Biographisch-Literarisches Handwörterbuch der exakten Naturwissenschaften: Lieferung 3 [Reprint 2021 ed.] 9783112588383, 9783112588376


226 27 17MB

German Pages 164 [166] Year 1972

Report DMCA / Copyright

DOWNLOAD PDF FILE

Recommend Papers

Biographisch-Literarisches Handwörterbuch der exakten Naturwissenschaften: Lieferung 3 [Reprint 2021 ed.]
 9783112588383, 9783112588376

  • 0 0 0
  • Like this paper and download? You can publish your own PDF file online for free in a few minutes! Sign Up
File loading please wait...
Citation preview

J.C.POGGENDORFF BIOGRAPHISCH-LITERARISCHES HANDWÖRTERBUCH DER EXAKTEN NATURWISSENSCHAFTEN

Unter Mitwirkung der Akademien der Wissenschaften zu Berlin, Güttingen, Heidelberg, München und Wien herausgegeben

von der

Sächsischen Akademie der Wissenschaften zu Leipzig

Band VII a • Supplement 3. Lieferung

Bearbeitet von

Prof. Dr. Dr. h.c. R U D O L P H

AKADEMIE-VERLAG 1971

ZAUNICKf



BERLIN

Erschienen im Akademie-Verlag GmbH, 108 Berlin, Leipziger Straße 3—4 Copyright 1971 by Akademie-Verlag GmbH Lizenznummer: 202 • 100/412/71 Gcsamtherstellung: VEB Druckerei „Thomas Müntzer", 582 Bad Langensalza Bestellnummer: 3013/S/3 • ES 18 A EDV 761 441 3 24,-

Kentmann — Kepler 2066; Johann Christoph A d e l u n g : Fortsetzung u. Ergänzungen zu Christian Gottlieb Jöchers allgemeinen Gelehrten-Lexicon 3 (1810) Sp. 226-227 [3]. — J o h a n n B e c k m a n n : Beyträge zur Geschichte der Erfindungen 5 (Leipzig 1805) 144-146: Pflanzenabdrücke (Kentmann sen. et jun.) [3]. — C. A. Seml e r : Erinnerungen an vaterländ. Gelehrte 2: Johann K e n t m a n n : Dresdner gelehrte Anzeigen, Beil. Beiträge zur Belehrung u. Unterhaltung 1813 Sp. 449-454, 457-461 [14]. P. W a g n e r : Die min. geol. Durchforschung Sachsens in ihrer geschichtl. Entwicklung: S.-Ber. Isis Dresden 1902 (1903). Abh. 63-138 [14]. — Rudolph Z a u n i c k : Zum Fischereikapitel der Haushaltung in Vorwerken: Neues Arch. Sächs. Gesch. 36 (1915) 356-360 [3]. Adolf S t ö l z l e : Das Tegernseer u. das Salzburger Fischbüchlein: Oesterr. Fischerei-Ztg. 13 (1916) 13-14, 21-23, 35-37. - Rudolph Z a u n i c k : Dresden u. die Pflege der Geol.: Z. Dtsch. geol. Ges. 86 (1934) H. 9, 592-601 [15]. — Walther F i s c h e r : Mineral, in Sachsen von Agricola bis Werner (Dresden 1939) 2, 19, 28, 39,187, 188,189, 191,192, 248 (m. 2 Bildn. auf Taf. 1) [3]. — Claus N i s s e n : Die botan. Buchillustration 1 (Stuttgart 1951) 57, 246 [3]. — Hans P r e s c h e r : Heimatkundl. Bl. Dresden 3 (1957) 88-89 [14], Weitere Lit. [Laurentius F a u s t u s ] : Geschieht- u. Zeitbüchlein der . . . Stadt Meißen (Dresden 1588) 44 [3]. - Rudolph Z a u n i c k : Fragmente der ältesten sächs. Fischfauna des Dr. Johann Kentmann. Aus: S.-Ber. Isis Dresden 1915, H. 1, S. 15-36; dasselbe als Abh. . . . 1915, S. 15-36 [14]; die frühesten Erwähnungen der Steinkohlen des Plauenschen Grundes in der geol. Literatur: Dresdner Geschichtsbl. 29 (1920) Nr. 1-4, S. 253-254 [3]. — [Wilfried Norman] E d w a r d s : Guide to an exhibition illustrating the early history of paleontology: British Museum (Nat. Hist.) Special Guide Nr. 8 (London 1931) 48, 50, 55 [ F l ] , - F . D . A d a m s : The birth and the development of the geological sciences (London 1938) 195-196 [3]. - Johannes K e l l e r : Johannes Kentmann u. seine Schrift über Steine im menschl. Körper vom Jahre 1565: Sudhoffs Arch. Gesch. Med. Naturwiss. 47 (1963) 301-305 [3]. Bildn. 2 verschiedene Bildn. in: Conrad G e s n e r : De omni rerum fossilium genere [Abschn.] I, 7. VIII, 102. Tiguri: Jac. Gesner 1565 [14],

321

Graz; 1600 Übersiedlung nach Prag; 1601 nach dem Tode Tycho Brahes „kaiserlicher Mathematiker"; 1612 Prof. Landschaftsschule Linz; 1626-1627 in Ulm zur Besorgung des Drucks der Rudolphinischen Tafeln; 1627-1628 wechselnd in Frankfurt, Ulm, Regensburg, Prag, Regensburg, Linz, Prag; 1628 Übersiedlung nach Sagan; Okt. 1630 Reise nach Regensburg. *1571, Dez. 27, Weil der Stadt (Württemberg) ; tl630, Nov. 15, Regensburg. Umfassende Angabe der Kepler-Literatur in: Bibliographia Kepleriana. Ein Führer durch das gedruckte Schrifttum von Johannes Kepler. Im Auftrage der Bayer. Akad. Wiss. unter Mitarbeit von Ludwig Rothenfelder hrsg. von Max C a s p a r . 2. Aufl. besorgt von Martha List (München 1968) XIV, 86 S. [101]. Darin: F a k s i m i l e des von Kepler eigenhändig geschriebenen Verzeichnisses seiner Werke bis zum Jahre 1622 („Grazer Katalog"): S. 2328; 1. T e i l : Die gedruckten Schriften Keplers bis zum Erscheinen des Somniums 1634 (Nr. 1-86): S. 29-98; 2. T e i l : Spätere Ausgaben, Veröffentlichungen aus dem Nachlaß, Briefe, Übersetzungen von 1635 bis zur Gegenwart (Nr. 87-185): S. 99-122; 3. T e i l : Schriften über Kepler (1616-1967) (574 Nr.): S. 125159; Alphabet. Verzeichn. der Werke Keplers: S. 161-164; Faksimile der Titel zu den Werken Keplers. Genealog. Gustav K e p l e r : Familiengeschichte Keplers 1 (Görlitz 1931) Genealogie; 2 (1931) Astronom Kepler u. seine Zeit, mit Schilderung des Hexenprozesses gegen seine Mutter. — Deutsches Geschlechterbuch 75 (Görlitz 1931) 101-719, 789-954 [3], - Q u a s so w s k i : Hatte Johann Kepler Nachkommen ? Dtsch. Herold 62 (1931) 26-27 [3], - Deutscher Wappenkalender 12 (1938) 497-498 (m. Abb.) [3], Bildn. Krelings Kepler-Denkmal [in Weil der Stadt]: Allg. Ztg. (Stuttgart-Augsburg) 1870, II, 2771-2772 [14]. - H. T i l l m a n n u. H. A. L i e r in: W. von S e i d l i t z : Allgem. histor. Portraitwerk 2 (München 1895) VII, Taf. 27 [101], — Die Großen Deutschen im Bild. Hrsg. von Alfred Hentzen u. Niels von Holst (Berlin 1936) 96 [3]. - Johannes Kepler 1571-1630 I n : Antlitze großer Schöpfer. Geplant u. eingeleitet von Bettina Holzapfel. Fortges. u. hrsg. von Heinz Balmer (Basel 1961) 54-68 (m. 3 Bildn., 1 Faks., Brief-Faks. an Mästlin 1598, Brief-Faks. z. Hexenprozess) [3],

i, in, vi KEPLER (Keppler, Khepler, Kheppler), J o h a n n e s . Astron. — 1586 Studium von Theol., Philos. u. Math, in der Klosterschule Maulbronn, 1589 im theol. „Stift" der Univ. Tübingen; 1591 Weitere Lit. W. G e r l a c h : Humor u. Witz Magister; 1594 Prof. Landschaftsschule in Schriften von Johannes Kepler: S.-Ber. 21

Poggendorff Vila Sappl., 3. Lfg.

Kentmann — Kepler 2066; Johann Christoph A d e l u n g : Fortsetzung u. Ergänzungen zu Christian Gottlieb Jöchers allgemeinen Gelehrten-Lexicon 3 (1810) Sp. 226-227 [3]. — J o h a n n B e c k m a n n : Beyträge zur Geschichte der Erfindungen 5 (Leipzig 1805) 144-146: Pflanzenabdrücke (Kentmann sen. et jun.) [3]. — C. A. Seml e r : Erinnerungen an vaterländ. Gelehrte 2: Johann K e n t m a n n : Dresdner gelehrte Anzeigen, Beil. Beiträge zur Belehrung u. Unterhaltung 1813 Sp. 449-454, 457-461 [14]. P. W a g n e r : Die min. geol. Durchforschung Sachsens in ihrer geschichtl. Entwicklung: S.-Ber. Isis Dresden 1902 (1903). Abh. 63-138 [14]. — Rudolph Z a u n i c k : Zum Fischereikapitel der Haushaltung in Vorwerken: Neues Arch. Sächs. Gesch. 36 (1915) 356-360 [3]. Adolf S t ö l z l e : Das Tegernseer u. das Salzburger Fischbüchlein: Oesterr. Fischerei-Ztg. 13 (1916) 13-14, 21-23, 35-37. - Rudolph Z a u n i c k : Dresden u. die Pflege der Geol.: Z. Dtsch. geol. Ges. 86 (1934) H. 9, 592-601 [15]. — Walther F i s c h e r : Mineral, in Sachsen von Agricola bis Werner (Dresden 1939) 2, 19, 28, 39,187, 188,189, 191,192, 248 (m. 2 Bildn. auf Taf. 1) [3]. — Claus N i s s e n : Die botan. Buchillustration 1 (Stuttgart 1951) 57, 246 [3]. — Hans P r e s c h e r : Heimatkundl. Bl. Dresden 3 (1957) 88-89 [14], Weitere Lit. [Laurentius F a u s t u s ] : Geschieht- u. Zeitbüchlein der . . . Stadt Meißen (Dresden 1588) 44 [3]. - Rudolph Z a u n i c k : Fragmente der ältesten sächs. Fischfauna des Dr. Johann Kentmann. Aus: S.-Ber. Isis Dresden 1915, H. 1, S. 15-36; dasselbe als Abh. . . . 1915, S. 15-36 [14]; die frühesten Erwähnungen der Steinkohlen des Plauenschen Grundes in der geol. Literatur: Dresdner Geschichtsbl. 29 (1920) Nr. 1-4, S. 253-254 [3]. — [Wilfried Norman] E d w a r d s : Guide to an exhibition illustrating the early history of paleontology: British Museum (Nat. Hist.) Special Guide Nr. 8 (London 1931) 48, 50, 55 [ F l ] , - F . D . A d a m s : The birth and the development of the geological sciences (London 1938) 195-196 [3]. - Johannes K e l l e r : Johannes Kentmann u. seine Schrift über Steine im menschl. Körper vom Jahre 1565: Sudhoffs Arch. Gesch. Med. Naturwiss. 47 (1963) 301-305 [3]. Bildn. 2 verschiedene Bildn. in: Conrad G e s n e r : De omni rerum fossilium genere [Abschn.] I, 7. VIII, 102. Tiguri: Jac. Gesner 1565 [14],

321

Graz; 1600 Übersiedlung nach Prag; 1601 nach dem Tode Tycho Brahes „kaiserlicher Mathematiker"; 1612 Prof. Landschaftsschule Linz; 1626-1627 in Ulm zur Besorgung des Drucks der Rudolphinischen Tafeln; 1627-1628 wechselnd in Frankfurt, Ulm, Regensburg, Prag, Regensburg, Linz, Prag; 1628 Übersiedlung nach Sagan; Okt. 1630 Reise nach Regensburg. *1571, Dez. 27, Weil der Stadt (Württemberg) ; tl630, Nov. 15, Regensburg. Umfassende Angabe der Kepler-Literatur in: Bibliographia Kepleriana. Ein Führer durch das gedruckte Schrifttum von Johannes Kepler. Im Auftrage der Bayer. Akad. Wiss. unter Mitarbeit von Ludwig Rothenfelder hrsg. von Max C a s p a r . 2. Aufl. besorgt von Martha List (München 1968) XIV, 86 S. [101]. Darin: F a k s i m i l e des von Kepler eigenhändig geschriebenen Verzeichnisses seiner Werke bis zum Jahre 1622 („Grazer Katalog"): S. 2328; 1. T e i l : Die gedruckten Schriften Keplers bis zum Erscheinen des Somniums 1634 (Nr. 1-86): S. 29-98; 2. T e i l : Spätere Ausgaben, Veröffentlichungen aus dem Nachlaß, Briefe, Übersetzungen von 1635 bis zur Gegenwart (Nr. 87-185): S. 99-122; 3. T e i l : Schriften über Kepler (1616-1967) (574 Nr.): S. 125159; Alphabet. Verzeichn. der Werke Keplers: S. 161-164; Faksimile der Titel zu den Werken Keplers. Genealog. Gustav K e p l e r : Familiengeschichte Keplers 1 (Görlitz 1931) Genealogie; 2 (1931) Astronom Kepler u. seine Zeit, mit Schilderung des Hexenprozesses gegen seine Mutter. — Deutsches Geschlechterbuch 75 (Görlitz 1931) 101-719, 789-954 [3], - Q u a s so w s k i : Hatte Johann Kepler Nachkommen ? Dtsch. Herold 62 (1931) 26-27 [3], - Deutscher Wappenkalender 12 (1938) 497-498 (m. Abb.) [3], Bildn. Krelings Kepler-Denkmal [in Weil der Stadt]: Allg. Ztg. (Stuttgart-Augsburg) 1870, II, 2771-2772 [14]. - H. T i l l m a n n u. H. A. L i e r in: W. von S e i d l i t z : Allgem. histor. Portraitwerk 2 (München 1895) VII, Taf. 27 [101], — Die Großen Deutschen im Bild. Hrsg. von Alfred Hentzen u. Niels von Holst (Berlin 1936) 96 [3]. - Johannes Kepler 1571-1630 I n : Antlitze großer Schöpfer. Geplant u. eingeleitet von Bettina Holzapfel. Fortges. u. hrsg. von Heinz Balmer (Basel 1961) 54-68 (m. 3 Bildn., 1 Faks., Brief-Faks. an Mästlin 1598, Brief-Faks. z. Hexenprozess) [3],

i, in, vi KEPLER (Keppler, Khepler, Kheppler), J o h a n n e s . Astron. — 1586 Studium von Theol., Philos. u. Math, in der Klosterschule Maulbronn, 1589 im theol. „Stift" der Univ. Tübingen; 1591 Weitere Lit. W. G e r l a c h : Humor u. Witz Magister; 1594 Prof. Landschaftsschule in Schriften von Johannes Kepler: S.-Ber. 21

Poggendorff Vila Sappl., 3. Lfg.

322

Kepler — Kielmeyer

Bayer. Akad. Wiss., math. naturwiss. Kl. 1968, 13-30 [101]. - F. K l e m m in: Schätze im Deutschen Museum. Hrsg. von H. Auer u. F. Klemm (Düsseldorf 1968) 18-19 m. Bildn. u. 1 Abb. [15; 101]. 1

KIELMEYER, Carl F r i e d r i c h . Zool., Med., Chem. - 1786 Dr. med.; 1790 Lehrer der Zoologie, 1792-1794 Prof. Bot. u. Chem. an der hohen Karlsschule Stuttgart; 1796 Prof. Chem. Univ. Tübingen, 1801 auch Prof. Botan., Pharmazie u. materia medica; seit 1817 Staatsrat u. Direktor des Münz-, Naturalien- u. Kunst-Kabinets in Stuttgart. *1765, Okt. 22, Bebenhausen bei Tübingen ; -j-1844, Sept. 24, Stuttgart.

(1845) 137-145 [Ha 2]. - Carl Fr. Ph. v o n M a r t i u s : C. Fr. Kielmeyer. Gedenkrede (1845, Münchener gelehrte Anzeigen Nr. 106109) in: C. F. Kielmeyer, Gesammelte Schriften (Berlin 1938) 282-298 (Schöpferische Romantik, 1) [3].

Briefe Sammlung von Briefen, gewechselt zwischen Johann Friedrich Pfaff u. Herzog Carl von Württemberg, F. Bouterwek, A. von Humboldt . . . Hrsg. von Carl Pfaff (Leipzig 1853) 239-241 [15]. - Karl Friedrich Kielmeyer in Sanssouci. Ein erstmals veröffentl. Brief des schwäb. Naturforschers an seine Eltern: Stuttgarter Neues Tagbl. 1938, Nr.446 Abendausg. S. 6 [24], — Briefe Kielmeyers an Cuvier im Fonds Cuvier des Instituts de France. — Brief an Joh. Friedrich Cotta, 8. Apr. 1812 o. O.: Goethes AutographenSammlung (Weimar 1961) S. 119, Nr. 863 [3].

Biogr. Dict. des sciences med., Biogr. med. 5 (1822) 423 [3]. - Adolph Carl Peter C a l l i s e n : Medicinisches Schriftsteller-Lexikon . . . 10 (Copenhagen 1832) 181; 29 (Copenhagen 1841) 422-423 (m. Schr.Verz.) [3], - C. H. P f a f f : Nachtrag zu der biogr. Notiz über Cuvier, C. F. Kielmeyer u. dessen Verhältnis zu Cuvier betreffend. I n : George Cuvier, Briefe an C. H. Pfaff aus den Jahren 17881792 . . . (Kiel 1845) 287-291 [3]. - M o l l : Württ. ärztl. Corresp.bl. 29 (1859) Beil. 3, S. 17-19 [21], - K l ü p f e l : ADB 15 (1882) 721-723; 26 (1888) 829 [3]. - J . H. F. K o h l b r u g g e : G. Cuvier u. K. F. Kielmeyer: Biol. Zbl. 32 (1912) 291-295 [Ha 2]. - O. K r i m m e l : Cuvier u. Kielmeyer: Schwäb. Chronik (Schwab. Merkur, Abt. 2, Bl. II) Nr. 299 vom 29. Juni 1912, S. 9 [21], - M. R a u t h e r : Mitt. aus unveröffentl. Nachschr. von C. F . Kielmeyer: J h . Ver. vaterländ. Naturkde Württ. 77 (1921) X I I I [ H a 2 ] , - M. R a u t h e r : Ungenutzte Quellen zur Kenntnis K. F. Kielmeyers: Besondere Beil. Staatsanz. Württ. 1921, Nr. 6, S. 113-122 [24]. Heinrich B a l s s : Kielmeyer als Biologe: Sudhoffs Arch. Gesch. Med. u. Naturwiss. 23 (1930) 268-288 (m. 2 Abb. d. K.-Medaille) [3]. - Felix B u t t e r s a c k : Sudhoffs Arch. Gesch. Med. u. Naturwiss. 23 (1930) 236-246 (m. Lit.Verz. 246) [3]. — P a g e l : I n : Hirsch, Biogr. Lexikon der hervorragenden Ärzte aller Zeiten u. Völker 2. Aufl. (Berlin-Wien) 3 (1931) 518519 [3]. - Max R a u t h e r : Carl Friedrich Kielmeyer zu Ehren. Worte bei der Enthüllung einer Gedenktafel in der Württembergischen Naturaliensammlung zu Stuttgart am 18. Sept. 1938: Sudhoffs Arch. Gesch. Med. Naturwiss. 31 (1938) 345-350 (m. 1 Abb.) [3]. — Julius S c h u s t e r : Kielmeyer u. Cuvier: Mitt. Gesch. Med. u. Naturwiss. 37 (1938) 309-310 [3], - Fossilium Catalogus I : Animalia Pars 72: K. Lambrecht t> W. et A. Quenstedt, Palaeontologi, Catalogus bio-bibliographicus ('s-Gravenhage 1938) 233 [Ha 2; 3]. — Fritz-Heinz H o l l e r : I n : Schwäb. Lebensbilder 1 (Stuttgart 1940) 313-323 (m. Bildnis, Sehr.- u. Lit.Verz.) [3].

Nekr. v o n G r ü n e i s e n : Rede am Grabe des Herrn Dr. Carl Friedrich von Kielmeyer (Stuttgart 1844). - K ö l l e : Beil. Allg. Ztg. 1844, vom 2. 10., S. 2201 [37]. - Neuer Nekrolog der Deutschen 22 (1844) 1, S. 1029 [3], - Schwäb. Chronik 1844, 1073-1075 [24]. — G. J a e g e r : Ehrengedächtniß des Königl. Württemberg. Staatsraths von Kielmeyer: Nova Acta Leopoldina 21, 2 (Breslau-Bonn 1845) XVII-XCII[3], - v o n J ä g e r : Jahresh. Ver. vaterländ. Naturkde Württemberg 1

Weitere Lit. Johann Jacob G r a d m a n n : Das gelehrte Schwaben oder Lexicon der jetzt lebenden schwäb. Schriftsteller (Tübingen 1802) 287-288 (m. Schr.Verz.) [3]. - H. F. E i s e n b a c h : Beschreibung u. Geschichte der Stadt u. Univ. Tübingen (Tübingen 1822) 384-388 (m. Schr.Verz. 385-388) [3]. - K. C. v o n L e o n h a r d : Aus unserer Zeit in meinem Leben 1 (Stuttgart 1854) 512; 2 (1856) 219 [3]. — Karl F. W. J e s s e n : Botanik der Gegen-

Werke Über die Verhältnisse der org. Kräfte unter einander in der Reihe der verschiedenen Organisationen, . . . Eine Rede den 11. Febr. 1793 am Geburtstage des regierenden Herzogs Carl von Wirtemberg . . . gehalten von Carl Friedrich Kielmeyer: Sudhoffs Arch. Gesch. Med. u. Naturwiss. 23 (1930) 247-267 [3], Autobiogr. I n : Gesammelte Schriften [Natur u. Kraft]. Die Lehre von der Entwicklung, Organ. Naturlehre über K a n t u. die deutsche Naturphilosophie. Württemberg. Botaniker. Vergleichende Anatomie. Hrsg. von F. H. Holler, Teile 1, 2, 3 (Berlin 1938) 304 S. (m. Bildn.) [3], Bibliogr. Brit. Mus. Gen. Cat. 123 (1962) Sp. 27-28 (25 Nr.) [3].

Kielmeyer — Killing wart u. Vorzeit in culturhistor. Entwicklung (Leipzig 1864) 349-399 [3], - M a y e r : Arch. Heilkde 5 (1864) 353-367 [15]. - C. Fr. P h . v o n M a r t i u s : Akad. Denkreden (Leipzig 1866) 181-209 [Separat schon: München 1845] [3], - K . A. K l ü p f e l : Die Univ. Tübingen in ihrer Vergangenheit u. Gegenwart (Leipzig 1877) 61-62, 92 [3], - Eberhard E. v o n G e o r g i i : Biogr.-genealog. Blätter aus u. über Schwaben (Stuttgart 1879) 414-415, 946 [3]. — Heinrich H a e s e r : Lehrbuch der Geschichte der Med., 3. Aufl. 2 (Jena 1881) 807, 817818 [3], - Wilhelm H e y d : Bibliogr. der Württemberg. Geschichte 2 (Stuttgart 1896) 462 [3], — L i c h t e n b e r g s Briefe. Hrsg. von Albert Leitzmann u. Carl S c h ü d d e k o p f 1 - 3 (Leipzig 1901-1902, 1904) siehe Reg. [3]. — R o b e r t v o n M o h l : Lebens-Erinnerungen 1799-1875 1 (Stuttgart-Leipzig 1902) 87, 183 [3]. — J . H . F. K o h l b r u g g e : Das biogenetische Grundgesetz. Eine histor. Studie: Zool. Anz. 38 (1911) 447-453 [3], Heinrich S c h m i d t : Geschichte der Entwicklungslehre (Leipzig 1918) 289-290, 380-381 [3], - Albert N e u b u r g e r : Aus J u s t u s Liebigs W e r k s t a t t . I n : Pfadfinder der K u l t u r . Männer u. Taten der Technik (München 1926) 277-289 [101]. Walter D ö r r : Einweihung einer Gedenktafel am 18. Sept. 1938 in S t u t t g a r t : Süddtsch. Apotheker-Ztg. 78 (1938) 723-724 [16], Ludwig E n g l e r t : Drei Generationen - drei Epochen deutscher Naturforschung u. Heilk u n d e : Med. Welt 12 (1938) 1304-1307 (m. Bildn.) [3]. — K u r t E r h a r d von M a r c h t a l e r : Schwäb. Mediziner, Naturwissenschaftler u. Techniker in ihren Sippenkreisen: Mitt. Gesch. Med. m MARTIUS, T h e o d o r C h r i s t i a n . Pharmaz. — Seit theker in Erlangen; 1848 Pharmaz. u. Pharmakognosie langen. *1796, Juli 1, Erlangen; -j-1863, Sept. 15, Erlangen.

Wilhelm 1824 Apoao. Prof. Univ. Er-

Bruder von Karl Friedrich Philipp von Martius. Bibliogr. Cat. scient. P a p e r s 4 (1870) 2 6 9 270 (27 N r . ) ; 8 (1879) 348 (11 N r . ) ; 12 (1902) 490 (2 Nr.) [3], - B r i t . Mus. Gen. Cat. 154 (1962) Sp. 288 (3 Nr.) [3], Biogr. E r n s t W i l h e l m M a r t i u s : E r i n n e r u n g e n a u s m e i n e m 9 0 j ä h r i g e n L e b e n (Leipzig 1847) 209, 286 [3].

MATHESIUS, J o h a n n e s . 15181521 Zubußeinnehmer auf einer Zeche; Besuch des Gymnasiums in Nürnberg; Stud, an den Univ. Ingolstadt (1523-1524) u. Wittenberg (1529-1530, 1540-1541); 1530 Unterlehrer in Altenburg/Thür.; 1532 Schulrektor in St. Joachimsthal; 1541 Prediger, seit 1545 Pfarrer in St. Joachimsthal; befreundet mit Luther u. Melanchthon, auch mit Georg Agricola. *1504, Juni 24, Rochlitz; fl565, Okt. 8, Joachimsthal/Böhmen. Genealog. S t a m m b u c h der F a m i l i e M a t h e s i u s : Arch. S t a m m - u. W a p p e n k d e 4, 1 9 0 3 1904 ( R o d a 1904) 1 8 2 - 1 8 3 m . A b b . des W a p p e n s u . 2 S t a m m t a f . 180, 181 [3], K l e m e n s P f a u : Beitr. z u r F a m i l i e n c h r o n i k v o n J o h a n n e s M a t h e s i u s : J a h r b . Ges. Gesch. P r o t e s t a n t i s m u s in Österreich 29 ( W i e n Leipzig 1908) 163-171 [3], Briefe Der Briefwechsel des Mathesius. Ges a m m e l t u. e r l ä u t e r t v o n G. Loesche: J a h r b . Ges. Gesch. P r o t e s t a n t i s m u s in Oesterreich 11 ( W i e n - L e i p z i g 1890) 1 - 7 8 [3]. - G. L o e s c h e : 27

Poggendorff V i l a Supp]., 3. Lfg.

417

E i n Brief v o n M a t h e s i u s a n C a m e r a r i u s [ J o a c h i m s t h a l , 2. J u l i 1545]: Z. K i r c h e n g e s c h . 26 (1905) 4 0 3 - 4 0 4 [3]; E i n Brief v o n M a t h e s i u s a n M e l a n c h t h o n [ J o a c h i m s t h a l , 27. Dez. 1556]: e b d a 27 (1906) 111-112 [3]. - H a n s V o l z : Aus d e n S a m m l u n g e n der L u t h e r h a l l e . E i n Brief v o n J o h a n n e s M a t h e s i u s 1546 (an P a u l E b e r in W i t t e n b e r g ) : L u t h e r - J a h r b . L u t h e r Ges. 8 (1926) 197-200 [3]; Z u m Briefwechsel des J o h a n n e s M a t h e s i u s : Arch. R e f o r m a t i o n s gesch. 24 (1927) 3 0 2 - 3 1 3 [3]; N e u e B e i t r . z u m Briefwechsel v o n M e l a n c h t h o n u. M a t h e s i u s : e b d a 29 (1932) 97-132, 2 6 0 - 2 8 4 ; 30 (1933) 3 7 - 6 6 , 2 1 2 - 2 4 6 ; 3 1 (1934) 4 2 - 6 0 [3]. Bibliogr. O t t o C l e m e n : Z u r MathesiusBibliogr. M i t t . Ver. Gesch. D t s c h e B ö h m e n 58 (1920) 105-106 [3]. - Cat. gen. Bibl. n a t . 109 (1931) Sp. 681-682 [3]. - G e r h a r d E i s : E i n e unbekannte Mathesius-Ausgabe: Sudetend t s c h . Mh. 1942, 3 4 9 - 3 5 1 [101]. - B r i t . Mus. Gen. Cat. 155 (1962) Sp. 6 0 5 - 6 0 8 (41 Nr.) [3], Biogr. Melchior A d a m : V i t a e g e r m a n o r u m t h e o l o g o r u m . . . ( F r a n k f u r t 1653) 4 0 3 - 4 0 5 [3], — J o h . M a t h e s i i . . . L e b e n s - B e s c h r e i b u n g . . . (Dresden 1705) 228 S., Titelbildn., 10 u n n u m . S. [3]. — J o h . H e i n r . Z e d i e r : Großes vollständiges U n i v e r s a l - L e x i c o n 12 ( H a l l e Leipzig 1739) 2116-2117 [3], - K a r l F r i e d r i c h L e d d e r h o s e : D a s L e b e n des M. J o h a n n Mathesius, des a l t e n Bergpredigers i m St. J o a c h i m s t h a l (Heidelberg 1849) 188 S. [15]; A D B 20 (1884) 586-589 [3], - G. L o e s c h e : J o h a n n Mathesius. E i n Beitr. z u r R e f o r m a tionsgesch. des n o r d w e s t l . B ö h m e n s : J a h r b . Ges. Gesch. P r o t e s t a n t i s m u s in Oesterreich 9 ( W i e n - L e i p z i g 1888) 1 - 3 8 [3]. R[udolf] W o l k a n : Bibliogr. der D e u t s c h e n L i t e r a t u r B ö h m e n s i m 16. J a h r h u n d e r t ( P r a g 1890) N r . 56, S. 15-16 (Schr.Verz. siehe Reg.) ( B ö h m e n s Anteil a n der D e u t s c h e n L i t t e r a t u r des 16. J a h r h u n d e r t s , 1) [3]. — Georg L o e s c h e : J o h a n n e s Mathesius. E i n Lebensu. S i t t e n - B i l d aus d e r R e f o r m a t i o n s z e i t 1 ( G o t h a 1895) X X I , 639 S. m . T i t e l b i l d n . u . F a k s . ; 2 (1895) I V , 467 S. [3]; Mitt. ö s t e r r . M u s e u m K u n s t u. I n d . N . F . 11 (1896) 1 4 1 152, 163-167 [300]; M a t h e s i a n a : J a h r b . Ges. Gesch. P r o t e s t a n t i s m u s in Oesterreich 25 (1904) 275-280 m. 3 A b b . (2 Medaillen, 1 D e n k m a l in Rochlitz) [3]. — W a l t e r F r i e d e n s b u r g : Gesch. der U n i v . W i t t e n b e r g (Halle 1917) 9, 90, 194, 197, 288 [ H a 2]. - C o n r a d M a t s e h o ß : M ä n n e r der T e c h n i k (Berlin 1925) 170 [101], - Adolf H a u f f e n , i n : S u d e t e n d e u t s c h e Lebensbilder 1 (1926) 103-106 m . Bildn. u. Schr.Verz. [3]. — H a n s L o r e n z : J o h a n n e s M a t h e s i u s als H e i m a t b i l d n e r u. H e i m a t f o r s c h e r : U n s e r E g e r l a n d 30 (1926) 136-137 [3], - O. S c h e e l : M a r t i n L u t h e r 2 (1930) siehe R e g . [3]. — R a d i m K e t t n e r : O v y v o j i geologi öechäch [Über die E n t w i c k l u n g der Geol. in B ö h m e n ] : F e s t s c h r . P r i r o d

418

Mathesius — Mayer, Johann Tobias der Ältere

Klub: Vyvoj ceske prirodovedy (Prag 1931) 129-165 [UB Prag], - L. R ü g e r : Glückauf 68 (1932) 71-73 [101]. Otto Eduard S c h m i d t : Mitt. Landesver. Sachs. Heimatschutz 26 (1937) 114-118 m. 1 Bildn. [3]. W. S e r l o : Männer des Bergbaus (Berlin 1937) 103 [3]. — Fossilium Catalogus I : Animalia. Pars 72: K. Lambrecht f , W. et A. Quenstedt, Palaeontologi, Catalogus bio-bibliographicus ('s-Gravenhage 1938) 284 [3; Ha 2]. - L e t h a u s : Diakonisse 15 (1940) 64-69 [101]. Otto M i c h a e l i s : Zwei Freunde. Johann Mathesius u. Nikolaus Herman [1480-1561]: Die Kirche 3 (1948) Nr. 9, S. 2 [101]. - Siegfried S i e b e r : Heilmittel des „Bergpredigers" Mathesius: Pharmazie 4 (1949) 289-290 [3]. — Walter H e i s e : Geistl. Bergwerk: Anschnitt 5 (1953) Nr. 4/6, S. 12-15 m. 1 Bildn., 2 Abb. [101]. — Johann Mathesius, der Bergprediger in Joachimsthal: Siegerländer Heimatkalender 28 (1953) 94 [6], - Franz K i r n b a u e r : Johannes Mathesius u. der Bergbau: Bl. Technikgesch. [Wien] 16 (1954) 51 m. 14 Abb. [300]. — Hans P r e s c h e r : Sächs. Naturforscher 3: Heimatkundl. Bl. Dresden 1956, H. 14/15, S. 92 [14]. Zum 400. Geburtstag Otto C l e m e n : Mitt. Ver. Gesch. Deutsche Böhmen 42 (1904) 391392 [3]; Neues sächs. Kirchenbl. 11 (1904) 386-387 [14]. — E b e r h a r d : Johannes Mathesius, der Reformator Joachimsthals: Allg. ev.-luth. Kirchenztg. 37 (1904) Sp. 615-618, 637-643 [3], - P. G o l d e : Johann Mathesius' Hochzeitspredigten: Pastoralbl. Homiletik 46 (1904) 547-555[15]. - Adolf H a u f f e n : Dtsch. Arbeit 3 (1903/1904) 747-749 [14]. - O. Heg e m a n n : Johannes Mathesius, der deutschböhm. Reformator: Wartburg 3 (1904) 266269 m. 1 Bildn. [15]. - W. K l a i b e r : Der alte Glaube 5 (1903/1904) Sp. 920-926 [15]. Paul P a s i g : Wiss. Beil. Leipz. Ztg. 1904, 293294 [15]. — Paul Z i n c k : Pädagogisches von Johannes Mathesius: Prakt. Schulmann 63 (1904) 534-551, 599-617 [15];Illustr. Ztg., Leipzig 122 (1904) 966-967 m. Bildn. [3], Zum 375. Todestag E. M. C.: Luthers erster Biograph: Evang. Deutschland 17 (1940) 239240 [101]. Weitere Lit. Friedrich W i l k e n : Gesch. der Bildung, Beraubung u. Vernichtung der alten Heidelberg. Büchersammlungen (Heidelberg 1817) 528 [16]. - L o e s c h e : Mathesius als Prediger: Z. prakt. Theol. 12 (1890) 24-51, 121-146 [3]; Die Predigten des J o h a n n Mathesius: Theol. Studien u. Kritiken 63,1 (1890) 687-749 [3], - Die Liebestätigkeit bei Johannes Mathesius: Mschr. Innere Mission 16 (1896) 84-88 [3]. - G . F . F u c h s : Johannes Mathesius als Prediger: Z. Pastoral. Theol. 25 (1902) 366-373 [3]. - E. G ö p f e r t : Die Bergmannssprache in der Sarepta des Johann Ma-

thesius: Z. dtsch. Wortforsch. 3, Beih. (Straßburg 1902) 1-107 [3]. - Grenzboten 64, 2 (1905) 532-543, 641-651 [3], - Otto V o g e l : Rauchbekämpfung in alter Zeit: Rauch u. Staub 2 (1911/1912) 200 [1], - W. H o m m e l : Zur Gesch. des Zinks. Ursprung des Namens Zink. Erkennung des Zinks als Metall: Chemiker-Ztg. 36 (1912) 905-906, 918-920 [Ha 15]. - Sächs. Kirchen- u. Schulblatt 65 (1915) 640-646 [14]. - E. G ö p f e r t : Aus den Hochzeitspredigten von Johann Mathesius: Mitt. Ver. Sächs. Volkskde 7 (1916-1919) 227-231, 257-262, 288-292 [3], - Paul Z i n c k : Kulturbilder aus dem Erzgebirge nach den Predigten des ersten Lutherbiographen Johannes Mathesius: Glückauf Z. Erzgebirgsver. 37 (1917) 6 9 71, 86-87 [101]. - Rudolf W o l k a n : Gesch. der dtsch. Lit. in Böhmen u. in den Sudetenländern (Augsburg 1925) 33, 34, 48 m. Bildn. [3], — A.: Das Buchgewerbe in der Bergpostille des Johann Mathesius 1565: Arch. Buchgewerbe u. Gebrauchsgraph. 69, 2 (1932) 370 [3]. - M. H. J e l l i n e k : Mathesius über Luthers Sprache: Z. dtsch. Altertum u. dtsch. Lit. 71 (1934) 186-187 [3]. - F. D. A d a m s : The birth and the development of the geological sciences (London 1938) 197-198 [3]. — Wilhelm G a n z e n m ü l l e r : Die Anschauungen vom Wesen des Glases vom Mittelalter bis zum Beginn des 19. Jahrhunderts: Glastechn. Ber. 16 (1938) 362 [101]. - B a c h : Der KirchenliederdichterJohann Mathesius u. Nikolaus Herman: Vom silbernen Erzgebirge. Kreis Annaberg 2 (Schwarzenberg 1939) 293-294 [3], — Herbert B r e i t : Johannes Mathesius, ein Zeuge Jesu Christi: Furche [Wien] 25 (1939) 41-46 [101]. - Adolf W i ß n e r : Die ersten gedruckten techn. Bücher: Dtsch. Techn. 6 (1940) 481-484 m. 12 Abb. [101]. Otfried P r e u ß l e r : Der Bergmann Gottes. I n : Große Sudetendeutsche (München 1957) 41-45 [101]. - I. T. G r e u e r : Bergbau u. Bergmannsberuf in bergmänn. Schriften des 16. u. frühen 17. Jahrhunderts: Bergbau, Z. Ring ehemal. Bergschüler 13 (1962) 356-357 [E 1], - Herbert W o l f : Sage u. Volksglaube der Bergleute bei Mathesius: Anschnitt 14 (1962) H. 5/6, S. 16-19 [101]. Bildn. Nicolaus R e u s s n e r : Icones sive imagines virorum literis illustrium (Argentorati 1590)292-296m. Bildn. [3]. - Sächs.Köpfe im zeitgenöss. Bild bearb. von Gert Adriani, Fritz Löffler u. Franz Schubert, hrsg. von Arthur Graefe (Dresden 1938) 19 [Ha 2], 11

MAYER, J o h a n n T o b i a s der Ältere.

