﻮانﻫا‬ ‫اســتخﻮان‪ ،‬ﻧسج ارتباطﻰ ﻣﻰباشــد کﻪ در آن حجرات اســتخﻮاﻧﻰ (‪ ،)Osteoblasts‬ﻣﻮاد‬ ‫ﻣعدﻧﻰ و ﻣﻮاد عضﻮى وجﻮد دارد‪ .‬ﻣﻮاد ﻣعدﻧﻲ اســتخﻮان از ﻣرکباتﻰ ﻣثﻞ کﻠســﻴﻢ فاسفﻴت و‬ ‫کﻠســﻴﻢ کاربﻮﻧﻴت تشــکﻴﻞ شــده و ســختﻰ اســتخﻮانﻫا ﻧﻴز ﻣربﻮط بﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻮاد ﻣعدﻧﻰ‬ ‫ﻣﻰباشــد‪ .‬بﻴشــتر اســتخﻮانﻫا در ابتداى کﻮدکﻰ بﻪ عﻠت کﻢ بﻮدن ذخﻴرة ﻣﻮاد ﻣعدﻧﻰ‪ ،‬ﻧرم و‬ ‫ارتجاعﻰ ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬ ‫در ﻣجﻤﻮع اﻧســاج استخﻮانﻫا از دو ﻧﻮع‪ ،‬ﻣتراکﻢ و اسفﻨجﻲ ساختﻪ شده است‪ .‬اﮔر حجرات‬ ‫ﻧســج استخﻮان با ﻫﻢ فشرده و ﻣتراکﻢ باشــﻨد‪ ،‬بﻪ ﻧام استخﻮان ﻣتراکﻢ ﻳاد ﻣﻲ شﻮد‪ .‬حجرات‬ ‫اســتخﻮاﻧﻰ در اطراف کاﻧالﻫاى بارﻳک داخﻞ استخﻮان ﻣتراکﻢ قرار دارﻧد‪ .‬در ﻧسج استخﻮان‬ ‫اسفﻨجﻲ حجرات بﻪ صﻮرت ﻧا ﻣﻨظﻢ در کﻨار ﻳکدﻳﮕر قرار دارﻧد و داراي حفرهﻫا ﻣﻲباشﻨد‪.‬‬ ‫کاﻧالﻫاى اســتخﻮان ﻣتراکﻢ و حفرهﻫاى اســتخﻮان اسفﻨجﻰ را ﻧســج ﻣغز استخﻮان‪ ،‬پر ﻧﻤﻮده است‪.‬‬

‫‪45‬‬

‫رگﻫاى خﻮن از طرﻳق کاﻧالﻫاى کﻮچک کﻪ در سطح استخﻮان وجﻮد دارﻧد داخﻞ و خارج ﻣﻰﮔردﻧد‪.‬‬

‫رگﻫاى خﻮن‬ ‫ﻣغز‬ ‫غضروف‬

‫استخﻮان ﻣتراکﻢ‬ ‫استخﻮان اسفﻨجﻰ‬ ‫شکﻞ (‪ )5-2‬ساختﻤان استخﻮان اسفﻨجﻰ و ﻣتراکﻢ‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫سـاﻣان و ﻣـﻮاد ﻣـﻮرد ﺿـرورت‪ :‬اســتخﻮان چﻮچﻪ ﻣرغ‪ ،‬ﻣــﻮاد پاک کﻨﻨــده‪ ،‬ظرف شﻴشــﻪ ﻳﻰ دﻫﻦ بــاز(‪،)jar‬‬ ‫ﻣحﻠﻮل سرکﻪ‬ ‫ﻃرزاﻟﻌﻤﻞ‪:‬‬ ‫‪ -1‬ﻳک استخﻮان پاک چﻮچﻪ ﻣرغ را در ﻳک ظرف شﻴشﻪﻳﻰ ﻣﻤﻠﻮ از ﻣحﻠﻮل سرکﻪ بﮕذارﻳد‪.‬‬ ‫‪ -2‬بعد از ﻳک ﻫفتﻪ استخﻮان را از ﻣحﻠﻮل سرکﻪ خارج ساختﻪ‪ ،‬با آب بشﻮﻳﻴد‪.‬‬ ‫‪ -3‬تغﻴﻴراتﻰ را کﻪ بﻪ چشﻢ ﻣﻰبﻴﻨﻴد و حس ﻣﻰکﻨﻴد‪ ،‬تشرﻳح کﻨﻴد‪.‬‬ ‫‪ -4‬چطﻮر ﻣقاوﻣت استخﻮان‪ ،‬تغﻴﻴر ﻧﻤﻮده است؟‬ ‫‪ -5‬ﻣحﻠﻮل سرکﻪ چﻪ چﻴز را از استخﻮان خارج کرده است؟‬

‫اﻧﻮاع استخﻮانﻫا‬ ‫در بدن اﻧسان و ساﻳر فقارﻳﻪﻫا ‪ 3‬ﻧﻮع استخﻮان وجﻮد دارد‪:‬‬ ‫‪-1‬استخﻮانﻫاى دراز؛ ﻣاﻧﻨد استخﻮان ران؛‬ ‫‪ -2‬استخﻮانﻫاى کﻮتاه؛ ﻣاﻧﻨد بﻨدﻫاى اﻧﮕشتان؛‬ ‫‪ -3‬استخﻮانﻫاى پﻬﻦ؛ ﻣاﻧﻨد جﻤجﻤﻪ؛‬

‫‪46‬‬

‫آﻳا ﻣثالﻫاى دﻳﮕري از استخﻮانﻫاى دراز‪ ،‬کﻮتاه و پﻬﻦ‪ ،‬داده ﻣﻲتﻮاﻧﻴد؟‬ ‫تﻨﺔ استخﻮانﻫاى دراز و بخشﻫاى خارجﻲ استخﻮانﻫاى کﻮتاه و پﻬﻦ از ﻧسج ﻣتراکﻢ ﻣﻲ باشد‪.‬‬ ‫دو سر استخﻮانﻫاى دراز و بخشﻫاي ﻣﻴاﻧﻲ استخﻮانﻫاي کﻮتاه‪ ،‬ﻣاﻧﻨد پﻨجﻪﻫاى دست و پا و‬ ‫استخﻮانﻫاى پﻬﻦ ﻣاﻧﻨد استخﻮانﻫاى بﻴﻠک شاﻧﻪ و قبرغﻪﻫا از ﻧﻮع اسفﻨجﻲ ﻣﻲباشﻨد‪.‬‬ ‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫از ﻧزدﻳکترﻳﻦ قصابﻲ ﻳک استخﻮان ران ﮔاو ﻳا ﮔﻮسفﻨد را بعد از ﮔرفتﻦ ﮔﻮشت آن تﻬﻴﻪ ﻧﻤﻮده آﻧرا از وسط طﻮري‬ ‫بشکﻨﻴد کﻪ قسﻤتﻫاى داخﻞ آن بﻪ وضاحت ﻣعﻠﻮم ﮔردد‪ .‬تفاوت ﻫاﻳﻲ را کﻪ در ساختﻤان استخﻮانﻫاى ﻣتراکﻢ‬ ‫و اسفﻨجﻲ ﻣشاﻫده ﻣﻲ ﻧﻤاﻳﻴد؛ بﻨﻮﻳسﻴد و رسﻢ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬

‫ﻏﻀروف (‪)Cartilage‬‬ ‫بخش ﻣﻬﻢ دﻳﮕرى از اسکﻠﻴت اﻧسان را غضروف تشکﻴﻞ ﻣﻰ دﻫد‪ .‬غضروف ﻣثﻞ استخﻮان ﻳک‬ ‫ﻧسج ارتباطﻰ است؛ وﻟﻰ ﻧرم تر و اﻧعطاف پذﻳرتر از استخﻮان است ‪ .‬غضروفﻫا در بﻴﻦ بعضﻰ‬ ‫استخﻮان ﻫا قرار ﻣﻰﮔﻴرﻧد تا ﻣاﻧع ساﻳﻴده شدن آنﻫا بﻪ ﻫﻤدﻳﮕر شﻮﻧد‪.‬‬

‫ﻣﻔاصﻞ‬ ‫ﻣفاصــﻞ ﻣحﻞ اتصال اســتخﻮانﻫا با ﻳکدﻳﮕر و ﻧقاط ضعﻴف اســکﻠﻴت ﻣﻲ باشــﻨد؛ بﻨابر اﻳﻦ‬ ‫ﻧﮕﻪداري و ﻣحافظت از آنﻫا ﻻزم و ضروري اســت‪ .‬ﻣفصﻞﻫا را بر اســاس ســاختﻤان و ﻧﻮع‬ ‫حرکت بﻪ سﻪ ﮔروه تقسﻴﻢ ﻣﻰکﻨﻨد‪:‬‬ ‫‪ -1‬ﻣﻔصﻞﻫاى ﻏﻴر ﻣتحرك‪ :‬ﻣفاصﻠﻰ کﻪ استخﻮانﻫاى شان در کﻨار ﻫﻢ بﻪ طﻮر ثابت قرار‬ ‫ﮔرفتﻪ اﻧد؛ ﻣاﻧﻨد ﻣفصﻞ بﻴﻦ استخﻮان ﻫاي جﻤجﻤﻪ‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﻣﻔصﻞﻫاى ﻧﻴﻤﻪ ﻣتحرك‪ :‬ﻣفاصﻠﻲ کﻪ اجازة حرکت ﻣحدود را بﻪ استخﻮانﻫا ﻣﻲدﻫﻨد؛‬ ‫ﻣاﻧﻨد ﻣحﻞ اتصال قبرغﻪﻫا بﻪ استخﻮان سﻴﻨﻪ‪.‬‬ ‫‪ -3‬ﻣﻔصﻞﻫاى ﻣتحرك‪ :‬ﻣفاصﻠﻲاﻧد کﻪ اســتخﻮانﻫاى آنﻫــا آزاداﻧﻪ حرکت ﻣﻲ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫اســتخﻮانﻫاى داراي ﻣفصﻞ ﻣتحرک تﻮســط رشتﻪﻫاي بســﻴار قﻮي از ﻧﻮع اﻧساج ارتباطﻲ‪،‬‬ ‫بﻪ ﻧام رباط (‪ )Ligament‬با ﻫﻢ وصﻞ ﻫســتﻨد‪ .‬اﮔر اســتخﻮانﻫا بﻪ وســﻴﻠﺔ اﻳﻦ رشتﻪﻫاى‬ ‫ﻣحکﻢ‪ ،‬وصﻞ ﻧﻤﻰبﻮدﻧد‪ ،‬ﻣفصﻞﻫا بﻪ آســاﻧﻲ از ﻳکدﻳﮕر جدا ﻣﻲ شــدﻧد‪ .‬رباطﻫا و عضﻠﻪ ﻫا‪،‬‬ ‫اســتخﻮان ﻫا را در ﻣحــﻞ ﻣفصﻞ ﻣتحــرک در اتصال بــا ﻳکدﻳﮕر ﻧﮕﻪ ﻣﻲ دارﻧــد‪ .‬در ﻣفاصﻞ‬ ‫ﻣتحرک ﻣاﻳعﻲ بﻪ ﻧام ﻣاﻳع ﻣفصﻠﻲ (‪ )synovial‬قرار دارد‪ .‬اﻳﻦ ﻣاﻳع ﻟغزﻳدن دو اســتخﻮان‬ ‫را در ﻣجــاورت ﻳکدﻳﮕر آســان ﻣﻲ کﻨــد و اصطکاک ﻣﻴان آن دو را کاﻫــش ﻣﻲدﻫد‪ .‬ﻣاﻳع‬ ‫‪47‬‬

‫ﻣفصﻠﻲ ﻣﻨاســبترﻳﻦ ﻣاﻳع براي کاﻫش دادن اصطکاک ﻣﻴان دو ســطح اســت کﻪ روي ﻫﻢ‬ ‫ﻣﻲ ﻟغزﻧد‪ .‬ﻣفاصﻞ ﻣتحرک اﻧﻮاع ﻣختﻠفﻰ دارﻧد کﻪ برخﻰ از آن ﻫا عبارت اﻧد از‪:‬‬ ‫اﻟﻒ) ﻣﻔصﻞ تﻮپ و ﻛاسـﻪ ﻣاﻧﻨد‪ :‬اﻳﻦ ﻣفصﻞ بﻪ شــﻤا اجازه ﻣﻲدﻫد تا دست و پاى خﻮد‬ ‫را بﻪ ﻫر طرف حرکت داده بتﻮاﻧﻴد‪ .‬اﻳﻦ ﻣفصﻞ باعث ﻣﻲ شﻮد کﻪ استخﻮانﻫا بتﻮاﻧﻨد بﻪ ﻫﻤﻪ‬ ‫جﻬتﻫا بچرخﻨد؛ بﻪ طﻮر ﻣثال‪ :‬ﻣحﻞ اتصال ســر اســتخﻮان ران (کﻪ شــکﻞ تﻮپ را دارد) بﻪ‬ ‫اســتخﻮان ﻟﮕﻦ خاصره (کﻪ شــکﻞ کاســﻪ را دارد) از طرﻳق اﻳﻦ ﻧﻮع ﻣفاصﻞ پﻴﻮﻧد ﻣﻲﻳابﻨد؛‬ ‫چﻨاﻧچﻪ‪ ،‬ﻫﻨﮕاﻣﻲ کﻪ اﻳستاده اﻳد‪ ،‬ﻣﻲ تﻮاﻧﻴد پاي خﻮد را بﻪ جﻠﻮ‪ ،‬عقب و چپ و راست حرکت‬ ‫دﻫﻴد و سپس آن را بدور ﻣفصﻞ ران بچرخاﻧﻴد‪.‬‬ ‫آﻳا ﻣﻲتﻮاﻧﻴد‪ ،‬ﻣثال دﻳﮕري از ﻣفصﻞ تﻮپ و کاسﻪ ﻣاﻧﻨد بﻴاورﻳد؟‬ ‫ب)ﻣﻔصﻞ چپراست ﻣاﻧﻨد‪ :‬چﻨاﻧچﻪ چپراست دروازه اجازة باز و بستﻪ شدن آن را ﻣﻲدﻫد‪.‬‬ ‫اﻳﻦ ﻣفصﻞ بﻪ اســتخﻮان اجازه ﻣﻰدﻫد تا فقــط در ﻳک جﻬت حرکت کﻨد؛ ﻣثﻞ‪ :‬ﻣفصﻞ بﻴﻦ‬ ‫بﻨد اﻧﮕشتان کﻪ باعث ﻣﻰشﻮد آنﻫا روى ﻳکدﻳﮕر خﻢ شﻮﻧد‪.‬‬

‫ﻓﻜرﻛﻨﻴد‬ ‫آﻳا ﮔفتﻪ ﻣﻲتﻮاﻧﻴد‪ ،‬روغﻨﻴات ﻣاﻧﻨد ﮔرﻳس و غﻴره کﻪ در بﻴﻦ پرزهﻫاى ﻣﻮتر اســتعﻤال ﻣﻲشــﻮﻧد؛ چﻪ ﻧقشــﻲ را بازي‬ ‫ﻣﻲکﻨﻨد؟ ﻧقش آن را با ﻣاﻳع ﻣفصﻠﻰ ﻣقاﻳسﻪ کﻨﻴد‪.‬‬ ‫استخﻮان‬

‫پﻰ‬ ‫تﻮپ‬

‫ﻣاﻳع ﻣفصﻠﻰ‬

‫کاسﻪ‬

‫استخﻮان‬

‫شکﻞ (‪ )5-3‬اﻟف) ﻣفصﻞ تﻮپ و کاسﻪ ﻣاﻧﻨد‬

‫غضروف‬

‫ب) ساختﻤان ﻣفصﻞ ﻣتحرک‬

‫‪48‬‬

‫ﻣﻔصﻞﻫاى ﻣصﻨﻮﻋﻰ‪ :‬در ســال ‪ 1963‬ﻳک جراح اورتﻮپﻴدى برﻳتاﻧﻮى‪ ،‬با ســاختﻦ ﻣفصﻞ‬ ‫ﻣصﻨﻮعﻰ ران با ﻟﮕﻦ خاصره ( ﻣفصﻞ تﻮپ و کاســﻪ ﻣاﻧﻨد) ﻳک اﻧکشــاف بﻰ ســابقﻪ را در تداوى‬ ‫اﻣراض ﻣفصﻠﻰ بﻪ وجﻮد آورد‪ .‬ﻣﻮصﻮف‪ ،‬قســﻤت تﻮپ ﻣفصﻞ ران را از ﻳک فﻠز حﻴاتﻰ و قســﻤت‬ ‫کاسﻪﻳﻲ آن را از پﻼستﻴک پﻮﻟﻲ اﻳتﻴﻠﻴﻦ (‪ )Polyethylene‬ساخت و کاسﺔ پﻼستﻴک را بﻪ ﻟﮕﻦ‬ ‫خاصــره ﻣحکــﻢ ﻧﻤﻮد‪ .‬اﻳﻦ اختراع براى ﻣردم زﻳادى کﻤک کرد‪ ،‬طﻮر ﻣثال‪ :‬اطفاﻟﻰ را کﻪ با ﻟﮕﻦ‬ ‫خاصرة ﻧازک و استخﻮانﻫاى ﻧاقص تﻮﻟد ﻣﻰشﻮﻧد و ﻳا ﻣرﻳضاﻧﻰ کﻪ درد شدﻳد اﻟتﻬاب ﻣفاصﻞ را‬ ‫در ﻣفصﻞ تﻮپ و کاسﻪ ﻣاﻧﻨد خﻮد تحﻤﻞ ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪ .‬از ﻣعﻴﻮبﻴت داﻳﻤﻲ ﻧجات داد‪.‬‬

‫صدﻣات و اﻣراض اسﻜﻠﻴتﻰ‬ ‫بعضﻰ اوقات ﻳک قسﻤت سﻴستﻢ اسکﻠﻴتﻰ صدﻣﻪ ﻣﻰبﻴﻨد‪.‬‬ ‫اســتخﻮان ﻫا ﻣﻤکﻦ است کسر ﻧﻤاﻳﻨد و ﻳا بشکﻨﻨد‪ .‬ﻣفاصﻞ ﻧﻴز ﻣﻰ تﻮاﻧﻨد صدﻣﻪ ببﻴﻨﻨد‪ .‬ﻳک‬ ‫ﻣفصﻞ بﻪ ﻫﻢ خﻮرده عبارت از ﻣفصﻠﻰ است کﻪ در آن ﻳک ﻳا بﻴشتر استخﻮانﻫا از جاى خﻮد‬ ‫بﻴرون آﻣده باشــﻨد‪ .‬ﻳک صدﻣﻪ دﻳﮕر ﻣفصﻠﻰ کﻪ بﻪﻧام ســپرن (‪ ) sprain‬ﻳاد ﻣﻰ شﻮد وقتﻰ‬ ‫واقع ﻣﻰشﻮد کﻪ ﻳک ﻳا چﻨد رشتﻪﻳﻰ رباط بسﻴار کش شده‪ ،‬تاب خﻮرده ﻳا پاره شﻮد‪.‬‬ ‫ﮔاﻫﻰ بﻪ اثر وارد آﻣدن ضربﻪ‪ ،‬اســتخﻮانﻫا ﻣﻰ شکﻨﻨد‪ .‬شکستﻪﮔﻰ استخﻮانﻫا ﻣشکﻞ ﻣﻬﻤﻰ‬ ‫اســت و باﻳد بﻪ زودي براى ﻣعاﻟجﺔ آنﻫا اقدام ﮔردد‪ .‬ترﻣﻴﻢ اﻳﻦ عارضﻪ را داکتران ﻣتخصص‬ ‫اﻧجام ﻣﻰدﻫﻨد؛ زﻳرا کار بسﻴار دقﻴق است‪ .‬چﻨدساعت پس از شکستﻪﮔﻰ‪ ،‬ﻟختﺔ بزرگ خﻮن‬ ‫در اطراف ﻣحﻞ آن تشــکﻴﻞ ﻣﻰشــﻮد‪ .‬در اﻳﻦ ﻫﻨﮕام‪ ،‬تعدادى از حجرات ﻣخصﻮص در ﻣحﻞ‬ ‫شکســتﻪﮔﻰ شروع بﻪ ساختﻦ ﻣادة استخﻮاﻧﻰ ﻣﻰکﻨﻨد‪ .‬درطﻮل ﻫفتﻪ ﻫاى بعد‪ ،‬ﻟختﺔ خﻮن از‬ ‫بﻴﻦ ﻣﻰرود و ﻧسج استخﻮاﻧﻰ جدﻳدى‪ ،‬ﻣحﻞ شکستﻪﮔﻰ را پر ﻣﻰکﻨد‪.‬‬

‫ﻟختﻪ خﻮن‬

‫شکﻞ (‪ )5-4‬ترﻣﻴﻢ شکستﮔﻰ استخﻮان‬

‫‪49‬‬

‫پﻮکﻰ اســتخﻮان ﻣرﻳضﻰ دﻳﮕرى اســت کﻪ سبب ﻣﻰشﻮد ﻧسج اســتخﻮانﻫا کﻢتر ﻣتراکﻢ و‬ ‫ﻳا فشــرده ﮔردﻧد‪ .‬در اﻳﻦ حاﻟت اســتخﻮانﻫا ضعﻴف شده‪ ،‬بســﻴار بﻪ آساﻧﻰ ﻣﻰشکﻨﻨد‪ .‬سﻦ‬ ‫پﻴشــرفتﻪ و خﻮراک بدون کﻴفﻴت‪ ،‬و اجتﻨاب از ورزش احتﻤال پﻮکﻰ اســتخﻮان را بﻴشــتر‬ ‫ﻣﻰ سازد‪ .‬عﻠت آن کﻢ شدن ذخﻴرة کﻠسﻴﻢ و فاسفﻮرس در استخﻮان است‪ .‬زنﻫا (درسﻦ باﻻ‬ ‫تراز ‪ 50‬ســال) بﻴشتر ﻧســبت بﻪ ﻣردﻫا بﻪ پﻮکﻰ استخﻮان دچار ﻣﻰشﻮﻧد‪ .‬ﻳکﻰ از دﻻﻳﻞ اﻳﻦ‬ ‫اســت کﻪ ﻣقدارى از کﻠسﻴﻢ و فاسفﻮرس ذخﻴروى وجﻮدشان درجرﻳان حاﻣﻠﻪﮔﻰ بﻪ ﻣصرف‬ ‫ﻣﻰرسد ‪.‬‬ ‫ﻻزم اســت کﻪ در ﻫﻨﮕام ﻧﻮجﻮاﻧﻰ و جﻮاﻧﻰ فرصت را از دســت ﻧــداده‪ ،‬با اجراى تﻤرﻳﻦﻫاى‬ ‫ﻣﻨظﻢ سپﻮرتﻰ و خﻮردن غذاﻫاى قﻮت دﻫﻨده کﻪ داراى اﻧﻮاع ﻟبﻨﻴات و ﻣﻨرالﻫا باشد؛ غﻠظت‬ ‫و فشرده ﮔﻰ استخﻮان ﻫاى تان را در طﻮل حﻴات حفظ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬

‫ﻣﻌﻠﻮﻣات اﺿاﻓﻲ‬ ‫بﻴشترﻳﻦ عﻠت کﻤر دردىﻫا ﻧزدﻳک شــدن صفحﺔ غضروفــﻰ ﻣﻬرهﻫاى کﻤر با ﻫﻤدﻳﮕر‬ ‫اســت کﻪ در ﻧتﻴجــﻪ بﻪ ﻧخاع ﻳــا اعصاب اطراف آن فشــار وارد ﻣﻰآورد‪ .‬احســاس درد‬ ‫شــدﻳد ﻫﻢ بﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ اســت‪ .‬افراد ﻣبتﻼ باﻳد با اﻧجام ورزشﻫاى خاص ﻳا استراحت‪،‬‬ ‫کارى کﻨﻨــد کﻪ صفحﺔ غضروفﻰ دوباره بﻪ جاى اوﻟﻰ خﻮد برﮔردد‪ .‬در غضروف رگ خﻮن‬ ‫وجﻮد ﻧدارد؛ بﻨابراﻳﻦ درصﻮرت آســﻴب دﻳده ﮔﻰ بﻪ کﻨدى بﻬبﻮد ﻣﻰﻳابد و در سﻨﻴﻦ باﻻ‪،‬‬ ‫فرسﻮده ﮔﻰ آن جبران ﻧﻤﻰشﻮد‪.‬‬

‫ﻋﻀﻼت‬ ‫آﻳا ﮔاﻫﻰ کﻮشش ﻧﻤﻮده اﻳد کﻪ براى ﻳک ﻟحظﻪ بﻨشﻴﻨﻴد‪ ،‬طﻮرى کﻪ ﻫﻴچ کدام از عضﻠﻪﻫاى شﻤا‬ ‫حرکت ﻧکﻨد؟ اﻳﻦ ﻧاﻣﻤکﻦ اســت! در بعضﻰ از قســﻤتﻫاى بدن شﻤا‪ ،‬عضﻼت بﻪ ارادة شﻤا کار‬ ‫ﻧﻤﻰ کﻨﻨد؛ ﻣثال‪ :‬حرکت غذا در ﻣرى و روده بﻪ ارادة شﻤا صﻮرت ﻧﻤﻰ ﮔﻴرد‪.‬‬

‫‪50‬‬

‫ساختﻤان ﻋﻀﻼت‬ ‫عضﻼت از حجرات ﻣخصﻮصﻰ بﻪ ﻧام اﻟﻴاف ﻳا رشــتﻪﻫاى عضﻠﻰ ساختﻪ شده‪ ،‬کﻪ درکﻨار ﻳک‬ ‫دﻳﮕر قرار ﮔرفتﻪ اﻧد‪ .‬داخﻞ حجرات عضﻠﻰ‪ ،‬رشــتﻪ ﻫاى بارﻳکﻰ از ﻧﻮع پروتﻴﻦ وجﻮد دارد کﻪ‬ ‫ﻣﻰتﻮاﻧﻨد‪ ،‬ﻣﻨقبض ﻳا کﻮتاه شــﻮﻧد‪ .‬وقتﻰ ﻫﻤﻪ حجرات ﻳک عضﻠﻪ با ﻫﻢ ﻣﻨقبض شﻮﻧد‪ ،‬عضﻠﻪ‬ ‫ﻧﻴز ﻣﻨقبض ﻣﻰشﻮد و در ﻧتﻴجﻪ باعث حرکت ﻳک عضﻮ ﻣﻰﮔردد‪.‬‬

‫اﻧﻮاع ﻋﻀﻼت‬ ‫عضﻼت سﻪ ﻧﻮع ﻣﻰباشﻨد‪ .‬عضﻼت ﻣخطط ﻳا اسکﻠﻴتﻰ‪ ،‬ﻟشﻢ و قﻠبﻰ‪.‬‬

‫حجره عضﻠﻪ قﻠبﻰ‬

‫حجره عضﻠﻪ اسکﻠﻴتﻰ‬

‫اﻟف)‬

‫حجره عضﻠﻪ ﻟشﻢ‬ ‫ﻳک رشتﻪ عضﻠﻰ‬

‫ب)‬

‫شکﻞ (‪)5-5‬‬ ‫اﻟف) اﻧﻮاع عضﻠﻪ اسکﻠﻴتﻲ‪ ،‬ﻟشﻢ وقﻠبﻲ‬ ‫ب) ساختﻤان عضﻼت اسکﻠﻴتﻲ‬

‫‪51‬‬

‫عضﻠﺔ دو سر درحاﻟت استراحت‬

‫عضﻠﺔ سﻪ سر در حاﻟت اﻧقباض‬

‫شــکﻞ ( ‪ ) 5-6‬عضﻠﺔ دو ســر و‬ ‫سﻪ سر بازو‬

‫اﻟـﻒ) ﻋﻀـﻼت اسـﻜﻠﻴتﻰ‪ :‬در‬ ‫اﻧســان عضﻠــﺔ اســکﻠﻴتﻰ تقرﻳبــاً‬ ‫‪ % 40‬وزن بــدن را تشــکﻴﻞ‬ ‫ﻣﻰ دﻫد‪ .‬عضﻼت اسکﻠﻴتﻰ جﻬت‬ ‫عضﻠﺔ دو سر در حاﻟت اﻧقباض‬ ‫حرکــت بــا اســتخﻮان ﻫاى بدن‬ ‫عضﻠﺔسﻪ سر درحاﻟت‬ ‫استراحت‬ ‫وصﻞ ﻫســتﻨد و ﻣﻰ تﻮاﻧﻨد صدﻫا‬ ‫ﻧﻮع حرکت را بــﻪ وجﻮد بﻴاورﻧد‪.‬‬ ‫ﻣﻰ تﻮان بســﻴارى از اﻳﻦ حرکات‬ ‫را با تﻤاشاى ﻳک ورزشکار و حتا‬ ‫با تﻤاشــاى ﻳک شــخص ﻣتبسﻢ‬ ‫و ﻳــا ﻳک شــخص پﻴشــاﻧﻰ ترش‬ ‫ﻣشــاﻫده کرد‪ .‬وقتــﻰ بخﻮاﻫﻴﻢ حرکــت ﻧﻤاﻳﻴﻢ‬ ‫پﻴــام از ﻣغز بﻪ حجرات عضﻼت اســکﻠﻴتﻰ اﻧتقال‬ ‫ﻣﻰ ﻳابــد کﻪ باعــث اﻧقبــاض عضﻠﻪ شــده در ﻧتﻴجﻪ‬ ‫حرکت بــﻪ وجﻮد ﻣﻰ آﻳــد‪ .‬حجرات عضﻼت اســکﻠﻴتﻰ‪،‬‬ ‫ﻣخطط بﻪ ﻧظر ﻣﻰرســﻨد و ﻫر کدام چﻨد ﻫســتﻪ دارﻧد‪ .‬عضﻼت‬ ‫اســکﻠﻴتﻰ با اســتخﻮانﻫا وصﻞ بﻮده‪ ،‬رشــتﻪﻫاى چرم ﻣاﻧﻨد اﻧســاج‬ ‫ارتباطﻰ‪ ،‬عضﻼت اســکﻠﻴتﻰ را با اســتخﻮانﻫا وصﻞ ﻣﻰســازد‪ .‬اﻳﻦ‬ ‫رشــتﻪﻫا بﻪ ﻧام پﻰ (‪)Tendon‬ﻳاد ﻣﻰ شــﻮﻧد‪ .‬ﻫرﮔاه ﻳک عضﻠﻪ کﻪ‬ ‫دو اســتخﻮان را با ﻫﻢ وصﻞ ساختﻪ اســت کﻮتاهتر شﻮد‪ ،‬استخﻮان ﻫا‬ ‫ﻧزدﻳــکتر بــﻪ ﻫﻢ کش ﻣﻰشــﻮﻧد‪ .‬بﻪ طــﻮر ﻣثال‪ :‬رشــتﻪﻫاى پﻰ‪،‬‬ ‫عضﻠﺔ دو ســر(‪ )Biceps‬را بﻪ اســتخﻮان شاﻧﻪ و استخﻮان بازوىتان‬ ‫وصﻞ ﻣﻰســازد‪ .‬وقتﻰ کﻪ عضﻠﺔ دوســر اﻧقباض ﻧﻤاﻳد ‪ ،‬بازوى شــﻤا‬ ‫بﻪطرف شــاﻧﺔتان خﻢ ﻣﻰ شﻮد‪ .‬عضﻼت اســکﻠﻴتﻰ بﻴشتر بﻪ صﻮرت‬ ‫جﻮرهﻳﻰ کار ﻣﻰ کﻨﻨد‪ .‬ﻣعﻤﻮﻻً ﻳک عضﻠﺔ جﻮرهﻳﻰ ﻳک قســﻤت بدن‬ ‫را خﻢ ﻣﻰ کﻨد‪ ،‬عضﻠﺔ دﻳﮕر ﻫﻤان جﻮره‪ ،‬آن قســﻤت بدن را راســت‬ ‫ﻣﻰ کﻨــد‪ .‬عضﻠﻪ ﻳﻰ کﻪ ﻳک قســﻤت بدن را خﻢ ﻣﻰکﻨــد‪ ،‬بﻪ ﻧام خﻢ‬ ‫کﻨﻨده (‪ )Flexor‬و عضﻠﻪ ﻳﻰ کﻪ آن قســﻤت بدن را راست ﻣﻰسازد‬ ‫بﻪ ﻧام راســت کﻨﻨده (‪ )Extensor‬ﻳاد ﻣﻰ شــﻮد‪ .‬در صﻮرت ﻧﻴاز بﻪ‬ ‫‪52‬‬

‫دراز شدن ﻳک عضﻠﻪ‪ ،‬ﻻزم است تا عضﻠﺔ ﻣخاﻟفﻰ وجﻮد داشتﻪ باشد کﻪ بتﻮاﻧد با اﻧقباض خﻮد آن‬ ‫را کش ﻧﻤاﻳد‪ .‬ﻣاﻧﻨد‪ :‬شــکﻞ ( ‪ ،)5-6‬عضﻠﺔ دوســر بازو خﻢ کﻨﻨده و عضﻠﺔ ســﻪ سر بازو ﻳک عضﻠﺔ‬ ‫راست کﻨﻨده است‪.‬‬

‫ب )ﻋﻀﻼت ﻟشﻢ‪ :‬عضﻼت ﻟشﻢ بخشﻫاى ِ ﻣخطط عضﻼت اسکﻠﻴتﻰ را ﻧدارﻧد‪ .‬حجرهﻫاى‬ ‫اﻳﻦ عضﻼت دراز و دوک ﻣاﻧﻨد بﻮده و در ﻫر کدام فقط ﻳک ﻫســتﻪ دﻳده ﻣﻰشــﻮد‪ .‬عضﻼت‬ ‫ﻟشــﻢ‪ ،‬بﻪ طﻮر عﻤﻮم بﻪصﻮرت ورقﻪﻳﻰ در آﻣده اﻧد و دﻳﻮار سﻴســتﻢ ﻫضﻤﻰ‪ ،‬رگﻫاى خﻮن‪،‬‬ ‫ﻣجراﻫاى تﻨفســﻰ و تکثرى را ﻣﻰسازﻧد‪ .‬عضﻼت ﻟشﻢ ﻧسبت بﻪ دو ﻧﻮع عضﻠﺔ دﻳﮕر بﻪصﻮرت‬ ‫کﻨــد ﻳا آﻫســتﻪ عﻤﻞ ﻣﻰ کﻨﻨــد و با ﻣصرف اﻧــرژى اﻧدک‪ ،‬ﻣدت بﻴشــترى در حال اﻧقباض‬ ‫ﻣﻰ ﻣاﻧﻨد‪ .‬ﻳکﻰ از ﻧقشﻫاى عضﻼت ﻟشــﻢ جﻠﻮ راﻧدن ﻣﻮاد در طﻮل رودهﻫا و ﻫﻢ تﻨظﻴﻢ قطر‬ ‫رگﻫاى خﻮن است اﻧقباض اﻳﻦ عضﻼت تحت کﻨترول شﻤا ﻧﻴست‪.‬‬ ‫ج ) ﻋﻀﻠﺔ ﻗﻠبﻰ‪ :‬قﻠب فقارﻳﻪﻫا از اﻳﻦ عضﻠﻪ ســاختﻪ شده کﻪ بﻪ ظاﻫر خستﻪﮔﻰ ﻧا پذﻳر بﻪ‬ ‫ﻧظر ﻣﻰرســد‪ .‬حجرات اﻳﻦ عضﻠﻪ ﻣخطط و حرکتﻫاى آن غﻴر ارادى ﻣﻰباشــد‪ .‬عضﻠﺔ قﻠبﻰ‬ ‫شاﻣﻞ حجراتﻰ است کﻪ ﻧسبت بﻪ ﻫﻢ ﻣﻨشعب بﻮده و داراى دو ﻫستﻪ ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫در سﻼﻳد تﻬﻴﻪ شده‪ ،‬حجرات اﻧﻮاع عضﻼت را تحت ﻣاﻳکروسکﻮپ ﻣشاﻫده ﻧﻤﻮده و اشکال آنﻫا را در کتابچﻪ ﻫاى تان‬ ‫رسﻢ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬

‫اﻧﻮاع ﻓﻌاﻟﻴت ﻋﻀﻼت‪ :‬فعاﻟﻴت عضﻼت ﻣﻰ تﻮاﻧد ارادى و ﻳا غﻴر ارادى باشــد‪ .‬عضﻼتﻰ کﻪ‬ ‫فعاﻟﻴت آن تحت کﻨترول شــﻤا باشــد عضﻼت ارادى و ﻫرﮔاه فعاﻟﻴت عضﻼت تحت کﻨترول‬ ‫شــﻤا ﻧباشــد؛ بﻪﻧام عضﻼت غﻴر ارادى ﻳاد ﻣﻰ شﻮﻧد‪ .‬عضﻼت ﻟشــﻢ و عضﻼت قﻠبﻰ از جﻤﻠﻪ‬ ‫عضﻼت غﻴر ارادى اﻧد‪ .‬عضﻼت اســکﻠﻴتﻰ ﻣﻰ تﻮاﻧد‪ ،‬ارادى و ﻳا غﻴر ارادى باشد‪ ،‬بﻪطﻮر ﻣثال‪:‬‬ ‫شﻤا ﻫر وقتﻰ کﻪ خﻮاستﻪ باشﻴد چشﻤانتان را باز و بستﻪ کرده ﻣﻴتﻮاﻧﻴد‪ ،‬ﻻکﻦ چشﻤان شﻤا‬ ‫ﻫﻤچﻨان بﻪصﻮرت اتﻮﻣاتﻴک (خﻮدکار) ﻧﻴز پﻠک ﻣﻰزﻧد‪.‬‬ ‫‪53‬‬

‫حرﻛات ورزشﻲ‬ ‫تﻤرﻳﻨات ﻣﻨظﻢ چﻪ تأثﻴرى باﻻى سﻴستﻢ عضﻼتﻰ شﻤا دارد؟‬ ‫چطﻮرﻣﻰتﻮاﻧﻴدﻧﻴروىعضﻼتﻰتانرا افزاﻳشدﻫﻴد؟ﻧﻴرووطاقتعضﻠﻪﻫا‪،‬ﻣربﻮطبﻪتعدادرشتﻪﻫاى‬ ‫عضﻠﻪ ﻧﻤﻰباشد؛ طﻮرى کﻪ ﻣعﻠﻮم است تعداد رشتﻪﻫا ‪ ،‬اساساً قبﻞ از تﻮﻟد ﻳعﻨﻰ در رحﻢ ﻣادر تثبﻴت‬ ‫شده ﻣﻰباشد‪ .‬ﻧﻴروى عضﻠﻪ بﻪ ضخاﻣت رشتﻪ ﻫاى عضﻼتﻰ و تعداد آنﻫا کﻪ در ﻳک وقت اﻧقباض‬ ‫ﻣﻰ ﻧﻤاﻳﻨد‪ ،‬ارتباط دارد‪ .‬رشتﻪﻫاى ضخﻴﻢ تر عضﻼتﻰ‪ ،‬قﻮى تر اﻧد ورزش ﻣﻨظﻢ سبب تقﻮﻳت‬ ‫و بزرﮔﻰ عضﻼت ﻣﻰ شﻮد‪ .‬ورزش باعث ﻣﻰشﻮد تا بدن ﻣا از ﻣزﻳتﻫاى زﻳر برخﻮردار شﻮد‪:‬‬ ‫داشـتﻦ ﻋﻀﻼت ﻗﻮى‪ :‬ﻣﻨظﻮر از عضﻼت قﻮى عضﻼت بســﻴار بزرگ و خارق اﻟعاده ﻧﻴســت‪.‬‬ ‫کافﻰ اســت عضﻼت ﻣا براى اﻧجام دادن کار خﻮد آﻣادهﮔﻰ کافﻰ داشتﻪ باشﻨد‪ .‬ورزش کردن‬ ‫بﻪطــﻮر ﻣﻨظﻢ‪ ،‬باعث بﻪ کار افتادن عضﻼت و آﻣــاده بﻮدن آنﻫا براى اﻧجام کار ﻫاى ضرورى‬ ‫ﻣﻰ شﻮد‪ .‬ورزش کردن ﻫﻤچﻨان باعث افزاﻳش حجﻢ عضﻠﻪ ﻫا ﻧﻴز ﻣﻰ شﻮد‪.‬‬ ‫تﻮاﻧاﻳــﻰ بدن ﻣا براى اﻧجام فعاﻟﻴتﻫاى ثقﻴﻞ ﻳا طﻮﻻﻧﻰ بســتﻪﮔﻰ بــﻪ اﻳﻦ دارد کﻪ چقدر‬ ‫ورزش ﻣﻰکﻨﻴﻢ‪ .‬اﻟبتﻪ براى اﻧجام ورزش باﻳد ﻣصﻤﻢ بﻮده و از ارادة کافﻰ برخﻮردار باشﻴﻢ ‪.‬‬ ‫ ﻫﻨــﮕام ورزش عضﻼت ﻣا بﻪ اکســﻴجﻦ بﻴشــترى ضرورت دارد؛ بﻨابراﻳــﻦ‪ ،‬ﻫﻨﮕام ورزش تﻨفس‬‫شــدﻳدتر و تﻨدتر ﻣﻰ شــﻮد‪ .‬عضﻼت تﻨفسﻰ در اثر کار شــدﻳد تر تقﻮﻳت ﻣﻰ شﻮﻧد‪ .‬افراد ورزشکار‪،‬‬ ‫آﻫستﻪتر اﻣا عﻤﻴقتر از کساﻧﻰ کﻪ کﻢتر ورزش ﻣﻰکﻨﻨد‪ ،‬تﻨفس ﻣﻰ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫در ﻫﻨﮕام ورزش ضربان قﻠب ﻣا تﻨد تر و شــدﻳد تر ﻣﻰ شــﻮد؛ بﻨابراﻳﻦ‪ ،‬تﻮاﻧاﻳﻰ عضﻠﺔ قﻠب ﻣا‬ ‫افزاﻳش ﻣﻰﻳابد‪ .‬ﻣقدار خﻮﻧﻰ کﻪ پس از ﻫر اﻧقباض در افراد ورزشــکار از قﻠب خارج ﻣﻰ شﻮد‬ ‫بﻴشتر از افرادى است کﻪ کﻤتر ورزش ﻣﻰ کﻨﻨد؛ ﻫﻤچﻨﻴﻦ ﻣﻴزان تﻮاﻧاﻳﻰ دستﮕاه دوران خﻮن‬ ‫در رساﻧدن خﻮن بﻴشتر بﻪ عضﻼت بدن بستﻪﮔﻰ بﻪ ﻣﻴزان ورزش روزاﻧﻪ دارد‪.‬‬

‫صدﻣات ﻋﻀﻼت‬ ‫ﻫر پروﮔرام ورزش باﻳد بﻪطﻮر آﻫستﻪ آغاز شﻮد‪ .‬آغاز ﻧﻤﻮدن تﻤرﻳﻦﻫا بﻪطﻮر آﻫستﻪ بﻪ ﻣعﻨاى‬ ‫اﻳﻨســت کﻪ شﻤا کﻢتر آسﻴب پذﻳر ﻣﻰشﻮﻳد‪ .‬شﻤا باﻳد براى اجراى تﻤرﻳﻦ‪ ،‬بدن خﻮد را ﮔرم‬ ‫و آﻣاده ﻧﻤاﻳﻴد تا بﻪ عضﻼت شﻤا صدﻣﻪ ﻧرسد‪.‬‬ ‫ﮔاﻫــﻰ اتفــاق ﻣﻰافتد کﻪ ﻳکﻰ از عضﻼت ارادى‪ ،‬اﻧقباض طﻮﻻﻧــﻰ و غﻴر ارادى پﻴدا ﻣﻰ کﻨد‬ ‫کــﻪ بﻪ اﻳﻦ حاﻟت‪ ،‬اﻧقباض درد ﻧاک عضﻠﻪ ﻣﻰ ﮔﻮﻳﻨد و در افراد ســاﻟﻢ بﻪ طﻮر ﻣعﻤﻮل بعد از‬ ‫حرکات ثقﻴﻞ ورزشــﻰ صﻮرت ﻣﻰﮔﻴرد‪ .‬عﻠت آن‪ ،‬فقدان ﻣﻮقتﻰ اکســﻴجﻦ و ﻣﻮاد غذاﻳﻰ در‬ ‫‪54‬‬

‫عضﻠﻪ اســت‪ .‬با ﻣاساژ دادن وبﻪ آﻫســتﻪﮔﻰ اداﻣﺔ دادن بﻪ فعاﻟﻴت‪ ،‬ﻣﻰتﻮان اﻧقباض درد ﻧاک‬ ‫عضﻠــﻪ را رفع کرد‪ .‬افرادى کﻪ تﻤرﻳﻦﻫاى بﻴش از حد اجرا ﻣﻰ کﻨﻨد‪ ،‬ﻣﻤکﻦ اســت‪ ،‬بﻪ اﻟﻴاف‬ ‫عضﻼتﻰ خﻮد آسﻴب برساﻧﻨد‪ ،‬در ﻧتﻴجﻪ پﻰﻫا اﻟتﻬابﻰ ﻣﻰشﻮﻧد کﻪ اﻳﻦ حاﻟت را بﻪ ﻧام اﻟتﻬاب‬ ‫پﻲﻫا ﻳاد ﻣﻰ کﻨﻨد‪ .‬بﻴشــتر براى صحتﻳابﻰ چﻨﻴﻦ پﻰﻫاى صدﻣﻪ دﻳده‪ ،‬اســتراحت طﻮﻻﻧﻰ‬ ‫ضرورت است‪.‬‬ ‫بعضاً ﻣردم کﻮشــش ﻣﻰکﻨﻨد تا عضﻼت خﻮد را تﻮســط خﻮردن بعضﻰ دواﻫا تقﻮﻳت ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫خﻮردن اﻳﻦ چﻨﻴﻦ دواﻫا در درازﻣدت ســبب ﻣشــکﻞﻫاى زﻳاد صحــﻰ‪ ،‬ﻣاﻧﻨد‪ :‬تخرﻳب قﻠب‪،‬‬ ‫جﮕر و ﮔردهﻫا و فشار بﻠﻨد خﻮن ﻣﻰﮔردﻧد‪ .‬ﻫرﮔاه اﻳﻦ ﻧﻮع دواﻫا قبﻞ از بﻪ پختﻪﮔﻰ رسﻴدن‬ ‫استخﻮانﻫا‪ ،‬استفاده شﻮﻧد سبب تﻮقف ﻧﻤﻮى استخﻮانﻫا ﻣﻰ ﮔردد‪.‬‬

‫خﻼصﺔ ﻓصﻞ پﻨجﻢ‬ ‫اسکﻠﻴت ﻣحﻮر و تکﻴﻪ ﮔاه عضﻼت و اعضاى بدن است‪.‬‬ ‫اســتخﻮانﻫا جســﻢ را ﻣحافظت ﻧﻤﻮده و ﻣﻨرالﻫا را ذخﻴــره ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد؛ ﻫﻤچﻨان زﻣﻴﻨﺔ‬ ‫حرکت را ﻣساعد ساختﻪ و کروﻳات خﻮن را ﻣﻰسازﻧد‪.‬‬ ‫ﻣفصﻞﻫا ﻣحﻞ اتصال استخﻮانﻫا با ﻳک دﻳﮕر ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬ ‫صدﻣات سﻴســتﻢ اسکﻠﻴتﻰ شــاﻣﻞ کسر‪ ،‬شکستﻦ استخﻮان ﻫا‪ ،‬بﻴجا شدن و ﻳا پاره شدن‬ ‫رشتﻪ ﻫاى رباط باشد‪.‬‬ ‫صدﻣﻪﻫا و اﻣراض سﻴستﻢ اسکﻠﻴتﻰ پﻮکﻰ استخﻮان و سپرن ﻣﻰباشﻨد‪.‬‬ ‫استخﻮانﻫا سﻪ ﻧﻮع اﻧد‪ :‬استخﻮانﻫاى دراز‪ ،‬کﻮتاه و پﻬﻦ‪.‬‬ ‫عضﻼت سﻪ ﻧﻮع اﻧد‪ :‬عضﻼت اسکﻠﻴتﻰ‪ ،‬عضﻼت ﻟشﻢ و عضﻼت قﻠبﻰ؛‬ ‫عضﻼت اسکﻠﻴتﻰ بﻪ طﻮر جﻮرهﻳﻰ و بر عکس ﻳکدﻳﮕر کار ﻣﻰکﻨﻨد؛‬ ‫عضﻼت اسکﻠﻴتﻰ ﻣﻨقبض ﻣﻰشﻮﻧد تا باعث حرکت استخﻮانﻫا ﮔردﻧد؛‬ ‫ورزش ﻣﻨظﻢ از بﻴﻤارىﻫاى قﻠبﻰ و رگﻫاى خﻮن جﻠﻮﮔﻴرى ﻣﻰ کﻨد و تﻮاﻧاﻳﻰ بدن ﻣا را‬ ‫براى اﻧجام کارﻫاى روزاﻧﻪ افزاﻳش ﻣﻰدﻫد‪.‬‬

‫‪55‬‬

‫ساختﻤان ﻧسجﻰ استخﻮانﻫا از دو ﻧﻮع ﻣتراکﻢ واسفﻨجﻰ ﻣﻰباشد‪،‬‬ ‫داخﻞ کاﻧالﻫاى ﻣابﻴﻨﻰ استخﻮانﻫاى ﻣتراکﻢ وحفرهﻫاى استخﻮانﻫاى اسفﻨجﻰ از ﻧسج‬ ‫ﻣغز استخﻮانﻫا ﻣﻤﻠﻮ ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫ﻣفصﻞﻫا بﻪ سﻪ ﻧﻮع اﻧد‪ :‬غﻴرﻣتحرک‪ ،‬ﻧﻴﻤﻪ ﻣتحرک وﻣتحرک؛‬ ‫آن رشــتﻪﻫاى ﻧســج ارتباطﻰ کﻪ عضﻼت اسکﻠﻴتﻰ را با استخﻮان ﻫا وصﻞ ﻣﻰ سازد بﻪ ﻧام‬ ‫پﻰ ﻳاد ﻣﻰ شﻮد ‪.‬‬

‫سﻮال ﻫاى ﻓصﻞ پﻨجﻢ‬ ‫جاﻫاى خاﻟﻰ را با ﻛﻠﻤات ﻣﻨاسب تﻜﻤﻴﻞ ﻧﻤاﻳﻴد ‪:‬‬ ‫‪ -1‬بﻪ طﻮر ﻣتﻮسط تعداد استخﻮانﻫاى بدن اﻧسان ‪ ..............‬ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫‪ -2‬اسکﻠﻴت بدن اﻧسان بﻪ دو حصﺔ ‪ .............‬و ‪ ................‬تقسﻴﻢ ﻣﻰشﻮد‪.‬‬ ‫در صﻮرت درسـت بـﻮدن (ص) ودرصﻮرت ﻧادرسـت بـﻮدن ( غ) درﻛتابچﻪﻫاىتان‬ ‫بﻨﻮﻳسﻴد‪:‬‬ ‫)‬ ‫‪ -3‬کروﻳات سرخ خﻮن در ﻣغز استخﻮان تﻮﻟﻴد ﻣﻰشﻮﻧد‪( .‬‬ ‫‪ -4‬عضﻠﺔ ﻟشﻢ ﻧسبت بﻪ عضﻼت اسکﻠﻴتﻰ و قﻠبﻰ بسﻴار بﻪ سرعت عﻤﻞ ﻣﻰ کﻨد ( )‬ ‫سﻮالﻫاى تشرﻳحﻰ‬ ‫‪ -5‬چﻪ تفاوتﻰ ﻣﻴان استخﻮان ﻣتراکﻢ و استخﻮان اسفﻨجﻰ ﻣﻮجﻮد است؟‬ ‫‪ –6‬وظاﻳف عﻤدة استخﻮانﻫا را تشرﻳح ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬ ‫‪ -7‬ﻣفصﻞﻫاى ﻣتحرک را با ﻣثال واضح سازﻳد‪.‬‬ ‫‪ -8‬اﻧﻮاع عضﻼت را ﻧام بﮕﻴرﻳد و تشرﻳح کﻨﻴد‪.‬‬ ‫‪ -9‬چﻨد ﻧﻮع آسﻴب ﻳا صدﻣات عضﻼتﻰ وجﻮد دارد؟ تشرﻳح کﻨﻴد‪.‬‬ ‫‪ -10‬عضﻼت ﻟشﻢ در کدام قسﻤتﻫاى بدن ﻳافت ﻣﻰشﻮﻧد؟‬ ‫‪ -11‬غضروف را تشرﻳح ﻧﻤاﻳﻴد و ﻫﻢ بﮕﻮﻳﻴد کﻪ چﻪ کارى را اﻧجام ﻣﻰدﻫد‪.‬‬

‫‪56‬‬

‫ﻓصﻞ ششﻢ‬

‫سﻴستﻢ ﻋصبﻰ و اﻋﻀاى حسﻰ‬ ‫قبــ ً‬ ‫ﻼ آﻣﻮختﻴد کﻪ اعضاي حســﻰ ﻣاﻧﻨد چشــﻢ‪،‬ﮔﻮش‪ ،‬بﻴﻨﻲ‪ ،‬زبان و‬ ‫جﻠد بــدن اطﻼعات فراواﻧﻲ را از دﻧﻴاى اطراف بﻪ ﻣا ﻣﻲ دﻫﻨد‪ .‬درک‬ ‫ﻣحرک ﻫاي ﻣحﻴطﻲ بﻪ وســﻴﻠﺔ حﻮاس اﻣکان پذﻳر بﻮده‪ ،‬ﻣا را قادر‬ ‫ﻣﻲ سازد تا بﻪ وجﻮد ﻣحرک ﻫا پﻲ ببرﻳﻢ و ﻣتﻨاسب بﻪ آن عکس اﻟعﻤﻞ‬ ‫را ﻧشــان بدﻫﻴﻢ‪ .‬پﻴامﻫاى حاصﻞ از اﻳﻦ پﻨج عضﻮ حسﻰ و ﻫﻤچﻨان‬ ‫اطﻼعاتﻲ کﻪ از اعضاى بدن بﻪ طﻮر ﻧاخﻮدآﮔاه بﻪ دست ﻣﻲ آﻳد سبب‬ ‫ﻣﻲ شﻮد کﻪ بدن ﻣا کار خﻮد را بﻪ طﻮرﻣﻨظﻢ و درست اﻧجام دﻫد‪ .‬اﻳﻦ‬ ‫ﻧظﻢ و ﻫﻤاﻫﻨﮕﻰ را سﻴستﻢﻫاى عصبﻰ اﻳجاد ﻣﻰکﻨد‪ .‬اﻳﻦ سﻴستﻢ از‬ ‫چﻪ قسﻤت ﻫاﻳﻰ تشکﻴﻞ شده و چﮕﻮﻧﻪ عﻤﻞ ﻣﻰ کﻨﻨد؟‬ ‫با ﻣطاﻟعﻪ اﻳﻦ فصﻞ‪ ،‬با ســاختﻤان و طرز کار سﻴستﻢ عصبﻲ اﻧسان‬ ‫آشــﻨا ﻣﻰ شــﻮﻳد‪ ،‬سﻴســتﻢ اعصاب ﻣرکزي را از سﻴستﻢ اعصاب‬ ‫ﻣحﻴطــﻲ تفکﻴک ﻧﻤــﻮده ﻣﻰ تﻮاﻧﻴد‪ ،‬سﻴســتﻢ عصبــﻲ ارادي را با‬ ‫سﻴستﻢ عصبﻲ غﻴرارادي ﻣقاﻳسﻪ ﻣﻰﻧﻤاﻳﻴد‪ ،‬با ساختﻤان پﻨج عضﻮ‬ ‫حســﻰ‪ :‬ﮔﻮش‪ ،‬چشــﻢ‪ ،‬زبان‪ ،‬بﻴﻨﻰ و جﻠد و طرزکار شــان ﻣعرفت‬ ‫حاصﻞ ﻣﻰ ﻧﻤاﻳﻴد و ﻣﻰآﻣﻮزﻳد کﻪ چﮕﻮﻧﻪ سﻴســتﻢ عصبﻲ و حﻮاس‬ ‫پﻨج ﮔاﻧﻪﻳﻰ تان را حفظ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬

‫‪57‬‬

‫سﻴستﻢ ﻋصبﻰ (‪)Nervous System‬‬ ‫سﻴســتﻢ عصبﻰ از ﻣﻬﻤترﻳﻦ و ﻣغﻠقترﻳﻦ سﻴستﻢﻫاى بدن اﻧسان ﻣﻰباشد کﻪ بﻪ واسطﺔ آن‬ ‫عﻮاﻣــﻞ ﻣحﻴطﻰ درک و تﻤام وظاﻳف جســﻢ را اداره و کﻨتــرول ﻣﻰکﻨد کﻪ واحد آن ﻧﻴﻮرون‬ ‫است‪.‬‬

‫ﻧﻴﻮرون و ساختﻤان آن (‪) Neuron‬‬

‫واحدﻫاى ساختﻤاﻧﻰ و وظﻴفﻮى سﻴستﻢ عصبﻰ را ﻧﻴﻮرون ﮔﻮﻳﻨد‪.‬‬ ‫ﻧﻴﻮرون ﻫا اﻧﻮاع ﻣختﻠفﻰ دارﻧد؛ و ﻣثﻞ ﻫر حجرة دﻳﮕر غشاى حجروى‪ ،‬ساﻳتﻮپﻼزم و ﻫستﻪ دارﻧد‪.‬‬ ‫ﻫستﺔ ﻧﻴﻮرون در جسﻢ حجروى جاى داشتﻪ و ساﻳتﻮپﻼزم آن در اطراف ﻫستﻪ قرار دارد‪.‬‬

‫ﻫستﻪ‬ ‫جسﻢ حجروى‬

‫غشاى ﻣﻴﻠﻴﻦ‬

‫اکسﻮن‬ ‫دﻧدراﻳتﻫا‬

‫شکﻞ(‪ )6-1‬ساختﻤان ﻧﻴﻮرون‬

‫اﻧتﻬاى اکسﻮن‬

‫ﻧﻴﻮرون از سﻪ قسﻤت ساختﻪ شده است‪:‬‬ ‫‪ -1‬جســﻢ حجروى (‪ )Cell body‬عبارت از آن قســﻤت ﻧﻴﻮرون اســت کﻪ در آن ﻫستﻪ و‬ ‫ساﻳتﻮپﻼزم قرار دارد‪.‬‬ ‫‪ - 2‬دﻧدراﻳت (‪ : )Dendrite‬دﻧدراﻳت ﻫا کﻪ ﻣاﻧﻨد شاخﻪﻫاى درخت از جسﻢ حجروى ﻣﻨشاء‬ ‫ﮔرفتﻪ‪ ،‬پﻴام را درﻳافت و بﻪ جسﻢ حجروى (‪ )Cell body‬ﻣﻨتقﻞ ﻣﻰکﻨﻨد‪.‬‬ ‫‪ – 3‬اکســﻮن ( ‪ : )Axon‬اکسﻮن ﻳک رشتﺔ طﻮﻳﻞ برآﻣده از جسﻢ حجروى ﻣﻰباشد کﻪ پﻴام‬ ‫عصبﻰ را از جســﻢ حجروي اخذو تا اﻧتﻬاى ﻧﻴﻮرون ﻫداﻳت ﻣﻰ کﻨد‪ .‬بســﻴاري از اکســﻮنﻫاى‬ ‫حجرات عصبﻲ را غشاى پروتﻴﻨﻲ و شحﻤﻲﻳﻰ بﻪ ﻧام ﻣﻴﻠﻴﻦ (‪ )Myelin‬پﻮشاﻧﻴده است‪.‬‬ ‫‪58‬‬

‫عضﻠﻪ‬ ‫ﻧﻴﻮرون ارتباطﻰ‬ ‫ﻧﻴﻮرون حسﻰ‬

‫شکﻞ(‪ ) 6-2‬اﻧﻮاع ﻧﻴﻮرون‬

‫اﻧـﻮاع ﻧﻴـﻮرون‪ :‬ﻧﻴﻮرون ﻫــا ﻧظــر بﻪ‬ ‫وظاﻳف شان سﻪ ﻧﻮع اﻧد‪:‬‬ ‫‪ -1‬ﻧﻴﻮرونﻫــاي حســﻲ‪ ،‬اطﻼعات را از‬ ‫اعضاي حســﻲ ﻣاﻧﻨد جﻠد بﻪ ﻧخاع و ﻣغز‬ ‫ﻣﻲ رساﻧﻨد‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﻧﻴﻮرونﻫــاي حرکــﻲ‪ ،‬فرﻣانﻫــاى‬ ‫ﻣغــز و ﻧخاع را بﻪ عضــﻼت اعضاي بدن‬ ‫ﻣﻲ رساﻧﻨد‪.‬‬ ‫‪ -3‬ﻧﻴﻮرونﻫاي ارتباطﻲ‪ ،‬بﻴﻦ ﻧﻴﻮرونﻫاي‬ ‫حسﻲ و حرکﻲ رابطﻪ برقرار ﻣﻲ کﻨﻨد‪.‬‬

‫ﻧﻴﻮرون حرکﻰ‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫بﻪ کﻤک شکﻞ باﻻ ساختﻤان ﻧﻴﻮرونﻫا را ﻧظر بﻪ وظاﻳفشان با ﻫﻤدﻳﮕر ﻣقاﻳسﻪ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬

‫ﻧﻴﻮرون اول‬ ‫پﻴام رسان‬ ‫کﻴﻤﻴاوى‬

‫سـﻴﻨاپس (‪ :)Synapse‬سﻴﻨاپس فضاى کﻮچک است کﻪ‬ ‫بﻴﻦ اکســﻮن ﻳک ﻧﻴــﻮرون و دﻧدراﻳت ﻧﻴــﻮرون دﻳﮕر ارتباط‬ ‫برقــرار ﻣﻰکﻨــد‪ .‬در فضاى ﻣذکــﻮر‪ ،‬از اﻧتﻬاى اکســﻮن پﻴام‬ ‫رسان‪ ،‬ﻣﻮاد کﻴﻤﻴاوى (اسﻴتاﻳﻞ کﻮﻟﻴﻦ) ترشح ﻣﻰشﻮد کﻪ از‬ ‫طرﻳــق ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻮاد کﻴﻤﻴاوى‪ ،‬پﻴامﻫاى عصبﻰ از ﻳک ﻧﻴﻮرون‬ ‫بﻪ ﻧﻴﻮرون دﻳﮕر‪ ،‬اﻧتقال داده ﻣﻰشﻮد‪.‬‬

‫ساختﻤان سﻴستﻢ ﻋصبﻲ اﻧسان‬

‫ﻧﻴﻮرون دوم‬

‫شکﻞ(‪ )6-3‬اﻧتقال پﻴام عصبﻰ در سﻴﻨاپس‬

‫‪59‬‬

‫سﻴســتﻢ عصبﻲ‪ ،‬از ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻫا ﻧﻴﻮرون ســاختﻪ شــده است‪،‬‬ ‫دربارة شراﻳط داخﻠﻲ و ﻣحﻴط اطراف بدن بﻪ صﻮرت دوامدار‬ ‫اطﻼعات را جﻤعآوري ﻣﻲ کﻨد و پس از ﻫﻤاﻫﻨﮕﻲ‪ ،‬تشخﻴص‬ ‫و تعبﻴر بﻪ آنﻫا پاسخ ﻣﻲ دﻫد‪ .‬ﻧﻴﻮرون ﻫا چﮕﻮﻧﻪ در دستﮕاه‬ ‫عصبــﻲ‪ ،‬ســازﻣان ﻳافتﻪ اﻧــد؟ طــﻮري کﻪ در شــکﻞ (‪)6-4‬‬ ‫ﻣﻲ بﻴﻨﻴد‪ ،‬سﻴســتﻢ عصبﻲ اﻧسان از دو بخش اصﻠﻲ سﻴستﻢ‬

‫اعصاب ﻣرکزي و سﻴســتﻢ اعصاب ﻣحﻴطﻲ‪ ،‬تشــکﻴﻞ ﮔردﻳده اســت‪ .‬دستﮕاه عصبﻰ ﻣرکزى‬ ‫شاﻣﻞ ﻣغز و ﻧخاع شﻮکﻰ است‪ .‬سﻴستﻢ عصبﻰ ﻣحﻴطﻰ شاﻣﻞ تعداد زﻳادى از اعصاب ﻣختﻠف‬ ‫ﻣﻰباشد‪ .‬عصب ﻣجﻤﻮعﻪ ﻳﻰ از آکسﻮن ﻫا و دﻧدراﻳت ﻫا است‪.‬‬ ‫سﻴسـتﻢ اﻋصـاب ﻣرﻛزي‪ :‬ﻣغز و ﻧخاع شــﻮکﻲ ﻣرکزﻫــاى ﻧظارت بر اعﻤــال حﻴاتﻲ بدن‬ ‫ﻣﻰباشﻨد‪ .‬ﻳعﻨﻲ اطﻼعات درﻳافت شدة ﻣحﻴطﻲ و داخﻠﻲ بدن را تشخﻴص و تعبﻴرﻣﻰ کﻨﻨد و‬ ‫بﻪ آنﻫا پاسخ ﻣﻲ ﮔﻮﻳﻨد‪.‬‬

‫شکﻞ (‪ )6-4‬ارتباط دستﮕاه عصبﻲ ﻣرکزى را‬ ‫با اعصاب ﻣحﻴطﻲ ﻧشان ﻣﻰدﻫد کﻪ سﻴستﻢ‬ ‫اعصــاب ﻣرکزى بــﻪ آبﻰ‪ ،‬سﻴســتﻢ اعصاب‬ ‫ارادى سبز و سﻴستﻢ اعصاب غﻴرارادى سرخ‬ ‫رﻧگ ﻧشان داده شده است‪.‬‬

‫‪60‬‬

‫ﻣﻐز‬ ‫ﻣغز در بﻴﻦ جﻤجﻤﻪ واقع اســت کﻪ ﻣرکز اصﻠﻲ درﻳافت و تفســﻴر آﮔاﻫﻰﻫا در بدن ﻣﻴباشد‪.‬‬ ‫وظﻴفﻪ تحﻠﻴﻞ افکار‪ ،‬عﻮاطف‪ ،‬رفتارﻫا‪ ،‬احســاس‪ ،‬حافظﻪ و کﻨترول دﻳﮕر فعاﻟﻴت ﻫاى حﻴاتﻰ‬ ‫آن است؛ ﻣغز شاﻣﻞ‪ :‬دﻣاغ اکبر‪ ،‬دﻣاغ اصغر و ساقﺔ ﻣغز ﻣﻲ باشد‪.‬‬ ‫دﻣـاغ اﻛبـر‪ :‬بزرﮔترﻳﻦ بخش ﻣغز اســت کﻪ برروى آن فرو رفتﻪﮔﻲ ﻫا و برجســتﻪ ﮔﻲ ﻫاى‬ ‫زﻳادى‪ ،‬دﻳده ﻣﻲ شــﻮد‪ .‬فرو رفتﻪﮔﻲ عﻤﻴقﻰ از پﻴش رو بﻪ طرف عقب‪ ،‬دﻣاغ را بﻪ دو ﻧﻴﻤکرة‬ ‫راســت و چپ تقســﻴﻢ ﻣﻰ کﻨد‪ .‬بﻪ طﻮر ﻣعﻤﻮل ﻧﻴﻢ کرة چپ پﻴام ﻫاي حســﻲ را از قسﻤت‬ ‫راست بدن درﻳافت و حرکتﻫاى آن را کﻨترول ﻣﻲکﻨد و بر عکس ﻧﻴﻤکرة راست دﻣاغ اکبر‪،‬‬ ‫پﻴامﻫاي حســﻲ را از قسﻤت چپ بدن درﻳافت و حرکتﻫاى آن را کﻨترول ﻣﻲ ﻧﻤاﻳد‪ .‬دﻣاغ‬ ‫اکبر قدرت ﻳادﮔﻴري‪ ،‬حافظﻪ و ادراک را دارد‪.‬‬

