Badania etnograficzne i obserwacyjne [1 ed.] 9788301162924

Citation preview

Dane oryginału Michael Angrosino, Doing Ethnographic and Observational Research English language edition Publisher by SAGE Publications of London, Los Angeles, New Delhi, Singapore and Washington D.C. Copyright © Michael Angrosino 2007 Projekt okładki i stron tytułowych Dominika Raczkowska Redaktor inicjujący Sylwia Breczko Redaktor Daria Dziewięcka

Copyright © for the Polish edition by Wydawnictwo Naukowe PWN SA Warszawa 2010

ISBN 978-83-01-16292-4

Wydawnictwo Naukowe PWN SA 02-676 Warszawa, ul. Postępu 18 Tel. 22 69 54 321; faks 22 69 54 031 e-mail: [email protected]; www.pwn.pl

Spis treści

O serii Niezbędnik badacza (Uwe Flick) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wprowadzenie do serii Niezbędnik badacza . . . . . . . . . . . . . . . . . . Czym są badania jakościowe? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . W jaki sposób prowadzi się badania jakościowe? . . . . . . . . . . . . . . . Przegląd Niezbędnika badacza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9



9 10 11 13

O tej książce (Uwe Flick) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

17

Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

19

1. Wprowadzenie: etnografia i obserwacja uczestnicząca . . . Krótka historia badań etnograficznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Teoria socjokulturowa i badania etnograficzne . . . . . . . . . . . . . . . . Funkcjonalizm strukturalny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Interakcjonizm symboliczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Feminizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Marksizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Etnometodologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Teoria krytyczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Studia kulturowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Postmodernizm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Etnografia: podstawowe zasady . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Definicje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Etnografia jako metoda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Etnografia jako produkt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Obserwacja uczestnicząca jako styl i kontekst badań . . . . . . . . . . . .

Rozdział



23 24 26 26 29 32 34 36 39 41 42 44 44 45 46 48

6

Spis treści

2. Jakie zagadnienia mogą być efektywnie i skutecznie badane z wykorzystaniem metod etnograficznych? . . . . . . . . . . .

51

Metody etnograficzne: ogólne zastosowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Przykładowe etnograficzne studia przypadku . . . . . . . . . . . . . . . . . . Projekt Trynidad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Projekt poświęcony deinstytucjonalizacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . Metody etnograficzne: szczegółowe problemy badawcze . . . . . . . . . Metody etnograficzne: tereny badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .



52 52 53 54 54 62

3. Wybór miejsca badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

65

Zacznij od inwentarza osobowości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wybór miejsca badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kontakt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

66 67 71

4. Zbieranie danych w terenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

77

Rozdział

Rozdział

Rozdział

„Fakty” i „rzeczywistość” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Słowo o etnografii stosowanej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Trzy podstawowe sfery umiejętności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Obserwacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kilka uwag na temat sporządzania notatek . . . . . . . . . . . . . . . . Prowadzenie wywiadu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Szczególne typy wywiadu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kilka uwag o doborze próby . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kilka uwag o rejestrowaniu danych z wywiadu . . . . . . . . . . . . . Analiza danych zastanych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdział

5. W stronę obserwacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Definicja obserwacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rodzaje badań obserwacyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zadania obserwacji jako badania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Proces badania obserwacyjnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zagadnienie trafności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nastawienie obserwatora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Obserwacja w przestrzeniach publicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Badania obserwacyjne i etyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdział

78 79 81 81 87 88 93 98 98 100 105



106 107 110 112 114 117 119 121

6. Analiza danych etnograficznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

127

Wzory . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 Proces analizy danych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 Kilka uwag na temat wykorzystania komputerów w analizie danych etnograficznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138

7

Spis treści

7. Strategie prezentowania danych etnograficznych . . . . . . . Prezentowanie danych etnograficznych w tradycyjnej formie akademickiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Inne sposoby pisemnego prezentowania danych etnograficznych . . . Poza słowo pisane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rozdział

Rozdział

144 146 150

8. Zagadnienia etyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153

Poziomy rozstrzygnięć etycznych w odniesieniu do badań . . . . . . . . Struktury instytucjonalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Osobisty wymiar etyki badawczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdział

143



154 155 159 161

9. Etnografia na miarę XXI wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163

Zmieniający się kontekst badawczy: technologia . . . . . . . . . . . . . . . 164 Zmieniający się kontekst badawczy: globalizacja . . . . . . . . . . . . . . . 165 Zmieniający się kontekst badawczy: światy wirtualne . . . . . . . . . . . . 167 Słowniczek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173 Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179 Indeks nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185

O serii Niezbędnik badacza Uwe Flick

• Wprowadzenie do serii Niezbędnik badacza • Czym są badania jakościowe? • W jaki sposób prowadzi się badania jakościowe? • Przegląd Niezbędnika badacza

Wprowadzenie do serii Niezbędnik badacza W ostatnich latach badania jakościowe przeszły okres bezprecedensowego rozwoju i zróżnicowania, stając się pełnoprawnym i poważanym podejściem badawczym w rozmaitych dyscyplinach i kontekstach. Coraz większa liczba studentów, wykładowców i praktyków staje przed pytaniami i problemami dotyczącymi sposobów prowadzenia badań jakościowych – zarówno na własny użytek, jak i w ogólności. Udzielenie odpowiedzi na te pytania i podjęcie tych problemów na poziomie praktycznym stanowi główny cel serii Niezbędnik badacza. Kolejne tomy Niezbędnika badacza podejmują istotne zagadnienie pojawiające się podczas prowadzenia badań jakościowych. Każdy z nich jest poświęcony jednej z najważniejszych metod (np. wywiadom lub grupom fokusowym) lub któremuś z istotnych rodzajów danych (np. materiałom wizualnym czy dyskursowi), które wykorzystuje się, badając społeczeństwo w kategoriach jakościowych. Co więcej, wszystkie tomy serii zostały napisane z myślą o różnorodnych typach czytelników, dla których mogą okazać się użyteczne:

10

O serii Niezbędnik badacza

• Praktycy badań jakościowych z obszaru nauk społecznych, ba-

dań marketingowych i ewaluacyjnych, badań z zakresu organizacji i zarządzania, zdrowia publicznego, nauk kognitywnych itp., którzy stają przed problemami związanymi z zaplanowaniem i przeprowadzeniem konkretnego badania wykorzystującego metody jakościowe. • Nauczyciele akademiccy w tychże dziedzinach, którzy mogą wykorzystać poszczególne pozycje Niezbędnika jako podręczniki akademickie. • Słuchacze studiów licencjackich i magisterskich z zakresu nauk społecznych, pielęgniarstwa, psychologii, pedagogiki oraz innych dziedzin, w których metody jakościowe stanowią – niekiedy najważniejszą – część praktycznego kształcenia akademickiego (obejmującego również pisanie pracy końcowej). Wszystkie tomy serii zostały napisane przez uznanych autorów z  rozległym doświadczeniem w swoich dziedzinach, obejmującym także badania przeprowadzone przy użyciu opisywanych przez nich metod. Czytając całą serię od początku do końca, będziesz od czasu do czasu natrafiać na powtarzające się zagadnienia, które wyznaczają oś wszelkiego rodzaju badań jakościowych – kwestie związane z etyką badacza, planowaniem badań czy szacowaniem jakości ich rezultatów. Jednak w poszczególnych książkach zagadnienia te są poruszane z różnych perspektyw metodologicznych, reprezentowanych przez autorów albo przedstawicieli opisywanych przez nich podejść. Zatem w zależności od książki możesz spotkać się z różnymi metodami szacowania jakości badań lub sugestiami dotyczącymi sposobu analizowania danych jakościowych, które dopiero w całej serii składają się na wyczerpujący obraz tej dziedziny.

Czym są badania jakościowe? Coraz trudniej znaleźć wspólną definicję badań jakościowych, która pogodziłaby większość badaczy i reprezentowanych przez nich podejść. Badania jakościowe nie są już po prostu badaniami „nie-ilo-

W jaki sposób prowadzi się badania jakościowe?

11

ściowymi”, lecz wypracowały sobie własną tożsamość (lub być może kilka tożsamości). Jednak mimo wielu konkurujących ze sobą podejść, można wskazać kilka wspólnych cech badań jakościowych. Mają one na celu bliższe przyjrzenie się „światu zewnętrznemu” (nie zaś sztucznym sytuacjom wytworzonym np. w laboratoriach) oraz opis, interpretację, a niekiedy wyjaśnienie zjawisk społecznych z perspektywy „wewnętrznej” na wiele rozmaitych sposobów:

• Analizując doświadczenia jednostek i grup. Doświadczenia te

mogą być związane z indywidualnymi biografiami lub z prywatną czy zawodową praktyką życiową. Można do nich dotrzeć, badając wiedzę potoczną i opowieści z pierwszej lub drugiej ręki. • Analizując interakcje i akty komunikacji w czasie ich trwania. Można tego dokonać, obserwując lub nagrywając akty interakcji i komunikacji, a następnie analizując zebrany materiał. • Analizując dokumenty (teksty, obrazy, filmy albo muzykę) lub podobne ślady ludzkich doświadczeń i interakcji. Wspólne dla tych podejść jest dążenie do rozszyfrowania – przy użyciu kategorii znaczących i bogatych w szczegóły – tego, w jaki sposób ludzie tworzą świat wokół siebie, co robią lub co im się przydarza. Interakcje i dokumenty postrzega się tu jako sposoby konstruowania procesów społecznych, w ramach których ludzie współpracują lub konkurują ze sobą. Wszystkie podejścia poszukują regularności w znaczeniach, które mogą być odtworzone i analizowane przy użyciu różnych metod jakościowych, pozwalających badaczowi na sformułowanie – mniej lub bardziej uogólnionych – modeli, typologii i teorii jako sposobów opisywania i wyjaśniania zagadnień społecznych czy psychologicznych.

W jaki sposób prowadzi się badania jakościowe? Czy da się wskazać standardowe sposoby prowadzenia badań jakościowych, jeżeli weźmiemy pod uwagę istnienie różnorodnych podejść teoretycznych, epistemologicznych i metodologicznych, a także zróżnico-

12

O serii Niezbędnik badacza

wanie w obrębie przedmiotów i problemów badawczych? W najgorszym razie jesteśmy w stanie wyodrębnić tu kilka cech wspólnych:

• Badacze jakościowi dążą do uchwycenia doświadczeń, interak-

cji i dokumentów w ich naturalnym kontekście, chcąc uwzględnić ich specyfikę również na poziomie materialnym. • W badaniach jakościowych powstrzymujemy się od formułowania już na wstępie dokładnej definicji przedmiotu badawczego oraz hipotez przeznaczonych do testowania. Definicje (oraz hipotezy, jeżeli w ogóle się je stawia) wypracowuje się i udoskonala w toku badań. • Badacze jakościowi wychodzą z założenia, że metody i teorie powinny być dobierane pod kątem przedmiotu badania. Jeżeli istniejące metody nie pasują do danego problemu lub dziedziny, modyfikuje się je lub opracowuje nowe. • Badacze sami stanowią istotną część procesu badawczego – przez osobisty udział w badaniu czy też przez znajomość danego obszaru i refleksyjność w poruszaniu się po nim, co łączy ich z badanymi, którzy również należą do tego obszaru. • W badaniach jakościowych dużą wagę przykłada się do kontekstu i konkretnych przypadków jako czynników tłumaczących badane zagadnienie. Mnóstwo badań jakościowych to studia przypadku lub ich kompilacje i często konkretne przypadki (ich historia i złożoność) stanowią ważny kontekst umożliwiający zrozumienie badanego obszaru. • Spora część badań jakościowych opiera się na pisaniu tekstów – od notatek i transkrypcji z terenu, przez opisy i interpretacje, aż po prezentację ostatecznych rezultatów badania jako całości. Zatem kwestie związane z przekształcaniem złożonych sytuacji społecznych (lub innych materiałów, takich jak obrazy) w tekst – zagadnienia pisania i transkrybowania jako takiego – mają dla badacza jakościowego duże znaczenie. • Jeżeli metody badań mają być adekwatne do ich przedmiotu, sposoby definiowania i szacowania jakości wyników badań jakościowych muszą uwzględniać specyfikę tego typu badań lub nawet poszczególnych podejść w ich obrębie.