Math., Physik, Astron. 1746-1751 Zeichner beim Homannschen Kartenverlag Nürnberg; 1751 o. Prof. Math. u. Ökonomie Univ. Göttingen; 1753 Mitgl. Ges. Wiss. Göttingen, seit 1754 auch Auf-

Mayer, Johann Tobias der Ältere

sieht über das neu erbaute Observatorium. *1723, Febr. 17, Marbach/Württ.; |1762, Febr. 20, Göttingen. Briefe Joh. Heinr. L a m b e r t : Deutscher gelehrter Briefwechsel. Hrsg. von Joh. Bernoulli 2 (Berlin 1782) 431-456 [3], - Literarischer Briefwechsel von Johann David Michaelis. Geordnet u. hrsg. von Joh. Gottlieb Buhle Th. 1 (Leipzig 1794) 271-297 [3], - J . H. Lamberts u. A. G. Kaestners Briefe aus den Gothaer Manuskripten hrsg. von K. Bopp (Berlin-Leipzig 1928) 19, 20-23, 32 (S.-Ber. Heidelberger Akad. Wiss., math.-naturwiss. Kl. 1928) [3]. Nekr. Abraham Gotthelf K a e s t n e r : Elogium Tobiae Mayeri sen. (Göttingen 1762) 16 S. m. Sehr.Verz. [in: Clemm, Novae amoenitates litterariae 3, 1764] [3], Biogr. Georg Andreas W i l l : Nürnberg. Gelehrten-Lexicon 1 (Nürnberg-Altdorf 1755) 605-606; 6 (Altdorf 1805) 384-405 [3], - Joh. Stephan P ü t t e r : Versuch einer academ. Gelehrten-Gesch. von der Georg-Augustus-Univ. zu Göttingen 1 (Göttingen 1765) § 133, V I I ; 2 (Göttingen 1788) 52-53 [3], - Anekdoten aus dem Leben des seel. Prof. Mayer zu Göttingen: J . von u. für Deutschland 7, 6 (1790) 508-509 [3], - D . J I . : Tobias Mayer zum 70. Geburtstag: Schwab. Arch. 2 (1793) 385-392 [15]. — Zachs monatl. Corresp. zur Beförd. Erd- u. Himmelskunde 4 (1801) 114, 121, 128, 130, 131,132, 135, 241, 242, 243, 247, 251, 566, 567, 575, 576, 583, 626 [39], - [C. G. Salzm a n n ] : Denkwürdigkeiten aus dem Leben ausgezeichneter Teutschen aus dem 18. Jahrhundert (Schnepfenthal 1802) 273-275 [3], Biogr. Nachrichten aus Tobias Mayers Jugendjahren. Aus einem Schreiben des königl. Dänischen Justiz-Raths C. Niebuhr: Zachs monatl. Corresp. zur Beförd. Erd- u. Himmelskunde 8 (1803) 257-270 [39], - Bruchstück zu Tobias Mayers Leben. Von ihm selbst aufgesetzt u. von seinem Sohne mitgetheilt: ebda 9 (1804) 415-432 [39]. - Noch etwas als Beytrag zu Tob. Mayers Biogr. Aus einem Schreiben des königl. Dänischen geheimen JustizRaths Carsten-Niebuhr: ebda 462-470 m. Sehr.Verz. [39], — W u r m : Weitere biogr. Nachrichten von Tobias Mayers Jugendjahren: ebda 45-56 [39]. — Johann Georg M e u s e l : Lexikon der vom J a h r 1750 bis 1800 verstorbenen teutschen Schriftsteller 8 (Leipzig 1808) 571-578 [3], - D e l a m b r e : Biographie universelle, ancienne et moderne 27 (Paris 1820) 613-619 [3]. - G ü n t h e r : ADB 21 (1885) 109-116 [3]. - C. F. O f t e r d i n g e r : Math.-naturwiss. Mitt. (Tübingen) 2 (1887) 116-132 [la], - S e y b o l d : 200 hochachtbare Württemberger u. unter ihnen weltberühmte (Stuttgart 1892) 77 [3], - Joh. Wolfg. v o n G o e t h e : Tobias Mayer. Naturwiss. Schriften 4, 2 (Zur Farbenlehre) Goethes Werke Abt. II, 27 *

419

4 (Weimar 1894) 189-194 [3], - Ernest Leb o n : Histoire abrégée de l'Astronomie (Paris 1899) 48, 79, 81 [11]. - Drei schwäb. Astronomen u. ihre schwäb. Denkmäler: Schwäb. Chronik 1909, Nr. 96 vom 27. Eebr. (Sonntagsbeil.); Nr. 101 vom 3. März (Mittwochsbeil.) [21], - Paul D i e r g a r t : Gedenktafel am Geburtshaus von Tobias Mayer: Mitt. Gesch. Med. Naturwiss. 10 (1911) 387 [3], — Paul E b e r h a r d t : Aus Alt-Eßlingen. Gesammelte Aufsätze geschichtl. u. topogr. Inhalts (Eßlingen 1924) 207-218 (Urkundl. Beitr. zu der Jugendgeseh. . . . Joh. Tobias Mayer) [101]. — Viktor K o m m e r e i l : Tobias Mayer. Mathematiker, Physiker u. Astronom : Schwäb. Lebensbilder 2 (Stuttgart 1941) 351366 m. Bildn. u. Sehr. Verz. [3]. Weitere Lit. J o h a n n Leonhard R o s t : Astron. Handbuch . . . hrsg. von Georg Friederich Kordenbusch 1 (Nürnberg 1771) 1-120 passim [3]. — Abraham Gotthelf K ä s t n e r : Vorlesungen 2 (Altenburg 1773) 19-38 (Haben die Astronomen daran klug gethan, daß sie ehrlich gewesen sind?) [15]. — Paul v o n S t e t t e n jun.: Kunst-Gewerb- u. HandwerksGesch. der Reichs-Stadt Augsburg (Augsburg 1779) 56-57 [3], - Johann Carl F i s c h e r : Gesch. der Physik seit der Wiederherstellung der Künste u. Wiss. bis auf die neuesten Zeiten 4 (Göttingen 1803) 299-300 [3]. - Neue u. allg. Art, alle Aufgaben aus der Geom. vermittelst der geometr. Linien leichte aufzulösen. Erstlinge von Tobias Mayer, aufs neue hrsg. von J[ohann] [Friedrich] B e n z e n b e r g . Nebst einigen Nachrichten von seinen Erfindungen u. seinem Leben (Düsseldorf 1812) L X X I , 56 S. m. 4 Abb. auf Taf. [61]. - Johann Samuel Traugott G e h l e r : Physikal. Wörterbuch 6, 2 (Leipzig 1836) 1039 [3]. Rudolf W o l f : Gesch. der Astron. (München 1877) siehe Reg. (Gesch. der Wiss. in Deutschland, Neuere Zeit, 16) [3]. — August H e l l e r : Gesch. der Physik 2 (Stuttgart 1884) 444,446447, 457, 575, 581, 679 [3], - Matteo F i o r i n i : Erd- u. Himmelsgloben, ihre Gesch. u. Konstruktion. Nach dem Italien, frei bearb. von Siegmund Günther (Leipzig 1895) 108, 109, 123, 128, 129, 130 [3], - Moritz C a n t o r : Vorlesungen über Gesch. der Math. 3 (Leipzig 1898) 536-537 [3], - O. B e h r e n d s e n : Die mechan. Werkstätten der Stadt Göttingen, ihre Gesch. u. ihre gegenwärtige Einrichtung (Melle 1901) 8, 9 (Denkschr. zur Weltausstellung Paris 1900) [7]. - Wilh. S c h u r : Beitr. Gesch. Astron. in Hannover: Festschr. Feier 150jähr. Bestehen Ges. Wiss. Göttingen (Berlin 1901) 101-109 m. Bildn. u. Sehr.Verz. [3], — Hermann K o b o l d : Der Bau des Fixsternsystems mit besonderer Berücksichtigung der photometr. Resultate (Braunschweig 1906) 80, 84, 88 [15]. - F. F r e n s d o r f f : Ein Bericht über Göttingen, Stadt u. Univ. aus dem Jahre 1754: J a h r b . Geschichtsver. Göt-

420

Mayer, Johann Tobias der Ältere — Mayer, Julius Robert

tingen u. Umg. 1, 1908 (1909) 96, 107 [15]. Hermann D r e y h a u s : Ein Arabienforscher: Voss. Ztg. 1911 vom 18. Mai Sonntagsbeil. Nr. 19 [109], - S. G ü n t h e r : Vergleichende Mond- u. Erdkunde (Braunschweig 1911) 60, 61, 62, 63, 64, 65, 68, 77, 93 (Die Wiss., 37) [15]. — K[arl] B o p p : Johann Heinrich Lamberts Monatsbuch mit den zugehörigen Kommentaren sowie mit einem Vorwort über den Stand der Lambertforschung: Abh. Bayer. Akad. Wiss., math.-physik. Kl. 27 (1915) Abh. 6, S. 7, 12, 17, 18, 27, 41, 55, 56, 60, 62, 70, 82 [3], — [Edmund H o p p e ] : Die ersten Polarisationsapparate: Naturwiss. 14 (1926) 511— 512 m. 1 Abb. [3]. - Ernst Z i n n e r : Die Gesch. der Sternkunde von den ersten Anfängen bis zur Gegenwart (Berlin 1931) 432, 443, 453, 516, 528, 529, 566 [15]. - Arthur K u e h n : Die Neugestaltung der deutschen Geogr. im 18. Jahrhundert (Leipzig 1939) 2430 m. Bildn. Taf. 3: Karte aus Mayers Mappa critica (Quellen u. Forsch. Gesch. Geogr. u. Völkerkde, 5) [14], — Ernst Z i n n e r : Astron. Instrumente des 11. bis 18. Jahrhunderts (München 1956) 154, 207, 222, 441-442, 603, 607, 609, 611, 616 [Ha 2], - Wolfgang P r o m i e s : Georg Christoph Lichtenberg in Selbstzeugnissen u. Bilddokumenten (Reinbek bei Hamburg 1964) 28, 44 [101]. - Dieter B. H e r r m a n n : Georg Christoph Lichtenberg u. die Mondkarte von Tobias Mayer: Mitt. Archenhold-Sternw. 72 (1965) 1-6 m. 1 Karte [101]. Bildn. Max V o i t : Bildn. Göttinger Prof. aus 2 Jahrhunderten (1737-1937) (Göttingen 1937) Nr. 31 [101]. 11

MAYER, J o h a n n T o b i a s der Jüngere. Math., Physik. — Stud., Dr. phil. u. 1773 PDoz. Univ. Göttingen; 17801786 o. Prof. Math. u. Physik Univ. Altdorf, 1786-1799 o. Prof. Univ. Erlangen; 1799 o. Prof. Physik Univ. Göttingen. *1752, Mai 5, Göttingen; f l 8 3 0 , Nov. 30, Göttingen.

Sohn des vorigen. Bibliogr. Cat. scient. Papers 4 (1870) 311 (18 Nr.) [3]. - Cat. gen. Bibl. nat. 110 (1931) Sp. 931-933 (9 Nr.) [3]. - Brit. Mus. Gen. Cat, 156 (1962) Sp. 474 (13 Nr.) [3], Biogr. G ü n t h e r : ADB 21 (1885) 116-118 [3], Weitere Lit. Johann Leonhard R o s t : Astron. Handbuch . . . hrsg. von Georg Friederich Kordenbusch 4 (Nürnberg 1774) SSOSSI [3]. — Johann Georg M e u s e l : Das gelehrte Teutschland 5 (Lemgo 1797) 96-98; 10 (1803) 261; 11 (1805) 521 [3], - Georg Andreas W i l l : Nürnbergisches GelehrtenLexikon 6 (Altdorf 1805) 405-408 m. Schr.Verz. [3]. — Joh. Stephan P ü t t e r : Versuch

einer academ. Gelehrten-Gesch. von der Georg-Augustus-Univ. zu Göttingen 2 (Göttingen 1788) 112; 3 (Hannover 1820) 348-352 m. Schr.Verz. [3]. — Neuer Nekrolog der Deutschen 8, 2 (Ilmenau 1832) 823-824 [3], [I. G. E n g e l h a r d t ] : Die Univ. Erlangen von 1743 bis 1843 (Erlangen [1843]) 65 [3]. E. W. M a r t i u s : Erinnerungen aus meinem 90jährigen Leben (Leipzig 1847) 111, 115 [3]. — K. C. v o n L e o n h a r d : Aus unserer Zeit in meinem Leben 1 (Stuttgart 1854) 86 [3], — 0 . P e s c h e l : Gesch. der Erdkunde bis auf Alexander von Humboldt u. Carl Ritter, 2. Aufl. (München 1877) 644, 649, 674, 675, 728, 754, 757,760 (Gesch. der Wiss. in Deutschland, 4) [3]. — Matteo F i o r i n i : Erd- u. Himmelsgloben, ihre Gesch. u. Konstruktion. Nach dem Italien, frei bearb. von Siegmund Günther (Leipzig 1895) 105, 106 [3], - Julius H a r t m a n n : Aus den Lehr- u. Wander jähren unserer Väter. Nach Gedrucktem u. Ungedrucktem (Stuttgart 1896) 47-51 m. 1 Bildn. (Württ. Neujahrsbl. N.F. 1) [15]. - O. B e h r e n d s e n : Die mechan. Werkstätten der Stadt Göttingen, ihre Gesch. u. ihre gegenwärtige Einrichtung (Melle 1900) 12-14 [7], — Ferdinand H e n r i c h : Aus Erlangens ehem. Vergangenheit: S.-Ber. physik.-med. Soz. Erlangen 38 (1906) 128-132 m. Bildn. [Ha 2; 3]. — Die physikal. Institute der Univ. Göttingen: Festschr. . . . Einweihung der Neubauten am 9. Dez. 1905 (Leipzig-Berlin 1906) 22 [3]. — Max A r m i n : Autorenverzeichn. zu den Veröffentl. der Ges. Wiss. zu Göttingen 17511927 (Göttingen 1928) 189-191 [3], - Albert S c h l e e b a c h : Die Entwicklung der ehem. Forschung u. Lehre an der Univ. Erlangen von ihrer Gründung (1743) bis zum Jahre 1820 (Erlangen 1935) 19-25 (Diss. Erlangen 1935) [3]. — Hans P a n d e r : Zur Gesch. der Farbentafeln: Photogr. Korresp. 74 (1938) 190 [300], Briefe Hans-Joachim S c h r e c k e n b a c h : Goethes Autographen-Sammlung. Katalog (Weimar 1961) 145, Nr. 1045 (Brief an unbek. Empfänger, Göttingen 10. März 1811) [3], Bildn. Max V o i t : Bildn. Göttinger Prof. aus 2 Jahrhunderten (1737-1937) (Göttingen 1937) Nr. 65 [101]. n VI

MAYER, Julius R o b e r t von (1867 geadelt). Arzt u. Physiker. - 1832-1837 stud., 1838 Dr. med. et chir. Univ. Tübingen; dann prakt. Arzt in Heilbronn; 1839 als Schiffsheilmeister für den holländ. Kolonialdienst zugelassen; 1840 als Schiffsarzt nach J a v a ; Frühjahr 1841 Rückkehr nach Heilbronn; 1841-1845 Oberamtswundarzt des Bezirkes Heilbronn; 1847-1852, 1853-1873 Stadtarzt in Heilbronn; 1852 geisteskrank in den

Mayer, Julius Robert

421

Irrenanstalten von Göppingen u. Winnen- Urkundensammlung der Bibl. des Deutschen Museums: Dtsch. Mus., Abh. u. Ber. 11 thal. (1939) H. 4, 124-127 [3], *1814, Nov. 25, Heilbronn; Nekr. Ausland 51 (1878) 259-260 [3], fl878, März 20, Heilbronn. (G.) C l e s s : Med. Corresp. Bl. Württ. ärztl.

1845 Formulierung des Gesetzes von der Ver. 48 (1878) 166-167 [21], - Gaea 14 (1878) 257-261 [Ha 2], - Grenzboten 38, 1 (1879) Erhaltung der Energie. 41-52, 92-106 [3], — H e t t i c h : Das DoctoWerke J . R. M a y e r : Die organ. Bewegung riren u. die Inaugural-Dissertationen einer in ihrem Zusammenhang mit dem Stoff- eingeflochtenen weiteren „Plauderei" über wechsel. Ein Beitr. zur Naturkunde (Heil- Robert Mayer. I n : Med. Corresp.-Bl. Württ. bronn 1845) 112 S.; Referat von Blumröder ärztl. Ver. 48 (1878) 209-212 [21], - Illustr. in Schmidts Jahrb. in- u. ausländ, ges. Med. Ztg., Leipzig 70 (1878) 317-318 m. Bildn. 48 (1845) 112-114 [Ha 2]; Bespr. von G. We- [14; 15], - H. J . K l e i n : Köln. Ztg. 1878 ber in: Allg. med. Central-Ztg. 16 (1847) Sp. vom 25. März, Nr. 84 [38]. — Franz v o n Ko465 [15]. — J . R. M a y e r : Worin liegt der b e l l : S.-Ber. Bayer. Akad. Wiss., math.Grund von der Wirksamkeit des Wildbader phys. Cl. 8 (1878) 112-114 [Ha 2], - K. J . F. Thermalwassers ?: Würtemb. Corresp.-Bl. Nr. L e c h l e r : Gustav von Rümelin, Karl Wüst, 32, S. 1845. Referat von Goeschen in: Paul von Lang, Paul Zech, Gottlob Höring, Schmidts Jahrb. in- u. ausländ, ges. Med. 48 Friedrich B e t t : Worte am Grabe des Dr. Ju(1845) 281 [Ha 2]. - J . R. M a y e r : Die Torri- lius Robert Mayer (Heilbronn 1878) 11 S. cellische Leere u. über Auslösung (Stuttgart [Stadtarch. Heilbronn]. — Leopoldina 14 1876) 16 S.; Referat von Heinrich Rohlfs in: (1878) 52-53, 82-88 [Ha 2], - A. M ü h l b e r Schmidts Jahrb. in- u. ausländ, ges. Med. 48 g e r : Neue Welt 4 (1879) 140-141, 153-155, (1845) 224 [Ha 2]. - Robert M a y e r : Beitr. 163-164 m. 1 Bildn. S. 16 [14], - Prakt. zur Dynamik des Himmels u. andere Auf- Schulmann 27 (1878) 256-258 [15]. - Heinsätze. Hrsg. von Bernh. Hell (Leipzig 1927) rich R o h l f s : Dtsch. Arch. Gesch. Med.u.med. 104 S. (Ostwalds Klassiker, 223) [3]. - J . R. Geogr. 2 (1879) 318-364 m. Schr.Verz. 318M a y e r : Erstes u. Letztes (Mit einem Anhang 320, Bildn. m. Faks. nach S. 364 [15]. - G. von Berzelius über die katalyt. K r a f t 1835) R ü m e l i n : Beil. Allg. Ztg. 1878, 1761-1763, (Berlin 1943) 160 S. (Dokumente zur Mor- 1778-1780, 1795-1796 [15]. - G. R ü m e l i n : phologie, Symbolik u. Geschichte, 2) [3], Leopoldina 15 (1879) 34-43, 50-55 [Ha 2]. Rudolf S c h m i d : Robert Mayer, seine wiss. Genealog. Moriz v o n R a u c h : Die Vor- Entdeckung u. sein religiöser Standpunkt: fahren Robert Mayers: Familiengeschl. Bl. 10 Theol. Studien u. Kritiken 51 (1878) 677-692 (1912) 142-144 [3]. - Hildegard R i n g w a l d - [3], - Schwab. Chronik 1878 vom 6. Apr., G r ü n e b e r g : Stammtafel der Familie Jul. S. 705-706 [21], — Über Land u. Meer 40 Rob. Mayer: Proteus 3, 3 (1942) 92 m. 1 (1878) 687-690 [14]. - P. Z e c h : J h . Ver. Stammtaf. [14], Vaterland. Naturkde Württ. 35 (1879) 35-42 Bibliogr. Cat. scient. Papers 4 (1870) 311 [Ha 2]. (5 Nr.); 8 (1879) 366 (1 Nr.); 12 (1902) 494 (4 Nr.) [3], - Cat. gen. Bibl. nat. 110 (1931) Sp. Biogr. Allg. Illustr. Ztg. (Payne) 1868, S. 907 (1 Nr.); Sp. 928 (3 Nr.) [3]. - Brit. Mus. 20 m. Bildn., S. 28-30 [14], Hettich: Gen. Cat. 156 (1962) Sp. 455-456 (22 Nr.) [3], Plaudereien über Robert Mayer: Schwab. Briefe Drei Briefe des Naturforschers Ro- Chronik 1878, Nr. 144 vom 19. Juni, S. 1225 bert Mayer aus Heilbronn (Zum 1. Mal ver- [21], — E. D ü h r i n g : Robert Mayer, der öff.) [Briefe Mayers an Joseph Popper, Wien, Galilei des 19. Jahrhunderts. Eine Einfüh1875/1876]: Neue Freie Presse 1879, Nr. 5350 rung in seine Leistungen u. Schicksale (Chemvom 14. Juli S. 4 Abendbl. [300], - W. P r e y - nitz 1880) V I I I , 228 S. m. Titelbildn. u. Faks., e r : Zur Gesch. der Lehre vom Kraftwechsel. Schr.Verz. [3], — [Martin M ü l l e r ] : Mag. PäBriefe von Julius Robert von Mayer in Heil- dagogik, vorm. Süddtsch. kathol. Schulbronn u. Wilhelm Griesinger aus den Jahren wochenbl. 44 (1881) 77-85 [25], - Sp.: ebda 1842-1845: Dtsch. Rdsch. 59 (1889) 211-236, 44 (1881) 86-93 [25]. - Friedrich Z ö l l n e r : 346-360 [3]; Robert von Mayer über die Er- Wiss. Abh. 4 (Leipzig 1882) 648-649 (m. Bildn. haltung der Energie. Briefe an Wilhelm Grie- u. Faks.) 674-690 [14]. - H. M ü n k : ADB 21 singer nebst dessen Antwortschreiben aus (1885) 126-128 [3]. - Albrecht R a u : Robert den Jahren 1842-1845 (Berlin 1889) XI, 160 S. Mayer u. Wilhelm Griesinger: Beil. Allg. Ztg. [15]. — L. G r a e t z : Robert Mayers Briefe u. 1889, Nr. 309 vom 7. Nov., S. 1-2 [Ha 2], Schriften: Beil. Allg. Ztg. 1898, Nr. 222, S. 1 - 4 Ludwig P f a u : Gartenlaube 1891, S. 248-250 [3]. — Jacob J . W e y r a u c h : Kleinere Schrif- m. Abb. (Denkmal) [14]. — Robert Mayer u. ten u. Briefe von Robert Mayer. Nebst Mitt. seine Gegner: Beil. Allg. Ztg. 1891, Nr. 85, aus seinem Leben (Stuttgart 1893) XVI, S. 1 - 3 [3]. — Osborne R e y n o l d s : Memoir of 504 S., Titelbildn., 1 Abb. [3]. - Friedrich J a n u s Prescott Joule: Mem. and Proc. ManK l e m m : Briefe Robert Julius Mayers in der chester lit. and philos. Soc. (4) 6 (1892) 21, 86,

422

Mayer, Julius Robert

133 [Ha 2], - E[ugen] D ü h r i n g : Robert Mayer, der Galilei des 19. Jahrhunderts. Eine Einführung in seine Leistungen u. Schicksale 1 (Chemnitz 1880) VIII, 228 S. m. 1 Bildn.; 2 (Leipzig 1895) V I I I , 134 S. [3]. - C. Musm a c h e r : Kurze Biogr. berühmter Physiker (Freiburg/Br. 1902) 206-211 [1]. - S. F r i e d l ä n d e r : Neckar-Ztg. Nr. 293 u. Heilbronner Unterhaltungsbl., Beil. zur Neckar-Ztg. Nr. 148 vom 13. u. 14. Dez. 1904 - Gaea 41 (1905) 683-690 [Ha 2]. - S. F r i e d l ä n d e r : Julius Robert Mayer (Leipzig 1905) VI, 210 S. (Klassiker der Naturwiss., 1) [3]; Auszug in: Med. Corresp.-Bl. Württ. ärztl. Landesver.75 (1905) 325-327, 345-347. - Edmund O. v o n L i p p m a n n : Abh. u. Vortr. zur Gesch. der Naturwiss. 1 (Leipzig 1906) 527; 2 (1913) 460-461 [3], - A. K i s t n e r : Deutsche Physiker u. Chemiker (Kempten-München 1908) 51-60 m. Bildn. (Samml. Kösel, 23) [F 1], Edmund 0 . v o n L i p p m a n n : Justus Liebig über Robert Mayer: Chemiker-Ztg. 32 (1908) 341-342 [3; 15], - Wilhelm O s t w a l d : Erfinder u. Entdecker (Frankfurt/M. [1908]) 34-42 (Die Gesellschaft. Samml. sozial-psycholog. Monogr., 24) [3]; Ann. Naturphilos. 7 (1908) 459-498 [3]. - J . R e i n k e : Türmer 10, 2 (1908) 145-163 [3]. - Arthur v o n (Detting e n : Robert Mayers wiss. Entwicklungsgang im Jahre 1841: Abh. Sächs. Ges. Wiss., math.physik. Kl. 31 (1909) 163-176 [15]. - Hans K e f e r s t e i n : Große Physiker. Bilder aus der Gesch. der Astron. u. Physik (Leipzig 1910) 162-188 m. Bildn. (Teubners naturwiss. Bibliothek, 4) [101]. - Wilhelm O s t w a l d : Große Männer (Leipzig 1910) 61-62, 122, 135, 136, 140, 154, 158, 249, 268, 270-275, 292, 299,326,329,339,344,346,349,358,361,365,368, 369, 372-374, 414 [3]. - E. E b s t e i n : Ehrung für Robert Mayer in Heilbronn: Mitt. Gesch. Med. Naturwiss. 10 (1911) 382 [3]. Ernst J e n t s c h : Julius Robert Mayer. Seine Krankheitsgesch. u. die Gesch. seiner Entdeckung (Berlin 1914) VI, 135 S. [3; 15]. H. J . K l i n g e r : Haustechn. Rdsch. 20 (1915) 99-100 [3]. - Alois R i e h l : Führende Denker u. Forscher (Leipzig 1922) 193-222 [3]. — Evgenij Z a m j a t i n : Robert Majer [russ.] (Berlin-Petersburg-Moskau 1922) 72 S., 1 Bildn. [11]. — Robert H e s s e n : Deutsche Männer. 50 Charakterbilder, 2. Aufl. (Stuttgart 1923) 345, 353 [14; 101]. - Friedrich H e r m a n n : Der Naturforscher Robert Mayer. Volkstüml. dargest. (Stuttgart [1925]) 15 S. [101]. — Heinrich W i e s e n t h a l : Führende Männer 2 (Leipzig 1924) 3-14 m. Bildn. [101]. — A[dolf] K i s t n e r : Deutscher Meister der Naturwiss. u. Techn. 1 (München 1925) 119127 [101]. - Walter L a n d a u e r : Science (2) 64 (1926) [301] [3]. - F. G u m p r e c h t : Leben u. Gedankenwelt großer Naturforscher (Leipzig 1927) 65-99 (Wiss. u. Bildung, 232) [3; 101]. — M. A. B l o c h : Biogr. spraw. 1 (Leningrad 1929) 487-490 m. Bildn. [15], - Hans

S c h i m a n k : Der Weg zur Erkenntnis des Energieprinzips. I n : Verb.-Mitt. Techn. Halbmonatsschr. wiss. Bezirksver. in Dresden u. Sachsen 24 (1929) 153-157, 162-165 [14], Karl Friedrich S c h m i d : Robert Mayer. Ein Lebensbild. I n : Aus eigener Kraft. Lebensbilder führender Männer 4 (Stuttgart 1929) 31 S., Titelbildn., 2 Abb., 1 Faks. [101], Robert H e r w i g : Robert Mayer. Ein deutsches Forscherleben (Paderborn 1931) 47 S. (Schöninghs Dombücherei, 101) [101], — Ludwig F i n c k h : Der göttliche Ruf. Leben u. Werk von R. Mayer. Roman (Stuttgart, Berlin 1932) 249 S. [101], - R. G a u p p : Robert Mayers seelische Erkrankung: Münchener med. Wschr. 80 (1933) 1869-1872, 18991902 m. 2 Bildn. [3]. - F. G l a t z e l : Julius Robert Mayers Gemütsleiden u. Finckhs Roman „Der göttliche R u f " . Eine Stellungnahme von psychiatr. Seite: Psychiatr.-neurol. Wschr. 35 (1933) 24-26 [3]. - W. Met o d i : Ärzte, die in anderen Berufen berühmt wurden. Robert von Mayer, der Physiker: Med. Welt 7 (1933) 357 [3]. - Willi S t ä h l e : Schwäb. Entdecker u. Erfinder (Stuttgart 1933) 13-19 (Aus Schwabens Vergangenheit, 26) [101]. - Adolf B r a u n : Krankheit u. Tod im Schicksal bedeutender Menschen (Stuttgart 1934) 71-73 [21; 101], - Martin G u m p e r t : Das Leben für die Idee. 9 Forscherschicksale. Robert Mayer (Berlin 1935) 183209 m. 1 Bildn. [3]. - Robert Mayers Genieklub. Aus der Gesch. der zweiten Tübinger Guestphalia: Dtsch. Corpsztg. 52 (1935) 184190 [101]. — Ludwig F i n c k h : Wie ich den „Robert Mayer" schrieb: Heilbronner Heimat-Bl. 1938, Nr. 12, S. 1 [Stadtarch. Heilbronn]. — Otto M a h r , in: Deutsche Männer (Berlin [1938]) 322-323 m. Bildn. [101], Zum Robert-Mayer-Jubiläum: Natur u. Kultur 35 (1938) 343 [101]. - Woran litt Robert Mayer?: Z. ärztl. Fortbild. 35 (1938) 118-119 [3]. — H o f f m a n n : Robert Mayer als Naturforscher u. Arzt: Landarzt 21 (1940) 160-162 [101], — Der Naturforscher Robert Mayer als Christ: Dtsch.-Evang. Wochenschau 39 (1940) Nr. 34, S. 136 [1]. - Alwin M i t t a s c h : Julius Robert Mayers Kausalbegriff. Seine geschichtl. Stellung, Auswirkung u. Bedeutung (Berlin 1940) VII, 297 S. [101]; Julius Robert Mayers Stellung zur Chem. (Berlin 1940) 23 S. [101]. — Philipp L e n a r d : Große Naturforscher, 4. Aufl. (München 1941) 244-257 m. 2 Bildn. [3]. — Ernst K r e t s c h m e r : Geniale Menschen, Mit einer Porträtsammlung. 3. Aufl. (Berlin 1942) 13, 26, 133, 148-155 [3]. — Karl R e g e r : Meister der Physik (Stuttgart 1944) 145-169 m. Bildn. [3], - Wilhelm F r o n e m a n n u. Karl Friedrich S c h m i d : Aus eigener Kraft. Lebensbilder führender Männer. Ernst Abbe, Albert Ballin, Benjamin Franklin, Robert Mayer (Frankfurt/M. 1946) 131-175 [14]. - Alwin M i t t a s c h : Julius Robert Mayers Leben u. Werk: Universitas 2

Mayer, Julius Robert (1947) 167-173, 305-312 m. Lit.Verz. [3]. Hans F a l k e n h a g e n : Die Naturwiss. in Lebensbildern großer Forscher (Stuttgart 1948) 47-49, 50, 53, 165 [3]. - Ernst v o n S c h e u r l e n : Schwab. Lebensbilder 4 (Stuttgart 1948) 101-133 m. Bildn. [14]. - Ernst M ü l l e r : Schwäbische Profile (Tübingen 1949) 291-306 [101]. — Paul S c h u r e k : Nichts geht verloren. Das Forscherschicksal Robert Mayers (Hamburg 1949) 203 S. [101]. - Kurt Z e t t l e r : Heilberufe 2 (1950) 236-237 [3]. - Theodor H e u ß : Deutsche Gestalten. Studien zum 19. Jahrhundert (Stuttgart-Tübingen 1951) 205-212 [101]. — Karl L e u t n e r , in Leutner: Deutsche, auf die wir stolz sind (Berlin 1955) F . 1, S. 234-237 m. Bildn.; 2. Aufl. (1960) [14]. — Waither G e r l a c h : Die Großen Deutschen. Dtsch. Biogr. 3 (Berlin [1956]) 327-335 m. 1 Abb. u. 1 Faks.-Manuskr. [3]; in: Geist u. Gestalt. Biogr. Beitr. Gesch. Bayer. Akad. Wiss. 2 (München 1959) 82-87, 145 [3], Wilhelm S c h ü t z : Robert Mayer (Leipzig 1969) 105 S. m. 2 Bildn., 4 Abb. (Biogr. hervorragender Naturwissenschaftler u. Techniker) [101], Kobert Mayer u. seine Zeitgenossen L. F o uc a u l t : Rapports entre la chaleur et la force: Acad. Sei., J . des Débats politiques et littéraires 1848, 15. Sept. - J . P. J o u l e : On shooting stars: Philos. Mag. (3) 82 (1848) 3 4 9 351 [ l a ] ; Sur l'équivalent mécanique du calorique: C. R . Acad. Sei. Paris 28 (1849) 132135 [3]. — William T h o m s o n : On the mechanical action of radiant heat or l i g h t . . . : Philos. Mag. (4) 4 (1852) 256-260 [ l a ] ; On the dynamical theory of heat with numerical results deduced from Mr. Joule's equivalent of thermal unit and M. Reynault's observations on steam: ebda (4) 4 (1852) 8-21, 105117, 168-176, 424-434; auch in: Transact. Roy. Soc., Edinburgh 20 (1853) 261-288 [la], — A. F . K u p f f e r : Remarks on the mechanical equivalent of heat: Philos. Mag. (4) 4 (1852) 393-396 [la]. - William T h o m s o n : On a method of discovering experimentally the relation between the mechanical work spent, and the heat produced by the compression of a gaseous fluid: Transact. Roy. Soc., Edinburgh 20 (1853) 289-298 [ l a ] ; On the mechanical energies of the solar system: Philos. Mag. 8 (1854) 409-430 [ l a ] ; On the dynamical theory of heat. Part 5: On the quantities of mechanical energy contained in a fluid in different states, as to temperature and density; ebda 9 (1855) 523-531 [la], G. D e c h e r : Über die Versuche des Herrn Him, die mittelbare Reibung betreffend, u. über das mechan. Äquivalent der Wärme: Dinglers polytechn. J . 136 (1855) 415-432 [3], — William T h o m s o n : On the dynamical theory of heat. Part 6: Thermoelectric currents: Philos. Mag. 11 (1856) 214-225 [la], J . P. J o u l e : Note on the history of dynamical

423

theory of heat: ebda 24 (1862) 121-123 [1]. J o h n T y n d a l l : On force: ebda 57-66 [ l a ] ; Mayer and the mechanical theory of heats: ebda 173-175; Remarks on an article entitled " E n e r g y " in "Good Words": ebda 25 (1863) 220-224 [la], - P . Guthrie T a i t : On the conservation of energy: ebda 25 (1863) 429-431; 26 (1863) 144-145 [ l a ] ; Reply to Prof. Tyndall's remarks on a paper on " E n e r g y " in "Good Words": ebda 25 (1863) 263-266 [la], — John T y n d a l l : Remarks on the dynamical theory of heat: ebda 25 (1863) 368-387 [la], — William T h o m s o n : Note on Prof. Tyndall's "Remarks on the dynamical theory of h e a t " : ebda 25 (1863) 429 [la], - M. V e r d e t : Historic notice of the mechanical theory of heat: ebda 25 (1863) 467-472 [la], - John T y n d a l l : Remarks on Prof. Taits letter to Sir David Brewster: ebda 26 (1863) 65-67 [la], - Joseph^Gill: On the dynamical theory of heat: ebda 26 (1863) 109-116; 27 (1864) 84-91, 477-478 [la]. - James P . J o u l e : On the dynamical theory of heat: ebda 26 (1863) 145-147 [la]. - A. C o l d i n g : On the history of the principle of the conservation of energy: ebda 27 (1864) 56-64 [la]. J . C r o l l : On supposed objections to the dynamical theory of heat: ebda 27 (1864) 196198 [la]. — John T y n d a l l : Notes on scientific history: ebda 28 (1864) 25-51 [la]. B o h n : Historic notes on the conservation of energy: ebda 28 (1864) 311-314 [la]. - C. K . A k i n : On the history of force: ebda 28 (1864) 470-477 [la]. - Rudolf H e i d e n h a i n : Mechan. Leistung, Wärmeentwicklung u. Stoffumsatz bei der Muskelthätigkeit. Ein Beitr. zur Theorie der Muskelkräfte (Leipzig 1864) 51, 181-182 [15]. - B o h n : On the history of conservation of energy and of its application to physics: Philos. Mag. 29 (1865) 215-218 [ l a ] ; Notice sur la théorie mécanique de la chaleur: Ann. Chim. Phys. (4) 4 (1885) 2 7 4 284 [3], — S c h a a f f h a u s e n : Über die Krafterzeugung im thierischen Körper: Verh. naturhist. Ver. Preuß. Rheinlande u. Westfalen 24 (1867) Corr.bl. 75-76, 79 [Ha 2], - C. T e i c h m a n n : Dr. J . R.von Mayers calorischer Kraftmesser: Gewerbebl. Württ. 1869, Nr. 42, S. 419-424 m. 1 Abb. [93]; auch in: Polytechn. J . (4) 44 (1869) 285-289 m. 1 Abb. [93], - Paul de S a i n t - R o b e r t : Renseignements historiques sur la découverte de la Thermodynamique I I . Jules-Robert-Mayer. I n : Principes de Thermodynamique (Turin et Florence 1870) 451-470 [3], - E[rnst] M a c h : Die Geschichte u. die Wurzel des Satzes von der Erhaltung der Arbeit (Prag 1872) 4, 16, 17, 18, 21 [3], Johann Carl Friedrich Z ö l l n e r : Über die Natur der Cometen: Beitr. zur Gesch. u. Theor. der Erkenntnis (Leipzig 1872) 472-475 [3]. G. B e r t h o l d : Notizen zur Gesch. des Prinzipes der Erhaltung der K r a f t : Monatsber. Preuß. Akad. Wiss. 1875 (1876) 577, 578, 586 [Ha 2], — Ludwig N o i r é : Die Doppelnatur

424

Mayer, Julius Robert

der Causalität (Leipzig 1875) 34, 36, 54, 56, 124, 158 [15]; Der monistische Gedanke. Eine Konkordanz der Philosophien Schopenhauers, Darwins, R. Mayers u. L. Geigers (Leipzig 1875) XXVI, 366 S. [15]. - Balfour S t e w a r t : Die Erhaltung der Energie, das Grundgesetz der heutigen Naturlehre (Leipzig 1875) 166 (Internat, wiss. Bibl., 9) [3], — Georg Friedrich Louis S t r o m e y e r : Erinnerungen eines deutschen Arztes 1 (Hannover 1875) 318 [3]. — Karl G e r o k : Jugenderinnerungen, 3. Aufl. (Bielefeld-Leipzig 1876) 222 [3]. - J . P o p p e r : Über J . R. Mayers Mechanik der Wärme, 2. Aufl.: Ausland 49 (1876) 681-685 [3]. Otto Z a c h a r i a s : Eine neue Schrift Dr. J . R. Mayers: ebda 898-899 [3].

(1914) 417-418 [3]. - Rober-Mayer-Erinnerung. Bericht über Vortrag von Weyrauch: Neckar-Ztg. 1914, Nr. 276 vom 25. Nov., S. 6 [24]. — Jacob J . W e y r a u c h : Robert Mayer, zur Jahrhundertfeier seiner Geburt (Stuttgart 1915) 105 S. Titelbildn., 1 Bildn., 1 Abb.; darin: Robert Mayer. Ein Vortrag 1-22; Technisches bei Robert Mayer 23-43; Heinrich von Treitschke u. Robert Mayer 44-58; Poggendorff u. Robert Mayer 59-66; Hermann von Helmholtz u. Robert Mayer 67-88; Über die Bildn. Robert Mayers [3; 14; 15]. — Jacob J . W e y r a u c h : Z. VDI 58 (1914) 1 - 6 [3]. — K. W i l d e r m u t h : Robert Mayers Lehre: Schwäb. Scholle 1914, 386-387; abgedr. in Neckar-Ztg. 1914 vom 23. J a n . [Stadtarch. Heilbronn]. - Umschau 18 (1914) Zum 100. Geburtstag Karl B a u d e r : Un- 956-957, 959 m. Bildn. [14; Ha 2], sere Welt 6 (1914) Sp. 637-644; Janus 19 (1914) 334-340 [12]. - J . B e r g n e r : Kosmos Zum 125. Geburtstag H. S c h ü l l e r : Julius 12 (1915) 86-88 [3]. - Fr. D ü r r : Schwab. Robert Mayer u. der ehem. Gedanke: Chem. Chronik. Beil. zum Schwab. Merkur 1914, Ind. 63 (1940) 167-170 [101], - Angew. Nr. 545, S. 5-6 [24], - Sigm. E x n e r : Wiener Chem. 53 (1940) 20-21 [Ha 15], - Techn. klin. Wschr. 27 (1914) 1529-1533 [3], - Bern- Mitt. 32 (1939) 567-568 [101], hard H e l l : Korr.-Bl. allg. ärztl. Ver. ThüZum 150. Geburtstag Georg A n d e r s : Bild ringen 43 (1914) 409-421 [3]; Med. Corresp.Bl. Württ. ärztl. Landesver. 84 (1914) 677-682 u. Ton 18 (1965) 57-59 m. Bildn. [101]. [3]; I n : Zum 70. Geburtstag Alois Riehls. Waither G e r l a c h : Physik. Bl. 20 (1964) 407Festschr.: Kantstudien 19 (Berlin 1914) 222- 412 [3], - Hermann G u t : Chemiker-Ztg. 88 248 [3; 15]. - E m s t H e r z i g : Entdeckung, (1964) 903-904 [3], - B. L e n z : Tragik eines Beweis u. Umfang des Energieprinzipes von Genies: Dtsch. Ärztebl. 61 (1964) 2709-2712 Robert Mayer: Kultur 15 (1914) 179-190 [15], m. Abb. [101]. - K. M a u e l : VDI-Nachr. 18 (1964) Nr. 50, S. 9 m. 1 Bildn. [101], - Hel- Ö. H e u b n e r : Med. Klin. 10 (1914) 1699- mut S c h m o l z u. Hubert W e c k b a c h : Ro1700 [3], - Carl H o r n : Techn. Mitt. Malerei bert Mayer. Sein Leben u. Werk in Doku31 (1914) 85-88 [101, 210]; R. Mayer - menten (Weißenhorn 1964) 186 S., Abb., Goethe: ebda32 (1915) 75-76 [101; 210]. - M. 1 T a f . , Titelbildn., 3 Stammtaf. [101], K n a p p : Verh. naturforsch, Ges. Basel 26 Friedrich K1 e m m u. Hans S c h i m a n k : Julius (1915) 1 - 8 [Ha 2], - K. K e l l e r : Festrede im Robert Mayer zum 150. Geburtstag: Abh. u. Bayerischen Bezirksverein deutscher Inge- Ber. Dtsch. Mus. 33, H. 3 (1965) 71 S. m. nieure, Bayer. Industrie- u. Gewerbeblatt N. F. 24 Abb.; darin: Friedrich K l e m m : Vom Per47 (101) (1915) 61-68 [84], - O. L e h m a n n petuum mobile zum Energieprinzip 5-24; Verh. naturwiss. Ver. Karlsruhe 26, 1912/1916 Hans S c h i m a n k : Julius Robert Mayer (1916) 98, 101, 103 [Ha 2], - Felix L i n k e : (1814-1878). Seine Wege zur Erkenntnis u. Weltall 15 (1914/1915) 25-33 [3], - Edmund Darstellung des Energieprinzips 25-61; Hel0 . v o n L i p p m a n n : Beitr. Gesch. Naturwiss. mut S c h m o l z : Bericht über Julius Robert Techn. (Berlin 1923) 296-302 [3]; Chemiker- Mayer-Gedenkausstellung aus Anlaß des 150. Ztg. 38 (1914) 1213-1214 [Ha 15]. - Richard Geburtstages des aus Heilbronn stammenden L o r e n z : J . R. Mayer. Gedächtnisrede . . . am Naturwissenschaftlers im Deutschen Mu28. Nov. 1914: Jber. physik. Ver. Frankfurt/ seum, München, vom 4. Dez. 1964 bis 28. M. 1913-1914 (Frankfurt/M. 1915) 19-30 m. Febr. 1965, S. 63-71 [3; Ha 2], Titelbildn. u. Faks. [Ha 2; 14]. - G. Maml o c k : Dtsch. med. Wschr. 40 (1914) 2013Zum 50. Todestag G. B e i s c h e r : Schwäb. 2014 [3; 101]. - P. M a t t e r : Alte Glaube 16 Merkur 1928, Abendbl. Nr. 134 vom 20. 3., (1914) Sp. 120-125 [15]; Schwabenspiegel. S. 2-3 [21]. - Ge s s 1 e r : J h . Ver. vaterländ. NaWschr. Württ. Ztg. 8 (1914/1915) Nr. 8, S. 29- turkde Württ. 85 (1929) L X X I V - L X X V I [Vor30; Nr. 9, S. 36 [24], - C. M a t s c h o ß : Psy- trags-Ber.] [3], — Arthur H a a s : Forsch, u. chische Studien 42 (1915) 82-85 [15]; Z. VDI Fortschr. 4 (1928) 83-84 [3]. - Lily H e r z 58 (1914) 1602-1603 m. Bildn. [3], - Edwin b e r g : Bl. Volksgesundheitspflege 28 (1928) P f i s t e r : Über den Schiffsarzt Julius Robert 149-150 m. Bildn. [101]. - Josef H o l l u t z : Mayer: Arch. Schiffs- u. Tropenhyg. 18 (1914) Hochschulwissen 7 (1930) 455-458 [101]. 493-497 m. Schr.Verz. [101]. - Jos S c h n i p p e n k ö t t e r : Robert Mayer u. Wilhelm Hit- Edm. H o p p e : Unterrichtsbl. Math. torf: Hochland 12, 1 (1914/1915) 631-634 [3], Naturwiss. 34 (1928) 34-39 [15]. - Adolf K ü h n e : Z. VDI 72 (1928) 711 [3]. - Albert - Carl W e i h e : Z.Verb. Dtsch. Dipl.-Ing. 5 N e u b u r g e r : Illustr. Ztg., Leipzig 170 (1928)

Mayer, Julius Robert 411-412 mit Bildn. u. Brieffaks.; 989 Abb. Robert Mayer-Denkmal in Heilbronn [3]. — J . W a g n e r : Ärztl. Rdsch. 88 (1928) 92-93 [101]. Zum 60. Todestag (Götz) K r u s e m a r c k : Heilbronner Heimat-Bl. 1988, Nr. 12, S. 2-4 m. 4 Abb. [Stadtarch. Heilbronn]. — Dtsch. Teehn. 6 (1938) 565 m. Bildn. [101]. Zum 70. Todestag Adolf W i ß n e r : Dtsch. Drogisten-Ztg. 3 (1948) 63 m. Bildn. [101]. Zum 75. Todestag G.: Sanitäre Techn. 18 (1953) 303 m. Bildn. [3]. - L a n d g r a e b e r : Chemiker-Ztg. 77 (1953) 644-645 [3]. - Naturwiss. Rdsch. 6 (1953) 522-523 [3], 100 Jahre Energiegesetz Robert Mayer u. das Energieprinzip 1842-1942. Gedenkschr. zur 100. Wiederkehr der Entdeckung des Energieprinzips. Hrsg. durch den VDI. Schriftwaltg. Erich P i e t s c h u. Hans S c h i m a n k (Berlin 1942) VI, 387 S. [14]; darin: Walther G e r l a c h : Julius Robert Mayer, Leben u. Werk 1-50; Paul D i e r g a r t : Robert Mayer u. die Medizin seiner Zeit 51-96; Hans S c h i m a n k : Die geschichtl. Entwicklung des Kraftbegriffes bis zumAufkommen der Energetik 97-148; C. F. v o n W e i z s ä c k e r : Die Auswirkung des Satzes von der Erhaltung der Energie in der Physik 149-176; W. Meißn e r : Die Bedeutung des Energieprinzips für die Ingenieur-Wissenschaften 177-198; A. S c h m a u ß : Die Rolle des Energiesatzes in der Meteorol. u. Geophysik 199-232; Hans K i e n l e : Die Bedeutung des Energiesatzes für die Astron. 233-252; E. P i e t s c h : Julius Robert Mayer u. der Erhaltungsgedanke in der Chem. 253-280; A. M i t t a s c h : J . R. Mayers Begriff der Auslösung in seiner Bedeutung für die Chem. 281-294; H. R e i n : Das Fortwirken der Gedankenwelt J . R. Mayers in der physiol. Forschung 295-302; Max H a r t m a n n : Das Gesetz von der Erhaltung der Energie in seinen Beziehungen zur Philos. 303-328; A. M i t t a s c h : Robert Mayers Anschauungen über das Leib-Seele-Verhältnis 329-357; Bibliogr. 359-376; Nachwort 377378; Personenverzeichn. 379-380; Sachverzeichn. 381-387. — Erich C o n z : Kosmos 39 (1942) 193 [3]; Schwaben 14 (1942) 83-90 [24]. — Paul D i e p g e n : Der Arzt Robert Mayer u. die Med. seiner Zeit: Dtsch. med. Wschr. 69 (1943) 195-199 [3]. - Julius-Robert-Mayer-Heft. Entworfen u. bearb. von Paul D i e r g a r t : Proteus 3, 3 (1942) 55-91; darin: Erwin G e c k : Die Schulleistungen Julius Robert Mayers 65-69; Georg J o o s : Die Gültigkeit des Energiesatzes in der Atom- u. Kernphysik 81-84; Alwin M i t t a s c h : Der Kraftbegriff bei Leibniz, Robert Mayer, Nietzsche 69-76; Arthur N e u b e r g : Zufallsprinzip oder Ordnungsprinzip? 76-81; Josph S c h u m a c h e r : Gedanken zu Julius Mayers Entdeckung, eine philos.med. Betrachtung 85-91 [14], - L. E b e r t : J .

