Bilginin Arkeolojisi [2 ed.] 9789755396255

Citation preview

Bilginin Arkeolojisi

M ICH EL FOUCAULT M ic h el F oucault 1 9 2 6 ’da P oitiers’de doğm uştur. 1946’da Fransa’n ın e n ö n e m li eğ itim k u ru lu la rın d a n Ecole Normale Supérieure’e kabul edilir. Felsefe ve psi­ koloji okur. 1950’de girdiği Fransız K o m ü n ist Partisi’n d e n 1952’de ayrılır. B ir süre hastanelerde psikolog olarak çalışır. 1953’te A lthusser’in y e rin e Ecole Normale’de felsefe asistanı o lu r ve psikoloji eğ itim in e devam eder. Paris Psiko­ loji E n stitü sü ’n d e n psikopatoloji ve deneysel p sikoloji diplom aları alır. M arksist b ir bakış açısıyla yazdığı ilk kitabı Maladie mentale et personnalité''den (\9 5 4 , A k ıl Hastalığı ve Kişilik) sonra G eorges D u m é z il’in tavsiyesiyle İsveç U ppsala’daki M aiso n de F ran ce’a d ire k tö r olur. B urada Histoire de lafolie à l ’âge classique (K la­ sik Çağda Deliliğin Tarihi) ü z erin e çalışmaya koyulur. Deliliğin Tarihim tam am ­ layıp C le rm o n t-F e rra n d Ü niversitesi’n d e psikoloji dersleri verm eye başlar. A r­ d ın d an C le rm o n t-F e rra n d ’da felsefe b ö lü m ü n ü n başına geçer. A ynı yıl Gilles D e le u z e ’le tanışır. B ir yıl sonra G eorges B ataille’m k u rm u ş o ld u ğ u Critique d ergisinin yayın k u ru lu n a girer ve Naissance de la clinique (Kliniğin Doğuşu) adlı kitabım yayım lar. 1966’da ilk baskısı b ir ayda tü k e n e n ve b ü y ü k tartışm alara n e d e n olan Les mots et les choses (Kelimeler vefieyler) çıkar. 1969’da F o u c a u lt’n u n Kelimeler ve fieyler d e kullandığı y ö n te m i açıklam a denem esi olan L ’Archéologie du savoir (Bilginin Arkeolojisi) yayım lanır. 1970’te Fransa’n ın e n prestijli k u r a m ­ ların d an C ollège de F ran ce’ta kendisi için k u ru la n “ D ü şü n ce Sistem leri T arih i” k ü rsü sü n e seçilir. B u n u n ardından G ro u p e In fo rm a tio n sur les P risons (G.I.P. — H ap ish an eler Ü z e rin e E nform asyon G ru b u ) adlı o lu şu m u n k u ru c u la rın d a n b iri olur. G e rek b u g ru p gerek adalet, tıp, psikiyatri ve cinsellikle ilgili b ir dizi m ü cad ele çevresinde yeni b ir po litik e tkinlik b iç im in in ö n c ü lü ğ ü n ü yapar. G eleneksel parti politik aların ın dışına çıkan b u e tk in lik biçim i yeni b ir eylem ve en te lek tü el anlayışını da b e ra b e rin d e getirm iştir. 1973’te Sartre ve M a u rice C lavel’le birlikte Libération gazetesinin k u ru lu şu n a katılır. 1975’te Surveiller et punir: Naissance de la prison (Gözetleme ve Cezalandırma: Hapishanenin Doğuşu) yayım lanır. İktidar ilişkileri, tek n ik leri, stratejileri ve taktik lerin in ; yani m o d e rn B atı to p lu m ların d a öznelliği k u rm a b içim le rin in analizini yaptığı b u kitap ola­ ğanüstü b ir ilgi g örür. 1976’da Histoire de la sexualité (Cinselliğin Tarihi) başlıklı ve altı cilt olm asını planladığı dizinin ilk kitabı La volonté de savoir (Bilme İstenci) çıkar. Ö zg ü rleşm e n in y erin e a lte rn a tif olarak k en d in i yaratm ayı ve arzu n u n özgürleşm esi y e rin e zevki yoğunlaştırm ayı ö n e çıkaran bakış açısını b u son k i­ tab ın ın ard ın d an geliştirir. A ltı yıl sonra yayım lanan Cinselliğin Tarihi’n in ikinci ve ü ç ü n c ü c iltlerine kadar geçen süre içinde ö n d e gelen Fransız en te lek tü el­ leriyle birlikte Ispanya’dan P olonya’ya çeşitli baskıcı rejim lere karşı y ü rü tü le n uluslararası kam panyalara katılır. B ü tü n b u süreç için d e irili ufaklı b irço k kitap, m akale ve söyleşisi yayım lanır. Söz kon u su m akale ve söyleşilerinin yanı sıra dü n y an ın çeşitli ü lk ele rin d e verdiği dersler 1994’te d ö rt cilt olarak ve Dits et écrits (Söylenmiş ve Yazılmışlar) başlığı altında b ir araya getirilip kitaplaştırılır. [Dits et écrits’d e n yapılan kapsam lı b ir seçm e Seçme Yazılar (I Entelektüelin Siyasi İşlevi, I I Ö zn e ve İktidar, III B üyük Kapatılma, I V İktidarın G özü, V Felsefe Sahne­ si, V I Sonsuza Giden Dil) adıyla A yrıntı Yayınları tarafından yayım landı.)

A yrıntı: 235 1meleme Dizisi: 602

B ilg in in A rkeolojisi Michel Foucault

K itab ın Ö z g ü n A dı L'archéologie du savoir

F ransızca’d an Ç e v iren Prof. Dr. Veli Urban

Y ayım a H azırlayan İlkay Özkiiralpli

D ü zelti Esra Koç

© E d itio n s G allim ard, Paris, 1969 B u k itab ın T ü rk ç e yayım h ak ları A y rın tı Y ayınları’na aittir. K apak R e sm i Bharati Chaudhuri / SuperStock Getty images Turkey

K apak D ü zen i Gökçe Alper

D izgi Hediye Giimetî

Baskı K ayhan M atb aacılık San. v e T ic . L td. Şti. D avutpaşa C ad . G ü v en San. Sit. C B lo k N o .:2 4 4 T o p k a p ı/İs ta n b u l T e l: (0212) 6 1 2 31 85 S ertifika N o .: 12156 B irin ci B asım 2011 İk in ci B asım 2014 B askı A d ed i 2000 IS B N 9 7 8 -9 7 5 -5 3 9 -6 2 5 -5 S ertifik a N o .: 10704

A Y R IN T I Y A Y IN L A R I B asım D ağ ıtım T ic. San. ve L td . Şti. H o b y ar M ah . C e m a l N a d ir Sok. N o .: 3 C ağ alo ğ lu - İstanbul Tel.: (0212) 5 1 2 15 0 0 Faks: (0212) 5 1 2 15 11 w w w .ay rin tiy ay in lari.c o m .tr & in fo @ ay rin tiy ay in lari.c o m .tr

Michel Foucault

Bilginin Arkeolojisi

a

AYWiTl

İN C E L E M E D İZ İS İ YEŞİL P O L İT İK A //. Porrin M A R K S , F R E U D VE G Ü N L Ü K HAY ATIN E L E Ş T İR İS İ/B . Broun K A D IN LIK T A H A K K Ü M V E D İR E N İŞ S A N A T L A R I//C . S e m S A Ğ L IĞ IN G A S P I//. Illirh - * S E V G İN İN B İL G E L İĞ İ/A Finkiclkraııt •**' K İM L İK VE F A R K L IL IK / IV Comıally A N T İP O L İT İK Ç A Ğ D A P O L İT İK A /G . Mülgan -* r Y E N İ B İR S O L Ü Z E R İN E T A R T IŞ M A L A R /H . Waininright D E M O K R A S İ VE K A PİTA LİZM /.S. Bou'tes-H. Giııtis - * r O LU M SA LLIK , İR O N İ V E D A Y A N IŞM A //?. Rony O T O M O B İL İN E K O L O JİS İ//? Freınıd-G. M anin Ö P Ü Ş M E . G ID IK L A N M A VE SIKILM A Ü Z E R İN E //1 . Phillips İM K Â N S IZ IN P O L İT İK A S I/ J.M . Besnier ■ * G E N Ç L E R İÇ İN HAYAT B İLGİSİ EL K İT A B I/R . Vaneigem E K O L O JİK B İR T O P L U M A D O Ğ R U /A /. Bookıhin İD E O L O J İ/T Eaglaon ■ * D Ü Z E N VE K A L K IN M A K ISK A CIN D A T Ü R K İ Y E //! . İnscl A M E R İK A // Bandrillard P O S T M O D E R N İZ M V E T Ü K E T İM K Ü L T Ü R Ü /A /. Feaihersloııe ■ * E R ­ KEK A K IL /G . Uoyd B A R B A R L IK /A Í. Henry K A M U SA L İN S A N IN Ç Ö K Ü Ş Ü /R . Sen neti PO PÜ ­ L E R K Ü L T Ü R L E R /D . Roıre ■'*' B ELLEĞ İN İ Y İT İR E N T O P L U M /R Jatoby ■ * G Ü L M E /H . Bağımı ■ * Ö L Ü M E KA R ŞI H A Y A T/N . O. Brom, - * SİVİL İT A A T S İZ L İK /ürr.: Y Coşar A H L Â K Ü Z E R İN E T A R T IŞ M A L A R //. Nıtttall T Ü K E T İM T O P L U M U // Bandrillard ED EB İY A TV E K Ö T Ü L Ü K /C . Balaille Ö L Ü M C Ü L H A S­ TALIK U M U T S U Z L U K /S . Kierkegaari ■ * O R T A K B İR Ş EY LER İ O L M A Y A N L A R IN O R T A K L IĞ I//!. Ungís VAK İT Ö L D Ü R M E K /R Feyerabend VATAN AŞKI/.V/. Viroh -«■' K İM L İK M E K Â N L A R I/D . Morley-K. Ra­ him D O S T L U K Ü Z E R İN E /S . Lynch KİŞİSEL İL İŞ K İL E R /H. U Follene K A D IN L A R N E D E N YA Z­ D IK L A R I H E R M E K T U B U G Ö N D E R M E Z L E R ? /D . Leader * * D O K U N M A /G .Josiponici * İT İR A F ED İLE­ M E Y E N CEM A A T/.W . Blancltot F L Ö R T Ü Z E R İN E /.-!. Phillips FELSEFEYİ Y A Ş A M A K /R . Billinglon - * P O L İT İK K A M E R A /A /. Ryan-D. Kelliler C U M H U R İY E T Ç İL İK //? Penit P O S T M O D E R N T E O R İ/S . Best-O. Kelliler ■ * M A R K S İZ M V E A H L Â K /S . Lııkes V AH ŞETİ K A V R A M A K //./? Reemtsma S O SY O LO JİK D Ü Ş Ü N M E K /Z . Banman P O S T M O D E R N E T İK /Z . Banman T O P L U M S A L C İN S İY E T VE İK T İD A R / R. W Connell ■ * Ç O K K Ü L T Ü R L Ü Y U R T T A Ş L IK / H; Kynılicka - * K A R Ş ID E V R İM VE İS Y A N /H . Marense K U S U R S U Z C İN A Y E T //. Bandrillard T O P L U M U N M cD O N A L D L A Ş T IR IL M A S I/G . R itzer KUSURSUZ N İH İL İS T /K ./!. Pearson H O Ş G Ö R Ü Ü Z E R İN E /A /. İ l i / a r 21 .Y Ü Z Y IL A N A R Ş İZ M İ/D ı-r./. A,«tıs &J. Boım ı M A R X 'IN Ö Z G Ü R L Ü K E T İĞ İ/G . G. Brenkerl M EDYA VE G A Z E T E C İL İK T E E T İK S O R U N L A R / D e t: A . Belsey & R . Chadwiik - * HAY ATIN D E Ğ E R İ//. Harris - * P O S T M O D E R N İZ M İN Y A N IL S A M A L A R I/'/.' Hagletoıı D Ü N Y A Y I D E Ğ İŞ T İR M E K Ü Z E R İN E /.V /. LSıry Ö K Ü Z Ü N A ’S I/B . Sanders TA H A Y Y Ü L G Ü C Ü N Ü Y E N İD E N D Ü Ş Ü N M E K /D cr.: G. Rolünsen & J. Runde« T U T K U L U S O S Y O L O Jİ/.!. Game & A . \etealfe ED E P S İZ L İK , A N A R Ş İ VE G E R Ç E K L İK /C . Sanuvll K E N T S İZ K E N T L E ŞM E /A /. Baokclıin Y Ö N T E M E K A R Ş I//? Feyerabend H A K İK A T O Y U N L A R I//. Forrester T O P L U M L A R NASIL A N IM S A R ?/!» Cmtnerlon Ö L M E H A K K I/S . İıneoğhı A N A R Ş İZ M İN B U G Ü N Ü /D ™ . Hans-Jurgen De­ ğen * * M E L A N K O L İ K A D IN D IR /D . Binken SİYAH A N 'L A R I-II//. Bandrillard M O D E R N İZ M , EV­ R E N S E L L İK VE B İR E Y /? . Benlıalıib K Ü L T Ü R E L E M P E R Y A L İZ M //. Tonılinson G Ö Z Ü N V İC D A N I/R . Sent,en - * K Ü R E S E L L E Ş M E /Z . Banman E T İĞ E G İR İŞ //1 . Pieper D U Y G U Ö T E S İ T O P L U M /S . Alesırawf EDEB İY AT O L A R A K HA Y A T//1. Nehamas İM A J/K . Rolıhıs M E K Â N L A R I T Ü K E T M E K // Urry - * YAŞAM A S A N A T I/G . Sarnm-ll - * A R Z U Ç A Ğ I / / Kaoel - * K O L O N Y A L İZ M P O S T K O L O N Y A L İZ M //1 . Leoıııba - * K R E Ş T E K İ Y A B A N İM . Phillips Z A M A N Ü Z E R İN E /N . Elias T A R İH İN Y A P IS Ö K Ü M Ü /.4 . Munslow F R E U D S A V A Ş L A R I// Forrester Ö T E Y E A D IM /A /. Blaııeltot P O ST Y A PISA LC I A N A R Ş İZ ­ M İN SİYASET F E L S E F E S İ/T M ay - * A T E İZ M /R . Le ft.ii/.m i AŞK İL İŞ K İL E R İ/O ./? Kernberg - * PO ST M O D E R N L İK VE H O Ş N U T S U Z L U K L A R I/Z . Batanan Ö L Ü M L Ü L Ü K , Ö L Ü M S Ü Z L Ü K V E D İĞ E R HAYAT S T R A T E JİL E R İ/Z . Banman T O P L U M VE B İL İN Ç D IŞ I/K . Utedakis BÜYÜSÜ BOZULM UŞ D Ü N Y A Y I B Ü Y Ü L E M E K /G . R itzer ■ * K A H K A H A N IN Z A F E R İ/B . Sanders E D EB İY A TIN Y A R A T IL IŞ I//: Dııponr - * P A R Ç A L A N M IŞ H A Y A T /Z . Banman K Ü L T Ü R E L B ELLEK //. Assmann M A R K S İZ M VE DİL F ELSEFESİ/ V. .V Volojittov ^ M A R X T N H A Y A L E T L E R İ//. Derrida E R D E M P E Ş İN D E /.! .Maelntyre D E V L E T İN Y E N İD E N Ü R E T İM İ //. Stevens * Ç A Ğ D A Ş SOSYAL B İL İM L E R F ELSEFESİ/B . Fay KAR­ NAVALDAN R O M A N A /A f. Bakinin PİYASA//. O ’.Vri// A N N E : M ELEK M İ.Y O SM A M l î / f .l / l l t / H m ı K U T SA L İN S A N /G . Agamben - * B İL İN Ç A L T IN D A D E V L E T /R . L o u ra u -* Y A ŞA D IĞ IM IZ S E F A L E T /.!. G e n YAŞAM A SA N A TI FELSEFESİ//1. Sıham as K O R K U K Ü L T Ü R Ü //? Fnredi E Ğ İT İM D E E T İK //;H jj-rı.-i D U Y G U S A L Y A Ş A N T I/D . Uıptoıı E L EŞTİR EL T E O R İ /R . G euss A K T İV İS T İN EL K İT A B I/R . Slıaır K A R A K T E R A Ş1N M A S1/R. Sentten M O D E R N L İK V E M Ü P H E M L İK /Z . Banman N IE T Z S Ç H E : B İR AH LÂ K K A R Ş IT IN IN E T İĞ İ/R Berkom t: ■ * K Ü L T Ü R , K İM L İK VE SİYASETIS a f i z Tok A Y D IN L A N M IŞ A N A R Şİ/.V /. Kaııfitıattn M O D A VE G Ü N D E M L E R İ/D . Crane ^ B İLİM E T İG İ/D . Resnik CEHENNE­ M İN T A R İH İ//L K . Ttırner Ö Z G Ü R L Ü K L E K A L K IN M A //1. Sen K Ü R E S E L L E Ş M E V E K Ü L T Ü R //. 7imılîııson SİYASAL İK T İS A D İN A B C s i/R . Haltııel E R K E N Ç Ö K E N K A R A N L lK /K .R > ım » ıı ■ * M A R X VE M A H D U M L A R I// Derrida * * A D A L E T T U T K U S U /R .C . Saloman H A C K E R E T İĞ İ/P ffin ıa rm ı KÜLTÜR Y O R U M L A R I/7 e rry Eagleton HAYVAN Ö Z G Ü R L E Ş M E S İ//? Singer - * M O D E R N L İĞ İN S O S Y O L O JİS İ//? Il'agner D O Ğ R U Y U S Ö Y L E M E K /A /. Foueanlı S A Y G I/R . Sennett - * K U R B A N S A L S U N U /A /. Basaran F O U C A U L T ’N U N Ö Z G Ü R L Ü K S E R Ü V E N İ//. W Bernatter D E L E U Z E & G U A T T A R I//? Goodclıild İK T İD A R IN PSİŞİK Y A ŞA M I//. Bul/cr Ç İK O L A T A N IN G E R Ç E K T A R İH İ/5 .D . Coe & M .D . Cae ■ * D E V R İ­ M İN Z A M A N IM . Negri - * G E Z E G E N G E S E L Ü T O P Y A T A R İH İ//! . Mandarı G Ö Ç , K Ü L T Ü R . K İM L İK //. Chambers ATEŞ VE S Ö Z /G .A /. Ramírez M İL L E T L E R V E M İL L İY E T Ç İL İK /E '/. Hobsbauın - * H O M O L U D E N S //. Htıiziıma M O D E R N D Ü Ş Ü N C E D E K Ö TÜ LÜ K /.Ç . Nrim ım Ö L Ü M VE Z A M A N /E . L h ’inas G Ö R Ü N Ü R D Ü N Y A N IN E Ş İĞ İ/K . Silnermaıı - * B A K U N IN ’D E N L A C A N 'A /5 . N etim an ORTAÇAĞ­ DA E N T E L E K T Ü E L L E R // he C o ff HAYAL K IR IK L IĞ I//™ Craib H A K İK A T V E H A K İK A TL İLİK /B . Williams R U H U N Y E N İ H A S T A L IK L A R I// Kristefa Ş İR K E T //. Bakan A L T K Ü L T Ü R /C .J e n k s B İR AİLE C İN A Y E T İ/.M . Fmıeanlt ■ * Y E N İ K A P İT A L İZ M İN K Ü L T Ü R Ü /ft.d ı« * / Sennett D İN İN G E L E C E ĞVSantiago Zakata Z A N A A T K Á R /R if/w rí/ Scnıtett M E L E Z L İĞ E Ö V G Ü /A ftM Boıırse SER M A Y E VE D İL /Clıristian M arazzi SAVAŞ O Y U N L A R I/R os;er Stahl BİR. İD EA O L A R A K K O M Ü N İZ M /.-i/aııı Badion & Slanoj ¿ iz e k N İH İL İZ M /B ü le n t Diken M A D D E S İZ /A n d re Carz

İçindekiler

Sunuş.........................................................................................................................................7 G iriş ........................................................................................................................................ 13 B irinci B ölüm

Söylem sel D ü ze n ler SÖYLEM İN B İR L İK L E R İ...............................................................................................33 SÖYLEMSEL O L U Ş U M L A R .........................................................................................45 N E SN EL E R İN O L U Ş M A S I........................................................................................... 55 İFADE B İÇ İM L E R İN İN O L U ŞM A SI......................................................................... 66 KAVRAM LARIN O L U ŞM A SI...................................................................................... 72 STRA TEJİLERİN O LU ŞM A SI.......................................................................................81 UY A RILA R VE S O N U Ç L A R ....................................................................................... 89

İkinci B ölüm

İfade ve Arşiv İFADEYİ TANIM LAM AK..............................................................................................99 İFA DENİN İŞL E V İ..........................................................................................................109 İFA DELERİN B E TİM LE N M ESİ.................................................................................129 SEYREKLİK, DIŞARDALIK,YIĞILIM ...................................................................... 143 TARİHSEL A P R IO R I VE A R Ş İV ............................................................................. 152 Ü ç ü n cü B ölüm

A rkeolojik B etim lem e A RK EO LO Jİ VE D Ü ŞÜ N C E T A R İH İ......................................................................160 ORİJİN A L VE D Ü Z E N L İ..............................................................................................166 U Y U ŞM A Z LIK LA R ....................................................................................................... 175 KARŞILAŞTIRM ALI O L G U L A R .............................................................................. 184 DEĞİŞİM VE D Ö N Ü Ş Ü M L E R ................................................................................... 194 BİLİM VE BİLGİ................................................................................................................207 S o n u ç ................................................................................................................................... 227 D iz in .................................................................................................................................... 245

Sunuş

atı’da felsefe ö te d e n b e ri bilg in in kaynağı konusuyla ilgili ola­ rak tem eld e b irb irin d e n farklı iki kanalda devam edegelm iştir: A d a’da insan zih n in in doğuştan boş b ir levha o ld u ğ u n u d ü şü n en ampirizm, K ıta’da bilg in in insan zih n in d e doğuştan geldiğini ö n e sü­ ren rasyonalizm. B e n ze r b ir biçim de, X X . yüzyılda da A da’da R u s ­

B

sell, W ittg e n stein , Ayer, R y le, A ustin ve Q u in e gibi düşü n ü rler tara­ fından am p irizm d e n beslenerek gerçekleştirilen felsefe çözüm leyici b ir dil felsefesi niteliğini taşırken; K ıta’da, yani A lm anya ve Fransa’da daha ço k teoriye, ta rih e ve edebiyata y ö n elm ek suretiyle farklı b ir yol izlem iştir. K ıta A vrupa’sında çağdaş felséfenin başlatıcıları olarak A lm anya’da E d m u n d H usserl’in, Fransa’da H e n ri B erg so n ’u n adı anı­ labilir. B erg so n ’dan sonra Je an -P a u l S artre’da son derece edebi b ir uslu b a kavuşm uş olan Fransız felsefesi, parlak edebi h ü n e rle rin yanı sıra, A d a’da eg em en olan çözüm sel disiplinden uzak b ir özgürlü k le te o ri

k u rm a özelliğine sahip olur. İşte F oucault çözüm leyici felsefenin k a­ tılığından ve sıkıcılığından ziyade B erg so n ’u n ve N ietzsc h e’n in felsefi u slu b u n d an gelen canlılığı işleyen b u geleneğin içinde yer alır. T arihe y ö n elerek irdeleyici b ir gözle B a tı’n ın geçm işinde yer alan “ deliliğe karşı toplum sal davranışların e v rim i” , “m o d e rn iz m öncesi tıb b ın ta­ r ih i” , “b iy o lo ji” , “ dilbilim ” ve “ e k o n o m in in kavram sal k ö k le ri” gibi büyüleyici ve doku n u lm am ış bazı alanlara el atan F oucault karm aşık ve anlaşılması güç entellektüel b ir kişiliğe sahiptir. R ö n esan sm başlangıcından b u yana, B atı düşüncesinin üç b ü y ü k d ö n em in i gösteren bilgi sistem lerini b irb irin d e n ayırm aya ve o n la­ rı b etim lem eye çalışmış olan F oucault b u d ö n em lere Rönesans, K la­ sik Çağ ve Modern Çağ adını verir. Ç alışm alarının h e m e n tam am ını R ö n esan s düşüncesiyle çağdaş düşünce arasında sınırlamış olm akla birlikte o, d erin lem esin e olan araştırm alarını özellikle Klasik Ç ağ (X V II. ve X V III. yüzyıllar) ile M o d e rn Ç a ğ ’da (X IX . yüzyıl ve so n ­ rası) bilginin ve bilimin oluşum u ü ze rin d e yoğunlaştırır. F o u cau lt’n u n ken d in e özgü te rm in o lo jisin in en ö n em li kavram larından birisi olan bilgi (savoir), h e r tü r bilgiyi içinde b arındıracak genişliğe ve d erin liğ e sahiptir. D ilim izdeki karşılığı kazıbilim olan arkeoloji daha ç o k tarih in , geçm işten şim diye uzanan b ir zam an dilim i içerisinde olm uş bitm iş şeylerle ilgili bilgiyi o lu ştu ru rk en b ir araştırm a y ö n te m i ve aracı ola­ rak başvurduğu, yardım cı bilim ko n u m u n d ad ır. B ir düşünce sistem le­ ri tarihçisi olan F oucault da arkeolojiye b ir y ö n te m olarak başvurur. Fakat o n u n h em tarih e h e m de arkeolojiye yüklediği anlam , söz k o ­ nusu te rim le rin geleneksel anlam larından oldukça farklıdır. Ç ü n k ü Deliliğin Tarihi’n d e n Cinselliğin Tarilıi’ne kadar uzanan y irm i k üsur yıllık süre içerisinde, çağdaş k ü ltü rd ek i bazı uygulam aları tarihsel b ir p e rsp e k tif içine o tu rta ra k b u n la rın kavram sal tem ellerin i b u lm ak n i­ yetiyle h arek et eden F oucault, esas am acının “ şim dinin ta rih i” n i yaz­ m ak o ld u ğ u n u ö n e sürer. F ou cau lt ne b ir m ed en iy et tarafından k o ru m a altına alınm ış m e ­ tin lerin tam am ını ne de b u m e d en iy etin y ık ım ın d an kurtarılabilm iş kalıntıların b ü tü n ü n ü , arşiv diye tanım lam azken b ir k ü ltü r içerisinde ifadelerin ortaya çıkışını ve yok o luşunu, olayların ve şeylerin sürek­ liliklerini, paradoksal varoluşlarını belirleyen kurallar o y u n u n u arşiv diye adlandırır. Bilginin Arkeolojisi’y\e b ir düşünce tarihçisi olarak bil-

£in in için d e h e r b iri ayrı b ir ifadeler b ü tü n ü olan söylem sel o lu şu m ­ ları, pozitiflikleri, ifadeleri, b u n la rın olu şu m koşullarını, özel b ir alanı ortaya çıkarm aya çalışır, yani b ir arşiv araştırm ası yapar. F oucault’nun; ne o to n o m ne de kendi kendine yeterli oldukları­ nı, hatta sınırlı b ir bölgenin çok k ü çü k b ir parçasının bulu n u p ortaya çıkarılm asının söz konusu olduğu h er defasında, birbirlerinden destek almaları gerektiğini söylediği, Deliliğin Tarihi, Kliniğin Doğuşu, Kelimeler ve Şeyler adlı eserlerinin problem atiği, yukarıda dile getirildiği gibidir. Deliliğin Tarilıi’nde “psikiyatrinin arkeolojisi” , Kliniğin Doğuşu’nda “ tıb ­ bi bakışın arkeolojisi” , Kelimeler ve Şeyler’de “ insan bilim lerinin arke­ olojisi” şeklinde alt başlıklara yer verildiğine ve Kelimeler ve Şeyler’in önceki adının da “Yapısalcılığın A rkeolojisi” olduğuna bakılırsa arkeo­ lojik incelem enin, F oucault’da tem el bir yaklaşımı oluşturduğu söyle­ nebilir. Kelimeler ve Şeyler’d en sonra yayınlanm ış olan Bilginin Arkeolojisi, F oucault’n u n araştırm alarında başvurduğu y ö n te m in ilkelerinin tespit edilmesi, sınırlarının gösterilm esidir b ir bakım a. Ç ü n k ü o arkeolojinin ne bir bilim ne de gelecek bir bilim in tem elleri olarak sunulam ayacağım açıkça söylem ektedir. B ilginin arkeolojisi b ir yöntem , b ir çağın söylem lerinin norm atifliğini, bilginin norm alleşm e biçim lerini ve o lu­ şum kurallarını inceleyen sıkı bir y öntem dir; am a b ir b ilim değildir. A r­ keoloji, tarih, bilgikuram ı, sosyoloji ve tarihsel psikoloji gibi bilim lerin yö n tem lerin i sınırlamakla etkili olan geniş b ir yöntem dir. A rkeolojinin bu disiplinlerle karıştırılm am ası gerekir çü n k ü o, konusunu adı geçen disiplinlerin ö zgün alanlarının üstünde tu ttu ğ u ve kendini hepsinin en p o zitif tarihsel yön tem i kabul ettiğinden, onların tü m ü n ü aşar. F o u cau lt’ya göre arkeoloji sözcü ğ ü n ü n , b ir şeyi ö n ce d en d ü ­ şün ü p b ild irm e gibi b ir işlevi yoktur. A rkeoloji sadece ifadenin ve arşivin düzeyini, ifade d ü ze n le rin i ve pozitiflikleri gösterir; oluşum , arkeolojik tü rem e ve tarihsel a priori kurallarını oyuna sokar. F o u ­ cault ile birlikte, süreksizlik kavram ının tarihsel disiplinlerde ö n em li b ir yer tu ttu ğ u g örülür. Bilginin Arkeolojisi tarafından ö n e sürülm üş olan te o rik p ro b lem ler ve süreksizlik, kopm a, eşik, sınır, seri, d ö n ü şü m kavram ları o y u n u n u n betim lenm esi konu su n d a ortaya çıkar. Bilginin Arkeolojisi’n d e söylem sel o luşum lar ve ifadeler h akkında geliştirilm iş olan genel te o rin in , Kliniğin D oğuşu’n u n ö n sö zü n d e y ö n tem le ilgili olarak sorulm uş b ir soruya verilm iş cevap o ld u ğ u söylenebilir.

D ü şü n ce alanlarının varlığı, eğer düşünce k u ru lm u ş ise d ü ­ şünce alanlarının k o p u k lu ğ u n u da iç erir diyen M a rie tti’ye göre; F o u cau lt’n u n Bilginin Arkeolojisi'nde gösterm eye çalıştığı şey, dilin bölgesi, arşivin anlam ı ya da söylenm iş olan şeylerin alanıdır. A rke­ olo jin in , söylem leri arşivin içinde özelleşm iş p ratikler olarak b e tim ­ lediğini ö n e süren F oucault, söylem sel o luşum ve ifadelerin b ir kez baştan sona katetm iş o ld u ğ u alana, b ir kez tasarlanm ış genel te o riler ve m ü m k ü n uygulam a alanları hakkında yapılm ış çözüm lem ey e arke­ oloji adını verir. K itabın içeriği ile ilgili olarak b ü tü n b u söylediklerim izden so n ­ ra, çeviri hakkında da söylenm esi gereken bazı şeyler o ld u ğ u n u d ü ­ şü n ü y o ru m . E linizde b u lu n a n eseri çevirirken Fransızca asıl m e tn in T ü rk ç e ’ye aktarılm ası kolay olm ayan b ir m e tin o ld u ğ u n u n b ilin ­ ci içindeydik. B urada, söz konusu zorlu ğ u n kaynaklandığı b ir kaç noktaya işaret edilebilir. B unlardan bize göre belki en ö n d e geleni, F o u cau lt’n u n eserlerinin h e m e n tü m ü n ü n köşe taşlarını o lu ştu rd u ­ ğu söylenebilecek olan, y ukarıda b ir kısm ına işaret edilm iş b u lu n an , k en d in e özgü b ir kavram dağarcığı kullanm ış olm asıdır. Söz k o nusu kavram dağarcığında yer alan tem el kavram lara yüklediği anlam lar yakalanabildiği ölçüde, o n u n m e tin le rin d e anlatm ak istediği anlam ın içine n üfuz etm e olanağı vardır. M e tin le rin in anlaşılması ve anlaşılmış olan anlam ın b ir başka dilde ifade edilm esini zorlaştıran noktalardan b iri de F o u cau lt’n u n , u zu n ve çetrefilli cü m lelerd en oluşan b ir anlatım b içim in i tercih etm iş o l­ masıdır. Sözü edilen bu zorluklara, T ü rk ç e ’ye çevirisi yapılm ış b u ­ lun an asıl m e tn e eg em en olan tem el kavram ların T ü rk ç e ’de onları gerektiği gibi ifade etm eye y etecek karşılıklarını b ulm akta çekilen sık ın tın ın da eklenm esi gerekir. B u d u ru m karşısında, yapılmış olan çev irin in ço k iddialı b ir çeviri olm asını b ek lem e m e k gerektiği apaçık ortadadır. Ş unu söylem ek istiyorum : B u eser T ü rk ç e ’ye çevirilirken F o u cau lt’n u n tem el kavram larının anlam larını, b izim kavrayış g ü c ü ­ m ü z ü n yettiği ve T ü rk ç e ’n in de o n ları ifade etm eye elverdiği ölçüde, asıl m e tn in k urg u su n a da olabildiğince sadık kalarak dilim ize aktar­ maya ö zen gösterdik. T ü m eksiklikleriyle birlikte b u çev irin in felsefe k ü ltü rü m ü z e b ir katkı sağlayacağını um u y o ru z. Veli Urhan / Ankara 20Î1

Giriş

arihçiler, d ik k atlerin in b ek len m e d ik siyasi olaylar ve on ların ikinci d ereced en olguları etkisinde, böyle u zu n d ö n em lere yö­ neldiği g ü n ü m ü z d en o n yıl kadar ö n ce tercih en , istikrarlı ve b o zu l­ ması zo r d en g eleri, g eri d ö n d ü rü le m e z süreçleri, değişm eyen d ü ze n ­ lem eleri, d o ru k noktasına ulaşan ve yüzyıllardan b e ri süregeldikten sonra tersine d ö n m e eğilim i gösteren olayları, yığılm a harek etlerin i ve ağır d o y g unlukları, olayların yoğu n lu ğ u ile üstü ö rtü le n g elen ek ­ sel anlatıların düzensizliğinin b u lu n d u ğ u hareketsiz ve sessiz b ü y ü k p latfo rm ları d ü ze n e sokm aya çalışıyordu. B u analizi y ü rü tm e k için, tarihçiler, b ir ölçü d e b içim len d ird ik leri b ir ölçü d e de hazır buldukları araçlara sahipti: e k o n o m ik b ü y ü m e m o d elleri, m übadele akışlarının niceliksel analizi, dem ografik ilerlem e ve g erilem e profilleri, iklim in

ve o n u n d eğ işim lerinin incelenm esi, sosyolojik devam lılıkların o r­ taya çıkarılm ası, te k n ik d ü ze n le m elerin dağılm a ve sürekliliklerinin tanım lanm ası. İşte bu araçlarla ta rih in alanı içinde, çeşitli to rtu l ta­ bakaları ayrıştırm a olanağı buldular; o gü n e kadar araştırm a k onusu olm uş çizgisel art arda gelişler y erine, b ir d e rin e in m e oyunu geçirildi. Siyasal h areketlilikten “m addi m e d en iy e t” e özgü yavaşlamalara kadar, analiz düzeyleri çeşitlilik gösterir: H e r b irin in k en d in e özgü k ırılm a­ ları vardır, h e r b iri ancak k endine ait olan b ir parçayı içine alır; ve daha d e rin platform lara d o ğ ru inildiği ölçüde, b u kırılm alar g id erek geniş­ ler. Y ön etim lerin , savaşların ve kıtlıkların altüst ettiği ta rih in gerisinde, ilk bakışta h e m e n h e m e n hareketsiz g ö rü n e n zayıflamaya eğilim li ta­ rihler, oluşur: deniz yolları tarihi, buğdayın ya da altın m a d en le rin in tarihi, ku rak lığın ve sulam anın tarih i, a lte rn a tif ü rü n ek im in in tarihi, açlık ve çoğalm a arasında insan tü rü tarafından elde edilen d en g en in tarihi. U y u m su z olaylar arasında nasıl b ir bağ kurulabileceği, b u n la rın aralarına z o ru n lu b ir tutarlılığın nasıl yerleştirilebileceği, b u n la rı aşan sürekliliğin ya da o luşturm akla sona erdirdikleri b ü tü n lü ğ ü n anlam ı­ n ın n e o ld u ğ u, b ir b ü tü n lü ğ ü n tanım lanıp tanım lanam ayacağı ya da art arda gelişlerin y en id en oluşturm asıyla yetinilip yetinilm em esin in gerekliliği gibi geleneksel analizin eski so ru ların ın yerini, artık başka tip sorular alm ıştır: H an g i tabakaları b irb irlerin d e n ayırm ak gerekir? H an g i tip serileri k u rm a k gerekir? B unlardan h e r b iri için han g i d ö n em leştirm e ö lç ü tle rin i b en im se m ek gerekir? H an g i ilişkiler sistemi (hiyerarşi, egem enlik, kat kat sıralama, tekanlam lı belirlem e, döngüse! nedensellik) tam olarak betim lenebilir? S erilerden hangi seriler k u ­ rulabilir? Farklı olay dizileri, geniş b ir k ronolojide, hangi tablo iç eri­ sinde gösterilebilir? O ysa yaklaşık olarak aynı d ö n em d e, başlıklarına rağm en, b ü y ü k kısm ı ta rih çin in ve y ö n te m le rin in dışında kalan, fikirlerin, b ilim lerin , felsefenin, d ü şü n cen in , edebiyatın (özgüllükleri b ir an için dikkate alınm ayabilir) tarihi adı da verilen b u disiplinlerde dikkat; “ çağlar” ya da “yüzyıllar” olarak tanım lanan geniş b irim le rin aksine, k ırılm a yaratan olaylara yöneldi. D ü şü n c e n in b ü y ü k süreklilikleri k o lle k tif b ir ru h u n ya da zihniyetin kalın ve h o m o je n g ö rü n ü şleri başlangıcından itib aren tam am lanm aya ve varolm aya d ö rt elle sarılmış b ir b ilim in kararlı olu şu m u ve b ir tü rü n , b ir b içim in , b ir disiplinin, te o rik b ir

etkinliğin devam ı altında, şim di kopuşların etkisi ortaya çıkarılm aya çalışılıyor. K o n u m u ve doğası ço k çeşitli olan kopuşlar, G. B achelard tarafından tanım lanm ış olan epistemolojik eylemler ve eşikler. B u n lar ta­ nım sız b ir bilgi yığınını geçici b ir süre için askıya alır, yavaş ilerleyen olgunlaşm alarını kırar ve o n ları yeni b ir d ö n e m in içine sokar, am p irik kaynaklarından ve ilk g ü d ü le n m elerin d en koparır, hayali karm aşık­ lık larından arındırır. B öylece tarihsel analizden artık sessiz başlangıç­ ların araştırılm asını ya da ilk habercilere d o ğ ru sonu gelm ez b ir geriye gidişi değil; fakat yeni b ir rasyonellik tip in in ve o n u n çeşitli etk ile ri­ n in tespitini isterler. K avram ların yer değiştirmesi ve dönüşmesi: B u n a G. C a n g u ilh e l’in analizleri m od ellik edebilir; b u analizler, b ir kavram ın ta rih in in , sadece o n u n sürekli ilerlem esinin, sürekli artan rasyonelli­ ğin in , soyutlam a eğilim inin tarih i olm adığını; fakat o n u n k u ru lu ş ve geçerlilikle ilgili çeşitli alanların tarihi, b irb irin i takip e d e n kuralların kullanım ı, o n la rın ö zü m len ir hale gelişinin izlendiği ve tam am landığı yer olan çeşitli te o rik o rtam ların tarihi o ld u ğ u n u gösterir. O layların ve so n u çların ın aynı b içim d e dağılm ış b u lu n m ad ığ ı bilim lerin ta rih i­ n in gözle görülebilecek büyüklükte ve görülemeyecek küçüklükteki ölçekleri arasında, y in e G. C a n g u ilh e m tarafından yapılm ış ayrım ; B ir buluş, b ir y ö n te m in ortaya konuluşu, b ir bilim insanının eseri ve başarıları bile aynı etkiye sahip olam ayacağı gibi, birbirleriyle aynı düzeyde ve aynı b içim d e de tanım lanam az; bu, şurada ya da burada, anlatılm ış olunacak olan aynı ta rih değildir. Ş im diki hali değişikliğe uğradığı ölçüde, b ir ve aynı bilim için, b irçok geçm işi, b irçok art arda geliş b içim in i, b irço k önem lilik derecesini, b irço k belirlem e ağını, b irço k erekselliği g ü n y ü zü n e çıkaran, geri dönen yeniden dağıtmalar. Ö y le ki tarihsel betim lem eler, z o ru n lu olarak bilg in in aktüelliği içinde yer alır, o n u n d ö n ü şü m leriy le çeşitlenir ve kendileriyle birlikte çevrele­ rin i de parçalam aya devam e d e r (bu fe n o m e n hakkında M . Serres, m a tem atik alanında b ir te o ri ö n e sürdü). M . G u ero u lt tarafından çö ­ zü m len d ik leri gibi etkiler, gelenekler, kültü rel süreklilikler h ak k m daki değil de daha ziyade iç tutarlılıklar, aksiyom lar, tü m d e n g elim halkaları, uyuşm alar hakkınd aki tan ım ın u y g u n o ld u ğ u , sistem lerin arşitektonik birlikleri. N ihayet, hiç kuşku y ok ki en radikal kopuşlar, “b ir bilim i g eçm işinin id eo lojisinden ayırarak ve bu geçm işi ideolojik

olarak açım layarak k u rd u ğ u ” 1 zam an, te o rik b ir d ö n ü şü m işlem iyle gerçekleştirilm iş olan kopuşlardır. B u n d a n böyle artık, k endin i birlik olarak g ö ren edebi analizi; b ir d ö n e m in ru h u n u ya da duyarlılığını değil, “ g ru p lar”ı, “ ekoller” i, “ kuşaklar” ı veya “ harek etler”i değil, h a­ yatını ve “ eser” ini b irb irin e bağlayan değiş tokuş o y u n u n u n içindeki yazarın kişiliğini bile değil; fakat b ir esere, b ir kitaba, b ir m e tn e özgü yapıyı, hiç kuşkusuz bu n a eklem ek gerekecektir. B u tarz tarihsel analizlerde k en d in i gösterecek olan ve gösteren en b ü y ü k pro b lem ; artık hangi yollarla sürekliliklerin ortaya çıkabildiği­ ni, b u n ca farklı ve ardışık düşünce biçim i için b ir ve aynı olan tasarı­ n ın han g i b içim d e devam edebildiğini ve tek b ir ufuk oluştu rab ild iğini, hangi eylem b iç im in in ve hangi dayanağın intikaller, y en id en ele geçirm eler, u n u tm a la r ve tekrarlam alar o y u n u n u içerdiğini, kaynağın kendi kuralını kendisinin ço k ötesine ve h iç b ir zam an gerçekleşm e­ miş olan b u tam am lanm aya kadar nasıl yayabildiğim bilm ek değildir. P ro b lem artık gelenek ve iz problem i değil, k o pm a ve sınır p ro b le­ m idir; p ro b lem artık sürü p gid en tem el problem i değil, tem el ve te ­ m ellerin yenilenm esi olarak değ er kazanan d ö n ü şü m ler problem idir. Böylece bazılarının b irb irin e ö n ce d en yakınlık içerisinde b u lu n d u ­ ğu ve b u yeni tarih b iç im in in bunlarla kendi teorisin i hazırlam aya çalıştığı b ü tü n b ir soru alanının açıldığı g ö rü lü r: Süreksizliği (eşik, ko p m a, kırılm a, değişm e, dönüşm e) d ü şü n m e olanağını veren farklı kavram lar nasıl açıkça belirlenebilir? “B ilim nedir? E ser nedir? T eo­ ri nedir? K avram nedir? M e tin ned ir?” sorularına atfedilen birlikler hangi k riterlerle b irb irin d e n ayırt edilebilir? B unlara yerleştirilebilen ve h e r b irin in kop u k lu k ları ve analiz biçim ini içerdiği düzeyler nasıl çeşitlenir? O lu şu m u n m eşru düzeyi nedir? Y orum lam anın m eşru d ü ­ zeyi nedir? Yapısal analizin m eşru düzeyi nedir? N edenselliğ e tahsis edilm iş o lan ların m eşru düzeyi nedir? S onuç olarak, gerçek anlam ıyla tarih, b ü sb ü tü n kısa olan tarih , d e­ ğişm eyen yapıların yararına olayların akınım o rtadan kaldırıyor gibi gözükse de d ü şü n cen in , bilginin, felsefenin, edebiyatın tarihi k ırıl­ m alarım çoğaltıyor ve süreksizliğin b ü tü n b elirtilerin i araştırıyor gibi g ö rü n ü r. ★

1. L.Althusser, Pour M arx , s. 168.

Fakat b u çaprazlaşm a yanıltm asın. Başka disiplinler b ir süreksizlik­ ler ço k lu ğ u n d an kesintisiz b ü y ü k birliklere g ittik leri halde, g ö rü n ü ­ şe bakarak bazı tarihsel disiplinlerin süreklilikten süreksizliğe gitm iş old u k ların ı d ü şü n m em ek ; siyasetin, k u ru m la rın ya da ek o n o m in in analizinde küresel belirlem elere gittik çe daha duyarlı o lu n d u ğ u n u fakat fikirlerin ve b ilg in in çözü m len m esin d e dikk atin g id erek fark­ lılık oyu n larına yöneldiğini d ü şü n m em ek ; b ir kez daha b u iki b ü y ü k tanım lam a b iç im in in b irb irlerin d e n habersiz b ir şekilde kesiştiklerine in an m am ak gerekir. A slında b u n lar şurada burada sorulan fakat g ö rü n ü şte ters so n u ç­ lara yol açan aynı problem lerdir. B u pro b lem ler te k kelim eyle özetle­ nebilir: dokümanın y eniden g ö zd en geçirilm esi. Yanlış anlaşılm a yok: A çık tır ki tarih gibi b ir disiplin var o ld u ğ u n d a n b e ri doküm an lard an yararlanılır, b u n la r sorgulanır ve ü ze rlerin d e n ken d i kendim izi sor­ gularız; sadece söylem ek istedikleri şeyler değil fakat gerçeği söyleyip söylem edikleri ve o n u hangi sıfatla ö n e sürebildikleri, açık yürekli ya da aldatıcı, bilgili ya da bilgisiz, ö zg ü n ya da bozulm uş olu p o lm ad ık ­ ları onlara so ruldu. Fakat b u sorulardan h e r b iri ve b ü tü n bu b ü y ü k k ritik kaygı aynı am aca yönelikti: B u d o k ü m a n ların söylediklerin­ d en hareketle bazen de gerisini söylem eye gerek kalm adan, k en d i­ sin d en d o ğ d u k ları ve şim di k en d ilerin in ço k uzağında yitip gitm iş olan geçm işi y en id en k u rm ak ; d o k ü m a n h e r zam an şim di sessizliğe in d irg en m iş b ir sesin dili, o n u n nazik fakat m u h te m e len çözülebilir işareti olarak incelenm işti. O ysa, b u g ü n e ait olm ayan fakat h en ü z ta­ m am lanm am ış o ld u ğ u n a dair hiç kuşku b u lu n d u rm a y an b ir değişim le tarih , d o k ü m a n ın karşısında d u ru m u n u değiştirdi: T arih, d o k ü m an ı yorum lam ayı değil, o n u n d o ğ ru y u söyleyip söylem ediğini ve gerçek d eğ e rin in n e o ld u ğ u n u belirlem eyi değil, o n u içerd en oluştu rm ay ı ve ö zü m len ir hale getirm ey i ilk görevi sayar. T arih d o k ü m a n ı organize eder, parçalara ayırır, dağıtır, d ü ze n e sokar, seviyelere ayırır, serileri gerçekleştirir, d o ğ ru olanı d o ğ ru olm ayandan ayırır, elem anları tespit eder, b irlik leri tanım lar, ilişkileri açıklar. D e m e k ki d o k ü m a n , tarih için, insanların yaptıklarım ya da söylediklerini, geçm işte olup b iten ve geriye sadece d ü m e n suyu kalan şeyleri, kendisinde y en id en k u r­ maya çalışan cansız b ir m adde değildir; o, d ö k ü m a n te r d o k u n u n k en ­ disinde b irlik leri, b ü tü n lü k leri, serileri, ilişkileri tanım lam aya çalışır.

T arihi, u zu n zam andır hoşlandığı ve an tro p o lo jik doğrulam asını b u l­ d u ğ u im ajdan ayırm ak gerekir: H atıraların ın canlılığını y en id en b u l­ m ak için m addi doküm anlardan yararlanan b in yıllık ve k o lle k tif b ir hafıza im ajı. B u imaj çalışma ile birlikte, h e r zam an ve h er yerde, h er to p lu m d a k im i zam an k endiliğinden kim i zam an süreklilikler tarafın­ dan ö rg ü tlen m iş b içim leri ortaya koyan m addi d o k ü m a n ın (kitaplar, m etinler, öyküler, siciller, belgeler, kuruluşlar, kurum lar, y ö n etm elik ­ ler, tek n ik ler, nesneler, örfler vs) kullanılm asıdır. D o k ü m a n k en d in d e ve itiraza yer kalm ayacak biçim de hafıza olacak olan bir ta rih in eşsiz aleti değildir; tarih, b ir to p lu m için, k endisinden ayrılm adığı b ir d o ­ k ü m an yığınına b ir statü ve hazırlık v e rm e n in belirli b ir biçim idir. Kısa kesm ek için diyelim ki geleneksel biçim i içinde tarih , geç­ m işin anıtlarını «belleğine yerleştirm ek», o nları doküman haline d ö ­ n ü ştü rm e k ve çoğunlukla kendiliğ in d en sözlü olm ayan ya da ses­ sizce söylediği söylediklerinden başka olan bu izleri k o n u ştu rm ak girişim in d e bu lu n u y o rd u ; tarih, g ü n ü m ü z d e dokümanları anıtlar haline d ö n ü ştü rü rk en , insanlar tarafından bırakılm ış izlerin çözü ld ü ğ ü ve b u lu n d u k la rı oyukta tanınm aya çalışıldıkları yerde, ayırm anın, g ru p ­ lan d ırm an ın , anlam lı kılm anın, ilişkiye sokm anın, birlikler o lu ştu r­ m an ın söz konusu o ld u ğ u b ir öğeler yığınını gösterir. T arih, dilsiz anıtların, cansız izlerin, bağlantısız nesn elerin ve geçm işe terk edilm iş şeylerin disiplini olarak, arkeolojinin ta rih e yöneldiği ve ancak ta rih ­ sel b ir söylem in y en id en kurulm asıyla anlam kazandığı b ir zam andı; kelim eler ü ze rin d e biraz oynam ak suretiyle denilebilir ki gün ü m ü zd e, tarih arkeolojiye, anıtın esas tanım ına, yönelir. B u n u n bazı sonuçları vardır. Ö n ce lik le daha ö n ce işaret ettiğim iz yüzey etkisi: D ü şü n ce ta rih in d ek i k o p u k lu k la rın çoğalm ası, gerçek anlam daki ta rih in içinde u z u n d ö n e m le rin ortaya çıkışı. A slında tarih, geleneksel biçim i altında, görevinin tarih i belirli olgular ya da olaylar arasındaki ilişkileri (basit nedensellik, döngüsel belirlem e, uyuşm azlık, ifade) tanım lam ak o ld u ğ u n u sanıyordu: Verilm iş olan dizide h e r ele­

m a n ın yakınlığını belirlem ek söz konusuydu. B u n d an böyle problem , serileri o lu ştu rm ak tır: H e r b irin in ö ğ elerin i tanım lam ak, sınırlarım tespit etm ek , h e r seriye özel olan ilişki tipini ortaya çıkarm ak, b u ­ n u n k u ralın ı o lu ştu rm ak ve böylelikle daha sonra serilerin serilerini ya da «tablolar»ı g erçekleştirm ek için, farklı seriler arasındaki ilişki—

leri tanım lam ak. İşte b u n u n için k atm anların çoğalışını, birbirleriyle ilişkilerinin kesilm esini, onlara özgü olan zam anın ve k ro n o lo jilerin özelliğini b elirlem ek; işte b u n u n için, (uzun b ir sonuçlar zinciriyle birlikte) artık sadece ö n em li ve k ü ç ü c ü k olayları değil de (bazıları kısa, bazıları tek n iğ in gelişmesi ya da paranın seyrekleşm esinin ar­ tışı gibi o rta süreli, nihayet bazıları da b ir dem ografik den g e veya e k o n o m in in iklim değişm esine sürekli olarak ayar edilm esi gibi ya­ vaş gidişli) tam am iyle farklı düzey d en olay tip lerin i b irb irin d e n ayır­ m ak zo ru n lu lu ğ u n u belirlem ek; işte b u n u n için en d e r olaylardan ya da tekrarlanabilir olaylardan k urulm uş, geniş ayar noktaları b u lu n an serileri g ö ste rm en in olanağını belirlem ek. B u g ü n ü n tarih in d e u zu n d ö n e m le rin ortaya çıkışı tarih felsefelerine, dünyanın b ü y ü k çağları­ na ya da m e d en iy etlerin ö m rü y le belirlenm iş evrelere b ir g eri dönüş değildir; serilerin yöntem sel olarak tasarlanmış hazırlanışınm so n u ­ cu d u r. O ysa fikirlerin, d ü şü n celerin ve b ilim le rin ta rih in d e aynı d e­ ğişim ta m tersi b ir sonuca yol açtı: O b ilin cin gelişm esiyle oluşm uş uzu n seriyi ya da aklın erekselliğini veya insan düşüncesinin ev rim in i parçalara ayırdı; uzlaşm a ve tam am lanm a k o n u ların ı y en id en gözden geçirdi; tam laşm anın olanaklarına kuşkuyla baktı. Söz k o n u su değişim yan yana b u lu n a n , b irb irin i izleyen, b irb irin in ü stü n e b in e n , çizgisel b ir şemaya indirgenm eksizin çaprazlaşan farklı serileri bireyleşm eye g ö tü rd ü . Böylece, aklın b u kesintisiz krono lo jisin in yerine, değişm eksizin, bazen kısa ö m ü rlü , b irb irin d e n ayrı, çoğunlukla h e r b irin e özgü ve kazanan, gelişen, k en d in i b ilen b ir b ilin cin genel m o d elin e in d ir­ g en em ez b ir tarih tip in in taşıyıcısı olan, b enzersiz b ir yasaya uym ayan basam akların, erişilm esi olanaksız kaynağa, o n u n k u ru c u başlangıcına geri g ö tü rü ld ü ğ ü görülür. ik in ci sonuç: Süreksizlik kavram ı, tarih disiplinlerinde b ü y ü k b ir yer tutar. Klasik biçim i içindeki tarih için süreksizlik h e m verilm iş h em de d ü şü nülem ez olan idi: kararlar, rastlantılar, başlangıçlar, keşif­ ler gibi dağınık olaylar tü rü altında verilen ve olayların sürekliliğinin g ö rü n m esi için, analiz yoluyla sınırlandırılm ası, indirgenm esi, silinmesi gereken şey. Süreksizlik, tarih çin in tarihi ortad an kaldırm ak koşuluyla sahip o ld u ğ u bu zamansal dağınıklığın iziydi. O şim di tarihsel çö zü m ­ le m en in tem el u n surlarından b iri olm uştur. Süreksizlik tarihsel analiz­ de üçlü b ir rol altında g ö rünür. O, ilkin tarih çin in kesinleşmiş (tarihe

rağm en in celem ek zo ru n d a olduğu m ateryelden aldığı şeyleri değil) b ir faaliyetini oluşturur; çü n k ü tarihçi şem atik hip o tez başlığı altında en azından, analizin m ü m k ü n düzeylerini, h er b irin e özgü olan y ö n ­ tem leri ve bu yöntem lere uygun düşen d ö n em leri b irb irin d en ayır­ m ak zorundadır. Süreksizlik aynı zam anda tarih çin in tanım lam asının so n u c u d u r da (onun analizinin etkisiyle ortadan kalkm ası gereken şey değil); ç ü n k ü tarih çin in ortaya koymaya çalıştığı şeyler, bir sürecin sı­ nırları, b ir eğrinin eğilm e noktası, düzenleyici b ir hareketin tersine çevrilm esi, b ir değişim in sınırları, b ir çalışm anın eşiği, döngüsel b ir nedenselliğin bozulm a anıdır. N ihayet süreksizlik kavram ı, çalışm anın (beyaz ve iki o lum lu biçim i arasında ayrım ı bulunm ayan bir ü n ifo rm a gibi o n u ihm al edecek yerde) özelleştirm eye devam ettiği kavram dır; o tahsis edildiği alana ve düzeye göre özel b ir biçim ve görev üstle­ nir: E pistem olojik b ir eşik, bir nüfus eğrisinin tersine kıvrılm ası ya da b ir tek n iğ in yerini b ir başkasının alması betim lendiği zam an, aynı süreksizlikten söz edilm iş olur. Süreksizlik kavram ı paradoksal b ir kav­ ram dır; ç ü n k ü o araştırm anın h em aleti h em de k o nusudu r; çü n k ü son u cu o ld u ğu o yolu sınırlayandır; çü n k ü o alanların bireyleştirilm esine ancak b irbirlerine kıyaslanm aları yoluyla olanak verir. Sonuç olarak belki, o sadece tarih çin in söylem inde m ev cu t b ir kavram değil, tarih çin in gizli olarak varsaydığı b ir kavram dır: E ğ er tarihi ve kendi tarihini, k en d ine nesne olarak sunan bu kopu k lu k tan hareketle değilse gerçekte, n ereden hareketle konuşabilecekti?Y eni tarih in en tem el çiz­ g ile rin d en birisi, hiç şüphesiz süreksizliğin b u alan değiştirm esidir: e n ­ gelden uygulam aya geçişi; indirgem ek zo ru n d a o lduğu dışarıdan gelen b ir zo ru n lu lu ğ u değil de kullanılan işlemsel b ir kavram ın rolün ü oyna­ dığı yer olan, tarih çin in söylem i ile bütünleşm esi ve kendisi sayesinde tersine çevrilen işareder yoluyla artık o tarihsel o k u y u şu n olum suz (arka yü zü , başarısı, g ü cü n ü n sınırı) değil fakat k o n u su n u belirleyen ve analizini geçerli kılan olum lu b ir elem andır. Ü ç ü n c ü sonuç: B ir global tarih teması ve im kânı ortadan kalkmaya başlar ve genel tarih adı verebilecek b ir tarihin, çok değişik b ir tasarısının ortaya çıktığı görülür. G lobal tarih projesi, bir m edeniyetin b ü tü n lü k biçim ini, b ir to p lu m u n m addi ya da m anevi ilkesini, b ir d ö n em in b ü tü n fen o m en lerindeki ortak anlam ı, onların bağlantılarını açıklayan yasayı, m etaforik olarak bir d ö n em in «çehresi» denilebilecek şeyi yeniden k u r­

maya çalışan b ir projedir. Böyle bir proje iki ya da üç hipoteze bağlanır: iyi tanım lanm ış uzay-zam ansal b ir alanın b ü tü n olayları ve izlerini ye­ nid en yakaladığım ız b ü tü n fenom enler arasında, onlardan h e r b irin in türetilm esi olanağını veren nedensellik ağını, b irbirlerini nasıl sem boli­ ze ettiklerini ya da büsbütün b ir ve aynı olan m erkezi düğ ü m ü nasıl ifa­ de ettiklerini gösteren, benzer b ir h o m o je n ilişkiler sistem inin kurula­ bilm esi gerektiği varsayılır. Ö te yandan yine b ir ve aynı olan tarihsellik b içim in in ek o n o m ik yapıları, sosyal istikrarı, zihniyetlerin durg u n lu ğ u ­ nu, tek n ik alışkanlıkları, siyasal davranışları b eraberinde g ö türd ü ğ ü ve onların hepsinin aynı d önüşüm tipine bağlı bulu n d u ğ u varsayılır. N ih a­ yetinde tarih in kendisinin, bağlantı ilkelerini kendilerinde bulu n d u ran bü y ü k birlikler, d ö n em ler ya da evreler halinde eklem lenebildiği var­ sayılır. Bunlar, yeni tarihin serileri, kopuklukları, sınırları, iniş-çıkışları, dengeleri, k ronolojik özellikleri, tekil süreklilik biçim leri ve m ü m k ü n ilişki tiplerini incelediği zam an yeniden gözden geçirdiği postüladardır. Fakat bu o n u n yan yana ve b irb irin d en bağım sız halde b ulu n an bir tarih çok lu ğ u nu elde etm eye çalışması değildir. K urum ların tarihinin yanında ek o n o m in in tarihi ve onların da yanında bilim lerin, dinlerin ya da edebiyatların tarihi; bu o n u n yalnızca bu farklı tarihler arasındaki zam an birlikteliklerim ya da biçim ve anlam benzerliklerini gösterm eye çalışması da değildir. O halde ortaya çıkan ve genel tarihin görevini belirleyen problem , hangi ilişki biçim inin bu farklı seriler arasında yasal olarak tanım lanabileceğini belirlem ektir. O n la rın hangi düşey sistemi oluşturm aya elverişli olduğunu belirlem ektir; aralarındaki bağlantılar ve egem enlikler o y u n u n u n ne o lduğunu belirlem ektir; dengelenm elerin, farklı zamansallıkların, çeşitli sürekliliklerin neyin sonucu olabildiğini belirlem ektir; hangi farklı b ü tü n le rin içinde bazı elem anların eşzaman­ lı olarak bulunabildiğini belirlem ektir; kısacası, hangi serileri değil fa­ kat hangi “ serilerin serilerini” ya da b ir başka deyişle hangi «tablolardı oluşturm anın m ü m k ü n o lduğunu belirlem ektir. G lobal b ir tanım lam a ilke, anlam , akıl, dünya görüşü, b ü tü n lü k biçim i gibi b ü tü n fen o m en le­ ri, tek b ir m erkez etrafında topladığı halde, tam tersine genel tarih bir dağılm a m ekânını gösterecektir. 2. Son aylaklara, (hiç kuşkusuz kelimenin bütün anlamıyla) bir «tablomun, biçimsel olarak bir «seriler serisi» olduğunu göstermek gerekir mi? Herhalde, bu, o yaşlarda şüphesiz sinemanın canlılığını tercih edecek olan çocukların en büyük düş kırıldığı için bir fene­ rin önüne yerleştirilen küçük, sabit bir imaj değildir.

N ih ay etinde, son sonuç: yeni ta rih , şim di tam am ın ın o n u b elirg in leştirdiği, hiç kuşkusuz, b ir ço ğ u n u n k en d in d en ö n ce de geniş b iç im ­ de varolan, belli sayıda yöntem sel sorunla karşılaşır. Sayacak olursak b u n la rın arasında: D o k ü m a n la rın tutarlı ve h o m o je n b ü tü n lü ğ ü n ü n (açık ya da kapalı, sonlu ya da sonsuz b ü tü n ler) kurulm ası, d o k ü m a n yığ ın ın ın eksiksiz b ir biçim d e in c ele n m e k istenm esine, ö rn e k istatis­ tik y ö n te m le rin e bağlı b ir ö rn e k le m e n in yapılm asına ya da en tipik elem an ların ö n ce d en belirlenm eye çalışılmasına göre b ir seçim ilke­ sinin tespit edilm esi; analiz d üzeyinin ve o n u n için u y g u n olan ele­ m an ların tanım lanm ası (incelenen m ateryelin içinde, sayısal belirtiler; olaylara, k u rum lara, pratiklere açık ya da gizli g ö n d erm e ler; o n ların ku llan ım kuralları ve b u kuralların belirttiğ i sem antik alanlarla b irlik ­ te, kullanılm ış sözcükler ya da ö n e rm e le rin biçim sel yapısı ve o n ları birleştiren bağlantı tip leri ortaya çıkabilir); incelenm iş olan m ateryali (bölgeler, d ö nem ler, birleştirici süreçler) eklem leyen b ü tü n le rin ve a lt-b ü tü n le rin sınırlandırılm ası; b ir b ü tü n ü belirg in leştirm ek olana­ ğını veren ilişkilerin belirlenm esi yani, sayısal ya da m antıksal ilişkiler, fonksiyonel, nedensel, analojik ilişkiler söz konusu olabilir; anlam lan­ dıralım anlam landırm anla ilişikisi söz k o nusu olabilir. B ü tü n b u problem ler, b u n d an böyle ta rih in yöntem sel alanında yer alır, ik i sebepten dolayı b u alan d ikkate alınm aya değer. İlkin, söz konusu alan daha yeni yeni tarih felsefesini k u ran şeylerden ve o n u n (oluşun rasyonelliği ya da gayeliliği, tarihsel bilg in in göreceliliği, geç­ m işin durağanlığında ve şim dinin tam am lanm am ış bütünselliğ in d e b ir anlam ı b u lm an ın ya da o lu ştu rm a n ın im kânı konusunda) sorduğu sorulardan h an g i noktaya kadar k u rtu ld u ğ u n u g ö rd ü ğ ü m ü zd e n d o ­ layı d ikkate değer. İkinci olarak, ö rn e ğ in dilbilim i, etnoloji, ek o n o m i, edebi analiz ve m itoloji gibi başka alanlarda, b u ld u ğ u m u z so ru n la­ rın belirli n o k taların d a y en id en kopukluklara sahne olm ası n edeniyle dikkate değer. B u problem lere, eğer istenirse kısaca yapısalcılık adı verilebilir. B un u n la birlikte b irço k koşul altında, b u problem ler, ta ri­ h in yön tem sel alanını sadece kendisine m aletm ek şöyle dursu n ; ancak ö n em i analiz alanları ve düzeyleriyle birlikte değişen b ir parçasını işgal eder. Belirli sayıdaki nispeten sınırlı d u ru m u n içinde yalnızca bu n lar b u g ü n k ü alışılmış güzergâha göre dilbilim den ya da etn o lo ji­ den ithal edilm edi; fakat bizzat ta rih in alanı içinde, özellikle e k o n o ­

m i ta rih in in alanı içinde ve o n u n sorduğu sorular vesilesiyle doğdu; nihayetinde ta rih in b ir yapısallaşm asından veya en azından yapı ile oluş arasındaki b ir «çatışma» ya da b ir «zıtlık»ı aşma g irişim in d en söz etm eye h içb ir şekilde izin v erilm edi. Şim di ta rih çile rin canlı, kırılgan, titreyen «tarih»i k u rta rıp k u rtarm a d ık la rın ı k en d ilerin e sorm a gereği­ ni duym aksızın, yapıları tespit, tasvir ve tahlil ettik le ri güzel zamanlar. Y apı-oluş zıtlığı, hiç kuşku yok ki n e tarihsel alanın ne de yapısal b ir y ö n te m in tanım ı için uygundur. ★

T arih in b u epistem olojik değişim i, b u g ü n h en ü z tam am lanm ış değildir. B u n u n la birlikte, b u değişim in ilk anı hiç kuşkusuz M a rx ’a kadar g ittiğ in e göre, d ü n e de ait değildir. Fakat etk ilerin i gösterm esi u zu n zam an almıştır. G ü n ü m ü zd e , özellikle düşünce tarihi için, dilbi­ lim d ö n ü şü m leri gibi ço k daha yeni başka d ö n ü şü m ler yazıldığı halde, b u değişim n e yazıldı ne de düşü n ü ld ü , insanların kendi fikirlerini ve kendi bilg ilerini anlattıkları b u ta rih in içinde süreksizliğin, serilerin, sınırların, b irlik lerin , özel d ü ze n le rin , o to n o m ile rin ve farklılaşmış bağım lılıkların genel b ir teorisini oluşturm ak, sanki özellikle zo r o l­ m uştu. B aşlangıçları araştırm aya, ö n cü llerin çizgisini sonsuzca geriye gö tü rm ey e, g elen ek leri y en id en kurm aya, ev rim eğrilerin i izlem eye, ereksellikleri yansıtm aya ve sürekli olarak hayatın m etaforların a baş­ vurm aya alışık olu n u lan yerde, sanki farkı d ü şünm ede, m esafeleri ve dağılm aları b etim lem ed e, k im liğin güven verici biçim ini ayırdetm ede özel b ir isteksizlik gösteriliyordu. D ah a d oğrusu, şu eşik, dö n ü şü m , bağım sız sistem , sınırlı seri kavram ları hakkında -g e rç e k te n ta rih çi­ ler tarafından kullanıldıkları gibi— te o ri o luşturm akta, genel sonuçlar elde etm ek te, hatta m ü m k ü n olan b ü tü n sonuçları tü re tm e k te sanki g ü çlük çekiliyordu. Başka olanı kendi d ü şüncem izin zam anı içinde d ü şü n m e k te n sanki kork u y o rd u k . B u n u n b ir sebebi vardır. E ğ er düşünce tarih i, kesintisiz sürekli­ liklerin yeri olarak kalabilse, h iç b ir analizin soyutlam a yapm aksızın bozam ayacağı art arda gelişleri sürekli b irb irin e eklese, insanların söyledikleri ve yaptıkları şeylerin çevresinde o n u ö n ce d en sezen, h a­ zırlayan ve sınırsız biçim d e o n u geleceğine d o ğ ru g ö tü ren belirsiz

sentezleri düzenleseydi o zam an, bilincin egem enliği için o im tiyazlı b ir sığınak olacaktı. Sürekli tarih, ö z n e n in k u ru c u görevi için gerekli olan korelattır: ö zn e d en k u rtu la n herşeyin ona g eri dö n eb ileceğ in in garantisi; zam anın, y en id en oluşturulm uş b ir birliğin içinde özneyi y en id en k u rm ad a n hiçb ir şeyi dağıtm ayacağının hakikati; ö zn e n in b ir gün, tarihsel bilinç biçim i altında, ayrım yoluyla uzakta tu tu lm u ş b ü ­ tü n b u şeylere y en id en sahip olabileceğinin, b ir g ü n y en id en eg e m e n ­ liğini k u rab ileceğinin ve o n u n barınağı old u ğ u söylenebilecek şeyi bulab ileceğ in in vaadi. Süreklilik h akkındaki söylem i tarihsel b ir analiz haline ve h e r oluşun ve h e r u ygulam anın asıl öznesini insan bilinci haline g etirm ek aynı düşü n ce sistem inin iki veçhesidir. Z am an orada tam laşm anın sınırları olarak anlaşılır ve d ev rim ler orada asla b ilincin ganim eti değildir. Farklı fo rm lar altında, b u tem a X IX . yüzyıldan b e ri değişm ez b ir rol oynadı: b ü tü n m erk ezd en kaym alara karşı, ö zn e n in üstü n lü ğ ü n ü ve an tro p o lo jin in ve h ü m a n izm in ikizleşm iş figürlerini k u rtarm ak . Ü re tim ilişkileri, ek o n o m ik belirlem eler ve sın ıf m ücadelesinin ta rih ­ sel analizi yoluyla M a rx ’ın gerçekleştirdiği m erkez kaym asına karşı, X IX . yüzyılın sonuna d o ğ ru b u tem a, b ir to p lu m u n b ü tü n farkları­ nın , te k b ir biçim e, b ir dünya g ö rü şü n ü n ö rgütlenm esine, b ir d eğ erler sistem inin ortaya konm asına, tutarlı b ir m e d en iy et tipine g ö tü rü le ­ bilecek global b ir tarih araştırm asına y er verdi. N ietzscheci soybilim i tarafından gerçekleştirilm iş olan m erkez kaym asının karşısına, rasyo­ nelliği insanlığın amacı haline getiren ve d ü şü n c en in b ü tü n tarih in i b u rasyonelliğin k orunm asını, b u am açlılığın devam ettirilm esin i ve hep b u tem ele d o ğ ru zo ru n lu d ö nüşü gerçekleştiren b ir ilk tem elin araştırılm asını koydu. N ihayet, son zam anlarda, psikanaliz, dilbilim i, etn o lo ji hak k ındaki araştırm alar, özneyi arzusunun ilkelerine, dilinin fo rm ların a, eylem inin kurallarına, m itik ya da masalsı söylem lerinin oyu n ların a bağlı olarak m erk ezd en kaydırdığı zam an; insanın k en ­ disinin n e o lduğu ü z e rin d e n sorgulanan cinselliğini ve bilinçsizliği­ ni, dilinin sistem atik fo rm ların ı ya da u y d u rm aların ın düzenliliğini açıklayam adığı apaçık ortaya çıktığı zam an, ta rih in sürekliliği tem ası y en id en canlılık kazandı: K opuş değil oluş, ilişkiler oyu n u değil iç din am izm , sistem değil özg ü rlü k için verilen sıkı em ek, b içim değil ken d i k en d in i y eniden ele alan ve şartlarını en sonuna kadar zorlayıp

ken d in i y en id en yakalamaya çalışan b ir bilincin sürekli çabası olacak b ir tarih ; b ü tü n sınırları yıkm akla son bulan b ir hareketin h e m u zu n kesintisiz dayanıklılığı h em de canlılığı olacak b ir tarih. T arih in canlı açılım ını yapıların «hareketsizliğinin», o n la rın «kapalı» sistem lerinin, zo ru n lu «eşzam anlılıklarının» karşısına koyan b u tem ayı değ erlen d ir­ m e k için, tarihsel analizin kendisinde süreksizliğin kullanım ını, sevi­ yelerin ve sınırların tanım ını, özel serilerin b etim lenm esini, ayrım lar h ak k ın d ak i h e r o y u n u n g ü n y ü zü n e çıkarılışını kesinlikle red d e tm ek gerekir. D e m e k ki M a rx ’ı antropolojiyle uğraşan b iri olarak görm eye, o n u tam lıkların b ir tarihçisi yapm aya ve h ü m a n izm in ö n erisin i o nda y en id en bulm aya zorlanıyoruz; d em ek ki N ietzsc h e’yi aşkın felsefe­ n in te rim leri içinde yorum lam aya ve o n u n soybilim ini, ilk başlangıç h ak k ın d ak i b ir araştırm a d ü zlem in e in d irm ey e itiliyoruz; nihayetinde, sanki h iç b ir zam an o nları aynı d üzlem e getirm em iş gibi, yeni tari­ h in b u g ü n ö n e sürdüğü b ü tü n b u yöntem sel pro b lem ler alanını bir yana bırakm aya sevkediliyoruz. Ç ü n k ü süreksizlikler, sistem ler ve d ö ­ nüşüm ler, seriler ve eşikler p ro b lem in in b ü tü n tarihsel disiplinlerde (ek o n o m i ve to p lu m ları ilgilendiren disiplinlerde değil, fikirleri ya da bilim leri ilgilendiren disiplinlerde) ken d in i gösterdiği eğer ortaya çıktıysa o zam an, m eşru b ir b içim d e «oluş» b ir döngüsel d üzen lem eler hareketi olan «sistem»in karşısına ya da b ir nevi düşüncesizlik içerisin­ de söylendiği gibi, «tarih» «yapı»nm karşısına nasıl konabilir? A ynı k o ru y u c u işlev, M a rx ’ın ö n ce eleştirilip sonra başka b ir kılığa so k u ld u ğ u k ü ltü rel b ü tü n lü k tem ası içinde, başka b ir bağlam ya da niteliğe aktarılm ası isten m ed en önce, N ietzsc h e’n in karşısına çıka­ rılan ilk başlangıcın araştırılm ası tem ası içinde, canlı, sürekli, açık b ir tarih tem ası içinde çalışır. D e m e k ki tarihsel b ir analizin için d e ve özellikle düşünce, fikirler ya da bilgiler söz konusuysa süreksizlik ve fark k ateg o rile rin in , eşik, k o pm a ve d ö n ü şü m kavram larının, serile­ rin ve sınırların tanım lanm asının ço k açık b ir biçim d e kullanıldığı­ n ın görü leceği, h e r defasında öld ü rü lm ü ş olan ta rih e haykırılacaktır. B urada, ta rih in zam an aşım ına uğram ayan haklarına ve h e r m ü m k ü n tarihsellik tem elin e karşı olan b ir eleştiriyi açıklayacağız: Yanılgıya dü şm em ek gerekir; b u kadar ço k hayıflanılan şey, ta rih in y o k olması değil, gizli olan fakat tü m ü y le ö zn e n in sen tetik aktivitesine bağlan­ m ış b u lu n a n b u tarih b iç im in in silinm esidir; hayıflanılan şey, b ilincin

ü stü n lü ğ ü n e m itlerden, akrabalık sistem lerinden, dillerden, cinsellik ya da arzudan daha güvenilir, daha az sergilenm iş b ir sığınak sağla­ m ak z o ru n d a olan şu oluştur; hayıflanılan şey, anlam çalışmasını ya da b ü tü n le m e hareketini, m addi belirlem eler, pratik kurallar, bilinçsiz sistemler, katı fakat düşünülm em iş ilişkiler, yaşanan h e r te c rü b e n in dışında kalan bağlantılar oyunu gibi projeler yoluyla y en id en can­ la n d ırm an ın olanağıdır; hayıflanılan şey, b ir asırdan daha fazla b ir za­ m an d an b e ri kendisinden uzaklaşmaya devam ed en h e r şeyi, kendisi yoluyla insanda y en id en kurm aya çalışan ta rih in bu ideo lo jik kulla­ nım ıdır. B ir zam anların b ü tü n hâzineleri b u ta rih in eski kalesinde üst üste yığılm ıştı, kale sağlam sanılıyordu, kutsallaştırılm ıştı, an tro p o lo jik d ü şü n cen in son yeri haline getirilm işti; bu düşünceye karşı kışkırtılan şeylerin b u kalede ele geçirilebileceğine inanılm ıştı; o n d an uyanık k o ru m aların elde edileceği sanılmıştı. Fakat b u eski kaleyi, tarih çiler terk edeli u zu n zam an old u ve çalışm ak için başka yerlere gittiler; M arx ya da N ietzsc h e’n in bile k en d ilerin e em an e t edilm iş olan k o ­ ru y u cu lu ğ u gereği gibi yerin e g etirm ed ik lerin i görü y o ru z. N e im ti­ yazları k o ru m ak için n e de tarih in , hiç değilse o n u n , canlı ve sürekli o ld u ğ u n u , söz k o nusu özne için dinginliğin, d o ğ ru lu ğ u n , uzlaşm anın (d erin u y k u n u n ) yeri o ld u ğ u n u b ir defa daha d o ğ rulam ak için - b u ­ g ü n ü n sıkıntısı içinde b u n a ihtiyaç d u y u lu p duyulm adığını da T anrı b ilir- artık onlara g ü v en m em e k gerekir. B u no k tada, Deliliğin Tarihi, Kliniğin Doğuşu, Kelimeler ve Şeylerin ço k eksik b ir b içim de çerçevesini çizdiği b ir g irişim kendin i göste­ rir. B u girişim le, genel olarak ta rih in alanı içinde gerçekleşen d ö n ü ­ şü m lerin ölçüsünü tespit etm eye çalışıyoruz; b u girişim le y ö n tem leri, sınırları, d ü şü nce ta rih in e özgü k onuları g özden geçiriyoruz; b u g i­ rişim le oradaki son an tro p o lo jik g ü çlü k leri çözm eye çalışıyoruz; söz konusu b u girişim karşılık olarak b u g ü çlü k lerin nasıl oluşabildiğini gö ste rm ek ister. B u görevler, gerçek b ir düzensizlik içinde ve o n la­ rın genel ek lem len m eleri açıkça tanım lanm aksızın tasarlandı. O n lara tutarlılık k azan d ırm an ın ya da hiç değilse b u n a çalışm anın zam anı gelm işti. İşte b u kitap, b u çalışm anın sonucudur. B aşlam adan ö n ce ve b ü sb ü tü n yanlış anlaşılm aktan kaçınm ak için birkaç uyarıda bulunalım .

K a n ıtla rın ı başka analiz alanlarında ortaya koym uş olan yapısalcı b ir y ö n ­ tem i, ta rih in , ö zellikle d e bilgi ta rih in in alanına a k ta rm a k söz k o n u su değildir. Söz k o n u su olan tarihsel bilgi alanında g e rçe k le şm e k te o lan yerli b ir d ö n ü ş ü m ü n ilk e lerin i ve so n u ç ların ı g ö ste rm e k tir. B u d ö n ü şü m ü n , o n u n ortaya çıkardığı pro b lem lere, k ullandığı aletlere, o n d a tan ım la n an kavram lara, eld e ettiğ i sonuçlara, b elirli b ir ö lçü d e , yapısal ç ö z ü m le m e adı v e rilen şeye yabancı olm am ası g e rek ir ve b u m ü m k ü n d ü r. F akat b u analiz o n d a ö zellikle h e d e fle n e n şey değildir. Yapısal analiz b iç im le rin i, ona ra ğ m e n , ta rih e e m p o z e e tm e k için k ü ltü ­ rel b ü tü n lü k k a te g o rile rin i (b u n lar dünya g ö rü şle ri, ideal tipler, çağların tekil aklıdır) k u lla n m ak (en azından) söz k o n u su değildir. T an ım lan an seriler, tespit e d ile n sınırlar, yapılan kıyaslar ve b ağlantılar eski ta rih fel­ sefelerin e dayanm az; am a y in e de ereksellikleri ve to p la m la rı y e n id e n g ö z d en g e ç irm e am açları vardır. A n tro p o lo jik te m a d a n k u rtu lm u ş olan b ir tarihsel analiz y ö n te m in i ta­ n ım la m a k söz k o n u su o ld u ğ u ö lçü d e , şim di tasarlanacak o lan te o rin in , d aha ö n c e yapılm ış in ce lem ele rle ikili b ir ilişki için d e b u lu n d u ğ u g ö rü ­ lür. B u araştırm aların k ullandığı ya da sebebin ih tiyaçları için b iç im le n ­ dirdiği araçları gen el ifadelerle (d ü z eltm e le rin ve hazırlam aların ç o ğ u ile) o lu ştu rm ay a çalışır. Fakat b u aynı zam anda d e m e k tir ki h e r tü rlü a n tro p o lo jiz m d e n arın m ış olan b ir analiz y ö n te m in i tan ım la m ak için elde edilm iş sonuçlarla güçlenir. Ü z e rin d e d in le n d iğ i kum sal, keşfettiği k u m ­ saldır. D e lilik ve p sik o lo jin in , hastalık ve k lin ik tıb b ın d o ğ u şu ü z erin e, hayat, dil ve e k o n o m i h a k k ın d a k i b ilim le r ü z e rin e olan in celem eler, biraz da k ö r denem elerd i:Y aln ızca y ö n te m le rin i yavaş yavaş b e lirled ik le ri için değil; fakat h ü m a n iz m ve a n tro p o lo ji k o n u su n d a k i b u tartışm ada o n u n tarihsel o lan ağ ın ın y e rin i keşfettikleri için yavaş yavaş aydınlanıyordu.

Kısacası bu eser, ö n cek iler gibi, d o ğ ru d an doğruya ilk anda (do­ ğuşla, tarihle, oluşla karşılaştırılan) yapı h akkındaki tartışm anın için ­ de değil, insan varlığı, bilinç, başlangıç ve ö zn e h akkındaki so ru ların ortaya çıktıkları, geliştikleri, b irb irlerin e karıştıkları, b irb irlerin d e n ayrıldıkları bu alanın içinde yer alır. B un u n la birlikte y in e d e yapı pro b lem in in ortaya çıktığı alanın da b u alan o ld u ğ u n u söylem ekte, hiç k uşku yok ki haksız sayılmayız. Bu çalışma, Deliliğin Tarihi, Kliniğin Doğuşu ya da Kelimeler ve Şeylerde o k u n ab ilen şeylerin y en id en ele alınm ası ve d o ğ ru olarak tasvir edilm esi değildir. Pek ç o k n oktada onlardan farklıdır. B u ça­ lışma, iç d ü ze ltm ele rin ve eleştirilerin ço ğ u n u içerir. G enel olarak Deliliğin Tarihi, ta rih in an o n im ve genel b ir öznesini kabul etm eye ne ı _ 2 Z ___ ı

kadar yakın o ld u ğ u m u zu gösteren b ir «tecrübe» olarak tanım lanan ç o k ö n em li, ayrıca epeyce gizem li, b ir kısm ını oluştu ru y o rd u ; Kliniğin D oğuşunda, yapısal analize b irço k kez yapılm ış başvuru, ortaya k o n u l­ m uş olan p ro b lem in belirginleştirilm esini ve arkeolojiye özgü seviyeyi savsaklama tehlikesi b arın d ırıy o rd u ; nihayetinde Kelimeler ve Şeylerde yöntem sel işaret şam andralarının bulunm ayışı kültü rel b ü tü n lü k h ak kındaki son analizlere inandırabildi. B u tehlikelerden sakınm a b ec e­ risini gösterem em iş o lm am b en i üzüyor. K en d ilerin e özgü ted b irleri alm ak için aynı g irişim in içine yerleştirildiklerini, g irişim in kendisi­ n in de ta rih in b u değişik y ö n te m le rin d e n ve değişik b iç im le rin d en ku rtu lm ası gerektiğini söylem ek suretiyle avun u y o ru m . S onra, bana sorulan so ru lar’, altı çizilmiş güçlükler, itirazlar olm adan, hiç k u şk u ­ suz, b u n d an böyle ister istem ez kendisine bağlı bulunacağım g irişim in o ld u k ça n et b ir biçim d e ortaya çıktığını g ö rm ü ş olm ayacaktım . B u n ­ dan dolayı, bu m e tn in hafifçe aksak, tedbirli hali: H e r an m esafe alır, h e r iki taraftan ölçü lerin i ortaya koyar, sınırlarına d o ğ ru el yordam ıyla ilerler, söylem ek istem ediği şeylerde k endini tutar, kendi yo lu n u b elir­ lem ek için kanallar açar. O h e r an ortaya çıkm ası m ü m k ü n karışıklığı o rtad an kaldırır. H e r şeyden önce, şu ya da b u değilim dem ek le kendi kim liğini reddetm iş olm az. B u, genellikle eleştiri değildir; h iç b ir şe­ kilde, sağda solda herkesin yanıldığını söylem ek değildir. B u, yalnızca tekil b ir y erin k om şularının dışardalığı tarafından tanım lanm asıdır; b u , ö n e rile rin in tem elsiz o ld u ğ u n u ö n e sürerek başka ö n erileri su stu rm a­ yı istem ek ten ziyade, k endisinden bahsettiğim ve h en ü z o kadar geçi­ ci, o kadar belirsiz hissettiğim b ir söylem in içinde yavaş yavaş b içim in i bulan b u beyaz yeri tanım lam aya çalışmaktır. ★

-Söylediğiniz şeyden em in değil m isiniz? Y eniden değişecek, size so rd u ğ u m u z sorulara göre yerinizi değiştirecek, itirazların sizi ger­ çek ten k o n u şu ld u ğ u n u z yere d o ğ ru y önelttiğini söyleyecek m isiniz? Sizi olm akla suçladığım ız şey olm adığınızı b ir defa daha söylem eye 3. Bu m etnin ilk sayfalan özellikle, biraz farklı bir biçim altında, E.N.S.nin Cercle d ’Epistêmologie’si tarafından dile getirilmiş sorulara bir cevabı oluşturdu (cf. Cahiers pour l’Ana­ lyse, no: 9). O te yandan bazı gelişmeler hakkındaki bir taslak Esprit (Nisan 1968) nin okuyucularına cevap olarak verildi.

m i hazırlanıyorsunuz? Ö n ce , gelecek kitabınızda, size başka b ir yer­ de y en id en b ird en bire ortaya çıkm ak, başka b ir yerde y en id en ve şim di yaptığınız gibi b u n u k ü çü m sem ek olanağını verecek olan çıkış yo lu n u m u düzenliyorsunuz? H ayır, hayır, b en i gözetlediğiniz yerde değilim ; fakat burada size gülerek bak tığ ım yerdeyim . - E h şim di, dü şü n ü y o r m u su n u z ki ben, bunca sıkıntıyı ve b u n ­ ca sevinci yazmaya başlayacağım, in anıyor m u sunuz ki biraz ateşli b ir elle b en i m aceraya g ö tü recek , sö zü m ü n y erin i değiştirecek, ona yeraltı g eçitleri açacak, o n u k e n d in d en uzaklaştıracak, o n u n g üzer­ gahını özetleyen ve bazen çıkıntıları onda bulacak olan, kendisinde kaybolacağım ve sonuç olarak artık h iç b ir zam an rastlam ak zo ru n d a olm ayacağım ın göze g ö rü n d ü ğ ü labirenti eğer hazırladıysam , b u n d a başı eğik olarak ayak direyeceğim . H iç kuşkusuz, b e n im gibi daha pek ço k kişi, artık belirli b ir y ü zü n sahibi olm am ak için yazıyor. Bana k im o ld u ğ u m u sorm ayınız ve aynı kalacağım ı söylem eyiniz: b u b ir m e d e ­ ni hal ahlakıdır; b u ahlak belgelerim izi yönetir. Y azm ak söz k o nusu o ld u ğ u zam an bizi serbest bırakın.

B irin c i B ö lü m

Söylemsel D üzenler

S Ö Y L E M İN B İR L İK L E R İ

üreksizlik, k o p u k lu k , eşik, sınır, seri, d ö n ü şü m kavram larının o y u ­ na sokuluşu, h e r tarihsel analizde, yalnız yargılam a u sulün e ilişkin so ru n ları değil, te o rik pro b lem leri de ortaya koyar. B urada in c ele n e­ cek olan p ro b lem ler b unlard ır (davranış pro b lem leri en yakın am p irik in celem eler sırasında göz ö n ü n e alınacak; en azından eğer bu in cele­

S

m elere g irişm ek için bana fırsat, arzu ve cesaret gelirse). B u n u n la b ir­ likte b u p ro b lem ler ancak özel b ir alanda göz ö n ü n e alınacak: Sınırları o d en li belirsiz, fikirlerin, d ü şü n cen in , b ilim le rin veya b ilgilerin tarih i adı v erilen içerik leri içerisinde o denli istikrarsız olan b u disiplinlerin içinde.