‫شکﻞ (‪ )6-5‬ساختﻤان دﻣاغ اکبر‬

‫‪61‬‬

‫در ﻧﻴﻤکره ﻫــاى دﻣاغ اکبــر‪ ،‬ﻣرکزﻫاى ﻣﻬﻢ تقﻮﻳت و اﻧتقال پﻴامﻫــاي عصبﻲ وجﻮد دارد کﻪ‬ ‫اطﻼعــات را بﻴــﻦ بخش ﻫاي ﻣختﻠف ﻣغــز رد و بدل ﻣﻲکﻨﻨد‪ .‬از جﻤﻠﺔ اﻳــﻦ ﻣراکز تﻼﻣﻮس‬ ‫اســت‪ .‬اطﻼعات حسﻲ از اغﻠب ﻧقاط بدن در تﻼﻣﻮس ﮔرد ﻫﻢ ﻣﻲ آﻳﻨد‪ ،‬تقﻮﻳت ﻣﻲ شﻮﻧد و بﻪ‬ ‫بخش ﻫاي ﻣربﻮط‪ ،‬در قشــر دﻣاغ اکبر فرستاده ﻣﻲ شﻮﻧد‪ .‬در زﻳر تﻼﻣﻮس‪ ،‬ﻫاﻳپﻮتﻼﻣﻮس قرار‬ ‫دارد کﻪ بســﻴاري از اعﻤال حﻴاتﻲ ﻣربﻮط بﻪ فعاﻟﻴت ﻫــاي حﻴاتﻲ بدن‪ ،‬ﻣاﻧﻨد‪ :‬ضربان قﻠب و‬ ‫تﻨفس را تﻨظﻴﻢ ﻣﻲ ﻧﻤاﻳد‪ .‬ﻫاﻳپﻮتﻼﻣﻮس ﻣرکز احساس ﮔرسﻨﻪﮔﻲ‪ ،‬تشﻨﻪﮔﻲ و تﻨظﻴﻢ حرارت‬ ‫بدن ﻣﻲ باشد‪ .‬ﻫﻤچﻨﻴﻦ فعاﻟﻴت غدهﻫاى ترشح کﻨﻨدة ﻫﻮرﻣﻮن ﻫا را تﻨظﻴﻢ ﻣﻴﻨﻤاﻳد‪.‬‬ ‫دﻣاغ اصﻐر‪ :‬در قســﻤت تحتاﻧﻰ دﻣاغ اکبر‪ ،‬عقب ساقﻪ ﻣغز‪ ،‬دﻣاغ اصغر ﻣﻮقعﻴت دارد کﻪ از‬ ‫دو ﻧﻴﻤکره‪ ،‬تشکﻴﻞ شده است‪ .‬دﻣاغ اصغر ﻣﻬﻢترﻳﻦ ﻣرکز ﻫﻤاﻫﻨﮕﻲ حرکتﻫا و تﻨظﻴﻢ حاﻟت‬ ‫تــﻮازن و تعادل بدن اســت و براي اﻧجام اﻳﻦ اعﻤال اطﻼعاتــﻲ را از عضﻼت‪ ،‬ﻣفصﻞ ﻫا‪ ،‬جﻠد‪،‬‬ ‫چشﻢ ﻫا و ﮔﻮش ﻫا درﻳافت ﻣﻲ کﻨد‪.‬‬

‫دﻣاغ اکبر‬ ‫تﻼﻣﻮس‬

‫ﻫاﻳپﻮ تﻼﻣﻮس‬ ‫ساقﻪ ﻣغز‬ ‫دﻣاغ اصغر‬ ‫ﻧخاع ﻣستطﻴﻞ‬ ‫ﻧخاع شﻮکﻰ‬

‫شکﻞ (‪ )6-6‬بخش ﻫاى ﻣختﻠف ﻣغز‬

‫‪62‬‬

‫صدﻣﻪ بﻪ دﻣاغ اصغر‪ ،‬باعث از دست دادن کﻨترول حرکتﻫاى ﻧﻮرﻣال اعضاي بدن ﻣﻲﮔردد‪.‬‬ ‫سـاﻗﺔ ﻣﻐـز‪ :‬تحــت دﻣاغ اکبر‪ ،‬ســاقﺔ ﻣغز قــرار دارد کﻪ از ﻳک ســﻮ بﻪ ﻧخاع شــﻮکﻰ و از‬ ‫ســﻮي دﻳﮕر بﻪ دﻣاغ اکبر و دﻣاغ اصغر ﻣتصﻞ اســت‪ .‬در ساقﺔ ﻣغز ﻧخاع ﻣستطﻴﻞ(‪Medulla‬‬ ‫‪ )oblongata‬قــرار دارد کﻪ در تﻨظﻴــﻢ فعاﻟﻴتﻫاى غﻴر ارادى بدن‪ ،‬ﻣاﻧﻨد‪ :‬اعضاى تﻨفســﻰ‪،‬‬ ‫ﻫضﻤﻰ و قﻠب ﻧقش دارد‪.‬‬

‫ﻧخاع شﻮﻛﻲ‬ ‫اﻳﻦ بخش داخﻞ ســتﻮن فقرات از ﻧخاع ﻣســتطﻴﻞ اﻟﻲ کﻤر ﻣﻮقعﻴــت دارد‪ .‬ﻣغز‪ ،‬اطﻼعات و‬ ‫پﻴامﻫا را از طرﻳق ﻧخاع شــﻮکﻲ درﻳافت ﻣﻰ کﻨد‪ .‬ﻧخاع شــﻮکﻲ بﻪ رشتﻪ ﻫاى عصبﻰ ﻣتصﻞ‬ ‫است‪ .‬ﻫر عصب ﻧخاع شﻮکﻰ‪ ،‬ﻳک رشتﺔ بطﻨﻰ و ﻳک رشتﺔ ظﻬرى دارد‪ .‬رشتﺔ بطﻨﻰ داراى‬ ‫ﻧﻴﻮرونﻫاي حرکﻲ اســت کﻪ پﻴام عصبﻰ را از دســتﮕاه عصبﻲ ﻣرکزي بﻪ عضﻼت و غدهﻫا‪،‬‬ ‫ﻣﻨتقﻞ ﻣﻲ کﻨد‪ .‬رشــتﺔ ظﻬرى داراى ﻧﻴﻮرونﻫاي حسﻲ است کﻪ اطﻼعات را از ﮔﻴرﻧده ﻫاي‬ ‫حسﻲ بﻪ دستﮕاه عصبﻲ ﻣرکزي وارد ﻣﻲ کﻨد‪.‬‬ ‫ﻧخاع شــﻮکﻰ عﻼوه بر اﻧتقال پﻴامﻫا بﻪ ﻣغز‪ ،‬ﻣرکز بعضﻲ از عکس اﻟعﻤﻞ ﻫاى بدن ﻧﻴز اســت‪.‬‬ ‫عکس اﻟعﻤﻞ عبارت از پاســخ ﻧاﮔﻬاﻧﻲ و غﻴرارادي عضﻼت بﻪ ﻣحرک ﻫا است؛ چﻨاﻧچﻪ وقتﻰ‬ ‫پاﻫاى شــﻤا در وضعﻴتﻰ کﻪ در شــکﻞ ﻣﻰ بﻴﻨﻴد بﻪ حاﻟت آوﻳزان قرار ﮔﻴرﻧد؛ اﮔربﻪ پﻰ زاﻧﻮ‬ ‫ضربﺔ وارد شﻮد‪ ،‬پا ﻧاﮔﻬان بﻪ سﻤت جﻠﻮ حرکت ﻣﻰ کﻨد‪ .‬ضربﺔ واردشده بﻪ پﻰ‪ ،‬ﻧﻴﻮرون حسﻰ‬ ‫ﻣتصــﻞ بﻪ عضﻠﺔ جﻠﻮ ران را تحرﻳک ﻣﻰ کﻨد‪ .‬ﻧﻴﻮرون حســﻰ پﻴام عصبــﻰ را از طرﻳق ﻧخاع‬ ‫شﻮکﻰ بﻪ ﻣغز ارسال ﻣﻰ کﻨد و ﻧﻴﻮرون حرکﻰ ﻣربﻮط‪ ،‬تحرﻳک ﻣﻰ شﻮد و در ﻧتﻴجﻪ عضﻠﺔ جﻠﻮ‬ ‫ران ﻣﻨقبض ﻣﻰ شﻮد و پا بﻪ سرعت باﻻ ﻣﻰ آﻳد‪ .‬ﻧﻴﻮرون حسﻰ ﻫﻤچﻨﻴﻦ ﻳک ﻧﻴﻮرون ارتباطﻰ‬ ‫را در ﻧخــاع تحرﻳــک ﻣﻰ کﻨد و آن‪ ،‬ﻧﻴﻮرون حرکﻰ ﻣربﻮط بﻪ عضﻠﺔ عقب ران را از فعاﻟﻴت باز‬ ‫ﻣﻰ دارد‪ .‬در ﻧتﻴجﻪ اﻳﻦ عضﻠﻪ در حال استراحت قرار ﻣﻰ ﮔﻴرد‪.‬‬

‫‪63‬‬

‫ﻧخاع شﻮکﻲ در اثر جراحت ﻫاي عﻤﻴق‪ ،‬ترﻣﻴﻢ ﻧﻤﻲ شﻮد و ﻧﻴﻮرونﻫاي تخرﻳب شده‪ ،‬پﻴامﻫاي‬ ‫عصبﻲ را ﻣﻨتقﻞ ﻧﻤﻲ کﻨﻨد و ﻣﻤکﻦ اســت‪ ،‬دســتﻫا ‪ ،‬پاﻫا و ﻳاﻫر دو فﻠــج ﮔردﻧد؛ بﻨابرآن از‬ ‫صدﻣﻪ دﻳدن ﻧخاع شﻮکﻲ تاحد اﻣکان باﻳد جﻠﻮﮔﻴري شﻮد‪.‬‬ ‫عضﻠﺔ جﻠﻮ ران‬

‫زردپﻰ زاﻧﻮ‬ ‫عضﻼت عقب ران‬

‫ﻧﻴﻮرون ارتباطﻰ‬

‫رشتﺔ ظﻬرى‬ ‫ﻧﻴﻮرون حسﻰ‬

‫ﻣقطع عرضﻰ ﻧخاع‬

‫ﻧﻴﻮرون حرکﻰ عضﻼت عقب ران‬ ‫ﻧﻴﻮرون حرکتﻰ عضﻠﺔ جﻠﻮ ران‬

‫رشتﺔ بطﻨﻰ‬

‫شکﻞ (‪ )6- 7‬عکس اﻟعﻤﻞ پﻰ زاﻧﻮ‬

‫سﻴستﻢ اﻋصاب ﻣحﻴﻄﻲ‬ ‫اﻳﻦ سﻴســتﻢ شــاﻣﻞ ‪ 31‬جﻮره عصب ﻧخاع شــﻮکﻰ و ‪ 12‬جﻮره عصب ﻣغزي اســت کﻪ سﻴستﻢ‬ ‫اعصاب ﻣرکزي را بﻪ تﻤام بخشﻫاى بدن ارتباط ﻣﻲ دﻫد‪ .‬سﻴســتﻢ اعصاب ﻣحﻴطﻲ شــاﻣﻞ دو‬ ‫بخش حســﻲ و حرکﻲ اســت‪ .‬بخش حسﻲ اطﻼعات اعضاي حسﻲ را بﻪ دستﮕاه عصبﻲ ﻣرکزي‬ ‫اﻧتقال ﻣﻲ دﻫد و بخش حرکﻲ ارسال پﻴام ﻫاي عصبﻲ را بﻪ اعضاي حرکﻲ بر عﻬده دارد و شاﻣﻞ‬ ‫دو دستﮕاه ارادى و غﻴر ارادى ﻣﻲ باشد‪.‬‬ ‫اﻋصاب ارادي‪ :‬شــاﻣﻞ ﻧﻴﻮرون ﻫاى حرکﻲ ﻣحﻴطﻲ اســت و عضﻼت اســکﻠﻴتﻲ را تحرﻳک‬ ‫ﻣﻴﻨﻤاﻳد کﻪ تحت کﻨترول آﮔاﻫاﻧﺔ ﻣا قرار دارﻧد‪.‬‬ ‫اﻋصاب ﻏﻴر ارادي (خﻮد ﻣختار)‪ :‬اعﻤال غﻴر ارادى بدن را ﻣاﻧﻨد اﻧقباض عضﻼت قﻠبﻲ و‬ ‫ﻟشــﻢ و ﻫﻤچﻨﻴﻦ تﻨظﻴﻢ کار غدهﻫا را بﻪ صﻮرت اتﻮﻣات اﻧجام ﻣﻰ دﻫد کﻪ خارج از کﻨترول‬ ‫ﻣا است‪.‬‬ ‫‪64‬‬

‫تاثﻴر اﻋتﻴاد باﻻى سﻴستﻢ ﻋصبﻰ‬ ‫ﻣﻮاد اعتﻴادآور‪ ،‬فعاﻟﻴت ﻫاى سﻴســتﻢ عصبﻰ را تغﻴﻴر ﻣﻰ دﻫﻨد و در حس کردن‪ ،‬تشخﻴص و‬ ‫تعبﻴرکردن و پاسخ دادن بﻪ ﻣحرک ﻫاى خارجﻰ ﻣداخﻠﻪ ﻣﻰ کﻨﻨد‪ .‬برخﻰ از اﻳﻦ ﻣﻮاد‪ ،‬سرعت‬ ‫فعاﻟﻴت ﻫاى سﻴستﻢ عصبﻰ را افزاﻳش و برخﻰ دﻳﮕر‪ ،‬کاﻫش ﻣﻰ دﻫﻨد کﻪ در ﻫر صﻮرت تأثﻴر‬ ‫بــد دارد‪ .‬اﻟکﻮل اﻳﻦ فعاﻟﻴت ﻫا را کاﻫش ﻣﻰ دﻫــد‪ .‬تصﻮر کﻨﻴد اﮔر فردى اﻟکﻮل ﻣصرف کرده‬ ‫باشــد‪ ،‬درحﻴﻦ راﻧﻨدهﮔﻰ ﻧاﮔﻬان عابرى را ببﻴﻨد و بخﻮاﻫد‪ ،‬تﻮقف ﻧﻤاﻳد‪ ،‬او ﻧﻤﻰتﻮاﻧد بﻪ ﻣﻮقع‬ ‫اﻳﻦ کار را اﻧجام دﻫد‪ .‬در اﻳﻦ صﻮرت چﻪ اتفاقﻰ ﻣﻰ افتد؟‬ ‫با ورود برخﻰ ﻣﻮاد اعتﻴاد آور بﻪ ﻣغز‪ ،‬پﻴام رسان ﻫاى کﻴﻤﻴاوى‪ ،‬بﻴشتر تﻮﻟﻴد ﻣﻰشﻮﻧد‪ .‬برخﻰ‬ ‫از ﻣﻮاد اعتﻴادآور باعث ﻣﻰ شــﻮﻧد پﻴام رسان کﻴﻤﻴاوى ﻣدت بﻴشتر در فضاى سﻴﻨاپسﻰ باقﻰ‬ ‫بﻤاﻧد و ﻧﻴﻮرون دوم سﻴﻨاپســﻰ را بﻴشــتر تحرﻳــک کﻨﻨد‪ .‬برخﻰ ﻣﻮاد اعتﻴــاد آور بﻪ تدرﻳج‬ ‫جاﻧشﻴﻦ پﻴام رسان ﻫاى کﻴﻤﻴاوى ﻣﻰ شﻮﻧد‪.‬‬

‫ﻣﻌﻠﻮﻣات اﺿاﻓﻰ‬ ‫اﻋصاب ﻣحﻴﻄﻰ‬ ‫ﻣرﻳضــﻰ ﻧﻮروپاتﻰ ﻣحﻴطﻰ در واقع اختﻼل در عصبﻫاﻳﻰ کﻪ از ﻣغز و ﻧخاع شــﻮکﻰ ﻣﻨشــا‬ ‫ﮔرفتﻪ اﻧد‪ ،‬ﻣﻰباشــد‪ .‬ﻣرﻳضان ﻣبتﻼ بﻪ اﻳﻦ اختﻼل ﻣﻤکﻦ است خارش‪ ،‬بﻰ حسﻰ و احساس‬ ‫غﻴرﻣعﻤﻮل‪ ،‬ضعف و دردﻫاى سﻮزاﻧﻨده در بدن خﻮد داشتﻪ باشﻨد‪.‬‬ ‫بﻴﻤارىﻫاى ﻧﻮروپاتﻰ بﻪ دﻟﻴﻞ آســﻴب دﻳدﮔﻰ رشــتﻪﻫاى عصبﻰ کﻪ در بدن اﻳجاد شده‪ ،‬فرد‬ ‫ﻣبتﻼ را دچار ﻣشــکﻞ ﻣﻰکﻨد‪ .‬عﻼئﻢ در افراد ﻣختﻠف ﻣتفاوت اســت چﻮن کﻪ آســﻴبﻫاى‬ ‫عصبﻰ در آنﻫا ﻣﻰتﻮاﻧد ﻣتغﻴر باشد‪.‬‬ ‫درﻣــان اﻳﻦ ﮔﻮﻧــﻪ از بﻴﻤارىﻫا ضرورى بﻮده و عدم اقدام بﻪ درﻣان‪ ،‬ﻣﻨجر بﻪ اﻳجاد ﻧاتﻮاﻧﻰ در‬ ‫فرد ﻣﻰﮔردد‪.‬‬ ‫ﻫﻤاﻧطﻮر کﻪ پﻴش از اﻳﻦ ﮔفتﻪ شــد بﻪ اعصابﻰ کﻪ وارد ﻣغز و ﻧخاع شــده‪ ،‬اعصاب حسﻰ‪ ،‬و بﻪ‬ ‫اعصابﻰ کﻪ از ﻣغز و ﻧخاع خارج ﻣﻰشﻮد‪ ،‬اعصاب حرکتﻰ ﻣﻰﮔﻮﻳﻴﻢ‪.‬‬ ‫اﮔر ﻫرﻳک از اعصاب حسﻰ و حرکتﻰ بﻪ تﻨﻬاﻳﻰ و ﻳا ﻫر دو با ﻫﻢ آسﻴب ببﻴﻨﻨد‪ ،‬ﻣﻰتﻮاﻧﻨد در‬ ‫حﻮاس و ﻳا در حرکات ﻣرﻳض اختﻼل اﻳجاد کﻨﻨد‪.‬‬ ‫ﻧﻮروپاتﻰ ﻣﻰتﻮاﻧد بﻪ دﻻﻳﻞ ﮔﻮﻧاﮔﻮﻧﻰ اﻳجاد شﻮد کﻪ از ﻣﻬﻢترﻳﻦ عﻠﻞ آن‪ ،‬بﻴﻤارىﻫاى ﻣتابﻮﻟﻴکﻰ‬ ‫ﻧظﻴر دﻳابت(شکر)‪ ،‬کﻢ کارى تاﻳراﻳد‪ ،‬بﻴﻤارىﻫاى روﻣاتﻴسﻤﻰ‪ ،‬اﻣراض عروق و کﻢ خﻮﻧﻰ است‪.‬‬ ‫‪65‬‬

‫ﻫﻤچﻨﻴــﻦ برخﻰ از واﻳرسﻫا ﻣاﻧﻨــد واﻳرس زوﻧا ﻧﻴز ﻣﻰتﻮاﻧﻨد عاﻣﻠــﻰ در اﻳجاد ﻧﻮروپاتﻰ در‬ ‫شخص باشﻨد‪.‬‬ ‫عﻼئﻤﻰ ﻫﻤچﻮن ﻣﻮر ﻣﻮر شــدن و ﮔز ﮔز دست و پا‪ ،‬از جﻤﻠﻪ ﻣشکﻼتﻰ است کﻪ ﻣﻰتﻮاﻧد در‬ ‫اثر اختﻼل در اعصاب حســﻰ‪ ،‬بروز کﻨد و بﻪ کاﻫش درک ﻻﻣســﻪ ﻣﻨجر شــﻮد‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻮارد‬ ‫ﮔاﻫﻰ بﻰحسﻰ دست و پا‪ ،‬بﻪ قدرى شدﻳد است کﻪ سﻮختﻦ و وارد شدن آسﻴبﻫاى سطحﻰ‬ ‫بﻪ بدن براى ﻣرﻳض قابﻞ تشخﻴص ﻧﻴست‪.‬‬

‫اﻋﻀاي حسﻲ‬ ‫اعضاى حسﻰ‪ ،‬داراى آخذهﻫاى حسﻲ ﻣﻰ باشﻨد کﻪ ﻣحرکﻫا را شﻨاساﻳﻲ ﻧﻤﻮده و اثر آنﻫا را بﻪ‬ ‫پﻴام عصبﻲ تبدﻳﻞ و ذرﻳعﺔ رشتﻪﻫاى عصبﻰ بﻪ سﻴستﻢ اعصاب ﻣرکزي ﻣﻨتقﻞ ﻣﻰکﻨﻨد تا کﻪ در‬ ‫آﻧجا تشخﻴص و تعبﻴر ﮔردﻧد‪ .‬بﻴشتر آخذهﻫا در اعضاى حسﻲ؛ ﻣاﻧﻨد‪ :‬جﻠد‪ ،‬چشﻢ‪ ،‬بﻴﻨﻲ‪ ،‬ﮔﻮش و‬ ‫زبان ﻣتﻤرکز شده اﻧد‪ .‬جدول زﻳر اﻧﻮاع آخذهﻫاي حسﻲ را در بدن اﻧسان ﻧشان ﻣﻰدﻫد‪.‬‬ ‫ﻧﻮع آخذه‬

‫ﻣحرك‬

‫ﻣحﻞ ﻋﻀﻮ حسﻲ‬

‫حرارت‬

‫تغﻴﻴرحرارت ﻣحﻴطﻰ ﻳا داخﻞ بدن‬

‫جﻠد‬

‫درد‬

‫آسﻴب و صدﻣﻪ بﻪ اﻧساج‬

‫بﻴشتر اﻧساج و اعضاي بدن‬

‫ﻣﻴخاﻧﻴکﻲ‬

‫حرکت‪ ،‬فشار و اﻫتزاز‬

‫جﻠد و ﮔﻮش‬

‫ﻧﻮرى‬

‫ﻧﻮر‬

‫چشﻢ‬

‫کﻴﻤﻴاوي‬

‫ﻣﻮاد کﻴﻤﻴاوي‬

‫زبان و بﻴﻨﻲ‬

‫‪66‬‬

‫حس ﻻﻣسﻪ (جﻠد)‬ ‫آخذهﻫاى درد‪ ،‬حرارت‪ ،‬برودت و آخذهﻫاى ﻣﻴخاﻧﻴکﻲ (حســاس بﻪ ﻟﻤس وفشــار) در جﻠد‬ ‫بــدن ﻣا ﻣﻮجﻮد ﻣﻰباشــﻨد‪ .‬اﻳﻦ آخذه ﻫا دﻧدراﻳتﻫاى ﻣخصﻮصــﻰ از ﻳک ﻳا چﻨدﻳﻦ ﻧﻴﻮرون‬ ‫ﻫســتﻨد کﻪ اثر ﻣحرک (اﻧﮕﻴزه) را بﻪ پﻴام عصبــﻲ تبدﻳﻞ ﻣﻲ کﻨﻨد؛ اﮔرﻣحرک ﻫاي ﻣختﻠف‬ ‫چﻨان شدﻳد باشﻨد کﻪ احتﻤال صدﻣﻪ بﻪ اﻧساج را اﻳجاد ﻧﻤاﻳﻨد‪ ،‬ﻣاﻧﻨد ﮔرﻣﻲ ﻳا سردي شدﻳد‬ ‫و فشار ﻳا ضربﻪ‪ ،‬آخذه ﻫاي درد را ﻧﻴز تحرﻳک ﻣﻰﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫احســاس درد بســﻴار ﻣﻬﻢ اســت؛ زﻳرا ﻣا را از خطر‪ ،‬جراحت ﻳا ﻣرﻳضﻲ آﮔاه ﻣﻲ ســازد‪ .‬در‬ ‫عضﻼت اســکﻠﻴتﻲ آخذه ﻫاي ﻣﻴخاﻧﻴکﻲ قرار دارﻧد و وضعﻴت عضﻠﻪﻫا قســﻤت ﻫاي ﻣختﻠف‬ ‫بدن را بﻪ دستﮕاه عصبﻲ ﻣرکزي‪ ،‬اطﻼع ﻣﻲ دﻫﻨد‪.‬‬

‫ﻣﻮ‬ ‫آخذه فشار‬

‫آخذه سردى‬

‫آخذه درد‬

‫آخذه ﻟﻤس‬

‫آخذه ﮔرﻣﻰ‬

‫شکﻞ (‪ )6-8‬ساختﻤان جﻠد بدن‬

‫پﻴﻮﻧد جﻠد‪ :‬اﻣروز در سﻮختﻪﮔﻰﻫاى شدﻳد ﻣخصﻮصاً سﻮختﻪﮔﻰ صﻮرت‪ ،‬بﻪ آساﻧﻰ از جﻠد‬ ‫ﻣرﻳض براى پﻴﻮﻧد اســتفاده ﻣﻰ کﻨﻨد؛ ﻣثال‪ :‬از پﻮســت بازوى وى برداشتﻪ بﻪ صﻮرتش پﻴﻮﻧد‬ ‫ﻣﻰ کﻨﻨد‪ .‬ﻣﻮى رگ ﻫاى جاى پﻴﻮﻧد و قطعﺔ پﻴﻮﻧد شده؛ بﻪ زودى با ﻳکدﻳﮕر ارتباط پﻴدا کرده‪ ،‬جرﻳان‬ ‫‪67‬‬

‫خﻮن آنﻫا با رگ ﻫاى بزرگ در ارتباط ﻣﻰشﻮﻧد‪ .‬ساحﺔ برداشتﻪ شده‪ ،‬بﻪ زودى ترﻣﻴﻢ ﻣﻰ شﻮد‪.‬‬

‫حس باصره (چشﻢ)‬ ‫ﻣا با چشﻢﻫا ﻣﻲتﻮاﻧﻴﻢ رﻧگﻫا را ببﻴﻨﻴﻢ‪ ،‬فاصﻠﻪﻫا را تشخﻴص بدﻫﻴﻢ و جزئﻴات اشﻴا و حرکات ظرﻳف را‬ ‫فرق کﻨﻴﻢ‪.‬کره چشــﻢ سﻪ جدار (پرده) دارد کﻪ از خارج بﻪ داخﻞ بﻪ ترتﻴب صﻠبﻴﻪ‪ ،‬ﻣشﻴﻤﻴﻪ و شبکﻴﻪ ﻧام‬ ‫دارﻧد‪.‬‬ ‫پردة صﻠبﻴﻪ‪ :‬پردة صﻠبﻴﻪ کﻪ کرة چشﻢ را ﻣﻲپﻮشاﻧد‪ ،‬داراى رﻧگ سفﻴد است‪ .‬برآﻣده ﮔﻰ شفاف پﻴشروى آن‬ ‫بﻪﻧام قرﻧﻴﻪ ﻳاد ﻣﻰشﻮد‪ ،‬کﻪ ﻧﻮر بﻪ آساﻧﻰ از آن ﻣﻰﮔذرد‪.‬‬ ‫پردة ﻣشـﻴﻤﻴﻪ‪ :‬پردة وسطﻰ چشــﻢ بﻮده کﻪ تحت پردة صﻠبﻴﻪ واقع است‪ ،‬قسﻤت پﻴشروى اﻳﻦ پرده کﻪ داراى‬ ‫حجرات رﻧﮕﻰ ﻣﻰباشد‪ ،‬رﻧگ چشﻢ را تعﻴﻴﻦ ﻣﻰکﻨد و بﻪﻧام عﻨبﻴﻪ ﻳاد ﻣﻰﮔردد‪.‬‬ ‫ســﻮراخ قسﻤت ﻣرکزى عﻨبﻴﻪ‪ ،‬ﻣردﻣک چشﻢ (‪ )Pupil‬ﻧاﻣﻴده ﻣﻲشﻮد کﻪ در عقب آن عدسﻴﻪ ﻣحدب‬ ‫(‪ )Lens‬قرار دارد‪ .‬عضﻠﻪ ﻣشﻴﻤﻴﻪ سبب کﻮچک و بزرگ شدن سﻮراخ ﻣردﻣک چشﻢ ﻣﻰﮔردد‪.‬‬ ‫پردة شـبﻜﻴﻪ‪ :‬اﻳﻦ ﻳک پردة داخﻠﻰ و حســاس چشﻢ اســت‪ .‬ﻧﻮر از ﻣردﻣک عبﻮر و بﻪ عدسﻴﻪ‪ ،‬برخﻮرد‬ ‫ﻣﻰ کﻨد‪ .‬عدســﻴﻪ تصﻮﻳر را روى پردة ﻧازک شــبکﻴﻪ کﻪ داخﻠﻰ ترﻳﻦ پرده چشــﻢ است بﻪ شکﻞ سرچپﻪ‬ ‫تشــکﻴﻞ ﻣﻰدﻫد‪ .‬اﻳﻦ تصﻮﻳر بﻪ وســﻴﻠﺔ عصب بﻴﻨاﻳﻰ بﻪ ﻣغز فرســتاده ﻣﻰشــﻮد‪ .‬ﻣغز اﻳﻦ تصﻮﻳر را بﻪ‬ ‫شــکﻞ واقعﻰ وراست تفســﻴر ﻣﻰ ﻧﻤاﻳد‪ .‬شبکﻴﻪ‪ ،‬دو ﻧﻮع حجرات ﻣخروطﻰ و استﻮاﻧﻪﻳﻰ دارد کﻪ حجرات‬ ‫استﻮاﻧﻪ ﻳﻰ در ﻧﻮر ضعﻴف و حجرات ﻣخروطﻰ در ﻧﻮر قﻮى بﻴشتر تحرﻳک ﻣﻰ شﻮﻧد‪ .‬شکﻞ (‪)6-11‬حجرات‬ ‫ﻣشﻴﻤﻴﻪ‬

‫صﻠبﻴﻪ‬

‫شبکﻴﻪ‬

‫عﻨبﻴﻪ‬ ‫ﻟکﺔ زرد‬ ‫ﻧقطﺔ کﻮر‬

‫ﻣردﻣک‬ ‫زﻻﻟﻴﻪ‬

‫عصب بﻴﻨاﻳﻰ‬ ‫زجاجﻴﻪ‬

‫قرﻧﻴﻪ‬

‫شکﻞ(‪ )6-10‬ساختﻤان چشﻢ‬

‫‪68‬‬

‫ﻣخروطﻰ‪ ،‬بﻪ ﻣا تﻮاﻧاﻳﻰ دﻳدن رﻧگ و جزئﻴات ظرﻳف اشــﻴا را ﻧﻴز‪ ،‬ﻣﻰ دﻫﻨد‪ .‬فضاى پشــت عدسﻴﻪ را ﻣادة‬ ‫شــفاف زجاجﻴﻪ پر کرده اســت‪ .‬فضاى جﻠﻮ عدسﻴﻪ را ﻣاﻳع شفافﻰ‪ ،‬بﻪ ﻧام زﻻﻟﻴﻪ پر ﻧﻤﻮده‪ ،‬کﻪ از ﻣﻮى رگﻫا‬ ‫ترشح ﻣﻰشﻮد‪ .‬در جاﻳﻰ کﻪ عصب بﻴﻨاﻳﻰ بﻪ شبکﻴﻪ وصﻞ ﻣﻰشﻮد ﻧقطﺔ کﻮر وجﻮد دارد‪ .‬ﻫرﮔاه تصﻮﻳر بﻪ آن‬ ‫ﻧقطﻪ اصابت ﻧﻤاﻳد‪ ،‬قابﻞ دﻳد ﻧﻤﻰباشــد؛ زﻳرا آخذهﻫاى ﻧﻮرى (حجرات ﻣخروطﻰ و اســتﻮاﻧﻪﻳﻰ) در آن ﻧقطﻪ‬ ‫وجﻮد ﻧدارﻧد‪.‬‬ ‫حجرة استﻮاﻧﻪ اى‬

‫جسﻢ حجروى‬ ‫شکﻞ (‪ )6-11‬حجرات‬ ‫استﻮاﻧﻪ اى و ﻣخروطﻰ‬ ‫حجرة ﻣخروطﻰ‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫ساﻣان وﻣﻮاد ﻣﻮرد ﺿرورت‪ :‬چشﻢ ﮔاو و بکس تسﻠﻴخ‪.‬‬ ‫ﻃرزاﻟﻌﻤﻞ‪ :‬بخشﻫاى خارجﻰ چشــﻢ را بررسﻰ و کﻮشــش ﻧﻤاﻳﻴد‪ ،‬عضﻼت روى کرة چشﻢ را پس از جدا کردن‬ ‫چربﻰﻫــا ببﻴﻨﻴد ﻫﻤچﻨﻴﻦ صﻠبﻴﻪ‪ ،‬قرﻧﻴﻪ و عصب بﻴﻨاﻳﻰ را ﻣشــاﻫده کﻨﻴد‪ .‬با کارد تســﻠﻴخ کﻤﻰ عقب تر از ﻣحﻞ‬ ‫اتصــال صﻠبﻴــﻪ بﻪ قرﻧﻴﻪ را بﻪ آﻫســتﻪﮔﻰ ســﻮراخ کﻨﻴد‪ .‬ﻣاﻳعﻰ کﻪ در اﻳﻦ حاﻟت خارج ﻣﻰشــﻮد زﻻﻟﻴﻪ اســت‪.‬‬ ‫دورادورکرة چشــﻢ را ببرﻳد‪ ،‬عدســﻴﻪ با ﻣاﻳع زجاجﻴﻪ کﻪ حاﻟت جﻠﻰ دارد‪ ،‬خارج ﻣﻰ شــﻮد‪ .‬داخﻞ کرة چشــﻢ را‬ ‫ﻣشاﻫده کﻨﻴد‪ .‬زجاجﻴﻪ را با زﻻﻟﻴﻪ ﻣقاﻳسﻪ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬

‫ﻣﻌﻠﻮﻣات اﺿاﻓﻲ‬ ‫ابﻦ ﻫﻴثﻢ کﻪ اروپاﻳﻴان او را اﻟحازن ﻣﻰ ﻧاﻣﻨد‪ .‬داﻧشــﻤﻨد ﻣســﻠﻤان قرن چﻬارم ﻫجرى در‬ ‫کتابــش (اﻟﻤﻨاظر) اوﻟﻴﻦ بار بخش ﻫاى چشــﻢ را صﻠبﻴﻪ‪ ،‬زجاجﻴﻪ و شــبکﻴﻪ‪ ...‬ﻧام ﮔذارى‬ ‫ﻧﻤﻮد و چﮕﻮﻧﻪﮔﻰ دﻳدن اشــﻴا را تﻮضﻴح داد و ثابت ﻧﻤﻮدکﻪ ﻧﻮر‪ ،‬پس از تابﻴدن بر اشﻴا و‬ ‫اجسام اﻧعکاس ﻧﻤﻮده و وارد عدسﻴﺔ چشﻢ ﻣﻰشﻮد‪ ،‬عدسﻴﻪ‪ ،‬تصﻮﻳر را روى پردة شبکﻴﻪ‬ ‫ﻣﻰاﻧدازد‪ .‬پردة شــبکﻴﻪ از راه عصب بﻴﻨاﻳﻰ باﻣغز ارتباط دارد‪ .‬بعدﻫا ابﻦ ســﻴﻨا‪ ،‬ابﻮرﻳحان‬ ‫بﻴروﻧــﻰ و دﻳﮕران ﻧظر او را تاﻳﻴد ﻧﻤﻮدﻧد‪ .‬ترجﻤــﺔ اﻟﻤﻨاظر تا اواﻳﻞ قرن ﻫفدﻫﻢ ﻫجرى‬ ‫‪69‬‬