425

Robert Mayer u. die Chem., Österr. ChemikerZtg. 45 (1942) 121-122 [Le 1]. - F ö t t i n g e r : Automobiltechn. Z. 45 (1942) 625-626 [101], — H. F r i e l i n g : Er war ein Außenseiter: Woche 44 (1942) Nr. 42, S. 8 m. Bildn. [101], - Walther G e r l a c h : Chemie 55 (1942) 369-375 [101]; Verh. Dtsch. physik. Ges. (3) 23 (1942) Beil. zu H. 2, S. 1-22 [101]; Z. VDI 86 (1942) 561-564 m. Bildn. [3]. — Erich G u n d e r m a n n : Zbl. Zuckerind. 50 (1942) 307-310 [101], - Johannes H a e d i c k e : Hippokrates 13 (1942) 506-510 [3], — Theodor H a e r i n g : Die philos. Bedeutung der physikal. Großtat Robert Mayers: Bl. Dtsch. Philos. 16 (1942/1943) 228268 [3].— M a x H a r t m a n n : Die philos. Bedeutung von Robert Mayers Entdeckung der Erhaltung der Energie: Forsch, u. Fortschr. 19 (1943) 115-117 [3]. — Hans H a r t m a n n : Dtsch. Ärztebl. 72 (1942) 98 [101], - Joh. E. H i l l e r : Z. ges. Naturwiss. 8 (1942) 268-274 [3]; Z. math. u. naturwiss. Unterr. 72 (1941) 121-124 [15], — Karl H ö f l e r : J . Robert Mayers Energiegesetz in seiner Bedeutung für die Physiol.: Österr. Chemiker-Ztg. 45 (1942) 125130 [Ha 15]; Julius Robert Mayer als Physiologe: Z. ges. Naturwiss. 8 (1942) 284-291 [3], — Friedrich H u n d : Die Entwicklung u. Bedeutung des Energiebegriffes (Leipzig 1943) 31 S. (Leipziger Universitätsreden, 10) [3; 101]; Naturwiss. 30 (1942) 497-500 [3], Egon K a u f m a n n : Techn. f. Alle 32 (1941/ 1942) 242-247 m. 9 Abb. [101]. - F. K n e u l e : Motortechn. Z. 4 (1942) 369-371 m. 1 Bildn., 1 Faks. [101]. — Götz K r u s e m a r c k : Neues aus Robert Mayers Lebenskreis (Heilbronn 1942) 87 S. m. 1 Bildn., 1 Abb. (Veröff. Arch. Stadt Heilbronn a. N., 2) [3; 14]; Robert Mayers tragischer Lebensweg: Schwaben 14 (1942) 71-83 m. 1 Bildn. u: 2 Abb. [24], H. L o e w e : Chemiker-Ztg. 66 (1942) 334-337 [3]. — Albert L ü t j e : Dtsch. Mineralwasser Ztg. 46 (1942) 203-205 [101]. - Eduard M a y : Z. ges. Naturwiss. 8 (1942) 274-284 [3], Alwin M i t t a s c h : Kraft-Leben-Geist (Halle 1942) VII, 51 S., Titelbildn. [3]; Friedrich Nietzsches Verhältn. zu Robert Mayer: Bl. Dtsch. Philos. 16 (1942/1943) 139-161; Über Robert Mayers Beziehungen zu Chemikern: Chemiker-Ztg. 66 (1942) 4-6 [Ha 15]; Selbstauslösung, Selbstregelung, Selbstbestimmung: Tatwelt 18 (1942) 8, 10 [3]; Was vermag Robert Mayers Wirklehre dem Biologen zu bieten?: Nervenarzt 15 (1942) 1-20 [101]; Was ist uns gegenwärtig Robert Mayer ?: Dtsch. Glaube 1942, 39-42 [1]; Kraftstoff 16 (1940) 267-271 m. 8 Bildn., 1 Abb. [101]. Armin M ü l l e r : Das Kausalproblem in der Neurologie - ein Beitrag zur Frage der Metalues: Nervenarzt 15 (1942) 13-20 [Ha 67], E. M ü h l n e r : Automobiltechn. Z. 43 (1940) 533-534 [101]. - Wilhelm O s t w a l d : Eisenu. Stahlwaren-Industrie 1942, H. 19, Beil. [1], — Wa(lter) O s t w a l d : Stahlu. Eisen62 (1942) 725-726 [101]. - Pe.: Julius Robert Mayer:

426

Mayer, Julius Robert

Rdsch. Dtsch. Techn. 22 (1942) Nr. 17/18, S. 6; Sammlung des Robert-Mayer-Nachlasses: ebda Nr. 3/4, S. 7 [101]. - R. P l a n k : Naturwiss. 30 (1942) 285-306 m. 2 Bildn., Lit.Verz. [3]; Robert Mayers Priorität an der Entdeckung des Gesetzes von der Erhaltung der Energie vor 100 Jahren: Z. Eis- u. KälteInd. 35 (1942) 23-24 [101]; Eine Gedenkschrift: Z. VDI 87 (1943) 4 6 5 ^ 6 6 [3], Stefan P r o c o p i u : Rev. Stiintificä "V. Adamachi", Iasi: 28 (1942) 225-239 ['Staatl. ZB Bukarest], — H. R e i n : Die Physiol. als Ausgangs- u. Auswirkungsgebiet des J . R. Mayer schen Energiegesetzes (Halle 1942) 16 S. (Nova Acta Leopoldina, N.P. 11, Nr. 77) [Ha 2], - Adolf R e i t z : Auswahl 4 (1942) 161-165 [101]; Schwabenland 18 (1942) H. 1, 5. 7 [24], — Luigi R o l l a : Precursori italiani di Roberto Mayer: Scienza e tecnica (Roma) 6, Fase. 8 (1942) 379-386 [1]; Robert Mayer u. Giovanni Battista Baliano: Chim. Ind. Agric., Biol. Realizzaz, corp. 18 (1942) 147-154 [1], - Hans S c h i m a n k : Dtsch. Techn. 10 (1942) 406-410 m. 1 Bildn. u. Faks., 4 Abb. [101]; Wärme 65 (1942) 385-389 m. 1 Bildn. u. 3 Abb. [101], — A. S c h l e u s n e r : Bauingenieur 23 (1942) 163-166 [82], - Bruno P. S c h l i e p h a c k e : Telos-Volkswart 18 (1942) 76-78 [101]. - Hermann S c h ü l l e r : Erlebnis in Surabaja: Das 20. Jahrhundert 4 (1942) 416-420 [101]; Am Pulsschlag der Welt. Julius Robert Mayer entdeckt die Energie (Berlin 1942) 156 S. m. Abb. (Bücher dtsch. Kultur) [14], - E. v o n S c h w e i d l e r : J . R. Mayers „Bemerkungen über die Kräfte der unbelebten Natur" u. die Physik seiner Zeit: Wiener Chemiker-Ztg. 45 (1942) 122-125 [Ha 15]. — H. S c h w e n k h a g e n : Elektrotechn. Z. 63 (1942) 457-458 m. Bildn. [101]. - V.: Emailwaren-Ind. 19 (1942) 79-80 [101]. G. W a g e n e r : Gas 15 (1943) 33-37 [la]. F. W r a t s c h k e : Wiener pharmaz. Wschr. 75 (1942) 155-156 [1]. - Waither Z i m m e r m a n n : Das Urgesetz des Alls: Süddtsch. Apotheker-Ztg. 82 (1942) 389-392 [16]. Robert-Mayer-Gedenkstunde zum 100jährigen Bestehen des Gesetzes von der Erhaltung der Energie . . . am 15. Mai 1942 (Karlsruhe 1942) 23 S. (Karlsruher Akad. Reden, 21). — Enereie 21 (1942) 118 [101]. - Un medico scopre: Sapere [Milano] (2) 15 (1942) 262-264 m. 10 Abb. [F 1]. — Sammlung u. Auswertung des Robert-Mayer-Nachlasses: Z. VDI 86 (1942) 144 [3]. Weitere Lit. P. Z e c h : Die Bedeutung Dr. Mayers für die Naturwiss.: Dtsch. Rev. 4, 1 (1880) 100-106 [3]. - Adolf W e r n i c k e : Robert Mayer, der Begründer der modernen Physik (Gleiwitz 1883) 13 S. (Programm Oberrealschule) [14], — August H e l l e r : Gesch. Physik 2 (Stuttgart 1884) 570, 688-699, 728 [3]. — Jacob J . W e y r a u c h : Das Prinzip von der Erhaltung der Energie seit Robert Mayer

(Leipzig 1885) 48 S. [3]. - Hermann K l e i n : Deduktion des Prinzips der Erhaltung der Energie (Dresden 1889) 47 S. (Progr. Vitzthum. Gymn. Dresden, 28) [14]. — Theodor G r o ß : Über den Beweis des Prinzips von der Erhaltung der Energie (Berlin 1891) 56 S. [11]. — C. M i c u l e s c u : Sur la détermination de l'équivalent mécanique de la calorie (extrait d'un memoire plus étendu publié dans les Annales de Chimie et de Physique), in: J . Physique théorique et appl. (3) 1 (1892) 104-120.[15], - G. B e r t h o l d : R. Mayer u. die Erhaltung der Energie. 50 Beitr. aus dem Gebiete der gesammten Medicin. Festschr. Feier 50jähr. Jubil. Ver. Ärzte Regierungsbezirk Düsseldorf (Wiesbaden 1894) 80-91 [3; 15], — Eugen D r e h e r : Leonhard Euler wider Robert Mayer: Natur 43 (1894) 193196, 205-207 [Ha 2], - Jac[ob] M o l e s c h o t t : Für meine Freunde. Lebens-Erinnerungen (Gießen 1894) 207, 211 [Ha 2], - J . J . W e y r a u c h : Heinrich von Treitschke u. Robert Mayer: Z. math. u. naturwiss. Unterr. 26 (1895) 226-233; auch in: Schwäb. Chronik, Beil. Schwäb. Merkur 1894, Nr. 285, S. 2393; desgl. Z. VDI 38 (1894) 1518-1520 [15], A. S l a b y : Das Gesetz von der Erhaltung der Energie u. seine Bedeutung für die Technik. Rede: Z. VDI 39 (1895) 121-124 [15]. Herrn, v o n H e l m h o l t z : Über die Erhaltung der Kraft. Einl. zu einem Zyklus von Vorlesungen, gehalten zu Karlsruhe im Winter 1862/1863. In: Vorträge u. Reden 1 (Braunschweig 1896) 187-229 [3]; Über die Wechselwirkung der Naturkräfte u. die darauf bezügl. neuesten Ermittlungen der Physik 1854. In: Vorträge u. Reden von Hermann von Helmholtz 1 (1884) 25-59, Anhang 1. Robert Mayers Priorität S. 60-74. 2. Berechnungen S. 75-77. I n : Vorträge u. Reden 1 (1896) 401-407 [3]. - E[rnst] M a c h : Die Principien der Wärmelehre (Leipzig 1896) 238-268 m. 9 Abb.; 2. Aufl. (Leipzig 1900) siehe Reg. [3], — Edmund O. v o n L i p p m a n n : Robert Mayer u. das Gesetz von der Erhaltung der Kraft: Z. Naturwiss. 70 (1897) 1-36 [Ha 2], — J.-B. B a i l l e u. C. F é r y : Méthode nouvelle pour déterminer l'équivalent mécanique de la chaleur: C. R. Acad. Sei. Paris 126 (1898) 1494-1496 [3], — Th. G r o s s : Robert Mayer u. Hermann von Helmholtz. Eine krit. Studie (Berlin 1898) V, 174 S. [3; 14], Georg H e l m : Die Energetik nach ihrer geschichtl. Entwicklung (Leipzig 1898) 9, 15, 16-17, 26, 35, 48, 58, 126-127, 139, 185, 206, 214, 268 [3], - H. K l e i n p e t e r : Über das Prinzip der Erhaltung der Energie: Z. physik. ehem. Unterr. 12 (1899) 267-269 [14]. Ernest L e b o n : Histoire abrégée de 1'Astronomie (Paris 1899) 93, 257 [11]. - Theobald Z i e g l e r : Die geistigen u. sozialen Strömungen des 19. Jahrhunderts (Berlin 1899) 77, 325-326, 336 m. Bildn. nach S. 328 (Photo) (Das 19. Jahrhundert in Deutschlands Ent-

Mayer, Julius Robert Wicklung, 1) [3]; Neue Ausg. (Berlin 1916) [14]. - J[oseph] W[illiam] An[drew] H i c k s o n : Robert Mayers Auffassung des Causalprinzips u. Begründung des Prinzips von der Erhaltung der Energie (Halle 1900) I I I , 49 S. (Phil. Diss. Univ. Halle) [3]. - A. R i e h l : Robert Mayers Entdeckung u. Beweis des Energieprinzipes: Philos. Abh. (TübingenFreiburg 1900) 159-184 [3]. - Theodor G r o s s : Die Verwandlungen der Kraft nach Robert Mayer. I n : Gross, Kritische Beitr. zur Energetik 1 (Berlin 1901) 58 S. [15]. - Siegmund G ü n t h e r : Geschichte der anorgan. Naturwiss. (Berlin 1901) siehe Reg. S. 969 m. Bildn. S. 328 (Das 19. Jahrhundert in Deutschlands Entwicklung, 5) [3; 14]. — Joseph W. A. H i c k s o n : Der Kausalbegriff in der neueren Philos. u. in den Naturwiss. von Hume bis Robert Mayer: Vjschr. wiss. Philos. 25 (1901) 19-56, 145-170, 265-337,481-482 [3], - Ch. J e z l e r : Die Entwicklung unserer Naturanschauung im 19. Jahrhundert u. Friedrich Mohr (Leipzig 1902) 8, 10, 11, 35 [15; E T H Zürich], Wilhelm O s t w a l d : Vorlesungen über Naturphilos. (Leipzig 1902) 4, 163-165, 219-223 [3], — Joseph S i e g r i s t : Chem. Affinität u. Energieprinzip. Sammlung chem. u. chem.techn. Vortr. Hrsg. von Felix B. Ahrens 7 (Stuttgart 1902) 494 S. [15]. - G. W. A. K a h l b a u m : Justus von Liebig u. Friedrich Mohr, eine Einleitung zu ihrem Briefwechsel. I n : Mitt. Gesch. Med. Naturwiss. 3 (1904) 8-30 [3]. - Weltall u. Menschheit 5 (1904) 222-224 m. Bildn. [14], - S. F r i e d l a e n d e r : Robert Mayers Lehre: Beil. Allg. Ztg. 1905, 307-310, 315-318 [15], - H[ans] K l e i n p e t e r : Die Erkenntnistheorie der Naturforschung der Gegenwart. Unter Zugrundelegung der Anschauungen von Mach, Stallo, Clifford, Kirchhoff, Hertz, Pearson u. Ostwald (Leipzig 1905) 152 [3]. - W. C a m e r e r : Das Energiegesetz in der menschl. Physiol.: Jahrb. Kinderheilkde 66 (1907) 129-187 [3]; Ergänz.: ebda 70 (1909) 437-440 [3], - Friedrich Albert L a n g e : Gesch. des Materialismus u. Kritik seiner Bedeutung in der Gegenwart, 8. Aufl. (Leipzig 1908) 225, 287, 298, 299 [3]. - H. B o r u t t a u : John Mayow, seine Vor- u. Nachläufer: Verh. Berliner Ges. Gesch. Naturwiss. u. Med. 9. Ber. [2. Apr. 1909]: Mitt. Gesch. Med. u. Naturwiss. 8 (1909) 551 [3], - Arthur Erich H a a s : Die Entwicklungsgesch. des Satzes von der Erhaltung der K r a f t (Wien 1909) 2, 5, 18, 30, 34, 35, 43, 60-62, 83, 85-88, 93, 98, 99, 103, 105 [101], - J . W i e s n e r : Natur - Geist - Technik (Leipzig 1910) 100, 334, 339 [3], - Wilhelm O s t w a l d : Die Forderung des Tages (Leipzig 1910) 310-312 [3]. [K.] K e l l e r : Gustav Adolf Hirn, sein Leben u. seine Werke: Beitr. Gesch. Techn. Ind. 3 (1911) 20-60 [3]. - H. K l e i n p e t e r : Mißverständnisse des Energieprinzips: Wiss. Rdsch. 2 (1912) 99-102 [11], - Georg L o c k e m a n n : Zum lOOjähr. Jubil. von Avogadros

427

Hypothese: Arch. Gesch. Math., Naturwiss. Techn. 3 (1912) 357-364 [3]. - Richard L o r e n z : Vom Elektrophor zur Weltanschauung. I n : Das monist. Jahrhundert 1 (1912) 257-263 [3], - Albert N e u b u r g e r : Robert Mayer über die Erhaltung der Kraft. 4 Abh. (Leipzig [1912]) XV, 128 S. (Voigtländer Quellenbücher, 12) [14; 101]. - Carl H o r n : Goethe als Energetiker, verglichen mit den Energetikern Robert Mayer, Ottomar Rosenbach, E m s t Mach (Leipzig 1914) 91 S. [14; 15]. — Ernst v o n M e y e r : Geschichte der Chem. von den ältesten Zeiten bis zur Gegenwart. 4. Aufl. (Leipzig 1914) 358, 456-457 [3]. — Ludwig D a r m s t ä d t e r : Verumglimpfung der deutschen Wiss. : Vossische Ztg. 1915, Nr. 82 vom 14. Febr., Beil. 4, S. 1-2 [11; 109]. — K. v o n K e e s e r : Robert Mayer u. seine Stellung zur Religion: Geisteskampf u. Gegenwart 1915, 91-96 [3]; auch in: Schulwochenbl. 66 (1914) 381-384 [101], - S. St. R é s c e i : Robert Mayer als Mittelpunkt des interessantesten Prioritätsstreites des vorigen Jahrhunderts: Z. Österr. Ing.- u. Archit.-Ver. 67 (1915) 481-484 m. 1 Bildn., 497-499 m. 1 Bildn., 1 Abb. [101]. - Emil S c h u l z e : Erläuterung des Gedankenexperiments von Robert Mayer durch einen wirklichen Versuch] : Z. physik. chem. Unterr. 28 (1915) 3-10 m. 4 Fig. [3], - R . W e i l e r : Die Tat Robert Mayers: Mitt. Ver. Math. Naturwiss. Ulm 16 (1915) 139-150 [Ha 2; 15]. - Ernst J e n t s c h : Zur Geschichte der Entdeckung Julius Robert Mayers: Naturwiss. 4 (1916) 90-93 [3]. — Leo G r a e t z : Die Physik (Leipzig 1917) 8 2 84 m. Abb. (Denkmal); 2. Aufl. (Berlin-Leipzig 1923) [14], - Heinrich S c h m i d t : Gesch. der Entwicklungslehre (Leipzig 1918) 132 [3]. — L. D é c o m b e : Sadi Carnot et le principe de l'équivalence: C. R. Acad.Sci. Paris 168 (1919) 269 [3], — Leo K o e n i g s b e r g e r : Mein Leben (Heidelberg 1919) 86 [3], - Max P l a n c k : Das Prinzip der Erhaltung der Energie, 4. Aufl. (Leipzig-Berlin 1921) 24-32 (Wiss. u. Hypothese, 6) [3]. — Carl I p s e n : Julius Robert Mayer u. die Erkenntn. des Prinzips von der Erhaltung der K r a f t : Ber. naturwiss.-med. Ver. Innsbruck 38, 1920/1922 (1922) Abh. S. 1-49 [Ha 2], — Walter I s r a e l : Substanzbegriff u. Energieproblem in der modernen Physik. Eine erkenntnistheoret. Studie über Robert Mayer, Hermann von Helmholtz u. May Planck (Berlin 1923) 12-34 [101]. — Willi H o h m a n n : IAO-Nachr. [Ing. Akad. Oldenburg] 1924, 174-176 [45], - Albert N e u b u r g e r : Auch ein Blutwunder. Robert Mayer u. das Gesetz von der Erhaltung der K r a f t (München 1924) 107-118 (Die Wunder der Wiss. hrsg. von Curt Thesing, 1) [101], — Bernhard H e l l : J . Robert Mayer u. das Gesetz von der Erhaltung der Energie (Stuttgart 1925) [VIII], 165 S., Titelbildn. (Frommanns Klassiker der Philos., 23) [3; 14]. - Conrad M a t s c h o ß : Männer der Technik (Berlin 1925)

428

Mayer, Julius Robert

172 m. Bildn. [101]. - Heinrich T i m e r d i n g : Robert Mayer u. die Entdeckung des Energiegesetzes (Leipzig-Wien 1925) 120 S. (Schriften angew. Seelenkunde, 20) [15]. — Edward F. A d o l p h : Julius Robert Mayer, and the blood's circulation r a t e : Science [New York] 63 (1926) 626-629 [3], - Albert N e u b u r g e r : Erfinderische u. andere Irrtümer. I n : Pfadfinder der Kultur. Männer u. Taten der Technik (München 1926) 241-255 m. 5 Abb. [101], — Walther G e r l a c h : Die Bedeutung des Energiegesetzes in der modernen Physik. I n : Unterrichtsbl. Math. Naturwiss. 34 (1928) 197-201 [101]. - Hugo B e r g m a n n : Der Kampf um das Kausalgesetz in der jüngsten Physik. Hrsg. von Karl Scheel (Braunschweig 1929) X, 78 S. [14], - G. S a r t o n : The discovery of the law of conservation of energy: Isis [Bruges] 13 (1929-1930) 18-27 [Ha 2]. Edward P o d o l s k y : Physician Physicists: Ann. med. Hist. 3 (1931) 300-307 [1], Hugo D i n g l e r : Gesch. der Naturphilos. (Berlin 1932) 135, 138 (Gesch. Philos. in Längsschnitten, 7) [3]. — Rudolf M a n n : Robert Mayer. Ein Begründer neuzeitl. Naturerkenntnis (Berlin-Leipzig [1933]) 32 S., Umschlagbildn. (Dtsch. Jugendbücherei, 433) [101]. — J . G e b b i n g : Die Wiederbeseelung der Welt (Leipzig [1934]) 172-173 m. Bildn. S. 128 [101], - Franz S c h n a b e l : Deutsche Gesch. im 19. Jahrhundert 3 (Freiburg 1934) 234-236, 328 [3]. - Buch der Natur (Berlin 1935) 209, 226-230, 418 m. Bildn. u. Faks. Taf. 42 [14], - Heinrich K o n e n : Physikal. Plaudereien. Gegenwartsprobl. u. ihre techn. Bedeutung (Bonn 1937) 17, 142, 178, 190-191, 211, 228, 365 m. Bildn. S. 191 [3], - G. S c h a e f e r u. W. N a u m a n n : Techn. Leistunvon Ärzten: Ciba-Z. 6 (1938) Nr. 64, S. 2219 [Ha 2], — Männer Deutscher Ingenieurtechn.: Dtsch. Techn. 6 (1938) 565 m. Bildn. [101], — Gerhard G e i ß l e r : Europäische Dokumente aus 5 Jahrhunderten (Leipzig 1939) 499-500 [101]. - W. M e i ß n e r : Die wiss. Grundlagen Robert Mayers: Abh. u. Ber. Dtsch. Mus. 11, H. 4 (1939) 117-123 m. Schr.Verz. [3], — A. M i t t a s c h : Auslösungskausalität, ein vergessenes Kapitel Robert Mayer ?: Umschau 23 (1939) 1114-1116 [3], Bruno W a c h s m u t h : Der Arzt in der Dichtung unserer Zeit. Kap. 10. Geschichtl. Ärzte als dichterische Symbole vom Wesen deutscher Art (Robert Mayer, Eisenbart, Paracelsus) 237-241 [3]; Romantische Naturwiss. - ihre Grundzüge u. ihr Erlöschen im 19. Jahrhundert: Klin. Wschr. 18 (1939) 998-1004 [3], — Karl E n g i s c h : Bemerkungen zu A. Mittasch: Was hat Robert Mayers Kausallehre dem Juristen zu bieten ?: Arch. Rechtsu. Sozialphilos. 33 (1940) 250-252 [3], Alwin M i t t a s c h : Robert Mayers Begriff der Naturkausalität, mit Beziehung auf Arthur Schopenhauers Kausallehre: Naturwiss. 28 (1940) 193-196 [3]; Robert Mayer u. die

Katalyse: Chemiker-Ztg. 64 (1940) 38-40 [3] : Robert Mayers Lehre über das Wirken in der N a t u r : Forsch, u. Fortschr. 16 (1940) 178180 [3]; Julius Robert Mayers Stellung zur Chem.: Angew. Chem. 53 (1940) 113-118 [Ha 15]. — Paul S i e b e r t z : Gottlieb Daimler. Ein Revolutionär der Technik (München-Berlin 1940) 110 [3], - Alwin M i t t a s c h : Philosophisches in der Katalyse, Katalytisches in der Philosophie: Z. physik. Chem. (A) 189 (1941) 44-62 [3], - E. J . D i j k s t e r h u i s : Ex nihilo nil fit-nil fit ex nihilum: De Gids [Amsterdam] 106,2 (1942) 17-37 [15], W. L o h m a n n : Drei deutschen Forschern zum Gedenken: Dtsch. Mineralwasser-Ztg. 47 (1943) 9-10 [101], - Werner B l o c h : Um die Entdeckung der Energie. Julius Robert Mayer (Ulm 1947) 149 S. (Forsch, u. Humanität, 3) [3], - Martin M ü l l e r : Weg der Heilkunst. Vom Entwicklungsgang der Med. in alter u. neuer Zeit, 2. Aufl. (München 1948) 167-168 [3]. - A. M i t t a s c h : Julius Robert Mayers Kausalbegriff. Seine geschichtl. Stellung, Auswirkung u. Bedeutung. Eine BuchSelbstanzeige: Physis 23 (1949) 185-189 [3], — Otto S c h u s t e r : Robert Mayer. Der Entdecker des Gesetzes von der Erhaltung der Energie: Neubau 5 (1950) 95-98 [101]. Otto B l ü h : The value of inspirator. A study on Julius Robert Mayer and Josef Popper Lynkeus: Isis [Bruges] 43 (1952) 211-220 [16], — Karl K i s s k a l t : Theorie u. Praxis der med. Forschung, 3. Aufl. (Wiesbaden 1952) 183, 216, 219, 221, 246 [3], - Wilhelm O s t w a l d : Julius Robert Mayer über Auslosung. Hrsg. von Alwin Mittasch (Weinheim/Bergstraße 1953) 56 S. m. 2 Bildn. m. Faks. [3; 101], — Julius M e t t e : Die Energie der Welt ist konstant . . .: Das andere Deutschland 16 (1954) Nr. 6, S. 6 [101]. - Fr. W. L a n d g r a e b e r : Energie - Energiegesetz. Energetik: Bergbau-Angestellte 7 (1956) 310-312 [101], — Osi: Julius Robert von Mayer u. der Erhaltungssatz der Energie: Techn. Rdsch. u. allg. Ind.- u. Handels-Ztg., Bern 48 (1956) Nr. 8, S. 25-29 m. 3 Abb. [LB Bern], Rudolph Z a u n i c k : Julius Robert Mayers Essay über die med. Physiol. Erstmalig abgedruckt . . .: Sudhoffs Arch. Gesch. Med. Naturwiss. 40 (1956) 26-28 [3]. - Gisela B u c h h e i m : Robert Mayer, der Entdecker des Satzes von der Erhaltung der Energie: Wiss. u. Fortschr. 7 (1957) 225-227 in. 1 Bildn., 1 Abb. [101]. - Edgar H u n g e r : Von Demokrit bis Heisenberg (Braunschweig 1958) 43, Text 46-47 [14], - Hans R e b m a n n : Julius Robert Mayer u. das WärmeÄquivalent: Erziehungskunst (Stuttgart) 22 (1958) H. 9, S. 266-274 [21], Gerhard H e n n e m a n n : Naturphilos. im 19. Jahrhundert (Freiburg-München 1959) 83-90 [101]. — Baron B. v o n F r e y t a g - L ö r i n g h o f f : Ü b e r eine Maschine im Nachlaß Robert Mayers: Veröff. histor. Ver. Heilbronn 23

Mayer, Julius Robert —• Medicus (1960) 237-242 m. 3 Abb. [24], - Gerhard S t e h r : Julius Robert Mayer u. das Energiegesetz: Urania 23 (1960) 321-324 m. 1 Bildn., I Abb. [3]. — Peter S u h r k a m p : Der Leser. Reden u. Aufsätze (Berlin-Frankfurt 1960) 172-174 [101]. - Walther G e r l a c h : Julius Robert Mayer. I n : Humanität u. naturwiss. Forschung (Braunschweig 1962) 104-122 (Die Wissenschaft, 118) [3]; Julius Robert Mayer. Das Gesetz der Erhaltung der Energie - Entstehung, Geschichte, Bedeutung: Veröff. histor. Ver. Heilbronn 24 (1963) 9-36 m. I I Abb. [16]. — Hans W u s s i n g : Ist das perpetuum mobile möglich ? J . R. Mayer u. das Gesetz von der Erhaltung u. Umwandlung der Energie: Urania 26 (1963) 1032-1035 m. 1 Bildn., 3 Abb., 1 Faks. [3]. Waither G e r l a c h : Julius Robert Mayer, die Entdeckung des Gesetzes der Erhaltung der Energie: Jahrb. physikal. Ver. Frankfurt/M. 139, 1964 (1965) 83-85 [Ha 2], - Milestones of modern chemistry. Original reports of the discoveries. Selected and introd. by Eduard Farber (New York-London 1966) 138-139, 151, 153 [3]. Autographen Aus 4 Jahrhunderten. Autographen aus den Sammlungen der Preuß. Staatsbibliothek . . . hrsg. von H. Degering, K. Christ u. J . Schuster (Berlin 1922) 183-191. 33. Julius Robert von Mayer m. Faks. (Aus der Handschr.-Abt. Preuß. Staatsbibl.) [3]. Bildn., Denkmäler Die Feier der Enthüllung des Denkmals für Julius Robert Mayer [Stuttgart]: Z. VDI 33 (1889) 1160 [15]. — Feier der Enthüllung des Denkmals f ü r Robert Mayer in Stuttgart am 24. Nov. 1889: Z. VDI 34 (1890) 87-95 m. 1 Abb. [15], — A. S.: Zum Gedächtnis Robert Mayers [Mayer-Denkmal in Stuttgart 1889]: Über Land u. Meer 63 (1890) 311-312 [14], Jacob J . W e y r a u c h : Rober Mayer, der Entdecker des Princips von der Erhaltung der Energie. Aus Anlaß der Enthüllung seines Stuttgarter Denkmals (Stuttgart 1890) IV, 75 S„ Titelbildn. [ l a ; 14], - C. H e c k e r : Robert Mayers Totenmaske: Beil. Allg. Ztg. 1892, Nr. 353, S. 6-7, vom 20. Dez. Beil. Nr. 297 [3]. — Das Robert-Mayer-Denkmal in Heilbronn: Über Land u. Meer 69 (1893) 257-258 m. 1 Abb. [15]. - A. R i e h l , in: Das 19. Jahrhundert in Bildern. Hrsg. von Karl Werckmeister (Berlin 1899) 505-507 m. Bildn. Nr. 353 [3], - Die Großen Deutschen im Bild. Hrsg. von Alfred Hentzen u. Niels von Holst (Berlin 1936) 368 (Bronzerelief von R. Dietelbach) [3]. — Jonathan Z e n n e c k : 50 Jahre Deutsches Museum München (München 1953) Totenmaske S. 113 [14]. — Robert Mayer 1814-1878, in: Antlitze großer Schöpfer. Geplant u. eingel. von Bettina Holzapfel. Fortges. u. hrsg. von Heinz Balmer (Basel 1961) 199-212 m. 1 Bildn., 2 Faks. [3]. - Otto M a y r , in:

429

Schätze im Deutschen Museum. Hrsg. von H. Auer u. F. Klemm (Düsseldorf 1968) 92-93 m. 1 Bildn. u. 1 Abb. [3; 101]. 11

MEDICUS, F r i e d r i c h Casimir. Med., Botan. — Stud. Univ. Tübingen, Straßburg, Heidelberg; Dr. med. Univ. Heidelberg; 1759 Garnisonsphysikus in Mannheim; 1764 o. Mitgl. Kurpfälz. Akad. Wiss. Mannheim; 1775 Kurpfälz-Zweibrückenscher Regierungsrat; Leiter des von ihm gegründeten botan. Gartens in Mannheim. *1736, Grumbach; 11809, Juli 15, Mannheim. Genealog. Leopold O e l e n h e i n z : Von der Familie Medicus (Arzt?): Herold-geneal. Bl. I (1904/1905) 135-136 m. 3 Abb. [15], Bibliogr. Cat. gen. Bibl. nat. 111 (1931) Sp. 311-314 (21 Nr.) [3], - Brit. Mus. Gen. Cat. 156 (1962) Sp. 951-952 (20 Nr.) [3]. Nekr. Der Biograph 8 (1809) 463 [3], Biogr. Neue Allg. Dtsch. Bibliothek 10 (1794) 92-95 m. Titelbildn. [14], - Johann Georg M e u s e l : Das gelehrte Teutschland ä (Lemgo 1797) 108-113; 10 (1803) 264-265; I I (1805) 522-523 [3], - Johann Christoph A d e l u n g : Fortsetzung u. Ergänzungen zu Christian Gottlieb Jöchers Gelehrten-Lexiko 4 (Bremen 1813) Sp. 1155-1160 [3]. - P e r c y et L a u r e n t : Biographie universelle, ancienne et moderne 28 (Paris 1821) 100 [3], — D e z e i m e r i s : Dict. hist. med. 3,2(Paris 1837) 560562 [31. - Richard H e ß : Lebensbilder hervorragender Forstmänner u. um das Forstwesen verdienter Mathematiker, Naturforscher u. Nationalökonomen (Berlin 1885) 230-232 m. Sehr.- u. Lit.Verz. [3]. — Johann K e i p e r : Friedrich Kasimir Medicus: Mannheimer Geschichtsbl. 7 (1906) Sp. 27-34 m. Bildn. [15]. — Martin M ü l l e r : Friedrich Casimir Medicus. Beitr. zur Biol. in der 2. Hälfte des 18. Jahrhunderts: Arch. Gesch. Math., Naturwiss. Techn. 11 (1929) 67-80 [3]. - H a b [ e r l i n g ] : Biogr. Lexikon der hervorragenden Ärzte aller Zeiten u. Völker 4 (Berlin-Wien 1932) 148 [3]. - Albert B e c k e r : Friedrich Kasimir Medicus: Geist. Arb. 3,22 (1936) 12 m. Bildn. [3]. — Rembert R a m s a u e r : Friedrich Casimir Medicus u. die naturwiss. Probleme des 18. Jahrhunderts: Saarpfälz. Abh. Landes- u. Volksforsch. 2 (1938) 36-57 m. teilw. Schr.Verz. 52-58 [3]; auch: Mitt. Gesch. Med. Naturwiss. 37 (1938) 12 [3]. — K. F. H o f f m a n n : Friedrich Casimir Medicus (1736-1809) u. seine Heilkuren: Med. Mschr. 13 (1959) 660-662 [3]. - Eduard S e i d l e r : Friedrich Kasimir Medicus (17361808), Arzt u. Botaniker in Mannheim: Therap. des Monats 13 (1963) 133-137 m.

430

Medicus — Melde

1 Bildn. [Kupferstich von Verhelst nach einem Gemälde von J. J . Delose 1787], 1 Abb., Lit.Verz. [101]. Weitere Lit. Carl Erenbert v o n Moll: Mittheilungen aus seinem Briefwechsel 2 (Augsburg 1830) 416-421 [3], - Friedrich v o n L ö f f e l h o l z - C o l b e r g : Forstl. Chrestomatie 2 (Berlin 1867) 296-297 [15]. - August B e r n h a r d t : Gesch. des Waldeigentums, der Waldwirthschaft u. Forstwiss. in Deutschland 2 (Berlin 1874) 155, 342, 400 [3]. - Alfred N o l l : Was die Gelehrten einst von der sogenannten Lebenskraft hielten (Leipzig 1918) 8 (Voigtländers Quellenbücher, 68) [101]. Adolf K i s t n e r : Der kurfürstl. botan. Garten in Mannheim: Mannheimer Geschichtsbl. 30 (1929) Sp. 65-71, 84-89 [15]; Die Pflege der Naturwiss. in Mannheim zur Zeit Karl Theodors (Mannheim 1930) 2, 9-10, 12-18, 23, 25-29, 63, 96, 113, 122-123, 136-140, 147, 149-153, 163, 182, 184-187, 207-210, 231-236, 244-245, 249 (Gesch. Kurpfälz. Akad. Wiss. Mannheim. Hrsg. vom Mannheimer Altertumsverein, 1) [3], — Kaiserslautern 12761951. Festschr. zum 675jähr. Jubil. der Stadterhebung. Hrsg. von Ottheinz M ü n c h (Kaiserslautern 1951) 259 m. Bildn. [14]. 11

MEIBOM, H e i n r i c h . Med., Polyhistor. — Nach großen Reisen 1663 Dr. med. in Angers; 1664 ao. Prof., 1665 o. Prof. Med. in Helmstädt; seit 1678 dort Prof. Geschichte. *1638, Juni 29, Lübeck; f1700, März 26, Helmstädt.