İlk olarak olum suz b ir işin sona erdirilm esi gerekiyor: Süreklilik tem asını h e r b iri kendi tarzında çeşitlendiren b ü tü n b ir kavram lar o y u n u n d an k u rtu lm ak . H iç kuşkusuz, ço k sağlam kavram sal b ir yapı­ ları y o k tu r; am a işlevleri açıktır. G elen ek kavram ı böyledir: B u kav­ ram , h e m ardışık h e m aynı (ya da en azından benzer) fen o m e n lerin birliğine belirli b ir zam ansal statü verm eyi am açlar; ta rih in ken d i b i­ çim in in için d e kayboluşunu y eniden düşünm eye olanak v erir; başlan­ gıcın sınırsız alanına sürekli b ir y eniden çıkış için, h e r başlangıca özgü ayrım ı o rtad an kaldırm aya zorlar; bu sayede, sürekliliğin d erin lik le­ rin d ek i yenilikleri ayırt edebilir ve o n u n değ erin i orijinalliğe, dehaya, bireylere ö zgü karara aktarabiliriz. A ktarm a ve iletişim olgularına, iyi çözü m len eb ilm esi için gayet sihirli b ir destek sağlayan; benzerlik ya da tek rar olgularını nedensel (fakat ne katı sınırlam a ne de te o rik tam am lam a olm aksızın) b ir gidiş sürecine bağlayan; bireyler, eserler, kavram lar ya da te o rile r olarak tanım lanm ış b irlik lerin zam anını, ü re­ m e o rtam ı aracılığıyla o lduğu gibi mesafeye ve aralığa bağlayan etki kavram ı da böyledir. G elişm e ve ev rim kavram ları da böyle: B u kav­ ram lar dağınık olayların art arda gelişini y en id en b ir araya toplam ak, o n ları b ir ve aynı düzenleyici ilkeye bağlam ak, hayatın ö rn e k g ü cü n e (uzlaşım cı oyunlarıyla, yenileştirm e kapasitesiyle, farklı elem an ların ın , ö zü m lem e ve değiş tokuş sistem lerinin sürekli ilişkisiyle) b o y u n eğ­ d irm e k , h e r başlangıçta ö n ce tutarlılık ilkesini ve gelecek b ir birlik tasarısını keşfetm ek; b ir kaynak ile eskiden verilm iş b ir te rim arasında sürekli olarak tersine çevrilebilir b ir ilişki yoluyla, sürekli olarak za­ m an ı esere eg em en kılm a olanağını verir.V erilm iş b ir d ö n e m in eşanlı ya da ardışık olayları arasına b ir anlam ve sem bolik bağlar to p lu lu ğ u ­ n u , b ir b enzeşm e ve ayna o y u n u n u yerleştirm ek olanağını veren ya da b ir k o lle k tif b ilincin ü stü n lü ğ ü n ü birlik ve açıklam a ilkesi olarak ortaya çıkaran «zihniyet» ya da «akıl» kavram ları da böyledir. Yapıl­ mış olan b ü tü n bu sentezleri, h e r in c ele m e d en ö n ce alışılageldiği gibi kabul ed ilen b u gru p lan d ırm aları, o y u n u n başlangıcı hakkın d a g e­ çerliliği b ilin en b u bağları y eniden g ö zd en g eç irm ek gerekiyor; k en ­ dileriyle insanların söylem lerini b irb irin e bağlam a alışkanlığına sahip o ld u ğ u m u z b u b içim leri ve bu belirsiz güçleri dışarı atm ak gerekiyor; e g em en old u kları belirsizlikten o n ları k u rta rm a k gerekiyor. O n ları ö zg ü n b ir b içim d e d e ğ e rlen d irm e k ten ziyade, y ö n te m endişesiyle ve

ilk anda, b u işin ancak dağınık olayların b ir araya getirilm esi o ld u ğ u ­ nu kabul etm ek gerekiyor. K en d ilerin e yakınlık kazandığım ız bu k o p u k lu k lar ya da g ru p lam alar ö n ü n d e en d işelen m ek de gerekiyor. B ilim , edebiyat, felsefe, din, tarih , varsayım vb b irb irin e zıt olan ve onlardan b ü y ü k tarihsel b i­ reysellik çeşitlerini oluşturan b ü y ü k söylem tip leri ayrım ını ya da b i­ çim ler veya tü rle r ayrım ını o ld u ğ u gibi kabul edebilir m iyiz? Bize ait olan söylem dünyasında, bu ayrım ların kullanılacağından biz de em in değiliz. Ö n ce lik le oluştukları d ö n em d e, b ü sb ü tü n başka b ir biçim de dağıtılm ış, b ö lü ştü rü lm ü ş ve belirginleştirilm iş olan ifade birliklerini çö z ü m le m e k söz k onusu old u ğ u zam an, «edebiyat» ve «siyaset» geç­ m işe y ö n elik b ir h ipotezle ve b ir biçim sel analojiler ya da sem antik b en zerlik ler oyunuyla ancak o rtaçağ k ü ltü rü n e ya da klasik k ü ltü re uygulanabilen en yeni k ategorilerdir; fakat ne edebiyat ne siyaset ne de felsefe ve bilim ler, söylem in alanına, X IX . yüzyılda ek lem len d ik ­ leri gibi X V II. ya da X V III. yüzyılda eklem lenm ez. N e olursa olsun, bu b ö lü n m e le r ister kabul ettik lerim iz ister incelenm iş olan söylem ­ le rin çağdaşları olsun düşünsel k ateg o rilerin , sınıflandırm a ilkelerinin, n o rm a tif kuralların, kurum sallaşm ış tip lerin h e r zam an kendileridir: B unlar, kendi sıralarında, başkalarının yanı sıra çözüm lenm ey e d eğ e­ cek söylem olgularıdır. B irbirleriyle elbette karm aşık ilişkileri vardır; fakat b u ilişkiler o n ların asli, yerleşik ve evrensel olarak bilinebilir k arak terleri değildir. Fakat özellikle askıya alınm ası gereken birlikler, en dolaysız b içim ­ de k en d in i zorla kabul ettiren birliklerdir: k itabın ve eserin birlikleri. G ö rü n ü şte, b ü y ü k b ir hile olm aksızın o nları y ok edebilir m iyiz? E n kesin halleri ile verili değiller m idir? Belirli b ir yerde bu lu n an , ek o ­ n o m ik b ir d eğeri olan ve başlangıcı ile b itişinin sınırlarını belirli sayı­ da işaretler yoluyla, k en d in d e gösteren k itabın m addi bireyselliği; bir yazara belli sayıda m e tin atfederek belirlen en ve sınırlanan b ir eserin ortaya çıkışı. B u n u n la birlikte, biraz daha yakından bakıldığı andan itibaren g ü çlükler başlam aktadır. K itabın m addi birliği ne dem ektir? Söz k o nusu olan eğer b ir şiir ontolojisi, yazarı ö ld ü k te n sonra yaym lannuş m e tin parçalarının b ir derlem esi, Konilerin incelenmesi ya da M ic h e le t’in Fransa Tarilıi'nin b ir cildi ise b u da m addi b ir birlik m idir? Peki ya Bir Talih, G illes de R a is’in süreci, B u to r’u n San Marco’su ya da

b ir k ato lik dua kitabı söz konusuysa? B ir başka ifadeyle toplam m ik ­ tarın m addi birliği, kendisine destek verdiği söylem sel birliğe nazaran zayıf, ikinci planda kalan b ir b irlik değil m idir? Fakat b u söylemsel birlik, ken d i seyrinde, h o m o je n ve h ep aynı şekilde uygulanabilir m i­ dir? S ten d h al’in b ir ro m an ı ya da D ostoyevski’nin b ir rom anı, İnsan­ lık Komedisi gibi bireyselleşm ez; bunlar, kendi seyirlerinde, Ulysses’in Odyssée’d en ayrıldığı gibi b irb irlerin d e n ayrılm az. B u, b ir k itab ın b ö ­ lü m lerin in n e t olm adığı ve titizlikle b ö lü m len m e d iğ i anlam ına gelir. Başlığın, ilk satırların ve son n o k ta n ın ötesinde, iç g ö rü n ü şü n ü n ve ona özerk lik kazandıran b içim in in ötesinde, o başka kitaplara, başka m etin lere, başka cüm lelere g ö n d e rm e yapılan b ir sistem için d e ele alınır: b ir ağın içindeki d ü ğ ü m . B u g ö n d e rm e le r oy u n u m atem atik b ir in celem ede, b ir m e tin yorum lam asında, tarihsel b ir anlatıda, ro ­ m anesk d ö n em e ait b ir olayda olanlarla aynı tü rd en değildir; o veya bu şekilde ilişkiler d em eti olarak kabul edilm iş olan b ir kitabın birliği aynı olarak d üşünülem ez. K itabın k en d in i el altında b u lu n a n b ir nes­ ne gibi sunm ası boşunadır; o n u n kendisini içeren şu k ü ç ü k parelelyüz halinde kıvrılm ası boşunadır: o n u n birliği değişken ve görelidir. O sorguya çekilir çekilm ez açıklığını kaybeder, ken d in i gösterm ez; an ­ cak karm aşık b ir söylem alanından hareketle kurulur. Esere gelince, o n u n altını çizdiği pro b lem ler daha da zordur. B u ­ nunla birlikte, g ö rü n ü şte daha basit olan ne? B ir özel ad göstergesiyle gö sterileb ilen m e tin le r toplam ı. O ysa bu gösterm e (atfetm e p ro b lem ­ leri b ir yana bırakılsa bile) h o m o je n b ir işlev değildir: b ir yazarın adı, aynı şekilde, kendi adıyla yayınladığı b ir m etn i, takm a adla su n d u ğ u b ir m e tn i, ö lü m ü n d e n sonra taslak halinde b u ld u ğ u m u z b ir m etn i, sadece m üsvedde, n o t defteri, b ir «kâğıt» olan b ir m e tn i de g ö sterir mi? B ü tü n b ir eserin ya da yatırın (opus) k uruluşu ne doğrulanm ası ne de dile getirilm esi kolay olm ayan belirli b ir seçim sayısını varsayar: Yazar tarafından yayınlanm ış m etinlere, baskıya verm eyi d ü şü n d ü ğ ü ve ancak ö lü m olayından dolayı eksik kalm ış olan m e tin le ri ek lem ek yeterli m idir? K itapların m üsveddesi, ilk taslağı, düzeltm eleri ve kara­ lam alarını da eklem ek gerekir m i? B ir yana bırakılm ış taslakları ilave etm ek g erek ir m i? M ek tuplara, notlara, sonradan eklenm iş karşılıklı konuşm alara, dinleyiciler tarafından yazılanlara kısacası, b ir bireyin ö lü m anında çevresine bıraktığı ve belirsiz b ir çaprazlaşm a içinde, bu

kadar farklı dilde konuşan sözlü izlerin b u sınırsız b ollu ğ u n a h an g i sta­ tü y ü v erm e k gerekir? H erh ald e «M allarmé» adı aynı şekilde İngilizce tem alara, E dgar P o e ’n u n te rc ü m elerin e, şiirlere ya da soruşturm alara verilecek cevaplara başvurm az; aynı şekilde, b ir yandan N ietzsc h e’n in adı ve ö te yandan gençlik otobiyografileri, ok u l incelem eleri, filolo­ jik m akaleler, Zarathoustra, Ecce Homo, m ektuplar, «Dionysos» ya da «Kaiser N ietzsche» im zalı son kartpostallar, çam aşırevi n o tla rın ın ve özdeyiş tasarılarının b irb irin e karıştığı sayısız defterler arasında varo­ lan, aynı ilişki değildir. G erçekte, eğer b ir yazarın «eser»i h akk ın d a bu kadar kararlı ve daha fazla sorgulam ada b u lu n m a d an konuşursak bu o n u n , ifad en in belirli b ir fonksiyonuyla tanım lanm ış varsayılmasıdır. B ü tü n frag m entlerinde, yazarın düşüncesinin, tecrübesinin, hayalinin ya da bilinçsizliğinin ya da k en d ilerin in için d e b u lu n d u k la rı tarihsel belirlem elerin ifadesi gibi, en k ü ç ü k le rin d e ve en tem elsizlerinde bile eser kendisini yazarın sahip olm ak zo ru n d a kabul edildiği (düşünül­ m esi gerektiği kadar derin) b u seviyede ortaya koyar. Fakat h em en , dolaysız b ir biçim d e verilm iş olm aktan uzak, b en z er b ir birliğin bir çalışmayla k u ru ld u ğ u n u , b u çalışm anın (m etinde, h e m gizlediği h em açığa v u rd u ğ u b ir şeyin kopyasını deşifre ettiği için) açıklayıcı o ld u ğ u ­ n u ve n ih ay etinde yapıtı(opus), o n u n birliği olarak belirleyen çalışma ve sonuçta yapıtın kendisini g ö rü rü z ; eğer Théâtre et son double’u n ya da Tractatus’u n yazarı söz k o nusu o ld u ğ u n d a, d u ru m aynı olm ayacağı gibi b u n d a n dolayı, şurada ya da burada, b ir «eser» hakkında söylene­ cekler de aynı anlam ın içinde bulunm ayacaktır.Y apıt ne d o ğ ru d an bir birlik n e kesin b ir birlik ne de h o m o je n b ir b irlik olarak düşünülebilir. N ih ay et, çö z ü m le m e k istediğim iz söylem in ö n ce d en , tarafım ızdan d ü ze n le n en düşünülm em iş süreklilikleri devre dışı bırakm ası için son tedbir: b irb irin e bağlı ve b irb irin in karşısında d u ran iki tem ad an vaz­ geçm ek . Birisi, söylem in düzen i içinde, baskının gerçek b ir olaydan ayırdedilm esinin asla m ü m k ü n olm am asını; h e r g ö rü n e n başlangıcın ö tesinde, daim a h iç b ir zam an kendisinde tam aıııiyle yakalayamayaca­ ğım ız kadar ilk ve gizli b ir kaynağın varolm asını ister. Ö y le ki k ro n o ­ lo jilerin doğallığı arasında, h iç b ir ta rih te m e v cu t olm ayan, alabildiğine uzak b ir noktaya d o ğ ru y en id en g ö tü rü lm ü ş olacağız; kendisi sadece ken d i boşlu ğ u olacak ve k endisinden hareketle b ü tü n başlangıçlar h iç b ir zam an başlangıç ya da (daha d oğrusu, şöyle ya da böyle, b ir ve

aynı b ir davranışta) ö rtü şm e olam ayacak. B u tem aya, b ir öncek i söy­ len en e gizlice dayanak olm ak üzere ortaya k o nm uş h e r söylem e göre, b ir başka tem a bağlanır ve b u ö n ce k i söylenen de sadece, daha ö n ce telaffuz edilm iş b ir cüm le, daha ö n ce yazılmış b ir m e tin değil; fakat «her han g i b ir zam anda söylenen», bedensiz b ir söylem , nefes kadar sessiz b ir ses, ancak kendi izinin oyuğu olan b ir yazı olacaktır. B öylece, o n u söylem e g ö tü ren h e r şeyin k endisinden ö n ce varolan, kendisinin altında inatla koşm aya devam ed en fakat ü stü n ü ö rttü ğ ü ve su stu rd u ­ ğu b u yarı-sessizliğin içine ö n c e d e n eklem lenm iş halde b u lu n d u ğ u varsayılır. O rtad a k i söylem sonunda, sadece o n u n söylem ediği şeyin baskıcı varlığı olacak ve bu söylenm eyen, söylenen h e r şeyi içerden k em iren b ir oyuk olacaktır, ilk adım söylem h akkındaki tarihsel ç ö ­ züm lem eyi tü m tarihsel b elirlem elerden k u rtu lm u ş b ir kaynağın araş­ tırılm asına ve te k ra r edilm esine adarken b ir d iğeri aynı zam anda söylem -dışı olacak olan b ir öncek i söylenenin y o ru m u ya da dinleyicisi olmaya adar. S öylem in sonsuz sürekliliğini ve o n u n h e r zam an devam ettirilm iş b ir yo k lu k oyunu içindeki k en d in d e gizli varlığını, te m i­ nat altına almayı görev saymış olan b ü tü n bu tem alardan vazgeçm ek gerekir. S öylem in h e r anını, o n u n olay olarak ortaya çıkışında; o n u n g ö rü n d ü ğ ü bu dakiklik içinde ve en k ü ç ü k parçasına kadar tek rar edilm e, bilinm e, u n u tu lm a, d ö n ü ştü rü lm e, silinm e olanağını v eren bu zam ansal dağılm anın içinde toplam aya hazır b u lu n m ak , tü m bakışlar­ dan uzak b ir şekilde, kitapların tozu içinde yok olup gider. Söylem i kaynağın old u kça uzak varlığına g eri g ö n d e rm e k gerekir; o n u m akam o y u n u n u n içinde incelem ek gerekir. O halde, süreklilik h akkında ö n ce d en oluşm uş olan bu biçim leri, p ro b lem haline g etirm ed iğ im iz ve haklı olarak değerlen d irm ed iğ im iz b ü tü n bu sentezleri askıda tu tm ak gerekiyor. H iç kuşkusuz, niyetim iz o n ları tam am en red d e tm ek değil fakat kendileriyle birlikte kabul et­ tiğim iz dinginliği bozm ak; k en d ilik lerin d en uzaklaşm adıklarını, dai­ m a k u ralların ın bilinm esi, kanıtlarının k o n tro l edilm esi söz konusu olan b ir k u ru lu şu n sonucu old u k ların ı g ö sterm ek; hangi koşullarda ve han g i d o ğ ru çö zü m lem eler gereğince m eşru old u k ların ı belirle­ m ek , h e r d u ru m d a artık kabul edilm eyecek d u ru m d a olanlarını tespit etm ektir. Ö rn e ğ in , «etki» ya da «evrim» kavram larının onları, az ya da ço k u z u n b ir zam an için, k u llanım dışı bırakan b ir eleştiriye bağlı

bu lu n m aları olanaklıdır. A rtık, ister «eser» ister «kitap» olsun ya da «bi­ lim» veya «edebiyat» olarak b u birlik lerin h iç b ir zam an kullanılm am a­ sı m ı gerekiyor? O n la rı yanlışlıklar, m eşruluğu olm ayan çirkin yapılar, elde edilm iş k ö tü sonuçlar olarak m ı kabul etm ek gerekiyor? G eçici bile olsa o n ları d esteklem ekten, onlara b ir tan ım v erm e k ten vazgeç­ m e k m i gerekiyor? G erçek te o n ları sö zd e-g erçek lik lerin d en k u rtar­ m ak, ortaya k oydukları so runları serbest bırakm ak, k en d ilerin d e n h a­ reketle (yapıları, tutarlılıkları, sistem lilikleri, d ö n ü şü m leri konusunda) başka so ru lar sorabildiğim iz sakin b ir yer olm adıklarını; fakat bizzat k en d ilerin in b ü tü n b ir sorular d em etin i (O n lar nedir? N asıl tan ım la­ n ır ya da sınırlanırlar? H an g i farklı yasa tip lerin e bağlı bulunabilirler? H an g i eklem lem eye elverişlidirler? H an g i alt-birliklere yer verebilir­ ler? H an g i özel fen o m e n leri söylem in alanı içinde gösterirler?) ortaya k o y d u k ların ın ın bilinm esi söz konusudur. Ö ze tle b u b iç im lerin , belki de ilk bakışta sandığım ız b içim ler o lm adıklarını b ilm ek te n bahsedilir. Kısacası, b ir teo riy i gerek tird ik lerin i ve b u te o rin in de k en d in d en hareketle k u ru ld u k la rı söylem olgularının alanı, b u alanın sentetik olm ayan saflığı içinde g ö rü n m e d e n oluşam ayacağını bilm ek söz k o ­ nusudur. B en b u y olculuğum da, başka hiçb ir şey yapm ayacağım : H iç kuş­ kusuz, (psikopatoloji veya tıp ya da siyaset ekonom isi gibi) b ü tü n ve­ rilm iş b irlik leri başlangıç işareti sanıyordum ; fakat bu kuşkulu b irlik ­ lerin için d e o n ların iç g ö rü n ü şü n ü ya da gizli çelişkilerini in celem ek için yer alm ayacağım . B u n ların han g i birlikleri o luşturdukların ı; h an ­ gi hakla, k en d ilerin i uzayda özelleştiren b ir alanı ve zam anda birey leştiren b ir sürekliliği üstlenebildiklerini; son olarak da o n ların kabul edilen bireysellikleri ve sözde-kurum sallıkları içinde, daha sağlam b ir b irlik ler alanının sonucu olup olm adıklarını k en d im e so rm am gere­ ken zam anı, sadece bu birliklere dayandıracağım .T arihin bana k en d i­ le rin i derhal g ö zden geçirm em i, o n ların m eşru b ir b içim d e yen id en b ir araya getirilip getirilem eyeceğini açıklığa k avuşturm am ı ve b ilm e­ m i, y en id en başka birlikler k u rm a n ın gerekip gerekm ediğin i b ilm e­ m i, g ö rü n ü rd e k i yakınlıklarını o rtad an k aldırm ak suretiyle, teo rilerin i yapm a olanağını veren daha genel b ir alanın içine o nları y enid en yer­ leştirm em i ö nerdiği b u birlikleri sadece kabul edeceğim . Süreklilikle ilgili b ü tü n b u dolaysız biçim ler b ir defa askıya alı­

n ın ca gerçekte, b ü tü n b ir alan k u rtu lm u ş olur. Sınırsız fakat ta n ım ­ lanabilen b ir alan. B u alan olaylara b ö lü n m e le rin ve h e r b ir olaya özgü olan an ın içinde, b ü tü n gerçek ifadelerin (ki onlar konuşulm uş ve yazılm ıştır) birliği tarafından k u ru lu r. H e r gerçeklikte, bilim le, ro ­ m anlarla, siyasi söylem lerle, b ir yazarın eseri ya da kitabıyla m eşgul olm adan ö n ce ilk tarafsızlığı içinde incelem em iz gereken m ateryel, genel söylem in alanı içindeki b ir olaylar top lu lu ğ u d u r. Böylece, k en ­ disinde oluşan b irlik lerin araştırılm ası için b ir u fu k olarak birbirinden kopuk olayların tanımlanması h akkm daki proje ortaya çıkar. B u tan ım ­ lam a dilin çö z ü m len m esin d en kolaylıkla ayırdedilir. H iç kuşkusuz, b ir dilbilim sel sistem (eğer o n u yapay olarak kurm uyorsak) ancak bir ifadeler birliği ya da b ir söylem olguları kolleksiyonu kullan m ak su­ retiyle gerçekleştirilebilir; fakat o zam an da ö rn e k d eğ e rin d e olan bu birlik ten hareketle gerektiğinde, k en d ilerin d e n başka ifadeleri k u rm a olanağını veren kuralları tanım lam ak söz k o nusu olur. U z u n zam an­ dan b e ri ortada bulunm asa kim se artık o n u kon u şm u y o r olsa ve az rastlanan m e tin parçaları ü ze rin d e onarılm ış olsa bile b ir dil, daim a m ü m k ü n ifadeler için b ir sistem oluşturur: bu, sınırsız bir başarı sayı­ sına izin veren sınırlı b ir k urallar b ü tü n ü d ü r. B u n a karşılık b irb irin d e n k o p u k olaylar alanı, te k te k dile getirilm iş olan dilbilim sel ayrım ların h e r zam an için sonlu ve aktüel olarak sınırlı birliğidir; b u ayrım lar sayılamayacak kadar ço k olabilir, kendi kapasiteleriyle bellekte tu tm a, hafıza ya da okum ayla ilgili h e r y eteneği aşabilir. B un u n la birlikte, o n ­ lar sonlu b ir birliği oluşturur. H e rh a n g i b ir söylem olgusu k o n u su n ­ da, dilin çö zü m len m esin in h er zam an ortaya k o yduğu soru: b u ifade han g i kurallara göre k u ru ld u , sonuç olarak da b en z er başka ifadeler hangi kurallara göre kurulabilir? S öylem in olguları hakkın d ak i ta­ nım lam a, b ü sb ü tü n başka b ir soruyu ortaya koyar: B u ifadenin ortaya çıkm ası ve o n u n y erin i başka h iç b ir ifadenin alam am ası d u ru m u nasıl gerçekleşir? A ynı zam anda, söylem hakkm daki bu tanım lam anın düşü n ce ta­ rih in e ters dü ştüğü de görülm ek ted ir. D ü şü n ce tarih in d e, belirli b ir söylem b irliğ in d en hareketle ancak b ir düşünce sistem i, y enid en k u ­ rulabilir. Fakat b u b irlik o şekilde incelenm eli ki ifadelerin k en d ile­ rin in ötesinde, konuşan ö zn e n in niyeti, o n u n bilinçli aktivitesi, söyle­ m e k istediği şey ya da söylediği şeyin için d e veya söylenm iş sö zlerin in

h e m e n h e m e n ayırdedilem ez k o p u k lu ğ u içinde, o n a rağm en, ortaya çıkan bilinçdışı o y u n y en id en bulunm aya çalışılsın. H erh ald e söz k o ­ nusu olan, y en id en b ir başka söylem oluşturm ak, işitilen sese içerden hayat v eren sessiz, uğuldayan, bitip tü k e n m e k bilm eyen konuşm ayı y en id en b ulm ak, yazılm ış satırların söylediklerini kateden, bazen o n ­ ları altüst ed en ince ve gözle g ö rü lem ez m e tn i y en id en kurm aktır. D ü şü n c e n in analizi, kullandığı söylem e göre h e r zam an allegoriktir. H iç kuşkusuz o n u n sorusu, söylenm iş olan şeyin içinde söylenenin ne o ld u ğ u d u r B u diskürsif (kopuk) alanın analizi b ü sb ü tü n başka tü rlü yön lend irilir; olayının sınırlılığı ve tikelliği için d e ifadeyi yakalam ak, varoluşunun koşullarını b elirlem ek, sınırlarını daha d o ğ ru olarak tes­ p it etm ek , o n a bağlanabilecek başka ifadelerle bağlantılarını k u rm ak , başka h an g i ifade b iç im lerin i dışarıda tu ttu ğ u n u g ö sterm ek söz k o ­ nusudur. O rta d a olan şeyin altında, b ir başka söylem in yarı sessiz gevezeleği araştırılm az; o n u n n için o ld u ğ u n d a n başka tü rlü olm adığının, han g i d u ru m d a o n u n ö te k id en ayrı o ld u ğ u n u n , ö te k ile rin arasında ve onlara göre, h iç b ir ö te k in in işgal edem eyeceği b ir yere nasıl sahip o ld u ğ u n u n gösterilm esi gerekir. B öyle b ir analize özgü olan soruyu şöyle dile getirebiliriz; sadece söylenen şeyin içinde gü n y ü zü n e çıkan am a başka h içb ir yerde çıkm ayan, b u tikel varoluş nedir? Kısacası, başlangıçta sorguluyorm uş gibi yaptığım ız birlikleri ye­ n id e n b u lm ak söz konusuysa eğer, kabul edilm iş b ü tü n birlik lerin bu askıya alm ışının, sonuçta neye yarayabileceğini kendim ize sorm am ız gerek m ek ted ir. G erçekte, b ü tü n verilm iş birlik lerin sistem atik b ir b i­ çim de o rtad an silinişi, ifadede, öncelikle olayın benzersizliğini y en i­ d en k u rm a k ve süreksizliğin ta rih in je o lo jisin d ek i çatlağı oluşturan b u b ü y ü k arazlardan sadece b iri olm adığını; fakat ifadenin basit o lg u ­ su n u n için d e b u çatlağı oluşturan b ü y ü k arazlardan da b iri o ld u ğ u n u g ö ste rm ek olanağını verir. T arihsel baskının için d e b irdenbire ortaya çıkıverir. İncelenm eye çalışılan şey de; o n u n o luşturduğu b u yarık çizgi, b u ço ğ unlukla da k ü ç ü c ü k olan engellenem ez ortaya çıkıştır. N e kadar sıradan olursa olsun, sonuçlarında d ü şü n d ü ğ ü m ü z d en ne kadar daha az ö n em li olursa olsun, ortaya çıkışından sonra n e kadar olabildiğince çabuk u n u tu lu rsa u n u tu lsu n , farzedildiğinden n e kadar az anlaşılmış ya da k ö tü çözüm lenm iş olursa olsun, b ir ifade daim a h e m dilin h e m de anlam ın sonuna d ek kullanam ayacağı b ir olaydır.

Ö n celik le, b ir yandan b ir yazm a ed im in e veya b ir sözün telaffuzuna bağlı b u lu n d u ğ u am a öte yandan da b ir hafıza alanının içind e ya da elyazm alarım n, k itapların ve h erh an g i b ir kaydetm e b iç im in in m ad ­ diliği içinde, k en d in e sürekli b ir varoluş sağladığı için; ikinci olarak, h e r olay gibi b ir te k o ld u ğ u fakat tekrarı, dönüşm esi, y en id en aktifleş­ m esi söz k o n usu o ld u ğ u için; ü ç ü n c ü olarak, sadece o n u teşvik ed en koşullara ve o n u n teşvik ettiği sonuçlara değil, aynı zam anda, b ü sb ü ­ tü n farklı b ir biçim e göre de kend isin d en ö n ce gelen ve kendisini iz­ leyen ifadelere bağlı b u lu n d u ğ u için; kesinlikle olağandışı b ir olaydır. F akat eğer dile g etirm e olayını dile ve düşünceye göre soyutlarsak b u, b ir o lgu y ığınım dağıtm ak için olm az. B u, tam anlam ıyla p sik o lo ­ jik olan sentezleyicilere (yazarın niyeti, zihin biçim i, düşüncesin in k e­ sinliği, zih n in i m eşgul ed en konular, varlığım aşan ve ona anlam veren proje) o n u n g eri g ö tü rü lm e d iğ in d e n em in olm ak ve d ü zen in başka biçim lerin i, başka ilişki tip lerin i yakalayabilm ek için olur, ifad elerin ken d i aralarındaki ilişkiler (yazarın b ilin cin d en kurtulsalar bile, aynı yazara ait olm ayan ifadeler söz k o nusu olsa bile, yazarlar birb irlerin i tan ım ıy o r olsalar bile); b u şekilde gerçekleşm iş ifade g ru p ları arasın­ daki ilişkiler (bu g ru p lar ne aynı olanlarla n e de yakın olanlarla ilgili olm asalar bile, aynı biçim sel düzeyde bulunm asalar bile, saptanabilir m ü b ad ele yeri olm asalar bile); b ü sb ü tü n başka b ir düzenle (teknik, ek o n o m ik , sosyal, siyasal) ilgili ifadeler ya da ifade ve olay g ru p ları arasındaki ilişkiler. B irb irin d e n k o p u k olayların ortaya çıktığı alanı ken d i saflığı içinde g ö sterm ek; o n u h iç b ir şeyin üstesinden gelem eye­ ceği b ir yalnızlığın içine y en id en yerleştirm eye g irişm ek değil, y en i­ den k en d i ü ze rin e kapatm ak değil, k en d in d e ve ken d i dışındaki ilişki oyu n ların ı tanım lam ak için serbest bırakm aktır. Söylem olguları h akkındaki böyle b ir tanım lam anın dikk at çekici ü ç ü n c ü yanı şudur: K en d ilerin i doğal, dolaysız ve evrensel birlikler olarak g ö ren b ü tü n g ruplardan o n ları k u rta rm a k suretiyle b ir ta n ım ­ lam a olanağı elde edilir; fakat b u kez de alınm ış kararların, başka b ir­ lik lerin b ir toplam ı aracılığıyla. K oşullar açık b ir biçim d e belirlendiği takdirde, keyfi olm ayan am a y in e de gözle g ö rü lem ez olarak kalacak olan b irb irin d e n k o p u k birlikleri, d o ğ ru olarak tanım lanm ış ilişki­ lerd en hareketle oluşturm ak, m eşru olabilecekti. Şüphesiz, (ö rneğin, ro m an ın biçim i verildiği ya da b ir m atem atik te o re m le r serisi içinde

yer alındığı zam an, söylem in kendisi tarafından ö n e sürülm üş ve söy­ lenm iş olan b u açık ilişkilerin tersine) b u ilişkiler, söz k o nusu ifade­ lerde asla k en d ileri için dile getirilm iş olm ayacaktı. B un u n la birlikte, h iç b ir şekilde, ortaya çıkm ış söylem lere içerd en hayat veren b ir gizli söylem tü rü n ü de oluşturm ayacaklardı. D e m e k ki bu, o nları aydınlı­ ğa kavuşturabilecek olan dile g etirm e ed im le rin in b ir y o ru m u değil; fakat daha ziyade b irlikte varoluşlarının, art arda gelişlerinin, karşılıklı işlevlerinin, karşılıklı b elirlem elerin in , bağım sız ya da bağım lı d ö n ü ­ şü m lerin in çözüm lem esidir. Böylelikle b u şekilde ortaya çıkabilen b ü tü n ilişkilerin, hiçbir ölçüt olm aksızın tanım lanabilm esi d u ru m u akla aykırıdır, ilk tahm in d e geçi­ ci bir kopuşu kabul etm ek gerekir: Analizin altüst edeceği ve gerekti­ ğinde yeniden örgütleyeceği b ir başlangıç bölgesi. B u bölge o n u nasıl sınırlayabilir? B ir yandan, deneysel olarak, ilişkilerin çok sayıda, yoğun ve tanım lanm asının görece kolay olm asının tehlikeye soktuğu b ir alan seçm ek gerekir: Başka hangi bölgede, genelde bilim terim i için çizilen b ö lg ed ek in d en daha iyi çözüm lenebilir ilişkilere göre, ayrı ayrı olaylar b irb irin e daha iyi bağlanıyor gibi görünür. Fakat diğer yandan b ir ifa­ dede, o n u n biçim sel yapısının ve oluşum kurallarının zam anını değil de biraz oluşm uş ve ifadelerin saf sentaks kurallarına göre zo ru n lu olarak m eydana geldiği g ö rünm eyen söylem gruplarına başvurm ak suretiyle varoluşunun ve ortaya çıkış kurallarının zam anını yeniden yakalama şansı nasıl verilir? O ld u k ça geniş alanları, oldukça geniş kronolojik ba­ sam akları başlangıçtan itibaren ö n e sürm ek suretiyle değilse bile, ese­ rin kopuşları gibi kopuşlardan, etkinin kategorileri gibi kategorilerden kurtulacağım ızdan nasıl em in olabiliriz? N ihayet, konuşan bireye, söy­ lem in öznesine, m e tn in yazarına, kısacası, b ü tü n bu antropolojik ka­ tegorilere bağlı b ulunan pek az düşünülm üş b ü tü n bu birliklerle ya da sentezlerle ilgilenm eyi bırakm ayacağım ızdan nasıl em in olabiliriz? O lm azsa belki de kendilerinde b u kategorilerin m eydana geldiği ifa­ deler b ü tü n ü n ü , söylem lerin öznesini (kendi öznelerini) «nesne» olarak seçmiş olan ve o nu bilgilerin alanı olarak gösterm eye teşebbüs etmiş bu lu n an bu ifadeler b ü tü n ü n ü , göz ö n ü n e alarak! Böylece, “ insan b ilim le rin i” tanım layan, haklarında ç o k şem atik olarak konuşabildiğim iz b u söylem lerle uzlaştırdığım o lg u n u n ö n ce­ liği ortaya çıkar. Fakat buradaki b ir başlangıç önceliğidir. A kılda m ev ­

cu t iki olguyu iyi k o ru m ak gerekiyor; b irb irin i takip ed en k o p u k olayların çö züm lenm esi, h iç b ir şekilde b e n z e r b ir alanla sınırlı değil­ dir; ö te yandan b u alanın kendisinin k o p u k lu ğ u n e kesin n e de m u t­ lak geçerli olarak göz ö n ü n e alınabilir. B urada, ilk taslağın sınırlarının silinm esini tehlikeye atan ilişkileri ortaya koyabilm esi gereken, b ir ilk ta h m in söz k onusudur.

SÖ Y LEM SEL O L U Ş U M L A R

öylece, ifadeler arasındaki ilişkileri” tanım lam aya giriştim . Bana ö n erileb ilen ve alışkanlık kazandığım b u birliklerden h içb irin i geçerli kabul etm em eye ö zen gösterdim . H e rh a n g i b ir süreksizlik, k o p u k lu k , eşik ya da sınır b içim in i ihm al etm em eye, söylem alanın­ daki ifadeleri ve b u ifadeler arasındaki m ü m k ü n ilişkileri tanım lam a­ ya karar verdim . H e m e n iki p ro b lem serisinin k endini gösterdiğini g ö rü y o ru m : b iri (bunu b ir an için kenara bırakıp, daha sonra tek rar ele alacağım) ifadeki b u olay, söylem te rim le ri h akkında gösterdiğim çek in g en kullanım larla ilgilidir; ö te k i ise geçici ve gözle gö rü leb ilir g ru p ların için de bıraktığım ız b u ifadeler arasındaki m eşru b ir şekilde

B

b etim len eb ilen ilişkilerle ilgilidir.

Ö rn e ğ in , k en d ilerin i siyaset ek o n o m isin e veya biyoloji ya da b u n u kolayca tespit edebildiğim iz b ir ta rih te n b e ri psikopatolojiye ait gösteren ifadeler var yah u t dilbilgisi ya da tıp adını verdiğim iz, k en ­ dini h e m e n h e m e n başlangıçsız, b inlerce yıllık sürekliliklere ait gös­ teren ifadeler var. Fakat b u birlikler nedir? W illis tarafından yapılmış, baş ağrıları h akkm daki çalışm alar ile C h a rc o t’n u n k lin ik lerin in aynı söylem d ü zen in e ait o ld u ğ u n u nasıl söyleyebiliriz? P etty ’n in icadları, N e u m a n n ’ın ek onom etrisiyle süreklilik bakım ın d an aynı m ıdır? P o rt-R o y a l gram ercilerin in yargı hakkm daki analizleri, H in t-A v ru p a dillerin d ek i sesli h arflerin art arda gelm eleri h akkm daki tespitle aynı alana m ı aittir? O halde tıp, dilbilgisi, siyaset ekonom isi nedir? O n lar hiçb ir şey değil m id ir ki geçm işe yönelik b ir y en id en g ru p lan d ır­ m ad an dolayı, çağdaş bilim ler, kendi geçm işleri konu su n d a yanılgıya düşm ektedir? T ü m ü için te k seferde k u ru lm u ş ve belirli b ir zam an aralığında, son derece gelişmiş biçim ler m idir? Başka birlikleri giz­ lerler mi? H e m b irb irin e yakın h e m de sürekli b ir b içim ü ze rin d e anlaşılması güç b ir kitle oluşturan b ü tü n b u ifadeler arasında, han g i çeşit bağlar geçerli kabul edilir? B irin c i h ip o te z (bana gerçeğe en yakın ve kanıtlanm ası en kolay g ö rü n e n ilk hipotez): b irb irin d e n farklı biçim lerde zam anın içine ya­ yılm ış halde b u lu n a n ifadeler, eğer b ir ve aynı nesneye bağlı iseler b ir birlik oluşturur. B öylece psikopatolojiye ait ifadelerin tü m ü , b irey ­ sel ya da sosyal te c rü b e n in içinde farklı biçim lerde k endini gösteren ve delilik olarak ifade edebildiğim iz b u nesneye uy g u n düşüyor gibi g ö rü n ü r. O ysa «delilik» nesnesinin birliğinin, b u ifadenin b ü tü n ü n ü b elirlem e ve onlar arasında h e m b etim len eb ilir h em de sürekli olan b ir ilişkiyi o lu ştu rm a olanağını verm ediğini, ço k çabuk farkettim . B u ­ n u n da iki n ed en i vardır: deliliğin kendi varlığından, o n u n gizli iç e ri­ ğ in d en , dilsiz ve y en id en kendi içine kapanm ış gerçekliğinden, verili b ir anda o n u n hakkında söyleyebildiğim iz şeyleri isteseydik elbette yanılm ış olacaktık. A kıl hastalığı ona adını veren, o n u bölen , ta n ım ­ layan, açıklayan, gelişm elerini anlatan, çeşitli bağlantılarını gösteren, o n u yargılayan ve akıl hastalığının kendi söylem leri olm ası için ortaya çıkm ası gereken söylem leri, ken d i adıyla telaffuz ederken sözü ona m u h te m e le n ö d ü n ç veren b ü tü n ifadelerin toplam ı içinde, söylenm iş olan şeylerin b ü tü n ü tarafından oluşturulur. Fakat dahası da var: b u

ifadeler b ü tü n ü , hepsi için b ir defada oluşm uş olan tek b ir nesneye ait o lm ak tan ve o n u bitip tü k e n m ek bilm ez ideallik ufku olarak son­ suzca m uhafaza e tm e k te n uzaktır. X V II. ya da X V III. yüzyılın tıbbi ifadeleri tarafından, o n a bağlı bileşenler olarak ö n e sürülen nesne, h u ­ kuksal karar ya da polisiye ö n le m le r arasında g ö rü len nesneyle aynı değildir; h atta psikopatolojik söylem in b ü tü n nesneleri P in e l’d en ya da E sk u iro l’dan B leu le r’e değiştirilm iştir. B u n lar şurada ya da burada sözü edilen aynı hastalıklar ya da aynı deliler değildir. N esn elerin b u çokluğundan, «delilikle ilgili söylem sin, ifadeler b ü tü ­ n ü oluşturm ası için geçerli bir birlik olarak kabul edilm esinin m ü m k ü n olm adığı sonucu çıkarılabilecek veya belki de çıkarılması gerekecektir. Belki de b ir ve aynı nesneye sahip olan tek tek ifade gruplarıyla yetinilm esi gerekecektir: m elankoli ya da nevroz ü zerine söylemler. Fakat bu söylem lerden h e r birin in , kendi sırasında nesnesini oluşturduğu ve onu b ü tü n ü y le dönüştürünceye kadar çalıştığı h em en anlaşılacaktır. Ö yle ki problem , b ir söylem in birliğinin b ir nesnenin sürekliliği ve tekilli­ ği tarafından oluşturulup oluşturulm adığını bilm ekle ortaya çıkar. O halde, delilikle ilgili b ir ifadeler b ü tü n ü n ü belirlem e olanağını verecek olan karakteristik ilişki; tasvir, tahlil, tespit ya da h ü k ü m le r adı verilen çeşitli nesnelerin eşzamanlı ya da ardışık ortaya çıkış kuralı olmayacak m ıdır? «Delilik» konusundaki söylem lerin birliği, «delilik» nesnesinin varlığına ya da nesnellik hakkında te k b ir u ik u n oluşm asına dayanm a­ yacak, verili bir d ö n e m boyunca nesnelerin ortaya çıkışını m ü m k ü n kılan kurallar oyunu olacaktır: ayırm a ve bastırm a ölçüleriyle bölünm üş nesneler, g ünlük yaşantıda, h u k u k bilim inde, teolojide, d o k torların ta­ nısında farklılaşan nesneler, patolojik tanım lam alarda görülen nesneler, tedavi, incelem e y ö n tem i ya da yolları, sorum luluklar tarafından sınır­ landırılm ış nesneler, ayrıca, delilik konusundaki söylem lerin birliği; bu farklı nesnelerin dönüşüm lerini, onların zam an aralığındaki eşitsizlikle­ rini, onlarda m eydana gelen kopukluğu, onların sürekliliklerini askıya alan iç süreksizliği tanım layan kurallar oyunu olacaktır. Bireysel olan hakkında söylem in sahip olduğu şeyin içindeki b ir ifadeler b ü tü n ü n ü tanım lam ak, paradoksal bir biçim de, b u nesnelerin dağılmasını b etim le­ m ek, onları b irb irin d en ayıran b ü tü n aralıkları yakalamak, aralarındaki m esafeleri ö lçm ekten, b ir başka deyişle onların b ö lü n m e yasalarını dile g etirm ek te n ibaret olacaktır.

İfadeler arası b ir ilişki g ru b u n u tanım lam ak için ikinci hipotez: ifad elerin a rt arda geliş biçim leri ve tipleri. Ö rn e ğ in , X IX . yüzyıldan itibaren tıp bilim i bana, ifade e tm e n in sürekli gerçek b ir karakter, b e­ lirli b ir stiliyle o lm aktan daha az, nesneleri ya da kavram larıyla k en d i­ ni b elirg in leştiriyor gibi g ö rü n m ü ştü , ilk defa, tıp artık b ir gelenekler, gözlem ler, ayrışık usuller toplam ı tarafından k u ru lm u y o r; fakat şeylere dayanan b ir bakışın, algısal b ir alanı bölgelere ayırm anın, v ü c u d u n gözle g ö rü leb ilir olan y erine bağlı pato lo jik olgu hakkındaki çö z ü m ­ le m en in , söylediğim iz b ir şeyde algıladığım ız şeyin kaydedilm esi sis­ te m in in kendisini (sözlüğün ve m etaforlar o y u n u n u n kendisini) var­ sayan b ir bilgiler b ü tü n ü tarafından k u ru lu y o rd u . Kısacası, tıp bana b ir betim sel ifadeler serisi olarak ö rg ü tlen iy o r gibi g ö rü n m ü ştü . Fakat y in e de b u h areket h ip o tezin i b ir kenara koym ak ve klinik söylem in b ir b etim le m e ler b ü tü n ü o lduğu kadar hayat ve ö lü m konusundaki h ip o te zlerin , ahlaksal tercih lerin , tedaviyle ilgili kararların, kurum sal y ö n etm elik lerin , ö ğ retim m o d e lle rin in b ir b ü tü n ü o ld u ğ u n u ; b e tim ­ lem eler b ü tü n ü n ü n herh an g i b ir koşulda ötek ilerd en soyutlanam aya­ cağını ve betim sel ifadelerin sadece tıbbi söylem in içinde m e v cu t dile g etirm elerd en b iri o ld u ğ u n u kabul etm ek gerekir: bazen B ich a t’dan hücresel patolojiye, basam aklar ve işaretler değiştirildiği için; bazen gözle in celem ed en , kulakla d in le m e d en ve elle m uayeneden m ikros­ ko b u n ve biyolojik testlerin kullanılm asına, bilgi ed in m e sistem i d e­ ğiştiği için; bazen de basit a n a to m i-k lin ik ilişkisinden psikopatolojik sü reçlerin son çözüm lem esine, işaretler sözlüğü ve o n ların çö z ü m ­ lenm esi b ü tü n ü y le y en id en k u ru ld u ğ u için; nihayet bazen d o k to r, bilg in in b ellekte tutu lm asın ın ve y o rum lanm asının yerin e yavaş yavaş kendisi olm ayı bıraktığı ve kendisinin yanında, yöresinde kullanm ak zo ru n d a o ld u ğ u fakat hastanın karşısında ö zn e n in d u ru m u n u değiş­ tiren belge yığınları; ilişki defteri ve çö z ü m le m e te k n ik leri oluştuğu için. B u g ü n bizi belki de yeni b ir tıb b ın eşiğine g etiren b ü tü n b u d e­ ğişm eler, X IX . yüzyıl boyunca, yavaş yavaş tıbbi söylem in içine girdi. B u söylem i, dile g e tirm e n in derli to p lu ve n o rm a tif b ir sistem i olarak tanım lam ak istiyorsak; bu tıbbın ortaya çıktığı anda b o z u ld u ğ u n u ve o n u n sadece B ichat ve L annec’de dile getirilm e olanağı b u ld u ğ u n u kabul etm ek gerekir. B irlik varsa eğer, o n u n ilkesi, ifadelerin belirli bir

biçim i değildir; b u , daha ziyade, tam am iyle algısal olan b etim le m e le­ ri, b u n u n yanı sıra aletlerle gerçekleştirilm iş gözlem leri, laboratuvar d en e m e lerin in p ro to k o llerin i, istatistik hesaplarını, bilgikuram sal ya da d em ografik tespitleri, k uru m sal y ö n etm elik leri, tedaviyle ilgili yö­ n erg eleri de eşzam anlı olarak ya da sırasıyla m ü m k ü n kılan kuralların b ü tü n ü olm ayacak m ıdır? B elirtilm esi ve belirlenm esi gerek en şey, b u değişik tü rlerdeki ayrışm ış ifadelerin birlikte varoluşu; b ö lü n m e ­ le rin i d üzenleyen sistem , b irb irin e verdikleri destek, taşıdıkları ya da taşım adıkları biçim , uğradıkları d ö n ü şü m , m eydana gelişlerinin, yok olu şların ın ve b irb irlerin in y erin i alışlarının oyu n u olacaktır. A raştırm anın b ir başka y önü, b ir başka hipotez: o yuna sokulm uş b u lu n a n sürekli ve tutarlı kavram lar sistem ini belirlem ek suretiyle ifa­ de g ru p ları ortaya konam az m ı? Ö rn e ğ in , dilin ve dilbilgisel olguların çözü m len m esi klasiklerde (L ancelot’dan X V III. yüzyılın son u n a ka­ dar), içeriği ve kullanım ı hepsi için b ir defada gerçekleştirilm iş olan kavram ların belirli b ir sayısına dayanm az m ı? H e r cü m len in genel ve n o rm a tif b içim i olarak tanım lanm ış hüküm kavram ı, adın en genel kategorisi altında y eniden g ruplandırılm ış olan özne ve sıfat kavram ­ ları, mantıksal bağ kavram ının den g i olarak kullanılan fiil kavram ı, vb. Klasik dilbilgisinin kavramsal yapısı b u şekilde y eniden kurulabilir. Fakat y in e d e sınırların tespiti için erken olacaktır: hiç kuşku yok ki P o rt-R o y a l yazarları tarafından yapılm ış analizler, bu öğelerle an ­ cak açıklanabilir; yani kavram ların ortaya çıkışım tespit e tm ek te daha fazla zorlanılır. K avram lardan bazıları belki söz konusu analizlerden türem iş olabilir fakat başka kavram lar onlardan ayrışıktır ve bazıları da onlarla bağdaşam az. D oğal olan ya da olm ayan sözdizim sel d ü zen ve X V III. yüzyıl b oyunca B au ze’e tarafından kullanılm ış olan tü m leç kavram ı, kuşkusuz hâlâ P o rt-R o y a l dilbilgisinin kavram sal sistem ine eklenebilir. Fakat ne seslerin başlangıçtaki anlam lı değeri hakk ın d ak i fikir n e kelim elerin içinde gelişmiş ve on lar tarafından belirsiz b ir b i­ çim de iletilm iş olan b ir ilkel bilgi kavram ı; n e sessiz harflerin değişim i için d ek i b ir d ü ze n in kavram ı ne de b ir eylem i ya da b ir faaliyeti gös­ te rm e olanağını veren basit ad olarak fiil kavram ı L ancelot’n u n ya da D u c lo s’u n kavram lar b ü tü n ü y le bağdaşabilir. B u koşullarda, dilbilgisi­ n in ancak g ö rü n ü şte tutarlı b ir b içim o lu ştu rd u ğ u n u , b ir asırdan daha fazla b ir zam andan b e ri b u ad altında devam edip gelen b u ifadeler,

çözü m lem e, betim lem e, ilke, sonuç ve çıkarsam alar b ü tü n ü n ü n yanlış b ir birlik o ld u ğ u n u m u kabul etm ek gerekir? B u n u n la birlikte, eğer kavram ların tutarlılığı b ak ım ın d an değil fakat o n la rın eşzam anlı ya da ardışık doğuşları, aralıkları, o n ları b irb irin d e n ayıran mesafe ve m u h ­ te m elen birb irleriyle bağdaşm azlıkları b ak ım ın d an araştırılsaydı belki, k o p u k b ir birlik b u lunabilecekti. O halde, artık b ü tü n ö tek ileri açık­ lam ak ve o n ları aynı tü m d en g elim li yapının içine sokm ak için, y ete­ rin ce genel ve soyut b ir kavram m im arisi araştırılm ayacaktır; o n ların m eydana geldiği ve dağıldığı bu o y u n çözüm lenm eye çalışılacaktır. N ih ay et, ifadeleri y en id en g ru p lan d ırm a k , o n la rın art ardına g e­ lişlerini b e tim le m e k ve altında su n u ld u ğ u m erkezi b içim leri açıkla­ m ak için d ö rd ü n c ü hip o tez: tem aların özdeşliği ve sürekliliği. P ole­ m iğe ç o k yatkın, felsefi ya da ahlaksal tercih lere o ldukça açık, bazı d u ru m lard a siyasi k u llanım a o kadar h azır olan ek o n o m i veya b iy o ­ loji gibi «bilim ler»de belirli b ir te m an ın ilk anda, b ir söylem birliğini, yaşam için ihtiyaçları b u lu n a n , yaşam a iç k u v v etin e ve olanaklarına sahip olan b ir organizm a gibi, k urm aya ve diriltm eye yetili o ld u ­ ğ u n u varsaym ak u y g u n g ö rü n ü y o r. Ö rn e ğ in , B u ffo n ’dan D a n v in ’e ev rim ci tem ayı o lu ştu ran h e r şey b ir b irlik olarak k u ru lam az mı? Ö n ce lik le b ilim d en ziyade felsefeye, b iy o lo jid en ziyade kozm o lo jiy e yakın olan tem a; sonuçları adlandırılm ış, sınırlandırılm ış ve açıklan­ m ış o lan araştırm aları, daha ç o k uzak tan y ö n e te n tem a; ayrıca b ir h ip o te z ya da istek olarak tasarlanm ış olan şeyin ö n c e d e n b ilin m ed i­ ğini fakat b u tem el seçim den hareketle o n u n söylem sel bilgi h aline d ö n ü ştü rü lm e y e çalışıldığını daim a varsayan tem a. A ynı şekilde Fizy o k ratik tem ad an söz edilem ez m i? H e r ispatın ö tesin d e ve h e r ana­ lizden ö n ce, ü ç çeşit to p ra k g elirin in doğal k ara k terin i isteyen, so n u ç olarak to p rak m ü lk iy etin in ek o n o m ik ve siyasal önceliğ in i varsayan, en d ü striy el ü retim m ek an izm aları h ak k ın d ak i h e r analizi dışarıda tu ­ tan; b u n a karşılık b ir dev letin iç in d ek i paran ın dolan ım ı ve k en d ileri yoluyla y en id en ü retim e g eri d ö n d ü ğ ü kanallar h ak k ın d ak i tan ım la­ m ayı iç in d e taşıyan; nihayet R ic a rd o ’y u b u üçlü g elirin ait olm adığı d u ru m la r ve k en d in d e oluşabileceği koşullar ü z e rin d e d ü şü n m ey e ve so n u çta F izyokratik te m a n ın keyfiliğini dile g etirm ey e g ö tü re n fik ird en söz edilem ez m i? Fakat b en z er b ir girişim d en hareketle, tam tersi ve tam am layıcı iki

tespitte b ulunm aya d o ğ ru gidiyoruz. B ir d u ru m d a aynı tem a, iki kav­ ram o y u n u n d an , iki analiz tip in d en , b irb irin d e n tam am iyle farklı iki n esne alanından hareketle eklem lenir. E n genel ifadesi içinde, evrim ci fikir belki B e n o it de M aillet, B o rd eu ve ya D id e ro t’da ve D a n v in ’de aynıdır; fakat g erçekte o n u m ü m k ü n ve tutarlı kılan şey, hiç de şu ya da b u aynı d ü ze n değildir. X V III. yüzyılda evrim ci fikir, başlangıçtan itib aren gerekli olan ya da zam anın açılm ası sayesinde devam lı olarak oluşan b ir sürekliliği (doğanın yıkım ların d an h e r b iri o n u kesintiye uğratacaktır) oluşturan tü rle rin yakınlığından hareketle tanım lanır. Tek b ir tem a; fakat iki söylem tip in d e n hareketle X IX . yüzyılda ev­ rim ci tem a, tü rle rin devam lılık arzeden tablosunun kuruluşuyla sü­ reksiz g ru p ların betim lenm esi ve b ü tü n elem anları dayanışm a içinde b u lu n a n b ir organizm a ve o n a hayatın gerçek koşullarını sunan b ir o rta m arasındaki karşılıklı etkileşim b iç im le rin in çö zü m len m esin d en daha az ilgilenir. A ksine fızyokrasinin d u ru m u n d a, Q u esn ay ’ın seçim i, kesinlikle, faydacılar olarak adlandırılabilecek kişiler tarafından savu­ nu lan tam tersi b ir d ü şü n cen in aynı kavram sistem ine dayanır. B u çağda, zenginlikler h akkındaki çö züm lem e, göreli olarak sınırlı ve herkes tarafından kabul edilen b ir kavram lar o y u n u n u içeriy o rd u (para h ak k ın d a aynı tanım yapılıyordu; fiyatlar h akkında aynı açıkla­ m a veriliyordu; b ir işin bedeli aynı şekilde tespit ediliyordu). O ysa bu ön em li kavram sal o y u ndan hareketle, değiş tokuşa ya da işin g ü n lü k ü cre tin e bağlı analize göre, d eğ e rin o lu şu m u n u açıklam anın iki şek­ li vardı. E k o n o m ik te o rin in ve o n u n kavram sal o y u n u n u n kuralları içinde yer alan b u iki olanak, aynı öğelerden hareketle farklı iki seçi­ m e y er verdi. O halde, b ir söylem in belirlenm esinin ilkelerini, bu tem aların var­ lığında aram ak, hiç kuşku y ok ki haksızlık olacaktır. O n ları daha çok, serbest bıraktığı seçim n o k taların ın dağılım ında aram ak g erekm ez m i? S öylem in açığa çıkardığı farklı anlam lar; ö n c e d e n varolan tem a­ ları y en id en hayata geçirm ek , b irb irin e zıt stratejiler yaratm ak, belirli b ir kavram lar oyunuyla uzlaşm az ilgilere yer verm ek , izin v erm ek , farklı parçaları kullanm ak olm ayacak mı? Z am an süresince tem aların, im ajların ve fikirlerin sürekliliğini araştırm aktan ya da ifade birlikle­ rin i b elirlem ek için onların çatışm alarının diyalektiğim y en id en dile g etirm ek te n se daha çok, seçim n o k ta ların ın dağılım ı ortaya k o n u la­

m az ve h e r seçim in tem atik te rcih in in berisinde, b ir stratejik olanaklar alanı tanım lanam az mı? İşte d ö rt girişim , d ö rt başarısızlık ve o n la rın vardiyalarını alan d ö rt hip o te z karşısında ben. Şim di b u n ları kanıtlam ak gerekecek. B izde alışkanlık halini almış olan ve tıp ya da dilbilgisi olarak gösterilen, b ü y ü k ifade g ru p ları konusunda, o n la rın birlik lerin i neyin ü ze rin e ku rd u k ların ı k en d im e sorm uştum . N esnelerle sım sıkı, sürekli, coğrafi b ak ım d an k o p u k b ir alan ü ze rin e m i? Bana g ö rü n e n şey daha çok, eksik ve b irb irin e karışm ış seriler, ayrım , mesafe, y erin e geçm e, d ö n ü ­ şüm oyunlarıdır. T am am lanm ış ve n o rm a tif b ir ifade tipi ü ze rin e mi? Fakat te k b ir figürde b ir araya gelebilm ek ve m eydana gelebilm ek için ve belirli b ir zam an süresince, bireysel eserlerin ötesinde, kesintisiz b ü y ü k b ir m etinm iş gibi g ö sterm ek için, ço k farklı seviyelerden ve ço k h etero jen fonksiyonları olan ifadeler b u ld u m . İyi tanım lanm ış bir kavram lar alfabesi ü ze rin e mi? Fakat kendim izi yapı ve k u llan ım k u ­ ralları b ak ım ın d an b irb irin d e n ayrılan, b irb irin i bilm eyen ya da b irb i­ rin i dışarıda tu ta n ve m antıksal b ir yapının b irliğinin içine girem eyen kavram lar karşısında b u lu ru z. B ir te m an ın sürekliliğinin ü ze rin e mi? O ysa daha çok, birb iriy le bağdaşm ayan tem aların aktiflik k azanm a­ sına ya da farklı b ü tü n le rin içinde aynı tem an ın kuşatılm asına izin veren, çeşitli stratejik olanakları vardır. B u dağılm aların ken d ilerin i b etim le m e fikri; elbette, n e sürekli b ir yapı ne belli b ir zam an süre­ cin d e yavaş yavaş yazılan ölçüsüz b ir kitap ne de k o lle k tif b ir ö zn e n in eseri olarak örg ü tlen em ey en b u öğeler arasında b ir d ü ze n in tespit edilem eyeceğini araştırm a fikri, işte b u n d an dolayıdır. O n la rın ardışık g ö rü n ü şleri içerisinde b ir düzen, eşzam anlılıkları içindeki ilişkiler, o r­ tak b ir tü rü n b ir karşılıklı göreve tahsis edilebilir d u ru m la rı, b irb irin e bağlı ve b irb irin d en ayrı dönüşüm ler. B öyle b ir analiz, o n u n içyapısını tanım lam ak için bağlantı h ü cre lerin i b irb irin d e n ayırm aya çalışm a­ yacak, kendisini gizli çatışm alardan kuşkulanm akla ve o nları açıklığa kavuşturm akla görevli saymayacak, sadece tekrarlam a biçim lerin i in ­ celeyecektir ya da: çıkanın zincirlerini (bilim ler ya da felsefe ta rih in ­ de yapıldığı gibi) y en id en k u rm a k ve farklı tablolar (dilbilim cilerinin yaptığı gibi) ortaya koym ak y erine dağılım sistemlerini tanım layacaktır. B e n ze r b ir dağılım sistem inin belirli sayıdaki ifadeler arasında ta­ nım lanabileceği veya nesneler, ifade tipleri, kavram lar, tem atik seçim ­

ler arasındaki b ir d ü ze n in (ilişkiler, durum lar, görevler, dönüşüm ler) tanım lanabileceği d u ru m d a, uzlaşm a yoluyla işim izin sonuçları çok ağır, ö te y andan «bilim», «ideoloji», «teori» ya da «nesnellik alanı» gibi b en z er b ir dağılm ayı g ö sterm ek için yetersiz olan sözcüklerden sakınan d isk ü rsif bir oluşumla o ld u ğ u söylenecektir. B u dağılım öğele­ rin in (nesneler, ifade biçim i, kavram lar, tem atik seçim ler) ken d ilerin e bağlandıkları koşullara oluşum kuralları adı verilecektir. O lu şu m ku ral­ ları, verilm iş b ir b irb irin d e n k o p u k b ö lü n m e n in içindeki varoluşun (birlikte varoluşun, devam e ttirm e n in , d ö n ü şm e n in ve dağılm anın da) koşullarıdır. Ş im di katedilm esi gereken alan b u d u r; kanıtlanm ası gereken kav­ ram lar, yapılm ası gereken çö zü m lem eler bunlardır. R isk lerin ö n e m ­ siz o lm adığım biliyorum , ilk tespit için, oldukça zayıf fakat y eterin ce b irb irin e yakın bazı g ruplardan yararlanm ıştım : H iç b ir şey bana ne ç ö z ü m le m e n in so n u n d a o nları y eniden bulacağım ı n e de sınırlan­ m aların ın ve b elirlen m e le rin in ilkesini keşfedeceğim i gösterm iyor; b irb irin d e n ayırdedeceğim diskürsif oluşum ların, global birliği halin­ deki tıbbı, tarihsel kad erlerin in b ü tü n lü k eğrisi için d ek i e k o n o m i ve dilbilgisini tanım layacaklarından em in değilim ; o n ların b ek len m ed ik kopuşları işin içine sokm ayacaklarından em in değilim . H atta, b en z er b ir tan ım lam anın, eleştiri noktası olarak aldığım ve başlangıçta belirli b ir bilim sellik k u ru n tu su y la ken d ilerin i gösteren, bu söylem sel b ü ­ tü n le rin bilim selliğini ya da bilim -dışılığım açıklayabileceğini de; ana­ lizim in bilgi teorisine ya da bilim ler ta rih in e in d irg en em ez b ir b e tim ­ lem eyi o luşturan, tam am iyle farklı b ir seviyede y erin i alm ayacağını da h içb ir şey bana gösterm iyor. B öyle bir girişim in sonunda, y ö n te m endişesiyle askıya alm an bu birlikleri g eri alm am am ız da m ü m k ü n olabilecektir; ki eserleri b irb irin d e n ayırm ak, etkileri ve gelenekleri g ö rm ez d en gelm ek, başlangıç so ru n u n u kesinlikle b ir yana bırakm ak, yazarların em redici varlığının o rtad an kalkam asına izin v erm e k zo ­ ru n d a olacaktır; böylece düşünce tarih in i kendi m alı gibi k u ran h er şey o rtad a n kalkar. S onuç olarak tehlike, daha ö n ce varolan şeye tem el teşkil etm esi, b u dön ü ş ve b u son onay ile rahatlam ası, nihayet b in b ir k u rn azlık ve bu n ca bilgisizlikten sonra, h e r şeyin kurtarıld ığ ın ı h aber veren b u m u tlu lu k dolu çe m b e ri tam am lam ası değil, b irb irin e çok yakın g ö rü şlerin dışında, alıştığım ız g üvencelerden uzak, h en ü z k ü ­

çü k parçalara ayırm adığım ız b ir zem in d e ve ö n c e d e n kestirilm esi k o ­ lay olm ayan b ir sona d o ğ ru ilerlem eye zorlanm am ış olm am ızdır. Ş im ­ diye kadar, ta rih in korum ası altında b u lu n a n ve alacakaranlığa kadar on a eşlik ed en h e r şey rasyonelliğin geleceği ve b ilim le rin gayeliliği, zam an süresince d ü şü n cen in uzu n , sürekli işi, bilincin uyanışı ve iler­ leyişi, k en d iliğ in d en sürekli olarak y en id en başlaması, to p lan m aların tam am lanm am ış fakat kesintisiz olan hareketi, h e r zam an açık b ir kay­ nağa g eri dönüş ve nihayet tarihsel-aşkın b ir tem a; analiz için ayrım sız ve n e içeriğ i ne de verilm iş sözü b u lu n a n beyaz b ir alan açtığından, o rtad an kalkm a tehlikesiyle karşı karşıya değil m idir?

N E S N E L E R İN O L U ŞM A SI

im d i açık y ö n le rin b ir d ö k ü m ü n ü yapm ak ve h en ü z tasarlanmış olan b u kavram a, «oluşum kuralları» içeriğ in in verilip verilem eye­ ceğini b ilm ek gerekiyor. İlk olarak nesn elerin o lu şu m u n u varsayalım. B u aynı zam anda, X IX . yüzyıldan hareketle p sikopatolojinin söylem i

Ş

ö rn e ğ in i daha kolaylıkla çözüm lem eye yardım edecektir. B u ilk ba­ kışta, işaretlerin bize y eterin ce gösterdiği kolaylıkla kabul edilebilir b ir k ro n o lo jik k o p u k lu k tu r. O n lard a n sadece ikisini akılda tutalım : yüzyıl başında, psikiyatri hastahanesinde, delin in hastahaneden çıka­ rılm asının ve hastaneye alınm asının yeni b ir b içim in e yer verilm esi; ve E squirol, H e in ro th ya da P in e l’e kadar m e v cu t bazı kavram ların birer birer y en id en g ö zd en geçirilm esi (paranoyadan m o n o m an iy e, g ü n -

delik akıldan budalalığın ilk kavram ına, genel felçliden k ro n ik b eyin iltihabına, k arakter n ev ro zu n d an taşkın olm ayan deliliğe kadar çık ılabilir). Z am an ın akışına uyarak daha yukarıya tırm a n m ak istenildi­ ğinde, yollar h e m e n kaybolur, akışlar b irb irin e karışır ve K raep elin ’in veya B len le r’in patolojisi ü ze rin e D u L aurens’m ya daV an S w iete n ’in projeksiyonu artık sadece raslantısal birleşm eleri verir. O ysa, b u d u ­ ru m d an b e ri p sikopatolojinin kendisiyle ilişkili old u ğ u nesneler ço k sayıda ve b ü y ü k b ir kısm ı da ço k yeni olm akla birlikte, o lduk ça eğreti, değişken ve aralarından bazıları da hızlı b ir y ok oluşa bağlıdır. Başka b ir şekilde bilindikleri, sınırlandıkları, tasvir ve tahlil edildikleri halde, delilik b elirtileri olarak daha ö n ce göz ö n ü n e alınm ış olan harekete geçirici çalkantıların, halüsinasyonlarm ve yoldan çıkarıcı söylem le­ rin yanında, o zam ana kadar kullanılm am ış kayıtlardaki h afif davranış b o zu k lu k ların ın , cinsel sapm a ve b o zu k lu k ların , telkin ve h ip o te z o l­ gu ların ın , m erkezi sinir sistem indeki zed elen m elerin , zihinsel ya da hareket ettirici adaptasyon eksikliklerinin, suçluluğun ortaya çıktığı gö rü ld ü . B u çok sayıdaki nesn en in kayıtlı b u lu n d u ğ u k ü tü k le rd en h e r b irin in ü ze rin e adlar yazıldı, b u n lar sınırlandırıldı, tahlil edildi, sonra düzeltildi, y en id en tanım landı, itiraz edildi ve o rtadan kaldırıldı. B u n ların ortaya çıkışlarının tabi old u ğ u kural gösterilebilir mi? T ü m dengelim li olm ayan hangi sistem e göre, b u nesn elerin psiko p ato lo ji­ nin, noktalara göre boşlukları olan ya da olm ayan parçalanm ış alanını o lu ştu rm a k için yan yana konulabildiği ve b irb irlerin i izleyebildikleri bilinebilir? S öylem in nesnesi olarak o n ların var oluş düzen i olan n e ­ dir?

a) İlk olarak, b u k ü tü k le rin ortaya çıkışlarının ilk görünüşlerine işar e tm ek gerekir: devam ında g ö sterilebilm eleri ve çözüm len eb ilm eleri için, rasyonellik derecelerine, kavram sal kodlara ve te o ri çeşitlerine göre, hastalık, akıl b o zu k lu ğ u , sapıklık, bunam a, nevroz veya psikoz, yozlaşm a vs statüsü kazanacak olan b u bireysel farklılıkların b ird en bire ortaya çıkabildikleri y eri g ö sterm ek gerekir. B u ortaya çıkışın ilk b içim leri farklı toplum larda, farklı d ö n em lerd e ve farklı söylem b iç im le rin d e aynı değildir. X IX . yüzyılın psikopatolojisiyle y etin m ek için o n la rın aile, yakın sosyal grup, iş çevresi, dinsel cem aat (ki b u n ­ ların hepsi norm atiftir, sapmaya karşı duyarlıdır, b ir tolerans payına ve dışlam anın k e n d in d e n hareketle gerekli olacağı b ir eşiğe sahip­

tir, deliliği b elirtm e ve red d e tm e b içim in e sahiptir, iyileştirm en in ve tedavi e tm e n in so ru m lu lu ğ u n u değilse bile, en azından açıklam anın y ü k ü m lü lü ğ ü n ü tıbba geçirir) tarafından o luşturulm uş olm aları m u h ­ tem eld ir; bu ilk ortaya çıkış biçim leri, özel b ir şekilde ö rg ü tlen d ik leri halde, X IX . yüzyılda yeni değildir. B u n a karşılık, yeni doğuş b içim ­ le rin in iş g ö rm eye başlaması da hiç kuşkusuz bu çağdadır: k en d in e ö zgü n o rm atifliği ile sanat, cinsellik (o n u n alışılmış yasaklara bağlı sapm aları, ilk kez, psikiyatrik söylem için tespit, tasvir ve tahlil k o nusu olm uştur) ve ceza (delilik, ön cek i çağlarda, suç davranışından titizlikle ayırdedildiği ve b ir ö z ü r olarak kabul edildiği halde, suçluluğ u n k en ­ disi ve m e şh u r «insan ö ld ü ren m o n o m an iler» d en b e ri b u deliliğe az ya da ço k yakın b ir sapm a b içim in e dönüşm üştür). B u d u ru m d a, bu ilk farklılaşma alanlarında, bu alanlarda g ö rü len m esafelerde, süreksiz­ liklerde ve eşiklerde, psikiyatrik söylem ken d i alanını sınırlandırarak, h ak k ın d a k o n u ştu ğ u şeyi tanım lam ak, ona nesne statüsü v e rm e k o n u g ö sterm ek , adlandırılabilir ve b etim le n eb ilir kılm ak olanağını verir. b) Ö te yandan, sınırlama makamlarını tanım lam ak gerekir: tıp (dü­ zenlenm iş b ir k u ru m , tıbbi varlığı oluşturan bireyler b ü tü n ü , bilgi ve uygulam a olarak, kam uoyu, h u k u k ve y ö n etim tarafından kabul edilen b ir yetki olarak) X IX . yüzyılda, to p lu m d a, deliliği nesne olarak ayırdeden, gösteren, adlandıran ve yerleştiren en b ü y ü k m ak am o l­ m uştur. Fakat b u rolü oynayacak te k şey değildir: h u k u k ve ceza h u ­ k u k u (özür, sorum suzluk, hafifletici d u ru m la r h akkındaki tanım larla ve kasıtlı suç, soyaçekim , sosyal tehlike gibi kavram ların kullanım ıyla), dinsel o to rite (m istik olanı p atolojik olandan, ruhsal olam bedensel olandan, doğaüstü olanı an o rm al olandan ayıran karar m erci olarak ortaya çıktığı ve bilin cin y ö n ü n ü fiillerin ve d u ru m la rın ince elenip sık d o k u n m u ş b ir tasnifinden ço k bireylerin bilgisi için kullandığı öl­ çüde), ed eb i ve sanatsal eleştiri (ki X IX . yüzyıl boyunca, eseri, g ittik çe daha az, yargılanm ası gereken b ir zevk k onusu olarak ve gittik çe daha fazla yoru m lanm ası gereken b ir dil ve b ir yazarın ifade o yu n ların ın kabul edilm esi gereken yeri olarak ele alıp inceler) gibi. c) S o n olarak, belirleme ölçütlerinin analizini yapm ak gerekir. Söz ko nusu farklı «delilikler» psikiyatrik söylem in nesneleri olarak, k en d i­ le rin e göre, b irb irin d e n ayrıldıkları, b irb irin in karşısına k onu ld u k ları, b irb irin e bağlandıkları, y en id en g ru p lan d ırıld ık ta n , tasnif edildikleri,

b irb irin d e n türetild ik leri sistem lerdir (bu farklılaşm a ö lçü tleri X IX . yüzyılda aşam alandırılm ış, b irb irin e yakın ve az ya da ço k b irb irin in içine n ü fu z edebilir b ir yeti g ru b u olarak ru h ; bağım lılık ve iletişim şem alarıyla b irb irin e bağlanm ış olan organların trim an sio n el toplam ı olarak b ed en ; evrelerin çizgiselliği, izlerin düzensizliği, potansiyel y e­ n id e n can lan dırm alarının toplam ı ve kısır d ö n g ü le r olarak b irey lerin hayatı ve tarihi; karşılıklı yansıtm a sistem leri ve döngüsel nedensellik alanı olarak n ö ro -p sik o lo jik ilişki o y u n ları). Fakat böyle b ir tanım lam a ken d i başına h en ü z yetersizdir. B u n u n iki sebebi vardır. A z ö n ce işaret ettiğim iz ortaya çıkış planları, b u sınır­ lam a m akam ları ya da belirlem e biçim leri, psikopatolojinin söylem i­ n in artık sahip olam ayacağı, ancak d ö k ü m ü n ü yapabileceği, sınıflan­ dırıp adlandırabileceği, seçebileceği, nihayet b ir kelim eler ve cü m leler kafesinin içine kapatabileceği nesneler üretm ez; n o rm la rı, yasakları, duyarlık eşikleriyle delileri belirleyen, psikiyatristlerin tahlil ve ka­ rarm a «hastalar» ö n ere n aileler değildir; böyle b ir ö ld ü rm e olayında, paranoyak b ir taşkınlığın etkisi altında, zihinsel tıbba kendisi h ak k ın ­ da açıklam ada b u lu n a n ya da cinsel b ir suçta n evrozdan şüp h elen en h u k u k b ilim i değildir. Söylem , vak tin d en ö n ce ku ru lm u ş nesn elerin , basit b ir kaydetm e biçim i olarak, yerleştirildikleri ve üstüste k o n u l­ du k ları y erd en b ü sb ü tü n başka b ir şeydir. Ş im dinin sayımı, ikinci b ir seb ep ten dolayı da yetersizdir. B u sayım söylem in n esn elerin in o rta ­ ya çıkabildikleri b irço k farklılaşm a planını sırayla işaretlem iştir. Fakat aralarındaki ilişkiler nelerd ir ? N iç in b u sayım da b ir başkası değil? H an g i tanım lanm ış ve kapalı b ü tü n ü n b u b iç im d e sınırlandırıldığına inanılır? E ğ er sadece, n e belirlenm iş bağları n e de ilişkileri olan, farklı ve h etero jen b ir b etim le m e ler serisi biliniyorsa o zam an, b ir «oluşum sistem i»nden nasıl söz edilebilir? A slında b u iki soru serisi aynı n oktada buluşm aktadır. B u noktayı yakalam ak için öncek i ö rn eğ i daha da daraltalım . P sikopato lo jin in X IX . yüzyılda uğraştığı alanda, suçluluk siciline kayıtlı tü m b ir nes­ ne serisinin, ço k erk en (Esquirol’d en itibaren) ortaya çıktığı g ö rülür. B u seride insan ö ld ü rm e (ve intihar), kasıtlı suçlar, cinsel suçlar, bazı hırsızlık biçim leri, serserilik ve onlar arasında soyaçekim , n ö ro je n o r­ tam , saldırganlık ya da kendi k en d in i cezalandırm a davranışları, ahlak bo zu k lu k ları, suça itilm eler, etkilenm eye yatkınlık, v b bulu n u r. B u ­

radaki işim izin, g ü n ü n b irin d e b ir ru h d o k to ru tarafından suç dav­ ranışları ile p ato lo jik davranış arasındaki b ir b enzerliğin anlaşılması veya bazı suçlularda, akıl b o z u k lu ğ u n u n klasik b elirtile rin in b u lu n ­ d u ğ u n u n g ü n y ü zü n e çıkarılm ası gibi b ir b u lu şu n sonuçları o ld u ­ ğu n u söylem ek d o ğ ru olm ayacaktır. B u olgular m e v cu t araştırm anın dışında kalır. G erçek te problem , o n ları m ü m k ü n kılan şeyleri ve bu «buluşlarsın o nları y en id en ele alan, düzelten, değiştiren veya m u h ­ te m elen y ü rü rlü k te n kaldıran başkaları tarafından nasıl izlenebildi­ ğini bilm ektir. A ynı şekilde, b u yeni nesn elerin ortaya çıkışını X IX . yüzyılın b u rjuva to p lu m u n a özg ü norm lara, güçlü cezai ve güvenlik b ö lg elerin e ayırm aya, yeni b ir adli suç yasasının ortaya konulm asına, hafifletici d u ru m la rın işin içine sokulm asına ve kullanılm asına ya da su çlu lu ğ u n artışına atfetm ek de d o ğ ru olm ayacaktır. H iç ku şk u yok ki b ü tü n b u süreçler, g erçekten b irb iri ardından ortaya çıkar; fakat onlar k en d ilerin d e psikolojik söylem e ait olan nesneleri oluşturm az; bu seviyede b ir tanım lam a izlenecek olursa b u kez, araştırılan şeyin ötesin d e kalınır. iç in d e yaşadığım ız to p lu m u n belirli b ir d ö n em in d e eğer, suçlu psikolojiye ve patolojiye k o n u edildiyse eğer, aykırı davranış, b ü tü n b ir bilgi n esn eleri serisine yer verebildiyse bu, belirli b ir ilişkiler b ü tü ­ n ü n ü n psikiyatrik söylem in için d e kullanıldığı anlam ına gelir: C ezai k ateg o riler ve asgari so ru m lu lu k dereceleri gibi özelleştirm e planları ile psik o lo jik karakterleştirm e planları (yetiler, y etenekler, ilerlem e ya da g erilem e dereceleri, o rtam a tep k i b içim leri, sonradan kazanılm ış, doğuştan ya da soyaçekim li k arakter tipleri) arasındaki ilişki; tıb b i ve h u k u k i karar b içim leri arasındaki ilişki (daha d oğrusu, tıbbi kararın su çu n tanım lanm ası, o n u n şartlarının gerçekleşm esi ve gerektirdiği onay için kesinlikle h u k u k i m akam ı tanım asından ve b u n u n la b irlik ­ te, o n u n d o ğ u şu n u n analizini ve g ü d ü m lü so ru m lu lu ğ u n u m u d u n u elinde b u lu n d u rm a sın d an kaynaklı kom pleks b ir ilişki); h u k u k i sor­ gulam a, güvenlik bilgileri, araştırm a ve h e r adli soru ştu rm a ö rg ü tü tarafından o luşturulm uş süzgeç ile tıbbi sorular, klinik incelem eler, ö n c ü lle rin araştırılm ası ve biyografik anlatılar tarafından oluşturulm uş süzgeç arasındaki ilişki; b ireylerin davranışının ailevi, cinsel, suçla ilgili n o rm la rı ile pato lo jik se m p to m ların ve o n ların b elirtileri olan hasta­ lıkların tablosu arasındaki ilişki; hastahane o rtam ın d ak i (özel eşikleri,

iyileşm e ö lçü tlerin i, no rm ali, p ato lo jik olanı b irib irin d e n ayırm a b i­ çim iyle) tedavi sınırlam ası ile hapishanedeki (ceza ve pedagoji sistemi, iyi y ö n etm e, ıslah etm e ve serbest bırakm a ölçütleriyle) ceza sınır­ landırm ası arasındaki ilişki. P sikiyatrik söylem deki bu çalışma, çeşitli nesneler b ü tü n ü n ü n oluşm asına olanak veren ilişkilerdir. G enelleştirirsek; psikiyatrik söylem , X IX . yüzyılda, öncelik li nes­ n eler yoluyla değil fakat n esnelerini kendisiyle o lu ştu rd u ğ u ço k dağı­ n ık b ir tarz yoluyla belirginleşir. B u o luşum ortaya çıkm a, sınırlanm a ve özelleşm e b içim leri arasında gerçekleşm iş ilişkilerin b ir b ü tü n ü tarafından sağlanır. D e m e k ki (hiç değilse o n u n nesn elerin e gelince) eğer, b en z er b ir b ü tü n gerçekleştirilebilirse söz konusu söylem in, h er­ han g i b ir nesnesinin oradaki y erin i ve ortaya çıkış ilkesini nasıl b u l­ d u ğ u gösterilebilirse b irbiriyle bağdaşm ayan nesnelere, k en d i k en d in e değişm eksizin, eşzam anlı ya da ardışık olarak doğuşlarını verebildiği gösterilebilirse diskursif b ir o lu şu m u n tanım landığı söylenebilir. İşte yapılan açıklam alar ve sonuçları b u n d an dolayıdır. 1. B ir söylem nesnesinin ortaya çıkm ası için gerekli şartlar, o n u n hakk ın d a «bir şey diyebilm em iz» ve b irço k kişinin o n u n hakkında farklı şeyler söyleyebilm eleri için gerekli tarihsel şartlar, başka n esn e­ lerle b irlik te b en z er b ir alanın içinde bulunm ası için, b u nesnelerle birlik te ben zerlik, yakınlık, uzaklık, farklılık, d ö n ü şü m ilişkilerini ger­ çekleştirebilm esi için gerekli olan b u şartlar, g ö rü y o ru z ki ço k çeşitli ve ağırdır. B urada söylenm ek istenen şey, h erh a n g i b ir çağda h erh an g i b ir şeyden bahsedilem eyeceğidir; yeni b ir şey söylem ek kolay değildir; yeni n esn elerin h e m e n g ü n y ü zü n e çıkabilm eleri ve ilk belirtilerin i ortaya koyabilm eleri için, gözleri açm ak, dik k at etm ek ya da bilinç sa­ h ib i o lm ak yeterli değildir. Fakat b u g üçlük yalnızca olum suz değildir; ik tid arı yalnızca k ö r etm ek, ket v u rm ak , buluşu engellem ek, açıklığın saflığını ya da aym şeylerin sessiz d irencini m askeleyecek b ir engele bağlam ak gerekm ez; nesne kendisini serbest kılacak, gö rü leb ilir ve b oşboğaz b ir nesnellik içinde vü cu d a gelm e olanağını ona verecek olan belirsiz b ir d ü zen içinde beklem ez; aydınlığın ilk kıyılarında b ir engele takılm ışçasına ö n ce d en ken d i k en d in e varolm az. O , karm aşık b ir ilişkiler d e m e tin in olum lu koşulları altında varolur. 2. B u ilişkiler kurum lar, ek o n o m ik ve sosyal süreçler, davranış b i­ çim leri, n o rm sistem leri, teknikler, sınıflam a çeşitleri, b elirgin leştirm e

b içim leri arasında gerçekleşir ve n esnede m e v cu t değildir. B u n lar an­ cak n esn en in analizi yapıldığı zam an görü leb ilen ilişkilerdir. B u iliş­ kiler n esn en in k u ru lu şu n u , içkin rasyonelliğini, kavram ın d o ğ ru lu ğ u içinde d ü şü n d ü ğ ü m ü z zam an b ü tü n ü y le ya da b ir parçasıyla yeniden ortaya çıkacak olan bu ideal dam arı gösterm ez. İlişkiler n esn en in iç yapısını tanım lam az; fakat ortaya çıkm ak, başka nesn elerin yanında yer alm ak, onlara göre kuru lm ak , farklılıklarını, indirgenm ezliğ in i ve m u h te m e le n h eterojenliğini b elirlem ek, kısacası ona b ir dışsallık alanı içine yerleştirilm ek olanağını veren şeyi tanım lar. 3. B u ilişkiler, öncelikle «birincil» denilebilecek ve h e r söylem ­ d en ya da h er söylem nesnesinden bağım sız olarak kurum lar, te k ­ nikler, sosyal biçim ler vs arasında tanım lanabilen ilişkilerden ayrılır. N ih ay etin d e, X IX . yüzyılda, b u ıju v a ailesiyle h u k u k m akam ların ın ve k ateg o rile rin in işleyişi arasında çö zü m len eb ilir olan ilişkilerin var­ lığı, ço k iyi bilinir. O ysa on lar söz konusu nesn elerin k u ru cu su olan ilişkilerle h e r zam an üstüste konulam az: b irincil düzeye atfedilebilen bu bağım lılık ilişkileri z o ru n lu b ir biçim d e söylem n esnelerin i m ü m ­ kü n kılan ilişkiler olarak ifade edilem ez. Fakat b ir diğer yandan da söylem in k en disinde oluşm uş olarak bulabildiğim iz ikincil ilişkileri ayırdetm ek gerekir. Ö rn e ğ in , X IX . yüzyıl psikiyatristlerinin aile ile suçluluk arasındaki ilişkiler k o n u su n d a söyleyebildikleri şey, ço k iyi b ilin ir ki gerçek bağım lılık o y u n u n u m eydana getirm ez; fakat o şey, psikiyatrik söylem in nesnelerini m ü m k ü n kılan ve destekleyen ilişki­ ler o yu n u da değildir. B öylece, m ü m k ü n tan ım ların tü m eklem li alanı açılm ış olur: birincil ya da gerçek ilişkiler sistem i, ikincil ya da düşünsel ilişkiler sistem i ve tam anlam ıyla diskiirsif denilebilecek b ir ilişkiler sis­ tem i. P ro b lem bu so n u n cu ların özelliğini ve ö tek i ikisiyle oyu n ların ı gösterebilm ektir. 4. Söylem sel ilişkiler,görüldüğü gibi, söylem in içinde değildir: kav­ ram ları ya da sözcükleri b irb irin e bağlam az, cüm leler ya da ö n e rm e le r arasında d e d ü k tif ya da re to rik b ir yapıyı gerçekleştirm ez. B u n u n la birlikte, söylem i sınırlayacak ya da ona bazı biçim ler kabul ettirecek veya bazı koşullarda bazı şeyleri ifade etm eye o n u zorlayacak olan, söylem in dışındaki ilişkilerdir. N eredeyse söylem in sım rm dadırlar: S öylem in k en d ilerin d e n söz edebildiği nesneleri ona sunar ya da daha ziyade (bu sunm a im ajı b ir yandan n esnelerin ö te yandan da söylem in

o lu ştu ğ u n u varsaydığı için) şu ya da b u nesnelerden söz edebilm ek, b u n ları inceleyebilm ek, adlandırabilm ek, çözüm leyebilm ek, sınıflandırabilm ek, açıklayabilm ek vs için, söylem in g erçekleştirm ek zo ru n d a old u ğu ilişkiler bağlam ını belirler. B u ilişkiler söylem in kullandığı dili ya da dilin k en d ilerin d e gelişip ortaya çıktığı koşulları değil; fakat b ir pratik olarak söylem in kendisini belirginleştirir. A rtık burada analizi bağlayıp başlangıçtaki tasarıyı neyle g erçek ­ leştirdiğini, aynı zam anda neyle değiştirdiğini değerlendirebiliriz. P sikopatoloji, ek o n o m i, dilbilgisi, tıp gibi b ü tü n lü k biçim leri k o ­ nusunda, ısrarlı fakat karışık b ir şekilde, han g i birlik tü rü n ü n b u n ları daha iyi oluşturabildiği sorulm uştu: B ir kısm ı kenara bırakılm ış diğer b ir kısm ı gelenek tarafından devam ettirilm iş, başka b ir kısm ı da ö n ce u n u tm a yoluyla üstü örtülm üş, sonra y en id en g ü n ışığına çıkm ış olan tek tek eserlerden, art arda gelen te o rilerd en , kavram lardan ya da te ­ m alardan hareketle b ird en bire oluşm uş b ir yapı m ıydı sadece?Y alnızca b irb irin e bağlı b ir girişim ler serisi m iydi? N esn e le rin k en d ilerin in , dağılım larının, farklılıkları hakk ın d ak i o y u n u n , yak ınlıklarının ya da uzaklıklarının kısacası, konuşan ö zn e­ ye v erilen şeylerin yanı sıra, söylem in birliği de araştırılm ıştı. Sonuç olarak da söylem sel pratiğin, kendisini belirginleştiren ilişkiler haline gelişe g eri d önülm üş olur. B öylece b ir dış görü n ü ş ya da b ir fo rm değil; fakat b ir pratiğe içkin ve ken d i özelliği içinde o n u tanım layan b ir kurallar b ü tü n ü keşfedilm iş olur. Ö te yandan, psikopatoloji gibi b ir «birlik», işaret noktası olarak kullanılm ıştı. E ğ er b ir d o ğ u m ta rih in in ve belirli b ir alanın verilm esi istenm iş olsaydı hiç kuşkusuz, k elim enin do ğ u şu n u n y en id en keşfedilm esi, hangi analiz sistem ine uygu lan a­ bildiğinin, b ir yandan nöroloji öte yandan psikolojiyle olan ilgisinin nasıl gerçekleştiğinin tanım lanm ası gerekecekti. Ö y le g ö rü n ü y o r ki g ü n y ü zü n e çıkm ış olan şey, aynı tarih leri taşım ayan, aynı alana ya da aynı ek lem lem elere sahip olm ayan; fakat psikopatoloji te rim i k e n ­ dileri için sadece düşünsel, ikincil ve sınıflanabilir b ir başlık olan b ir nesn eler b ü tü n ü n ü açıklayabilen başka çeşit b ir birliktir. N ih ay etin d e psik o p ato lo jinin, sürekli y en ilen m e yolunda olan, keşifler, eleştiriler, dü zeltilen yanlışlıklarla sürekli b elirginlik kazanan b ir disiplin ola­ rak k en d in i ortaya koyarken tanım lanm ış olan olu şu m sistem i, sabit kalır. Fakat unutm ayalım : B unlar, n e değişm eden kalan nesneler ne

bu n esn elerin o lu ştu rd u ğ u alan ne de o n ların doğuş yerleri ya da belirginleşm e biçim lerid ir; fakat g ö rü n ü r hale gelebildikleri, sınırla­ n abildikleri, çö zü m len eb ild ik leri ve özelleştirilebildikleri yüzeylerle ilişkiye girm esidir. G ö rü lü y o r ki h akkında te o ri üretm eye çalıştığım tanım lam alarda, kendisine g ö n d e rm e d e b u lu n u la n ın b ir tarih in i olu ştu rm ak için, söy­ lem i y o ru m lam ak söz k onusu değildir. Seçilen ö rn ek te , n e falan çağda deli olan kişinin deliliğinin içeriği ne de b u b o zu k lu k ların ın b u g ü n bize yakın olanlarla aynı olup olm adığı bilinm eye çalışılıyor. B ü y ü ­ cü lerin b ilin m eyen ve acı çeken deliler olup olm adıkları ya da başka b ir zam anda, m istik veya estetik b ir te c rü b e n in yanlış yere tartışılıp tartışılm adığı sorulm uyor. Ö n c e ilkel, köklü, gizli, şim di ek lem len ­ m iş4 b ir d en ey im e k en d in i verm iş olacağı, daha sonra da söylem ler ve işlevlerinin çoğu n lu k la kurnazca, dolaylı olan oy u n u tarafından ö rg ü tlen m iş (çevrilm iş, bozulm uş, kılık değiştirm iş, belki de baskı al­ tına alınmış) olacağı gibi, deliliğin kendisi olabilecek şey de y en id en kurulm aya çalışılmıyor. H iç kuşku y ok ki kendisine g ö n d e rm e d e b u ­ lu n u lan ın böyle b ir ta rih i m ü m k ü n d ü r; «söylem öncesi» d eney im leri ortaya çık arm ak ve m e tin d e n bağım sız hale g etirm ek için harcanan bu çaba, o yuna girişin dışında bırakılm ıyor. Fakat burada söz konusu olan şey, söylem i n ö trle ştirm ek , o n d an başka b ir şeye işaret etm ek , o n u n b erisin de sessizce d u ran şeye katılm ak için o n u n y o ğ u n lu ğ u ­ n u n iç in d en geçm ek değil, tam tersine yoğ u n lu ğ u içinde o n u d e­ vam e ttirm e k , kendisine özgü olan karm aşıklığı içinde o n u b ird en ortaya çıkarm aktır. «Sunulabilir-olm ayanlar» te k kelim eyle g erçek ten , «şeyler»den vazgeçm ek isteniyor. Yaşlılık, u n u tm a , yanılm a, bilgisizlik ya da in an çların ve g elen ek lerin d u rg u n lu ğ u ya da arzu, bilinçsiz b ir belki yoluyla ancak o n d an ayrılacak olan b ir söylem in ilkel yasasını yapm a alışkanlığına sahip b u lu n u lan zengin lik lerin i, ağırlıklarını ve dolaysız tam lıklarını ustalıkla ö n lem ek , g ö rm e m e k ve söylem em ek. «Şeylersin, söylem den öncek i anlaşılması güç kaynağının yerine, an ­ cak söylem de ortaya çıkan nesn elerin düzenli o lu şu m u n u g eçirm ek . Şeylerin temelinde yer alan am a b ir kaynağa bağlı bulunm ayan, b u nes­ neleri tanım lam ak; am a b ir söylem in n esneleri olarak oluşm a olana­ 4. Bu Deliliğin T arih in d eki belirli bir konuya karşı yazılmış ve ÖnsÖz’de özellikle birçok kez ortaya konulmuştur.

ğını onlara veren ve böylece ta rih in içinde, ortaya çıkış koşullarını m eydana g etiren kurallar b ü tü n ü n e g eri g ö tü rm e k suretiyle ta n ım ­ lam ak. O n la rı b ir ilk toprağın genel d erin liğ in in içine sokm ayacak fakat dağılm alarını y ö n eten düzenliliklerin d ü ğ ü m ü n ü çözecek olan söylem sel n esnelerin, b ir tarih in i yapm ak. B u n u n la birlikte, «şeylerin k e n d ile rim in zam anını o rtad an kaldır­ m ak, ifadenin dilbilim sel çözüm lem esine z o ru n lu olarak başvurm ak değildir. B ir söylem in n esn elerin in o luşum u tanım landığı zam an, ne sözcükler arası b ir ö rg ü tle n m e ne de sem antik b ir alanın k o p u k lu k ­ ları belirlenm iş olur. Yani ne b ir d ö n e m d e «melankoli» ya da «aşırı olm ayan delilik» sö zcüklerine verilm iş olan anlam n e de «psikoz» ile «nevroz» arasındaki zıtlık incelenm iş olur. B urada yapılan, söylemsel b ir uygulam ayı belirginleştiren ilişkilerin içine girişlerin in g ö steril­ m esin in d enenm esidir. B en zer analizlerin gayrı m eşru ya da im kânsız olarak d ü şü n ü lm eleri de incelenm iş olm az; fakat ö rn eğ in , suçluluğun nasıl tıbbi b ir bilirkişi rap o ru n a k o n u olabildiğini ya da cinsel sapm a­ n ın nasıl psikiyatrik söylem in b ir nesnesi olarak görülebildiğ in i, bil­ m e k söz k o nusu o ld u ğ u n d a, anlam lı olm azlar. S özcüklerin içerik leri h ak k ın d ak i analiz, b azen belirli b ir çağda konuşan öznelere sahip olan anlatım ö ğ elerini, bazen de daha ö n ce telaffuz edilm iş söylem lerin alanına ait sem antik yapıyı tanım lar; b u analiz, nesn elerin h em üstüste h e m de yan yana b irb irin e karışm ış ço k lu ğ u n u n oluştuğu ve b o zu l­ du ğ u , ortaya çıktığı ve silindiği yer olarak söylem sel uygulam ayla ilgili değildir. Y o ru m cu ların anlayışı burada boşa çıkarılm ış değildir: H iç kuşku y o k ki yapm aya çalıştığım analizde kelimeler, şeylerin kendileri kadar varlıkdışıdır; b ir sözcüğün tanım lanm ası b ir den ey im in canlı b ü tü n ­ lü ğ ü n e b aşv urm aktan daha farklı b ir şey değildir. S öylem in gerisinde, h en ü z h iç b ir şeyin söylenm ediği ve şeylerin, h e m e n h em en , g ri bir aydınlığın içine girdiği yerde, y en id en ona dö n ü lm ez; düzenlediği ve arkasında bıraktığı b içim leri y en id en bulm ak için o n u n ötesin e g e­ çilm ez; söylem in kendisinin seviyesinde kalınır, kalm aya çalışılır. En belirg in y o k lu k ların en ufak n o k taların ı bile iyice açıklam ak gerektiği için, ço k az ilerlem e kaydetm iş b u lu n d u ğ u m b ü tü n bu araştırm alar­ da, işitilebildiği, m e tin fo rm ların d a o k unabildiği gibi «söylemler»in, burada u m u d edilebileceği üzere, şeylerin ve kelim elerin saf ve basit

b ir çaprazlaşm ası olm adığını g ö ste rm ek istiyorum : Ş eylerin belirsiz yapısı, k elim elerin açık, gözle g ö rü lü r ve canlı zinciri; söylem in, b ir ilişkinin ya da b ir gerçeklik ile b ir dil arasında, b ir dilin söz dağar­ cığının ve b ir d en ey im in karm aşıklığıyla karşılaşm anın önem siz b ir alanı olm adığını g ö ste rm ek istiyorum ; söylem lerin k en d ilerin i analiz etm ek suretiyle kelim eler ve şeyler arasında g ö rü n ü şte ço k kuvvetli olan b ağın gevşediği ve söylem sel uygulam aya özgü olan b ir k u ral­ lar b ü tü n ü n ü n ortaya çıktığının g ö rü ld ü ğ ü n ü , açık ö rn e k le r ü zerin d e g ö ste rm ek istiyorum . B u kurallar b ir gerçekliğin sessiz varoluşunu ya da b ir söz dağarcığının ilkelere u y g u n k u llanım ını değil; fakat n esne­ lerin y ö n e tim b iç im in i belirler. «K elim eler ve Şeyler» b ir p ro b lem in ço k ö n em li başlığıdır; o n u n b içim in i değiştiren, v erilerin in y erin i d e­ ğiştiren, kısacası, b ü sb ü tü n başka b ir işi ortaya koyan b ir çalışm anın iro n ik başlığıdır.Yapılm ası gereken şey, söylem leri b ir işaret (içeriğe ya da tem sillere bağlı b u lu n a n anlam lı öğelerin) b ü tü n ü olarak değil de, k en d ilerin d e n söz ettik le ri nesneleri sistem atik b ir biçim d e oluşturan uygulam alar olarak in c ele m e k ten ibarettir. Şüphesiz, söylem ler işaret­ lerd en oluşur; fakat söylem in yaptığı şey, daha çok, şeyleri g ö sterm ek için b u işaretleri kullanm aktır. Şeyleri dile ve söze in d irg en em ez kılan da b u daha çok sözcüğüdür. G österilm esi ve betim lenm esi gerek en de b u , daha çok sözcüğüdür.

'X . yüzyılda tıp alanına ilişkin söylem de bulu n ab ilen şeyler şu n ardır: N iteliksel tanım lam alar, biyografik anlatılar, işaretlerin y erin i bulm ası, yorum lanm ası ve y eniden doğrulanm ası, analojik akıly ü rü tm eler, tü m d e n g elim , istatistik tahm inler, deneysel doğru lam alar ve daha başka ifade b içim leri. Peki o nları b irb irin e bağlayan ne, hangi zo ru nlu lu k ? N iç in b u n lar da başkaları değil? B ü tü n bu değişik dile g etirm ele rin ilkesini ve o n ların geldikleri yeri b u lm ak gerekir.

a) İlk soru: K im konuşuyor? B ü tü n konuşan bireylerin için d e dili bu çeşidini elinde tutm aya hakkı olan kim ? D ilin sahibi kim ? K im ö z­ g ü n lü ğ ü n ü , saygınlığını dilden alıyor ve karşılık olarak dil, gerçeklik garantisini değilse bile en azından gerçeklik kanısını k im d e n alıyor?