W jaki sposób prowadzi się badania jakościowe?

13

Przegląd Niezbędnika badacza

• Projektowanie badania jakościowego Uwe Flicka (2010) stano-

wi zwięzłe wprowadzenie w dziedzinę badań jakościowych, ze szczególnym uwzględnieniem kwestii planowania konkretnego projektu badawczego za pomocą którejkolwiek z metod. Zadaniem tego tomu jest dostarczenie ogólnej ramy dla pozostałych elementów Niezbędnika przez omówienie najczęstszych problemów praktycznych i sposobów ich rozwiązywania w trakcie badań. Książka podejmuje zagadnienia związane z tworzeniem planu badań jakościowych i podpowiada, jak w skuteczny sposób je przeprowadzić, poruszając zarówno kwestie czysto praktyczne, np. związane z zasobami potrzebnymi badaczowi, jak i metodologiczne, w tym dotyczące jakości badań jakościowych oraz ich etyki. Rozwinięcie tych kwestii można znaleźć w pozostałych tomach serii. Trzy książki poświęcone są zbieraniu lub wytwarzaniu danych • w badaniach jakościowych. Podejmują zagadnienia zarysowane w pierwszym tomie, omawiając je w sposób bardziej szczegółowy i zorientowany na konkretne metody. Pierwsza z nich, Prowadzenie wywiadów autorstwa Steinara Kvale (2010), obejmuje teoretyczne, epistemologiczne, etyczne i praktyczne kwestie związane z przeprowadzaniem wywiadów z ludźmi na temat określonych fragmentów ich życia i biografii. Książka Badania etnograficzne i obserwacyjne Michaela Angrosino (2010) ma za temat drugie ważne podejście w zbieraniu i wytwarzaniu danych jakościowych. Podobnie jak w poprzedniej książce, kwestie praktyczne (wybór miejsca badań, metody zbierania danych w etnografii, problemy związane z ich analizowaniem) są tu omówione na tle bardziej ogólnych zagadnień (etyka, wierność opisów, wartość i adekwatność etnografii jako podejścia). Z kolei praca Doing Focus Gropus (Badania fokusowe) autorstwa Rosaline Barbour przedstawia trzecią z najważniejszych metod jakościowych. Tu również najwięcej uwagi poświęcono kwestiom praktycznym związanym z doborem próby, prowadzeniem badań i analizowaniem danych powstałych w trakcie wywiadu zogniskowanego.

14

O serii Niezbędnik badacza

• Kolejne

trzy tomy poświęcone są sposobom analizowania określonych rodzajów danych jakościowych. Książka Materiały wizualne w badaniach jakościowych Marcusa Banksa (2009) wprowadza na scenę trzeci typ danych jakościowych (oprócz materiału słownego pochodzącego z wywiadów oraz danych obserwacyjnych). Korzystanie z materiałów wizualnych nie tylko wyznacza istotny kierunek w badaniach społecznych jako takich, lecz także stawia badaczy przed nowymi problemami praktycznymi, dotyczącymi sposobów gromadzenia i analizowania tych materiałów, oraz podnosi nowe kwestie etyczne. W  Analyzing Qualitative Research (Analizie danych jakościowych) Graham Gibbs omawia wiele praktycznych zagadnień dotyczących interpretacji różnych danych tego rodzaju. Szczególną uwagę poświęca procedurom kodowania i porównywania danych (przede wszystkim materiału werbalnego pochodzącego z wywiadów indywidualnych i grupowych) oraz używania komputerów do ich analizy. Tim Rapley w Analizie konwersacji, dyskursu i dokumentów (2010) bierze pod uwagę również inne rodzaje danych, ważne przy analizie dyskursu. Chodzi tu przede wszystkim o materiał już istniejący (np. dokumenty) lub zebrany przez nagrywanie codziennych rozmów czy tropienie innych dyskursów. Książka omawia praktyczne zagadnienia związane z gromadzeniem zbioru wypowiedzi, transkrybowaniem zapisów wideo oraz metodami analizy dyskursu przy użyciu tego typu danych. Managing Quality in Qualitative Research (Jakość w badaniach • jakościowych) Uwe Flicka ponownie podejmuje kwestię wartości wyników, poruszoną już w innych tomach serii, lecz robi to w sposób bardziej ogólny. Jest tu ona ujęta w kontekście wykorzystywania lub modyfikowania już istniejących – albo formułowania nowych – kryteriów dla badań jakościowych. Książka podsumowuje trwający spór na temat kryteriów, które powinno się brać pod uwagę, określając „jakość” i trafność wyników uzyskanych dzięki metodom jakościowym, oraz wymienia liczne strategie pomagające w ich zapewnieniu. Szczególna uwaga poświęcona jest strategii triangulacji oraz sposobom

Przegląd Niezbędnika badacza

15

wykorzystywania badań ilościowych do podniesienia wartości rezultatów badań jakościowych. Zanim przejdę do określenia obszaru problemowego tej książki oraz jej roli w Niezbędniku, chciałbym podziękować kilku pracownikom wydawnictwa SAGE, dzięki którym mógł on w ogóle powstać. Michael Carmichael jakiś czas temu podsunął mi jego pomysł i służył mi swoją radą na samym początku. Patrick Brindle przejął i podtrzymał opiekę nad projektem, Vanessa Harwood i Jeremy Joynsee zaś pomogli nam zmienić nasze rękopisy w książki.

O tej książce Uwe Flick

Zarówno w historii badań jakościowych, jak i w najnowszych osiągnięciach w tej dziedzinie, etnografia i obserwacja uczestnicząca odgrywały znaczącą rolę. Wiele z tego, co wiemy obecnie na temat relacji w badaniach terenowych, na temat otwartości i ukierunkowania na pole badań i ich uczestników, zawdzięczamy badaniom prowadzonym w obszarze etnografii. Mimo iż jest silnie związana z metodą obserwacji uczestniczącej, wywodzi się z niej i prawdopodobnie ostatnimi czasy również ją zastępuje, etnografia zawsze była związana z różnymi metodami zbierania danych. Dość często łączy obserwację, różne formy uczestnictwa, mniej lub bardziej formalne wywiady, jak również wykorzystuje dokumenty czy inne ślady wydarzeń. Jednocześnie, nie wszystkie ważne i interesujące problemy są dostępne analizie etnograficznej i obserwacji uczestniczącej. Dobór próby dotyczy w tym kontekście nie tyle wyboru osób do badania, co raczej wyboru jakiegoś obszaru bądź instytucji, a mówiąc jeszcze ogólniej, miejsc do obserwacji. Pod koniec XX wieku, dyskusje metodologiczne w obrębie etnografii zaczęły coraz bardziej odchodzić od rozważań na temat kwestii zbierania danych i przyjmowania ról w terenie, zmierzając w  stronę problemów związanych z  formułowaniem opisów miejsca badań, procesu badawczego i związanych z nimi doświadczeń. Analiza danych etnograficznych jest często zorientowana na poszukiwanie wzorów zachowań, interakcji i praktyk. W tej książce te podstawowe zagadnienia badań etnograficznych i obserwacyjnych zostaną omówione bardziej szczegółowo. O ile inne tomy skupiają się głównie na danych tekstowych, takich jak wywiady (Kvale 2010) czy fokusy (Barbour 2007), albo też koncentrują się na

18

O tej książce

analizie konwersacji (Rapley 2010) bądź obrazów (Banks 2009), o tyle ten ma na celu przybliżenie w ramach Niezbędnika badacza pragmatyki badań terenowych. Jednocześnie jednak może być uzupełniany przez dokładniejsze analizy wykorzystywania pozostałych źródeł (od wywiadów do danych wizualnych), w bardziej ogólnym kontekście etnograficznym. Tomy poświęcone analizie danych (Gibbs 2007), planowaniu i zagadnieniu jakości w badaniach jakościowych (Flick 2007, 2010) pozwalają na umieszczenie omawianych tutaj szczegółowo zagadnień w pewnym dodatkowym kontekście. Wszystkie te pozycje, traktowane łącznie, dostarczają podstaw do podjęcia decyzji o tym, kiedy stosować etnografię i obserwację, jak również mogą być metodologiczną i teoretyczną bazą przy korzystaniu z tych strategii w badaniach terenowych. Badania przywoływane w tym tomie raz po raz jako przykłady, ułatwiają spojrzenie na etnografię nie tylko jako pewną metodę, ale również strategię, oraz zrozumienie, w odniesieniu do jakich miejsc i analizowanych zagadnień, okazuje się ona właściwa.

Przedmowa

Termin „etnografia” odnosi się zarówno do metody, jak i do rezultatu badania (Agar 1980). Metoda etnograficzna polega na gromadzeniu informacji o wytworach materialnych, stosunkach społecznych, przekonaniach i wartościach danej społeczności. W procesie zbierania danych wykorzystuje się różnorodne techniki; jest wręcz pożądane, aby podchodzić do niego z możliwie najróżniejszych perspektyw w celu uzyskania większego przekonania, że rzeczy faktycznie mają się tak, jak się nam wydaje. Produkt etnograficzny to raport, włączający informacje uzyskane za pomocą metody etnograficznej w całościowy opis kultury badanej społeczności. Taki raport przyjmował tradycyjnie formę pisemnej monografii, ale może mieć również postać pokazu zdjęć, nagrania wideo, wystawy muzealnej, strony internetowej, a nawet dzieła literackiego (powieści, sztuki dramaturgicznej, opowiadania, wiersza) bądź występu artystycznego (taniec, cykl pieśni). Badania etnograficzne zapoczątkowali pod koniec XIX i na początku XX wieku antropologowie, ale od tamtego czasu stały się one częścią instrumentarium badaczy jakościowych, wywodzących się z wielu dyscyplin i pól badań: socjologii, psychologii społecznej, komunikacji, edukacji, biznesu czy zdrowia. Jako że etnografia dąży do uzyskania szczegółowego i całościowego opisu ludzi, zazwyczaj prowadzona jest przez badaczy, którzy mają możliwość spędzenia dłuższego czasu w badanej społeczności (określanej zwykle jako teren badań). Ich badanie określa się przez to mianem terenowego. Etnograficzni badacze terenowi często stają się obserwatorami uczestniczącymi, zachowując równowagę między obiektywnym gro-

20

Przedmowa

madzeniem danych a subiektywnymi spostrzeżeniami, które są efektem stałego obcowania z  ludźmi, których życie badacze starają się zrozumieć. Metody etnograficzne mogą być, co prawda, wykorzystywane również przez badaczy, nie będących obserwatorami uczestniczącymi, ale w tym tomie skupimy się na analizie badań prowadzonych w terenie właśnie przez takich obserwatorów. Książka ta:

• zapozna czytelnika z  różnymi technikami zbierania danych,

związanymi z badaniami etnograficznymi, szczególnie zaś prowadzonymi w terenie przez badaczy, będących obserwatorami uczestniczącymi; oraz przeprowadzi czytelnika przez kolejne etapy procesu badania • etnograficznego, począwszy od wyboru miejsca badań, skończywszy na przygotowaniu końcowego raportu. Podręcznik opisuje również kilka dodatkowych zagadnień, takich jak:

• Rozważania na temat etycznych implikacji prowadzenia badań

etnograficznych. Badacze terenowi muszą mieć zawsze świadomość istnienia delikatnej równowagi wpisanej w ich rolę – jednocześnie zaangażowanych uczestników działań społeczności i obiektywnych obserwatorów. Co więcej, badanie etnograficzne nie zawsze idealnie wpisuje się w kliczniczny/eksperymentalny model przewidywany przez większość instytucjonalnych komisji etycznych; dlatego właśnie zajmiemy się kwestiami świadomej zgody i poufności w odniesieniu do prowadzenia badań w faktycznych kontekstach społecznych (w przeciwieństwie do laboratoriów). Dyskusja na temat etnografii w nowym tysiącleciu. Ludzie nie • mieszkają już wyłącznie w małych, samowystarczalnych, związanych z  konkretnym miejscem społecznościach. Dzięki zaawansowanym technologiom komunikacyjnym i możliwości łatwego transportu zostają włączeni w rozbudowane globalne sieci. Zajmiemy się zatem niektórymi ze sposobów adaptacji

Przedmowa

21

tradycyjnych metod etnograficznych do badania „wirtualnych” społeczności wieku globalnej cyberprzestrzeni. • Studia przypadku będące ilustracją przedstawianych teorii. Jedną rzeczą jest opowiedzieć czytelnikom, jak prowadzić badania etnograficzne; czymś zupełnie innym natomiast pokazać im, w jaki sposób można przełożyć wyidealizowane podręcznikowe wytyczne na autentyczne sytuacje badawcze. W tym celu, każdy dydaktyczny fragment podręcznika będzie ilustrowany krótkimi opisami własnych badań terenowych autora, umożliwiającymi porównanie i skontrastowanie projektu badawczego prowadzonego w społeczności tradycyjnej w odległej części świata z badaniem prowadzonym w mniej odległym kontekście. Warto przeczytać Klasyczne wprowadzenie do etnografii: Agar Michael (1980), The Professional Stranger: An Informal Introduction to Ethnography, San Diego: Academic Press.