‫قﻤــرى‪ ،‬ﻳکﻰ از کتابﻫاى درســﻰ پﻮﻫﻨتﻮنﻫاى اروپا بﻮد‪ .‬قبﻞ از آن داﻧشــﻤﻨدان برطبق‬ ‫ﻧظرﻳﺔ اقﻠﻴدس‪ ،‬تصﻮر ﻣﻰ ﻧﻤﻮدﻧد کﻪ ﻧﻮر از چشﻢ بﻴﻨﻨده‪ ،‬بﻪ اشﻴا ﻣﻰتابد و باعث دﻳدن آن ﻫا‬ ‫ﻣﻰ شﻮد‪.‬‬ ‫اختﻼلﻫاى چشـﻢ‪ :‬با افزاﻳش ســﻦ ﻣﻤکﻦ است‪ ،‬عدسﻴﺔ چشــﻢ ﻫا ﻣکدر شده و بﻪ تدرﻳج‬ ‫بﻴﻨاﻳــﻰ کاﻫش ﻳابد‪ .‬بﻪ اﻳﻦ ﻣرﻳضﻰ‪ ،‬آب ﻣروارﻳد (‪ )Cataract‬ﻣﻰ ﮔﻮﻳﻨد کﻪ با عﻤﻞ جراحﻰ‬ ‫عدسﻴﻪ را خارج و در عﻮض آن عدسﻴﺔ ﻣصﻨﻮعﻰ را ﻧصب ﻣﻰ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫اﮔر قطر کرة چشــﻢ بﻴش از اﻧدازه بزرگ شــﻮد‪ ،‬تصﻮﻳر اشﻴاى دور‪ ،‬درجﻠﻮ شبکﻴﻪ تشکﻴﻞ ﻣﻰشﻮد‪،‬‬ ‫در ﻧتﻴجﻪ شــخص ﻧﻤﻰتﻮاﻧد اشﻴاى دور را واضح ببﻴﻨد و بﻪ ﻧزدﻳک بﻴﻨﻰ ﻣبتﻼ است کﻪ ضرورت بﻪ‬ ‫عﻴﻨکﻫاى با عدسﻴﺔ ﻣقعر دارد‪.‬‬ ‫در حاﻟتﻰ کﻪ کرة چشــﻢ بﻴش از حد کﻮچک باشــد‪ ،‬تصﻮﻳر اشــﻴاى ﻧزدﻳک در پشت شبکﻴﻪ‬ ‫تشــکﻴﻞ ﻣﻰ شﻮد کﻪ شــخص ﻧﻤﻰتﻮاﻧد‪ ،‬اشــﻴاى ﻧزدﻳک را واضح ببﻴﻨد و بﻪ دور بﻴﻨﻰ ﻣبتﻼ‬ ‫است و ضرورت بﻪ عﻴﻨک ﻫاى با عدسﻴﺔ ﻣحدب دارد‪.‬‬ ‫ﻣحﻞ تشکﻴﻞ تصﻮﻳر‬

‫عدسﻴﻪ ﻣقعر‬

‫ﻣحﻞ تشکﻴﻞ تصﻮﻳر‬

‫اﻟف‬

‫کره چشﻢ طبﻴعﻰ‬

‫ﻣحﻞ تشکﻴﻞ تصﻮﻳر‬

‫ﻣحﻞ تشکﻴﻞ تصﻮﻳر‬

‫عدسﻴﻪ ﻣحدب‬

‫ب‬

‫کره چشﻢ طبﻴعﻰ‬

‫حس ساﻣﻌﻪ (ﮔﻮش)‬

‫شکﻞ(‪ )6-12‬اﻟف) ﻧزدﻳک بﻴﻨﻰ ب)‬ ‫دور بﻴﻨﻰ چشﻢ و رفع آنﻫا با عﻴﻨک‬

‫ﮔﻮش‪ ،‬اﻣﻮاج صﻮتﻰ را بﻪ پﻴامﻫاى عصبﻰ تبدﻳﻞ و بﻪ ﻣرکز شﻨﻮاﻳﻰ در ﻣغز ارسال ﻣﻰ دارد‪ .‬عﻼوه‬ ‫بر آن‪ ،‬بخش ﻫاﻳﻰ از ﮔﻮش در حفظ تعادل بدن ﻧقش دارﻧد‪.‬ﮔﻮش از سﻪ قسﻤت خارجﻰ‪ ،‬وسطﻰ‬ ‫و داخﻠﻰ ساختﻪ شده است‪.‬‬ ‫‪70‬‬

‫ﮔﻮش خارجﻰ‪ :‬ﮔﻮش خارجﻰ‪ ،‬شــاﻣﻞ پکﺔ ﮔﻮش و ﻣجراى آن است کﻪ اﻣﻮاج صﻮتﻰ را اخذ‬ ‫و بﻪ ﮔﻮش وســطﻰ ﻣﻨتقﻞ ﻣﻰ ســازد‪ .‬داخﻞ ﻣجراى ﮔﻮش ﻣﻮﻫاى ظرﻳفﻰ وجﻮد دارد کﻪ ﻫﻮا‬ ‫را تصفﻴﻪ ﻣﻰ کﻨد؛ ﻫﻤچﻨﻴﻦ غدهﻫاى داخﻞ ﻣجرا‪ ،‬ﻣادة ﻣﻮم ﻣاﻧﻨدى ترشــح ﻣﻰ کﻨﻨد کﻪ از‬ ‫ورود ﻣﻮاد خارجﻰ بﻪ ﮔﻮش‪ ،‬جﻠﻮﮔﻴرى ﻣﻰﻧﻤاﻳد‪ .‬پردة صﻤاخ (طبﻞ ﮔﻮش)‪ ،‬ﮔﻮش خارجﻰ را‬ ‫از ﮔﻮش وســطﻰ جدا ﻣﻰ ســازد‪ .‬اﻣﻮاج صﻮتﻰ بﻪ پردة صﻤاخ‪ ،‬اصابت ﻣﻰ کﻨد وآن را بﻪ اﻫتزاز‬ ‫در ﻣﻰ آورد‪ .‬و اﻣﻮاج صﻮتﻰ بﻪ ﮔﻮش وسطﻰ اﻧتقال ﻣﻰ ﻳابد‪.‬‬ ‫ﮔـﻮش وسـﻄﻰ‪ :‬در عقــب پــردة صﻤــاخ‪ ،‬ﮔﻮش وســطﻰ قــرار دارد کﻪ ســﻪ اســتخﻮان‬ ‫کﻮچــک بﻪﻧــام چکش‪ ،‬ســﻨدان و رکاب درآن وجﻮد دارﻧد‪ .‬اﻳﻦ اســتخﻮان ﻫا تقﻮﻳت کﻨﻨدة‬ ‫اﻣــﻮاج صﻮتــﻰ ﻫســتﻨد و اﻣــﻮاج را بﻪ ﮔــﻮش داخﻠﻰ ﻣﻨتقــﻞ ﻣﻰ کﻨﻨد‪ .‬تﻴﻮب ﻳﻮستاشــﻴﻦ‬ ‫(‪ ،)Eustachian tube‬ﮔﻮش وســطﻰ را بﻪ حﻠقﻮم ارتباط ﻣﻰدﻫد تا فشار ﻫﻮاى دو طرف‬ ‫پردة صﻤاخ ﻳکسان شﻮد‪.‬‬

‫سﻨدان‬

‫ﻣجراﻫاى ﻧﻴﻢ داﻳروى‬ ‫عصب تعادﻟﻰ‬

‫چکش‬ ‫عصب شﻨﻮاﻳﻰ‬ ‫پکﻪ ﮔﻮش‬

‫حﻠزون‬

‫تﻴﻮب ﻳﻮستاشﻴﻦ‬ ‫رکاب‬ ‫شــکﻞ ( ‪)6 -1 3‬‬ ‫ساختﻤان ﮔﻮش‬

‫‪71‬‬

‫پردة صﻤاخ‬

‫ﮔﻮش داخﻠﻰ‪ :‬ﮔﻮش داخﻠﻰ‪ ،‬شــاﻣﻞ دوبخش (حﻠزوﻧﻰ و ﻣجراﻫاى ﻧﻴﻢ داﻳروى) اســت‪ .‬در‬ ‫داخﻞ کاﻧال حﻠزون ﮔﻮش ﻧﻮعﻰ آخذه ﻫاى ﻣﻴخاﻧﻴکﻰ بﻪ ﻧام حجرات ﻣژک دار وجﻮد دارد کﻪ‬ ‫اطراف آن را ﻣاﻳع پرکرده است‪ .‬اﻳﻦ ﻣاﻳع با حرکت استخﻮان ﻫاى ﮔﻮش وسطﻰ بﻪ اﻫتزاز در‬ ‫ﻣﻰ آﻳد‪ .‬اﻫتزاز ﻣاﻳع باعث تحرﻳک حجرات ﻣژکدار ﻣﻰ شــﻮد‪ .‬اﻳﻦ تحرﻳک بﻪصﻮرت پﻴامﻫاى‬ ‫عصبﻰ از طرﻳق عصب شﻨﻮاﻳﻰ‪ ،‬بﻪ ﻣغز ﻣﻰ رسد‪.‬‬ ‫عﻼوه بر شــﻨﻴدن‪ ،‬ﮔﻮش در حفظ تعادل بدن ﻧﻴز‪ ،‬اﻫﻤﻴت دارد‪ .‬در ﮔﻮش داخﻠﻰ سﻪ ﻣجراى‬ ‫ﻧﻴــﻢ داﻳروى وجﻮد دارد کﻪ بر ﻳکدﻳﮕر عﻤﻮد اﻧد‪ .‬آخذه ﻫاى ﻣﻴخاﻧﻴکﻰ داخﻞ آن‪ ،‬از اثر تغﻴﻴر‬ ‫ﻣﻮقعﻴت ســر تحرﻳک ﻣﻰ شﻮﻧد‪ .‬وقتﻰ شــخص جا بﻪ جا ﻣﻰشﻮد‪ ،‬ﻣاﻳع داخﻞ اﻳﻦ ﻣجراﻫا بﻪ‬ ‫حرکــت در ﻣﻰ آﻳــد و ﻣژه ﻫاى اﻳﻦ حجرات خــﻢ و پﻴامﻫاى عصبﻰ تﻮﻟﻴد و بﻪ ﻣغز ارســال‬ ‫ﻣﻰ شﻮد‪ .‬بﻨابراﻳﻦ‪ ،‬ﻣغز ﻣﻰ تﻮاﻧد جﻬت ﻣﻮقعﻴت بدن را تعﻴﻴﻦ ﻧﻤاﻳد‪.‬‬ ‫اختﻼلﻫاى ﮔﻮش‪ :‬ﻣﻮقعﻰ کﻪ پردة صﻤاخ‪ ،‬در ﻣعرض صداى شدﻳد و ﻧاﮔﻬاﻧﻰ‪ ،‬ﻣثﻞ صداى‬ ‫اﻧفجار ﻳا ضربﺔ شــدﻳد قرار ﻣﻰ ﮔﻴرد‪ ،‬اختﻼل شــﻨﻮاﻳﻰ بﻪ وجﻮد ﻣﻰآﻳد‪ ،‬ﻫﻤچﻨﻴﻦ ترشحات‬ ‫ﻣﻮم ﻣاﻧﻨد ﻣجراى ﮔﻮش‪ ،‬ﻣﻤکﻦ است خشک و ﻣحکﻢ شده‪ ،‬روى پردة صﻤاخ را بپﻮشاﻧﻨد‪،‬کﻪ‬ ‫باعث اختﻼل شــﻨﻮاﻳﻰ ﻣﻰ شﻮد‪ .‬اختﻼل دﻳﮕرى‪ ،‬ﻧاشــﻰ از عصب حسﻰ است‪ ،‬دراﻳﻦ حاﻟت‪،‬‬ ‫با وجﻮد ﻧبﻮدن اﻣﻮاج صﻮتﻰ‪ ،‬صداى زﻧگ ﻣتداوم در ﮔﻮش شــﻨﻴده ﻣﻰ شــﻮد‪ .‬عﻠت اصﻠﻰ اﻳﻦ‬ ‫اختﻼل تاکﻨﻮن ﻣعﻠﻮم ﻧﻴســت‪ .‬ﻣﻴکروبﻰ شدن ﮔﻮش درکﻮدکان‪ ،‬طﻮر ﻣزﻣﻦ ﻣﻤکﻦ است‪ ،‬بﻪ‬ ‫شــﻨﻴدن کﻠﻤات ﻟطﻤﻪ بزﻧد و اﮔر در چﻨد سال اول زﻧده ﮔﻰ رفع ﻧشﻮد‪ ،‬ﻣﻤکﻦ است اختﻼل‬ ‫کﻼﻣﻰ در سراسر زﻧده ﮔﻰ دوام ﻧﻤاﻳد‪.‬‬ ‫بﻪ ﻣﻨظﻮر تقﻮﻳت صدا براى افرادى کﻪ در شــﻨﻴدن ﻣشــکﻞ دارﻧد از آﻟﺔ شــﻨﻮاﻳﻰ اســتفاده‬ ‫ﻣﻰ شﻮد‪.‬‬

‫حس ذاﻳﻘﻪ (زبان)‬ ‫ﻫزاران جﻮاﻧﺔ ذاﻳقﻪ (‪ )Taste buds‬در سطح زبان تﻤرکز ﻳافتﻪ است‪ .‬ﻫر جﻮاﻧﻪ داراى پﻨجاه‬ ‫تا صد ﻧﻴﻮرون حســﻰ ﻣﻰباشــد کﻪ ﻣﻮاد کﻴﻤﻴاوى در ﻣاﻳع جﻮاﻧﻪﻫا حﻞ ﮔردﻳده و چﻬار ﻣزة‬ ‫اصﻠﻰ؛ ﻳعﻨﻰ شﻴرﻳﻨﻰ‪ ،‬شﻮرى‪ ،‬تﻠخﻰ و ترشﻰ را تشخﻴص ﻣﻰ دﻫﻨد‪.‬‬

‫‪72‬‬

‫ﻣﻨفذ چشاﻳﻰ‬ ‫حجرة چشاﻳﻰ‬ ‫حجرة ﻧﮕﻬبان‬ ‫سطح زبان‬

‫تﻠخﻰ‬

‫رشتﻪ ﻫاى عصبﻰ‬

‫ترشﻰ‬ ‫شﻮرى‬

‫شکﻞ(‪ )6-14‬ساختﻤان زبان‬

‫جﻮاﻧﺔ چشاﻳﻰ‬ ‫شﻴرﻳﻨﻰ‬

‫ﻧﻮک زبان ﻣزة شــﻴرﻳﻨﻰ‪ ،‬کﻨاره ﻫاى آن شــﻮرى و ترشﻰ و قســﻤت اخﻴر آن تﻠخﻰ را حس‬ ‫ﻣــﻰ ﻧﻤاﻳد‪ .‬با حﻞ شــدن ﻣاﻟﻴکﻮل ﻫاى غذا در ﻟعاب دﻫﻦ‪ ،‬اﻳــﻦ ﻣاﻟﻴکﻮل ﻫا حجرات آخذه ﻫا‬ ‫را تحرﻳــک کــرده‪ ،‬کﻪ در ﻧتﻴجﻪ‪ ،‬آنﻫا پﻴامﻫــاى عصبﻰ را تﻮﻟﻴد‪ ،‬و بﻪ ﻣغــز در ﻣرکز ذاﻳقﻪ‬ ‫ﻣﻰ فرستﻨد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت (تﻌﻴﻴﻦ ﻣﻨاﻃﻖ ذاﻳﻘﻪ زبان)‬ ‫ساﻣان و ﻣﻮاد ﻣﻮرد ﺿرورت‪ :‬ﻣﻴﻠﺔ شﻴشﻪﻳﻰ‪ ،‬سرکﻪ‪ ،‬آب پاک‪ ،‬ﻧﻤک طعام‪ ،‬شکر‪ ،‬آسپرﻳﻦ‪ ،‬بﻴکر کﻮچک ‪ 4‬عدد‪،‬‬ ‫قﻠﻢ و کاغذ‪.‬‬ ‫ﻃرز اﻟﻌﻤﻞ‪ :‬ﻳک قسﻤت سرکﻪ و دو برابر آن آب را در بﻴکر پاک اﻧداختﻪ‪ ،‬بعد از شﻮر دادن‪ ،‬ذرﻳعﺔ ﻣﻴﻠﻪ بﻪ ﻣﻨاطق‬ ‫ﻣختﻠف ﻧﻮک‪،‬کﻨارهﻫا‪ ،‬ﻣرکز و قســﻤت اخﻴر زبان ﻳکﻰ از دوســتان تان کﻪ چشــﻢ آن بستﻪ شده باشد‪ ،‬بﻪ ترتﻴب‬ ‫بچکاﻧﻴد‪ .‬دوستتان ﻫر قطره را کﻪ احساس ﻣﻰ کﻨد‪ ،‬بﮕﻮﻳﻴد کﻪ روى کاغذ بﻨﻮﻳسد‪ .‬ﻣحﻠﻮل ﻧﻤک طعام تﻬﻴﻪ ﻧﻤﻮده‬ ‫بﻪ ﻫﻤﻴﻦ ترتﻴب عﻤﻞ کﻨﻴد و با حﻞ کردن آســپرﻳﻦ در آب‪ ،‬ﻣحﻠﻮل رقﻴق کﻪ ﻣزة تﻠخ دارد تﻬﻴﻪ کﻨﻴد و ﻣحﻠﻮل‬ ‫شــکر کﻪ ﻣزة شــﻴرﻳﻦ دارد تﻬﻴﻪ و ﻣثﻞ قبﻞ عﻤﻞ ﻧﻤاﻳﻴد‪ .‬ﻧتاﻳج حاصﻠﻪ را ﻳادداشت ﻧﻤاﻳﻴد‪ .‬تﻮجﻪ کﻨﻴد پس از ﻫر‬ ‫آزﻣاﻳش ﻣﻴﻠﻪ را پاک بشﻮﻳﻴد‪.‬‬

‫‪73‬‬

‫حس شاﻣﻪ (بﻴﻨﻰ)‬ ‫آخذه ﻫاى کﻴﻤﻴاوى کﻪ بﻮﻫا را تشخﻴص ﻣﻰ دﻫﻨد‪ ،‬در سقف حفرة بﻴﻨﻰ قرار دارﻧد‪ .‬ترکﻴبﻫاى‬ ‫کﻴﻤﻴاوى ﻣﻮجﻮد در ﻫﻮا‪ ،‬آخذه ﻫاى شــاﻣﻪ را تحرﻳک ﻣﻰ کﻨﻨد‪ .‬اﻳﻦ حجرات پس از تحرﻳک‬ ‫شــدن‪ ،‬پﻴامﻫاى عصبﻰ را تﻮﻟﻴد‪ ،‬و بﻪ ﻣرکز شــاﻣﻪ در ﻣغز ارســال ﻣﻰ ﻧﻤاﻳﻨد‪ .‬حس شاﻣﻪ بر‬ ‫درک ﻣزة غذا تاثﻴر دارد؛ ﻣثال‪ :‬وقتﻰ رﻳزش و زکام باشــﻴﻢ‪ ،‬بﻪ ﻧظر ﻣﻰ آﻳد کﻪ غذا اغﻠباً ﻣزه‬ ‫ﻧدارد‪.‬‬

‫بخش بﻮﻳاﻳﻰ ﻣغز‬

‫حجرات آخذه‬

‫شکﻞ(‪ )6-15‬آخذه ﻫاى کﻴﻤﻴاوى بﻴﻨﻰ‬

‫‪74‬‬

‫خﻼصﺔ ﻓصﻞ ششﻢ‬ ‫ﻧﻴﻮرون ﻫا‪ ،‬واحدﻫاى ساختﻤاﻧﻰ و وظﻴفﻮى سﻴستﻢ عصبﻰ ﻫستﻨد کﻪ ﻧظر بﻪ وظاﻳف شان‬ ‫سﻪ ﻧﻮع اﻧد‪ :‬حسﻰ‪ ،‬حرکﻰ و ارتباطﻰ‪.‬‬ ‫از جسﻢ حجروى ﻧﻴﻮرون‪ ،‬دو ﻧﻮع رشتﻪ‪ :‬ﻳکﻰ اکسﻮن و دﻳﮕرى دﻧدراﻳت ﻣﻨشأ ﻣﻰﮔﻴرد‪.‬‬ ‫سﻴســتﻢ عصبﻰ اﻧسان از دو بخش اصﻠﻰ ﻳکﻰ اعصاب ﻣرکزى و دﻳﮕرى ﻣحﻴطﻰ تشکﻴﻞ‬ ‫شده است‪.‬‬ ‫ﻣحﻠﻰ را کﻪ ﻳک ﻧﻴﻮرون بﻪ ﻧﻴﻮرون دﻳﮕر ارتباط ﻣﻰ ﮔﻴرد‪ ،‬سﻴﻨاپس ﻣﻰ ﮔﻮﻳﻨد‪.‬‬ ‫سﻴستﻢ اعصاب ﻣرکزى از ﻣغز و ﻧخاع شﻮکﻰ تشکﻴﻞ شده است‪.‬‬ ‫ﻣغز شاﻣﻞ دﻣاغ اکبر‪ ،‬دﻣاغ اصغر و ساقﺔ ﻣغزى ﻣﻰ باشد‪.‬‬ ‫ﻧخاع شﻮکﻰ‪ ،‬ﻣرکز بعضﻰ از عکس اﻟعﻤﻞ ﻫا‪ ،‬ﻣاﻧﻨد‪ :‬عکس اﻟعﻤﻞ پﻰ زﻳر زاﻧﻮ است‪.‬‬ ‫ﻣغز ﻣرکز تحﻠﻴﻞ کﻨﻨدة آﮔاﻫﻰﻫا اســت کﻪ ﻣرکز افکار‪ ،‬عﻮاطف‪ ،‬رفتار‪ ،‬ادراک‪ ،‬احســاس‪،‬‬ ‫قضاوت و حافظﻪ را بﻪ عﻬده دارد‪.‬‬ ‫سﻴســتﻢ اعصاب ﻣحﻴطﻰ شاﻣﻞ دو بخش‪ ،‬حسﻰ و حرکﻰ ﻣﻰباشدکﻪ عبارت از ‪ 31‬جﻮره‬ ‫عصب ﻧخاعﻰ (ﻧخاع شﻮکﻰ) و‪ 12‬جﻮره عصب ﻣغزى است‪.‬‬ ‫اعضاﻳﻰ‪ ،‬ﻣاﻧﻨد‪ :‬چشﻢ‪ ،‬ﮔﻮش‪ ،‬بﻴﻨﻰ‪ ،‬زبان و جﻠد بدن اطﻼعات فراواﻧﻰ را از ﻣحﻴط ﻣاحﻮل‬ ‫بﻪ ﻣا ﻣﻰ دﻫﻨد‪ ،‬طﻮرى کﻪ ﻫرﻳکﻰ از آنﻫا‪ ،‬عﻮاﻣﻞ ﻣحﻴطﻰ را بﻪ پﻴامﻫاى عصبﻰ تبدﻳﻞ و بﻪ‬ ‫ﻣغز ﻣﻰ فرستﻨد‪.‬‬ ‫کرة چشﻢ سﻪ جدار صﻠبﻴﻪ‪ ،‬ﻣشﻴﻤﻴﻪ و شبکﻴﻪ دارد‪.‬‬ ‫در شبکﻴﻪ آخذهﻫاى ﻧﻮرى‪ ،‬حجرات استﻮاﻧﻪﻳﻰ و ﻣخروطﻰ اﻧد‪.‬‬ ‫ﮔــﻮش داخﻠــﻰ‪ ،‬دو بخش ﻳکﻰ حﻠزوﻧﻰ و دﻳﮕرى ﻣجراﻫاى ﻧﻴــﻢ داﻳروى دارد کﻪ اوﻟﻰ در‬ ‫شﻨﻮاﻳﻰ و دوﻣﻰ در تعادل بدن ﻧقش دارﻧد‪.‬‬ ‫ﻧﻴﻮرون حسﻰ ﻣﻮاد کﻴﻤﻴاوى‪ ،‬درجﻮاﻧﻪﻫاى ذاﻳقﺔ زبان قرار دارد‪.‬‬

‫‪75‬‬

‫سؤال ﻫاى ﻓصﻞ ششﻢ‬ ‫جﻮاب درست را اﻧتخاب ﻧﻤاﻳﻴد‪ .‬و در ﻛتابچﻪﻫاى خﻮد بﻨﻮسﻴد‬ ‫‪ -1‬بخشﻰ از ﻧﻴﻮرون کﻪ پﻴام عصبﻰ را درﻳافت ﻣﻰﻧﻤاﻳد‪ ،‬عبارت است از‪:‬‬ ‫اﻟف) اکسﻮن‬ ‫ب ) جسﻢ حجروى‬ ‫ج ) دﻧدراﻳتﻫا‬ ‫د ) ﻣﻴﻠﻴﻦ‬ ‫‪ -25‬صدﻣﻪ بﻪ ‪ .......‬باعث از دست دادن کﻨترول حرکات ﻧﻮرﻣال اعضاى بدن ﻣﻰشﻮد‪.‬‬ ‫اﻟف) دﻣاغ اکبر‬ ‫ب) دﻣاغ اصغر‬ ‫ج ) ساقﺔ ﻣغز‬ ‫د) ﻧخاع شﻮکﻰ‬ ‫‪ -3‬آخذهﻫاى درد‪ ،‬حرارت و ﻣﻴخاﻧﻴکﻰ در ‪ ...........‬بدن ﻣا است‪.‬‬ ‫اﻟف) جﻠد‬ ‫ب) زبان‬ ‫ج) ﮔﻮش‬ ‫د) بﻴﻨﻰ‬ ‫جﻤﻠـﻪﻫاى زﻳر را در ﻛتابچﻪﻫاى خﻮد ﻳادداشـت ﻛرده‪ ،‬جاﻫاى خاﻟﻰ را با ﻛﻠﻤﻪﻫاى‬ ‫ﻣﻨاسب تﻜﻤﻴﻞ ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬ ‫‪ ........................... -4‬درحفظ تعادل بدن اﻫﻤﻴت دارد‪.‬‬ ‫‪ -5‬در ساقﺔ ﻣغز ‪ .........................‬قرار دارد کﻪ ﻣرکز تﻨظﻴﻢ فعاﻟﻴت ﻫاى سﻴستﻢ ﻫضﻤﻰ است‪.‬‬

‫سﻮال ﻫاى تشرﻳحﻰ‬ ‫‪ -6‬فرق رشتﻪﻫاى عصبﻲ ظﻬرى را از رشتﻪﻫاى عصبﻲ بطﻨﻰ بﻴان ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬ ‫‪ -7‬وظاﻳف تﻼﻣﻮس و ﻫاﻳپﻮتﻼﻣﻮس را بﻨﻮﻳسﻴد‪.‬‬ ‫‪ -8‬ﻳک ﻧﻴﻮرون را رسﻢ و ﻧام ﮔذارى ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬

‫‪76‬‬

‫ﻓصﻞ ﻫﻔتﻢ‬ ‫سﻴستﻢ اﻧدوﻛراﻳﻦ‬ ‫(‪)Endocrine System‬‬ ‫در بدن اﻧسان‪ ،‬با در ﻧظر داشت پﻴچﻴده ﮔﻲﻫاى‬ ‫داخﻠــﻰ ﻣﻮجﻮدﻳت ﻫﻤاﻫﻨﮕﻲ و ﻫﻤکاري دقﻴق‬ ‫و بﻪ وقت و زﻣان آن بﻴﻦ سﻴســتﻢ ﻫاي ﻣختﻠف‬ ‫بدن ضروري است‪ .‬ﻫﻤاﻫﻨﮕﻲ بﻴﻦ سﻴستﻢﻫا و‬ ‫اعضاي ﻣختﻠف بدن را سﻴســتﻢ ﻫاي عصبﻲ و‬ ‫اﻧدوکراﻳﻦ تاﻣﻴﻦ ﻣﻲ ﻧﻤاﻳد‪ .‬سﻴستﻢ اﻧدوکراﻳﻦ‬ ‫فعاﻟﻴت ﻫاى بدن را از طرﻳق ﻣﻮاد کﻴﻤﻴاوى کﻪ‬ ‫بﻪﻧام ﻫﻮرﻣﻮن ﻳاد ﻣﻰشﻮد‪ ،‬تﻨظﻴﻢ ﻣﻰﻧﻤاﻳد کﻪ‬ ‫در ﻣقاﻳســﻪ با تﻨظﻴﻢ عصبﻰ سرعت عﻤﻞ آن‪،‬‬ ‫کﻨدتر است‪.‬‬ ‫آﻳــا تا کﻨﻮن فکر کردهاﻳد‪ :‬چــرا ﻫﻨﮕام ترس و‬ ‫ﻫﻴجان ضربان قﻠب شﻤا زﻳاد ﮔردﻳده و رﻧگتان‬ ‫تغﻴﻴر ﻣﻲخﻮرد؟ ﻳا اﻳﻦ کﻪ عﻠت ﻣبتﻼ شدن بﻪ‬ ‫ﻣرض شکر چﻴست؟‬ ‫با ﻣطاﻟعﻪ و تکﻤﻴﻞ اﻳﻦ فصﻞ ﻣﻲ تﻮاﻧﻴد بﻪ چﻨﻴﻦ‬ ‫ســﻮالﻫا‪ ،‬جﻮاب دﻫﻴد و با ﻳک تعداد غدهﻫاى‬ ‫تﻮﻟﻴد کﻨﻨده ﻫﻮرﻣﻮن ﻫا‪ ،‬ﻣثﻞ‪ :‬غده ﻫاي ﻧخاﻣﻴﻪ‬ ‫ﻳا ﻫاﻳپﻮفﻴز‪ ،‬غدهﻫاى جﻨسﻰ‪ ،‬پاﻧکراس‪ ،‬تاﻳراﻳد‪،‬‬ ‫ادرﻳﻨال‪ ،‬آشــﻨا شــده و کﻨتــرول فعاﻟﻴتﻫاى‬ ‫اﻧدوکراﻳﻦ را خﻮاﻫﻴد داﻧست‪.‬‬

‫‪77‬‬

‫ﻏدهﻫاى سﻴستﻢ اﻧدوﻛراﻳﻦ‬ ‫سﻴستﻢ اﻧدوکراﻳﻦ عبارت از ﻣجﻤﻮع ﻳک تعداد زﻳادي غده ﻫاي‬ ‫کﻮچک است کﻪ در قســﻤتﻫاى ﻣختﻠف بدن ﻣﻮقﻴعت دارﻧد‬ ‫و غــدهﻫاى ﻣذکــﻮر‪ ،‬ﻣﻮادي را بﻪ ﻧام ﻫﻮرﻣﻮن ترشــح ﻳا افراز‬ ‫ﻣﻲکﻨﻨد‪.‬‬ ‫ﻫﻮرﻣــﻮن ﻣادة کﻴﻤﻴاوى اســت کﻪ در حجــرات غدهﻫاى‬ ‫اﻧدوکراﻳﻦ تﻮﻟﻴد و بﻪ طﻮر ﻣســتقﻴﻢ داخﻞ خﻮن شــده‪ ،‬در‬ ‫سرتاســر بدن حرکت ﻣﻲ ﻧﻤاﻳد تا بــﻪ حجرة ﻣﻮرد ﻧظر ﻳا‬ ‫حجرة ﻫدف برســد‪ .‬حجراتﻰ کﻪ ﻫﻮرﻣﻮن بــاﻻي آن تاثﻴر‬ ‫ﻣﻲ ﻧﻤاﻳد بﻪ ﻧام حجرات ﻫدف ﻳاد ﻣﻲ شــﻮﻧد و ﻫر حجره فقط‬ ‫بﻪ ﻧــﻮع خاص ﻫﻮرﻣﻮن‪ ،‬عکساﻟعﻤﻞ ﻧشــان ﻣﻲ دﻫد‪ .‬عکساﻟعﻤﻞ‬ ‫حجره‪ ،‬ﻣربﻮط بﻪ آخذه ﻫاي خاص است کﻪ درآن قرار دارد‪ .‬حجراتﻲ‬ ‫کــﻪ فاقد آخذهﻫاى ﻫﻮرﻣﻮن ﻣربﻮط اﻧد‪ ،‬ﻫﻴچ ﮔﻮﻧﻪ عکساﻟعﻤﻞ در‬ ‫ﻣقابﻞ ﻫﻮرﻣﻮن ﻫا ﻧشان ﻧﻤﻲ دﻫﻨد‪.‬‬ ‫غــدهﻫــاى اﻧدوکراﻳﻦ ﻣجــرا ﻳا کاﻧــال ﻣشــخص ﻧدارﻧد و‬ ‫ﻫﻮرﻣﻮن ﻫاﻳﻰ کﻪ از آنﻫا افراز ﻣﻲ شــﻮد‪ ،‬بﻪ طﻮر ﻣســتقﻴﻢ‬ ‫بﻪ جرﻳان خﻮن و ﻳا ﻣاﻳع اطراف حجره ﻣﻲ رﻳزﻧد و تﻮســط‬ ‫جرﻳان خﻮن بﻪ حجرة ﻫدف رســﻴده و در آﻧجا سبب اﻧجام‬ ‫عﻤــﻞ در حجره ﻣﻲ ﮔردﻧــد‪ .‬برعکس غدهﻫــاى اﻧدوکراﻳﻦ‪،‬‬ ‫غدهﻫاى دﻳﮕري بﻪﻧــام غدهﻫاى اﮔزوکراﻳــﻦ (‪)Exocrine‬‬ ‫داراي ﻣجرا ﻳا کاﻧال ﻣشــخص بﻮده‪ ،‬ﻣــﻮاد را از طرﻳق کاﻧالﻫاى‬ ‫ﻣذکــﻮر بﻪ ﻣحﻴط داخﻞ ﻳا بﻴــرون از حجرات بدن اﻧتقال‬ ‫ﻣﻲدﻫﻨــد؛ ﻣثــﻞ‪ :‬غدوات عرقﻴــﻪ‪ ،‬غــدوات ﻟعابﻴﻪ و‬ ‫غدوات ﻫضﻤﻲ‪ .‬بعضﻲ غــدوات ﻣثﻞ غدة پاﻧکراس‬ ‫ﻫﻢ اﻧدوکراﻳﻦ (درون رﻳز) و ﻫﻢ اﮔزوکراﻳﻦ (بﻴرون‬ ‫رﻳز) ﻣﻲ باشــد‪ .‬بخش اﮔزوکراﻳﻦ آن‪ ،‬اﻧزاﻳﻢ ﻫا را بﻪ‬ ‫خاطر ﻫضﻢ ﻣﻮاد غذاﻳﻰ ترشــح ﻣﻲ کﻨد؛ در حاﻟﻲ کﻪ‬ ‫بخــش اﻧدوکراﻳﻦ آن دو ﻧﻮع ﻫﻮرﻣﻮن را کﻪ ســطح ﮔﻠﻮکﻮز را در‬ ‫بدن تﻨظﻴﻢ ﻣﻲ کﻨﻨد؛ ترشح ﻣﻲ ﻧﻤاﻳد‪.‬‬