B e n zer b ir söylem in tercih edilm esinde, yasaya u y g u n ya da g elen ek ­ sel, hu k u k sal olarak tanım lanm ış ya da doğal olarak kabul edilm iş h ak­ kın sahibi olan bireylerin; sadece o n la rın statüsü nedir? T ıb b ın statüsü bilgi ve yetki ö lç ü tlerin i, k u ru m la n , sistem leri, ped ag o jik n o rm la rı, b ilg in in uygulanm ası ve y o kluğunda sınırların koyulam ayacağı şek­ lin d e d en en m esi h akkını veren yasal şardarı içerir. K endi statülerine sahip olan başka bireyler ya da başka gruplarla (siyasal iktidar ve o n u n tem silcileri, hukuksal iktidar, farklı m eslek kuruluşları, dinsel g ru p lar ve g erek tiğ in de d in adam larıyla) b ir farklılaşm a ve ilişkiler sistem ini (yetki paylaşımı, hiyerarşik bağ, fonksiyonel tam am layıcılık, b ilg in in talebi, iletilm esi ve değişim i) de içerir. Söz k o nusu statü, kendi işlevini to p lu m u n b ü tü n ü n e göre tanım layan özelliklerin belirli b ir m ik tarın ı da içerir. B u özellikler; tıpta özel ya da az veya ço k zorlayıcı b ir b i­ çim de to p lu m tarafindan istenen b ir kişi olarak adlandırılm asına göre, b ir işi yapm asına ya da b ir görevi y erin e g etirm esine göre kabul edilen rol; b u farklı duru m lard a o n a tan ın an m üdahale ve karar hakları; b ir h alkın, b ir g ru b u n , b ir bireyin sağlığının gözeticisi, k o ru y u cu su ve garantisi olarak o n d an istenen şeyleri; halkın ya da vatandaşların zen ­ ginliği k o n u su n d a sahip o lduğu payı; bazen için d e çalıştığı grup, ba­ zen kendisine b ir görev veren iktidar, bazen kendisinden b ir ö ğ ü t, b ir tedavi, b ir sağlık talebinde b u lu n a n m üşteriyle yaptığı açık ya da gizli sözleşm enin biçim i olabilir. T ıb b ın bu statüsü genel olarak to p lu m u n ve m e d en iy etin b ü tü n b iç im le rin d e o ldukça özeldir; h e m e n h em en hiç farklılaşm am ış ya da b irb irin in y erin e geçebilir b ir rol değildir. T ıb b i söz h erh a n g i b ir kişiden gelem ez; o n u n değeri, etkisi, tedaviyle ilgili g ü çleri ve genel b ir b içim de tıbbi söylem olarak varlığı, acının ve ö lü m ü n ö n ü n e geçm eyi o n u n için b ir h ak olarak ö n e sü rm ek suretiyle b u söylem i dile g etirm e hakkına sahip olan, yasaya uy g u n şekilde tanım lanm ış rolden ayrılabilir değildir. Fakat aynı zam anda b ilin irk i batı m edeniyeti içindeki b u statü, X V III. yüzyılın so n u ve X IX . yüzyılın başında, to p lu m ların sağlığı en d ü stri to p lu m ları tara­ findan gerektirilm iş e k o n o m ik n o rm la rd a n b iri old u ğ u zam an d e rin ­

lem esine değişm iştir. b) T ıb b ın söylem ini k en d ilerin d e n elde ettiği ve söylem in m eşr kaynağını ve uygulam a noktasını (özel n esnelerini ve doğrulam a vası­ talarını) k en d ilerin d e buld u ğ u kurum sal yerlen de tanım lam ak gerekir.

B u yerler bizim to p lu m larım ız içindir: H astahane; sürekli, kodlanm ış, sistem atik, farklılaşmış ve hiyerarşi içinde yer alan b ir tıp perso n eli ta­ rafından güvence altına alınm ış ve böylece sayılabilir b ir tekrarlanışlar alanı o luşturabilen b ir gözlem yeri. Ç o k raslantılı, ço k fazla b o şlu k ­ ları b u lu n a n , ço k daha az sayıda b ir gözlem alanı sunan fakat bazen, ö n cü llerin ve o rtam ın daha iyi bilgisiyle, daha geniş k ro n o lo jik b ir düzey h ak k ın da tespitlerde b u lu n m a olanağını veren özel uygulam a alanı olan laboratuar; tanıyla ilgili bazı öğeleri, değişim in bazı işaret­ lerin i, iyileşm enin bazı ölçü lerin i veren ve tedaviyle ilgili den em elere olanak tanıyan insan b ed e n i, hayat, hastalık, d o k u bozuk lu k ları k o n u ­ sunda genel d ü ze n in bazı gerçek lerin in ortaya çıktığı, hastahaneden u zu n zam an ayrı kalm ış o to n o m yer. N ihayet «kütüphane» adı v e ri­ lebilecek olan yer ya da sadece geleneksel b ir biçim d e geçerli olarak kabul edilen kitapları ya da in celem eleri değil, yayınlanm ış ve iletilm iş açıklam alar ve gözlem ler b ü tü n ü n ü de (sosyal ortam la, iklim le, salgın­ larla, ö lü m oranıyla, hastalıkların seyriyle, bulaşm a ocaklarıyla, m esleki hastalıklarla ilgili) yönetim ler, başka doktorlar, sosyologlar, coğrafya­ cılar tarafından tıpta üretilebilen istatistik bilgiler toplam ını da içeren d ö k ü m a n te r alan. İşte, tıbbi söylem in b u çeşitli «yerler»i, X IX . yüzyıl­ da ö n em li ö lçü d e değişirken (kitabın ya da geleneğin etkisi azaldığı ölçüde) b elg en in ö n em i artm aya devam eder; hastalıklar konu su n d ak i söylem için sadece b ir katkı y eri olan, ö n e m ve değ er b ak ım ın d an o n u özel uygulam aya (ki orada tıbbi ortam ların a bırakılm ış hastalıklar, X V III. yüzyılda, bitkisel gerçekliklerinin içinde ortaya çıkm ak z o ru n ­ da idi) bırak an hastahane, o zam an, sistem atik ve tek d ü ze gözlem lerin , frekans ve ih tim allerin ortaya çıkışının, bireysel değişm elerin y ü rü r­

lü k te n kalkışının geniş b ir ölçek ü ze rin d e karşılaştırılm alarının yeri, kısacası, d o k to ru n bakışı altında tem el özelliklerini gösteren tekil tü r olarak değil; fakat anlam lı işaretleri, sınırları, ev rim şansları ile o rtala­ m a süreç olarak hastalığın ortaya çıkış y eri olur. Aynı şekilde, g ü n lü k tıp uygulam asının fizik, kim ya ya da biyolojiyle aynı deneysel n o r m ­ lara sahip olan b ir söylem in yeri olarak laboratuarda birleştirilm esi de X IX . yüzyıldadır. c) Ö z n e n in k o n u m ları, kendisine çeşitli alanlarla ya da nesn g ruplarıyla aynı şekilde m eşgul olm a im k â n ın ın verildiği d u ru m tara­ fından belirlenir: O açık olan ya da olm ayan belirli b ir soru kafesine

göre so ru soran ve belirli b ir bilgilenm e pro g ram ın a göre dinleyen ö zn ed ir; belirleyici b ir özellik tablosuna göre bakan ve tanım lı b ir tipi dikkate alan özn ed ir; sınırlarının u y g u n bilgi sağanağını belirlediği en iyi algısal m esafede k u ru lu r; bilgi ölçeğini değiştiren, dolaylı ya da dolaysız algı seviyesine göre ö zn e n in y erini değiştiren, o n u n yüzeysel b ir seviyeden d e rin b ir seviyeye geçişini sağlayan, o n u b ed e n in iç ala­ nın d a g ö rü len arazlardan organlara, organlardan dokulara ve nihayet do k u lard an h ü crelere dolaştıran belgesel aracılar kullanır. B u algısal d u ru m lara, bilgi ağı içinde (teo rik ö ğ ren im d e ya da hastahane p ed a­ gojisinde; gö zlem lerin, açıklam aların, istatistik verilerin , genel te o rik ö n e rm e le rin , p ro jelerin ya da kararların alıcısı ve vericisi gibi sözlü iletişim ya da yazılı d o küm antasyon sistem inde) işgal edebildiği d u ­ ru m la rı ek lem ek gerekir. T ıb b i söylem in öznesinin işgal edebildiği çeşitli d u ru m lar, X IX . yüzyılın başında, (derinlem esine düzenlenm iş, belgesel ara istasyonlar tarafından ortaya k o nan, cerrahi te k n ik ler ya da otopsi y ö n te m le ri tarafından gösterilen, d o k u bozukluklarıy la ilgili aileler çevresinde m erkezleşm iş) b ü sb ü tü n başka b ir algısal alanın ö r­ gütlenm esiyle ve yeni kaydetm e, işaretlem e, betim lem e, sınıflandırm a, n ü m e rik serilerde ve istatistiklerde b irleştirm e sistem lerine yerleştir­ m eyle, yeni ö ğretim , bilgilerin akışını sağlama, başka te o rik alanlar­ la (bilim ler ya da felsefe) ve başka k u ram larla (ki onlar yönetim sel, siyasal ya da ek o n o m ik düzenlerdir) ilişki b iç im le rin in kuruluşuyla y en id en tanım lanır. K linik söylem de eğer doktor, sırasıyla eg em en ve direk soru soran, bakan göz, d o k u n a n parm ak, işaretleri çözen organ, ö n ce d en yapılmış b etim le m e lerin birleşm e noktası, laboratuar teknisyeni ise b u b ir iliş­ kiler d e m e tin in oyuna sokulm uş bulunm ası dem ektir. Aynı zam anda yardım , arıtılm ış ve sistem atik gözlem ve kısm en kanıtlanm ış kısm en deneysel tedavi yeri olarak hastahane ile b ü tü n b ir te k n ik ve p ato lo jik an ato m i tarafından tanım landığı gibi, insan b e d e n in in algılam a k o d u g ru b u arasındaki ilişkiler; dolaysız gözlem alanıyla ö n ce d en kazanıl­ m ış b ilgiler alanı arasındaki ilişkiler; tedavi ed e n olarak d o k to ru n , p e ­ d ag ogun, tıb b i bilg in in dağılım ı içinde ara istasyonun rolü ile sosyal alanda halk sağlığından so ru m lu olanın rolü arasındaki ilişkiler. Bakış açılarının, iç erik lerin , tanım lam a b içim le rin in ve stilinin, tü m e v arım cı ya da olasılıkçı akıl y ü rü tm e le rin kullanım ının, nedenselliğin tahsis

çeşitlerin in yenilenm esi olarak; kısacası ifade etm e hallerin in y en i­ lenm esi olarak anlaşıldığında, klinik tıb b ın n e X IX . yüzyıldan ö n ce de uygulanm ış olan otopsi gibi yeni b ir gözlem te k n iğ in in son u cu olarak; n e X V III. yüzyılın ortasında M o rg o g n i’n in kullandığı y ö n te m olan, o rg an izm an ın d erin lik lerin d e hastalık yapan sebeplerin araştırıl­ m asının son u cu olarak; ne onlarca yıldan b e ri A vustralya ve İtalya’da b u lu n a n hastahane kliniği gibi yeni b ir k u ru m u n so nucu olarak; ne de B ich a t’n ın Çeperlerin incelenmesi’n d e d o k u kavram ının işin içine sokulm asının sonucu olarak alınm am ası gerekir. Fakat tıbbi söylem de, bazıları tıb b ın statüsüyle, bazıları k endisinden b ahsettikleri k urum sal ve te k n ik yerle, bazıları algılayan, gözlem leyen, betim leyen, ö ğ rete n vs özn eler olarak o n la rın duru m larıy la ilgili olan, b irb irin d e n farklı b e­ lirli sayıdaki ö ğ en in ilişki içine sokulm ası olarak alınabilir. B u , bazıları ö n c e d e n varolan farklı ö ğ elerin ilişkiye so k u lu şu n u n klin ik söylem tarafından gerçekleştirildiği söylenebilir: O n la r arasında ne «gerçek olarak» verilm iş ne de ö n ce d en ku ru lm u ş olan b ü tü n b ir ilişkiler sis­ te m in i p ratik olarak gerçekleştiren, söylem dir ve söylem in kullandığı ya da k en d ilerin e yer verdiği ifade etm e halleri, eğer sadece tarihsel olum sallıkların b ir serisi tarafından yan yana konulm am ışsa o n u n , bu ilişkiler d em etin i sürekli b ir b iç im d e kullanm ası dem ektir. B ir açıklam a daha: K linik söylem deki ifade tip lerin in uyuşm az­ lığını tespit ettik te n sonra, b ir söylem de kullanılan biçim sel yapıları, kateg o rileri, m antıksal art arda geliş biçim lerin i, akıl y ü rü tm e ve tü ­ m ev arım çeşitlerini, ayrıştırm a ve birleştirm e b iç im le rim g ö sterm ek suretiyle söylem i daha k ü ç ü k boyutlara indirgem eye çalıştık. T ıb b ın ifadeleri gibi ifadelere, o n la rın içsel z o ru n lu lu k h akkında içerd ik leri­ ni v erebilen rasyonel ö rg ü tlen m ey i ortaya koym ak istem edik. T em el b ir fiile ya da tıb b ın ilerlem esinin, d o ğ ru bilgiler arasında y er alm ak için çabasının, gözlem y ö n te m le rin in sıkılığının, ondaki g ö rü n tü ya da hayallerin dışarı atılm asının yavaşlığı ve zo rlu ğ u n u n , akıl y ü rü tm e sistem inin saflaştırılm asının yavaş yavaş k en d in d e beliren rasyonelli­ ğin genel u fk u n u oluşturan b ir bilince g eri g ö tü rm e k de istem edik. N ih ay et, tıp zih n iy etin in ne am p irik d o ğ u şu n u ne de çeşitli ö ğ ele­ rin i tanım lam aya çalıştık: T ıb b ın ilgisi nasıl değişti, han g i te o rik ya da deneysel m o d e l tarafından etkilendi, han g i felsefe ya da ahlaksal tem a dü şü n ce iklim ini tanım ladı, h an g i sorulara, h an g i isteklere cevap

v e rm e k zo ru n daydı, geleneksel önyargılardan k u rtu lm a k için hangi çabaları sarfetm eleri gerekti, han g i yollarla h iç b ir zam an tam am lan ­ m am ış, h iç b ir zam an bilgilerine ulaşılm am ış birliğe ve tutarlılığa d o ğ ­ ru ilerlediler. S onuç olarak ifade e tm e n in çeşitli hallerini rasyonelliğin saf te m el iradesi olarak ya da sentezin am p irik işlevi olarak alınm ış bir ö z n e n in b irliğine bağlam ıyoruz. N e özneyi «bilebiliriz» n e de ö zn e h ak k ın d ak i «bilgileri». O n e sü rü len analizde, ifade e tm e n in çeşitli b içim leri sentezi ya da b ir ö z n e n in birleştirici işlevini o rtad an kald ırm ak y erin e o n u n dağı­ lım ın ı g ö sterir5. Ö z n e b ir söylem i gerçekleştirdiği zam an çeşitli sta­ tü le ri kazanabilir, çeşitli yerleri işgal edebilir, çeşitli d u ru m la rı alabilir. P lan ların süreksizliğinden söz edilm esi b u n d a n dolayıdır. B u planlar eğer b ir ilişkiler sistem iyle b irb irlerin e bağlanırsa ilişkiler sistem i k en ­ din e özdeş, sessiz ve h e r sözden ö n ce olan b ir b ilin cin sen tetik ak tivitesiyle gerçekleşm ez; fakat söylem sel b ir uygulam anın özelliğiyle gerçekleşir. D e m e k ki başka yerde yapılm ış b ir sentezin sözlü açıkla­ m ası olan b ir ifadede, olguyu söylem de g ö rm e k te n vazgeçilecektir; orada daha ziyade, öznelliğin çeşitli d u ru m la rı için b ir düzenlilik alanı aranacaktır. B öyle anlaşılmış söylem , d ü şünen, b ilen ve konuşan bir ö zn e n in gö rk em li b ir biçim de açılm ış g ö rü n ü şü değildir, ta m tersine ö zn e n in dağılışının ve kendisiyle birlikte süreksizliğinin belirlen eb ildiği b ir b ü tü n d ü r. Farklı yerler ağının ken d in i ortaya koyduğu b ir dış­ sallık alanıdır. A z önce, söylem sel b ir oluşum a özgü nesneler rejim in in tanım lanm ası gereğinin, ne «kelimeler»le n e de «şeyler»le olm adığını gösterdik; aynı şekilde şim di, ifade rejim in in tanım lanm ası gereğinin, n e aşkın b ir özneye ne de psikolojik b ir öznelliğe başvurm ayla o lm a­ yacağını kabul etm ek gerekir.

5. Bu nedenle, Kliniğin Doğuşu nâz kullanılmış olan «tıbbi bakış» ifadesi çok uygun değildi.

K A V R A M L A R IN O L U ŞM A SI

in n e ’n in eserinde g ö rü len kavram top lu lu ğ u , R ic a rd o ’da ya da P o rt-R o y a l dilbilgisinde b u ld u ğ u m u z kavram to p lu lu ğ u gibi b el­ ki tu tarlı b ir b ü tü n halinde örgütlenebilir. O n u n o luşturdu ğ u tü m den g elim li yapı y en id en kurulabilir. N e olursa olsun, b irçok kez d e­ n en d iğ i gibi, den en m ey e değer. B u n a karşılık, eğer daha geniş bir ö lçek alınır ve dilbilgisi, ek o n o m i ya da canlıların incelenm esi gibi disiplinler işaret nok taları olarak seçilirse ortaya çıktığı g ö rü le n kav­ ram lar o y u n u , b u kadar kesin şartlara uym az: O n la rın tarihi, b ir b in a­ n ın adım adım k u ru lu şu değildir. B u dağılm ayı, o n u n b o zu lu şu n u n

L

g ö rü n ü r hale gelm esine m i bağlam ak gerekir? O rada, h e r b iri kendi örg ü tlen m esin e sahip ve yalnızca bazen p ro b lem lerin sürekliliği, b a­

zen gelen eğ in devam lılığı, b azen e tk ile rin m ekanizm ası ile eklem le­ n en kavram sal sistem lerin b ir devam ını m ı g ö rm e k gerekir? U y u m ­ suz kavram ların ardışık ya da eşzam anlı d o ğ u şu n u açıklayan b ir ilke b u lu nam az m ı? O n la r arasında, h iç b ir m antıksal sistem atiği b u lu n m a­ yan b ir raslantı sistem i b u lunam az m ı? İm k ân halindeki b ir d e d ü k tif yap ın ın için d ek i kavram ları y erin e yerleştirm eyi istem ektense daha çok, g ö rü n d ü k le ri ve dolandıkları ifadeler alanının ö rgütlen m esin i tan ım lam ak gerekecektir. a) B u ö rg ü tlen m e, ilk olarak, art arda geliş biçim lerin i içerir. O n l arasında, ifade serilerinin çeşitli düzenlenişleri (ki bunlar, duyarsızlıkla­ rın , ardışık sonu çların ve kanıtlam acı akıl y ü rü tm e le rin dü zen i ya da b etim le m e lerin dü zen i, o n la rın bağlı b u lu n d u k la rı g itgide ilerleyen genelleşm e veya özelleşm e şem aları, k atettik leri uzaysal dağılım lar ya da anlatıların d ü ze n i ve zam anın olaylarının ifadelerin çizgisel akı­ şı için d ek i b ö lü n m e biçim i olm alı); ifadelerin çeşitli bağlantı tipleri (ne h e r zam an aynıdırlar ne de ifade serisinin a rt arda gelen g ö rü ­ nü şlerin d e üst üste konulabilirler: h ip o tez-d o ğ ru lam a; iddia-eleştiri; genel k an u n -ö z el uygulam a ilişkisinde old u ğ u gibi); ifade g ru p ları k en d ilerin e göre d ü zen len eb ilen çeşitli re to rik şemaları (gelişimi bir m e tn in yapısını belirginleştiren betim lem eler, çıkarsam alar, tanım la­ m aların b irb irlerin e nasıl bağlanacağını açıklar). Ö rn e ğ in klasik çağda doğa ta rih in in d u ru m u gibi: K lasik çağ X V I. yüzyılla aynı kavram ları kullanm az, bazı eski kavram ların (cins, tür, işaretler) kullanım ı değişir, başka kavram lar (yapı kavram ı gibi) ortaya çıkar, daha başkaları da (organizm a kavram ı) daha sonra oluşacaktır. Fakat X V II. yüzyılda d e­ ğiştirilm iş ve b ü tü n doğa tarihi için kavram ların ortaya çıkışım ve geri d ö n ü şü n ü y ö n etec ek olan şey, ifadelerin genel düzeni ve belirli b ü ­ tü n le r için d e seri haline gelişleridir; g ö zlem lenen şeyi kopyalam a ve ifadeler b o y u n ca algılanan güzergahı o n arm a b içim idir; betim lem ek , farklı özellikler halinde dile g etirm ek , belirg in leştirm ek ve sınıflan­ d ırm ak arasındaki ilişki ve bağlılıklar o y u n u d u r; özel g ö zlem lerin ve genel ilk elerin karşılıklı d u ru m u d u r; öğrenilen, g ö rü len , çıkarsanan, olası olarak kabul edilen, ilke olarak ö n e sü rü len şeyler arasındaki b a­ ğım lılık sistem idir. X V II. ve X V III. yüzyılda doğa tarihi, sadece «cins» ya da «karakter» kavram larına yeni b ir tanım veren ve «doğal tasnif» ya da «memeliler» kavram ı gibi yeni kavram ları işin içine sokan b ir bilgi

biçim i değildir; h e r şeyden ö n ce o ifadeleri seri haline sok m ak için b ir kurallar b ü tü n ü , kavram olarak değerlen d irileb ilen g eri dönüşlü öğ elerin ayrıldıkları bağım lılıkların, d ü ze n in ve art arda gelişlerin zo ­ ru n lu şem alarının b ir toplam ıdır. b) İfade alam nın yapılandırm ası birlikte varoluş b iç im lerin i de içe rir. B u b içim ler öncelikle b ir varlık alanım gö sterir (bununla ö n ce d en başka yerde oluşm uş ve kabul edilm iş gerçek, d o ğ ru betim lem e, d o ğ ­ ru ak ıly ü rü tm e ya da z o ru n lu ön k ab u l sıfatıyla b ir söylem de yen id en kullanılm ış olan b ü tü n ifadeleri anlam ak gerekir; reddedilm iş ya da d ı­ şarıda tu tu lm uş olan şeyler gibi, eleştirilm iş, tartışılm ış ve yargılanm ış olan şeyleri de anlam ak gerekir). B u varlık alanında gerçekleştirilm iş olan ilişkiler deneysel do ğ ru lam an ın , m antıksal geçerliliğin, saf ve basit te k rarın , g elen ek ve o to rite tarafından doğrulanm ış kabulün, y o ru m ­ lam anın, gizli anlam ların araştırılm asının, yanlışın analizinin dü zen i hak k ın d a olabilir. B u ilişkiler açık (bazen de g ö n d erm e ler, eleştirel tartışm alar gibi özel ifade tip lerin in içinde oluşm uş bile olabilir) ya da kapalı ve alışılmış ifadelerin içine yerleştirilm iş olabilir. B u d u ru m ­ da da, klasik çağdaki doğa ta rih in in varlık alanının, A ldrovandi’nin, an o rm al yaratıklar konusunda, görülebilm iş, gözlem lenebilm iş, anlatılabilm iş, binlerce kez ağızdan kulağa aktarılm ış, şairler tarafından hayal edilebilm iş olan h e r şeyi b ir ve aynı m e tin d e topladığı çağla n e aynı biçim lere n e aynı tercih ölçü lerin e ne de aynı ihraç ilkelerine bağlı olm adığım tespit etm ek kolaydır. B u varlık alanının dışında, ayrıca b ir birliktelik alanı b etim len eb ilir (o zam an, b ü tü n ö tek i nesne alanlarıyla ilgili ve tam am iyle farklı söylem tip lerin e ait olan; fakat ister analo­ jik d o ğ ru lam adan ister genel ilkeden ve b ir akıl y ü rü tm e için kabul edilm iş ö n cü llerden; ister başka içerik lere uygulanabilen m od ellerd en yararlanıyor ister kendisiyle çatışm ak ve en azından ileri sü rü len ö n e ­ rile rd e n bazılarına b o y u n eğm ek z o ru n d a olan ü stü n güç olarak işlev g ö rü y o r olsun, incelenm iş ifadeler arasında harekete geçm iş ifadeler söz k o n u su d ur): böylece L in n e’n in ve B u ffo n ’u n çağındaki doğa ta­ rih in in b irlik telik alanı; kozm oloji, y ery ü z ü n ü n tarih i, felsefe, teoloji, kutsal kitap, o n u n y o ru m u , (düzen h akkındaki b ir bilg in in ço k genel biçim i altında) ve m atem atikle olan ilişkilerin belirli b ir kısm ıyla ta­ nım lanır. İşte b ü tü n b u ilişkiler X IX . yüzyıl biyologlarının söylem ine old u ğ u kadar X V I. yüzyıl n atüralistlerinin söylem ine de zıddır. N i-

Ji

hayetinde ifadesel alan, hafıza alanı diyebileceğim iz şeyi iç erir (söz ko n u su olan artık n e kabul edilen ne de tartışılan, sonuç olarak, artık ne b ir g erçekler b ü tü n ü n ü n e de b ir geçerlilik alanını tanım layandır; fakat k en d ilerin in karşısında soykütüğü, doğuş, d ö n ü şü m , süreklilik ve tarihsel süreksizlik ilişkilerinin yer aldığı ifadelerdir). B u n d a n dolayı­ d ır ki, d oğa ta rih in hafıza alanı, T o u rn e fo rt’dan b eri, X IX . yüzyıldan itibaren biy o lojinin kendisini y o luna adadığı b u kadar geniş, k ü m ü la­ tif, özelleştirilm iş b ir hafıza alanına kıyasla y eterin ce dar ve b içim le­ ri açısından yoksul g ö rü n ü r. B u n a karşılık, doğal ta rih in hafıza alanı R ö n e sa n s’ta b itk iler ve hayvanlar tarih in i kuşatan hafıza alanından ço k daha iyi tanım lanm ış ve ço k daha iyi eklem lenm iş görü n ü y o r.

D e m e k ki varlık alanından ço k da açık b ir b içim d e ayrılm ıyordu; o n u n la aynı uzam ve aynı b içim e sahipti ve aynı ilişkileri içeriyordu. c) N ihayet ifadelere m eşru b ir b içim de uygulanabilen müdaha prosedürlerini tanım layabiliriz. B u prosedürler, gerçekte, b ü tü n söylem ­ sel oluşum lar için aynı değildir. P rosedürlerde kullanılm ış b u lu n an söylem sel o luşum lar (bütün başka söylem sel o luşum ların dışında), bu olu şu m ları b irb irin e bağlayan ilişkiler ve söylem sel o luşum ların bu şekilde k u rd u k ları b ü tü n , h e r prosedüre özelleşm e olanağı verir. B u p ro sed ü rler (klasik çağın natüralisderine, ö rn e ğ in ortaçağ ya da R ö ­ nesans b o y u n ca k u ru lm u ş olan yakınlık listeleri ve gruplarıyla n e aynı ilkeye n e de aynı görüşe sahip olan sınıflandırm a tabloları içindeki çizgisel b etim le m e leri y en id en yazm a olanağı veren te k n ik le r gibi) y en id en yazm a tek n ik le ri içinde ortaya çıkabilir ve az ço k oluşm uş, yapay b ir dile göre (doğal dilin içinde eklem lenm iş) ifadelerin kop­ yalama yöntemleri (b u n u n projesi ve belirli b ir noktaya kadar da ger­ çekleşm esi L inné ve A dan so n ’da bulunur) içinde g ö rü n ü r. N iceliksel ifadeleri (tam am iyle algısal ölçü ler ve betim lem elerle ilişkiye girm iş) niteliksel ve karşılıklı açıklam alara çevirme biçimleri; ifadelerin yakla­ şıklığını g eliştirm ek ve kesinliklerini a rttırm ak için kullanılan araçlar (yapısal analiz ö ğ elerin in biçim ine, sayısına, düzenlenişine ve b ü y ü k ­ lü ğ ü n e göre, T o u rn e fo rt’dan itibaren, betim sel ifadelerin daha b ü y ü k ve özellikle daha sürekli b ir yaklaşıklığına olanak verdi); ifadelerin geçerlilik alanının, g enişletm e ya da daraltm a yoluyla, y eniden sınırlan­ dırılma biçim i (yapısal karakterlerin ifadelendirilm esi T o u rn e fo rt’dan L in n é’ye sınırlandırıldı, sonra B uffon’dan Jussieu’ya y en id en genişle­

tildi); b ir uygulam a alanının ifade tip in in b ir başka uygulam a alanının ifade tip in e aktarılma biçim i (bitkisel tanım lam an ın hayvansal sınıf­ lan d ırm a bilim ine aktarılm ası veya yüzeysel özellikler h akkm d ak i b e­ tim lem en in o rganizm anın iç ö ğ elerin e aktarılm ası gibi); ö n c e d e n dile getirilm iş olm ak için daha ö n c e d e n am a ayırt edilm iş halde varolan ö n e rile r hakk m daki sistemleştirme y ö n te m le ri ya da ö n c e d e n b irb irle­ rin e bağlanm ış b u lu n d u k la rı halde yeni b ir sistem atik b ü tü n ü n için ­ de y en id en birleştirilm iş olan ifadelerin y en id en dağıtılm asıyla ilgili y ö n te m le r (ilk şeması soyut b ir birleştirici tarafından verilm iş yapay b etim le m e lerin b ir b ü tü n ü içinde o n d an ö n ce ya da o n u n tarafından gerçekleştirilebilm iş doğal tanım lam aları y en id en ele alan A danson işte böyledir). A nalizleri ö n e rile n bu elem anlar oldukça heterojendir. B u n ların bazıları biçim sel yapı kurallarını, bazıları da re to rik alışkanlıkları oluş­ tu ru r; bazıları b ir m e tn in iç g ö rü n ü şü n ü , bazıları da farklı m e tin le r arasındaki ilişki ve b irb irin in içine g irm e b iç im le rin i tanım lar; bazı­ ları belirli b ir d ö n e m in belirleyicisidir, bazılarının da epey uzakça b ir kaynağı ve ço k b ü y ü k b ir k ro n o lo jik kapsam ı vardır. Fakat söylemsel b ir oluşum a ait olan ve kavram lar g ru b u n u sınırlam a olanağı veren, tam uym am akla birlikte, söylem sel oluşum a özgü olan şey, b u farklı ö ğ elerin birb irleriyle ilişki içerisinde bulu n m aları halidir: B etim le­ m e lerin ya da anlatıların düzenleniş b içim i, ö rn eğ in , y en id en yazm a te k n ik le rin e bağlıdır; hafıza alanının b ir m e tn in ifadelerini y ö n eten hiyerarşi ve bağım lılık b içim lerin e bağlı oluş şekli, ifadelerin yaklaşık­ lılık ve gelişm e b iç im le ri ve daha ö n c e d e n dile getirilm iş ifadelerin eleştirilm e, y o ru m lan m a b içim leri vs’n in bağlı b u lu n d u ğ u tarz; b ü tü n bu n lar kavram sal b ir oluş sistem ini k u ran ilişkiler dem etidir. B öyle b ir sistem in tanım lanm ası kavram ların ken d ileri h ak k m d a­ ki d o ğ ru d an ve dolaysız b ir tanım lam ayla ilgili olam az. K avram ların tam listesini yapm ak, genel olarak sahip olabildikleri özellikleri ortaya koym ak, o n ları tasfiye etm eye girişm ek, iç tutarlılıklarım ölçm ek ya da karşılıklı uyuşabildiklerini kanıtlam ak söz k o n u su değildir; analiz k o n u su olarak, ayrı b ir m e tn in , bireysel b ir eserin ya da verilm iş b ir zam andaki b ir b ilim in kavram sal yapısı alınm az. Yer aldığım ız b u geri çekilm e, ortaya çıkan kavram sal o yuna göre değildir, ifad elerin b e ­ lirli b ir söylem tipi içinde b irb irlerin e han g i (seri haline konulm uş,

eşzam anlı g ruplam a, çizgisel ya da karşılıklı değişm e) şem alara göre bağlandıkları belirlenm eye çalışılır; böylelikle ifadelerin g eri dönüşlü ö ğ elerin in nasıl y en id en ortaya çıkabildikleri, b irb irlerin d e n ayrılabildikleri, y en id en birleşebildikleri, gelişm e ya da belirlen m e kaydede­ bildikleri, yeni m antıksal yapıların içinde y en id en ele alınabildikleri, bu n a karşılık yeni sem antik iç erik le r kazanabildikleri, alanlarında kıs­ m i ö rg ü tle n m ele r o luşturabildikleri gösterilm eye çalışılır. B u şemalar, kavram ların içyapısının ilkelerini ya da o n la rın b ir insanın zih n in d ek i sürekli ve bireysel doğuşlarını değil; fakat m etinler, kitaplar ve eserler arasındaki genel dağılım larını b etim le m e olanağını verir. B ir söylem tip in i belirginleştiren ve kavram lar arasındaki yalnız tüm d en g elim , tü rem e, tutarlılık b iç im le rin i değil, bağdaşm azlık, çaprazlaşm a, y erin e geçm e, dışarıda tu tm a, karşılıklı değişm e, yer değiştirm e vs biçim lerin i de tanım layan dağılım . O halde, b en z er b ir analiz, b ir çeşit önyargısal düzeyde, kavram ların birlikte varolabildikleri alanı ve b u alanın k en ­ dilerin e bağlı b u lu n d u ğ u kuralları ilg ilendirm ektedir. B urada «önyargısal» ile anlaşılması gereken şeyi belirlem ek için, Kelimeler ve Şeylerde incelenm iş ve X V II. yüzyıl ile X V III. yüzyılda genel dilbilgisini belirginleştirm iş olan d ö rt «teorik şema» ö rn eğ in i y en id en ele alacağım . A tfetm e, eklem lem e, adlandırm a ve tü retm e diye sıralayacağımız b u d ö rt şem a, gerçekten klasik dilbilim ciler tara­ fından kullanılm ış kavram ları gösterm ez. O n la r farklı dilbilgisi eser­ le rin in ü stü n e daha genel, daha soyut, daha zayıf fakat b u n u n la g ö rü ­ nü şte b irb irin e zıt olan bu farklı sistem lerin d e rin bağdaşabilirliğini keşfedecek b ir sistem tü rü n ü y en id en k u rm a k olanağını bile verm ez. Yalnızca tanım lam a olanağı verir: 1. Farklı dilbilgisi analizleri nasıl düzen e sokulabilir ve oluşabi­ lir; isim, fiil ve sıfat analizleri, fonetiği ilgilendiren analizler ve sözdizim iyle ilgili analizler, doğuştan gelen dille ilgili ve yapay b ir dili yansıtan analizler arasında han g i art arda geliş biçim leri olanaklıdır. B u m ü m k ü n değişik d ü zen ler atfetm e, eklem lem e, adlandırm a ve tü retm e te o rile ri arasında saptanabilen bağım lılık ilişkileri tarafından zo ru n lu kılınır. 2. G en el dilbilgisi b ir geçerlilik alanını nasıl tanım lar (bir ö n e rm e ­ n in geçerliliği ya da geçersizliği han g i ölçütlere göre tartışılabilir)? B ir normatiflik alanı nasıl o lu ştu ru r (söylem için u y g u n olm am aları ya da

gereksiz ve sıradan olm aları veya bilim sel olm am aları sebebiyle bazı ifadeler h an g i ö lçütlere göre dışarıda tutulur)? B ir güncellik alanını n a­ sıl o lu ştu ru r (elde edilm iş çö zü m leri kıyaslayan, m e v cu t p rob lem leri tanım layan, kavram ları ve geçerliliği kalm am ış doğrulam aları o lu ştu ­ ran)? 3. G en el dilbilgisi mathesisle (kartezyen ve kartezyen-sonrası ce­ birle; d ü zen h akkında g enel b ir bilim projesiyle), tem silin felsefi ana­ lizi ve işaretler teorisi, doğa tarihi, tanım lam a ve sınıflandırm a p ro b ­ lem leri, zen g in lik lerin analizi, ölçü ve m ü b a d ele n in keyfi işaretleri hak k ın d ak i problem lerle hangi ilişkileri devam ettirebilir: B u ilişkileri tespit etm ek suretiyle, b ir alandan b ir başka alana akışı, geçişi sağlayan yollar, kavram ların değişim i, b iç im le rin in bozuluşu ya da uygulam a alanlarının değişm esi belirlenebilir. D ö rt te o rik parçadan oluşm uş olan ağ, tü m dilbilim ciler tarafından kullanılan b ü tü n kavram ların m antıksal yapısını belirlem ez; o n la rın olu şu m ların ın düzenli m ecra­ sını ortaya çıkarır. 4. O lm a k fiilinin, koşacın, kök-fiilin ve çekim ek in in çeşitli kav­ ram ları (bunlar atfetmenin te o rik şeması içindir); fo n etik öğelerin , al­ fabenin, adın, zam irlerin ve sıfatların çeşitli kavram ları (bunlar eklem­ leme te o rik şeması içindir); özel ve genel ism in, işaret sıfatının, isim k ö k ü n ü n , h ece ya da anlam u y u m u n u n çeşitli kavram ları (bunlar ad­ landırmanın te o rik parçası içindir); doğuştan ve türem iş dilin, m ecazın ve b içim in , şiir dilinin çeşitli kavram ları (bunlar türetmenin te o rik p ar­ çası içindir) eşzam anlı ya da ardışık olarak (altern atif tercih, değişm e ya da y erin e geçm e biçim i altında) nasıl m ü m k ü n olm uştur? B u şekilde çözüm lenm iş olan «önyargısal» düzey ne b ir ideallik ufkuna n e de soyutlam anın am p irik d o ğuşuna b ir g ö n d e rm e yapar. B u, b ir yandan k u ru c u b ir davranış tarafından ortaya konulm uş, keş­ fedilm iş ya da gerçekleştirilm iş b ir ideallik ufku olm adığı gibi, o n u n h e r k ro n o lo jik bağlanm adan k u rtulacağı başlangıç noktası da değil­ dir. B u , h e m h er başlangıçtan, h e r g en e tik geri v erm e d en kurtulacağı için g eri çekilm ede, h em de açık b ir tam lığın içinde asla kendisinin çağdaşı olam ayacağı için g eri gitm ede, ta rih in sınırında, b itm ey en b ir a priori değildir. A slında artık dışarıdan b ir çeviri değil de kavram la­ rın doğuş yeri olan söylem in kendisinin d ü zeyinde soru sorulm akta, söylem in değişm ezleri kavram ın ideal yapılarına bağlanm akta fakat

>. 78 .. . .J

söylem in iç d üzenliliğinden hareketle kavram sal b ü tü n b etim le n m e k ­ te; ifadelerin ço k lu ğ u kavram ların tutarlılığına ve ta rih -ü stü b ir id ealliğin sessiz k e n d in d en g eçm elerin e tabi kılınm am akta; aksi y ö n d ek i seri gerçekleştirilm ektedir. Kavram sal bağdaşabilirlik ile bağdaşam azlığın b irb irin e karıştığı b ir b ü tü n ü n içine çelişkisizliğin saf h edefleri y en id en yerleştirilm ekte; b u karışıklık da söylem sel b ir uygulam ayı belirginleştiren kurallara bağlanm aktadır. B u n d a n dolayı da sonsuzca geriye g ö tü rü lm ü ş başlangıç ve sonu gelm ez ufuk tem alarına baş­ v u rm a k artık gerekli değildir. B u n u n la birlikte, b ir dile g etirm e ya da b ir ortaya çıkarm a kadar k u rulm ası kolay b ir olayı teşkil etm ese bile, söylem in uygulam ası içinde, b ir kurallar b ü tü n ü n ü n örgütlenişi, tarih in öğesi içinde b elirlenebilir ve eğer o, tü k e d lem ez olan ise o n u n o lu ştu rd u ğ u tam am iyle tanım lanabilir bir sistem in ço k dikkate değer b ir kavram o y u n u n u ve h em b u kavram ları h e m de o n ların ilişkilerini gerçekleştiren d ö n ü şü m lerin ço k ön em li b ir sayısını açıklam asından dolayıdır. B öylece tanım lanm ış «önyargısal», ta rih in d ib in d e n gelecek ve o n u n bünyesinde devam edecek olan b ir ufku göstereceği yer­ de, tam tersine, daha «yüzeysel» b ir düzeyde (söylem lerin düzeyinde), g erçek ten o düzeyde uygulanan kurallar b ü tü n ü olur. G ö rü lü y o r ki genel sezgiler, özel hallere ilişkin keşifler, hayali te­ m aların devre dışı bırakılm ası, te o rik ya da te k n ik engellerle karşı­ laşma, geleneksel m o d ellerd en b irb irin i izleyen alıntılar, eksiksiz b i­ çim sel yapının tanım lanm ası vs’yi olu ştu rm a olanağı veren faaliyetler serisini y en id en bulm aya çalışan soyutlam aların, doğuşu da söz k o n u ­ su değildir. B urada ö n e sü rü len analizde, olu şu m kuralları b ireylerin « z ih n iy e tle rin in ya da bilin cin in içinde değil fakat bizzat, söylem in için d e yerlerini alır. S onuç olarak te k biçim li b ir adlandırm a çeşidine göre, b u söylemsel alanda konuşm aya kalkışan b ü tü n bireylere k en d i­ le rin i em p o ze eder. D iğ er yandan o luşum kuralları, ne olursa olsun b ü tü n alanlar için evrensel olarak geçerli sayılmaz; onlar h e r zam an belirlenm iş söylem sel alanların içinde b etim le n ir ve u zam ın belirsiz im k ân ları o y u n u n u n girişi olarak kabul edilm ez. E n fazla, sistem atik b ir kıyasla, kavram ların o luşu m kuralları, b ir b ö lg ed en ö b ü rü n e , k ar­ şılaştırılabilir: K urallar hakkm daki b u b ü tü n le rin , klasik çağda, genel dilbilgisinde, doğa ta rih in d e ve ze n g in lik lerin analizinde g österileb i­ len b en zelik ler ve farklılıklar ortaya konm aya çalışılmıştır. Kurallarla ■ 79 »

ilgili b u b ü tü n ler, tekil ve daha ço k bireyselleşm iş b ir söylem sel o lu ­ şum u b elirg in leştirm ek için b u alanların h e r b irin d e oldukça özeldir; fakat b u çeşidi o luşum ların daha geniş ve daha yüksek seviyeden b ir söylem sel g ru b u o lu ştu rd u k ların ın görülm esi için y eterin ce analoji tak d im eder. H erh ald e kavram ların olu şu m kuralları, genel d u ru m la rı ne olursa olsun, bireyler tarafından gerçekleştirilm iş faaliyetlerin, ta ri­ h in içine k o n ulm uş ve k o lle k tif alışkanlıkların içine çökeltilm iş so n u ­ cu değildir; onlar, kavram ların, yanılgıların, önyargıların, yanlışlıkla­ rın , g elen ek lerin iç in d en geçerek ortaya çıkacakları sırada, anlaşılması güç h erh a n g i b ir işin zayıf şem alarını oluşturm az. Ö nyargısal alan kavram ların h etero jen ço k lu ğ u n u m ü m k ü n kılm ış olan düzenlilik ve söylem sel karşıtlıkların daha da ötesi, d ü şü n celerin ta rih i yapıldığı za­ m an b ilerek k en d ilerin e başvurulan b u tem aların, b u inançların , bu tem sillerin çoğalm asına da izin verir. G ö rd ü k ki nesn elerin olu şu m kurallarını çö z ü m le m e k için ne şeylerin için e y erleştirm ek ne de kelim elerin alanına bağlam ak g ere­ kiyor; ifade çeşitlerinin o lu şu m u n u ç ö z ü m le m e k için o n ları n e b ilen özneye n e d e psikolojik b ir bireyselliğe bağlam ak gerekiyor. A ynı şe­ kilde, kavram ların o lu şu m u n u çö z ü m le m e k için de o n ları ne idealliğin u fk u n a n e de düşüncelerin am p irik yoluna bağlam ak gerekiyor.

S T R A T E JİL E R İN O L U ŞM A SI

E

k o n o m i, tıp, dilbilgisi, canlı varlıkların bilim i g ibi söylem ler tu ­

tarlılık, kesinlik ve istikrar derecelerin e göre k o n u la r ya da te o ­ rile r o lu ştu ran bazı kavram ö rg ü tle n m ele rin e, bazı nesne gru p ların a, bazı ifade tip lerin e yer verir. Şöyle ki: X V III. yüzyılın dilbilgisinde, b ü tü n diğ er tem aların k endisinden türeyeceği ve bazen çözülebilir hatıralarını o n d an aldığı b ir doğuştan dil tem ası; X IX . y üzyılın filolo­

jisin d e, b ü tü n H in t-A v ru p a dilleri arasında soy zinciri ya da akrabalık b ir yakınlık ve onlar için ortak b ir başlangıç noktası h iz m etin i g ö re­ cek olan b ir arkaik dil teorisi; X V III. yüzyilda, doğ an ın sürekliliğini zam anın için de açan ve sınıflandırm ayla ilgili ta b lo n u n aktü el boş­ luk ların ı açıklayan b ir tü rle rin ev rim i tem ası; tarım sal ü re tim in başla-

m asından itibaren, Fizyokratlarda, b ir zen g in lik lerin dolanım ı teorisi. B içim sel d üzeyleri ne olursa olsun, uzlaşımsal olarak, bu tem alara ve bu te o rilere «stratejiler» adı verilecektir. P roblem o n la rın ta rih in iç in ­ de nasıl dağıldıklarını bilm ektir. O n la rı sıraya dizen, kaçınılm az kılan, tam anlam ıyla peş peşe çağıran ve gerçekte b ir ve aynı p ro b lem in ardışık çö zü m leri olarak gerekli kılan nedir? Ya da stratejiler arasın­ da b ir d ü ze n in varlığını bulm ak m ü m k ü n olm adığı ve o luşu m ların ın genel sistem ini tanım layacak d u ru m d a b u lunulm adığı sürece, birey­ le rin sabrının ya da dehasının az veya ço k iyi oluşturulm uş b ü tü n le r halinde düzenleyeceği çeşitli kaynak fikirler, etkiler, buluşlar, düşünsel ikilem ler, te o rik m o d eller arasındaki rastlantısal karşılaşm alar nedir? B u stratejilerin analizi için, ayrıntıya g irm e k bana oldukça zo r ge­ liyor. Sebebi basit; daha ö n ce tespit ettiğim farklı söylem sel alanlarda, hiç kuşk u yok ki ço k belirsiz b ir b içim d e ve özellikle başlangıçta, ye­ terli yön tem sel k o n tro l olm aksızın, h e r defasında, söylem sel oluşum u b ü tü n b o y u tları içinde ve kendi k arakteristiklerine göre b etim le m e k söz ko n u su y du; d em ek ki nesnelerin, ifade çeşitlerinin, kavram ların, te o rik seçim lerin olu şu m kurallarını h e r defasında tanım lam ak gere­ kiyordu. Fakat analizin zo r noktasın ın ve en fazla dikkat g erek tiren şeylerin h e r defasında aynı olm adığı g ö rü ld ü . B en Deliliğin T arihinde, te o rik seçim noktaları işaret edilm esi oldukça kolay, kavramsal sis­ te m le ri göreceli olarak az ve anlaşılır, nihayet ifade y ö n etim i oldukça tek d ü ze ve m o n o to n olan söylem sel b ir oluşum la m eşgul olm u ştu m ; bu n a karşılık problem , ço k karışık ve karm aşık b ir nesneler to p lam ı­ nın ortaya çıkışı idi. H e r şeyden önce, psikiyatrik söylem in b ü tü n ­ lü ğ ü n e söz k o nusu nesneler to p lam ın ın özelliği içinde işaret etm ek için, b u n esn elerin o lu şu m u n u tanım lam ak söz k o n usuydu. Kliniğin D oğuşunda, araştırm am ın tem el noktası, X V III. yüzyılın so n u n d a ve X IX . y üzyılın başında, söylem in ifade b iç im le rin in değiştirilm e şekli idi; d em ek ki analiz, kavram sal sistem lerin k u ru lu şu n a ya da te o rik sistem lerin o luşum una statüden, k urum sal zem in d en , söylem de b u lu ­ n an ö zn e n in d u ru m u n d a n ve yerleştirm e b iç im le rin d en daha az da­ yanıyordu. N ihayet Kelimeler ve Şeylerde incelem e, en ö n em li b ö lü m ü için, genel dilbilgisinde, doğa tarih in d e ve ze n g in lik lerin çö z ü m le n ­ m esin d e işaret edilebildiği gibi, kavram ağlarına ve o n ların (b irb irin in aynı ya da b irb irin d e n farklı) olu şu m kurallarına dayanıyordu. Stra­

tejik seçim lere gelince, o n ların yerleri ve sonuçları (Linne ve BufFon ya da F izyokradar ve U tilitaristler konu su n d a old u ğ u g ibi ö rneğin) gösterildi; fakat ta m olarak tespit edilem edi ve analiz, o n la rın o lu şu m ­ larına p e k o kadar takılıp kalm adı.Y ine de te o rik seçim ler hakkm daki analizin, d ik k at çekebilecek b ir ö n ce k i incelem eye kadar hâlâ yapım aşam asında kaldığını söyleyelim. Şu an, araştırm am ın y ö n le rin i g ö ste rm ek m ü m k ü n d ü r. Şu şekilde

özetlenebilir: 1. S öylem in m ü m k ü n kırılma noktalarını belirlem ek. B u n oktala öncelik le bağdaşmazlık noktalan olarak belirginleşir: iki nesne ya da iki dile g etirm e tip i veya iki kavram , b ir ve aynı ifadeler serisinin içine girebilm eksizin (yoksa apaçık çelişki ya da tutarsızlık olur) aynı söy­ lem sel o lu şu m u n için d e görünebilir. D ah a sonra ise denklik noktalan olarak belirginleşirler; b irbiriyle bağdaşm az olan iki öğe aynı şekilde ve aynı kurallardan hareketle o luşturulur, ortaya çıkış koşulları aynı­ dır, aynı düzeyde k u ru lu r, saf ve basit b ir bağlantı hatası o luştu rm ak yerine, a lte rn a tif o lu ştu ru r; kronolojiye göre, aynı zam anda g ö rü n m e ­ seler, aynı ö n em e sahip olm asalar ve gerçek ifadeler to p lu lu ğ u içinde aynı şekilde tem sil edilm em iş olsalar bile «ya... ya...» biçim i altında tak d im edilir. N ih ay etin d e b ir sistemleştirmenin çarpışma noktalan ola­ rak belirlenir: H e m d en k h e m de bağdaşm az olan b u ö ğ elerin h er b irin d e n hareketle, nesnelerin, ifade b içim lerin in , kavram ların tu tar­ lı b ir serisi (m u h tem elen , h e r seride, yeni bağdaşm azlık noktalarıyla birlikte) türetilir. B ir başka deyişle, ö n ce k i düzeylerde incelenm iş olan dağılm alar, yalnızca m esafeleri, eşitsizlikleri, süreksiz serileri, b o şlu k ­ ları o luşturm az. Söylem sel alt-birlikler oluşturm ayı sağlar, sanki daha geniş söylem sel birlik lerin («teoriler», «anlayışlar», «temalar») ilk birlik ve ilk m alzem eleriym işçesine, h e r zam an old u ğ u gibi b ü y ü k b ir ö n e m atfedilir. M esela, b u n u n gibi b ir analizde, X V III. yüzyıldaki ze n g in ­ lik lerin analizinin, (eşzam anlı b ir araya gelm e ya da k ro n o lo jik art arda geliş yoluyla) para, ihtiyaç n esn elerin in değiş tokuşu, d eğ er ve fiyatların o lu şum u ya da arazi geliri h akkm daki b irço k farklı anlayı­ şın so n u cu o ld u ğ u düşünülm ez; çeşitli teorisyenler tarafından sırasıyla düşünülm üş olan P etty ’n in fik irlerinin, L aw ’ın tecrü b esin in ve fayda­ cı anlayışlara zıt olan F izyokratik sistem in y erin i hiç boş bırakm ayan C a n tillo n ’u n d ü şü n c ele rin d en oluştuğu düşünülm ez. D ah a ziyade,

m ü m k ü n b ir zıtlıklar alanı açan, çeşitli ve b irb irin d e n ayrı yapılara yan yana ya da sırayla g ö rü n m e olanağı veren b ir dağıtım ünitesi ola­ rak tanım lanır. 2. Fakat b ü tü n m ü m k ü n oyunlar g erçek ten gerçekleşm em işti D ah a ço k ortaya çıkabilecek ve çıkam ayacak kısm i birlikler, yerel uygunluklar, b irb irleriyle tutarlı yapılar vardır. T ü m b u n la rın arasın­ da gerçeklik kazanm ış seçim leri (ve sadece bunları) açıklam ak için, kararın özel m akam larını tanım lam ak gerekir. B u n lar arasından ilk sırada, k endisinin çağdaşı olan ve kendisine en yakın olanlara göre incelenm iş b u lu n a n söylem in oynadığı rol gelir. O halde bu ro lü n ait old u ğu söylemsel topluluğun ekonomisini incelem ek gerekir. Söz k o nusu ek o n o m i, g erçekten de başka söylem lerin çeşitli sem antik alanlara u y ­ gulanm aları olacak açık b ir sistem ro lü n ü oynayabilir ya da tam tersi­ n e (genel dilbilgisinin, X V II. ve X V III. yüzyıllarda, işaretler ve tem sil h ak k ın d ak i genel te o rin in özel b ir m o d eli olarak g ö rü n m esi gibi) daha yük sek b ir soyutlam a düzeyiyle ilgili başka söylem lere verilm esi gerek en so m u t b ir m o d e l de olabilir. İn celen en söylem başka bazı söy­ lem lerle b en zerlik, zıtlık ya da tam am layıcılık ilişkisi içinde de olabilir. Ö rn e ğ in ; zen g in lik lerin analizi ile doğa ta rih i arasında, klasik çağda, b ir b en zerlik ilişkisi vardır; birincisi ihtiyacın ve arz u n u n tem siline ait iken İkincisi algıların ve h ü k ü m le rin tem siline aittir; doğa tarih i ile genel dilbilgisinin doğal b ir karakter teorisi ve b ir uzlaşım işaretleri teorisi olarak ken d i aralarında b irb irlerin e zıt oldukları da kaydedile­ bilir; h e r ikisi de k endilerinde, niteliksel işaretlerin incelenm esi olarak ze n g in lik lerin analizine, niceliksel ö lç ü m işaretlerinin analizine zıttır; nihayet h e r b iri tem sili işaretin belirlenm esi, sınıflandırılm ası ve takas edilm esi gibi üç tam am layıcı ro lü n b irin i geliştirir. S on olarak, h e r b iri alanının, y ö n te m le rin in , araçlarının, uygulam a alanının (X V III. yüzyılın so n u n d an ö n ce pratik olarak b irb irin d e n ayrılm am ış ve bu and an itibaren o nları karakterize ed en m esafeyi aralarına koyan psi­ kiyatri ile o rganik tıp için o ld u ğ u gibi) farklılaşması yoluyla bireysel­ liğinin belirleyici işaretlerini gösteren, b u b irço k söylem arasındaki karşılıklı sınırlam a ilişkisini tanım layabiliriz. B ü tü n b u ilişkiler o yunu, verilm iş b ir söylem in içinde, belirli b ir ifadeler sayısına olanak tanıyan ya da tanım ayan b ir b elirlem e ilkesini oluşturur: İm kân dahilinde ola­ b ilecek fakat daha yüksek b ir düzey ve daha geniş b ir alanın söylemsel

b ir to p lu lu ğ u tarafından dışlanm ış kavram sal sistem ler, ifade zincir­ leri, n esne g ru p ları ve ö rg ü tle n m ele ri de vardır. O halde söylemsel b ir o luşum , nesn elerin in , dile g etirm ele rin in , kavram larının oluşum sistem lerinin haklı olarak ona açtığı h e r m ü m k ü n b ü tü n ü işgal e t­ m ez; o ö zü b ak ım ın d an tam am lanm am ıştır, b u da o n u n stratejik se­ çim lerin in o luşum u sistem inden dolayıdır. B u sebepledir ki y en id en başlama, yeni b ir b ü tü n ü n içine, verilm iş söylem sel b ir o lu şu m u n içi­ n e yerleştirm e ve yorum lam a (bilim sel söylem lerin aktüel dağılım ı içinde, P o rt-R o y a l G ra m e ri’n in ya da L inné T aksonom isi’nin , onlara göre, h e m asli h e m de y eni ö ğ elerin d en k u rtu lab ild ik leri gibi, yeni olanaklar ortaya koyabilir; fakat o zam an üstükapalı kalacak, varlık ol­ m aksızın söylenecek ve açık ifadelerin altındaki daha tem elli, son u n d a y en id en g ü n ışığına çıkan b ir tü r alt-söylem i oluşturacak sessiz b ir iç erik söz k o n usu olm az; seçim lerin dışlanm asının ve im kânsızlığının ilkesinde b ir değişim söz k onusu olur: yeni b ir söylem sel b ü tü n ü n içine y erleştirm eden ileri gelen b ir değişim .

3. G erçek bir biçim de ortaya konulm uş te o rik tercihlerin belirlen mesi b ir başka m akam a da bağlıdır. B u m akam , öncelikle söylemsel ol­ mayan bir uygulama alanı içinde incelenm iş söylem in, yerine g etirm ek zoru n d a o lduğu işlevle belirlenir. B u şekilde genel dilbilgisi, pedagojik pratikte b ir rol oynam ıştır; daha ço k ortaya k onan ve daha önem li bir biçim de zenginliklerin analizi, sadece yönetim lerin siyasi ve e k o n o ­ m ik kararlarında değil; aynı zam anda yeni doğan kapitalizm in hen ü z kavramsallaştırılmış, hen ü z te o rik hale getirilm iş günlük pratikleri ve klasik çağı belirleyen sosyal ve siyasi m ücadelelerin içinde de b ir rol oynadı. B u m akam , söylem in rejim ve uyum süreçlerim de içine alır: Ç ü n ­ kü toplum larım ızda (hiç kuşkusuz daha pek ço k başka toplum da) h em konuşm a hakkı, h em kavram a yetisi, h em ö n ce d en oluşturulm uş ifa­ deler toplam ına m eşru ve dolaysız giriş, h em de b u söylemi kararların, k uru m ların ya da uygulam aların içine yerleştirm e yeteneği olarak an­ laşılan söylem in m ülkiyeti, gerçekte (bazen yönetm eliğe uygun olarak da), belirli b ir bireyler gru b u n a verilir; X V I. yüzyıldan b eri bilinen b u r­ ju v a toplu m larında ek o n o m ik söylem , asla genel b ir söylem olm am ıştır (tıbbi söylem veya edebi söylem b ir başka biçim de olm asına karşın, asla genel b ir söylem olm am ıştır). N ihayetinde bu m akam , söyleme göre arzu­ nun m ümkün konumlarıyla karakterize edilir: İşte bu, gerçekte hayali ola-

run, sem bolleştirm e öğesinin, yasaklam anın biçim inin, türem iş tatm in vasıtasının sahnelendiği yer olabilir (arzu ile ilişkili olm a im kânı sadece söylem in şiirsel, rom anesk ya da hayali alıştırm alarının olgusu değildir: zenginlik, dil, doğa, delilik, hayat, ö lü m ve belki de daha pek ço k başka soyutlamalar ü zerine yapılan söylemler, arzuya bağlı belirli b irço k d u ­ ru m u işgal edebilir). H e r koşulda b u m akam ın analizi ne söylem in arzu ile ilişkisinin ne u y u m süreçlerinin ne söylemsel olm ayan pratikler ara­ sındaki ro lü n ün, birliğinin, belirginleşm esinin ve o luşum unun k an u n ­ larının dışında kalm adığını g österm ek zorundadır. B unlar ona saf, nötr, zamandışı ve sessiz b içim ine eklendikleri için, o n u engelleyecek olan ve o n u n yerine kılık değiştirm iş b ir söylem i konuşturacak olan altüst edici öğeler değil fakat daha ziyade k u ru cu öğelerdir. Söylem sel b ir oluşum , eğer kendisinde ortaya çıkan farklı strate­ jile rin oluşm a sistem i tanım lanabilirse; başka b ir deyişle eğ er o n la­ rın tü m ü n ü n (bazen aşırı d erecedeki çeşitliliklerine, zam an için d e­ ki dağılım larına rağm en), aym ilişkiler o y u n u n d an nasıl tü red ik leri gösterilebilirse belirlenm iş olacaktır. Ö rn e ğ in zen g in lik lerin analizi, X V II. ve X V III. yüzyıllarda h e m C o lb e rt’in m erk an tilizm in i h em de C a n tillo n ’u n «neo-m erkantilizm »ini, Law ’ın ve P aris-D u v e rn e y ’in stratejisini, F izyogratik ve ütilitarist kanıyı oluşturabilm iş olan sistem tarafından belirginleştirilir. E ğ er e k o n o m ik söylem in kırılm a n o k tala­ rın ın b irb irlerin d e n nasıl tü red ik leri, b irb irlerin i nasıl gerektirdikleri ve nasıl b irb irlerin i içerdikleri (değer kavram ı k o n usundaki b ir karar­ dan fiyatlar k o n usundaki b ir seçim n o ktasının nasıl çıktığı), gerçek ­ leşmiş seçim lerin e k o n o m ik söylem in b etim lediği genel g ru b a nasıl bağlı o ld u ğ u (özel-paradan yana olan seçim , dil teorisinin, tem siller analizinin, m athesisin ve d ü zen in bilim in in yanı sıra zengin lik lerin analizi tarafından işgal edilen yere bağlıdır), b u seçim lerin, doğan kapitalizm in uygulam ası içinde ek o n o m ik söylem in gerçekleştirdiği işleve, b u ıjuvazi sınıfının nesnesi olan u y u m sürecine, ilgilerin ve ar­ zuların gerçekleşm esinde oynayabildiği role nasıl bağlı old u ğ u b e tim lenebilirse o zam an, b u sistem tanım lanm ış olur. E k o n o m ik söylem klasik çağda, b ir söylem in içindeki sistem leşm e olanaklarına, söyle­ m in dışında kalan ve uygulam aların, u y u m u n , ilgilerin ve arzuların, söylem sel olm ayan, b ü tü n alanının başka söylem lere bağlı olm asının getirdiği belirli b ir b iç im ile tanım lanır.

Ş u n u da kay d etm ek gerekir ki b u şekilde tanım lanm ış stratejiler, söylem in dışında, h e m hazırlık niteliğinde h e m de tem el b ir seçim in sessiz d erin liğ in in içine yerleşm ez. T anım lanm ası gereken tü m ifade g ru p ları, n e kelim e çeşitleri altında paraya d ö n ü ştü rü le ce k olan dünya h ak k ın d ak i b ir v izy o n u n ifadesidir n e de b ir te o rin in sığm ağında yer alan b ir ilgi hakk ın d ak i aldatıcı ifadedir: K lasik çağdaki doğa tarihi, statik, düzenli, b ö lü m lere ayrılm ış ve başlangıcından itib aren m âkul b ir b içim d e sınırları belirli bölgelere ayrılm ış (Linneci) b ir evren h ak km daki vizyon ile arazlarının etkisiyle zam anın mirasçısı ve b ir ev rim olanağına açık b ir doğ an ın biraz da karışık algısı arasında, ta rih ö n ­ cesinde yer alan belirsizlikler için d ek i çatışm anın ortaya çıkm asından başka b ir şey değildir. Aynı şekilde ze n g in lik lerin analizi de F izyok­ ratların sesiyle e k o n o m ik ya da p o litik isteklerini dile getiren, m alm ü lk sahibi olm uş b ir burjuvazi ile Faydacılar aracılığıyla k o ru m acı ya da liberal d eğerleri savunan tü ccar b ir b u ıjuvazi arasındaki m enfaat çatışm asından başka b ir şey değildir. N e ze n g in lik lerin analizi n e de doğa ta rih i eğer varoluşları, birlikleri, süreklilikleri ve d ö n ü şü m le­ ri düzey in d e ele alınacak olurlarsa bu, değişik seçeneklerin toplam ı olarak d eğ erlendirilem ez. B u n ların , tam tersine, söylem in n esn ele­ rin i in c ele m e n in (sınırlam ak, y en id en gru p lam ak ya da b irb irlerin ­ d en ayırm ak, sıralam ak ve b irb irlerin d e n tü retm ek ), ifade b iç im le ri­ ni d ü ze n le m en in (seçm ek, yerli y erin e koym ak, seriler teşkil etm ek , b ü y ü k re to rik b irlikler haline getirm ek ), kavram lara şekil v erm e n in (kullanım kurallarını v erm ek , bölgesel bağlantıların içine sokm ak ve böylece kavram sal yapılar oluşturm ak) farklı sistem atik b içim leri ola­ rak betim len m esi gerekir. B u seçenekler söylem in to h u m ları değildir (h em en h e m e n m ikroskopik b ir b iç im altında ö n c e d e n belirlenm iş ve ö n c e d e n biçim lenm iş olacaklardır); söylem in olanaklarının kullanıl­ m ası için d ü zenlenm iş (ve b u şekilde tanım lanabilir olan) biçim lerdir. Fakat b u stratejilerin, k e n d ilerin d e n bağım sız b ir söylem sel rasyo­ nelliğe bağım lı olm ası gereken, ikincil öğ eler gibi çözüm len m em esi gerekir. S eçim lerin dış kaynağının bozm uş, altüst etm iş, baskı akm a almış, belki de y en id en ço k uzak b ir geleceğe d o ğ ru itm iş olacağı h e m en son h e m de zam an dışı olan b ir ideal söylem tü rü (ya da en azından, burada im kânı belirlen en tarihsel söylem için kabul edile­ m ez) y o k tu r; ö rn e ğ in doğa ya da ek o n o m i ile ilgili üstüste kon u lm u ş

ve b irb irin e bağlanm ış iki söylem in b irb irin i tu ttu ğ u n u n varsayılması gerekm ez: b iri ağır ilerler, bilgilerini b irik tirir ve yavaş yavaş tam am ­ lanırken (d o ğ ru fakat ta rih in teleolojik sınırlarında ancak ken d i saf­ lığında varolan söylem) ö b ü rü , h ep yıkılm ış, hep y en id en başlamış, ken d isin d en sürekli k o p u k halde, h e te ro je n m e tin parçalarından oluş­ m u ştu r (tarihin, zam an boyunca, y en id en geçm işin içine fırlattığı fik­ rin söylem i). Fiksizm de ta m d enebilecek doğal b ir takso n o m i y o k tu r; tü ccar b ir b u ıju v azin in tercihleri ve yanılsam aları olm aksızın, d o ğ ru den eb ilecek b ir değişim ve yarar ekonom isi var olm az. G erçek ten varolm uş ve tarihsel biçim leri oluşturm uş, klasik takso n o m i ya da ze n g in lik lerin analizi ifade edilm iş am a derli to p lu olm ayan b ir sis­ te m h alinde nesneleri, ifadeleri, kavram ları ve te o rik seçim leri içerir. N esn e le rin o lu şu m u n u n ne kelim elerle n e şeylerle, ifadelerin o lu şu ­ m u n u n n e b ilg in in saf biçim iyle ne psikolojik özneyle, kavram ların o lu şu m u n u n n e idealliğin yapısıyla n e d ü şü n c ele rin art arda gelişiyle ilgili olm asının gerekm ediği gibi, te o rik seçim lerin o lu şu m u n u n da n e tem el b ir projeyle n e de kanılann ikincil b ir oyunuyla ilgili olması gerekm ez.

im d i ö n ce k i analizlerdeki dağınık b ilgilerden belirli b ir kısm ını y en id en ele alm ak, b u analizlerin so rm ak tan g eri kalm adığı bazı sorulara yanıt v e rm e k ve h e r şeyden önce, k en d in i g österm ek le te h did e d e n itirazı dikkate alm ak gerekir; çü n k ü g irişim in paradoksu h e m e n k en d in i gösterir.

Ş

O y u n u n başında söylem in belirsiz, m o n o to n ve zen g in alanının geleneksel olarak k en d ilerin e göre vurgulandığı, b u ö n ce d en k u ru l­ m uş birlik leri söz k o nusu etm iştim . B u birlik lerin b ü tü n d eğ erin e itiraz etm ek ya da o n la rın k u llanım ını yasaklamayı istem ek asla söz k o n u su değildi. Söz k o nusu olan, eksiksiz b ir biçim d e tanım lanm ış olm ak için, te o rik b ir ö züm lem eyi ısrarla istediklerini g österm ek ti.

B ü tü n ö n ce k i analizlerin ço k pro b lem atik g ö rü n d ü ğ ü yer olm akla birlikte, g erçekten belki biraz belirsiz olan b u birliklere, acaba daha az görülebilir, daha soyut ve hiç kuşku yo k ki daha pro b lem atik olan b ir başka b irlikler kategorisini eklem ek gerekir m iydi? T arihsel sınır­ ların ın ve ö rg ü tle n m ele rin in özelliğinin algılanm aya olduk ça elve­ rişli o ld u ğ u d u ru m d a bile (genel dilbilgisi ya da doğa tarih i tanık), b u söylem sel oluşum lar k itaptan ya da eserden daha zor olan tespit etm e p ro b lem lerin i ortaya koyar. O halde, en açık g ö rü n e n şeylerin p ro b lem edildiği sırada bile o kadar belirsiz g ru p ları o lu ştu rm ak niye? H a n g i yeni alanı keşfetm eyi u m u yoruz? O zam ana dek karanlık ya da kapalı kalm ış ilişkiler hangileridir? T arih çilerin u fk u n u n da dışında kalmış d ö n ü şü m ler hangileridir? Kısacası han g i betim sel etk in lik bu yeni çö zü m lem elerle uyuşturulabilir? D ah a sonra b ü tü n b u sorula­ ra cevap v erm eye çalışacağım. Fakat şu an, son analizlere g öre ilk, ö n cek ilere g öre ise son olan b ir soruya cevap v erm e k gerekiyor: Ta­ nım lam aya çalıştığım b u söylem sel oluşum lar konusunda, gerçekten, birlik lerd en söz etm eye hakk ım ız var m ıdır? İleri sü rdüğüm ü z parça acaba b irlik leri belirlem eye yetili m idir? B u şekilde ortaya konulm uş ya da k u ru lm u ş olan birliğin doğası nedir? B ir tesp itten h areket edilm işti: K linik tıb b ın veya siyaset ek o n o m i­ sinin ya da doğa ta rih in in söylem i gibi b ir söylem in birliği ile öğele­ rin b ir dağılım ı kastedilm iştir. O ysa b u dağılım ın kendisi; eksiklikleri, çatlakları, karışıklıkları, üstüste yığılm ışlıkları, bağdaşm azlıkları, yer d eğ iştirm eleri ve b ir başkasının yerin e gerçirilm eleri ile nesnelere, ifadelere, kavram lara, te o rik seçim lere göre o luşturulan özel k u ral­ ları belirleyebilirse o zam an, kendi benzersizliği içinde b e tim le n e ­ bilir: E ğ er birlik varsa dağılım , oluşan ö ğ elerin gözle g ö rü leb ilir ve yatay tutarlılığı için d e değildir; ço k daha geride, o n la rın oluşum larını m ü m k ü n kılan ve y ö n e te n sistem in içinde b ulunur. Fakat birliklerden ve sistem lerden han g i başlık altında söz edilebilir? N esn e le rin , ifade­ le rin , kavram ların ve seçim lerin dışarıdan bakıldığında in d irg en em ez olan ç o k lu ğ u n u n gerisinde, daha az sayıda ve daha az dağılm ış o lm a­ yan am a ü stüne üstlük h etero jen halde b u lu n a n b ir öğe kitlesi, ço k raslantısal biçim de, ortaya k o n u ld u ğ u halde; b ü tü n b u öğeler, söyleniş b içim leri p ek belirlenm em iş olan d ö rt ayrı g ru b a b ö lü n d ü ğ ü halde; söylem sel b ü tü n le rin iyice belirlendiği nasıl doğrulanabilir? H an g i

anlam da b ü tü n b u öğelerin , n esnelerin, ifadelerin, kavram ların ve söylem lerin stratejilerinin gerisinde g ü n y ü z ü n e çıktıkları, eserlerden ya da kitaplardan daha az belirlenebilir olm ayan b ü tü n le rin varoluşu­ n u tem in a t altına aldıkları söylenebilir? 1. D ah a ö n ce g ö rd ü k ve te k ra r g eri dö n m ey e hiç gerek yok: B olu şu m sistem inden söz edildiği zam an, yalnız b irb irin d e n ayrı ö ğ e­ le rin (kurum lar, teknikler, toplum sal gruplar, algı birlikleri, çeşitli söylem ler arasındaki ilişkiler) art arda gelişi, b irlikte varoluşu ya da karşılıklı etkileşim i değil, aynı zam anda o n la rın söylem sel uygulam a tarafından, iyi tanım lanm ış b ir fo rm altında, ilişkiye sokulm aları da anlaşılır. Fakat, b u d ö rt sistem veya daha ziyade d ö rtlü ilişki dem eti nedir? O n la rın tü m ü b ir tek oluş sistem ini nasıl tanım layabilir? B u d em ek tir ki b u şekilde tanım lanm ış farklı düzeyler, b irb irle rin ­ d en bağım sız değildir. Stratejik seçim lerin b ir dünya g ö rü şü n d e n ya da şu veya b u k onuşan özneye ait çıkarların ü stü n lü ğ ü n d en dolaysız b ir şekilde, b ird en ortaya çıkm adığını am a o n la rın ken d i olanakları­ n ın , kavram lar o y u n u içindeki ayrım nok taları tarafından belirlen ­ diğini gösterdik; y in e kavram ların d o ğ ru d an doğruya d ü şü n celerin yaklaşık, karışık ve canlı tem eli ü ze rin d e değil fakat ifadeler arasında­ ki b irlik te varoluş b iç im le rin d en hareketle o lu ştuklarını da gösterdik; ifade b iç im le rin e gelince, ö zn e n in bahsettiği nesne alanına g öre işgal ettiği d u ru m d a n hareketle b etim le n d ik le rin i gösterdik. B u şekilde, düşey b ir bağım lılıklar sistem i m eydana gelir. Ö z n e n in b ü tü n d u ru m ­ ları, ifadeler arasındaki tü m birlikte varoluş çeşitleri ve b ü tü n söy­ lem sel stratejiler, aynı ölçü d e m ü m k ü n değildir; fakat sadece ö n cek i düzeyler tarafından izin verilm iş olanlar m ü m k ü n d ü r. Ö rn e ğ in , X V III. yüzyılda, doğa ta rih in in k o n u ların ı (karakterlerin taşıyıcısı olan ve b u yolla tasn if edilebilir olan bireysellikler gibi, değişm eye elverişli yapısal elem anlar gibi, görü leb ilir ve çözü m len eb ilir yüzeyler gibi, sürekli ve d üzenli farklılıklar alanı gibi) tayin ed en olu şu m sistem i y ü zü n d e n , bazı dile g etirm e b içim leri b enim senm em iş (ö rn eğ in işa­ retlerin parçalanm ası), bazıları ise benim senm iştir (ö rn eğ in belirli bir kurala göre b etim le m e ). A ynı şekilde konuşan ö zn e n in bulunabildiği (arada b ir aracı olm aksızın bakan ö zn e gibi, y apının te k te k elem an ­ larım algısal ço k lu k tan çekip alan özne gibi, kodlanm ış b ir kelim e dağarcığındaki b u öğeleri kopyalayan özne gibi vs) farklı k o n u m lar

y ü z ü n d e n dışlanm ış ö rn eğ in ; daha ö n ce söylenm iş olanın d e rin bilgi­ ye dayalı tepkim esi ya da b ir kutsal m e tn in y o ru m a dayalı açıklaması veya aksine m ü m k ü n ya da b ir tasn if tablosunun içinde tam olarak ya da kısm en b en z er olan ifadelerin sorgulanm ası gibi gerekli başka ifa­ deler arasında, belirli sayıda birlikte varoluş bulunm aktadır. D e m e k ki düzey lerd en bazıları, ö b ü rlerin e göre boş değildir ve sınırsız b ir o to ­ n o m iy e g öre açılm az: N esn e le rin b irin cil farklılaşm asından söylemsel stratejilerin o luşum una uzanan b ir ilişkiler hiyerarşisi vardır. F akat aynı zam anda ilişkiler ters y ö n d e de gelişir. Aşağı seviyedekiler ü sttek ilerden bağım sız değildir. T eorik seçim ler, o n ları gerçek­ leştiren ifadelerin içinde, bazı kavram ların oluşum una, yani ifadeler arasındaki bazı birliktelik biçim lerin i dışlar ya da yer verir: B öylece U tilitaristler tarafından yapılm ış analizlerdeki niceliksel veriler ve ö lçü m lerle ilgili sorgulam a b iç im le ri F izyokratların m e tin le rin d e bulunm ayacaktır. B u d u ru m , Fizyokratik seçim in, X V III. yüzyıldaki e k o n o m ik kavram ların oluşm asını sağlayan kuralların b ü tü n ü n ü d e­ ğiştirebilm esi değildir; fakat o kurallardan b ir kısm ını oyuna sokabilir ya da o y u n u n dışında bırakabilir ve sonuç olarak da başka h iç b ir yerde g ö rü n m ey e n n e t kazanç kavram ı gibi bazı kavram ları, g ö rü n ü r kıla­ bilir. K avram ın o lu şu m u n u d üzenleyen te o rik seçim değildir; fakat te o rik seçim kavram ın o lu şu m u n u kavram ların oluşum uyla ilgili özel kurallar aracılığı ve b u düzey ile sürd ü rd ü ğ ü ilişkiler yoluyla m eydana getirir.

2. B u o luşum sistem lerinin, k en d ilerin i dışarıdan dayatacak ve b ü tü n k arak ter ve olanaklar için o n u b ir kere daha tanım layacak olan hareketsiz bloklar, statik biçim ler olarak söylem e alınm ası gerekm ez. B u n lar kaynaklarını insanların d ü şü n c ele rin d e ya da o n la rın temsil o y u n u n d a bulacak olan baskılar değildir; fakat onlar k u ru m la r veya sosyal ilişkiler ya da e k o n o m i d ü zeyinde oluşm uş, söylem in yüzeyinde ister istem ez h e m e n ifadesini bulacak olan b elirlem eler de değildir. B u sistem ler, daha ö n ce de ısrarla ü ze rin d e d u ru ld u ğ u gibi, bizzat söylem in içinde b u lu n u r ya da daha ziyade (o n u n içselliği ve ihtiva edebildiği şeyler değil am a o n u n özel varoluşu ve koşulları söz konusu o ld u ğ u için) o n u old u ğ u gibi var kılan özel kuralların tanım landığı ken d i sın ırın da bulu n u r. O halde o luşum sistem inden, kural g ib i iş­ leyen b ir karm aşık ilişkiler d em etin i anlam ak gerekir: O lu şu m siste­

m i, söylem sel b ir uygulam anın içinde, şu nesneyi b u nesneye bağlasın diye, şu ifadeyi b u ifadeyle ortaya koysun diye, şu ya da bu kavram ı kullansın diye, şu ya da b u stratejiyi o luştursun diye, ilişki içine sokul­ ması gerek en şeyi z o ru n lu kılar. Ö yleyse b ir o luşum sistem ini tekil belirlenm işliği içinde tanım lam ak, b ir pratiğin kurallara u yg u n lu ğ u yoluyla b ir söylem i ya da b ir ifadeler g ru b u n u karakterize e tm e k d e­ m ektir. Söylem sel b ir pratiğe ait kuralların tü m ü , olu şu m sistem i, zam anın dışında değildir. Başlangıç noktasında aynı zam anda başlangıç, kaynak, tem el, aksiyom lar sistem i de olan ve gerçek ta rih in b ek len m e d ik o l­ g uların ın k en disinden hareketle artık tam am iyle zo ru n lu b ir b içim d e oluşacağı b ir ifade serisi içinde g ö rü n eb ilen h e r şeyi, içinde toplam az. A nlattığı şey, aynı söylem e ait olm ayı bırakm aksızın kim i n esn en in dönüşm esi, k im i yeni ifadelerin ortaya çıkm ası, kim i kavram ların h a­ zırlanm ası, değiştirilm esi ya da dışarıdan alınm ası, kim i stratejilerin değiştirilm esi için kullanılm ası gereken b u kurallar sistem idir. B ir d i­ ğ eri ise başka söylem lerdeki (başka pratiklerdeki, k urum lar, sosyal iliş­ kiler, e k o n o m ik süreçlerdeki) b ir değişim in verilm iş, böylelikle yeni b ir nesneyi o luşturan, yeni b ir stratejiyi vareden, yeni ifadelere ve yeni kavram lara yer veren b ir söylem in içine kopyalanabilm esi için k u l­ lanılm ası gereken kurallar sistem idir. O halde söylemsel b ir oluşum , o n yıllar ya da asırlar için zam anı d u rd u ra n ve o n u d o n d u ra n b ir rol oynam az; zam ansal süreçlere ö zgü b ir düzenliliği belirler; b ir söylem ­ sel olaylar serisi ile başka olay, dö n ü şü m , değişim ve süreç serileri ara­ sındaki ek lem lem e ilkesini ortaya koyar. Asla zam an dışı biçim i değil; fakat b irço k zam ansal seri arasındaki u y u m şem asını ortaya koyar. O lu şu m sistem inin b u hareketliliği iki b iç im d e k en d in i gösterir. Ö n celik le b irb iriy le ilişki içinde b u lu n a n öğeler düzeyinde: A slında, b u öğeler, söylem sel pratiğin genel düzenliliğini bozm ad an ek len en b irtak ım iç değişim lere m aru z kalabilir. Böylece, X IX . yüzyıl b o y u n ­ ca, ceza h u k u k u , dem ografik baskı, işçilik talebi, sigorta b içim leri, gözaltına alm anın h u k u k i statüsü ve koşulları değişm eye devam etti. B u n u n la b irlikte psikiyatrinin söylem sel pratiği, aynı ilişkiler b ü tü ­ n ü n ü bu ö ğ eler arasında gerçekleştirm eye devam etti; öyle ki sistem o n u n bireysel karak terlerin i k o ru d u . A ynı o luşum yasaları içinde yeni nesneler ortaya çıkabilir (yeni birey tipleri, yeni davranış g ru p ları p a­

to lo jik olarak belirginleşir), yeni ifade biçim leri kuU am abilir (sayısal işareder ve istatistik hesapları), yeni kavram lar oluşturulabilir (bozulm uşluk, ahlaksızlık, sinir b o zu k lu ğ u kavram ları gibi) ve elb ette yeni te o rik yapılar inşa edilebilir. B u n a karşılık söylem sel pratikler, ilişkiye g ird ik leri alanları değiştirir, kendi düzey lerin d e çö z ü m le n eb ilen özel ilişkiler kurar. Fakat b u ilişkiler etk ilerin i te k b ir söylem in için d e b u l­ m az; o n lar b irb irlerin e eklem ledikleri ö ğ elerin içine de girer. H astahanelerle ilgili alan, ö rn eğ in ; klin ik söylem tarafından laboratuvar ile ilişkiye so k u lu r sokulm az değişm eden edem edi: H astah an en in ö d em e em ri, d o k to ru n orada kazandığı statüsü, bakışının işlevi, orada g erçek ­ leştirilebilen analizin düzeyi zo ru n lu olarak değişm iş b u lu n d u .

3. «O luşum sistem leri» olarak tanım lanan şey; eğer bu terim le k e lim e dağarcığı, sözdizim i, m antıksal yapısı ya da re to rik ö rgü tlen m esi ile birlik te v erilen m e tin le r (ya da sözler) kastediliyorsa, söylem lerin son basam ağını oluşturm az. A naliz, tam am lanm ış yapının seviyesi olan bu aşikâr seviyenin ötesinde kalır: B ir söylem in içindeki n esn elerin dağılım ilkesini tanım larken b u analiz, o n ların b ü tü n bağıntılarını, nihai yapılarını, iç b ö lü m lerin i göz ö n ü n d e b u lu n d u ru r; kavram la­ rın dağılım yasasını araştırırken ne b ü tü n olu şu m süreçlerini n e de k en d ilerin in içinde şekil kazanabildikleri b ü tü n akıl y ü rü tm e le ri göz ö n ü n d e b u lu n d u ru r; eğer o ifade b iç im lerin i inceliyorsa cü m lelerin n e stilini n e de art arda gelişini y en id en g özden geçirir; kısacası, analiz metni son şekli verilm iş halde bırakır. Fakat şu nun da iyice anlaşılması gerekir: E ğ er analiz, b u son yapıya göre g eride kalırsa bu söylem den vazgeçm ek ve d ü şü n c en in sessiz işleyişine b ü rü n m e k için değildir; sistem atik olandan vazgeçm ek ve d e n e m e lerin , g irişim lerin, yanılgıla­ rın , y en id en başlam aların «canlı» düzensizliğini g ü n y ü zü n e çıkarm ak için de değildir. B u d u ru m d a söylem sel oluşum ların, analizinin alışılmış ta n ım ­ lam aların ço ğ u n a zıt old u ğ u söylenebilir. G erçekte, söylem lerin ve o n la rın sistem atik d ü ze n in in ancak en yeni d u ru m o ld u ğ u n u , dilin ve d ü şü n cen in , a m p rik te c rü b e n in ve k ateg o rilerin , yaşam ın ve id e­ al zo ru n lu lu k ların , olayların olum sallıklarının ve biçim sel baskıların o y u n u n u n y ü rü rlü k te b u lu n d u ğ u , u zu n zam an isteyen, d olam baçlı b ir hazırlığın son anında ulaşılan sonuç o ld u ğ u n u d ü şü n m e k gibi b ir alış­ kanlığım ız vardır. S istem in g ö rü n ü r cephesinin gerisinde, düzensizli­

ğin ze n g in belirsizliği ve söylem in n a rin y ü z ü n ü n altında, sessiz b ir parça için oluşun tü m kitlesi varsayılır: sistem in d ü ze n in d e n olm ayan b ir «sistem öncesi»; tem el b ir suskunluğa ait olan b ir «söylem öncesi». Söylem ve sistem ancak bu sınırsız b irik im in zirvesinde ve birlikte m eydana gelecektir. O ysa burada analiz edilen şey, kesinlikle söylem in son d u ru m u değil; fakat son sistem atik b içim leri m ü m k ü n kılan sis­ tem lerdir. E n son d u ru m u n , sistem in d o ğ u şu n u o lu ştu rm a k ta n uzak, daha ziyade varyantları yoluyla tanım landığı sondan bir önceki düzenli­ liklerdir. T am am lanm ış sistem in gerisinde, o luşum ların analizinin o r­ taya çıkardığı, kıpır kıpır olan hayatın kendisi değil, h en ü z ele g eçm e­ miş b ir hayat, sistem leşm enin sınırsız b ir y oğunluğu, çeşitli ilişkilerin sıkı b ir toplam ıdır. Ü stelik bu ilişkiler boşuna m e tn in kend i örgüsü olm az, o n lar yaratılış b ak ım ın d an söylem e yabancı değildir. Pekâlâ, «söylem öncesi» olarak n itelenebilir; am a bu söylem öncesinin h en ü z b ir söylemsel o ld u ğ u n u , yani ilişkilerin b ir düşünceyi ya da b ir bilinci veya iş işten geçtik ten sonra ve asla tam anlam ıyla zo ru n lu olm ayacak b ir biçim d e, b ir söylem in içine yazılacak tem siller toplam ını özelleş­ tirm e d ik le rin i fakat söylem in bazı d üzeylerini belirginleştirdiklerini, söylem in benzersiz b ir pratik olarak güncelleştirdiği kuralları ta n ım ­ ladıklarını kabul etm ek koşuluyla. D em e k ki m e tin d e n düşünceye, gevezelikten sessizliğe, dışarıdan içeriye, uzaysal dağılm adan an ın saf m urakabesine, yüzeysel ço k lu k tan d e rin birliğe geçm eye çalışılmıyor. Söylem in b o y u tu içinde kalınıyor.