Rozdział

1

Wprowadzenie: etnografia i obserwacja uczestnicząca

• Krótka historia badań etnograficznych • Teoria socjokulturowa i badania etnograficzne • Etnografia: podstawowe zasady • Definicje • Etnografia jako metoda • Etnografia jako produkt • Obserwacja uczestnicząca jako styl i kontekst badań

Po przeczytaniu tego rozdziału będziesz:

• znał robocze definicje podstawowych pojęć: etnografii i obserwacji uczestniczącej;

• umiał wskazać efekty porównania

i skontrastowania dwóch znaczeń terminu „etnografia”: rozumianej jako metoda i jako rezultat badań oraz dysponował wiedzą na temat obserwacji • uczestniczącej jako stylu badań, który może zostać zaadoptowany przez badaczy etnograficznych, oraz jako kontekstu, w ramach którego można stosować cały zakres różnych metod zbierania danych.

24

1  Wprowadzenie: etnografia i obserwacja uczestnicząca

Krótka historia badań etnograficznych W dosłownym sensie, etnografia oznacza opis ludzi. Należy mieć przy tym na uwadze, że opis etnograficzny dotyczy ludzi w znaczeniu zbiorowości ludzkiej, nie zaś poszczególnych jednostek. Jako taki, stanowi sposób badania ludzi zrzeszonych w zorganizowanych, trwałych grupach, które można określić mianem społeczności czy też społeczeństw. Szczególny sposób życia, który charakteryzuje tak wyodrębnioną grupę to, inaczej mówiąc, jej kultura. Badanie kultury realizuje się przez studiowanie wyuczonych i powszechnie podzielanych zachowań, zwyczajów oraz przekonań członków danej grupy. Etnograficzne podejście do badania zbiorowości ludzkich narodziło się pod koniec XIX i na początku XX wieku, gdy antropologowie uznali, że dotychczasowe gabinetowe spekulacje filozofów nie są właściwym sposobem rozpoznania tego, jak faktycznie żyją prawdziwi ludzie z krwi i kości. Doszli do wniosku, że jedynie w toku analiz terenowych badacz jest w stanie uchwycić dynamikę żywego ludzkiego doświadczenia. Badacze brytyjscy (oraz stacjonujący w innych częściach Imperium Brytyjskiego, a później Wspólnoty Brytyjskiej, jak Australia czy Indie) wypracowali jedną z głównych form badań etnograficznych. Odzwierciedlała ona badania terenowe, prowadzone na obszarach wciąż pozostających pod kontrolą kolonialną, w społecznościach takich, jak ludy afrykańskie czy plemiona na wyspach Pacyfiku, sprawiających wrażenie zastygłych w swoich tradycyjnych formach. Oczywiście, patrząc z perspektywy czasu, widzimy wyraźnie, że te kolonialne spotkania w dramatyczny sposób zmieniły wiele z badanych społeczności, jednak sto lat temu rzeczywiście można było postrzegać je jako stosunkowo odizolowane od zewnętrznych wpływów. Specyfika badań brytyjskich polegała zatem na analizie trwałych instytucji społecznych; podejście to zyskało miano antropologii społecznej. Dwoma najbardziej wpływowymi antropologami społecznymi szkoły brytyjskiej byli Alfred Reginald Radcliffe-Brown oraz Bronisław Malinowski (McGee, Warms 2003, s. 153–215). Z  kolei w Stanach Zjednoczonych, antropologowie skupili się przede wszystkim na badaniu rdzennych ludów Ameryki Północnej, których tradycyjne sposoby życia już wówczas ulegały drastycznym

Krótka historia badań etnograficznych

25

zmianom, prowadzącym niemal do ich całkowitego unicestwienia. Amerykańscy antropologowie nie mogli przyjąć założenia, że interesujące ich rdzenne społeczności funkcjonują w ramach instytucji społecznych, reprezentujących tubylcze warunki życia. Jeśli zatem tej kultury nie dało się zbadać poprzeć instytucje społeczne, należało to zrobić, rekonstruując pamięć ocalałych. Dlatego też antropologia amerykańska została określona mianem antropologii kulturowej. Najbardziej znaczącą postacią tego nurtu był Franz Boas, który wyszkolił całe pokolenie amerykańskich badaczy, włączając w to Alfreda Kroebera, Ruth Benedict, Margaret Mead i Roberta Lowie (McGee, Warms 2003, s. 128–152). Zarówno Malinowski, jak i Boas mocno popierali badania terenowe i z równą siłą opowiadali się za czymś, co z czasem przyjęło się określać mianem obserwacji uczestniczącej, a więc sposobem prowadzenia badań, który lokował badacza pośród członków badanej społeczności. Ze względu na coraz bardziej skomplikowaną sytuację międzynarodową podczas pierwszej wojny światowej, Malinowski, który prowadził wówczas badania terenowe na Trobriandach (archipelag leżący na zachodnim Pacyfiku), został zmuszony do przedłużenia swojego pobytu na wyspach o kolejne cztery lata. Mimo iż niezwykle rzadko udawało się później badaczom powtórzyć ów, nieplanowany przecież, wyczyn, etnograficzny raport Malinowskiego z Trobriandów przytaczany był często jako złoty wzorzec długotrwałego, pełnego zanurzenia badacza w świecie badanej społeczności. Pionierzy badań terenowych żywili przekonanie, że zaproponowana przez nich metoda badań jest bliska metodom nauk przyrodniczych; niemniej jednak już sam fakt, iż przebywali oni przez długi czas w społecznościach stanowiących przedmiot badań, wprowadzał do prowadzonych przez nich analiz pewien stopień subiektywizmu, który pozostawał w sprzeczności z powszechnie rozumianym modelem metody naukowej. Począwszy od lat dwudziestych XX wieku, socjologowie z uniwersytetu w Chicago stopniowo adaptowali antropologiczne metody

26

1  Wprowadzenie: etnografia i obserwacja uczestnicząca

e­ tnograficznych badań terenowych do analizy grup ludzkich w „nowoczesnych” społecznościach w Stanach Zjednoczonych (Bogdan, Biklen 2003). Wpływ „szkoły chicagowskiej” objął ostatecznie takie obszary badań, jak edukacja, biznes, zdrowie publiczne, pielęgniarstwo i komunikacja masowa.

Teoria socjokulturowa i badania etnograficzne W miarę jak metoda etnograficzna przenikała do kolejnych dyscyplin  naukowych, zaczęto łączyć ją z  szerokim zakres orientacji teo­ retycznych:

• funkcjonalizmem strukturalnym • interakcjonizmem symbolicznym • feminizmem • marksizmem • etnometodologią • teorią krytyczną • studiami kulturowymi • postmodernizmem. Funkcjonalizm strukturalny Przez znaczną część XX wieku był wiodącą szkołą antropologiczną w Wielkiej Brytanii i od dawna łączyły go silne filozoficzne oraz metodologiczne związki z  socjologią tak na Wyspach Brytyjskich, jak i w Stanach Zjednoczonych. Główne założenia funkcjonalizmu strukturalnego to:

• analogia organiczna, która oznacza, że o społeczeństwie myśli

się jak o organizmie biologicznym, a strukturom i funkcjom odpowiadają systemy organów fizycznych. Każda instytucja społeczna, tak jak każdy system narządów, ma do odegrania konkretną rolę w utrzymaniu całego społeczeństwa/organizmu przy życiu, żadna z nich nie jest jednak w stanie funkcjonować

Teoria socjokulturowa i badania etnograficzne

27

w sposób optymalny, jeśli nie łączy się odpowiednio z wszystkimi innymi instytucjami/organami. • orientacja naukowo-przyrodnicza, a więc przekonanie, że społeczeństwo powinno być badane empirycznie, aby lepiej odkryć leżące u jego podstaw wzory i ogólny porządek, jaki nim rządzi. • zawężone pole konceptualne, wynikające z faktu, iż funkcjonalizm strukturalny skupia się raczej na społeczeństwie i jego podsystemach (np. rodzinie, ekonomii, instytucjach politycznych czy przekonaniach), czyniąc to kosztem niewielkiej uwagi poświęconej zagadnieniom sztuki, języka, rozwoju osobowości, technologii czy środowiska naturalnego. • przeświadczenie o uniwersalności, realizujące się w przekonaniu, że wszelkie instytucje społeczne oraz właściwe im funkcje można odnaleźć w równoważnych strukturach w dowolnym społeczeństwie. • przewaga badań nad strukturami pokrewieństwa, czyli uznanie więzów rodzinnych za swoiste „lepiszcze” gwarantujące spoistość społeczeństw; w odniesieniu do społeczeństw nowoczesnych role właściwe rodzinie tradycyjnej przejmują, co prawda, inne instytucje, tym niemniej zakłada się, że zawsze działają zgodnie z modelem funkcjonowania rodziny. • tendencja w kierunku równowagi, a więc założenie, iż społeczeństwa charakteryzuje harmonia i wewnętrzna spójność; wszelkie zachwiania równowagi oraz anomalie są ostatecznie korygowane przez mechanizmy istniejące w obrębie samego społeczeństwa. Założenie to prowadzi do preferowania raczej statycznego spojrzenia na systemy społeczne w stanie generalnej równowagi, a co za tym idzie, do unikania analiz historycznych czynników wpływających na zmienność życia społecznego. Patrząc z perspektywy metodologicznej, funkcjonaliści strukturalni zdecydowanie opowiadają się po stronie badań terenowych, koncentrujących się przede wszystkim na obserwacji uczestniczącej, która – przynajmniej w modelu idealnym – polega na długoterminowym zaangażowaniu badacza, zgodnie z  założeniem, że porządek ­leżący u podstaw danego społeczeństwa może wyłonić się jedynie

28

1  Wprowadzenie: etnografia i obserwacja uczestnicząca

w  rezultacie cierpliwego zagłębiania się w życie badanych. Główny nacisk terenowych badań etnograficznych w tradycji funkcjonalizmu strukturalnego jest położony na powiązanie reguł zachowań (norm) z samymi zachowaniami; jednocześnie zaś mniejszą uwagę zwraca się na rozbieżności między tym, co ludzie deklarują jako powinność, a  tym, co faktycznie robią. Założenie takie najlepiej sprawdza się w odniesieniu do małych, stosunkowo homogenicznych społeczności; dlatego też funkcjonalizm strukturalny skłaniał się ku badaniom terenowym prowadzonym w tradycyjnych, izolowanych społeczeństwach albo też w powiązanych ze sobą wspólnotach sąsiedzkich na współczesnych obszarach miejskich. Funkcjonaliści strukturalni traktują etnografię tak, jakby stanowiła wyłącznie przedsięwzięcie o charakterze empirycznym. Ludzkie przekonania i zachowania postrzegane są jako prawdziwe „fakty społeczne“; stanowią rodzaj „danych”, które zbierane są przez obiektywnych badaczy i w minimalnym stopniu poddawane interpretacji. Mimo iż preferują oni analizę danych jakościowych (w przeciwieństwie do danych liczbowych, generowanych przez sondaże i im podobne metody), jednocześnie podtrzymują naukowy charakter etnografii, wychodząc z założenia, że praktykowany przez nich sposób zbierania danych ma służyć obrazowaniu porządku w życiu społecznym, podkreślając przewagę faktów nad ich interpretacją, a wreszcie stojąc na stanowisku, że każde wydarzenie pełni jakąś funkcję w ramach spójnego systemu. Z uwagi na fakt, iż stosunki pokrewieństwa traktuje się tutaj jako klucz do zrozumienia organizacji społecznej, funkcjonaliści strukturalni w szczególności upodobali sobie sięganie po metody genealogiczne w rekonstruowaniu i ujawnianiu natury wszelkich aspektów społeczeństwa. Zwykli również wykorzystywać metodę kwestionariusza wywiadu [interview schedule], polegającą na tym, że wszystkie pytania zadawane są przez badacza, który następnie zapisuje odpowiedzi w odpowiednich rubrykach; kwestionariusz różni się od typowej ankiety, którą rozdaje się osobom badanym do samodzielnego wypełnienia. W idealnej sytuacji, wszystkie wywiady przeprowadzane są w ojczystym języku badanych, choć zdarza się czasem, że aby sprostać temu ideałowi trzeba zatrudnić tłumacza.