Briefe Hans Joachim S c h r e c k e n b a c h : Goethes Autographen-Sammlung. Katalog (Weimar 1961) 146, Nr. 1058 (Brief an unbekannten Empfänger, Helmstedt 28. Sept. 1674) [3], Bibliogr. Brit. Mus. Gen. Cat. 157 (1962) Sp. 130-132 (44 Nr.) [3], Nekr. Programma in funere viri doctrina, fama, meritis, illustris Domini Henrici Meibomii. . . (Helmstädt 1700) [26 S.] [3; 14], Biogr. Joh. Heinr. v o n S e e l e n : Athenae Lubecenses 3-4 (1721) 347-370 m. Schr.Verz. [3]. — Johann Nicolaus F r o b e s i u s : Bibliotheca Meibomiana a. J . N. Frobesio secundum diseiplinas disposita et dividenda. Acc. de recte ordinanda bibliotheca prolusio philosophica cum indice. Acc. in fine designatio librorum quorundam orientalium rariorum una cum Meibomianis libris divendendorum (Helmstadi 1742) [23], - Johann Peter N i c e r o n : Nachrichten von den Begebenheiten u. Schriften berühmter Gelehrten 14 (1756) 368-381 m. Schr.Verz. [3], - W e i s s : Biographie universelle, ancienne et moderne 28 (Paris 1821) 140-141 [3]. - D e z e i m e r i s :

Dictionaire historique de la medicine ancienne et moderne 3 (Paris 1836) 563-565 m. Schr.Verz. [3], - v [ o n ] M [ e i b o m ] : ADB 21 (1885) 187-188 [3], i Weitere Lit. Paul R i c h t e r : L'art et la medicine (Paris 1902) 552 S. [Bibl. Nat. Paris], — Samuel H e r r l i c h : Antike Wunderkuren. Wiss. Beil. zum Jber. Humboldt-Gymn. Berlin 1911 (Berlin 1911) 35 S. [3], - Richard N. W e g n e r : Das Anatomenbildnis. Seine Entwicklung im Zusammenhang mit der anatom. Abb. (Basel 1939) 123, 182 m. Bildn. Nr. 79 nach einem Stich von J . von Sandrart S. 123 [3]. — Heinrich D e i t e r : Konrad Berthold Behrens, berühmter Arzt in Hildesheim (1660-1736): Hannoverland3 (1914) 1416 m. Bildn. [101], 11

MEISSNER, Karl Friedrich W i l h e l m . Pharmaz. — 1808 stud. Med. Univ. Halle, 1810 Berlin; 1810-1814 Ausbildung in der elterlichen Löwen-Apotheke in Halle, dann in der RömerApotheke in Erfurt bei Friedrich Christian Bucholz; seit 1816 wieder in der LöwenApotheke, die er 1820-1842 leitete (inzwischen promovierter Apotheker); dann Privatmann, auch Stadtverordneter u. später Stadtrat in Halle. *1792, Juli 2, Halle; | 1 8 5 3 , Apr. 30, Halle. Schöpfer des Begriffs Alkaloid. Bibliogr. Cat. scient. Papers 4 (1870) 327328 (24 Nr.); 8 (1879) 375 (5 Nr.); 12 (1902) 497 (2 Nr.) [3], Nekr. F. C. B u c h o l z : Meissners Leben: Arch. Pharmaz. (2) 76 (1853) 209-211 [3]. Biogr. Georg Edmund D a n n : Deutsche Apothekerfamilien. VIII. Apotheker der Familien Bucholz u. Meißner: Pharmaz. Ztg. 76 (1931) 45-47 m. 3 Bildn. [15; 101], O. B e ß l e r : Der hallische Löwen-Apotheker Dr. Wilhelm Meißner u. seine Bedeutung f ü r die Heilkunde: Pharmazie 16 (1961) 378 [3]. Zum 100. Todestag Hermann G i t t n e r : Pharmaz. Ztg. 89 (1953) 285-286 [3]. Zum 175. Geburtstag Holm-Dieter S c h w a r z : Dtsch. Apotheker-Ztg. 107 (1967) 960 [15; 101], MELDE, F r a n z Emil. Physik. 1859 Dr. phil., 1860 PDoz., 1864 ao. Prof., 1866 o. Prof. Physik u. Astron. Univ. Marburg.

II-IV

*1832, März 11, Großenlüder bei Fulda;. •j-1901, März 17, Marburg.

Melde — Mercator Âutobiogr. F. M e l d e : Eine letzte Audienz [1866 bei K u r f ü r s t Friedrich Wilhelm I. von Hessen]: Hessenland 9 (1895) 300-302, 3 1 2 315 [3], - F r a n z M e l d e : Selbstbiogr.: ebda 15 (1901) 95-97, 109-112, 125-128, 143-145 [3], Bibliogr. Cat. scient. P a p e r s 4 (1870) 329 (8 N r . ) ; 8 (1879) 375-376 (7 N r . ) ; 10 (1894) 768 (3 N r . ) ; 12 (1902) 497 (2 N r . ) ; 17 (1921) 142 (12 Nr.) [3]. - Verzeichn. der wiss. Abh. u. Schriften v o n F r a n z Melde: Sehr. Ges. Beförd. ges. Naturwiss. Marburg 12 (1895) Abt. 7, S. 1 - 6 [Ha 2]. - Cat. gén. Bibl. n a t . 111 (1931) Sp. 904 (3 Nr.) [3]. - Brit. Mus. Gen. Cat. 157 (1962) Sp. 470 (4 Nr.) [3], Nekr. E d m u n d H e s s : Chronik Univ. Marb u r g 14 (1900/1901) 4 - 1 1 m. Schr.Yerz. [15]. — C. H . M ü l l e r : F r a n z Melde. Abriß seines Lebens u. Wirkens: Ber. Freien Dtsch. Hochstifts F r a n k f u r t N . F . 17 (1901) 357-380 m. Lit.- u. Schr.Verz. [3]. - Leopoldina 87 (1901) N r . 4, S. 46-47 [Ha 2]. Biogr. F . Z w e n g e r : Hessenland 6 (1892) 86-89, 100-101 [3]. - Richard K u k u l a : Bibliogr. J a h r b . Dtsch. Hochschulen 1 (Innsb r u c k 1892) 601-602 m. Schr.Yerz.; 1. Erg.-H. (1893) 165 [3]. - P h . L o s c h : Biogr. J a h r b . u. Dtsch. Nekrolog 6, 1901 (1904) 338-340 m. Sehr.- u. Lit.Yerz. 340 [3]. - F r a n z G u n d l a c h : Catalogus professorum academiae Marburgensis. Die a k a d . Lehrer der PhilippsUniv. in Marburg von 1527 bis 1910 (Marburg 1927) 393 m. Lit.Verz. [3]. — F r a n z A r t h u r S c h u l z e , i n : Lebensbilder aus Kurhessen u. Waldeck 1 (Marburg 1939) 209-211 m. Lit.Verz. [3]. Weitere Lit. F r . Jos. P i s k o : Die neueren A p p a r a t e der Akustik (Wien 1865) 121-126: Meldes Universal-Kaleidophon [300], 11

MERCATOR (Kremer), G e r h a r d . Geogr. u. Kartogr. — 1530 stud. Math. Univ. Löwen; verfertigte astron. Instrumente u. betrieb das Vermessen von Ländereien; zeichnete die ersten wiss. einwandfreien K a r t e n u. Atlanten; besonders bekannt durch eine von ihm zuerst 1569 angewendete Kartenprojektion (winkeltreuer Zylinderentwurf), sogen. Mercatorprojektion f ü r Weltkarte u. Seek a r t e n ; lebte seit 1552 in Duisburg, zuletzt Kosmograph des Herzogs Wilhelm von Jülich u. Cleve. *1512, März 5, Rupelmonde in Flandern; -j-1594, Dez. 2, Duisburg. Werke Gérard Mercator de R u p p e l m o n d e : Sphère terrestre et sphère Celeste editées

431

à Louvain en 1541 et 1551. Édition de 1875 d'après l'original a p p a r t e n a n t à la Bibliothèque royale de Belgique (Bruxelles 1875) 16 S. [UB Louvain]. Genealog. W a u v e r m a n s : Histoire de l'école cartographique belge et anversoise d u e XVI siècle 2 (Bruxelles 1895) 174-209: Mercator et sa famille [14]. — Heinrich A v e r d u n k : Die N a c h k o m m e n des Geographen Gerhard Mercator (Duisburg 1913) 56 S. m. 5 Bildtaf. im Anhang 3 Taf. m. genealog. Übersichten (Sehr. Duisburg. Museumsver., 5) [Stadtbibl. Duisburg], — Zur Geschichte der N a c h k o m m e n Gerhard Mercators in Duisb u r g u. der Ahnen des Krefelder Arztes Dr. von P e m p e l f u r t (nach latein. Universitätsu r k u n d e n des Barocks) : H e i m a t , Mitt. Ver. H e i m a t k d e 12 (Krefeld 1933) 126-130 [72], K u r t K ö s t e r : Die Beziehungen der Geographenfamilie Mercator zu Hessen: Hess. J a h r b . Landesgesch. 1 (1951) 171-192 [101]. — Oskar L e i s t i k o w : A n n a Mercator, die E h e f r a u des Kupferstechers J e r e m i a s Falck. Neue u. alte Mercator-Forschungen: Mitt. Niederländ. Ahnengemeinschaft 2 (1953) H . 3, S. 4 9 - 5 3 [61]. Bibliogr. Cat. gén. Bibl. n a t . 112 (1932) Sp. 619-626 (47 Nr.) [3], - Brit. Mus. Gen. Cat. 158 (1962) Sp. 160-162 (39 Nr.) [3]. Briefe J o h a n n e s Molanus [Schwiegersohn v o n Mercator] Epistolae. Briefsammeiband aus den J a h r e n 1557-1583, meist Abschriften seiner Schüler nach den K o n z e p t e n der Briefe oder n a c h den Originalen vor Absendung. An Gerhard Mercator sind d a v o n die Briefe Nr. 34, 39, 41, 42, 46, 130, 138, 142, 149, 179, 190, 243, 246, 256 u. vielleicht 308 aus den J a h r e n 1559-1577. Briefe v o n Mercator enthält die S a m m l u n g nicht, wohl aber noch 4 weitere Molanus-Briefe an Mercators Sohn Bartholomäus (Nr. 59, 133, 146, 182) [46]. F e r m a n . V a n O r t r o y : Gérard Mercator. L e t t r e s - Requêtes - D o c u m e n t s divers: Bull. Comm. R o y . hist. 81 (1912) 463-496 [15]. — H . A v e r d u n k u. J . M ü l l e r - R e i n h a r d : Gerhard Mercator u. die Geographen u n t e r seinen N a c h k o m m e n : P e t e r m a n n s Mitt. Erg.H . 182 (Gotha 1914) 188 S. Beilagen: 1. Zwei Briefe v o n G. M. a) an Werner von Gymnich, Duisburg v o m 14. J u l i 1578; b) an Wilhelm I V . L a n d g r a f e n zu Hessen, H o m b u r g k v o m 10. Aug. [15] 171-172; 2. Mercators H e i m a t u. seine dortigen V e r w a n d t e n ; 3. S t a m m t a f e l ; 4. Register m. 1 Titelbildn., 7 Bildn., 18 Abb., 1 Taf. m. 3 Medaillen u. Siegeln, 1 Faks.Brief a n Camerarius, 5 Fig. u. 1 W e l t k a r t e [101]. — Aus 4 J a h r h u n d e r t e n . A u t o g r a p h e n aus den Sammlungen der P r e u ß . Staatsbibl. . . . hrsg. von Herrn. D e g e r i n g . I n : Aus der H a n d schriften-Abt. der P r e u ß . Staatsbibl. (Berlin 1922) 129-131 (Faks.Brief an Ludger Heresbach aus Duisburg v o m 24. März 1582) [3]. — Gottfried B u s c h b e l l : Drei Briefe G e r h a r d

432

Mercator

Mercators an den jüngeren Granvela: Span. I Kartograph in Duisburg: Deutschland-Revue Forsch. Görres-Ges. R. 1, B d 3 : Gesammelte 11958, H. 1, S. 10-11 m. 3 Abb. [101], - Er Aufsätze zur Kulturgeschichte Spaniens (Mün- I sah die Erde richtig : Unser Niederrhein ster 1931) 165-178 m. 1 Faks.Brief Löwen, [Dinslaken] 1 (1959), H. 3, S. 82-83 m. 5. Aug. 1539 (1540), Löwen, 9. Okt. 1544, 1 Bildn., 3 Abb. [61], - B. v a n ' t H o f f : De Löwen, 18. März 1545 [3]. - E. G. R. T a y l o r : catalogus van de bibliotheek van Gerhard A letter dated 1577 from Mercator to John Mercator: Het Boek (Den Haag) (3) 35 (1961/ Dee: Imago mundi 1B (1956) 56-58 [1], 1962) 25-27 [Koninkl. Bibl. 's-Gravenhage], Günter v o n R o d e n : Mercatoriana in DuisBiogr. Isaac B u l l a r t : Académie des burg: Duisburger Forsch. 4 (1960) 54-62 m. sciences et des arts 2 (Paris 1682) 285-286 2 Abb. [15], — E. P o h l e n z : Gerhard Mercator m. Bildn. [3]. — Johann Franz F o p p e n s : - Begründer der wiss. Kartogr. : Seeverkehr 3 Bibliotheca belgica 1 (Brüssel 1739) 356-358 (1963) 25-26 [101]. m. Bildn. [3]. — Christian Gottlieb J ö c h e r : Zum 300. Todestag Paul D i n s e :Verh. Ges. Allg. Gelehrten-Lexicon 3 (Leipzig 1751) Erdkunde 21 (1894) 568-584 [Ha 2; 3]. Sp. 452 u. in: Johann Christoph A d e l u n g : Eduard G r o s s e : Über Land u. Meer 73 (1895) Forts, u. Ergänzungen zu Chr. G. Jöchers allg. 190-191 m. Bildn. [15]. - Friedr. K l i n k Gelehrten-Lexico 4 (Bremen 1813) Sp. 1475- h a r d t : Illustr. Ztg., Leipzig 103 (1894) 6411476 [3]. — Alexandre P i n c h a r t : Arch. 642 m. Bildn. [14]. - W. W o l k e n h a u e r : arts. sei. et lettres. Documents medits (1) 1 Dtsch. Rdsch. Geogr. u. Statistik 17 (1895) (1860) 27-32, 202-204; 2 (1863) 72-73, 311- 132-136 m. 1 Bildn. [3], 312 [Bibl. Rijksuniv. Gent], [Arthur] B r e u s i n g : Gerhard Kremer gen. Mercator, Zum 400. Geburtstag Paul D i n s e : Die der deutsche Geograph (Duisburg [1869]) 61S.; Anfänge des geogr. Atlas : Marine-Rdsch. 2. Ausg. (1878) [15], - J . v a n R a e m d o n c k : 23, 1 (1912) 300-309 [101]. - M. G r o l l : Gérard Mercator, sa vie et ses oeuvres (St. Alte u. neue Seekarten: ebda 604-605 [101]; Nicolas 1869) X L I I , 375 S. m. 1 Bildn., Geogr. Anz. 13 (1912) 49-51 m. 1 Bildn. [3]. 1 Abb., Stammtaf. [1; 14]. — Lebensbe- — E. O p p e r m a n n : Dtsch. Bl. erziehenden schreibung u. Würdigung Gerhard Mercators: Unterr. 39 (1912) 243-244 [3], - W. W o l k e n Ausland 42 (1869) 836-840 m. Bildn. [3]. - h a u e r : Dtsch. Rdsch. Geogr. 34 (1912) 341A. S t e i n h a u s e r : Der Geograph Mercator: 344 m. Bildn. [Ha 2]. Mitt. geogr. Ges. Wien 13, 1870 (1871) 115Zum 425. Geburtstag Konrad F r e n z e l : 120 [3; 15], - Paul W e i g e l d t : Der Geograph Merkator: Prakt. Schulmann 33 (1884) Gerhard Mercator, der Pionier der Kartogr. 645-652 [15]. - B r e u s i n g : ADB 21 (1885) Stecher, Drucker u. Händler zugleich: Daheim 385-397 [3]. — S t e i n h a u s e r : Mercators 73 (1937) Nr. 23, S. 15-16 [12], Weltkarte vom Jahre 1538: Dtsch. Rdsch. Zum 450. Geburtstag Duisburger ForschunGeogr. u. Statistik 8 (1886) 31-32 [3], M. F i o r i n i : Gerardo Mercatore e le sue carte gen 6 (1962) 297 S. m. Titelbildn., 1 Bildn., geografiche (continuazione) : Boll. Soc. geogr. 54 Abb. u. Faks. [101]; darin: Bert v a n ' t Ital. (3) 3 (1890) H. 3, S. 243-256 [Ha 2], - H o f f : Gérard Mercator (1512-1594) en de Fr. K l i n k h a r d t : Gerhard Kremer gen. kartografie van de 16 de eeuw 1-27; Antoine Mercator. Ein Beitr. zur Würdigung des D e S m e t : Mercator à Louvain (1530-1552) Reformators der Kartogr.: Pädagog. Bl. 28-90 m. 4 Abb., 1 Bildn., 1 Faks. Immatrik. Lehrerbildg. 26 (1897) 63-70 [15]. - D. in Louvain; Rolf K i r m s e : Zu Mercators G e r n e z : Le cartographe Gérard Mercator. Tätigkeit als Landmesser in seiner Duisburger Esquisse biographique: Rev. marit. N.S. Zeit 91-114 m. 1 Abb.; Bruno K y e w s k i : 1931,2 S. 331-346 [15], - Josef M ü l l e r - Über die Mercatorprojektion 115-130 m. R e i n h a r d : Gerhard Mercator in Duisburg: 4 Abb., 1 Karte (Etzlaub); Jules Y a n B e y Ann. histor. Ver. Niederrhein 125 (1934) 144- l e n : Schepen op kaarten ten tijde van Gérard 146 [3]. — Peter O p l a d e n : Gerhard Mer- Mercator 131-157 m. 40 Abb.; Raleigh Ashlin kators religiöse Haltung: Ann. histor. Ver. S k e l t o n : Mercator and English Geography Niederrhein 133 (1938) 77-90 [3]. - Jos. E. in the 16th Century 158-170; Leon V o e t : Les H o f m a n n : Nicolaus Mercator (Kauffmann), relations commerciales entre Gérard Mercator sein Leben u. Wirken, vorzugsweise als Mathe- et la Maison Plantinienne à Anvers 171-232; matiker: Jahrb. Akad. Wiss. u. Lit., Mainz Carlo d e C l e r c g : Le commentaire de Gérard 1950, S. 52-53 [Ha 2; 3]. - B. K y e w s k i : Mercator sur l'Epître aux Romains de Saint Mercator-Gedächtnis-Ausstellung zu Duisburg Paul: 233-243 m. 2 Faks.; Hans-Heinrich 1950: Erdkundl. Arch. wiss. Geogr. 4 (1950) G e s k e : Die Vita Mercatoris des Walter Ghim. 240-242 m. 1 Bildn. u. Lit.Angaben [3]. - 244-272 m. 1 Abb., Titelbildn. d. Atlasausgabe Rolf K i r m s e : Die große Flandernkarte Ger- 1595, Faks.Brief von Mercator an Kaiser hard Mercators (1540) - ein Politicum ? : Duis- Maximilian II. vom Febr. 1569. — A[ron] burg. Forsch. 1 (1957) 1-44 m. 2 Abb. [15], - Z[almanovic] A l e j n e r , A[ntonina] N[ikoGünter v o n R o d e n : Gerhard Mercator, laevna] L a r i o n o v a u. V[ladimir] G[erasimovic] C u r l e i n : Gérard Merkator [Gerhard

Mercator Mercator] (Moskva 1962) 79 S. m. Bildn., 6 Abb., 3 Karten [Ha 2], - Ben E n g e l h a r d u. Chris B r a n d : Girardus Mercator. Kartograph u. Meister der Schreibkunst. Kartograf en schrijfmeester. Cartographer and writingmaster (Duisburg-Ruhrort 1962) 28 S., 1 BiJdn., 10 Abb. [101]. - J . Th. v o n R a v e n s t e i n u. O. S t o l l t : Gerhard Cremer, genannt Mercator, 1512-1594: Kartogr. Nachr. 12 (1962) 119-123 [101]. - Ferdinand Jozef d e W a e l e : Erdkunde 16 (1962) 243-248 [25]. — Unser Niederrhein (Dinslaken) 5 (1962) 42-44 [61]. - Z. Wirtschaftsgeogr. 6 (1962) 93-95 [25], Weitere Lit. Pedro N u n e z [Petrus Nonius] : Tractado de sphera (Lisboa 1537) [7], — Lorenzo C r a s s o : Elogii d'huomini letterati (Venedig 1666) T. 1, S. 50-55 m. Bildn. [14]. — Johann Friedrich W e i d l e r : Historia Astronomiae 1 (Vitembergae 1741) 362 [3]. Gesch. der Astron. von den ältesten bis auf gegenwärtige Zeiten 1 (Chemnitz 1792) 254 [3]. — W e i s s : Biographie universelle, ancienne et moderne 28 (Paris 1821) 339-341 [3], — E. F i s c h e r : Drei Karten von Gerhard Mercator: Ausland 65 (1842) 256-260, 275279 [Ha 2], — Hipp. K l u y s k e n s : Des hommes célèbres dans les sciences et les arts, et des médailles qui consacrent leur souvenir 2 (Gand 1859) 211-212 m. Abb. der Medaille [14]. — Richard A n d r e e : Daheim 5 (1869) 708-711 m. Bildn. [3], - Rudolf W o l f : Gesch. der Astron. (München 1877) 267, 326, 386-387, 460 (Gesch. Wiss. in Deutschland, Neuere Zeit, 16) [3], — J . Lwbg.: Nach Mercators Projection: Gartenlaube 1878, 592-594 m. 1 Bildn. [3]. — A v e r d u n k : Über Land u. Meer 41 (1879) 135 m. Abb. des Denkmals in Duisburg S. 132 [3]. - Richard F r i t z s c h e : Ein Wort der Erklärung zu Merkators Projektion: Sachs. Schulzeitg. 46 (1879) 5-6 [15]. — [Aus der Encyclopaedia Britannica] Die ältesten Erdgloben: Z. wiss. Geogr. 1 (1880) 180 [15]. - Georg H i r t h : Kulturgeschichtl. Bilderbuch (Leipzig-München 1881-1890) Nr. 1296, S. 840 (Mercator-Bildn. von Franz Hogenberg) [14]. — A. E. N o r d e n s k i ö l d : Facsimile-Atlas to the early history of cartography with reproductions of the most important maps printed in the XV. and XVI. centuries (Stockholm 1889) 131-133 m. 2 Karten, Taf. 43, 47, 97 [3]. - Matteo F i o r i n i : I globi di Gerardo Mercatore in Italia: Bull. Soc. Geogr. Ital. 1890, Juni [ZB Zürich]. L. G a l l o i s : Les géographes allemands de la renaissance (Paris 1890) 239-240 (Bibliothèque de la Faculté des Lettres de Lyon, 13) [3]. — Sophus R ü g e : Die Entwickelung der Kartogr. von Amerika bis 1570: Petermanns Mitt. 1892, Erg.H. 106, S. 60, 63-64, 84 m. Abb. auf Taf. 2 Nr. 10 u. 16 [3], — Mercators Projektion im Unterricht: Korresp. Bl. höhere Gelehrten- u. Realschulen Württ. [Tübingen] 40 (1893) 4928

Poggendorfi V i l a Suppl., 3. Lfg.

433

52 [la], — Matteo F i o r i n i : Erd- u. Himmelsgloben, ihre Gesch. u. Konstruktion. Nach dem Italienischen frei bearb. von Siegmund Günther (Leipzig 1895) 27, 42, 61, 62, 63, 64, 69, 75, 79, 88, 92, 114, 123 [3]. - F. S a n d e r : Gerhard Mercator u. sein Atlas (1595): Beil. Allg. Ztg. 1895, Nr. 228, S. 1 - 4 ; Nr. 229, S. 2 5 [3]. — F r i e d r i c h B r a d h e r i n g : K u r z e Gesch. des Schiffskompasses. I n : Progr. Städt. König - Wilhelms - Gy mn. Magdeburg 1901-1902 (Magdeburg 1902) 32 S. 19 Abb. [3]. - Hans K r a e m e r : Weltall u. Menschheit 4 (1904) 117 m. Bildn. [14]. - W. R ü g e : Älteres kartogr. Material in deutschen Bibliotheken. 1. u. 2. Reisebericht: Nachr. Ges. Wiss. Göttingen, phil.-hist.-Kl. 1904,Nr.71, S. 66; Nr. 70, S. 65 [3]. — W. W o l k e n h a u e r : Von der Wiedererweckung des Ptolemäus bis zu Mercator: Dtsch. geogr. Bl. 27 (1904) 95-116 [15]. - K. E l i a s : Leben u. Bedeutung Gerhard Mercators. I n : Festschr. . . . 14. Hauptvers. Allg. Dtsch. Sprachver. (Duisburg 1905) 21-32 m. Bildn. [15]. — Giulio C e r a d i n i : A proposito dei due globi Mercatoriani 1541-1551. Appunti critici sulla storia della geografia nei secoli XV e XVI (Milano 1906) 199-598 (Opere del Giulio Ceradini, 1) [3]. — Siegmund G ü n t h e r : Über die Genesis der nord. Kartenprojektion G. Mercators. I n : Festschr. Feier 50jähr. Bestehen Natur wiss .Ver. Krefeld (Krefeld 1908) 219-232 [Stadtarchiv Krefeld], Eugen O b e r h u m m e r : Die ältesten Karten der Westalpen: Z. Dtsch. u. österr. AlpenVer. 40 (1909) 1-20 m. 16 Karten, darunter Abb. 10 von Mercator [3]. — Walter R e i n h a r d : Zur Entwicklung des Kartenbildes der Britischen Inseln bis auf Mercators Karte vom Jahre 1564 (Zschopau 1909) X I I , 156 S., 1 Taf. (Phil. Diss. Univ. Leipzig) [3]; Eine Manuskriptkarte der Britischen Inseln aus dem 16. Jahrhundert: Globus 96 (1909) 1-2 m. 1 Taf. 10/11 [3]. - W. W o l k e n h a u e r : Aus der Gesch. der Kartogr. Das Reformzeitalter der Kartogr. Gerhard Mercator, Jacopo Gastaldi, Philipp Apian, Abraham Ortelius: Dtsch. geogr. Bl. 33 (1910) 239-264 [15]. D. F. S c h e u r l e e r : Onze Mannen ter Zee in Dicht en Beeld 1 ('s-Gravenhage 1912) 20-21 m. Bildn. [15]. —Jan D e n u c e : Oud-Nederlandsche Kaartmakers in netrekking met Plantija 2 (Antwerpen, 's-Gravenhage 1913) 278, Taf. 6 (Uitgaven der Antwerpsche Bibliophilen, 28) [14]. — Hermann W a g n e r : Kartometrische Analyse der Weltkarte G. Mercators vom Jahre 1569: Ann. Hydrogr. 43 (1915) 377-394 m. 1 Fig., 9 Tab. [101]; Gerhard Mercator u. die ersten Loxodromen auf Karten: Ann. Hydrogr. 43 (1915) 299-311, 343-352 m. 2 Fig. [101]. - S. G ü n t h e r : Ein Besuch bei Mercator in Rupelmonde: Die Post 1917, Nr. 372 vom 24. Juli, Beil. „Aus großer Zeit". — Ernst H a m m e r : Die Mercator-Projektion u. Erhart Etzlaub: Petermanns Mitt. 63 (1917) 303-304 [3], - Her-

434

Mercator

mann W a g n e r : Die loxodromische Kurve bei G. Mercator. Eine Abwehr gegenüber Senhor Joaquim Bensaude (1917): Nachr. Ges. Wiss. Göttingen, phil.-hist. Kl. 1917, 254-267 [3], - Der Niederrhein 1920, 149-150 [61], Josef D r e c k e r : Zur Gesch. der Mercatorprojektion: Petermanns Mitt. 67 (1921) 27 [3]. Edward Luther S t e v e n s o n : Terrestrial and celestial Globes 1 (New Häven 1921) 124-135 m. 1 Bildn., 2 Abb. [3]. — August L o m b e r g : Bergische Männer. Ein Beitr. zur Gesch. der Heimat, 2. Aufl. (Elberfeld 1927) 46-50 [101]. — Paul D i e r c k e : Die graph. Konstruction der Mercatorkarte: Ann. Hydrogr. 57 (1929) 61-66 [Ha 2], - Friedrich S t u m m e r : Die wiederentdeckte Palästinakarte des Gerhard Mercator: Das Heilige Land 75 (1929) 59-61 [101]. - A. R. H i n k s : Edward Wright and Mercator's projection: Rep. Proc. internat. geograph. Congress Cambridge 1928 (1930) 109 [B 74], - Erik J u u l i : Merkators Projektion: Mat. T. (A) 1934, 9-14 [la]. - A. R o c k e l : Mercatorentwurf der Erdmasche: Seefahrt 35 (1935) 367-368 [101]. - Edgar P r e s t a g e : Die portugiesischen Entdecker (Bern-Leipzig-Wien [1936]) 28, 132 [dtsch. von van Bebber] [101]. — Gilbert A. C a m : Gerard Mercator: His "Orbis Imago" of 1538: Bull. New York Publ. Libr. 41 (1937) 371-381 [15]. — Heinz G e o r g e s : Mercator erfand die Seekarte: Yacht 36 (1939) 676 m. 1 Abb. [101], — W . I m m l e r : Die transversale Merkatorkarte u. ihr Gebrauch in der astron. u. Funknavigation: Ann. Hydrogr. 67 (1939) 456-462 [Ha 2], - Heinz R o h r : Die Entwicklung des Kartenbildes Westeuropas zwischen Kanal u. Mittelmeer von den ältesten Weltkarten bis Mercator (Borna-Leipzig 1939) VI, 277 S., 1 Tab. (Math.-nat. Diss. Univ. Leipzig) [3]. — Konrad P f e n n i g : Als Duisburg eine Gelehrtenstadt wurde. „Weltbeschreiber" Gerhard Mercator: Rheinland in Wort u. Bild 2 (1940) H. 1, S. 7-9 m. 1 Bildn., 3 Abb. [101], — Albert H e r r m a n n : Die ältesten Karten Deutschlands bis Gerhard Mercator u. ihre Bedeutung für die Gegenwart: Jahrb. Kartogr. 1941, 59-80 m. 6 Abb. [3], Hermann U l r i c h - H a n n i b a l : Ein Deutscher schuf die erste wiss. Weltkarte: Werk [Düsseldorf] 21 (1941) 52 [61]. - Ernst Z i n n e r : Geschichte u. Bibliogr. der astron. Literatur in Deutschland zur Zeit der Renaissance (Leipzig 1941) 40, 79, 244, 246, 263 [3]. Quarto centenario della Sfera terrestre di Gerardo Mercatore (1541-1941): Arch. stör. Pratese 20 (1942) 35 [15], - Ernst Z i n n e r : Entstehung u. Ausbreitung der coppernicanischen Lehre (Erlangen 1943) 229, 428, 451, 465, 480, 507, 510, 544 [101], - Clara Egli L e G e a r : Mercator's Atlas of 1595: Library of Congress Quart. J . current-acquis. 7 (1949) Nr. 3, S. 9-13 [3], - Walter B l u m e r : Die Schweizer Karten von Gilg Tschudi u. Gerhard Mercator: Geographica Helvetica 5 (1950) 190-

193 [Ha 2]. — Martin E r l e r : Clarissimus Mercator: Rhein. Merkur 5 (1950) Nr. 39, S. 8 [101]. — Leo B a g r o w : Die Gesch. der Kartogr. (Berlin [1951]) 354-355 (Polarkarte 1595), Rumold M. Taf. 96, S. 304 u. Taf. 84, S. 292 (Weltkarte) [101]. - Josef B e n z i n g : H a t t e Gerhard Mercator zu Duisburg eine Druckerei? Gutenberg-Jahrb. 1951, 134-136 m. 1 Abb. [3]. — B. K y e w s k i : Über die Mercatorprojektion: Erdkunde 5 (1951) 97-105 [3]. — Robert H e r r l i n g e r : Peter Uffenbach (1566-1635). Der Arzt, der Mercators „Atlas" ins Deutsche übersetzte: Ärztl. Praxis 4 (1952) Nr. 9, S. 12 [101], - Ernst Z i n n e r : Deutsche u. niederländ. astron. Instrumente des 11. bis 18. Jahrhunderts (München 1956) 2, 3, 94, 118, 152, 172-173, 235, 320, 389, 443, 444, 468, 539, 604, 609 [Ha 2]. - H. Min o w: Die erste wiss. Weltkarte. Über Mercators Leben u. Werk: Fluchtstab 8 (1957) Nr. 3/4, S. 29-30 [101], - Günter v o n R o d e n : Niederrhein 24 (1957) 89-90 m. 1 Bildn. u. 1 Karte [72]; Die Ruhrniederung zwischen Duisburg u.Meiderich im 15. bis 17 Jahrhundert. Mit einem Plan Arnold Mercators als Beil. (1580) [15], — Hans S c h e l l e r : Laufverlagerungen der Ruhr nördl. von Duisburg in der 2. Hälfte des 16. Jahrhunderts: Duisburger Forsch. 2 (1959) 45 [15]. - Albert B u v e : La Collection Mercatorienne du Musée Archéologique à Sint-Niklaas-Waas (Belgique). Mercator-Sammlungen u. Erinnerungen: ebda 4 (1961) 46-53 [15]. - R o l f K i r m s e : MercatorKorrespondenz. Betrachtungen zu einer neuen Publikation: ebda 63-77 [15]; Neue Arbeiten über Gerhard Mercator, seinen Sohn Arnold u. Christian Sgroten. Eine Betrachtung der Veröffentlichungen von 1945-1960: ebda 5 (1961) 52-80 [15], — F . v a n C l e e m p u t : Mercator projecties: Meded. Marine Acad. Belg. 16 (1964) 1-28 m. Abb. [Notes Bibl., Com. Beige]. Bildn. Ph. G a l l e u s : Imagines L. doctorum virorum, qui benedestudiisliterarummeruere (Antwerpen 1587) Nr. 39 [14]. — J a n . Jac. B o i s s a r d : Icônes quinquaginta virorum illustrium 4 (Leiden 1599) 306-312 m. Bildn. [15]. - Illustr. Ztg., Leipzig 53 (1869) 101-102 m. Bildn. [15], - N. v o n S e i d l i t z : Über zwei alte Bildn. von Mercator u. Ortelius: Ausland 47 (1874) 318-319 [3]. - Die Großen Deutschen im Bild. Hrsg. von Alfred Hentzen u. Niels von Holst (Berlin 1936) 91 (Kupferstich von Hendrick Goltzius 1574) [3]. Denkmal J . C. V a n P u t : Brief an den Präsidenten der geogr. Ges. zu Wien über die Errichtung eines Mercator-Denkmals, vorgelesen von Ferd. von Hochstetter: Mitt. geogr. Ges. Wien 13, 1870 (1871) 189-190 [Ha 2], Das Mercator-Denkmal in Duisburg: Illustr. Ztg., Leipzig 71 (1878) 344 m. Abb. S. 343 [14].

Merck, Emanuel August — Merck, Heinrich Emanuel M E R C K . Allgemeines über Familienu. Firmengeschichte. l i t . (Emanuel August Merck): Geschichte der Merckschen Engel-Apotheke zu Darmstadt (Darmstadt 1905)24S.,3faks.Urkunden, 1 Abb. der Apotheke [14]. — J . S c r i b a : Die Besichtigung der Merckschen Fabrik durch den Deutschen Apotheker-Verein: Apotheker-Ztg. 23 (1908) 750-752 m. 1 Abb. [3]. - Paul R a m d o h r : Die Gesch. der Darmstädter Apotheken (Darmstadt [1909]) 39 S. [E. Merck AG Darmstadt]. — Hermann S c h e l e n z : Das Jubelfest der Firma E. Merck in Darmstadt: Mitt. Gesch. Med. u. Naturwiss. 17 (1917) 304 [3]; E. Merck's Vierteljahrtausend-Jubelfest: Pharmaz. Zentralhalle 59 (1918) 239-243 [3], — 250-Jahrfeier der Firma E. Merck, Darmstadt: Z. angew. Chem. 31 (1918) 169-170 [Ha 2], — Viktor W u r t h : Wappengeschichte der Familie Merck (Darmstadt 1921) 74 S. [14]. — Beitr. zur Gesch. des Cocains: Mercks Jber. 48 (1934) 44-48 [3]. - E. Merck (Darmstadt 1937) 90 S. — 100 Jahr.e Papaverin (zur 100. Wiederkehr seiner Entdeckung durch G. Merck): Mercks Jber. 61/62 (1947/1948) 5-7 [3], — I. M a z u r e k : 50 Jahre Aspirin. Bemerkungen zu der Arbeit von Arthur Eichengrün: Pharmazie 4 (1949) 582 [3]. - 125 Jahre E. Merck, Darmstadt: Chemie-Ing.-Technik 25 (1953) 55 [101]. - 300 Jahre Engel-Apotheke 1654-1954: Sonderdruck o. 0 . o. J . , 15 S. m. 23 Bildn., 7 Abb. [Da 1], - E. Merck, AG, 75 Jahre Kontroll-Laboratorium (Darmstadt 1963) 6 Bl. 10 Abb. [101]. - Friedr. W. Eul e r : 300 Jahre Merck in Darmstadt 16681968: Mercksche Familien-Z. 23 (1968) S. A. 37 S. m. 1 Bildn. der Landgräfin Caroline von Hessen, 13 Abb. u. Faks. der Urkunde der Verleihung der Engel-Apotheke an Friedrich Jakob Merck vom 28. Aug. 1668 [Da 1], MERCK, E m a n u e l A u g u s t . Pharm. Chem. — S t u d . in S t r a ß b u r g , W ü r z b u r g u. F r e i b u r g ; 1883 Dr. phil. U n i v . Freib u r g ; übernahm 1883 die Engel-Apotheke u. t r a t gleichzeitig in die F a b r i k ein, die er bis z u m T o d e leitete; 1900 Medizinalr a t , 1915 Geh. Medizinalrat. * 1 8 5 5 , J u l i 30, D a r m s t a d t ; -j-1923, F e b r . 26, D a r m s t a d t . Sohn von Georg Franz Merck (1825-1873). Bibliogr. Cat. gen. Bibl. nat. 112 (1932) Sp. 778 (2 Nr.) [3]. Nekr. F . H a b e r : Ber. Dtsch. chem. Ges. 56 A (1923) 57-58 [3], - A. R ö t t g e n : Ber. Dtsch. pharmaz. Ges. 33 (1923) 65-67 [101]. S c h a r f : Z. angew. Chem. 36 (1923) 160 m. Bildn. [Ha 2], - Chemiker-Ztg. 47 (1923) 233 [3], - Pharmaz. Ztg. 68 (1923) 191-192 m. 1 Bildn. [101]. — Verein zur Wahrung der 23«

435

Interessen der chem. Industrie Deutschlands E. V.: Chem. Ind. 46 (1923) 161-162 [Ha 2], Biogr. Paul D i e r g a r t : Liebig-Museum in Gießen: Mitt. Gesch. Med. u. Naturwiss. 10 (1911) 534 [3]. - Berthold R a s s o w : Die chem. Industrie (Gotha 1925) 105-107 [15]. M. A. B l o c h : Biogr. spraw. 1 (Leningrad 1929) 501-502 [15]. M E R C K , G e o r g F r a n z . Chem. 1840 Lehrling in der Apotheke von Dr. Walz in S p e y e r ; 1845 Schüler des R o y a l College of Chemistry, L o n d o n ; 1847 stud., 1848 Dr. phil. U n i v . Gießen. E r arbeitete in Liebigs L a b o r a t o r i u m , wo seine Arbeit über d a s P a p a v e r i n entstand. N a c h d e m T o d e seines V a t e r s 1855 ü b e r n a h m er mit seinen B r ü d e r n K a r l u. Wilhelm die industriellen Unternehmungen des V a t e r s . E r kondensierte als erster die Sorbinsäure. * 1 8 2 5 , J a n . 20, D a r m s t a d t ; t l 8 7 3 , März 18, D a r m s t a d t . Sohn von Heinrich Emanuel Merck (17741855). Bibliogr. Cat. scient. Papers 4 (1870) 347 (4 Nr.) [3], Biogr. A. v o n H o f m a n n : Georg Merck: Ber. Dtsch. chem. Ges. 6 (1873) 15821585 [3]. — M. A. B l o c h : Biogr. spraw. 1 (Leningrad 1929) 501 [15]. - Georg U r d a n g : Die deutsche Apotheke als Keimzelle der deutschen pharmaz. Industrie (Mittenwald 1932) 5-6 [101]. - Paul Gerhardt V o i g t : Papaverin [Besprechung anläßlich des 100. Jahres der Entdeckung durch Georg Franz Merck]: Pharmazie 4 (1949) 411-414 m. 1 Bildn. [3], n ' V I MERCK, H e i n r i c h Emanuel. Pharmaz. 1810-1812 T r o m m s d o r f f sches I n s t . E r f u r t ; Apothekerausbildg. in der P r a x i s ; 1815-1816 S t u d . U n i v . B e r l i n ; 1816 dort Dr. phil. D u r c h Generationen v e r e r b t die Engel-Apotheke in D a r m s t a d t . 1827 Gründung der F a . E . Merck, chem. F a b r i k in D a r m s t a d t , 1853 Obermedizinalrat. * 1 7 9 4 , S e p t . 15, D a r m s t a d t ; t l 8 5 5 , F e b r . 14, D a r m s t a d t . Sohn von Johann Anton Merck (1756-1805). Bibliogr. Cat. scient. Papers 4 (1870) 347 (12 Nr.) [3], Biogr. A. W. H.: Ber. Dtsch. chem. Ges. 6 (1873) 1583 [3]. - B. R a s s o w : Dtsch. Wirtsch. u. ihre Führer 1 (Gotha 1925) 105-107