İkinci B ölüm

İfade ve Arşiv

İFA DEYİ T A N IM L A M A K

im d i b ir risk alıp daha çok, söylem lerin geniş yüzeyine ek lem ­ le m e k için, söylem sel oluşum lar adım verdiğim şu biraz dolaylı, biraz yabancı figürleri zihnim izde canladırm ak istediğim izi; kitabın ve eserin geleneksel b irliklerini, kesin olarak değil am a belli b ir süre için ve y ö n te m gereğince, b ir kenara koyd u ğ u m u zu ; söylem in k u ru ­ luş yasalarını (onlardan doğan biçim sel örgü tlen m ey le birlikte) ya da ko nuşan ö zn e n in d u ru m u n u (bu d u ru m u belirginleştiren psikolojik bağlam ve öz ile birlikte), birlik ilkesi olarak alm aktan vazgeçtiğim izi; söylem i artık ne b ir d eneyin ilk zem in in e ne de b ir b ilg in in a priori

Ş

taleb in e bağlam adığım ızı; fakat o n u oluşum uyla ilgili kurallar ü ze rin e ken d i kendisiyle sorguladığım ızı var sayıyorum . N esn e le rin doğuşu,

ifade b iç im le rin in ortaya çıkm ası ve bölü m len m esi, kavram ların yerli y erin e konulm ası ve dağılım ı, stratejik seçim lerin kendini gösterm esi ile ilgili sistem ko n u su n d ak i b u u z u n soru ştu rm aların içine g irm ey i kabul ettiğim izi d ü şü n ü y o ru m . Tartışm asız b ir açıklıkta olm asa bile, h e m e n h e m e n algılanabilir b ir yakınlıkta verilm iş olan b irlik leri d er­ lem ek y erin e daha çok, böylesine soyut, böylesine p roblem atik b irlik ­ leri o lu ştu rm ak istediğim izi düşü n ü y o ru m . Fakat gerçekte buraya kadar n ed e n sözettim ? S o ruşturm am ın k o ­ nusu n e oldu? N ey i tanım lam ak niyetinde idim ? «Ifadeler»i: Söylem in, h em bu kadar kolay b ir şekilde almış o lduğunu kabul ettiğim iz tü m biçim lerden kendilerini bağımsız kılan bu sürekliliğin içindeki, h em de genel, sınırsız, görünüşte biçim siz bulunan b ir alanın içindeki, ifadele­ rini. O ysa ifadenin giriş niteliğindeki tanım ını v erm ek ten kaçındım . H areket n o k tam ın doğallığına b ir haklılık kazandırm ak için, ilerleyebil­ diğim ölçüde bir tanım oluşturm aya çalışmadım . Ü stelik bun ca aldır­ m azlığın da onayı olarak yol boyunca yön değiştirip değiştirm ediğim i, geleceğe yönelik ilk adım da b ir başka araştırmaya geçip geçm ediğim i; «nesneler»ı ya da «kavramlar»ı, öncelikle de «stratejiler»i çözüm lerken bunların daha ziyade kendilerinden söz ettiğim ifadeler olup olm adığı­ nı; kendileriyle b ir söylemsel oluşum u belirginleştirdiğini d ö rt kuralın tü m ü n ü n , ifade gruplarını tanım layıp tanım lam adığını kendim e so ru ­ yo ru m . N ihayetinde «söylem» kelim esinin bu kadar kaypak olan anla­ m ım yavaş yavaş sınırlandırm ak yerine, daha ziyade anlam ım çoğaltm ış old u ğ u m u sanıyorum : K im i kez b ü tü n ifadelerin genel alanını, kim i kez belirlenebilir ifadeler g ru b u n u , kim i kez de ifadelerin belirli b ir kıs­ m ım açıklayan düzenli pratiği; ifade terim in e sınır ve aşağı yukarı zarf hizm eti g ö rm e ödevinde bulunan söylem kelim esini, çözüm lediğim ya da o n u n uygulam a yerini değiştirdiğim ve ifadenin kendisini gözden ırak tu ttu ğ u m ölçüde, çeşitlendirm iş olm az m ıyım ? O halde işte şim di yapılm ası gereken şey: ifadenin tanım ın ı, kay­ nağında, y en id en ele alm ak. O n u n ö n ce k i tanım lam alar için d e g er­ çe k te n ortaya k o nulm uş olup olm adığını g ö rm ek ; b u n u n söylemsel olu şu m ların analizinde söz k onusu olan ifadenin tanım ı olu p o lm a­ dığını g ö rm ek . B u d eğ e rlen d irm e lerin b irço ğ u n d a, ifade te rim in i bazen (san­ ki bireyler ya da tekil olaylar söz k o nusu imiş gibi) b ir «ifadeler

to p lu lu ğ u m d a n söz etm ek için, bazen de o n u (parçanın b ü tü n d e n ayrıldığı gibi) «söylem» olacak olan bu b ü tü n le rin karşısına koym ak için k u llandım . İlk bakışta ifade ayrışm az, kendi başına bırakılm aya elverişli ve k en d in e b e n z e r başka öğelerle b ir ilişkiler o y u n u n u n içine girebilen, b ir son öğe gibi görü n ü y o r. Yüzeyi olm ayan fakat b ö lü şü m plan ların ın ve özel gruplam a b iç im le rin in içinde tespit edilebilen bir no k ta. K u ru c u öğesi old u ğ u kum aşın y ü zü n d e g ö rü n e n pütü r. Söy­ lem in ato m u . P ro b lem h e m e n k en d in i ortaya koyuyor: E ğ er ifade söylem in b a­ sit birliği ise söylem n e d e n ibarettir? O n u n ayırıcı özellikleri n eler­ dir? H an g i sınırlarla sınırlandırılm ası gerekir? B u birlik, m antık çıların ö n e rm e terim iyle gösterdikleri şeyle g ram ercilerin, cüm le olarak b e lirginleştirdikleri ya da «analistlersin, ifade aktı (speech act) başlığı al­ tın d a ortaya koym aya çalıştıkları şeyle aynı m ıdır? O rtaya koydukları pro b lem ler n e kadar zorsa p ek ço k d u ru m d a o n ları katı b ir b içim d e sınırlam anın da o kadar zor o lduğu, dilin incelen m esin in daha ö n ce ortaya çıkardığı; fakat teorisi çoğunlukla tam am lanm ış o lm ak tan uzak b u lu n a n , b ü tü n b u b irlikler arasında o n u n işgal ettiği yer nedir? ifad en in varolm ası için gerek ve yeter koşulun, tanım lanm ış nisbi b ir y ap ın ın m evcudiyeti o ld u ğ u n u ve sadece b u d u ru m d a ve h e r defa­ sında b ir ö n e rm e varolduğunda, ifadeden bahsedilebileceğini d ü şü n ­ m ü y o ru m . Sadece b ir ve aynı değ eri taşıyan, b ir ve aynı kuru lu ş yasa­ ları b ü tü n ü n e tabi ve aynı k u llanım olanaklarını içeren b ir ö n erm e y i b u ld u ğ u m u z yerde, gerçekte ço k farklı söylemsel g ruplardan ileri ge­ len, b irb irin d e n tam am iyle ayrı iki ifadeye sahip olabiliriz. «H iç kim se anlamadı» ile «Hiç kim senin anlam adığı, d oğrudur» m a n tık açısından b irb irin d e n ayırd edilem ez ve farklı iki ö n e rm e olarak düşünülem ez. O ysa ifade olarak b u iki oluşum , ne b irb irin e d e n k tir ne de b irb irin in y erin i tutabilir. N e söylem in planı içinde aynı yerde bulunabilir n e de tam olarak aynı ifade g ru b u n a ait olabilir. E ğ er «Hiç kim se anlamadı» fo rm ü lü , b ir ro m an ın ilk satırında b ulunuyorsa yeni b ir düzen e kadar, bazen yazar tarafından b azen de b ir rom an kahram anı tarafından (yük­ sek sesle ya da b ir iç m o n o lo k biçim i altında) yapılm ış b ir tespitin söz k o n u su o ld u ğ u anlaşılır. «Hiç kim senin anlam adığı doğrudur» ikinci fo rm ü lü , eğ er ilk satırda b u lunursa o zam an ancak b ir iç m o n o lo ğ u , sessiz b ir tartışm ayı, b ir tespiti ya da b ir diyalog parçasını, b ir soru

ve cevap to p lam ın ı oluşturan b ir ifadeler o y u n u n u n içinde olabiliriz. H e r yerde aynı ö n e rm e yapısı; fakat b irb irin d e n ço k farklı ifade ka­ rakterleri. B u n a karşılık, açık b ir b içim d e basit, tam ve o to n o m (b ü tü n b ir başka ifadeler g ru b u n a bağlı olsa bile) b ir ifadeyle karşılaştığım ız yerde, karm aşık ve b irço k kez tekrarlanan ö n e rm e biçim leri ya da tam tersine parçalı ve eksik ö n e rm e le r bulunabilir: Ö rn e ğ in «Fransa’n ın m e v cu t kralı keldir», b iliniyor (ki, eğer b ir tek ifadenin tü rle ri altında, b irb irin d e n ayrı, h e r b iri kendi hesabına d o ğ ru ya da yanlış olm aya elverişli iki ö n e rm e kabul edilirse ancak m a n tık açısından çö z ü m ­ lenebilir) y ah u t da aşağı seviyeden b ir iddiayla ilişkisi içinde ancak gerçeklik kazanabilen, «yalan söylüyorum » gibi b ir ö n e rm e ö rn eğ i biliniyor. B ir ö n e rm e n in kim liğini tanım lam ak, b ir olu şu m birliği al­ tında o n la rın b irço ğ u n u b irb irin d e n ayırm ak, o n u n o to n o m isin i ya da tam am lanm ışlığını belirg in leştirm ek olanağını veren ölçütler, bir ifadenin tekil birliğini b etim le m e k için geçerli değildir. Ya cüm le? C ü m le ile ifade arasında b ir denkliği kabul etm ek ge­ rek m ez m i? D ilbilgisel olarak ayırdedilebilir b ir cü m len in old u ğ u h e r yerde, bağım sız b ir ifadenin varlığı kabul edilebilir; fakat bu n a karşılık, bizzat cü m len in kendisinin altında, k u ru c u la rın ın düzeyine ulaşıldığı zam an artık ifadeden bahsedilem ez. B u denkliğe karşı, bazı ifadelerin, ö zn e -k o şaç-y ü k lem yasal b iç im in in , basit b ir n o m in a l sözdizim inin «Bu adam!» ya da b ir zarfın «m ükem m el olarak» y ah u t b ir şahıs zam i­ rin in «Siz!» dışında tü reteb ild ik lerin e itiraz etm ek, hiçb ir işe yaram a­ yacaktır. Ç ü n k ü d ilbilim cilerinin kendileri, b en z er o luşum ların iç in ­ de, ö zn e -y ü k le m şem asından hareketle b ir d ö n ü şü m serisi tarafından elde edilm iş olsalar bile, bağım sız cü m lelerin varlığını kabul e tm e k ­ tedir. Ü stelik onlar, «kabul edilebilir» cü m lelerin k o n u m u n u , d o ğ ru olarak k urulm ayan dilbilim sel ö ğ elerin birlikleriyle u y uşturu r, y eter ki b u cü m leler y orum lanabilir olsun; b u n a karşılık, dilbilgisi cü m le­ le rin in statüsünü de d o ğ ru olarak o luşturulm uş olm aları koşuluyla y o ru m lan ab ilir b ü tü n le rle uyuşur. C ü m le n in b u kadar geniş ve b ir anlam da serbest tanım ıyla ifade sayılmayacak cü m leleri ya da cüm le sayılmayacak ifadeleri nasıl tanıyacağım ızı, yanlış anlayabiliriz. B u n u n la birlikte d enklik tam olm aktan uzaktır; cü m lelerin dil­ bilim sel yapısına uym ayan ifadeleri söylem ek, göreli olarak kolaydır. L atin dilbilgisinde art arda dizilm iş b ir kelim e serisi (amo, amas, amat)

b u ld u ğ u m u z zam an, işim iz b ir cüm leyle değil fakat amare fiilinin şim diki zam an h ab er k ip in in farklı kişisel esnekliklerinin ifadesiyle olur. B elki tartışılabilir ö rn e k le r bulunabilecek; belki basit b ir tem sil o y u n u n u n söz k o n u su o lduğu, b u ifadenin elips şeklinde, n ispeten alışılmamış b ir b iç im d e özetlenm iş, özelleştirilm iş b ir cüm le o ld u ğ u ve o n u cü m le olarak «Amare fiilinin h ab e r k ip in in şim diki zam an ın ın b irin c i şahsı için amodm» şeklinde o k u m a k gerektiği vs söylenecek­ tir. Başka ö rn ek ler, h erh ald e daha az m uğlaktır: b o ta n ik türlerle ilgili b ir ta sn if tablosu ifadelerden k u ru lm u ş, cü m lelerd en yapılm am ıştır (L inne’n in Genera Plantarum’u ancak cü m lelerin sınırlı sayısının kabul edilebildiği b ir ifadeler kitabıdır); b ir soykütüğü ağacı, b ir hesaplam a kitabı, ticari b ir den g e h akkındaki tahm inler, ifadedir: C ü m leler n e ­ rededir? D ah a da uzağa gidilebilir: n inci d ereced en b ir d en k lem ya da k ırılm a k anunuyla ilgili cebir fo rm ü lü n ü n ifadeler olarak dü şü ­ nülm esi gerekir. E ğ er onlar (anlam ları k u llanım kuralları tarafından belirlenm iş ve art arda gelişleri k u ru lu ş k anunları tarafından y ö n etilen sem b o llerd en oluştu ru ld u k ları için) ço k katı b ir dilbilgiselliğe sahip ise doğal b ir dilin içinde, kabul edilebilir ya da y o rum lanab ilir b ir cüm leyi tan ım lam ak olanağını veren aynı ölçü tler söz konusu olm az. N ih ay et b ir grafik, b ir b ü y ü m e eğrisi, b ir kuşaklar piram idi, b ir b ö lü ş­ tü rm e b u lu tu ifadeleri o lu ştu ru r: eşlik edildikleri cüm lelere gelince, bu cü m leler o n la rın k en d ileri değil y o ru m u ya da eleştirel açıklam a­ sıdır; b u n u n kanıtı, p ek ço k d u ru m d a sadece cü m lelerin sonsuz b ir niceliğinin, b u tü r ifadelerin içinde açıkça oluşm uş b u lu n a n b ü tü n öğelere d e n k olabileceğidir. O halde b ü tü n ü y le d ü şü n ü ld ü ğ ü n d e, b ir ifadeyi c ü m len in dilbilgisel karakterleriyle tanım lam ak m ü m k ü n g ö ­ rü n m ü y o r. G eriy e son b ir ihtim al kalıyor: İlk bakışta, hep sin in doğ ru y a en yakın g ö rü n en i. B ir olu şu m fiilini ö rn eğ in ; şu «ifade aktı», İngiliz ana­ listlerin sözü n ü ettik le ri şu «ifadesizlik» aktı gibi b ir şeyi kabul ve ayırt edilebildiği h e r yerde, ifadenin var o ld u ğ u söylenem ez m i? B u n u n ­ la, (yüksek ya da alçak sesle) konuşm ak tan ve (elle ya da makinayla) yazm aktan ibaret olan m addi eylem in hedeflenm ediği; konuşan b ire­ yin n iy etin in (inandırm ak istediği, k endini saydırm ayı arzu ettiği, b ir p ro b lem in çö z ü m ü n ü keşfetm eye çalıştığı ya da o n u n yeni çö zü m le­ rin i v erm ey i arzuladığı olgusunu) de am açlanm adığı; b ununla, b ire­

yin söylediği şeyin (güvensizliğe inandırdı ya da yol açtıysa; em irleri din len ip y erin e getirildiyse; duası işitildiyse) m u h te m e l so n u c u n u n da gösterilm ediği; fo rm ü lü n kendisi tarafından, doğuşu için d e (söz v erm e, d ü zen , karar, antlaşm a, y ü k len m e, tespit etm e) gerçekleştiril­ miş olan işlem in tanım landığı anlaşılıyor. K onuşm am a eylem i (yazarın düşü n cesin d e ya da o n u n niyet oyu n u içinde), ifade an ından evvel oluşan şey değildir; ifadenin ken d isin d en sonra, arkasında bıraktığı izin ve ortaya çıkardığı sonu çların içinde, m eydana gelebilm iş olan şey hiç değildir; fakat ifadenin, ç o k iyi belirlenm iş koşullar için d ek i bu apaçık ifade (asla o n d an başkası değil), varlık kazandığı aynı olgu olarak m eydana gelm iş olan şeydir. O halde ifadelerin b elirgin lik k a­ zanm asının, o lu şu m fiillerinin tespitiyle aynı ölçütlerden ileri geldiği varsayılabilir: H e r fiil b ir ifadenin içinde varlık kazanacak ve h e r ifade, b u fiillerden biriyle iç ten kaynaşm ış olacaktır. O n la r birbirleriy le ve tam b ir karşılıklılık içinde var olacaktır. B u n u n la birlikte böyle b ir karşılıklı ilişki, incelenm eye karşı koy­ m az. «İfade aktı»nı g erçekleştirm ek için, çoğunlukla b ir ifadeden daha fazlasına ihtiyaç vardır: yem in, dua, sözleşm e, söz verm e, kanıtlam a çoğu zam an, b irb irin d e n ayrı fo rm ü llerin ya da b irb irin d e n ayrı c ü m ­ lelerin belirli b ir sayısını gerektirir. H epsi b ir ve aynı konuşm am a ak tım n iç in d en geçtiler diye, h e r b irin e ifade statüsü v e rm e m e k zo r ola­ caktır. B u d u ru m d a, belki, ifadeler serisinin tam am ı b oyunca eylem in kendisinin aynı kalm adığını; b ir d u an ın içinde b irb irin d e n ayrı ifade­ ler tarafından o luşturulm uş istekler kadar sınırlı, sürekli ve bağım sız dua ak tların ın da b u lu n d u ğ u ; b ir söz v e rm e n in içinde b irb irin d e n ayrı ifadeler halinde belirginleştirilebilir olan b ö lü m le r kadar angaj­ m an ların da b u lu n d u ğ u söylenebilecektir. B u n u n la birlikte ilk olarak, olu şu m fiili artık ifadeyi tanım lam aya yaramayacağı; am a tam tersine g erçek ten p roblem olan ve belirginleştirm e ölçü tlerin i g erek tiren ifade tarafından tanım lanm ası gerekeceği için, b u cevapla yetinilem ez. A yrıca bazı k onuşm am a akdarı, b irço k ifadeden h e r b irin in k en d in e uy g u n y erin e eklem lendiği takdirde; ancak b u ifadelerin tekil b ir­ likleri h alinde tam am lanm ış olarak göz ö n ü n e alınabilir. O halde bu aktlar, b u ifadelerin serisi ya da toplam ı, o n ların yan yana gelişleri tarafından o lu ştu ru lu r; o n la rın tü m ü n ü n , aralarından en k ü ç ü ğ ü n ü n için d e m e v cu t b u lu n d u ğ u ve h e r biriyle birlikte yen ilen d ik leri d ü şü ­

nülem ez. O raya, ifadelerin b ü tü n ü ile konuşm am a ak d a rın ın b ü tü n ü arasına, iki yanlı karşılıklı b ir ilişki de yerleştirilem ez. ifad eler bireyselleştirilm ek istendiği zam an dilbilgisinden, m an ­ tık tan ya da «analiz»den ö d ü n ç alınm ış m o d e lle rin hiç birisi, eksiksiz kabul edilem ez. U ç d u ru m d a da ö n e sürülm üş ö lç ü tle rin ço k sayıda ve ço k y ü k lü o ld u ğ u , ifadeye h e r b o y u tu n u bırakm adıkları ve bazen ifade daha ço k betim len m iş b iç im le r almış ve orada tam olarak d ü ­ zenlenm iş olsa bile, ifadenin o ö lçütlere uym adığı da olabilir: m eşru ö n e rm e yapısına sahip olm ayan ifadeler b u lu n u r; cüm leyi kabul ed e­ m ed iğ im iz yerde ifadeler b u lu n u r; «ifade aktlam ndan soyutlayam adığım ız daha b irço k ifade bulunur. İfade sanki b ü tü n b u figürlerden daha ço k b elirlem eleri andırıyorm uş, daha az belirlem elerle doldu ru lm u ş, daha az sağlam b ir b içim d e yapılaşmış, daha fazla h e r yerde hazırm ış gibidir; sanki o n u n k arakterleri daha az sayıda ve y en id en birleştiril­ m eleri daha kolaydır; fakat aynı yolla h e r b etim le m e olanağını san­ ki red d ed iy o rm uş gibidir. İfadenin n e hangi düzeyde kurulacağı ne de han g i y ö n tem le kendisine yaklaşılacağı iyi anlaşılm adığı sürece, az ö n ce anım satılan b ü tü n analizler için o asla dayanak ya da arazların cev h eri olm az: M antıksal analizde ifade, ö n e rm e n in yapısı elde dildiği ve tanım landığı zam an «kalıcı olan» şeydir; dilbilgisel analiz açısından b ir c ü m len in biçim i olarak kabul edilebilen ya da edilem eyen dilbi­ lim sel ö ğ elerin serisidir; dil ak d a rın ın analizi b ak ım ın d an b u akd arın ortaya çıktıkları gözle gö rü leb ilir cisim gibi g ö rü n ü r. B ü tü n b u ta­ nım layıcı yaklaşım lara göre ifade, g erçek ten saf ve basit b ir kalıntısal ö ğ en in , u y g u n olm ayan b ir yapı m alzem esi ro lü n ü oynar. S onuç olarak ifadenin, k en d in e özgü b ir karaktere sahip olam adı­ ğ ın ın ve dilin b ü tü n analizleri b akım ından, b u analizlerin nesnelerini k en d isin d en hareketle belirledikleri dışarıdaki m adde old u ğ u ölçüde, eksiksiz tanım lanm aya elverişli b u lu n m a d ığ ın ın kabul edilm esi m i ge­ rekir? H erh an g i b ir işaret, figür, grafik ya da iz serisinin, bu serinin ö rg ü d en m e si ya da ö rg ü tle n m e olasılığı n e olursa olsun, b ir ifadeyi teşkil etm eye yeterli o ld u ğ u n u ; b u n u n eğer b ir cüm le söz konusuysa ya da değilse söylem enin dilbilgisine, b u cüm le eğer b ir ö n e rm e b içi­ m in i ihtiva ediyor ya da etm iyorsa tanım lam an ın m antığına, cü m len in içine n ü fu z ed ebilen dil aktı olan belirlem e h akkındaki analize ait o l­ d u ğ u n u m u kabul e tm e k gerekir? B u d u ru m d a, b irb irin d e n bağım sız

b irço k işaret varolunca (niçin olm asın?), onlardan b iri ve sadece biri varolunca ifadenin v arolduğunu kabul etm ek gerekir, ifad en in eşi­ ği işaretlerin varoluşunun eşiği olacaktır. B u n u n la b irlikte orada hâlâ, şeyler basit değildir ve «işaretlerin varoluşu» gibi b ir ifadeye verilm esi gerek en anlam , açıklanm ayı gerektirir, işaretler vardır ve ifadenin va­ rolması için işaretlerin varolması yeterlidir, denildiği zam an ne d en m ek istenir? B u «vardır»a han g i tekil statü verilm ek istenir? Ç ü n k ü ifadelerin, b ir dilin ve o dille birlikte, b irb irin in zıddı anla­ tım b içim leri ile k u llanım kuralları tarafından belirlenm iş b ir işaretler b ü tü n ü n ü n varolduğu anlam ında varolm adıkları açıktır; gerçek te dil asla k en d in d e ve tam lığı içinde verilm em iştir; o ikincil b ir b iç im d e ve kendisini k o n u olarak alacak olan b ir tanım lam an ın dolaylı yoluyla ancak varolabilecektir; dilin ö ğ elerin i oluşturan işaretler, k en d ileri­ ni ifadelere em p o ze eden ve o n ları içten y ö n eten biçim lerdir. E ğer ifadeler varolm asaydı dil varolm ayacaktı; fakat hiçb ir ifade dilin va­ rolm ası için z o ru n lu değildir (ve h e r zam an, h e r hangi b ir ifadenin yerine, y in e de dili değiştirm eyecek olan b ir başka ifade tasarlanabilir). D il ancak m ü m k ü n ifadeler için k u ru lu ş sistem i olarak vardır; fakat b ir başka açıdan, o sadece gerçek b ir ifadeler b ü tü n ü konu su n d a elde edilm iş (çok ya da az eksiksiz) b ir tanım lam a olarak vardır. D il ve ifade aynı varoluş düzeyinde değildir; dillerin varolduğu söylendiği gibi ifad elerin varolduğu söylenem ez. Fakat, b ir dilin işaretleri b ir ifa­ deyi k u rd u k ları sırada, şu ya da b u şekilde m eydana getirilip g etiril­ m e m eleri (eklem lenip ek lem len m em eleri, belirtilip b e lirtilm e m d e n , im al edilip edilm em eleri, çizilip çizilm em eleri), zam anın b ir anında ve uzayın b ir noktasında g ö rü n ü p g ö rü n m e m e le ri, telaffuz ed en sesin ya da b iç im len d iren davranışın onlara m addi b ir varoluşun b o y u tla­ rın ı verip verm em esi yeterli m idir? B ir kâğıt yaprağı ü ze rin e b en im tarafım dan, ifade olm ayan şey ö rn eğ i olarak, rasgele yazılm ış alfabenin harfleri; k itapların basım ı için kullanılan yeri ve hacm i olan, m ad d i­ likleri in k âr edilem ez k u rşu n karakterler; ortaya serilm iş, gözle g ö rü ­ lebilir, elle kullanılabilir olan bu işaretler, m akul b ir biçim de, ifadeler olarak göz ö n ü n e alınam az mı? B u n u n la birlikte, biraz daha yakından bakılacak olursa b u iki ö r­ n eğ in (kurşun k arakterler ve b e n im tarafım dan yazılm ış işaretler), tam am iyle çakışm adığı görülür. E lim de tu tabildiğim bu b ir avuç baskı

k arak teri y ah u t b ir yazı m akinesinin klavyesi ü ze rin d e gösterilm iş olan harfler, ifadeleri m eydana getirm ez: b u n lar olsa olsa kendileriyle ifadeleri yazabileceğim iz araçlar olur. A klım a geldikleri gibi ve d ü ­ zensizlikleri içinde b ir ifadeyi o luşturam adıklarım g ö ste rm ek için, bir kâğıt yaprağı ü ze rin e rasgele yazdığım b u harfler nedir, hang i b içim o n ları şek illendirm ektedir? O lum sal b ir b içim d e seçilmiş b ir harfler tablosu olm adığı takdirde, b ir alfabetik seri hakkm daki ifadenin raslantıdan başka yasaları bulunm ayacak m ıdır? A ynı şekilde, istatistikçi­ le rin zam an zam an kullandıkları rastgele sayılar tablosu, h erh an g i bir sözdizim i yapısı tarafından, y en id en b irb irin e bağlanm am ış olan bir sayısal sem boller dizisi, aynı zam anda b ir ifadedir: B irb irin i izleyen so n u çların olasılığını geliştirebilecek olan h e r şeyi dışarıda bırakan davranışlar tarafından elde edilm iş b ir rakam lar to p la m ın ın ifadesi. B ir ö rn e k daha verelim : Yazı m akinesinin klavyesi b ir ifade değildir; daktiloyla ilgili b ir el kitabında sıralanm ış olan şu aynı A, Z , E, R , T, harfler serisi, Fransızca m akinalar tarafından benim senm iş olan alfa­ b etik d ü ze n in ifadesidir. D e m e k ki biz, olum suz sonuçların belirli bir niceliği karşısında bulu n u y o ru z: düzenli b ir dil yapısı b ir ifadeyi oluş­ tu rm a k için gerekli değildir (bir seriden en k ü ç ü k b ir olasılığa kadar ifade k u ru lab ilir). Fakat b ir ifadenin ortaya çıkm ası ve varlığa gelm esi için, dilin ö ğ elerin in herh an g i b ir m addi varlığı yeterli olm adığı gibi, işaretlerin zam anda ve uzayda h erh a n g i b ir ortaya çıkışı da yeterli d e­ ğildir. D e m e k ki ifade, n e (sadece doğal ya da yapay b ir dil sistem inin için d e belirlenebildiği haliyle tanım lanabilir olan işaretlerden m ey ­ dana geldikleri halde) dille aynı biçim d e ne de (her zam an belirli b ir m addilikle d olu old u ğ u ve h e r zam an uzay-zam ansal bağlara göre k u ­ rulabildiği halde) algıya açık, sıradan nesnelerle aynı b içim d e varolur. ifade hak k m daki genel soruya cevap v e rm e n in h en ü z zam anı d e­ ğildir; am a p ro b lem in sınırları çizilebilir: ifade cüm le, ö n e rm e ya da dil aktıyla aynı tü rd en b ir birlik değildir; d em ek ki aynı k riterlerd en d o ğ m u y o r; fakat sınırları ve bağım sızlığı olan m addi b ir nesne olabi­ leceğ in d en ö tü rü , b ir birlik de değildir. İfade, benzersiz biçim i içinde (ne tam am iyle dilsel ne de yalnız m addi), cüm len in , ö n e rm e n in , dil ak tın ın var o lup olm adığının söylenebilm esi; cü m len in d o ğ ru (ya da kabul edilebilir veya yorum lanabilir) olup olm adığının, ö n e rm e n in m eşru ve iyi b içim lendirilm iş olup olm adığının, aktın taleplere u y ­

g u n o lup o lm adığının, güzel olu p olm adığının ve iyi gerçekleştirilm iş olup o lm ad ığ ının söylenebilm esi için kaçınılm azdır, ifadede, u z u n ya da kısa, güçlü ya da zayıf yapılanm ış; fakat m antıksal, dilbilgisel ya da söylem sel b ir ilişkinin içinde başkaları olarak alınm ış b ir birliği aram am ak gerekir. B aşkaları arasında b ir öğed en , belirli b ir analiz d ü ­ zeyinde o n arılabilir b ir parçadan ziyade, çeşitli birliklere göre düşey olarak işlev g ö ren ve b ir işaretler serisine göre, orada m e v cu t b u lu n u p bu lu n m ad ık ların ı söylem e olanağını veren b ir işlev söz ko nusudur. O halde ifade, b ir yapı (yani so m u t m o d e lle rin belki sonsuz b ir n i­ celiğine izin veren değişik elem anlar arasındaki b ir ilişkiler b ü tü n ü ) değildir; o işaretlerin ö zü n e ait olan ve nihayet k endisinden hareketle, analiz ya da sezgi yoluyla o n la rın , «anlam olup» olm adıklarına, h an g i kurala göre b irb irlerin i izleyeceklerine ya da üstüste konulacaklarına, işaret olacaklarına ve han g i eylem tü rü n ü n (sözlü ya da yazılı) oluşu­ m u tarafından gerçekleştirilm iş bulunacağına karar verilebilecek b ir varoluş fonksiyonudur. D e m e k ki ifade için birliğin yapısal ölçü tleri bu lunam adığı takdirde, şaşırm am ak gerekir; bu, o n u n kendisinde bir birlik olm am asından am a b ir yapılar ve m ü m k ü n birlikler alanı ile k e­ sişen ve so m u t içerikleriyle, o nları zam anın ve uzayın içinde g ö rü n ü r kılan b ir işlev olm asından dolayıdır. Ş im di b u şekilde, yani varoluşunun, koşullarının, kendisinin ger­ çekleştiği alanı k o n tro l e d e n kuralların içinde tanım lanm ası gereken, işte b u işlevdir.

İF A D E N İN İŞLEVİ

İ

fadeyi işarederin birleştirici g ru p ları b ak ım ın d an incelem ek , d e­ m ek ki yararsızdır. B u işaret g ru p ların ı var kılan ve bu kurallara

ya da bu aktüelleşm e b iç im lerin e olanak tanıyan şey ne sözdizim i ne yapı kuralı n e art arda gelişin ve yer değişim inin yasal biçim id ir; sa­ dece ifadedir. Fakat ifade o nları eğ er var kılabiliyorsa bu, ne b ir dilin öğ eleri olarak işaretlerin varoluşu ile birlikte ne de b ir m e tin parçasını işgal e d e n ve az ya da ço k u zu n b ir zam an devam ed en b u işaretlerin, m addi varoluşuyla karıştırılm am ası gereken tekil b ir b içim in ü z e rin ­ dedir. Ifadelendirilebilir olan, incelenm esi h e m e n söz konusu edilebi­ len h e r işaretler serisinin belirleyici özelliği, b u tekil varoluş biçim idir. . 109 .

a) Belirli b ir m addilik içinde şekillenm iş ya da b elirgin lik k azan m ış ve keyfi olan ya da olm ayan b ir b içim ü ze rin d e küm elen m iş; fa­ kat h e r koşulda, dilbilgisel olm ayan bu işaretler ö rn eğ in i, y en id en ele alalım. B ir yazı m akinasının klavyesi böyle; b ir avuç m atbaa k arakteri böyle. B u şekilde verilm iş işaretleri, b ir ifadeyi teşkil etm eleri için b ir kâğıt yaprağı ü ze rin e (ve hiçb ir kelim e ü retm eksizin b irb irlerin i izle­ d ik leri aynı d ü ze n in içinde) y en id en kopyalam am yeterlidir: D ak tilo ile yazmayı kolaylaştıran b ir d ü ze n içindeki alfabe h arflerinin ifadesi, harflerin raslantılı b ir g ru b u n u n ifadesidir. O halde ifadenin varolm ası için n e o lu p b itm ektedir? B u ik inci ö rn eğ in , b irin c i ö rn eğ e göre ye­ nid en sahip olabildiği şey nedir? B ir sözcüğün iki kez tekrarlanm ası, o n u n b ir kopyasının çıkarılm ası m ı dem ektir? H iç kuşku y ok ki hayır; ç ü n k ü yazı m a k in elerin in klavyelerinin hepsi, belirli b ir m od eli k o p ­ yalar, b u n u n la b irlikte ifade de değildir.Y a b ir ö zn e n in araya girm esi? İki kez yetersiz olacak olan yanıt: Ç ü n k ü b ir serinin te k ra rın ın , bu serinin aynı olgu yoluyla b ir ifade haline dönüşm esi için b ir b ire­ y in insiyatifine bağlı olm ası ve p ro b lem in te k ra rın sebebind e ya da kaynağında değil de b irb irin e b e n z e r olan bu iki seri arasındaki tekil ilişkinin için de b ulunm ası da yeterli değildir. İkinci seri gerçekte, b i­ rin ci serin in h er b ir öğesi arasına iki-yanlı b ir ilişki yerleştirebiliyor o ld u ğ u m u zd an b ir ifade haline gelm ez. B u ilişki bazen saf ve basit b ir kopya söz k onusu o ld u ğ u n d a kopyalam a olgusunu, bazen de dile g e­ tirm e eşiği kesin olarak aşıldığında ifadenin tam lığını belirginleştirir. B ir işaretler serisi, (kendisine son derece b en z er ve seçilmiş b ir ö rn e k ­ teki gibi h e m e n h e m e n aynı olabilen) «başka şeyde» bizzat kendisini ilgilendiren n ed e n i ya da öğeleri değil, özel b ir ilişkiye sahip olması koşuluyla ifade olacaktır. H iç kuşku y ok ki b u ilişkide, anlaşılm ayan hiçb ir şeyin b u lu n ­ m adığı, tersine o n u n ço k açık old u ğ u ve analizine devam edilm esi gerektiği söylenecektir, işaret edenle işaret edilenin ve isim ile o n u n gösterdiği şeyin ilişkisinin, cüm leyle o n u n anlam ı arasındaki ilişkinin ya da ö n e rm e ile göstergesi arasındaki ilişkinin söz konusu o ld u ğ u söylenecektir. O ysa b en , ifadenin ifade edilen şeyle ilişkisinin, b u iliş­ kilerden h içbiriyle çakışam ayacağının gösterilebileceğine in an ıy o ru m . İfade, n o m in al b ir sözdizim ine («gemi!»), b ir özel ism e («Pierre!») ind irg en m iş olsa bile, isim olarak ifade ettiği şeyle gösterdiği ya da işa—

ret ettiği şeyle, aynı ilişkiye sahip değildir. İsim dilbilgisel b ü tü n le rin içinde farklı yerleri işgal edebilen b ir dil öğesidir: A nlam ı kullanım kuralları (ki söz k o nusu olan, o n u n tarafından geçerli b ir biçim d e gös­ terilebilen bireyler ya da içlerin e d o ğ ru d ü rü st girebildiği sözdizim sel yapılardır) tarafından tanım lanır; b ir isim g eri dön ü ş olanağıyla tan ım ­ lanır. B ir ifade tü m y en id en ortaya çıkm a olanağının dışında varo­ lur; o n u n ifade ettiği şeyle girdiği ilişki, k u llanım kuralları toplam ıyla aynı değildir. Tekil b ir ilişki söz ko n u su d u r: E ğ er b u koşullar daha çok kullanılan aynı kelim eler, cevhersel olarak aynı isim ler içinde, aynı o lu şu m y en id en ortaya çıkarsa b ü tü n ü y le göz ö n ü n e alındığında, aynı cü m le k u ru lu r am a bu kesinlikle aynı ifade olm az. B ir ifade ile o n u n ifade ettiği şey arasındaki ilişkinin, b ir ö n e r­ m e ile o n u n göstergesi arasındaki ilişkiyle karıştırılm am ası da gerekir. M antıkçılar, «A ltındağ K aliforniya’dadır» gibi b ir ö n e rm e n in , göster­ gesi b u lu n m a d ığ ın d a n dolayı, doğrulanam ıyacağım söyler: Z ira o lu m ­ suzu o lu m lu su n d an n e daha ço k ne de daha az d o ğ ru d u r. A ynı şekilde b ir ifadenin, kendisine varlık verdiği ö n e rm e n in eğer göstergesi yoksa hiçb ir şeye ait o lm adığının m ı söylenm esi gerekecektir? A slında daha ço k b u n u n tersinin d o ğ ru o ld u ğ u n u n söylenm esi gerekir. Y ine gös­ terg en in y o k lu ğ u n u n , kendisiyle birlikte ifade için gerekli bağ ın tın ın y o k lu ğ u n u getirdiğini değil de b u n u n , ö n e rm e n in b ir göstergesinin b u lu n u p b u lu n m ad ığ ın ı söylem e olanağını veren ifadenin bağıntısı; ifadenin kendisiyle ilgili, ifade tarafından oyuna sokulan, sadece söy­ len en değil aynı zam anda k endisinden söz edilen şey, o n u n «teması» o ld u ğ u n u söylem ek gerekecektir: ifade h akkında kesin olarak karar verm e olanağını tanıyan, işte b u bağıntıdır. G erçekte, «A ltındağ K ali­ forn iy a’dadır» o lu şu m u n u n n e b ir coğrafya kitabında ne de b ir seya­ h atn am ed e değil; am a b ir rom anda ya da h erh an g i b ir hikâyede b u ­ lu n d u ğ u n u varsayalım, o zam an ona (dağın kendisine ait old u ğ u hayal dünyasının b en z er b ir je o lo jik ya da je o g ra fik fantaziye olanak ver­ m esine ya da verm em esin e göre) d o ğ ru ya da yanlış b ir değ er atfedi­ lebilecektir. B ir ö n e rm e n in b ir göstergesinin b u lu n u p b u lunm ad ığ ın ı söyleyebilm ek için, ifadenin neye ait o ld u ğ u n u , o n u n bağın tıların ın tü rü n ü n n e o ld u ğ u n u b ilm ek gerekir. «Fransa’n ın m e v cu t kralı kel­ dir» ö n erm esi, ifadenin b u g ü n k ü tarihsel bilgi dünyasına ait o ld u ğ u varsayıldığı ölçüde, g österged en yoksundur. Ö n e rm e n in göstergeyle

ilişkisi, ifadenin dile getirdiği şeyle ilişkisine m o d e l ve kural h izm eti görem ez. B u ifade ö n erm e y le yalnızca aynı düzeyde bulunm am akla kalm az, aynı zam anda o n d an ö n ce varolan olarak da görünür. S on u ç olarak, ifade b ir cüm leyle o n u n anlam ı arasında varolabilen ilişkiyle ö rtü şebilir de değildir. B u iki ilişki biçim i arasındaki m e ­ safe, tam am iyle d o ğ ru dilbilgisel yapılarına rağm en (ö rn e k tek i gibi: «O lgunlaşm am ış cılız fikirler d e rin b ir u y k u halinde bulunm aktadır»), anlam ları b u lunm ayan şu ün lü cü m leler k o n u su n d a apaçık o rtad a g ö ­ rü n ü r. G erçekte, yuk arıd ak i gibi b ir cü m len in anlam ının b u lu n m a ­ dığını söylem ek belirli b ir olanaklar sayısının daha şim diden dışarıda tu tu ld u ğ u n u varsayar: B ir rüya anlatısının, b ir şiir m e tn in in , kodlanm ış b ir m esajın ya da b ir ilaç tu tk u n u n u n sö zü n ü n söz k o nusu olm adığı fakat daha ço k, belirli b ir b içim konusunda, gözle gö rü leb ilir b ir ger­ çekliğe ait olm ası g ereken belirli b ir ifade tip in in söz konusu o ld u ğ u kabul edilir. B ir cüm le ile o n u n anlam ı arasındaki ilişki; ancak b elir­ lenm iş ve yerli y erin e o tu rtu lm u ş b ir ifade ilişkisinin içinde g ö steri­ lebilir. Ü stelik bu cüm leler, anlam larını kazandıkları ifade düzeyinde k u ru lm u ş olsalar bile, ifade olarak bağıntılardan y oksun değildir: İlk olarak ö rn eğ in , fik irlerin n e canlandırıldığını ne de sönükleştirildiği­ ni, dolayısıyla cü m len in anlam ının bu lu n m ad ığ ım söylem e olanağını veren bağıntılar (ve b u bağıntılar fikirlerin gözle g ö rü lem ez o ld u k ­ ları, ren k le rin bakışa verildikleri vs b ir gerçeklik planıyla ilgilidir); öte yandan, d o ğ ru fakat anlam dan y oksun b ir sözdizim sel ö rg ü tlen m e tip in in m ansiyonu olarak söz k onusu olan cüm leyle ilgili bağıntılar (ve b u bağıntılar dilin, o n u n kurallarının ve iyeliklerinin planıyla il­ gilidir). B ir cüm le ne kadar anlam sız olursa olsun, b ir ifade olarak, o b ir şeyle ilgilidir. ifadeyi k en d in d e n itelen d iren , cüm le ya da ö n e rm e tarafından üstü kapalı olarak varsayılan ve o n la rın ö n koşulu gibi g ö rü n e n bu ilişki nasıl tanım lanır? ilişki, genellikle kendileriyle karıştırıldığı an ­ lam ilişkilerinden ya da d o ğ ru lu k d eğ e rlerin d e n , kendisi olarak, nasıl çıkarılabilir? Sıradan ve d ü şü n ü ld ü ğ ü kadar basit b ir ifade, b ir bağıntı olarak, cü m len in b ir sözcüğü tarafından g ö sterilecek olan b ir bireye ya da tekil nesneye sahip değildir: «A ltındağ K aliforniya’dadır» gibi b ir ifad en in d u ru m u n d a bağıntı, ö zn e n in işlevi olan n o m in al sözdizim i tarafından g ö sterilen şu gerçek ya da hayali, m ü m k ü n ya da saçma

olu şu m değildir. Fakat ifadenin bağıntısı, b ir d u ru m u ya da ö n erm e y i doğrulam aya elverişli b ir ilişki de değildir (seçilmiş olan ö rn e k te b u, belirli b ir b ö lg ed ek i belirli b ir dağın uzaysal kapsam ı olacaktır). B una karşılık, ifad enin bağıntısı olarak tanım lanabilen şey, böyle n esn elerin gö rü n eb ild iğ i ve böyle ilişkilerin ayırdedilebildiği alanların b ir to p ­ lam ıdır. B u alan ö rn eğ in , tespit edilebilir fiziki özelliklerin belirli b ir kısm ına sahip olan m addi nesnelerin, algılanabilir genişlikte olan iliş­ k ilerin b ir alanı olacak ya da tam tersine (belirli b ir sürekliliği, belirli b ir tutarlılığı olsa bile), deneysel ya da düşünsel doğrulam aya yatkın olm aksızın, düşsel, keyfi özelliklerle donatılm ış b ir nesneler alanı ola­ cak. B u alan, ko m şu lu k ve kapsam a ilişkileriyle b ir uzaysal ve coğrafi yerler alanı olacak (ya da tam tersi b ir sem bolik bağlar ve gizli y akın­ lıklar alanı olacak); b u alan ifadenin dile getirildiği zam anın aynı anı ve aynı aşam asında varolan o b jeler ya da bizzat ifade tarafından göste­ rilm iş ve o lu şturulm uş b u lu n a n am a ifadenin de kendisine ait b u lu n ­ m adığı, b ü sb ü tü n başka b ir varlığa ait olan o b jeler alanı olacaktır. B ir ifadenin, karşısında (bir tü r başbaşa olm alık içinde), b ir bağıntısı ya da b ir ö n e rm e n in b ir göstergesinin b u lu n d u ğ u (yahut bulunm adığı) gibi, b ir özel ism in b ir bireyi (veya kişiyi) gösterdiği gibi b ir bağıntısı y o k ­ tur. O daha ziyade «şeyler»den, «olgular»dan, « g e rç e k lik le rd e n ya da «varlıklar»dan oluşm am ış; fakat kendisinde adlandırılm ış, gösterilm iş veya b etim len m iş b u lu n a n nesneler için, kendisinde doğrulanm ış veya d o ğ ru lan m am ış olan ilişkiler için olasılık yasalarından, varoluş k u ral­ ların d an oluşm uş olan b ir «gösterge sistem im e bağlıdır, ifad en in gös­ terg e sistem i yeri, şartı, ortaya çıkış alanını, b ireylerin ya da nesnelerin, şeylerin d u ru m la rın ın ve ifadenin kendisi tarafından oyuna sokulm uş olan ilişkilerin b irb irlerin d e n farklılaştıkları anı oluşturur. O cüm leye anlam ını ve ö n erm e y e d o ğ ru lu k değ erin i veren şeyin ortaya çıkm ası ve sınırlanm asının olanaklarını tanım lar. D ile g etirm en in , dilbilgisel ve m antıksal dü zey in in aksine, ifade düzeyini belirginleştiren b u b ü ­ tü n d ü r. B u çeşitli olasılık alanlarına göre, ifade b ir sözdizim in d en ya da b ir sem boller serisinden, kendisine b ir anlam atfedilebilecek veya atfedilem eyecek b ir cüm le, b ir d o ğ ru lu k değ eri alabilecek ya da ala­ m ayacak olan b ir ö n e rm e m eydana getirir. H e r koşulda, b u ifade dü zey in in b etim le n m e sin in biçim sel ana­ lizle sem an tik b ir incelem eyle ya da b ir doğrulam ayla değil, ifade ile

ifadenin farklılıkları bizzat gösterdiği yer olan farklılaşma alanları ara­ sındaki ilişkilerin çözüm lenm esiyle yapılabileceği görülüyor. b) B ir ifade ayrıca, b ir özneyle sü rdürdüğü belirli b ir ilişki gerç ğiyle h erh a n g i b ir dilbilim sel öğe serisinden ayrılır. B u ilişki, doğası aydınlığa kavuşturulm ası gereken ve özellikle kendileriyle karıştırıl­ ması m ü m k ü n olan ilişkilerden ayrı tutulm ası gereken b ir ilişkidir. G erçek te ifad en in öznesini, b u c ü m len in içinde b u lu n a n b irin c i şahıstaki şu dilbilgisi öğelerin e in d irg e m em e k gerekir. İlk olarak, ifa­ den in öznesi dilbilim sel sözdizim inin içinde bulu n m ad ığ ı için; ikinci olarak, b irin c i şahsı içinde taşıyan b ir ifadenin h e r şeye rağ m en b ir öznesi b u lu n d u ğ u için; sonuncusu, özellikle tespit edilm iş b ir dilbi­ lim sel b içim i olan (ister b irin c i şahısta ister ikinci şahısta olsun) b ü ­ tü n ifadelerin, ifadenin öznesiyle b ir ve aynı tip ilişkileri b u lu n m ad ığ ı için in d irg e m em e k gerekir. K olaylıkla anlaşılıyor ki b u ilişki, «akşam olm aktadır» ve «her so n u c u n b ir sebebi vardır» tip in d e b ir ifadenin içinde, aynı değildir. «U zun süre erk e n d en yattım » tip in d en b ir ifa­ deye gelince, o n u n b ir konuşm a sırasında söylenm iş old u ğ u anlaşılırsa ve Kaybolan Zam anın Araştırılması adını alan b ir k itabın ilk satırında o k u n u rsa ifade ed en özneyle ilişki aynı olm az. C ü m le n in dışındaki b u özne, açıkçası, o n u söylemiş veya yazmış olan b u gerçek birey değil m idir? Işarederin yeri, o n ları açıkça söy­ leyecek biri, h e r şekilde ortaya çıkarıcı b ir öğe gibi b ir şey olm adan, bilinir. B ir işaretler serisinin varolm ası için, daha ço k nedensellik sis­ te m in e g öre b ir «yazar» ya da b ir üretici güç gerekir. Fakat bu «yazar» ifad en in öznesiyle aynı değildir; yazarın dile g etirm e ile sü rd ü rd ü ğ ü ü retim ilişkisi, ifade ed en özne ve o n u n ifade ettiği şeyi birleştiren ilişkiyle aynı değildir. B urada, m addi olarak biçim lendirilm iş ya da yeri belirlenm iş b ir işaretler b ü tü n ü n ü n d u ru m u n u , çok basit olaca­ ğı için değerlendirm eyelim : O n la rın yapım ları daha ziyade b ir yaza­ rı için d e b u lu n d u rm a k la birlikte, ne ifadeyi ne de ifadenin öznesini için d e b u lu n d u rm a k tad ır, işaretlerin vericisi ile b ir ifadenin öznesi arasındaki ayrım ı g ö ste rm ek için, ü ç ü n c ü b ir kişi tarafından o k u n m u ş b ir m e tn in ya da ro lü n ü anlatan b ir a k tö rü n d u ru m u da düşünülebilir. Fakat b u n lar sınırlı durum lardır. G enel olarak en azından ilk bakışta, öyle g ö rü n ü y o r ki ifad en in öznesi, apaçık b ir ifade etm e niyeti içinde ifad en in farklı öğelerin i m eydana getiren b ir özne olm alıdır. B u n u n la

birlikte şeyler de basit değildir. G ayet iyi bilidiğim iz gibi, b ir rom an d a ifad en in yazarı, ism i k itabın kapağında yer alan gerçek b ir bireydir; y in e de birb irleriyle diyalog için d e b u lu n a n öğeler ve b ir kişiliğin düşüncesiyle ilişkili cü m leler problem i ortaya çıkar; yine de b ir takm a adla yayınlanm ış m e tin le r p roblem i ortaya çıkar ve b u ifadeleri, b ü tü n b ir b lo k halinde, m e tn in yazarıyla o n u n söylem ek istediği, d üşü n d ü ğ ü şeyle kısacası b u ifadelerin, b ü tü n b u farklı düzeyler p iram id in i k en d i­ sine dayandırdığı b u sessiz, g ö rü n m e z ve te k b içim li b ü y ü k söylem le ilişk ilen d irm ek istedikleri zam an, b u ikiye b ö lm e le rin yorum sal ana­ lizin sav u n u cularının karşısına çıkardığı b ü tü n gü çlü k ler bilinir. Fakat birey-yazar k endiyle özdeş olm ayan b u dile g etirm e isteklerinin dışın­ da bile ifadeleri, anlatılan ta rih in tarihsel ve uzaysal işaretlerini dışsal olarak v eren şeyleri, gözle g ö rü lm e z ve b ü y ü lü b ir biçim d e k u rg u n u n fig ü rlerin e karışm ış an ao n im b ir bireyin göreceği gibi betim ley en ya da b ir kişiliğin sessizce tespit ettiği şey hakk m d ak i sözlü versiyonu iç ten ve dolaysız b ir ok u m ad a o ld u ğ u gibi yapılandıran özneyle aynı özneye sahip değildir. B u ifadeler, yazar o n la rın yazarı o lduğu , o n ları k en d in d en başka hiç kim seye atfetm ediği, kendisiyle o k u n a n m etin arasında ek b ir aracı icat etm ediği halde, ifade ed en özne için, aynı ka­ rak terleri varsaymaz; onlar bu ö zn e ile o n u n ifade ettiği sırada o ld u ğ u şey arasındaki aynı ilişkiyi içerm ez. B elki sık sık sözü edilen, rom anesk m e tin ö rn e ğ in in in an d ırıcı b ir d eğ e rin in bulu n m ad ığ ı ya da daha ziyade, genel olarak ifadele­ rin ö znesinin statü sü n ü n değil de edebiyatın ken d i ö z ü n ü n söz k o ­ nusu o ld u ğ u söylenecek. B u, yazarın içinde yer alm adığı, kendisinde gizlendiği, vekâleten b u lu n d u ğ u ya da parçalandığı edebiyatın özü olacaktır; b u ayrışm adan, ifadenin öznesinin h e r açıdan (doğa, sta­ tü, fonksiyon, kim lik) dile g e tirm e n in yazarından farklı old u ğ u ev­ rensel so n u c u n u da çıkarm ak gerekm eyecektir. B u n u n la birlikte, bu fark sadece edebiyatla sınırlı değildir. B ir ifadeden d iğ erin e zo ru n lu olarak aynı olm asa da ifaden in öznesinin işlevi belli old u ğ u ölçüde; ifadeyi dile g etirdikleri zam an, belirli b ir noktaya kadar b irb irin d en farksız bireyler tarafından dolduru lab ilen , içi boş b ir işlev old u ğ u öl­ çüde; y in e b ir ve aynı bireyin b ir ifadeler serisi içinde sırasıyla farklı k o n u m lard a bulunabildiği ve farklı ö zn e le rin ro lü n ü alabildiği ölçüde, kesinlikle geneldir. B ir m atem atik incelem esi ö rn eğ i gibi. B u in c e ­

le m en in n için, hangi koşullarda, han g i çözülm em iş p roblem e cevap v e rm e k için, hangi pedagojik endişeyle, hangi y ö n te m le ri kullanm ak suretiyle, han gi d en e m e ve hangi başarısızlıklardan sonra yazıldığının açıklandığı önsöz cüm lesinde ifadenin ö znesinin d u ru m u ancak ifa­ d en in yazarı ya da yazarları tarafından işgal edilebilir: A slında ö z n e ­ n in bireyselleşm e koşulları ço k sıkı ve ç o k çeşitlidir ve bu d u ru m d a ancak te k b ir m ü m k ü n özneye izin verir. B u n a karşılık, in celem en in bünyesinde eğer, «Ü çüncüye eşit olan iki eşit nicelik kendi aralarında da eşittir.» gibi b ir ö n erm e y e rastlanırsa ifadenin öznesi, böyle bir ö n e rm e y i d o ğ rulam ak için h er bireyin işgal edebildiği herh an g i bir dil sistem i içinde ve h e r hangi b ir yazım ya da sem bolleştirm e kuralı içinde, kesinlikle n ö tr, zam an, uzay ve şartlara kayıtsız b ir k o n u m d a ­ dır. Ö te y andan «D aha ö n ce gösterdik ki...» tip in d en cüm leler, ifade ed ileb ilm ek için, ö n ce k i form ulasyon tarafından içerilm eyen belirli bağlanısal koşulları kapsar: böylece k o n u m u tam am lanm ış b ir ifade­ ler b ü tü n ü tarafından oluşturulm uş b ir alanın içine sabitlenm iş olur; ö n ce d en üretilm iş olm ası gereken b ir seri ifadesel olayın içine yer­ leştirilir; ö n ce k i anları hiç kaybolm ayan ve bu n a bağlı olarak da aynı şekilde y en id en başlam a ve yeni şim dilere teslim edilm esi için aynı şekilde te k ra r edilm e ihtiyacı olm ayan, dışa d ö n ü k b ir zam anın içi­ ne k o n u m la n d ırılır (bir hatırlam a başlangıçla ilgili geçerlikleri içinde on ları y en id en a k tif hale getirm eye yeter); belki o b ir ve aynı birey (halen k o nuşan birey) tarafından yapılm ayan fakat gerçekte ifade ed en özneye ait olan, o n u n d ü zenlem esinde b u lu n a n ve ihtiyaç d u y d u k ça y en id en o y una sokabildiği, belli sayıdaki gerçek işlem in ö n ce d en va­ roluşuyla belirlenir. Böyle b ir ifadenin öznesi, b u gerekliliklerin ve bu o lanakların toplam ıyla tanım lanacak ve fakat işlem leri g erçek ten yapacak, n e sürekli n e de k o p u k b ir zam anın içinde yaşayacak, d o ğ ru b ir ö n e rm e le r to p lu lu ğ u n u bilincinin ufku içinde içselleştirecek olan ve d ü şü n cesinin canlılığı içinde, o n u n y eniden potansiyel halde ortaya çıkışını (bireylere göre, o n ların ifade ed en ö zn eler olarak d u ru m la rı­ n ın psikolojik ve «yaşanmış» veçhesi olsa olsa ancak orasıdır) engelle­ yecek olan b ir birey olarak betim lenm eyecektir. Aynı şekilde ifade e d e n ö zn e n in , «...noktalar to p lu lu ğ u n a d o ğ ru adını veriyorum » ya da «Sözgelimi sıradan ö ğ elerin sınırlı b ir birliği olsun» gibi cü m lelerin içindeki özel k o n u m u n u n n e o ld u ğ u b e tim ­

lenebilir; burada ve orada ö zn e n in k o n u m u h e m belirli h em aktüel b ir işlem in varoluşuna bağlıdır. H e r yerde ifadenin öznesi işlem in de öznesidir. T anım ı yapan özne, aynı zam anda o n u ifade ed e n ö znedir; varoluşu gerçekleştiren özne, aynı zam anda, ifadeyi gerçekleştiren ö z­ n ed ir; nihayetinde, özne bu işlem ve b u işlem in varettiği ifade yoluyla g elecekteki ifadelerini ve işlem lerini b irb irin e bağlar ve ifade eden ö zn e olarak b u ifadeyi kendi öz kuralı olarak kabul eder. B u sırada b ir fark ortaya çıkar. B irin ci d u ru m d a, ifade edilen şey b ir dil uzlaşım ıdır. B u dil ifade ed en ö zn e n in kullanm ak z o ru n d a old u ğ u ve kendi iç in d en tan ım lanan b ir dildir. O halde ifade ed en ö zn e ile ifade edilen şey (biçim sel b ir analiz olarak b ir ifade, ü st-dile özgü b ir eng eb eliliği içerdiği halde) aynı düzeydedir, ik in ci d u ru m d a tam tersine, ifade ed en özne, olanaklılık kuralları ö n c e d e n eklem lenm iş ve karak terleri ifadeleştirilm esinden ö n ce gelen, ö n c e d e n belirlenm iş b ir alana ait olan b ir nesneyi kendisinin dışında vareder. A z ö n ce g ö rü ld ü ki d o ğ ru b ir ö n e rm e n in varlığını kabul e tm e k söz konusu old u ğ u zam an, ifade ed en ö zn e n in d u ru m u h e r zam an aynı değildir; şim di ise g ö rü lü y o r ki ifadenin k endisinde b ir işlem i g erçekleştirm ek söz konusu o ld u ğ u zam an da ifade ed en ö zn e n in d u ru m u aynı değildir. D e m e k ki ifadenin öznesini, yazarla aynı anlam ak gerekm iyor. N e tözsel olarak ne de işlevsel olarak. Ö zn e, gerçekte, b ir cü m len in ya­ zılı ya da sözlü ifadesi olan bu o lg u n u n ned en i, kaynağı veya h areket noktası; sessizce kelim elere katılan, sezgisinin gö rü leb ilir cism i gibi o n ları düzen leyen belirleyici b ir hedef; sürekli, hareketsiz ve ifade­ lerin sırayla söylem in y ü zeyinde ortaya çıkacak b ir işlem ler serisinin kendisiyle özdeş değildir. O gerçekten farklı bireyler tarafından d o ld u ru lab ilen , belirli ve boş b ir yerdir; fakat b u yer, herkes için b ir kez tanım lanacak ve b ir m e tin , b ir kitap ya da b ir eser bo y u n ca o ld u ğ u gibi değişm eden kalacağı yerde, değişir ya da daha çok, bazen b irço k cü m le arasında kendisiyle aynı kalabilm ek için, bazen h e r biriy le b ir­ likte değişm ek için, oldukça istikrarsızdır. O h e r dile g etirm ey i ifade olarak belirginleştiren b ir b oyuttur. O ö zgün b ir biçim d e ifadenin işlevine ait olan ve bu işlevi tanım lam a olanağı veren özelliklerden biridir. D e m e k ki b ir ö nerm eye, b ir cüm leye, b ir işaretler top lam ın a «ifade» denilm esi, b ir g ün bu ifadeleri bağıra bağıra söylem ek ya da onlardan geçici de olsa b ir iz b ırakabilm ek için b irin in varolm ası ile

değil; ö zn e n in k o n u m u n u n gösterilebildiği ölçü d e m ü m k ü n d ü r. Bir dile g etirm ey i ifade olarak b etim lem ek , yazar ile o n u n söylediği (ya da söylem ek istediği veya istem ed en söylediği) şeyler arasındaki ilişkileri çö z ü m le m e k ten değil; fakat ifadenin öznesi olm ak için h e r bireyin işgal edebildiği ve etm ek z o ru n d a old u ğ u k o n u m u n ne o ld u ğ u n u

b elirlem ek ten ibarettir. c) ifad en in işlevinin ü çü n c ü karakteri, ortak b ir alanın varlığı o m ad an iş g ö rm ez. B u karakter ifadeyi, başka b ir şey ve var olm ak için baskı yüzeyi, sesli cevher, b içim len eb ilir m adde, b ir izin gevşek çizgisi gibi m ad d i b ir desteğe ihtiyaç duyan işaretler top lam ın d an daha fazla b ir şey haline getirir. Fakat bu karakter, m addi desteği özellikle, c ü m ­ led en ve ö n e rm e d e n ayırır. K elim elerin ya da sem bollerin b ü tü n ü n ü ele alalım. O n la rın daha ço k cü m le gibi dilbilgisel b ir b irlik ya da ö n e rm e gibi m antıksal b ir birlik o lu ştu ru p oluştu rm ad ık ların a karar v erm e k için b ü tü n ü n hangi kurallara göre k u ru ld u ğ u n u belirlem ek gerekli ve yeterlidir. «Pierre d ü n geldi» b ir cüm le o lu ştu ru r; fakat « D ü n d ü r P ierre gelen» o lu ştu r­ m az; A + B = C + D b ir ö n e rm e o lu ştu ru r; fakat A B C + = D oluşturm az. D oğal ya da yapay dil sistem ini referans alarak öğeler ve dağılım ­ ları h ak k ın d aki te k incelem e, ö n e rm e olanla ö n e rm e olm ayan ara­ sında, cü m le olanla kelim elerin basit b ir yığılım ı olan şey arasında ayrım yapm a olanağını verir. Ü stelik bu incelem e, söz konusu cü m ­ len in (nom inal b ir özneyi içeren, geçm işte, o lu m lu vb cüm le) hangi dilbilgisel yapı tip in e ait o ld u ğ u n u ya da göz ö n ü n e alm an işaretler serisinin (iki to p lam arasındaki b ir denklik) hangi ö n e rm e tip in e ce­ vap verdiğini belirlem eye yeter. S onunda, kendisi için başka h içb ir bağlam dan yararlanm aksızın, h iç b ir o rtak cüm le ya da ö n e rm e to p ­ lam ı olm aksızın «tek başına » b elirlen en b ir cüm le ya da b ir ö n e rm e anlaşılabilir: B u cü m lelerin ya da ö n e rm e le rin , b u koşullarda yararsız ve kullanışsız olm aları, tekillikleri içinde bile o n la rın y eniden b ilin e­ bilm esini engellem ez. H iç kuşkusuz, bazı itirazlar yapılabilir. Ö rn e ğ in b ir ö n e rm e n in , kendisine u y du ğ u aksiyom lar sistem ini b ilm ek koşuluyla ortaya k o ­ nulabileceğini ve belirginleştirilebileceğini söylem ek: bu tanım lar, bu kurallar, b u yazım ilkeleri ö n e rm e d e n ayrılam ayacak olan o rtak b ir alanı olu ştu rm az m ı (aynı şekilde ö zn e n in yetkisi içindeki eserde üstü

ö rtü k şekilde b u lu n a n dilbilgisi kuralları, b ir cü m len in ve belli b ir tip cü m len in , kabul edilebilm esi için gereklidir)? B un u n la birlikte, b u ak­ tüel ya da potansiyel b ü tü n ü n ö n e rm e veya cüm leyle aynı düzeyden olm adığını; fakat o n ların öğelerine, m ü m k ü n bağıntılarına ve b ö lü m ­ lerin e dayandığım da g ö rm e k gerekir. B u b ü tü n , öğeleriyle birleşm em iştir; o n u n tarafından varsayılır. Ö n e rm e le rd e n (totolojik olmayan) ço ğ u n u n sadece kuruluş ilkelerinden hareketle doğrulanam ayacağı ve ö n e rm e le rin do ğ ru ya da yanlış olup olm adıklarına karar v erm e k için kaynağa başv urm anın gerekli old u ğ u da ö n e sürülebilir; fakat d o ğ ru veya yanlış, b ir ö n e rm e ö n e rm e olarak kalır ve b u o n u n b ir ö n e rm e olup olm adığını tayin ed en göstergeye bağlı değildir. C ü m leler için de aynı şekilde: Ç o ğ u du ru m d a, içeriğe göre ancak anlam larını m eydana getirebilirler (ister som ut b ir d u ru m u «gösteren» öğeleri içersin ister konuşan özneyi ve o n u n m uhataplarım gösteren b irin ci ya da ikinci şahış zam irlerini kullansın; ister çift zam irli elem anlardan ya da ö n ­ ceki veya gelecek cüm lelere başvuran edatlardan yararlansınlar); fakat cü m len in anlam ının tam am lanam am ış olması o n u n , dilbilgisi b ak ı­ m ın d an tam ve özerk olm asına engel değildir. E lbette «B unu size yarın söyleyeceğim» gibi b ir kelim eler g ru b u n u n «dem ek istediği» şey ço k iyi bilinm ez; herhalde ne bu ertesi g ü n tarihlenebilir, ne hasım lar ad­ landırılabilir ne de söylenm esi gereken şey ö n ce d en ta h m in edilebilir. Fransızca’n ın kuruluş ilkelerine uygun, sınırları tam olarak belirlenm iş b ir cüm le söz konusu olm adıkça, o n d an geriye b ir şey kalm az. S o n u ç­ ta, içeriksiz b ir cü m len in yapısını tanım lam anın bazen zor old u ğ u ileri sürülebilir «Eğer o ölürse, b u n u asla bilem eyeceğim » cüm lesi « O nun ölm esi d u ru m u n d a, böyle bir şeyi hiçb ir zam an öğrenem eyeceğim »; ya da « O n u n ö lü m ü n d e n hiçbir zam an haberdar olmayacağım» şeklinde de kurulabilir. Fakat orada tam am iyle tanım lanabilir olan, eşzam an­ lı olanakları sayılıp dökülem eyecek olan ve cü m len in kendi yapısına bağlı b u lu n an b ir anlam belirsizliği söz konusudur. G enel olarak d en e­ bilir ki b ir cüm le veya b ir ö n erm e, tü m öğeleri gizli ya da açık b ir şe­ kilde yalıtılmış, o n u aydınlatan doğal iç erik te n koparılm ış, kurtarılm ış ya da kesilip atılmış bile olsa daim a, b ir cüm le ya da b ir ö n e rm e olarak kalır ve o n u böyle kabul etm ek h e r zam an m ü m k ü n d ü r. B u n a karşılık ifadenin işlevi, ö n e rm e n in ya da c ü m len in ilk ö ğ ele­ rin saf ve basit b ir k u ru lu şu o lm adığını gerektiği gibi gösterdiğinden,

b ir cü m led e veya b ir ö n e rm e d e bağım sız halde g ö rülem ez. B ir c ü m ­ leyi söylem ek yetm ez, ifadenin varolabilm esi, b ir ifadeden söz ed ilm e­ si için o n u , b ir nesneler alanı ya da b ir özneyle belirli b ir ilişki içinde söylem ek bile yetm ez: cüm leyi b irb irin e bitişik olan h e r b ir alanla ilişkiye sokm ak gerekir. Ya da daha ziyade, cü m led e başka ilişkilerin ü ze rin e k u ru lan ek b ir ilişki söz k onusu olm adığı için, b ir cü m le söy­ len em ez, bitişik b ir alan kullanılm aksızın b ir ifadenin varlığına ulaşıla­ maz. B ir ifadenin, daim a başka ifadelerle d o ld u ru lm u ş kenarları vardır. B u kenarlar genel olarak gerçek ya da sözsel «bağlam» ile kastedilen şeyden, yani b ir dile getirm eye yol açan ve o n u n anlam ını belirleyen d u ru m u n ya da dilin ö ğ elerin in b ü tü n ü n d e n ayrılır. A ynı zam anda bu b ü tü n ü m ü m k ü n kıldıkları ölçü d e k en d ilerin i gösterirler: E ğ er b ir ro m an ya da fizikle ilgili b ir in c ele m e d en bahsediliyorsa b ir cüm le ile o n u çevreleyen şeyler arasındaki bağlam sal ilişki aynı olm az; karşı­ lıklı k o n u şm a ya da deney özeti söz k o nusu old u ğ u n d a, dile g etirm e ile nesnel o rtam arasındaki bağlam sal ilişki de aynı olm az. B u ilişki, ifadeler arasındaki daha genel b ir ilişki tabanında, bağlam ın etkisinin belirlenebildiği b ü tü n b ir sözsel ağ zem in in d e bulu n u r. B u kenarlar, ö zn e n in k o n u şu rk en zih n in d e b u lu n d u rd u ğ u farklı m e tin ve cü m le­ lerde de aynı değildir; üstelik onlar b u psikolojik çevreden daha yay­ g ın d ır ve belirli b ir noktaya kadar b u çevreyi belirler; zira dile g etir­ m e n in b ü tü n ö tek i dile g etirm ele r arasındaki d u ru m u n a , statüsüne ve rolüne, edebiyatın alanına kayıtlı bulunm asına ya da önem siz b ir söz olarak y o k o lup g itm ek z o ru n d a olm asına, b ir anlatının parçası o lm a­ sına ya da b ir kanıtlam ayı gerektirm esine göre, ö zn e n in b ilin cin d ek i ö te k i ifadelerin varoluş biçim i aynı olm az: b u dilsel d eneyim in , sözsel hafızanın, şurada veya burada kullanılm ış olan daha ö n ce söylenenin hatırlanm asının ne düzeyi ne de biçim i aynıdır. D ile g e tirm e n in psi­ ko lo jik halesi, ifade alanının düzenlenişi tarafından uzaktan yönetilir. B ir cü m led e n ya da b ir işaretler serisinden b ir ifade m eydana g e­ tiren ve onlara belirli b ir bağlam a, özelleşm iş tem sili b ir içeriğ e sahip olm a olanağını veren o rtak alan, karm aşık b ir yapıyı oluştu ru r. B u alan öncelikle ifadenin kayıtlı b u lu n d u ğ u ve orada b ir öğesini (bir karşılıklı konuşm ayı, b ir yandan ö n cü lleri ö te yandan sonucuyla sınır­ lanm ış b ir k anıtlam anın yapısını, b ir anlatıyı oluşturan doğrulam aların seyrini b içim len d iren b ir replikler oyunu) m eydana getirdiği, başka

ifadeler serisi tarafından ku ru lu r. Y in e bu alan, bazen tek rar etm ek , bazen d eğ iştirm ek ya da uyarlam ak, bazen b irb irin in karşısına koy­ m ak, bazen sırası geldiğinde h akkında konuşm ak için ifadenin (kapalı ya da açık olarak) kendisine başvurduğu dile g etirm ele rin b ü tü n ü ta­ rafından k u ru lu r; başka dile g etirm ele ri (bir anlatıdaki törensel öğ e­ leri; b ir kanıtlam ada ö n ce d en kabul edilm iş ö n erm e leri; b ir karşılıklı konuşm adaki uzlaşımsal cüm leleri) şu ya da b u b içim d e y en id en g ü n ­ celleştirm eyen ifade yoktur. Y in e b u alan, ifadenin sonraki b ir olana­ ğını kullandığı ve b u n d an sonra o n u n sonucu veya doğal gelişim i ya da repliği olarak gelebilen dile g etirm ele rin b ü tü n ü y le de k u ru lu r (bir d ü ze n aksiyom atik ö n erm e lerle ya da b ir anlatının başlangıcıyla aynı ifade olanaklarını ortaya koym az). N ihayet b u alan, söz konusu ifadenin, aralarında çizgisel d ü zene dikkat edilm eksizin y erin i aldığı, onlarla b irlikte o rtad an silineceği ya da tam tersine onlarla birlikte d eğ erlen d irileceği, m uhafaza edileceği, kutsallaştırılacağı ve m ü m k ü n nesne olarak, gelecek b ir söylem e verileceği dile g etirm ele rin to p la­ m ın d a n oluşur. B ir ifade «edebiyat» olarak ya da b ü sb ü tü n unutulm aya m a h k u m tem elsiz b ir söyleşi olarak ya da h e r zam an için elde edilmiş bilim sel b ir d o ğ ru lu k olarak veya ilahi b ir söz olarak vs kazanabildi­ ği statüden ayrılam az. G en el olarak denilebilir ki; b ir dilbilim sel öğe dem eti, ancak tekil b ir öğe olarak g ö rü n d ü ğ ü b ir ifade alanının içine yerleştirilirse b ir ifade olur. İfade, belirli b ir d u ru m u n ya da b ir tem siller b ü tü n ü n ü n dile d o ğ ­ ru d an yansım ası değildir. O yalnızca belirli b ir sayıdaki dilbilim sel ö ğ en in ve ku ralın konuşan b ir ö zn e tarafından kullanılm ası da değil­ dir. O y u n u n başlangıcından, kaynağından itibaren o, kendisinde yer ve statü sahibi o ld u ğ u , kendisi için geçm işle m ü m k ü n ilişkiler d ü ­ zenleyen ve kendisine m u h te m e l b ir gelecek açan b ir ifade alanının için d e belli belirsiz ortaya çıkar. H e r ifade böylece özelleşm iş olur: G en el olarak serbest, n ö tr ve bağım sız ifade y o k tu r; fakat daim a b ir serin in ya da b ir b ü tü n ü n üyesi olan, başka ifadeler arasında belirli b ir rolü oynayan, onlara dayanan ve onlardan ayrılan b ir ifade vardır. O daim a olabildiğince hafif ve k ü ç ü k b ir payının b u lu n d u ğ u b ir ifade oyunuyla birleşip bütünleşir. D ilbilgisel k u ru lu şu n gerçekleşm esi için, sadece öğelere ve kurallara ihtiyaç vardır. S o n u n d a sadece, to p u to p u te k b ir cü m le kurm aya yarayacak olan b ir dil (elbette yapay) tasarla­

nabilir. A lfabeyle b ir biçim sel sistem in kuruluş ve d ö n ü şü m ilkeleri v eriliyken b u dilin ilk ö n erm esi, tam olarak tanım lanabilir. Fakat ifade için d u ru m aynı değildir. K en d in d en başka ifadeleri varsayan b ir ifade y o k tu r; k endisinin çevresinde b ir birlikte varoluş alanına, serin in ve art arda gelişin etkilerine, b ir işlev ve rol dağılım ına sahip olm ayan b ir ifade y o ktur. B ir ifadeden bahsedilebilm ek, b ir cü m len in (bir ö n e r­ m en in ) belirli b ir nok tad a, belirli b ir d u ru m la, o d u ru m u n dışına taşan b ir ifade o y u n u n u n içinde ken d in i gösterdiği takdirde m ü m k ü n d ü r. B u ifadesel b irlikte varoluş tem eli üzerin d e, cü m leler arasında­ ki dilbilgisi ilişkileri, ö n e rm e le r arasındaki m antıksal ilişkiler, b ir dil nesnesi ile o n u n kurallarını belirleyen şey arasındaki üst-dil ilişkileri, cüm le g ru p la n (ya da öğeleri) arasındaki re to rik ilişkileri, o to n o m ve b etim le n eb ilir b ir düzeyde b irb irin d e n ayrılır. H iç kuşkusuz, ifade alanının kendisi, yani ifadenin işlevinin kullanıldığı birlikte varoluş alanı konuşulm aksızm , b ü tü n bu ilişkileri analiz etm ek olanaklıdır. Fakat o n lar ancak b u cüm leler ifade edildikleri ölçüde, başka b ir d e­ yişle onlara b irb irin i izlem e, sıralanm a, birlikte varolm a ve b irb irle­ rin e g öre b ir rol oynam a olanağını veren b ir ifade alanının içinde açıldıkları ölçüde varolabilir ve b ir analize elverişli hale gelir, ifade, anlam lı b ü tü n le rin (belirleyici «atom», k endisinden hareketle anlam ın varolduğu en k ü ç ü k şey) bireyselleştirm e ilkesi o lm aktan uzakta, bu b ü tü n le rin içinde çoğaldıkları ve yığıldıkları b ir uzayda b u anlam lı b irlikleri o lu şturan şeydir. d) S on olarak, dilbilim sel öğeler d em etin in b ir ifade olarak d şünülebilm esi ve analiz edilebilm esi için d ö rd ü n cü b ir koşulu y eri­ ne g etirm esi gerekir: m addi b ir varoluşa sahip olm ak. E ğ er b ir ses ek lem lenm em iş, b ir yüzey işaretlerini taşım ıyor, duyusal b ir öğede b elirg in lik kazanm am ış ve b ir hafızada ya da ancak bazı anlarda b ir uzayda iz bırakm am ışsa herh an g i b ir ifadeden bahsedilebilir m i? B ir ifad ed en ideal ve sessiz b ir b içim olarak söz edilebilir mi? ifade dai­ m a m ad d i b ir y o ğ u n lu ğ u n ortasında verilir, bu y o ğ u n lu k gizli ya da g ö rü n ü r g ö rü n m e z y ok olm aya m a h k u m bile olsa. İfade yalnızca bu m addiliğe m u h ta ç değildir; m addilik ifadeye eklen m ez de; o n u n b ü ­ tü n iyi tespit edilm iş belirlem eleri b ir kez verilir: b ir bakım a, ifadeyi m addilik k u rm ak tad ır diyebiliriz. A ynı sözcüklerden oluşan, tam ola­ rak aynı anlam la y ü k lü b u lu n an , sözdizim sel ve anlam bilim sel aynılığı

için d e devam ed en b ir cüm le, eğer karşılıklı konuşm a sırasında birisi tarafından dile getiriliy o r ya da b ir ro m an ın içinde geçiyor, eğ er asırlar öncesin d e b ir g ün yazılm ış ve şim di sözlü b ir dile g etirm e için d e ye­ nid e n ortaya çıkıyorsa aynı ifadeyi oluşturm az, ifad e n in koord in atları ve m ad d i statüsü o n u n içsel karakterlerin e bağlıdır. B u, o n d ak i b ir apaçıklıktır ya da h e m e n h e m e n öyledir. Ç ü n k ü o n a biraz ilgi g öste­ rilir gösterilm ez, şeyler b irb irin e karışır ve p ro b lem ler çoğalır. ifade eğ er m addi statüsü tarafından, hiç değilse kısm en k ara k terize edilirse ve kim liği statüdeki b ir değişm eye karşı hassas ise elbette cü m leler ya da ö n e rm e le r için de d u ru m aynı olur: işaretlerin m ad ­ diliği g erçek te dilbilgisine ya da m antığa tam am iyle ilgisiz kalm az. K ullanılan sem b o llerin m addi sürekliliğinin dilbilgisi ya da m antığa te o rik p ro b lem ler getirdiğini biliyoruz (vücud b u ld u ğ u farklı cev­ h e rle rin ve dayandığı b içim değişikliklerinin arasında b ir sem b o lü n özdeşliği nasıl tanım lanır? E ğer o n u «som ut fiziksel b ir cisim» gibi tanım lam ak gerekirse o zam an, o n u n kendisi old u ğ u nasıl kabul edilir ve b u n d an nasıl em in olunur?); b ir sem boller dizisi kavram ının on a getirdiği p ro b lem ler de ço k iyi biliniyor (O n e g eçm ek ve takip etm ek ne dem ek tir? «Ö nce» ve «sonra» gelm ek n e dem ektir? B e n zer b ir d ü zen n erd e kurulur?). M addiliğin ve dilin yani yazının ve alfabenin rolü, b u n la rın yazılı b ir m e tin d e ve karşılıklı b ir konuşm ada, b ir ga­ zetede ve b ir kitapta, b ir m e k tu p ta ve b ir afişte kullanılm ış olan n e aynı sözdizim i n e de aynı vokabüler oldukları gerçeği ve b irbiriyle ilişkileri ço k daha iyi biliniyor; üstelik h e r ne kadar b ir gazetenin b ü y ü k başlıklarının içinde yer alıyor olsalar da karşılıklı b ir k onuşm a bo yunca, asla anlam ı olan b ir cüm le olarak d eğerlendirilem ey en , iyice belirginleştirilm iş ve eksiksiz kabul edilebilir olan cü m leleri oluşturan kelim e dizileri vardır. B un u n la b irlikte m addilik ifadede ço k daha ön em li b ir rol oynar: o yalnızca çeşitlilik prensibi, tan ın m a ö lçü tle­ rin in değişim i ya da dilsel alt-b irlik lerin belirlenim i değildir. O b iz­ zat ifad en in oluşturanıdır: ifadenin b ir tö z ü n ü n , b ir desteğinin, bir y erin in ve b ir tarih in in olm ası gerekir. B u gerekler değiştiği zam an özdeşliğin kendisi de değişir. B öylece h e m e n b ir soru yığını ortaya çıkar:Y üksek ve alçak sesle tekrarlanm ış aynı cüm le te k b ir ifade ya da b irço k ifade o lu ştu ru r m u? B ir m e tin ezberlendiği zam an h e r ezbere o k u m a b ir ifadeye yer v erir m i ya da b u n u n tek rar edilen şeyle aynı

o ld u ğ u n u n d ikkate alınm ası gerekir m i? B ir cüm le b ir yabancı dile do ğ ru b ir şekilde te rc ü m e edilirse bunlar, iki ayrı ifade m i yoksa tek b ir ifade m i olur? O rta k b ir ezbere o kum ada -d u a veya d ers- n e ka­ dar ifade saym ak gerekir? B u raslantıların, tekrarların, kopyalam aların arasına ifadenin özdeşliği nasıl yerleştirilebilir? H iç kuşku yok ki problem , farklı düzeylerin b irb irin d en ayırdedilm em esiyle anlaşılmaz hale gelir. Ö ncelikle ifadelerin ço klu ğ u n u bir kenara koym ak gerekir. B ir işaretler b ü tü n ü n ü n h er dile getirilişinde ifadenin var olduğu söylenecektir. B u dile getirm elerden h e r b irin in uzay-zam ansal b ir bireyselliği vardır, ik i kişi aynı zam anda aynı şeyi çok rahatlıkla söyleyebilir; onlar iki kişi oldukları için, ayrı iki ifade olacaktır. B ir ve aynı özne aynı cüm leyi birço k kez tekrar edebilir; zam an içinde bu tekrar kadar birb irin d en ayrı ifade varolacaktır. D ile getirm e tekrar edilm eyen b ir olaydır; o n u n indirgenem eyen kurulm uş ve tarihlenm iş bir eşsizliği vardır. B ununla birlikte, bu benzersizlik, dile getirm e anını ve b u am belirginleştiren koordinatları nötrleştirm ek suretiyle kendileri yoluyla b ir cüm lenin, b ir anlatım ın, bir ö n e rm e n in genel biçim i kabul edilebilecek dilbilgisel, anlam bilim sel, m antıksal sürekliliklerin belirli bir sayısının geçişine izin verir. O halde, dile g etirm en in yeri ve zamanı, o n u n kullandığı m addi destek en azından büy ü k b ir kısım için önem siz kalır: Ayrılan şey de sürekli tekrar edilebilir olan ve en dağınık dile ge­ tirm elere yer verebilen b ir biçim olur. O ysa ifadenin kendisi dile getir­ m e n in bu saf olayına indirgenem ez; çü n k ü m addiliğine rağm en tekrar edilebilir:Y ine de iki kişi tarafından biraz farklı koşullar içinde telaffuz edilm iş olan aynı cü m lenin ancak bir ifadeyi oluşturacağım söylem ekte zorlanılmayacaktır. B öyle olm akla birlikte m adde, cevher, zam an ve yer ayrım larına karşı, o ndan daha fazla ve farklı b ir biçim de, duyarlı o ld u ­ ğu ölçüde dilbilgisel ya da m antıksal bir biçim e indirgenm ez. Ö yleyse ifadeye özgü olan ve bazı benzersiz tekrarlam a tiplerine izin veren bu m addilik nedir? B içim lerin, yapıların, kuruluş ilkelerinin, aynı hedefle­ rin kabul edilebildiği yerde daha ziyade birçok ifadeden bahsedilm esi gerektiği halde, b irçok farklı dile g etirm elerin olduğu yerde aynı ifade­ den bahsedilebilm esi nasıl m ü m k ü n olabilir? O halde ifadeyi k arakterize ed en bu tekrar edilebilir maddilik rejim i nedir? H iç şüphesiz b u duyulabilir, niteliksel, ren k , ses ya da sağlam lık biçim i altında verilm iş ve algısal uzay ile aynı uzay-zam ansal tespitle

kare kare b ö lü n m ü ş b ir m addilik değildir. Ç o k basit b ir ö rn e k ve­ rirsek: B irço k kez kopyası çıkarılm ış b ir m etin , b ir k itabın art arda yapılm ış baskıları, daha da iyisi, aynı baskının farklı ö rn e k le ri b u ka­ dar farklı ifadeye yer verm ez. Kötülük Çiçekleri'nm b ü tü n baskılarında (varyantları ve kullanılm ayan m e tin le rin kaydıyla) aynı ifade oyu n u b u lu n u r; b u n u n la birlikte ne harfler ne m ürek k ep ne kâğıt n e de m e tn in yerleşim i ve işaretlerin y eri aynıdır. M addiliğin tü m parçaları değişm iştir. Fakat burada bu «küçük» farklılıklar, ifadenin özdeşliğini b o zm ak ve o n d an başka b ir ifade ortaya çıkarm ak için etk in değildir. O n la rın hepsi «kitab»ın, elbette m addi fakat aynı ölçüde kurum sal ve e k o n o m ik genel öğ eleri içinde nötrleşir. B ir kitap, ö rn e k le rin in ya da baskılarının sayısı veya kullanabildiği değişik m addeler n e o lu r­ sa olsun, ifadeler için tam b ir d en k lik yeridir, b ir özdeşlik değişim i olm aksızın onlar için b ir tekrar anıdır. B u ilk ö rn e k te g ö rü lü y o r ki ifadenin m addiliği, asla içinde b u lu n u la n uzay ya da dile g etirm e ta­ rih iy le b elirlenm ez; fakat daha ziyade b ir şey ya da nesne statüsüyle belirlenir. Asla kesin olm ayan am a değişebilir, göreli ve h e r zam an y en id en g ö zden geçirilebilm eye elverişli olan b ir statü: Ö rn e ğ in , ço k iyi b ilin ir ki edebiyat tarih çileri için yazarın özeniyle yayınlanm ış b ir kitabın baskısı, yazarı ö ld ü k te n sonra yapılm ış baskılarla aynı statüde değildir, ifadeler orada eşsiz b ir değere sahip, b ir ve aynı b ü tü n ü n g ö rü n ü şlerin d e n b iri değil, varoldukları ve tek rar edilm eyi kendisine b orçlu o ld u k ları şeye göredir. A ynı şekilde b ir anayasa ya da b ir vasi­ yetn am e veya b ir d ini m etin ile o n ları aynı yazıyla, aynı karakterler içinde ve b en z er m ad d eler ü ze rin d e tam olarak yansıtan b ü tü n elyazm aları ya da basm alar arasında b ir den k lik o ld u ğ u söylenem ez; b ir yanda ifadelerin kendileri, ö te yanda onların taklitleri vardır. İfade b ir m adde parçasıyla özdeşleşm ez; fakat o n u n özdeşliği m addi ku ruluşla­ rın karm aşık b ir rejim iyle değişir. Ç ü n k ü b ir ifade b ir kâğıt yaprağı ü ze rin d ek i elyazması ya da b ir kitapta basılı olanla aynı olabilir; b ir afiş ü ze rin e basılmış şeyle ya da b ir ses kayıt cihazıyla yansıtılan sözlü telaffuzla aynı olabilir; b u n a kar­ şılık b ir rom ancı, g ü n lü k hayattaki h e r hangi b ir cüm leyi telaffuz e tti­ ği, sonra on a b ir rol atfetm ek ya da k en d in e yazarın sesi süsünü veren bu an o n im sesle o n u n telaffuz edilm esine izin v erm e k suretiyle kale­ m e aldığı elyazm asının içine, o n u old u ğ u gibi yerleştirdiği zam an, h er

iki d u ru m d a aynı ifadenin söz konusu old u ğ u söylenem ez, ifadelerin zo ru n lu olarak kendisine b o y u n eğdikleri m addilik rejim i, d em ek ki, uzay-zam ansal sınırlandırılm ayla ilgili olm aktan daha çok k u ru lu şu n dü zeniyle ilgilidir; sınırlı ve geçici bireyselliklerden daha fazla yemden kaydetme ve kopyalama olanaklarım (fakat eşikleri ve sınırları da) ortaya koyar. B ir ifadenin özdeşliği ikinci b ir koşullar ve sınırlar (aralarında yer aldığı başka ifade b ü tü n le ri, içinde kullanılabildiği ya da uygu lan a­ bildiği alan, oynam ak zo ru n d a old u ğ u rol ya da işlevler tarafından kendisine em p o ze edilen şeyler) b ü tü n ü n e tabidir. D ü n y an ın y uvar­ lak o ld u ğ u ya da tü rle rin ev rim geçirdiği doğrulam ası, K o p e rn ik ’ten ö n ce ve sonra, D a rw in ’d en ö n ce ve sonra, aynı ifadeyi oluşturm az; bu d o ğ ru lam a, kelim elerin anlam ının değiştirdiği, böylesine basit dile g etirm ele r için değildir; değiştirilen şey, bu d o ğrulam aların başka ön erm e lerle olan ilişkisidir, o n la rın kullanım ve kuşatım şartlarıdır, te crü b en in , m ü m k ü n doğrulam aların, çö züm lenebilecek p ro b lem le­ rin alanıdır. «R üyalar arzuları gerçekleştirir» cüm lesi çağlar b o y u n ca tek rar edilebilir; o P la to n ’da ve F re u d ’da asla aynı ifade olm az. K ul­ lanım şem aları, k u llanım kuralları, k en d ilerin d e b ir rol oynayabildik­ leri topluluklar, o n ların stratejik düşünce halinde ki m evcudiyetleri, ifadeler için , b ü tü n ifade farklarına rağm en, kendi özdeşlikleri içinde tek rar etm e olanağı veren b ir istikrar alanı o lu ştu ru r; y ine b u alan en açık anlam bilim sel, dilbilgisel ya da biçim sel özdeşlikler altında, artık den k liğ in varolam ayacağından hareketle b ir eşik tanım lar ve yeni bir ifadenin ortaya çıkışının kabul edilm esi gerekir. Fakat hiç kuşku yok ki; daha ileri g itm ek de m ü m k ü n d ü r: B un u n la birlikte kelim elerin, sözdizim inin, dilin kendisinin aynı olm adığı orada ancak b ir ve aynı ifadenin varolacağı düşünülebilir. İster b ir söylem ve o n u n eşzamanlı tercüm esi olsun; ister İngilizce ve o n u n Fransızca’ya çevirisi olan b i­ lim sel b ir m etin olsun; ister üç farklı dilde üç sü tu n ü ze rin e b ir görüş olsun: o y una sokulm uş diller kadar ifade y o k tu r; am a farklı dil kalıp­ ları için d e te k b ir ifade b ü tü n ü vardır. D aha do ğ ru su verilm iş b ir bilgi, başka kelim elerle basitleştirilm iş b ir sözdizim iyle ya da benim senm iş b ir kural içinde y en id en iletilebilir; eğer bilgisel içerik ve kullanım olanakları aynı ise b u n u n yaklaşık aynı ifade old u ğ u söylenebilir. O rad a h en ü z ifadenin b ir bireyselleştirm e ö lç ü tü söz k o n u su d e ­

ğil, daha ço k değişm e ilkesi söz konusudur. İfade bazen cü m len in yapısından daha değişken (o zam an özdeşliği anlam bilim sel ya da dil­ bilgisel b ir b ü tü n ü n özdeşliğinden daha sonlu, daha kırılgan, daha kolaylıkla değişebilendir), bazen bu yapıdan daha süreklidir (o zam an özdeşliği daha geniş, daha istikrarlı, değişm elere daha az açıktır). Ü ste­ lik, sadece ifadenin bu özdeşliği cü m len in k in e göre ku ru lm u ş olamaz; fakat bizzat bu özdeşlik ifade için gerçekleştirilen kullanım a ve o n u kullanm a tarzım ıza nazaran göreli ve istikrarsızdır. B ir ifade dilbilgisel yapıyı, h itab ete ait dış g ö rü n ü şü ya da taşıdığı anlam ı ortaya koy­ m ak için kullanıldığı zam an, o n u n orijinal d ilinde ve tercüm esin d e aynı olarak düşünülem eyeceği açıktır. B u n a karşılık ifade, deneysel b ir d o ğ ru lam a p ro sed ü rü içine sokulursa o zam an, m etin ve tercü m e aynı ifade b ü tü n ü n ü oluşturur.Y a da b ir b ü y ü k -ta rih ölçeğinde, «tür­ ler ev rim geçirir» gibi b ir kab u lü n D a n v in ’de ve S im pson’da aynı ifa­ deyi m eydana getirdiği düşünülebilir; daha hassas b ir düzeyde ve daha sınırlı k ullanım alanları (kelim enin tam anlam ıyla darvinci sistem e zıt «yeni-darvincilik») göz ö n ü n e alındığında, iki farklı ifadeden söz ed i­ lecektir. İfadenin dayanıklılığı, özdeşliğinin ifadelerin ilgili tekil olay­ ları arasındaki d u ru şu , b içim lerin özdeşliği arasında ikiye b ö lü n m e le ­ ri, b u n la rın hepsi o n u n içine yerleştirildiği kullanım alanının işlevidir. İfad en in belirli b ir zam anda ve yerde m eydana gelm iş olan b ir olay gibi in celen m esinin gerekm ediği, o n u n g erçek ten de b ir hafıza eylem i için d e hatırlanm asının ve uzaktan anılm asının m ü m k ü n olacağı g ö rü ­ lüyor. Fakat o n u n h erh an g i bir cism in, benzersiz b ir b ü tü n ü n içinde ve ö n em li olm ayan m addi koşullar altında, h e r zam an aktüelleştiri­ lebilecek olan b ir ideal biçim olm adığı da görülüyor. O rtay a çıkı­ şın uzay-zam ansal k o o rd in atların ın tü m ü y le dayanışm a içinde olması için tek rar edilebilir (ortaya çıkışının ta rih in d en ve y erin d e n başka b ir şeydir), saf b ir biçim kadar serbest olm ak için o n u çevreleyen ve des­ tekleyen şeylere ço k bağlı (o b ir öğeler to p lu lu ğ u n a bağlı b ir ku ru lu ş ilkesinden başka b ir şeydir) olan ifade; belirli b ir değişken ağırlık, içine yerleştirildiği alana bağlı b ir yü k , çeşitli kullanım lara olanak tanıyan b ir süreklilik, basit b ir izin değişm ezliğine sahip olm ayan ve kendi geçm işi ü ze rin d e uyuklam ayan b ir zam ansal devam lılıkla don atılm ış­ tır. İfadenin yeniden başlatılabilmesine ya da yeniden atıımsanabilmesine ve biçim in (dilbilim sel ya da m antıksal) yeniden aktüelleştirilebilm esine

rağ m en , ifad enin tek rar edilebilirliği; daim a sıkı koşullar içinde fakat kendindedir. ifad en in işlevini karakterize eden bu tekrar edilebilir m addilik, ifadeyi özel ve paradoksal b ir nesne gibi fakat y ine de insanların ü re t­ tikleri, kullandıkları, yararlandıkları, d ö n ü ştü rd ü k leri, değiştirdikleri, dü zen led ik leri, ayırdıkları ve y en id en birleştirdikleri, m u h te m e len yıktıkları b ü tü n şeylerin arasındaki b ir nesne gibi gösterm ek ted ir. İlk ve son olarak söylenm iş ve b ir savaş kararı, b ir je o lo jik felaket ya da b ir kralın ö lü m ü gibi geçm işte kaybolm uş b ir şey olm ak yerine, aynı zam anda m addiliği içinde ortaya çıkan ifade, b ir statüyle g ö rü n ü r, ağ­ ların içine girer, kullan ım alanlarının içinde yer alır, m ü m k ü n yer ve b içim değişikliklerine uğrar, özdeşliğinin devam ettiği ya da o rtad an kalktığı faaliyetlerle ve stratejilerle birleşir. B öylece ifade dolanır, işe yarar, b o zg u n c u lu k yapar, b ir arzuyu gerçekleştirm eye olanak v erir ya da engel olur, çıkarlara karşı saygılı ya da isyankâr olur, tartışm aların ve çatışm aların d ü ze n in in içine girer, u y u m ya da rekabet k o nusu olur.