Teoria socjokulturowa i badania etnograficzne

29

W tradycji funkcjonalistycznej, badania etnograficzne opierają się więc w znacznym stopniu na osobistych relacjach badaczy z „przedmiotami” ich badań. O ile uzyskane tą drogą dane są uważane za obiektywnie prawdziwe, o tyle warunki, w jakich zostały one pozyskane są trudne do ponownego odtworzenia. Tym samym, w tradycji badawczej funkcjonalizmu strukturalnego, trafność przedkłada się nad „rzetelność” (która stanowi kryterium naukowości skupiające się na powtarzalności eksperymentów). Etnografia funkcjonalistyczna wymaga długotrwałego związania się z badanymi społeczeństwami. Wziąwszy pod uwagę ograniczenia natury logistycznej, utrudniające przeprowadzenie takiej misji, zazwyczaj nie jest możliwe zrealizowanie prawdziwie międzykulturowego badania. Taki międzykulturowy obraz może, co prawda, wyłonić się z cząstkowych wniosków, wyprowadzonych na podstawie poszczególnych studiów, ale wykorzystanie wystandaryzowanego projektu badawczego prowadzonego równocześnie przez badaczy w różnych miejscach nie zdarza się często. Jedną z niezamierzonych, jak można sądzić, konsekwencji wspomnianej tendencji jest postrzeganie wyjątkowości każdego społeczeństwa – w zbyt silnym stopniu. Etnografia funkcjonalno-strukturalna dostarcza raczej indukcyjnego, niż dedukcyjnego planu badania naukowego. Mówiąc inaczej, badacze zaczynają analizować pewne konkretne plemię, wioskę, społeczność czy krąg sąsiedzki, na temat których pragną posiąść jakąś wiedzę, zamiast wychodzić od założeń teoretycznych, modelu, czy hipotezy do zweryfikowania. Uważa się, że wzory i wątki analizy powinny się wyłaniać właśnie z danych zebranych podczas badań terenowych (pełniejsze przedstawienie historii, filozofii i metod funkcjonalizmu w: Turner 2004, s. 7–86).

Interakcjonizm symboliczny Podejście to od dłuższego czasu cieszy się sporą popularnością w obrębie socjologii i psychologii społecznej; ma także swoich zwolenników w antropologii. W przeciwieństwie do badaczy społecznych, którzy być może przypisują zbyt wielkie znaczenie roli kultury w „kształtowaniu”

30

1  Wprowadzenie: etnografia i obserwacja uczestnicząca

ludzkiego zachowania, interakcjoniści skłaniają się ku postrzeganiu ludzi raczej jako aktywnych aktorów społecznych, niż części wielkiego organizmu, dających się zastąpić i reagujących pasywnie pod wpływem zewnętrznych sił. Społeczeństwo nie jest systemem zazębiających się instytucji, tak jak chcieliby widzieć je funkcjonaliści, ale stanowi nieustannie zmieniający się kalejdoskop jednostek wchodzących we wzajemne interakcje. W miarę, jak zmienia się natura tych interakcji, całe społeczeństwo również podlega ciągłym przekształceniom. Interakcjonizm to zatem raczej dynamiczne, niż statyczne podejście do studiowania życia ludzkiego. Istnieje kilka odmian interakcjonizmu (cztery, siedem lub osiem w zależności od tego, jaką klasyfikację przyjmiemy), ale wszystkie one podzielają pewne podstawowe założenia:

• ludzie funkcjonują w świecie wyuczonych znaczeń, które zostają zakodowane w postaci symboli i są podzielane w toku interakcji zachodzących w obrębie danej grupy; • symbole te mają charakter motywacyjny w tym sensie, iż zmuszają ludzi do kontynuowania podejmowanych przez nich działań; umysł ludzki rozwija się i podlega zmianom w odpowiedzi na • jakość i zasięg interakcji, w które angażuje się jednostka; • jaźń jest konstruktem społecznym – nasze pojęcie na temat tego, kim jesteśmy rozwija się jedynie w toku interakcji z innymi ludźmi.

Terenowe badania etnograficzne w tradycji interakcjonistycznej nakierowane są na odkrywanie znaczeń, jakie aktorzy społeczni przypisują swoim działaniom. Strukturalno-funkcjonalny nacisk na zachowanie, rozumiane jako zestaw obiektywnych faktów, zostaje tutaj zastąpiony bardziej subiektywnym szkicem tego, jak ludzie rozumieją podejmowane przez siebie działania. Niektórzy interakcjoniści opisują ten proces terminem „empatyczny wgląd”, inni natomiast sięgają po niemieckie pojęcie verstehen w dowód uznania dla Maxa Webera, który wprowadził ten termin do współczesnego dyskursu nauk społecznych. Niezależnie od przyjętej terminologii, wniosek jest następujący: badacz powinien zanurzyć się w świat swoich badanych; nie mo-

Teoria socjokulturowa i badania etnograficzne

31

że pozostać neutralnym obserwatorem ich poczynań, ale musi przyjąć ich subiektywną perspektywę. Kluczem do etnografii interakcjonistycznej jest więc odkrycie systemu symboli, który nadaje sens temu, co ludzie myślą i robią. Szczególnie istotną postacią dla interakcjonizmu symbolicznego jest socjolog Erving Goffman, który wypracował, jak sam określił, dramaturgiczne podejście do badania interakcji międzyludzkich. Swoją uwagę skupił na tym, w jaki sposób ludzie odgrywają i tworzą wzajemne relacje, wierzył bowiem, że to właśnie dzięki tym procesom odnajdują sens w życiu. W jego badaniach często pojawiały się opisy sposobów, jak ludzie wytwarzają „przedstawienia siebie”, a następnie odgrywają je przed innymi. Goffman był zdania, że występy te odgrywane są w sposób intencjonalny, to znaczy, że zaangażowani w nie ludzie starają się wywrzeć jak najlepsze (w przekonaniu „aktora”) wrażenie w oczach znaczących innych. Nie stają się tym samym po prostu „(od)twórcami ról” [role makers], ale aktywnymi „aktorami społecznymi” [role players]. Z  uwagi na zainteresowanie naturą interakcji, interakcjoniści symboliczni poświęcili znaczną uwagę interakcjom typowym dla etnograficznych badań terenowych jako takich. W pewnym sensie skierowali się ku etnograficznej analizie procesu tworzenia etnografii. Podsumowując w kilku słowach obszerną literaturę tematu, możemy przyjąć, że interaktywne role etnografów znajdują się na kontinuum z czterema głównymi punktami: (a) pełne uczestnictwo (badacz jest całkowicie zanurzony w życiu społeczności nie ujawniając przed badanymi swoich planów badawczych); (b) uczestnik-jako-obserwator (badacz jest, co prawda, silnie związany z życiem społeczności badanej, ale jego rola badacza zostaje ujawniona, on zaś sam ma przyzwolenie na prowadzenie badań); (c) obserwator-jako-uczestnik (badacz jest w pewnym sensie odseparowany od badanej społeczności, wchodząc w interakcje z jej członkami jedynie przy specjalnych okazjach, prawdopodobnie w celu przeprowadzenia wywiadów bądź uczestnictwa w zorganizowanych działaniach); (d) wyłączny obserwator (badacz zbiera całkowicie obiektywne dane dotyczące badanej społeczności; nie bierze udziału w działaniach grupy ani też nie ujawnia przed nią swojej obecności, działając na dystans). Każda z tych ról może być

32

1  Wprowadzenie: etnografia i obserwacja uczestnicząca

efektywna w zależności od warunków i okoliczności badania, choć skłanianie się ku „uczestniczącemu” krańcowi kontinuum wydaje się najlepiej pasować do celów, jakie stawia sobie interakcjonizm symboliczny (bardziej szczegółowy przegląd teorii i metod orientacji interakcjonistycznej w: Herman, Reynolds 1994; klasyczny opis ról badacza, na który powołuję się w tym podrozdziale w: Gold 1985).

Feminizm Podejście do nauki określane jako feminizm stało się w ostatnich ­latach ważną perspektywą we wszystkich dyscyplinach społecznych (a nawet, skoro o tym mowa, w całej humanistyce). Choć jest częścią społeczno-politycznego ruchu na rzecz praw kobiet, akademicki feminizm nie zajmuje się wyłącznie badaczkami; reprezentuje bowiem generalne podejście do studiowania społecznych warunków życia ludzkiego. We współczesnych naukach społecznych, perspektywę feministyczną cechuje kilka zasad:

• założenie, że wszystkie relacje społeczne uwikłane są w płeć

kulturową, co oznacza, że świadomość genderowa stanowi jeden z  podstawowych czynników determinujących status społeczny jednostki; sugestia (nie akceptowana, co należy odnotować, przez wszyst• kie feministki), że istnieje coś takiego jak kobieca „istota”, z  właściwymi jej wartościami: troskliwością, opiekuńczością i  skłonnościami kooperacyjnymi zajmującymi miejsce współzawodnictwa. Istota ta wyrażana jest w różny sposób w różnych kulturach, ale niezależnie od zmiennych form, można ją odnaleźć we wszystkich społeczeństwach. Powodem, dla którego to twierdzenie nie jest powszechnie akceptowane, jest istnienie założenia wprost przeciwnego, a mianowicie, że: • zachowania uznawane za typowe dla jednej czy drugiej płci są raczej efektem społecznego uczenia się, niż biologicznego programowania; nie czyni ich to, co prawda, mniej ważnymi, czy słabiej wpływającymi na sposób działania i myślenia ludzi, ale pozwala przesunąć główny akcent badań z perspektywy bioge-