‫شکﻞ (‪ )7-1‬غدة تاﻳراﻳد‬

‫شکﻞ (‪ )7-2‬ساختﻤان و ﻣﻮقعﻴت‬ ‫غدة ادرﻳﻨال‪.‬‬

‫شکﻞ (‪ )7-3‬ساختﻤان‬ ‫تخﻤدانﻫا در سﻴستﻢ‬ ‫تکثرى جﻨس ﻣؤﻧث‪.‬‬

‫‪78‬‬

‫ﻣﻌﻠﻮﻣات اﺿاﻓﻲ‬ ‫افراز ﻫﻮرﻣﻮنﻫا بﻪ صﻮرت ﻣستقﻞ ﻧبﻮده‪ ،‬تﻮﻟﻴد و رﻫا ساختﻦ آنﻫا در خﻮن بﻪ ﻫﻢ آﻫﻨﮕﻰ‬ ‫سﻴســتﻢ ﻫاى عصبﻰ و ﻫﻮرﻣﻮﻧﻰ وابســتﻪ ﻣﻰباشد و از طرﻳق اﻳﻦ ﻫﻢ آﻫﻨﮕﻰ‪ ،‬ﻧظﻢ خاص‬ ‫در وظاﻳف بدن تأﻣﻴﻦ ﻣﻰ ﮔردد‪ .‬سﻴســتﻢ ﻫاى عصبﻰ و اﻧدوکراﻳﻦ کاﻣ ً‬ ‫ﻼ از ﻫﻤدﻳﮕر ﻣجزا‬ ‫ﻧﻤﻰباشــﻨد؛ زﻳرا اکثر غدهﻫا اﻧدوکراﻳﻦ تﻮســط ﻣﻴکاﻧﻴزم عصبﻰ تﻨبﻪ ﻳا ﻧﻬﻰ ﻣﻰ شــﻮﻧد‪.‬‬ ‫عکس اﻟعﻤﻞ ﻣﻮضعﻰ سﻴســتﻢ عصبﻰ ســرﻳع و از ﻫﻮرﻣﻮن ﻫا بطﻰتر ﻣﻰ باشــد‪ .‬سﻴستﻢ‬ ‫عصبﻰ پﻴامﻫا را از طرﻳق رشــتﻪﻫاى عصبﻰ و سﻴســتﻢ اﻧدوکراﻳﻦ ﻫﻮرﻣﻮن ﻫا را از طرﻳق‬ ‫رگﻫاى خﻮن بﻪ حجرات ﻣﻮرد ﻧظر ﻣﻰ رساﻧد‪.‬‬

‫ﻏدة ﻫاﻳپﻮﻓﻴز ﻳا ﻧخاﻣﻴﻪ‬ ‫(‪)Pituitary Gland‬‬ ‫ﻧخاﻣﻴــﻪ ﻳک غــدة اﻧدوکراﻳــﻦ بــﻮده‪ ،‬در زﻳر‬ ‫ﻣغــز و زﻳــر ﻫاﻳپﻮتﻼﻣــﻮس‪ 1‬قــرار دارد‬ ‫وجســاﻣت آن برابــر ﻳــک داﻧــﺔ ﻧخــﻮد‬ ‫ﻣﻲ باشد‪ .‬غدة ﻧخاﻣﻴﻪ در کﻨترول و تحرﻳک‬ ‫ســاﻳر غدهﻫاى اﻧدوکراﻳﻦ بﻪ خاطر تﻮﻟﻴد و‬ ‫ترشــح ﻫﻮرﻣﻮن ﻫا اثر ﻣﻬﻢ داشــتﻪ و ﻧسبت‬ ‫بﻪ غدهﻫاى دﻳﮕر‪ ،‬ﻫﻮرﻣﻮن ﻫاي بﻴشــتري تﻮﻟﻴد‬ ‫ﻫاﻳپﻮتﻼﻣﻮس‬

‫شکﻞ (‪ )7-4‬ﻫاﻳپﻮتﻼﻣﻮس‬

‫ﻣﻲﻧﻤاﻳد‪.‬‬ ‫غــدة ﻧخاﻣﻴــﻪ ﻫﻮرﻣﻮن ﻫــاي ﻣختﻠــف ﻣﻲ ســازد کــﻪ ﻣﻬﻢ ترﻳــﻦ‬ ‫آن ﻫــا ﻫﻮرﻣــﻮن رشــد و ﻧﻤــﻮ ﻣﻲ باشــد‪ .‬اﻳــﻦ ﻫﻮرﻣــﻮن ســبب‬ ‫رشــد و ﻧﻤــﻮي بــدن ﻣﻲ شــﻮد و بــر تﻤــام حجــرات بــدن اثــر‬ ‫ﻣﻲ ﮔــذارد؛ اﻣــا اســتخﻮانﻫا و عضــﻼت ﻫدف ﻫــاي اصﻠــﻲ آن‬ ‫‪ Hypothalamus( -1‬آن قسﻤت ﻣغز است کﻪ فعاﻟﻴتﻫاى سﻴستﻢ عصبﻰ و‬ ‫سﻴستﻢ اﻧدوکراﻳﻦ را ﻫﻤاﻫﻨگ ساختﻪ و بسﻴارى از فعاﻟﻴتﻫاى ﻣربﻮط بﻪ تعادل‬ ‫بدن را کﻨترول ﻣﻰﻧﻤاﻳد)‪.‬‬

‫‪79‬‬

‫ﻣﻲ باشــد‪ .‬ﻫﻮرﻣــﻮن رشــد در اثﻨــاى‬ ‫خــﻮاب بــﻪ بﻴشــترﻳﻦ ﻣقدار ترشــح‬ ‫شــده‪ ،‬بــﻪ خــﻮن ﻣﻲ رســد‪ .‬ترشــح‬ ‫ﻫﻮرﻣــﻮن رشــد بــا ازدﻳاد ســﻦ کﻢ‬ ‫ﻣﻲ ﮔردد‪ .‬ترشــح بﻴش ازحد ﻫﻮرﻣﻮن‬ ‫ﻣذکﻮر در دوران رشــد و ﻧﻤﻮ باعث رشد‬ ‫غﻴر ﻧﻮرﻣال و قد خﻴﻠﻲ بﻠﻨد‪ ،‬و در صﻮرت ترشــح‬ ‫کﻤتر از حد ﻣعﻴﻦ‪ ،‬ﻧﻤﻮى کﻤتر صﻮرت ﮔرفتﻪ‪ ،‬سبب کﻮتاﻫﻲ زﻳاد‬ ‫قد ﻣﻲ ﮔردد شکﻞ (‪.)7-6‬‬ ‫غدة ﻧخاﻣﻴﻪ‬

‫شکﻞ (‪ )7-5‬غدة ﻫاﻳپﻮفﻴز ﻳا ﻧخاﻣﻴﻪ‬

‫شکﻞ (‪ )7-6‬تأثﻴرترشح بﻴش از‬ ‫حد ﻣعﻴﻦ و کﻤتر از حد ﻣعﻴﻦ‬ ‫ﻫﻮرﻣﻮن ﻧﻤﻮ را ﻧشان ﻣﻰ دﻫد‪.‬‬

‫ﻏدة تاﻳراﻳد (‪)Thyroid Gland‬‬ ‫غــدة تاﻳراﻳد در قســﻤت پﻴشــروى ﮔــردن و باﻻى حﻨجــره واقع بﻮده و بﻪ شــکﻞ ‪ H‬دﻳده‬ ‫‪80‬‬

‫(‪)1‬‬

‫ﻣﻲشــﻮد‪ .‬شــکﻞ (‪ ،)7-1‬غــدة تاﻳراﻳد‪ ،‬ﻫﻮرﻣﻮنﻫاﻳــﻰ را تﻮﻟﻴد ﻣﻰ کﻨد کﻪ ســرعت ﻣتابﻮﻟزم‬ ‫بــدن را تﻨظﻴﻢ ﻣــﻲﻧﻤاﻳﻨد‪ .‬ﻫــر ﮔاه ﻣقدار آﻳﻮدﻳــﻦ در غذا کﻢ شــﻮد‪ ،‬حجﻢ غــدة تاﻳراﻳد زﻳاد‬ ‫ﻣﻰﮔــردد و اﻳﻦ حاﻟت را بﻪ ﻧام جاغــﻮر (‪ )Goiter‬ﻣﻲﻧاﻣﻨد‪ .‬براي اﻳﻦ کﻪ بﻪ ﻣرض جاغﻮر ﻣبتﻼ‬ ‫ﻧشﻮﻳﻢ‪ ،‬باﻳد از ﻧﻤک آﻳﻮدﻳﻦ دار استفاده کﻨﻴﻢ‪.‬‬

‫شکﻞ (‪ )7-7‬طفﻞ ﻣبتﻼ بﻪ جاغﻮر را‬ ‫ﻧشانﻣﻰدﻫد‪.‬‬

‫کﻤبﻮد ﻫﻮرﻣﻮن ﻫاي تاﻳراﻳد در کﻮدکان سبب تﻮقف رشد فزﻳکﻲ و ذﻫﻨﻲ ﻣﻲ شﻮد و در کﻼن‬ ‫ســاﻻن کﻤبﻮد اﻳﻦ ﻫﻮرﻣﻮن ســبب سر ﮔﻴچﻰ و خشــکﻲ جﻠد ﻣﻲ شﻮد و اﮔر درکﻼن ساﻻن‬ ‫ﻣقدار ﻫﻮرﻣﻮن تاﻳراﻳد زﻳادتر افراز شﻮد‪ ،‬ﻣﻲ تﻮاﻧد سبب عصباﻧﻴت و بﻲ ﻧظﻤﻲ در خﻮاب ﮔردد‪.‬‬ ‫از جﻤﻠﺔ ﻫﻮرﻣﻮن ﻫاي غدة تاﻳراﻳد ﻫﻮرﻣﻮن تﻴروکســﻴﻦ (‪ )Thyroxin‬است کﻪ آزاد ساختﻦ‬ ‫اﻧرژي را از غذا کﻨترول ﻣﻲ کﻨد‪.‬‬ ‫ﻫرﮔاه غدة تاﻳراﻳد بﻴش ازحد ﻣعﻴﻦ‪ ،‬ﻫﻮرﻣﻮن تﻴروکسﻴﻦ را ترشح ﻧﻤاﻳد‪ ،‬در بزرﮔساﻻن سبب‬ ‫افزاﻳش ﻣتابﻮﻟزم بدن و تﻮﻟﻴد عرق بﻴشتر بﻪ عﻠت بﻠﻨد رفتﻦ درجﻪ حرارت بدن‪ ،‬ﻣﻲ شﻮد‪.‬‬ ‫‪ -1‬ﻣتابﻮﻟزم عبــارت از ﻣجﻤــﻮع تعاﻣــﻼت کﻴﻤﻴــاوي اســت کــﻪ در ﻳــک جســﻢ زﻧــده صــﻮرت‬ ‫ﻣﻲﮔﻴرد‪ .‬در ﻣﻮرد ﻣتابﻮﻟزم در صﻨف دﻫﻢ بﻪ صﻮرت ﻣفصﻞ ﻣعﻠﻮﻣات داده خﻮاﻫد شد‪.‬‬

‫‪81‬‬

‫ﻏدة پاراتاﻳراﻳد (‪)Parathyroid gland‬‬ ‫غــدة پاراتاﻳراﻳد بﻪ صﻮرت ‪ 4‬برآﻣــدهﮔﻲ کﻮچک در‬ ‫پشــت غدة تاﻳراﻳد ﻣﻮقعﻴت دارد‪ .‬ﻫﻮرﻣــﻮن پاراتاﻳراﻳد‬ ‫ﻣقدار کﻠسﻴﻢ را در بدن‪ ،‬کﻨترول ﻣﻲ کﻨد‪ .‬ﻫﻮرﻣﻮن پاراتاﻳراﻳد‬ ‫وقتﻲ ترشــح ﻣﻲ شﻮد کﻪ کﻠسﻴﻢ در خﻮن کﻢ ﮔردد‪ .‬فعاﻟﻴت‬ ‫بﻴش از حد غدة پاراتاﻳراﻳد باعث افزاﻳش کﻠســﻴﻢ در خﻮن و‬ ‫کاﻫش ذخﻴره کﻠسﻴﻢ در استخﻮان ﻫا و دﻧدان ﻫا شده‪ ،‬سبب‬ ‫ضعﻴفﻲ و شکستﻪﮔﻲ استخﻮان ﻫا ﻣﻲ شﻮد‪.‬‬

‫تاﻳراﻳد ( از پشت)‬

‫پارا تاﻳراﻳد‬

‫ﻏدهﻫاى ﻓﻮق ﻛﻠﻴﻪ (‪)Adrenal Glands‬‬ ‫اﻳﻦ غدهﻫاى در باﻻي ﻫر ﮔرده چسپﻴده اﻧد و ﻫﻮرﻣﻮنﻫاى ﻣختﻠف‬ ‫افراز ﻣﻲکﻨﻨد‪ .‬طﻮري کﻪ در شــکﻞ ﻣﻲبﻴﻨﻴد اﻳﻦ غدهﻫا از دو بخش‬ ‫ﻣرکزي و قشــري تشکﻴﻞ ﮔردﻳده اســت‪ .‬ﻫﻮرﻣﻮن قسﻤت‬ ‫ﻣرکــزي آن کﻪ بــﻪ ﻧام ادرﻳﻨاﻟﻴﻦ ﻳاد ﻣﻰشــﻮد‪ .‬ﻫﻨﮕام‬ ‫ترس‪ ،‬ﻫﻴجان ﻳا شــراﻳط جﻨــگ و ﮔرﻳز؛ ﻣثال‪ :‬در‬ ‫ﻫﻨــﮕام حﻤﻠﺔ حﻴﻮاﻧات وحشــﻲ و ﻳا ﻟحظﻪﻫاى‬ ‫قبﻞ از شــروع اﻣتحان ترشــح ﮔردﻳده‪ ،‬باعث‬ ‫باﻻ رفتﻦ ضربان قﻠب‪ ،‬افزاﻳش تﻨفس و تغﻴﻴر‬ ‫رﻧگ ﻣﻲ شﻮد‪.‬‬ ‫قســﻤت قشــري آن‪ ،‬ﻫﻮرﻣﻮﻧــﻲ را بــﻪ ﻧام‬ ‫‪ Noradrinalin‬ترشح ﻣﻲکﻨد کﻪ ﻣﻮجب‬ ‫تﻨظﻴﻢ ﮔﻠﻮکﻮز در خﻮن ﻣﻰشــﻮد و در ﻫﻨﮕام‬ ‫ترس ﻣقدار ﮔﻠﻮکﻮز را افزاﻳش داده و سبب باﻻ‬ ‫رفتﻦ ﻧﻴروى جسﻤاﻧﻰ ﻣﻲشﻮد‪.‬‬

‫قصبة اﻟرﻳﻪ‬ ‫شکﻞ(‪ )7-8‬غدهﻫاى تاﻳراﻳد و‬ ‫پاراتاﻳراﻳد‬

‫بخش قشرى‬

‫بخش ﻣرکزى‬

‫شکﻞ (‪ )7-9‬غده فﻮق کﻠﻴﻪ‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫تأثﻴرات ﻫﻮرﻣﻮن ادرﻳﻨاﻟﻴﻦ را با ﻫﻮرﻣﻮن ﻧﻮرادرﻳﻨاﻟﻴﻦ ﻣقاﻳسﻪ ﻧﻤﻮده‪ ،‬با ﻫﻢ بحث ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬

‫‪82‬‬

‫ﻏدهﻫاى جﻨسﻲ (‪)Sexual glands‬‬ ‫تخﻤدان ﻫا و خصﻴﻪ ﻫا‪ ،‬ﮔاﻣت ﻫا را ﻣﻲ سازﻧد و ﻫﻮرﻣﻮن ﻫاﻳﻲ را افراز ﻣﻲ کﻨﻨد کﻪ فعاﻟﻴتﻫاى‬ ‫سﻴســتﻢ تکثرى و خﻮاص جﻨســﻰ را تﻨظﻴــﻢ ﻣﻲ ﻧﻤاﻳﻨد‪ .‬تخﻤدان ﻫــا در زﻧان ﻫﻮرﻣﻮن ﻫاي‬ ‫اســتروجﻦ (‪ )Estrogen‬و پروجسترون (‪ )Progesterone‬و خصﻴﻪ ﻫا در ﻣردان ﻫﻮرﻣﻮن‬ ‫تستﻮسترون (‪ )Testosterone‬را ترشح ﻣﻰ ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫ﻫﻮرﻣــﻮن اســتروجﻦ در زﻧان باعث بﻠﻮغﻴت و بروز صفات جﻨســﻲ زﻧاﻧﻪ شــده‪ ،‬در حاﻟﻲ کﻪ‬ ‫ﻫﻮرﻣﻮن پروجســترون جﻬت آﻣاده ساختﻦ رحﻢ براي حاﻣﻠﻪﮔﻲ و تﻨظﻴﻢ حرارت بدن است‪.‬‬ ‫ﻫر ﮔاه ﻫﻮرﻣﻮن پروجســترون در زﻧان کﻢ شﻮد‪ ،‬خﻮاص زﻧاﻧﻪ بﻪ خﻮاص ﻣرداﻧﻪ تغﻴﻴر ﻧﻤﻮده و‬ ‫سبب ﻧﻤﻮي رﻳش در زﻧان ﻣﻲ شﻮد‪.‬‬ ‫ﻫﻤچﻨان ﻫﻮرﻣﻮن تستﻮســترون کﻪ تﻮســط خصﻴﻪ ﻫا در ﻣردان تﻮﻟﻴد ﻣﻲ شﻮد‪ ،‬اﮔر در دوران‬ ‫بﻠﻮغ از حد ﻣعﻴﻦ کﻤتر ترشح شﻮد‪ ،‬خﻮاص زﻧاﻧﻪ در ﻣردان ظاﻫر ﻣﻲ شﻮد‪ ،‬طﻮري کﻪ آواز ﻣرد‬ ‫بارﻳک ﻣﻲ ﻣاﻧد و پستان وي بزرگ ﻣﻲ شﻮد‪.‬‬ ‫بﻪ ﻫﻤﻴﻦ ترتﻴب‪ ،‬با شــروع دورة بﻠﻮغ در دختران برجســتﻪﮔﻲ سﻴﻨﻪ ﻫا‪ ،‬پﻨدﻳده ﮔﻲ و بزرگ‬ ‫شدن اﻧدک ﻟب ﻫا و ﻣﻬﻢتر از ﻫﻤﻪ شروع عادت ﻣاﻫﻮار از ﻣشخصات آن ﻣﻲباشد‪.‬‬

‫شکﻞ (‪ )7-10‬غدة جﻨسﻰ در ﻣرد‬

‫‪83‬‬

‫ﻏدة پاﻧﻜراس (‪)Pancreatic Gland‬‬ ‫پاﻧکراس غده ﻳﻰ اســت‪ ،‬ﮔﻼبﻲ کﻢرﻧگ‪ ،‬در باﻻى اثﻨا عشــر‪ ،‬زﻳر ﻣعده قرار دارد و از دو ﻧﻮع‬ ‫ﻧسج ساختﻪ شده است‪:‬‬ ‫‪ -1‬اﻧساجﻰ کﻪ اﻧزاﻳﻢ ﻫضﻤﻲ ترشح ﻣﻲ کﻨد و در ﻫضﻢ ﻣﻮاد غذاﻳﻲ کﻤک ﻣﻰﻧﻤاﻳد‪.‬‬ ‫‪ -2‬اﻧساجﻰ کﻪ دو ﻧﻮع ﻫﻮرﻣﻮن بﻪﻧام اﻧسﻮﻟﻴﻦ وﮔﻠﻮکاﮔﻮن ترشح ﻣﻲﻧﻤاﻳد‪.‬‬

‫شکﻞ (‪ )7-11‬غده پاﻧکراس‬

‫اﻧسﻮﻟﻴﻦ (‪)Insulin‬‬ ‫ﻫﻮرﻣﻮﻧﻰ اســت کﻪ ســطح ﮔﻠﻮکﻮز را در خﻮن تﻨظﻴﻢ ﻣﻲ ﻧﻤاﻳد؛ ﻳعﻨﻲ در وقت ضرورت ﻣقدار‬ ‫ﮔﻠﻮکﻮز خﻮن را پاﻳﻴﻦ ﻣﻲ آورد‪ .‬ﻫﻤچﻨﻴﻦ اﻧســﻮﻟﻴﻦ جﮕــر را تحرﻳک ﻣﻲ کﻨد تا ﮔﻠﻮکﻮز را بﻪ‬ ‫ﮔﻼﻳکﻮجﻦ ﻳا ﻧشاﻳستﺔ حﻴﻮاﻧﻲ تبدﻳﻞ و در آن جا ذخﻴره ﻧﻤاﻳد‪.‬‬ ‫ﻫر ﮔاه ﻣقدار اﻧســﻮﻟﻴﻦ کﻢ شــﻮد‪ ،‬ﻣقدار ﮔﻠﻮکﻮز در خﻮن بﻠﻨد ﻣﻲ رود و ﻣرض شکر بﻪ وجﻮد‬ ‫ﻣﻲ آﻳد‪ .‬در ﻣراحﻞ ابتداﻳﻲ ﻣﻰ تﻮان با ﮔرفتﻦ رژﻳﻢ غذاﻳﻰ خاص و ورزش از پﻴشــرفت ﻣرض‬ ‫جﻠﻮﮔﻴري ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫شــخص ﻣبتﻼ بﻪ ﻣرض شــکر احساس تشﻨﻪﮔﻰ کرده و آب زﻳاد ﻣﻲ ﻧﻮشد کﻪ از اثر آن‪ ،‬دفع‬ ‫ادرار وي زﻳاد ﻣﻲ شﻮد‪.‬‬ ‫شخص ﻣرﻳض در ﻣراحﻞ ﻧﻬاﻳﻲ بﻴﻤاري‪ ،‬ﻻغر و بﻲ حﻮصﻠﻪ شده‪ ،‬قدرت دﻳدش کﻢ ﻣﻲشﻮد‪.‬‬

‫ﻫﻮرﻣﻮن ﮔﻠﻮﻛاﮔﻮن (‪)Glucagons‬‬ ‫ﻫﻮرﻣﻮﻧﻰ است کﻪ در پاﻧکراس تﻮﻟﻴد شده و بر خﻼف اﻧسﻮﻟﻴﻦ عﻤﻞ ﻣﻲ کﻨد؛ ﻳعﻨﻲ ﮔﻼﻳکﻮجﻦ‬ ‫را بﻪ ﮔﻠﻮکﻮز تبدﻳﻞ و سطح ﮔﻠﻮکﻮز را در خﻮن بﻠﻨد ﻣﻲ برد‪.‬‬ ‫‪84‬‬

‫ﻣﻌﻠﻮﻣات اﺿاﻓﻲ‬ ‫کساﻧﻰ کﻪ بﻪ ﻣرض شکر ﻣبتﻼ اﻧد و براى کﻨترول ﻣقدار شکر در خﻮن از اﻧسﻮﻟﻴﻦ استفاده‬ ‫ﻣﻰ ﻧﻤاﻳﻨد؛ باﻳد تﻮجﻪ ﻧﻤاﻳﻨد کﻪ‪:‬‬ ‫‪ -1‬اﮔر اﻧسﻮﻟﻴﻦ از ﻣقدار ﻣعﻴﻦ‪ ،‬کﻤتر پﻴچکارى شﻮد‪ ،‬ﻣﻮجب زﻳاد شدن ﮔﻠﻮکﻮز در خﻮن‬ ‫ﮔردﻳده و باﻻخره سبب بﻰ ﻫﻮشﻰ ﻣرﻳض و حتا سبب ﻣرگ وي شده ﻣﻰتﻮاﻧد‪ .‬از اﻳﻦ رو‬ ‫اﻧسﻮﻟﻴﻦ باﻳد بﻪ صﻮرت ﻣﻨظﻢ و ﻣقدار ﻣعﻴﻦ بﻪ ﻣرﻳض پﻴچکارى شﻮد‪ .‬غﻠظت زﻳاد قﻨد در‬ ‫خﻮن بﻪ ﻣرور زﻣان سبب ضعف‪ ،‬سرﮔﻴجﻰ‪ ،‬ﻧابﻴﻨاﻳﻰ‪ ،‬عدم کفاﻳت کﻠﻴﻪ‪ ،‬بﻰ ﻧظﻤﻰ عصبﻰ‪،‬‬ ‫قﻠبﻰ و عروقﻰ در اﻧسان ﻣﻰ شﻮد‪.‬‬ ‫‪ -2‬تزرﻳق ﻣقدار زﻳاد اﻧسﻮﻟﻴﻦ باعث کاﻫش ﻧاﮔﻬاﻧﻲ ﮔﻠﻮکﻮز خﻮن شده کﻪ ﻣﻰتﻮاﻧد‪ ،‬باعث‬ ‫ضعــف و بﻰ حاﻟﻰ ﻣرﻳض ﮔردد؛ اﮔــر ﻣرﻳض بﻪ زودى ﻣقدار ﻻزم قﻨد ﻧﮕﻴرد‪ ،‬در وقت کﻢ‬ ‫تﻠف ﻣﻰ شﻮد‪.‬‬

‫ﻫﻮرﻣﻮن ﻫاى جدار ﻣﻌده و اﻣﻌاء‬ ‫حجرات ﻫﻮرﻣﻮﻧﻲ در جﻬاز ﻫضﻤﻰ ﻧﻴز قرار دارﻧد؛ طﻮر ﻣثال‪ :‬ﮔسترﻳﻦ (‪ )Gastrine‬ﻫﻮرﻣﻮﻧﻰ‬ ‫است کﻪ در جدار ﻣعده تﻮﻟﻴد ﻣﻰ شﻮد و سبب تحرﻳک ترشح تﻴزاب ﻧﻤک در ﻣعده ﻣﻰ ﮔردد‪.‬‬ ‫وقتﻰ کﻪ ﻣحتﻮﻳات ﻣعده بﻪ اﻣعاى کﻮچک ﻣﻰرسد ﻫﻮرﻣﻮن سکرﻳتﻴﻦ (‪ )Secretine‬از آﻧجا‬ ‫ترشح ﻣﻰ شﻮد کﻪ اﻳﻦ ﻫﻮرﻣﻮن پاﻧکراس را تحرﻳک ﻣﻰکﻨد تا عصارة ﻫضﻤﻰ ترشح ﻧﻤاﻳد‪.‬‬

‫‪85‬‬

‫خﻼصﺔ ﻓصﻞ ﻫﻔتﻢ‬ ‫سﻴســتﻢ اﻧدوکراﻳﻦ شــاﻣﻞ ﻳک تعداد غدواتﻰ اســت کﻪ ﻫﻮرﻣﻮنﻫا را ترشــح و بﻪ خﻮن‬ ‫ﻣﻰ رﻳزد تا بﻪ قسﻤت ﻫاى ﻣختﻠف بدن برسد‪.‬‬ ‫ﻫاﻳپﻮتﻼﻣﻮس و غدة ﻧخاﻣﻴﻪ‪ ،‬ﻣرکز کﻨترول کﻨﻨدة عﻤده براى ساختﻦ بسﻴارى از ﻫﻮرﻣﻮن ﻫا‬ ‫است‪.‬‬ ‫کﻤبﻮد آﻳﻮدﻳﻦ در غدة تاﻳراﻳد سبب تﻮﻟﻴد جاغﻮر ﻣﻰ شﻮد‪.‬‬ ‫غدة پاراتاﻳراﻳد ﻣقدار کﻠسﻴﻢ را درخﻮن تﻨظﻴﻢ ﻣﻰ ﻧﻤاﻳد‪.‬‬ ‫غدهﻫاى ادرﻳﻨال در باﻻى ﮔرده قرار داشتﻪ و از دو بخش تشکﻴﻞ شده است‪ :‬ﻳکﻰ بخش‬ ‫ﻣرکزى و دﻳﮕر بخش قشرى‪.‬‬ ‫غدة پاﻧکراس ﻫﻮرﻣﻮنﻫاى اﻧسﻮﻟﻴﻦ و ﮔﻠﻮکاﮔﻮن را تﻮﻟﻴد ﻣﻰ ﻧﻤاﻳد‪.‬‬ ‫تخﻤدان ﻫﻮرﻣﻮن ﻫاى استروجﻦ و پروجسترون تﻮﻟﻴد ﻣﻰ کﻨد؛ در حاﻟﻴکﻪ خصﻴﻪ ﻫا ﻫﻮرﻣﻮن‬ ‫تستﻮسترون را تﻮﻟﻴد ﻣﻰ ﻧﻤاﻳد‪ .‬اﻳﻦ ﻫﻮرﻣﻮن ﻫا در ساختﻦ ﮔاﻣت ﻫا و تحرﻳک اﻧکشاف ثاﻧﻮى‬ ‫جﻨسﻰ ﻣثﻞ بزرگ شدن پستان در زﻧان و کشﻴدن رﻳش و بروت در ﻣردان تأثﻴر دارد‪.‬‬ ‫ﮔسترﻳﻦ ﻫﻮرﻣﻮن جدار ﻣعده است کﻪ سبب تحرﻳک ترشح تﻴزاب ﻧﻤک ﻣﻰشﻮد و سکرتﻴﻦ‬ ‫ﻫﻮرﻣﻮن جدار اﻣعاى کﻮچک اســت کﻪ غدة پاﻧکــراس را تحرﻳک ﻣﻰکﻨد تا عصاره ﻫضﻤﻰ افراز‬ ‫ﻧﻤاﻳد‪.‬‬

‫سؤال ﻫاى ﻓصﻞ ﻫﻔتﻢ‬

‫جﻮاب درست را اﻧتخاب ﻧﻤاﻳﻴد‪ .‬و در کتابچﻪ ﻫاى خﻮد بﻨﻮسﻴد‪.‬‬ ‫‪ -1‬غدة‪.....................................‬ترشح ﻫﻮرﻣﻮن ﻫاى دﻳﮕر را کﻨترول ﻣﻰ کﻨد‪.‬‬ ‫اﻟف) پاﻧکراس و غدة تاﻳراﻳد‪ ،‬ب) ﻫاﻳپﻮتﻼﻣﻮس‪ ،‬ج) غدة ادرﻳﻨال و پاﻧکراس‬ ‫د) ﻫاﻳپﻮتﻼﻣﻮس و غدة ﻧخاﻣﻴﻪ‬ ‫‪ -2‬ترشح بﻴش از حد ﻣعﻴﻦ اﻧسﻮﻟﻴﻦ سبب ﻣﻰ شﻮد کﻪ‪:‬‬ ‫اﻟف) سطح ﮔﻠﻮکﻮز در خﻮن بﻠﻨد برود‪ .‬ب) سطح ﮔﻠﻮکﻮز در خﻮن پاﻳﻴﻦ برود‪.‬‬ ‫ج) ﻣﻮاد اضافﻰ آزاد شﻮد‪ .‬د) جاغﻮر تﻮﻟﻴد ﻧشﻮد‪.‬‬ ‫سؤالﻫاى تشرﻳحﻰ‪:‬‬ ‫‪ -3‬عﻠت ﻣرض شکر را شرح دﻫﻴد‪.‬‬ ‫‪ -4‬وظﻴفﻪ سﻴستﻢ اﻧدوکراﻳﻦ را تﻮضﻴح ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬ ‫‪ -5‬اﮔر ﻫﻮرﻣﻮن رشد از حد ﻣعﻴﻦ اضافﻪ و ﻳا کﻢ شﻮد‪ ،‬چﻪ واقع ﻣﻲ شﻮد؟‬ ‫‪ -6‬چرا ﻫﻨﮕام ﻫﻴجان ضربان قﻠب زﻳاد شده و رﻧگ اﻧسان تغﻴﻴر ﻣﻲخﻮرد؟‬ ‫‪86‬‬

‫ﻓصﻞ ﻫشتﻢ‬

‫سﻴستﻢ تﻜثري‬ ‫بســﻴاري از ﻣردم در بارة فعاﻟﻴت جﻨســﻲ و تﻮﻟﻴد ﻣثﻞ خﻮد اطﻼعﻲ بس‬ ‫اﻧدک و ابتداﻳﻲ دارﻧد‪ ،‬کﻪ اﻳﻦ‪ ،‬ﻫﻢ خطرﻧاک و ﻫﻢ ﻣاﻳﺔ تأسف است؛ زﻳرا‬ ‫ﻫر ﻳک از ﻣا بارﻫا در ﻣعرض ســﻮال ﻫاﻳﻲ قرار ﻣﻰ ﮔﻴرﻳﻢ از قبﻴﻞ اﻳﻨکﻪ‪:‬‬ ‫ﻣا در چﻪ شــراﻳطﻲ و چﻪ ﻫﻨﮕام صاحب فرزﻧد خﻮاﻫﻴﻢ شد؟ ﻫدف اصﻠﻲ‬ ‫عﻤﻠﻴﺔ تکثر در اﻧســان عبارت از اتحاد سپرم و تخﻤﻪ با ﻫﻤدﻳﮕر‪ ،‬اﻧکشاف‬ ‫جﻨﻴﻦ و بﻪ دﻧﻴا آوردن طفﻞ ﻣﻲباشد‪ .‬اعضا‪ ،‬غدهﻫا وﻫﻮرﻣﻮنﻫاى سﻴستﻢ‬ ‫تکثري وسﻴﻠﺔ رسﻴدن بﻪ اﻳﻦ ﻫدف بﻮده‪ .‬تقرﻳباً ‪ 9‬ﻣاه پس از ﻳکجا شدن‬ ‫ســپرم و تخﻤــﻪ‪ ،‬ﻳک ﻣادر طفﻞ خﻮد را بﻪدﻧﻴا ﻣــﻲ آورد‪ .‬چطﻮر در بدن‬ ‫اﻧسانﻫا سپرم و تخﻤﻪ ساختﻪ ﻣﻰشﻮﻧد؟‬ ‫در فصﻞ قبﻞ شــﻤا با ﻫﻮرﻣﻮن ﻫاي ﻣختﻠف بــدن‪ ،‬از جﻤﻠﻪ ﻫﻮرﻣﻮن ﻫاي‬ ‫جﻨسﻲ کﻪ از غدهﻫاى جﻨسﻲ ترشح ﻣﻲ شﻮﻧد‪ ،‬آشﻨا شدﻳد‪ .‬در اﻳﻦ فصﻞ‬ ‫شﻤا با ساختﻤانﻫاى عﻤدة تکثري ﻣرد و زن و وظاﻳف آنﻫا‪ ،‬تﻮﻟﻴد سپرم‬ ‫و تخﻤﻪ‪ ،‬اﻟقاح و ﻣراحﻞ حاﻣﻠﻪﮔﻲ و اﻫﻤﻴت عکس برداري اﻟتراسﻮﻧد آشﻨا‬ ‫ﻣﻲ شــﻮﻳد‪ .‬ﻫﻤچﻨﻴﻦ از خطرات اﻣراض ﻣقاربتﻲ جﻨسﻲ آﮔاه شده و خﻮد‬ ‫را ﻣحافظت کرده ﻣﻲ تﻮاﻧﻴد‪.‬‬ ‫‪87‬‬