İF A D E L E R İN B E T İM L E N M E S İ

A

nalizin yönü dikkati çekecek b ir b içim d e değişm iş bu lu n u y o r;

başlangıçta, askıda bırakılm ış olan ifade hakkm daki bu b e tim le ­ m eyi y en id en ele alm ak istedim . Sanki ifade k urulacak basit birlikm iş ve g ru b u n olanakları ile ilkelerini b etim le m e k söz konusuym u ş gibi, h e r şey olm uş bitm iş ve h e r şey söylenm işti. O ysa ayaklarım ın ü z e rin ­ de geri d ö n m e k suretiyle ifadeyi, b ir çeşit dilsel (sesin ve k elim enin üstünde, m e tn in altında) b ir birlik olarak tanım layam ayacağım ı; fakat işim in daha ço k çeşitli birlikleri (bu b irlikler bazen cüm lelerle, bazen ö n erm e lerle üstüste çakışabilir; fakat onlar bazen cüm le parçaların­ dan, işaret serilerin d en ya da tablolarından, b ir ö n e rm e le r ya da den g i dile g etirm ele r o y u n u n d an oluşur) oyuna sokan b ir ifadenin işleviyle

ilgili o ld u ğ u n u farkettim ; bu işlev söz k o nusu birliklere b ir «anlam» vereceği yerde, o nları b ir nesneler alanıyla ilişkiye sokar; b ir ö zn e k a­ zandıracağı yerde, m ü m k ü n öznel d u ru m la rın b ir birliğini onlara açar; sınırlarını tespit edeceği yerde, o n ları b ir o rta k g ü d ü m ve birlik te va­ roluş alanının içine yerleştirir; özdeşliğini belirleyeceği yerde, o n ları kuşatıldıkları, kullanıldıkları ve tek rar edildikleri b ir uzayın içine yer­ leştirir. Kısacası ortaya k o n an şey -an lam ın etkisi, kaynağı, sınırları ve bireyselliği ile- ato m ik b ir ifade değil, ifadenin işlevinin çalışma alanı ve o n u n (zorunlu olarak olm asa da dilbilgisel ya da m antıksal d ü zen in olabilen) çeşitli birlikleri ortaya koyabildiği koşullarıdır. Fakat şim di k en d im i iki soruya cevap v erm e z o ru n lu lu ğ u karşısında bu lu y o ru m : B u n d a n böyle, daha ö n ce le ri ö n e sürülm üş olan, ifadeleri b etim le m e işinden neyi anlam ak gerekir? B u ifade teorisi, onsuz tasarlanm ış olan söylem sel o lu şum ların analizi ile nasıl kurulabilir? A

1. İlk iş: söz dağarcığını saptam ak. G erçek ten doğal (ya da yapay b ir dilden hareketle m eydana getirilm iş olan tü m işaretler b ü tü n ü n e eğer sözsel edim ya da belki daha da iyisi dilbilimsel edim dem eyi kabul edersek, h erh an g i b ir m adde ü ze rin d e ve belirli b ir biçim e göre, bu işaretler g ru b u n u ortaya koyan bireysel (ya da gerektiğinde genel) fi­ ile, dile getirme denilebilecektir. D ile getirm e, hiç değilse gerçekte h er zam an, uzay-zam ansal koordinatlara göre işaretlenebilir, h e r zam an b ir yazara ait ve m u h te m e len dile getirm eyle özel b ir fiili («perform atif» fiil, diyor İngiliz analistleri) oluşturabilen b ir olaydır. D ilbilgisinin ya da m antığın b ir işaretler b ü tü n ü içinde kabul edebildiği birliklere cümle ya da önerme denilecektir. B u birlikler daim a onlara biçim veren öğeler ve bu öğeleri birleştiren kuruluş ilkeleri tarafından karak terize edilir; cüm leye ve ö nerm eye göre kaynak, zam an, yer ve bağlam pro b lem leri ancak ikincil problem ler olarak kalır; asıl problem on ların düzeltilm eleri p ro blem idir (bu da ancak «kabul edilebilirlik» biçim i altında olacaktır). B u işaretler b ü tü n ü n e özgü varoluş biçim ine, ifade adı verilecek. O n a b ir iz serisinden, b ir m adde ü ze rin d e işaretlerin art arda gelişinden, b ir insan varlığı tarafından üretilm iş h erh a n g i b ir nesn ed en başka b ir şey olm a olanağım veren b u biçim , aynı zam anda,

nesneler alanı ile ilişkide olm a, h e r m ü m k ü n ö zn ed en belirli b ir d u ­ ru m d a olm asını bu y u rm a, başka sözsel edim ler arasında k u ru lm a ve tek rar edilebilir b ir m addilikle donatılm a olanağını da verir.Y ıpranm ış ve ço k değişik anlam lar içinde kötüye kullanılm ış olan söylem terim in e gelindiğinde, te rim in kaypaklığının n ed en in i anlayabiliriz. Söylem en genel ve en belirsiz b içim de b ir sözsel edim ler b ü tü n ü n ü gösteriyordu. O zam an, söylem den gerçekten işaretlerin toplam ları halinde m eyda­ na getirilm iş olan şey (m uhtem elen m eydana getirilm iş olan h e r şey) anlaşılıyordu. Fakat aynı zam anda dile g etirm e fiillerinin b ü tü n ü , b ir cüm le ya da ö n e rm e serisi de anlaşılıyordu. S onuç olarak o n u öncelikli kılan b u anlam ıyla (ona u fku nu sağlayan ilk şeydir), söylem, ifadeler olarak yani tikel varlık b içim lerini ortaya çıkaran olarak, b ir işaretler dem eti b ü tü n ü y le kurulur. A z sonra kullanacağım gibi, eğer b en z er b ir serinin ilkesinin kesinlikle buraya kadar söylemsel oluşum adını verdiğim şey o ld u ğ u n u gösterm eyi başarabilirsem ; b u ilkenin dile g etirm elerin , cü m lelerin , ö n e rm e le rin değil fakat daha ziyade ifadelerin (bu kelim e­ ye verdiğim anlam ında) dağılm a ve b ö lü n m e ilkesi old u ğ u n u göster­ m eyi başarabilirsem ; söylem terim i tespit edilebilecektir. A ynı dile ge­ tirm e sistem inden ileri gelen ifadelerin toplam ı; bu n a bağlı olarak da, klinik söylem den, ek o n o m ik söylem den, doğa ta rih in in söylem inden, psikiyatrik söylem den bahsedilebilecektir. B u tanım ların çoğunlukla m ev cu t kullanım a uy g u n olm adığını çok iyi biliyorum . D ilbilim ci­ lerin söylem kelim esine tam am iyle farklı b ir anlam v erm e alışkanlığı vardır; m antıkçılar ve analistler de ifade terim in i başka tü rlü kullanırlar. Fakat burada sadece bu ışığı, b ir kavram o y u n u n u , b ir analiz biçim ini, vaktiyle o luşturulm uş bu lu n an b ir teoriyi bekleyecek olan b ir alana geçm ek istem iyorum ; b ir m odeli, kendisine özgü olan etkinliğiyle, yeni içeriklere uygulam ak suretiyle kullanm ak istem iyorum . H iç kuşkusuz, istediğim b en z er b ir m od elin değ erin i tespit etm ek değil; istediğim , b u n u d en e m e d en önce, o n u n çerçevesini çizm ek ve aşmak zo ru n d a olm adığı eşiği z o ru n lu olarak gösterm ektir. Fakat betim sel b ir olanağı ortaya koym ak, o n u n elverişli olduğu alanı tasarlamak, sınırlarını ve o to n o m isin i tanım lam ak istiyorum . B u betim sel olanak diğerlerinin ü ze rin e eklem lenir, onlardan türem ez. Ö zellikle g ö rü lü y o r ki ifadelerin analizi, «dilsin ya da «söylenmiş olan şey»in tam , eksiksiz bir betim lem esi olm a iddiasında değildir. Sö­

zel ed im ler tarafından içerilm iş h e r y o ğ u n lu ğ u n içinde, bu b etim le­ m e başka b etim le m e lerd en kurtarılm ası, onlara göre belirginleşm esi gerek en özel ve soyut b ir düzeyde ku ru lu r. Ö zellikle, ö n e rm e le rin m antıksal, cü m lelerin dilbilgisel, dile g etirm ele rin psikolojik ya da bağlamsal b ir ç ö z ü m ü n ü n y erini almaz: ifad en in analizi sözel ed im leri eleştirm en in , karm aşıklığı uzaklaştırm anın, b irbiriyle çelişen te rim leri b irb irin d e n ayırm anın ve o n ların k en d ilerin e bağlı b u lu n d u k la rı çe­ şitli d ü zen lere işaret etm en in b ir başka biçim ini oluşturur. C ü m len in ya da ö n e rm e n in karşısında ifadenin oyuna sokulm ası suretiyle n e kaybolm uş b ir tam lık y en id en bulunm aya ne de sessiz kalm ak iste­ m eyen b u n ca nostaljinin davet ettiği gibi, yaşayan sözün b ü tü n lü ğ ü , fiilin zenginliği, Logos’u n d e rin birliği diriltilm eye çalışılır, ifad elerin analizi b etim le m e n in özel b ir düzeyine tekabül eder. 2. İfade, dem ek ki dilbilgisi ya da m antık tarafindan betim lenm birliklere eklenebilecek veya onlarla birleşebilecek basit bir birlik değil­ dir. O aynı sıfatla b ir cüm leden, b ir ö n erm e d en , bir dile getirm e eyle­ m in d en ayrılamaz. B ir ifadeyi betim lem ek yeniden ufiıksal bir parçayı ayııdetm ek ve belirginleştirm ek değildir; fakat bir işaret serisine (bu seri zo ru nlu olarak ne dilbilgisine ne de yapılandırılm ış m antığa aittir) bir varlık ve özel bir varlık verm iş olan işlevin içinde iş gördüğü koşulları tanımlar. Saf bir iz değil am a daha çok b ir nesneler alanıyla kurulan iliş­ ki gibi; b ir eylem in ya da bir bireysel faaliyetin sonucu değil aıııa daha ço k özne için bir m ü m k ü n duru m lar oyunu gibi; organik, o to n o m , kendi ü zerin e kapalı ve yalnız kendisi için anlam oluşturm aya elverişli b ir b ü tü n değil am a daha çok bir birlikte varoluş alanı içinde b ir öğe gibi; geçici bir olay ya da hareketsiz b ir nesne değil am a daha ço k tek ­ rarlanabilir b ir m addilik gibi g ö rü n ü r kılınan b ir varlıktır. İfadelerin betim lenm esi, adeta düşey bir boyuta göre, farklı anlamlı b ü tü n le rin va­ roluş koşullarına seslenm ektedir. İşte b ir paradoks: B u betim lem e, sözel edim leri, on ların gerisindeki ya da g ö rü n e n yüzlerinin altındaki gizli b ir öğeyi, onlarda gizlenen ya da onların arasından sessizce ortaya çıkan gizli b ir anlam ı keşfetm ek için sınırlamayı denem ez; b ununla birlikte ifade d o ğ ru d an doğruya görülebilir değildir. O dilbilgisel ya da m an ­ tıksal b ir yapı kadar açık b ir biçim de kendini verm ez; bu yapı tüm üyle açık olmasa bile, o n u n açıklığa kavuşturulm ası çok zor olsa bile, ifade h em görülebilir değildir h em de gizli değildir.

Gizli değildir; ç ü n k ü gerçekten üretilm iş b ir işaretler b ü tü n ü n e özgü varoluş b iç im lerin i belirginleştirir, ifad en in analizi asla söylen­ m iş şeylerle, gerçek b ir biçim d e telaffuz edilm iş ya da yazılmış olan cüm lelerle, yazılmış ya da eklem lenm iş olan anlam lı öğelerle; açıkçası, on ları, başka şeylerin arasında am a başka şeyler gibi olm aksızın var­ lığa getiren, bakışa, okuyuşa, m u h te m e l b ir y en id en canlanışa, b irço k m ü m k ü n kullanım a ya da d ö n ü şü m e sunan bu benzersizlikle ilgili değildir. B u analiz sadece y eniden gerçekleşm iş olan sözel edim lerle ilgilidir; çü n k ü o nları varoluşları düzeyinde çö züm ler: söylenilenle­ rin açıkça söylenm iş olanlar olarak betim lenm esi. O halde, ifadenin analizi, tarihsel de olsa b ü tü n y o ru m la rın dışında tu tu lan b ir analizdir: S öylenen şeylerde, g izlenenleri, söylenm iş olan şeyi ve onlara rağ­ m e n üstü ö rtü le n söylenm em işi, içlerin d e b u lu n a n düşünce, imaj ya da hayaller to p lu lu ğ u n u aram az; fakat tam tersine onlar hangi b içim d e varoldular ise bu on lar için ortaya k o nulm uş olm ak, m u h te m e l b ir k u llan ım için, izler bırakm ış olm ak ve belki de orada kalm aktır; bu on lar için ortaya çıkm ış olm aktır: o n la rın y erin e h iç b ir başka şeyin değil. B u açıdan gizli ifade kabul edilem ez; çü n k ü kendisine b aşv u ru ­ lan şey, gerçek dilin açıklığına aittir. Savunulm ası zo r b ir tez. Şeylerin çoğunlukla birb irleri için söy­ len d ik leri, aynı cü m len in aynı zam anda farklı iki anlam ının b u lu n a­ bildiği, b ir anlam ın herkes tarafından kolaylıkla kabul edilm iş g ö rü n ­ d ü ğ ü , e z o te rik ya da ilahi ikinci b ir anlam ı gizleyebildiği, ço k ince b ir açıklam anın ya da yalnızca zam anın akışının keşfinin tam am layacağı, açık b ir dile g etirm e ile b ir başkasının kendisini y ö n eten e, itip ka­ kana, bozana, sadece kendisine ait olan b ir eklem lem eyi kendisine em p o ze ed en e eg em en olabileceği, kısacası, söylenm iş olan şeylerin, şu ya da b u yolla, b u n u k en d ilerin d e n ço k daha iyi, belki de insanların konuşm aya başladıkları g ü n d en b e ri söyledikleri gayet iyi biliniyor. Fakat gerçekte, bu anlam artışı ya da ikiye b ö lü n m e etkileri, h e r şeye rağ m en söylenm iş b u lu n a n bu söylen m ey en /d eğ il-sö z (non -d it) en azından burada tanım landığı gibi ifadeyi gerçekleştirm ez. Ç o k an lam ­ lılık, h e rm ö n e tiğ e ve b ir başka anlam ın keşfine izin veren cüm leyle ve cü m len in ortaya koyduğu h e rm ö n e tik alanlarla ilgilidir. B ir ve aynı kelim e g ru b u b irço k anlam a ve b irço k m ü m k ü n yapıya yer verebilir; o halde çeşitli anlam lar, b irb irin in içine geçm iş ya da seçenekli olarak

am a aynı kalan b ir ifade platfo rm u ü ze rin d e varolabilir. H atta sözel b ir ed im in b ir başka sözel edim e baskısı, o nların b irb irlerin in y erin e geçirilm esi ya da b irb irlerin in içine girişi dile g e tirm e n in düzeyiyle ilgili olan fen o m e n lerd ir (onların dilbilim sel ya da m antıksal yapılar üze rin d e etk ileri bulunsa bile); fakat ifadenin kendisi b u ikiye b ö lm e ya da bu baskı altında tutm ayla ilgili değildir; çü n k ü o gerçekleştirilm iş old u ğ u gibi sözel ed im in varoluş biçim idir. İfade, b irb irlerin e sarılan h en ü z eklem lenm iş b ir ço k kaypak dile g etirm en in k ü m ü la tif sonucu ya da kristalleşm esi olarak düşünülem ez. İfade değil-sözün, gizli an ­ lam ların, baskıların gizem li varlığıyla iç içe değildir; tam tersine, bu gizli ö ğ elerin işlevini g örebildikleri ve eski d u ru m u n a gelebildikleri biçim , ifade k ip in in kendisine bağlıdır: «değil-söz»ün, «baskım ın, b ir m atem atiksel ifade ve b ir e k o n o m ik ifade söz k onusu old u ğ u zam an, b ir otobiyoğrafı ya da b ir rüyanın anlatım ı söz konusu o ld u ğ u zam an, ne yapısı n e de sonucu b ak ım ın d an aynı olm adığı gayet iyi bilinir. B u n u n la birlikte, ifade alanının d erin liğ in d e k endini gösterebilen değil-sözün b ü tü n b u değişik çeşitlerine, içinde olm ak y erin e b u alanla bağlantılı olacak ve kendi varoluşunun b elirlenm esinde rol alacak b ir eksikliği, h iç kuşkusuz ilave etm ek gerekir. İfadelerin doğuş koşulları içinde, o n ların g ö n d erg e lerin i parçalara ayıran, te k b ir b içim serisini geçerli kılan, birlikte varoluş g ru p ların ı kuşatan ve y en id en kapayan, bazı k u llan ım biçim lerin i engelleyen dışarıda tutm alar, sınırlar ya da

boşluklar gerçekte varolabilir ve hiç kuşkusuz h e r zam an varolm uştur. Fakat b ir ifade d ü ze n in in karakteristik eksikliğini ve b u d ü zen d e dile getirilm iş b u lu n an şeyin içinde gizli anlam ları, n e statüsünde n e de so n u cu n d a b irb irin e k arıştırm am ak gerekir. 3. O ysa ifadenin gizli olm am ası boşu n ad ır am a y in e d e o gözl görülem ez; sınırlarının ve karak terlerin in apaçık taşıyıcısı olarak algı­ ya sunulm az. İfadeyi bileb ilm ek ve k en d in d e d ü şü n eb ilm ek için b a­ kışın ve davranışın belirli b ir uzlaşım ı gerekir. Belki o sahibini sürekli rahatsız ed e n ço k iyi b ilin en b ir şeydir; belki h iç b ir şeyi yo ğ u n lu ğ u içinde g izlem em ek için, y in e de apaçık olarak verilm em iş olan, b irb i­ rin e ço k yakın saydam lıklar gibidir. İfade düzeyi o n u n kendi yakınlı­ ğ ın ın içinde belirir. B u n u n b irço k sebebi vardır. B irincisi daha ö n ce söylenm işti: ifade cü m lelerin ya da ö n e rm e le rin yanı başında, üstü n d e ya da altında d u ­

ran b ir b irlik değildir; daim a bu tü rd e n b irlik lerin içine ya da o n ların kurallarına uym ayan ve listeler, rasgele seriler, tablolar olam ayan işa­ retlerin b ö lü m le rin in içine yerleştirilir; ifade birliklerde verileni ya da b irlik lerin sınırlandırılm a biçim ini değil de o n la rın verildikleri o lg u ­ n u n kendisini ve birlik lerin ne ise o oldukları biçim i belirginleştirir, ifade, h ak k ın da «şu ya da b u şey vardır» d enilebilen şeyin kendisinde saklanan, «varnn şu sözde-g ö rü lem ezliğ in e sahiptir. B ir başka sebep: dilin anlam lı yapısının daim a b ir başka şeye geri d ö n m esid ir; nesneler b u yapıda gösterilm iş haldedir; anlam g ö rü le­ bilir d u ru m d ad ır; özne, ken d in d e m e v cu t olm asa bile, belli sayıdaki işaretle ilişkilidir. D il h e r zam an başka b ir şey, başka b ir yer, mesafe ve uzaklık ile d o ld u ru lm u ş gibi g ö rü n ü r; yokluk tarafından derin leş­ tirilir. D il, k e n d in d en başka b ir şeyin g ö rü n d ü ğ ü yer değil m idir? B u yerde, o n u n kendi varoluşu o rtad an kalkıyor gibi g ö rü n m e z mi? O ysa eğ er ifad en in düzeyi b etim le n m e k isteniyorsa bu varoluşun kendisini dikkate alm ak; dili, kendisine y ö n elin en istikam ette değil, o n u o r­ taya koyan b o y u t içinde incelem ek; b elirtm ek , adlandırm ak, göster­ m ek , g ö rü n ü r kılm ak, anlam ın ya da gerçeğin y erin d e olm ak ve b u n a karşılık o n u n bireysel ve sınırlı varoluşunu belirleyen anda, sözcü ğ ü n biçim i ve anlam ı o y u n u n u n içinde b u lu n u lu r b ulunulm az, d u rm ak hak k ın d a o n u n sahip old u ğ u gü cü b ir yana b ırakm ak gerekir. D ilin, şurada veya burada, m ü m k ü n nesne ve özne alanlarıyla, başka dile g etirm ele r ve m u h te m e l y eniden kullanım larla ilişki halinde b u lu n a n olg u yu ortaya koym ak için, o n u n incelenm esinde, yalnız sözcü ğ ü n biçim iyle ilgili bakış açısını değil, sö zcüğün anlam ıyla ilgili bakış açı­ sını da askıya alm ak söz konusudur. N ih ay et ifadenin b u sözde görülem ezliğ in in so n u n c u sebebi: ifa­ de, analizlerin kendisini asla aydınlığa kavuşturm aksızın, anlatım ın başka analizleri tarafından varsayılır. A nlatım ın farklı düzeylerde ay­ rıştırılm ış, tasvir ve tahlil edilm iş b ir nesne olarak alınabilm esi için, sonsuz değil am a daim a belirli b ir «ifadesel veri»nin varolm ası gerekir. B ir dilin çö züm lenm esi h e r zam an sözlerin ve m e tin le rin d erle m e­ si ü ze rin d e gerçekleşir; üstü ö rtü k anlam ların yorum lanm ası ve g ü n ışığına çıkarılm ası sürekli olarak sınırlı b ir cüm leler g ru b u n a dayanır; b ir sistem in m antıksal çö z ü m ü y eniden yazılm ış m etin d e, biçim sel b ir dilde, verilm iş b ir ö n e rm e le r b ü tü n ü n ü içerir. İfade düzeyine gelin­

ce, an latım h e r defasında nötrleştirilm iş b ulunur. A nlatım ister sadece sürekli uygulanabilir olan yapıları serbest bırakm a olanağı veren te m ­ sili b ir ö rn e k olarak tanım lansın; ister b ir başka sözün gerçekliğinin kendisinin gerisinde açım lanm ak z o ru n d a b u lu n d u ğ u saf b ir g ö rü n ü ­ şün için d e tasarlansın; ister biçim sel ilişkilere destek olm aya yarayan önem siz b ir cev h er olarak değerlendirilsin; m e v cu t uygu n lu ğ u analiz yapılabilsin diye h e r seferinde zo ru n lu olarak y ok eder. E ğ er b una tü m b etim le m e lerin k en d ilerin i sonlu ifade b ü tü n le ri olarak k u rm ak suretiyle ancak gerçekleştirebilecekleri ilave edilirse aynı zam anda, n i­ çin ifade alanının b u sınırlı ifade b ü tü n le rin i h e r yandan çevrelediği, b etim le m e lerin n için ifade alanından bağım sız kalam adıkları ve n için o n u d o ğ ru d an doğruya k o n u olarak alabildikleri anlaşılacaktır, ifad e­ leri k en d ilerin d e d ü şü n m ek , b ü tü n bu analizlerin ötesinde ve daha derin lerd e, o nların u n u ttu ğ u dilin belirli b ir sırrını ya da belirli b ir kaynağını araştırm ak olm ayacaktır. B u , o n ların olanaklılığm ın öğesi­ n i o luşturan, oldukça yakın saydamlığı, gö rü leb ilir ve çözü m len eb ilir kılm ayı d e n e m e k olacaktır. İfad en in düzeyi ne gizlidir n e de açık; dilin sınırındadır. Sistem a­ tik olm ayan b ir biçim d e bile, hiç de dilde k endini dolaysız te c rü b e ­ ye v erecek b ir k arakterler b ü tü n ü değildir; fakat dilin gerisinde, dile g etirilem ey en gizem li ve sessiz kalıntı da değildir. İfadenin düzeyi dilin ortaya çıkışının şeklini belirler; iç ö rg ü tle n m esin d en daha ço k çevresini, iç eriğ in d en daha çok dış y ü zü n ü . Fakat dilin «veri»si te ­ m el b ir su sk unluğun basit bir çö z ü m ü olm am alıdır ki kelim e, cüm le, anlam , do ğ rulam a, ö n e rm e le rin art arda gelişleri, d o ğ ru d an doğruya b ir sessizliğin ilk karanlığına sırtım dayamasın. B ir cü m len in b ird en bire ortaya çıkışı, anlam ın aydınlığa kavuşm ası, ad lan d ırm an ın ansı­ zın belirişi daim a b ir ifade fo n ksiyonunun işlevsel alanında ken d in i gösterm eli ki o k u n an ve işitilen am a daha ö n c e d e n de k onuşulan dil ile h e r dile g etirm en in yokluğu arasında, h en ü z söylenm iş b ü tü n şeylerin, askıya alınm ış b ü tü n cü m lelerin , yarım yam alak dile d ö k ü l­ m üş b ü tü n d üşüncelerin, sadece bazı parçaları su y ü zü n e çıkm ış olan b u sonsuz m o n o lo ğ u n , söz konusu b ir kaynaşması olm asın. Fakat h er şeyden ö n ce ya da dilin kendisinden öncek i h e r d u ru m d a (çü n k ü dil bu d u ru m lara bağım lıdır) ifadenin işlevinin k en d ilerin e göre gerçek ­ leştiği koşullar olm alı ki b u ifade düzeyi de betim lenebilsin. (!) B u da

gö steriy o r ki dilin yapısal, biçim sel ya da yorum sal çö z ü m lem elerin in ötesinde, nihayet, ö zn e n in bağım sızlığının, insan varlığının çabasının ya da aşkınsal b ir k ad e rin devreye girişinin k endini gösterebileceği h e r tü rlü deneysellikten arındırılm ış b ir alanı aram ak boşunadır. D il­ bilim sel y ö n tem lere ya da m antıksal analizlere karşı çıkm anın gereği y o k tu r: «D ilin canlı varlığının b ü tü n lü ğ ü içinde, k uruluş ilkeleri k o ­ nusu n d a söylenen bun ca şeyden sonra, o n u n kendisi ile ilgili n e yapı­ yorsunuz? D il ile ilgili sürekli yapılan b u çalışm anın içinde aralarında b u n u anlayan kim se bulunm aksızın bu ö zg ü rlü k hakkında ya da tü m anlam dan ö n ce gelen bu anlam hak k ın d a ne yapıyorsunuz? S öylem in sonsuzluğunu m ü m k ü n kılan am a söylem i kurm aya ve o n u açıkla­ maya y eteneği b ulunm ayan sonlu sistem leri aşar aşmaz, b u ld u ğ u m u z şeyin b ir aşkınlık işareti ya da insan varlığının eseri o ld u ğ u n u bilm iyor m usunuz? Su y ü zü n e çıkışı ve varolm a biçim i tü m ü y le analizlerinize in d irg en em ey en b ir dilin, sadece bazı karakterlerini b etim led iğ in izin farkında değil misiniz?» B ir kenara bırakılm ası gereken bazı itirazlar var. Ç ü n k ü , eğer ne m antığa n e de dilbilim ine ait olan b ir b o y u tu n varolduğu doğruysa b u boy u t, n e y en id en ku ru lm u ş aşkınlık n e kabul edilem ez olan başlangıcın y ö n ü n d e y en id en açılm ış yol ne de insan varlığı tarafından k en d in e ait anlam larının ku ru lu şu olur. O rtay a çık ­ tığı ve varoluşu şekillendiği anda, dil ifade olur; böylece o ne aşkınsal n e de an tro p o lo jik olan b ir b etim le m e d en doğar, ifad en in analizi, dilbilim sel ya da m antıksal analizlerle güçsüzlüğünü y en id en ifade etm ek ve y en id en kabul etm ek z o ru n d a kalacağı sınırı dayatmaz; ala­ n ın ı çevreleyen çizgiyi gösterm ez; o nları b irbiriyle karşılaştıran başka b ir y ö n d e k endini açar. B ir ifade analizinin olanağı, eğer çö zü m lem e yapılmış ise bu dilin ve kaynağını k e n d in d en alm ak z o ru n d a o ld u ğ u tem elin varlığı adına, felsefi söylem in belirli b ir b iç im in in dil ile ilgili b ü tü n analizlerinin karşısına çıkardığı, aşkınsal k ö p rü ayağını dikm eye izin v erm e k zorundadır. B Ş im di ikinci g ru p sorulara d ö n m e m gerekiyor: B öyle tanım lanm ış ifadelerin b etim lenm esi, haklarında daha yüksek ilkeler tasarladığım söylemsel o lu şum ların analizine nasıl uyarlanabilir? T am tersine: söy­

lem sel o luşum lar h akkm daki analizin, bu sözcüğe az ö n ce verdiğim anlam da, daha çok ifadelerin b ir betim lem esi old u ğ u hangi ölçü d e söylenebilir? B u soruya cevap v e rm e k önem lid ir; ç ü n k ü b u n ca yıl­ dan b e ri için de b u lu n d u ğ u m , oldukça k ö r b ir b içim d e geliştirm iş o l­ du ğ u m ; am a şim di b ü tü n lü k profilini y en id en yakalam ayı d en erk en y en id en düzeltm eye çalıştığım , daha ço k hatalarından ya da zayıflık­ larından k u rtarm aya çalıştığım teşebbüsün ç e m b e rin i tam am lam ak zo ru n d a o ld u ğ u no k ta, işte bu noktadır. B u n u ö n ce d en görebildik; şu ya da b u so m u t analizde vaktiyle yapm ak istediğim şeyi, kafam daki projeyi, karşılaştığım engelleri, vazgeçm ek zo ru n d a kalışlarım ı, elde edeb ild iğ im az ya da ço k tatm in edici sonuçları burada söylem eye çalışm ıyorum ; o n u n izlem ek z o ru n d a o ld u ğ u ve b u g ü n d e n itibaren olacağı şeyi gösterm ek için so m u t b ir y ö rü n g ey i tanım lam ıy o ru m . S ıkıntılarını ve çarelerini ço k iyi b ilm ed en k ullandığım b ir b e tim ­ lem e olanağını, ölçü lerin i alm ak ve gerek lerin i ortaya koym ak için ken d in d e açıklam aya, daha çok, söylediğim ve söyleyebileceğim şeyi araştırm aya çalışıyorum ; ona özgü olan ve yetersiz b u ld u ğ u m d ü ze­ n in içinde, söylediğim i m ü m k ü n kılan şeyi gösterm eye çabalıyorum . Fakat aynı zam anda, burada kelim en in tam anlam ıyla b ir te o ri geliş­ tirm e d iğ im de g ö rülüyor: belirli sayıda aksiyom dan hareketle belirsiz sayıdaki am p irik betim lem eye uygulanabilir olan soyut b ir m o d elin çıkarsanm ası. B öyle b ir yapı için, h e r han g i b ir zam anda m ü m k ü n ise de h en ü z zam an gelm em iştir. Söylem sel oluşum lar hakkm dak i anali­ zi, tem el olarak alınabilecek ifadelerin tan ım ın d an çıkarsam ıyorum ; söylemsel oluşum lardan m eydana gelm iş ifadelerin doğasını da şu ya da b u tan ım d an soyutlarm ış gibi çıkarsam ıyorum ; fakat ifadelerin, o n ­ ların gruplaşm a ilkelerinin, kurabildikleri b ü y ü k tarihsel birlik lerin ve o n ları b etim le m e olanağını veren y ö n te m le rin söz konusu o ld u ğ u b ir alam n çatlaksız, çelişkisiz, b ir iç keyfilik olm aksızın nasıl ö rg ü t­ lenebildiğim gösterm eye çalışıyorum . Ç izgisel dedüksiyonla h areket etm iy o ru m ; fakat daha ziyade o rtak m erkezli çem berlerle h areket ed iy o ru m ve bazen en dışa bazen de en içe d o ğ ru gid iy o ru m . Söy­ lem in için d ek i süreksizlik ve ifadenin benzersizliği (m erkezi tem a) p ro b lem in d en hareketle çevrede, bazı gizem li g ru p b iç im lerin i analiz etm eye çalıştım ; fakat böylece bana g ö rü n m ü ş olan ve ne dilbilgisel n e m antıksal ne de psikolojik olan, sonuç olarak da n e cüm lelere ne

ö n erm e lere n e de tem sillere dayanabilen b irleştirm e ilkeleri m erkeze yö n elm em i, b u ifade pro b lem in e g eri d ö n m e m i, ifadeyle anlaşılması gerek en şeyi açıklam ayı d en e m e m i gerekli kıldı. B öylece katı te o rik b ir m o d e l k u rd u ğ u m u değil; fakat tutarlı b ir tan ım alanını açığa çıkar­ dığım ı, eğer «çem beri kapatabildiysem » ve söylemsel oluşum larla ilgili analizin özelliği içinde, ifade hakkm daki b ir b etim le m e ü ze rin d e iyice m erkezleştiğini gösterebildiysem b ir m o d e l ortaya koym uş olm asam bile en azından, ona im k ân açtığım ı ve d ü zenlediğim i düşüneceğim . Kısacası b u n la rın daha çok, söylemsel o luşum ların tespitinde ortaya kon u lan ifadenin ö zg ü n boyutları o ld u ğ u n u gösterebildim . G erçekte, b ir te o ri kurmak tan daha ço k ve m u h te m e le n o n u gerçekleştirm ed en ö n ce (hen ü z b u n u başaram am anın ü zü n tü sü n ü d u y d u ğ u m u in k âr e t­ m iy o ru m ) şim dilik b ir olanağı ortaya koymak söz konusudur. ifadeyi in celerk en keşfettiğim şey, işaret b ü tü n le rin e yö n elten , çalışması için ne dilbilgisel «kabul edilebilirlik» ile ne de m antıksal düzeltm eyle özdeşleşem eyen ve b u n u isteyen, b ir işlevdir: b ir refe­ rans (tam olarak ne b ir olay, şeylerin b ir d u ru m u ne de b ir nesne değildir; am a b ir farklılaşma ilkesidir); b ir özne (konuşan bilinç, dile g e tirm e n in yaratıcısı değil; fakat bazı koşullar altında farklı bireylerle do ld u ru lab ilen b ir d u ru m d u r); b ir o rtak alan (dile g e tirm e n in gerçek bağlam ı, kendisine eklem lendiği d u ru m değil; fakat başka ifadeler için b ir b irlikte varoluş alanıdır); b ir m addilik (eklem lem enin sadece cev­ h eri ya da desteği değil fakat b ir statü, kopyalam a kuralları, kullanm a ya da y en id en kullanm a olanaklarıdır). O ysa söylem sel o luşu m adı altında tan ım lanan şey, tam anlam ıyla, ifade g ruplarıdır. Yani cümleler düzey in d e dilbilgisel bağlarla (sözdizim sel ya da anlam bilim sel) b ir­ b irle rin e bağlanm am ış olan; önermeler düzeyinde m antıksal bağlarla (biçim sel tutarlılık ya da kavram sal art arda geliş) b irb irlerin e bağ­ lanm am ış olan; dile getirmeler düzeyinde de psikolojik bağlarla (bunlar bilinç b iç im le rin in özdeşliği, zih in lerin sürekliliği ya da b ir p ro jen in tek rarı olmalı) b irb irlerin e bağlanm am ış olan; fakat ifadeler d ü zey in ­ de b irb irlerin e bağlanm ış sözel ed im lerin toplam ıdır. N esn e le rin in kendisine bağlı b u lu n d u k la rı genel rejim in, k en d ilerin d e n bahsedi­ len şeyleri d üzenli olarak b ö lü ştü re n dağılım b iç im in in , o n ların re­ feranslar sistem inin tanım lanabilm esi anlam ına gelen şey; farklı ifade etm e b iç im le rin in bağlı b u lu n d u ğ u genel rejim in, öznel d u ru m la rın

m ü m k ü n dağılım ını ve ö znel d u ru m la rı tanım layan ve z o ru n lu k ı­ lan sistem in tanım lanm ası anlam ına gelen şey; nesn elerin b ü tü n o rtak alanlarında genel olan rejim in, h epsinin u y g u n b u lu n d u k la rı art arda geliş, eşanlılık, tek rar b içim le rin in ve b ü tü n b u birlikte varoluş alan­ larını b irb irin e bağlayan sistem in tanım lanm ası anlam ına gelen şey; nihayet bu ifadelerin statüsünün b o y u n eydiği genel rejim in, o n ların kurum sallaştırıldıkları, alındıkları, kullanıldıkları, y en id en kullanıldık­ ları, birbirleriyle birleştirildikleri tarzın, o n ların kendisine göre u y u m nesnesi, arzu ya da ilgi için araç, b ir strateji için öğe oldukları biçim in tanım lanabilm esi anlam ına gelen şey. ifadeleri b etim le m e k o n ların taşıyıcıları olan ifade fonksiyonunu b etim lem ek , b u fonksiyonun iş­ lev g ö rd ü ğ ü koşulları çö zü m lem ek , o n u n varsaydığı farklı alanları ve b u alanların ek lem lendikleri biçim i katetıııek, söylem sel b ir o luşum olarak k arakterize edebilecek olan şeyi ortaya koym aya teşebbüs et­ m ektir. A ynı şey ta m tersin d en de söylenebilir: Söylem sel olu şu m b ir sözel edim g ru b u n u n bağlı b u lu n d u ğ u genel ifade sistem idir (ayrıca ve başka boyutlara göre, m antıksal, dilbilim sel, psikolojik sistem lere bağlı b u lu n d u ğ u için, sadece o nu y ö n etm ek le uğraşm ayan b ir sistem). «Söylemsel oluşum » olarak tanım lanan şey ifadelerin özel seviyesinde söylenm iş şeylerin genel planını vurgular. Söylemsel o lu şu m u n çö ­ zü m lendiği d ö rt y ön (nesnelerin o luşum u, öznel d u ru m la rın oluşu­ m u , kavram ların oluşum u, stratejik seçim lerin oluşum u) ifade fonksi­ y o n u n u n işlev gö rd ü ğ ü d ö rt alana uyg u n düşm ektedir. Aynı zam anda, söylemsel oluşum lar m e tn in ya da k itabın b ü y ü k re to rik b irlik lerin e göre serbest kalırsa; d e d ü k tif b ir yapının kesinliğine ilke olarak sahip değilse; b ir yazarın eseriyle özdeşleşem iyorsa bu, cüm lelerin dilbilgi­ sel ya da ö n e rm e le rin m antıksal veya dile g e tirm e n in psikolojik d ü ze­ yini değil de ifade düzeyini kendisini belirginleştiren düzenlem elerle birlikte ortaya koym ak dem ektir. B u rad an hareketle, b ü tü n bu analizlerin m erkezinde yer alan bazı ö n e rm e le r ö n e sürülebilir.

1. Başka m ü m k ü n b irleştirm e ilkelerinden bağım sız olarak, sö lem sel o lu şu m ların tespitinin ifadenin özel düzeyini ortaya çıkardığı söylenebilir; fakat ifadelerin ve ifade d üzeyinin ö rg ü tle n m e b içim in in tanım lanm asının söylem sel o luşum ların bireyselleşm esine g ö tü rd ü ğ ü de söylenebilir. H e r iki yol aynı zam anda d o ğ rulanabilir ve tersine

çevrilebilir. İfadenin ve dile g e tirm e n in analizi, b irbirleriyle bağlantılı olarak ortaya konulur. N ihayet sıra te o ri kurm aya geldiği zam an, daha ço k d e d ü k tif b ir düzen i tanım lam ak gerekecektir. 2. B ir ifade, b ir m e tn e ait olan b ir cüm le ve d e d ü k tif b ir b ü tü n e ait olan b ir ö n e rm e olarak söylem sel b ir oluşum a aittir. Fakat cü m len in dü zen i dilin ilkeleriyle ve ö n e rm e n in dü zen i ise m an tığ ın ilkeleriyle tanım landığı halde, ifadelerin düzen i söylem sel olu şu m u n kendisiyle tanım lanır. O n u n aidiyeti ve ilkesi ancak b ir ve aynı şeyi yapar; b u şey söylemsel o lu şu m u n kuru lu ş ilkeleri tarafından değil de bir olgu dağı­ lım ı tarafından karakterize edildiği için paradoksal değildir. O ifadeler için b ir olanaklılık koşulu değil am a b ir birlikte varoluş ilkesidir; b una karşılık ifadeler b irb irin in yerin e g eçebilen öğeler değil fakat varoluş biçim leri tarafından karakterize edilm iş bütünlerdir. 3. Şim di o halde ço k yukardan telkin edilm iş olan «söylem»in ta­ nım ına tam b ir anlam verilebilir. Aynı söylemsel oluşum a bağlı olan b ir ifadeler b ü tü n ü n e söylem denilecektir; söylem re to rik ya da b i­ çim sel, sürekli olarak tek rar edilebilir ve ta rih in içinde ortaya çıkışına ya da kullanılışına işaret edilebilecek (ve g erektiğinde açıklanabilecek) b ir birliği o luşturm az. O, k endileri için varoluş koşulları b ü tü n ü n ü n tanım lanabileceği sınırlı sayıdaki ifadelerden k u ru lu r. B u şekilde anla­ şılmış olan söylem , ideal ve zam anla değişm eyen ta rih e sahip b ir biçim değildir; o halde problem , o n u n zam anın bu noktasında nasıl ve n i­ çin ortaya çıkabildiğinin ve so m u tlu k kazanabildiğinin sorulm asından ibaret değil; tam am iyle tarihseldir (kendi sınırları, parçaları, d ö n ü şü m ­ leri ve zam anın karm aşıklıklarının ortasında b ird en bire d ikin e ortaya çıkışından daha ço k zam ansallığının özel b içim leriyle ilgili problem i ortaya koyan, bizzat ta rih in içindeki tarih parçası, birlik ve süreksizlik). 4. S o n u n d a artık «söylemsel pratik» adı verilen şey açıklanabilir. N e birey in b ir fikri, b ir arzuyu, b ir im ajı kendisi yoluyla dile g etir­ diği ifade etm e faaliyetiyle; ne b ir çıkarsam a sistem inin içinde o rta ­ ya kon ab ilen rasyonel aktiviteyle; ne konuşan b ir ö zn e n in dilbilgisel cü m leler k u rd u ğ u zam anki «yeteneği»yle o n u karıştırm ak gerekir. B u, ortak , tarihsel ve belirli b ir d ö n em d e sosyal, ek o n o m ik , coğrafi ya da verilm iş dilbilim sel b ir o rta m için, ifadenin işlevinin çalışma koşulları­ nı ortaya koym uş olan zam an ve m e k ân ın içinde daim a belirg in olan b ir kurallar b ü tü n ü d ü r.

Jâ l

Şim di bana analizin y ö n ü n ü d eğiştirm ek ve söylem sel olu şu m la­ rı tanım ladıkları ifadelere bağladıktan sonra, bu kavram ların m eşru ku llanım ını b ir başka yönde, b u kez dışarıya d o ğ ru araştırm ak kalıyor. O n la rın arasından keşfedilebilen şeyler, o n la rın başka b etim le m e y ö n ­ tem leri arasında nasıl yer alabildiği, düşünce ta rih in in alanını hangi ölçü d e değiştirebildiği ve y eniden dağıtabildiğidir. Fakat b u tersine çevirm eyi g erçek leştirm ed en ö n ce ve b u n u daha güvenle yapabilm ek için, dikkatle incelediğim b o y u tu n içinde biraz daha kalacağım , ifade alanının ve b u alanı vurgulayan oluşum lar h akkındaki analizin, istedi­ ği ve istem ediği şeyleri açıklam ayı deneyeceğim .

i f a d e n i n analizi b ir seyrekleşm e etkisini gerekli kılar. Ç o ğ u zam an, söylem in çözüm lenm esi tam lık ve çokluk şeklinde iki özel n iteliğin altına yerleştirilir. K endileriyle m eşgul o lu n an farklı m e tin le rin nasıl b irb irlerin e dayandığı, te k b ir b içim d e örgü tlen m iş o ld u ğ u , k u ru m larla ve uygulam alarla ortak lık içine girdiği ve h e r d ö ­ n em d e o rtak olabilen anlam lar taşıdığı gösterilir. G öz ö n ü n e alınm ış h e r öğe, ait o ld u ğ u ve o n u sınırlayan b ir tam lığm ifadesi olarak kabul edilir. Böylece, yine vaktiyle dile getirilm iş ve ilk kez insanların, sa­ d ece sö zlerin in ve m e tin le rin in , söylem lerinin ve yazılarının içinde değil de m eydana getirdikleri k u ra m la rın , pratik lerin , te k n ik le rin ve n esn elerin içinde «söylem ek istedikleri» şeyi aydınlığa çıkaran b ir tü r

tekbiçim li b ü y ü k m e tin , söylenm iş şeylerin çeşitliliğinin yerin e geçi­ rilir. B u ö rtü k , yüce ve o rtak «anlam»a göre, artışları içindeki ifadeler aşırı b o llu k içinde g ö rü n ü r; ç ü n k ü ifadelerin tü m ü sadece b u anla­ m a g eri d ö n e r ve sadece b u anlam o n ların gerçekliklerini oluşturur. B u te k anlam a göre anlam lı ö ğ elerin ço k luğudur. Fakat b irin c i ve so n u n cu anlam , ortaya ko n u lan b u dile g e tirm e le rin arasında ortaya çıktığından, g ö rü n e n şeyin altında gizlendiği ve o n u gizli b ir b içim d e ikiye b ö ld ü ğ ü n d e n , d em ek ki h e r söylem söylediği şeyden başka b ir şeyi söyler ve böylelikle b ir anlam ço k lu ğ u n u iç erm e g ü cü n ü içinde saklar: te k b ir anlam a göre anlam ın çokluğu. B u şekilde iyice ölçülüp biçilm iş olan söylem h e m b ir b ü tü n lü k h em de sınırsız b ir ze n g in ­ liktir. ifad elerin ve söylem sel o luşum ların analizi tam am iyle karşıt b ir yö n ü ortaya koyar ve b u yön, ifade edilm iş anlam lı b ü tü n le rin sadece kendisine g öre ortaya çıkabildiği ilkeyi belirlem ek ister. B u y ön, b ir seyreklik ilkesini ortaya koym aya çalışır ve b u işin b irço k yolu vardır: B u y ö n bütünün asla söylenm ediği ilkeye dayanır; doğal b ir d ilde ifade e d ile b ilec e k şeye göre, dilbilim sel ö ğ e le rin sınırsız düzen ley icisin e göre ifadeler (çok sayıda olsalar da) daim a eksik h a ld e d ir; d ilbilgisinden ve belirli b ir d ö n e m d e d ü z en len m iş olan sö z lü k te n h areketle, söylenm iş şey­ le rin p e k azı ancak b ü tü n ü y le d ü şü n ü ld ü ğ ü n d e göreli olarak vardır. O halde seyrekleşm e ilkesi ya da e n azından dil tarafından ortaya k o n u ld u ­ ğ u şekilde m ü m k ü n dile g e tirm e le r alan ın ın b o şlu k ilkesi araştırılacaktır. Söylem sel o lu şu m h e m sö y le m le rin b irb irin e karışm ası için d e v u rg u lam a ilkesi h e m d e dilin alanı için d e b o şlu k ilkesi olarak g ö rü n ü r, ifad eler söylenm em iş olan şeylerden k e n d ile rim ayıran sınırda, b ü tü n h e r şeyin dışında ve k e n d ile rim b ird en b ire ortaya çıkaran a n ın için d e in ­ celenir. N e on ları çevreleyen sessizliği k o n u ştu rm a k n e d e içle rin d e ve yanlarında sessizliğe g ö m ü lm ü ş olan şeyi y e n id e n b u lm a k söz kon u su d u r. B öyle b ir buluşa engel olm uş, böyle b ir dile g e tirm ey i engellem iş, böyle b ir ifade e tm e biçim in e, böyle b ir bilinçdışı anlam a ya da oluş h alindeki böyle b ir rasyonelliğe karşı d u ra n e n g elleri in c e le m e k de söz k o n u su d e ­ ğildir; fakat varlıkların sınırlı b ir sistem i tanım lanabilir. O halde söylem sel olu şu m , k endi d in am izm in e ya da tikel b ir hareketsizliğe sahip olan, artık söylem ediği, h e n ü z söylem ediği ya da b ir anda k en d isin in tersini söyleyen şeyi, dile getirilm em iş b ir söylem in için d e kendisiyle b irlik te taşıyan, g e ­ lişm e halin d ek i b ir tam lık değil; z en g in ve z o r b ir filizlenm e hiç değil, e k ­ sikliklerin, b o şlu k ların , y o k lu k la rın , sınırların, k o p m ala rın b ir dağılım ıdır.

B u n u n la birlik te, b u «dışarıda tutm alar» b ir p ü sk ü rtm e y e ya da b a stırm a ­ ya bağlanam az; ortaya çık an ifad e le rin altında h e r h a n g i b ir şeyin gizli kaldığı varsayılam az. İfadeler, m ü m k ü n doğuş çizgisinin altına düşm üş başka ifad e le rin y e rin d e olan olarak değil; fakat daim a k endi y e rle rin d e olan olarak ç ö zü m len ir, tam am ıyla ortaya çıkm ış ve h iç b ir te re d d ü d e yer v e rm e y ec e k olan b ir uzayın için e y e n id e n yerleştirilir. B ir alt m e tin y o k ­ tur. O halde h iç b ir ç o k lu k y o k tu r. İfade alanı b ü tü n ü y le ifad e n in kendi y ü z ey in e aittir. H e r ifade orada ancak k e n d in e ait olan b ir y e ri işgal eder. O halde b e tim le m e , b ir ifade k o n u su n d a , n e b u ifad e n in işgal ettiğ i yeri h e r h a n g i b ir sö y len m em işin iç in d e k e şfetm ek te n n e d e o n u n sessiz ve o rta k b ir m e tn e nasıl in d irg e n e b ile c e ğ in d e n ib are t değil; fakat tam tersine o n u n h a n g i belirli y e ri işgal e ttiğ in d e n , dile g e tirm e sistem i için d e h a n ­ gi dalların o n u n y e rin i b e lirlem e o lanağını v e rd iğ in d en , ifad e le rin genel dağılım ı için d e o n u n nasıl y e r ald ığ ın d an ibarettir. ifa d e le rin b u seyrekliği, ifade ala n ın ın eksik ve parçalanm ış b içim i, kısa­ cası p e k az şeyin söylenebildiği gerçeği; ifad e le rin , alınan nefes gib i şeffaf o lm a d ığ ın ı açıklar. F akat iletilen ve m uhafaza edilen , b ir d e ğ e ri olan ve sahip olu n m ay a çalışılan, tek ra r ed ilen , y e n id e n ü re tile n ve d ö n ü ştü rü le n , ö n c e d e n b e lirlen m iş d ö n g ü le ri y ö n e te n ve yapı için d e statü v e rile n şey­ leri; sadece kopya ya da çeviriyle değil fakat yo ru m lam ay la ikiye b ö lü n e n şeyleri, anlam ın y o ru m la n m asın ı ve iç te n b ö lü n ü p çoğalm asını açıklam az, ifad e le r seyrek o ld u k la rı için, o n ları b irleştiren b ü tü n ü n için d e d e rle n ip to p a rla n ır ve h e r b irin in için d e k i anlam lar çoğalır.

K endi varlığı ifadelerin gerçek seyrekliği yoluyla ancak m ü m k ü n olan; fakat b u n u n la birlikte o n u bilm eyen ve aksine söylenen şeylerin yo ğ u n zen g in liğini k o n u olarak alan b ü tü n b u y o ru m la rın sonunda, söylem sel o lu şum ların analizi y eniden b u seyrekliğin kendisine d o ğ ru döner. B u analiz söz konusu seyrekliği apaçık b ir nesne olarak alır; o n u n tekil sistem ini belirlem eye çalışır; bu arada da yorum layabildiği olgu h ak k ın d a açıklam ada bulunur. Y orum lam a; ifadenin zayıflığına y en id en eg em en olm a ve b u n u anlam ın çokluğuyla telafi etm e b iç i­ m i; ifad en in zayıflığından hareketle ve b u zayıflığa rağm en konuşm a biçim idir. B u n u n la b irlikte söylem sel b ir o luşum u analiz etm ek , bu zayıflığın ilkesini aram ak, o n u d eğ e rlen d irm e k ve o n u n özel b içim in i belirlem ektir. D e m e k ki b ir anlam da, ifadelerin «değerini» ölçm ektir. G erçeklikleriyle tanım lanm ayan, gizli b ir içeriğin varlığıyla d eğ erlen ­ dirilm eyen; fakat o n la rın yerlerini, dolan ım ve değişim kapasitelerini, d ö n ü şü m olanaklarım yalnızca söylem lerin ekonom isi içind e değil,

genel olarak en d e r rastlanan kaynakların y ö n etim i içinde de b elirg in ­ leştiren b ir değer. B öyle anlaşılan söylem , yorum layan b ir tavır için old u ğ u gibi kalm az. H e r zam an yeni zen g in lik lerin elde edilebildiği bitip tü k e n m e k bilm ez ve h e r defasında ö n ce d en kestirilem ez olan hazine; daim a ö n ce d en konuşan ve dinlenebildiği zam an, geçm işle il­ gili k eh an etleri anlaşılır kılan ilahilik: ortaya çıkış kurallarıyla birlikte, ortaya çıkış ve kullanılış koşulları da b u lu n a n sonlu, sınırlı, arzulana­ bilir, yararlı b ir iyilik; sonuç olarak, varoluşundan itibaren (ve sadece «pratik uygulam alarsın içinde değil) ik tid ar pro b lem in i ortaya koyan b ir iyilik; doğasıyla b ir m ücadelenin, siyasi b ir m ücad elen in konusu olan b ir iyilik olarak görü n ü r. B ir başka belirleyici özellik; ifadelerin analizinin o nları dışarıdalığın sistem atik biçim i içinde incelem esidir. G en e l olarak, söylenm iş şeyler h ak k ın daki tarihsel betim lem e, tü m ü y le iç erin in ve dışarının b irb irin e karşıtlığının iç in d en geçer ve olum sal ya da saf m addi zo ­ ru n lu lu k , gözle gö rü leb ilir cisim ya da belirsiz b ir anlatım olacak olan b u iş, tü m ü y le dışarıdan iç erin in m erkezine d o ğ ru d ö n m e işi olarak y orum lanır. O halde, söylenm iş olan şeyin ta rih in i konuşm aya başlam ak, ifade işini başka b ir anlam da y en id en yapm aktır. Z am an bo y u n ca m uhafaza edilm iş ve uzayın içine dağılm ış ifadelerden, o n ­ lardan ö n ce gelen, ü ze rin e çökm üş ve kelim en in b ü tü n anlam larında k en d in i ele verm iş b u lu n a n bu içsel sırra d o ğ ru y en id en yükselm ek. B öylece k u ru c u öznelliğin çekirdeği açığa çıkm ış bulu n u r. O rtad a b u lu n a n ta rih e göre daim a g eri planda kalan; olayların altında daha ağırbaşlı, daha gizli, daha tem elli, kaynağın daha yakınında, o n u n en son u fk u n a daha bağlı ve sonuç olarak b ü tü n b elirlem elerin e daha eg e m e n b ir başka tarihi bulan öznellik. T arihin altında akan, sürekli olarak o n u elinin altında tu tan ve hiç durm ak sızın geçm işi derleyen b u başka ta rih , sosyolojik ya da psikolojik b ir yol ü ze rin d e zihniyetin ev rim i olarak daha iyi betim lenebilir; o n a daha ço k Logos’u n içe ka­ panışı ya da aklın gayeliliği içinde felsefi b ir statü verilebilir. N ihayet, h e r sözden önce, kayd etm en in açıklığı ve farklılaşmış zam anın aralığı olacak olan b ir izin sorunsallığı içinde, o n u sadeleştirm e g irişim in d e bu lunulabilir; b u h e r zam an için y en id en in c ele n en tarihsel-aşkınsal tem adır. İfade analizinin kurtulm aya çalıştığı tem a: İfadeleri y en id en saf

dağılım larına k avuşturm ak için; dışsallık içselliğin karşıtı olan h içb ir biçim e g eri d ö n m e d iğ in d e n dolayı, ifadeleri kuşkusuz paradoksal b ir dışsallığın içinde çö z ü m lem ek için; o nları d o lan ım ın dışına koyan ve tem elsiz kılan b u farklardan biriyle b ir açıklığa ya da daha tem elli b ir ayrım a eklem ek z o ru n d a kalm adan, süreksizlikleri içind e onları d ü şü n m e k için; üretildiği yerde ve anda, kendi baskısını yakalam ak için; olayın etkisini y eniden b ulm ak için. H iç kuşkusuz dışsallıktan b ah setm ek ten se «nötrlük»ten söz etm ek daha iyi olacaktı; fakat göreli seyreklikleri, b oşluklu yakınlıkları, yayılmış uzayları içinde ifade olay­ larının b ö lü n ü p dağıldıkları bu dışarıyı y en id en bulm ak söz konusu old u ğ u halde, sözcüğün kendisi b ir kuşkuculuğa, tü m varoluş d u ru ­ m u n u n o rtad an silinm esine ya da parantez içine alınm asına ço k daha kolaylıkla geri döner. -B u iş, ifadelere ait alanın, faaliyetlerin ya da insanların d ü şü n ­ cesinde, o n ların b ilin çlerin d e veya bilinçsizliklerinde, aşkın yapılar alanında böylece açılm ış olan süreçlerin «dile getirilm e»si olarak b e­ tim len m em esini; fakat deneysel alçak gönü llü lü ğ ü içinde, olayların, dü ze n le rin , ilişki halinde oluşların, belirli değişm elerin, sistem atik d ö n ü şü m lerin yeri olarak kabul edilm esini; kısacası, başka b ir şeyin so n u cu ya da izi olarak değil de bağım lı o ld u ğ u halde o to n o m olan ve k e n d in d en başka b ir şeye eklem lenm esi gerektiği halde ken d i d ü ­ zeyinde b etim le n eb ilen pratik b ir alan olarak incelenm esini varsayar. -B u iş, bu ifade alanının ne bireysel b ir özneye ne k o lle k tif b ir bilinç olarak h erh an g i b ir şeye ne de aşkın b ir öznelliğe bağlı gö­ rü lm em esin i; fakat dış g ö rü n ü şü konuşan ö zn elerin m ü m k ü n y eri­ ni belirleyen o rtak b ir alan olarak betim len m esin i de varsayar. A rtık ifadeleri, y ü ce b ir öznelliğe göre k u rm am ak fakat ifade alanına özgü sonuçlardan söz ed en öznelliğin farklı biçim leri içinde kabul etm ek gerekir. -S o n u ç olarak b u iş, ifadelere ait alanın d ö n ü şü m leri, b irb irin i iz­ leyen serileri, türevleri içinde bilincin zam ansallığm a, o n u n zo ru n lu m o d e lin e u y d u ğ u gibi uym adığını varsayar. H e m biçim i, düzen i, h em de doğası içinde, bireysel ya da genel b ir bilincin, b ir p ro jen in , bir niyetler sistem inin, b ir hedefler toplam ın ın , su g ö tü rm e z b ir biçim de, ta rih i olacak olan söylenm iş şeylerin b ir tarih in i yazabilm eyi en azın­ dan b u düzeyde ve bu b etim le m e b içim in d e ü m id etm em ek gerekir.

S öylem lerin zam anı, gö rü leb ilir b ir kro n o lo ji içinde, d ü şü n cen in b e ­ lirsiz zam anının ifade edilm esi değildir. ifad elerin analizi o halde b ir c o g ito ’ya g ö n d e rm e d e b u lu n m a k ­ sızın gerçekleşir. A naliz konuşan, söylediği şeyin içinde kend in i gös­ teren ya da gizlenen, eg em en bağım sızlığını konuşm ak suretiyle kullanan ya da güçlükle algıladığı zorlam alara b ilm ed e n b o y u n eğen kişinin so ru sunu sorm az. Analiz, g erçekte «söylenilensin düzeyinde k u ru lu r ve b u n u n la h e r bireye em p o ze edilecek olan b ir çeşit genel kanıyı, k o lle k tif tem sili anlam am ak; tek te k herkesin söylem inde zo ­ ru n lu olarak konuşacak o yüksek an o n im sözü duym am ak; fakat o n d a g ö zlem len eb ilen söylenm iş şeylerin toplam ını, ilişkileri, düzen leri ve d ö n ü şü m leri, bazı figürleri, bazı çaprazlaşm aları konuşan b ir ö zn e n in bireysel y erin i gösteren ve b ir yazarın adını alabilen alanı anlam ak gerekir. «K onuşan h erh an g i b ir kim se»dir; am a o söylediği şeyi h e r han g i b ir yerde söylem ez. A naliz zo ru n lu olarak b ir dışsallık o y u n u ­ n u n içinde ele alınır. İfade hakkıııdaki analizin ü çü n c ü özelliği; bu analiz ne anım sam a b iç im in d e k i b ir içselleştirm eyle n e de belg elerin k u p k u ru b ir taııılığıyla özdeşleşem eyen yığılım ın özel b iç im le rin e başvurur. G en el­ likle ö n c e d e n gerçekleştirilm iş söylem ler, analiz edilirken tem el b ir hareketsizlikten etkilenm iş gibi d ü şünülür: R aslantı ya da insanların dikkati, d eğ e r konu su n d a içine düşebildikleri yanılgılar ve sözlerinin ölüm süz değ eri o nları k o ru d u ; fakat b u n d a n böyle artık onlar, telaffuz ed ild ik lerin d en b eri, u n u tu ld u k ların d an ve gözle gö rü leb ilir etk ileri zam anla k ay bold u ğ u n d an b e ri kendisine d o ğ ru kaym azlık ed e m e d ik ­ leri b ir uykuya dalan, k ü tü p h a n e le rin to zu altında üstüste yığılm ış b u lu n a n yazıların özel k ara k terlerin d en başka h iç b ir şey değildir. Ü s­ telik, hepsi okum ayla ilgili yeni bulg u ların içine u y g u n bir b iç im ­ de y en id en y üklenm eye elverişlidir; ifade edildikleri ana geri d ö n e n işaretlerin taşıyıcıları olarak orada açığa çıkabilir; b ir kez çözülm üş olan bu işaretlerin tü m ü , zam anın için d en geçen b ir tü r hafızayla, anlam lardan, düşüncelerden, arzulardan, gizlenm iş hayallerden k u rtu ­ labilir. H e r b irin e verilen ön celik ne olursa olsun, b u öncelikli olana u y d u ru lan ve o n a ö tek i ü ç ü n ü y en id en dikkate alm a olanağını veren m e tafo rik alan ne olursa olsun şu d ö rt te rim ; o ku m a-iz-çö zm e-h afıza, d u rg u n lu k d ö n e m in e girm iş b u lu n a n söylem i, alışılmış olan bu d u ru ­

m u n d a n k u rta rm a k ve o n u n kaybolm uş canlılığından b ir şeyi, b ir an için, y en id en keşfetm ek olanağını veren sistem i tanım lar. O ysa ifadenin analizinin özü, yüzeyde hâlâ oku n ab ilir d u ru m d a olan işaretleri o k u m a k suretiyle doğuşlarının aydınlığını y enid en keş­ fetm ek için m e tin le ri içinde b u lu n d u k la rı u y k u ların d an uyan d ırm ak değildir; tam tersine, söz konusu olan, uykuları bo y u n ca o nları izle­ m ek ya da daha ziyade u y k u n u n , u n u tm a n ın , kaybolm uş kaynağın b en z er tem alarını o rtad an kaldırm ak ve hangi varoluş biçim in in ifa­ de edilişlerinde bağım sız olarak var oldukları, m uhafaza edildikleri, yen id en etk in hale g etirildikleri ve kullanıldıkları zam anın kalınlığı içinde ifadeleri belirginleştirebildiğini araştırm aktır. A m a un u tu lm u ş, m u h te m e len o rtad an bile silinm iş olan b ir almyazısıyla değil. -B u analiz ifadelerin, kendilerine özgü bir sürekliliğin içinde düşü­ n üld ü ğ ü n ü varsayar. A m a bu süreklilik, geçm işte gerçekleşmiş b ir dile getirm e olayına h e r an yeniden m eydana gelebilecek b ir geri d ö nüşün sürekliliği değildir, ifadelerin sürekli o lduğunu söylem ek, onların hafiza alanı içinde kaldığını ya da söylem ek istedikleri şeyin yeniden keşfedilebildiğini söylem em ektir; fakat bu onların, belirli sayıdaki m addi des­ tek ve tek n ik ler sayesinde (kitap b u n u n , kuşkusuz, sadece bir örneğidir), belirli kuruluş tiplerine göre (başka p ek çoğu arasında, kütüphane) ve (dini b ir m etin , bir h u k u k kuralı ya da bilimsel b ir d oğruluk söz konusu olduğu zam an aynı olmayan) belirli kurallara uygun biçim lerde m u h a­ faza edildikleri anlam ına gelir. B u onların, kendilerinden türem iş olan pratiklerin içinde, aralarında kurulm uş ya da değişikliğe uğram ış b u lu ­ nan sosyal ilişkilerin içinde, onları uygulam aya sokm uş olan teknikle­ rin içine yerleştirildikleri anlam ına da gelir. N ihayet bu, şeylerin artık tam am iyle aynı varoluş biçim ine, kendilerim çevreleyen şeylerle aynı ilişkiler sistemine, aynı kullanım şem alarına, söylendiklerinden itibaren aym d ö n ü şü m olanaklarına sahip olm adıkları anlam ına gelir. Z am an içindeki bu d u ru m u n anla birlikte geçen b ir varlık olması ya da arızi bir uzantısı olması şöyle dursun, süreklilik gerçekten ifadeye aittir; u n u tm a ve ortadan kaldırm a, bu sürekliliğin ancak hem en h em en sıfir derecede olmasıdır. O n u n kurduğu tem el üzerin d e de hafızanın ve anım sam anın oyunları kendilerini ortaya koyabilir. -B u analiz aynı zam anda ifadelerin, k en d ilerin e özel olan eklenmişlik biçim i içinde in c elen d ik lerin i varsayar. G erçek te b irb irin in ar-

dısıra gelen ifadeler arasındaki g ru p tipleri, h e r yerde aynı değildir ve onlar b irb irin i izleyen elem anların basitçe üstüste konulm asından ya da yan yana dizilm esinden ileri gelm ez. M atem atik ifadeler, dini m e tin le r ya da h u k u k bilim in in fiilleri gibi kendi aralarında b irb irle­ rin e ek lenm ez; o n ların birbirleriyle özel b ir birleşm e, ayrılm a, eksil­ m e, tam am lanm a, b irb irlerin d e n az ya da çok ayrılabilir olm ayan ve özel iyeliklerle donatılm ış g ru p lar olu ştu rm a biçim i vardır. Ü stelik bu eklenm işlik biçim leri herşey için ve belirli b ir ifadeler kategorisi için b ir kez verilm iş de değildir. G ü n ü m ü z ü n tıpla ilgili gözlem leri X V III. yüzyıldaki d u ru m la rın derlenm esiyle aynı birleşm e yasalarına bağlı bu lunm ayan bir derlem e oluşturur; m o d e rn m atem atik ifadelerini O k lid g eom etirisiyle aynı m o d elin ü ze rin e yığm az. -N ih ay e tin d e ifadenin analizi, geri dönüş olg u ların ın dikkate alın­ dığını varsayar. H e r ifade, k en d ilerin e göre k u ru ld u ğ u fakat yeni ilişkilere g öre y eniden örgütleyebildiği ve y eniden dağıtabildiği bir ö n cü l öğ eler alanı içerir. O n u n geçm işi, kendisinden önce gelen şe­ y in için d e k u ru lu r, tanım lanır, kendi soy zinciri o nu m ü m k ü n ya da z o ru n lu kılan şeyi belirtir, kendisiyle bağdaşam ayan şeyi dışarı atar. Bu ifadenin geçm işi de o n u elde edilm iş b ir d o ğ ru lu k olarak, m eydana getirilm iş b ir olay olarak, değiştirilebilen b ir b içim olarak, d ö n ü ştü rü ­ lecek b ir m adde olarak ya da kendisinden bahsedilebilecek b ir nesne olarak vs ortaya koyar. B ü tü n bu g eri dönüş olanaklarına göre, hafıza ve u n u tm a , anlam ın y eniden keşfi ya da o n u n baskısı, tem el ilkeler olm ak şöyle d ursun ancak tekil biçim lerdir. O halde ifadelerin ve söylem sel o luşum ların b etim lenm esi, geri d ö n ü şü n b u denli sık tekrarlanan ve b u denli sürekli olan im ajından k u rtu lm a k zo rundadır. B u b etim le m e ancak düşm e, gizlenm e, u n u ­ tulm a, y en id en kavuşm a ya da başı boşluk olacak olan b ir zam anın ötesinde, sözün h e n ü z hiçb ir m addiliğin içine angaje edilm ediği, h iç­ b ir sürekliliğe hasredilm ediği ve ken d in i ortaya çıkışın b elirlen m e­ m iş b ir b o y u tu içinde tu ttu ğ u , o k u ru c u ana d o ğ ru d ö n m e k istem ez, ik in ci d o ğ u şun paradoksal anını, daha ö n ce söylenm iş olan için k u r­ maya çalışmaz, g eri d ö n m e k üzere b ir eşik ileri sürm ez. T am tersine o ifadeleri, içinde yer aldıkları ve b u n u n la birlikte değişm eye, sıkıntı yaratm aya, altüst etm eye ve bazen yıkm aya devam ettik le ri yığılım ın kalınlığı içinde inceler.

B ir ifadeler b ü tü n ü n ü , b ir anlam ın kapalı ve d o p d o lu tam lığı ola­ rak değil de içinde boşlukları olan ve parçalara ayrılm ış b ir biçim olarak b etim lem ek ; b ir ifadeler b ü tü n ü n ü b ir niyetin, b ir d ü şü n cen in ya da b ir ö zn en in içselliğine başvuru olarak değil de, b ir dışsallığın dağılım ına göre betim lem ek ; b ir ifadeler b ü tü n ü n ü , başlangıç anım ya da izini değil de, b ir yığılım ın özel b iç im lerin i y eniden bulm ak için b etim lem ek , g erçekten, b ir y o ru m u ortaya koym ak, b ir tem eli keşfet­ m ek , k u ru c u fiilleri serbestliğe k avuşturm ak olm adığı gibi; b ir rasyo­ nelliğe karar v erm e k ya da b ir teleolojiyi k atetm ek de değildir. Bu, kolaylıkla pozitiflik adını vereceğim şeyi ortaya koym aktır. O halde, söylem sel b ir o luşum u çözüm lem ek, ifadelerin ve b u ifadeleri belir­ ginleştiren pozitiflik b içim in in düzeyinde, b ir sözel edim ler b ü tü n ü n ü in celem ek veya ço k daha kısa b ir şekilde, b ir söylem in pozitiflik tipini tanım lam aktır. E ğer seyreklik hakkındaki analizi tam lıklarm araştırıl­ m asının yerine, dışardalık ilişkileri hakkındaki betim lem eyi aşkınsal tem elin tem asının y erine, yığılım larla ilgili analizi kaynağın araştırıl­ m asının y erin e g eç irm ek suretiyle pozitivist olunuyorsa o zam an, ben iyi b ir pozitivistim ; kolaylıkla b u tanım a u y u y o ru m . S onuç olarak da çözm eye çalıştığım d ü ğ ü m ü uzaktan g ö sterm ek için, pozitiflik te ri­ m ini, h en ü z biraz belirsiz b ir biçim d e olsa da b irçok kez kullanm ış olm ak tan rahatsızlık d u y m u y o ru m .

B

ir söylem in doğa ta rih in in , e k o n o m i p o litiğin ya da klinik tıb b ın

söylem i gibi pozitifliği, birliğini zam anın içinde ve daha da iyisi bireysel eserlerin, k itapların ve m e tin le rin ötesinde belirginleştirir. B u birlik g erçek ten, L inné ya da BufFon’dan, Q uesnay ya da T u rg o t’dan, Broussais ya da B ich a t’dan d o ğ ru y u söyleyenin, daha d o ğ ru d ü şü n e­ nin , kendi postülatlarına en iyi uyanın k im o ld u ğ u n a karar verm e ola­ nağını tanım az; b u birlik kendisine bu eserlerin ilk ya da son k ullanım am acına en yakın o ld u ğ u n u ya da b ir bilim h akkındaki genel tasarıyı en radikal b içim d e dile getireceğini söylem e olanağım da verm ez. Fakat bu birliğin ortaya çıkartılm asına olanak tanıdığı şey, B u ffo n ’u n ve L in n é’n in ya d a T u rg o t ve Q u esn a y ’m , Broussais ve B ich a t’m «aynı

düzey» ya da «aynı mesafe»de b u lu n m ak , «aynı kavram sal alan»ı gös­ te rm ek , «aynı m ücadele alam»nda b irb irin in karşısında yer alm ak su­ retiyle kendisine göre «aynı şey»den b ahsettikleri ölçüdür. B u n a kar­ şılık o, D a n v in ’in D id e ro t’yla aynı şeyden söz ettiğinin, L aen n ec’in Van S w ie te n ’i devam ettird iğ in in ya da Jevons’u n Fizyokratlara cevap verdiğinin n için söylenem eyeceğini gösterir. Söz konusu birlik sınırlı b ir iletişim alanını tanım lar. B aşlangıcından tam am lanışının son n o k ­ tasına kadar, b ü tü n tarihsel o luşum u içine alınm ış b ir b ilim in genişli­ ğine sahip o lm aktan uzak; fakat yine de b ir yazardan diğ erin e kulla­ nılabilen etk ilerin o y u n u n d an ya da açık p o le m ik le rin alanından daha geniş b ir alan old u ğ u için göreli olarak sınırlı b ir alandır. D eğişik eser­ ler, çeşitli kitaplar, aynı söylemsel oluşum a ait olan b ü tü n b u m etin ler yığını, b ilin en ve bilinm eyen, eleştirilen, b irb irlerin in düşü n celerin e karşı çıkan, b irb irlerin i yağm alayan, birbirleriyle buluşan, b ilm ed en ve sahip o lm adıkları, b ü tü n ü n ü farkedem edikleri ve genişliğini yan­ lış d eğ erlen d irdikleri b ir alanda, bireysel söylem lerini inatla b irbiriyle karşılaştıran bunca yazar gibi, b ü tü n b u b içim ve çeşitli bireysellikler ne sadece o n ların ileri sürdükleri ö n e rm e le rin m antıksal dizisi, ne tem aların g eri d ö n ü şü ne de iletilm iş, u n u tu lm u ş, y eniden keşfedilmiş b ir anlam ın sürekliliğiyle iletilir. O n la r aynı zam anda söylem lerinin pozitiflik biçim iyle de iletilir. D aha d o ğ ru b ir şekilde söylem ek ge­ rekirse bu pozitiflik biçim i ve ifadenin işlevinin işleyiş koşulları, b i­ çim sel özdeşliklerin, tem atik sürekliliklerin, kavram n akillerin in , p o ­ lem ik o y u n ların ın m u h te m e le n kendisinde ortaya çıkabildikleri bir alanı tanım lar. B öylece pozitiflik tarihsel a priori adı verilebilecek şeyin ro lü n ü oynar. Yan yana konulm uş b u iki sözcüğün etkisi p ek de açık değildir; kastettiğim yargılar için b ir geçerlilik koşulu değil, ifadeler için ger­ çeklik koşulu olacak olan b ir a prioridir. B ir iddiayı m eşru kılabile­ cek olan şeyi yeniden bulm ak değil, ifadelerin ortaya çıkış koşullarını, o n ların başka ifadelerle birlikte varoluş yasasını, varolm a çeşitlerinin özel biçim in i, k en d ilerin e göre varoldukları, d ö n ü ştü k leri ve o rtad an kayboldukları ilkeleri ayırdetm ek söz konusudur. A priori, n e h içb ir zam an söylenem eyecek olan ne de gerçek olarak tecrübeye v erilem e­ yecek olan d o ğ ru lu k la rın değil, verilm iş olan b ir ta rih in d ir; ç ü n k ü o gerçek ten söylenm iş şeylerin tarihidir. Biraz barbar olan b u te rim in

kullanılm asının ned en i; b u a priorinin ifadeleri, ken d i dağılım larının, ken d i tutarsızlıklarıyla ortaya çıkan tü m çatlakların, üstüste yığılm a­ ların ın ve karşılıklı olarak b irb irlerin in y erini alm alarının, birleştirile­ bilir olm ayan eşanlılıklarım n ve b ir sonuca g ö tü rm e y en art arda ge­ lişlerinin içinde açıklam ak z o ru n d a bulunm asıdır. Kısacası, söylem in sadece b ir anlam ı ve b ir d o ğ ru lu ğ u değil, aynı zam anda, o n u yabancı b ir o lu şu n ilkelerine g ö tü rm e y en b ir ta rih i ve özel b ir tarih i de b u ­ lu n d u ğ u n a göre, b u n u n so ru m lu su n u n da bu a priori olm ası gerekir. Ö rn e ğ in söylem , dilbilgisi ta rih in in , dilin ve genel olarak aklın ya da b ir zih n iy etin ta rih i olacak olan b ir tarih ve h e r d u ru m d a tıp, m ek an ik ya da teolojiyle paylaşacağı b ir tarih h akkm daki p ro b lem lerin in ala­ n ın a yansıması olm adığını; fakat başka tarih tipleriyle ilişkisiz olmasa bile, o n u n k endine ait b ir tarih tipini; zam anın içindeki b ir dağılım biçim in i, b ir art arda gelm e, sabitleşm e ve y en id en aktifleşm e biçi­ m in i, b ir gelişm e ve d ö n m e hızını kapsadığını g ö ste rm ek zorundadır. A yrıca b u a priori tarihsellikten de kurtulam az; olayların ötesin d e ve hareketsiz b ir göky ü zü n d e, zam an-dışı b ir yapı oluşturam az; ancak söylem sel b ir pratiği belirginleştiren kurallar b ü tü n ü olarak tanım la­ nır: O ysa b u kurallar, ilişkide oldukları öğelere dışarıdan dayatılmaz; on lar b ir araya topladıkları şeyin içine angaje o lm uştur; eğer bu k u ­ rallar ö ğ elerin aralarından en küçü ğ ü y le b irlikte değişm ezse onlar, öğ eleri değiştirir ve belirli eşiklerde onlarla b irlikte dönüşür. Pozitif­ lik lerin a priorisi sadece zamansal b ir dağılım sistem i değil; dönüşebilir b ir b ü tü n ü n kendisidir. Y argılam a alanının olum sallık olm aksızın geliştirdiği biçim sel a prioriler karşısında, pozitifliklerin a priorisi tam am iyle deneysel b ir b i­ çim dir; fakat ö te yandan, söylem leri gerçek oluşlarının yasası içinde yakalam a olanağını verdiği için, verilm iş b ir anda, böyle b ir söylem in şu ya da b u biçim sel yapıyı karşılayabildiği ve kullanabildiği ya da ta m tersin e dışlayabildiği, u nutabildiği veya tanım azlıktan gelebildiği gerçeğini açıklayabilm esi gerekir. P ozitifliklerin a priorisi, biçim sel a prioriieri psikolojik ya da kültü rel doğuş gibi b ir şeyle açıklayamaz; fakat biçim sel a prionlerin, ta rih içinde takılm a noktalarına, bağlan­ m a, g irm e ya da yüzeye çıkm a yerlerine, kullanılm a alanlarına ya da fırsatlarına nasıl sahip olabildiklerini ve nasıl b u ta rih in kesinlikle dışa bağlı b ir olum sallık değil, ken d i diyalektiğini açan biçim in z o ru n lu ­

luğu değil am a özel b ir düzenlilik olabildiğini anlam a olanağını verir. O halde h içb ir şey artık, b u tarihsel a prioriyı, üstelik tarihle ze n g in ­ leştirilm iş olan, b ir biçim sel a priori olarak kavram aktan daha d o ğ ru olm ayacak am a daha yanlış olacaktır. B ir g ü n b ird en bire zam anın y ü ­ zeyinde ortaya çıkacak, insanların düşüncesinde h iç b ir şeyin kendisin­ d en kurtulam ayacağı b ir tiran olarak d eğ erlendirilecek, sonra h içb ir olayın k en d isinden ö n ce gelem eyeceği b ir tu tu lm an ın içinde bird en bire kaybolacak olan hareketsiz ve boş b ü y ü k biçim , b ir aşkmsal bay­ gınlık, titreşen b içim ler oy u n u olacaktır. B içim sel a priori ile tarihsel a priori n e aynı düzeye n e de aynı doğaya sahiptir; eğer kesişiyorlarsa, bu o n ların iki farklı b o y u tta b u lunm alarındandır. Böylece, tarihsel a priorılere göre eklem lenm iş, farklı pozitiflik tip ­ leri tarafından b u şekilde belirginleştirilm iş ve ayrı söylem sel o lu şu m ­ lar tarafindan vurgulanm ış olan ifadeler alanı, başlangıçta «söylem lerin dış g ö rü n ü şü m d e n bahsederken kendisine tahsis ettiğ im te k d ü ze ve alabildiğine uzanan düzlüğe artık sahip değildir; aynı zam anda, bu ifadeler alanı, h e r b iri k en d in e özgü h areketine göre ya da belirsiz b ir d in am ik tarafından canlandırılm ış tem aların, fikirlerin, kavram la­ rın , b ilg ilerin düzeyleştikleri hareketsiz, kaygan ve n ö tr b ir öğ e ola­ rak da g ö rü n m ez . Ş im di m eşgul o ld u ğ u m u z şey, h etero jen b ö lg elerin b irb irin d e n farklılaştığı ve özel kurallara göre üstüste konulam ayan p ratik lerin açıldığı, karm aşık b ir b ö lü m d ü r. Ö n c e d e n ve başka yer­ de k u ru lm u ş d ü şü n celeri gözle görülebilir karakterler haline g etiren k elim elerin , ta rih in m u h te şe m efsanevi kitabı ü ze rin d e dizilişini g ö r­ m e k y erine, söylem sel p ratik lerin kalınlığı içinde, ifadeleri koşullarına ve ortaya çıkış alanlarına sahip olan olaylar ve olanaklarını ve kulla­ n ım alanlarını içeren şeyler olarak düzenleyen sistem lere sahip o lu ­ nur. B unlar, arşiv adını v erm eyi te k lif ettiğim , ifadelerin, b ir bakım a olayların ve b ir başka bakım a da şeylerin sistem idir. B u te rim le b ir k ü ltü rü n ken d i geçm işinin b elgeleri ya da devam ettirile n k im liğ in in tanığı olarak ken d in d e sakladığı, b ü tü n m e tin le rin to p lam ın ı k astetm iyorum ; verilm iş b ir to p lu m u n içinde, hafızasının k o ru n m ası ve bağım sız d ü ze n in in devam ettirilm esi istenen söylem ­ leri k ay d etm e ve m uhafaza etm e olanağını veren k u ru m la n da kas­ te tm iy o ru m . T am tersine, binlerce yıldan b e ri b u n ca insan tarafından söylenm iş olan b u n ca şeyin, sadece d ü şü n cen in ilkelerine ya da koşul­

ların o y u n u n a göre b ird en bire ortaya çıkm adığı, sözel edim ler d ü ze­ yinde, aklın ya da şeylerin düzeni içinde açılabilm iş olanların, yalnızca işaretlerin b ir düzeni olm adığı; am a söylemsel düzeyi belirginleştiren b ü tü n b ir ilişkiler oyunu sayesinde ortaya çıktıkları gerçeğini; dışarıdan ve sessiz süreçlere biraz da rasgele nakledilm iş figürlerin yerine, özel b ir d ü zen e g öre ortaya çıktıklarını k astediyorum daha çok. Kısacası, söylenm iş şeyler, sadece b u n lar varoldukları takdirde, b u n u n dolaysız n ed e n in i, söylenm iş b u lu n a n şeyden ya da söylemiş olan insanlardan değil; fakat söylem sellik sistem inden, b u sistem in b irb irin e karıştırdı­ ğı ifade olan aklarından ve olanaksızlıklarından istem ek gerekir. Arşiv, öncelik le söylenebilen şeyin ilkesi, ifadelerin bireysel olaylar olarak ortaya çıkışını y ö n eten sistem dir. Fakat arşiv, b ü tü n söylenm iş şeyle­ rin şekilsiz b ir ço k lu ğ u n içinde sonsuzca toplanm adıkları, kesintisiz b ir çizgiselliğin içine de g irm e d ik leri ve dış arazlarla tesadüfen o rta ­ dan kalkm adıkları; am a farklı b içim ler halinde gruplandıkları, çeşitli ilişkilere g öre birbirleriyle birleştikleri, özel d üzenlere göre devam ettik leri ya da silinip g ittik leri gerçeğini veren şeydir de. G erçek olan şu ki tü m söylenm iş şeyler, zam anla b ir adım bile g eri çekilm ez; fakat aynı zam anın içinde söylenen başka şeyler, ö n ce d en aşırı b ir so lg u n ­ lu k için d e o ldukları halde, yakınım ızdaki yıldızlar gibi bizi kuvvetle aydınlatanlar gerçekte, ço k uzaktan gelm ektedir. Arşiv, ifade olayını, apansız kaçışına rağm en koruyan, gelecek hafızalar için, başıbozuk kaçış halini m uhafaza ed en şey değil; ifade-olayın kendi kaynağında ve o n u n k en d in e verdiği varlığın içinde, onun ifade edilebilirlik sistemini daha baştan tanım layan şeydir. A rşiv hareketsizleşm iş ifadelerin to z u ­ n u alan ve o n ların y en id en dirilişleriyle ilgili m u h te m e l m ucizeye olanak v eren şey de değildir; ifade-şeyin aktüellik b içim in i tanım layan şey; o n u n işleyişinin sistemidir. Bir söylem le karışm ış b u b ü y ü k fısıltının içinde söylenm iş olan h e r şeyi birleştiren şey olm aktan uzakta, sadece devam e d e n söylem in içinde varolm ayı sağlayan şey olm aktan uzakta, söylem leri değişik varoluşları içinde b irb irin d e n ayıran ve o n ları k en ­ di süreleri içinde özelleştiren şeydir. M ü m k ü n cü m lelerin k uruluş sistem ini tanım layan dil ile telaffuz edilm iş sözleri pasif b ir biçim d e b ir araya toplayan derleme arasında arşiv, özel b ir düzeyi belirler: B ir ifadeler ço k lu ğ u n u b u n ca düzenli olaylar olarak, davramşa ve kullanım a sokulm uş bun ca şey olarak b ir­

d e n bire ortaya çıkartan b ir uygulam a düzeyi. Arşiv geleneğin ağırlığı­ na sahip değildir; b ü tü n k ü tü p h a n ele rin ne zam anı ne de yeri o lm ak ­ sızın k ü tü p h a n e oluşturm az; fakat o ö zg ü rlü ğ ü n ü n çalışma alanını h e r yeni söze açan m asum b ir u n u tm a da değildir; gelenek ile u n u tm a arasında, o ifadelere h em varolm a h em de düzenli b ir biçim d e d e­ ğişm e olanağını veren b ir pratiğin kurallarını gösterir. B u, ifadelerin oluşumunun ve dönüşümünün genel sistemidir. B ir to p lu m u n , b ir k ü ltü rü n ya da b ir m eden iy etin arşivinin h er yönüyle b etim len em ey eceğ i apaçık o rtadadır; hiç kuşkusuz b ü tü n bir çağın arşivinin de. Ö te yandan, ken d i arşivim izi b etim le m e k de b i­ zim için m ü m k ü n değildir; ç ü n k ü b u im kan o n u n sözünü ettiğim iz k u ralların ın içindedir; ç ü n k ü söyleyebildiğim iz şeylerin kendisine, söylem im izin nesnesine ortaya çıkış biçim lerin i, varoluş ve b irlikte varoluş fo rm ların ı, yığılm a, tarihselleşm e ve ortadan silinm e siste­ m ini verendir. Arşiv, b ü tü n lü ğ ü içinde b etim le n eb ilir değildir; arşiv, aktüelliği içinde, sınırları çizilem ez olandır. Parçalar, bölg eler ve d ü ­ zeyler tarafından arşiv, hiç kuşkusuz daha iyi ve sadece zam anın bizi ken d isin d en uzaklaştırdığı bu netlikle verilir: S onuçta o, belg elerin seyrekliği değildir, en geniş k ro n o lo jik g eri gidiş, o n u çözü m lem ek için gerekli olacaktır. B un u n la birlikte, eğer arşiv h akkındak i b u ta­ nım lam a, en uzak ufukları tanım lam am akta, en azından olanaklarını ancak alıştırm alar sırasında tanım layabildiği araştırm anın bu evresinde, direnirse nasıl haklılık kazanabilecek, kendisini m ü m k ü n kılan şeyi açıklayabilecek, bizzat o n u n kendisinden bahsettiği yeri tespit ed e­ bilecek, g ö revlerini ve haklarını k o n tro l edebilecek, kavram larını anlayıp özüm seyebilecekti? K endisine bağlı bu pozitifliğin ve b u g ü n genellikle arşivden söz etm e olanağını veren bu arşiv sistem inin, ona yaklaşması en m ü m k ü n olan olması gerekm ez mi? K endisinin m e n ­ subu b u lu n d u ğ u bu ifade alanının, o n u aydınlatm ası gerekm ez mi? A ncak b u dolam baçlı b ir yol olacaktır. Arşiv hakkındaki analiz o halde öncelikli b ir bölgeyi içerir: H e m bize yakın h em de m e v cu t d u ru m u ­ m u zdan farklı olan bu bölge, varlığım ızı kuşatan, o n u ortaya çıkartan ve o n u değişim i içinde gösteren zam anın kıyısıdır; bizim dışım ızda bizi sınırlayandır. Arşiv h akkındaki tanım lam a kendi olanaklarını ve kendi o lanaklarının ü stü n lü ğ ü n ü , g erçek ten kısa b ir süre ö n ce bizim söylem lerim iz olm aktan çıkm ış b u lu n a n söylem lerden hareketle, o r­

taya koyar; arşivin varoluş eşiği artık söyleyem ediğim iz ve söylemsel p ratiğim izin dışında kalan şeyden bizi ayıran parça tarafından k u ru lu r; o b izim ken di dilim izin dışında başlar; o n u n yeri, kendi söylem sel pratiğim izin aralığıdır. B u anlam da arşiv bizim teşhisim izle ilgilidir. K esinlikle değişik özelliklerim izin tablosunu yapm ak ve gelecekte sa­ hip olacağım ız b ir biçim i ö n ce d en tasarlam ak olanağını bize verdiği için değil. Fakat arşiv, bizi sürekliliklerim izden koparır; ta rih in k o ­ p u k lu k ların ı ö n le m ek için kendi k endim ize bakm ayı çok istediğim iz bu zam ansal özdeşliği yok eder; aşkın erekselliklerin ipini k o p arır; an tro p o lo jik d ü şü n cen in insanın varlığını ya da öznelliğini sorguladı­ ğı yerde, o ö tekiyi ve dışarıyı apaçık ortaya koyar. B u şekilde anlaşıl­ mış olan teşhis, farklılıklar oyunuyla kim liğim izin tespitini sağlamaz. Bu teşhis farklı o ld u ğ u m u z u , aklım ızın söylem lerden, tarihim izin za­ m anlardan, b enin ıizin m askelerden farklı o ld u ğ u n u ortaya koyar. Aynı şekilde fark, un u tu lm u ş ve y en id en keşfedilm iş b ir başlangıç o lm an ın ötesinde, o ld u ğ u m u z ve o lu ştu rd u ğ u m u z dağılm adır. A rşivin h içb ir zam an tam am lanm am ış, hiçb ir zam an b ü tü n ü y le elde edilm em iş g ün y ü zü n e çıkışı, söylem sel oluşum lar hakkındaki tan ım lam an ın, pozitiflikler hakkındaki analizin, ifade alanının tespiti­ n in ait o ld u ğ u genel ufku oluşturur. K elim elerin, dilbilim cilerin h u ­ ku kuyla çakışm ayan h u k u k u , o halde b ü tü n bu araştırm alara arkeoloji başlığını verm eye zorlar. B u te rim h iç b ir başlangıcın araştırılm asına g ö tü rm e z; analizi hiçb ir kazıya ya da coğrafi sondaja yaklaştırm az. A r­ şiv daha ö n ce söylenm iş olanı, varoluşu, on d a işleyen ifadenin işlevi, ait o ld u ğ u söylem sel oluşum , k endisinden d o ğ d u ğ u genel arşiv sistem i d ü zey in d e sorgulayan b ir tanım lam anın genel tem asım gösterir. A rk e­ oloji söylem leri, arşiv öğesi içinde özelleşm iş p ratikler olarak betim ler.