Teoria socjokulturowa i badania etnograficzne

33

netycznej na społeczno-kulturową. Niezależnie od tego, czy gender uznamy za „esencjalny” czy tez społecznie wyuczony, uznaje się, że istnieje; powszechna asymetria płciowa; nawet w rzadkich przypadkach • tych społeczeństw, w których kobiety i mężczyźni uznawani są za mniej lub bardziej równych partnerów, przyjmuje się, że kobiety i mężczyźni różnią się od siebie, czy to ze względu na wrodzone różnice biologiczne czy też z  racji zróżnicowanych procesów socjalizacji (a więc tego, jak uczymy się przejawiać społecznie akceptowane i uznawane za właściwe zachowania). Z przyjęcia perspektywy feministycznej wynikają pewne jasne implikacje dla prowadzenia badań etnograficznych. Po pierwsze, feministki wykazują tendencję do odrzucania tradycyjnego podziału na linii badacz-podmioty badania. Podział ten postrzegany jest jako odzwierciedlenie tradycyjnych kategorii nauki, które – cokolwiek by o nich nie mówić – przez długi czas stanowiły narzędzie opresji. Tradycyjne badanie naukowe, z  jego naciskiem na sprawdzanie (hipotez), operacjonalizację pojęć, skale i stosowanie reguł, służyło, zgodnie ze stanowiskiem feministycznym, głównie interesom tych, którzy posiadali władzę, co w większości przypadków wykluczało kobiety z grona beneficjentów. Zdystansowany obserwator sprawujący kontrolę nad wszystkimi elementami projektu badawczego, był par excellence ucieleśnieniem władzy, którą narzucenie norm obiektywizmu i neutralności w prowadzeniu badań jedynie wzmacniało. Feministki dążą do zdecentralizowania tak rozumianej relacji przez silniejsze powiązanie i utożsamienie badacza ze społecznością będącą przedmiotem jego studiów. Neutralność aksjologiczna jako ideał naukowości jest odrzucana przez feministki, gdyż aktywnie i w sposób otwarty poszukują one sposobów na promowanie interesów kobiet. Tym samym, uporządkowany, spójny model społecznej równowagi uprzywilejowany (między innymi) przez funkcjonalistów strukturalnych zostaje odrzucony na rzecz perspektywy, w ramach której ­życie społeczne może być czasami nieuporządkowane, niepełne, sfragmentaryzowane. Badacze feministyczni zwracają się zatem w stronę etnografii, która daje przyzwolenie na empatię, subiektyw-

34

1  Wprowadzenie: etnografia i obserwacja uczestnicząca

ność i dialog, by lepiej, dogłębniej poznać wewnętrzne światy kobiet, nawet do tego stopnia, by dać im możliwość artykulacji ucisku, którego doświadczają (a przez to przezwyciężyć go). Tradycyjny „wywiad” (który milcząco lokuje badacza w pozycji władzy) również zostaje zdyskredytowany, a jego miejsce zastępuje bardziej egalitarny w swojej naturze dialog, często ujęty w formie historii życia [life history], która zachęca badanych do opowiedzenia o swoim życiu na swój sposób, swoimi słowami, z  minimalnym udziałem badacza. Etnografia oparta na modelu biograficznym postrzegana jest jako sposób na „udzielenie głosu“ ludziom relegowanym dotychczas na marginesy społeczeństwa (a także społecznej analizy); jest to również sposób na zachowanie integralności jednostek – w przeciwieństwie do technik wywiadu, które wykazują tendencję do dzielenia ludzi na analityczne części składowe (więcej na temat rozwijającej się perspektywy feministycznej w: Morgen 1989).

Marksizm Marksizm miał ogromne znaczenie dla studiów z zakresu historii, ekonomii i nauk politycznych, ale jego wpływ na dyscypliny zajmujące się zachowaniami społecznymi (jak antropologia, socjologia i psychologia społeczna) pozostawał raczej pośredni. Rzadko można spotkać badaczy społecznych będących przedstawicielami tych nauk, którzy byliby marksistami w pełnym filozoficznym sensie, a jeszcze mniej liczna grupa (szczególnie zaś po upadku Związku Radzieckiego) uznałaby marksizm jako taki za ideologię mogącą skutecznie wspierać plan reform społecznych. Niemniej jednak kilka istotnych elementów marksizmu nadal głęboko tkwi we współczesnym dyskursie na temat społeczeństwa i kultury. Prawdopodobnie najbardziej znaczącym pojęciem wywiedzionym z marksizmu jest konflikt. Teoretycy konfliktu stoją na stanowisku, iż społeczeństwo definiują właściwe mu grupy interesu, które znajdują się w sposób konieczny w sytuacji wzajemnej rywalizacji o podsta­ wowe zasoby, o charakterze ekonomicznym, politycznym lub/i społecznym. W przeciwieństwie do funkcjonalistów, którzy postrzegają społeczeństwo jako kierowane czymś na kształt fundamentalnego

Teoria socjokulturowa i badania etnograficzne

35

systemu wartości, a co za tym idzie – widzą konflikt jako odstępstwo od normy, które należy ostatecznie zniwelować tak, by społeczeństwo mogło na powrót uzyskać stan równowagi – teoretycy konfliktu są przekonani, że konflikt jest wpisany w interakcje między ludźmi; co więcej, to właśnie dzięki niemu realizuje się zmiana społeczna. Dla Marksa i jego kontynuatorów, konflikt grupowy wpisany jest w instytucję klasy społecznej. Klasy tworzy podstawowy podział pracy w obrębie społeczeństwa; reprezentują one sieci ludzi związanych pozycją statusową w ramach hierarchicznej struktury. W tradycji marksistowskiej, zmiana społeczna zachodzi w wyniku procesu dialektycznego – sprzeczności między i w obrębie konkurujących ze sobą klas społecznych rozwiązywane są na drodze konfliktu interesów. Podobnie, jak feminizm, marksizm (albo szerzej, teoria konfliktu) skupia się na zagadnieniach nierówności i ucisku, choć wyraża je, lokując u podstaw konfliktu raczej socjoekonomiczne pojęcia, jak klasa, niż socjokulturowe terminy w rodzaju gender. Współcześni badacze marksistowscy skupiają swoje zainteresowania przede wszystkim wokół problemu kolonializmu oraz sposobu, w  jaki ta instytucja polityczno-ekonomiczna zniekształciła stosunki między państwami „centrum” (a więc tymi, które sprawują „hegemoniczną” kontrolę nad produkcją i dystrybucją towarów i usług na skalę światową, a przez to posiadają monopol na władzę polityczną i militarną), a „peryferiami” (czyli państwami dostarczającymi głównie surowce, a zatem podlegającymi ciągłej zależności od państw sprawujących kontrolę). Ten brak równowagi trwa nadal, mimo iż kolonializm jako instytucja w formalnym sensie przestał istnieć. Zagadnienia hegemonii i zależności podejmuje między innymi teoria systemów światowych. Współcześni studenci ekonomii politycznej zajmują się głównie tym, co czasem bywa określane jako stosunki materialne, w obrębie których mieszczą się studia nad grupami wchodzącymi w relacje z przyrodą bądź współreagujące w toku produkcji, która przypisuje je do różnych klas, wreszcie wchodzących w stosunki z „centrami”, które wykorzystują generowany przez władzę przymus do kształtowania zarówno produkcji jako takiej, jak i stosunków społecznych. Perspektywa ta przesuwa główny akcent badań z  samowystarczalnych spo-

36

1  Wprowadzenie: etnografia i obserwacja uczestnicząca

łeczności, wspólnot, kręgów sąsiedzkich i tak dalej, na analizy sposobów, jakimi grupy lokalne stają się częścią zarówno regionalnego, jak i międzynarodowego przepływu ludzi, towarów, usług i władzy. Aby zrozumieć procesy zachodzące w dowolnej społeczności lokalnej, konieczne jest ulokowanie tej społeczności/wspólnoty/kultury w kontekście większych zjawisk i obszarów politycznych i ekonomicznych, w których podlega ona wpływom innych społeczeństw i kultur. Mówiąc innymi słowy, uwaga badaczy skupia się raczej na tym, co transkulturowe, niż partykularne. Mając na uwadze powyższe założenia, wydaje się, że poniekąd subiektywny, spersonalizowany styl badań etnograficznych nie będzie wpisywał się w perspektywę teoretyków konfliktu czy też badaczy związanych z  polityczno-ekonomicznym, neomarksistowskim paradygmatem badawczym. Warto mimo to zauważyć, że metody etnograficzne mogą zostać z  powodzeniem zastosowanie w badaniach społeczności lokalnych, co zresztą praktykowane jest od długiego czasu. Różnica polega jednak na tym, że takich badań etnograficznych nie planuje się, by wykazać autonomię i wyjątkowy charakter tych społeczności, ale raczej ich powiązania z innymi społecznościami, które w ostatecznym rachunku składają się na systemy globalne. Co więcej, neomarksistowski etnograf miałby skłonność do poszukiwania struktur klasowych i właściwych dla nich konfliktów oraz sprzeczności interesów nawet w odniesieniu do społeczeństw, które z pozoru wydają się egalitarne, pozbawione hierarchii i trwające w stanie zbliżonym do równowagi (doskonały wykład zasad neomarksistowskiej ekonomii politycznej oraz sposobów modyfikowania tradycyjnych badań kultury tak, aby służyły celom, jakie stawia przed sobą wspominana orientacja teoretyczna w: Wolf 2009).

Etnometodologia Etnometodologiczne podejście do badania zachowań ludzkich okazało się szczególnie wpływowe w obszarze socjologii. Celem etnometodologów było wyjaśnienie, w jaki sposób wytwarzane, podtrzymywane i przekształcane jest grupowe poczucie rzeczywistości. Perspektywa ta opiera się na dwóch podstawowych założeniach:

Teoria socjokulturowa i badania etnograficzne

37

• interakcje międzyludzkie mają charakter refleksyjny, to znaczy,

że ludzie interpretują wskazówki (takie, jak słowa, gesty, mowa ciała, wykorzystanie czasu i przestrzeni) w taki sposób, aby podtrzymać podzielaną, wspólną wizję rzeczywistości; dowody, które wydają się świadczyć na niekorzyść tej wizji zostają albo odrzucone albo w jakiś sposób zracjonalizowane i zintegrowane z istniejącym systemem przekonań. • informacja podlega indeksacji, a więc nabiera znaczenia wyłącznie w konkretnym kontekście; ważne jest więc, aby znać biografie osób wchodzących ze sobą w interakcje, ich deklarowane cele, zamierzenia, a także posiadać wiedzę o ich przeszłych interakcjach po to, aby móc zrozumieć, co się dzieje w ramach konkretnej, aktualnie obserwowanej sytuacji.

Badanie etnometodologiczne niesie ze sobą założenie, że porządek społeczny jest podtrzymywany przez wykorzystanie technik, które dają osobom pozostającym we wzajemnych interakcjach poczucie uczestniczenia we wspólnej rzeczywistości. Co więcej, aktualna treść tej rzeczywistości jest mniej istotna, niż fakt, iż ci, których ona obowiązuje, akceptują techniki wypracowane w celu podtrzymania interakcji. Niektóre z tych ważnych technik – poszukiwanych przez etnometodologów w toku ich badań nad układami społecznymi – to:

• poszukiwanie „normalnej formy”, a więc sposób radzenia sobie

w sytuacji, w której strony interakcji zaczynają mieć poczucie, że nie do końca zgadzają się ze sobą na temat tego, co się dzieje; polega on na wzajemnej wymianie gestów, które stanowią wskazówki umożliwiające powrót do „normy” zakładanej dla wiążącego ich kontekstu. • poleganie na „przekładalności perspektyw”, co oznacza, że jednostki aktywnie komunikują przekonanie (przyjmowane jako  fakt), że ich doświadczenia są wymienialne, nawet, jeśli podświadomie zdają sobie sprawę, że „pochodzą z różnych światów”. wykorzystywanie „zasady et cetera”, która zakłada, że w każda • interakcja zawiera wiele niewypowiedzianych treści, tak więc jej strony muszą albo samodzielnie wypełnić luki w konwersa-