436

Merck, Heinrich Emanuel — Merck, Johann Heinrich

[15]. — Carl W e r n h e r : Heinrich Emanuel Merck. Obermedizinalrat, Apotheker u. Fabrikant. I n : Hess. Biographien 2 (Darmstadt 1927) 369-371 m. Sehr.- u. Lit.Verz. [3], M. A. B l o c h : Biogr. spraw. 1 (Leningrad 1929) 500-S01 [15]. - Fritz F e r c h l u. A. S ü s s e n g u t h : Kurzgesch. der Chem. (Mittenwald 1936) 185-186 m. Bildn. [3], - Ernst Q u a d t : Ein Apotheker, der die Grundlage zur chem. Industrie legte: Deutsche IndustriePioniere (Berlin 1940) 303-312 m. 1 Bildn., 2 Abb. [101], - R. H a n s l i a n : Heinrich Emanuel Merck — sein Leben u. sein Werk: Apotheker-Ztg. 3 (1951) 125-126 [6], - Wolfgang S c h n e i d e r : Pharmaz. Ind. 17 (1955) 70-72 m. 1 Bildn., 3 Abb. [101]. Zum 150. Geburtstag C. L o w : Pharmaz. Ind. 11 (1944) 472-473 m. 1 Abb. [Ds 4]; Umschau 48 (1944) 161 m. Bildn. [3], Zum 100. Todestag Hans K a i s e r : Dtsch. Apotheker-Ztg. 95 (1955) 143-144 m. 1 Bildn. [Ha 24]. - Pharmaz. Ztg. 100 (1955) 164-166 m. 1 Bildn., 2 Abb. [3], Weitere Lit. I. B e r e n d e s : Beitr. zur Gesch. der deutschen Pharmazie im 19. Jahrhundert: Apotheker-Ztg. 16 (1900) 4-5, 11-12, 21-22, 35-36, 42-43, 50-52, 70-71, 85-86, 96-97, 107-108, 113-114, 130-131, 137-139, 146-148, 154-155, 178-179 [1], - Georg U r d a n g : Die deutsche Apotheke als Keimzelle der deutschen pharmaz. Industrie (Mittenwald 1932) 3—4 m. Bildn. u. 1 Abb. [101], 11

MERCK, J o h a n n H e i n r i c h . Schriftsteller. - 1757 Stud. in Gießen; 1768 Kriegskassierer, 1774 Kriegsrat, dann Oberkriegszahlmeister in Darmstadt. Hier machte er sein Haus zum Mittelpunkt geistreich-geselliger Kreise. M. war befreundet u. a. mit Goethe, Wieland, Herder u. hatte mit diesen lebhaften Briefwechsel. Wissenschaftlich wandte er sich der Osteologie zu u. konnte mehrere Funde verzeichnen. 1787 Mitgl. der mineralog. Gesellschaft, gestiftet von Trebra u. Born. *1741, Apr. 11, Darmstadt; f l 7 9 1 , J u n i 27, Darmstadt (sd). Genealog. Fritz H e r r m a n n : Johann Heinrich Mercks Ahnentafel (Darmstadt 1924) 16 S. m. Titelbildn. nach dem Original-Gemälde u. 1 Ahnentaf. [101]. — Darmstädter Geschlechterbuch (Hessisches Geschlechterbuch 7) 1 (1930) 697-714 m. 1 färb. Bildn. (Deutsches Geschlechterbuch 69 (1930)) [3]. Bibliogr. Johann Heinrich Merck's ausgewählte Schriften zur schönen Literatur u. Kunst. Ein Denkmal hrsg. von Adolf S t a h r

(Oldenburg 1840) XVI, 350 S. m. 1 Titelbildn. nach einer Zeichnung von Lips. Anhang: Zu dem Portrait Mercks. 1. Lavaters Charakteristik des Portraits von Merck. 2. Bemerkungen zu dem beigegebenen Bildn. Mercks [15]. — Cat. gen. Bibl. nat. 112 (1932) 779 (6 Nr.) [3]. — Fossilium Catalogus I : Animalia. Pars 72: K. Lamprecht W. et A. Quenstadt, Palaeontologi, Catalogus bio-bibliographicus ('sGravenhage 1938) 290 [3; Ha 2], - Brit. Mus. Gen. Cat. 158 (1962) 235-236 (20 Nr.) [3], Briefe Briefe an Johann Heinrich Merck, von Goethe, Herder, Wieland u. anderen bedeutenden Zeitgenossen. Mit Mercks biogr. Skizze hrsg. von Karl W a g n e r (Darmstadt 1835) LX, 528 S. (Von Georg Forster, Cassel, з. Nov. 1781, Nr. 14, S. 308; Von Georg Forster, Basel 11. Nov. 1782 Nr. 174, S. 366368; Von Georg Forster, Cassel, 24. Sept. 1783, Nr. 191, S. 399-403; Von Georg Forster, Cassel 13. Nov. 1783, Nr. 193 S. 404-407; Von Soemmering, 13 Briefe, siehe Reg. S. 527 [15]. — Briefe aus dem Freundeskreise von Goethe, Herder, Höpfner u. Merck. Aus den Handschriften hrsg. von Karl Wagner 3 (Leipzig 1847) siehe Reg. S. 3[3], - Karl v o n H o l t e i : 300 Briefe aus zwei Jahrhunderten. 1, 2 (Hannover 1872) 177-178 (Darmstadt 28: May 1777 an Mahler Müller) [15], — Zwei ungedruckte Briefe: Darmstadt, 27. Juni 1771; Darmstadt, 8. Oct. 1783, betr. Naturwissenschaftliches von J . H. Merck an J . W. L. Gleim: Westermanns Mh. 41 (1877) 323-326 [3], Ungedruckte Briefe Mercks an Wieland. Mitgetheilt von K. Reichard: Im neuen Reich 7 (1877) 826-836, 849-862, 893-905 [3]. - Aus dem'18. Jahrhundert. Ungedruckte Briefe u. Gedichte: Dtsch. Dichtg. 24 (1898) 272-273 (an Bertuch, Darmstadt 26. Nov. 1777) [15], — Waither Nie. C l e m m : Liebigbriefe: Mitt. Gesch. Med. u. Naturwiss. 6 (1907) 115 [3]. Hermann B r ä u n i n g : Ungedruckte Briefe Johann Heinrich Mercks: Arch. Studium neueren Sprachen u. Literaturen 124 (1910) 270281 m. 1 Anh. enth. einen Brief von J . H. Merck an P. Camper vom 13. Aug. 1786 [3]. — Sechzehn Briefe von Merck an Bertuch u. drei Briefe von Bertuch an Merck: GoetheJahrb. 31 (1910) 6-42 [3]. - Hermann B r ä u n i n g - O k t a v i o : Ein neues Werk Joh. Heinr. Mercks (Mit ungedruckten Briefen von Merck и. S. Th. von Sömmering): Westfäl. Mag. 3 (1912) 201-205 (Brief von J . H. M. an S., Frankfurt 15. Okt. 1782; Brief von J . H. M. an S., Darmstadt, I I . Apr. 1783;' Brief von J . H. M. an S. Darmstadt, 8. März 1786) [15]. — Heinrich D ü b i : Johann Heinrich Merck u. Bern. Mit ungedruckten Briefen; zugleich ein Beitr. zu Goethes Schweizerreise vom J a h re 1779: Hess. Chronik 2 (1913) 185-188, 229233, 278-283 [15], - Joh. Heinr. Merck an Heinr. Chr. Boie (Cassel, 28. Mai 1781): Mitt.

Merck, Johann Heinrich Lit.-Arch. N. F. 13 (1917) 71-72 [3; 14]. J a h r b . Goethe-Ges. 5 (1918) VII, 65, 70-72, 74, 76-77, 81 [3]. - Wilhelm M i c h e l : Der Kriegsrat J o h a n n Heinrich Merck (Gewidmet von E. Merck, Darmstadt) (Berlin 1941) 41 S., 13 Abb., 3 Bl. Paks. (Goethe an Merck, Febr. 1785; Merck an Wieland, Mai 1776; Wieland an Merck, Aug. 1779; Gedicht von Merck an Herder, etwa 1772) [101]. — H e r m a n n B r ä u n i n g - O k t a v i o : Aus Briefen J . H . Mercks an Sophie von La Roche aus den J a h r e n 17711774: Goethe-Jahrb. 19 (1957) 298-317 [3], Biogr. Friedrich Wilhelm S t r i e d e r : Grundlage zu einer Hessischen Gelehrten- u. Schriftsteller-Geschichte 8 (1788) 456; 9, 429 [3]. Friedrich S c h l i c h t e g r o l l : Nekrolog auf das J a h r 1791, 2 (Gotha 1793) 332-333 [3], - Johann Georg M e n s e l : Lexikon der vom J a h r e 1750 bis 1800 verstorbenen teutschen Schriftsteller 9 (Leipzig 1809) 82-84 m. Schr.Verz. [3]. — J o h a n n Christoph A d e l u n g : Fortsetzung u. Ergänzungen zu Christian Gottlieb Jöchers allgemeinem Gelehrten-Lexiko 4 (Bremen 1813) 1493 [3], - Georg Z i m m e r m a n n : J o h a n n Heinrich Merck, seine Umgebung u. seine Zeit ( F r a n k f u r t 1871) V I I I , 587 S. [3]. — Heinrich H e i d e n h e i m e r : Mitt. über J o h a n n Heinrich Merck: Z. Dtsch. Altert u m u. dtsch. Lit. 22 (1878) 428-432 [3], Franz M u n c k e r : A D B 21 (1885) 400-404 [3], — Robert P r ö l ß : J o h a n n Heinrich Merck: Wiss. Beil. Leipz. Ztg. 1891, 4. Juli, 313-316 [3]. — Heinrich D ü n t z e r : Mercks Anfänge bis zur Rückkehr nach D a r m s t a d t u. zur ersten Anstellung: Z. Dtsch. Philol. 80 (1898) 117-122 [3], B u r k h a r d t : Lavater u. Merck in F r a n k f u r t etc. im Juli 1782: Ber. Freies Dtsch. Hochstift F r a n k f u r t / M a i n 16 (1900) 249-253 [3], - H a n s F r a n c k : Merck: K u n s t w a r t 23, 3 (1910) 313-316 [3]. - Leo G r ü n s t e i n : Aus J . H . Mercks F r ü h z e i t : Chronik Wiener Goethe-Ver. 24 (1910) 1-14 m. 1 Bildn. seiner Mutter, 3 Faks. Briefen u. 1 Abb. [3], — H e r m a n n B r ä u n i n g - O k t a v i o : J o h a n n Heinrich Merck u. Petrus Camper: Arch. Gesch. Math., Naturwiss. Techn. 4, H . 4 (1912) 270-306; 4, H. 5 (1913) 360-388 [3]. — H e r m a n n B r ä u n i n g - O k t a v i o : Johann Heinrich Merck als Verleger: Philobiblon 5 (1932) 5-10, 46-52 m. 4 Abb. [3]. Wilhelm M i c h e l : J o h a n n Heinrich Merck: Genius, Rheinische Bilder u. Studien 1 (1946/ 1947) 250-251 [101]. - Helmut P r a n g : Johann Heinrich Merck. Ein Leben f ü r Andere (Wiesbaden 1949) 331 S. m. Titelbildn. [101], — Hermann B r ä u n i n g - O k t a v i o : Goethe u. J o h a n n Heinrich Merck. Die Gesch. einer Freundschaft Teil 1 (bis 1775): Goethe-Jahrb. 12 (1950) 177-217 [3]; Teil 2 (1775-1791): ebda 14 (1953) 209-244 [3], - Helmut P r a n g : J o h a n n Heinrich Merck als Kritiker u. Forscher. Sonderdruck aus Bd 18, H. 1 der Merckschen Familien-Z. Vortrag geh. 1949 [Jahres-

437

gabe 1950 für die Mitgl. der Darmstädter Goethe-Ges. gestiftet von der Familie Merck] [101]. — Wilhelm M i c h e l : Der Kriegsrat Johann Heinrich Merck. I n : W. M., Gewalten des Geistes (Heidelberg/Darmstadt 1959) 3236 (Veröff. Dtsch. Akad. Sprache u. Dichtung Darmstadt, 17) [101], Zum 100. Todestag Heinrich D ü n t z e r : Über Land u. Meer 63 (1890) 523-526 m. Bildn. [14], Zum 150. Geburtstag Heinrich D ü n t z e r : Beil. Allg. Ztg. 1891, Nr. 172, Beil. Nr. 143, 1 - 5 ; Nr. 173, Beil. Nr. 144, 3 - 6 [3]. - A. K . : Illustr. Ztg., Leipzig 96 (1891) 387 m. Bildn. u. Faks. [15], — G. F. F u c h s : J o h a n n Heinrich Merck. Ein Lebens- u. Charakterbild aus der Genieperiode: Allg. konserv. Mschr. 1892, 1, S. 476-493 [15], - Carlo E n g e l : Ein Darmstädter Bürger u. Freund Goethes: Darmstädter Adressbuch 1942, 1 - 1 0 m. 12 Abb. [Ds 4]. — Wilhelm M i c h e l : Der Kriegsrat J o h a n n Heinrich Merck: Westmark 8 (1941) 437-440 [101]. - Helmut P r a n g : J o h a n n Heinrich Merck, ein Darmstädter Weltbürger: Merck'sche Familien-Z. 17 (1941) 1 - 1 5 [Ds 4], Weitere Lit. Friedrich Carl Gottlob H i r s c h i n g : Histor.-litterarisches H a n d b u c h berühmter u. denkwürdiger Personen 5, 1 (Leipzig 1800) 278-279 [3]. - Rudolph W a g n e r : Samuel Thomas von Sömmerrings Leben u. Verkehr mit seinen Zeitgenossen (Leipzig 1844) 281-295 [15]. - August B e c k e : Ernst I I , Herzog zu Sachsen-Gotha u. Altenburg als Pfleger u. Beschützer der Wiss. u. K u n s t (Got h a 1854) 58, 80, 262, 310, 379, 382 [3]. - A. W. v o n H o f m a n n : Georg Merck (20. J a n . 1825-18. März 1873): Ber. Dtsch. ehem. Ges. 6 (1873) 1582-1585 [3]. - Robert H e r i n g : J o h a n n Heinrich Mercks „Überblick über die Gesch. der Malerei von den frühesten Anfängen bis auf Rubens u. van D y k " : J a h r b . Freies Dtsch. Hochstift 1906, 260-276 [3]. H e r m a n n B r ä u n i n g - O k t a v i o : Aus J . H . Mercks Frühzeit: Arch. Studium neueren Sprachen u. Literaturen J g 64. Bd. 125 (1910) 308-317 [3]. - H e r m a n n B r ä u n i n g - O k t a v i o : Über Merck u. Goethe, 1773: Arch. Studium neueren Sprachen u. Literaturen J g 65, Bd 127 (1911) 191-194 [3]. - Hermann B r ä u n i n g - O k t a v i o : J o h a n n Heinrich Merck als Mitarbeiter an Wielands „Teutschem Merkur" in den J a h r e n 1773-1791: Arch. Studium neueren Sprachen u. Literaturen J g 67, Bd 131 (1913) 24-39, 285-304 [3]. - Karl V i e t o r : Goethe, Goldsmith u. Merck: J a h r b . Freies Dtsch. Hochstift 1916-1925 (1925) 78 [14], J a h n : H u n d e r t J a h r e Chem.-pharm. Fabrik Merck. Ein Jubiläumsbeitr.: Dtsch. zahnärztl. Wschr. 30 (1927) 321-331 [101]. Erich H a e n e l : J o h a n n Heinrich Merck, Die Lukrezia u. die Deutsche Renaissance. K a r l Koetschau. Von seinen Freunden u. Verehrern zum 60. Geburtstag am 27. März 1928

438

Merck, Johann Heinrich — Mergenthaler

(Düsseldorf 1928) 62-66 m. 2 Abb. [3]. Robert L a u t e r b o r n : Der Rhein I : Ber. naturforsch. Ges. Freiburg/Br. 30 (1930) 260-262 [Ha 2]. — Leo S t e r n b e r g : Führergestalten: Dtsch. Grenzlande 11 (1932) 333-336 [15], Oskar H a u p t : Aus der paläontol. Sammlung des Hess. Landesmuseums zu Darmstadt. Die bedeutendsten vorzeitl. Säugetiere Hessens u. ihre Gesch. I n : Adressbuch. Amtliches Adressbuch der Stadt Darmstadt 1934, 47-55 m. 1 Bildn. J . H. Merck's (1741-1791) [17], R[udolf] Afmandus] F l e i s c h e r : Die Buchhändlerfamilie Fleischer in der Zeit Goethes (Leipzig 1937) 31-32, 36-37, 123 [3]. - Helmut P r a n g : Johann Heinrich Merck im Urteil seiner Zeitgenossen: Goethe, Viermonatsschr. Goethe-Ges. 5 (Weimar 1940) 62-71 [3]. - Wilhelm T i e z e : Literatur 43 (1940/1941) 325-327 [3], — Claus N i s s e n : Die botan. Buchillustration 1 (Stuttgart 1951) 212; 2 (1951) 126 [3]. - Hermann B r ä u n i n g - O k t a v i o : Johann Heinrich Merck, der Erlanger Student, u. seine frühesten Kritiken aus dem Jahre 1760: Euphorion 46 (1952) 394-414 m. 1 Faks. Abdruck vom 9. Mai 1759 [3]. - 325 Jahre Ludwig-Georgs-Gymn. Darmstadt: Festschr. (Darmstadt 1954) 90-95 m. Bildn. [101], — Heinrich J a c o b i : Goethes Lili, ihre Freunde Leuchsenring u. Merck u. der Homburger Landgrafenhof (Bad Homburg v. d. Höhe 1957) 120-130 (Mitt. Ver. Gesch. u. Landeskunde Bad Homburg v. d. H., H. 25) [101]. — Hermann B r ä u n i n g - O k t a v i o : Der JEinfluß von Johann Heinrich Mercks Schicksal auf Goethes Faust (1774) u. Tasso (1780/1788): Jahrb. Freies Dtsch. Hochstift (N.F. 1) 1962, 9-57 [3], - Wolfgang P r o m i e s : Georg Christoph Lichtenberg in Selbstzeugnissen u. Bilddokumenten (Reinbeck bei Hamburg 1964) 71, 156 [101].

Zum 75. Geburtstag Arzneimittel-Forsch. 11 (1961) 134-135 m. Bildn. [101], Nekr. 7 Ansprachen anläßl. der Trauerfeier (im Merckschen Hausarchiv) [Da 1], MERCK, L o u i s . Pharmaz. Chem., Wirtschaftsführer. — Ausbildung bei Fresenius in Wiesbaden; in Straßburg abschließende Staatsprüfung. Danach Studium in Freiburg i. Br. u. Promotion; 1897 Übernahme der kaufmännischen Leitung des Betriebes. *1854, N o v . 8, Darmstadt; f l 9 1 3 , Sept. 15, Darmstadt. Sohn von Carl Wilhelm Merck (1823-1885). Nekr. W. W i l l : Ber. Dtsch. chem. Ges. 46 (1913) 2981-2982 [3]. - Chem. Ind. 1913, 1. Okt. [Da 1], - Chemiker-Ztg. 37 (1913) 1141 [3], - Hess. Chronik 1913, 360 [Da 1], - Z. angew. Chem. 26 (1913) I I I , 648 [101]. Biogr. M. A. B l o c h : Biogr. spraw. 1 (Leningrad 1929) 502 [15], - Merck-Bl. 1954, 5 m. Bildn. (100. Geburtstag) [Da 1], - 100. Geburtstag von Louis Merck: Trierische Landesztg. 1954, 12. Nov. [Da 1].

MERCK, W i l h e l m . Pharmaz. Chem. — Besuchte das chem. Inst, v o n R . Fresenius, Wiesbaden, 1854 die Univ. Breslau unter Löwig. Der Tod des Vaters 1855 zwang ihn, in das väterl. Geschäft einzutreten. Nach vollendeter Ausbildung arbeitete er unter der Leitung von A. W. Bildn. Leo G r ü n s t e i n : Die Bildn. J . H. v Mercks: Chronik Wiener Goethe-Ver. 18 o n Hofmann in London u. ein weiteres Semester unter A. Würtz in Paris. Wid(1904) 33-39 m. 9 Bildn., 1 Faks. [15]. mete sich dann dem Fabrikbetrieb.

MERCK, K a r l . Chem. - Stud. Chem. *1833, Okt. 11, Darmstadt; T H Dresden u. Univ. Straßburg; 1912 j-1899, Jan. 12, Darmstadt. Dr. rer. nat. Univ. Straßburg; 1912 TeilSohn von Heinrich Emanuel Merck (1794haber der Fa E. Merck, 1920 leitende 1855). Funktion. Biogr. E. F i s c h e r : Ber. Dtsch. chem. Ges. 32 (1899) 147 [3]. — Darmstädter Ztg. 1899, *1886, Jan. 31, Darmstadt; 28. März. — M . A . B l o c h : Biogr. spraw. 1 t l 9 6 8 , Dez. 31, Darmstadt. (Leningrad 1929) 501 [15]. Sohn von Louis Merck (1854-1913). Zum 65. Geburtstag Pharmaz. Ind. 13 MERGENTHALER, O t t m a r . Mech. (1951) 57 [101]. Zum 70. Geburtstag H. K a i s e r , F. v o n — Er erlernte 1868-1872 das UhrmacherB r u c h h a u s e n , K . K r e b s u. E . U n n a : handwerk in Bietigheim, wanderte 1872 Mitt. Dtsch. pharmaz. Ges. 26 1956) H. 2 S. nach Amerika aus u. trat in Washington I - I I I m. Bildn. In: Arch. Pharmaz. 289 in die Fabrik elektr. Apparate seines (1956) [3]. - Arzneimittel-Forsch. 6 (1956) Vetters ein. 1884 erfand er die erste 100 m. Bildn. [101],

Mergenthaler

439

selbsttätige Zeilen-, Setz-, Gieß- u. Ablegemaschine, genannt „Linotype". *1854, M a i l l , Hachtel (Württemberg) ; fl899, Okt. 28, Baltimore (USA).

Zum 50. Todestag Karl D ' E s t e r : Dtsch Verleger 4 (1949) H. 11, S. 3 [3], - Gerhard M e n z : Gutenberg-Fibel (Potsdam 1949) 6062 m. Bildn. S. 56 [14], - Hermann U l b r i c h H a n n i b a l : Mergenthaler überholte Gutenberg: Dtsch. Ztg. 3 (1949) Nr. 10, S. 20 [101]. - E. W e t z i g : Graph. Jungarbeiter 1949, Genealog. Wilhelm B a u d e r : Der Erfinder S. 39 [3]. Ottmar Mergenthaler (Leipzig 1939) 137-146 Zum 100. Geburtstag Wilhelm B r e t a g : m. 2 Taf., S. 157-158 (Stamm- u. AhnentafelForm u. Techn. 5 (1954) 169-174 m. 1 Bildn., werk, 20) [3], 8 Abb. [101]. - Stefan D e r x : Graph. Rev. Bibliogr. Brit. Mus. Gen. Cat. 158 (1962) Österr. 1954, H. 3/4 S. 56-58 m. 1 Bildn., Sp. 328 [3], 2 Abb. [300], - Wilhelm E u l e : Papier u. Druck, Abt. Typographie 3 (1954) 77 [101]. Zum 75. Geburtstag Anna H a a g : Sehwa- Karl G ö t z : Postpraxis 5 (1954) 91 [1]; ben-Spiegel 23 (1929) 137 [24], Schwab. Heimat 5 (1954) 65-68 [24]; Uhr Zum 80. Geburtstag F. H ö n i g : Schweizer (Bielefeld) 8 (1954) Nr. 10 S. 21-23 m. Bildn. graph. Mitt. Mschr. graph. Kunstgewerbe 52 [6]; Württemb. Land 1954, H. 4 S. 24 [24], (1934) 92, H. 5 [LB Bern], - 50 Jahre Lino- Anna H a a g : Ansporn für Vorwärtsstrebende, type. Werden u. Wachsen einer weltumspan- Beil. Ernährungsdienst 1954, H. 5 S. 17-18 nenden Erfindung (Berlin 1934) 50 S., Abb., [101]. — Theodor H e u s s : Linotype-Post, Hundert Jahre Ottmar Mergenthaler: HausBildn. [109], mitt. Linotype GmbH (Berlin-Frankfurt/M.) Nekr. J. B i l e g : Arch. Buchgewerbe u. Ge- N.F. 19 (1954) (unnumer. S. 1-8) m. färb. brauchsgraphik 36 (1899) 593-595 m. 1 Bildn. Titelbildn. nach einem Gemälde von B. Wi[15], — E.: Dtsch. Buch- u. Steindrucker 5 ehert, Bildn. S. 28 [3]. - Eduard K r ü g e r : (1898/1899) 737 m. Bildn. [17], - Karl Hö- Hachtel-Linotype-Post 100 Jahre Ottmar Merg e r : Arbeiter-Ztg. (Wien) 11 (1899) Nr. 300 genthaler: ebda 19 (1954) 32-33 m. 2 Abb. S. 7 [300], - Beil. Allg. Ztg. 1899, Nr. 249 [3], - Willi M e n g e l : Orion 9 (1954) 353-360 S. 8 [3], - Gartenlaube, Beil. zu Nr. 46,1899, m. 1 Bildn., 15 Abb. [101]. - Walter M ü l l e r : ohne Seitenzahl m. Bildn. [14], — Österr.-Un- Börsenbl. Dtsch. Buchhandel, Frankfurt/M. gar. Buchdrucker-Ztg. 27 (1899) 553 [300], - 1954, S. 282 [14], - Josef K. F. N a u m a n n : Schwab. Merkur 1899, 2087 [21], - Todes- Druck u. Papier 6 (1954) 178-180 m. 3 Abb. nachricht aus Baltimore, Würdigung: Staats- [101]. — Walter Z e r b e : Schweizer. GutenAnz. Baden-Württ. 1899, S. 1879 [24], bergmuseum 40 (1954) 102-108 m. 8 Abb. [3], Biogr. Biography of Ottmar Mergenthaler and history of the linotype, its invention and development (Baltimore 1898) (Selbstbiogr.) [1], — Ludwig F r a n k e l : Biogr. Jahrb. u. Dtsch. Nekrol. 4 (1900) 259-260 m. Lit. [3], Ludwig F r a n k e l : ADB 52 (1906) 325-327 [3]. — Otto S c h l o t k e : Moderne Buchdrucker 1921-1924, 8-13 m. 1 Bildn. des Vaters, 6 Abb. [101]; Ottmar Mergenthalers Jugendjahre. Eine Gedenkschr. zur Enthüllung der Erinnerungstaf. am Geburtshaus des Erfinders der Linotype in Hachtel am 9. Nov. 1924 (Berlin 1924) 27 S. m. 2 Bildn., 22 Abb. [101], — Carl W. M i t m a n : Di ct. Amer. Biogr. 12 (1933) 549-550 [3], - Otto L o h r : Schwäbische Lebensbilder 1 (Stuttgart 1940) 366-376 m. 1 Bildn. u. Lit.Verz. [3]. — Aus dem Leben Ottmar Mergenthalers: Graph. Jahrb. 8 (1941) 89-96 m. 1 Bildn., 6 Abb. [101]. - Josef K. F. N e u m a n n : Dtsch. Wschau 20 (1943) Nr. 36, S. 6-7 m. 1 Bildn., 3 Abb. [101]. - Olivier F i a u x : Typogr. Mbl. 76 (1957) 808-810 m. 3 Abb. [101], — A. E p b i n d e r : Kosmobiologie 25 (1958/1959) 165-167 [101].

- Dtsch. Drucker 52 (1954) 209-211 m. 1 Bildn. u. 5 Abb. [101]. - Grafiskt Forum (Stockholm) A 59 (1954) Nr. 6 S. 174-176 [1], - Graph. Woche 9 (1954) 396-398 m. 1 Bildn. [Kinder, Frau u. Enkeln], 2 Abb. u. ebda 398400 [101]. — Mitt. Inst. Auslandsbeziehungen (Stuttgart) 4 (1954) 41 [24],

Weitere Lit. Otto S c h l o t t k e : Zur Erfindungsgeschichte der Linotype: J . Buchdrukkerkunst 66 (1879) Sp. 1-6, 25-28, 169-174, 353-357, 421-424 m. 1 Bildn., Abb. [82], Georg H e s : Leading American Inventors (New York 1912) 393-432 (Biographies of Leading Americans, 5) [11]. — Conrad M a t s c h o ß : Männer der Technik (Berlin 1925) 174-175 [101]. - Fritz S c h r ö d e r : Die Mergenthaler Setzmaschinenfabrik GmbH Berlin (Leipzig 1932) VII, 72 S., 14 S. Abb., Titelbildn. (Musterbetriebe deutscher Wirtschaft, 20) [101]. — 40 Jahre Mergenthaler Setzmaschinenfabrik GmbH, 1896-1936 (Berlin 1936) VIII, 107 S. m. Abb., 2 Taf., Bildn. S. VIII. - O. D. P o t t h o f f u. Karl Z e l e n y : Handwerk-Lebenswerk (Langensalza-Berlin-LeipZum 40. Todestag M e u t h : Rdsch. techn. zig 1937) 306-313 m. 1 Bildn. u. 1 Abb. [3]. Arb. 19 (1939) Nr. 51/52 S. 3 m. Bildn. [101], Dtsch. Techn. 8 (1940) 139 m. Bildn. [101], - Edsch. Dtsch. Techn. 19 (1939) Nr. 51/52 Gutenberg u. Mergenthaler: Graph. Jahrb. 7 (1940) 153-184 m. 2 Bildn., 12 Abb. [101]. S. 3 [101],

Mergenthaler — Mering

440

Fritz S e h r o e d e r : Ottmar Mergenthaler. Leben u. Schaffen eines großen deutschen Erfinders im Ausland (Berlin 1941) 76 S., 36 S. Bilddokumente m. Faks. [14]. — Deutsche schaffen in aller Welt. . . Hrsg. Heinz Otto 2. Aufl. (Berlin 1942) 98 m. Bildn. [101]. - Dtsch. Uhrmacher-Z. 55 (1951) 82-84 [1], - Theodor H e u s s : Deutsche Gestalten. Studien zum 19. Jahrhundert (Stuttgart-Tübingen 1951) 453-460 [101]. - R[udolf] D [ e s c h e r ] : Der median. Winkelhaken: Journalist 3 (1957) 80-81 (m. Bildn.) [3]. Bildn. Die Großen Deutschen im Bild. Hrsg. von Alfred Hentzen u. Niels von Holst (Berlin 1936) 447 (Bronzerelief von Brockmüller um 1920) [3], - Graph. Jahrbuch 1940, Gutenberg u. Mergenthaler S. 153-168 m. Bildn. [14]. — Fritz S c h r ö d e r : Linotype-Brevier (Potsdam [1942]) 111 S. m. Titelbildn. [101], 11,111

MERIAN-Thurneysen,

Peter.

Geol. — Studierte in Genf u. Göttingen, wo er den Magistergrad erwarb. Nach längerem Aufenthalt in Paris von 1821 bis 1835 Prof. Chem. u. Physik, Univ. Basel; seitdem dort Prof. Geol. u. Paläontol.; 1847 auch Präsident des Erziehungscollegiums der Univ., Mitgl. des Kleinen Rats. *1795, Dez. 22, Basel; |1883, Febr. 8, Basel. Genealog. Hanna S i m o n : Das Geschlecht der Merian: NS-Mh. 7 (1936) 628-632 [101], Bibliogr. Cat. scient. Papers 4 (1870) 348350 (84 Nr.); 8 (1879) 382-383 (13 Nr.); 10 (1894) 781 (4 Nr.) [3]. - Cat. gen. Bibl. nat. 112 (1932) Sp. 879 (5 Nr.) [3]. - Brit. Mus. Gen. Cat. 158 (1962) Sp. 341 (6 Nr.) [3]. Nekr. E. W. B e n e c k e : Neues Jahrb. Mineral., Geol., Palaeontol. 1883, S. 1-2 (zwischen S. 170 u. 171) [15]. - J . W. H u l k e : Quart. J . geol. Soc. 40 (1884), Proc. S. 38 [Ha 2], — L. L. L ö c r y L a j o s : Földtani Közlöny 13 (1883) 390-391 [14], - Albrecht M ü l l e r : Verh. Schweiz, naturforsch. Ges. 66 (1883) 108-133 [Ha 2], - L. R ü t i m e y e r : Ratsherr Peter Merian. Progr. zur Rectoratsfeier der Univ. Basel 1883 (Basel 1883) 63 S. [UB Basel]. — Antistes Immanuel S t o c k m e y e r u. L. R ü t i m e y e r : Leichenrede u. Grabrede (Basel 1883) [ÜB Basel]. - C. v o n V o i t : S.-Ber. Bayer. Akad. Wiss., math.physik. Kl. 14, 1884 (1885) 230-233 [3], Jber. naturforsch. Ges. Graubünden 27. 1882/ 1883 (1884) X X - X X I [Ha 2], - Science 1 (1883) 155-156 [Ha 2],

b e l : ADB 21 (1885) 430-431 [3]. - Hermann C h r i s t : Basler Jahrb. 12 (1892) 1-23 m. Titelbildn. [15]. — L[udwig] R ü t i m e y e r : Ratsherr Peter Merian. I n : L. Rütimeyer, Gesammelte kleine Schriften 2 (Basel 1898) 387412 [3]. — Albrecht B u r c k h a r d : Gesch. der med. Fakultät zu Basel 1460-1900 (Basel 1917) 272, 275 [3], — Fossilium Catalogus I : Animalia. Pars 72: K. Lambrecht W. et A. Quenstedt. Palaeontologi, Catalogus biobibliographicus ('s-Gravenhage 1938) 290-291 [3]. — Eduard H i s : Basler Gelehrte des 19. Jahrhunderts (Basel 1941) 77-83 m. Bildn. [3]. — Edgar B o n j o u r : Die Univ. Basel von den Anfängen bis zur Gegenwart 1460-1960 (Basel 1960) siehe Reg. S. 848 m. Bildn. [3]. Louis V o n d e r s c h m i t t in: Prof. der Univ. Basel aus fünf Jahrhunderten (Basel 1960) 124 m. Bildn. S. 125 [Ha 2], Weitere Lit. K. C. v o n L e o n h a r d : Aus unserer Zeit in meinem Leben 2 (Stuttgart 1856) 229, 244 [3]. - Archibald G e i c k i e : Life of Sir Roderick Murchison 2 (London 1875) 76-96 [3]. — J . H. E c k a r d t : Neues u. Altes über die Arbeiten der Merians: Börsenbl. Dtsch. Buchhandel 68, 4 (1901) 8158-8159, 8198-8199, 8843-8845, 9108-9110 [3]. - C. E. A l e x a n d e r : Die Künstlerfamilie Merian. Aus Anlaß der bevorstehenden Neuherausgabe des Bandes „Elsaß" der Merianischen „Topographia Alsatiae": Heimatstimmen 3 (1925) 326-327 [1], - Robert L a u t e r b o r n : Der Rhein. Naturgesch. eines deutschen Stromes: Ber. naturforsch. Ges. Freiburg/Br. 33 (1934) 114-116 [Ha 2], - Walter S t a u b : Der Anteil der Schweiz an der Entwicklung der Geol. I n : Die Schweiz u. die Forschung. Eine Würdigung Schweizerischen Schaffens 1, 1 (1941) 47 [101].

MERING, J o s e p h Friedrich Freiherr von. Med. — Ab 1868 stud. Univ. Bonn, Greifswald, Straßburg; 1873 Dr. med., 1879 PDoz., 1886 ao. Prof. Univ. Straßburg; dann Univ. Halle; 1890 Leiter der med. Poliklinik m. Lehrauftr. Innere Med. u. Laryngologie, 1894 o. Prof. u. 1900 Dir. Med. Klinik. *1849, Febr. 28, Köln; f l 9 0 8 , Jan. 5, Halle.

Bibliogr. Cat. scient. Papers 10 (1894) 781 (11 Nr.); 12 (1902) 502 (7 Nr.); 17 (1921) 170 (14 Nr.) [3]. - Cat. g6n. Bibl. nat. 112 (1932) Sp. 972 (2 Nr.) [3], Nekr. Ismar B o a s : Arch. Yerdauungskrankh. 14 (1908) 1-2 [25], - Chronik Univ. Halle-Wittenberg 1907/1908 (1908) 26-28 [3]. Biogr. Die Peter-Merian-Stiftung in Basel. — Otto F r e s e : Berliner klin. Wschr. 45 (1908) Bericht. Stiftungsurkunde. Verzeichn. der 178-179 [3], - Erich H a r n a c k : Med. Klin. 4 Stifter (Basel 1884) 21 S. [14]. - v o n Güm- (1908) 171-172 m. Bildn [3]. - Georg L e d d e r -

Mering — Mesmer h o s e : Straßburger med. Ztg. 5 (1908) 3 [25], - Adolf S c h m i d t : Dtsch. med. Wsehr. 34 (1908) 206-207 m. Bildn. [3], - R. T h e i l e m a n n : Russ. med. Rdsch. Berlin 6 (1908) 123-127 [25]. - W. W i e c h o w s b i : Lotos 55 (1908) 215 [3], - Hugo W i n t e r n i t z u. Nathan Z u n t z : Münchener med. Wschr. 55 (1908) 400-402. - Leopoldina 44, 2 (1908) 37-38 [Ha 2-j. Biogr. Josef Freiherr von Mering. I n : Medicinisches Deutschland. Hrsg. K. Barton 2 (Berlin 1901) o. S. m. Bildn. u. Faks. [1], Rudolph Z a u n i c k : Joseph Freiherr von Mering als physiolog. Chemiker, experimenteller Pathologe u. Arzneimittelforscher. I n : Festschr. 450. Jahrfeier Martin-Luther-Univ. Halle-Wittenberg 2 (1952) 525-534 m. Schr.Yerz. [3]. Zum 50. Todestag G. W o l f f : Therap. d. Monats 8 (1958) 273-278 [101]. Weitere Lit. K u r t H o e s c h : Emil Fischer, sein Leben u. sein Werk: Ber. Dtsch. ehem. Ges. 54 (1921) Sonderh. 241-244 [3]. - Emil F i s c h e r : Aus meinem Leben (Berlin 1922) 55 [3]. — Andrew Ross M c C r a d i e : The Discoveries in the Field of Diabetes Mellitus and their Investigators: Medical Life 31 (1924) 227-229 m. Bildn. [la]. - H. Zeiss, R. Biel i n g : Behring. Gestalt u. Werk (Berlin-Grunewald 1940) 203-204 [3].

441

1766 Dr. med. Univ. Wien; prakt. Arzt in Wien, wo er 1772 mit Pater Hell den Mineralmagnet als Heilmittel anzuwenden suchte; 1778 in Paris, dann in London u. in verschiedenen Städten Deutschlands, zuletzt in der Schweiz lebend. *1734, Mai 23, Iznang am Bodensee; fl815, März 5, Meersburg am Bodensee. Genealog. Wilhelm v o n S c h o l z : Gesammelte Werke 5 (Stuttgart 1924) 284-291 [3], — Otto M a u r u s : Zur Ahnentaf. Franz Anton Mesmers, des Gelehrten u. Entdeckers des tierischen Magnetismus: Mein Heimatland 27 (1940) 121-124 [3]; Die Ahnentafel Franz Anton Mesmers. Eine Erwiderung: Z. Gesch. Oberrhein 53 (1940) 545-549 [3]. Bibliogr. Cat. gén. Bibl. nat. 113 (1932) Sp. 273-275 (16 Nr.) [3]. - Brit. Mus. Gen. Cat. 158 (1962) Sp. 674-676 (35 Nr.) [3]. Briefe Lettre de Friedrich Anton Mesmer à Madame Cardon, Rue Homère près La Grille No. 20. Versailles à Moersburg sur le Lac de Constance 14. Nov. 1803. Publ. par C. E. Daniels dans le „Nederlandsch Tijdschrift voor Geneeskunde" 1. Juni 1907: Janus 12 (1907) 476 [15], Biogr. J . G. M e u s e l : Das gelehrte Teutsch-

MERZ, V i c t o r . Chem. - 1864 land 5 (1797) 185-186; 10 (1803) 285; 18 Dr. phil., 1866 PDoz., 1869 ao. Prof., (1821) 683 [3], - B i o t : Biographie universelle, ancienne et moderne 28 (Paris 1821) 1871-1893 o. Prof. Univ. Zürich. 409-417 [3]. — Biographie nouvelle des contem*1839, Dez. 15, Odessa; porains 13 (1824) 252-261 m. Bildn. [14], — Justinus K e r n e r : Franz Anton Mesmer fl904, Mai 25, Lausanne. (Frankfurt 1856) X I I I , 212 S. - Wilhelm W u r m : Darst. der mesmerischen Heilmethode nach nuturwiss. Grundsätzen. Nebst der 1. vollständigen Biogr. Mesmers u. einer faßl. Anleitung zum Magnetismus (München 1857) VIII, 182 S. [1], - A. H i r s c h : ADB 21 (1885) 487-491 [3], - Carl K i e s e w e t t e r : Sphinx 11 (1891) 208-216, 274-280, 337-347; 12 (1891) 24-32; Franz Anton Mesmers Leben u. Lehre. Nebst einer Vorgesch. des Mesmerismus, Hypnotismus u. Somnambulismus (Leipzig 1893) 180S. [15]. - Wilhelm v o n S c h o l z : Zukunft 39 (1902) 303-307 [3], - Rudolf T i s c h n e r : F.A. Mesmer als Vorläufer Darwins : Arch. Gesch. Math., Naturwiss. Techn. 10 (1928) 476 -477 [3] ; Mesmers Bedeutung für die Metaphysik: Z. Parapsychol. vorm. Psychische Studien 3(55) (1928) 231-235 [15] ; Franz Anton Mesmer, Leben, Werk u. Wirkungen (München 1928) 539-714 m. 2 Bildn., 6 Abb., 1 Faks. (München. Beitr. Gesch. u. Lit. Naturwiss. u. Med., 9/10) [3; 14], - R. v o n F e l l e n b e r g : Mesmer justifié. Eine satir. Lobschrift aus 11 MESMER, Franz (Friedrich) A n t o n . dem Jahre 1784: Schweizer, med. Wschr. 59 Med., Begründer der Lehre vom tier. (1929) 89-92 [101], - [Fritz S c h u e r e r : AnMagnetismus, des sog. Mesmerismus. — ton Mesmer. Ein Naturforscher ersten Ran-

Bibliogr. Cat. scient. Papers 4 (1870) 352 (2 Nr.); 8 (1879) 385 (27 Nr.); 10 (1894) 784785 (28 Nr.); 17 (1921) 181 (14 Nr.) [3]. Nekr. E. B u c h n e r : Ber. Dtsch. chem. Ges. 87, 3 (1904) 2529-2530 [3], - A. W e r n e r , 0 . M e i s t e r : Verh. Schweiz, naturforsch. Ges. 87, 1904 (1905) L X - C I I m. Bildn., Schr.Verz.; Vjschr. naturforsch. Ges. Zürich 49 (1904) 394-395 [Ha 2]. Biogr. M. A. B l o c h : Biogr. spraw. 1 (Leningrad 1929) 502-503 [15]. - A. W e r n e r : Über die wiss. Tätigkeit von Viktor Merz in Zürich. I n : Beitr. aus der Gesch. der Chem. Dem Gedächtn. von Georg W. A. Kahlbaum gewidmet. Hrsg. von Paul Diergart (LeipzigWien 1909) 621-631 m. Bildn. [15], - Richard M e y e r : Victor Meyer. Leben u. Wirken eines dtsch. Chemikers u. Naturforschers (Leipzig 1917) 75-76, 85, 89,453 m. Bildn. S. 76 (Große Männer, 4) [3].