Ü ç ü n cü B ölüm

Arkeolojik Betim lem e

im d i gidiş tersine çevrilebilir; y en id en akıntı y ö n ü n d e devam edi­ lebilir, vaktiyle söylem sel o luşum ların ve ifadelerin vaktiyle baştan başa katedilm iş alanı, tasarlanm ış genel te o rileri, m ü m k ü n uygulam a alanlarına d o ğ ru u z u n u z u n anlatılıp işlenebilir. B elki çok gösterişli b ir oyunla «arkeoloji» adını verdiğim b u analizin ne işe yaradığına biraz bakılabilir. B u zaten, eksiksiz o labilm ek için gerekli; ç ü n k ü şeylerin şu andaki d u ru m u y eterin ce kaygı verici. E serlerin, yazarların, kitap ların

Ş

ya da tem aların olm ayan b ü y ü k birliklere göre söylem in vurgulanm ası gibi, n isp eten basit b ir p ro b lem d en h areket etm iştim . B u n ları d ü ze n ­ le d ik te n sonra, söylem sel oluşum lar, pozitiflik, arşiv gibi b ü tü n b ir kavram serisini gösterdim , ifadeler, ifade alanı, söylem sel pratik ler gibi

b ir alanı tanım ladım , ne b iç im le n d iriri ne de yorum layıcı olm ayan b ir y ö n te m in özelliğini ortaya çıkarm aya çalıştım; kısacası, ağırlığı ve tu h a f m ekanizm asıyla can sıkıcı olan b ir yola başvurdum , ik i ya da üç sebep için; başka b ir y ö n te m eklem eyi istem ek k en d in i beğenm işlik gibi olm asın am a daha ö n ce d en dili tanım layabilen ve analiz edebilen yeterli sayıda y ö n te m de vardı. D ah a sonra «kitap» ya da «eser» gibi söylem birlik lerini, g ö rü n d ü k le ri kadar dolaysız ve açık o lm am aların ­ dan k u şk u landığım için şüpheyle karşılam ıştım : b u kadar araştırm a­ dan sonra ve açıklayabilm ek için yüzlerce sayfanın gerektiği böylesine belirsiz ilkelere göre, böyle b ir çabanın karşılığında, o kadar d en em e yanılm adan sonra ortaya ko n u lan birliklerle karşılaştırm ak g erçek ten m ak u l m u d u r? B ü tü n b u araçların sınırlam akla bitird ik leri şey, şu ü n lü «söylemler»in özdeşliğini ortaya çıkaran şey, deneysel olarak k en d ile­ rin d e n h areket ettiğ im şu tu h a f araç ve gereçleri açıklam am a vesile olan «psikiyatri» ya da «ekonom i politik» veya «doğa tarihi» adı v eri­ len bu figürlerle aynı şeyler m idir? Z o ru n lu olarak şim di tanım lam aya çalıştığım kavram ların, betim sel etkililiğini d e ğ e rlen d irm e m gereki­ yor. M a k in am n işleyip işlem ediğini ve o n u n üretebildiği şeyi b ilm em gerekiyor. Ö yleyse b u «arkeoloji» başka b etim le m e lerin verem eyeceği neyi verebilir? B öylesine ağır b ir girişim in karşılığı ne olur? B e n d e h e m e n ilk kuşku uyanıyor. Sanki yeni b ir alanı keşfediy o rm u şu m gibi sayım ını d ö k ü m ü n ü yapabilm ek için, bana yepyeni ö lçü ler ve işaretler gerekiyorm uş g ibi davrandım . Fakat gerçekte, tam da «düşünce tarihi» adı altında u z u n zam andan b e ri ve ço k iyi b ilin en b ir alanın içinde değil m iyim ? İki ya da üç d ö n em e olan m esafe­ m i kaldırm ayı d en e d iğ im zam an bile bu, üstü ö rtü k b ir biçim d e ona başv u rm am değil m idir? G ö zlerim i oradan ayırm am ayı ço k istemiş olsaydım eğer, ö n c e d e n hazırlanm ış, ö n c e d e n çözüm lenm iş olan ara­ d ığ ım h e r şeyi orada bulam am ış olm az m ıydım ? A slında, belk i sade­ ce b ir dü şü n ce tarihçisiyim . Fakat çek in g en ya da ö n e sürülebileceği gibi, k en d in i b eğ en m işin biriy im . D ü şü n ce ta rih i disiplinini baştan aşağı y en ilem ek isteyen, hiç kuşkusuz ona y eterin ce yakın b u n ca ta­ n ım ın son zam anlarda kazandığı kesinliği v e rm e k isteyen; fakat bu eski analiz b içim in i gerçekten değiştirecek, ister böyle b ir başkalaşım ebediyyen olanaksız olsun ister b u d ö n ü şü m ü n kendisini gerçekleştir­ m e g ü cü n e sahip olm am ış olsun, o n u bilim sellik eşiğinin ötesine g e­

çirecek olan b ir düşünce tarihçisi, yanıltm ak için daim a başka b ir şey yaptığını ve yapm ak istediğini açıklar. B ü tü n bu yeni sis, sonu n a kadar kullanılm ış eski b ir alana bağlı, aynı g ö rü n ü m ü n içinde b u lu n u ld u ğ u ­ nu gizlem ek içindir. «D üşünce T a rih im d e n ayrılm adığım , arkeolojik analizin dü şünce tarihiyle ilgili b etim le m e lerd en nered e ayrıldığını g ö sterm ed iğ im sürece, sessiz kalm a hakkına sahip olm ayacağım . B ir disiplini düşünce tarihi olarak belirg in leştirm ek kolay değildir: belirsiz b ir k onu, iyi çizilm em iş sınırlar, sağdan soldan ö d ü n ç alınmış yö n tem ler, n e d o ğ ru lu ğ u ne de değişm ezliği olan b ir gidiş. B u n u n la birlik te öyle g ö rü n ü y o r ki ona iki rol verilebilir. B ir yandan o, ik in ­ ci d ereced en işlerin ve kıyıda köşede kalanların ta rih in i anlatır. B i­ lim lerin ta rih in i değil de, bilim selliğin biçim ini asla tam anlam ıyla b ir sürekliliğe kavuşturam am ış olan şu eksik, iyi tem ellendirilm em iş bilg ilerin tarih in i kim yadan ziyade kim yanın tarih in i, psikolojiden zi­ yade hayvansal ru h la rın ya da fren o lo jin in tarih in i, fiziğin değil de ato m cu lu k la ilgili tem aların tarih in i anlatır. E debiyatta, sanatta, b ilim ­ de, h u k u k ta , ahlakta ve insanların g ü n lü k hayatına kadar h e r yerde sık sık g ö rü le n b u belirsizlik felsefelerinin tarihini; katı ve bireysel b ir sis­ te m in için d e asla belirginleştirilm em iş am a felsefe yapm ayan kişilerin sp o n tan e felsefesini oluşturan b u yüzyıllık tem aların tarih in i anlatır. E deb iy atın değil de b u yan söylentinin ve h iç b ir zam an eser statüsü kazanm am ış ya da b u statüyü ço k çabuk kaybetm iş bu lu n an , g ü n lü k ve böylesine b ir hızla o rtad an silinen b u yazının tarih in i anlatır: altedebiyatların, tak v im lerin , d erg ilerin ve gazetelerin, geçici başarıların, u tan ç verici yazarların çözüm lenm esi. B u şekilde tanım landığında, kesin sınırlarını tespit e tm e n in ne kadar zo r o ld u ğ u h e m e n farkedilen düşünce tarih i, b ü tü n b u yanıltıcı düşünceye, insanlar arasında o rtak olarak cereyan ed en b ü tü n b u tem siller o y u n u n a başvurur; b ü tü n bu b ü y ü k söylem sel yapıların k ü ç ü k aralığında dayandığı, ufalanıp toz haline g etirilebilir o zem ini gösterir. B u, istikrarsız dillerin, biçim siz eserlerin, bağlantısız tem aların disiplinidir. B ilgiden ziyade kanıların, d o ğ ru lu k ta n ziyade yanlışlıkların, düşü n ce b iç im le rin in değil de zih ­ niyet tip lerin in çözüm lenm esidir. Fakat ö te yandan düşünce tarihi, k en d in i varolan disiplinlerin içi­ n e n üfüz etm e, o nları incelem e ve y en id en yorum lam a işi olarak g ö r­ m ek ted ir. O halde düşü n ce tarihi ikinci derece b ir alandan ziyade, b ir

analiz stilini, b ir bakış açısı içine k onuluşu oluşturm aktadır. D ü şü n ce tarih i b ilim in , edebiyatın ve felsefenin tarihsel alanının so ru m lu lu ğ u ­ n u y ü k le n m ek ted ir: Fakat o burada am p irik tem ele dayanm ış ve daha sonraki b iç im le n m e ler ü ze rin d e d üşünm em iş olan bilgileri b e tim ­ ler; söylem in kopyaladığı dolaysız tecrü b ey i y en id en bulm aya çalışır; kabul edilm iş ya da kazanılm ış tem sillerden hareketle, sistem lere ve eserlere yol açacak olan doğuşu izler. B u n a karşılık, düşünce tarihi, b u şekilde k u ru lm u ş olan b u b ü y ü k b içim lerin nasıl yavaş yavaş b o ­ zu ld u ğ u n u ; tem aların nasıl çö z ü ld ü ğ ü n ü , b irb irlerin d e n soyutlanm ış varlıklarını nasıl sü rd ü rd ü ğ ü n ü , y ü rü rlü k te n nasıl kalktığını ya da yeni b ir b iç im ü ze rin d e nasıl birleştiğini gösterir. O halde düşü n ce ta ri­ hi, başlangıçların ve b itişlerin disiplini, belirsiz sürekliliklerin ve geri d ö n ü şle rin b etim lenm esi, ta rih in çizgisel b iç im in in içindeki gelişm e­ le rin y en id en kuru lu şu d u r. Fakat düşünce tarih i aynı zam anda h er alandaki b ü tü n karşılıklı ilişkiler ve aracılar o y u n u n u betim leyebilir: bilim sel b ilg in in nasıl yayıldığını, felsefi kavram lara nasıl yer verdiği­ ni ve m u h te m e le n edebi eserlerde nasıl b iç im kazandığını gösterir; p ro b lem lerin , kavram ların, tem aların dile getirild ik leri felsefi alandan bilim sel ya da siyasal söylem e d o ğ ru nasıl yer değiştirebildiklerini gös­ te rir; eserleri kurum lar, alışkanlıklar ya da sosyal davranışlar, teknikler, ihtiyaçlar ve sessiz pratiklerle ilişkiye sokar; söylem in en ço k ö z ü m sennıiş b içim lerin i, so m u t b ir g ö rü n ü m içinde, o n la rın do ğ u şu n u gö rm ü ş o lan b ü y ü m e ve gelişm e o rtam ın d a, y en id en canlandırm aya çalışır. B u d u ru m d a düşünce tarihi; b irb irin in içine g irm e lerin disip­ lini, eserleri çevreleyen, o nları belirginleştiren, y en id en birb irlerin e bağlayan ve kend ileri olm ayan h e r şeyin içine o nları yerleştiren aynı m erkezli dairelerin betim lenm esi haline gelm ektedir. D ü şü n ce ta rih in in b u iki ro lü n ü n nasıl b irb irin e eklem len d iğ i iyi­ ce g ö rü lm ek ted ir. E n genel biçim i altında, o n u n sürekli olarak ve gerçekleştiği b ü tü n yönlerde, felsefi olm ayandan felsefi olana, bilim sel olm ayandan bilim e, edebiyat dışı olandan eserin kendisine geçişi b e ­ tim lediği söylenebilir. O ken d in i p ek belli etm ey en doğuşların, uzak uy g u n lu k ların , apaçık değişm elerin altında d iren e n sürekliliklerin, b ir sürü k ö r karm aşıklıktan yararlanan ağır oluşum ların, yavaş yavaş k u ­ ru lan ve eserin so n u n d a b irden bire ö ze tlen en b u global biçim lerin analizidir.Yaratılış, süreklilik, toplam a; b u n lar düşünce ta rih in in b ü y ü k

tem alarıd ır ve bunlarla tarihsel analizin, şim di geleneksel olan belirli b ir b iç im in e bağlanır. B u n u n la birlikte, ta rih ten , o n u n y ö n te m le rin ­ den, g erek lilik lerin d en ve olanaklarından gelen h e r kişinin, artık biraz solm uş olan b u fikrin düşü n ce tarihi gibi b ir disiplinin te rk edilm esini kavrayam am ası veya daha ziyade söylem lerin analizinin b ü sb ü tü n baş­ ka b ir b iç im in in bizzat ta rih in b ir ih an eti o ld u ğ u n u düşünem em esi no rm ald ir. O ysa arkeolojik b etim le m e açıkça, düşünce ta rih in in terk edilm esi, o n u n postü latların m ve karar v erm e yollarının sistemli b ir biçim d e reddedilm esi, insanların söyledikleri şeylerin b ü sb ü tü n başka b ir ta rih in in yapılmaya çalışılmasıdır. B azılarının b u girişim de ço c u k ­ lu k ların ın ta rih in i hiç b ilm em eleri, b u n a ağlam aları ve artık tarih için oluşturulm am ış b ir çağda, b ir zam anların b u b ü y ü k gölgesini yardım a çağırm aları, hiç kuşku y ok ki o n ların bağlılıklarının en son noktasını gösterir. Fakat b u m uhafazakâr çaba d ü şü n c ele rim d e b en i haklı çıka­ rıy o r ve yap m ak istediğim şey konu su n d a bana güven veriyor. A rk eo lo jik analiz ile düşünce ta rih i arasındaki paylaşım n o k ta la n ço k sayıdadır. Tem el o ld u ğ u n u d ü şü n d ü ğ ü m d ö rt ayrım ı biraz sonra ortaya koym aya çalışacağım: y eniliğin tahsisi, çelişkilerin analizi; karşı­ laştırm alı b etim le m e ler ve sonunda, d ö n ü şü m lerin tespiti konusunda. A rk eo lo jik analizin ö zelliklerinin, b u farklı nok talar ü ze rin d e yakala­ nabileceğini ve m u h te m e le n o n u n b etim le m e g ü c ü n ü n ölçü leb ilece­ ğini u m u y o ru m . Şim dilik bazı ilkelere işaret etm ekle yetinelim . 1. A rkeoloji, söylem lerin içinde g izlenen ya da apaçık g ö rü n e n d ü şü n celeri, tem silleri, im ajları, tem aları, saplantıları değil de bu söy­ le m le rin k en d ilerin i, kurallara uyan pratik ler olarak b u söylem leri ta­ nım lam aya çalışır. A rkeoloji söylem i, belge ve başka b ir şeyin işareti olarak şeffaf olm ak z o ru n d a b ulunm akla birlikte nihayet, saklı tu tu l­ d u ğ u yere, özsel olanın d erin liğ in e ulaşm ak için can sıkıcı d o n u k ­ lu ğ u n içine sık sık nüfuz etm esi gereken b ir öğe olarak incelem ez; ken d i h acm i içindeki söylem e b ir yapıt olarak başvurur. B u, y o ru m la ilgili b ir disiplin değildir; arkeoloji ço k daha iyi gizlenm iş b ir «başka söylem»i araştırm az. A rkeoloji «allegorik» olm aktan kaçınır. 2. A rkeoloji, söylem leri k en d ilerin d e n ö n ce gelen, k en d ilerin i çevreleyen ya da izleyen şeye, hoş b ir eğilim le bağlayan sürekli ve hissedilm ez geçişi y en id en bulm aya çalışmaz. A rkeoloji, söylem lerin h en ü z olm adıkları andan hareketle oldukları şey haline geldikleri

anı gözetlem ez; b içim le rin in sağlamlığı b o zu ld u ğ u n d a, yavaş yavaş kim lik lerin i kaybedecekleri anı da gözetlem ez. O n u n problem i, tam tersine, söylem leri özellikleri içinde tanım lam ak; kullandıkları k u ral­ lar o y u n u n u n başka h iç b ir şeye in d irg en em ed iğ in i g ö sterm ek ; daha belirg in kılm ak için dış hatları bo y u n ca izlem ektir. Yavaş b ir ilerle­ m eyle d ü şü n c en in karışık alanından sistem in tekilliğine ya da b ilim in belirlenm iş sabitliğine gitm ez; b ir «doksoloji» değildir; am a söylem b iç im le rin in diferansiyel b ir analizidir. 3. A rkeoloji eserin eg em en b iç im in d e düzenlenm ez; b u b içim in genel g örüş alanından k u rtu ld u ğ u anı yakalamaya da çalışmaz. A rk e­ oloji bireyselin ve toplum salın b irb irin in içinde ters yüz edildikleri gizem li b ir yeri keşfetm ek istem ez. A rkeoloji ne psikoloji ne sosyoloji n e de daha genel olarak yaradılışın antropolojisidir. E ser arkeoloji için, genel b ağ lam ının ya da kendisine destek olan nedensellik ağının içine y en id en y erleştirm ek söz konusu olsa bile, u y g u n b ir parça değildir. A rkeoloji bireysel eserlerin içine nüfuz eden, bazen b ü tü n ü y le o n ları y ö n eten ve h içb ir şeylerini eksiltm eksizin onlara eg em en olan; bazen de ancak o n ların b ir kısm ını y ö n eten , söylem sel pratik lerin tip lerin i ve kurallarını tam ınlar. B ir eserin varlık n ed e n i ve o n u n birliğinin ilkesi olarak, yaratıcı ö zn e n in isteği ona yabancıdır. 4. S o n olarak arkeoloji, içinde söylem i dillendirecekleri an ın k en ­ disinde, insanlar tarafından diişünülebilen, istenebilen, hedeflenebilen, d en e n eb ilen , arzulanabilen şeyi y en id en kurm aya çalışmaz; yazarın ve eserin k im lik lerin i değiş tokuş ettik leri, d ü şü n cen in hâlâ kendiliğin ço k yakınında, h en ü z bozulm am ış b içim in d e kaldığı, dilin söylem in uzaysal ve ardışık dağılım ının içinde h en ü z yayılm adığı b u geçici özü elde etm eye niyetlenm ez. B ir başka deyişle o, söylem i kendi özdeşli­ ğin in içine ek lem ek suretiyle söylenm iş olan şeyi tek rar etm eye çalış­ m az. A rk eo lo ji uzak, geçici, kaynağından h em en h e m e n kopm u ş ışığı, saflığı içinde, g eri getirecek olan b ir o k u y u şu n anlam ı belirsiz alçak g ö n ü llü ğ ü içinde kaybolm ak istem ez. Ü stelik o, b ir y eniden yazılım ­ dan fazla ve başka h iç b ir şey değildir; yani dışsallığın sürekli biçim in in içinde, daha ö n ce yazılm ış düzenli b ir d ö n ü şü m ü . B u, kaynağın kendi gizine g eri d ö nüşü değil; n esne-söylem in sistem atik b ir b etim le m e­ sidir.

ü şü n ce tarih i genelde söylem alanını, iki değerli b ir alan olarak inceler; orada te k ra r edilen h e r elem an eski ya da yeni, benzersiz ya da tekrarlanm ış, geleneksel ya da orijinal, ortalam a ya da saptırıcı b ir tipe u y g u n olarak belirginleştirilebilir. O halde iki çeşit dile g etir­ m e kategorisi b irb irin d e n ayırt edilebilir; değerli ve nisbeten az sayı­ da olan, ilk kez ortaya çıkm ış b u lu n a n , k en d ilerin e b en z er ö n cüllere sahip b u lunm ayan, m u h te m e le n başkalarına m o d ellik edecek olan ve b u ölçü d e k en d ilerin e yaratılm ışlar g ö rü n tü sü v erm eyi h ak ed en k ateg o riler; k e n d ilerin d e n so ru m lu olm ayan ve daha ö n ce söylen­ m iş olan şeyden, bazen sadece o ld u ğ u gibi tekrar e tm e k için türeyen k ategoriler. B u iki g ru p ta n h e r b irin e düşünce ta rih i b ir statü verir;

am a o n ları aynı analize tabi tutm az: b irincisini b etim le rk e n tarihçiye icadların, değişim lerin, başkalaşım ların ta rih in i anlatır, d o ğ ru n u n yan ­ lıştan nasıl k u rtu ld u ğ u n u , bilincin b irb irin i izleyen u y k u ların d an nasıl uyandığını, yeni b iç im le rin şim di bize ait olan g ö rü n ü m ü sırasıyla bize v e rm e k için nasıl diren d ik lerin i, b u ayrı noktalardan, b u b irb irin i izleyen k o pm alardan hareketle b ir ev rim in sürekli çizgisinin nasıl keş­ fedileceğini gösterir. Ö te k i g ru p tam tersine ta rih i d u rg u n lu k ve ağır­ lık olarak geçm işin ağır b irik im i ve söylenm iş şeylerin sessiz çökeltisi olarak gö sterir; ifadelerin orada to p lu olarak ve o rta k olduk ları şeye göre incelenm esi gerekir; o n ların olaysal tikellikleri nötrleştirilebilir; yaratıclarm kim liği, ortaya çıkış anları ve yerleri de ö n em in i kaybeder; bu n a karşılık, değerlendirilm esi gereken o n ların uzam larıdır: Tekrar ed ild ik leri yere ve zam ana kadar ifadeler h an g i kanallarla yayılır, h an g i gru p ların içinde dolanır; insanların düşüncesi için hangi genel ufku belirtir, han g i sınırları insan düşüncesine em p o ze eder; b ir d ö n em i b elirg in leştirirken o n u başka d ö n e m le rd e n ayırdetm e olanağını nasıl verir: d em ek ki b ir global biçim ler serisi betim lenir. B irin c i d u ru m d a, dü şü n ce ta rih i düşünce olaylarının ardışıklığını betim ler, İkincisinde, aralıksız geniş y üzeylerin etkisi söz ko n u su d u r; birincisinde, d o ğ ru la­ rın ya da b iç im le rin d o ğuşu y en id en geçekleşir, İkincisinde, u n u tu l­ m uş dayanışm alar y en id en k u ru lu r ve söylem ler göreliliklerine y en i­ d en g eri d ö n d ü rü lü r. D ü şü n ce ta rih in in , b u iki d u ru m arasında ilişki k u rm ay ı sü rd ü r­ d ü ğ ü d o ğ ru d u r. İki analizden birisi düşünce ta rih in d e kesinlikle saf halde b ulunm az; eski ile yeni arasındaki çatışm aları, kazanılm ış olanm diren cin i, h en ü z söylenm em iş olan şey ü ze rin e uyguladığı baskıyı, gizlen d ik leri ö rtü le ri, bazen k en d in e tahsis etm eyi başardığı u n u tu şu betim ler; fakat geleceğin söylem lerini hazırlayan kolaylaştırm aları da uzak tan belli belirsiz b ir şekilde b etim ler; keşiflerin ortaya çıkardığı yansım aları, o n la rın dağılım ının hızını ve alanını, ağır işleyen yer d e­ ğiştirm e süreçlerim ya da b ilin en dili altüst ed en ani sarsıntıları b e ­ tim ler; b ilg in in hali hazırda yapısallaşmış alanına y en in in eklenm esini, orijin alin geleneksele artarak devam e d e n düşüşünü ya da daha ö n ce söylenm iş ve ilk defa söylenenin y en id en g ün y ü z ü n e çıkışını b e tim ­ ler. Fakat b u çaprazlaşm a, o n u n sürekli eskinin ve y en in in çift k u tu p lu analizini sü rd ü rm esin e engel olm az.T arihin deneysel u n su ru n d a ve bu

an ların h e r b irin d e, başlangıçla ilgili problem atiği y eniden irdeleyen analiz. O halde, p ro b lem h e r eserde, h e r kitapta, en k ü çü k m etin d e, kırılm a nok tasını bulm ak, ö n ce d en orada olanın ö rtü k derinliği, elde edilen kanaate belki iradedışı olan bağlılık, söylem sel zo ru n lu lu k lar yasası ile yaradılışın canlılığı, in d irg e n em e z b ir farkın içine atlayışı ara­ sındaki paylaşımı m ü m k ü n olan en açık haliyle ortaya koym aktır. Ö z ­ g ü n lü k hakk ındaki b u betim lem e, açıkça g ö rü ld ü ğ ü gibi ço k zo r iki yö n tem sel so ru n u ortaya koym aktadır: benzerlik ve ilerlem e so ru n u . A slında b u betim lem e, h e r dile g e tirm e n in h o m o je n k ro n o lo jik işaret n o k taların a göre tarihlenebileceği, b ir çeşit, benzersiz b ü y ü k serin in ortaya konu labileceğini varsayıyor. Fakat biraz daha yakından bakıl­ dığında b u , seslilerle ilgili değişim yasasıyla G rim m ’in adım anm ış, kullanm ış, uygulam alar verm iş ve düzeltm eler yapm ış olan B o p p ’dan ö n ce gelm esi; C oeurdoux ve A n q u e til-D u p e rro n ’u n G rekçe ile Sansk ritç e arasında b enzerlikler bulm ak suretiyle H in t-A v ru p a dillerini tanım lam aya çalıştıkları ve karşılaştırm alı dilbilgisinin k u ru cu la rın ın ö n ü n e geçm eleri aynı b içim d e ve aynı zam ansal çizgi ü ze rin d e m idir? Saussure’u n P ierce ve o n u n sem iyotiği tarafından, A rn au ld ve işaret hak k ın d ak i klasik analizi ile L ancelot tarafından, stoalılar ve anlam teo risi tarafından «önce gelen» olarak b u lu n d u ğ u aynı seride m id ir ve aynı ö n celik b iç im in e göre m idir? D ev in im ilk ve ind irg en em ez b ir v eri değildir; o h e r söylem in d eğ erin i ölçm e ve tekrarlanabilenin orijin alin i ayırdetm e olanağını verebilecek b ir m u tlak ölçü ro lü n ü oynayam az. Ö n c e lle rin tespiti ve kendi k en d in e söylemsel b ir d ü ­ zeni b elirlem ek yeterli değildir; ta m tersine b u tespit çözüm len d iğ i söylem e, seçildiği düzeye, yerleştirildiği basam ağa bağlanır. B ü tü n b ir pro g ram b o y u n ca söylem i sergileyip, ö ğ elerin d en h e r b irin e b ir ta rih vererek d ev in im lerin ve ö zg ü n lü k lerin kesin hiyerarşisi elde edilm ez; bu hiyerarşi, hiçb ir zam an d eğ e rlen d irm e girişim inde b u lu n d u ğ u söy­ lem ler sistem ine bağlı değildir. B irb irin i izleyen iki ya da daha ço k dile g etirm e arasındaki b e n ­ zerliğe gelince, arkeoloji kendi sırasında b ü tü n b ir pro b lem ler serisini ortaya koyar. «D aha ö n ce söylenm iş olan şey»; «aynı şeyi b u m e tin d e daha ö n ced e buluyoruz»; «bu ö n e rm e şim diden ö tek i ö n erm e y e ço k yakındır»; v b han g i anlam da ve han g i ölçütlere göre doğrulanabilir? S öylem in d ü zeninde, tam ya da kısm en, özdeşlik nedir? İki ifadenin

tam olarak özdeş olm ası, aynı anlam da kullanılm ış aynı sözcüklerden yapılm ış olm ası, o n ları m u tlak anlam da özdeşleştirm eye izin verm ez. D id e ro t ve L am arck’da ya da B e n o ît de M aillet ve D a rw in ’de ev rim ilkesinin aynı dile getirilişinin bulunacağı zam an bile, sadece gid erek b ir tekrarlar serisine b o y u n eğecek olan b ir ve aynı söylem sel olayın söz k o n u su old u ğ u düşünülebilir. Eksiksiz b ir ö rtü şm e söz k o nusu o ld u ğ u n d a, özdeşlik b ir ö lçü t değildir; kısm i o lduğunda, sözcükler h e r defasında aynı anlam da kullanılm adıkları ya da aym belirleyici öz farklı sözcüklerde az ya da ço k kavrandığı zam an ise hiç değildir: B u ­ n u n , BufFon’u n , Jussieu’n u n ve C u v ie r’n in b u kadar farklı söylem leri ve sözlükleri arasında ortaya çıkan aynı organisist tem a old u ğ u hangi ölçü d e doğrulanabilir? B u n a D a u b e n to n , B lu m en b a ch ve geldiği n e d erece do ğ ru d u r? D arw in arasında işaret edilen

karşılık, aynı ö rg ü tle n m e sözcü ğ ü n ü n G eoffroy S ain t-H ila ire’de aym anlam a G enel olarak bakıldığında, C u v ie r ile b en zerlik tipi, C u v ie r ile L inn e ya da

A risto arasında işaret edilen b en zerlik tipi ile aym m ıdır? D ile g etir­ m eler arasında direk olarak bilin eb ilen k en d in d e b ir benzerlik değil­ dir: o n la rın benzerliği, b enzerliğin gösterildiği söylemsel alanın bir son u cu d u r. O halde, başlıkları incelenen m etinlerden, onlar asıllarının yoklu­ ğuna göre değerlendirilen b u önem li parçalara sahip olsalar da, h em en orijinallik beklem ek uyg u n değildir. B u so ru n u n ancak ço k m ü k em ­ m el tanım lanm ış serilerde, sınırları ve alanı gösterilm iş olan bütünlerde, yeterin ce h o m o je n söylemsel alanları sınırlayan işaretler arasında b ir an­ lamı olabilir6. Fakat daha önce söylenmiş olanın b ü y ü k birikintisi içinde «önceden» b ir sonraki m etn e benzeyen m etn i aram ak, tarihin derinlik­ lerinde ö ncelem eler ya da yankılanm alar oy u n u n u yeniden bulmaya çalışmak, ilk tohum lara kadar çıkm ak ya da son izlere kadar inm ek, bir eser konusunda, o n u n geleneklere bağlılığını ya da ortadan kaldırılam az olan bireysellik payım, sırasıyla, ortaya koym ak, orijinallik seviyesini y u ­ karı çıkarm ak ya da aşağı indirm ek, P o rt-R o y al dilbilim cilerinin h içten hiçb ir şey icat etm ediklerini ya da C u v ier’n in sanıldığından daha fazla seleflerinin b u lu n d u ğ u n u gösterm ek, kısa panto lo n lu tarihçilerin sem ­ patik fakat gecikm iş eğlenceleridir. 6. M .C anguilhem ’in,W illis’den Prochaska’ya, düşünm enin tanımına olanak veren önerm e­ ler dizisini gösterdiği bu biçimdir. ı_ L â 2 _ ı

A rk eo lo jik betim lem e, art arda gelen olgularına, ilkel ve saf b ir şe­ kilde, yani d eğ er sözcükleriyle ortaya k o n m a k istem edikleri takdirde, bağlanm ak z o ru n d a olan b u söylem sel pratiklere başvurur. A rkeolojik b etim le m e n in b u lu n d u ğ u düzeyde, orijinallik-bayağılık karşıtlığı, akla yatkın değildir. B ir ilk dile g etirm e ile yıllar, asırlar sonra, o n u az ya da ço k d o ğ ru olarak tek rar ed en cüm le arasında, h erh a n g i b ir değere bağlı hiyerarşi oluşturm az; köklü b ir ayrım ortaya koym az. A rkeolojik b etim le m e sadece ifadelerin düzenim gerçekleştirm eye çalışır. D ü z e n ­ lilik, burad a sapkın, ano rm al, kahince, ço k eski, dahice ya da p a to ­ lojik ifadeyi belirginleştirecek, m e v cu t g ö rü şü n ya da sık kullanılan m e tin le rin k enarlarında b u lu n a n , düzensizliğin karşısında yer almaz; ne olursa olsun; olağanüstü ya da bayağı, kendi tü rü n d e eşsiz ya da binlerce defa tekrarlanm ış, h e r sözel ed im için, varoluşunu sağlayan ve tanım layan ifade fonk siy o n u n u n işlev gö rd ü ğ ü koşulların tü m ü n ü gösterir. B öyle anlaşıldığı takdirde düzen , b ir istatistik grafiğin sınırları arasında belirli b ir m erkezi d u ru m u belirginleştirm ez; d em ek ki d ü ­ zen, olağanlık ya da olasılık belirtisi gibi d eğerlendirilem ez; özellikle gerçek b ir ortaya çıkış alanını belirler. H e r ifade belirli b ir d ü ze n in ta­ şıyıcısıdır ve d ü ze n d en ayrı olarak bulunam az. D e m e k ki bir ifadenin d ü ze n in in daha az b ek len e n , daha tekil, yanilik açısından daha zen g in b ir başka ifadenin düzensizliğinin karşısına konulm am ası fakat başka ifadeleri b elirginleştirecek olan başka d ü ze n le rin karşısına konulm ası gerekir. A rk eo lo ji icatların araştırılm ası değildir; arkeoloji ilk kez, b i­ rin in belirli b ir d o ğ ru d an em in old u ğ u (heyecan verici, b u n u ço k istiyorum ) o ana karşı duyarsız kalır; bayram sabahlarının aydınlı­ ğını y en id en oluşturm aya çahşmaz. Fakat bu, d ü şü n cen in ortalam a fe n o m e n lerin e ve herkesin, belirli b ir çağda, tek rar edebildiği şeyin tek d ü zeliğ in e başvurm ak için değildir. A rk eo lo jin in L in n e’n in ya da B u ffo n ’u n , P etty ’n in ya da R ic a rd o ’n u n , P in e l’in ya da B ich a t’m m e tin le rin d e aradığı şey, aziz k u ru c u la rın listesinin ortaya konulm ası değil; söylem sel b ir pratiğ in d ü ze n in in g ü n y ü zü n e çıkarılm asıdır. B u k u ru c u la rın ö z g ü n lü k ten nasibini alam am ış takip çilerin d e ya da ö n ce gelenlerde, aynı şekilde, esere ait olan b ir pratik; ken d i eserlerinde sadece en ö zg ü n doğrulam aları değil, daha ö n ce hiç kim sen in d ü ­ şünm ediği; fakat y en id en ele alınm ış, onlardan ö n ce gelen lerin bile

y en id en kopyaladıkları şeyleri açıklayan b ir pratik. B ir bulg u , ifade açısından o n u tek rar ed en ve yaygınlaştıran m e tin d e n daha az düzenli değildir; düzenlilik, sıradanlığm içinde alışılmamış b ir olu şu m içinde o ld u ğ u n d a n daha az işe yarar, daha az etk in ve a k tif değildir. B öyle b ir betim lem ed e, yeni b ir şeyi gösteren, yepyeni b ir bilgiyi ortaya çıkaran ve h e m e n h e m e n «aktif» olan yaratıcı ifadeler ile bilgiyi alan ve tek rar eden, neredeyse «pasif» kalan taklit ifadeler arasında, tabiatları açısın­

dan b ir fark yoktur. İfade alanı, verim li anlar tarafından vurg u lan an hareketsiz b ir alanlar b ü tü n ü değildir; baştan sona aktiftir. İfade d ü zen leri h akkm daki b u analiz, kendini b ir g ün belki daha dikkatle incelenm esi gereken çeşitli yönlere açar. 1. D ü zenliliğin belirli b ir biçim i, o halde yeni olanla olm ayan ara sında n e b ir ayrım yapm a z o ru n lu lu ğ u n e de b u n a olanağı b u lu n m a k ­ sızın, b ir ifadeler b ü tü n ü n ü belirginleştirir. Fakat b u daha sonra onlara y en id en d ö n ü lecek düzenler, kesin olarak verilm iş değildir; T o u rn e fo rt ve D a n v in ’de ya da L ancelot ve Saussure’de, P etty ’de ve K aynes’de eser olarak b u lu n a n d ü ze n değildir. D e m e k ki ifade d üzenleriy le ilgili h o m o je n alanlar vardır; onlar söylem sel b ir o luşum u belirginleştirir; fakat b u alanlar kendi aralarında farklıdır. O ysa yeni b ir ifade dü zen i alanına geçiş, tü m diğer söylem d ü zeylerine u y g u n değişim lerle b ir­ likte b u lu n m a k z o ru n d a değildir. D ilbilgisi söz dağarcığı, sözdizim i ve dilin genel b ir biçim i ve m an tık b akım ından, ö n e rm e n in yapısı ya da bu yap ın ın içinde yer aldığı d e d ü k tif sistem açısından, b irb irin in aynı fakat ifadesel olarak b irb irin d e n farklı olan sözel ed im ler bulunabilir. B öylece fiyatlar ve dolaşım halindeki parasal m ik tar arasındaki n ic e­ liksel ilişkinin dile getirilişi, aynı ya da eşanlam lı sözcüklerle gerçek ­ leştirilebilir ve aynı akıl y ü rü tm ey le elde edilebilir; b u dile g etirm e G resh am ’da ya da L o ck e’da ve X IX . yüzyılın m aıjinalistlerind e ifade­ sel olarak aynı değildir; nesneler ve kavram lar h e r yerde aynı o lu şu m sistem ine bağlı değildir. D e m e k ki dilbilimsel analoji ya da ç e v rile b i­ lirlik, mantıksal özdeşlik ya da eşdeğerlik ve ifadesel homojenlik arasın­ da ay rım yapm ak g erekm ektedir. A rkeolojinin so ru m lu lu ğ u n u aldığı, sadece ve sadece b u h o m ojenliklerdir. D e m e k ki arkeoloji dilbilim sel açıdan b irb irin in b e n z e ri ya da m antıksal b akım dan b irb irin in eşde­ ğeri olan sözel dile g etirm ele r arasında yeni b ir söylem sel pratik o rta ­ ya koyam az eski atıf-cü m le ve bağfiil teorisini, b azen kelim e kelim e,

yen id en ele alm ak suretiyle, P o rt-R o y a l dilbilim cileri, özelliğini ar­ k eo lo jin in b etim le m e k zo ru n d a olduğu b ir ifade düzen in i b u şekilde ortaya koydu. B u n a karşılık, eğer şurada ya da burada b u h etero jen liğ e rağm en, belirli b ir ifade düzen in i kabul ed ecek durum daysa sözlük farklılıklarını g ö rm ez lik te n gelebilir, anlam bilim sel alanlar ya da farklı d e d ü k tif d ü zen lem eler ü ze rin d e durm ayabilir. B u açıdan, X V III. y ü z­ yılda karşılaşıldığı gibi eylem d ilinin teorisi, dillerin kaynağı ü ze rin e araştırm a, ilk kaynakların ortaya çıkarılışı L ancelot tarafından yapılmış «mantıksal» analizlere göre «yeni» değildir. B öylece belirli b ir sayıda k o p m a n ın ve ek lem lem en in ortaya çık tı­ ğı g ö rü lm ek ted ir. G enel b ir ilkenin dile getirilişi ya da b ir p ro jen in ta­ nım ı gibi ö rn ek le n d irile b ilec ek b ir buluş, söylem in tarihi için d e yeni b ir evre o ld u ğu artık söylenem ez. H e r şeyin örgütlenm esi, m ü m k ü n ve zo ru n lu kılınm asından hareketle artık, y eniden başlam ak için y ü ­ rü rlü k te n kalkan b u m utlak başlangıç noktasın ın ya da tam anlam ıyla değişim n o k tasın ın araştırılm ası gibi b ir zo ru n lu lu k söz k o n u su d e­ ğildir. B izim işimiz, ayrı tarihsel yapıların içinde kabul edilm iş, farklı tip ten ve d ü zeyden olaylar iledir. D ü z e n le n e n ifadesel b ir h o m o jen lik ,

h iç b ir şekilde, b u n d an böyle ve o n yıllar ya da y ü z yıllar boyunca, insanların aynı şeyi söyleyecekleri ve düşü n ecek leri anlam ına gelm ez. G eri kalan h e r şeyin, sonuç olarak, k endisinden doğacağı belirli b ir il­ keler sayısının, açık ya da kapalı, tan ım ın ı da içerm ez. İfadesel h o m o ­ je n lik ve h eterojenlikler, dilbilim sel süreklilikler ve süreksizlik, m a n ­ tıksal özdeşlik ve farklılıklarla, b irb irleriyle atbaşı y ü rü m ek sizin ya da b irb irlerin i z o ru n lu olarak gerektirm eksizin kesişir. B un u n la b irlikte aralarında, hiç şüphesiz ço k karm aşık olan b u alanda d ö k ü m ü yapıl­ ması gerek en belirli sayıdaki ilişki ve karşılıklı bağın varolm ası gerekir. 2. B ir başka araştırm a y önü; ifade d ü ze n le rin in içindeki hiyerarşi ler. H e r ifadenin belirli b ir düzen e bağlı o ld u ğ u , sonuç olarak h içb ir saf ve basit yaratım ın ya da d eh a n ın şaşılacak d erecedeki düzensizliği olarak d ü şü n ülem ediği görü ld ü . Fakat hiçb ir ifadenin etkisiz olarak d ü şü n ü lem ed iği ve b ir başlangıç ifadesinin h en ü z gerçekleşm iş göl­ gesi ya da kopyası olarak değerlendirilem ediği de görü ld ü . H e r ifade alanı h e m d üzenli h e m de uyanık haldedir: U y k u su zd u r; en k ü çü k en ölçü lü ya da en bayağı ifade kullandığı ve stratejisinin b ir parçası yaptığı kavram larına, tarzına ve nesnesine göre şekillendirdiği tü m

kurallar o y u n u n u kullanır. B u kurallar hiçb ir zam an b ir dile g etirm e­ n in içinde verilm ez, dile g etirm ele rin içine n üfuz ed er ve onlarla b ir birlik te varoluş alanını o lu ştu ru r; d em ek ki dile g etirm ele ri k en d ileri­ ne göre eklem leyecek olan kuralların tekil b ir ifadesi bulunam az. B u ­ nu n la birlik te bazı ifade g ru p la n bu kuralları, uygulanabilir en genel ve en geniş biçim leri altında kullanır. B unlardan yola çıkarak başka n esn elerin , başka kavram ların, başka ifade k ip le rin in ya da başka stra­ tejik seçim lerin, daha az genel ve uygulam a alanı daha özelleşm iş olan kurallardan yola çıkarak nasıl o lu şturulabildikleri görülebilir. Böylece b ir ifade türetme ağacı betim lenebilir. T em elinde, en geniş uzam ları içinde o lu şu m kurallarım kullanan ifadeler; en yüksek düzeyde ve belirli sayıda dallara ayrılm adan sonra, aynı düzen i kullanan fakat ço k akıllıca eklem lenm iş, daha iyi sınırlanm ış ve ken d i b o y u tu içinde yer almış ifadeler. A rkeoloji böylece başlıca tem aların d an b iri olan söylem tü retm e ağacım oluşturabilir. Ö rn e ğ in , doğa ta rih in in söylem i, k ö k b ak ım ın ­ dan, yön verici ifadeler sıfatıyla g ö zlem lenebilir yapıların ve m ü m k ü n nesneler alanının tan ım ın ı ilgilendiren ifadelere, yararlanabildiği b e­ tim lem e b iç im lerin i ve algısal kuralları gerektiren ifadelere, b elirg in ­ leştirm en in en genel olanaklarını gösteren ve böylelikle kurulacak b ü tü n b ir kavram lar alanını açan ifadelere ve nihayetinde, stratejik b ir seçim i oluşturan h e r şey, daha fazla sayıda sonraki tercihe yer bırakan ifadelere y er verecektir. Y in e doğa tarihi, dalların u cu n d a ya da en azından b ü sb ü tü n ince b ir yolda, fosil serilerin in keşfedilm esi gibi «keşifler»i, tü rü n yeni tanım ı gibi kavram sal d ö n ü şü m leri, m em eliler ya da org an izm kavram ı gibi yepyeni kavram ların su y ü zü n e çıkışını, to p lu lu k ların tem el düzenleyicileri, sınıflama ve katalog y ö n tem i te k ­ nik ler h ak k ın daki açıklam aları y eniden bulacaktır.Y ön verici ifadelere bağlı olan bu tü retm e, aksiyom lardan hareketle gerçekleşecek olan b ir dedüksiyonla karıştırılm am alı; anlam ları d en e y le rin veya apaçık kavram laştırm aların içinde yavaş yavaş k en d in i gösterecek olan ge­ nel b ir fik rin ya da felsefi b ir ö zü n filizlenm esine de benzetilm em eli; son olarak yavaş yavaş sonuçlarını geliştirecek ve olanaklarını açacak olan b ir b uluştan hareketle psikolojik b ir doğuş olarak alınm am alı­ dır. Söz k onusu tü retm e b ü tü n b u yollardan farklıdır ve o n u n kendi özerkliği için de b etim lenm esi gerekir. D o ğ a ta rih in in arkeolojik tü ­

retm eleri kanıtlanm ası gerekm eyen aksiyom ları ya da tem el tem ala­ rıyla (d oğanın sürekliliği örn eğ in ) başlam aksızın ve ilk buluşları veya L in n e’n in k ilerd en ö n ce T o u rn e fo rt’u n yaklaşım ları, T o u rn e fo rt’u n k ilerd en ö n ce Jo n sto n ’u n yaklaşım ları gibi ilk yaklaşım ları hareket n o k ­ tası ve y ö n len d irici ilkeler olarak alm aksızın, betim lenebilir. A rk eo lo ­ jik d ü zen n e sistem leştirm elerin ne de k ro n o lo jik art arda gelişlerin düzenidir. B u n u n la birlikte b ü tü n b ir m ü m k ü n sorular alanının açıldığı g ö ­ rülüyor. Ç ü n k ü b ü tü n bu farklı d ü ze n le rin k en d in e özgü olm ası ve h er b irin in k endi özerkliğine sahip bulunm ası boşunadır; on lar ara­ sında ilişkilerin ve bağım lılıkların varolm ası gerekir. Bazı söylemsel olu şu m lar için, arkeolojik düzen belki sistem atik d ü ze n d en ço k farklı değildir, başka duru m lard a old u ğ u gibi belki o k ro n o lo jik art arda gelişleri izler. B u paralellik (aksine başka yerlerde bu lu n an uy u m su z­ luklar) çö zü m lenm eye değer. H e r ne olursa olsun, b u farklı d ü ze n ­ lem eleri b irb irin e karıştırm am ak, h e r şeyin k endisinden çıkarsanabilidiği ve türetilebildiği ilkeyi başlangıçtaki b ir «buluş»ta ya da bir dile g e tirm e n in orijinalliğinde aram am ak; zam anın d ü zen in i y en id en m eydana g etirm eyi veya d e d ü k tif b ir şem ayı g ün y ü zü n e çıkarm ayı arkeolojik tü re tm e d e n b ek lem em ek , önem lidir. A rtık h iç b ir şey, kapsayıcı b ir d ö n em leştirm e girişim ini söylemsel olu şu m ların analizinde g ö rm e k te n daha yanlış olm ayacaktı: B elirli bir andan itib aren ve belirli b ir zam an için, herkes aynı b içim d e d ü şü n e­ cek, yüzeysel farklılıklara rağm en, ço k biçim li b ir sözlük içerisinde, aynı şeyi söyleyecek ve b ü tü n anlam ların içinde ayrım gö zetm ed en baştan sona dolaşılabilecek b ir b ü y ü k söylem tü rü n ü m eydana g etire­ cekti. A rk eo loji tanı tersine, k en d in e özgü zamansal kopuklu ğ a sahip olan ve dilde gösterilebilen tü m diğer özdeşlik ve farklılık b iç im ­ lerin i kendisiyle birlikte taşım ayan b ir ifadesel h o m o je n lik düzeyini b etim le r ve b u düzeyde de yoğun, biçim siz ve ilk ve son kez tü m ü y le verilm iş b ir eşzam anlılığı dışarıda tu ta n b ir düzeni, art arda gelişleri, b ü sb ü tü n ince b ir yolu ortaya koyar. «Çağlar» adı verilen, y eterin ce karışık b u b irlik lerin içinde arkeoloji, özgüllükleriyle b irb irin e ek ­ lem len en fakat kavram ların zam anı, te o rik d ö nem ler, b içim len m e evreleri ve dilbilim sel ev rim in aşam aları konu su n d a b irb irin e karış­ m ayan «ifade d ö n e m le rim i ortaya çıkarıverir.

ü şü n ce tarihi, çözüm lediği söylem de, genellikle b ir bağlantıyı bulm ak ister. A caba b u tarih sözcüklerin kullanım ınd ak i d ü ­ zensizliği, b irbirleriyle bağdaşm az olan b irçok ö n erm e y i, b irb irlerin e den kleştirilem eyen anlam ların, birlikte sistem leştirilem eyen kavram ­ ların b ir o y u n u n u tespit etm eyi başarabilir m i? D ü şü n ce tarih i söyle­ m i d üzenleyen ve ona y en id en gizli b ir birlik kazandıran b ir bağlantı ilkesini, az ya da ço k d e rin b ir düzeyde bulm a ödevini üstlenir. Bu bağlantı yasası keşfettirici b ir kural, b ir h ü k ü m v erm e y ü k ü m lü lü ğ ü , neredeyse araştırm anın ahlaksal b ir baskısıdır. U yuşm azlıkları gereksiz yere çoğaltm am ak; k ü ç ü k farklılıklara kapılıp g itm em ek ; değişiklik­ lere, pişm anlıklara, geçm işe g eri dönüşlere, polem ik lere fazla ağırlık

v erm em ek ; insanların söylem inin arzularının, m aru z kaldıkları etk ile­ rin ya da yaşadıkları koşulların çelişm esiyle sürekli içerd en yıp ratıld ı­ ğını varsaym am ak; b u n u n la birlikte, eğer onlar ko n u şu y o r ve diyalog içindeyse b u n u n daha ço k b u uyuşm azlıkları aşm ak ve o n ların k en ­ disinden hareketle egem en lik altına alınabilecekleri noktayı b u lm ak o ld u ğ u n u kabul etm ek . Fakat b u bağlantının kendisi araştırm anın da so n u cu d u r: Söz k onusu bağlantı çözüm lem eyi tam am layan son b ir­ likleri tanım lar; b ir m e tn in iç örgütlenm esini, bireysel b ir eserin ge­ lişm e b içim in i ya da farklı söylem lerin karşılaştığı y eri açığa çıkarır. B u bağlantıyı y en id en k u rm a k için o n u n iyice tasarlanması gerekir ve ancak old ukça uzaktan, y eterin ce u z u n zam an izlendiği takdirde b u lu n d u ğ u n d a n em in olunacaktır. B u bağlantı en yüksek n o k ta gibi g ö rü n ü y o r; en basit yollarla çözülm üş u yum suzlukların m ü m k ü n en yüksek m iktarı. O ysa kullanılan yollar ço k fazladır ve aynı seb ep ten b u lu n a n b ağ­ lantılar da ç o k farklı olabilir. Ö n e rm e le rin d o ğ ru lu ğ u n u ve o n ları birleştiren ilişkileri çö z ü m le m e k suretiyle çelişkisiz b ir m a n tık alanı b etim len eb ilir: böylece b ir sistem atiklik ortaya çıkarılacaktır. C ü m ­ lelerin gözle gö rü leb ilir varlığından dilbilgisinin m uğlaklığı olan bu ideal yapıya ulaşılır, sözcüklerin ço k anlam lılığı hiç şüphesiz çevril­ dikleri ölçü d e m askelenir. Fakat ta m tersine, analojilerin ve sem b o l­ lerin y o lu n u izlem ek suretiyle, söylem sel olandan daha fazla düşünsel, rasyonel olandan daha fazla duygusal ve kavram dan ziyade arzuya ya­ kın b ir tem a, y eniden bulunabilir. B u te m an ın gü cü b irb irin e en zıt figürlere, o n ları ağır ağır dönüşebilir b ir birlikte kaynaştırm ak için canlılık verir. O zam an ortaya k o n u la n şey, esnek b ir süreklilik, çeşitli tem sil, im aj ve m etaforlarda biçim kazanan b ir anlam ın gidiş yolu olur.T em atik veya sistem atik bağıntılar açık ya da kapalı olabilir; onlar, konuşan ö zn ed e bilinç dahilinde bu lu n an ; fakat d u ru m u n koşulları gereği ya da konuşan ö zn e n in d ilinin b içim in e bağlı b ir elverişsiz­ lik ten dolayı, dile g etirm e güçlüğü çeken ö zn e tarafından b ilin cin e varılan tem siller d ü zeyinde araştırılabilir. Yazara kendi yaptıklarından daha fazla sıkıntı verecek olan ve postülatları, çalışma şem alarını, dil­ bilim sel kuralları anlam adan b ir doğrulam alar, tem el inançlar, imaj çe­ şitleri b ü tü n ü n ü ya da hayal k u rm a m n b ü tü n b ir m antığım o na zorla kabul ettirecek olan yapıların içinde de araştırılabilir. N ih ay etin d e söz

k o n u su olabilen birey düzeyinde, o n u n biyografisinde ya da söylem i­ n in tekil şartlarında k u ru lan bağlantılardır. Fakat daha geniş işaretlere göre de ortaya k o n ulabilen ve k en d ilerin e b ir d ö n em in , genel b ir b ilinç b iç im in in , b ir to p lu m tip in in , b ir gelen ek ler b ü tü n ü n ü n , b ü tü n b ir k ü ltü rd e o rtak olan b ir düşünsel g ö rü n ü m ü n k o lle k tif ve ta rih ­ sel b o y u tların ı verebilen bağlantılar da söz k o n u su olabilir. B ü tü n bu b içim ler altında, b u şekilde ortaya çıkm ış olan bağlantı h ep aynı rolü oynar. D olaysız b ir b içim d e gö rü leb ilir u yum suzlukların yüzeysel b ir h are len m e d en daha fazla b ir şey olm adığını ve b u dağınık parçalar o y u n u n u te k b ir m erkeze geri gitm esi gerektiğini gösterm ek . U y u m ­ suzluk, gizli olan ya da g izlenen b ir birliğin yanılsam asıdır; sadece b ilinç ve bilinçdışı, düşünce ve m etin , ifadenin idealliği ve olum sal varlığı arasındaki uyuşm am azlıkta y eri vardır. N e olursa olsun analiz, u y u m su zlu ğ u olabildiği ölçü d e o rtad an kaldırm ayı görev bilm elidir. B u işin sonunda yalnızca to rtu şeklinde uyum suzluklar -arazlar, ek ­ siklikler, kırıklar- kalır ya da tam tersine, h e r analiz sessizce ve analize rağm en sanki ona g ötürüyorm uş gibi, tem el uyum suzluk b ird en bire ortaya çıkıverir. Sistem in başlangıcında bile, birbirleriyle bağdaşm a­ yan postüladarm oyuna sokuluşu, birbiriyle uzlaştırılam ayan güçlerin çaprazlaşması, arzunun ilk kırılışı, b ir to p lu m u kendi karşısına koyan ek o n o m ik ve siyasi çatışma, b ü tü n bunlar, azaltılması gereken bu n ca y ü ­ zeysel öğe olacağı yerde, sonuçta, düzenleyici ilke olarak, b ü tü n k ü çü k uyum suzlukları açıklayan ve onlara sağlam b ir tem el, yani b ü tü n başka zıtlıkların m odelini veren k u ru cu ve gizli b ir yasa olarak görünür. Böyle b ir çelişki, söylem in görünüşü ya da ilineği, sonuçta ortaya çıkan d o ğ ru ­ luğunu serbest bırakm ak için ö zgür kılınm ası gereken şey olm anın ö te­ sinde, varlığının kendi yasasım oluşturur. B u, kendi yasasından hareketle varlığını ortaya çıkarması, h em yasayı açıklam ak h em de o n u aşmak için varlığın konuşm aya başlamasıdır; bu, yasa durm aksızın varoluşun için­ de yen id en doğduğu, kendi kendini izlediği ve sürekli olarak yeniden başladığı halde, yasadan kaçm ak içindir. Ç ü n k ü yasa daim a varoluşun ötesindedir; d em ek ki varoluş o n u tüm üyle kuşatam az, değişir, dönüşür, k en d in d en kendi sürekliliğine kaçar. O halde uyuşm azlık, söylem b o ­ yunca, varoluşun tarihselliğinin ilkesi olarak işlev görür. D e m e k ki düşü n ce tarihi, uyuşm azlıkların iki düzeyini kabul et­ m e k ted ir: söylem in d e rin birliği için d e çözü len g ö rü n ü şlerin düzeyi

ve söylem in kendisine y erin i veren tem ellerin düzeyi. B irin ci düzeye göre söylem , ilineksel varoluşlarından, g ö rü n ü r cisim lerinden k u rta ­ rılm ası gerek en ideal b ir biçim dir; İkincisine göre ise söylem , uyuş­ m azlıkları alabilen ve nihayet o n ları baskınları, şiddetleri içinde y en i­ d en b u lm ak için, u y u m lu g ö rü n ü şü b o zm ak z o ru n d a olan deneysel b ir biçim dir. Söylem b ir uy u m su zlu k tan d iğ erin e g id en yoldur; eğer söylem g ö rü le n uyum suzluklara yer verirse bu, o n u n gizlediği u y u m ­ suzluğa b o y u n eğm esi dem ektir. Söylem i çö zü m lem ek , u y u m su zlu k ­ ları g ö ste rm ek ve y en id en ortaya koym ak; u y um suzlukların söylem de oynadıkları oy u n u ortaya koym ak; söylem in o n ları nasıl ifade edebil­ diğini, onlara nasıl varlık verebildiğini ya da nasıl geçici b ir g ö rü n ü ş kazandırabildiğini gösterm ektir. A rk eo lo jik analiz için, uyum suzluklar ne aşılması gereken g ö rü ­ nüşler n e de k en d ilerin d e n k u rtu lu n m a sı gereken gizli prensiplerdir. B unlar, h an g i bakış açısında o rtadan kalkabildikleri ya da han g i d ü ­ zeyde radikalleştikleri ve so nuçların sebeplere d ö n d ü ğ ü araştırılm aksızın, bizzat ken d ileri için b etim le n ec ek nesnelerdir. Sözgelim i basit ve hatta burada b irço k kez anım sanm ış b ir ö rn ek : X V III. yüzyılda, L in n e’n in değişm ezliği savunan ilkesinin, b u ilkenin sadece uygula­ m a m o d e lle rin i değiştiren Peloria m n keşfi tarafından değil de B uffon, D id ero t, B o rd eu , M aillet ve daha b ir ço klarında bulu n ab ilen belirli sayıdaki «evrim ci» doğrulam alar tarafından, tam tersi ö n e sürüldü. A r­ k eo lo jik analiz, b u zıtlığın altında ve daha tem el b ir düzeyde, herkesin d o ğ an ın sürekliliği ve tam lığı, en son biçim ler ile iklim arasındaki ilişki, cansızdan canlıya neredeyse hissedilm eyen geçiş gibi b irtak ım tem el tezleri kabul ettiğini g ö ste rm ek te n ibaret değildir. Böyle b ir zıtlığın, doğa ta rih in in özel alanı içinde, X V III. yüzyılın b ü tü n bilg i­ sini ve b ü tü n düşüncesini paylaşan ç o k daha genel b ir çatışm a; kesin kazanılm ış, o rtad an kaldırılam ayan b ir giz olm aksızın açılm ış d üzenli b ir yaradılış tem asıyla gizem li güçler b ak ım ın d an zengin, tarih içinde yavaş yavaş k endini gösteren ve zam anın b ü y ü k baskısına göre b ü ­ tü n uzaysal d ü zen leri altüst ed en b ir doğa tem ası arasındaki çatışmayı yansıttığını da g ö ste rm ek te n ibaret değildir. A rkeoloji, b u iki kab u lü n , değişm ezlik yanlısı ve «evrimci», cinsler ve tü rle r h akkm dak i belirli b ir b etim le m e n in içinde o rtak y erlerini nasıl aldıklarını gösterm eye çalışır: B u b etim le m e k o n u olarak o rganların gözle gö rü leb ilir yapı­

sını yani b içim lerin i, b ü y ü k lü k le rin i, sayılarını ve uzaydaki k o n u m ­ larını alır; o n u o rganizm anın b ü tü n ü n d e ya da bazen ö n em leri b ak ı­ m ın d an b azen de ta k so n o m ik u ygunlukları b ak ım ın d an belirlenm iş bazı ö ğ eleri de olm ak üzere sınırlayabilir. O halde ik inci d u ru m d a b irço k belirlenm iş b ölm eyle do lu ve adeta tü m m ü m k ü n yaradılış pro g ram ın ı o luşturan öyle ki şim di, gelecekte ya da geçm işte, cinslerin ve tü rle rin d üzen i kesin olarak tespit edilir şekilde, düzenli b ir tablo; b irin c i d u ru m d a ise belirsiz ve açık kalan, b irb irlerin d e n ayrı b u lu n an ve varoluş-öncesi b içim lere o ldukça yakın, yeni biçim lere izin veren ben zerlik g ru p ları ortaya konm aktadır. Belirli b ir nesneler alanıyla ilgili iki tez arasındaki uyum suzluğu, b u alanın sınırlarından ve o n u n parçalanm ışlığından b u şekilde tü retm ek le uyuşm azlık giderilem ez; uzlaşm a noktası bulunam az. Fakat b u uyu m su zlu k daha tem elli b ir düzeye de taşınam az. Sadece b u lu n d u ğ u yer tanım lanır, a lte rn a tif b ir yol gösterilir, iki söylem in yan yana k o n u ld u ğ u ayrım ve yer belirlenir. Yapı h ak k ın d aki te o ri o rta k b ir postülat, L inne ve BufFon tarafından paylaşılmış b ir genel inanç zem ini, evrim cilik ile değişm ezlik yanlı­ sı görüş arasındaki çatışmayı, y en id en b ir ikinci dereced en tartışm a düzeyine itecek olan sağlam ve tem elli b ir kabül değildir. O n la rın birb irleriy le bağdaşm azlıklarının ilkesi, tü rem ele rin i ve b irlik te varo­ luşlarını y ö n eten yasadır. U yuşm azlıkları b e tim le n ec ek şeyler olarak alırken arkeolojik analiz o n ların y erin e o rtak b ir biçim i ya da b ir tem ayı açığa çıkarm aya değil, aralarındaki m esafenin d eğ erin i ve b içi­ m in i belirlem eye çalışır. U yuşm azlıkları genel b ir b içim in belli— b elir­ siz birliği için de e ritm e k ya da o nları y o ru m lam an ın veya açıklam anın genel, tek b içim li soyut b ir ilkesi haline g etirm ek isteyen b ir dü şü n ce tarih in e g öre arkeoloji, farklı uyuşm azlık türlerim betim ler. A rkeoloji, d em ek ki, uyuşm azlığı söylem in b ü tü n d üzey lerin d e aynı şekilde işleyen ve analizin ilk ve k u ru c u b iç im in in elin d en ya tü m ü y le g eri alm ak ya da devam e ttirm e k z o ru n d a kalacağı, genel b ir işlev olarak in c ele m e k ten vazgeçm ektedir: B in b ir veçhe altında varolm uş, sonra y ok olm uş, nihayet d o ru k noktasına ulaştığı en b ü y ü k çatışm anın içinde y en id en ortaya çıkm ış olan uyuşm azlığın b ü y ü k o y u n u n u n y erin e arkeoloji, farklı uyuşm azlık tip lerin in , k en d ilerin e göre tespit edilebileceği farklı d üzeylerin, çalıştırabileceği farklı fo n k ­ siyonların analizini geçirir.

Ö n c e farklı tipler: Bazı uyuşm azlıklar, hiçb ir şekilde ken d ilerin i m ü m k ü n kılan ifade rejim in d en etkilenm eksizin, sadece ö n e rm e le r ya da iddialar planında ortaya çıkar. X V III. yüzyılda fosillerin m ineral doğaları hakkındaki geleneksel tezle çatışan, o n ların hayvansal karak­ te ri h ak k ın d aki tez böyledir. Şüphesiz, b u iki tezden elde edilebilen sonuçlar ço k sayıdadır ve sayıları artm aktadır; fakat o n ların aynı söy­ lem sel o lu şu m u n içinde, aynı n oktada ve ifadenin işlevinin aynı işleyiş koşullarına göre d o ğ d u k ları gösterilebilir; b u n lar arkeolojik olarak türemiş b u lu n a n ve b ir uç d u ru m oluşturan uyuşm azlıklardır. Başka uyuşm azlıklar tam tersine b ir söylemsel olu şu m u n sınırlarını aşar ve aynı dile g etirm e koşullarından doğm ayan tezlere zıt düşer. B öylece L in n e’n in süreklilik yanlısı görüşü D arvvin’in evrim ciliğiyle çelişmiş b u lu n u r; fakat sadece birin cisin in ait old u ğ u doğa tarihi ile İkincisi­ n in d o ğ d u ğ u biyoloji arasındaki ayrım etkisiz hale getirildiği ölçüde. B u n lar farklı söylemsel oluşum lar arasındaki karşıtlığa geri g ö tü ren dışsal uyuşm azlıklardır. B urada sürecin m ü m k ü n gidiş ve gelişlerini d ik k ate alm aksızın, arkeolojik b etim le m e için türem iş uyuşm azlık­ lar, analizin terminus ad qııc m ini (bitiş noktası) o luşturdukları halde, bu zıtlık terminus a quoyu (başlangıç noktası) oluşturur. B u iki aşırı uç ara­ sında, ark eo lojik b etim le m e içsel uyuşm azlıklar adı verilebilecek olan şeyleri, bizzat söylemsel olu şu m u n içinde ortaya çıkan ve oluşum lar sistem inin b ir noktasında doğm uş olan alt-sistem leri vareden şeyleri betim ler: X V III. yüzyıldaki doğa ta rih i ö rn e ğ in d e kalırsak «yöntem ­ sel» ve «sistematik» analizlerini b irb irin in karşısına koyan uyuşm azlık. K arşıtlık burada kesinlikle en uç n o k ta değildir. B u n lar aynı nesne k o n u su n d a iki çelişkili ö n erm e , aym kavram ın b irbiriyle bağdaşm az iki kullanım ı değil; am a daha ço k bazı nesneler, bazı öznellik d u ­ ru m ları, bazı kavram lar ve bazı stratejik seçim ler yoluyla birb irlerin i belirginleştirm iş ifadeleri o lu ştu rm an ın iki tarzıdır. B un u n la b irlikte b u sistem ler ilk değildir; çü n k ü h e r ikisinin de hangi n oktad a doğa ta rih in in pozitifliği olan b ir ve aynı p o zitiflikten tü red ik leri g ö steri­ lebilir. B unlar, arkeolojik analiz için anlam lı olan şu içsel zıtlıklardır. Şim di d e farklı düzeyler. A rkeolojik b akım dan içsel olan b ir uy u ş­ m azlık, b ir ilke olarak tespit etm en in ya da b ir sonuç olarak açıkla­ m a n ın yeterli olacağı saf ve basit b ir olgu değil, söylem sel o lu şu m u n farklı d ü zlem lerin d e bölüşülen karm aşık b ir olaydır. X V III. yüzyılın

b ir b ö lü m ü b o y u n ca b irb irin in karşısına konulm aya devam ed en Sis­ tem atik doğa tarihi ve yöntem sel doğa tarihi için şöyle düşünülebilir: N esn e le rin eksikliği (bir d u ru m d a b itk in in genel gidişi, b ir d u ru m d a ise v ak tin d en ö n ce belirlenm iş bazı değişkenler betim len ir; b ir d u ­ ru m d a b itk in in tam lığı ya da en azından o n u n en ön em li kısım ları, bir başka d u ru m d a ise taksonom ik u ygunlukları b ak ım ın d an keyfi olarak seçilmiş ç o k sayıda öğe betim len ir; bazen b itk in in farklı gelişim leri ve olgunlaşm aları d ikkate alınırken bazen de b ir o p tim u m görülebilirlik anı ve evresiyle sınırlanır); ifade k ip lerin in ayrılığı (bitkiler hak k ın d aki sistem atik analiz algısal ve katı dilbilim sel b ir kural ve sürekli b ir ölçeğe g öre uygulanır; yöntem sel b ir b etim le m e açısından, kurallar b ir dereceye kadar bağım sızdır ve tespit etm e ölçekleri kararsızlık gösterebilir); kavram ların bağdaşmazlığı («sistemler»de, cinssel karakter kavram ı cinsleri g ö ste rm ek açısından yanıltıcı olm adığı halde keyfi bir işarettir; y ö n tem lerd e b u aynı kavram cinsin gerçek tanım ın ı için ­ de b u lu n d u rm a k zorun d ad ır); son olarak da te o rik seçim lerin ihracı (zam an için d e devam ed en ve tab lo n u n öğelerin i yavaş yavaş ortaya çıkaran b ir yaratılış fikri ya da doğal yakınlıkların çizgisel d ü zen in i m ev cu t bakışım ızla altüst etm iş olan doğal felaketler fikri tarafindan düzeltilm iş bile olsa, «süreklilik anlayışı»nı m ü m k ü n kılar; fakat y ö n ­ te m in kendisini kesinlikle içine alm adan kabul ettiği b ir d ö n ü şü m ü n olanağını o rtad an kaldırır). İşlevler; b ü tü n bu karşıtlık b içim leri söylem sel uygulam ada aynı rolü oynam az; onlar, ardışık b ir biçim de, aşılacak engeller ya da ge­ lişm e prensipleri değildir. H erhalde, ta rih in bazen durgunlaşm asının bazen de h areketlenm esinin sebebini onlarda aram ak yeterlidir; bu, zam anın, söylem in d o ğ ru lu ğ u n a ve idealliğine girdiği karşıtlığın boş ve genel b iç im in d e n hareketle olm az. B u karşıtlıklar h e r zam an belirli işlevsel anlardır. Bazı karşıtlıklar ifade alanının b ir ek gelişmesini sağlar. O n la r çeşitli kanıtlam a, denem e, doğrulam a, çıkarsam a dizilerini o r­ taya koyar; yeni nesn elerin belirlenişine olanak verir, yeni ifade kipleri var eder, yeni kavram ları tanım lar ya da varolan kavram ların uygula­ m a alanını değiştirirler. Fakat söylem in pozitiflik sistem inde h iç b ir şey değiştirilm ez m adensel olanla bitkisel olan arasındaki sınır kon usunda, hayatın ya da doğanın ve fosillerin kaynağının sınırları kon u su n d a, X V III. y üzyılın naturalistleri tarafından yönetilm iş olan tartışm alar

böyle oldu. B öyle eklentisel süreçler açık kalabilir ya da onları, kesin b ir biçim d e, ç ü rü te n b ir kanıt veya o n ları o y u n u n dışında tu ta n b ir keşif sayesinde kapalı da bulunabilir. Başka süreçler söylem sel alanın b ir yeniden örgütlenmesi so n u c u n u ortaya koyar: b ir d iğ e rin in içinde b u lu n a n b ir ifade g ru b u n u n , o nları b irb irlerin e eklem leyebilecek olan tu tarlı n o k ta n ın , daha genel b ir tü rü n içinde b ir araya gelişlerinin m ü m k ü n dile getirilişiyle ilgili soruyu sorarlar. B öylece X V III. y ü zy ı­ lın natu ralistlerindeki sistem -yöntem karşıtlığı, o n ların h e r ikisini tek b ir b etim le m e b içim in in içinde y eniden yazm ak için, y ö n te m e siste­ m in kesinliğini ve düzenliliğini v erm e k için, sistem in keyfîliğini y ö n ­ te m in so m u t analizleriyle u y g u n hale g etirm ek için o luşturu lan b ir girişim ler serisi so n u c u n u doğu ru r. B u n lar eskilerine çizgisel olarak ek len en yeni nesneler, yeni kavram lar, yeni ifade k ip leri değil; fakat, oluşum kuralları değişm em ekle birlikte, daha genel ya da daha özel başka b ir d ü zeyden nesneler, başka b ir yapıya ve başka b ir uygulam a alanına sahip olan kavram lar, başka tip dile getirm elerdir. D iğ er kar­ şıtlıklar eleştirel b ir rol oynar, söylem sel pratiğin varoluşunu ve «kabul edilebilirlik»ini onlar oyuna sokar, m e v cu t olanaksızlığıyla ve tarihsel tersine dön ü şüyle ilgili noktayı tanım lar. B öylece a to m ik değişkenler arasında, belirli varoluş koşulları içinde işlev g ören organik dayanış­ m aların ve işlevlerin, bizzat doğa ta rih in in içindeki, betim lem esi, en azından o to n o m söylem sel o luşum adı altında, gözle görüleb ilir ka­ rak te rlerin d en hareketle varlıkların tak so n o m ik b ir bilim i olacak olan b ir doğa ta rih in e artık olanak verm ez. Söylem sel o luşum o halde u yum suzlukların çok lu ğ u altında d e­ vam e d e n ve onları tutarlı b ir d ü şü n c en in sakin birliği içinde çö zen ideal, sürekli ve pürü zsü z b ir m e tin değildir; h ep g eri planda am a h e r yerde eg em en olacak olan b ir u y um suzluğun, b in b ir farklı veç­ he altında, yansıdığı b ir yüzey de değildir. O daha ziyade p ek çok uy u m su zlu ğ u n b u lu n d u ğ u b ir alan; düzeyleri ve rolleri betim len m esi gerek en b ir farklı karşıtlıklar toplam ıdır. A rkeolojik analiz d em ek ki m o d elin i b ir ve aynı ö n e rm e n in h e m o lum lusunda h e m de o lu m ­ suzunda b u lan b ir uyum su zlu ğ u n ö nceliğini o rtad an kaldırır. Fakat bu, d ü şü n c en in genel biçim leri içindeki b ü tü n karşıtlıkları düzeyleştirm e k ve a priori b ir zo ru n lu lu ğ a başvurarak o nları zorla sü k û n ete kav u ştu rm ak için değildir. Tam tersine, belirli b ir söylem sel pratik

içinde, olu ştu kları noktayı tespit etm ek , aldıkları b içim i, aralarındaki ilişkileri ve eg em en oldukları alanı tanım lam ak söz konusud u r. K ı­ sacası, sonuçta, söylem i çeşitli p ü rü z le ri içinde sü rd ü rm ek , L ogos’u n farklılaşm am ış öğesi için d e aynı şekilde kaybolan ve y eniden b u lu n an , çözü len ve hep y en id en d oğan b ir uyuşm azlık tem asını o rtad an kal­ d ırm ak söz k onusudur.

A

rk eo lo jik analiz söylem sel oluşum ları belirginleştirir ve betim ler.

Bu, arkeolojik analizin söylem sel oluşum ları b irbiriyle karşılaş­ tırm ak , b u lu n d u k la rı eşanlılık içinde b irb irlerin in karşısına koym ak, aynı zam an içerisinde bulunm ayanlardan o n ları ayırdetm ek, özelli­ ğini alabildikleri şeyin içinde k en d ilerin i kuşatan ve genel b ir öğe h izm eti v eren söylemsel olm ayan pratiklerle ilişkiye sokm ak zo ru n d a olm ası dem ektir. B u n u n la birlikte, b ir te o rin in iç yapısını çözüm leyen ep istem o lo jik ya da «arşitektonik» b etim le m e lerd en çok farklı olan arkeolojik in celem e, h e r zam an çoğul haldedir. B ir kayıtlar ço k lu ğ u için d e çalışır; k ü ç ü k zam an aralıklarını ve m esafeleri kateder; b irlik ­ le rin yan yana dizildikleri, b irb irlerin d e n ayrıldıkları, sınırlarını tespit

ettik leri, b irb irlerin in karşısında b u lu n d u k la rı ve aralarındaki b o şlu k ­ ları gösterdikleri yerde, kendi alanına sahip olur. A rkeolojik analiz, Deliliğin Tarihi’n d e k ı psikiyatrik söylem ya da Kliniğin Doğuşu’ndaki tıbbi söylem gibi belirli b ir söylem tip in e başvurduğu zam an b u , o n u k ro n o lo jik sınırlara kıyasla ortaya koym ak içindir; k urum sal b ir alanı, olayların, u ygulam aların, siyasi kararların b ir toplam ım , dem ografik istikrarsızlıkların, yardım te k n ik le rin in , işçi ihtiyaçlarının, farklı işsiz­ lik d ü zey lerin in vs belirlediği b ir ek o n o m ik süreçler zincirini, k ro n o ­ lojik sınırlarla ve onlarla ilişki halinde iken, b etim le m e k içindir. Fakat o, Kelimeler ve Şeylerde olduğu gibi b ir tü r te k yanlı yaklaşımla belirli

b ir d ö n em d ek i eşzam anlı halleri kıyasladığı ve verili b ir d ö n em d e yerlerini almış diğ er söylem tipleriyle karşılaştırdığı p ek ço k farklı pozitifliği de ortaya koyabilir. A m a b ü tü n bu analizler genelde yapılan analizlerden ço k farklıdır. 1. K arşılaştırm a söz konusu analizde h e r zam an sınırlı ve yereldi A rk eo lo ji genel b içim leri g ö sterm eyi istem ek şöyle d ursun, tekil b i­ çim leri belirlem eye çalışır. G enel dilbilgisi, zen g in lik lerin analizi ve doğa ta rih i klasik çağla karşılaştırıldığı zam an, X V II. ve X V III. y ü z­ yılla g en ellen ebilecek olan b ir zihniyetin, özel olarak canlı değerle yüklenm iş ve tu h a f b ir b iç im d e şim diye kadar ihm al edilm iş olan bu üç belirtisini, y en id en gru p lam ak için değil; b ü tü n klasik çağda kulla­ nılm ış olan akılsallık biçim lerin i, eksik b ir m o d e ld en , tekil b ir alandan hareketle y en id en k u rm a k için değil; hatta ço k yakın o ld u ğ u n u d ü ­ şü n d ü ğ ü m ü z b ir kültü rel g ö rü n ü şü n en az b ilin en yanını aydınlatm ak için bile değildir. X V III. yüzyılın insanlarının genel olarak tarih le o l­ d u ğ u n d an daha ço k düzenle, oluşla o ld u ğ u n d a n daha ço k tasnifle, nedensellik m ekanizm alarıyla o ld u ğ u n d a n daha ço k işaretlerle ilgi­ le n d ik lerin i g ö ste rm ek istem edik. Söz k onusu olan, aralarında b irço k b etim len eb ilir ilişki b u lu n a n söylem sel oluşum ların, belirlenm iş bir birliğini ortaya koym aktı. B u ilişkiler, b irb irlerin in sınırında b u lu n an alanlar ü ze rin d e b elirm ez ve gittik çe ne eşzam anlı söylem lerin b ü tü ­ n ü n e n e de genel olarak «klasik zihin» adı verilen şeye aktarılabilir: in c elen en üçlüye sıkıca b ö lü n m ü ş ve ancak b u n u n la özelleşm iş b u ­ lu n an alanda değerlidir. B u birbirleriyle ilişkili parçalar b ü tü n ü n ü n kendisi ve g ru b u , başka söylem tipleriyle b ir yandan tem silin analizi, işaretlerin genel teorisi ve «ideoloji»yle; ö te yandan da m atem atik,

cebirsel analiz ve b ir mathesisi gerçekleştirm e girişim iyle ilişki halinde bu lu n u r. D o ğ a T arih ’ini, Z en g in lik le rin Ç ö z ü m le n m esi’ni ve genel dilbilgisini özel b ir birlik olarak karakterize e d e n ve onlarda b ir birbirleriyle ilişkili söylem biçimini (interdiscursive) kabul etm e olanağını v eren b u iç ve dış ilişkilerdir. « N ed en k o zm o lo jid en , psikolojiden veya kutsal kitapla ilgili y o ­ ru m d a n bahsedilm edi? Lavoisier’d en ö n ce kim ya veya E u le r’in m a te ­ m atiği ya d a V ic o ’n u n tarihi, eğer b u n lar oyuna sokulsaydı, Kelimeler ve Şeylerde b u lu n ab ilecek olan b ü tü n analizleri geçersiz kılabilecekler m iydi? X V III. yüzyılın yaratıcı zenginliği içinde arkeolojinin katı çer­ çevesi içine g irm ey en b irço k başka fikir yok m udur?» diyecek olanlara gelince; b iliy orum , o n la rın üreteb ilecek leri şeylere, haklı sabırsızlıkla­ rına, b ü tü n k arşı-ö rn ek lere vereceğim cevap: E lbette, yalnızca analizin sınırlı o ld u ğ u n u kabul ediyor değilim ; aynı zam anda b u n u istiyorum ve b u n u o n a dayatıyorum da. B e n im için k arşı-ö rn ek olacak olan şey, şunu d o ğ ru olarak söylem enin olanağıdır: U ç özel o luşu m k o ­ nusu n d a b etim le n en b ü tü n bu ilişkiler, atfetm e, eklem lem e, g ö sterm e ve tü re tm e te o rile rin in b irb irlerin e ek lem lendikleri b ü tü n bu ağlar, sürekli olm ayan b ir belirginleştirm eye ve d ü zen in sürekliliğine daya­ n an b ü tü n b u tak so n o m i g eo m etrid e , rasyonel m ekanikte, m izaçlar ve n e d e n le r fizyolojisinde, kutsal ta rih in eleştirisinde ve yeni k u ru l­ m uş olan kristalografide hiç değişiklik g ö ste rm ed e n ve aynı b içim d e b u lu n u r. A slında b u , b etim lem eyi ço k istediğim halde, b ir birbirleriyle ilişkili pozitiflikler bölgesini betim lem iş olm ayacağım ın kanıtı olacaktır; b ir d ö n e m in ru h u n u ya da bilim ini, b ü tü n girişim im in kendisine y ö ­ neldiği b u karşıyı karakterize etm iş olacağım . B etim led iğ im ilişkiler tikel b ir b içim i tanım lam akla ilgilidir; b u n lar b ir k ü ltü rü n y ü zü n ü b ü tü n lü ğ ü içinde betim leyecek işaretler değildir. Başladığım b e tim ­ lem en in , Weltanschauung’u n dostlarında düş kırıklığı yaratm ış olan betim lem eleriy le aynı tip ten olm am asına ö zen gösteriy o ru m . O n u n ­ kilerde eksik, u n u tu lm u ş, hatalı olan şeyler, b e n im için, kesin olarak ve belirli b ir y ö n te m e göre dışarıda kalm aktadır. B u n u n la birlikte denilebilir ki; genel dilbilgisini doğa tarih i ve ze n g in lik lerin analizi ile karşılaştırdınız. Fakat n için aynı çağa u y g u ­ lanm ış olan tarihle, kutsal kitaba ait eleştiriyle, retorikle, güzel sanatlar teorisiyle değil? B u, keşfetm iş olacağınız b ü sb ü tü n başka b ir b irb ir-

leriyle ilişkili pozitiflikler alanı değil m idir? Ö yleyse b etim led iğ in iz alanın ö nceliği nedir? A slında öncelik, genel dilbilgisinin y en id en ele alınm asıydı ve tarihsel disiplinler ve m e tin eleştirisiyle olan ilişkile­ ri tanım lanm aya çalışılsaydı, kesinlikle tam am iyle farklı b ir ilişkiler sistem inin ortaya çıktığı g örülecekti. B etim lem e b irincisine ek len ­ m eyecek am a o n u belirli n o k taların d a geliştirecek olan parçalar arası ilişkiye sahip b ir ağı ortaya koyacaktı. A ynı şekilde naturalistlerin tak sonom isi, dilbilgisi ve ekon o m iy le değil de psikoloji ve patolojiyle karşılaştırılabilecekti: O rada, Kelimeler ve Şeylerde analiz edilm iş olan ta k so n o m i-d ilb ilg isi-ek o n o m i ilişkilerinin ve Kliniğin Doğuşu’nda incelen m iş olan ta k so n o m i-p ato lo ji ilişkilerinin kıyaslandığı, b irbirleriy le ilişkili yeni pozitiflikler de görülecek ti. B unlar ço k sayıda ö n ce d en tanım lanm ış ağ değildir; sadece b u analiz denem esi on ların varolup o lm adıklarını ve h an g ilerin in varold u ğ u n u yani h an g ilerin in betim len m ey e elverişli o ld u ğ u n u gösterebilir. Ü stelik h e r söylemsel o lu şu m b u sistem lerden sadece b irin e ait değildir, h e r koşulda zo ­ ru n lu olarak ait değildir; fakat aynı y eri işgal etm ediği ve aynı işlevi g ö rm ed iğ i b irço k ilişkiler alanına aynı zam anda girer; tak so n o m i-p a­ tolo ji ilişkileri taksonom i-dilbilgisi ilişkileriyle aynı b içim d e değildir; dilb ilg isi-zen ginliklerin analizi ilişkileri d ilbilgisi-m etin yorum lam ası ilişkileriyle aynı biçim d e değildir. O halde ark eo lo jin in kendisine başvurduğu görüş alanı b ir bilim alanı, b ir akılsallık alanı, b ir zihinsellik alanı, b ir kültür alanı değildir; sınırları ve gelişm e n o ktaları h e m e n tespit edilem eyen birb irleriy le ilişkili p o zitifliklerin b ir karışım ıdır. A rkeoloji, söylem lerin çeşitliliği­ n i o rtad an kaldırm aya ve o nları b ir araya toplam ası gereken b ir birliği gösterm ey e çalışmayan; am a o n la rın çeşitliliğini farklı b iç im le rin içine dağıtm aya çalışan karşılaştırm alı b ir analizdir. A rkeolojik karşılaştır­ m a n ın birleştirici değil, çoğaltıcı b ir etkisi vardır.

2. X V II. ve X V III. yüzyılın g enel dilbilgisi, doğa tarihi ve ze n g in lik lerin analizi karşılaştırılırken b u çağdaki, dilbilim cilerin, d o ğ ab ilim cilerin ve ek o n o m i te o risy en lerin in genel olarak hangi d ü şü n cele­ re sahip o ld u kları sorulabilir; te o rile rin in çeşitliliğine rağm en o n ların h ep sin in üstü ö rtü k postülatları varsaydıkları, belki sessiz sedasız h an ­ gi genel prensiplere itaat ettik le ri sorulabilir; dilin analizinin tak so n o m i ü ze rin e h an g i etkiyi yapm ış o ld u ğ u ya da d üzenli b ir doğa fik rin in

zen g in lik teo risin d e han g i rolü oynam ış old u ğ u sorulabilir; b u farklı söylem tip lerin d en h e r biriyle ilgili dağılm a, h e r b irin e tanınm ış olan prestij, o n u n eskiliğine ya da tam tersine yeni ta rih in e ve daha çok kesinliğine bağlı d eğ er kazanm ası, iletişim kanalları ve kendileriyle bilgi alış-verişinin gerçekleştirildiği yollar aynı şekilde incelenebilir; nihayet tam am iyle geleneksel analize katılan R o u sse a u ’n u n , bilgisi­ ni ve b o tan ik le ilgili tecrübesini d illerin analizine ve kaynaklarına han g i ö lçü d e aktarm ış o ld u ğ u ;T u rg o t’n u n paranın analizine, dilin ve etim o lo jin in teorisine hangi genel k ateg o rileri uygulam ış old u ğ u ; ev­ rensel, yapay ve yetk in b ir dil fikrin in L inné ve A danson gibi tasnifçiler tarafından nasıl y en id en elden geçirilm iş ve kullanılm ış o ld u ğ u sorulabilir. Kısacası b ü tü n b u sorular, en azından aralarından bazıları m eşru olacaktır. Fakat ne bun lar ne de ö te k ile r arkeolojinin d üzeyine uyg u n d u r. A rk eo lo jin in serbestlik kazandırm ak istediği şey, çeşitli söylemsel o lu şu m ların devam ed en özelliği ve mesafesi içinde, ilk olarak o luşum kuralları d ü zeyinde g ö rü n d ü k le ri şekliyle b enzerlikler ve farklılıklar oy u n u d u r. B u beş farklı görevi içerir: a) Farklı söylem sel öğelerin , b en z er kurallardan hareketle nasıl oluşabildiklerini g ö ste rm ek (fiil, özne, nesne, kö k kavram ları gibi, G en el dilbilgisinin kavram ları doğa ta rih i ve ek o n o m in in y in e de ço k farklı, y in e de k ö k te n ayrışık olan kavram larıyla aynı d ü ze n le m e­ lerd en hareketle, ifade alanı -atfetm e, eklem lem e, gösterm e, tü retm e te o rile ri- tarafından oluşturulur); farklı oluşum lar arasındaki arkeolojik izomotfızmleri g österm ek. b) B u k u ralların han g i ölçü d e aynı şekilde uygulanıp u y g u lan ­ m ad ık ların ı, aynı d ü ze n içinde sıralanıp sıralanm adıklarını, farklı söy­ lem tip leri içinde aynı m o d e le göre d üzenlenip d ü ze n len m ed ik lerin i g ö sterm ek (genel dilbilgisi atfetm e, eklem lem e, gö sterm e ve tü retm e te o rile rin i bile art arda ve b u d ü zen içinde sıralar; doğa ta rih i ve zen ­ g in lik lerin analizi ilk ikisini ve son ikisini y eniden g ru p la n d ırır am a h e r b irin i tersi b ir d ü ze n in içinde sıralar); h e r o lu şu m u n arkeolojik modelini tanım lam ak. c) B irb irle rin d en tam am iyle farklı (değer ve özel karakter ya da fiyat ve cinssel k arakter kavram ları gibi) kavram ların, uygulam a alan­ ları, b içim len m e dereceleri, özellikle tarihsel doğuşları o n ları b irb ir­

le rin e b ü sb ü tü n yabancı kıldığı halde, pozitiflik sistem lerinin kollara ayrılm asında ki onlar b ir arkeolojik izotopiyle donanm ıştır, b en z er b ir yeri nasıl işgal ettik lerin i g österm ek. d) B u n a karşılık m u h te m e le n b ir ve aynı sözcükle gösterilm iş olan b ir ve aynı kavram ın, arkeolojik b akım dan b irb irin d e n farklı iki öğeyi (başlangıç ve ev rim kavram larının g enel dilbilgisinin ve doğa ta rih i­ n in pozitiflik sistem i içinde ne rolü ne yeri ne de oluşum u aynıdır) nasıl kapsayabildiğim g österm ek; arkeolojik farklılıkları gösterm ek . e) B ir p o zitiflikten diğerine, bağım lılık ya da tam am layıcılık ilişki­ le rin in nasıl ortaya konabildiğim g ö sterm ek (böylece zenginliğin ve tü rle rin analizine göre, dilin betim len m esi, klasik çağ boyunca, te m ­ silin kendisini ikiye bö len , gösteren ve tem sil ed e n işaretler teorisi ku ru lu şu o ld uğu ölçü d e eg em en b ir rol oynar; arkeolojik bağıntıları gösterm ek . B ü tü n bu b etim le m e lerin içindeki herh an g i b ir şey etk ilerin , d e­ ğiş to k u şların , iletilm iş haberlerin , iletişim lerin tahsis edilm esine da­ yanm az. İn k âr etm ek ya da herh an g i b ir zam anda b ir b etim le m e k o ­ nusu o lu ştu rabildiklerini kabul e tm e m e k de söz k onusu olam az. Fakat bu b etim lem elere göre ölçülü b ir gerilem eyi kabul etm ek ten , analizin eleştiri d üzeyini ayarlam aktan, o n ları m ü m k ü n kılan şeyi ortaya koy­ m ak tan ziyade; b ir kavram ın b ir başka kavram ü ze rin e yansım asının gerçekleşebildiği nok taları işaretlem ek, b ir y ö n te m le r ya da te k n ik ­ ler transferine izin veren izom orfizm i tespit etm ek, genelleştirm elere olanak tanıyan yakınlıkları, sim etrileri veya benzerlik leri gösterm ek ; kısacası, değiş tokuş oyu n u için, tarihsel b ir olanaklılık koşulu olan vek tö rler ve farklı alıcılık (geçirilebilirlik ve geçirilem ezlik) alanını betim le m e k söz konusudur. P ozitiflikler arası b ir g örünüş, sadece b ir b irb irin e yakın b ir disiplinler g ru b u değildir; gözlem leneb ilir b ir ben zerlik fen o m e n i değildir; şöyle ya da böyle b irço k söylem in g e­ nel ilişkisi de değildir; aynı zam anda onların iletişim lerinin ilkesidir. R o u sseau ve o n unla b irlikte başkaları tü rle rin düzenlenişi ve d illerin başlangıcı ü ze rin d e sırasıyla d ü şü n d ü k le ri için, taksonom iyle dilbilgi­ si arasında ilişkiler k u ru ld u ve değiş tokuşlar m eydana geldi; T urgot, sonra Law ve Petty parayı b ir sim ge olarak in celem ek istedikleri için, e k o n o m i ile dil teorisi b irb irin e yaklaştı ve b u eğilim lerin izi hâlâ devam ed iy o r d em em e k gerekir. Fakat eğer hiç değilse arkeolojik b ir

b etim le m e yapm ak isteniyorsa daha ziyade, b u üç pozitiflik ten h er b iriy le ilgili dü zen lem eler eser, yazar, bireysel varoluş, proje ve g iri­ şim ler d ü zey inde b en z er değiş tokuşlarm bulunabileceği şekildedir

d em ek gerekir. 3. A rkeoloji söylem sel ve söylemsel olm ayan kurum lar, politi pratik olaylar ve e k o n o m ik süreçler gibi oluşum lar arasındaki ilişki­ leri de gösterir. B u yaklaşım ların, b ü y ü k kültürel süreklilikleri ortaya koym ak ya da nedensellik m ekanizm alarını ayırdetm ek gibi b ir am acı yo ktur. A rkeoloji b ir ifade olguları b ü tü n ü n ü n ö n ü n d e, b u b ü tü n ü açıklayabilen şeyi (bu, dile g etirm e bağlam larının araştırılm asıdır) kendi k en d in e sorm az; onlarda dile g etirilen şeyi keşfetm eye de çalış­ m az b u , b ir h e rm e n e u tik işidir; kendisinden d o ğ d u ğ u ve ait o ld u ğ u pozitifliği belirginleştiren o luşum kurallarının, söylem sel olm ayan sis­ tem lere nasıl bağlanabildiklerini belirlem eye çalışır. Ö ze l ek lem lem e b iç im lerin i tanım lam aya çalışır. Söz gelirni, X V III. yüzyılın sonunda k u ru lm u ş olan klinik tıp ö r­ neği, b irço k p o litik olayın, e k o n o m ik fe n o m e n in ve k urum sal deği­ şikliğin çağdaşıdır. B u olgularla hastahanelerle ilgili tıbbi b ir ö rg ü t­ len m e arasında, en azından sezgisel yolla, bağların bulunab ileceğ in i dü şü n m e k kolaydır. Fakat b u n u n analizi nasıl yapılır? S em bolik b ir ifade, k lin ik tıb b ın örgütlen m esin in ve o n u n la birlikte b u lu n a n ta rih ­ sel süreçlerin içinde, b irb irlerin i yansıtan ve sem bolleştiren, b irb irle­ rin in aynası ödevini g ö ren ve anlam larını belirsiz b ir g eri g ö n d e rm e oyu n u için d e kazanm ış olan iki eşzam anlı ifade görecektir: O n ları b ir araya g etiren b iç im d e n başka hiçb ir şeyi dile g etirm eyen iki ifade. B öylece o rg anik dayanışm a, işlevsel bağlantı, dokusal iletişim le ilgili tıbbi fikirler ve bedensel etkileşim ler h akkm daki b ir analizin lehine hastalıkların tasn if edilm esiyle ilgili ilkenin yoklu ğ u (hastalıkları yan ­ sıtırken onlarda da yansım ak için) hâlâ feodal olan tabakalaşm aların, fonksiyonel ilişkilerin, e k o n o m ik dayanışm aların altında, bağım lılık­ ları ve karşılıklı ilişkileri, hayatın b ir-ö rn e k liğ in i k o lle k tif b ir b içim d e sağlaması gereken b ir to p lu m u ortaya koyan p o litik b ir uygulam aya uy g u n düşecektir. B u n a karşılık nedensel b ir analiz, p o litik değişm ele­ rin ya da ek o n o m ik süreçlerin bilim adam larının bilincini, ilgilerinin u fk u n u ve y ö n ü n ü , değ er sistem lerini, nesneleri algılam a biçim lerin i ve rasyonelliklerinin stilini ne ölçüde belirleyebildiğini araştırm ada

ısrar ed ecek ti; böylece, en d ü stri kapitalizm inin işçiye olan ihtiyacı­ n ın sayım ını yapm aya başladığı b ir çağda, hastalık toplum sal b ir b o y u t kazandı: sağlığın sürdürülm esi, iyileşm e, yoksul hastalara yardım , has­ talık n e d e n le rin in ve kaynaklarının araştırılm ası devletin, b ir yandan m asrafını karşılam ak, b ir yandan da d en e tle m e k z o ru n d a b u lu n d u ğ u k o lle k tif b ir y ü k haline gelm iştir. B u n d a n dolayı b ed e n in b ir çalışma aracı olarak değerlendirilm esi, tıbbı başka b ilim le rin m o d eli ü z e rin ­ d en aklileştirm e kaygısı, b ir halkın sağlık düzeyini devam e ttirm e k için g ö sterilen çabalar, tedaviye, etk ile rin in devam ına, u z u n süreli fe­ n o m e n le rin kaydedilm esine gösterilen dikkat b irb irin i izler. A rk eo lo ji analizini başka b ir düzeye yerleştirir: D ile getirm e, yan ­ sıtma, sem b o lleştirm e fen o m e n leri arkeoloji için biçim sel b en z er­ lik lerin ya da anlam ak tarım ın ın araştırılm asında yalnızca genel b ir o k u m a n ın sonuçlarıdır; nedensel ilişkilere gelince, onlar bağlam ın ya da d u ru m u n ve b u n la rın konuşan özne ü ze rin d ek i etk ile rin in d ü ze­ yin d e ancak gösterilebilir; söz k onusu fen o m e n ler ve nedensel iliş­ kiler h e r koşulda, k en d ilerin d e g ö rü n ü r hale geldikleri pozitiflikleri ve b u p ozitifliklerin k en d ilerin e göre oluştukları kuralları, sadece b ir kez gösterebilir. Söylem sel b ir oluşum u belirginleştiren ilişkiler ala­ nı, sem b o lleştirm elerin ve so nuçların kendisi yoluyla kavranabildiği, ku ru lab ild iğ i ve belirlenebildiği yerdir. A rkeoloji, eğer belirli sayıdaki uygulam alayla ilgili tıbbi b ir söylem e yaklaşıyorsa bu, dile g etirm ed e n daha az «dolaysız»; fakat konuşan ö zn e le rin bilinciyle yer değiştirm iş b ir nedensellik ilişkisinden çok daha d o ğ ru d an ilişkileri keşfetm ek içindir. A rkeoloji, p o litik u ygulam anın tıbbi söylem in anlam ını ve b i­ çim in i nasıl belirlediğini değil de, o n u n ortaya çıkm a, bağlanm a ve iş g ö rm e koşu llarının nasıl ve hangi sıfatla parçası o ld u ğ u n u g ö sterm ek ister. B u ilişki b irço k düzeyde gösterilebilir. Ö n c e tıbbın k o n u su n u n parçalanm ası ve sınırlandırılm ası düzeyinde: B u elbette, X V III. y ü zy ı­ lın başlangıcından b e ri tıbba dokusal b o zu k lu k lar veya an ato m ik -fizyolojik bağlantılar gibi yeni k onular dayatm ış olan p o litik uygulam a değildir; fakat o n u n tıbbi nesnelerle ilgili yeni b ir gö sterim alanı aç­ mış olm asıdır. B u alanlar y ö n etim yoluyla kuşatılm ış ve gö zetim altına alınm ış, belirli hayat ve duygu n o rm la rın a göre değerlendirilm iş, b el­ gesel ve istatistik kayıt b iç im lerin e göre analiz edilm iş halk tarafından ve özel tıb b i k o n tro l b içim leriyle birlikte, d ev rim ve N ap o ly o n d ö n e ­

m in in silahlı halk kitleleri tarafından kuru lm u ştu r. H atta, X V III. y ü z­ yılın so n u n d a ve X IX . yüzyılın başında, d ö n e m in e k o n o m ik ihtiyaç­ ların ın ve toplum sal sınıfların karşılıklı k o n u m la rın ın b ir fonksiyonu olarak, tanım lanm ış olan hastahanelere yardım cı k u ru m la r tarafından ku ru lm u ştu r. Politik u ygulam anın tıbbi söylem le olan b u ilişkisi, aynı şekilde bu söylem in sadece öncelikli değil aynı zam anda h e m e n h e ­ m e n tekel sahibi olan d o k to ra verilm iş statüde, d o k to ru n hastahaneye yatırılm ış hasta ile ya da özel m üşterisi ile arasındaki k urum sal ilişki biçim in d e, b u bilgi için gerektirilm iş ya da izin verilm iş olan ö ğ retim ve d ağıtım b iç im le rin d e ortaya çıkm aktadır. N ihayet bireyleri yar­ gılam ak, y önetim sel kararlar alm ak, b ir to p lu m u n n o rm la rın ı ortaya koym ak, b ir başka d ü ze n in çatışm alarını «çözmek» ya da m askelem ek için dile g etirm ek , to p lu m h akkındaki analizlere ve o nunla ilgili u y ­ gulam alara doğal m o d eller v erm e k söz konusu old u ğ u zam an, tıbbi söylem e verilm iş olan işlevin ya da o n d an elde edilen rolün için d e bu ilişki yakalanabilir. O halde verili b ir to p lu m hakkındaki po litik u y ­ gulam anın tıbbi kavram ları ve p ato lo jin in te o rik yapısını nasıl k u rd u ­ ğ u n u veya değiştirdiğini g ö ste rm ek söz konusu değildir; fakat belirli b ir n esn eler alanına başvuran, tü zü ğ e u y g u n olarak belirlenm iş birço k bireyin elleri arasında b u lu n a n , nihayet to p lu m içinde bazı işlevleri yerin e g etirm esi gereken b ir uygulam a olarak tıbbi söylem in, k en d i­ sinin dışında b u lu n a n ve söylem sel doğaya ait olm ayan uygulam aların ü z e rin e nasıl eklem lendiğini g ö ste rm ek söz konusudur. B u analizde arkeoloji, dile g etirm e ve yansıtm a k o n u ların ı askıya alıyor ve eğ er daha ö n c e d e n k u ru lm u ş olaylar ya da süreçlerle ilgili sem b o lik b ir yansım a yüzeyini söylem in içinde g ö rm e k te n kaçınıyor­ sa o zam an bu, noktası noktasına b etim len eb ilecek olan ve b ir buluş ile b ir olayı ya da b ir kavram ile b ir toplum sal yapıyı ilişkiye sokm a olanağını v erecek nedensel b ir art arda gelişi keşfetm ek için değildir. Fakat ö te yandan eğ er b en z er b ir nedensel analizi askıda tu tu y o r ve k o nuşan ö zn e d en dolayı zo ru n lu olan m enzili k ullanm aktan k açın ­ m ak istiyorsa bu, söylem in eg em en ve te k başına olan bağım sızlığını sağlam ak için değil; söylemsel b ir u ygulam anın varoluş ve işlev alanını ortaya çık arm ak içindir. B ir başka ifadeyle söylem ler hakkın d ak i ar­ k eo lo jik b etim le m e k en d in i genel b ir tarih b o y u tu içinde açar; b ü tü n bu k u ru m lar, e k o n o m ik süreçler, söylem sel b ir olu şu m u n k en d ileri

ü ze rin e eklem lenebileceği toplum sal ilişkiler alanını keşfetm eye çalı­ şır; söylem in o to n o m isin in ve özelliğinin o n a yine de saf b ir ideallik ve tam tarihsel bağım sızlık statüsünü nasıl verm ed iğ in i gösterm eye çalışır; o n u n g ü n y ü z ü n e çık arm ak istediği şey, ta rih in kendisinde, ken d ileri ö zg ü n tarihsellik tip lerin e sahip olan ve çeşitli tarihselliklerin b ü tü n ü y le ilişki halinde b u lu n a n , belirli söylem tip lerin e yer vere­ bildiği b u b elirg in düzeydir.

im d i de sıra, değişim in arkeolojik b etim lem esin in ne o ld u ğ u so­ rusunda. İstenilebilecek ya da yapılabilecek b ü tü n te o rik eleştiri­