38

1  Wprowadzenie: etnografia i obserwacja uczestnicząca

cji, albo też poczekać na dodatkową informację, na podstawie której uda się nadać sens wypowiedziom lub działaniom drugiej osoby; istnieje niepisana umowa, aby nie przerywać interakcji, pytając wprost o wyjaśnienie. Techniki te mają niemal zawsze charakter nieświadomy i jako takie są bezdyskusyjnie przyjmowane przez członków społeczeństwa. Zadaniem badacza jest więc ujawnianie tych ukrytych znaczeń. Jako że pytanie ludzi o wyjaśnianie działań, których nie są nawet świadomi mija się z celem, etnometodologowie skłaniają się raczej ku obserwacji i wywiadom. To oni de facto przyczynili się do udoskonalenia metod obserwacyjnych aż do poziomu obserwacji niezwykle szczegółowych „mikrowymian”, jak w przypadku analizy konwersacji. Niektórzy etnometodologowie stoją na stanowisku, że język stanowi fundamentalną podstawę porządku społecznego, gdyż to on jest narzędziem komunikacji, która podtrzymuje ten porządek. Etnometodologowie korzystają z  metod etnograficznych, aby uchwycić to, co jest najbardziej dostępne obserwacji, to, co uznawane jest za coś najbardziej „rzeczywistego”. W większości przypadków, rzeczywistość ta zyskuje treść dzięki wysiłkom współreagujących ze sobą jednostek, które dążą do przekonania się nawzajem, iż sytuacja, w której się znalazły, jest zarówno uporządkowana jak i właściwa w odniesieniu do aktualnego kontekstu społecznego. To, co jest „naprawdę prawdziwe”, jak ujmują to niektórzy badacze, to właśnie metody, które stosują jednostki po to, aby wytwarzać, podtrzymywać, a  czasami także modyfikować nawzajem swoje poczucie porządku. Treść ich działań i wypowiedzi jest podrzędna wobec technik, po jakie sięgają, aby przekonać się nawzajem, że są one prawdziwe. W konsekwencji, badania etnograficzne nie są wykorzystywane jako metoda badania wielkich, transcendentnych systemów takich, jak „kultura” czy „społeczeństwo”, gdyż takie abstrakcyjne pojęcia w rzeczywistości nigdy nie porządkują ludzkich zachowań. Badania etnograficzne projektuje się raczej tak, aby odkryć w ich toku sposób, w jaki ludzie przekonują się wzajemnie, że rzeczywiście istnieją takie całości, jak „społeczeństwo” czy „kultura” rozumiane jako spójne systemy norm kierujących interakcjami jednostek. Nie istnieje żadne predefiniowa-

Teoria socjokulturowa i badania etnograficzne

39

ne, ustalone z  góry „poczucie porządku”, które konstytuuje społeczeństwo; to raczej zdolność jednostek do generowania i wykorzystywania metod wzajemnej perswazji w celu uznania realności świata społecznego, którego są częścią i działanie w sposób aktywny i ciągły – stanowią sedno sprawy. Z punktu widzenia etnometodologów, zadanie etnografii polega zatem nie tyle na zdobyciu wiedzy o tym, „czym jest kultura?” ani też „czym jest społeczeństwo?”, ile na znalezieniu odpowiedzi na pytanie: „W jaki sposób jednostki dochodzą do wniosku, że w «kulturę» i «społeczeństwo» warto się angażować?” (przejrzysty wykład ujęcia etnometodologicznego w: Mehan, Wood 1975).

Teoria krytyczna Po tym ogólnym pojęciem kryją się różnorodne podejścia do badania współczesnego społeczeństwa i kultury. Tym, co je łączy jest – jak sugeruje powyższy śródtytuł – wątek wykorzystania wiedzy nauk społecznych do zmierzenia się z  dominującymi instytucjami społeczeństwa. Feminizm oraz marksizm, żeby nie było wątpliwości, również traktowane są jako części tego podejścia i mogą zostać uznane za pewne warianty „teorii krytycznej”, choć są to ujęcia o właściwej sobie odrębnej historii i bibliografii. W tym akapicie skupimy się jednak na tych badaczach, którzy wykorzystują metody etnograficzne zarówno po to, by badać, jak i wywierać wpływ na politykę społeczną, a także aktywnie uczestniczyć w politycznych ruchach na rzecz zmiany społecznej, niejednokrotnie odgrywając rolę rzecznika, która znacząco wykracza poza tradycyjne ujęcia neutralności badawczej. Podstawowym podejściem filozoficznym realizowanym przez etnografów krytycznych jest rozwijanie „epistemologii wielorakich punktów widzenia” [multiple standpoint epistemologies], które stanowią otwarte wyzwanie rzucone tradycyjnemu założeniu głoszącemu, iż istnieje obiektywna, powszechnie uznawana definicja tego, co składa się na całokształt kultury. Kiedy na przykład funkcjonalista strukturalny opisywał pewną konkretną społeczność, kierował się prze­ konaniem, że opis taki mógłby zostać uzyskany przez każdego odpowiednio przeszkolonego badacza oraz że reprezentował on ogól-

40

1  Wprowadzenie: etnografia i obserwacja uczestnicząca

ną zgodę panującą wśród członków owej społeczności co do tego, że tak w istocie rzeczy się mają. Perspektywa wielorakich punktów widzenia opiera się z  kolei na założeniu, że nie tylko będziemy mieli w  sposób nieunikniony do czynienia z  różnymi grupami interesu w obrębie danej społeczności, ale że różni etnografowie, każdorazowo obarczeni, mówiąc obrazowo, własnymi bagażem doświadczeń, nakreślą na podstawie poczynionych przez siebie obserwacji odmienne portrety. Różne ciała opiniotwórcze nie muszą wcale pozostawać ze sobą w otwartej sprzeczności, jak widziałaby to teoria marksistowska, ale na pewno nie przyczyniają się do wytwarzania społecznej czy kulturowej jednorodności. Dla teoretyków krytycznych ważne jest zatem, by mieć świadomość, jaki segment społeczeństwa znajduje się pod lupą którego z etnografów. Portret, który miałby zapewniać bardziej ogólną perspektywę jest z założenia podejrzany. Dlatego też teoretycy krytyczni skłonili się ku uprawianiu etnografii w stylu dialogicznym, dialektycznym i opartym na współpracy. Etnografia dialogiczna ucieka od tradycyjnych stosunków władzy między badaczem i badanym. Model ten realizuje się raczej przez serię kompromisów, wzajemnej wymianie rozmów z  członkami danej społeczności. Istota „dialogiczności” tej perspektywy polega na tym, że prawda ma wyłaniać się w drodze zestawiania rozbieżnych opinii, wartości, przekonań i zachowań, nie zaś na podstawie fałszywego ujednolicenia wymuszonego z zewnątrz. Co więcej, członkowie badanej społeczności wcale nie stanowią „podmiotów badań”, ale są aktywnymi współczłonkami owego badawczego przedsięwzięcia. I rzeczywiście, w odniesieniu do pewnych form badań krytycznych (szczególnie zaś znanych jako badania współuczestniczące [participatory action research]) cały wysiłek badaczy skierowany jest na zaangażowanie członków badanej społeczności do aktywnego udziału zarówno w planowaniu, jak i realizacji badań. Idealna sytuacja polega na tym, że głównym zadaniem badacza jest przeszkolenie członków społeczności z technik badań tak, aby mogli przeprowadzić je sami na sobie. Składa się to na obraz stylu badań, który nieprzypadkowo ma charakter konfrontacyjny: zarówno w odniesieniu do sposobu przeprowadzania samych badań, jak i do natury rezultatów i wniosków płynących z analiz empirycznych, mamy do czynienia ze świadomym

Teoria socjokulturowa i badania etnograficzne

41

wyzwaniem rzuconym istniejącemu status quo (wybór tekstów poświęconych podejściu krytycznemu w antropologii i dyscyplinach pokrewnych w: Marcus 1999).

Studia kulturowe Kolejną formą teorii krytycznej, która wyłoniła się w ostatnich czasach jako istotna perspektywa badawcza rządząca się własnymi prawami, są studia kulturowe, które stanowią pole badań skupionych na analizie tego, jak życie jednostek i grup kształtowane jest przez historycznie uwarunkowane struktury. Badacze z obszaru studiów kulturowych główną uwagę poświęcają tekstom kulturowym, instytucjom takim, jak media masowe oraz kultura popularna, które reprezentują konwergencję historii, ideologii i jednostkowego doświadczenia. Celem etnografii w odniesieniu do tekstów kulturowych jest ustalenie, w jaki sposób odnoszą się do nich ich „odbiorcy”, a także określenie, w jaki sposób wytwarzane są, rozpowszechniane i konsumowane znaczenia hegemoniczne. Ważną cechą studiów kulturowych jest wymóg autorefleksyjności badaczy, a więc konieczność skupiania się na tym, kim są (w terminach genderowych, rasowych, etnicznych, klasy społecznej, orientacji seksualnej, wieku itd.), a więc co determinuje ich spojrzenie na kulturę i społeczeństwo, w takim samym stopniu, w jakim skupiają się na artefaktach kultury i społeczeństwa per se. Tradycyjni etnografowie byli w pewnym sensie bezosobowi – stanowiąc de facto jedynie przedłużenie swoich dyktafonów. Etnografowie działający pod szyldem studiów kulturowych, przeciwnie, są hiperświadomi swoich biografii, które uznaje się za prawomocne elementy badania. Studia kulturowe z definicji wytyczają obszar interdyscyplinarny, siłą rzeczy więc stosowane w ich obrębie metody zostały zapożyczone z antropologii, socjologii, psychologii i historii. Niektórzy krytykowali tę perspektywę za uprzywilejowywanie „teorii” – tworzenie analiz na podstawie abstrakcyjnych ram pojęciowych zamiast podejmowania badań terenowych. O ile niewątpliwie w odniesieniu do niektórych przypadków jest to zarzut prawdziwy, o tyle prawdą jest również to, że podstawowe metody obserwacji, prowadzenia wywiadów oraz

42

1  Wprowadzenie: etnografia i obserwacja uczestnicząca

badań archiwalnych, które stanowią potencjalne narzędzia badawcze dowolnego badacza społecznego, są także aktywnie wykorzystywane przez badaczy z  obszaru studiów kulturowych. Tych ostatnich łączy z innymi teoretykami krytycznymi silne przekonanie, iż wskazane metody powinny służyć ustawicznemu podważaniu istniejącego społecznego i kulturowego status quo. O ile jednak inni krytycznie zorientowani badacze mogą skłaniać się do wykorzystania wyników swoich badań w celu wspierania konkretnych politycznych celów, o tyle przedstawiciele studiów kulturowych myślą raczej w terminach ogólnej krytyki kultury jako takiej (przedstawienie głównych pojęć i podejść w ramach studiów kulturowych w: Storey 1998).

Postmodernizm Niektóre z  przedstawionych właśnie stosunkowo nowych podejść można równie dobrze określić wspólnym mianem postmodernistycznych. „Modernizm” był w obrębie nauk społecznych paradygmatem, który zmierzał do przedstawienia metody naukowej w terminach obiektywności i poszukiwania ogólnych wzorów. „Postmodernizm” jest więc wszystkim tym, co podważa zasady tego modernistycznego programu. Postmodernizm zawiera w sobie wielorakość doświadczenia, oręduje przeciwko kierowaniu się ogólnymi „prawami” rządzącymi ludzkim zachowaniem i lokuje wszelką społeczną, kulturową i historyczną wiedzę w kontekstach ukształtowanych przez kategorie gender, rasy i klasy. Choć z czasem pod pojęciem „postmodernizmu” różni komentatorzy zaczęli rozumieć wiele różnorakich zjawisk, można wskazać kilka głównych zasad, które wydają się spajać szerokie spektrum postmodernistycznych analiz:

• tradycyjne centra władzy zostają w sposób otwarty podważone; krytyka ta nie jest przy tym wymierzona jedynie przeciwko instytucjom związanym z hegemoniczną władzą nad społeczeństwem, ale dosięga również fundamentów naukowego ­establishementu. Postmoderniści odrzucają założenie głoszące, że naukowcy przemawiają „w imieniu” podmiotów swoich badań.