‫سﻴستﻢ تﻜثري ﻣذﻛر‬ ‫سﻴستﻢ تکثري ﻣذکر‪ ،‬شاﻣﻞ خصﻴﻪﻫاى اپﻰ دﻳداﻳﻤس‪،‬‬ ‫ﻧﻞﻫاى اﻧتقال دﻫﻨده سپرم‪ ،‬غدةﻫاى پروستات و کﻴﻮپر‬ ‫و ﻣجــراى ادرار ﻣﻰ باشــﻨد‪ ،‬شــکﻞ (‪ .)8-1‬خصﻴﻪﻫا‬ ‫ســپرمﻫا را تﻮﻟﻴد ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﻫﻨﮕام ﻣقاربت جﻨســﻰ‬ ‫بﻪ سﻴســتﻢ تکثرى ﻣؤﻧث اﻧتقال ﻣﻰدﻫد‪ .‬شــکﻞ‬ ‫(‪ )8-1‬خصﻴﻪ ﻫا‪ ،‬اعضاﻳﻲ اﻧد کﻪ ســپرم و ﻫﻮرﻣﻮن‬ ‫تستﻮسترون(‪ )Testosterone‬را ﻣﻲسازﻧد‪.‬‬ ‫تستﻮســترون عبــارت از ﻫﻮرﻣﻮن اساســﻲ جﻨس‬ ‫ﻣذکر ﻣﻲ باشد کﻪ تﻨظﻴﻢ و تﻮﻟﻴد سپرم و اﻧکشاف‬ ‫خصﻮصﻴات ﻣرداﻧﻪ را کﻨترول ﻣﻲ کﻨد‪.‬‬ ‫خصﻴﻪ ﻫــا در دورة جﻨﻴﻦ داخﻞ خاﻟﻴﮕاه شــکﻢ‬ ‫تشکﻴﻞ ﻣﻲ شــﻮﻧد؛ وﻟﻲ قبﻞ از تﻮﻟد وارد کﻴسﺔ‬ ‫خصﻴــﻪ کﻪ خارج از خاﻟﻴﮕاه شــکﻢ قــرار دارد‪،‬‬ ‫ﻣﻲ شــﻮﻧد‪( .‬درجــﻪ حــرارت طبﻴعــﻲ بدن ‪37‬‬ ‫درجــﻪ ســاﻧتﻲ ﮔراد) براي ﻧﻤﻮي کاﻣﻞ ســپرم‬ ‫ﻣﻨاسب ﻧﻴست و ساختﻦ سپرم در درجﺔ حرارت‬ ‫پاﻳﻴﻦ تر از آن صــﻮرت ﻣﻲﮔﻴرد‪ .‬درجﺔ حرارت‬ ‫کﻴســﺔ خصﻴﻪ ‪ 3‬درجﻪ پاﻳﻴﻦ تر از درجﺔ حرارت‬ ‫بخش ﻫــاي ﻣرکزي بدن اســت؛ بﻨابراﻳﻦ‪ ،‬براي‬ ‫تﻮﻟﻴد سپرم ﻣﻨاسب است‪ .‬در بدن ﻳک ﻣرد باﻟغ‬ ‫روزاﻧﻪ ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻫا سپرم تﻮﻟﻴد ﻣﻲشﻮد‪.‬‬ ‫ســپرم ﻫاي تﻮﻟﻴــد شــده در خصﻴﻪ ﻫــا در ﻳک‬ ‫ســاختﻤان تﻴﻮپﻲ شــکﻞ بﻪ ﻧــام اپﻲ دﻳداﻳﻤس‬ ‫(‪ )Epididymis‬ذخﻴــره و در آن جــا باﻟــغ‬ ‫ﻣﻲ شــﻮﻧد و تﻮاﻧاﻳﻲ حرکت کردن را بﻪ دســت‬

‫ﻣثاﻧﻪ‬ ‫غدةپروستات‬

‫ﻣجراى دفع ادرار‬ ‫کﻴسﻪ خصﻴﻪ‬

‫(اﻟف)‬

‫ﻣثاﻧﻪ‬ ‫غده پروستات‬ ‫اپﻴدى دﻳد اﻳﻤس‬ ‫خصﻴﻪ‬ ‫کﻴسﻪ خصﻴﻪ‬

‫(ب)‬

‫شکﻞ (‪ )8-1‬ساختﻤان سﻴستﻢ تکثرى ﻣرد‬ ‫اﻟف ‪ -‬از جﻨاح‪ ،‬ب ‪ -‬از روبرو‬

‫‪88‬‬

‫ﻣﻲآورﻧــد کﻪ ﻫﻨﮕام تحرﻳک پس از ﮔذشــتﻦ از ﻟﻮﻟﻪﻫاى دﻳﮕر‪ ،‬از طرﻳق ﻣجراي ادرار خارج‬ ‫ﻣﻲﮔردد‪ .‬ســپرم ﻫا ﻫﻨــﮕام عبﻮر از ﻣجراﻫاى ادرار با ﻣاﻳعﻲ کــﻪ از غدهﻫاى خاص ﻣثﻞ غدة‬ ‫پروســتات ترشح ﻣﻲ شــﻮد‪ ،‬ﻣخﻠﻮط ﻣﻲشــﻮﻧد‪ .‬ســپرم ﻫا از ﻣﻮاد ﻣﻮجﻮد در اﻳﻦ ﻣاﻳع تغذﻳﻪ‬ ‫ﻣﻲ کﻨﻨد و اﻳﻦ ﻣاﻳع بﻪ حرکت سپرم ﻫا ﻧﻴز کﻤک ﻣﻲ کﻨد‪.‬‬ ‫سـاختﻤان سـپرم باﻟﻎ ‪ :‬چﻨاﻧچﻪ در شکﻞ ( ‪ )8-2‬ﻧشان داده شده است‪ .‬ﻳک حجرة سپرم‬ ‫باﻟغ از سﻪ قسﻤت سر‪ ،‬تﻨﻪ و دم ساختﻪ شده است‪.‬‬ ‫در قســﻤت سر سپرم ﻳک ﻫستﻪ و ﻳک ﻣقدار کﻤﻲ ساﻳتﻮپﻼزم ﻣﻮجﻮد ﻣﻰباشد؛ ﻫﻤچﻨان در‬ ‫قسﻤت باﻻﻳﻲ سر سپرم‪ ،‬کﻴسﺔ حاوي اﻧزاﻳﻢ ﻫاﻳﻲ وجﻮد دارد کﻪ آنﻫا قشر بﻴروﻧﻲ تخﻤﻪ را‬ ‫تخرﻳب ﻧﻤﻮده و ســپرم را کﻤک ﻣﻲ ﻧﻤاﻳﻨد تا بﻪداخﻞ تخﻤﻪ ﻧفﻮذ کرده و با آن اﻟقاح ﻧﻤاﻳد‪.‬‬ ‫قسﻤت وسطﻲ ﻳا تﻨﻪ‪ ،‬داراي ﻣقدار زﻳاد ﻣاﻳتﻮکاﻧدرﻳا ﻣﻲباشد‪ ،‬کﻪ اﻧرژي ﻻزم را براي حرکت‬ ‫سپرم تﻬﻴﻪ ﻣﻲﻧﻤاﻳد تا خﻮد را بﻪ داخﻞ سﻴستﻢ تکثري ﻣﻮﻧث بﻪ پﻴش براﻧد‪ .‬در عﻤﻞ اﻟقاح‪،‬‬ ‫تﻨﻬا سر سپرم داخﻞ تخﻤﻪ ﻣﻲ شﻮد‪ .‬دم حجرة سپرم ﻳک شﻼق قﻮي است کﻪ با حرکت ﻫاي‬ ‫خﻮد‪ ،‬ســپرم را بﻪ پﻴش ﻣﻲراﻧد‪ .‬اﻧرژي براي حرکت ســپرم تﻮسط ﻣاﻳتﻮکاﻧدرﻳاﻳﻲ کﻪ در تﻨﺔ‬ ‫سپرم وجﻮد دارد تأﻣﻴﻦ ﻣﻲ ﮔردد‪.‬‬

‫سر‬ ‫تﻨﻪ‬

‫ﻣاﻳتﻮ کاﻧدرﻳا‬ ‫کﻴسﺔ داراى اﻧزاﻳﻢ‬

‫ﻫستﻪ‬

‫شکﻞ (‪ )8-2‬ساختﻤان سپرم اﻧسان‬ ‫باﻟغ‬

‫‪89‬‬

‫دم‬

‫سﻴستﻢ تﻜثري ﻣؤﻧث‬ ‫سﻴســتﻢ تکثري ﻣؤﻧث کﻪ در شکﻞ (‪ )8-3‬ﻧشان داده شده است‪ ،‬وظاﻳف تﻮﻟﻴد ﻫﻮرﻣﻮنﻫاى‬ ‫جﻨسﻲ‪ ،‬تخﻤﻪ‪ ،‬ﻧﻤﻮ‪ ،‬اﻧکشاف تخﻤﺔ اﻟقاح شده و جﻨﻴﻦ و باﻻخره تﻮﻟد طفﻞ را بﻪ عﻬده دارد‪.‬‬ ‫دو عدد تخﻤدان کﻪ شــکﻞ تخﻢ ﻣرغ را دارا ﻣﻲ باشــﻨد در داخﻞ خاﻟﻴﮕاه شــکﻢ قرار دارﻧد‪.‬‬ ‫تخﻤدان ﻫا اعضاي تﻮﻟﻴد کﻨﻨدة تخﻤﻪ ﻣﻲ باشــﻨد؛ ﻫﻤچﻨان تخﻤدان ﻫا ﻫﻮرﻣﻮن ﻫاي اساســﻲ‬ ‫جﻨــس ﻣﻮﻧث را کﻪ عبــارت از ﻫﻮرﻣﻮن اســتروجﻦ (‪ )Estrogen‬و ﻫﻮرﻣﻮن پروجســترون‬ ‫(‪ )Progesterone‬ﻣﻲ باشــﻨد ﻧﻴــز تﻮﻟﻴد ﻣــﻲ ﻧﻤاﻳﻨد‪ .‬اﻳﻦ ﻫﻮرﻣﻮنﻫا آزاد شــدن تخﻤﻪ را‬ ‫تﻨظﻴﻢ و صفات ﻣشخص زﻧاﻧﻪ را اﻧکشاف ﻣﻲدﻫﻨد‪.‬‬ ‫تخﻤدانﻫاى ﻧﻮزاد ﻫﻨﮕام تﻮﻟد بﻪ طﻮر ﻣجﻤﻮعﻰ حدود دو ﻣﻴﻠﻴﻮن تخﻤﺔ ﻧا باﻟغ دارﻧد‪ .‬در زﻣان‬ ‫بﻠﻮغ بﻪ طﻮر ﻣعﻤﻮل در ﻫر ﻣاه فقط ﻳک تخﻤﻪ باﻟغ ﻣﻲ شــﻮد‪ .‬در طﻮل زﻧده ﮔﻲ جﻨس ﻣؤﻧث‪،‬‬ ‫تﻨﻬا ‪ 300‬تا ‪ 400‬تخﻤﺔ او باﻟغ ﻣﻲشــﻮﻧد‪ .‬ساﻳر تخﻤﻪﻫاى ﻧا باﻟغ‪ ،‬بدون آﻧکﻪ باﻟغ شﻮﻧد‪ ،‬غﻴر‬ ‫فعال ﻣﻲ ﮔردﻧد‪ .‬حجرة جﻨسﻲ ﻣادة باﻟغ تخﻤﻪ (‪ )Ovum‬ﻧاﻣﻴده ﻣﻲشﻮد‪ .‬اﻧدازة تخﻤﻪ بسﻴار‬ ‫بزرﮔتر از سپرم است‪ ،‬بﻪ طﻮري کﻪ تخﻤﻪ حتﻲ با چشﻢ ﻧﻴز قابﻞ ﻣشاﻫده است‪.‬‬ ‫در ﻫر ‪ 28‬روز ﻳکبار‪ ،‬ﻳک تخﻤﻪ از ﻳکﻲ از تخﻤدان ﻫا آزاد شــده‪ ،‬داخﻞ ﻧفﻴره (‪Fallopian‬‬ ‫‪ )tube‬ﻣﻲ ﮔردد‪ .‬ﻫر ﻳک از تخﻤدان ﻫا ذرﻳعﺔ ﻧفﻴره بﻪ رحﻢ راه دارد‪ .‬ﻧفﻴره ﻣســﻴري است کﻪ‬ ‫تخﻤﻪ از طرﻳق آن از تخﻤدان بﻪ سﻤت رحﻢ حرکت ﻣﻲ کﻨد‪ .‬عضﻼت ﻟشﻢ دﻳﻮار ﻧفﻴره بﻪطﻮر‬ ‫ﻣتﻨاوب ﻣﻨقبض ﻣﻲشﻮﻧد تا تخﻤﻪ را بﻪ سﻤت رحﻢ حرکت دﻫﻨد‪.‬‬ ‫عبﻮر تخﻤﻪ در ﻧفﻴره‪ ،‬بﻪ طﻮر ﻣعﻤﻮل‪ 3‬تا ‪ 4‬روز را در بر ﻣﻲ ﮔﻴرد؛ اﮔر تخﻤﻪ در ﻣدت ‪24-48‬‬ ‫ساعت پس از آزاد شدن اﻟقاح ﻧشﻮد‪ ،‬تﻮاﻧاﻳﻲ اﻟقاح را از دست ﻣﻲدﻫد و تخرﻳب ﻣﻲشﻮد‪ .‬عﻤﻞ‬ ‫اﻟقاح بﻴشــتر در ﻧفﻴره صﻮرت ﻣﻲ ﮔﻴرد‪ .‬بعد از عﻤﻞ اﻟقاح‪ ،‬زاﻳﮕﻮت (‪ )Zygote‬تشکﻴﻞ شده‬ ‫و داخﻞ رحﻢ ﻣﻲ ﮔردد‪ .‬رحﻢ عضﻮ عضﻼتﻲ و ﻣﻴان خاﻟﻲ است و ﻫﻨﮕاﻣﻲکﻪ زن باردار ﻧﻴست‪،‬‬ ‫تقرﻳباً بﻪ اﻧدازة ﻳک ﻣشت وى ﻣﻰباشد‪.‬‬ ‫تخﻤدان ﻫا تخﻤﻪﻫا را طﻲ ﻳک سﻠسﻠﻪ وقاﻳع کﻪ در ﻣجﻤﻮع دوران تخﻤدان ﻧاﻣﻴده ﻣﻲ شﻮﻧد‪،‬‬ ‫‪90‬‬

‫آﻣاده و آزاد ﻣﻲ کﻨﻨد‪ .‬آزاد شدن ﻳک تخﻤﻪ از تخﻤدان‪ ،‬تخﻤﻪ ﮔذاري (‪ )Ovulation‬ﻧاﻣﻴده‬ ‫ﻣﻲ شــﻮد‪ .‬ﻣدت دوران تخﻤدان در اشخاص و در دوره ﻫاي ﻣختﻠف ﻣتفاوت است؛ اﻣا بﻪ طﻮر‬ ‫ﻣعﻤﻮل ‪ 28‬روز طﻮل ﻣﻲ کشد‪.‬‬

‫تخﻤدان ﻫا‬ ‫تخﻤــدان‬

‫رحﻢ‬

‫ﻧفﻴره‬

‫ﮔردن رحﻢ‬

‫شکﻞ(‪ )8-3‬ساختﻤان سﻴستﻢ‬ ‫تکثرى ﻣؤﻧث‬

‫دوران تخﻤدان (تخﻤﻪ ﮔذارى)‬

‫‪91‬‬

‫دوران حﻴض(‪)Menstrual cycle‬‬ ‫از زﻣان بﻠﻮغ تا ســﻦ ‪ 45‬ساﻟﻪ ﮔﻲ در سﻴستﻢ تکثري زنﻫا‪ ،‬تغﻴﻴرات ﻣاﻫﻮار صﻮرت ﻣﻲ ﮔﻴرد‪،‬‬ ‫اﻳﻦ تغﻴﻴرات کﻪ جســﻢ زن ﻫا را براي حاﻣﻠﻪ شــدن آﻣاده ﻣﻲ ســازد بﻪ ﻧام دوران حﻴض ﻳاد‬ ‫ﻣﻲ ﮔردد‪.‬‬ ‫اوﻟﻴﻦ روزي کﻪ خﻮن و پارچﻪ ﻫاى ﻧســج از رحﻢ بﻴرون ﻣﻲ آﻳد روز اول دورة حﻴض حســاب‬ ‫ﻣﻲ شﻮد‪ .‬اﻳﻦ خﻮﻧرﻳزي تقرﻳباً ‪ 5‬روز دوام ﻣﻲ کﻨد‪ .‬زﻣاﻧﻲ کﻪ دورة حﻴض پاﻳان ﻣﻲ ﻳابد‪ ،‬جدار‬ ‫رحﻢ ضخﻴﻢ ﻣﻲ شﻮد‪ .‬تخﻤﻪ ﮔذاري تقرﻳباً در روز چﻬاردﻫﻢ دوران حﻴض واقع ﻣﻲ شﻮد‪ .‬ﻫرﮔاه‬ ‫تخﻤــﻪ در ﻣدت ﻣعﻴﻨﻪ اﻟقاح ﻧشــﻮد‪ ،‬تخﻤﻪ تخرﻳب و دوباره حﻴض شــروع و تخﻤﻪ را بﻴرون‬ ‫ﻣﻲ کﻨد‪ .‬دوران دوباره آغاز ﻣﻲ شﻮد کﻪ ﻣعﻤﻮﻻً ‪ 28‬روز را در بر ﻣﻲ ﮔﻴرد‪.‬‬ ‫اﻟﻘاح (‪ :)Fertilization‬ﻫﻨﮕام آﻣﻴزش جﻨســﻰ ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻫا ســپرم در دستﮕاه تﻮﻟﻴد ﻣثﻞ‬ ‫ﻣؤﻧث داخﻞ ﻣﻲ شﻮد‪ .‬براي اﻟقاح‪ ،‬حد اقﻞ ﻳکﻲ از اﻳﻦ سپرمﻫا باﻳد از غشاي تخﻤﺔ قابﻞ باروري‬ ‫بﮕذرد؛ اﻣا اﻳﻦ کار آﻧقدر ﻫﻢ بﻪ آساﻧﻲ صﻮرت ﻧﻤﻰﮔﻴرد؛ زﻳرا سپرم ﻫا تا رسﻴدن بﻪ تخﻤﻪ با‬ ‫ﻣﻮاﻧع زﻳادي ﻣﻮاجﻪ ﻣﻲ شﻮﻧد‪ .‬ﮔذشتﻪ از آن تخﻤﻪ ﻫا فقط تا ﻣدت زﻣان ﻣحدودي پس از آزاد‬ ‫شدن‪ ،‬در کاﻧال ﻧفﻴره باقﻲ ﻣﻲ ﻣاﻧﻨد و قابﻞ باروري اﻧد‪.‬‬ ‫حاﻣﻠـﻪﮔﻲ (‪ :)Pregnancy‬طــﻮري کﻪ قب ً‬ ‫ﻼ ذکرﮔردﻳد از جﻤﻠﺔ ﻣﻴﻠﻴﻮن ﻫا ســپرم‪ ،‬صرف‬ ‫چﻨــد صد ﻣحدود آن ﻫا بﻪ طرف ﻧفﻴره راه پﻴدا ﻣﻲ ﻧﻤاﻳﻨد‪ ،‬از آن جﻤﻠﻪ چﻨد ســپرم تخﻤﻪ را‬ ‫احاطﻪ ﻣﻲ ﻧﻤاﻳد و بﻪ طﻮر ﻣعﻤﻮل تﻨﻬا ﻳک سپرم قشر خارجﻲ تخﻤﻪ را شکافتﻪ‪ ،‬داخﻞ تخﻤﻪ‬ ‫ﻣﻲ ﮔردد‪ .‬ﻫﻢ زﻣان با اﻳﻦ واقعﻪ بﻪ اطراف تخﻤﻪ ﻳک غشــا تشــکﻴﻞ ﻣﻲ شــﻮد تا ﻣاﻧع داخﻞ‬ ‫شــدن سپرم ﻫاي دﻳﮕري بﻪ تخﻤﻪ شــﻮد‪ .‬زﻣاﻧﻲ کﻪ ﻫستﺔ سپرم با ﻫستﺔ تخﻤﻪ اتحاد ﻧﻤاﻳد‪،‬‬ ‫تخﻤﻪ اﻟقاح ﻣﻲ شــﻮد‪ .‬تخﻤﺔ اﻟقاح شده از ﻧفﻴره بﻪ طرف رحﻢ ﻣﻲرود‪ .‬اﻳﻦ سفر ‪ 5‬تا ‪ 6‬روز را‬ ‫در بر ﻣﻲ ﮔﻴرد‪ .‬در ﻫﻨﮕام اﻳﻦ سفر زاﻳﮕﻮت بﻪ طرف اﻧقسام حجروي رفتﻪ و چﻨدﻳﻦ بار تقسﻴﻢ‬ ‫ﻣﻲ شﻮد‪ .‬بعد از روز ﻳازدﻫﻢ تا دوازدﻫﻢ اﻟقاح‪ ،‬زاﻳﮕﻮت بﻪ شکﻞ تﻮپ بسﻴار کﻮچک حجرات در‬ ‫آﻣده کﻪ بﻪ ﻧام جﻨﻴﻦ (‪ )Embryo‬ﻳاد ﻣﻲ شــﻮد‪ .‬جﻨﻴﻦ خﻮد را در جدار رحﻢ غرس ﻧﻤﻮده‪،‬‬ ‫در آﻧجا ﻻﻧﻪ ﻣﻲ کﻨد‪ .‬بعد از روز ششﻢ اﻟقاح عﻤﻞ غرس تکﻤﻴﻞ ﻣﻲ شﻮد و زن حاﻣﻠﻪ است‪.‬‬ ‫‪92‬‬

‫بعد از عﻤﻠﻴﺔ غرس‪ ،‬جﻮره (‪ )Placenta‬بﻪ ﻧﻤﻮ آغاز ﻣﻲ کﻨد‪ .‬جﻮره ﻳک عضﻮ ﻣخصﻮص تبادﻟﺔ‬ ‫دو طرفﺔ ﻣﻮاد اســت‪ .‬جﻮره ﻳک شــبکﻪ ﻳﻰ از رگ ﻫاي خﻮن است کﻪ براي ﻧطفﻪ اکسﻴجﻦ و‬ ‫ﻣﻮاد غذاﻳﻲ را از خﻮن ﻣادر‪ ،‬تﻬﻴﻪ ﻣﻲ کﻨد‪ .‬ﻫﻤچﻨان ﻣﻮاد فاضﻠﻪ ﻳﻰ کﻪ تﻮسط ﻧطفﻪ تﻮﻟﻴد ﻣﻲ‬ ‫شــﻮد‪ ،‬از طرﻳق جﻮره خارج ﻣﻲ ﮔردد‪ .‬خﻮن ﻣادر و خﻮن ﻧطفﻪ بســﻴار ﻧزدﻳک بﻪ ﻫﻢ در جﻮره‬ ‫جرﻳان ﻣﻲ کﻨﻨد؛ ﻻکﻦ بﻪ طﻮر ﻧﻮرﻣال آنﻫا با ﻫﻢ ﻣخﻠﻮط ﻧﻤﻰشﻮﻧد‪.‬‬ ‫تﻮﻟد چﻨد ﮔاﻧﻪ ﮔﻲ‪ :‬بﻪ طﻮر ﻣعﻤﻮل در ﻫر ﻣاه ﻳک تخﻤﻪ از تخﻤدان آزاد ﻣﻲ شﻮد؛ اﻣا ﮔاﻫﻲ‬ ‫ﻣﻤکﻦ اســت اﻳﻦ تعداد بﻪ ‪ 2‬و ‪ 3‬عدد ﻫﻢ برســد‪ .‬اﻟقاح شــدن ﻫﻤزﻣان اﻳﻦ تخﻤﻪﻫا ســبب‬ ‫پﻴداﻳش دوﮔاﻧﻪ ﮔﻲ و ﻳا چﻨدﮔاﻧﻪ ﮔﻲ ﻣﻲ شــﻮد‪ ،‬کﻪ با ﻫﻢ غﻴر ﻣشــابﻪ اﻧد‪ .‬اﻧسانﻫا ﻣﻲ تﻮاﻧﻨد‪،‬‬ ‫چﻬارﮔاﻧﻪ ﮔﻲ‪ ،‬پﻨج ﮔاﻧﻪ ﮔﻲ و ﻳا بﻴشــتر از آن را بﻪ دﻧﻴا بﻴاورﻧد چﻨد ﮔاﻧﻪ ﮔﻲﻫا بﻪ ﻧدرت واقع‬ ‫ﻣﻲ شﻮد‪.‬‬ ‫آﻳا شــﻤا ﮔاﻫﻲ دوﮔاﻧﻪ ﮔﻲ ﻣشــابﻪ ﻳا ﻳکســان را دﻳده اﻳد؟ بعضﻲ اوقات آنﻫا بﻪ حدي با ﻫﻢ‬ ‫ﻣشــابﻪ ﻣﻲ باشــﻨد کﻪ حتﻲ واﻟدﻳﻦ شــان ﻣﻤکﻦ اســت براي جدا کردن آنﻫا ﻣشکﻞ داشتﻪ‬ ‫باشــﻨد‪ .‬دوﮔاﻧﻪ ﮔﻲ ﻫاي ﻣشــابﻪ حاصﻞ اﻟقاح ﻳک تخﻤﻪ با ﻳک سپرم اﻧد‪ .‬در اﻳﻦ حاﻟت قبﻞ از‬ ‫آﻧکﻪ عﻤﻞ غرس اﻧجام ﮔﻴرد‪ ،‬دو دســتﻪ حجرات پدﻳد ﻣﻲ آﻳﻨد کﻪ ﻫر دســتﺔ آن ﻳک طفﻞ را‬ ‫بﻪ وجﻮد ﻣﻰآورد‪ .‬دوﮔاﻧﻪ ﮔﻲ ﻫاي ﻣشابﻪ از ﻟحاظ ارثﻲ با ﻫﻢ ﻳکسان ﻣﻲ باشﻨد‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫شــاﮔردان در ﻣﻮرد دو ﮔاﻧﮕﻲ ﻫاي ﻣشــابﻪ و غﻴرﻣشــابﻪ از جﻤﻠﻪ خﻮﻳشاوﻧدان و ﻳا اشــخاص دﻳﮕر تحقﻴق ﻧﻤﻮده‪،‬‬ ‫ﻣعﻠﻮﻣات جﻤع آوري و در ﻣقابﻞ صﻨف ارائﻪ کﻨﻨد‪.‬‬

‫‪93‬‬

‫از ﻧﻄﻔـﻪ تـا بﻪ جﻨﻴﻦ‪ :‬بعد از عﻤﻠﻴﺔ اﻟقاح در اخﻴر ﻫفتﻪ ســﻮم ﻧطفﻪ در حدود ‪ 2‬ﻣﻴﻠﻲ ﻣتر‬ ‫طﻮل دارد و تﻮســط ﻳک غشــاي ﻧازک بﻪﻧام اﻣﻨﻴﻮن (‪ )Amnion‬احاطﻪ ﻣﻲ شﻮد‪ .‬اﻣﻨﻴﻮن از‬ ‫ﻳــک ﻧﻮع ﻣاﻳع پر بﻮده و حفاظت ﻧطفﻪ را از آســﻴب و ضربﻪﻫا بــﻪ عﻬده دارد‪ .‬درﻫفتﻪ پﻨجﻢ‬ ‫دوران حاﻣﻠﻪﮔﻰ بﻨد ﻧاف ساختﻪ ﻣﻲ شﻮد‪ .‬و بعد اعضاى دﻳﮕر ﻣاﻧﻨد‪ ،‬قﻠب‪ ،‬ﻣغز‪ ،‬رگﻫاى خﻮن‪،‬‬ ‫ﮔﻮشﻫا‪ ،‬ﻧخاغ شــﻮکﻰ‪ ،‬چشﻢ و دســتﻫا و پاﻫا در ﻣراحﻞ ﻣختﻠف تشکﻴﻞ ﻣﻰشﻮﻧد‪ .‬قبﻞ از‬ ‫تﻮﻟد‪ ،‬جﻨﻴﻦ اﻧدکﻲ در رحﻢ پاﻳﻴﻦ تر ﻣﻲ آﻳد و سر بﻴشتر ﻧزدﻳک ﮔردن رحﻢ قرار ﻣﻲ ﮔﻴرد‪.‬‬

‫شکﻞ(‪)8-4‬ﻣراحﻞ رشد جﻨﻴﻦ‬

‫‪94‬‬

‫تﻮﻟد ﻳا وﺿﻊ حﻤﻞ‪ :‬در ﻫفتﻪ ﻫاي سﻰ و ﻫفتﻢ و سﻰ و ﻫشتﻢ‪ ،‬جﻨﻴﻦ بﻪ طﻮرکاﻣﻞ اﻧکشاف‬ ‫ﻣﻰﻧﻤاﻳد‪ .‬بﻪ طﻮر ﻣعﻤﻮل ﻳک دورة کاﻣﻞ حاﻣﻠﻪ ﮔﻲ تقرﻳباً ‪ 40‬ﻫفتﻪ طﻮل ﻣﻲ کشد‪ .‬بﻪ طﻮر‬ ‫واقعﻲ زﻣاﻧﻲ کﻪ وﻻدت شــروع ﻣﻲ شــﻮد‪ ،‬رحﻢ ﻣادر بﻪ ﻳک سﻠسﻠﻪ اﻧقباضات عضﻼتﻲ شروع‬ ‫ﻣﻲ کﻨد کﻪ بﻪ ﻧام درد وﻻدت ﻳاد ﻣﻲ شــﻮد‪ .‬بﻪ طﻮر ﻣعﻤﻮل اﻳﻦ اﻧقباضات‪ ،‬جﻨﻴﻦ را بﻪ پﻴش‬ ‫ﻣﻲ راﻧد و طفﻞ ﻣتﻮﻟد ﻣﻲ شﻮد و در فاصﻠﺔ بعد از چﻨد دقﻴقﻪ جﻮره ﻫﻢ دفع ﻣﻲ شﻮد‪.‬‬

‫ﻣﻌﻠﻮﻣات اﺿاﻓﻲ‬ ‫غــذاي زن حاﻣﻠــﻪ باﻳــد داراي کاﻟﻮري کافﻲ و سرشــار از پروتﻴﻦﻫــاى حﻴﻮاﻧﻲ و ﻧباتﻲ‪،‬‬ ‫ســبزي ﻫا ‪،‬ﻣﻴﻮهﻫاى تازه و خشــک و ﻣقادﻳر ﻣﻨاسبﻲ از ﻣﻮاد قﻨدي و چربﻲ باشد‪ .‬در اﻳﻦ‬ ‫دوران‪ ،‬ﻧﻴاز ﻣادر بﻪ کﻠسﻴﻢ ‪،‬فاسفﻮرس‪ ،‬آﻫﻦ و آﻳﻮدﻳﻦ افزاﻳش پﻴدا ﻣﻲ کﻨد‪ .‬اﮔر آﻫﻦ کافﻲ‬ ‫بﻪ ﻣادر ﻧرسد‪ ،‬او و کﻮدکش ﻣﻤکﻦ است دچار کﻢ خﻮﻧﻲ شﻮﻧد‪.‬‬ ‫باﻳد ﻣادر خﻮاب و اســتراحت کافﻲ داشتﻪ باشد و از فشارﻫاي رواﻧﻲ دور باشد‪ .‬اضطراب و‬ ‫تــرس ﻣادر‪ ،‬اثرﻫاى ﻧاﻣطﻠﻮبﻲ روي جﻨﻴﻦ ﻣﻲ ﮔذارد‪ .‬ﻣادر باﻳد ورزش کﻨد و عضﻼت بدن‬ ‫خﻮد را تقﻮﻳت ﻧﻤاﻳد تا وضع حﻤﻞ راحت تري داشتﻪ باشد‪ .‬قدم زدن در ﻫﻮاي آزاد بﻬترﻳﻦ‬ ‫ﻧﻮع ورزش براي ﻣادران حاﻣﻠﻪ است‪.‬‬ ‫در اﻳﻦ دوران‪ ،‬ﻣادر براي جﻠﻮﮔﻴرى از ﻣصاب شدن بﻪ اﻣراض باﻳد بﻪ ﻧظافت و صحت بدن‬ ‫خﻮد و جﻨﻴﻦ تﻮجﻪ زﻳادي داشتﻪ باشد‪ .‬بر عﻼوه تحت ﻣعاﻳﻨات ﻻزم تﻮسط داکتر از قبﻴﻞ‬ ‫بررسﻲ وزن‪ ،‬فشار خﻮن و فعاﻟﻴت اﻧدامﻫاى بدن و ﻧﻴز بررسﻲ سﻼﻣت جﻨﻴﻦ قرار ﮔﻴرد‪.‬‬ ‫قرار ﮔرفتﻦ ﻣادر در ﻣعرض زﻳاد اشــعﻪ ‪ ،X‬اســتعﻤال ﻣﻮاد ﻣخدر‪ ،‬اﻟکﻮل‪ ،‬ســﮕرت و حتﻲ‬ ‫برخﻲ دواﻫا ﻣﻨجر بﻪ صدﻣﻪ بﻪ جﻨﻴﻦ خﻮاﻫد شد‪.‬‬ ‫سـﻮﻧﻮﮔراﻓﻲ‪ :‬تصﻮﻳربرداري سﻮﻧﻮﮔرافﻲ بﻪ طﻮر ﻣعﻤﻮل در زﻧان حاﻣﻠﻪ استفاده ﻣﻲ شﻮد‪ .‬در‬ ‫اﻳﻦ روش با کﻤک اﻣﻮاج اﻟتراســﻮﻧد تصاوﻳري از درون بدن تﻮﻟﻴد ﻣﻲ شﻮد کﻪ بﻪ کﻤک آن ﻫا‬ ‫جساﻣت جﻨﻴﻦ‪ ،‬جﻨسﻴت و سﻦ آن تعﻴﻴﻦ ﻣﻲ شﻮد و عﻼﻳﻤﻲ کﻪ سﻼﻣت جﻨﻴﻦ را ﻧشان دﻫد‬ ‫از جﻤﻠﻪ حرکتﻫاى قﻠب آن از سﻮﻧﻮﮔرافﻲ بﻪ دست ﻣﻲ آﻳد‪ .‬بسﻴاري از ﻧارساﻳﻲ ﻫاي جﻨﻴﻦ‬ ‫با اﻳﻦ روش قابﻞ تشخﻴص است‪.‬‬