Ş

ler geleneksel düşünce ta rih in e yöneltilebilir: A rkeolojinin b irb irin i izlem e ve zam ansal bağlantı fen o m e n lerin i en azından kendisi için te ­ m el k o n u olarak alması, o n ları ev rim şem alarına göre analiz etm esi ve böylelikle söylem lerin tarihsel açılım ını betim lem esi gerekm ektedir. B u n a karşılık arkeoloji, tarihi sadece o n u d o n d u rm a k için inceliyor gibi g ö rü n m ek ted ir. B ir yandan, söylem sel oluşum ları b etim le rk e n o, ta rih te k en dini gösterebilen zam ansal serileri ihm al eder; zam anın b ü tü n anlarında hiç ayrım gözetm eksizin, aynı şekilde geçerli olan genel kuralları araştırır: B u d u ru m d a belki ağır ve algılanam az olan

b ir gelişm eye, b ir eşzam anlılığın zorlayıcı b iç im in i dayatıyor olabilir. D ışarıd an bakıldığında, en d u rg u n figürlerin hızla o rtad an silinm esine karşılık b u n ca düzensizliğin m eydana geldiği, ken d iliğ in d en böylesine değişken olan geçm iş k endini d engede tutm ayı sü rd ü rü rk en gelece­ ğin k en d in i h ep ö n c e d e n sezip kavradığı yer olan, kendi için d e bu kadar değişken b u “ düşünceler dünyası”nda arkeoloji, hareketsiz b ir dü şü n ce tü rü olarak değerlen d irilem ez m i? Ö te yandan yin e o k ro ­ nolojiye baş v u rd u ğ u zam an, öyle g ö rü n ü y o r ki b u sadece po zitiv iten in sınırlarında iki k ü ç ü k noktayı tespit etm ek içindir: d o ğ d u k ları ve yo k o ld u k ları anı. Süre sanki sadece b u basit zam an çizelgesini tespit etm ek için kullanılm ış, b u n u n la birlikte sanki sadece analiz boyu n ca o rtad an kalkm ış gibi; k ırılm an ın içi boş anında, ani b ir o lu şu m u n b ir d iğ e rin in y erin i aldığı b u lekesiz ve paradoksal olarak zam andışı k ırılm an ın içinde sanki sadece zam an varm ış gibi. P ozitiviten in eşza­ m anlılığı, y erin e g eçm elerin birdenbireliği ve zam an o rtadan kalkar ve b u n u n la da tarihsel b ir b etim le m e n in olanağı yok olur. Söylem , olu şun yasasına bağlanır ve süreksiz b ir zam andışılığın içine yerle­ şir. S öylem parçalar tarafından hareketsizleştirilir; başlangıcı ve bitişi olm ayan eğreti parçalar. Fakat b o şuna çaba. B irb irin i izleyen b irço k başsızlık ve sonsuzluk sırayla gizlice çekip g id en b ir sabit g ö rü n tü le r oy u n u n e b ir hareketi ne bir zam anı n e b ir ta rih i oluşturur. B u n u n la b irlikte olaylara daha yakından b ak m ak gerekir. A Ö n ce lik le söylem sel o luşum ların g ö rü n ü ştek i eşzam anlılığına ba­ kalım . B ir şey d o ğ ru d u r: K uralların h e r ifadenin içine yerleştirilm esi, sonuç olarak da h e r biriyle b irlikte yeniden kullanılm ası boşunadır, h e r defasında değişm ez; zam anın için e iyice yayılmış ifadelerin ya da ifade g ru p ların ın içindeki etkinliklerde bulunabilir. Ö rn e ğ in , doğa ta rih in in çeşitli k o n u la rın ın , T o u rn e fo rt’dan Jussieu’ya b ir asra yakın b ir zam andır aynı o luşum kurallarına dayandıkları g ö rü lü r; atfetm e te o risin in L ancelot, C ondillac ve D estu tt de T racy’de aynı o ld u ğ u ve aynı rolü oynadığı görülür. Ü stelik ifadelerin arkeolojik türetm ey e göre k u ru lan d ü ze n in in , art arda gelişlerin d ü zen in i y eniden m eydana g etirm ed iğ i g ö rü lü r: P o rt-R o y a l Grameri’n d e karşılaşılan ifadelerden,

arkeolojik b akım dan ö n ce gelenleri B eau zee’de bulunabilir. B öyle b ir analizde, d em ek ki zamansal diziler, daha doğrusu dile g etirm ele rin zam an çizelgesi h akkında b ir kararsızlık vardır. B u askıya alm a, söy­ lem sel o lu şu m ların zam ansallığını belirginleştiren ve analizlerine çap­ razlaşm anın engel olm adığı seriler halinde, o nu eklem leyen ilişkileri

gö sterm e am acını taşım aktadır. a) A rkeoloji bir ifadeler b ü tü n ü n ü n oluşum kurallarını belirler. B kurallarla olayların art ardalığının, ortaya çıktığı bu düzen içinde, nasıl söylem konusu olabildiğini, nasıl kaydedilebildiğini, nasıl betim lenebil­ diğim , nasıl açıklanabildiğim, nasıl kavram ların içindeki özüm lem eyi alabildiğini ve nasıl teo rik bir seçim firsatı verebildiğini gösterir. A rke­ oloji, b ir söylemin içine girilebilirlik derecesini ve biçim ini analiz eder; ardışık olaylar zincirine eklem lenişin ilkesini verir; olayları ifadelerin içine kopyalama işlemini gerçekleştirenleri tanımlar. Ö rn eğ in , zengin­ liklerin analizi ile X V II.yüzyılın ve X V III. yüzyılın başlangıcının büyük parasal çalkantıları arasındaki ilişkiyi, arkeoloji kabul etm ez; söylemin konusu olarak verilebilen b u krizleri, söylem in içinde nasıl kavramlaştırılmış olarak bulunabildiklerini, bu süreçler sırasında birbirleriyle çatışan çıkarların, söylem in içine kendi stratejilerini nasıl yerleştirebildiğini gös­ term eye çalışır. B ununla birlikte arkeoloji, 1832 ylındaki koleranın tıp için bir olay olm adığını ö n e sürm ez: B ü tü n b ir tıbbi nesneler alanının o zam an yeniden örgütlenebilm esi, b ü tü n bir kaydetm e ve işaretleme yö n tem lerin in kullanılabilmesi, iltihaplanm a kavram ının b ir yana bırakılabilmesi ve ateşli hastalıklar hakkındaki eski teorik problem in kesinlikle terk edilebilmesi gibi kuralları, klinik söylem in nasıl ortaya koyduğu­ nu gösterir. A rkeoloji «dış» olaylarla bağlantı halindeki yeni ifadelerin olanağım inkâr etm ez. O n u n görevi, bunlar arasında hangi d u rum da böyle b ir bağlantının varolabileceğim ve bu olanağın kesin olarak neye dayandığını, sınırlarının, biçim inin, kuralının, olanaklılık ilkesinin n e ol­ d u ğ u n u gösterm ektir. A rkeoloji, kendilerini olayların ritm ine uyduran söylem lerin bu değişkenliğini bir yana atmaz; başladığı düzeyi, olayların birbirine bağlanma düzeninin düzeyi adı verilebilecek şeyi ortaya çıkarm a­ ya çalışır: H e r söylemsel oluşum için özel olan ve zenginliklerin anali­ zinde, ek o n o m i politikte, «vücut yapıları»yla ilgili eski tıpta ve m o d e rn epidem iyolojideki; örneğin, ne aynı kurallara ne aym operatörlere n e de aym duyarlığa sahip olan birbirine bağlanm a düzeni.

b) A yrıca, arkeoloji tarafından b ir gerçekliğe tahsis edilm iş b u lu nan b ü tü n o luşum kuralları aynı genelliğe sahip değildir; bazıları daha ö zeld ir ve ö te k ilerd en türer. B u bağlılık yalnızca hiyerarşik olabileceği gibi b ir zam an v e k tö rü n ü de içerebilir. B öylece genel dilbilgisinde, fiil-y ü k lem teorisi ile isim -ek lem teorisi b irb irin e bağlanm ıştır. İk in ­ cisi b irin cisin d en tü rer; am a aralarında açıklam a için seçilmiş olan d e d ü k tif ya da re to rik b ir ardışık d ü ze n d en başka b ir art ardalık d ü ­ zeni b elirlen em ed en . B una karşılık tü m lecin analizi ya da k ö k lerin araştırılm ası, ileride b ir g ü n ancak y üklem li cüm le h akkındak i analizi ya da tem silin çözüm sel sim gesi olarak isim kavram ını ortaya koyabilir veya y en id en ortaya koyabilir. B ir başka ö rn ek : K lasik çağda, varlıkla­ rın sürekliliği ilkesi, tü rle rin yapısal karakterlere göre yapılm ış tasnifi tarafından içerilir; bu bağlam da on lar eşzam anlıdır. B u n a karşılık, bu sınıflam a girişim i boşlukların ve eksikliklerin b ir doğa tarihi, b ir yer tarih i ve b ir tü rle r tarihi k ategorisinin içinde yorum lanabilm esidir. B ir başka deyişle olu şu m kurallarının arkeolojik kollara ayrılm ası aynı şekilde b ir eşzam anlılık ağı değildir: Z am an bak ım ın d an n ö tr olan ilişkiler, dallanıp budaklanm alar, tü rem ele r m eydana gelir; belirli bir zamansal y ö n ü içeren başka şeyler ortaya çıkar. O halde arkeoloji, ne tam am iyle m antıksal b ir eşzam anlılık şem asını ne olayların çizgisel art ardalığını m o d e l olarak alır; fakat o z o ru n lu olarak ardışık olan ilişkilerle böyle olm ayan ilişkiler arasındaki çaprazlaşm ayı gösterm eye çalışır. S onuç olarak, b ir pozitivite sistem inin eşzam anlı olm ayan sü­ reçler b ü tü n ü n ü parantez içine alm ak suretiyle ancak algılanabilecek b ir eşzam anlılık biçim i old u ğ u sam lm am alıdır. A rt ardalığa kayıtsız kalması şöyle d u rsu n , arkeoloji zamansal türeme vektörlerim tespit eder. A rkeoloji ardışık olarak verilen şeyleri eşzam anlı olarak in celem e­ ye girişm ez; zam anı don d u rm ay a ve o n u n olaylar ço k lu ğ u n u n yerine, hareketsiz b ir biçim i gösteren bağlantıları geçirm eye çalışmaz. A rke­ olo jin in askıya aldığı şey, art ardalığın b ir m utlaklık o ld u ğ u tem asıdır: S öylem in kendisine so n lu lu ğ u n u n yasasıyla b o y u n eğm iş olacağı ilk ve kaçınılm az b ir art arda geliş; aynı zam anda, söylem in içinde ancak tek b ir b içim in ve te k b ir art arda geliş d üzeyinin varolduğu tem adır. A rkeoloji h em söylem de üstüste yığılan çeşitli art arda geliş b içim le­ rin i (biçim lerle, sadece ritm leri ya da sebepleri değil fakat daha ço k serilerin k en d ilerin i anlam ak gerekir) h em de böylece özelleşm iş olan

art arda gelişlerin kendisine bağlandığı biçim i ortaya koyan analizleri, bu k o n u la rın yerin e geçirir. A rdışık ya da eşzam anlı olayların, kısa ya da u z u n süreli süreçlerin veya anlık ve sürekli fen o m e n lerin k ro n o ­ lojisinin kendisine göre d ü zenleneceği b ir tem el zam an çizelgesinin akışını izlem ek yerine, art arda gelişin nasıl varolabildiği ve farklı art arda gelişlerin hangi farklı düzeylerde b u lu n d u ğ u gösterilm eye ça­ lışılır. O halde söylem in arkeolojik b ir tarih in i o lu ştu rm ak için, hiç kuşkusuz u z u n zam andır k en d ilerin i dayatan o iki m o d e ld en k u r­ tulm ak gerekir: Ü st üste gelm e ve üst üste yığılm a etkisinin dışında, b ü tü n olayların b irb irlerin in arkasından geldiği sözün ve b ir ö lçü d e de yazının çizgisel m odeli; geleceğin açılışı ve geçm işin tutu lu şu için ­ de varlığın hep kendisinden k u rtu ld u ğ u bilinç akışının m o d eli. N e kadar paradoksal olursa olsun, söylem sel oluşum lar bilincin akışı ya da dilin çizgiselliği ile aynı tarihsellik m o d e lin e sahip değildir. Söylem , en azından arkeoloji tarafından analiz edildiği şekliyle yani gerçekliği düzeyinde, projesini dilin dış b iç im in in içine yerleştirm eye gelen bir bilinç b ir dil değildir; n e var ki bu dili konuşacak b ir özne de değil­ dir. K en d in e özgü b irb irin i izleyiş ve art arda geliş b içim leri olan bir pratiktir. B Ü stelik kabul e tm e k gerekir ki düşünce tarih i, arkeolojik k o p u k ­ luklardan, kırılm alardan, genişlem elerden, tü m ü y le yeni b ir p o zitiv ite d en ve ani y en id en dağılm a b iç im le rin d en sözeder. E k o n o m i p o ­ litiğin ta rih in i yapm ak, geleneksel olarak R ic a rd o ’dan ö n ce olan h er şeyi, o n u n analizlerini, y ö n te m le rin i ve tem el kavram larını v ak tin d en ö n ce gösterebilm iş h e r şeyi, o n u n buluşlarını daha ihtim al d ah ilin ­ de kılabilm iş h e r şeyi araştırm aktı; karşılaştırm alı dilbilgisinin tarih in i yapm ak, d illerin soy zinciri ve akrabalığı ü ze rin e daha ö n ce B o p p ve R a sk ’dan ço k ö n ce yapılm ış araştırm aların izini y en id en keşfet­ m ekti; b ir H in t-A v ru p a alanının oluşm asında A n q u e til-D u p e rro n ’u n sahip olabildiği payı b elirlem ekti; Sanskritçe ve L atince fiil çek im le­ ri hak k ın d a, 1769 yılında yapılm ış ilk karşılaştırm ayı y en id en ortaya çıkarm aktı; gerekirse y en id en H arris ya da R a m u s’a g eri g itm ek ti. A rkeoloji ise tam tersine hareket eder: D ah a ço k ta rih çile rin sabrı­

n ın tü k en d iğ i b ü tü n b u d ü ğ ü m le ri çözm eye çalışır; ayrım ları çoğaltır, iletişim yollarını karm akarışık hale g etirir ve ço k daha zo r geçişleri dile g etirm ey e çalışır; ü retim le ilgili F izyogratik analizin, R ic a rd o ’n u n analizini hazırladığını gösterm eye çalışmaz; ken d i analizleri açısından, C o eu rd o u x ’u n B o p p ’u hazırlam ış o ld u ğ u n u söylem enin d o ğ ru olm a­ yacağını düşünür. Süreksizlikler k o nusundaki b u ısrarlı tu tu m neye u y g u n d ü şm ek ­ tedir? D o ğ ru su n u söylem ek gerekirse, ta rih çile rin alışkanlığına göre ancak paradoksaldır. B u ısrarlı tu tu m süreklilikler, geçişler, öncelikler, ilk taslaklar h akkındaki kaygısıyla çoğu zam an, paradoksu oynam akta­ dır. D e D a u b e n to n ’dan C u v ie r’ye, A n q u e til’d en B o p p ’a, G raslin,T urg o t ya da F o rb o n n ais’d en R ic a rd o ’ya, bu kadar kısaltılmış k ro n o lo jik mesafeye rağ m en farklılıklar sayılamayacak kadar ço k ve doğaları da ço k çeşitlidir; b ir kısm ı yerel, diğer b ir kısm ı geneldir; bazıları y ö n ­ tem lerle ilgili, bazıları da kavram larla ilgilidir; kim i kez nesneler alanı söz ko n u su d u r, kim isinde de dilbilim sel yolların tü m ü .T ıb b ın ö rn eğ i ço k daha çarpıcıdır: 1790 ile 1815 arasındaki b ir çeyrek asırda, X V II. yüzyıldan, hiç kuşkusuz ortaçağdan ve belki de G rek tıb b m d an b eri devam ed en tıbbi söylem artık te m eld en değişm iştir: K onular; orga­ n ik d o k u b o zu k lu k ları, d erin hastalık kaynaklan, dokusal bozulm alar, organlar arası dağılım yolları ve biçim leri, an ato m ik -k lin ik işaretler ve ilişkiler h akkında gözlem ler, pato lo jik hastalık kaynağının ortaya çıkarılm ası ve kayıtlarla ilgi te k n ik le r h akkında yapılm ış olan deği­ şiklik; başka algısal bölgelere ayırm a ve h e m e n h e m e n tü m ü y le yeni b ir tanım lam a sözlüğü; yepyeni nozografik kavram oyunları ve b ö ­ lüm lem eler; bazıları yüzyıllık bazıları da b in yıllık olan ateşli hasta­ lık ya da v ü c u t yapısı k ateg o rileri o rtadan kalkar ve belki dünyadaki en eski hastalıklar (tüberküloz) nihayet te crit edilir ve adlandırılır. O halde ark eo lojinin keyfi olarak ayrım lar icat ettiğini söylem e titizliği­ ni, Felsefi Nozografı’y i ve Zarların incelenmesini hiçb ir zam an açm am ış olanlara bırakalım . A rkeoloji yalnızca ayrım ları ciddiye almaya çalışır: D ü ğ ü m le rin i çözm eye, nasıl gru p lan d ık ların ı, nasıl kapsandıklarm ı, y ö n etild ik lerini, b irb irlerin e bağlandıklarını, hangi farklı kategorilere ait o ld u k ların ı belirlem eye çakşır; kısacası b u k ateg o riler arasındaki farklılıkların sistem ini de ortaya koyarak o n ları b etim le m e k söz k o ­ nusu du r. E ğ er arkeolojinin b ir paradoksu varsa bu, o n u n farklılıkları

arttıracağı y ö n ü n d e değil, o n ları eksiltm eye razı olm adığı (bu yolla alışılmış d eğ erleri tersine çeviren) y ö n ündedir. G ö rü ld ü ğ ü gibi, d ü ­ şünce ta rih i için ayrım , b ir yanılgı veya b ir tuzaktır; ayrım a takılıp kalm ayı bırakacağı yerde, analizin kavrayışı o n u çözm eye çalışm alıdır: A ltındaki ço k daha k ü ç ü k b ir farklılığı ve o n u n da altındaki ço k daha k ü ç ü k b ir başka farklılığı ve daha k ü ç ü k b ir başkasını bulm ak için, b u da eksiksiz b ir sürekliliğin ayrım sızlığa gid ecek olan ideal sınırına kadar sonsuzca devam eder. A rkeoloji, b u n a karşılık, genellikle engel

olarak g ö rd ü ğ ü şeyi b etim lem esine k o n u alır: A rkeolojinin farklılık­ ları aşm ak gibi b ir am acı y o k tu r; am a o nları analiz etm ek, gerçekte, on ların n e d e n ibaret old u k ların ı söylem ek ve o n ları ayırdetmek gibi b ir am acı vardır. P eki b u ayırdetm eyi nasıl gerçekleştirir? 1. A rkeoloji söylem in sadece h o m o je n b ir olaylar, bireysel o l şum lar serisinden o lu ştu ğ u n u d ü şü n m e k yerine, ken d i derinliği için ­ de, m ü m k ü n b irço k olay düzlem ini ayırdeder.T ekil doğuşları için d ek i ifadelerin k en d ilerin in düzlem ini; n esnelerin, dile g etirm e tip lerin in , kavram ların, stratejik seçim lerin ya da ö n c e d e n varolan şeyleri etk i­ leyen d ö n ü şü m lerin g ö rü n ü şü n ü n düzlem ini; daha ö n ce d en varolan -fak at daim a b ir ve aynı deneysellik öğesinde kurallardan hareketle yeni o lu şu m kurallarının ortaya çıkışının düzlem ini; nihayet d ö rd ü n ­ cü b ir düzeyde, b ir söylem sel olu şu m u n ya da b ir p o zitiv iten in açıkça v aro lu şu n u n ve y ok olu şu n u n b ir d iğ e rin in y erin i alışının gerçekleş­ tiği düzlem i. Ç o k seyrek olsalar da bunlar, arkeoloji için en ö n em li olaylar arasında gelir ve herhalde sadece arkeoloji o nları g ö rü n ü r k ı­ labilir. Fakat sadece o n u n betim lem esin in özel nesnesi değildir; o n la­ rın diğ er k o nuları z o ru n lu olarak gerek tird ik lerin e ve ayırdedilebilen farklı düzlem lerde, b e n z e r ve eşzam anlı k o p u k lu k la rın sonucu olarak ortaya çık tık larına inanm akla haksızlık edilecektir. S öylem in derinliği için d e m eydana gelen b ü tü n olaylar b irb irlerin e d e n k değildir. H iç kuşku y o k k i söylem sel b ir o lu şu m u n ortaya çıkışı, genellikle nesneler, ifade biçim leri, kavram lar ve stratejilerle ilgili (bununla birlikte ev­ rensel olm ayan ilke: G en el dilbilgisi, dilbilgisi geleneği içerisinde g ö ­ rü n ü rd e k i değişikliklerin çoğu olm aksızın, X V II. yüzyılda k u ru ld u ) geniş b ir yenilenm eyle bağlantılıdır; fakat m ev cudiyetini b ird en bire ortaya koyan belirli b ir kavram ı ya da özel b ir k o n u y u tespit etm ek m ü m k ü n değildir. O halde b en z er b ir olayı, dile g e tirm e n in doğu şu n a

ya da y en i b ir sö zcüğün ortaya çıkışm a elverişli olabilen kategorilere göre b e tim le m e m e k gerekir. B u olayla ilgili olarak, «Yaratıcısı kim dir? K im konuştu? H a n g i şartlarda ve hangi bağlam da? N iy etleri ve plan­ ları nelerdir?» gibi soruları so rm ak yararsızdır. Yeni b ir p o zitiv iten in ortaya çıkışı, b ir m e tn in içinde yer alacak ve bazen yeni b ir b ö lü m ü n başlangıcım bazen de yeni b ir k onuşm acının araya girişini bildirecek olan b ek len m ed ik , şaşırtıcı, m a n tık b ak ım ın d an ö n c e d e n kestirilem ez, biçim sel b ak ım dan sapkın yeni b ir cüm leyle gösterilem ez. B u tam am iyle farklı b ir olaydır.

2. B öyle olayları analiz etm ek için, değişiklikleri tespit etm ek v on ları h e m e n aşkm lığı, orijin allik lerin in ve icadlarım n kurallarıyla b azen yaradılışın te o lo jik ve estetik m odeline, bazen ön cek i anlaşıl­ m azlıkları, ö ncelikleri, u y g u n şartları, y en id en k u rm a güçleriyle öğ­ re n m e n in psikolojik m od elin e, bazen de ev rim in biyolojik m o d eli­ ne bağlam ak yeterli olm az. B u değişikliklerin n eler içerdiğini açıkça tan ım lam ak gerekir: Yani h em b ü tü n olayların genel b ir çerçevesini h e m de o n la rın art arda gelişlerinin soyut ilkesini kapsayan değişim e duyarsız kalm ış g ö n d e rm e n in y erine, dönüşümlerin analizini g eçirm ek gerekir. B ir p o zitiv iten in o rtad an kalkışı ve b ir d iğ e rin in ortaya çı­ kışı, b irço k d ö n ü şü m tipini içerir. Ö z e ld e n genele g itm ek suretiyle b ir o lu şu m sistem inin farklı ö ğ elerin in (örneğin, işsizlik o ran ın ın ve gö revin g ere k lerin in değişkenleri, sendikaları ve üniversiteleri ilgi­ le n d iren kararlar, X V III. yüzyılın so nunda y eni ihtiyaçlar ve yeni si­ go rta olanakları -k lin ik tıb b ın olu şu m sistem inin içine giren ö ğ elerin tü m ü - oldular), belirleyici ilişkilerinin (X V II. yüzyıl ortam ın d a, ö r­ neğ in, algısal alan, dilbilgisi kuralı, belgesel aracılık ile canlı varlıklar ko n u su n d a söylem tarafindan işleyişe sokulm uş bilgiler arasındaki, böylelikle doğa ta rih in e özgü nesn elerin tan ım ın a olanak veren iliş­ ki, nasıl değiştirilm iştir); farklı kurallar arasındaki ilişkilerin (ö rn eğ in biyoloji doğa ta rih in in belirginleşm e teorisiyle zam ansal doğuşların analizi arasına yerleştirm iş old u ğ u düzeni ve bağım lılığı nasıl değişti­ rir); nihayet çeşitli pozitiviteler arasındaki ilişkilerin nasıl d ö n ü ştü k ­ leri (filoloji, biyoloji ve e k o n o m i arasındaki ilişkiler dilbilgisi, doğa ta rih i ve ze n g in lik lerin analizi arasındaki ilişkileri nasıl d ö n ü ştü rü r; b u ü ç disiplinin ayrıcalıklı ilişkilerinin gösterdiği söylem lerarasılığın gö rü n ü şü nasıl b o zu lu r; m a tem atik ve felsefeyle olan ilişkileri nasıl

değişir; diğ er söylem sel oluşum lar ve özellikle insan b ilim leri adım alacak olan bu pozitivitelerarası için b ir yer nasıl oluşur?). A rkeoloji, sanki k en d in e özgü ilkesiym iş gibi değişim in canlı k u vvetine başvur­ m ak tan ya da sanki asla saf ve basit etki değilm iş gibi o n u n sebeplerini araştırm aktansa «değişim»den ibaret olan d ö n ü şü m lerin b ir sistem i­ ni ortaya koym aya çalışır; d ö n ü şü m ü n çözü m len eb ilir olan statüsünü on a v erm e k için, b u soyut ve içi boş kavram ı, ö zü m len eb ilir hale getirm ey e çalışır. Ö y le anlaşılıyor ki b irb u çu k asır boyunca, tarih in (hareket, akış, evrim ) b irlikte d ü şü n ü ld ü ğ ü b ü tü n b u eski m etaforlara bağlanm ış olan bazı zihinler, arkeolojide sadece ta rih in yadsınm ası­ nı ve süreksizliğin silik b ir doğrulam asını g ö rü r; aslında b u o n ların sadece, b ü tü n b u dış m odellerle ilgili değişim in aydınlatıldığı, h em evrensel yasayla ilgili ö n celiğ in in h em de genel etkiyle ilgili statüsü­ n ü n elin d en alındığı ve çeşitli d ö n ü şü m ler hakkındaki analizin y erin e geçirildiğini kabul edebilm eleridir. 3. B ir söylem sel o lu şu m u n b ir d iğ e rin in y erin e geçirildiğini sö lem ek, b ü tü n b ir nesneler, ifadeler, kavram lar, m u tlak anlam da yeni te o rik seçim ler dünyasının, kendisini ilk ve son olarak yerli y erin e o tu rtacak olan b ir m e tn in içinde d ö rt başı m a m u r olarak b eliriv erd iğini söylem ek değildir; ilişkilerle ilgili genel fakat b ü tü n öğeleri tam am iyle değiştirm eyen b ir d ö n ü şü m ü n m eydana geldiğini söylem ektir; ifadelerin yeni olu şu m kurallarına bağlandığını söylem ek, b ü tü n nes­ n elerin ya da kavram ların, b ü tü n dile g etirm ele rin ya da b ü tü n te o rik seçim lerin o rtad an kalktığını söylem ek değildir. T am tersine b u yeni kurallardan hareketle, süreklilik, geriye dönüş ve tekrarlam a fe n o m e n ­ leri b etim len eb ilir ve analiz edilebilir: U n u tm a m a k gerekir ki aslında b ir o lu şu m kuralı ne b ir nesn en in belirlenm esi ne b ir dile g etirm e çeşidinin karakterize edilm esi n e de b ir kavram ın biçim i veya içeriği değil fakat o n ların çeşitliliğinin ve dağılım larının ilkesidir. B u ö ğ e­ lerd en b iri ya da onlardan b irço ğ u aynı kalabildiği, aynı parçayı, aynı karakterleri, aynı yapıları koruyabildiği gibi farklı dağılım sistem leri­ ne d e ait olabilir ve farklı o luşum yasalarına da bağlanabilir. D em e k ki şunlar gibi fen o m e n ler bulunabilir: biçim leri ve içerik leri aynı kal­ m akla b irlik te oluşum ları b irb irin d e n farklı olan, tam am iyle b irb irle­ rin d e n ayrı pozitiviteler olarak kalan öğ eler (ilk olarak zen g in lik lerin analizinin sonra da e k o n o m i p olitiğin k o nusu olarak parasal dolanım ;

ö n ce doğa ta rih in d ek i sonra da biyolojideki karak ter kavram ı böyle); b ir söylem sel o lu şu m u n içinde k u ru lan , değişen, ö rg ü tle n en ve b ir başka söylem sel o lu şu m u n içinde k endini gösteren, sonunda statik­ leşmiş olan ö ğeler (G. C a n g u ilh e m ’in W illis’te n P rochaska’ya klasik bilim in için d eki o lu şu m u n u , sonra m o d e rn psikolojinin içine girişini gösterdiği refleks kavram ı böyle); b ir söylemsel olu şu m u n için d ek i en yeni doğuş olarak, en son ortaya çıkan ve daha sonraki b ir olu şu m u n için d e ilk yeri işgal ed e n öğ eler (X V III. yüzyılda doğa tarih i içinde ve b elirginleştirm eyle ilgili h e r ta k so n o m ik girişim in sonucu olarak g ö rü n e n ve C u v ie r’n in çağında biyolojinin ön em li kavram ı olan o r­ ganizm a kavram ı böyle; M o rg ag n i’n in g ü n y ü zü n e çıkardığı ve kli­ nik tıb b ın tem el kavram larından b iri olan d o k u b o zu k lu ğ u kavram ı böyle); b ir y ü rü rlü k te n kalkm a, u n u tu lm a ya da geçerliliğini y itirm e zam an ın d an sonra y eniden ortaya çıkan öğeler (C u v ie r gibi b ir b iy o lo ğ u n n ezd in d e L in n e ’ci tip te n b ir fiksizm e g eri dönüş böyle; asıl dil hak k ın d ak i eski fikrin X V III. yüzyılda y en id en canlılık kazanm ası böyle). A rkeoloji için p ro b lem ne b u fen o m e n leri inkâr etm ek n e de o n ların ö n em lerin i azaltm aktır; tam tersine o n la rın sınırlarını çizm ek ve açıklam aya çalışm aktır. B u süreklilik ya da tekrarlar, zam anı aşan b u u zu n diziler ya da eğriler nasıl varolabilir? A rkeoloji, sürekli olanı kendisinin dışında kalan h e r şeyi açıklam ak z o ru n d a olan ilk ve son veri olarak g ö rm ez; tam tersine o aynı olanın, tekrarlananın ve sürekli olan ın en az kopm alar kadar so ru n o ld u ğ u n u d ü şünür; o n u n için, aynı ve sürekli, analizin so nunda keşfedilm esi gereken şeyler değildir; onlar söylem sel b ir pratiğin unsurları içinde b u lu n u r; onlar da pozitiv iten in o lu şu m kuralları tarafından yönetilir; değişim in kendisine bağlanm ak istendiği b u tem el ve güven verici devinim sizliği g ö sterm ek şöyle d u rsu n , o n ların ken d ileri a k tif b ir şekilde, d üzenli olarak biçim lenir. A rkeolojiyi süreksizlik hakkındaki ön em li analizinden dolayı eleştir­ m ek isteyenlere, ta rih in ve zam anın b ü tü n agorafobiklerine, kop m a ile irrasyonelliği b irb irin e karıştıran herkese şu cevabı vereceğim : «Bu kullanım la, süreklinin d eğ erin i azaltan asıl sizlersiniz. O n u , g eri kalan herşeyin b ağlanm ak zo ru n d a o ld u ğ u b ir d estek -u n su r olarak inceli­ yorsunuz; o n u h e r söylem sel pratiğ in ilk ilkesi, tem el ağırlığı yapıyor­ sunuz; istiyorsunuz ki h e r değişim b u hareketsizlik alanı içinde, h er harek etin genel çekim alanı içinde analiz edildiği gibi, çözüm lensin.

Fakat on a b u k o n u m u , sadece o n u n ötrleştirerek ve zam anın dış sı­ nırına, o rijinal b ir pasifliğe d o ğ ru iterek veriyorsunuz. A rkeo lo ji bu d ü zen i tersine çevirm eyi ya da daha ziyade sürekli ile süreksizi b irb i­ rin in karşısında oynatm ayı d ü şü n ü r (çü n k ü o zam ana kadar süreklili­ ğe u y g u n rolü süreksize v erm e k söz k o nusu değildi). S üreklinin da­ ğılmayla aynı koşullara ve aynı kurallara göre nasıl o luştuğun u ; o n u n ayrım lardan, bulgulardan, yeniliklerden ya da sapm alardan ne fazla ne de az, söylem sel pratiğ in alanına nasıl girdiğini g ö sterm eyi düşünür». 4. P o zitiv itelerin g ö rü n ü şü , o rtad an kalkışı ve n ed en old u ğ u ika­ m eler, h e r yerde aym şekilde açılacak olan h o m o je n b ir süreci oluş­ turm az. K o p m anın, aynı zam anda, b ü tü n söylem sel o luşum ların bağ­ lanm ış olacakları genel b ir b ü y ü k sapm a tü rü o ld u ğ u n a inan m am ak gerekir: K opm a, g ö rü le n iki evre arasına g irecek olan b ir anlık, ölü ve duyarsız b ir zam an değildir; iki d ö n em i b irb irin d en ayıracak ve ayrışık iki zam anı h e r iki yandan da b ir kırılm a olarak gösterecek olan süre-dışı b ir sürçm e değildir; o daim a belirli pozitiviteler arasında, b irb irin d e n ayrı d ö n ü şü m lerin b irço ğ u tarafından özelleştirilm iş olan b ir süreksizliktir. O yleki, arkeolojik parçalar hakkm daki analizin, bu kadar çeşitli değişim lerin arasına b enzerlikler ve farklılıklar, art arda gelişler, tam am layıcılıklar, rastlaşm alar ve d en g elen m eler yerleştirm ek, kısacası bizzat süreksizliklerin dağılışım b etim le m e k gibi b ir am acı vardır. B ü tü n söylem sel oluşum ları b ir defada ve verilm iş b ir anda b ö len , tek b ir hareketle kesen ve aynı kurallara göre y en id en k u ran b ir ve aynı k o p m a hakkm daki fikir, işte b u fikir zaptedilem eyecektir. B irço k d ö n ü şü m ü n eşzam anlılığı, o n ların k ro n o lo jik olarak da aynı tarihlere rastladıkları anlam ına gelm ez: H e r d ö n ü şü m ü n zamansal «akış» hak ­ kın d a özel b ir ekseni olabilir. D o ğ a ta rih in in , genel dilbilgisinin ve zen g in lik lerin analizinin h e r ü çü de X V II. yüzyıl boyunca, b en z er b içim ler ü ze rin d e k u ru ld u ; fakat zen g in lik lerin analizinin o lu şu m sis­ tem i, b ü y ü k sayıdaki söylemsel olm ayan koşullara ve pratiklere, ö rn e ­ ğin ticari m alların dolanım ı, sonuçlarıyla birlikte parasal kullanım lar, ticaretin ve fabrikaların k oru nm ası sistem i, paraya çevrilm iş m etalin niceliği içindeki istikrarsızlıklara bağlıydı. D ilbilgisini ve doğa tarih in i k u rm u ş olan dönüşüm ler, G ra m m o n t’dan C a n tillo n ’a y irm i beş yılı ço k aşmayan b ir zam an dilim ine ait oldukları halde, b ir asırdan daha

fazla b ir zam anda gözler ö n ü n e serilen sürecin yavaşlığı b u n d an dola­ yıdır. B u n a karşılık, eşzam anlı, b irb irin e b en z er ve b irb irin e bağlı d ö ­ nüşüm ler, söylem lerin dış y ü zü n d e b irço k kez m eydana gelecek olan ve b ü tü n d ö nü şü m lere k o p m an ın tam am iyle aynı biçim ini dayatacak olan tek b ir m o d e le bağlanm az. Filolojiye, biyolojiye ve ekon o m iy e yer verm iş olan arkeolojik kopm a betim len d iğ i zam an, üretebildiği si­ m e trik etkilere (canlı varlıklarda b ir tam lık ve b ir organik uyuşm a fik­ ri; dillerde m orfo lo jik b ir tutarlılık ve düzenli b ir ev rim fikri; ev rim in ken d i iç yasalarına ve sınırlarına sahip olan b ir oluşum biçim i fikri) b u ü ç p o zitiv iten in (işaret h akkındaki analizin ve tem sil hakkındaki te o rin in kaybolm asıyla) nasıl bağlandığını g ö ste rm ek söz ko nusuydu; fakat n e le rin b u d ö n ü şü m lerin özel ayrım ları olduklarını g ö sterm ek de en az o n u n kadar söz konusuydu; özellikle tarihsellik bu üç p o zitivite için d e nasıl özel b ir biçim e girer, sonuç olarak o n la rın tarihle olan ilişkileri hep sin in tarihle belirli b ir ilişkisi b u lu n d u ğ u halde, nasıl aynı olamaz? N ih ay et farklı arkeolojik kopm alar arasında, bazen b irb irin e çok yakın ve' b irçok ilişkiyle b irb irin e bağlı söylemsel oluşum lar arasında bile, ö n em li zam ansal ve m ekânsal farklar olabilir. D ilin y ö n tem leri ve tarihsel analiz için böyle: X ıx. yüzyılın ilk yıllarında tarihsel ve karşılaştırm alı dilbilgisine hayat verm iş olan b ü y ü k dö n ü şü m , tarihsel söylem in d ö n ü şü m ü n d e n tam y arım asır ö n ce gelir. Ö y le ki filoloji­ n in için d e yer almış old u ğ u pozitivitelerarası sistem , filolojinin p o zitivitesi y en id en g ö zd en geçirilm eksizin, X IX . yüzyılın ikinci yarısında d erin lem esin e değişm iş bulunur. B urada bahsedebileceğim iz en azın­ dan b ilin en b ir başka ö rn e k de «kalıplar halindeki gecikm e» olguları: A rtıd eğ er ya da kâr o ran ın ın düşm e eğilim i kavram ları gibi kavram lar, M a rx ’da karşılaşıldığı gibi, daha ö n ce R ic a rd o ’da g ö rü len pozitivite sistem inden hareketle betim lenebilir; oysa kend ileri yeni oldukları halde o lu şu m kuralları yeni olm ayan b u kavram lar, M a rx ’in k en d i­ sinde, aynı zam anda b ü sb ü tü n başka b ir söylem sel pratiğe bağlı olarak ortaya çıkm aktadır: O n la r orada özel yasalara göre b içim kazanır, b ir başka pozisyonda bulu n u r, aynı art ardalığın içinde yer almazlar. B u yeni p o zitiv ite R ic a rd o ’n u n analizlerinin b ir d ö n ü şü m ü değil; yeni b ir e k o n o m i p o litik değil; gerçekleşm esi bazı e k o n o m ik kavram ların yatağını değiştirm esi k o n u su n d a v u k u a gelm iş fakat karşılık olarak da

ek o n o m istlerin söylem inin işlev g ö rd ü ğ ü koşulları tanım layan, b u n a bağlı olarak da e k o n o m i p olitiğin teorisi ve eleştirisi olarak d eğ erlen direbilen b ir söylem dir. A rkeoloji değişim in ve olayın soyut birliğini o rtad an kaldırm ış olacağı gibi, parçaların eşzam anını da b irb irin d e n ayırır. Çağ o n u n n e tem el birliği ne ufku ne nesnesidir: E ğ er arkeoloji b ir çağdan söz ederse bu hep belirli söylemsel pratik ler konu su n d a ve o n u n ana­ lizlerin in so nucu olaraktır. A rkeolojik analizlerde sık sık adı geçen klasik çağ, birliğini ve içi boş biçim ini b ü tü n söylem lere dayatan b ir zamansal b içim değil; sürekliliklerin ve süreksizliklerin, p o zitiv iten in iç d eğişim lerinin, ortaya çıkan ve kaybolan söylem sel oluşum ların b ir karışım ına verilebilecek olan addır. A ynı şekilde kopma, ark eo ­ loji için analizlerinin b ir hedefi, o n u belirleyebilm eksizin ve o na b ir özellik verebilm eksizin, uzaktan işaret ettiği sınır değildir: K o p m a b ir ya da b irço k söylem sel o lu şu m u n genel rejim ine dayanan d ö n ü şü m ­ lere verilen addır. Böylece, şim diye kadar b ü tü n arkeolojik analizlerin m erkezleşm esi o n u n etrafında o ld u ğ u n d a n , Fransız D e v rim i’n in tü m söylem lerdeki payının etkisi, gerektiği gibi d ü şü n m e k için, y en id en bulunm ası gereken söylem lerde dışarıdan b ir olay rolü oynam az; b ir­ ço k p o zitiviteyi el değm em iş olarak bırakan, hâlâ bize ait olan bazı kurallar için düzelten, aynı şekilde bozulm uş ya da bizim gözü m ü zd e hâlâ b o zu lm ak ta olan pozitiviteleri ortaya koyan karm aşık, ek lem len ­ miş, b etim le n eb ilir b ir d ö n ü şü m ler b ü tü n ü olarak işlev görür.

ü tü n ö n ce k i analizlere, ilkesini v erm e d en , çerçevesi b elirtilm e­ d en , sessiz b ir sınırlam a dayatılır. A nım sanan b ü tü n ö rn e k le r is­ tisnasız ç o k dar b ir alana aittir. Sahip olm ak şöyle dursun, söylem in sınırsız alanının b ir d ö k ü m ü n ü n yapıldığını değil; am a derinlem esin e in celen d iğ in i söylüyorum : «Edebi», «felsefi» ya da «siyasi» m e tin le ri sistem li b ir b içim de n iç in ihm al ettik? B u bölgelerde, söylemsel o lu ­ şum ların ve pozitivite sistem lerinin y eri yo k m udur? B ilim in te k bir

B

seviyesiyle y etinirken n için m atem atiğin, fiziğin ya da kim yanın adı anılm adan geçilm iştir? N iç in kuşkulu, h en ü z b içim kazanm am ış ve belki de sürekli olarak bilim selliğin eşiğinin altında kalm aya m a h k û m b u lu n a n b u n ca disipline başvurulm uştur? Tek kelim eyle arkeo lo jin in bilim ler h ak k m daki analizle ilişkisi nedir? . 207 .

a) Pozitiflikler, disiplinler, bilimler ilk soru: B iraz tu h a f olan «söylemsel oluşum » ve «pozitiflik» te rim ­ leri altında, arkeoloji sözde-bilim leri (psikopatoloji gibi), tarih -ö n cesi d ö n em d ek i b ilim leri (doğa ta rih i gibi) ya da tü m ü y le ideoloji tara­ fından kavranm ış b ilim leri (ekonom i p o litik gibi) b ü tü n yalınlığıyla b etim lem iy o r m u? H e r zam an bilim sel olana yakın kalacak olan şey hak k ın d ak i ayrıcalıklı analiz değil m idir? Ö rg ü tle n m e le rin i bilim sel m o d ellerd en alan, tutarlılığa ve kanıtlanm ışlığa y ö n elen bilim ler gibi kabul edilm iş, kurum sallaşm ış, yayılmış ve bazen öğretilm iş olan ifa­ delerd en oluşan b ü tü n le re «disiplinler» adı verildiği takdirde, ark eo lo ­ jin in , varolan disiplinlerden hareketle ya da onlara rağ m en oluşabilm iş olan b ilim leri betim leyeceği yerde, aslında bilim olm ayan disiplinleri betim led iğ i söylenem ez mi? B u sorulara olum suz cevaplar verilebilir. A rkeoloji disiplinleri betim lem ez. O lsa olsa disiplinler, apaçık g ö rü n ü şleri içinde, pozitif­ lik lerin b etim len m esin d e b ir başlangıç h izm eti görebilir; fakat o n la­ rın sınırlarını tespit etm ez, pozitifliğe kesin k o p u k lu k lar dayatm az ve analizin so n u n d a oldukları gibi bulunm azlar. K urulm uş disiplinlerle söylem sel oluşum lar arasında bireb ir (karşılıklı) b ir ilişki gerçekleşti­ rilem ez. İşte b u u yum suzlukla ilgili b ir ö rn ek : Deliliğin Tarihi’n in yola çık ­ tığı n o k ta, X IX . yüzyılın başında, b ir psikiyatri disiplininin ortaya çıkışı idi. B u disiplinin, X V III. yüzyıl tıb b ın ın in celem eleri içinde b u lu n a n «baş ağrıları» ya da «sinirsel hastalıklar» hakk ın d ak i gelen ek ­ sel b ö lü m le ne içeriği n e iç örgütlenm esi; ne tıb b ın içind ek i yeri n e p ratik fonksiyonu ne de k u llanım biçim i aynıydı. O ysa b u yeni disiplinin incelenm esiyle iki şeyin farkına varıldı: O rtaya çıktığı d ö ­ n em d e kendisini m ü m k ü n kılm ış olan şey, kavram ların, analizlerin ve kanıtlam aların ekonom isi içindeki b u b ü y ü k değişim i belirlem iş olan şey, hastahaneye yatırm a, göz altına alma, to p lu m d an te c rit etm en in koşulları ve gelişim evreleri, h u k u k bilim in in kuralları, endüstriyel çalışm anın ve b u ıju v a ahlakının n o rm la rı arasındaki ilişkiler o yunu, kısacası ifad elerin in o lu şu m u n u b u söylem sel pratik için karakterize ed e n b ir b ü tü n d ü r. Fakat b u pratiğin bilim sel b ir k o n u m d a ve iddiada ortaya çıkm ası sadece b ir disipline has b ir şey değil, aynı zam anda h u k u k m etin le rin d e, edebi ifadelerde, felsefi düşüncelerde, siyasi d ü ­

zenle ilgili kararlarda, g ü n lü k söyleşilerde ve kanaatlerde de g ö rülür. Psikiyatri disiplininin varlığım tespit etm e olanağını verdiği söylemsel oluşum , o n u nla b irlikte yayılmaz; aksine, h e r y anından taşar ve h e r tarafından o n u kuşatır. Fakat dahası var. Z am an içinde geriye d o ğ ru gidildiğinde, X V II. ve X V III. yüzyılda, psikiyatrinin k u ru lu şu n d an ö n ce gelebilm iş, daha ö n c e d e n varolan hiçb ir disiplinin bulu n m ad ığ ı gö rülür. Klasik çağın d o k to rla rı tarafından düşkünlükler, sayıklam a­ lar, m elankoliler, sinirsel hastalıklar hak k ın d a söylenm iş olan şeyler, hiçb ir şekilde o to n o m b ir disiplini oluşturm az; en fazla nöbetler, m i­ zaç değişim leri ya da bey in hastalıklarıyla ilgili analizin içind e k ü çü k b ir b ö lü m ü oluşturur. Böyle olm akla birlikte, k u ru lm u ş disiplinlerin yo k luğ u n a rağm en, kurallara u y g u n lu ğ u ve güvenilirliği b u lu n a n b ir söylem sel p ratik ortaya çıkm ıştır. B u pratik, hiç kuşkusuz, tıb b ın iç in ­ de çepeçevre kuşatılm ıştı; fakat tam am iyle b irta k ım y ö n etim d ü ze n le­ m elerin in , ed ebi ya da felsefi m e tin le rin , kazuistiğin, zo ru n lu iş ya da yoksullara yardım te o rile ri veya pro jeleri içinde o ld u ğ u gibi. D e m e k ki klasik çağda, psikiyatriyle kıyaslanabilir h erh a n g i b ir disipline u y ­ m ayan, eksiksiz b ir tanım a sahip söylem sel b ir olu şu m ve b ir pozitiflik b u lunm aktadır. F akat eğ er p o zitifliklerin k u ru lm u ş disiplinlerin basit kopyaları olm adığı doğruysa o zam an, gelecek bilim ler hakk ın d ak i b ir taslak olm azlar m ı? Söylem sel o luşum adı altında, b ilim le rin ken d i geçm iş­ le rin e ait iz d ü şü m ü n ü , k en d ilerin d e n ö n ce olan ve böylelikle o n ların ö n ce d en p rofillerini çıkarıyorm uş gibi g ö rü n e n b ir belirsizliği işaret etm ez m i? Ö rn e ğ in , z e n g in lik lerin analizi ya da genel dilbilgisi olarak b etim len m iş olan şey, belki yapay b ir o to n o m iy i onlara ö d ü n ç v e rm e k suretiyle sadece bağlantısız haldeki e k o n o m i p o litik ya da nihayet d i­ lin kesin b ir bilim inin k u ru lu şu n d an ö n ce k i b ir evre olm az m ıydı? M eşru iy etin in ortaya konulm ası şüphesiz zor olacak olan geriye d o ğ ­ ru b ir hareketle arkeoloji, suç ortaklığı b ir b ilim in k u ru lu şu iç in zo ­ ru n lu olarak ortaya çıkacak olan b ü tü n ayrışık ve dağınık öğeleri, ba­ ğım sız b ir söylem sel pratik halinde y en id en gruplam aya çalışmaz mı? B u d u ru m d a da cevabın olum suz olması gerekiyor. D oğa tarihi adı altında analiz edilmiş olan şey, X V II. ve X V III. yüzyılda, b ir hayat bili­ m in in taslağı olarak değerlendirilebilecek ve m eşru b ir soybilimi içinde betim lenebilecek olan herhangi b ir şeyi, tek b ir figür içinde özetlem ez.

Böylece g ü n yü zü n e çıkm ış olan pozitiflik, aslında varlıklar arasındaki benzerlikler ve farklılıklarla ilgili birçok ifadeyi, onların gözle g örüle­ bilir yapısını, özel ve cinsle ilgili karakterlerini, m ü m k ü n sıralamalarını, onları b irb irin d en ayıran süreksizlikleri ve b irbirine bağlayan geçişleri gayet iyi açıklar; fakat aynı dö n em in tarihini taşımakla birlikte biyolo­ jin in atalardan kalm a biçim lerini de gösteren diğer analizlerinin ço ğ u ­ nu b ir yana bırakır. Ö rn e ğ in ; sinir sistem inin anatom ik-fizyolojisinin kuruluşu için bu kadar önem li olacak olan refleks hareketinin analizi, ev rim in ve g enetiğin problem lerine el atıyor gibi g ö rü n e n to h u m te o ­ risi, organizm aların fizyolojisinin b ü y ü k sorunlarından b iri olacak olan hayvansal ya da bitkisel gelişm enin açıklanması. Ayrıca, gelecekteki bir biyolojiyi ö n celem ek yerine, doğa tarihi -işaretler teorisine ve düzen hakkm daki bir bilim projesine bağlı taksonom ik söylem - sağlamlığı ve otonom isiyle, yaşam ın birleştirici bir bilim inin k u ruluşunu ortadan kal­ dırır. Aym şekilde, genel dilbilgisi olarak betim lenm iş olan söylemsel oluşum , tam tersine, klasik çağda dil konusunda söylenebilm iş ve daha sonra, filolojide, m irasının ya da reddinin, gelişm esinin ya da eleştirisinin bulm ak zo runda o lduğum uz h er şeyi açıklamaz; kutsal kitap m etn in in yorum lanm asıyla ilgili yöntem leri veV ico ya da H erd er’de dile getiril­ miş olan bu dil felsefesini bir yana bırakır. O halde, söylemsel oluşum lar, hen ü z k en d inde bilinçsiz olanların sessiz sedasız kuruldukları o anda, geleceğin bilim leri değildir ve aslında, bilim lerin belirli bir y ö ndeki ev­ rim in e (ortojonez) göre teleolojik bir hiyerarşi d u ru m u n d a da değildir. B u d u ru m d a, pozitifliğin varolduğu yerde bilim in var olam aya­ cağının ve p ozitifliklerin, ortaya konulabildikleri yerde, daim a b ilim ­ lerd en ayrı b u lu n d u k la rın ın söylenm esi m i gerekir? B ilim lere göre girecek leri k ro n o lo jik b ir ilişkidense a lte rn a tif b ir d u ru m için d e o l­ d u k ların ın varsayılması m ı gerekiyor? Pozitiflik adeta belirli b ir episte m o lo jik yanlışın o lu m lu b iç im le rid ir de. Fakat aynı d u ru m d a bir k arşı-ö rn ek ortaya konabilir. K linik tıp kesinlikle b ir bilim değildir. Sadece kesin ölçütlere cevap verem ediği ve fizikten, kim yadan ya da fizyolojiden b ek len eb ilen kesinlik düzeyine ulaşam adığı için değil; fa­ kat am p irik gözlem lerin, kaba d e n e m e lerin ve sonuçların, reçetelerin , tedavi yollu ö ğ ü tle rin , k urum sal y ö n etm elik le rin , h en ü z örgütlenm iş, b ir y ığ ın ın ı kapsadığı için de b ir bilim değildir. B u n u n la birlikte, bu bilim -dışılık b ilim d en ayrı da değildir: X ıx . yüzyıl b oyunca, fizyoloji,

kim ya ya da m ikrobiyoloji gibi eksiksiz olarak k u ru lm u ş bilim ler ara­ sında belirli ilişkileri gerçekleştirendir; ayrıca, kendisine sahte bilim adını v e rm e n in hiç kuşkusuz k en d in i beğenm işlik olacağı, p ato lo jik an a to m in in söylem i gibi söylem lere de yer verm iştir. D e m e k ki söylem sel oluşum lar ne bilim ler ne h en ü z bilim sel olan disiplinler; n e geleceğin bilim lerini uzaktan gösteren bu figürler ne de en başından h e r tü rlü bilim selliğin dışında kalan biçim lerle özdeş­ leştirilebilir. O halde pozitiflikler ile bilim ler arasındaki ilişki nedir? b) Bilgi Pozitiflikler bilgi biçim lerini ki onlar, a priori ve zorunlu koşullar ya da tarih tarafından sırayla ortaya konulabilm iş olan rasyonellik b i­ çim leridir, karakterize etm ez. Verili b ir anda bilgilerin d u ru m u n u da tanım lam az: B u andan itibaren, kanıdanabilm iş ve kesin bilgi statüsü kazanabilm iş olan şeylerin bilançosunu verm edikleri gibi, kanıtsız, ye­ terli kanıtlam a olm aksızın kabul edilmiş ya da ortak inanç olarak kabul edilmiş veya hayal gücüyle kazanılmış olan şeylerin bilançosunu da ver­ mezler. Pozitiflikleri analiz etm ek b ir söylemsel pratiğin hangi kurallara göre nesne gruplarım , ifade birliklerim , kavram oyunlarını, te o rik se­ çim serilerini oluşturabildiğini gösterm ektir. B u şekilde oluşm uş öğeler, belirlenm iş b ir düşünce yapısıyla birlikte, bir bilim kurm az; onların iliş­ kiler sistemi kuşkusuz ço k gevşektir; fakat bunlar deneylerden, gelenek­ lerden ya da farklı buluşlardan gelen ve sadece onları elinde bulu n d u ran özn en in kim liğine bağlı, birbirlerinin yanında üstüste yığılmış bilgiler de değildir. O nlar, k endilerinden hareketle, tutarlı ya da tutarsız ö n e r­ m elerin k u ru lduğu, az ya da çok do ğ ru betim lem elerin ortaya çıkıp geliştiği, doğrulam aların gerçekleştiği, te o rilerin açıldığı şeylerdir. Bir bilgi ya da b ir yanılgı, kabul edilmiş b ir doğru ya da açıklanmış b ir yan­ lış, kesin b ir bilgi ya da aşılmış bir engel olarak kendini gösterecek ve iş­ lev görecek şeylerden önce-olanı oluştururlar. B u ö n ce olanın, b ir veri, insanlık tarihi boyunca rasyonelliğin biçim i içinde yeniden ele alm ak zorunda kalacağı ya da h e r bireyin kendi payına, eğer onda kapsanmış veya gizlenm iş olan ideal anlam ları yeniden bulm ak istiyorsa, aşmak zorunda kalacağı, yaşanmış, düşüncenin veya algının içine bütü n ü y le yedirilm iş, b ir tecrü b e olarak çözüm lenem eyeceği gayet iyi anlaşılıyor. B ir bilgi öncesi ya da dolaysız bilgiden zorunlu bilgiye giden hareketin içinde, arkaik bir evre söz konusu değildir; m u h tem elen bilimsel b ir

söylem in kurulm ası için söylemsel b ir pratik tarafından oluşturulm uş, sadece biçim i ve kesinliği tarafından değil, ilgili b u lu n d u ğ u nesneler, oyuna soktuğu ifade tipleri, kullandığı kavram lar ve başvurduğu strate­ jile r tarafından da özelleştirilmiş olması gereken öğeler söz konusudur. Böylece bilim , kendine özgü ideallik arzusunun gerçekleşm esi için, ya­ şamış olm ak zorunda olan veya varlık olması gereken şeye bağlanamaz; fakat gerektiğinde bilimsellikle ilgili deneysel veya biçim sel ölçüdere cevap veren b ir söylem in var olabilmesi için, söylenmiş olması gereken ya da varlık olması gereken şeye bağlanabilir. Söylem sel b ir pratik tarafından düzenli b ir biçim d e oluşturulm uş ve bilim e yer v erm eye zo ru n lu olarak y ü k ü m lü bulun m ad ık ları halde, b ir bilim in k u ru lu şu için gerekli olan öğeler to plam ına bilgi adı v eri­ lebilir. B ilgi, kendisi yoluyla özelleşm iş b u lu n a n b ir söylem sel pratiğin içinde, k en d isin d en bahsedilebilen şeydir. Bilim sel b ir statü kazanacak ya da kazanm ayacak olan farklı nesneler tarafindan ku ru lm u ş b ir alan­ d ır da; ö rn eğ in psikiyatrinin bilgisi, X IX . yüzyılda, d o ğ ru o ld u ğ u n a inanılan şeylerin toplam ı değil, psikiyatrik söylem in içinde k en d ile­ rin d e n söz edilebilecek tu tu m ların , b enzersizliklerin, sapm aların to p ­ lam ıdır. Bilgi, ö zn e n in söylem inde ilişkili b u lu n d u ğ u nesnelerd en söz etm ek için pozisyon alabildiği alandır aynı zam anda; b u anlam da, kli­ nik tıb b ın bilgisi tıbbi söylem in öznesinin y erin e getirebildiği bakm a, incelem e, açıklam a, kaydetm e, karar v erm e fonksiyonlarının to p lam ı­ dır. Bilgi, kavram ların ortaya çıktıkları, tanım landıkları, uygulandıkla­ rı ve d ö n ü ştü k leri alandır; bu düzeyde, X V III. yüzyılda, doğa tarih in in bilgisi, söylenm iş olan şeylerin toplam ı değil, h e r yeni ifadenin daha ö n ce söylenm iş olana k en d ilerin e göre eklenebildiği b iç im le rin ve yerlerin toplam ıdır. N ih ay et bilgi, söylem tarafından gösterilm iş k u l­ lanım ve u y u m olanaklarıyla tanım lanır; böylece, klasik çağda, e k o n o ­ m i p o litiğ in bilgisi hep aynı sürüp g id en farklı tezler h akkın d ak i bir tez değil fakat o n u n başka söylem ler ü ze rin e veya söylem sel olm ayan başka p ratik ler ü ze rin e ek len m e n o k ta ların ın toplam ıdır. B ilim lerden bağım sız, n e o n ların tarihsel taslağı ne de yaşanmış tersi olan bilgiler vardır; fakat belirlenm iş b ir söylemsel pratik olm aksızın bilgi yoktur, h e r söylem sel pratik o luşturduğu bilgiyle tanım lanabilir. A rkeoloji öznelliğin göstergesinden kurtulam ayan b ilin ç-b ilm e bilim eksenini katedecek yerde, söylem sel p ratik -b ilg i-b ilim eksenini

kateder. D ü şü n ce tarihi analizinin denge noktası (böylece, isteğine karşı da olsa, aşkınsal olanla ilgili sorgulam ayı zo r bulur) “ b ilm e” iken arkeoloji analizinin den g e noktası bilgide; yani ö zn en in , orada asla köklü b ir figür olm aksızın, (kim i zam an deneyüstü etkinlik olarak, kim i zam an deneysel bilinç olarak) zo ru n lu olarak k u ru ld u ğ u ve bağ­ landığı b ir alanda b ulunur. B u koşullarda bilimsel alanlar ile arkeolojik bölgeleri dikkatle b irb ir­ le rin d en ayırdetm ek gerektiği anlaşılıyor; o n ların parçaları ve ö rg ü t­ len m e ilkeleri b ü sb ü tü n başkadır. Bazı k uruluş yasalarına uyan ö n e r­ m eler ancak b ir bilim sellik alanına aittir; aynı anlam ı taşıyacak, aynı şeyi söyleyecek, onlar kadar d o ğ ru olacak olan fakat aynı sistem atik­ likle açım lanam ayacak olan doğrulam alar bu alanın dışında kalacaktır. d ’Alenıbert’in Rüyası’n m tü rle rin oluşum u konu su n d a söylediği şey d ö n e m in bazı kavram larını ya da bazı bilim sel h ip o te zlerin i ço k iyi açıklayabilir; g elecekteki b ir d o ğ ru lu ğ u bile ö n c e d e n ço k iyi sezebilir. D o ğ a tarih i bilim alanından doğm adığı halde, o n u n arkeolojik b ö l­ gesine aittir, en azından L in n e’deki, BufFon’daki, D a u b e n to n ’daki ya da Jussieu’dekiyle olu şu m kurallarının aynısı keşfedilebilir. A rkeolojik bö lg eler bilim sel m e tin le rd e old u ğ u kadar «edebi» ya da «felsefi» m e ­ tin lerd e de yer alabilir. B ilgi sadece kanıtlam aların içinde bu lu n m az, yalanların, d ü şü n celerin , anlatıların, kurum sal y ö n etm elik lerin , siyasi kararların içinde de bulunabilir. D o ğ a ta rih in in arkeolojik bölgesi,fe l­ sefi Palitıgenesis* ya da Telliamedi, içinde bulu n u lan çağda kabul edil­ miş olan bilim sel n o rm lara b ü y ü k ölçü d e cevap v erm ed ik leri ve daha sonraki çağlarda gereksinim duyulacak olan bilim sel norm lara, elbette daha da yetersiz cevap verdikleri halde, içine alm aktadır. G en el dil­ bilgisinin arkeolojik bölgesi, Fabre d ’O liv e t’in asla bilim sel statü ka­ zanm am ış ve daha ziyade m istik d ü şü n cen in kayıtlarına geçm iş düş­ lerin i (gerçekliğin ışığıyla kabul edilm iş ve üretici dilbilgisinin b u g ü n ö n ce d en belirlenm iş d o ğ ru lu ğ u n u kabul edebildiği yerde), y üklem li ö n e rm e le r h akkındaki analizden daha az o lm am ak şartıyla, içerir. Söylem sel pratik, yer verebildiği bilim sel hazırlık ile aynı değildir; olu ştu rd u ğ u bilgi k u ru lm u ş b ir b ilim in ne p ü rü zlü b ir taslağı n e de gü n d elik b ir a lt-ü rü n ü d ü r. B ilim ler (görünüşe dayalı b ir kanısı ya da b ir bilim sellik statüsü olan söylem ler ile gerçekten biçim sel ölçü tleri * Antik Yunanca’da />ı=tekrar, gettesis= doğma, ölüm den sonra dirilme manasına gelir, (y.h.n.)

b u lu n a n söylem ler arasındaki ayrım b ir an için biraz ö nem li olsun), b ir söylemsel olu şu m öğesi içinde ve bilgi tem eli ü ze rin d e ortaya çı­ kar. B u, iki p ro b lem serisine yol açar: N e le r o n u n belirdiği arkeolojik b ö lg en in içinde b ir bilim sellik yöresinin y eri ve rolü olabilir? Verilm iş b ir söylemsel o luşum un içind e b ir bilim sellik yöresinin doğuşu han g i d ü ze n e ve hangi süreçlere göre tam am lanır? B unlar k endilerin e, b u ra­ da ve şim di cevap verilem eyecek problem lerdir. Belki sadece, o n ların hangi y ö n d e çözüm len eb ileceğ in e işaret etm ek söz k o nusu olabilir. c) Bilgi ve ideoloji Bilim , b ir kez k u ru ld u ğ u n d a, k en d in i gösterdiği söylemsel pratiği oluşturan h e r şeyi kendi hesabına ve k en d in e özgü bağlarında y en id en ele almaz; kendisini çevreleyen bilgiyi de -y an ılg ıları, önyargıları veya hayali tarih ö ncesine g ö n d e rm e k için— ortad an kaldırm az. P atolojik an ato m i, klinik tıb b ın pozitifliğini bilim selliğin n o rm la rın a in d irg e­ m ed i ve g eri getirm ed i. B ilgi, kendisini yapan b ilim in içinde kaybola­ cak olan b ir epistem olojik şantiye değildir. B ilim ya da kendin i bilim sanan şey b ir bilgi alanında y erin i alır ve orada b ir rol oynar. Farklı söylem sel oluşum lara göre değişiklik gösteren ve o n la rın değişm ele­ riyle b irlikte değişen b ir rolü oynar. Klasik çağda, akıl hastalıklarının tıbbi bilgisi olarak verilen bilgi, delilik hakkındaki bilginin içinde çok sınırlı b ir yer işgal ediyordu: D iğerleri arasında (h u k u k bilim i, k azu vistik, güvenlikle ilgili m evzuat vs) sadece tek b ir ortaya çıkış yüzeyini olu ştu ru y o rd u; bu n a karşılık k en d ilerin e zihinsel hastalıkların bilim sel bilgisi gözüyle bakan, X IX . yüzyılın psikopatolojik analizleri, deliliğin bilgisi için d e ço k farklı ve ço k daha ön em li b ir rol (rol m o d el ve karar m erci) oynadı. Aynı şekilde, bilim sel söylem ya da bilim sel k u ru n tu , X V II. yüzyılın ve X IX . yüzyılın e k o n o m ik bilgisi içindeki aynı işlevi pekiştirm ez. H e r söylem sel olu şu m u n içinde, bilim ile bilgi arasında özel b ir ilişki b u lu n u r; arkeolojik analiz, o n ların arasındaki bilgi h ak ­ kında b ilim d en kaçan ve bu n u n la birlikte bilim e d iren en şeyi, bilim hakk ın d a b ilg in in yakınlığı ve etkisiyle y in e tehlikeye düşm üş olan şeyi araştırm ak suretiyle b ir dışarıda tu tm a ya da çıkarm a ilişkisini tanım lam ak yerine, b ilim in b ilg in in öğesi içinde nasıl yer aldığını ve işlev g ö rd ü ğ ü n ü kesin olarak g ö ste rm ek zorundadır. H iç k uşku yok ki id eo lo jin in bilim lerle olan ilişkilerinin ger­ çekleşm esi ve özelleşm esi, b u oyun alanındadır. İd eo lo jin in bilim sel

söylem ü ze rin d ek i etkisi ve b ilim le rin id eolojik işlevi az ya da çok g ö rü leb ilir b ir b iç im d e ken d ilerin i ortaya koyabilseler bile; n e ideal yapıları d ü zeyinde n e b ir to p lu m u n (toplum on d a etki uyandırabildiği halde) için deki te k n ik kullanım ları düzeyinde; ne ideolojiyi yapan ö zn e le rin bilinci d ü zeyinde b irb irin e eklem lenir. O n la r bilim in b il­ gi ü ze rin d e karaltı halinde belirdiği yerde eklem lenir. E ğ er ideoloji hak k ın d ak i soru bilim e sorulabiliyorsa bu, bilgiyle aynılaşm adan fakat bilgiyi n e o rtad an kaldırarak n e de o n u dışarı atarak, bilim in bilgide y erin i aldığı, o n u n n esn ele rin d en bazılarını b ir biçim e kavuşturduğu, ifad elerin d en bazılarını sistem leştirdiği, kavram larından ve stratejile­ rin d e n bazılarını o lu ştu rd u ğ u ölçüdedir; b u , olgunlaşm anın bilgiye vu rg u yaptığı, o n u değiştirdiği ve b ir bakım a y eniden dağıttığı, bir başka b ak ım a da doğruladığı ve değerlendirdiği ö lçüdedir; b u , bilim in b ir söylem sel d ü ze n le m en in içinde y erini b u ld u ğ u ve bu yolla, h er b ir söylem sel ya da söylem sel olm ayan pratik alanda açıldığı ve işlev gö rd ü ğ ü ö lçüdedir. Kısacası, id e o lo jin in bilim e sorulm uş olan sorusu, o n u n az ya da ço k bilinçli bir b içim d e yansıttığı d u ru m la rın veya p ra­ tik lerin sorusu değil; m u h te m e l kullan ım ın ın ya da h akkınd a yapıla­ bilecek b ü tü n k ö tü k u llanım ların sorusu da değil; söylemsel b ir pratik olarak varoluşuyla ve başka p ratikler arasındaki işleviyle ilgili sorudur. G en el olarak denilebilir ki h e r aracılığı ve h e r k en d in e ö zgülüğü aşm ak suretiyle ek o n o m i p olitiğin kapitalist to p lu m d a b ir rolü vardır, b u tju v a sınıfının çıkarlarına h iz m et eder. E k o n o m i p o litik b u ıju v a sı­ nıfı tarafından ve b u ıju v a sınıfı için yapılm ıştır, nihayet kavram larının ve m antıksal yapısının içine kadar b u sınıfın çıkarlarının izini taşır. Fa­ kat o n u n , e k o n o m in in epistem olojik yapısı ile ideolojik işlevi arasın­ daki ilişkilerle ilgili, daha özgül h e r betim lem eye yer verm iş olan söy­ lem sel o lu şu m u n olgunlaştırm ak ve sistem leştirm ek z o ru n d a o ld u ğ u nesn elerin , kavram ların, te o rik seçim lerin tü m ü hakkındaki analizden geçm esi gerekecektir; b u d u ru m d a da böyle b ir pozitifliğe yer verm iş olan söylem sel uygulam anın, söylem sel düzen olabilen am a p o litik ya da ek o n o m ik düzen olam ayan başka uygulam alar arasında nasıl işlev g ö rd ü ğ ü n ü n gösterilm esi gerekecektir. B irtak ım ö n e rm e le ri ö n e sü rm e olanağını veren şeyler: 1. id eo lo ji bilim sellikten ayrı değildir. S öylem lerin pek azı klin söylem ya da e k o n o m i p olitiğin söylem i kadar ideolojiye yer verdi:

B u , o n ların ifadelerinin tü m ü n ü n hatalı, çelişkili, nesnellikten y o ksun o ld u ğ u n u g ö ste rm ek için yeterli b ir sebep değildir. 2. Ç elişkiler, boşluklar, te o rik eksiklikler b ir b ilim in ya da b ilim ­ sellik iddiasındaki b ir söylem in ideo lo jik işlevini ço k iyi gösterebilir; b u işlevin etk ilerini yapının hangi noktasında gösterdiğini b elirlem e olanağını verebilir. Fakat b u işlev h akkm daki analizin, pozitiflik ve o lu şu m u n kuralları ile bilim selliğin yapıları arasındaki ilişkiler d ü ze­ yin d e yapılm ası gerekir. 3. Y anlışlarım g id e rm ek , düzeltm ek , ifadelerini sağlam laştırm ak suretiyle b ir söylem , ideolojiyle olan ilişkisini y ine de ve b ü tü n ü y le koparam az. İd eo lo jin in rolü kesinliğin arttığı ve kesinsizliğin o rtad an kalktığı ö lçü d e azalmaz. 4. B ir b ilim in ideo lo jik işlevini, o n u ortaya çık arm ak ve değiştir­ m e k için eleştirm ek b u işlevi sürekli kılabilen felsefi varsayım lar o rta ­ ya atm ak değildir; o n u m ü m k ü n kılm ış ve ona m eşruiyet kazandırm ış olan tem ellere g eri d ö n m e k değildir: B u o n u söylem sel olu şu m ola­ rak y en id en g ö zd en g eçirm ek tir; ö n e rm e le rin in biçim sel çelişkilerini değil am a n esn elerin in , ifade tip lerin in , kavram larının, te o rik tercih ­ le rin in o lu şu m sistem ini eleştirm ektir. B u o n u y en id en başka p ratik ­ ler arasında b ir pratik olarak ele alm aktır. d) Farklt eşikler ve kronolojileri B ir söylem sel oluşum konusunda, b irço k farklı doğuş b etim le n e­ bilir. Söylem sel b ir pratiğin kendisinden hareketle bireyselleştiği ve o to n o m isin i kazandığı, sonuç olarak da ifadelerin b ir ve aynı o lu ­ şum sistem ini kullanm ış b u lu n d u ğ u ya da b u sistem in d ö n ü ştü ğ ü ana, pozitiflik eşiği adı verilebilir. B ir söylem sel o luşum o y u n u n u n içinde, b ir ifadeler b ü tü n ü b ö lü n d ü ğ ü , d o ğ ru lu k ve tutarlılık n o rm la rın ı d e­ ğ e rle n d irm ek (buna ulaşm aksızın bile) istediği ve bilg in in karşısında (m odel, eleştiri ya da doğrulam a hakkında) baskın b ir işlevi kullandığı zam an d en ilecek ki; söylem sel olu şu m b ir epistemolojikleştirme eşiği­ ni aştı. B u şekilde belirlenm iş epistem olojik figür b irta k ım biçim sel kriterlere dayandığı zam an, ifadeleri sadece oluşum la ilgili arkeolojik kurallara cevap verm ed iğ i am a ayrıca ö n e rm e le rin bazı k uru lu ş ilke­ lerin e d e cevap verdiği zam an d enilecek ki; epistem olojik figür bilim­ sellik eşiğini aştı. N ih ay et b u bilim sel söylem , kendi sırasında, kendisine gerekli olan aksiyom ları, kullandığı elem anları, kendisi için u y g u n

olan ö n e rm e yapılarını ve kabul ettiği d ö n ü şü m leri tanım layabildiği zam an, k e n d in d en hareketle k u rd u ğ u biçim sel yapıyı böylece g öste­ rebildiği zam an den ilecek ki; b u bilim sel söylem biçimselleştirme eşiğini aştı. B u farklı eşiklerin zam an içindeki dağılım ı, art arda gelişleri, geri kalm aları, m u h te m e l rastlaşm aları, bağlanabildikleri ya da birb irlerin i kapsayabildikleri biçim , içlerin d e sırasıyla gerçekleştikleri koşullar, ar­ keoloji için en ön em li keşfetm e alanlarından b irin i oluşturur. O n u n kro n olo jileri, aslında ne düzenli ne de h o m o jen d ir. B öylece farklı çağlardaki sosyal bilim ler ta rih in e v u rg u yapan b ü tü n söylemsel o lu ­ şu m ların b u eşikleri aşması, h içb ir zam an aynı adım da ve aynı zam an­ da olm am ıştır. P ozitifliklerin ç o ğ u n u n biçim sel yapılara in d irg en m e eşiğini aştıkları çağda, başka p ek ço k pozitiflik h en ü z bilim selliğin ya da ep istem o lojinin eşiğine ulaşm am ıştır. D ahası, h e r söylem sel o luşum b u farklı eşiklerden b irb irin in ardısıra, te k değişkenin kuluçk a süresi ya da aralıkların süresi olan biyolojik b ir gelişm enin doğal ev relerin ­ den geçtiği gibi geçm ez. G erçekte, dağılım ı evrim sel olm ayan olaylar söz ko n u su d u r. B u olayların tekil düzen i h er söylem sel o lu şu m u n ka­ rak te rlerin d en biridir, işte b u ay rım ların birkaç örneği: Bazı du ru m larda, pozitiflik eşiği epistem olojik eşikten ço k ö n ce aşılır. Böylece, bilim sel iddian ın söylem i olarak, psikopatoloji, X IX . yüzyılın başında, P inel, H e in ro th ve E squirol ile k en d in d en ö n ce ra­ hatlıkla varolan, u z u n zam andan b e ri o to n o m isin i ve düzenlilik sis­ tem in i kazanm ış b u lu n a n b ir söylem sel pratiği epistem olojikleştirdi. Fakat b u iki eşiğin zam anla b irb irin e karıştırılm ış ve aynı zam anda, b ir pozitifliğin k u ru lu şu n u n epistem olojik figürü olarak ortaya çık­ mış olm ası da m ü m k ü n d ü r. B azen bilim sellik eşikleri b ir po zitiflik ­ te n d iğ erin e geçişe bağlıyken b azen de ayrıdır; böylece k en d in e özgü olan bilim selliğiyle varlıklar sınıfının değil fakat farklı organizm aların özel b ağ lantılarının bilim i olarak doğa ta rih in d e n biyolojiye geçiş, C u v ie r’n in çağında b ir pozitifliğin b ir diğ erin e d ö n ü şü m ü o lm adan gerçekleşem em iştir; b u n a karşılık C lau d e B e rn a rd ’m deneysel tıbbı, sonra P asteur’ü n m ikrobiyolojisi, için d e yaşadığım ız çağda g ö rü ld ü ­ ğü gibi, k lin ik tıb b ın söylem sel o luşum u oyun dışı bırakılm aksızm , anatom iyle ve pato lo jik psikolojiyle kazanılm ış olan bilim sellik tipini değiştirdi. Fakat, aynı şekilde, biyolojik disiplinlerde, evrim cilik y o ­

luyla k u ru lm u ş olan yeni bilim sellik, C u v ie r’n in çağında tan ım lan ­ m ış olan biyolojik pozitifliği değiştirm edi. E k o n o m iy e gelindiğinde ise ço k sayıda kopuş g örm ekteyiz. X V II. yüzyılda b ir pozitiflik eşiği kabul edilebilir: B u eşik, aşağı y u k arı m erk an tilizm in uygulam ası ve teorisiyle aynı zam ana rastlar; fakat o n u n epistem olojikleşm esi biraz daha geç, yüzyılın sonuna d o ğ ru ya da L ocke ve C a n tillo n ile devam ed en yüzyılın başında gerçekleşecektir. B u n u n la birlikte, X IX . yüzyıl, M a rx ’m ek o n o m i p o litik te n hareketle b ü tü n ü y le yeni b ir söylemsel pratik ortaya koyacağı b u çağ, C o u r n o t ve Jevons’u n sıralarını değişti­ receği, yeni b ir pozitiflik tipine, yeni b ir epistem olojikleşm e b içim in e, R ica rd o ile dam gasını vurur. B ilim de sadece d o ğ ru ların çizgisel yığılım ı ya da aklın belirli b ir yö n d e ilerleyen evrim i kabul edilip de düzeyleri, eşikleri, çeşitli k o ­ p u k lu k ları olan b ir söylem sel pratik kabul edilm ediğinde, ancak m o ­ deli b ü tü n çağlar bo y u n ca ve h e r han g i b ir bilgi biçim i için aralıksız sü rd ü rü len tek b ir tarihsel paylaşım betim lenebilir: h e n ü z bilim sel o l­ m ayan ile kesin olarak bilim sel olan arasındaki paylaşım. K opuşların tü m sıkılığı, parçaların b ü tü n dağılım ı, etk ile rin in dengelen m esi ve karşılıklı b ağ ım lılıklarının oyunu, sürekli tek rar edilm esi gereken b ir k u ru lu şu n m o n o to n eylem ine in d irgenm iş b ulunur. H iç kuşkusuz, farklı eşiklerini ayırdedilebildiğim iz ve aralarında b en z er b ir d en g eler b ü tü n ü betim leyebildiğim iz sadece b ir bilim var­ dır: Pozitiflik eşiğini, epistem olojikleşm e eşiğini, bilim sellik eşiğini ve biçim selleştirm e eşiğini aşmış olan te k söylem sel pratik m atem atiktir. M a tem atiğ in v aroluşunun olanağı bile, başka h e r yerde, b ü tü n tarih b o y u n ca dağınık kalm ış olan şeylerin daha baştan verilm iş olm ası an ­ lam ına geliyordu: ilk pozitifliğinin hali hazırda biçim lendirilm iş bir söylem sel pratiği (başka b iç im le n d irm elerin daha sonra gerçekleştiril­ m esi g erekiyor olsa bile) oluşturm ası gerekiyordu. İşte b u n u n için d ir ki o n ların k u ru lu şu h e m o derece gizem li (analize o kadar az elverişli, ilk başlangıç b iç im in in için e o denli saklanmış) h em de (aynı zam anda h em kaynak olarak h e m de tem el olarak değerli old u ğ u için) o kadar değerlidir; işte b u n u n iç in d ir ki ilk m atem atik çin in ilk davranışında, b ü tü n tarih b oyunca açılm ış ve sadece te k ra r edilm iş, sadeleştirilm ek için y en id en g ö zd en geçirilm iş olan b ir idealliğin k u ru lu şu görülm üş oldu; işte b u n u n için d ir ki m atem atiğ in başlangıcı, tarihsellik ilkesi

sıfatıyla o ld u ğ u n d a n daha az b ir tarihsel olay olarak in celen ir ve son olarak, işte b u n u n için d ir ki b ü tü n ö tek i bilim ler için, tarih içindeki doğuşları, el yordam ıyla yapılan araştırm aları ve başarısızlıkları, g e­ cikm iş ortaya çıkışları h akkındaki betim lem e, yer ö lç ü m ü n ü n tü m kaba p ratik lerin in kesin ve anid en su y ü zü n e çıkan b ir g e o m e trin in ta rih -ü stü m o d elin e m aledilir. M atem atiksel söylem in ortaya çıkışı, b ü tü n ö te k i b ilim le rin doğuşu ve oluşu için p ro to tip olarak alındı­ ğında, b ü tü n tekil tarihsellik b iç im le rin i aynı tü rü n içine yerleştirm e, söylemsel b ir pratiğ in aşabildiği ve başlangıçla ilgili problem atiğ in tü m zam anlarda belirsiz b ir şekilde m eydana getirebildiği b ü tü n farklı eşikleri b ir tek parçanın içinde toplam a tehlikesine düşülür: B öylelik­ le tarihsel-aşkınsal analizin kuralları ortad an kaldırılm ış bulunacaktır. M atem atik , biçim sel kesinlik ve ispat edilebilirlik çabaları için d e b i­ lim sel söylem lerin ço ğ u için m u h ak k ak ki m o d e l oldu; fakat b ilim le­ rin g erçek o lu şu m u n u inceleyen ta rih çi için m atem atik, h e r d u ru m için genelleştirilem eyecek, k ö tü b ir ö rn ek ti. e) Bilimlerin farklı tarih tipleri Y erleri b elirlen eb ilen değişik eşikler, farklı tarihsel analiz b iç im ­ le rin e olanak verir. İlk olarak, biçim selleştirm e düzeyinde b ir analiz: M atem atiğ in , k en d in e özgü olgunlaşm a süreci içinde kendisi ü z e ri­ n e anlatm ayı sürd ü rd ü ğ ü işte b u tarihtir. Verili b ir anda olduk ları şey (alanları, y ö n te m le ri, tanım ladıkları nesneler, kullandıkları dil) h içb ir şekilde bilim selleşm em işin dışına atılm az; fakat k u rd u k ları biçim sel yap ın ın için d e sürekli olarak y en id en tanım lanm ış (bu ancak geçersiz hale d önüşm üş ya da geçici olarak kısırlaştırılm ış bölge sıfatıyla ola­ caktır) b u lu n u r; b u geçm iş çok soyut, ç o k güçlü b ir te o rin in ya da ço k yük sek b ir düzeyin özel d u ru m u , n a h if m odeli, kısm i ve y eterin ce genelleşm iş taslağı olarak g ö rü lü r; m atem atik yakınlıkların, ilişkile­ rin , bağım lılıkların, aşamalı olarak ilerleyen biçim selleşm elerin, onları çevreleyen g en elliklerin b u lu n d u ğ u sözlüğün içinde gerçek tarihsel güzerg âh ların ı y en id en kopyalar. M atem atiğ in oluştu rd u ğ u ta rih ve kendisi h ak k ında anlattığı b u tarihi için, D io p h a n te ’ın cebri askıda kalm ış b ir te c rü b e değil, A bel ve G alois’dan b e ri bilindiği gibi m a­ tem atiğ in özel b ir halidir; tam am lanm ışlıklara ilişkin G rek y ö n tem i dön ü lm esi, gereken b ir çıkm az yol değildir; b u , integral hesabın n a h if b ir m odelidir. H e r b ek len m e d ik tarihsel olgu, ken d i biçim sel d ü ze­

y in e ve y erin e sahiptir. B u, ancak ku ru lm u ş b ir b ilim in içinde g er­ çekleştirilebilen ve biçim selleşm e eşiğini b ir kez aşmış olan b ir geri dönüşlü analizdir1. İkincisi; bilim sellik eşiğinde k u ru lan ve çeşitli epistem olojik figür­ lerd en hareketle aşılabilen b ir b içim ü ze rin d e sorgulanan tarihsel bir analiz o ld u ğ u dur. Söz konusu olan, ö rn eğ in , m etaforlarla ya da düşsel içeriklerle d o lu b ir kavram ın nasıl saflaştırıldığım ve nasıl b ir bilim sel kavram statüsü ve işlevi alabildiğini bilm ektir. D aha ö n ce ortaya k o ­ nulm uş, ö n c e d e n kısm en eklem lenm iş fakat yine de dolaysız pratik kullan ım ların ya da gerçek d eğ e rlen d irm e lerin iç in d en geçm iş olan b ir te c rü b e bölgesinin bilim sel b ir alan olarak nasıl kurulabildiğini b ilm ek söz k onusudur. D ah a genel olarak, b ir b ilim in h em kendisini hazırlayan h e m de vak tin d en ö n ce kendisine dayanan b ir bilim sel­ lik öncesi düzeyin ü stü n d e ve karşısında nasıl yer aldığını, o n u n hâlâ kendisini engelleyen engelleri ve sınırları nasıl aşabildiğini bilm ek söz ko n u su d u r. G .B achelard ve G. C a n g u ilh e m b u ta rih in m o d ellerin i verdi. O n u n , g eri dönüşlü analiz olarak, b ilim in kendi içinde k u ru l­ m aya, b ilim in b ü tü n b ö lü m lerin i k u rd u ğ u yapının içine y enid en yer­ leştirm eye ve biçim selleştirm esini b u g ü n kendisine ait olan biçim sel sözlüğün içinde anlatm aya ihtiyacı y o k tu r: G eri dönüşlü analiz b i­ lim in ken d isinden k u rtu ld u ğ u ve bilim selliğin eşiğine ulaşm ak için kendisinin dışına çıkm ak zo ru n d a old u ğ u h e r şeyi gösterdiğine göre, b u analiz, başka b ir yerde nasıl biçim sel b ir sözlük olabilecektir. Aynı sebepten dolayı, bu b etim le m e ku ru lm u ş bilim i n o rm sanır; o n u n an­ lattığı ta rih d o ğ ru n u n ve yanlışın, rasyonelin ve irrasyonelin, engelin ve verim liliğin, saflığın ve saflıktan uzaklığın, bilim sel olanın ve bilim ­ sel olm ayanın b irb irin e karşıtlığı tarafından z o ru n lu olarak vurgulanır. O rad a b ilim le rin b ir epistemolojik tarihi söz konusudur. Ü ç ü n c ü tarihsel analiz tipi: P ozitiflikleri tarafından belirlenm iş söylemsel oluşum lar ile hepsi z o ru n lu olarak bilim olm ayan ve zaten belki h iç b ir zam an olam ayacak olan epistem olojik b içim ler arasındaki çatlam a noktasını, epistem olojikleşm e eşiğini eleştirm e noktası sanan b ir analiz. B u düzeyde, bilim sellik n o rm görevi gö rm ez: B u arkeolojik tarih içinde, b ü tü n çıplaklığıyla ortaya kon u lan şeyler, b ir bilgiye yer 7. Bkz. bu konuda M ichel Serres: Les Anamneses mathematiques (in Hermes ou la communication, s.78).

verdikleri ve bu bilg in in bilim statüsü ve rolü kazandığı ölçü d e söy­ lem sel pratiklerdir. B u düzeyde b ir bilim ler ta rih in e girişm ek, epistem o lo jik yapıları d ikkate alm aksızın söylemsel oluşum ları b etim lem ek değil; b ir bilim in k u ru lu şu n u n ve m u h te m e le n o n u n biçim selleşm eye geçişinin b ir söylem sel oluşum da, o n u n pozitifliğinin değişim lerinde olanağını ve etkisini nasıl bulm uş o ld u ğ u n u g österm ektir. B en zer bir analiz için, o halde söylem sel pratik ler h akkındaki b ir tanım d an h a­ reketle b ilim lerin ta rih in in profilini çıkarm ak; hangi düzen e g öre ve han g i değişm eler sayesinde, y erini epistem olojikleştirm e süreçlerine nasıl bırakabildiğini, bilim selliğin n o rm la rın a nasıl ulaşabildiğini ve belki de b içim selleştirm e eşiğine kadar nasıl uzanabildiğim tanım la­ m ak söz ko n usudur. B ilim lerin tarihsel y o ğ u n lu ğ u içinde, söylemsel pratiğin d üzeyini araştırırken o n u d e rin ve tem el b ir düzeye (her g eo ­ m e trid e n ö n ce, düzensiz ve parçalanm ış olarak verilen bu yery ü zü n e, b ü tü n astro n o m ilerin b ö lü n m ü şlü ğ ü içinde parıldayan b u g ö k y ü zü ­ ne), yaşanmış te crü b e zem in in e g eri g ö n d e rm e k gibi b ir isteğim iz yok; sadece bilgiyi, epistem olojik b içim leri ve b ilim leri, b ü tü n fark­ lılıklar, ilişkiler, mesafeler, d engelenm eler, bağım sızlıklar, o to n o m ile r o y u n u n u ve kendi öz tarihselliklerinin birbirleriyle eklem len m e b içi­ m ini pozitiflikler arasında g ö sterm ek istiyoruz. Söylem sel o luşum ların, pozitifliklerin ve bilginin, epistem olojik biçim ler ve b ilim ler ile olan ilişkilerinin içinde analizi, b ilim ler ta rih i­ n in başka m ü m k ü n b iç im le rin d en ayırtedilebilm esi için, epistememn analizi adı verilm iş olan şeydir. B elki, bu epistemenin dünyanın b ir viz­ y on u , b ü tü n bilgilerde o rtak ve h e r b ir bilgiye aynı n o rm la rı ve aynı postülatları dayatacak olan b ir tarih dilim i, aklın genel b ir evresi, b ir çağın in san larının kendisinden kaçıp kurtulam ayacağı belirli b ir d ü ­ şünce yapısı, o rtak b ir el tarafından herkes için yazılmış b ü y ü k m ev ­ zuat gibi b ir şey o ld u ğ u n d a n kuşkulanılacaktır. Episteme ile gerçek ­ te, ep istem o lo jik biçim lere, bilim lere, m u h te m e le n biçim sel yapılara kavuşm uş sistem lere yer veren söylem sel p ratikleri, belirli b ir çağda, birleştirebilen ilişkiler b ü tü n ü ; b u söylemsel o luşum ların h e r b irin ­ de, epistem olojikleşm eye, bilim selliğe, biçim selleştirm eye geçişlerin, kendisine g öre k u ru ld u ğ u ve işlediği biçim ; aynı zam anın içine g ire­ bilen, b irb irlerin e bağlanabilen ya da zam anın içinde d engelen eb ilen bu eşiklerin dağılım ı; b irb irin e yakın fakat b irb irin d en ayrı söylemsel

pratik lerd en doğdu k ları ölçüde epistem olojik biçim ler ya da b ilim ­ ler arasında varolabilen yanal ilişkiler kastedilir. E pistem e, h e r tü rlü bilim in ö tesine geçtiğinden, b ir ö zn en in , b ir aklın ya da b ir çağın en yüksek birliğini gösterecek olan b ir bilgi biçim i veya b ir rasyonellik tipi değildir; söylemsel d ü ze n le rin seviyesinde analiz edildiği zam an bilim lerin arasında, belirli b ir çağ için, keşfedilebilecek olan ilişkiler b ü tü n ü d ü r. Epistemenin tanım lanm ası d em ek ki b irço k tem el k arakteri o rta ­ ya koym aktadır: E pistem e tüketilem ez b ir alanı açar ve bu alan asla kapatılam az; o n u n b ir çağın b ü tü n b ilg ilerin in kendisine bağlı b u ­ lu n d u ğ u postülatlar sistem ini y eniden k u rm a k gibi b ir am acı y o k tu r; am a sonsuz b ir ilişkiler alanını baştan sona k atetm ek gibi b ir am acı vardır. Ü stelik epistem e, b ir gü n g ö rü n e n sonra da b ird en bire o r­ tadan silinip gid ecek olan hareketsiz b ir b içim değildir: E pistem e, ku ru lan ve b o zulan kesilem elerin, d en g e le n m elerin , rastlaşm aların belirsiz h areketlilikteki b ir b ü tü n ü d ü r. Ayrıca, bilim ler, epistem o lo ­ jik biçim ler, pozitiflikler ve söylem sel p ratikler arasındaki ilişkilerin toplam ı olarak, epistem e, belirli b ir anda, ken d in i söylem e dayatan çelişkiler ve sınırlam alar o y u n u n u yakalam a olanağı verir: Fakat bu sınırlam a, bilgisizliği bilgililiğin, hayali akıl y ü rü tm e n in , görü n ü şlere bağlılığı d örtbaşı m a m u r te c rü b e n in ve düş kurm ayı çıkarsam aların ve tü m d e n g elim le rin karşısına koyan olum suz b ir sınırlam a değildir; epistem e te k n ik yetersizlikler, zihinsel alışkanlıklar ya da gelen ek ta­ rafından ko n ulm uş sınırlar hesaba katıldığında, b ir çağda bilin eb ilen şeyler değildir; söylem sel p ratik lerin pozitifliği içinde, epistem olojik b iç im le rin ve bilim lerin varoluşunu m ü m k ü n kılan şeylerdir. N ihayet, epistem e h akkındaki analizin k ritik soruyu (M adem bilim diye b ir şey var, h u k u k u ya da m eşruiyeti nedir?) y eniden ele alm anın b ir b içi­ m i olm adığı görülüyor. B u soru, verilm iş olm ak olgu su n u n b u bilim için olu şu n u kendi k en d in e so rm ak için ancak b ilim in verisini kabul ed en b ir so rudur. B ilim sel söylem in karm aşıklığı içinde, o n u n oyuna so k tu ğ u şey, b ir bilim olm a hakkı değil, b ir bilim olarak varolduğu olgusudur. Y in e o n u n b ü tü n bilgi felsefelerinden ayrıldığı n o k ta, bu olguyu, o lg u yu ve h u k u k u aşkın b ir ö zn e d e tem ellen d irecek olan b ir ilk bağışlam a anm a değil de b ir tarihsel pratik sürecine bağlam asıdır.

f) Başka arkeolojiler. B ir so ru askıda kalıyor: B ir bilg in in düzenlenişini apaçık göstere­ cek fakat o n u epistem olojik b iç im le rin ve bilim lerin doğ ru ltu su n d a analiz etm ey i d ü şünm eyecek olan b ir arkeolojik analiz kavranabilecek m idir? Epistemeye d o ğ ru olan eğilim arkeolojiye açılabilen tek eğilim m idir? A rkeoloji tek başına, b ilim lerin ta rih in i in c ele m e n in belirli b ir biçim i o lm ak z o ru n d a m ıdır? Başka b ir ifadeyle, şim diye kadar k en d i­ ni bilim sel söylem lerin bölgesiyle sınırlayarak arkeoloji, aşam adığı b ir zo ru n lu lu ğ a b o y u n m u eğdi ya da özel b ir ö rn e k üzerin d e, b ü sb ü tü n başka b ir gelişm eye sahip olabilen analiz b içim leri m i tasarladı? Şu anda b u soruya kesin olarak cevap v erm ek için p ek az ilerlem e kaydettim . Fakat genellikle yapılm ası gereken p e k ço k kanıtlam aya ve d enem ey e bağlı olarak, farklı yönlerde gelişecek olan arkeolojiler d ü şü n ü y o ru m . Ö rn e ğ in , «Cinsellik» h akkında arkeolojik b ir b e tim le ­ m e olsun. A rtık , o n u n , epistcmeye d o ğ ru nasıl yöneltilebileceğini daha iyi g ö rü y o ru m : C inselliğin biyolojisi ve psikolojisi gibi epistem o lo ­ jik b iç im le rin X IX . yüzyılda hangi tarzda oluştukları ve han g i kopuş ile F re u d ’la birlikte, bilim sel b ir söylem in k u ru ld u ğ u gösterilecektir. B u n u n la b irlikte b ir başka analiz olanağı da var: Belirli b ir çağda b ir sosyal yapıda, bilinçsiz b ir kalabalıkta ya da belirli b ir ahlaksal dav­ ranışta, o n u n ilkesini araştırm ak suretiyle insanların cinsel davranı­ şını in celem ek yerine, insanların cinsellik h akkında d üşünebild ik leri şeyi (hakkında nasıl dinsel y o ru m la r yapılıyor, hangi d eğerlend irm ey i ya da han g i ayıplam ayı ona dayandırıyorlar, cinsellik han g i d ü şü n ­ sel ve ahlaksal çatışm aları varedebiliyor) b etim le m e k yerine, b ü tü n b ir söylem sel pratiğin, b u tem sillerde old u ğ u gibi, b u davranışlarda da kapsanm ış b u lu n u p bulunm adığı; bilim sel b ir söylem e d o ğ ru olan h e r y ö n elim in dışında, cinselliğin haklarında konuşulabilen (ya da k o ­ nuşulm ası yasaklanm ış olan) b ir n esneler toplam ı, lirik ifadelerin ya da hukuksal yap tırım ların söz k onusu old u ğ u b ir m ü m k ü n ifadeler alanı, kuşkusuz kavram ların ya da tem aların basit biçim i altında o rta ­ ya k o n ab ilen b ir kavram lar toplam ı, davranışların tutarlılığında ya da yap tırım sistem lerinde g ö rü n eb ilen b ir seçim oyunu olup olm adığı sorulacaktı. Böyle b ir arkeoloji, eğer g örevinde başarılı olsaydı cinsel­ likle ilgili yasaklam aların, dışlam aların, sınırlam aların, d e ğ e rlen d irm e­ lerin , ö zg ü rlü k lerin , ihlallerin, b ü tü n sesli ya da sessiz g ö rü n ü şlerin in

belirli b ir söylem sel pratiğe nasıl bağlandığını gösterecekti. A rkeoloji belirli b ir «konuşm a ta rz ım ı, elbette cinselliğin arkasındaki gerçeklik olarak değil fakat ona göre b etim lenebileceği boyutlardan b iri olarak gösterecekti ve b u konuşm a tarzının, bilim sel söylem lerin içinde değil de b ir yasaklar ve değerler sistem inin içinde nasıl kapsandığı göste­ rilecekti. B öylelikle analiz epistemen in y ö n ü n d e değil fakat etik adı verilebilecek o şeyin y ö n ü n d e yapılacaktı. İşte başka b ir m ü m k ü n yö n elim ö rn eğ i daha. B ir tabloyu analiz etm ek için, ressam ın gizli söylem i y en id en kurulabilir; sonuç olarak sö zcü k lerin içine değil am a çizgilerin, yüzeylerin ve ren k le rin içi­ ne girm iş olan n iy etlerin in fısıltısını y en id en b u lu n m a k istenebilir; dünya h ak k ındaki v izyonunu o luşturduğu kabul edilen olan b u ö r­ tü lü felsefe açığa çıkarılm aya çalışılabilir. B u n a parelel olarak, bilim i ya da en azından çağın kanaatlerini sorgulam ak ve ressam ın onlardan ö d ü n ç alabildiği şeyleri bilm eye çalışm ak m ü m k ü n olur. A rkeolojik analizin b ir başka am acı daha olacaktır: A rkeoloji m e k ân ın , m esafe­ n in , d erin liğ in , rengin, ışığın, oranların, hacim lerin , çevre çizgilerinin, b ir söylem sel pratiğin içinde düşünülm üş, adlandırılm ış, ifade edilm iş, kavram sallaştırılm ış olup olm adıklarını, b u söylemsel pratiğin k en d i­ sine yer verdiği bilg in in te o rile r ve belki de spekülasyonlarda, ö ğ retim b iç im le rin d e ve reçetelerde old u ğ u gibi, davranışlarda, teknik lerd e ve ressam ın yaklaşık aynı el h areketinde kapsanm ış olup olm adığını araş­ tıracaktı. S ö zcü k lerin kullanılm ayacağı özel b ir dile sahip olacak olan resim in, ...anlam ına g elm en in ya da «demek» o lm an ın belirli b ir tarzı o ld u ğ u n u g ö sterm ek söz k onusu olm ayacaktı. H iç değilse, b o y u tla­ rın d a n b irin d e , o n u n teknik lerd e ve etkilerde v ü c u t bulan b ir söylem ­ sel p ratik o ld u ğ u n u g ö ste rm ek gerekecekti. Böyle betim len d iğ in d e, resim , daha sonra uzayın m addeselliği içinde kopyalanm ası gerekecek olan saf b ir g ö rm e değil, sessiz ve sürekli içi boş olan anlatım ları daha sonraki y o ru m lam alar tarafından kurtarılm ası gerekecek olan, daha ziyade çıplak b ir hareket değildir. O yo lu n u h e m bilim sel bilgilerden h e m de felsefi tem alardan bağım sız olarak b ü tü n ü y le b ir bilg in in p o ­ zitifliği tarafından kateder. B ana öyle g ö rü n ü y o r ki siyaset bilgisi konu su n d a da aynı tip ten b ir analiz yapm ak m ü m k ü n d ü r. B ir to p lu m u n , b ir g ru b u n ya da bir sınıfin siyasi tu tu m u n u n , belirli ve b etim le n eb ilir b ir söylem sel p ra­

tiğin için d e yer alıp alm adığı görülm eye çalışılacaktır. B u pozitiflik, kesinlikle, n e d ö n e m in siyaset te o rileriy le ne de e k o n o m ik belirle­ m elerle aynı zam ana rastlamaz: Siyasetin dile g etirilm e lerin in nesnesi olabilen şeyleri, bu dile g e tirm e n in alabildiği biçim leri, siyasette açığa çıkm ış b u lu n a n kavram ları ve siyasette işlev g ö ren stratejik seçim leri tanım lar. B u bilgi, pozitifliğin kendisine yer verebildiği ve h e r zam an m ü m k ü n olan episteme d o ğ ru ltu su n d a değil de tu tu m lar, m ücadeleler, çatışmalar, kararlar ve taktikler d o ğ ru ltu su n d a analiz edilir. P ratiğin ikinci b ir teo rileştirilm esinin düzeniyle ilgili olm ayan ve te o rin in u y ­ gulam aya k o nuluşu da olm ayan b ir siyaset bilgisi, böylelikle ortaya konulabilir. B u bilgi, başka p ratikler arasında açılan ve o n la rın ü ze rin e ek lem len en b ir söylem sel pratik tarafından düzenli olarak o lu ştu ru l­ d u ğ u n d an dolayı, «nesnel veriler»in ve gerçek p ratik lerin b irço ğ u n u az ya da ço k eksiksiz b ir biçim d e «yansıtacak» olan b ir ifade değildir. D aha baştan, aynı zam anda, özelliğini, işlevlerini ve ilin tilerin in ağını b u ld u ğ u farklı p ratik lerin alanı içine kaydedilir. E ğ er böyle b ir ta­ nım lam a m ü m k ü n olsaydı, öyle g ö rü n ü y o r ki b ir pratiğin ve siyasi b ir te o rin in n ere d en eklem lendiğini anlam ak için bireysel ya da k o llek tif b ir bilinç anından geçm eye ve bu bilincin, hangi ölçüde, b ir yandan sessiz d u ru m la rı ifade edebildiğini, ö te yandan, te o rik doğrulara kar­ şı duyarlı gö rülebildiğini araştırm aya ihtiyaç kalm ayacaktı. Y in e eğer bu tanım lam a m ü m k ü n olsaydı b ir bilinç haliyle ilgili psikolojik b ir p ro b lem ortaya atılm ak z o ru n d a kalınm ayacak; fakat b ir bilgin in o lu ­ şu m u n u ve d ö n ü şü m lerin i analiz e tm e k zo ru n d a kalınacaktı. P ro b lem ö rn eğ in , n e hangi andan itibaren dev rim ci b ir bilincin ortaya çıktığını n e de e k o n o m ik koşulların ve te o rik açıklam a işinin, bu bilincin d o ­ ğuşunda han g i karşılıklı rolleri oynayabildiklerini belirlem ek olacak­ tı; d ev rim ci insanın genel ve ö rn e k biyografisini y en id en çizm ek ya da o n u n projesinin kaynağını bulm ak söz konusu olm ayacaktı; fakat tu tu m la rın ve stratejilerin içinde kapsanm ış olan, to p lu m hakk ın d a b ir teo riy e yer veren, b irb irlerin in içine girm eye ve karşılıklı olarak b irb irlerin e d önüşm eye çalışan b ir söylem sel pratiğin, d evrim ci b ir bilg in in nasıl o lu ştu ğ u n u g ö ste rm ek söz konusu olacaktı. Biraz ö n ce sorulm uş olan “ A rkeoloji sadece bilim lerle m i m eşgul olur? A rk eo lo ji bilim sel söylem ler hakkındaki analizde başka b ir şey değil m idir?” sorularına şim di cevap verilebilir. B u cevap da ik in ­

ci kez verilm iyor. A rk eo lo jin in betim lem eye çalıştığı şey, özel yapısı için d ek i bilim değil, bilginin ço k değişik olan alanıdır. Ü stelik eğer arkeoloji, epistem olojik b içim ler ve bilim ler ile olan ilişkisi içinde bilgiyle m eşgul olursa bilgiyi, farklı b ir y önde de sorgulayabilir ve b ir başka ilişkiler ağı içinde de o n u betim leyebilir. Epistemeye d o ğ ru olan y ö n elim şim diye kadarki te k araştırm a oldu. B u n u n sebebi, hiç kuşkusuz k ü ltü rlerim izi karakterize ed en b ir eğilim le söylem sel o lu ­ şum ların epistem olojikleşm eyi sü rdürm eleridir. P ozitiflikler alanının ortaya çıkabilm esi bilim lerin, o n ların ta rih lerin in , tu h a f b irlik lerin in , dağılım larının ve k o p u k lu k la rın ın incelenm esi yoluyla olur; söylem ­ sel oluşum lar o y u n u n u n yakalanabilm esi, bilim sel söylem lerin k ü çü k aralığı içinde olanaklıdır. E n verim li, arkeolojik betim lem eye en açık d ö n em in , R ö n e san s’tan X IX . yüzyıla, b u kadar pozitifliğin ep istem o lojikleşm esini gözler ö n ü n e serm iş b u lu n a n bu «klasik çağ» olması, bu koşullarda şaşırtıcı değildir; söylem sel o luşum ların ve bilgiyle il­ gili özel d ü ze n le m elerin , bilim sellik ve biçim selleştirm e d ü zey lerin in ulaşm akta en fazla zorlandıkları yerde şekillenm iş olm aları da şaşırtıcı değildir. Fakat eleştirinin can alıcı noktası oradadır; bu, arkeoloji için z o ru n lu b ir alan değildir.