442

Mesmer

ges. Sein Leben u. Wirken. Seine Lehre vom tier. Magnetismus u. ihr Schicksal (Wien 1930) 239 S. [14]. - B. M i l t : Sudhoffs Arch. Gesch. Med. Naturwiss. 26 (1933) 334-340 [3], — M o l i n é r y : Mesmer et son secret, d'après les récentes études de Jean Vinchon: Paris méd. 104 (1937) partie paraméd. 105-107 [1], — Karl B i t t e l : Auf F. A. Mesmers Spuren rund um den Bodensee: Bodenseegeschichtsverein. Heimatkundl. Mitt. 2 (1938) 49-54 m. Bildn., Testament in Faks., Grabmal u. Bildn. [14]; Der berühmte Hr. Doct. Mesmer 17341815. Auf seinen Spuren am Bodensee, im Thurgau u. in der Markgrafschaft Baden mit einigen neuen Beitr. zur Mesmer-Forschung (Überlingen 1939) 40 S. m. Titelbild., 8 Abb. [15]. — Toni R o t h m u n d : Mesmer. Genie oder Scharlatan ? Roman (Leipzig 1939) 389 S.; (Berlin 1940); (Leipzig 1942) 377 S. [14; 101]. - Joseph Ludolph W o h l e b : Franz Anton Mesmers Biogr. Sachstandsbericht : Z. Gesch. Oberrhein 58 (1939) 33-130 [3], Karl B i t t e l : Mesmer u. Mesmerismus. Neues zu seiner Biogr. u. seinem Phänomen: Heilpraktiker 1940, 42-43 [3], - Carl H a en s e i : Franz Anton Mesmer. Leben u. Lehre (Berlin 1940) 239 S. [101]. - H o f f m a n n : Erinnerungen an Franz Anton Mesmer (1734-1815): Landarzt 21 (1940) 224-226 [101]. - Karl B i t t e l : Weltall-Mensch. Vor 175 Jahren begründete Mesmer die Kosmo-Biologie : Hippokrates 12 (1941) 941-942 [3]. - Rudolf T i s c h n e r u. Karl B i t t e l : [Franz Anton] Mesmer u. sein Problem. Magnetismus Suggestion - Hypnose (Stuttgart 1941) 392 S. m. Titelbildn., 10 Abb. [3]. - Rudolf T i s c h n e r : Mesmer u. sein Problem: Med. Welt 16 (1942) 317-318 [3]. - Hugo G l a s e r : Pioniere der Heilkunst (Wien 1950) 61-73 m. Bildn. [101]. — Alexander M e t t e : Mesmer u. seine Nachfolger: Sonntag 5 (1950) Nr. 9, S. 8 [3], — Heiner A c k e r m a n n : Franz Anton Mesmer, der Wunderdoktor vom Bodensee, Arzt von Gottes Gnaden, Europäer u. Mann von Welt: Bodensee-Hefte 1951, H. 3, 68-72 m. 2 Abb. vom Geburtshaus in Iznang/Höri u. Grabstein [Stadtbibl. (Vadiana) St. Gallen]. — Bernhard M i l t : Franz Anton Mesmer u. seine Beziehungen zur Schweiz (Zürich 1952) 139 S. (Habil. Sehr. med. Fak. ü n i v . Zürich) [15]; Franz Anton Mesmer u. seine Beziehungen zur Schweiz. Magie u. Heilkunde zu Lavaters Zeit (Zürich 1953) I I I , 139 S. (Mitt. Antiqu. Ges. Zürich, 38,1; Neujahrsbl. 117) [14], Rudolf T i s c h n e r : Mesmer u. sein Problem: Yolksgesundheit 1953, 177-178 [101], P. L e m a y : Berthollet contre Mesmer: Progr. méd. Paris 83 (1955) 253-254 [3]. - Otto M a u r u s : Franz Anton Mesmer als Pathologe. Bekämpfung der Pockenkrankheit u. deren Anklänge an jene der Krebskrankheit: Naturheilpraxis 8 (1955) 230-232 [101]. - „Le baquet de Mr. Mesmer": Arsbok Kungl. Svenska Yetenskapsakad. 1956, 317 m. Bildn.

[Ha2]. — Hans F r a n k e : Franz Anton Mesmer u. sein „Thierischer Magnetismus". Der Einfluß einer med. Heilungslehre auf das Geistesleben der Romantik u. Nachromantik : Veröff. histor. Ver. Heilbronn 22 (1957) 201220 [27]. — Georges G u y o n n e t : La baquet magique: Hist. Méd. 9 (1959) 55-57 m. Abb. [1]. — Willy S c h r ö d t e r : Zu „Mesmers Geheimnis": Erfahrungs-Heilkunde 8 (1959) 72-77 [101], - M. R a n d o n e u. C. A l i fa e r t i : Mesmer e l'ipnotismo: Minerva med. [Torino] 82 (1961) varia 1522-1524 [1]. Antonio-Albuto G u e r r i n o : De Mesmer a la moderna psicoterapia: Dia mèdico 35 (1963) 374-375 [204], - H. F. E l l e n b e r g e r : Mesmer and Puysegur. From magnetism to hypnotism: Psychoanal. Rev. 52 (1965) 137153 [21], — Rudolph v o n F e l l e n b e r g : Franz Anton Mesmer (1734-1815). I n : Die berühmten Ärzte, 2. Aufl. Hrsg. von René Dumesnil u. Hans Schadewaldt (Köln 1966) 146-147 m. 1 Bildn. u. 1 Abb. [101]. - Wolfgang K r e t s c h m e r : Magie u. Naturwiss. Franz Anton Mesmer, Arzt u. Magier: Antaios 7 (1966) Nr. 5, 405-426 [101]. Zum 200. Geburtstag Peter B r a u e r : Neue homöopath. Ztg. 9 (1934) 191-195 m. Bildn. [101]. - Carl B u l c k e : Woche 35 (1933) 591 m. Bildn. [101]. — Ludwig F i n c k h : Propyläen 31 (1933) 307 [101]. - F r o e m s d o r f f : Ber. wiss. Ges. Philomathie 41 (1935) 88-90 [Ha 2], - J . K a h l e r : Glocke 14 (1934) 141144 [101]. - B. M i l t : Der Einfluß F. A. Mesmers u. seiner Heilmethode auf die schweizer. Ärzte u. die schweizer. Heilkunde seiner Zeit: Verh. Schweizer, naturforsch. Ges. 115 (1934) 436-437 [Ha 2], Hermann R o y e k : Der Heimgarten. Wschr. Bayr. Staatsztg. 11 (1933) 158-159 [101]. - Kurt S c h m i d t : Anton Mesmer, der magnet. Wunderdoktor: Jungarzt 2 (1934) 44-47 [101]. — Rudolf T i s c h n e r : F. A. Mesmers Geburtsjahr u. sein „Ehrenretter": Biol. Heilkunst 14 (1933) 489 [3]. - H. V o r w a h l : Fr. A. Mesmer, der Begründer der Magnetopathie : Biol. Heilkunst 14 (1933) 422-424 [3]. Zum 220. Geburtstag Walter L. v o n B r u n n jr.: Die Anfänge der hypnot. Anästhesie: Dtsch. med. Wschr. 79 (1954) 336-340 m. Lit.Verz. [3], — Waldemar v o n J a n k o w s k y : Mesmers Geheimnis: Erfahrungsheilkunde 3 (1954) 85-95 [101]. - R. K a e c h : Die Jugend Mesmers u. sein Wirken in Wien: Ciba-Z. 6 (1954) 2159-2164 m. 3 Bildn., 1 Abb. [101]; Mesmers Pariser Zeit u. seine Altersjahre (1748-1815): ebda 2165-2173 m. 2 Bildn., 5 Abb. [101]; Die Lehre des tier. Magnetismus in der Zeit nach Mesmer: ebda 2175-2182 m. Bildn., 2 Abb. u. Lit.Verz. [101]; Vom Ursprung u. von den Vorläufern des Mesmerismus: 2154-2158 m. 3 Bildn., 2 Abb. [101]. Elfriede S c h m i d t k e : Naturheilkunde (Solingen) 6 (1954) 78-79 [101].

Mesmer — Meyer, Christian Erich Hermann

443

Zum 125.Todestag F e y e r a b e n d : Ärztebl. [3]. — Werner L e i b b r a n d : Der göttliche Stab des Äskulap (Salzburg, Leipzig 1939) Westf. u. Lippe 5 (1940) 43-45 [101]. 379-381 [101]. - Horst S c h ö t t l e r : Genie Weitere Lit. Illustr. Ztg., Leipzig 20 (1853) oder Scharlatan. Der wunderliche Doktor 246, 263-264, 279-281, 346-349 m. Bildn. Mesmer: Reclams Universum 56 (1939) 7 m. [14]. — K. C. v o n L e o n h a r d : Aus unserer Bildn. [101]. - Emil S c h n e i d e r : Über Zeit in meinem Leben 1 (Stuttgart 1854) 607 Lebensmagnetismus u. seine Heilkraft. Franz [3]. — Karl d u P r e l : Mesmer u. Braid: Allg. Anton Mesmer, sein Leben u. seine Erfahrung, Ztg. 1889, Nr. 2, S. 19-21 [Ha 2], - Ch. G. seine Lehre, seine Vorläufer u. seine NachS a l z m a n n : Ausgewählte Schriften. Mit Salz- folger (Zürich 1940) 293 S., 6 Taf. [101]. manns Lebensbeschreibung hrsg. von E. H.: Goethe u. Mesmer: Hygiene-KorresponAckermann 1 (Langensalza 1889) 205 [3], — denz 18 (1941) Nr. 17, S. 7 [101]. - Leopold Theobald K e r n e r : Das Kernerhaus u. seine S c h ö n b a u e r : Das med. Wien. Geschichte Gäste (Stuttgart-Leipzig-Berlin-Wien 1894) Werden - Übergang, 2. Aufl. (Wien 1947) 341-345 m. Bildn. [14]. - Joh. Bapt. Wie- 178-181, 425 m. Bildn. Taf. 36 [3]. - Rudolf d e n m a n n : Der Heil- oder Lebensmagnetis- C r e u t z u. Joh. S t e u d e l : Einführung in die mus in alter u. neuer Zeit (Lorch 1907) 23 S. Gesch. der Med. in Einzeldarst. (Iserlohn (Grundriß der Geheimwiss., 1). — W i t r y : 1948) 249-259 [3]. - Alexander M e t t e : Der französ. Irrenbefreier Pinel über den Psychotherapie gestern u. heute [Rudolstadt Mesmerismus: Mitt. Gesch. Med. W. et A. Quenw e g e n ; 1823 P D o z . U n i v . Jena, 1824 ao. stedt, Palaeontologi, Catalogus bio-bibliograProf. U n i v . Leipzig; 1826 Prof. Kristallo- phicus ('s-Gravenhage 1938) 309 [3; Ha 2], Weitere Lit. K. C. v o n L e o n h a r d : Aus gr., 1 8 3 5 - 1 8 4 2 Prof. Geognosie Bergunserer Zeit in meinem Leben 1 (Stuttgart akad. Freiberg; 1 8 4 2 - 1 8 7 0 o. Prof. Mine- 1854) 288 [3]. - Adolf L e d e b u r : Über die 29*

452

Naumann — Nees von Esenbeck, Christian

Bedeutung der Freiberger Bergakad. für die Wiss. des 18. u. 19. Jahrhunderts (Preiberg 1903) 31 S. [3]. - Karl S c h n e i d e r : Zur Gesch. u. Theorie des Vulkanismus (Prag 1908) 39-41 [15]. - Fred Gleason C o r n i n g : A Student Reverie (New York 1920) Taf. XIV, Abb. 5 [14]. - P. G r o t h : Entwicklungsgesch. der mineral. Wiss. (Berlin 1926) 85-89, 159, 244 [3]. - C. S c h i f f n e r : Aus dem Leben alter Freiberger Bergstudenten 1 (Freiberg/Sa. 1935) 30-31 m. Bildn.; 3 (Freiberg/Sa. 1940) 127, 173 [3]. - Walther Fis c h e r : 400 Jahre Sachs. Oberbergamt Freiberg (1542-1942): Z. Dtsch. geol. Ges. 95 (1943) 164 m. Bildn. [15]. - Paul P l a t e n : Der Kleine Berg bei Hohburg in der geol. Forschung: Rundblick Würzen 5 (1958) 542545 m. 3 Abb. [14]. - Helmut H o l d e r : Geol. u. Paläontol. in Texten u. ihrer Gesch. (Freiburg-München 1960) 92 [101]. Bildn. Illustr. Ztg., Leipzig 53 (1869) 221222 m. Bildn. [14]. 11

NEEFF, C h r i s t i a n E r n s t . Med., Physik. - 1800 stud. Theol. U n i v . Jena, 1804 Med. Marburg, dann Göttingen u. Würzburg; 1808 Dr. med. U n i v . Erlang e n ; 1809 prakt. Arzt in Frankfurt/M.; 1814 ao. Physicus, 1818 Landphysicus; 1815-1846 Arzt am Senckenbergischen Bürgerkrankenhaus u. Stiftsarzt Frankfurt/M. *1782, Aug. 23, Frankfurt/M.; •¡"1849, Juli 15, Frankfurt/M. Bibliogr. Cat. scient. Papers 4 (1870) 583 (7 Nr.) [3], Nekr. Frankfurter Konversationsbl., Belletrist. Beil. Oberpostamts-Ztg. 1849, Nr. 173 S. 691-692 [30]. Biogr. Wilhelm S t r i c k e r : Gesch. der Heilkunde u. verwandten Wiss. in Frankfurt a. M. (Frankfurt 1847) 309-310 m. Schr.Verz. [F 1], - W. S t r i c k e r : ADB 23 (1886) 363 [3]. A. K n o b l a u c h : Verzeichn. der Stifter: Ber. Senckenberg. naturforsch. Ges. 48 (1918) 3564 (Die Jahrhundertfeier der Senckenberg. Naturforsch. Ges. am 22. Nov. 1917) [3], - August de B a r y : Gesch. der Dr. Senckenbergischen Stiftung 1763-1938. Ein Zeugnis des Frankfurter Bürgersinns in 175 Jahren (Frankf u r t 1938) 98, 125, 153, 158, 171 m. Bildn. Taf. 13 [3], Zum 100. Geburtstag Wilhelm S t r i c k e r : Kleine Chronik 5 (1882) Nr. 6, 1-4 [30]. Wilhelm S t r i c k e r : Jber. physik. Ver. Frankfurt/M. 1881-1882 (1883) 20-30 [Ha 2]. Zum 150. Geburtstag Jul. Jacob S t r a u s s : Natur u. Museum, Senckenberg-Nachr. 62 (1932) 125 [Ha 2],

NEES VON ESENBECK, C h r i s t i a n G o t t f r i e d Daniel. Botan. - 1796-1799 stud. Med. U n i v . J e n a ; 1800 Dr. med. Univ. Gießen; lebte längere Zeit aus Gesundheitsrücksichten nur seinen Studien u. Sammlungen; 1817 Prof. B o t a n . Univ. Erlangen, 1818-1830 Univ. B o n n , 1831-1851 Univ. Breslau; 1851 aus polit. Gründen entlassen; seit 1818 Präsident der Leopoldina. *1776, Febr. 14, Reichenberg bei Erbach, Odenwald; f l 8 5 8 , März 16, Breslau. Bruder von Theodor Friedrich Ludwig Nees von Esenbeck. Bibliogr. Cat. scient. Papers 4 (1870) 583 (72 Nr.) [3]. - Cat. g6n. Bibl. nat. 123 (1933) Sp. 334-336 (14 Nr.) [3]. - Brit. Mus. Gen. Cat. 169 (1963) Sp. 477-478 (34 Nr.) [3]. Briefe Karl v o n H o l t e i : 300 Briefe aus zwei Jahrhunderten 1, 1 (Hannover 1872) 2325 (Paris 12. März 1825 Michael Beer an Nees von Esenbeck in Bonn) [3]. — Briefwechsel des Herzogs-Großherzogs Carl August mit Goethe. Hrsg. von Hans W a h l 3 (Berlin 1918) siehe Reg. 480 [3]. - Brief Goethes an Chr. G. D. Nees von Esenbeck vom 14. März 1828 mit beigehender Ordensdekoration. I n : J . W. Goethe. Sammlung Ernst u. Theone Kellner. Geleitwort von R. A. Schröder. Hrsg. von Hans K a s t e n (Bremen 1932) X I I , 83 S. (Faksimiles) . — Julius R u s k a : Nachlesen zum Briefwechsel Goethes — Nees von Esenbeck: Arch. Gesch. Med. 28 (1936) 365380 [3]. - Felix S t r a u h a l : Arnold Adolf Berthold u. seine Transplantationsversuche: Schering-Kahlbaum med. Mitt. 8 (1936) 137142, 167 (Brief von A. A. Berthold vom 14. März 1845 an Nees von Esenbeck, Sammlung Darmstaedter) [101]. Nekr. Arch. Pharmaz. 144 (1858) 128, 209210 [3]. - Illustr. Ztg., Leipzig 30 (1858) 345347 m. Bildn. [15], Zum 70. Geburtstag Arch. Pharmaz. 91 (1845) 81-112 m. Schr.Verz. [3], Biogr. Karl Gabriel N o w a c k : Schles. Schriftsteller-Lexikon 1 (1836) 99-112 m. Schr.Verz. 102-112 [3; 15]. - Christian Gottfried N e e s von Esenbeck: Bittgesuch, insbes. an die Mitglieder der Leopoldina Carol. Caesareae Akad. der Naturforscher, als Vorwort zu dem Katalog seiner am 1. März 1852 u. an den folgenden Tagen freiwillig in Breslau zu verauctionierenden Bibl. u. Herbarien [Dat.] Breslau, 1. Febr. 1852 (Breslau 1852) 4 S. [Ha 2], — Verzeichniß der Bibl. des Christ. Gottfr. Nees von Esenbeck . . . Mit einer Vorrede des Christ. Gottfr. Nees von Esenbeck u. der Übersicht seines Herbarii Breslau 1852.

Nees von Esenbeck, Christian — Nees von Esenbeck, Theodor — Deutsches Stammbuch. Autogr. Album der Gegenwart. Hrsg. von Franz S c h l o d t m a n n (Bremen 1853) [Bl. 28]. - D. G. K i e s e r : Lebensbeschreibung des am 16. März 1858 verstorbenen Präsidenten der Kaiserl. Leopoldina-Carolinischen dtsch. Akad. der Naturforscher, Dr. Christian Gottfried Daniel Nees von Esenbeck: Nova Acta Leopoldina 27 (1860) L X X X V - X C V I I [Ha 2], - Männer der Zeit 1 (Leipzig 1860) Sp. 832-834 [14; 15]. — J o h a n n Daniel Ferdinand N e i g e b a u r : Gesch. der Kaiserl. Leopoldina-Carolinischen Deutschen Akad. der Naturforscher während des 2. J a h r h u n d e r t s ihres Bestehens (Jena 1860) 151-158 [Ha 2], - E. W u n s c h m a n n : A D B 23 (1886) 368-376 [3], - Franz J u n g h u h n : Biogr. Beitr. zur 100. Wiederkehr seines Geburtstages ges. u. bearb. von Max C. P. Schmidt (Leipzig 1909) 48, 69, 88, 119, 120, 122, 123, 124, 125,126,127, 134, 315, 330, 360, 361 m. Brief von J u n g h u h n an Nees von Esenbeck, Djocjokarta, le 13 juillet 1836, S. 330 [3]. — Julius S c h i f f : Briefwechsel zwischen Goethe u. J o h a n n Wolfgang Döbereiner (18101830) (Weimar 1914) 58, 124, 131 [13]. - Regina N u ß b a u m : Nees von Esenbeck der Ältere als Naturphilosoph (Köln 1921) 7 S. (Phil. Diss. Univ. Bonn; Auszug) [3]. — H u b e r t W i n k l e r : Christian Gottfried Nees von Esenbeck als Naturforscher u. Mensch: Naturwiss. Wschr. N. F. 20 (1921) 337-346 [3]; I n : Schles. Lebensbilder 2 (Breslau 1926) 203-208 m. Lit.Verz. [3], — Julius S c h i f f : Christian Gottfried Nees von Esenbeck u. Goethe: Schles. Monatsh. 7 (1930) 478-484 [101]. Fossilium Catalogus I : Animalia. Pars 72: K . Lambrecht W. et A. Quenstedt, Palaeontologi, Catalogus bio-bibliographicus ('sGravenhage 1938) 310 [Ha 2; 3]. - Vladimir Z a p l e t a l : Nees von Esenbeck (1776-1858) — pfispevek k poznäni jeho stykü s J . E . P u r k y n e m [Nees von Esenbeck, Beitr. zur Kenntnis seiner Fühlungsnahme mit J . E . P u r k y n e ] : Scripta medica f a c u l t a t u m medicinae universitatum Brunensis et Olomucensis 83 (1960) Nr. 3, S. 122-123 [Ha 2], Weitere Lit. Christian Gottfried u. Th. Fr. L. Nees von Esenbeck im Zentralarch. Merseburg Rep. 76 V f. Lit. E Nr. 1 Bd 1 (18221832); 2 (1833-1837); 3 (1838-1860); die Korrespondenz mit Nees von Esenbeck: Rep. 76 V f. Lit. E Nr. l a (1820-1831). - E r n s t Wilhelm M a r t i u s : Erinnerungen aus meinem 90jährigen Leben (Leipzig 1847) 245, 261, 304 [3], — K a r l F. W. J e s s e n : Botan. der Gegenwart u. Vorzeit in culturhistor. Entwicklung. Ein Beitr. zur Gesch. der abendländ. Völker (Leipzig 1864) 373-374, 376, 382, 413, 419, 420, 434, 447, 466, 472 [3], - C[aecilie] M e t t e n i u s : Alexander Brauns Leben nach seinem handschriftl. Nachlaß (Berlin 1882) 169, 247, 254, 256 [3]. - Oscar G r u l i c h : Gesch. der Bibl. u. Naturaliensammlung der Kaiserl. Leopoldinisch-Carolinischen Deutschen Akad.

453

Naturforscher (Halle 1894) 120-144 [Ha 2], Max R i n g : Erinnerungen 1 (Berlin 1898) 50; 2 (1898) 71 [3], - Hermann S c h e l e n z : Gesch. der Pharmaz. (Berlin 1904) 625 [3]. W. 0 . F o c k e : Die Nomenklatur der pflanzl. Kleinarten erläutert an der Gattung R u b u s : Abh. naturwiss. Ver. Bremen 18 (1906) 257 [Ha 2], - W . E d . B i e r m a n n : Karl Georg Winkelblech (Karl Mario). Sein Leben u. sein Werk 2 (Leipzig 1909) 247-253 [3], - P a x : Botanik. Festschr. zur Feier des lOOjähr. Bestehens der Univ. Breslau 2 (Breslau 1911) 478-479 [3]. — Paul B o e r n e r : Erinnerungen eines Revolutionärs. Skizzen aus dem J a h r e 1848 2 (Leipzig 1920) 254-255 [3]. - Max Q u a r c k : Die erste deutsche Arbeiterbe wegung. Gesch. der Arbeiterverbrüderung 1848/1849 (Leipzig 1924) 63, 159-160 [3]. Hugo D ö b l i n g : Die Chem. in J e n a zur Goethezeit (Jena 1928) 157 (Z. Ver. Thür. Gesch. N. F., Beih. 13) [3], — Ed. R o s e n k r a n z : Der Anteil der Univ. am Aufbau der evangel. Gemeinde Bonn: Evang. Sonntagsbl. Bonn uUmgegend 80 (1937) 600 [5], - B. W e h n e l t : Die Pflanzenpathol. der deutschen Romantik als Lehre vom kranken Leben u. Bilden der Pflanzen, ihre Ideenwelt u. ihre Beziehungen zu Med., Biol. u. Naturphilos. in histor.-rom a n t . Zeit (Bonn 1943) 21, 22, 49-50, 63, 74, 82, 113, 114, 122, 132, 138, 149. 161, 174,191194, 229-230 m. Bildn. [3]. - Michael N o w i k o f f : Grundzüge der Gesch. der biol. Theorien. Werdegang der abendländ. Lebensbegriffe (München 1949) 77 m. Bildn. S. 76 [3]. — Claus N i s s e n : Die botan. Buchillustration 1 (Stuttgart 1951) 182, 203, 217, 218; 2 (1951) 131-132 [3]. - Erwin S t r e s e m a n n : Hemprich u. Ehrenberg, Reisen zweier naturforsch. Freunde im Orient, geschildert in ihren Briefen aus den J a h r e n 1819 bis 1826: Abh. Dtsch. Akad. Wiss., math.-nat. Kl. 1954 Nr. 1, S. 11 E , 27, 41 A, 42 E, 66 E, 81 E, 84 E, 86 A, 93 E, 125 E, 130, 136, 147 E [Ha 2]. H. H o f m e i e r : Die Ärzte u. die Revolution von 1848: Ärztl. Mitt. Köln 46 (1961) 897-901 m. Bildn. [101]. Bildn. [ C o h n ] : Christian Gottfried Daniel Nees von Esenbeck: Illustr. Ztg., Leipzig 30 (1858) 345-347 m. Bildn. [15]. 11

NEES VON ESENBECK, T h e o d o r F r i e d r i c h L u d w i g . Botan., Pharmaz. — 1818 Dr. phil. Univ. Erlangen; 18171819 Inspektor des botan. Gartens in Leiden, dann dasselbe in Bonn; 1822 ao. Prof., 1827 o. Prof. Pharmaz. Univ. Bonn, seit 1833 auch Mit-Direktor des botan. Gartens. *1787, Juli 26, Reichenberg bei Erbach, Odenwald; -f-1837, Dez. 12, Hyeres, Frankreich.

454

Nees von Esenbeck, Theodor — Neumann, Caspar

Bruder von Christian Gottfried Nees von Esenbeck. Bibliogr. Cat. scient. Papers 4 (1870) 585586 (33 Nr.); 8 (1879) 486 (27 Nr.); 12 (1902) 534 (3 Nr.) [3], - Cat. gén. Bibl. nat. 123 (1933) 336 (3 Nr.) [3]. - Brit. Mus. Gen. Cat. 169 (1963) 479 (13 Nr.) [3]. Nckr. Neuer Nekrolog der Deutschen 15, 2 (1837) 1042-1066 [3]. - Christian Gottfried N e e s v o n E s e n b e c k : Theodor Friedrich Nees von Esenbeck. Zur Erinnerung an den 26. Juli 1787 u. den 12. Dez. 1837. Als Manuskript gedruckt (Breslau 1838) 40 S. - C. M a r q u a r t : Auszüge u. Notizen: Rep. Pharm. 67 (1839) 220-255 [27], Biogr. Clamor M a r q u a r t : Biogr. Notizen über Theodor Friedrich Ludwig Nees von Esenbeck: Jber. bot. Ver. Mittel- u. Niederrhein 2 (1839) 122-141 m. Schr.Verz. [Ha 2], E. W u n s c h m a n n : ADB 23 (1886) 376-380 [3]. — Georg Edmund D a n n : Hervorragende deutsche Apotheker des 19. Jahrhunderts. Dozenten der Univ. Bonn: Apotheker-Ztg. 41 (1926) 522 [3], Weitere Lit. Ernst Wilhelm M a r t i u s : Erinnerungen aus meinem 90jährigen Leben (Leipzig 1847) 245, 261, 304 [3]. - Hermann S c h e l e n z : Gesch. der Pharmaz. (Berlin 1904) 618, 625, 626, 643, 656, 811 [3], - B. v o n F r e y b e r g : Die geol. Erforschung Thüringens in älterer Zeit (Berlin 1932) 135, 155 Nr. 473 [3], IV

NESSIG, Wilhelm R o b e r t . Geol. 1879-1883 stud., 1883 Dr. phil. Univ. Leipzig; 1885-1889 Lehrer an der Bürgerschule, 1889-1891 an der 1. Realschule in Leipzig; 1891-1924 Oberlehrer an der Dreikönigschule in Dresden; 1907 Prof.Titel. *1861, Juni 17, Würzen; | 1 9 3 2 , Febr. 21, Dresden. Bibliogr. Cat. gén. Bibl. nat. 128 (1933) 647-648 (2 Nr.) [3]. Nckr. Arno K r e t z s c h m a r : Ber. Dreikönigschule 1931/1932-1932/1933, S. 7 [14], - W . F i s c h e r : S.-Ber. Isis Dresden 1932 (1933) 40-41 [Ha 2], Biogr. Theodor V o g e l : Jber. Dreikönigschule Dresden-N. 1892, 42 [14], - R o s e n h a g e n : Nachr. Dreikönigschule 1916-1926, 7 [14]. — Fossilium Catalogus I : Animalia. Pars 72: K . L a m b r e c h t W. et A. Quens t e d t . Catalogus bio-bibliographicus ('s-Gravenhage 1938) 310 [3],

PDoz., 1863 ao. Prof. Univ. Halle; 1863 o. Prof. Univ. Basel, 1865 Univ. Tübingen, 1868-1910 Univ. Leipzig; seit 1911 emer. *1832, Mai 7, Königsberg, Pr.; f l 9 2 5 , März 27, Leipzig. Sohn von Franz Neumann (1798-1895) Bibliogr. Cat. scient. Papers 4 (1870) 594 (7 Nr.); 8 (1879) 489-490 (31 Nr.); 10 (1894) 911-912 (33 Nr.); 17 (1921) 492-493 (26 Nr.) [3], - Cat. gén. Bibl. nat. 123 (1923) 833-835 (19 Nr.) [3]. - Brit. Mus. Gen. Cat. 170 (1963) 525-527 (34 Nr.) [3]. Nekr. F. S. A r c h e n h o l d : Weltall 24 (1924/ 1925) 167-168 m. Bildn. u.Faks. [3]. - D ü r l l : Unterrichtsbl. Math. Naturwiss. 32 (1926) 422-423 [3]. - Otto H o l d e r : Ber. Sachs. Akad. Wiss., math.-phys. Kl. 77 (1925) 154-180 m. Schr.Verz. [3]; Math. Ann. 96 (1926) 1-25 m. Schr.Verz. [101], - Heinrich L i e b m a n n : Jber. Dtsch. Math. Ver. 36 (1927) 174-178 [3], - Boll. mat. (Florenz) 23 (1926) X X I I I [3]. - Jahrb. Bayer. Akad. Wiss. 1924 (1925) 41-45 [3]. - Math. Ann. 94 (1925) 177178 [3]. - Nachr. Ges. Wiss. Göttingen, Geschäftl. Mitt. 1924/1925 (Berlin 1925) 4 [3]. Biogr. Carl N e u m a n n : De problemate quodam mechanico, quod ad primam integralium uitraellipticorum elassem revocatur (Regiomonti 1856) 20-21 (Vita in Phil. Diss. Univ. Königsberg) [3]. — Chronik des math.pädagog. Seminars Univ. Berlin 1855-1880. Geleitet von K. H. Schellbach (Berlin 1880). — Altpreuß. Biogr. Hrsg. von Christian K r o l l m a n n 2, 2 (Königsberg 1943) 461-462 [3]. — Hans S a l i é in: Bedeutende Gelehrte in Leipzig. Zur 800-Jahr-Feier der Stadt Leipzig im Auftr. . . . der Karl-Marx-Univ. hrsg. von Gerhard Harig 2 (Leipzig 1965) 13-23 m. Bildn. [15]. 11

NEUMANN, C a s p a r . Pharmaz. Nachdem er als Reiseapotheker teils mit dem Könige, teils seit 1711 auf kgl. Kosten mehrere Reisen im In- u. Ausland gemacht hatte, Hofapotheker in Berlin; 1723 Prof. prakt. Chem. beim Collegium medico chirurgicum u. 1724 Mitgl. Collegium medicum sowie Aufseher aller Apotheken des preuß. Staates. 1721 o. Mitgl. Preuß. Akad. Wiss. zu Berlin; Mitgl. der Leopoldina.

*1683, Juli 11, Züllichau; f l 7 3 7 , Okt. 20, Berlin. n - v i NEUMANN, C a r l Gottfried. Math. Bibliogr. Cat. scient. Papers 4 (1870) 595 — 1851 stud., 1855 Oberlehrerexamen, (3 Nr.) [3], Index-Cat. Surgeons-Gen. 1856 Dr. phil. Univ. Königsberg; 1858 Office 9 (1888) 825 (5 Nr.) [3]. - Cat. gén.

Neumann, Caspar — Neumann, Franz Ernst

455

Bibl. nat. 123 (1933) Sp. 838-839 (5 Nr.) [3]. R u s k e : Berliner Chemiker aus vier Jahrhun- Brit. Mus. Gen. Cat. 170 (1963) Sp. 533 (10 derten: Z. Chem. 1 (1961) 73-84 [3]. Nr.) [3], WeitereLit. Johannes H ö r m a n n : Die Hofapotheke in Berlin 1598-1898: Hohenzoll.Nekr. Memoria D. D. Neumanni. I n : Com- Jahrb. 2 (1898) 220-222 m. Bildn. [3], - Hermercium Litterarium ad rei medicae et scien- mann S c h e l e n z : Das Wunder des heiligen tiae naturalis inorementum institutum 1738, Jaunarius in der Gesch. der Pharmaz.: Phar9-20 [3]. — Elogium sen historia vitae viri maz. Zentralhalle 46 (1905) 882-883 [3]. praenobilissimi et excellentissimi D. D. Casp. Hermann S c h e l e n z : Unguentum potabile, Neumanni. I n : Acta Physico-Medica Acad. krebsbutter: Pharmaz. Zentralhalle 56 (1915) Curiosorum Leop. 8 (1748). App. S. 243-262 789-793 [3]. - W . H e r z : Grundzüge der m. Bildn. von Anton Pesne, gest. von J . G. Gesch. der Chem. (Stuttgart 1916) 41 [3]. Wolffgang 1734 [3]. A. W. H o f m a n n : Chem. Erinnerungen aus der Berliner Vergangenheit. Zwei akad. VorBiogr. Lebens-Lauff des Caspar Neumann träge [1882], Zur Feier des lOOjähr. Geburts(Berlin 1745) 29 S. [14], - Christian Gottlieb tages A. W. von Hofmann überreicht (Berlin J ö c h e r : Allg. Gelehrten-Lexicon 3 (Leipzig 1918) 10, 61, 136, 157 [3], - Karl S t ä h l i n : 1751) Sp. 882-883 [3]. - Andreas Elias Aus den Papieren Jacob von Stählins. Ein B ü c h n e r : Academiae Leopoldino-Carolinae biogr. Beitr. zur deutsch-russ. Kultur-Gesch. Nat. Cur. Historia (Halae 1755) 499 [Ha 2], des 18. Jahrhunderts (Königsberg 1926) 31, — Christoph Heinrich K e s s e l [Vetter]: 384 [3]. - Curt S c h e l e n z : Das „Wunder" Lebensbeschreibung in: Chymia medica dog- des rotgefärbten Teiches in Schönborn im matico-experimentalis 1 (Züllichaul749) [7] Jahre 1646: Heimatkalender des Kreises Zül-[53] m. Bildn.; 2. Aufl. 1 [19]-[38] m. lichau-Schwiebus auf das J a h r 1929 4 (1928) Bildn., Sehr. Verz., Titelbildn.: sc. Sysang 61-68 m. 1 Bildn. von Caspar Neumann S. 62 (nach Pesne) [3; 14]. — Joh. Friedrich B l u - u. 1 Abb. eines von Neumann 1729 ausgeme n b a c h : Introductio in historiam medicinae stellten Lehrbriefes für D. S. Brasewurm aus litterariam (Göttingen 1786) 331-332 [3]. - Schöningen S. 67 [la], - A. W. P e c k : Der Carl Joseph B o u g i n e : Handbuch der allg. Vater der Lebensversicherung: VersicheLitterargeschichte 5 (Zürich 1792) 533 [3]. - rungs-Lehrling 1 (1953) H. 6, S. 6 [101], [C. G. S a l z m a n n ] : Denkwürdigkeiten aus Bruno v o n F r e y b e r g : Johann Gottlob Lehdem Leben ausgezeichneter Teutschen des mann 1719-1767. Ein Arzt, Chemiker, Me18. Jahrhunderts (Schnepfenthal 1802) 227- tallurg, Bergmann, Mineraloge u. grundlegen228 [3], - Friedrich Carl Gottlob H i r s c h i n g : der Geologe (Erlangen 1955) 44, 59, 85, 134, Histor.-litterarisches Handbuch berühmter u. 136, 151 (Erlanger Forsch., Reihe B, Naturdenkwürdiger Personen 6 (Leipzig 1804) 130- wiss. 1) [101]. 131 [3]. - L a d e n b u r g : ADB 23 (1886) 535 Bildn. P. J . M ö b i u s : Über die Anlage zur [3]. — Fritz F e r c h l : Von Libau bis Liebig. Chemikerköpfe u. Laboratorien (Mittenwald Math. (Leipzig 1900) nach S. 154 [14], 1930) 94 S., Abb. Taf. 5 (Monogr. zur Gesch. Kunstwerke im Besitz des Reichsarbeitsmider Pharmaz., 2) [15; 101]. — Handbuch der nisteriums. I m Auftrage des ReichsarbeitsPharmakognosie. 2. Aufl. 1 (Leipzig 1933) ministeriums bearb. von Georg Poensgen Abt. 3 S. 1788-1791 m. Bildn. [14]. - Hans (Berlin 1928) Taf. 4, Bildn. von J . M. Falbe M a y e r : Caspar Neumanns Lebensbeschrei- [3]. bung, aufgezeichnet auf Grund hinterlassener Handschriften von dessen Schwestersohn: I I , I I I NEUMANN, Franz. Meteorol. Apotheker-Ztg. 49, 1 (1934) 590-595 m. Bildn. Absolvierte 1859 die Rechts- u. Staats[15]. - Fritz F e r c h l u. A. S ü ß e n g u t h : Kurzgesch. der Chem. (Mittenwald 1936) 127, wissenschaft Univ. Wien; Mitglied Geogr. 146, 147, 152, 158, 164, 190 [3]. - Herbert Gesellschaft Wien. L e h m a n n : Das Collegium medico-chirurgi*1837, Nov. 11, Wien; cum in Berlin als Lehrstätte der Botanik u. der Pharmazie (Berlin 1936) 55-57, 64, 65, 66 t(Diss. Univ. Berlin) [3], - Karl P e j m l : BeLit. Cat. scient. Papers 4 (1870) 595 (3 Nr.) gründer der chem. Pharmakognostik (Kaspar [3], — Constant v o n W u r z b a c h : Biogr. Neumann 1638-1737). I n : Gasopis Ceskoslov. Lexikon des Kaiserthums Österreich 19 (Wien Lekarnictva 17 (1937) 178-182. - Alfred 1868) 289-290 m. Sehr.Verz. [3]. E x n e r : Der Hofapotheker Caspar Neumann (Berlin 1938) 83 S., 1 Taf. (Bildn.) (Math.-nat. Diss. Univ. Berlin 1938) [3]. - Georg Ur- II-VI NEUMANN, F r a n z Ernst. Physik, d a n g : Berühmte Berliner Apotheker: Phar- Mineral. — 1825 Dr. phil. Univ. Berlin; maz. Ztg. 86 (1950) 408 [3], - M. S t ü r z - 1826 Doz., 1828 ao. Prof., 1829 o. Prof. b e c h e r : Caspar Neumann: Berliner Med. 8 Physik u. Mineral. Univ. Königsberg; (1957) 156-158 m. Bildn. [101]. - Walter

1883 korresp., 1858 auswärt. Mitgl. Akad.