Teoria socjokulturowa i badania etnograficzne

43

• życie ludzkie jest na wskroś dialogiczne i wielogłosowe; oznacza

to, że żadnej społeczności nie można opisać jako jednorodnej całości trwającej w stanie równowagi; społeczeństwo jest z definicji zbiorem rywalizujących ze sobą centrów interesu, które wieloma głosami wypowiadają się na temat tego, czym jest, a czym nie jest ich kultura; co za tym idzie, badania etnograficzne muszą brać pod uwagę ową wielość głosów, którymi tak naprawdę mówi dana społeczność. „Kultura” i „społeczeństwo” są więc pojęciami, do których raczej dochodzi się przez proces społecznego tworzenia, niż uznaje za obiektywnie istniejące byty – choć nie umniejsza to w żaden sposób przypisywanej im „prawdziwości”. • efekt etnograficznych badań jest więc nie tyle obiektywnym naukowym sprawozdaniem, co raczej tekstem literackim; wytwarzany jest zarówno przez twórcze wykorzystanie takich literackich narzędzi, jak metafory i symbole, jak i w drodze neutralnego reportażu. Co więcej, taki etnograficzny tekst nie musi zostać ujęty w tradycyjnej formie akademickiej monografii, artykułu w czasopiśmie naukowym, czy wygłoszonego na konferencji referatu; może przyjąć postać filmu, sztuki teatralnej, poezji, powieści, plansz [pictorial displays], utworu muzycznego i tak dalej. Ważnym następstwem przyjęcia tej propozycji jest uznanie, że etnograf jest „autorem” tekstu – który odgrywa w całej historii znaczne bardziej złożoną rolę, niż postać prostego, neutralnego reportera zbierającego obiektywne „dane” (dwa znaczące opracowania perspektywy postmodernistycznej w: Clifford, Marcus 1986; Marcus, Fisher 1986). • przesunięcie akcentu z wyodrębniania wzorów wpływów uwarunkowań i przyczynowości na rzecz wyjaśnienia znaczenia, które wymaga sięgnięcia po interpretację. • badanie jakiejkolwiek pojedynczej kultury, społeczeństwa czy innych podobnych im zjawisk jest w sposób konieczny relatywistyczne – siły, które kształtują takie zjawisko są znacząco różne od tych, które wpływają na inne, do tego stopnia, że dokonywanie uogólnień w odniesieniu do procesów społecznych czy kulturowych musi wiązać się z przekłamaniami.

44

1  Wprowadzenie: etnografia i obserwacja uczestnicząca

Etnografia: podstawowe zasady Mimo różnorodności stanowisk, jakie etnografowie mogą przyjąć za swoje punkty wyjścia, możemy wyróżnić kilka istotnych cech łączących te liczne i zróżnicowane podejścia:

• poszukiwanie

wzorów poprzedzone jest uważną obserwacją faktycznych zachowań oraz szczegółowymi wywiadami z członkami badanej społeczności. Kiedy etnografowie mówią o „kulturze”, „społeczeństwie” czy „społeczności”, należy pamiętać, że używają pojęć będących zgeneralizowanymi abstrakcjami wywiedzionymi z  ogromnej liczby fragmentarycznych danych w sposób, który jest sensowny dla etnografa posiadającego globalne spojrzenie na daną całość społeczną czy kulturową, a którego jej członkowie mogą być pozbawieni. etnografowie muszą ze szczególną dbałością realizować proces • badań terenowych. Należy zawsze zwracać uwagę na sposób, w jaki badacz uzyskuje dostęp do miejsca badań, jak nawiązuje kontakt z zamieszkującymi je ludźmi i jak staje się aktywnym uczestnikiem badanej społeczności

Definicje W tym punkcie naszych rozważań możemy już stwierdzić, że Etnografia jest sztuką i nauką skupioną na opisie grupy ludzkiej – jej instytucji, zachowań interpersonalnych, wytworów materialnych i przekonań. Choć rozwijała się jako sposób badania niewielkich, niepiśmiennych, tradycyjnych społeczeństw i odtwarzania ich tradycji kulturowych, etnografia jest współcześnie praktykowana we wszystkich typach środowisk społecznych. W dowolnym kontekście.

Etnografia jako metoda

45

Etnografowie skupiają się przede wszystkim na rutynowym, codziennym życiu badanych społeczności. Etnografowie zbierają dane na temat żywego doświadczenia ludzkiego raczej po to, aby na ich podstawie móc wyodrębnić przewidywalne wzory, niż dla uzyskania opisu każdej obserwowalnej interakcji czy procesu produkcji. Etnografię uprawia się w terenie, a etnograf powinien stać się, w miarę możliwości, zarówno subiektywnym uczestnikiem życia badanych przez siebie ludzi, jak i obiektywnym obserwatorem tego życia.

Etnografia jako metoda Metoda etnograficzna różni się od innych sposobów prowadzenia badań naukowych.

• opiera się na pracy w terenie (badania etnograficzne prowadzi

się w faktycznym środowisku życia badanych, nie zaś w laboratoriach, gdzie badacz może sprawować kontrolę nad wszystkimi składowymi zachowań podlegających obserwacji czy pomiarowi). • ma charakter spersonalizowany (badania etnograficzne prowadzone są przez badaczy, którzy pozostają w codziennym bezpośrednim kontakcie z badanymi i którzy stają się przez to zarówno uczestnikami, jak i obserwatorami życia społecznego będącego przedmiotem analizy). • jest wieloczynnikowa (badania etnograficzne realizowane są przy użyciu dwóch lub więcej technik zbierania danych – zarówno jakościowych, jak i ilościowych – tak, by za pomocą triangulacji sformułować wniosek, którego pewność rośnie właśnie dzięki wykorzystaniu różnych dróg dotarcia do niego; więcej na ten temat w: Flick 2007). • wymaga długotrwałego zaangażowania badacza (badania etnograficzne są więc prowadzone przez badaczy nastawionych na

46

1  Wprowadzenie: etnografia i obserwacja uczestnicząca

przebywanie i kontaktowanie się z badanymi przez długi okres – zakładany przedział czasowy może się przy tym wahać od kilku tygodniu do roku i więcej). ma • charakter indukcyjny (badania etnograficzne prowadzone są tak, aby to na podstawie akumulacji szczegółowych opisów można było wskazać ogólne wzory czy zbudować teorie wyjaśniające, a nie sprawdzać w terenie hipotezy postawione na podstawie istniejących teorii czy modeli). • opiera się na dialogu (wnioski i interpretacje dokonywane przez etnografów są na bieżąco komentowane przez badanych). • ma charakter holistyczny (badania etnograficzne prowadzone są w taki sposób, aby możliwe było uzyskanie jak najpełniejszego obrazu grupy stanowiącej przedmiot analiz).

Etnografia jako rezultat Wyniki niektórych form etnograficznego zbierania danych można przedstawić w postaci tabel, schematów czy wykresów, generalnie jednak raport etnograficzny przyjmuje formę narracji, a więc rozbudowanej opowieści, której głównym celem jest danie czytelnikowi możliwości pośredniego doświadczania społeczności, w której badacz żył i z członkami której wchodził w interakcje. Najbardziej powszechną postacią narracji jest proza,   korzystająca (świadomie bądź nie) z technik literackich obecnych we wszelkich typach opowieści. (Jeśli etnograf zdecyduje się na inną, niż proza, formę przedstawienia wyników swoich badań, wówczas jego narracja będzie podlegała wpływowi konwencji artystycznych właściwych wybranemu środkowi wyrazu, czy będą to sztuki wizualne, taniec, film czy cokolwiek innego). Istnieje wiele różnych sposobów, jakimi etnograf może podzielić się z rezultatami swoich badań, tym niemniej trzy z form etnograficznych narracji wydają się najbardziej powszechne:

• historie przedstawione w stylu realistycznym są bezosobowymi, nakreślonymi w obiektywnych terminach portretami sporządzonymi przez emocjonalnie neutralnego badacza – nawet,

Etnografia jako rezultat

47

jeśli podczas prowadzenia badań był on emocjonalnie zaangażowanym uczestnikiem życia społecznego badanych. • historie spisane w stylu konfesyjnym przydzielają etnografowi centralną rolę, a historia badanej społeczności opowiedziana jest z jawnie subiektywnego punktu widzenia badacza. • historie tworzone w stylu impresjonistycznym otwarcie odwołują się do literackich – czy tez innych artystycznych – środków wyrazu, takich, jak wykorzystanie dialogów, rozbudowane portrety opisywanych postaci, sugestywne opisy przyrody czy wystroju wnętrz, wykorzystanie w strukturze narracyjnej retrospekcji i wybiegania naprzód, stosowanie metafor (klasyczne przedstawienie tych i innych rodzajów „opowieści” z  badań w terenie w: Maanen 1988). Niezależnie od tego, jaką formę narracyjną przyjmie, raport etnograficzny musi spełniać kilka niezbędnych warunków, jeśli ma służyć celom nauki, a także literatury czy sztuki:

• po pierwsze, musi zawierać wprowadzenie, którego celem jest

wzbudzenie zainteresowania czytelnika i w którym badacz wyjaśnia, dlaczego prowadzone przez niego badania mają wartość analityczną. • następnie należy przybliżyć miejsce akcji, to znaczy opisać teren badań i wyjaśnić, jak zbierano dane; wielu autorów używa w tym kontekście terminu gęsty opis (choć czytelnik musi uważać, gdyż określenie to stosowane jest również w wielu innych kontekstach, niż omawiany w tym akapicie); „gęsty opis” jest takim sposobem przedstawienia detali, kontekstu, emocji i niuansów relacji społecznych, który pozwala wskazać nie tylko na powierzchowne cechy miejsca badań, ale również oddać jego „atmosferę” (klasyczne ujęcie tego zagadnienia i wyjaśnienie jego implikacji dla prowadzenia badań etnograficznych w: Geertz 2005). • kolejnym punktem jest analiza, w ramach której badacz ujmuje rozliczne szczegółowe opisy w spójny zbiór społecznych/kulturowych wzorów, dzięki którym czytelnik może zrozumieć

48

1  Wprowadzenie: etnografia i obserwacja uczestnicząca

daną społeczność i jej członków i które łączą to konkretne etnograficzne studium z raportami z innych, podobnych do badanej, społeczności. raport kończy podsumowanie, w którym badacz zbiera główne • wnioski swoich badań oraz proponuje, jak jego ustalenia mogą przyczynić się do wzbogacenia szerszego korpusu wiedzy.

Obserwacja uczestnicząca jako styl i kontekst badań Na pewno można stosować typowe dla badań etnograficznych techniki zbierania danych (zob. rozdział 4) bez odwoływania się do obserwacji uczestniczącej. Na przykład czasami bardziej efektywną strategią może okazać się poproszenie uczestników badania o spisanie (bądź też nagranie) swoich autobiografii, niż spisywanie ich przez badacza prowadzącego wywiad w miejscu badań. Ten podręcznik skupia się jednak przede wszystkim na tych sytuacjach, w których metoda etnograficzna i jej rezultaty związane są z prowadzeniem obserwacji uczestniczącej w terenie. W etnografii nieuczestniczącej ważne jest właściwie tylko to, żeby potencjalni uczestnicy badań uznali kwalifikacje badacza jako prawomocnego naukowca, który przedsięwziął niezbędne etyczne środki ostrożności w procesie projektowania swoich badań. Chęć udziału w badaniach jest więc traktowana przez badanych jako rodzaj umowy biznesowej. W konsekwencji badacz odnosi się do nich wyłącznie z  pozycji badacza. W przypadku obserwacji uczestniczącej z kolei, członkowie badanej społeczności wyrażają zgodę na obecność badacza jako sąsiada bądź przyjaciela, który niejako przy okazji prowadzi badania. Obserwator uczestniczący musi zatem postarać się, aby został przyjęty jako osoba (co będzie oznaczało coś innego w odniesieniu do zachowania, coś innego w przypadku warunków mieszkania, a w niektórych kulturach – będzie również definiowało wygląd), a nie szanowany przedstawiciel nauki. Obserwator taki musi tym samym zaadoptować styl życia przyjęty przynajmniej przez większość ludzi, wśród których zamierza przebywać. Nie może więc zakładać, że bę-

Warto zapamiętać

49

dzie mógł sprawować kontrolę nad wszystkimi elementami badania; będzie bowiem zdany na łaskę bądź niełaskę danej społeczności (czasami w sensie dosłownym, jeśli jest to społeczność, w której brakuje podstawowych środków do życia) i musi wyrazić milczącą zgodę na „płynięcie z prądem”, nawet jeśli miałoby go to zaprowadzić w miejsce nie do końca zgodne z pieczołowicie przygotowanym planem badawczym. Zaakceptowany jako sąsiad czy przyjaciel, obserwator uczestniczący może przystąpić do zbierania danych. Na potrzeby tego opracowania, zapamiętaj jednak, że obserwacja uczestnicząca jako taka nie stanowi „metody” badawczej – jest to raczej behawioralny kontekst, w którym znajduje się etnograf, wykorzystujący przyjęte techniki zbierania danych. Warto zapamiętać