‫‪95‬‬

‫تــا دﻫﻪ ‪ 60‬ﻣﻴﻼدي اشــعﻪ ‪ X‬تﻨﻬا راه ﻣطاﻟعﺔ اعضاي داخﻠﻲ بــدن‪ ،‬بدون دخاﻟت جراح بﻮد؛‬ ‫اﻣا اکﻨﻮن از تصﻮﻳر ســﻮﻧﻮﮔرافﻲ بﻪ حﻴث ﻳک روش بﻲ خطر اســتفادة زﻳاد ﻣﻲ شــﻮد‪ .‬ﻣﻮارد‬ ‫اســتعﻤال دﻳﮕر آن‪ ،‬تصﻮﻳربرداري از اعضاي داخﻠﻲ‪ ،‬ﻣاﻧﻨد‪ :‬قﻠب‪ ،‬ﮔرده ﻫا‪ ،‬اعضاي تﻨاســﻠﻲ و‬ ‫غﻴره ﻣﻲ باشد‪.‬‬ ‫ﻋﻘاﻣت‪ :‬زﻧان ﻣﻤکﻦ اســت عقﻴﻢ باشــﻨد و ﻧتﻮاﻧﻨد بﻪ طﻮر کاﻣﻞ تخﻤﻪ را در تخﻤدان تﻮﻟﻴد‬ ‫ﻧﻤاﻳﻨد‪ .‬عﻠﻞ عقاﻣت زﻧان عﻮاﻣﻠﻲ اســت کﻪ از رســﻴدن سپرم بﻪ باﻻي کاﻧال ﻧفﻴره جﻠﻮﮔﻴري‬ ‫ﻣﻲ کﻨد؛ بﻪ طﻮر ﻣثال‪ :‬شکﻞ ﮔردن رحﻢ و ﮔرفتﻪﮔﻲ ﻣسﻴر ﻳک ﻳا ﻫر دو ﻧفﻴره از اﻳﻦ عﻮاﻣﻞ‬ ‫اســت؛ اﻣا عقاﻣت ﻫﻤﻴشــﻪ ﻣربﻮط بﻪ ﻧﻮاقص در ســاختﻤان و ﻳا ﻧﻮاقص در فعاﻟﻴت سﻴســتﻢ‬ ‫تکثري زن ﻧﻴست‪ .‬ﻣﻤکﻦ تﻮﻟﻴد سپرم در ﻣرد کافﻲ ﻧباشد و در ﻧتﻴجﻪ سپرم ﻫا ﻧتﻮاﻧﻨد خﻮد را‬ ‫بﻪ تخﻤﻪ برساﻧﻨد‪ .‬ﻣعﻤﻮﻻً اﮔر تعداد سپرم ﻫاي ساﻟﻢ از ‪ 20‬ﻣﻴﻠﻴﻮن در ﻫر ﻣﻠﻲ ﻟﻴتر ﻣﻨﻰ کﻤتر‬ ‫باشــد فرد عقﻴﻢ است‪ .‬ﮔاﻫﻲ ﻫﻢ بﻴشتر ســپرم ﻫاﻳﻲ کﻪ در ﻣردان تﻮﻟﻴد ﻣﻲ شﻮﻧد‪ ،‬ضعﻴف و‬ ‫ﻧاقص ﻣﻲ باشــﻨد و ﻧﻤﻲ تﻮاﻧﻨد‪ ،‬تخﻤﻪ را اﻟقاح کﻨﻨد کﻪ در ﻧتﻴجﻪ حاﻟت عقﻴﻤﻲ پﻴش ﻣﻲآﻳد‪.‬‬ ‫اﻣراض جﻨسﻲ ﻣقاربتﻲ از قبﻴﻞ سﻮزاک ﻣﻲ تﻮاﻧد ﻣﻨجر بﻪ عقاﻣت در زﻧان و ﻣردان شﻮﻧد‪.‬‬ ‫اﻧتﻘال اﻣراض از ﻃرﻳﻖ ﻣﻘاربتﻫاى جﻨسﻲ‪ :‬اﻣراضﻲ ﻫستﻨد کﻪ ﻣﻲ تﻮاﻧﻨد از ﻳک شخص‬ ‫ﻣصاب بﻪ شخص ساﻟﻢ در اثﻨاي ﻣقاربت جﻨسﻲ سراﻳت کﻨﻨد‪ .‬اﻳﻦ اﻣراض ساﻻﻧﻪ تعداد زﻳادي‬ ‫از ﻣردم را ﻣبتﻼ ﻣﻲ سازد‪.‬‬ ‫از جﻤﻠﺔ اﻳﻦ اﻣراض ســﻮزاک‪ ،‬ســفﻠﻴس‪ ،‬اﻳدز و غﻴره ﻣﻲ باشــﻨد‪ .‬ﻣرض اﻳــدز خطرﻧاک تر و‬ ‫کشﻨده تر از اﻣراض دﻳﮕر است؛ زﻳرا تا ﻫﻨﻮز ادوﻳﺔ ﻣشخص براي تداوى آن پﻴدا ﻧشده است‪.‬‬ ‫اﻳدز (‪ :)AIDS( )1‬اﻳدز در ســال ‪ 1980‬شــﻨاختﻪ شــد‪ .‬تاکﻨﻮن حدود ‪ 50‬ﻣﻴﻠﻴﻮن اﻧسان بﻪ‬ ‫آن ﻣصاب ﮔردﻳده کﻪ از جﻤﻠﻪ تا حال حدود ‪ 16‬ﻣﻴﻠﻴﻮن آن تﻠف شده اﻧد‪ .‬عاﻣﻞ ﻣرض اﻳدز‪،‬‬ ‫وﻳروســﻲ بﻪﻧام (‪ 2)HIV‬اســت‪ .‬اﻳﻦ وﻳروس بﻪ ﮔروپ خاصﻲ از کروﻳات سفﻴد خﻮن حﻤﻠﻪ‬ ‫ﻣﻲ کﻨد‪ .‬در ﻧتﻴجﻪ قدرت دفاعﻲ بدن بﻪ ﻣرور زﻣان کﻢ ﻣﻲ شــﻮد‪ ،‬ســراﻧجام با ﻣبتﻼ شــدن‬ ‫بــﻪ ﻣرﻳضﻲﻫاى ســاده‪ ،‬جان خﻮد را از دســت ﻣﻲ دﻫد‪ .‬در حقﻴقت وﻳــروس اﻳدز با تخرﻳب‬ ‫کروﻳات سفﻴد خﻮن‪ ،‬زﻣﻴﻨﻪ را براي فعاﻟﻴت عﻮاﻣﻞ ﻣرﻳضﻲ زا (باکتريﻫا‪ ،‬وﻳروسﻫا‪ ،‬فﻨجﻲ و‬ ‫‪1-Acquired Immuno Deficiency Syndrom‬‬ ‫‪2-Humain Immuno Deficiency‬‬

‫‪96‬‬

‫غﻴره) ﻣساعد ﻣﻰسازد‪ HIV .‬از خﻮن و غشاﻫاي ﻣخاطﻲ‪ ،‬ﻣاﻧﻨد غشاﻫاي ﻣخاطﻲ کاﻧالﻫاى‬ ‫تﻨاسﻠﻲ وارد بدن ﻣﻲ شﻮد‪.‬‬ ‫ﻋﻼﻳﻢ اﻳدز‪ :‬از زﻣان ورود وﻳروس اﻳدز بﻪ بدن تا آشــکار شــدن عﻼﻳﻢ بﻴﻤاري اﻳدز ﻣﻤکﻦ‬ ‫است‪ ،‬چﻨد روز تا چﻨد سال (بﻪ طﻮر ﻣثال تا ‪ 10‬سال) فاصﻠﻪ باشد‪ .‬فرد در اﻳﻦ ﻣدت اﮔر چﻪ‬ ‫در ظاﻫر بﻴﻤار ﻧﻴســت؛ اﻣا ﻧاقﻞ وﻳروس اســت و ﻣﻲ تﻮاﻧد افراد دﻳﮕر را آﻟﻮده کﻨد‪ .‬تشخﻴص‬ ‫قطعﻲ ‪ HIV‬با اﻧجام آزﻣاﻳش خﻮن اﻣکان پذﻳر است‪.‬‬ ‫راهﻫاى ورود وﻳروس اﻳدز بﻪ بدن‪ :‬وﻳروس اﻳدز‪ ،‬ﻣﻤکﻦ اســت‪ ،‬از سﻪ راه وارد بدن اﻧسان‬ ‫شﻮد‪:‬‬ ‫‪ -1‬تزرﻳق خﻮن آﻟﻮده بﻪ وﻳروس اﻳدز و ﻳا استفاده از وساﻳﻞ تﻴز و برﻧده ﻳﻰ کﻪ بﻪ واﻳرس اﻳدز‬ ‫ﻣﻠﻮث باشد؛ ﻣاﻧﻨد‪ :‬سرﻧج‪ ،‬سﻮزن‪ ،‬تﻴغ رﻳش تراشﻲ و وساﻳﻞ خال کﻮبﻲ‪.‬‬ ‫‪ -2‬اﻧتقال وﻳروس از طرﻳق تﻤاس جﻨسﻲ از فرد آﻟﻮده بﻪ واﻳرس‪ ،‬بﻪ فرد ساﻟﻢ‪.‬‬ ‫‪ -3‬اﻧتقال وﻳروس از ﻣادر آﻟﻮده بﻪ وﻳروس اﻳدز بﻪ ﻧﻮزاد در ﻣراحﻞ حاﻣﻠﻪﮔﻲ و شﻴردادن‪.‬‬ ‫تحقﻴقات ﻧشــان ﻣﻲ دﻫد کﻪ وﻳروس اﻳدز از راه ﻫﻮا‪ ،‬آب‪ ،‬غذا‪ ،‬دســت دادن‪ ،‬صحبت کردن‪،‬‬ ‫روبﻮسﻲ‪ ،‬اشک و ادرار از فرد آﻟﻮده بﻪ فرد ساﻟﻢ ﻣﻨتقﻞ ﻧﻤﻲ شﻮد‪.‬‬

‫ﻓﻜرﻛﻨﻴد‬ ‫‪ -1‬کدام ﻳک از ﻣاﻳعات بدن ﻣﻲ تﻮاﻧﻨد‪ HIV‬را اﻧتقال دﻫﻨد و کدام ﻣاﻳعات ﻧﻤﻲ تﻮاﻧﻨد؟‬ ‫‪ -2‬آﻳا اﻧتقال خﻮن ﻣﻤکﻦ است‪ ،‬سبب اﻧتقال‪ HIV‬شﻮد؟‬ ‫‪ -3‬آﻳا تزرﻳق ﻣﻮاد ﻣخدر ﻣﻤکﻦ است باعث آﻟﻮدﮔﻲ بﻪ ‪ HIV‬ﮔردد؟‬

‫‪97‬‬

‫تداوى اﻳدز‪ :‬اﻳدز از جﻤﻠﺔ اﻣراضﻰ است کﻪ در حال حاضر عﻼج قطعﻰ ﻧدارد؛ بﻠکﻪ با ﻣصرف‬ ‫داروﻫاى ﻣختﻠف سعﻰ ﻣﻰشﻮد از پﻴشرفت ﻣرض و فعاﻟﻴت وﻳروس آن جﻠﻮﮔﻴرى بﻪ عﻤﻞ‬ ‫آﻳد‪.‬‬ ‫از آﻧجا کﻪ بشــر تﻮاﻧســتﻪ اســت‪ ،‬براى بعضﻰ از اﻣراض ﻣﻴکروبﻰ کﻪ زﻣاﻧﻰ عاﻣﻞ ﻣرگ و ﻣﻴر‬ ‫زﻳادى بﻮدﻧد‪ ،‬واکسﻴﻦ بسازد‪ .‬ﻣحققان بر اﻳﻦ تﻼش اﻧد کﻪ براى اﻳدز ﻧﻴز واکسﻴﻦ بسازﻧد؛ اﻣا‬ ‫با وجﻮد تﻼش بســﻴار‪ ،‬آنﻫا ﻫﻨﻮز ﻣﻮفق ﻧشده اﻧد؛ بﻨابراﻳﻦ در حال حاضر تﻨﻬا راه جﻠﻮﮔﻴرى‬ ‫از ابتــﻼ بــﻪ ﻣرض اﻳدز‪ ،‬آﻣﻮزش و پرﻫﻴز از رفتارﻫاﻳﻰ اســت کﻪ ﻣا را در ﻣعرض آﻟﻮده ﮔﻰ بﻪ‬ ‫اﻳﻦ وﻳروس قرار ﻣﻰ دﻫد‪.‬‬ ‫ﻣا ﻧســبت بﻪ ســﻼﻣت خﻮد ﻣسئﻮل ﻫســتﻴﻢ و باﻳد از آن ﻣراقبت کﻨﻴﻢ‪ .‬اﻳﻦ وظﻴفﺔ ﻣاست کﻪ‬ ‫خﻮد را از ﻣبتﻼ شــدن بﻪ اﻣراض حفظ کﻨﻴﻢ و ﻣراقب صحت و ســﻼﻣت خﻮد و دﻳﮕران باشﻴﻢ؛‬ ‫بﻨابراﻳﻦ باﻳد بﻪ ﻫر چﻴز و ﻫر کس کﻪ سﻼﻣت ﻣا را بﻪ خطر ﻣﻮاجﻪ ﻣﻰسازد « ﻧﻪ » بﮕﻮﻳﻴﻢ‪ .‬باﻳد‬ ‫بﻪ رفتارﻫاى پر خطر؛ ﻣاﻧﻨد روابط جﻨســﻰ ﻧا ﻣشــروع‪ ،‬بﻰ بﻨد و بارى‪ ،‬کشﻴدن سﮕرت و غﻴره‬ ‫ﻣﻮاد ﻧشــﻪ آور« ﻧﻪ» بﮕﻮﻳﻴﻢ‪ .‬اشــخاص ﻣبتﻼ بﻪ اﻳﻦ ﻣرض باﻳد بﻪ ﻣرکز تﻮصﻴﻪ و تداوى ﻣراجعﻪ‬ ‫ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬ ‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫‪ -1‬ﮔفتﻪ ﻣﻰشﻮد‪ :‬خطر افرادى کﻪ در ﻣرحﻠﺔ آﻟﻮده ﮔﻰ بدون عﻼﻣت ﻫستﻨد‪ ،‬بسﻴار بﻴش تر از افراد داراى عﻼﻳﻢ‬ ‫است‪ .‬در اﻳﻦ ﻣﻮرد بحث کﻨﻴد‪.‬‬ ‫‪ -2‬ﻳکﻰ از دســتﻮرﻫاى دﻳﻦ ﻣبﻴﻦ اســﻼم پرﻫﻴز از بﻰ بﻨد و بارى در روابط فردى و اجتﻤاعﻰ اســت‪ .‬رعاﻳت اﻳﻦ‬ ‫دستﻮر دﻳﻨﻰ چﻪ تأثﻴر بر سﻼﻣت جسﻤﻰ و رواﻧﻰ فرد‪ ،‬خاﻧﻮاده و اجتﻤاع دارد؟‬ ‫‪ -3‬فکر کﻨﻴد‪ ،‬رفتار ﻣا با ﻳک بﻴﻤار ﻣبتﻼ بﻪ اﻳدز چﮕﻮﻧﻪ باﻳد باشد؟‬ ‫‪ -4‬بﻪ ﻧظر شﻤا‪ ،‬آﻳا حتﻤاً باﻳد فرد آﻟﻮده ﻳا ﻣبتﻼ بﻪ اﻳدز را از ساﻳر افراد جاﻣعﻪ‪ ،‬جدا کرد؟‬ ‫‪ -5‬بﻪ ﻧظر شــﻤا‪ ،‬ﻣکتب براى حفظ و ارتقاى ســﻼﻣت جﻮاﻧان چﻪ ﻣﻰ تﻮاﻧد‪ ،‬اﻧجام دﻫد؟ پﻴشــﻨﻬادﻫاى خﻮد را در‬ ‫صﻨف بﻪ بحث بﮕذارﻳد‪.‬‬

‫‪98‬‬

‫خﻼصﺔ ﻓصﻞ ﻫشتﻢ‬ ‫سﻴســتﻢ تکثري جﻨس ﻣذکر ســپرمﻫا را تﻮﻟﻴد و از طرﻳق آن بﻪ سﻴســتﻢ تکثري جﻨس‬ ‫ﻣﻮﻧث اﻧتقال ﻣﻲ ﮔردد‪.‬‬ ‫تستﻮســترون عبارت از ﻫﻮرﻣﻮن اساســﻲ جﻨس ﻣذکر ﻣﻲ باشد کﻪ تﻮسط خصﻴﻪ ﻫا ترشح‬ ‫ﻣﻲ شﻮد و تﻨظﻴﻢ و تﻮﻟﻴد سپرم و اﻧکشاف خصﻮصﻴتﻫاى ﻣرداﻧﻪ را کﻨترول ﻣﻲ کﻨد‪.‬‬ ‫سپرم از سﻪ قسﻤت سر‪ ،‬تﻨﻪ و دم ساختﻪ شده است‪.‬‬ ‫دم سپرم ﻳک شﻼق قﻮي است کﻪ با حرکتﻫاى خﻮد‪ ،‬سپرم را بﻪ پﻴش ﻣﻲ راﻧد‪.‬‬ ‫سﻴستﻢ تکثري جﻨس ﻣؤﻧث تخﻤﻪ را تﻮﻟﻴد ﻣﻲ کﻨد‪ .‬تخﻤﺔ اﻟقاح شده را تغذﻳﻪ ﻧﻤﻮده‪ ،‬ﻧﻤﻮ‬ ‫ﻣﻲ دﻫد‪ .‬و ﻫﻤچﻨان ﻧﻮزاد را بﻪ دﻧﻴا ﻣﻲ آورد‪.‬‬ ‫در جﻨس ﻣؤﻧث دو عدد تخﻤدان کﻪ شکﻞ تخﻢ ﻣرغ را دارد‪ ،‬در داخﻞ خاﻟﻴﮕاه شکﻢ قرار‬ ‫دارﻧد‪.‬‬ ‫استروجﻦ و پروجسترون‪ ،‬دو ﻫﻮرﻣﻮن جﻨسﻰ ﻣؤﻧث است کﻪ آزاد شدن تخﻤﻪ را تﻨظﻴﻢ و‬ ‫صفات ﻣشخصﺔ زﻧاﻧﻪ را اﻧکشاف ﻣﻲ دﻫﻨد‪.‬‬ ‫ﻫر ﻳک از تخﻤدانﻫا‪ ،‬ذرﻳعﺔ کاﻧال ﻧفﻴره بﻪ رحﻢ راه دارد‪.‬‬ ‫اﻧقباض عضﻼت ﻟشﻢ دﻳﻮار ﻧفﻴره‪ ،‬تخﻤﻪ را بﻪ سﻤت رحﻢ حرکت ﻣﻲ دﻫد‪.‬‬ ‫رحﻢ عضﻮ عضﻼتﻲ و ﻣﻴان خاﻟﻲ است و ﻫﻨﮕاﻣﻲ کﻪ زن حاﻣﻠﻪ ﻧﻴست تقرﻳباً بﻪ اﻧدازة ﻳک‬ ‫ﻣشت وى است‪.‬‬ ‫در ﻫفتﻪ پﻨجﻢ دوران اﻧکشــاف جﻨﻴﻦ‪ ،‬قﻠب‪ ،‬ﻣغز‪ ،‬رگ ﻫاى خﻮن و اعضاى دﻳﮕر ســاختﻪ‬ ‫شده‪ ،‬بﻪ سرعت ﻧﻤﻮ ﻣﻰکﻨد‪.‬‬ ‫ﻣعﻤﻮﻻً ﻳک دورة حاﻣﻠﻪﮔﻲ تقرﻳباً ‪ 40‬ﻫفتﻪ طﻮل ﻣﻲ کشد‪.‬‬ ‫داکترﻫا بﻴشتر براي دﻳدن جﻨﻴﻦ در داخﻞ رحﻢ ﻣادر از سﻮﻧﻮﮔرافﻲ استفاده ﻣﻲ کﻨﻨد‪.‬‬ ‫اﻧســانﻫا ﻣعﻤــﻮﻻً در ﻫــر وﻻدت ﻳک طفﻞ بﻪ دﻧﻴــا ﻣﻲ آورﻧد؛ ﻻکﻦ بدﻧﻴــا آوردن اطفال‬ ‫دوﮔاﻧﮕﻲ‪ ،‬سﻪ ﮔاﻧﮕﻲ و ﻳا بﻴشتر از آن ﻧﻴز اﻣکان دارد‪.‬‬ ‫از ﻣشکﻞ ﻫاي سﻴستﻢ تکثري ﻣﻲ تﻮان از عقاﻣت و اﻣراض ﻣقاربتﻲ جﻨسﻲ ﻧام برد‪.‬‬ ‫اســتفاده از تﻴغ رﻳش تراشــﻲ‪ ،‬سﻮرﻧج‪ ،‬سﻮزن و وساﻳﻞ خال کﻮبﻲ کﻪ بﻪ خﻮن آﻟﻮدة عاﻣﻞ‬ ‫اﻳدز ﻣﻠﻮث باشﻨد‪ ،‬سبب اﻧتقال وﻳروس ‪ HIV‬ﻣﻲ ﮔردﻧد‪.‬‬

‫‪99‬‬

‫سؤال ﻫاى ﻓصﻞ ﻫشتﻢ‬ ‫جاﻫاي خاﻟﻲ را با ﻛﻠﻤﻪﻫاى ﻣﻨاسب در ﻛتابچﻪﻫاى خﻮد پر ﻛﻨﻴد‪.‬‬ ‫‪ -1‬قسﻤت وسطﻲ ﻳا تﻨﺔ سپرم داراي ﻣقدار زﻳادي ‪ .............................‬ﻣﻲ باشد کﻪ اﻧرژي ﻻزم‬ ‫را براي حرکت سپرم تﻬﻴﻪ ﻣﻲ کﻨد‪.‬‬ ‫‪ -2‬از وظاﻳف عﻤدة سﻴستﻢ تکثري ﻣؤﻧث ‪ .................. ، ...............‬و ‪ .................‬ﻣﻲ باشد‪.‬‬ ‫‪ -3‬تخﻤﺔ اﻟقاح شده بﻪ ﻧام ‪ .....................‬ﻳاد ﻣﻲ شﻮد‪.‬‬ ‫جﻮاب درست را اﻧتخاب ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬ ‫‪ -4‬در سراسر طﻮل زﻧده ﮔﻲ جﻨس ﻣؤﻧث تﻨﻬا ‪ ...........................‬تخﻤﺔ او باﻟغ ﻣﻲ شﻮد‪.‬‬ ‫اﻟف) دو ﻣﻴﻠﻴﻮن‬ ‫ب) ‪ 300‬تا ‪400‬‬ ‫ج) ﻳک ﻣﻴﻠﻴﻮن‬ ‫د) ﻫﻴچ کدام‬ ‫‪ -5‬اوﻟﻴﻦ روزي کﻪ خﻮن و پارچﻪﻫاى ﻧســج از رحﻢ بﻴرون ﻣﻲ آﻳد‪ ،‬روز اول دورة ‪..................‬‬ ‫حساب ﻣﻲ شﻮد‪.‬‬ ‫اﻟف) تخﻤﻪ ﮔذاري‬ ‫ب) حﻴض‬ ‫ج) اﻟقاح‬ ‫د)ﻫﻴچ کدام‬

‫سﻮال ﻫاى تشرﻳحﻰ‬ ‫‪ -6‬تستﻮسترون تﻮسط کدام عضﻮ تﻨاسﻠﻲ ﻣرد‪ ،‬ساختﻪ ﻣﻲ شﻮد وچﻪ وظﻴفﻪ دارد؟‬ ‫‪ -7‬چرا خصﻴﻪﻫا کﻤﻲ قبﻞ از تﻮﻟد‪ ،‬وارد کﻴســﺔ خصﻴﻪ کﻪ خارج از خاﻟﻴﮕاه شــکﻢ قرار دارد‪،‬‬ ‫ﻣﻲ شﻮﻧد؟ واضح سازﻳد‪.‬‬ ‫‪ -8‬ﻳک سپرم باﻟغ از کدام بخش ﻫا ساختﻪ شده است؟‬ ‫‪ -9‬ﻫﻮرﻣﻮنﻫاى استروجﻦ و پروجسترون در جﻨس ﻣؤﻧث چﻪ وظﻴفﻪ دارﻧد؟‬ ‫‪ -10‬ﻧطفﻪ و جﻨﻴﻦ از ﻫﻢ چﻪ فرق دارﻧد؟‬

‫‪100‬‬

‫ﻓصﻞ ﻧﻬﻢ‬ ‫ﻣشﻜﻼت ﻣحﻴﻄﻲ و حﻞ آنﻫا‬ ‫شــاﻳد شــﻤا در ﻣﻮرد آب‪ ،‬ﻫﻮا و خاک آﻟﻮده و ﻳا در ﻣﻮرد تخرﻳب‬ ‫و از بﻴــﻦ رفتﻦ جﻨﮕﻞﻫا ﻳا ﻧازک شــدن طبقــﺔ اوزون و خطر آن‬ ‫اخطار ﻫاﻳﻲ را شﻨﻴده باشﻴد‪.‬‬ ‫آﻳــا اخطارﻫــاى دﻳﮕرى ﻫــﻢ در ﻣﻮرد آﻟــﻮده ﮔﻰﻫــاى ﻣحﻴطﻰ‬ ‫شﻨﻴده اﻳد؟‬ ‫بعد از اﻧقﻼب صﻨعتﻲ ســال ‪ 1700‬ﻣﻴﻼدي ﻣردم بﻴشــتر ﻣتکﻲ بﻪ‬ ‫ﻣاشــﻴﻦﻫا ﮔردﻳدﻧد کﻪ در ﻧتﻴجــﺔ آن‪ ،‬ﻣﻮاد ﻣضرة ﻳــﻰ زﻳاد داخﻞ‬ ‫ﻫﻮا‪ ،‬آب و خــاک ﮔردﻳد؛ ﻫﻤچﻨﻴﻦ اﻧداختﻦ ﻣــﻮاد اضافﻲ و بﻴکاره‪،‬‬ ‫افزاﻳش روزﻣرة ﻧفﻮس و اﻧکشــاف سرﻳع صﻨعت و تخﻨﻴک در جﻬان‪،‬‬ ‫ﻫﻤﻪ عﻮاﻣﻠﻲاﻧد کﻪ ســبب اﻳجاد دشﻮارىﻫا در ﻣحﻴط زﻳست شده و‬ ‫زﻧدهﮔﻲ اﻧسانﻫا را بﻪ خطر ﻣﻮاجﻪ ﻣﻲسازﻧد؛ بﻨابراﻳﻦ براي زﻧدهﮔﻲ‬ ‫ﻣصﻮن باﻳد ازآﻟﻮدهﮔﻲ ﻣحﻴطزﻳست خﻮد جﻠﻮﮔﻴري ﻧﻤاﻳﻴﻢ تا ﻣشکﻼت‬ ‫ﻣحﻴط زﻳســت ﻧداشــتﻪ باشﻴﻢ‪ .‬از ﻫﻤﻴﻦ ﻟحاظ شــﻤا در اﻳﻦ فصﻞ با‬ ‫ﻣشــکﻼت ﻣحﻴطﻲ‪ ،‬حﻞ ﻣشکﻼت ﻣحﻴطﻲ و اجزاي آن آشﻨاﻳﻲ ﻻزم‬ ‫حاصﻞ ﻣﻲﻧﻤاﻳﻴد تا بتﻮاﻧﻴد در جﻠﻮﮔﻴري از آﻟﻮدهﮔﻲ ﻣحﻴط زﻳســت‬ ‫خﻮد ســﻬﻢ بﮕﻴرﻳد و دﻳﮕران را از ضررﻫاي آﻟﻮدهﮔﻲ ﻣحﻴط زﻳست با‬ ‫خبر ساختﻪ و درحﻞ ﻣشکﻼت ﻣحﻴطﻲ با آنﻫا کﻤک ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬

‫‪101‬‬

‫آﻟﻮده ﮔﻲﻫاى ﻣحﻴﻂ زﻳست‬ ‫آﻟﻮده ﮔﻰ عبارت از تغﻴﻴر ﻧاخﻮاستﻪ در ﻣحﻴط زﻳست است؛ طﻮرى کﻪ از اثر آن کﻴفﻴت ﻣحﻴط‬ ‫زﻳســت پاﻳﻴﻦ آﻳد‪ .‬آﻟﻮده ﮔﻰ ﻫا ﻣﻤکﻦ است‪ ،‬طبﻴعﻰ باشﻨد؛ ﻳعﻨﻰ ﻣﻨشأ آنﻫا از خﻮد طبﻴعت‬ ‫باشــد؛ ﻣاﻧﻨد طﻮفان ﻫاﻳﻰ کﻪ سبب برخاستﻦ ﮔردوخاک ﻣﻰ شــﻮﻧد و ﻳا آتش فشان ﻫاﻳﻰ کﻪ‬ ‫ﻣقدار زﻳادى دود و ﮔازﻫاى ﻣختﻠف تﻮﻟﻴد ﻣﻰ کﻨﻨد؛ اﻣا اﻣروز آﻟﻮده ﮔﻰ ﻫاﻳﻰ کﻪ ﻣﻨشــأ آنﻫا‬ ‫فعاﻟﻴت اﻧســاﻧﻰ اســت خطرﻫاى زﻳاد براى سﻼﻣت ﻣحﻴط زﻳست و ﻣﻮجﻮدات زﻧده دارد‪ .‬اﻳﻦ‬ ‫ﻧﻮع آﻟﻮده ﮔﻰﻫا را‪ ،‬آﻟﻮده ﮔﻰ ﻫاى ﻣصﻨﻮعﻰ ﻣﻰ ﮔﻮﻳﻨد؛ زﻳرا ﻣﻨشأ آنﻫا در طبﻴعت وجﻮد ﻧدارد‬ ‫ﻣاﻧﻨد آﻟﻮده ﮔﻰ ﻫﻮا بر اثر دود فابرﻳکﻪ ﻫا و ﻣﻮترﻫا‪.‬‬ ‫آﻟﻮده ﮔﻰ ﻫﻮا‪ ،‬آب و خاک از اﻧﻮاع آﻟﻮده ﮔﻰ ﻫاﻳﻰ است کﻪ ﻣشکﻼت ﻣحﻴطﻰ را بﻪ وجﻮد آورده‬ ‫است‪ .‬در اﻳﻨجا بﻪ طﻮر جداﮔاﻧﻪ ﻫر ﻳک از آﻟﻮده ﮔﻰ ﻫا را تﻮضﻴح ﻣﻰ ﻧﻤاﻳﻴﻢ‪:‬‬

‫آﻟﻮده ﮔﻲ ﻫﻮا (‪)Air pollution‬‬ ‫ﻫــر ﮔاه ﻳک ﻳا چﻨد ﻣادة آﻟﻮده کﻨﻨدة ﻫﻮا با غﻠظتﻰ ﻣعﻴﻦ براي ﻣدتﻲ در ﻫﻮا ﻣﻮجﻮد باشــد‪،‬‬ ‫طﻮري کﻪ بﻪ اﻧســان‪ ،‬ﻧبات‪ ،‬حﻴﻮان و اشــﻴاء زﻳان رساﻧده و باعث پاﻳﻴﻦ آﻣدن کﻴفﻴت ﻣحﻴط‬ ‫زﻳست ﮔردد‪ ،‬آن ﻫﻮا را ﻫﻮاي آﻟﻮده ﮔﻮﻳﻨد‪.‬‬ ‫ﻣﻮاد آﻟﻮده کﻨﻨدة ﻫﻮا شــاﻣﻞ ﮔازﻫا و دود فابرﻳکﻪﻫا‪ ،‬ﻣﻮترﻫا‪ ،‬ﻣاشﻴﻦ آﻻت‪ ،‬داشﻫاى ﻣختﻠف‪،‬‬ ‫دود بخاري‪ ،‬زغال ســﻨگ‪ ،‬تﻴــﻞ‪ ،‬دود چﻮب‪ ،‬ﮔازطبﻴعﻲ‪ ،‬ﮔردوخاک و غﻴره ﻣﻰباشــد‪ .‬دود و‬ ‫ﮔازﻫاى کﻪ تﻮﻟﻴد ﻣﻲ شﻮﻧد؛ شاﻣﻞ‪ :‬کاربﻦ داي اکساﻳد‪ ،‬کاربﻦ ﻣﻮﻧﻮ اکساﻳد‪ ،‬سﻠفر داي اکساﻳد‪،‬‬ ‫اکســاﻳد ﻫاي ﻧاﻳتروجﻦ و بعضﻲ ﻫاﻳدرو کاربﻦ ﻫا بــﻮده‪ ،‬کﻪ ﻫر کدام بﻪ ﻧﻮعﻲ باعث آﻟﻮده ﮔﻲ‬ ‫ﻫﻮا ﻣﻲ شﻮد‪.‬‬ ‫ﻫــرﮔاه ﻣقــدار اﻳﻦ ﮔازﻫا در فضا زﻳاد شــﻮد‪ ،‬بــاﻻي حﻴﻮاﻧات و ﻧباتات تأثﻴــر ﻣﻨفﻲ ﻧﻤﻮده و‬ ‫براي صحت اﻧســانﻫا ﻣضر و خطرﻧاک ﻣﻲ باشــد؛ چﻨاﻧچﻪ اﮔر ﮔاز ســﻠفر داي اکساﻳد کﻪ از‬