456

Neumann, Franz Ernst

Wiss. Berlin u. zahlr. gelehrten wiss. Ges.; 1876 emer. *1798, Sept. 11, Joachimsthal/Uckerfl895, Mai 23, Königsberg. mark; Genealog. Stephan Kekule v o n S t r a d o n i t z : Die Mutter des berühmten Physikers Franz Neumann: Dtsch. Herold 60 (1929) 109-112 [3]. Bibliogr. Cat. scient. Papers 4 (1870) 594595 (23 Nr.); 10 (1894) 912 (9 Nr.); 12 (1902) 537 (7 Nr.); 17 (1921) 493 (Biogr.) [3]. - Brit. Mus. Gen. Cat. 170 (1963) Sp. 538-539 (13 Nr.) [3], Nekr. Julius H a n n : Alm. Akad. Wiss. Wien 46 (1896) 271-280 [3]. - Paul H o l z h a u s e n : Bonn, Vater Schmidt in Wolgast u. seine Kameraden. Die letzten Kämpfer von 1813/1815: Gartenlaube 1896, 154-157 m. Gruppenbildn. [14], — A. M o m b e r : Sehr, naturforsch. Ges. Danzig N.F. 9, 2 (1897) I I - V [Ha 2], - Hans N a t g e : Die letzten Veteranen der Freiheitskriege: Universum 11 (1895) Sp. 965-968 m. Gruppenbildn.; IIlustr. Ztg., Leipzig 104 (1895) 102 m. Gruppenbildn. [14]. — W. V o i g t : Nachr. Ges. Wiss. Göttingen, math.-physik. Kl. 1895, 248256 [3]. - C. V o i t : S.-Ber. Bayer. Akad. Wiss., math.-physik. Kl. 26 1896 (1897) 338343 [3]. - P. V o l k m a n n : Schr.physik.-ökon. Ges. Königsberg 40 (1899) 41-51 [Ha 2], - P. V o l k m a n n : Franz Neumann. Dem Andenken . . . gewidmete Blätter (Leipzig 1896) VII, 68 S. m. Bildn. u. Faks. [3], - A. W a n g e r i n : Jber. Dtsch. Math. Ver. 4 1894/1895 (1897) 54-68 [15]; Leopoldina 32 (1896) 51-54, 63-66 [Ha 2], - G. I. W i l d : Bull. Acad. Imp. Sei. St. Petersbourg (5) 3 (1895) I X - X [russ.] [Ha 2; 3]. - Joh. W i s l i c e n u s : Verh. Ges. Dtsch. Naturf. u. Ärzte, 67. Versammlung Lübeck 1 (Leipzig 1895) 27-28 [Ha 2], - Burschenschaft. Blätter 9 (1894/1895) 198-199 m. Bildn. S. 171 [3], - C. R. Acad. Sei. Paris 120 (1895) 1189; J . B e r t r a n d : Notice Sur les travaux de M. Neumann: ebda 1189-1190 [25]. - Elektrotechn. Z. 16 (1895) 353 [105]. - Jahrb. Erfindungen u. Fortschr. 1896, 378 [25]. - Mutter Erde 2, I I (1900) 277-278 [11]. - Nature [London] 52 (1895) 176 [Ha 2], A. S.: Proc. Roy. Soc. London 60, 1896/1897 (1897) V I I I - X I [Ha 2]. Biogr. J . A m s l e r - L a f f o n : Zur Lebensgeschichte von Franz Neumann (1798-1895): Vjschr. naturforsch. Ges. Zürich 49 (1904) 143-158 [Ha 2], - Ludwig F r i e d l ä n d e r : Erinnerungen, Reden u. Studien 1 (Straßburg 1905) 40, 46, 50, 55-58, 64-65, 67, 71, 72-73, 84-90, 136 [3], - Franz N e u m a n n : Gesammelte Werke 1 (1928) 3-19: Woldemar Voigt, Gedächtnisrede auf F. Neumann (aus: Nachr. Ges. Wiss. Göttingen) [14]. — Luise N e u m a n n : Franz Neumann. Erinnerungsblätter von seiner Tochter (Tübingen 1907) XII, 463 S.

m. Titelbildn., 9 Bildn., 8 Vign., 3 Faks. [14; 3]. — A. W a n g e r i n : Franz Neumann u. sein Wirken als Forscher u. Lehrer: Physik. Z. 8 (1907) 487-488 [Ha 21], - Paul V o l k m a n n : Franz Neumann als Experimentator: Ber. Dtsch. physik. Ges. 8 (1910) 776-787 [3], A. W a n g e r i n : Franz Neumann als Mathematiker: Physik. Z. 11 (1910) 1066-1072 [15]. Friedrich S c h u l z e : B. G. Teubner 1811-1911 (Leipzig 1911) m. Bildn. nach S. 328 u. Faks. Brief vom 10. Juni 1868 nach S. 300 [3], Martin K n a p p : Karl von der Mühl-His f : Verh. naturforsch. Ges. Basel 23 (1912) 2 (Neumann als sein Lehrer) [Ha 2], — Adolf K i s t n e r : Aus dem Briefwechsel des Physikers Oskar Emil Meyer u. des Chemikers Lothar Meyer: Arch. Gesch. Math., Naturwiss. Techn. 6 (1913) 211-212 [3]. - Robert K n o t t : ADB 52 (1916) 680-684 [3], - Rudolf S c h a d e : Der Letzte aus dem Befreiungskriege. Prof. Franz Neumann (1798-1895): Schatzgräber 8 (1928/1929) H. 11, S. 14-18 [101], - Luise N e u m a n n : Aus den Jugendjahren eines Forschers u. Veteranen der Freiheitskriege von 1813-1815 (Leipzig 1929) 48 S. [101]. - Carl N e u m a n n : Ein Kapitel aus der Vorlesung von Franz Neumann über mechan. Wärmetheorie. Königsberg 1854/1855. Ausgearbeitet von Carl Neumann. Hrsg. von Ernst Richard Neumann: Abh. Bayer. Akad. Wiss., math.-naturwiss. Kl., N.F. 59 (1950) 1-27 [Ha 2]. — Kurt-R. B i e r m a n n : Aus den Anfängen der wiss. Laufbahn Franz Neumanns, des Begründer der math. Physik in Deutschland: Forsch, u. Fortschr. 34 (I960) 97-101 m. 1 Faks. [3]. Zum 50. Todestag S. F l ü g g e : Z. Naturforsch. 1 (1946) 46-48 [3]. Weitere Lit. Hans P r u t z : Die Königl. Albertus-Univ. zu Königsberg i. Pr. im 19. Jahrhundert. Zur Feier ihres 350jähr. Bestehens (Königsberg [1894]) 118, 120 [3], P. J . M ö b i u s : Anlage zur Math. (Leipzig 1900) 171 m. Bildn. S. 154/155 [14]. - Leo K o e n i g s b e r g e r : C. G. J . Jacobi. Festschr. zur Feier der 100. Wiederkehr seines Geburtstages (Leipzig 1904) 19, 57, 105, 131, 145, 161, 199, 230, 249, 355, 359-365, 543 [3]. - A. W a n g e r i n : Bericht von E. Lampe über Franz Neumann u. sein Wirken als Forscher u. Lehrer (Braunschweig 1907) 185 S. mit 1 Textfig. u. 1 Bildn. (Die Wiss., Sammlung naturwiss. u. mathem. Monogr., 19) [3], — E. Th. W h i t t a k e r : A history of the theories of aether and electricity from the age of Descartes to the close of the nineteenth century (London, Dublin 1910) 143, 148, 149, 184, 222-225, 261 [3]. - Pierre D u h e m : Die Wandlungen der Mechanik u. der mechan. Naturerklärung. Autor. Übers, von Philipp Frank (Leipzig 1912) 81, 130, 158, 326 [3]. W . H e r z : Grundzüge der Gesch. der Chem. (Stuttgart 1916) 115 [3]. - E . D r u d e in:

Neumann, "Franz Ernst — Nikolaus von Kues Handwörterbuch der Naturwiss. 2. Aufl. 7 (Jena 1932) 277-278 m. Lit.Verz. [3]. - Gerhard K r o p a t s c h e k : Johannes Kepler der König unter den Sternforschern. Franz Neumann ein Altmeister math. Physik (Stuttgart 1947) 42-63 m. Bildn. (Begegnungen, 5) [14]. — Georg F a b e r in: Geist u. Gestalt. Biogr. Beitr. u. Gesch. Bayer. Akad. Wiss. 2 (München 1959) 17, 26, 36 [3]. Bildn. Hochschulführer der Univ. Königsberg/Pr. Bildn. nach S. 24 (1942) [101]. 11

NICOLAI, J o h a n n C h r i s t i a n Wilhelm. Physik. — 1782 Lehrer am Waisenhause, 1783 am Pädagogium in Halle; 1790-1803 Konrektor, seit 1803 Dir. des Lyzeums in Arnstadt. *1757, Jan. 17, Arnstadt; tl828, Apr. 5, Arnstadt. Biogr. Johann Georg M e u s e l : Das gelehrte Teutschland 5 (Lemgo 1797) 425-426; 14 (1810) 664 [3]. - Neuer Nekrolog der Deutschen, 6,1 (Ilmenau 1830) 273-275 [3]. W. H e ß : ADB 23 (1886) 596 [3], - Helmut N i c o l a i : Andere namhafte Naturwissenschaftler Arnstadts: Alt-Arnstadt 8 (1929) 31-37 [3]. 11

NIKOLAUS von KUES oder NICOLAUS de CUSA oder N i c o l a u s Cusanus. Philosoph., Theol. — Sohn des Winzers u. Fischers Johann Chrypffs (Krebs); 1413 bei den ,Brüdern vom gemeinsamen Leben' in Deventer.; 1416 stud. Univ. Heidelberg, 1417 Univ. Padua, dort 1423 Dr. iur.; 1425 stud. Theol. Univ. Köln; (vermutl.) 1430 Priesterweihe; dann Dechant in Koblenz, Archidiaconus in Lüttich; 1448 Kardinal, 1450 Bischof von Brixen. *1401, Kues (Mosel); |1464, Aug. 11, Todi (Umbrien). Hinweis auf die mehr als 800 Nr. umfassende Bibliographie der Cusanus-Literatur: Hans K l e i n e n u. Robert D a n z e r : Mitt. u. Forschungsbeitr. der Cusanus-Gesellschaft 1 (Mainz 1961) 95-126 (1920-1961: 411 Nr.); Robert D a n z e r : ebda 4 (1964) 223-237 (1961-1964 u. Nachtr.: 145 Nr.); Wolfgang T r a u t u. Manfred Z a c h e r : ebda 6 (1967) 178-202 (1964-1967 u. Nachtr.: 261 Nr.) [101]. Im folgenden bleibt der größte Teil des theol. u. philos. Schrifttums über Cusanus unerwähnt. Genealog. G. K e n t e n i c h : Die lat. Abstammung des Kardinals Nikolaus von Cusa: Trierer Z. 2 (1927) 177-179 [3].

457

Opera Omnia Nicolai de Cusa. Opera omnia. Iussu et auctoritate academiae litterarum Heidelbergensis ad codicum fidem edita (Praesunt editioni curandae: Ernestus Hoffmann u. a.) (Leipzig-Hamburg 1932-1968) 14 vol. [101]: 1. 1 De docta ignorantia. Ed. Ernestus H o f f m a n n et Raymundus K l i b a n s k y (Leipzig 1932) XIV, 179 S.; 1 , 2 Apologia doctae ignorantiae. Ed. Raymundus K l i b a n s k y (Leipzig 1932) VIII, 49 S.; I , 5 Idiota de sapientia, de mente, de staticis experimentis. Ed. Ludovicus B a u r (Leipzig 1937) X X X , 150 S.; 4, 1 De Deo abseondito. De quaerendo Deum. De filiatione Dei. De dato patris luminum. Coniectura de ultimis diebus de genesi. Ed. Paulus W i l p e r t (Hamburg 1959) LVI, 149 S.; 4, 7 De paci fidei. Cum epistula ad Ioannem de Segobia. Ed. commentariisque illustraverunt Raymundus K l i b a n s k y et Hildebrandus B a s c o u r , O., S . B . (Hamburg 1959) L I I I , 135 S., 3 T a f . ; I I , 1 De beryllo. Ed. Ludovicus B a u r (Leipzig 1940) XVIII, 59 S.; 11, 3 Compendium. Ed. Bruno D e c k e r . Cuius post mortem curavit Carolus B o r m a n n (Hamburg 1964) XVII, 46 S.; 13 Directio speculantis seu de non aliud. Ed. Ludovicus B a u r f et Paulus Wilpert(Leipzig/Hamburgl944/1951)XVIII, 72 S.; 14, 1 De concordantia catholica. Liber 1. Ed. Gerhard K a l l e n (Leipzig 1939) 89 S.; 14, 2 . . . Liber 2. Ed. Gerhard K a l l e n (Leipzig 1941) 93-308 (Neubearb. 1965); 14, 3 . . . Liber 3. Ed. Gerhard K a l l e n (Hamburg 1959)313-474 (Neubearb. 1963-64); 14, (4) . . . Indices. Ed. Gerhard K a l l e n et Anna B e r g e r (Hamburg 1968) 468-544. Gesammelte Werke in deutscher Übersetzung N i c o l a u s v o n K u e s : Schriften in deutscher Übersetzung. Im Auftr. der Heidelberger Akad. Wiss. hrsg. von Ernst H o f f m a n n 1 (Heidelberg 1949) 116 S. Über den Ursprung. De principio. Dtsch. m. Einf. von Maria F e i g l . Vorw. u. Erl. von Josef K o c h ; 2 (1952) 475 S. Predigten 1430-1441. Dtsch. von J . S i k o r a u. E. B o h n e n s t ä d t ; 3 (1955) L X X X , 132 S. Die Kalenderverbesserung. De correctione calendarii. Lat. u. dtsch. von Viktor S t e g e m a n n f . Unter Mitwirkung von Bernhard B i s c h o f f [101]. — N i k o l a u s v o n K u e s : Schriften in dtsch. Übersetzung. Hrsg. von Ernst H o f f m a n n u. Paul W i l p e r t : 1 (Leipzig 1936) 107 S. Der Laie über die Weisheit. Idiota de sapientia. Von Elisabeth B o h n e n s t ä d t , 2 Aufl. (Leipzig 1942) 108 S., 3. Aufl. (Hamburg 1954) (Philos. Bibl., 216) [101]; 2 (Leipzig 1938) 163 S. Über den Beryll. Hrsg. von Karl F l e i s c h m a n n . Mit einer Einf.: Die Vorgesch. der Cusanischen Coincidentia oppositorum von Ernst H o f f m a n n (Philos. Bibl., 217) [101]; 3 (Leipzig 1940) 166 S. Vom verborgenen Gott De Deo abscondit De quaerendov. Deum. De filiatione Dei. Hrsg. von Elisabeth B o h n e n -

458

Nikolaus von Kues

s t ä d t , 3. Aufl. (Hamburg 1958) X L I I I , 117 S. (Philos. Bibl., 218) [101]; 4 (Leipzig 1942) 239 S. Von Gottes Sehen. De visione Dei. Hrsg. von Elisabeth B o h n e n s t ä d t , 2.Aufl. (1944) 239 S. (Philos. Bibl., 219) [101]; 5 (Leipzig 1942) 96 S. Der Laie über die Versuche mit der Waage. Idiota de staticis experimentis. Hrsg. von Hildegund M e n z e l - R o g n e r , 2. Aufl. (1944) (Philos. Bibl., 220) [101]; 6"(Leipzig 1943) 174 S. Sichtung des Alkorans. Cribatio Alkoran. Buch 1. Hrsg. von Paul N a u m a n n , mitAnm. versehen von Gustav H ö l s c h e r , 2. Aufl. (Hamburg 1948) (Philos. Bibl., 221) [101]; 7 (Hamburg 1946) 180-345 Sichtung des Alkorans. Cribatio Alkoran. Buch 2 u. 3. Hrsg. von Gustav H ö l s c h e r (Philos. Bibl., 222) [101]; 8 (Leipzig 1943) 252 S. Über den Frieden im Glauben. De pace fidei. Hrsg. von Ludwig Möhler (Philos. Bibl., 223) [101]; 9 (Hamburg 1947) L X X I X , 176 S. Vom Können Sein. De possest. Vom Gipfel der Betrachtung. De apice theoriae. Hrsg. von Elisabeth B o h n e n s t ä d t (Philos. Bibl., 229) [101]; 10 (Hamburg 1949) L X I I , 133 S. Der Laie über den Geist. Idiota de mente. Hrsg. von Martin H o n e c k e r u. Hildegard MenzelR o g n e r (Philos. Bibl., 230) [101]; 11 (Hamburg 1952) L H , 268 S. Die math. Schriften. Übers, von Josepha H o f m a n n . Mit einer Einführg. u. Anm. versehen von Joseph Ehrenfried Hofmann (Philos. Bibl., 231) [101]; 12 (Hamburg 1952) X X V I I I , 216 S. Vom Nichtanderen. De non aliud. Übers, u. m. einer Einf. versehen von Paul W i l p e r t (Philos. Bibl., 232) [101]; 13 (Hamburg 1952) X X X I , 138 S. m. 4 Fig. Vom Globusspiel. De ludo globi. Übers, u. m. einer Einf. versehen von Gerda v o n B r e d o w (Philos. Bibl., 233) [101]; 14 (Hamburg 1964) X I I I , 203 S. Die J a g d nach Weisheit. De venatione sapientiae, lat. u. dtsch. Übers, u. m. Vorwort u. Anm. hrsg. von Paul W i l p e r t (Philos. Bibl., 263) [101]; 15a (Hamburg 1964) X I , 137 S. Die belehrte Unwissenheit. De docta ignorantia. Buch 1. Lat. u. dtsch. Übers, u. m. Vorw. u. Anm. hrsg. von Paul W i l p e r t (Philos. Bibl. 264a) [101]; 151b (Hamburg 1967) VIII, 175 S. Die belehrte Unwissenheit. Buch 2 (Philos. Bibl., 264b) U01]; 15a u. 15b auch (Berlin 1964) bezw. (Berlin 1967) (Philos. Studientexte) [101]. — N i k o l a u s v o n K u e s : Werke. Hrsg. von Paul W i l p e r t (Neuausgabe des Straßburger Drucks von 1488) 1 (Berlin 1967) X I I I , 366 S.; 2 (1967) 367-770 (Quellen u. Studien zur Gesch. der Philos.) [101]. Werke (Auswahl, Auszüge, Einzelschriften) Nikolaus C u s a n u s (eig. Nikolaus Chrypffs): Vom Wissen des Nichtwissens (de docta ignorantia). Übers, u. Nachwort von Alexander S c h m i d (Hellerau 1919) 151 S. (SummaSchriften, 4) [101]. — N i k o l a u s de C u s a : De concordantia catholica libri tres (Paris

1514). Faks. Druck m. Vorwort von Gerhard K a l l e n (Bonn 1928) IV, 156 S. [101]. - Nik o l a u s v o n K u e s : Der verborgene Gott (Dialogus de Deo abscondito). Ein Gespräch zwischen einem Heiden u. einem Christen. Lat. u. dtsch. Übertr. u. Nachwort von Fritz S t r i p p e l (Krailling 1941) 62 S. [101]; 3. Aufl. (Freiburg/Br. 1952) 52 S. [101], - Nik o l a u s v o n K u e s : Gespräche, Abhandlungen. Besorgt von Artur B u c h e n a u (Berlin 1948) 100, 82, 60 S. (Das Dokument) [101], — N i k o l a u s v o n K u e s : Texte seiner philosoph. Schriften. Nach der Ausgabe von Paris 1514, sowie nach der Drucklegung von Basel 1565. Hrsg. von Alfred P e t z e l t 1 (Stuttgart 1949) X X X V I I I , 369 S. [101]. - N i k o l a u s v o n K u e s : Vom verborgenen Gott. Vom Gottsuchen. Von der Gotteskindschaft. Eingel. u. übers, von Johannes P e t e r s (Freiburg 1956) 79 S. (Zeugen des Wortes) [101]. N i k o l a u s v o n C u e s : Die Kunst der Vermutung. Ausw. aus den Schriften. Besorgt u. eingel. von Hans B l u m e n b e r g (Bremen 1957) 392 S., 1 Titelbildn., 4 Abb. (Sammlung Dieterich, 128) [101], — So spricht Nikolaus von Kues. Bearb. von Gerd H e i n z - M o h r (München-Planegg 1959) 120 S. (Lebendige Quellen zum Wissen um die Ganzheit des Menschen) [101], — N i k o l a u s v o n K u e s : Den Landen zu Frijden. Ausw., Bearb. u. Vorwort von Gerd H e i n z - M o h r hrsg. von Georg Michael W a g n e r (Leipzig 1961) 67 S. [101]. — N i k o l a u s v o n C u e s : Gespräch über das Seinkönnen (De possest). Übers., Nachwort u. Anm. von Hans R u p p r i c h (Stuttgart 1963) 76 S. (Reclams UniversalBibl., 8855) [101]. - N i k o l a u s v o n K u e s : Philosophisch-theol. Schriften. Hrsg. von Leo G a b r i e l . Übers, u. komment. von Dietlind u. Wilhelm D u p r e 1 (Wien 1964) X L , 591 S.; 2 (1966) X X X I I , 732 S.; 8 (1967) X X I V , 844 S. [101], - N i k o l a u s v o n K u e s : Von der allgem. Eintracht (Concordantia catholica, dtsch. Auszug). Ausgew. Texte m. Einf. von Karl Gottfried H u g e l m a n n . Vorwort von Wilhelm W e g e n e r (Salzburg 1966) 115 S. (Stifterbibl., 91/92) [101]. Cusanus-Texte I : P r e d i g t e n . I, 1 Dies sanctificatus vom Jahre 1439. Lat. u. dtsch. m. Erläuterungen hrsg. von Ernst H o f f m a n n u. Raymond K l i b a n s k y (Heidelberg 1929) 57 S. (S.-Ber. Heidelberger Akad. Wiss., Philos.-hist. Kl. 1928/29, Abh. 3) [101]. I, 2/5 Vier Predigten im Geiste Eckharts. Lat. u. dtsch., m. einer literarhistor. Einleitung u. Erläuterungen hrsg. von Josef K o c h (Heidelberg 1937) 210 S. (ebda 1936/87, Abh. 2) [101]. - I, 6 Die Auslegung des Vaterunsers in 4 Predigten. Von Josef K o c h u. Hans T e s k e . Mit 2 Abb. nebst Erläuterungen von Dagobert F r e y (Heidelberg 1940) 320 S. (ebda 1938/39, Abh. 4) [101]. - I, 7 Untersuchungen über Datierung, Form, Sprache u.

Nikolaus von Kues Quellen. Kritisches Verzeichn. sämtl. Predigten. Von Josef K o c h (Heidelberg 1942) 217 S. (ebda 1941/42, Abh. 1) [101]. I I : T r a k t a t e 1. De auctoritate presidendi in concilio generali. Lat. u. dtsch. m. Erläuterungen hrsg. von Gerhard K a l l e n (Heidelberg 1935) 112 S. (ebda 1935/86, Abh. 3) [101], I I I : M a r g i n a l i e n 1. Nicolaus Cusanus u. Ps. Dionysius im Lichte der Zitate der Randbemerkungen des Cusanus (Heidelberg 1941) 113 S. (ebda 1940/41, Abh. 4) [101], IV: B r i e f w e c h s e l d e s N i k o l a u s v o n K u e s I. Sammlung. Hrsg. von Josef K o c h (Heidelberg 1944) 126 S. (ebda 1942/43, Abh. 2) [101], — 2. Sammlung. Das Brixener Briefbuch des Kardinals Nikolaus von Kues. Hrsg. von Friedrich H a u s m a n n (Heidelberg 1952) 183 S. (ebda 1952, Abh. 2) [101]. - 3. Sammlung. Das Vermächtnis des Nikolaus von Kues. Der Brief an Nikolaus Albergatt nebst der Predigt in Montoliveto 1463. Hrsg. u. im Zusammenhang' m. dem Werk erläutert von Gerda v o n B r e d o w (Heidelberg 1955) 109 S. (ebda 1955, Abh. 2) [101]. Cusanus-Studien I. Ernst H o f f m a n n : Das Universum des Nicolaus von Cues. Textbeil, von Raymond K l i b a n s k y (Heidelberg 1930) 45 S. (S.-Ber. Heidelberger Akad. Wiss., Philos.-hist. Kl. 1929/30, Abh. 3) [101]. II. Martin H o n e c k e r : Nikolaus von Cues u. die griechische Sprache. Nebst einem Anhang: Die Lobrede des Giovanni Andrea dei Bussi (ebda 1937/38, Abh. 2) [101]. - I I I . Elisabeth B o h n e n s t ä d t : Kirche u. Reich im Schriftt u m des Nikolaus von Cues (Heidelberg 1939) 135 S. (ebda 1938/39, Abh. 1) [101], - IV. Rudolf C r e u t z : Medizinisch-physikalisches Denken bei Nikolaus von Cues u. die ihm als ,.Glossae Cardinalis" irrig zugeschriebenen med. Handschr. (Heidelberg 1939) 34 S. (ebda 1938/39, Abh. 3) [101], V. Martin H o n e c k e r : Der Name des Nikolaus von Cues in zeitgenössischer Etymologie (Heidelberg 1940) 28 S. (ebda 1939/40, Abh. 2) [101]. VI. Johannes K y m e u s : Des Babsts Hercules wider die Deutschen. Wittenberg 1538. Als Beitr. zum Nachleben des Nicolaus von Cues im 16. Jahrhundert eingel. u. hrsg. von Ottokar M e n z e l (Heidelberg 1941) 88 S. m. Abb. (ebda 1940/41, Abh. 6) [101]. - VII. Joseph Ehrenfried H o f m a n n : Die Quellen der Cusanischen Math. 1: Ramon Lulls Kreisquadratur (Heidelberg 1942) 37 S„ 1 Taf. (ebda 1941/42, Abh. 4) [101]. - V I I I . Gerhard K a l l e n : Die handschriftl. Überlieferung der Concordantia des Nikolaus von Kues (Heidelberg 1963) 79 S. (ebda 1963, Abh. 2) [101].

459

— Adolf D y r o f f : Neuere Schriften über Nikolaus von Kues: Philos. Jahrb. GörresGes. 41 (1928) 116-123, 207-224, 349-361, 480-487 [3], - Brit. Mus. Gen. Cat. 122 (1962) Sp. 826-831 (70 Nr.) [3]. - Die eingangs des Artikels Nikolaus von Kues im Hinweis gegebene Bibliogr.

Biogr. u. Würdigungen Carl Joseph B o u g i n é : Handbuch der allg. Litterargesch. 1 (Zürich 1789) 622-623 [3]. - Friedrich v o n A d e l u n g : Krit.-literär. Übersicht der Reisenden in Rußland bis 1700 1 (St. PetersburgLeipzig 1846) 142-143 [3]. - Johann Martin D ü x : Der deutsche Cardinal Nicolaus von Cusa u. die Kirche seiner Zeit 1 (Regensburg 1847) X I I , 522 S.; 2 (1847) VIII, 504 S. m. Titelbildn. [3]. - Chr. v o n S t r a m b e r g : Coblenz, die Stadt (Coblenz 1856) 253-295 (Denkwürdiger u. nützl. Rheinischer Antiquarius Abt. 1, Bd 4) [15]. — Franz Anton S c h a r p f f : Der Cardinal u. Bischof Nicolaus von Cusa als Reformator in Kirche, Reich u. Philosophie des 15. Jahrhunderts (Tübingen 1871). Nachdr. (Frankfurt/M. 1966) V I I I , 507 S. [101], - P r a n t l : ADB 4 (1876) 655662 [3], - F. F a l k : Cardinal Nicolaus von Cusa u. Cues an der Mosel: Katholik N.F. 72 (1892) 88-96 [15], - Christian S c h m i t t : Cardinal Nicolaus Cusanus. I n : Realgymn. zu Coblenz. Festschr. zu der am . . . stattfindenden Feier der Einweihung des neuen Schulgebäudes u. des 52jähr. Bestehens der Anstalt (Coblenz 1907) 27 S. m. Schr.Verz. [3]. — Edmond V a n s t e e n b e r g h e : Le cardinal Nicolas de Cuse (1401-1464). L'action - la pensée (Paris 1920) X I X , 506 S. (Bibliothèque de XV e siècle, 24) [3], - Georg S e l l n e r : Einheit u. Gegensatz in der Erkenntnislehre des Nikolaus von Kues. [Masch.schr.] 110 S. (Phil. Diss. Univ. Leipzig 1922). Auszug: Jahrb. Phil. Fak. Leipzig 1922, 1 S. 19-21 [101], — Siegfried L o r e n z : Das Unendliche bei Nicolaus von Cues (Fulda 1926) 52 S. m. Bildn. (Phil. Diss. Univ. Leipzig) [101], Paolo R o t t a : Il Cardinale Nicolo di Cusa. La vita e il pensiero (Milano [1928]) XVI, 448 S. m. Titelbildn. [3], — Nikolaus von Kues. Hrsg. von Ludwig v o n B e r t a l a n f f y (München 1928) 95 S. (Religio) [101]. - Ludwig v o n B e r t a l a n f f y : Nikolaus von Kues, ein deutscher Kardinal: Gartenlaube 1930, 314315 m. 1 Bildn., 4 Abb. [101]. - Henry B e t t : Nicholas of Cusa (London 1932) X, 210 S. [la], — Johannes K i r s c h w e n g : Rhein. Heimatbl. 9 (1932) 221-224 m. Bildn., 2 Abb. [101]. — Peter M e n n i c k e n : Nikolaus von Kues (Leipzig 1932) 261 S. m. 1 Abh. von Else Hocks [3]. — Ernst H o f f m a n n : I n : Die Großen Deutschen. Neue Dtsch. Biogr. 1 (Berlin 1935) 246-266 m. 1 Bildn. u. 1 Abb. Bibliogr. F. A. S c h a r p f f : Des Cardinais u. [3]. — J . N e u n e r : I n : Lexikon für Theol. Bischofs Nicolaus von Cusa wichtigste Schrif- u. Kirche, 2. Aufl. 7 (1935) Sp. 574-576 m. ten in dtsch. Übersetzung (Freiburg 1862) Bildn. u. Schr.Verz. [3]. — Bogislav v o n 624 S. [3]; Nachdr. (Frankfurt 1966) [101].

460

Nikolaus von Kues

S e l c h o w : Der unendliche Kreis. Lebens- Westfalen, 3) [101]. - Otto v o n F i s e n n e : roman des Nikolaus von Cues. Ein Zeitwende- Die Persönlichkeit von Nikolaus Cusanus u. bild (Leipzig 1935) 350 S. [101]. - Gerhard seine Beziehungen zur Eifel: Eifel-Jahrb. K a l l e n : Moselland 2 (1942) 3-13 m. Bildn., (Bonn 1959) 135-138 m. 1 Bildn., 1 Abb. [5]. 3 Abb. [101]. — Hermann S c h ü l l e r : Forscher — Ernst H o f f m a n n : Nicolaus von Cues. zwischen Traum u. Tat. Die Geburt einer Ansprache im Cusanus-Stift am NikolausWissenschaft (Ulm 1943) 579 S. m. Abb., Tag 1941: Ruperto-Carola Jg. 11 Bd 26 14 Bl. Abb. [14]. - Gerhard S t a m m l e r : (1959) 26-29 m. 1 Bildn., 1 Abb. [3], Nikolaus von Kues (Wedel 1946) 85 S. m. M[ichael] S e i d l m a y e r , in: Religion in Gesch. Bildn. (Die großen Vorbilder, 4/5) [101]. - u. Gegenwart, 3. Aufl. 4 (Tübingen 1960) Ernst H o ff m a n n: Nicolaus von Cues. 2 Vor- Sp. 1490-1492 [101]. - Peter M e n n i c k e n : träge (Heidelberg 1947) 80 S., 1 Bl. Abb. [101]. Kantstudien 62 (1960/1961) 369-379 [3]. — Josef K o c h : Nikolaus von Cues u. seine Eusebio C o l o m e r : Nikolaus von Kues u. Umwelt. Untersuchungen zu Cusanus-Texte. Raimund Lull. Aus Handschr. der Kueser 4. Briefe Sammlung 1 (Heidelberg 1948) 175 S. Bibl. (Berlin 1961) XVIII, 200 S. (Quellen u. (S.-Ber. Heidelberger Akad. Wiss., Philos.- Studien zur Gesch. der Philos., 2) (Phil. Diss. hist. Kl. 1944/1948, Abh. 2) [101]. - Ludwig Univ. Köln 1961) [101]. - Charles H u m m e l : M a t h a r : Der Herold des Papstes. Eine Jubi- Nicolaus Cusanus. Das Individualitätsprinzip läumsgesch. aus den Jahren 1450 u. 1451 in seiner Philosophie (Bern, Stuttgart 1961) (Würzburg 1950) 222 S. [101]. - Eduard 117 S. [101]. — Herbert W a c k e r z a p p : Der Z e l l i n g e r : Cusanus-Lexikon. Versuch einer Einfluß Meister Eckharts auf die ersten philos. systemat. Konkordanz (München 1951) LI, Schriften des Nikolaus von Kues. Hrsg. von 226 gez. Bl. [Masch.schr.] (Phil. Diss. Univ. Josef K o c h (Münster 1962) XVII, 176 S. München) [101]. — Erwin G o t e n b u r g : Das (Beitr. Gesch. Philos. u. Theol. Mittelalter, Antinomienproblem bei Kant u. bei Cusanus 39,3) [101]. - Gerd H e i n z - M o h r , Willehad im systemat. Zusammenhang der Vermögens- Paul E c k e r t : Das Werk des Nicolaus Cusaleistung (o.O. 1951) III, 141 gez. Bl. [Masch.- nus. Eine bibliophile Einf. (Vorwort von Carl schr.] (Phil. Diss. Univ. München 1953) [101]. Zuckmayer) (Köln 1963) 168 S. m. Abb. (Zeugn. der Buchkunst, Buch 3) [101]. — Ludwig P r a l l e : Die Wiederentdeckung Karl J a s p e r s : Nikolaus Cusanus (München des Tacitus. Ein Beitr. zur Geistesgesch. 1964) 270 S., 1 Titelbildn.; Lit.Verz. S. 267Fuldas u. zur Biogr. des jungen Cusanus [271] [101]; als Taschenbuch Nr. 489 (Mün(Fulda 1952) 105 S. [101]. - Maurice de chen 1968) 256 S. [101]. - Erich M e u t h e n : G a n d i l l a c : Nikolaus von Cues (La Philo- Das Trierer Schisma von 1430 auf dem Basier sophie de Nicolas de Cues, dtsoh.). Studien zu Konzil. Zur Lebensgesch. des Nikolaus von seiner Philosophie u. philos. Weltanschauung. Kues (Münster 1964) XI, 294 S. m. Lit.Verz. Übertragung von Karl F1 e i s c h m a n n (Düssel- 272-276 (Buchreihe der Cusanus-Ges., 1) dorf 1953) 524 S. m. Schr.Verz. von Cues u. [101]. — Marcel R e d i n g : Die Aktualität des Lit.Verz. 502-517 [101]. - Eberhard Hern- Nikolaus Cusanus in seinen Grundgedanken p e l : Nikolaus von Cues in seinen Beziehungen (Berlin 1964) 79 S. [101]. - Hans G a p p e zur bildenden Kunst (Berlin 1953) 42 S. (Ber. n a c h : Nikolaus von Kues in Münstermaifeld Sachs. Akad. Wiss. Leipzig, Philol.-hist. Kl. (Trier 1964) 40 S. m. Abb. (Schriftenreihe 100, 3) [101]. - Hellmuth R ö ß l e r [u. Günther kath. Erwachsenenbildg. im Bistum Trier, 11) F r a n z ] : Biogr. Wörterbuch zur dtsch. Gesch. [101]. — Josef K o c h : Der deutsche Kardinal (München 1953) 626-628 m. Lit.Verz. [3]. - in deutschen Landen (Trier 1964) 28 S. (SchrifRudolf H a u b s t : Nikolaus von Kues, Weg- tenreihe kath. Erwachsenenbildg im Bistum weiser zur Einheit: Wiss. u. Weisheit 17 (1954) Trier, 10) [101]. — Erich M e u t h e n : Das 1-12 [101]. - G. H e i n z - M o h r : Die schöpfe- Trierer Schisma von 1430 auf dem Basler rischen Jahre des Nikolaus von Kues: Mschr. Konzil. Zur Lebensgesch. des Nikolaus von evang. Kirchengesch. 3 (1954) 76-82 [101]. Kues (Münster 1964) XI, 294 S. (Buchreihe — Wilhelm N i c o l a y : Essays über Nicolaus der Cusanus-Gesellsch., 1) [101]; Nikolaus von von Cues (Frankfurt 1954) 47 S., Titelbildn. Kues 1401-1464. Skizze einer Biogr. (Mün[101]. - Rudolf H a u b s t : Studien zu Niko- ster 1964) 136 S. m. 4 Abb. (Buchreihe laus von Kues u. Johannes Wenck. Aus Hs. Sonderbd.) [101]. — Pál S á n d o r : Nicolaus der Vatikan. Bibl. (Münster 1955) XII, 143 S. Cusanus (Budapest 1965) 219 S. [101]. m. Lit.Verz. I X - X I I (Beitr. Gesch. Philos. u. Nikolaus von Kues. Wiss. Konferenz des Theol. des Mittelalters, 38, 1) [101]. - Franz Plenums der Dtsch. Akad. Wiss. zu Berlin J u r a s c h e k : Das Rätsel in Dürers Gottes- anläßl. der 500. Wiederkehr seines Todesjahres schau. Die Holzschnittapokalypse u. Nikolaus (Berlin 1965) 57 S. (Vorträge u. Schriften von Cues (Salzburg 1955) 135 S. m. 122 Abb. Dtsch. Akad. Wiss., 97); darin: Eduard [101]. — Erich M e u t h e n : Die letzten Jahre W i n t e r : Das geistige Profil von Nikolaus des Nikolaus von Kues. Biogr. Untersuchun- von Kues im Widerstreit der Zeit 5-14; Robert gen nach neuen Quellen (Köln, Opladen 1958) R o m p e , Hans-Jürgen T r e d e r: Nikolaus von 345 S. m. Lit.Verz. (Wiss. Abh. Arbeits- Kues als Naturforscher 15-22; Georg K l a u s : gemeinsch. Forsch, des Landes Nordrhein-

Nikolaus von Kues Das Prinzip der coinoidentia oppositorum u. der log. u. dialekt. Widerspruch 23-31; Heinrich G r e l l : Mathemat. Symbolismus u. Unendlichkeitsdenken bei Nikolaus von Kues 32-42; Leo S t e r n : Nicolaus von Kues als Kirchenpolitiker u. Diplomat 43-50 [101]. — Von Cusanus bis Marx. Deutsche Philosophen aus 5 Jahrhunderten. Hrsg. von Otto G r o p p u. Frank F i e d l e r (Leipzig 1965) 1117 m. Bildn. 48 [101]. — Mariano A l v a r e z G ö m e z : Die verborgene Gegenwart des Unendlichen bei Nikolaus von Kues (München, Salzburg 1968) 258 S. (Phil. Diss. Univ. München) (Epimeleia,' 10) [101]. — Karl-Heinz V o l k m a n n - S c h l u c k : Nicolaus Cusanus. Die Philosophie im Übergang vom Mittelalter zur Neuzeit, 2. Aufl. (Frankfurt 1968) XVI, 190 S. [101]. Richard F a l c k e n b e r g : Grundzüge der Philosophie des Nicolaus Cusanus. Mit bes. Berücksichtigung der Lehre vom Erkennen. Nachdr. (Frankfurt 1968) 160 S. [101]. — Anton L ü b k e : Nikolaus von Kues. Kirchenfürst zwischen Mittelalter u. Neuzeit (München 1968) 440 S., mehr. Bl. Abb., Titelbildn., Lit.Verz. 423-428 [101]. Mitteilungen u. Forschungsbeiträge der Cusanus-Gesellschaft Hrsg. von Rudolf H a u b s t 1 - 6 (Mainz 1961-1967) [101], u. zwar 1 (1961) 126 S. - 2 (1962) 138 S., darin: Alois K r c h n a k : Die Herkunft der astron. Handschriften u. Instrumente des Nikolaus von Kues 223-237 [101]. - 3 (1963) 270 S. - 4 (1964) 450 S.: Das Cusanus-Jubiläum in Bernkastel-Kues vom 8. bis 12. Aug. 1964. Die wiss. Referate: Erich M e u t h e n : Neue Schlaglichter auf das Leben des Nikolaus von Kues 37-53; Erwin I s e r l o h : Reform der Kirche bei Nikolaus von Kues 54-73; Johannes B ä r m a n n : Cusanus u. die Reichsreform 73-103; Hermann H a l l a u e r : Eine Visitation des Nikolaus von Cues im Benediktinerinnenkloster Sonnenburg 104-125; Francis N. C a m i n i t i : Nikolaus von Kues u. Bonaventura 129-144; Erhard P l a t z e c k : Von der lullschen zur cusanischen Denkform 145-163; Josef K o c h : Nikolaus von Kues u. Meister Eckart 164-173; Giovanni S a n t i n e l l o : Nikolaus von Kues u. Petrarca 174-197; Eusebius C o l o m e r : Nikolaus von Kues u. Heimeric van den Velde 198-213; Reinhold W e i e r : Der Einfluß des Nicolaus Cusanus auf das Denken Martin Luthers 214-229; Peter V o l k e l t : Der Bilderschmuck der CusanusBibliothek 230-253; Rudolf H a u b s t : Die leitenden Gedanken u. Motive der Cusanischen Theologie 257-277; Maurice de G a n d i l l a c : Das Problem der Völkerverständigung nebst theoret. Grundsätzen u. prakt. Vorschlägen des Kardinals Nikolaus von Kues 278-295; Gerd H e i n z - M o h r : Nikolaus von Kues u. der Laie in der Kirche 296-322; Emil v a n de V y v e r : Die Brüsseler Handschriften aus dem Besitz des Nikolaus von Kues 323-338; Josef

461

S t a l l m a c h : Ansätze neuzeitl. Philosophierens bei Cusanus 339-356; Wilhelm D u p r é : Die Idee einer neuen Logik bei Nikolaus von Kues 357-374; Gerda v o n B r e d o w : Der Gedanke der singularitas in der Altphilos. des Nikolaus von Kues 375-383; Robert D a n z e r : Nikolaus von Kues in der Überlieferungsgesch. der latein. Literatur der Londoner Handschriften aus seinem Besitz 384-394; Joseph M e u r e r s : Nikolaus von Kues u. die Entwicklung des astronaut. Weltbildes 395-419; Nikolaus S t u l o f f : Mathematische Tradition in Byzanz u. ihr Fortleben bei Nikolaus von Kues 420-436. - 5 (1965) 180 S„ darin: Joseph Ehrenfried H o f m a n n : Mutmaßungen über das früheste math. Wissen des Nikolaus von Kues 98-136. - 6 (1967) 210 S.; darin: Nikolaus S t u l o f f : Die Herkunft der Elemente der Math, bei Nikolaus von Kues im Lichte der neuzeitl. Wiss. 55-64; Joseph Ehrenfried H o f m a n n : Über Regiomontanus u. Butéons Stellungnahme zu Kreisnäherungen des Nikolaus von Kues 124-154. Nikolaus von Kues u. die Mathematik u. Naturwissenschaften Johann Friedrich W e i d l e r : Historia astronomiae 1 (Vitembergae 1741) 297-298 [3], - Abraham Gotthelf K ä s t n e r : Gesch. der Math. 1 (Göttingen 1796) 400, 417; 2 (Göttingen 1797) 122-127, 319 (Gesch. der Künste u. Wiss., 7) [3]. S c h a n z : Die astron. Anschauungen des Nicolaus von Cusa u. seine Zeit (Rottweil 1873) 29 S. (Rottweil, Gymn. Progr. 1872/1873) [14]. — Ferdinand K a l t e n b r u n n e r : Die Vorgesch. der Gregorianischen Kalenderreform (Wien 1876) 51-64 [3]. — Des Nicolaus von Kues Lehre vom Kosmos: Katholik N.F. 58 (1887) 143-165, 251-277, 337-355 [3]. Siegmund G ü n t h e r : Nikolaus von Cusa in seinen Beziehungen zur math. u. physik. Geogr. I n : Festschr. zum 70. Geburtstag Moritz Cantors (Leipzig 1899) 123-152 (Abh. zur Gesch. Math., 9 in Z. Math. u. Physik Jg. 44, Suppl.) [3; 14]. - Eugen O b e r h u m m e r : Die Entstehung der Alpenkarten: Z. Dtsch. u. österr. Alpen-Ver. 82 (1901) 3132 [3], — C. M u s m a c h e r : Kurze Biogr. berühmter Physiker (Freiburg i. Br. 1902) 20-23 [1]. — Max J a c o b i : Nicolaus von Cusa u. Leonardo da Vinci, zwei Vorläufer des Nicolaus Coppernicus: Altpreuß. Mschr. 39 (1902) 153-167 [3]; Nicolaus von Cusa als Mathematiker u. Physiker: Z. Naturwiss. 75 (1903) 25-32 [3], - À. W o l k e n h a u e r : Über die ältesten Reisekarten von Deutschland aus dem Ende des 15. u. dem Anfange des 16. Jahrhunderts: Dtsch. geogr. Bl. 26 (19031 120-138 [Ha 2]. — A. M. : „Die Quadratur des Kreises" : Welt der Techn. 69 (1907) 84-85 [11]. Pierre D u h e m : Nicolas de Cues et Léonard de Vinci: Ann. Faculté des Lettres de Bordeaux [Paris] 7 (1907) 87-134, 314-329; 8 (1908) 18-55, 116-147 [12], Eilhard

462

Nikolaus von Kues

W i e d e m a n n : Über die Bestimmung der Zahl 7i durch Wägung durch Nicolaus von Cusa: Arch. Gesch. Math., Naturwiss. Techn. 1 (1909) 157-158 [3]. - Josef S c h a f f : Gesch. der Physik an der Univ. Ingolstadt (Erlangen 1912) 36, 38, 47 (Phil. Diss. Univ. Erlangen) [3]. — Max S i m o n : Cusanus als Mathematiker. I n : Festschr. Heinrich Weber zu seinem 70. Geburtstag (Leipzig-Berlin 1912) 298-337 [3]. J . A. E n d r e s : Albrecht Dürer u. Nikolaus von Kusa. Deutung der Dürerschen „Melancholie": Christi. Kunst 9 (1912/1913) 33-52, 78-89, 110-120 m. 2 Abb. [15]. - E. G e r l a n d : Gesch. der Physik Abt. 1 (München-Berlin 1913) 203, 219-225, 228, 229, 249, 275, 283, 288, 526 [3], - Erich K ö n i g : Konrad Peutinger u. die sog. Karte des Nicolaus von Cues (Kempten-München 1913) 337-341 [3], - Alcibiades C a r a u s : Die Entwicklung einiger gastechn. Meßinstrumente: Z. Ver. Gas- u. Wasserfachmänner Österr.-Ungarn 54 (1914) 49-53 [101], — J . H a r t m a n n : Die astron. Instrumente des Kardinals Nikolaus Cusanus (Berlin 1919) 56 S. m. 6 Fig. u. 12 Taf. (Abh. Ges. Wiss. Göttingen, Math.-phys. Kl. N.F. 10, 6) [14], — Robert S t e i n : Drei große rhein. Naturforscher. I I . Nikolaus Cusanus: Trierische Landesztg. 62 (1926) Nr. 141 vom 22. Juni [Stadtbibl. Trier]. - Lynn T h o r n d i k e : Science and Thought in the Fifteenth Century. Studies in the history of medicine and surgery, natural and mathematical science, philosophy and politics (New York 1929) 17, 133-141, 143, 296-297 [15], - F. G e n t i i i di G i u s e p p e : L'edizione princeps degli "Opuscula" varia theologica et mathematica" di Nicolö da Cusa: Bibliofilia 32 (1930) 137-145 m. 2 Abb. [3]. — Afbraham] O r t e l i u s : Catalogus cartographorum. Bearb. von Leo Bagrow 2 (Gotha 1930) 21, 29-33 (Petermanns Mitt., Erg.H. 210) [3], - Anton L ü b k e : Nikolaus von Cues u. die kosm. Bewegung: Himmelswelt 48 (1938) 1-7, 59-62 [11], Martin H o n e c k e r : Die Entstehung der Kalenderreformschrift des Nikolaus von Cues: Hist. Jahrb. der Görres-Ges. 60 (1940) Nr. 3/4, 581-592 [3], — Albert H e r r m a n n : Die ältesten Karten Deutschlands bis Gerhard Mercator u. ihre Bedeutung für die Gegenwart: Jahrb. Kartogr. 1 (1941) 65-67 [3]. - Ernst Z i n n e r : Gesch. u. Bibliogr. der astron. Literatur in Deutschland zur Zeit der Renaissance (Leipzig 1941) 6, 11, 97, 181, 238, 401 [3]; Entstehung u. Ausbreitung der coppernicanischen Lehre (Erlangen 1943) 95-99 m. Bildn., 105, 106, 116, 118, 124, 136-138, 158, 178, 179, 230, 231, 283, 288, 334, 402, 409, 438, 536, 537 m. Bildn. [101]. - Leo B a g r o w : Die Gesch. der Kartogr. (Berlin 1951) 356 (Karte v. Mitteleuropa) [Eichstädt 1491] Taf. 58, S. 266 [101]. - Winfried H a p p : Zahlenspekulation u. Theorie der Mutmaßung bei Nikolaus von Cues (o.O. 1951) II, 126 S.