Sonuç

ü tü n b u kitap b oyunca, şöyle ya da böyle, «yapısalcılıksan veya genel olarak b u sözcükle kastedilen şeyden, kendinizi k o ru m a ­ ya çalıştınız. O n u n n e y ö n te m le rin i ne kavram larını kullanm adığı­ nızı, dilbilim sel b etim le m e yollarına g ö n d e rm e d e bulunm ad ığ ın ızı, hiçb ir biçim selleştirm e endişesi taşım adığınızı ileri sürdünüz. Fakat b u farkların anlam ı nedir? Yoksa yapısal analizlerde p o z itif olarak var olabileni, b u analizlerin kesinlik ve kanıtsal etk in lik hakkın d a sahip olabildiklerini ortaya koym ada başarısız m ı oldunuz? Yoksa in cele­ m eye çalıştığınız alan b u tü r b ir g irişim e u y g u n değil ve zenginliği içine h ap setm ek istediğiniz şem alardan kaçıp ku rtu lm ay ı sürdürdü m ü? Ü stelik gayet laubali b ir şekilde, y ö n te m k o n usundaki güçsüz­ lü ğ ü n ü z ü m askelediniz; gerçek yapısal b ir analizden sizi ayrı tu tan ve

h e r zam an da ayrı tutacak olan o rtad an kaldırılam az mesafeyi, apaçık olarak ileri sürülm üş b ir ayrım olarak şim di bize tak d im ediyorsunuz. Ç ü n k ü bizi yanıltm ayı başarm ış değilsiniz. K ullanm adığınız y ö n ­ te m le r tarafından bırakılm ış b oşluğun içinde, dilleri ya da m itleri, edebi eserleri ya da ö yküleri b etim leyen kavram serileri tarafından şim di kabul edilm iş olan kavram lara yabancı gibi g ö rü n e n b ü tü n b ir kavram lar serisini alaşağı ettiğiniz; oluşum lardan, pozitifliklerden, bil­ gid en , söylem sel p ratiklerden, h e r adım da tekilliğinin ve harik a g ü ç­ le rin in altını çizm ekle ö v ü n d ü ğ ü n ü z b ü tü n b ir te rim le r b ü tü n ü n d e n söz ettiğiniz d o ğ ru d u r. Fakat yapısalcılığın tem el ko n u ların d an ; en tartışm alı p ostülatlarını, en kuşkulu felsefeyi oluşturan aynı tem el k o ­ n u ların d an bazılarını, b u tuhaflıklara in d irg en em ez olan b ir alanda d eğ e rlen d irm e k girişim inde b u lunm am ış olsaydınız, tü m b u tuhaflık­ ları icat etm ek z o ru n d a kalacak m ıydınız? H e r şey, deneysel ve ciddi b ir işi değil; fakat o n u n z o ru n lu ilk elerinden, daha ço k g enellem eleri olan iki ya da üç tem ayı, analizle ilgili çağdaş y ö n tem lere sanki sahip­ m işsiniz gibi cereyan etm ektedir. B u n d an dolayıdır ki söylem in ö zg ü n bo y u tların ı k ü çü ltm ek , o n u n özel düzensizliğini savsaklamak, girişkenlik ve özgürlükle il­ gili içerebildiği şeyleri gizlem ek, dilde ortaya çıkardığı dengesizliği g id e rm e k istediniz; b u açılışı y en id en kapatm ak istediniz. Belirli b ir dilbilim b içim i gibi, konuşan özneye aldırm am aya çalıştınız; b ü tü n an tro p o lo jik g ö n d e rm e le rin hakkındaki söylem in gerçekleşebileceği­ ne, sanki h erh a n g i b ir kişi tarafından h iç b ir şekilde dile getirilm em iş gibi, sanki özel koşullar için d e doğm am ış gibi, sanki b etim le m e lerin iç in d en geçm em iş gibi, sanki hiç kim seyi ilg ilen d irm iy o rm u ş gibi in celen eb ileceğine inandınız. S onunda, ona eşzam anlılık ilkesini u y ­ guladınız: Söylem in, belki dilin tersine, te m eld en tarihsel o ld u ğ u n u , elde b u lu n a n öğ elerd en değil, açıldığı zam anın dışında analiz edile­ m eyecek gerçek ve ardışık olaylardan k u ru lm u ş o ld u ğ u n u düşünm eyi reddettiniz. -H aklısınız: Söylem in aşkınlığım kabul etm ed im , tanım lark en bir öznelliğe bağlam ayı red d e ttim , tarihsel karak terin i, ilk olarak ve sanki genel biçim i olm ak zorundaym ış gibi d eğ e rlen d irm e d im . Fakat b ü ­ tü n bunlar, dilin alanında d enenm iş olan kavram ları ve y ö n tem leri, dilin alanının ötesine uzatm aya tahsis edilm iş değildi. S öylem den b ah -

setriysem b u , dilin m ekan izm aların ın ya da süreçlerin in söylem de b ü ­ tün ü y le devam ettiğ in i g ö sterm ek için değildi; fakat daha ziyade, sözel ed im lerin y o ğ u n lu ğ u içinde, m ü m k ü n analiz d ü zeylerinin çeşitliliğini g ö sterm ek için; dilbilim sel yapılaşma ya da yorum lam a y ö n te m le rin in yanında, ifadeler, ifadelerin oluşum ları ve söylem e özgü d ü ze n le m e­ ler h ak k ın d ak i özel b ir b etim le m e n in gerçekleştirilebileceğini göster­ m e k içindi. K onuşan özneye olan g ö n d e rm e le ri askıya aldıysam bu, b ü tü n k onuşan ö zn eler tarafından aynı şekilde uygulanabilm iş olan ku ru lu ş yasalarını ve b içim leri keşfetm ek için değildi, b ir çağın b ü tü n insanlarında o rtak olacak olan b ü y ü k evrensel söylem i k o n u ştu rm ak için de değildi. T am tersine, ayrım ların n elerd en ibaret o ld u ğ u n u , in ­ sanların, aynı söylem sel pratiğin içinde, farklı konulardan söz e tm e ­ le rin in , b irb irin e zıt kanılara sahip olm alarının, çelişkili seçim lerde b u lu n m a la rın ın nasıl m ü m k ü n o ld u ğ u n u ve söylem sel pratik lerin b irb irlerin d e n nasıl ayrıldıklarını g ö ste rm ek söz konusuydu. Kısacası, özn e so ru n u n u o rtad a n kaldırm am ayı istedim ; ö zn e n in söylem lerin çeşitliliği için de işgal edebildiği d u ru m la rı ve işlevleri tanım lam ak is­ ted im . N ihayet, şunu tespit edebildiniz: T arihi inkâr etm ed im , farklı düzeylerdeki d ö n ü şü m leri g ö ste rm ek için değişim in genel ve içi boş kateg o risin i askıya aldım ; h e r söylem sel pratik konusunda, o n u n y ı­ ğılm a, dışarı atm a, y en id en aktifleşm eyle ilgili kurallarını, türem eyle ilgili ö zg ü n b iç im lerin i ve çeşitli art arda gelişler k o n usundaki bağlan­ m a d ü zeniyle ilgili özel b iç im lerin i b etim le m e k için, tekbiçim li b ir zam ansallaştırm a m o d elin i reddettim . D e m e k ki yapısalcı girişim i m eşru sınırlarının ötesine g ö tü rm e k istem edim . Tabii, h ak k ım ı rahatlıkla teslim edeceksiniz ki Kelimeler ve Şeylerde, yapı te rim in i te k b ir defa bile kullanm adım . E ğ er b u n u ço k istiyorsanız, «yapısalcılık» k o n usundaki p o le m ik le ri bırakalım . O n lar b u g ü n çalışanlar tarafından te rk edilm iş bölgelerde güçlükle yaşıyor; sonuç verebilen b u m ücadele şim di, artık, ancak m im ik sanatçıları ve panayır o y u n cu ları tarafından yönetiliyor. -B u p o le m ik le rd e n k u rtu lm a k istem eniz boşuna, so ru n d an ka­ çam ayacaksınız. Ç ü n k ü soru n , sahibi b u lu n d u ğ u m u z yapısalcılığa ait değildir. O n u n d o ğ ru lu ğ u n u ve etkinliğini bilerek ve isteyerek kabul ediyoruz: B ir dili analiz etm ek söz konusu old u ğ u zam an m i­ to lo jilerin , halk hikâyelerinin, şiirlerin, rüyaların, edebi eserlerin, b el­

ki film lerin yapısal analizi, onsuz b irb irlerin d e n ayırt edilem eyecek olan ilişkileri gösterir; karşıtlık biçim leri ve bireyselleşm e ölçütleriyle tekrarlayan ö ğeleri tanım lam a ve d en k lik le rin ve d ö n ü şü m kuralla­ rın ın k u ru lu ş ilkelerini de ortaya koym a olanağını verir. Başlangıçta bahsedilen bazı üstü kapalı geçişlere rağm en, şim di insanların dilinin, bilinçaltının, hayal g ü c ü n ü n yapının yasalarına u y d u ğ u n u kolaylık­ la kabul ediyoruz. Fakat kesinlikle reddettiğim iz şey, sizin yaptığınız şeydir: A rdı ardına gelişlerin içindeki bilim sel söylem lerin, oluşan bir aktiviteye başvurm aksızın, bilim sel söylem lerin duraksam alarının içi­ n e kadar b ir ilk tasarının ya da tem el b ir erekselliğin açılışını kabul etm eksizin, o n ları b irb irin e bağlayan ve y eniden yakalayabildiğim iz noktaya k adar g ö tü ren d erin sürekliliği y eniden bulm aksızın analiz edilebilm esi; böylelikle aklın o lu şu m u n u n çözülebilm esi ve d üşünce tarih in in h e r tü rlü öznellik göstergesinden kurtarılabilm esidir. Tar­ tışmayı yoğunlaştırıyoruz: K uruluş ö ğeleri ve kurallarına dayanarak, genel olarak dilden, b ir başka yerde ve b ir başka zam anda m itlerin dili olan b u d ilden ya da bilinçaltım ızın veya eserlerim izin dili olan, h e r şeye rağ m en biraz tu h a f olan bu dilden bahsedilebildiğini kabul ediyoruz; fakat bilgim izin dilini, burada ve şim di kullandığım ız bu dili, bize b u n ca ö tek i dilleri analiz edebilm e olanağını veren bu yapı­ sal söylem in kendisini, tarihsel derinliği içinde, o rtadan kaldırılam az olarak g ö rü y o ru z. B u n u n , kendisinden, yavaş d o ğuşundan, b u g ü n k ü d u ru m u n a k adar getiren b u gizli olu şu m u n d an hareketle o ld u ğ u n u , yapılara dayanarak diğ er söylem lerden bahsedebildiğim izi y in e de unutam azsınız; b u n u n olanağını ve h akkını bize verm iş olan bu o lu ­ şum d u r; b u oluşum , şeylerin kendisinden hareketle etrafım ızda b u g ü n g ö rd ü ğ ü m ü z gibi d ü zen len d ik leri k ö r işi oluşturur. H in t-A v ru p a ef­ saneleri ya da R a c in e ’in trajedileri çözüm lendiği zam an öğeler, iliş­ kiler ve süreksizliklerle oynanır, b u n u ço k istiyoruz; konuşan ö zn eler ü ze rin e b ir sorgulam adan olabildiğince kaçınıyor, b u n u da kabul ed i­ yoruz; fakat analizin akışını tersine çe v irm ek için, o nları m ü m k ü n k ı­ lan söylem b iç im lerin e kadar g eri g itm ek için ve b u g ü n kendisinden söz ettiğim iz aynı y eri y en id en tartışm a k o nusu yapm ak için başarılı olm uş b u girişim lere dayanabildiğim izi kabul etm iyoruz. Ö zn elliğ in k en d ilerin d e b elirginlik kazandığı b u analizlerin tarih i, kend i aşkınsallığının ö zü n ü korur.

-B an a öyle g ö rü n ü y o r ki tartışm anın ve dayanağım ızın yeri, en ince ayrıntısına kadar incelenm iş yapısalcılık so ru n u n d a o ld u ğ u n d an daha çok, gerçekte burasıdır. S öylem em e izin verin, sizin de gayet iyi bildiğiniz gibi, şu an söylem inizi anlayabilm em , y o ru m lam ak için özel olarak uğraşm adığım düşünülürse elbette keyfidir. «Elbette, d i­ y o rd u n u z sessizce, açıkladığım ız g eri plandaki tü m kavgalara rağm en, d e d ü k tif söylem lerin oluştu ğ u n u b u n d a n böyle kabul etm ek z o ru n ­ dayız; elbette, b ir ru h u n ta rih in d en , b ir varoluş tasarısından daha çok, felsefi b ir sistem in m im arisinin b etim len d iğ in i kabul etm ek z o ru n ­ dayız; h ak larında ne d ü şünürsek d üşünelim , elbette edebi eserleri b ir bireyin yaşanmış tecrü b esin e değil de dilin yapılarına bağlayan bu analizlere izin v erm em iz gerekir. E lbette, vaktiyle bilincin ü stü n lü ğ ü ­ ne dayandırdığım ız b ü tü n bu söylem leri b ir yana bırakm ak zo ru n d a kaldık. Fakat y arım asırdan daha fazla b ir zam andan b e ri k aybetti­ ğim iz şeyleri şim di, k en d ilerin e b aşvurduğum uz b ü tü n b u analizler hakkındaki çö zü m lem e ya da en azından tem el sorgulam ayla ikinci d ereced en g eri alm ak istiyoruz. B ü tü n bu analizlerin n ere d en geldiği­ ni, k en d ilerin i kavram aksızın iç lerin e nüfuz ed en tarihsel k ad erin ne o ld u ğ u n u , h angi nahifliğin k en d ilerin i m ü m k ü n kılan koşullara karşı o n ları k ö r kıldığını, tam oluşm am ış pozitiv izm lerin in hangi m etafizik du v arın içine çekildiklerini onlara soracağız. İşte o zam an, bilinçaltı­ nın, inan d ığ ım ız ve doğruladığım ız gibi, bilincin saklı sınırı olm adığı sonuç olarak önem siz kalacak; b ir m ito lo jin in artık dünyanın b ir viz­ y o n u ve b ir ro m an ın yaşanmış b ir te c rü b e n in dış g ö rü n ü şü n d en başka b ir şey olm adığı önem siz olacak; ç ü n k ü b ü tü n b u yeni «gerçeklikler»i ortaya koyan aklı, işte b u aklı y u k arıd an gözetim altında tu tu y o ru z: ne o n e o n u n geçm işi; ne o nu m ü m k ü n kılan şey ne de o n u bizim yapan şey aşkın alana tahsis edilm işlikten kaçıp kurtulam az. Başlangıç, ilk k u ru lu ş, teleolojik bakış açısı, zam ansal süreklilik hakkın d ak i asla vazgeçm em eye iyice karar verdiğim iz soru; şim di akla aittir. B u g ü n bizim d ü şü n cem iz olarak güncelleşen, tarihsel-aşkm sal alanda devam ettireceğ im iz düşü n ce b u düşüncedir. B u n d an dolayı, ancak b ü tü n yapısalcılıkları ister istem ez desteklem ek zo ru n d a kaldığım ız takdirde, k en d im izin ta rih i olan b u düşü n ce ta rih in e değindiğim izi kabul ed e­ bileceğiz; X IX . yüzyıldan b eri o n u başlangıç ve öznellik pro b lem atiğine bağlam ış olan b ü tü n bu aşkınsal bağların çö zü ld ü ğ ü n ü ancak

kabul edebileceğiz. K endisinde m ülteci olarak b u lu n d u ğ u m u z fakat sağlam b ir b içim d e zapt etm ek istediğim iz bu kaleye yaklaşan kişiye, kutsal şeylere saygısızlık etm esini engelleyen b ir tavırla, tek rar ed ece­ ğiz: N oli tangere*». O ysa ilerlem eye ayak diredim . N e başarım dan ne de silahlarım dan em in o ld u ğ u m için değil. Fakat asıl olanın düşünce tarih in i aşkın bir alana olan bağım lılığından k u rta rm a k o ld u ğ u n u şu anda farkettiğim için. B e n im için p ro b lem kesinlikle, bilg in in o luşum una ya da k an ıt­ larını dilin alanında gösterm iş olan k ateg o rile r h akkındaki bilim lerin doğu şu n a u ygulam ak suretiyle düşünce tarih in i yapısallaştırm ak d e­ ğildi. Söz k o n usu olan, h iç b ir te leo lo jin in peşinen o rtad an kaldıram a­ yacağı b ir süreksizliğin içinde, b u ta rih i analiz etm ek; ö n c e d e n sahip o lu n an h iç b ir bakış açısının y en id en kapatam ayacağı b ir dağılm anın içinde o n u tespit etm ek; hiçb ir aşkmsal k u ru m u n ö zn e n in b içim in i kendisine dayatamayacağı b ir genelliğin içinde o n u kendisini açmaya bırakm ak; h iç b ir g ü n d o ğ u m u n u h ab e r v erm eyecek olan b ir zam an sallığa o n u açm aktı. Söz konusu olan, b ü tü n aşkmsal narsisizm inden o n u arın d ırm a k tı. İçine kapanıp kaldığı b u kaybolm uş ve tek rar b u ­ lu n m u ş olan başlangıç ç e m b e rin d e n o n u k u rta rm a k gerekiyordu; ne K an t’tan b e ri ak ıly ü rü tm e m ekanizm asının ne H usserl’d en b e ri m a­ tem atik idealliklerin ne M e rle a u -P o n ty ’d en b e ri kaybolm uş dünya h ak k ın d ak i anlatım ların, o n u orada y en id en bulm ak için sarfettikleri çabalara rağ m en, artık sahip olm adığı aşkınsal anın b u açım layıcı ro ­ lüne, d ü şü n ce ta rih in in sahip olam ayacağını g ö ste rm ek gerekiyordu. Yapısalcılıkla ilgili g ö rü n ü rd e k i tartışm a tarafından içine so k u ld u ­ ğ u m u z m uğlaklığa rağm en, tem elde tam am iyle anlaşıldığım ıza in an ı­ y o ru m ; d em ek istiyorum ki; h em b erik ileri h e m ö te k ile ri yapm ak is­ tediğim izi tam olarak anladık. H e m b ir teleo lo jin in işleyişine h e m de nedenselliğin sonsuz süreçlerine açık olan, sürekli b ir ta rih in haklarını savunm anız ço k n orm aldi; fakat b u hareketi, k endindenliği ve iç d in a­ m izm i b ilinm em iş olan b ir yapısallığın ortalığı kaplam asından tarihi k o ru m ak için n o rm al değildi; gerçekte, kesintisiz b ir bilincin g ü çleri­ ni, g ö zd en g eçird ik lerim izd en daha iyi oldukları için, güvence altına alm ak istiyordunuz. O ysa b u savunm anın, tartışm ayla aynı yerde değil de başka yerde gerçekleşm esi gerekiyordu: Ç ü n k ü , eğer deneysel b ir *B ana dokunm a, (y.h.n.)

araştırm aya, ince b ir tarih çalışmasına aşkmsal b o y u tu kabul etm em e hakkını tanım ış olsaydınız, o zam an özsel olanı te rk ederdiniz. B u yü zd e n b ir yer d eğiştirm eler serisini te rk ederdiniz. A rkeolojiyi baş­ langıç, biçim sel a priortleı, k u ru c u fiiller h akkında b ir araştırm a olarak, kısacası b ir çeşit tarihsel fen o m e n o lo ji olarak incelem ek. O n u tarihi fen o m e n o lo jik etk id en k u rta rm a k ve işinde başarısız o lduğu, b ir d e­ neysel olg u lar serisinden başka b ir şeyi ortaya koym adığı için itiraz etm ek söz k o nusu o ld u ğ u halde incelem ek. S onra eşikleri, kopuşları, d ö n ü şü m leri ortaya koyduğu kaygısıyla ta rih çile rin süreklilikleri gös­ te rm e k olacak olan gerçek işini, arkeolojik b etim le m e n in karşısına çık arm ak (onlarca yıldan b e ri ta rih in sö z ü n ü n artık o n u n olm adığı); bu y ü zd e n de deneysellikler hakk ın d ak i kaygısızlığından dolayı o n u kınam ak. Sonra da o n u kültü rel tam lıkları b etim le m e k için, en açık ayrılıkları te k d ü zeleştirm ek ve b irb irleriyle çelişen b iç im le rin ev ren ­ selliğini keşfetm ek için, söylem sel p ratik lerin tekil niteliğini tan ım la­ m ak n iy etin d e old u ğ u halde, b ir g irişim olarak d ü şü n m ek ve ayrım lar, değişm eler ve d önüşüm lerle suçlam ak. N ihayet o n u ta rih in alanı iç in ­ de, yapısalcılığın ithali olarak g ö sterm ek; y ö n te m le ri ve kavram ları hiçb ir d u ru m d a karışıklığa m eydan verm ed iğ i ve gerçek b ir yapısal analiz olarak işlev görem ediği halde böyle g österm ek. B ü tü n b u yer değiştirm e ve b ilm em e o yunları tam am iyle tutarlı ve gereklidir, ik in ci b ir ü stü n lü ğ ü daha vardır: S on derece hoşg ö rü y le karşılam ak ve k en d ilerin e böyle b o y u n eğm ek z o ru n d a kaldığı tü m yapısalcılık b iç im le rin e seslenip, şunu diyebilm ek: «Hâlâ bize ait olan b u alanlara eğer d o k u n u rsan ız neyle karşı karşıya geleceğinizi g ö rü ­ yorsunuz; belki başka yerde b ir geçerliliği b u lu n a n davranışlarınız, orada h e m e n sınırlarıyla karşı karşıya gelecek; analiz etm ek istediğiniz h e r so m u t içeriğin serbestlik kazanm asına izin verecekler; te m k in ­ li den ey ciliğ inizden vazgeçm eye zorlanm ış olacaksınız ve isteğinizin tersine, yap ın ın tu h a f b ir o n tolojisine katılacaksınız. H iç kuşku yok ki ele geçirm iş b u lu n d u ğ u n u z fakat sınırlarını bizzat tespit ettiğim iz için b u n d an böyle size bahşetm iş o lu y o r gibi g ö rü n d ü ğ ü m ü z b u y er­ lerle y etin m en izin bilgeliğine sahip olunuz.» E n ö n em li üstü n lü ğ e gelince, elbette, o u z u n zam andan b e ri kendisine angaje edildiğim iz ve ancak genişliğinin arttırdığı krizi g izlem ek ten ibarettir: K a n t’tan b e ri felsefenin özdeşleştiği bu aşkmsal d ü şü n m e n in söz k o nusu o ld u ­

ğu; başlangıç tem atiğinin, varlığım ız h akkındaki ayrım dan kendisiyle k u rtu ld u ğ u m u z dönüş u m u d u n u n söz k onusu olduğu; insanın varlı­ ğı so ru n u y la ilgili b ü tü n b u sorgulam aları düzenleyen ve uygulam a hakkındaki analizden sakınm a olanağını veren an tro p o lo jik b ir d ü ­ şüncenin; b ü tü n hüm an ist ideolojilerin; sonuçta ve özellikle ö zn en in statüsünün söz k o nusu o ld u ğ u kriz. G izlem ek istediğiniz ve sanırım do ğ u şu n ve sistem in, eşzam anlılığın ve oluşun, ilişkinin ve sebebin, yapının ve ta rih in eğlenceli o y unlarını izlem ek suretiyle d ik k atten kaçırm ayı u m d u ğ u n u z b u tartışm adır. T eo rik b ir m etatezi uygulam a­ dığınızdan em in misiniz? - O halde tartışm anın dediğim iz yerde gereği gibi o ld u ğ u n u var­ sayalım; aşkınsal d ü şü n cen in son o y u n u n u savunm anın ya da eleştir­ m e n in söz k o nusu o ld u ğ u n u varsayalım ve kabul edelim ki bu g ü n k ü tartışm am ız daha ço k kendisinden bahsettiğiniz k rizin içinde yer al­ m aktadır: B u tartışm anın başlığı n ed ir o halde? O n u n konuşm a hakkı n ered en g elm ekte ve b u hakkı n ere d en alabilecektir? O nasıl m eşru kabul edilebilecektir? E ğ er söylem lerin g ö rü n ü şü n e ve dönüşm esine tahsis edilm iş b ir deneysel in c ele m e d en başka h iç b ir şey yapm adıysa­ nız, eğer ifade birliklerini, epistem olojik b içim leri, b ir b ilg in in tarihsel biçim lerin i b etim lediyseniz, b ü tü n pozitiv izm lerin nahifliğinden nasıl kurtulabilirsiniz? G irişim iniz başlangıç so ru n u n a ve k u ru c u b ir ö zn e­ ye zo ru n lu başvuruya karşı nasıl değerlendirilebilecektir? Fakat tem el b ir sorgulam a başlatm ayı kesin olarak istediğiniz, söylem inizi bizzat için d e yer aldığım ız düzeye y erleştirm ek istediğiniz takdirde, o n u n o y u n u m u z u n içine gireceğini ve k endisinden kurtulm aya çalıştığı bu b o y u tu n içine sırası geldiğinde dalacağını ço k iyi biliyorsunuz. Ya o bize ait değildir ya da biz o n u isteriz. H erhalde, o n yıldan daha az b ir zam andan b e ri izlem ekte ısrar ettiğiniz b u söylem lerin ne o ld u ğ u n u , asla sivil h allerini gerçekleştirm eye ö zen g ö ste rm ed e n , bize söylem ek zorundasınız. Tek kelim eyle söylem nedir: tarih m i yoksa felsefe mi? -İtira f ed iy o ru m ki şim di h akkındaki itirazlarınızdan daha ço k , bu so ru n b e n im kafam ı karıştırıyor. B en i b ü tü n ü y le şaşırtm ıyor; fakat b ir süre daha askıda tutm ayı tercih edeceğim . Şu an için söylem im , hâlâ h erh an g i b ir te rim in i ö n g ö rem e d iğ in i, b ahsettiği y eri belirlem ek şöyle du rsu n , destek alabileceği ze m in d e n kaçar. B u söylem söylem ler ü zerin ed ir: Fakat onlarda gizli olan b ir yasayı, sadece o n u n özgürleş-

tirebileceği y en id en keşfedilm iş b ir başlangıcı anlam az; so m u t m o d e l­ leri olabilecek genel te o riy i kendisiyle ve kendisinden hareketle k u r­ m ayı da anlam az. Söz konusu olan, tek b ir ayrım lar sistem ine asla geri g etirilem ey en b ir dağılım ı, m utlak referans eksenlerine ait olm ayan b ir saçılmayı sergilem ektir; söz k o nusu olan, h iç b ir m erkeze ö n e m atfetm eyen b ir m erkezsizliği gerçekleştirm ektir. Böyle b ir söylem in, u n u tm ay ı o rtad an kaldırm ak, söylenm iş olan şeylerin d erin lik lerin ­ de ve sö ylenm edikleri yerde, doğuş anlarını y eniden b ulm ak gibi bir rolü y o k tu r; ki söylem lerin am p irik yaradılışları ya da onlara başlangıç noktasını veren aşkınsal fiil söz k o nusu olsun. B e n im söylem im baş­ langıç n o k tasının özeti ya da hakikatin b ir anısı olm ak istem ez. Tanı tersine, farklılıkları gerçekleştirmek zo ru n d ad ır; o nları nesneler olarak k u rm ak , kavram larını analiz etm ek ve tanım lam ak zo rundadır. Askıya alınm ış tam lıkları kendi hesabına y eniden gerçekleştirm ek için söy­ lem alanını baştan sona katedeceği yerde, söylenm iş olan şeyin içinde gizli olan; fakat sonuç olarak h e r zam an, alegori ve totolojiyı oynam ak y erin e kendisi olarak kalan bu öteki söylem i araştıracağı yerde, sürekli olarak farklılaşmayı gerçekleştirir; o b ir teşhistir. E ğ er felsefe kaynağın hatırlanm ası ya da g eri d önüşü ise yaptığım şey, hiçb ir d u ru m d a fel­ sefe olarak düşünülem ez; eğer d ü şü n c en in tarihi yarı yarıya silinmiş biçim lere y eniden hayat v e rm e k te n ibaret ise yaptığım şey, tarih de değildir. -Söylediğiniz şeyden, hiç değilse arkeolojinizin b ir bilim o lm a­ dığı so n u cu n u çıkarm ak gerekir. O n u b ir b etim le m e n in belirsiz d u ­ rum u y la dalgalanm aya bırakıyorsunuz. H iç kuşku y ok ki b u söylem ­ lerd en b iri, k en d in in taslak halinde b ir disiplin o ld u ğ u n a in an d ırm ak ister. B u şekilde yaratcılarına iki avantaj sağlar: açık ve kesin b ir bilim ­ sel tem el k u rm a k z o ru n d a o lm am ak ve söylem i d o ğ u şu n u n rastlantı­ larından k u rtaran g enel b ir geleceğe açm ak.T em ize çıkan p o jelerd en herh an g i b iri, esas görevini ya da d oğrulandıkları anı ve belirlenm iş tutarlılıklarım gerçekleştirm eyi h e r zam an erteleyen, o pro jelerd en değildir. Ü stelik X IX . yüzyıldan b u yana bu tem ellerin ço k b ü y ü k b ir kısm ı dile getirilm iştir. Ç ü n k ü ço k iyi b ilin ir ki m o d e rn te o rik alanda icad e tm e k te n hoşlandığım ız şey, kanıtlanabilir sistem ler değil; fakat im kanı verilm iş, program ı çizilm iş, kaderi ve geleceği başkala­ rın a em an e t edilm iş olan disiplinlerdir. A yrıntılı çizim lerinin n o k ta

n o k ta çizgisi h en ü z tam am landığı halde, onlar yaratıcılarıyla b irlikte kaybolur. D ü ze n lem ek z o ru n d a oldukları alan da sonsuza dek v e rim ­ siz kalır. -A rk eo lo jiyi ne b ir bilim olarak n e de gelecek b ir bilim in ilk te ­ m elleri olarak tak d im etm ed iğ im d o ğ ru d u r. A ynı zam anda, gelecek ­ tek i b ir yap ının planını yapm aktansa so m u t in celem eler vesilesiyle girişm iş o ld u ğ u m şeylerin listesini, zaten p ek ço k d ü ze ltm ed e n vaz­ geçerek yapm aya çalıştım. A rkeoloji sö zcü ğ ü n ü n ö n ce le n m e d eğ eri y o k tu r; arkeoloji sözel ed im le rin analiz edilebilm esi için girişilm iş yollardan b irin i gö sterir yalnızca. B ir seviyenin özelleşm esi; ifadenin ve arşivin özelleşm esidir, b ir alanın belirlenm esi ve aydınlatılm ası; ifadesel d ü zenlem eler, pozitiflikler, kavram ların oluşum , arkeolojik tü re ­ m e, tarihsel a priori kurallarının kavram ları olarak oyuna sokuluşudur. Fakat h e m e n h e m e n b ü tü n boyutları ve b ü tü n duraklarıyla aslında bu girişim bilim ler, bilim sel tip ten analizler ya da kesinlik ö lç ü tle rin e ce­ vap veren te o rile r için yapılm ıştır. A rkeoloji ilk olarak, k end in i k u ran ve n o rm la rın ı arkeolojik olarak betim len m iş bilg in in içine yerleştiren bilim ler için yaratılm ıştır: P atolojik an ato m in in , filolojinin, ek o n o m i po litiğin, biy olojinin olabildiği gibi bunlar, bilimler-nesneler kadar ar­ keoloji için de geçerlidir. A rkeoloji bazen b ir seviye, bazen alan, bazen y ö n te m le r b ak ım ın d an ayrıldığı ve o rta k karak ter çizgilerine g öre ya­ n ın d a b u lu n d u ğ u analize ilişkin bilim sel fo rm lar için de yaratılm ıştır. S öylenm iş şeyler yığını içinde, sözsel edimin gerçekleşm e işlevi olarak tanım lanm ış ifadeye savaş açm ak suretiyle arkeoloji, öncelikli b ir alan için dilbilim sel yetkiye sahip olacak olan b ir araştırm adan ayrılır: B öy­ le b ir betim lem e, ifadelerin kabul edilebilirliğini tanım lam ak için, ya­ ratıcı b ir m o d e l o luşturduğu halde; arkeoloji, gerçekleşm e koşullarını tanım lam ak için o luşum kurallarını ortaya koym aya çalışır. B u iki ana­ liz biçim i arasındaki benzerlik ler kadar özellikle biçim seU eşdrm enin m ü m k ü n düzeyini ilgilendiren şey için farklılıkların b ir kısm ı da b u n ­ dan dolayıdır; h e r d u ru m d a, arkeoloji için üretici gram er, b ir analizbağlam ro lü n ü oynar. Ayrıca, arkeolojik b etim lem eler, açılım larında ve k atettik leri alanlarda başka disiplinlerle eklem lenir: T ü m psikolojik ya da k u ru c u ö znellik referanslarının dışında, ifadelerin içerebildiği fark­ lı ö zn e d u ru m la rın ı tanım lam aya çalışırken arkeoloji, b u g ü n psikana­ liz tarafından ö n e sü rü len b ir soruyla karşılaşır; kavram ların o lu şu m

kurallarını, ifadelerin art arda geliş, b irb irin i izleyiş, b irlikte varoluş b iç im lerin i g ö sterm eyi d en e rk en o, epistem olojik yapılar problem iyle karşılaşır; n esn elerin o lu şu m u n u , n esnelerin d o ğ d u k ları ve özelleştik­ leri alanları incelerk en ve söylem lerin u y u m koşullarını da incelerk en toplum sal oluşum lar hakkm daki analizle karşılaşır. B u n ca birbiriyle bağlantılı alan arkeoloji içindir. N ihayet, oluşum lar hakkm dak i genel b ir te o riy i k u rm a k m ü m k ü n old u ğ u ölçüde, farklı söylemsel pratik le­ re ö zgü k u ralların analiz edilm esi olarak arkeoloji, kendisinin kuşatıcı teorisi adı v erilebilecek olan şeyi bulacaktır. E ğer arkeolojiyi daha önce kurulm uş olan diğer söylem lerin arasına yerleştiriyorsam bu, kendine verm eye yetili olmayacağı bir ko num dan, yan yana gelm e ve bulaşmayla olduğu gibi, o nu yararlandırm ak için değil; hareketsiz bir alanlar topluluğu içinde apaçık belirtilm iş bir yeri ona v erm ek için değil; fakat söylemsel oluşum ları, pozitiflikleri, ifade­ leri, b u n ların oluşum koşullarını, özel b ir alam, arşivle birlikte, ortaya çıkarm ak içindir. E n azından özel ve yorum lara, form el biçim lere in ­ dirgenem ez olabildiği hallerde hen ü z hiçbir analize konu olm am ış olan alan; fakat şu anda içinde yer aldığını hen ü z taslak halinde bulu n an tes­ pit noktasında sürekli ve kendisi olarak kalacağını, ö n ced en h içb ir şeyin garanti edem ediği alan. B ü tü n bunlardan sonra; arkeolojinin toplum sal oluşum lar hakkm daki analizi ve epistem olojik betim lem eleri, geçm işte oldu ğ u n d an daha az belirsiz bir biçim de eklem lem ek ya da özn en in du ru m ları hakkm daki b ir analizi, bilim ler tarihinin b ir teorisine bağ­ lam ak veya genel bir oluşum teorisi ile ifadelerin yaratıcı bir analizi arasında, b ir çaprazlaşma yeri oluşturm a olanağını veren bir aracı rolü­ nü oynam aktan başka b ir şey olm am ası m ü m k ü n olabilecektir. Sonuç olarak, arkeolojinin b u g ü n ü n k o n jo n k tü rü olan te o rik k o n jo n k tü rü n belirli b ir kısm ına verilm iş ad olduğu anlaşılabilecektir. B u k o n jo n k ­ tür, ilk karakterleri ve evrensel sınırları burada belirlenebilecek olan bireyselleşebilir b ir disipline yer verir m i ya da b ir başka yerde, b ir başka duru m d a, daha yüksek b ir düzeyde veya farklı yöntem lere göre daha sonra yen id en bulunabilm elerine aktüel bağlantısı engel olm ayan b ir problem ler ağını vareder m i etm ez mi? B ü tü n bunlar hakkında şim dilik b ir karar verem eyeceğim . D oğru su n u söylem ek gerekirse kararı vere­ cek olan, hiç kuşku yo k ki b en değilim . Söylem im in o n u bug ü n e kadar taşıyabilmiş b ir figür gibi silindiğini kabul ediyorum .

-B aşkaları için kabul etm ediğiniz b u ö zg ü rlü ğ ü n tu h a f b ir kulla­ nım ın ı, siz k end in iz gerçekleştiriyorsunuz. Ç ü n k ü b ir ad verm eyi bile red d ettiğ in iz boş b ir uzayın h e r alanına kendinizi veriyorsunuz. Fakat başkalarının söylem ini kurallardan oluşan sistem lerin içine hapsettiği­ niz d ik k atin izden kaçıyor m u? T itizlikle betim lediğiniz b ü tü n b u çe­ lişkileri u n u tu y o r m usunuz? S öylem lerinin k en d ilerin d e k u ru ld u ğ u pozitifliklere şahsen m üdahale etm ek hakkını, bireylerden g eri alm a­ dınız mı? Y eniliklerinin en k ü ç ü ğ ü n ü k o n fo rm izm e m a h k û m ed en y ü k ü m lü lü k lere, sözlerinin en k ü ç ü ğ ü n ü bağlam adınız m ı? K endiniz söz k onusu o ld u ğ u zam an kolay am a başkaları söz k onusu o ld u ğ u zam an d ev rim zo r oluyor. H iç şüphesiz, içlerin d e k o n u ştu ğ u n u z k o ­ şullar hakk ın d a daha açık b ir bilinç sahibi olm aktansa karşılık olarak, insanların gerçek eylem i ve b u eylem lerin olanakları içinde daha b ü ­ y ü k b ir g üvene sahip olm anız daha iyi olacaktır. -T anım lam aya çalıştığım söylem sel p ratikler ve kendinizi insanın özg ü rlü ğ ü n e verm en iz konu su n d a iki yönlü b ir yanlışlığa d ü şm en iz­ den k o rk u y o ru m : G österm eye çalıştığım pozitifliklerin, bireylerin düşüncesine dışarıdan dayatılan ya da içerde ve peşin olarak b u lu n an belirlem elerin b ir toplam ı olarak anlaşılm am ası gerekir; onlar daha ziyade b ir p ratiğin kendisine göre işlediği, k en d in e göre kısm en ya da tam am en yeni ifadelere yer verdiği, yine k en d ilerin e göre değişebil­ diği koşulların b ü tü n ü n ü oluşturur. Söz konusu olan, ö zn e le rin insiyatifine verilm iş sınırlardan daha çok, alanın m erkezini oluştu rm ad an ek lem lendiği alan, onları icat etm ed e n ve dile g e tirm e d e n kullandığı kurallar, o n u n en son sonucu ve ortak lık noktası olm aksızın devam ettirm ey e yarayan ilişkilerdir. Söz konusu olan, söylem sel pratik leri karm aşıklıkları ve y oğunlukları içinde g österm ek; k o n u şm an ın dü şü ­ nü len i ifade etm ek ten , b ilin en i açıklam aktan, b ir dilin yapılarını oy­ n atm ak tan da başka b ir şey yapm ak o ld u ğ u n u gösterm ek ; b ir ifadeyi ö n ce d en varolan b ir ifadeler serisine ek lem en in , sadece b ir d u ru m u , b ir bağlam ı, m otifleri değil koşullar içeren ve yapının m antıksal ve dilbilim sel k u rallarından farklı kurallar ihtiva eden, karm aşık ve zo r b ir davranışda b u lu n m a k o ld u ğ u n u gösterm ek ; b ir değişim in söyle­ m in dü zen i içinde «yeni fikirler», biraz yenilik ve yaratıcılık, başka b ir zihniyet g erek tirm ed iğ in i; fakat b ir pratiğin, m u h te m e le n ona yakın olan uygulam aların ve genel eklem lenişlerinin içindeki d ö n ü şü m le­

ri g erektirdiğini g österm ektir. Söylem i d eğ iştirm en in olanağını, tam tersine, in k â r etm edim : tekelci ve anlık hakkım , ö zn e n in eg em en li­ ğ in d en g eri aldım . «İşte şim di, b itirirk e n size b ir soru so rm ak istiyorum : Söylem i eğ er anlam , tasarı, başlangıç ve g eri dönüş, k u ru c u özne te rim lerin e, kısacası L ogos’u n evrensel varlığını, tarih e kesin olarak sağlayan h e r tem atiğe bağlarsanız en azından, bilim sel d ü zen d e ve söylem lerin ala­ nın d a nasıl b ir değişim fikri, d ev rim fikri diyelim , edinirsiniz? Tarihsel dö n ü şü m le ilgili zo r ve özel problem i genellikle içlerin d e eritildiği dinam ik, biyolojik, evrim ci m etaforlara göre analiz ederseniz eğer, on a h an g i olanağı verm iş olursunuz? D ah a da açık olarak: S öylem de şeylerin ve d ü şü n celerin sınırında b ir an parlayan ince b ir saydamlığı sadece g ö rü rsen iz eğer, ona hangi siyasal statüyü verebilirsiniz? İki asırdan daha az b ir zam andan b eri, A vrupa’da dev rim ci söylem in ve bilim sel söylem in kullanılm ası, sözcüklerin ta rih in ciddiyeti içerisin­ de anlam akta g üçlük çektiğim iz rüzgarın dışarıdan gelen b ir fısıltısı, kanatların b ir gü rü ltü sü olduğu fik rin d en sizi k u rtarm a d ı m ı? Ya da bu dersi red d e tm ek için, söylem sel pratikleri, kendi varoluşları içinde, tanım am azlıktan gelm eye d ö rt elle sarıldığınızı ve ona karşı zih n i­ yetin, aklın bilgilerinin, fikirlerin ya da k anıların b ir tarih in i devam e ttirm e k istediğinizi d ü şü n m ek m i gerekir? Size b ir pratik ten , o n u n koşullarından, kurallarından, tarihsel d ö n ü şü m lerin d en söz edildi­ ği zam an, bilinçli cevap verm eye ite n b u k o rk u n e d ir o halde? Sizi B atı’m n tarihsel-aşkınsal olan b ü y ü k kad erin i b ü tü n sınırların, k o ­ p u k lu k ların , sarsıntıların, kesilem elerin ötesinde araştırm aya g ö tü ren bu k o rk u n ed ir öyleyse? B u soruya verilecek cevabın sadece siyasal o ld u ğ u n u d ü şü n ü y o ­ ru m . Şim dilik o n u askıda tutalım . B elki bu cevabı biraz sonra yen id en ve b ir başka b içim d e ele alm am ız gerekecek. B u kitap sadece hazırlık niteliğ in d ek i bazı g üçlükleri o rtad an kal­ dırm a k için yazılm ıştır. Ayrıca, söz ettiğ im ve o n yıldan b e ri yaptığım araştırm aların, k elim en in tam anlam ıyla «verimsiz» o ld u k arm ı da b i­ liy o ru m . O rad a ifade edilen din g in , sessiz ve asıl b ilin çte n hareketle değil; fakat o rtak kuralların belirsiz b ir top lam ın d an hareketle söy­ lem leri in c ele m e n in b ir parça uyu m su z o ld u ğ u n u da b iliyoru m . Saf ve şeffaf b ir biçim de, deha ve ö zg ü rlü k o y u n ların ın açıldığını g ö rd ü ­

ğ ü m ü z b ir p ratiğin sınırlarını ve g ereklerini g ö ste rm en in sevimsiz o l­ d u ğ u n u b iliy orum . Şim diye kadar hayatın g üven verici başkalaşım ları ya da yaşanm ışın kasıtlı sürekliliği tarafından teşvik edilm iş olan bu söylem ler ta rih in i b ir d ö n ü şü m ler ağı olarak in c ele m e n in kışkırtıcı old u ğ u n u b iliyorum . N ihayet, konuşm aya başladığı zam an, h e r b ir kişinin k en d i söylem inin içine «kendisi»ni y erleştirm ek istem esinin ve b u n u d ü şü n m esin in hoş g ö rü lem ez o ld u ğ u n u , yazarın değişen veçhesi asla görülm eksizin, şim di y en id en sessizliğe b ü rü n m ü ş olan b ü tü n b u m e tin le ri b ölm esinin, analiz etm esinin, d üzenlem esin in , ye­ n id e n o lu ştu rm asının da hoş gö rü lem ez o ld u ğ u n u biliyorum : “ Ö y ­ leyse, üstüste yığılm ış b u n ca sözcük, b u kadar kağıt ü ze rin e konulm uş ve sayısız bakışlara sunulm uş bu n ca işaret, b u işaretleri eklem leyen davranışın ötesinde o n ları devam e ttirm e k için sarfedilmiş bu b ü y ü k çaba, o n ları insanların hafızasında korum aya ve kaydetm eye bağlı bu d e rin bağlılık, o nları çizm iş olan b u zavallı elden, onlarda dinginliğe erm ey e çalışan bu te d irg in lik te n ve b u n d a n böyle yaşamaya devam e tm e k için artık ancak onlara sahip olan b u tam am lanm ış hayattan g e­ riye hiçb ir şeyin kalm am ası için b ü tü n b u n lar niye? Söylem , en d erin belirlen im i içinde, «kalıntı» olm ayacak m ıdır? O n u n uğultusu tözsüz ölü m sü zlü k lerin in yeri olm ayacak m ıdır? S öylem in zam anının ta rih in bo y u tların a taşınm ış bilincin zam anı ya da b ilin cin b iç im in in için d e m e v cu t olan ta rih in zam anı olm adığını kabul etm ek m i gerekecektir? S öylem im in için e b e n d e n geriye kalanların gitm ed iğ in i varsaym am m ı gerekecektir? K onuşurken ö lü m ü m e engel olam adığım ı am a o n u gerçekleştirdiğim i; ya da daha ziyade hayatım a karşı bu kadar ilgisiz ve bu kadar nötr olan b u dışarıdaki h e r içselliği o rtad an kaldırdığım ı, hayatım la ö lü m ü m arasında hiçb ir farkın b u lu n m ad ığ ın ı varsaym am m ı gerekir?” B ü tü n b u n lar sayesinde o n ların sıkıntılarını ç o k iyi anlıyorum . H iç kuşk u y ok ki tarih lerin i, e k o n o m ile rin i, sosyal pratik lerin i o l­ d u ğ u kadar k onu ştu k ları dili, atalarının m itolojisini, ço cuklu k ların d a anlatılm ış ve b ü tü n v erileri b ilin çlerin d e bulunm ayan kurallara bağlı masalları tan ım akta g ü çlü k çektiler; ayrıca ve üstelik d ü şü n d ü k leri, in an d ık ları veya hayal ettik le ri şeyleri, kendisinde d o ğ ru d a n doğruya aralıksız, söyleyebilm ek istedikleri b u söylem den y oksun bırakılm ala­ rın ı da p e k arzu etm iyorlardı. O n la r söylem in, böylesine a v u n d u ru -

cu olan b u m üşfik h akikaten y oksun kalm aktansa ve dünyayı, hayatı değilse bile, en azından o n ların «anlam»larını ancak k en d ilerin d e n gelecek ve üstelik kaynağın yanında sonsuza d ek kalacak b ir sözün tazeliğiyle yalnızca değişebilm ektense; karm aşık ve ayrım laşm ış k u ral­ lara ve analiz edilebilir dönü şü m lere bağlı b ir pratik o ld u ğ u n u inkâr etm ey i tercih edecektir. D illerin d ek i bun ca şey, daha ö n ce o n ların g ö z ü n d e n kaçtı: A yrıca, artık on lar da söyledikleri şeyin, n a rin ve b e­ lirsiz varoluşun, hayatlarını daha uzağa ve daha u z u n b ir süre taşım ak z o ru n d a o ld u ğ u b u k ü ç ü k söylem parçasının (söz ya da yazı, ö n em li değil) g ö zlerin d en kaçm asını istem iyor. B iraz böyle anlaşılıyor olsalar da b u şekilde anlaşılmaya taham m ül edem ezler. «Söylem hayat değil­ dir; o n u n zam anı sizin zam anınız değildir; o n d a ölüm le barışam azsınız; söylediğiniz h e r şeyin ağırlığı altında T a n rı’yı ö ld ü rm ü ş olm anız m ü m k ü n olabilir; fakat b ü tü n söylediklerinizle T a n rı'd a n daha fazla yaşayacak b ir insan yaratacağınızı da düşünm eyiniz.»

D izin

A adaptasyon 56 adlandırma 77,79 akıl 2 1 ,3 4 ,4 6 ,5 6 ,5 9 ,6 9 ,7 0 ,7 3 ,7 4 , 94,171,214, 222 akıl hastalığı 46 aksiyon 245 aktarılma 76 aktarma 12,27,34 aktif 116,171,203 allegorik 164 analojik ilişkiler 22 anlam 1 0 ,1 8 ,2 1 ,2 6 ,3 4 ,4 2 ,6 4 ,7 8 , 106, 108, 112, 113, 119, 130, 131, 132, 133, 135, 136, 137, 141, 144, 168,191,241,243 antropolojizm 27 a priori 11,78,99,152,153,154,155, 182,211,238 arkeoloji 1 0 ,1 1 ,1 2 ,1 5 8 ,1 6 0 ,1 6 1 , 164, 165, 168, 170, 171, 174, 179, 191, 192, 194, 195, 196, 197, 198, 200, 206, 208, 209, 213, 217, 223, 226, 238,239 arkeolojik bağlantılar 189 arkeolojik farklılıklar 189 arkeolojik izomorfizmler 188 arkeolojik izotopi 189 arkeolojik model 188 arşiv 10,1 1 ,1 5 5,156,157,158,160

art arda geliş 15, 48, 70, 73, 77, 83, 139,140,197,198, 239 artıdeğer 205

B Bachelard, G. 15,220 bağdaşmazlık noktaları 83 bağıntı 112 baskı 63,8 7 ,9 3 ,1 0 6 ,1 1 8 ,1 3 4 belirleme 14, 15, 18, 46, 47, 57, 58, 84,105,145,216 bellek 40, 48 Bichat, M arie François Xavier 48, 70,152,170 bilgi 10,15,27,48,49,50,53,57,59, 67,69,73,111,126,188,1 9 2 ,2 1 1 , 212.213, 214,215, 218,222, 225 bilim 1 0 ,1 1 ,1 5 ,3 9 ,4 3 ,5 3 ,7 8 ,1 5 2 , 187, 190, 208, 210, 211, 212, 213, 214, 218, 220, 221, 222, 226, 237, 238 bilinç 24, 27, 41, 60, 139, 144, 147, 176.177.198.212.213, 225, 240 birliktelik alanı 74 birlikte varoluş 74, 91, 92,122, 130, 132, 134, 139, 140, 141, 153, 157, 173,239 biyografik 59,66 biyoloji 10,46,50,180,201 büyük-tarih 127

Bilginin Arkeolojisi

C-Ç

D io n y so s 37 disiplin 1 7 ,6 2 ,1 6 4 ,2 3 7 d isk ü rsif 4 1 ,5 3 ,6 1

C a n g u ilh e lm , G. 15 ceza h u k u k u 57, 93 cinsellik 26, 5 7 ,2 2 3 cinsel sapm a 56 C u v ier, G eo rg es 1 6 9 ,1 9 9 , 2 0 3 ,2 1 7 ,

d o k so lo ji 165 D ostoyevski, F y o d o r 36 d o k ü m a n 1 7 ,1 8 ,2 2 d ö n ü şü m 1 1 , 1 6 , 2 1 , 2 3 , 2 5 , 3 3 , 4 9 , 52, 60, 75, 93, 102, 122, 145, 149,

218 c ü m le 38, 101, 102, 103, 105, 107, 111, 112, 113, 117, 118, 119, 120, 121, 122, 123, 124, 129, 130, 131, 1 3 6 ,1 4 1 ,1 7 0 ,1 7 1 ,1 9 7 çalışm a 1 8 ,2 7 ,3 7 ,6 0 ,1 3 0 ,1 4 1 ,1 5 7 , 176, 191 ç ık a rım z in c irle ri 52

2 0 1 ,2 0 5 ,2 3 2 D u c lo s,Jac q u e s 49 D u L aurens, A n d ré 56 d ü şü n c e ta rih i 23, 161, 162, 163, 1 6 4 ,1 6 6 ,1 6 7 ,1 7 7 ,1 9 8 ,2 0 0 düşünsel ilişkiler 61

D

E

dağılım sistem leri 52, 202 D a rw in , C . 50, 51, 126, 127, 153, 1 6 9 ,1 7 1 ,1 8 0 d e d ü k tif 61, 73, 140, 141, 171, 172, 1 7 4 ,1 9 7 ,2 3 3 d eğişm e ilkesi 127 Deliliğin Tarihi 1 0 ,1 1 , 26, 27, 63, 82, 1 8 5 ,2 0 8 delilik 4 6 ,4 7 ,5 6 , 5 7 ,6 4 , 8 6 ,2 1 4

Ecce H om o 37 ed eb iy at 1 4 ,3 5 ,3 9 ,1 2 1 ,1 2 5 ,1 6 3 ek le m le m e 7 7 ,7 8 ,9 3 ,1 8 6 ,1 8 8 ,1 9 0 e k o n o m i 22, 25, 27, 50, 53, 62, 72, 8 4 ,8 7 ,9 2 ,1 5 2 ,1 6 1 ,1 8 7 ,1 8 9 ,1 9 6 , 2 01, 202, 2 05, 206, 2 08, 2 09, 212, 2 1 5 ,2 1 8 ,2 3 8 e k o n o m ik b ü y ü m e m o d e lle ri 13 e p iste m e 2 2 2 ,2 2 5 e p iste m o lo jik 15, 23, 184, 2 10, 214, 2 15, 2 16, 2 17, 220, 2 21, 2 2 2 , 223, 2 26, 236, 239 ereksellik 15 eser 1 2 ,1 6 ,2 7 ,3 7 ,3 9 ,1 1 7 ,1 6 1 ,1 6 2 , 1 6 9 ,1 7 1 ,1 9 0 E squirol, Je a n -E tie n n e D o m in iq u e 5 5 ,5 8 ,2 1 7 eşik 11, 16, 20, 23, 25, 33, 45, 126, 1 5 0 ,2 1 8 eşzam anlılık 1 9 7 ,2 3 0 e tn o lo ji 22, 24 e v rim 23, 34, 38, 68, 87, 126, 127, 1 6 9 ,1 8 9 ,1 9 4 ,2 0 2 ,2 0 5

d e rle m e 150, 156 dışardalık 151 D id e ro t, D e n is 5 1 ,1 5 3 ,1 6 9 ,1 7 8 dil 9 , 2 7 , 4 0 , 5 7 , 6 5 , 6 6 , 8 1 , 8 6 , 1 0 5 , 106, 107, 111, 116, 117, 118, 121, 122, 126, 131, 136, 137, 144, 156, 1 8 8 ,1 8 9 ,1 9 8 ,2 0 3 ,2 1 0 ,2 1 9 dilbilgisi 4 6 , 5 2 , 6 2 , 7 2 , 7 7 , 7 8 , 8 1 , 85, 90, 102, 114, 119, 122, 123, 132, 154, 185, 187, 188, 189, 200, 2 0 1 ,2 0 9 ,2 1 0 dilb ilim i 2 2 ,2 4 dilbilim sel 40, 64, 102, 105, 114, 121, 122, 127, 130, 134, 137, 140, 141, 144, 171, 172, 174, 176, 181, 1 9 9 ,2 2 9 ,2 3 1 ,2 3 8 ,2 4 0 d in 3 5 ,6 7

F Faydacılar 51

246 .

felsefe 9, 12, 14, 35, 52, 69, 70, 74, 1 6 2 ,2 2 4 ,2 3 6 , 237 fiil 49, 77, 104, 130, 171, 188, 197, 1 9 8 ,2 3 7 fizik 68 F izyokratlar 82, 83, 8 7 ,9 2 ,1 5 3 fo n e tik 78 fonksiyon 115 Fransız D e v rim i 206 F reud, S ig m u n d 1 2 6 ,2 2 3

G gelişm e 76, 77, 144, 154, 163, 176, 1 8 1 ,1 8 7 g en el ta rih 2 0 ,2 1 Genera plantarum 103 g e rçe k ilişkiler 61

id eo lo jik 1 5 ,2 6 ,2 1 5 ,2 1 6 ifade 1 1 , 1 2 , 1 8 , 2 1 , 3 5 , 4 0 , 4 1 , 4 2 , 46, 47, 48, 49, 51, 52, 53, 57, 61, 66, 70, 71, 73, 74, 76, 80, 81, 82, 8 3 ,8 5 , 87, 8 8 ,9 1 ,9 3 ,9 4 ,1 0 0 ,1 0 1 , 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 112, 113, 114, 115, 1 1 6 ,1 1 7 ,1 1 8 , 120, 124, 125, 126, 127, 131, 132, 133, 134, 139, 140, 141, 142, 147, 148, 149, 150, 160, 170, 171, 172, 180, 181, 182, 188, 2 11, 2 12, 2 16, 2 24, 241 ifade aktı 1 0 1 ,1 0 3

g e ri d ö n ü ş 19, 54, 111, 150, 203, 241 G illes d e R a is 35 global ta rih 20 göreli 51, 102, 125, 127, 144, 147, 153 G rim m 168 G u e ro u lt, M . 15 g ü n c ellik 78

J

H

je o g ra fık 111 je o lo jik 1 1 1 ,1 2 8

hafıza 18, 40, 42, 75, 76, 127, 148, 1 4 9 ,1 5 0 hareketsizlik 203 h astahane 59, 6 8 ,6 9 ,7 0 hastalık 2 7 ,5 6 ,6 8 ,7 0 ,1 9 1 ,1 9 9 H e in ro th , Jo h a n n C h ristia n A u gust 5 5 ,2 1 7 H in t-A v ru p a dilleri 81 h ip o te z 2 0 ,4 6 ,4 8 , 4 9 ,5 0 , 5 2 ,5 6 , 7 3 h ü m a n iz m 27

I-İ

1 2 1 ,1 2 2 ,1 2 3 , 128, 129, 130, 135, 136, 137, 144, 145, 146, 156, 157, 158, 173, 174, 178, 190, 195, 200, 2 2 5 , 2 36, 240,

iletişim 34, 58, 6 9 ,1 5 3 ,1 8 8 ,1 9 9 im aj 1 8 ,2 1 ,1 3 3 ,1 7 6 insan b ilim le ri 202 insanlık Komedisi 36 istatistik 22, 49, 66, 68, 69, 94, 170, 191 istikrar alanı 126

Jevons, W illia m Stanley 153, 218

K k â r oran ı 205 kavram 1 2 ,2 0 ,3 4 ,5 0 ,5 1 ,7 2 ,7 4 ,7 9 , 8 1 ,8 2 ,8 3 ,1 3 1 ,1 5 3 ,1 6 0 ,1 8 1 ,1 8 9 , 192, 1 9 9 ,2 1 1 ,2 2 0 ,2 3 0 Kelimeler ve Şeyler 11, 26, 27, 28, 65, 7 7 ,8 2 ,1 8 5 ,1 8 6 ,1 8 7 ,2 3 1 k ırılm a n o k tala rı 83, 86 kim ya 6 8 ,1 8 6 ,2 1 1 k itap 1 ,2 6 ,3 9 ,5 2 ,7 4 ,1 1 7 ,1 2 5 ,1 4 9 , 1 6 1 ,2 1 0 ,2 2 9 ,2 4 1 k lin iğ in d o ğ u şu 11, 26, 27, 28, 71,

8 2 .1 8 5 .1 8 7 klin ik 27, 48, 59, 70, 94, 131, 152, 190, 196, 199, 201, 203, 212, 214, 2 1 5 ,2 1 7 k lin ik söylem 7 0 ,9 4 ,2 1 5 K o p e rn ik 126 k o p m a 1 1 ,1 6 ,2 5 ,2 0 3 ,2 0 4 ,2 0 5 ,2 0 6 k o p u k lu k 3 3 ,4 5 kopyalam a y ö n te m le ri 75 k o z m o lo ji 74 K ötülük Çiçekleri 125

N

k ro n o lo ji 148

O -Ö

L L an c elo t 4 9 ,1 6 8 ,1 7 1 ,1 7 2 ,1 9 5 L inne, C a ri 72, 74, 75, 83, 85, 103, 152, 169, 170, 174, 178, 179, 180, 1 8 8 ,2 0 3 ,2 1 3 L ocke, D avid 1 7 1 ,2 1 8

M m ad d i m e d e n iy e t 14 m a n tık 1 0 1 ,1 0 2 ,1 0 5 ,1 1 1 ,1 3 2 ,1 7 1 , 1 7 6 ,2 0 1 m antıksal 22, 49, 52, 70, 73, 74, 77, 78, 94, 108, 113, 118, 122, 124, 127, 130, 132, 134, 135, 137, 138, 139, 140, 153, 171, 172, 197, 2 15, 240 M a rx , K arl 16, 23, 24, 25, 26, 205, 218 m e k a n ik 154 m e ta fo r 20, 2 3, 48, 148, 176, 202, 2 2 0 ,2 4 1 m e tin 1 2 , 3 5 ,3 6 ,3 8 ,4 0 ,6 4 ,8 8 ,1 0 9 , 115, 117, 120, 123, 125, 126, 127, 1 4 4 .1 4 5 .1 4 9 .1 7 7 .1 8 2 .1 8 7 m itle r 2 6 ,2 3 0 , 232 m o n o m a n i 55, 57 M o rg o g n i, G io v a n n i B attista 70

ne d en sellik 1 4 ,1 8 ,2 1 ,5 8 ,1 1 4 ,1 6 5 , 1 8 5 ,1 9 0 ,1 9 1 n e o -m e rk a n tiliz m 86 niceliksel analizi 13 niceliksel ö lç ü m 84 N ie tz sc h e, F rie d ric h 1 0 ,2 5 ,2 6 ,3 7 niteliksel işaretler 84 n o m in a l 1 0 2 ,1 1 0 ,1 1 2 ,1 1 8 n ö ro -p sik o lo jik 58

Odyssee 36 oluş 2 3 ,2 4 ,2 5 , 5 6 ,7 6 , 9 1 ,1 4 4 o lu şu m k uralları 53, 55, 7 9 ,8 0 , 182, 188, 1 9 7 ,2 0 3 ,2 0 5 ö n e rm e 101, 102, 105, 107, 110, 111, 112, 113, 118, 119, 130, 131, 1 4 1 ,1 6 8 ,1 8 0 ,2 1 7 özne 2 6 ,2 7 ,4 9 ,7 1 ,9 1 ,1 0 2 ,1 1 4 , 115, 117, 121, 124, 130, 132, 135, 139, 176, 188, 191, 198, 231, 238, 241

P paranoya 55, 58 pasif 1 5 6 ,1 7 1 p e d ag o jik 6 7 ,8 5 ,1 1 6 P in e l, P h ilip p e 47, 55, 1 7 0 ,2 1 7 P la to n 126 P oe, E d g ar A ilen 37 P o rt-R o y a l 46, 49, 72, 85, 169, 172, 195 p o stu lat 179 po zitiflik 151, 153, 155, 160, 181, 189, 2 08, 209, 2 10, 2 16, 217, 218, 225 p ro se d ü r 7 5 ,1 2 7 psikanaliz 24, 238 p sikoloji 1 ,1 1 ,1 6 5 ,1 8 7 psik o p ato lo ji 1 ,3 9 ,6 2 ,2 0 8 ,2 1 7

Q Q uesnay, F rançois 51, 152

R rastlantı 1 9 ,8 2 ,2 3 7 referans 118, 139, 237 rejim ve u y u m süreçleri 85 re to rik ilişkiler 122 R ic a rd o , D avid 50, 72, 170, 198, 1 9 9 ,2 0 5 ,2 1 8 ro m an e sk 36, 86, 115

S se m b o l 21, 34, 86, 103, 107, 113, 1 1 6 ,1 1 8 ,1 2 3 ,1 7 6 ,1 9 0 ,1 9 1 ,1 9 2 se n tetik 2 5 ,3 9 ,7 1 seri 1 1 , 2 3 , 3 3 , 7 3 , 7 4 , 7 6 , 7 9 , 9 3 , 1 0 7 ,1 1 0 ,1 1 6 ,1 3 2 seyreklik 144, 151 sezgiler 79 sıfat 49, 77

2 10, 2 12, 2 14, 2 15, 2 16, 2 17, 232, 2 36, 2 3 7 ,2 4 3 söylem ö n cesi 63, 95 söylem sel ilişkiler 61 söylem sel o lu şu m la r 11, 7 5, 90, 99, 137, 140, 155, 158, 160, 174, 180, 198, 202, 2 05, 2 0 8 , 2 10, 2 11, 220, 226 sö zcü k 242 sözsel e d im 130 S ten d h al 36 stratejiler 5 1 ,8 2 ,8 7 ,9 1 ,1 0 0 ,2 1 2 süreklilik 21, 38, 46, 75, 127, 149, 1 6 3 ,1 7 6 ,1 8 0 ,1 8 1 , 2 02, 203, 233 süreksizlik 11, 19, 20, 25, 45, 75, 1 3 8 ,1 4 1 ,1 7 2 ,2 0 3

T tahlil 23, 47, 56, 57, 5 8 ,1 3 5 ta rih 1 1 , 1 5 , 1 6 , 1 7 , 1 8 , 1 9 , 2 0 , 2 1 , 22, 23, 24, 25, 27, 35, 79, 87, 127, 141, 146, 154, 164, 168, 175, 178, 192, 2 08, 211, 2 14, 218, 2 19, 220, 2 2 1 ,2 3 5 ,2 3 6 ,2 3 7 ta rih ç in in söylem i 20 ta rih felsefesi 22

sınır 1 1 ,1 6 ,3 3 ,4 5 ,1 0 0 ,1 8 1 ,2 0 6 sınırlam a 34, 57, 5 8 ,7 6 ,8 4 ,2 0 7 ,2 2 2 sınırlandırılm a 7 5 ,1 3 5 sistem 23, 24, 25, 36, 40, 49, 77, 84, 86, 88, 91, 93, 95, 100, 140, 171, 1 8 2 ,2 0 5 sistem atik 24, 41, 65, 68, 69, 76, 79, 8 7 ,9 4 ,9 5 ,1 4 6 ,1 4 7 ,1 6 5 ,1 7 4 ,1 7 6 , 1 8 0 ,1 8 1 sistem leştirm e 76 siste m le ştirm e n in çarpışm a n o k tala ­ rı 83 siyaset 35, 39, 46, 90, 2 24, 225 sosyoloji 1 1 ,1 6 5

tarihsel analiz 27, 2 0 5 ,2 1 9 , 220 tarihsel a priori 11, 152, 153, 155, 238 tasvir 2 3 , 2 7 ,4 7 ,5 6 ,5 7 ,1 3 5 telk in 56, 141 te m a tik 52, 5 3 ,1 5 3 teo lo ji 74 te o ri 9 , 1 5 , 2 3 , 5 3 , 5 6 , 6 3 , 1 3 8 , 1 3 9 , 141, 179

söylem 3 5 ,3 6 ,3 8 , 3 9 ,4 0 , 4 1 ,4 3 , 4 5 , 46, 47, 50, 51, 56, 57, 60, 61, 63, 67, 68, 70, 71, 74, 76, 77, 84, 85, 86, 87, 88, 94, 95, 100, 101, 126, 131, 141, 144, 146, 154, 161, 164, 165, 166, 171, 173, 174, 177, 178, 185, 186, 188, 193, 196, 199, 201,

te o rik ö ğ re n im 69 tesp it 1 1 , 1 7 , 1 8 , 2 2 , 2 3 , 2 6 , 2 7 , 3 8 , 41, 46, 47, 49, 51, 52, 53, 57, 70, 74, 78, 82, 83, 90, 101, 104, 113, 114, 115, 122, 130, 131, 157, 162, 168, 175, 179, 180, 181, 183, 184, 187, 189, 195, 197, 200, 201, 208,

249

209, 2 3 1 ,2 3 4 ,2 3 5 ,2 3 9 tıb b i söylem 6 7 ,8 5 ,1 8 5 ,1 9 9 tıp 1, 39, 46, 48, 52, 57, 62, 66, 68, 7 0 ,8 1 ,8 4 ,1 5 4 ,1 9 0 ,1 9 6 ,2 1 0 tikel varoluş 41 Tractatus 37 tü m d e n g e lim 1 5 ,6 6 ,7 7 tü re tm e 7 7 ,1 7 3 ,1 8 6 ,1 8 8

U u yuşm azlık tü rle ri 179 uzay-zam ansal 21, 107, 124, 126, 1 2 7 ,1 3 0

V varlık alanı 7 4 ,7 5 varoluş 4 1 , 4 2 ,7 4 , 9 1 ,9 2 , 1 0 6 ,1 0 8 , 109, 113, 1 2 0 ,1 2 2 , 130, 1 3 2 ,1 3 3 , 134, 139, 140, 141, 147, 149, 153, 157, 158, 173, 177, 179, 182, 190, 1 9 2 ,2 3 3 ,2 3 9 varsayım 35

Y yaklaşıklık 7 5 ,7 6 yapı 23, 25, 27, 52, 62, 72, 73, 76, 105, 108, 109, 118, 132, 138, 145, 1 5 4 ,2 3 1 yapısal analiz 7 5 ,2 3 5 yapısalcı 27, 231 yaraülış 95, 181 y etki 5 7 ,6 7 yığılım 1 1 8 ,1 4 3 ,1 4 8 ,1 5 0 ,1 5 1 ,2 1 8 y ö n v e ric i ifad eler 173

Z zanıansal tü re m e v e k tö rle ri 197 z ıtlık 2 3 , 6 4 ,8 4 ,1 8 0 z ih n iy e t 3 4 ,1 6 2 ,2 4 0

AYîtfn

M ichel Bourse

Melezliğe Övgü İmelcme/çev.: Işık Ergüdaı/292 sayfa/İSB N 975-539-552-4

E tnik kim lik çatışm alarının ve m illiyetçi hareketlerin insanı ve insana özgü her şeyi u n u ttu rd u ğ u b ir dönem de, M elezliğe Ö v g ü bize çok tem el b ir şeyi hatırlatıyor: “ D oğal kim lik” diye bir şey yoktur; tesadü­ fen şuralı ya da buralı olan hepim izin kim liği, karşılıklı alışverişe dayalı kültürel, politik ve ideolojik b ir kurgudan başka b ir şey değildir. Ç oğu zam an da bu kurgusal kim likler savaşların, çatışmaların, soykırım ların bahanesi olm uştur.

T em el amacı kim lik ideolojisine karşı m ücadele etm ek olan M elezliğe Ö vgü, öncelikle kü ltü r kavram ını da kapsayan eleştirel bir analize giri­ şiyor. A rdından, kim lik taleplerinin ve m illiyetçi hareketlerin çoğaldı­ ğı bir dönem de, kim lik stratejilerinin nasıl oluşabildiğini analiz ediyor. Eser, “ ideolojik k ü ltürcülük” ü n eleştirisinin yanı sıra, kültürler arasın­ daki ilişkilerin yeniden sorunsallaştırılmasını gerçekleştirerek, kültürler arası yeni b ir pedagojinin im kânlarını ve aşamalarını irdeliyor.

K im likler içine kapanm anın yarattığı sorunların çözüm üne katkıda b u ­ lunm aya çalışan bu denem e, seksenli yılların sonundan itibaren araştırma gruplarında sürdürülen çalışmaların, özellikle R om anya ve M akedon­ ya eksenli etkinliklerin ürünlerini de sergilem ektedir. M akedonya’da “ çok -etn ili” bir üniversite kurm a ve kültürler arası gerilim leri azaltma tem el hedefinin de parçası olm uş bu eser, b u g ü n ü n T ü rk iy e ’sindeki kül­ türler ve etnik yapılar arası ilişkilere ışık tu tu cu niteliktedir.

Christian Marazzi

Sermaye ve Dil İnccleme/Çet>.: A h m et E rgettç/144 s a y fa /İS B N 9 7 8 -9 7 5 -5 3 9 -5 6 6 -1

E tnik kim lik çatışm alarının ve m illiyetçi hareketlerin insanı ve insana özgü h e r şeyi u n u ttu rd u ğ u bir d önem de, M elezliğe Ö vgü bize çok tem el b ir şeyi hatırlatıyor: “D oğal kim lik” diye b ir şey yoktur; tesadü­ fen şuralı ya da buralı olan hepim izin kimliği, karşılıklı alışverişe dayalı kültürel, politik ve ideolojik bir kurgudan başka bir şey değildir. Ç oğu zam an da bu kurgusal kim likler savaşların, çatışm aların, soykırım ların bahanesi olm uştur.

T em el amacı kim lik ideolojisine karşı m ücadele etm ek olan M elezliğe Ö vgü, öncelikle k ü ltü r kavram ını da kapsayan eleştirel b ir analize giri­ şiyor. A rdından, kim lik taleplerinin ve m illiyetçi hareketlerin çoğaldı­ ğı bir dönem de, kim lik stratejilerinin nasıl oluşabildiğini analiz ediyor. Eser, “ ideolojik k ü ltürcülük” ün eleştirisinin yanı sıra, kültürler arasın­ daki ilişkilerin yeniden sorunsallaştırılmasını gerçekleştirerek, kültürler arası yeni bir pedagojinin im kânlarını ve aşamalarını irdeliyor.

Kim likler içine kapanm anın yarattığı sorunların çözüm üne katkıda b u ­ lunm aya çalışan bu denem e, seksenli yılların sonundan itibaren araştırma gruplarında sürdürülen çalışmaların, özellikle R om anya ve M akedon­ ya eksenli etkinliklerin ürünlerini de sergilem ektedir. M akedonya’da “ç o k -etn ili” bir üniversite kurm a ve kültürler arası gerilim leri azaltma tem el hedefinin de parçası olm uş bu eser, b u g ü n ü n T ü rk iy e ’sindeki kül­ türler ve etnik yapılar arası ilişkilere ışık tutucu niteliktedir.

R o g er Stahl

Savaş Oyunları İm e k m e /Ç e v .: Y a v u z A lo g a n /2 7 2 s a y fa /IS B N 9 7 8 -9 7 5 -5 3 9 - 5 8 4 - 5

Savaş Oyunları A.Ş. çağdaş A m erikan k ültüründe savaşın eğlence ola­ rak sunulm a ya da anlaşılma biçim lerini, başka bir ifadeyle “savaş eğlencesi” ni kışkırtıcı ve yer yer şaşırtıcı b ir yaklaşımla gözler ö nüne seriyor. Savaş, yüzyıllarca eğlence konusu olm uştur; ancak R o g e r Stahl yeni bir olguya, askerileştirilmiş yeni bir eğlence tarzının, izleyicilerini nasıl sa­ nal yurttaş askerlere dönüştürdüğüne işaret ediyor. Yazar, güçlü savaş oyunları endüstrisinin izleyicileri in terak tif katılım cılar olarak gösteriye davet etm e yöntem lerini gösterm ek için çok geniş bir tarihsel ve çağdaş m edya örnekleri dizisini irdeleyip açıklıyor. Savaşa interaktif katılım , gazete haberlerinden online oyunlara, gerçek zam anlı televizyon yayınlarına kadar değişen çeşitli kanallardan sağlan­ m aktadır. Basit biçim de ifade etm ek gerekirse, interaktif yeni savaş eğ­ lencesi, savaşı seyredilecek bir şey olarak sunm aktan çok, oynanan ve başkası adına yaşanan bir şey olarak sunar. Stahl bu kitabında, söz k o ­ nusu yeni askerileştirilmiş eğlence tarzının dem okrasiye nasıl bir tehdit oluşturduğunu, yarattığı gerilim leri ve esinlendirdiği direniş pratiklerini keşfetm ektedir aynı zam anda. B u kitap savaş ve m edya arasındaki ilişkiyle ilgilenen herkes için tem el bir kaynak niteliği taşırken, b u g ü n ü n Irak ve A fganistan’ındaki ulus­ lararası çatışmalarla sanal savaş alanları arasındaki bağlantıları aydınlat­ m aktadır. “ R o g e r Stahl, A m erikan p opüler kültü rü ve yakın dö n em askeri tari­ hini sistematik olarak araştırmış ve b u savaşların nasıl bir izleyici kitlesi yarattığı ve izleyicileri nasıl işleyip eğlenceye dahil ettiğine ilişkin son derece aydınlatıcı görüşler ortaya koym uştur. M edya, spor, video o y u n ­ ları, realiti şovlar ve savaş oyunlarının tü m diğer araçlarını irdeleyen bu çalışmayı çağımızda savaşla eğlencenin kesişmesi olgusuna ilgi duyan herkesin m utlaka okum ası gerekir.” Douglas Kellner, Califomia Üniversitesi öğretim üyesi; Politik Kamera ve Postmodern Teori kitaplarının yazan.

Alain Badiou & Slavoj Zizek

Bir İdea Olarak Komünizm İncetem e/Ç ev.: A h m et Ergettç & Ebru K ılıç /2 7 2 s a y fa /İS B N 9 7 8 - 9 7 5 -5 3 9 -6 1 1 -8

ilk olarak kullanıldığı o n d o kuzuncu yüzyıl A vrupa’sında, kom ünizm her şeyin o rtak m ülkiyete tâbi olduğu özgür bir dünyayı hedefle­ yen bir düşünce olarak ortaya çıkmıştır. “K om ünizm ” kavramı Fran­ sız D ev rin ıi’nden yirm inci yüzyılın “reel sosyalizm” deneyim lerine, C a b et’nin “ İkarya” adını verdiği ütopyadan M arx ve Engels’in sınıfsız ve söm ürüsüz toplum öngörülerine, L enin’in ve M a o ’nun devlet ve siyaset kuram ı üzerine yazılarından tü m dünyada kurulan çeşitli partilerin adla­ rına uzanan geniş bir yelpazede çeşitli biçim lerde kullanılmıştır. N eoliberaliznıin yükselişe geçtiği ve Sovyetler Birliği’nde çeşitli d ö ­ nüşüm lerin yaşandığı 1980’li yıllarda belli bir itibar kaybına uğrayan “ kom ünizm ” kavram ı, B erlin D u v arı’nın yıkılması ve dünya üzerindeki çeşitli “ reel sosyalizm” deneyim lerinin sona erm esiyle iyice gözden düş­ müş, pek çok düşünür ve siyasetçi sevinçle kavram ın ölüm ferm anını kalem e almıştır. K om ünizm kavram ını tem el alan siyasi hareketlerin ve rejim lerin başarısızlığı, kom ünizm fikrinin de başarısızlığı olarak ilan edilmiştir. Solun uzun, karanlık gecesi işte böyle başlamıştır. Bir İdea O larak K om ünizm , M art 2009’da L ondra’da, B irbeck İnsani Bilim ler Enstitüsü tarafından düzenlenen aynı adlı konferansa sunulan m etinlerden oluşuyor. Konferansa katılan ve kitaba katkıda bulunan ya­ zarlar, “ solun u zu n gecesinin sona erm ek üzere old u ğ u ” fikrinden yola çıkıyor ve bir radikal siyasi ve felsefi idea olarak “kom ünizm ideası” nın 20 00’li yılların toplum sal, eko nom ik ve siyasi krizlerinin bağlam ında ha­ len önem taşıdığını vurguluyor. Yazarlar, çerçevesini Alain B adiou’nun çizdiği tartışm ada, “ eşitlik” , “ özgürlük” , “ adalet” kavram larını ve b u n ­ ların “ kom ünizm ideası” ile bağlantılarını felsefe, siyaset kuram ı ve ede­ biyat eleştirisi gibi çeşitli alanlardan yola çıkarak derinlem esine tahlil ediyor. Kitapta M ichael H ardt ve A ntonio N e g ri’nin “ O rta k Varlık” üze­ rin e yaptığı çözüm lem eler de kom ünizm ideası sorunsalı tem el alınarak incelem eye tâbi tutuluyor.

B ülent D iken

Nihilizm İncelem e/Ç ev.: A y lin Onocak / 2 2 4 s a y fa /IS B N 9 7 8 - 9 7 5 -5 3 9 -6 0 5 -7

Çağdaş yaşamın en belirgin sorunlarının kökenleri nihilizm de ve nih i­ lizm in -to p lu m u hem oluşturup hem tahrip e d e n - paradoksal m antı­ ğında yattığı halde, nihilizm konusu toplum sal teo rid e şaşırtıcı şekilde ihm al edilmiştir.

Bu kitap, nihilizm in kaçışçılık, radikal nihilizm , edilgin nihilizm ve “ k u ­ sursuz nihilizm ” olarak adlandırılan d ö rt ana form unu sistematik b ir şe­ kilde ele alıyor. Ö zellikle de edilgin nihilizm (istencin olumsuzlanması) ile radikal nihilizm (olum suzlam a istenci) arasındaki ayrıştırın senteze, çağdaş post-politika k ü ltü rü n ü n en belirgin nitelikleri olan h e d o n iz m / yön-kaybına ve buna b ir tepki olarak yükselen şiddet biçim lerine ve m utsuzluğa odaklanıyor.

N ihilizm in soy k ütüğünü ve sonuçlarım ele alan birinci b ö lü m ü n ardın­ dan b ir arasöz olarak, tanıdık b ir film in, N u ri Bilge C eylan’m iklim ler film inin analizi geliyor. İkinci bölüm , nihilizm i kapitalizm , post-politika ve terörizm le ilişkilendirerek k o n u n u n “ toplum sal” yanına odaklanıyor. A rdından, H ouellebecq’in eserlerinin analiziyle teorik argüm anlar ete kem iğe bürünüyor. Ü ç ü n cü bölüm de ise olay, agonizm ve antagonizm a gibi kavram ların bu bağlam da taşıdığı ö nem vurgulanarak, nihilizm i alt etm e olasılıkları değerlendiriliyor.

1926 yılında Fransa’nın Poitiers kentinde doğan Michel Foucault hem düşünceleri hem de yaşantısıyla kendisini özgürlüğe adamış bir filozof, bir eylem insanıdır. Belki de onu anlamanın en doğru yolu, söyleşilerde kullandığı şu ifadelerdir: “Yaşamın ve çalışmanın temel amacı, kişinin başlangıçta olmadığı kişi olmasıdır” ve “ kitaplarımın her biri benim yaşam öykümdür” . Foucault hem kendisinin hem de başkalarının herhangi bir kategorik çerçevenin içine yerleştirilerek nitelenmesinden ya da yargılanmasından son derece rahatsızlık duyardı mutlaka ama onu anlatmaya giriştiğimizde bulabileceğimiz en uygun sıfat yine de, kendisinin kullandığı Düşünce Sistemleri Tarihçisi olacaktır. Foucault’nun düşünce hayatına bütünüyle egemen olan üç ana kavram vardır. Çözümlemelerinin “düşünce sistemleri” ne ilişkin olanları arkeoloji, “ iktidar biçimleri” ne ilişkin olanları geneoloji, “kendine özen gösterme”ye ilişkin olanları ise etik ile belirlenen, üç ayrı dönemde yapılır. Foucault için Klasik olan xvıı. ve xvııı. yüzyıllar ile Modern olan xıx. ve xx. yüzyıllarda, bu dönemlere ilişkin oluşumları hem teorik hem de pratik alanlarında yöneten ep/sfemelerin farklı olması nedeniyle, farklı biçimlerde görünen ve incelenen aynı pozitifliklerin (hayat, emek, dil) bilgisi hakkında gerçekleştirilen derinlemesine bir çözümleme yönteminin adıdır Bilginin Arkeolojisi. Bu çözümleme yöntemi, onun alt başlığı “psikiyatrinin arkeolojisi” olan Klasik Çağda Deliliğin Tarihi, alt başlığı “tıbbi bakışın arkeolojisi” olan Kliniğin Doğuşu ve yine alt başlığı “ insan bilimlerinin arkeolojisi” olan Kelimeler ve Şeyler adlı eserlerinde uygulanmıştır. Bilginin Arkeolojisinde Foucault’nun göstermeye çalıştığı şey, dilin bölgesi, arşivin anlamı ya da söylenmiş olan şeylerin alanıdır. Ona göre arkeoloji, söylemleri arşivin içinde özelleşmiş pratikler olarak betimler; söylemsel oluşumların ve ifadelerin baştan sona katedilmiş alanı, tasarlanmış genel teorileri ve uygulama alanları hakkında yapılmış çözümleme arkeoloji adını alır.

İ