‫‪102‬‬

‫سﻮختﻦ زغال سﻨگ تﻮﻟﻴد ﻣﻰﮔردد‪ ،‬تﻨفس شﻮد سبب تخرﻳش چشﻢ‪ ،‬بﻴﻨﻲ و ششﻫا شده و‬ ‫حتﻲ سبب ﻣرگ ﻣﻲ شﻮد‪ .‬سﻠفرداي اکساﻳد براي ﻧباتات ﻧﻴز ضرر دارد؛ زﻳرا سﻠفر داي اکساﻳد‬ ‫از طرﻳق سﻮراخ ﻫاي حجرات برگ‪ ،‬داخﻞ آن شده و در ﻣﻮجﻮدﻳت رطﻮبت ﻫﻤراه آب‪ ،‬تﻴزاب‬ ‫ﮔﻮﮔرد (‪ )H2SO4‬را ﻣﻲ سازد‪.‬‬ ‫تﻴزاب ﮔﻮﮔرد باعث پژﻣردهﮔﻲ و حتا از بﻴﻦ رفتﻦ حجرات برگ ﮔردﻳده و روي آنﻫا ﻟکﻪﻫاى‬ ‫زرد رﻧگ تﻮﻟﻴد ﻣﻲکﻨد‪ .‬ﻫﻤچﻨﻴﻦ تﻴزاب ﮔﻮﮔرد باعث فرسﻮدهﮔﻰ ساختﻤانﻫا و فﻠزﻫاى روى‬ ‫زﻣﻴﻦ ﻣﻰﮔردد‪.‬‬ ‫کاربﻦ داي اکســاﻳد ﻳک آﻟﻮدة کﻨﻨده عﻤدةﻳﻰ ﻫﻮا بﻮده‪ ،‬کﻪ ﻳک قســﻤت آن تﻮســط ﻧباتات‬ ‫جذب و از آن در ساختﻦ ﻣﻮاد غذاﻳﻲ کار ﻣﻲ ﮔﻴرﻧد و قسﻤت دﻳﮕر آن بﻪ دورادور زﻣﻴﻦ ﻳک‬ ‫طبقﺔ کاربﻦ داي اکســاﻳد را تشکﻴﻞ ﻣﻲ دﻫد‪ ،‬زﻣاﻧﻲ کﻪ حرارت آفتاب بﻪ زﻣﻴﻦ ﻣﻲ رسد‪ ،‬ﻳک‬ ‫ﻣقــدار آن تﻮســط زﻣﻴﻦ جذب و ﻣقدار دﻳﮕر آن‪ ،‬ﻣﻨعکس ﻣﻲ ﮔــردد؛ وﻟﻲ طبقﻪ کاربﻦ داي‬ ‫اکساﻳد حرارت ﻣذکﻮر را جذب ﻧﻤﻮده و ﻧﻤﻰﮔذارد کﻪ از سطح زﻣﻴﻦ فرار ﻧﻤاﻳد شکﻞ (‪.)9-1‬‬ ‫کاربﻦ داي اکساﻳد حرارت جذب شده را بﻪ تدرﻳج بﻪ اتﻤﻮسفﻴر زﻣﻴﻦ آزاد ﻧﻤﻮده و سبب بﻠﻨد‬ ‫رفتﻦ درجﺔ حرارت در روي زﻣﻴﻦ ﻣﻲ شﻮد‪.‬‬

‫شکﻞ (‪ )9-1‬آﻟﻮده ﮔﻲ ﻫﻮا تﻮسط دود فابرﻳکﻪ‬

‫ﻓﻜر ﻛﻨﻴد‬ ‫درصﻨف ﻫفتﻢ با عﻤﻠﻴﺔ ترکﻴب ضﻴاﻳﻰ درﻧباتات آشتا شده اﻳد‪ .‬عﻤﻠﻴﺔ ﻣذکﻮر چﻪ ﻧقشﻰ در رفع آﻟﻮده ﮔﻰ ﻫﻮا دارد؟‬

‫‪103‬‬

‫آﻟﻮده ﮔﻲ آب (‪)Water Pollution‬‬ ‫طبق تعرﻳف سازﻣان صحﻲ جﻬان‪ ،‬آب وقتﻲ آﻟﻮده ﮔفتﻪ ﻣﻲ شﻮد کﻪ بر اثر فعاﻟﻴت اﻧساﻧﻲ‪ ،‬در‬ ‫ترکﻴب ﻳا خﻮاص آن بﻪ طﻮر ﻣستقﻴﻢ و غﻴر ﻣستقﻴﻢ چﻨان تغﻴﻴراتﻰ وارد شﻮد کﻪ بر اثر اﻳﻦ‬ ‫تغﻴﻴرات آب براي ﻣصرفﻰ کﻪ پﻴش از آن در حاﻟت طبﻴعﻲ بﻪ کار ﻣﻲ رفت‪ ،‬ﻧاﻣطﻠﻮب ﮔردد‪،‬‬ ‫ﻳا بﻪ عبارت دﻳﮕر ﻫرﮔاه ﻣقدار ﻣﻮاد خارجﻲ در آب بﻪ حدي برســد کﻪ اســتفاده از آن سبب‬ ‫بروز اثرﻫاى زﻳان آور ﮔردد‪ ،‬آن را آﻟﻮده ﻣﻰﻧاﻣﻨد‪.‬‬ ‫ﻣﻲ داﻧﻴﻢ کﻪ آب اضافﻪ تر از ‪ 2‬حصﺔ ســطح زﻣﻴﻦ را پﻮشــاﻧده است‪ .‬صرف‪ 3‬فﻴصد آن آب‬ ‫‪3‬‬ ‫تازه ﻣﻲ باشد کﻪ ﻣقدار زﻳاد آن در قطبﻴﻦ بﻪ شکﻞ ﻳخ وجﻮد دارد‪ .‬آب تازة جﻬﻴﻞ ﻫا‪ ،‬درﻳاﻫا‪،‬‬ ‫چشﻤﻪﻫا و چاه ﻫا صرف ﻳک دﻫﻢ فﻴصد آب روي زﻣﻴﻦ را تشکﻴﻞ داده است‪ .‬حﻴات ﻧباتات‪،‬‬ ‫حﻴﻮاﻧات‪ ،‬اﻧسانﻫا و دﻳﮕر ﻣﻮجﻮدات زﻧده بﻪ آب ارتباط دارد‪ .‬ﻣتأسفاﻧﻪ اﻧداختﻦ و رﻫا ساختﻦ‬ ‫آب و ﻣﻮاد فاضﻠﺔ خاﻧﻪ ﻫا‪ ،‬شــﻬرﻫا‪ ،‬فابرﻳکﻪ ﻫا‪ ،‬آب فاضﻠﺔ کشت و زراعت در درﻳاﻫا‪ ،‬چشﻤﻪ ﻫا‬ ‫و چاه ﻫا باعث آﻟﻮده ﮔﻲ آب و شﻴﻮع بﻴﻤاري ﻫاي ﻣختﻠف ﻣﻲ شﻮد‪.‬‬ ‫آب ﻫاي فاضﻠﺔ زراعت در حقﻴقت آب ﻫاﻳﻲ است کﻪ از اثر استعﻤال کﻮد حﻴﻮاﻧﻲ‪ ،‬کﻮد کﻴﻤﻴاوي‪،‬‬ ‫دواﻫاي حشــره کش ﻣثﻞ‪ DDT‬و اﻧﻮاع دﻳﮕر دواﻫا‪ ،‬آﻟﻮده شــده‪ ،‬بعد از رســﻴدن بﻪ آبﻫاى‬ ‫درﻳاﻫا‪ ،‬چشﻤﻪ ﻫا و چاه ﻫا‪ ،‬استفاده از آن‪ ،‬ﻧﻪ تﻨﻬا بﻪ اﻧسان ﻫا ضرر دارد؛ بﻠکﻪ براي ﻣاﻫﻲ ﻫا و‬

‫شکﻞ (‪ )9-2‬آﻟﻮده ﮔﻰ آب‬

‫‪104‬‬

‫حتا براي پرﻧده ﮔاﻧﻰ کﻪ از ﻣاﻫﻲ ﻫاي ﻣذکﻮر تغذﻳﻪ ﻣﻲ کﻨﻨد ﻧﻴز ﻣضر و خطرﻧاک است‪.‬‬ ‫ﻫﻤچﻨﻴﻦ ﻣﻮجﻮدات ذره بﻴﻨﻲ ﻣثﻞ بکترﻳاﻫا و وﻳروس ﻫا ﻧﻴز باعث آﻟﻮده ﮔﻲ آب شده و سبب‬ ‫تﻮﻟﻴد اﻣراض ﻣختﻠف ﻣﻲ شــﻮﻧد‪ ،‬رﻳختﻦ تﻴﻞ در ســطح آب ﻧﻴز باعث آﻟﻮده ﮔﻲ آب ﻣﻲ شﻮد‪،‬‬ ‫زﻳرا طبقﺔ تﻴﻞ کﻪ باﻻي آب تشــکﻴﻞ ﻣﻲ شــﻮد‪ ،‬ﻣاﻧع دخﻮل شعاع آفتاب و آکسﻴجﻦ درآب‬ ‫ﮔردﻳده و بعضاً باعث ﻣرگ زﻧده جان ﻫاي بحري ﻣﻲ شــﻮد‪ .‬آﻟﻮده ﮔﻲ آب بر خﻼف آﻟﻮده ﮔﻲ‬ ‫ﻫﻮا و آﻟﻮده ﮔﻲ صﻮتﻲ ﻳک ﻣســئﻠﺔ شﻬري حساب ﻧﻤﻲ شﻮد؛ بﻠکﻪ ﻣسئﻠﻪ آﻟﻮده ﮔﻲ آب‪ ،‬عﻼوه‬ ‫بر شــﻬرﻫا بﻪ ﻣحﻴط ﻫاي دﻫاتﻲ ﻧﻴز کشــاﻧﻴده شده اســت؛ زﻳرا درﻳاﻫا‪ ،‬چشﻤﻪ ﻫا و چاﻫا در‬ ‫دﻫات ﻧﻴز بﻪ اثر بﻲ احتﻴاطﻲ اﻧسان ﻫا آﻟﻮده ﻣﻲ شﻮد؛ ﻫﻤچﻨﻴﻦ آب ﻫاي زﻳر زﻣﻴﻦ از اثر ﻧفﻮذ‬ ‫آبﻫــاى ﻧاپاک ﻣبرزﻫا‪ ،‬خﻨدقﻫا‪ ،‬ﻣﻮاد کﻴﻤﻴاوي فابرﻳکﻪ ﻫا و آب ﻫاﻳﻲ کﻪ از اثر شستشــﻮي‬ ‫ﻟباس‪ ،‬ظروف آشــپزخاﻧﻪ و ﻣﻮترﻫا و ﻧﻴز آبﻴاري زﻣﻴﻦ ﻫاي زراعتﻲ در زﻣﻴﻦ جذب ﻣﻲ شﻮﻧد‪،‬‬ ‫آﻟﻮده ﻣﻲ ﮔردد کﻪ ﻣتأسفاﻧﻪ ﻫﻴچ طرﻳقﻪ ﻣﻮثري براي جﻠﻮﮔﻴري از آﻟﻮده ﮔﻲ آن در ﻧظر ﮔرفتﻪ‬ ‫ﻧشــده است‪ .‬بﻨابراﻳﻦ‪ ،‬کﻮشش شــﻮد تا ﻣبرز از چاه ﻣﻨزل بﻪ قدر کافﻲ دورتر اعﻤار و آبﻫاى‬ ‫تشــﻨاب‪ ،‬آشــپزخاﻧﻪ و کاﻻ شﻮﻳﻰ را ﻧﮕذارﻳﻢ کﻪ بﻪ چاه ﻫا‪ ،‬چشــﻤﻪ ﻫا و درﻳاﻫاکﻪ ﻣﻨابع ﻣﻬﻢ‬ ‫آبﻫاى ﻣﻮرد استفاده ﻣاست‪ ،‬داخﻞ شﻮﻧد‪.‬‬

‫آﻟﻮده ﮔﻲ خاك (‪)Soil Pollution‬‬ ‫خاک بخشــﻲ از قشــر زﻣﻴﻦ اســت کﻪ در اثر تﻤاس با اجزاي زﻧده و غﻴر زﻧدة ﻣحﻴط تغﻴﻴر‬ ‫ﻣﻲ کﻨد‪ .‬قشر خاکﻲ زﻣﻴﻦ کﻪ ﻧبات در آن ﻣﻰروﻳد‪ ،‬ﻣﻲ تﻮاﻧد از‪ 1‬اﻟﻰ‪ 3‬ﻣتر عﻤق داشتﻪ باشد‬ ‫کﻪ از اثر ﻣتﻼشــﻲ شــدن کاﻣﻞ ﻳا ﻧﻴﻤﻪ کاﻣﻞ ســﻨگﻫا و صخرهﻫا ﻫﻤراه با ﻣﻮاد عضﻮي در‬ ‫ﻣراحﻞ ﻣختﻠف بﻪ وجﻮد آﻣده است‪.‬‬ ‫در ﻫر ﻣحﻴط‪ ،‬ﻳک ﻧﻮع خاک ﻣخصﻮص بﻪ وجﻮد ﻣﻲ آﻳد کﻪ از ﻟحاظ ﮔذشت زﻣان و ﻣشخصات‬ ‫کﻴﻤﻴاوي تفاوت ﻣﻲ داشــتﻪ باشد؛ چﻮن از خاک بﻪ ﻣﻨظﻮر کشت و زراعت استفاده ﻣﻲ شﻮد‬ ‫بﻨابراﻳﻦ‪ ،‬اﻧســان ﻫا بــراي از بﻴﻦ بردن ﻣرضﻫا و آفتﻫاى زراعتــﻲ و بﻬبﻮد کﻤﻴت وکﻴفﻴت‬ ‫ﻣحصﻮﻻت زراعتﻲ‪ ،‬ﻣﻮاد کﻴﻤﻴاوي ﻣختﻠفﻲ‪ ،‬چﻮن حشره کش ﻫا‪ ،‬ادوﻳﻪ ﻫا‪ ،‬جﻬت از بﻴﻦ بردن‬ ‫‪105‬‬

‫کرم ﻫا و ﻣﻴکروب ﻫاي ﻧباتﻲ‪ ،‬کﻮد کﻴﻤﻴاوي و دواي ضدﮔﻴاﻫاى ﻫرزه را اســتعﻤال ﻣﻲ ﻧﻤاﻳﻨد‬ ‫استعﻤال دواﻫاي ﻣذکﻮر‪ ،‬عﻼوه بر اﻳﻦ کﻪ حشرهﻫاى ﻣضره‪ ،‬ﻣﻴکروبﻫا و ﮔﻴاﻫاي ﻫرزه را از‬ ‫بﻴﻦ ﻣﻲ برﻧد‪ ،‬ســبب آﻟﻮده ﮔﻲ خاک ﻧﻴز ﻣﻲ شﻮﻧد‪ .‬آﻟﻮده ﮔﻲ خاک باعث آﻟﻮده ﮔﻲ ﻣحصﻮﻻت‬ ‫زراعتﻲ ﮔردﻳده و ﻫﻨﮕاﻣﻲ کﻪ اﻧســانﻫا از ﻣحصﻮﻻت ﻧباتﻲ و ﻳا از ﻣحصﻮﻻت حﻴﻮاﻧاتﻲ کﻪ از‬ ‫ﻧباتات آﻟﻮده بﻪ ﻣﻮاد کﻴﻤﻴاوي تغذﻳﻪ ﻣﻲ شﻮﻧد‪ ،‬استفاده ﻧﻤاﻳﻨد‪ ،‬زﻧده ﮔﻲ شان با خطر ﻣﻮاجﻪ‬ ‫ﮔردﻳده و بعضﻲ اوقات سبب ﻣرگ آن ﻫا ﻣﻲ شﻮد‪.‬‬

‫آﻟﻮده ﮔﻲ صدا (‪)Sound Pollution‬‬ ‫بﻪ طﻮر عﻤﻮم‪ ،‬صداﻫاﻳﻲ کﻪ اﻧســان ﻣاﻳﻞ بﻪ شــﻨﻴدن آن ﻧﻴست‪ ،‬حتا صداي ﻣﻮسﻴقﻲ‪ ،‬کﻪ بﻪ‬ ‫طﻮر ﻧاخﻮاســتﻪ بﻪ ﮔﻮش اﻧســان برسد و ســبب بر ﻫﻢ خﻮردن آراﻣش اﻧسان شﻮد‪ ،‬آﻟﻮده ﮔﻲ‬ ‫صدا ﻳا آﻟﻮده ﮔﻲ صﻮتﻲ ﻳاد ﻣﻲ شــﻮد‪ .‬بﻪ عبارت دﻳﮕر‪ ،‬آﻟﻮده ﮔﻰ صﻮتﻰ وقتﻰ است کﻪ صداﻫا‬ ‫بﻠﻨد و اﻧﻮاعﻰ از صداﻫاى ﻧاخﻮاستﻪ در ﻣحﻴط باشد‪ .‬درک ﻧﻮع صدا بﻪ عﻨﻮان آﻟﻮده ﮔﻲ صﻮتﻲ‬ ‫بــﻪ طرز تﻠقﻲ فرد‪ ،‬دربارة صدا ارتباط ﻣﻲ ﮔﻴرد؛ ﻳعﻨﻲ صداي خﻮش آﻳﻨد براي ﻳک شــخص‪،‬‬ ‫ﻣﻤکﻦ است صداي ﻧاخﻮش آﻳﻨد براي شخص دﻳﮕري باشد‪.‬‬ ‫از آن جاﻳﻲ کﻪ ﻣحﻴط آرام و بدون ســرو صدا‪ ،‬بﻪ خصﻮص در ﻫﻨﮕام استراحت‪ ،‬خﻮاب‪ ،‬اﻧجام‬ ‫فعاﻟﻴت ﻫاي فکري از جﻤﻠﺔ ﻧﻴاز ﻫاي اساســﻲ اﻧســان بﻪ شــﻤار ﻣﻲ رود؛ ﻟذا ﻫر صداﻳﻲ کﻪ بﻪ‬ ‫ﻧحﻮي آراﻣش اﻧسان را ﻣختﻞ کﻨد‪ ،‬آﻟﻮده ﮔﻲ صﻮتﻲ ﻣحسﻮب ﻣﻲ شﻮد‪ .‬اﻳﻦ آﻟﻮده ﮔﻲ برخﻼف‬ ‫دﻳﮕر آﻟﻮده ﮔﻲ ﻫا ﻣخصﻮص ﻣحﻴطﻫاى شﻬري و ﻣﻨاطق پرجﻤعﻴت و ﻣﻨاطق صﻨعتﻲ ﻣﻲ باشد؛‬ ‫بﻪ طﻮر ﻣثال‪ :‬ســر و صداي ﻧاشــﻲ از حرکت ﻣﻮترﻫا‪ ،‬ﻣاشــﻴﻦ آﻻت ســاختﻤاﻧﻲ‪ ،‬کارخاﻧﻪ ﻫا‪،‬‬ ‫صداي ﻫــاي بﻠﻨدتر از حــد رادﻳﻮ‪ ،‬تﻠﻮﻳزﻳﻮن‪ ،‬صداي بﻠﻨد طﻴاره و غﻴره عﻮاﻣﻠﻲ اﻧد کﻪ ســبب‬ ‫آﻟﻮده ﮔﻲ صﻮتﻲ ﻣﻲ ﮔردﻧد‪.‬‬ ‫آﻟﻮده ﮔﻰ صﻮتﻰ چﻪ عﻮاقبﻲ را بار ﻣﻲ آورد؟‬

‫‪106‬‬

‫اثرات آﻟﻮده ﮔﻲ صﻮتﻲ بر اﻧســان بﻪ صﻮرت عﻤﻮم‪ ،‬شــاﻣﻞ اختﻼلﻫاﻳــﻰ روحﻲ‪ ،‬بر ﻫﻢ خﻮردن‬ ‫تﻤرکز فکري و کاﻫش قدرت شــﻨﻮاﻳﻲ اســت‪ ،‬ﻧباﻳد تصﻮر شﻮد کﻪ عادت کردن بﻪ سر و صداي‬ ‫زﻳاد و بﻠﻨد‪ ،‬دﻻﻟت بر ﻣصﻮﻧﻴت در برابر آن اســت؛ بﻠکﻪ اﻳﻦ عادت در حقﻴقت کاﻫش حساسﻴت‬ ‫بﻮده و اثرﻫاى ﻧاﮔﻮار خﻮد را بﻪ تدرﻳج برجاي خﻮاﻫد ﮔذاشت‪.‬‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫ﻫر ﻳکﻰ از شاﮔردان صداﻫاﻳﻰ را کﻪ باعث ﻣختﻞ شدن آراﻣش شان ﻣﻰ شﻮد در کتابچﺔ خﻮد ﻟست کرده و در ﻣحضر‬ ‫ﻫﻢصﻨفان خﻮد بﻴان ﻧﻤاﻳد‪.‬‬

‫حﻞ ﻣشﻜﻼت ﻣحﻴﻄﻲ‬ ‫با ازدﻳاد ﻧفﻮس در جﻬان براي ﻣﻨابعﻰ کﻪ اﻧسانﻫا از آن استفاده ﻣﻲ کﻨﻨد ضرورت بﻴشتر ﻣﻲ ﮔردد؛‬ ‫ﻣثــﻞ‪ :‬غــذا‪ ،‬ﻣﻮاظبت صحﻲ‪ ،‬خاﻧﻪ‪ ،‬تراﻧســپﻮرت و غﻴره کﻪ ﻫﻤﻪﻳﻰ اﻳﻦ ﻧﻴازﻫا باﻻي ﻣحﻴط زﻳســت‬ ‫تأثﻴرات خﻮد را بﻪ جا ﻣﻲ ﮔذارد‪ .‬ﻫرﮔاه ﻣردم از اﻳﻦ ﻣﻨابع بﻪ صﻮرت درست و عاقﻼﻧﻪ استفاده ﻧکﻨﻨد‬ ‫در حقﻴقت بﻪ آﻟﻮده ﮔﻲ ﻫﻮا‪ ،‬آب و خاک ﻣﻲ افزاﻳﻨد کﻪ در اﻳﻦ صﻮرت ﻣحﻴط طبﻴعﻲ ســاﻟﻢ از بﻴﻦ‬ ‫رفتﻪ و در ﻧتﻴجﻪ اﻧﻮاع ﻣﻮجﻮدات زﻧده ﻧﻴز از بﻴﻦ خﻮاﻫﻨد رفت؛ وﻟﻲ راه ﻫاﻳﻲ ﻣﻮجﻮد است کﻪ اﻧسانﻫا‬ ‫ﻣﻲ تﻮاﻧﻨد ﻣحﻴط را ﻣحافظت ﻧﻤاﻳﻨد کﻪ قرار ذﻳﻞ تﻮضﻴح داده ﻣﻲ شﻮﻧد‪:‬‬

‫ﻛﻢ ﻛردن آﻟﻮده ﮔﻲ ﻣحﻴﻄﻲ‪ :‬ﮔاﻫﻲ فکر کردهاﻳد کﻪ براي حفظ ﻣحﻴط زﻳست و از بﻴﻦ بردن‬ ‫آﻟﻮدهﮔﻲﻫا رعاﻳت کدام ﻧکات ضروري است؟ بﻪ کدام طرﻳقﻪﻫا ﻣﻲتﻮاﻧﻴﻢ‪ ،‬آﻟﻮدهﮔﻲﻫاي ﻣحﻴطﻲ را‬ ‫کﻢ بسازﻳﻢ؟‬ ‫آﻟﻮده ﮔــﻲ ﻣحﻴط را ﻣﻲ تﻮاﻧﻴﻢ بﻪ طرﻳقﻪ ﻫاي ﻣختﻠف کﻢ بســازﻳﻢ؛ ﻣثال‪ :‬تــا حد اﻣکان در زﻧده ﮔﻲ‬ ‫روزﻣره از اشــﻴاﻳﻲ اســتفاده شﻮد کﻪ باعث آﻟﻮده ﮔﻲ ﻧشــﻮﻧد؛ ﻳعﻨﻰ‪ ،‬براي فاصﻠﻪﻫاى کﻢ از باﻳسکﻞ‬ ‫استفاده شﻮد ﻧﻪ از ﻣﻮتر؛ زﻳرا دود ﻣﻮتر سبب آﻟﻮده ﮔﻲ ﻫﻮا ﻣﻲ شﻮد و ﻳا از ﻣاشﻴﻦ آﻻت و ﻣﻮترﻫاﻳﻲ‬ ‫استفاده شﻮد کﻪ داراى فﻠترﻫاى تصفﻴﺔ دود باشﻨد‪.‬‬ ‫در خاﻧﻪ ﻫا‪ ،‬فابرﻳکﻪ ﻫا‪ ،‬ﻣارکﻴت ﻫا و ادارهﻫاى دوﻟتﻲ تﻮجﻪ شــﻮد تا اشــﻴاي بﻴکاره ﻣثﻞ پﻼســتﻴک‪،‬‬ ‫باقﻴﻤاﻧدة ســبزي ﻫا‪ ،‬ﻣﻴﻮه ﻫا و ﻣﻮاد غذاﻳﻲ پســﻤاﻧده و دﻳﮕر ﻣﻮاد اضافﻲ و بﻴکاره را بﻪ صﻮرت ﻣﻨظﻢ‬ ‫در خرﻳطﻪ اﻧداختﻪ و بﻪ زباﻟﻪ داﻧﻲ ﻧزدﻳک اﻧتقال داده شــﻮد‪ .‬از اﻧداختﻦ کثافات و اشــﻴاي بﻴکاره در‬ ‫سرک ﻫا و پارک ﻫا جﻠﻮﮔﻴري ﻧﻤﻮده و در پاک ﻧﮕﻪ داشتﻦ ﻣحﻴط زﻳست تﻮجﻪ شﻮد‪.‬‬ ‫‪107‬‬

‫سطح آﮔاﻫﻲ ﻣردم در ﻣﻮرد آﻟﻮده ﮔﻲ ﻣحﻴط و تاثﻴرات ﻣﻨفﻲ آن بر صحت و سﻼﻣتﻲ اﻧسان و دﻳﮕر‬ ‫حﻴﻮاﻧات باﻻ برده شﻮد‪.‬‬ ‫استﻔاده ﻳا استﻌﻤال دوباره (‪ :)Reuse‬آﻳا ﮔاﻫﻲ ظروف چﻴﻨﻲ شکستﺔ خاﻧﻪ را عﻮض اﻳﻦ کﻪ‬ ‫دور اﻧدازﻳد‪ ،‬ترﻣﻴﻢ کرده اﻳد؟‬ ‫اﮔر اﻳﻦ کار را کرده باشﻴد‪ ،‬در حقﻴقت با استفادة ﻣجدد آنﻫا بعد از ترﻣﻴﻢ ﻫﻢ بﻪ صرفﻪ جﻮﻳﻰ ﻣﻨابع‬ ‫کﻪ چﻴﻨﻰ از آن ســاختﻪ ﻣﻰ شــﻮد و ﻫﻢ بﻪ اقتصاد و پاکﻲ ﻣحﻴط زﻳســت خﻮد کﻤک کرده اﻳد؛ زﻳرا‬ ‫استفادة ﻣجدد از اشﻴا ﻳک طرﻳقﺔ ﻣﻬﻢ حفاظت از ﻣﻨابع ﻣﻲ باشد‪ .‬بﻪ ﻫﻤﻴﻦ ترتﻴب‪ ،‬استفادة ﻣجدد از‬ ‫تاﻳرﻫاي کﻬﻨﻪ‪ ،‬چﻮب‪ ،‬ﻣﻮاد تعﻴﻤراتﻲ و غﻴره طرﻳقﻪ ﻫاي حفاظت از ﻣﻨابع و کﻤک بﻪ اقتصاد خاﻧﻮاده‬ ‫و در ﻧﻬاﻳت کﻤک بﻪ اقتصاد کشﻮر است‪.‬‬ ‫دوران دوباره(‪ :)Recycle‬ﻳکﻲ از ﻣثال ﻫاي دﻳﮕر استفاده دوباره‪،‬‬ ‫عبــارت از دوران دوباره اســت و دوران دوباره در حقﻴقت جﻠﻮﮔﻴري‬ ‫از ضاﻳع شــدن ﻣﻮاد است‪ .‬بعضﻲ اوقات از ﻣﻮاد قابﻞ دوران‪ ،‬ﻣﻲ تﻮان‬ ‫عﻴﻦ ﻣﻮاد اوﻟﻲ را ساخت؛ ﻣثال کاغذ قابﻞ دوران را ﻣﻲ تﻮان بﻪ کاغذ‬ ‫جدﻳد تبدﻳﻞ و از آن طبق سابق استفاده ﻧﻤﻮد‪.‬‬ ‫ﻣثالﻫاي دﻳﮕري از ﻣﻮاد قابﻞ دوران عبارت اســت از‪ :‬پﻼستﻴک‪ ،‬کاغذ‪،‬‬ ‫قطﻲﻫاي اﻟﻤﻮﻧﻴﻢ‪ ،‬چﻮب‪ ،‬شﻴشــﻪ‪ ،‬آﻫﻦ و غﻴره‪ .‬اﮔر از کاغذ قابﻞ دوران‬ ‫ﻣجددا ً کاغذ ساختﻪ شــﻮد در حقﻴقت درختﻫاﻳﻰ را کﻪ براي ساختﻦ‬ ‫کاغذ‪ ،‬تﻮﻟﻴد آکســﻴجﻦ‪ ،‬سرســبزي ﻣحﻴط و حفاظت خــاک از آنﻫا‬ ‫استفاده ﻣﻲﮔردد از قطع کردن ﻧجات داده اﻳﻢ‪ .‬ﻫﻤچﻨﻴﻦ استفادة ﻣجدد‬ ‫از قطﻲﻫاي اﻟﻤﻮﻧﻴﻤﻲ قابﻞ دوران دوباره‪ ،‬از ‪ 95%‬ﻣصرف اﻧرژي کﻪ براي‬ ‫تبدﻳــﻞ ﻧﻤﻮدن ﻣﻨرال اﻟﻤﻮﻧﻴﻢ بﻪ اﻟﻤﻮﻧﻴﻢ بﻪ کار رفتﻪ اســت‪ ،‬جﻠﻮﮔﻴري‬ ‫بﻪعﻤﻞ ﻣﻲآﻳد‪.‬‬ ‫شکﻞ (‪ )9-3‬دوران دوباره اشﻴاء‬

‫ﻓﻌاﻟﻴت‬ ‫شــاﮔردان از ﻣحﻴط دور و پﻴش خﻮد اشــﻴاى قابﻞ دوران دوباره را جﻤع آورى ﻧﻤﻮده‪ ،‬بعد ﻫر ﻳکﻰ از آنﻫا در‬ ‫ﻣﻮرد اشﻴاﻳﻰ کﻪ جﻤع کرده است‪ ،‬تﻮضﻴح داده و طرﻳق استفادة ﻣجدد از آنﻫا را بﻴان ﻧﻤاﻳﻨد‪.‬‬

‫‪108‬‬

‫خﻼصﺔ ﻓصﻞ ﻧﻬﻢ‬ ‫ﻫر عاﻣﻠﻰ کﻪ حاﻟت پاک ﻣحﻴط زﻳست را بﻪ تغﻴﻴري کﻪ ﻣردم خﻮاﻫان آن ﻧﻤﻰباشﻨد سبب‬ ‫ﮔردد‪ ،‬بﻪ ﻧام آﻟﻮده ﮔﻲ ﻣحﻴط ﻳاد ﻣﻲ شﻮد‪.‬‬ ‫افزاﻳش روزﻣرة ﻧفﻮس و اﻧکشــاف روز افزون صﻨعت در جﻬان ﻫﻤﻪ عﻮاﻣﻠﻰ است کﻪ سبب‬ ‫دشﻮارى ﻫا در ﻣحﻴط زﻳست ﻣﻲ ﮔردد‪.‬‬ ‫آﻟﻮده ﮔﻲ ﻫﻮا عبارت از داخﻞ شــدن ﮔازات و دودﻫاﻳﻲ حاصﻞ از ســﻮختﻦ زغال ســﻨگ‪،‬‬ ‫پطرول‪ ،‬ﮔازطبﻴعﻲ و چﻮب بﻪ ﻫﻮا ﻣﻲ باشد‪.‬‬ ‫خاک تﻮســط کﻮد کﻴﻤﻴاوي‪ ،‬دواﻫاى حشــره کش‪ ،‬دواﻫاي ضد ﮔﻴاﻫان ﻫرزه و ادوﻳﻪﻫاى‬ ‫ضد آفتﻫاى ﻧباتﻰ و حﻴﻮاﻧﻰ آﻟﻮده ﻣﻲ شﻮد‪.‬‬ ‫آب تﻮســط ﻣﻮاد اضافﻲ و بﻴکارة آشــپزخاﻧﻪ ﻫا‪ ،‬فابرﻳکﻪ ﻫا‪ ،‬شــﻬرﻫا‪ ،‬آب ﻫاي اضافﻲ بعد از‬ ‫آبﻴاري کشت و زراعت کﻪ بﻪ درﻳاﻫا‪ ،‬چشﻤﻪ ﻫا و چاه ﻫا راه پﻴدا ﻣﻲ کﻨد‪ ،‬آﻟﻮده ﻣﻲ شﻮد‪.‬‬

‫سؤال ﻫاى ﻓصﻞ ﻧﻬﻢ‬ ‫سﻮال ﻫاى خاﻧﻪ خاﻟﻰ‬ ‫‪ -1‬ﻳکﻲ از اجزي آﻟﻮده کﻨﻨدة ﻫﻮا عبارت از ‪ ....................‬است‪.‬‬ ‫اﻟف) ﮔازﻫاﻳدروجﻦ‬ ‫ب) ﮔاز آکسﻴجﻦ‬ ‫ج) ﮔاز کاربﻦ ﻣﻮﻧﻮ اکساﻳد‬ ‫د) ﻫﻴچ کدام‬ ‫‪ -2‬ﻳکﻲ از حشره کش ﻫاﻳﻲ کﻪ سبب آﻟﻮده شدن خاک ﻣﻲ شﻮد عبارت از ‪ ...................‬است‪.‬‬ ‫اﻟف) آسپرﻳﻦ‬ ‫ب) ‪DDT‬‬ ‫ج) ﻧﻤک طعام‬ ‫د) اﻟف و ج‬ ‫‪ -3‬عﻮاﻣﻞ آﻟﻮده ﮔﻲ ﻫﻮا را ﻧام ﮔرفتﻪ و بﮕﻮﻳﻴد کﻪ آﻟﻮده ﮔﻲ ﻫﻮا براى صحت اﻧســان چﻪ ضرر‬ ‫دارد؟‬ ‫‪ -4‬عﻮاﻣﻞ آﻟﻮده ﮔﻲ خاک را بﻴان ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬ ‫‪ -5‬طرﻳقﻪ ﻫاي حﻞ پرابﻠﻢ ﻫاي ﻣحﻴطﻲ را ﻧام ﮔرفتﻪ و ﻳکﻲ از آنﻫا را تشرﻳح ﻧﻤاﻳﻴد‪.‬‬ ‫‪ -6‬کاربﻦ داى اکساﻳد براى ﻧباتات و حﻴﻮاﻧات چﻪ فاﻳده دارد؟‬ ‫‪ -7‬چطﻮر ﻣﻰ تﻮاﻧﻴد آﻟﻮده ﮔﻰ ﻣحﻴط زﻳست را کاﻫش دﻫﻴد؟‬ ‫‪109‬‬