36 gez. Bl. [Masch.schr.] (Phil. Diss. Univ. Köln) [101]. — Fritz G u m m e r t : Hinweis auf ein Gedankenexperiment des Nicolaus von Cues u. auf neue Methoden zur Erfassung des pflanzl. Zuwachses. I n : Festschr. der Arbeitsgemeinschaft für Forschung des Landes Nordrhein-Westfalen (Köln-Opladen 1955) 455462 [101]. — Ernst Z i n n e r : Astron. Instrumente des 11. bis 18. Jahrhunderts (München 1956) 138-140, 169, 180, 286, 382, 620 [Ha 2]. — Willi S a e m a n n : Zur Berechnung der Zahl n nach Nicolaus von Cusa: Math. u. Physik.in der Schule 4 (1957) 405-408 m. 1 Abb., 1 Tab. [3]. K. Lothar W o l f : Theoret. Chem. Eine Einführung vom Standpunkt einer gestalthaften Atomlehre, 4. Aufl. 1 (Leipzig 1959) 2, 64, 671, 673-674, 678, 703 [3], — P. W i l p e r t : Kontinuum oder Quantensprung bei Nikolaus von Kues: Wiss. u. Weltbild 16 (1963) 102-112 [292], - Joseph Ehrenfried H o f m a n n : Nikolaus von Cues der unwissend-Wissende: Praxis Math. 6 (1964) 169-183 m. 1 Bildn., 9 Abb. [25]. Anton L ü b k e : Sterne u. Weltraum (Mannheim) 8 (1964) 100-104 m. Abb. [101], Kurt G o l d a m m e r : Nicolaus von Cues u. die Überwindung des geozentrischen Weltbildes. I n : Alte Probleme - neue Ansätze. 3 Vorträge: Beitr. Gesch. Wiss. u. Techn. (Würzburg 1965) H. 5 S. 25-41 [101]. Nikolaus von Kues u. die Medizin Kurt S p r e n g e l : Versuch einer pragmat. Gesch. der Arzneikunde 2 (Halle 1793) 522 [3]. - Edv. G o t f r e d s e n : Nicolaus Cusanus u. die Med.: Münchener med. Wschr. 84 (1937) 1821-1823 m. Lit.Verz. [Wasseruhr als Zeitmesser bei Pulsschlägen] [3], — Rudolf C r e u t z : Über mediz. Handschriftenschätze an der Mosel: Mitt. Gesch. Med. Naturwiss. 37 (1938) 9-10 [3]. - Arnold C. K l e b s : Incunabula scientifica et medica: Osiris 4 (1938) 234 [3]. — Werner L e i b b r a n d : Der göttl. Stab des Aesculap. Eine Metaphysik des Arztes (Salzburg-Leipzig 1939) 140-141,151-152 [101]. Hans F i s c h e r : Roger Bacon (1214-1292) u. Nicolaus Cusanus (1401-1464) als Begründer chem. u. physikal.-chem. Methoden in der Med.: Schweizer, med. Wschr. 70 (1940) 506510 [101]. — Burchard L e h n e : Nikolaus Cusanus in medizinhistor. Sicht (o.O. 1957) 78 gez. Bl. m. 1 Bildn., 5 Abb.; Auszug 2 Bl. (Med. Diss. Univ. Münster) [101]. — Im Zeichen der Waage. Nikolaus von Kues innerhalb der Gesch. der Med.: Grünenthal-Waage 3 (1963/1964) 296-299 [101]. - Hebbel E. H o f f : Nicolaus of Cusa, van Helmont and Boyle: The first experiment of the renaissance in quantitative biology and medicine: J . Hist. Med. 19 (1964) 99-117 [1]. - Rolf W i n a u : Eine „Lilium medicinae" - Handschrift aus dem Besitz des Nikolaus von Kues: Medizinhistor. J . (Hildesheim) 1 (1966) 24-30 [F 60].

Nicolaus von Kues — Noeggerath Denkmal, Bildn. Adolphe V a r i n : École Liégeoise 1366-1850. Les graveurs. Leur portraits (Paris-Liège-Bruxelles 1850) Taf. 5 [14]. — Hans V o g t s : Hospital St. Nicolaus zu Cues (Augsburg 1927) 1 m. Bildn. (Dtsch. Kunstführer an Rhein u. Mosel, 4) [101]. — Die Großen Deutschen im Bild. Hrsg. von Alexander Hentzen u. Niels von Holst (Berlin 1936) 48 (Grabmal in Born, San Pietro in Vincoli) [3]. — Dtsch. Almanach für das J a h r 1937. Nach S. 24 Abb. des Denkmals in der Kirche S. Pietro in Vincoli, Rom, 15. Jahrhundert [14], 11,111

NOEGGERATH, Johann

Jacob.

Geol. — Seit 1816 Mitgl. des Oberbergamts in Bonn (zuerst Assessor, 1820 Bergrat, 1822 Oberbergrat u. 1845-1867 Geheimer Bergrat); zugl. 1818 ao. Prof., 1822 o. Prof. Mineral, u. Bergwerkswiss. Univ. Bonn; 1873 einer. *1788, Okt. 10, Bonn; fl877, Sept. 13, Bonn. Genealog. W. S e r l o : Bergmannsfamilien 3. Johann Jacob Noeggerath u. seine Familie: Glückauf 68 (1927) 165-168 [101]. Bibliogr. Cat. scient. Papers 4 (1870) 633637 (145 Nr.); 8 (1879) 511-512 (16 Nr.); 12 (1902) 539 (3 Nr.) [3]. - Brit. Mus. Gen. Cat. 172 (1963) Sp. 538-539 (23 Nr.) [3], Briefe Aus der Handschriften-Abt. der Preuß. Staatsbibl. Abh. u. Nachbildungen von Autographen (Berlin 1922) 106-107 (Brief von E. F. von Schlotheim an Noeggerath, Gotha, 24. Okt. 1827) [3],

463

Biogr. Die 33. Versammlung dtsch. Naturforscher u. Ärzte in Bonn (1857): Illustr. Ztg., Leipzig 29 (1857) 267-269 m. Bildn. [14]. Archibald G e i c k i e : Life of Sir Roderick Murchison 1 (London 1875) 275; 2, 276, 279 [3], - v*on G ü m b e l : ADB 23 (1886) 752-755 [3], — Walther V u l p i u s : Das Stammbuch von August von Goethe: Dtsch. Rdsch. 68 (1891) 269 [3]. - Otto B ö k l e n : F. E. Reusch: Math.-naturwiss. Mitt. 5 (1892) 1 - 3 [la], Walter S e r l o : Lebensbilder zur Gesch. des Bergbaus: Z. Berg-, Hütten- u. Salinen wes. 82 (1934) 294-295 [3]; Bergmannsfamilien in Rheinland u. Westfalen: Westfäl. Lebensbilder. Sonderreihe Rhein.-Westfäl. Wirtscli.Biogr. 3 (1936) 143-148 m. Bildn. [3]; Männer des Bergbaus (Berlin 1937) 108-109 [3], Fossilium Catalogus I : Animalia Pars 72:. K. Lambrecht t , W. et A. Quenstedt, Palaeontologi, Catalogus bio-bibliographicus f sGravenhage 1938) 317 [3; Ha 2], - D i e r g a r t : Steinfärbung: Mitt. Gesch. Med. Naturwiss. 39 (1940) 85 [3], - 125jähr. Bestehen des Oberbergamtes Bonn: Z. Dtsch. geol. Ges. 93 (1941) 438 [15]. - Aus dem Fremdenbuche des Werner-Museums der Bergakad. Freiberg: Bl. Bergakad. Freiberg 25 (1942) 11 [105]. Weitere Lit. K. C. v o n L e o n h a r d : Aus unserer Zeit in meinem Leben 1 (Stuttgart 1854) 189, 283; 2 (1856) 120, 123 [3]. - Karl Alfred v o n Z i t t e l : Gesch. der Geol. u. Paläontol. bis Ende des 19. Jahrhunderts (München-Leipzig 1899) 126, 209, 218, 309, 402, 421, 429, 50ß [3], - Erich M e t z e : Emil Du Bois-Reymond. Sein Wirken u. seine Weltanschauung, 3. Aufl. (Bielefeld 1918) 58 S. [14]. — Johannes R e i n k e : Mein Tagewerk (Freiburg i. Br. 1925) 48-49 ¡[3]. Otto W i l c k e n s : Geol. der Umgegend von Bonn (Berlin 1927) 256 [3]. - Friedrich H o f f m a n n : Gesch. der Geognosie u. Schilderung der vulkan. Erscheinungen (Berlin 193S) 187 [3]. - C. H a h n e : Die Gesch. der geol. Erforschung der Aachener Steinkohlenbezirke: Z. Dtsch. geol. Ges. 91 (1939) 391-392 [15]. Otto W i l c k e n s : Anteil Bonner Gelehrter an der Erforschung der rhein. Vulkane. Vortragsauszug aus dem „Verein Alt-Bonn" im Gen.-Anz. Bonn. u. Umg. vom 16. J a n . 1941.

Nekr. v o n D [ e c h e n ] : Köln.-Ztg. 1877, Nr. 271 vom 29. Sept., Bl. 1 [38]; Z. Berg-, Hütten- u. Salinen wes. 26 (1878) 1-2; Vortr., gehalten in Versammlung des Naturhist. Ver. Preuß. Rheinlande u. Westfalens in Bonn am 1. Oct. 1877 (Bonn 1877) 32 S. m. Titelbildn. [14]; auch in: Verh. Naturhist. Ver. Preuß. Rheinlande u. Westfalen: Corr.-Bl. 34 (1877) 79-97 [Ha 2]. - F. v o n K o b e l l : S.-Ber. Bayer. Akad. Wiss. Math.-phys. Cl. 8 (1878) 105-108 [Ha 2], - Leopoldina 13 (1877) 147Bildn. Irmgard T h o m a s : Gelehrtes u. 154; 176 Aufruf zur Errichtung eines Denk- musisches Bonn (Berlin 1939) 2 m. Bildn. mals [Ha 2]. S. 101 [15],

0 m

-v OCHSENIUS, C a r l Christian. Geol. - 1851-1857 Ass. v o n R . A. Philippi bei dessen wiss. Reisen in Chile; 1857-1869 Bergwerksdir. bei Coronel; bereiste Tunis, Sizilien, Peru, U S A ; seit 1871 in Marburg, 1874-1884 als Konsul v o n Chile u. Peru; 1884 Dr. phil. h. c. Univ. Marburg. *1830, März 9, Kassel; f l 9 0 6 , D e z . 9, Marburg. Bibliogr. Cat. scient. Papers 8 (1879) 524 (4 Nr.); 10 (1902) 947 (4 Nr.); 17 (1921) 587589 (62 Nr.) [3]. - G. H e l l m a n n : Repertorium der dtsch. Meteorol. (Leipzig 1883) 366 [3]. - Brit. Mus. Gen. Cat. 174 (1963) Sp. 325 (3 Nr.) [3]. Nekr. Hermann S c h e l e n z : Der Verein für Naturkunde in Cassel: Casseler Tageblatt 1906, Nr. 595, 597 [34], Biogr. Karl Alfred v o n Z i t t e l : Gesch. der Geol. u. Paläontol. bis Ende des 19. Jahrhunderts (München-Leipzig 1899) 329, 366, 377 [3]. — Carl O c h s e n i u s : Zur Ableitung der Abwässer aus Kalifabriken in öffentl. Gewässer: Wasser 1902, H. 16, 285-286 [11]. — Deutsche Arbeit in Chile 1 (Santiago 1910) 4, 31, 35, 74, 195, 202, 203; 2 (1913) 184 [15]. - Dtsch. Welt 7 (1930) 241-243 m. 2 Bildn. [101]. — Aus dem Notizbuch von Dr. h. c. Carl Ochsenius. Hrsg. von K u r t O c h s e n i u s (Chemnitz 1931) 32 S. m. 1 Bildn., 1 Faks. [Priv. Druck]. — Juri S e m j o n o w : Die Güter der Erde. Vom Haushalt der Menschheit (Berlin [1936]) 104-105 [3], - W. W e i s s er mel, in: Lebensbilder aus Kurhessen u. Waldeck 1830-1930 2 (Marburg 1940) 281-290 m. Bildn., Schr.Verz. 287-290, Lit. 290 [3]. Zum 100. Geburtstag Mine K e t t l e r : Carl Ochsenius. Ein Wort des Gedenkens: Hessenland 41 (1930) 110-112 m. Bildn. [101]. — Kurt O c h s e n i u s : Aus der Heimat [Stuttgart] 43 (1930) 112-114 m. Bildn. [101]; Kali, verwandte Salze Erdöl 24 (1930) Nr. 5, 69-70 m. 1 Bildn., Schr.Verz. [101]. - W. W e i s s e r m e l : Gedenkrede, gehalten in der Sitzung am 5. März 1930: Z. Dtsch. geol. Ges. 82 (1930) 229-236 [3]. - Dr. Carl Ochsenius, der Forscher u. Mensch: Ber. naturwiss. Ges. Chemnitz 23, 1928-1930 (1931) Beigabe 67-165 m. 2 Bildn. u. 4 Abb.-Taf.; darin 71-72: Franz B e y s c h l a g : Carl Ochsenius; 73-75: Kurt O c h s e n i u s : Dr. Carl Christian Ochsenius;

76-99: Carl O c h s e n i u s : Eigene Schilderungen; 100-118: F[ritz] M e n d e : Ergebnisse; 119-124: [W.] W e i s s e r m e l : Ochsenius u. die Hebungstheorie; 125-127: Hermann v o n T h e r i n g : Zum 100. Geburtstag von Dr. Carl Ochsenius; 128-154: Kurt O c h s e n i u s : Der Mensch Carl Ochsenius m. 2 Faks. Briefen; 155-157: Otto K l e i n s c h m i d t : Die blaue Höhle; 158-160: Nikolaus R u s c h e : Ochsenius als Freimaurer; 161-165: Paul E r n s t : Die K r a f t zum Leben [Ha 2]. OEHLER, K a r l G o t t l i e b R e i n h a r d . Chem. — Besuch des Gymn. in Weilburg; stud. Theol. U n i v . Gießen, klass. Philologie u. Gesch. Univ. Heidelberg; 1819 Lehrer Kantonsschule Aarau/Schweiz; dann Chemiestudium U n i v . Berlin u. Paris; 1824 Gründung einer Baumwollfärberei in Arbon am Bodensee; später Eintritt in die F a seines Schwiegervaters Joh. Georg Hunziker in Aarau; 1850 Erwerb einer Teerdestillations- u. Asphaltfabrik in Offenbach; später Herstellung v o n Fetten, ö l e n u. Anilinfarbstoffen; 1870 Ausscheiden aus der Fa. *1797, Aug. 30, Frankfurt a. M.; f l 8 7 4 , Dez. 18, Frankfurt a. M. Biogr. Eduard O e h l e r : Festrede zur Feier des 50jähr. Bestehens der Fa. K. Oehler, Offenbach 1900. - Fr. S c h r o d : K. G. R. Oehler. I n : Hess. Biogr. 1 (Darmstadt 1918) 195-196 [3], - Zum 100jährigen Jubiläum des Werkes Offenbach a. M. der I. G. Farbenindustrie AG: Chemiker-Ztg. 66 (1942) 388391 m. 4 Bildn., 1 Abb., 3 Faks. eines Briefes von Karl Oehler an Liebig: Offenbach, 5. J a n . 1866 [3]. OETTINGEN, A r t h u r Joachim von. Physik. - 1853-1858 stud. U n i v . Dorpat, 1859 U n i v . Paris, 1860-1862 U n i v . Berlin; 1863 Doz., 1865 Dr. phys., 1866 ao. Prof., 1867-1893 o. Prof. P h y s i k Univ. Dorpat; 1876 Korresp. Akad. Wiss. St. Petersburg; 1893 P D o z . , 1894-1919 v. H o n . Prof. Univ. Leipzig; 1901 Mitgl.

III-VI

Oettingen — Ohm

465

Sächs. Ges. Wiss. zu Leipzig; seit 1919 1855-1864 Berghauptmann in Dortmund. i. R. in Bensheim an der Bergstr. *1795, Febr. 4, Grevenburg bei Höxter; *1836, März 16 (a. St.) Dorpat; f l 8 6 5 , Febr. 1, Grevenburg bei Höxter. 11920, Sept. 5, Bensheim. Bad Oeynhausen 1848 nach ihm benannt. Bibliogr. Cat. scient. Papers 4 (1870) 660 Bibliogr. Cat. scient. Papers 4 (1870) 661(2 Nr.); 8 (1879) 526 (3 Nr.); 10 (1894) 950 662 (33 Nr.) [3]. - Brit. Mus. Gen. Cat. 174 (5 Nr.); 12 (1902) 545 (2 Nr.); 17 (1921) 597 (1963) Sp. 653 (2 Nr.) [3]. (13 Nr.) [3]. - Brit. Mus. Gen. Cat. 174 (1963) Nekr. D e c h e n - H a i d i n g e r : Jahrb. geol. Sp. 639-642 (33 Nr.) [3], Reichsanst. Wien 15 (1865) Verh. 122-123 Zum 75. Geburtstag Umschau 15 (1911) [Ha 2]. — Heinrich v o n D e c h e n : Zur Er277 [Ha 2]. innerung an den . . . Karl von Oeynhausen. Zum 80. Geburtstag Umschau 20 (1916) 1865. Biogr. Archibald G e i k i e : Life of Sir Rode279 [Ha 2], rick Murchison 1 (London 1875) 140, 275 [3], Nekr. G. L a n d e s e n : S.-Ber. Naturforscher - - v o n G u m b e l : ADB 25 (1887) 31-33 [3]. — Ges. Univ. Dorpat 27 (1920) 3-6 [Ha 2], - A. L i e s e n h o f f : Freiherr Karl von OeynWilhelm O s t w a l d : Ber. Verh. Akad. Wiss. hausen. Ein Lebensbild: Z. Berg- Hütten- u. Leipzig 73 (1921) 283-291 m. Schr.Verz. Salinenwes. 43 (1895) 107-167 m. 1 Taf., [Ha 2]; Chemiker-Ztg. 44 (1920) 797 [3]. - 12 Abb. [3]. - Karl Alfred v o n Z i t t e l : Martin S e y d e l : Stimme [Berlin] 15 (1920/ Gesch. der Geol. u. Paläontol. bis Ende des 1921) 16-17 [1], - Leopoldina 56 (1920) 73 19. Jahrhunderts (München-Leipzig 1899) [Ha 2]. - Z. Musikwiss. 2 (1919/1920) 743 [3]. 406, 503,505, 508, 509,513,613, 708[3]. - C o n Biogr. Max R i n g : Erinnerungen 2 (Berlin rad M a t s c h o ß : Männer der Technik (Berlin 1898) 212 [3], — Deutschlands, Oesterreich- 1925) 194[3]. - W. S e r l o : Bergmannsfamilien Ungarns u. der Schweiz Gelehrte, Künstler u. XI. Die verwandtschaftl. Zusammenhänge Schriftsteller in Wort u. Bild (Leipzig-Gohlis der berühmten Bergleute Gerhard, von Oeyn1908) 347 [3]. - Bruno V o l g e r : Sachsens hausen, von Dechen u. anderer: Glückauf 64 Gelehrte, Künstler u. Schriftsteller in Wort u. (1928) 1515-1516 [64]; Lebensbilder zur Bild nebst einem Anhang Nichtsachsen (Leip- Gesch. des Bergbaus: Z. Berg-, Hütten- u. zig 1907/1908) 123-124 m. Bildn. [3], - Salinenwes. 82 (1934) 292-293 [3]; BergValerian T o r n i u s : Das Land der Deutsch- mannsfamilien im Rheinland u. Westfalen: herren (Leipzig-Berlin 1917) Bildn. 102 [14]. Westfäl. Lebensbilder: Sonderreihe RheinWestfäl. Wirtsch.-Biogr. 3 (1936) 63-67 m. - I. W.: Zum Abschied Arthur von Oedin- Bildn. [3]. — Freiherr von Oeynhausen. Zur gens von der Universität Leipzig: Stimme 13 Wiederkehr seines Geburtstages am 4. Febr. (1919) 249-250 [3]. - Adolf S t r ü m p e l l : Aus u. seines Todestages am 1. Febr.: Werk [Düsdem Leben eines deutschen Klinikers (Leipzig seldorf] 17 (1937) 79-80 m. 1 Bildn. u. 1 Abb. 1925) 48 [3], — Alexander E g g e r s : Baltische [101]. — W. S e r l o : Männer des Bergbaus Lebenserinnerungen (Heilbronn 1926) 183- (Berlin 1937) 109-110 [3], - Fossilium Cata191: Arthur von Oettingen. Ein Brief. Leipzig, logus I : Animalia. Pars 72: K. Lambrecht f , 8. Okt. 1908 [101]. - Wilhelm O s t w a l d : W. et A. Quenstedt, Palaeontologi, Catalogus Lebenslinien. Eine Selbstbiogr. (Berlin 1927) biobibliographicus ('s-Gravenhage 1938) 318 siehe Reg. m. Gruppenbild nach S. 256 [3]. — [3; Ha 2], - C. H a h n e : Die Gesch. der geol. Roderich v o n E n g e l h a r d t : Die deutsche Erforschung der Aachener Steinkohlenbezirke: Univ. Dorpat in ihrer geistesgeschichtl. Be- Z. Dtsch. geol. Ges. 91 (1939) 391-392 [15], deutung (München 1933) 185 m. Bildn. 182/ Otto W i l c k e n s : Auf Wegen der Wiss. durch 183 [3]. Eifel u. Siebengebirge. Die rhein. Vulkane u. Bonner Gelehrter an ihrer Erforschung: Bildn. Universum-Jahrb. 1916, 102 [101]. Anteil Generalanz. Bonn u. Umgeb. 53 (1941) - Illustr. Ztg., Leipzig 156 (1920) 337 [101]. Nr. 16962 vom 16. Jan. S. 3 [5]. - Lübbo T y e d m e r s : Carl Frhr. von Oeynhausens Verii, i n OEYNHAUSEN, K a r l von. Geol. dienste an der Entwicklung der TiefbohrBohrtechn.-Brunnenbau 8 (1957) 265- Bis 1816 stud. Univ. Göttingen; 1817 geräte: 280 m. 14 Abb. [101], Bergreferendar, 1824 Bergamtsassessor in Tarnowitz; 1829 Oberbergrat in DortOHM, G e o r g S i m o n . Physik, mund, 1830 in Halle, 1831 in Bonn; 1841 II,iv,vi Geheimer Bergrat u. vortragender R a t Math. - 1805 stud., 1811 Dr. phil. Univ. im Finanzministerium; 1845 Geheimer Erlangen; Lehrer Math, zu Nidau (KanOberbergrat; 1847-1855 Berghauptmann ton Bern), Neufchätel u. 1815 Realu. Dir. des schles. Oberbergamts in Brieg; I schule zu Bamberg; 1817-1826 Oberlehrer 30

Poggendorff V l l a Suppl., 3. Lfg.

466

Ohm

Physik u. Math. Gymn. zu Köln; 18261833 Oberlehrer allgem. Kriegsschule in Berlin; 1833-1849 Prof. Physik polytechn. Schule in Nürnberg; 1849 ao. Prof., 1852 o. Prof. Physik Univ. München; Mitgl. Bayer. Akad. Wiss.; 1841 goldene Copleymedaille Royal Soc. London. *1789, (nicht 1787), März 16, Erlangen; fl854, Juli 6, München. Werke G. S. O h m : Gesammelte Abh. Hrsg. u. eingel. von E. Lommel (Leipzig 1892) XX, 855 S. m. Titelbildn. u. Faks. [3], - Georg Simon O h m : Das Grundgesetz des elektr. Stromes. Drei Abh. von Georg Simon Ohm (1825 u. 1826) u. Gustav Theodor Fechner (1829). Hrsg. von C. Piel (Leipzig 1938) 45 S. m. Bildn., 2 Abb. (Ostwalds Klassiker exakten Wiss., 244) [3], Genealog. E. D e u e r l e i n : Ein Beitr. zur Gesch. der Familie Ohm in Erlangen: Frankenland. Beil. Erlanger Neueste Nachr. 1927, 25. Juni Nr. 24 [29], Bibliogr. Cat. scient. Papers 4 (1870) 665666 (23 Nr.) [3], - Eugene L o m m e l : The scientific work of George Simon Ohm: Ann. Rep. Board Smithsonian Instn. 1891 (1893) 247-256 [Ha 2], - Brit. Mus. Gen. Cat. 174 (1963) Sp. 851-852 (10 Nr.) [3], Briefe Briefwechsel von Georg Simon Ohm mit seinem Vater u. Bruder: Frank. Kurier. Unterhaltungsbl. 1911, Nr. 1, S. 3, 6; Nr. 3, S. 16-17; Nr. 5, S. 28-30; Nr. 7, S. 40-42; Nr. 9, S. 52-54; Nr. 11, S. 63, 66 [75]. Ludwig H a r t m a n n : Aus Georg Simon Ohms handschriftl. Nachlaß. Briefe, Urkunden u. Dokumente (München 1927) 255 S. m. Titelbildn., 1 Bildn., 1 Faks.-Brief, 4 Abb. [3]. Briefe großer Naturforscher u. Mathematiker. Ges. u. erl. von Max B e n s e (Köln 1943) 127147 m. Faks. der Versuchsreihen, die zur Entdeckung des Ohmschen Gesetzes geführt haben (Ohm an seinen Vater 26. J a n . 1809; 30. Sept. 1817; 12. Mai 1818; 1820; 4. Apr. 1822; an seinen Bruder Köln, 12. Apr. 1823) [3]. Nekr. E. G. G e r s d o r f : Leipziger Repertorium der dtsch. u. ausländ. Literatur 12, 4 (Leipzig 1854) 253 [3], — L a m o n t : Denkrede auf die Akademiker Thaddäus Siber u. Georg Simon Ohm (München 1855) 12-36 (Festschr. u. Gedächtnisreden Bayer. Akad. Wiss., 201) [3; H a 2]. — Friedrich v o n T h i e r s c h : Rede . . . Geburtsfest . . . Königs Maximilian II. u. die Veränderung im Personalstande der Akad. Wiss. (München 1855) Sp. 24-28 [15], Carl Max v o n B a u e r n f e i n d : Gedächtnisrede auf Georg Simon Ohm . . . T H München am 28. Juli 1882 (München 1882) 44 S. [15], Biogr. Johann Georg M e u s e l : Das gelehrte Teutschland 19 (1823) 18 [3]. -

B a u e r n f e i n d : ADB 24 (1887) 187-203 [3]. — Friedrich M a n n : Georg Simon Ohm. Beitr. zum Charakterbild des großen Physikers (Erlangen-Leipzig 1890) IV, 58 S. [15]. — Adolf H a r n a c k : Gesch. der Preuß. Akad. Wiss. Berlin 1 (Berlin 1900) 795, 805, 971 [3]. — C. M u s m a c h e r : Kurze Biogr. berühmter Physiker (Freiburg i. Br. 1902) 176-179 [1]. — R. T. G l a z e b r o o k : The Ohm, The Ampère and the Volt: A memory of fifty years, 18621912: Electrician [London] 70 (1912) 10141017 m. Titelbildn., 4 Abb. [89]. - E. W i e d e m a n n , in: Lebensläufe aus Franken 2 (Würzburg 1922) 337-346 m. Teil-Schr.Verz. (Veröff. Ges. Fränkische Gesch. R. 7, 2) [3]. Conrad M a t s c h o s s : Männer der Technik (Berlin 1925) 194-195 [101], A[dolf] K i s t n e r : Deutsche Meister der Naturwiss. u. Technik 1 (München 1925) 110-118 [101]. — Ludwig D a r m s t a e d t e r : Naturforscher u. Erfinder (Bielefeld-Leipzig 1926) 65-67 m. Bildn. u. Faks. 64/65 [3], - Rollo A p p l e y a r d : Pioneers of Electrical Communication (London 1930) 179-209 m. Bildn. [210], — Das akad. Deutschland 1 (Berlin 1930) 118, 340, 548 m. Bildn. S. 117 [3], - M. A. B l o c h : Biogr. spraw. 2 (Leningrad 1931) 545-546 [15] —. E . D r u d e , in : Handwörterbuch der Naturwiss., 2. Aufl. 7 (Jena 1932) 389-390 [3], - N. H. de V a u d r e y H e a t h c o t e : Science in Progress 26 (1932) 51-75 [Genf]. — Ernst D e u e r l e i n : Wann wurde Georg Simon Ohm geboren ? : Bl. Schulpraxis u. Erziehungswiss. 48 (1937) 292 [12], W. L o r e y : Richtigstellung des Geburtsdat. auf 16. März 1789: Umschau 41 (1937) 374 [3]. — Ernst D e u e r l e i n : Allerlei Erlanger Ohm-Erinnerungen: Erlanger Heimatbl. 21 (1938) Nr. 12 [29]; Prof. Karl Christian von Langsdorf u. sein Gutachten über die beiden Brüder Ohm aus dem Jahre 1804, mit Bildn. von Langsdorf: Beitr. Heimat- u. Volkskunde von Bad Nauheim u. Umg., Beil. Bad Nauheimer Ztg. 1939, Nr. 29 vom Febr. - Hans F a l k e n h a g e n : Die Naturwiss. in Lebensbildern großer Forscher (Stuttgart 1948) 52, 131, 134, 135-137 [3], - J . G. E b e r t : Elektromeister 2 (1949) H. 7, S. 13 [101]. - Karl K n o t t : I n : Nürnberger Gestalten aus neun Jahrhunderten. Ein Heimatbuch zur 900-Jahrfeier der ersten urkundl. Erwähnung Nürnbergs (Nürnberg 1950) 180-186 m. Bildn. [101]. - J . G. E b e r t : Allg. Schlosser- u. Maschinenbauer-Ztg. 1950, 222 [101]. - Karl L e u t n e r : Ein stiller Mann von bäuerischem Typ. Georg Simon Ohm - ein Pionier der Elektrizitätswirtschaft : Dtsch. Woche 2 (1950) Nr. 27, S. 6 m. Bildn. [3]. — Fernmeldepraxis 27 (1950) 4 [101]. - Willy M ö b u s : Elektrotechniker 3 (1951) 44 m. Bildn. [101], Karl L e u t n e r , in Leutner: Deutsche, auf die wir stolz sind (Berlin 1955) 182-186 m. Bildn.; 2. Aufl. (1960) [14], - E. V e r b o v e n : De wet van Ohm: Nederl. T. Natuurkunde 27

Ohm (1961) 33-42 [Rijksuniv. Leiden], - Walther G e r l a c h , in: Humanität u. naturwiss. Forschung (Braunschweig 1962) 91-103 (Die Wiss., 118) [3]. Zum 100. Geburtstag Eugen L o m m e l : Georg Simon Ohms wiss. Leistungen. Festrede . . . Akad. Wiss. München am 28. März 1889 (München 1889) 23 S. m. Schr.Verz. 2123 [3]. — S p a n g e n b e r g : Die Begründung des Ohmschen Gesetzes . . .: Z. math. u. naturwiss. Unterr. 20 (1889) 81-87 [15], — Allg. Ztg., 2. Beil. 1889, Nr. 51, S.' 1 [37], G. C. F . : Nature [London] 39, 1888/1889 (1889) 368-369 [Ha 2], - Aufruf für ein Denkmal in München: Z. VDI 33 (1889) 360 [15]. Zum 150. Geburtstag Ernst D e u e r l e i n : Aus Georg Simon Ohms techn. Gutachten während seiner Nürnberger Zeit (Erlangen 1939) 28 S. m. 1 Bildn. [101]; Georg Simon Ohm u. Franken: Dtsch. Erzieher, Bl. Schulpraxis u. Erziehungswiss. Franken 50 (1939) 138-140 [12]. - J . Georg E b e r t : Allg. Schlosser- u. Maschinenbauer-Ztg. 40 (1939) 142 [101], - W. F [ e h r ] : Funktechn. Mh. 1989, 94-95 [ E 4 ] , R. F e l d t k e l l e r : Telegr., Fernsprech-, Funk- u. Fernseh-Techn. 28 (1939) 111-112 [89]. - Ritter v o n F ü c h t b a u e r : Georg Simon Ohms Lehrjahre in der Schweiz: Berner Z. Gesch. u. Heimatkunde 1 (1939) 121-137 m. 1 Plan [101]; Georg Simon Ohm. Ein Forscher wächst aus seiner Väter Art (Berlin 1939) VIII, 246 S., 25 Abb. [3]; G. S. Ohms bedeutendste wiss. Leistungen: Dtsch. Erzieher, Köln-Aachen 6 (1939) 130133 m. Titelbildn. [101]. - Walther G e r l a c h : Gedächtnisrede . . . Bayer. Akad. Wiss. am 25. Febr. 1939 (München 1939) 20 S. [3]; Angew. Chem. 52 (1939) 213-215 [Ha 15]. Heinrich H e r m a n n : Prakt. Schulphysik 19 (1939) 138-142 m. Bildn., 3 Abb. [101], L. K n e i s s l e r - M a i x d o r f : Elektrotechn. u. Maschinenbau 57 (1939) 169-170 m. 1 Bildn. [101]. — Friedrich K r ü g e r : Amer. German Rev. 6 (1939) Nr. 2, 34-35 [101]; Forsch, u. Fortschr. 18 (1937) 108 [3]; Res. and Progr. 5 (1939) 132-134 [Ha 2], - M o e n c h : Elektr. Nachr.-Techn. 16 (1939) 63-65 [101], - Rudolf N u t t : Vom Schlosser zum Physikprof.: Propyläen 36 (1938/1939) 189-190 [101]. Georg Simon Ohm als Lehrer u. Forscher in Köln 1817-1826. Festschr. zur 150. Wiederkehr seines Geburtstages. Hrsg. vom Kölnischen Geschichtsverein in Verb, mit der Univ. u. dem Staatl. Dreikönigs-Gymnas. in Köln (Köln 1939) [4 unnumm. S.], 328 S. m. Titelbildn. u. Faks. [einziges Lichtbild nach dem Leben], 1 Bildn., 4 Abb., 2 S. Faks. [3], — Carl P i e l : Unterrichtsbl. Math. Naturwiss. 45 (1939) 273-278 m. Bildn. [Ha 16], — R. W. P o h l : Das Ohmsche Gesetz, sein Bereich u. seine Deutung im Wandel der Zeit: Elektrotechn. Z. 60 (1939) 447-449 m. 5 Abb. [101]; Zur Auffindung des Ohmschen Ge30*

467

setzes: Forsch, u. Fortschr. 15 (1939) 158-159 [Ha 2]; Göttingische gelehrte Anzeigen 201 (1939) 113-118 [3], - Oskar Franz S c h a r d t : Simon Ohm, der Bezwinger der galvan. Elemente: Eisenbahnfachmann 15 (1939) 135 [101]. - Hans S c h i m a n k : Dtsch. Techn. 19 (1939) Nr. 11, 6 [101]; Elektrotechn. Z. 60 (1939) 330-332 m. 2 Bildn., Faks. u. 1 Abb. [101]; Die Entdeckung des Ohmschen Gesetzes: Geist. Arb. 7 (1940) Nr. 14, 7 m. Bildn. u. Faks. [3]; Z. math. u. naturwiss. Unterr. 70 (1939) 83-87 [15]. - Ferdinand T r e n d e l e n b u r g : Ohms akustisches Gesetz: Akust. Z. 4 (1939) H. 2, S. 5-6 m. 1 Bildn. [101]; Ohms akust. Grundgesetz u. die neueren Anschauungen über die Klanganalyse durch das Ohr: Elektrotechn. Z. 60 (1939) 449-452 m. 2 Abb. [101]. — Franz U n g e r : Die Arbeiten von G. S. Ohm im Lichte der heutigen Techn.: Elektr. Nachr.-Techn. 16 (1939) 65-68 [101], - R. W i n d e r l i c h : Aus der Heimat 52 (1939) 3336 m. Bildn. [101, Ha 2]. - Die Ohm-Gedächtnisfeier in Berlin: Elektrotechn. Z. 60 (1939) 452-454 [101], - J . Z e n n e c k : Abb. u. Ber. Dtsch. Mus. 11, 2 (1939) 34-57 m. Titelbildn., 4 Abb., 2 S. Faks. Lit.Verz. S. 57 [3]; Elektrotechn. Z. 60 (1939) 441-447 [101], — Fy.: Europ. Fernsprechdienst 51 (1939) 89-90 m. Bildn. [3]. — Feinmech. u. Präzis. 47 (1939) 93 [101]. - Hg: Funk 1939, 156 m. Bildn. [101]. - Funktechn. Vorwärts 9 (1939) 172 [101]. - Meßtechn. 15 (1939) 41 m. Bildn. [3]. — Techn.-Ind.