• badanie etnograficzne zawiera całościowy opis danej grupy ludz•

kiej oraz właściwego jej sposobu życia.

etnografię rozwinęli antropologowie pod koniec XIX i na początku XX wieku jako metodę studiowania niewielkich, tradycyjnych i izolowanych społeczeństw, choć współcześnie stosowana jest przez

•

praktyków z wielu dyscyplin oraz w najróżniejszych kontekstach.

badanie etnograficzne jest często prowadzone przez naukowców, którzy stają się zarówno subiektywnymi uczestnikami życia społecznego badanych społeczności, jak i ich obiektywnymi obserwa-

•

torami.

etnografia jest metodą badań, która zmierza do zdefiniowania przewidywalnych wzorów zachowań grupy. Opiera się na pracy w terenie, osobistych relacjach badacza z badanymi; ma charakter wieloczynnikowy, długoterminowy, indukcyjny, dialogiczny i holi-

•

styczny.

etnografia odnosi się również do rezultatu badań. Przyjmuje wówczas postać narracji o badanej społeczności, której opis przywołuje żywe doświadczenia jej członków i który stanowi dla czytelnika zaproszenie do przeżycia zapośredniczonego spotkania z  nimi. Narracja przedstawiona jest zazwyczaj w formie prozy, chociaż

50

1  Wprowadzenie: etnografia i obserwacja uczestnicząca

może być również realizowana z użyciem innych form literackich czy artystycznych. W każdym przypadku, czerpie z  literackich i/lub artystycznych konwencji właściwych danemu gatunkowi, by

•

historia została opowiedziana w najbardziej zajmujący sposób.

obserwacja uczestnicząca jako taka nie jest metodą badań, ale raczej osobistym stylem badań przyjętym przez badaczy terenowych którzy, kiedy już zostaną zaakceptowani przez członków badanej społeczności, mogą wykorzystywać różne techniki zbierania danych w celu zdobycia wiedzy o badanej grupie i jej sposobie życia.

Warto przeczytać Przytoczone tu cztery pozycje dostarczą ci dalszych informacji na temat planowania badań etnograficznych: Agar Michael (1986), Speaking of Ethnography, Beverly Hills, CA: Academic Press. Creswell John W. (1997), Research Design. Qualitative and Quantitative Approaches, Thousand Oaks, CA: Sage. Fetterman David M. (1998), Ethnography Step by Step (wyd. 2), Thousand Oaks, CA: Sage. Flick Uwe (2010), Projektowanie badania jakościowego, tłum. Paweł Tomanek, Warszawa:

Wydawnictwo Naukowe PWN.

Rozdział

2

Jakie zagadnienia mogą być efektywnie i skutecznie badane z wykorzystaniem metod etnograficznych?

• Metody etnograficzne: ogólne zastosowania • Przykładowe etnograficzne studia przypadku • Metody etnograficzne: szczegółowe problemy badawcze

• Metody etnograficzne: tereny badań Po przeczytaniu tego rozdziału będziesz:

• znał główne rodzaje problemów badawczych, które można rozwiązać przy użyciu metod etnograficznych oraz • rodzaje kontekstów, w których najlepiej sprawdzają się te metody.

52

2  Jakie zagadnienia mogą być efektywnie i skutecznie badane...?

Metody etnograficzne: ogólne zastosowania Jak wspomniano w poprzednim rozdziale, metody etnograficzne zostały zaadoptowane przez badaczy z  wielu dyscyplin akademickich i  zawodowych [professional fields]. Istnieje jednak kilka wspólnych cech, które są typowe dla sytuacji poddających się, niezależnie od dyscypliny, badaniu etnograficznemu.

Przykładowe etnograficzne studia przypadku W tym podręczniku do ilustracji głównych tez zostaną wykorzystane dwa z badawczych projektów autora. Przedstawiony dalej materiał ma wyłącznie charakter poglądowy i nie należy traktować go jako model, do którego należy się ściśle stosować. Te dwa projekty mają jedynie pomóc w nadaniu treści pewnym abstrakcyjnym pojęciom. Autor podręcznika jest antropologiem kulturowym, dlatego też przywołane tutaj projekty odzwierciedlają antropologiczne podejście do badań etnograficznych; czytelnicy związani z innymi dyscyplinami powinni zaadaptować opisane procedury zgodnie ze standardami właściwymi swojemu polu badań. Ramka 2.1. Wykorzystanie metod etnograficznych

• Metod etnograficznych używamy w celu studiowania zagad-

nień bądź zachowań społecznych, które nie zostały jeszcze w pełni wyjaśnione. W takich przypadkach, analizowanie danej społeczności z  wykorzystaniem drobiazgowych, ilościowych instrumentów badawczych byłoby zbyt pochopne. Wykorzystanie metod etnograficznych pomaga z kolei badaczowi „rozpoznać teren”, zanim zagłębi się w szczegółowe zagadnienia opracowywane z  wykorzystaniem bardziej precyzyjnych statystycznie miar. Z • metod etnograficznych warto również korzystać w przypadkach, kiedy ważnym celem studiów jest dotarcie do perspekty-

Przykładowe etnograficzne studia przypadku

53

wy, z  jakiej badane kwestie postrzega dana społeczność (zatem kiedy nie chodzi o przefiltrowanie opinii badanych przez zewnętrzny punkt widzenia badacza, co dzieje się w przypadku badań ankietowych czy kwestionariusza opracowywanego na podstawie istniejącej literatury przedmiotu bądź analogicznego badania przeprowadzonego na innej, w  założeniu podobnej, społeczności).

Projekt Trynidad Projekt ten realizowany był w warunkach dość typowych dla tradycyjnej antropologii kulturowej: w społeczności cechującej się stosunkowo silnymi więziami i posiadającej wyraźny obraz siebie (a także uznawanej przez ludzi z zewnątrz za wyodrębnioną wspólnotę), ulokowanej poza granicami Stanów Zjednoczonych. Począwszy od lat siedemdziesiątych prowadziłem studia nad potomkami ludzi, sprowadzonych z Indii do różnych części Imperium Brytyjskiego w ramach systemu „przesiedleń” [indenture], który funkcjonował już po oficjalnym kresie epoki niewolnictwa. Technicznie rzecz ujmując, przesiedlani robotnicy nie byli niewolnikami, gdyż okres trwania ich służby był określony w umowie. Po odsłużeniu tego czasu, mogli opuścić miejsce zatrudnienia. Jednak warunki, w jakich pracowali robotnicy w trakcie trwania umowy, praktycznie nie różniły się od warunków, panujących w okresie niewolnictwa. I chociaż Hindusi mogli teoretycznie wrócić do Indii, bardzo nieliczni zdecydowali się na powrót; koszty podróży były dla wielu zbyt wysokie, inni natomiast byli przekonani, że przekroczenie „ciemnej wody” pozbawiło ich tradycyjnych więzów z ojczystym systemem wioskowym – i że w rezultacie stali się rytualnie nieczyści. Tak więc ogromna większość pozostała na obszarach przesiedleń. W swoich badaniach szczególną uwagę poświęciłem Indiom Zachodnim, a dokładniej mówiąc wyspie Trynidad. Hindusi zostali przewiezieni na Trynidad do pracy na plantacjach trzciny cukrowej. Przesiedlenie trynidadzkie trwało od 1837 do 1917 roku. Potomkowie przesiedlonych Hindusów stanowią obecnie co najmniej połowę populacji Trynidadu; jeszcze do całkiem niedawna pozosta-

54

2  Jakie zagadnienia mogą być efektywnie i skutecznie badane...?

wali dużą społecznością rolniczą odciętą od głównego nurtu polityki i ekonomii wyspy (pełen opis projektu Trynidad w: Angrosino 1974).

Projekt poświęcony deinstytucjonalizacji To studium zostało przeprowadzone w mniej odległej społeczności. Zainteresowała mnie sytuacja osób cierpiących na chroniczne choroby umysłowe i opóźnionych w rozwoju umysłowym. Od lat siedemdziesiątych, osoby te były poddawane „deinstytucjonalizacji” w miarę, jak postępy w psychiatrii pozwalały na leczenie ich symptomów poza granicami szpitali. Ruch na rzecz deinstytucjonalizacji kierował się motywami o charakterze zarówno humanitarnym (pozwalając ludziom na życie w ramach społeczności z dala od rygorów instytucjonalnego odosobnienia), jak i ekonomicznym (leczenie indywidualne [case-by-case] osób funkcjonujących na co dzień w społeczności było tańsze, niż zamykanie w zakładzie na całe życie). Niektóre z  osób poddanych deinstytucjonalizacji poradziło sobie z adaptacją do życia poza murami szpitala, inne jednak pogubiły się w meandrach zło­ żonych systemów służby zdrowia i pomocy społecznej, tworząc w konsekwencji rdzeń populacji osób bezdomnych, spotykanych w każdym  większym skupisku ludności. Moje badania skupiły się przede wszystkim na działającej na Florydzie agencji, zajmującej się klientami z  „podwójnym rozpoznaniem” [dually diagnosed] – u których stwierdzono zarówno ciężką chorobę psychiczną, jak i upośledzenie umysłowe – świadcząc dla nich usługi edukacyjne, doradztwa zawodowego oraz mieszkaniowe (pełne sprawozdanie z  tego projektu w: Angrosino 1998).

Metody etnograficzne: szczegółowe problemy badawcze 1. Metoda etnograficzna jako sposób na zdefiniowanie problemu badawczego. Istnieją pewne mocno ugruntowane tematy badawcze, które przyciągają badaczy, gdyż towarzyszy im rozbudowana literatura przedmiotu, na podstawie której można formułować sensowne

Metody etnograficzne: szczegółowe problemy badawcze

55

hipotezy robocze, które następnie testowane są przy użyciu dokładnych [focused] narzędzi zbierania danych. Inne zagadnienia, przeciwnie, są bardziej amorficzne i wymagają przeprowadzenia wstępnych badań w terenie przed zaproponowaniem odpowiednich hipotez. To właśnie w odniesieniu do nich szczególnie dobrze sprawdza się wykorzystanie metod etnograficznych. Zagadnienie przesiedleń Hindusów do różnych części dawnego Imperium Brytyjskiego zostało obszernie przeanalizowane przez historyków, ekonomistów, politologów, socjologów i psychologów społecznych, podobnie zresztą, jak przez antropologów kulturowych. Kiedy jednak rozpoczynałem swoje badania na Trynidadzie, istniała silna tendencja, szczególnie w odniesieniu do Indii Zachodnich, do czynienia przedmiotem studiów najbardziej izolowanych i przywiązanych do tradycji kulturowych społeczności hinduskich. Tymczasem Trynidad, z jego nowoczesnym sektorem przemysłowym, związanym ze światową gospodarką petrochemiczną, dostarczał Hindusom wielu potencjalnych możliwości wyrwania się ze swojego odosobnionego kręgu tradycji. I rzeczywiście, wielu z nich tak właśnie zrobiło. Przedstawiciele młodszego pokolenia podejmowali zatrudnienie poza sektorem rolniczym, zdobywali wyższe wykształcenie i osiedlali się w domach poza granicami rodzinnych wiosek. Jednak z informacji, jakie uzyskałem jeszcze przed przystąpieniem do badań, wynikało, że poczucie tożsamości społeczności hinduskiej nadal pozostawało bardzo silne. Co więc działo się w owym przejściowym społeczeństwie? Jak Hindusom udawało się jednocześnie zrozumieć, na czym polega życie w nowoczesnym świecie i mimo to określać się w terminach tradycji kulturowej? Badane w ramach projektu poświęconego deinstytucjonalizacji osoby niepełnosprawne umysłowo napotykały oczywiste trudności w  radzeniu sobie ze złożonością codziennego życia. Literatura naukowa początkowej fazy procesu deinstytucjonalizacji sugerowała, że osoby, którym udało się prowadzić życie poza szpitalem albo aktywnie poszukiwały pomocy, albo uzyskiwały ją tak czy inaczej od agencji zajmujących się kompleksowymi usługami związanymi z „prowadzeniem przypadków”, bądź od indywidualnych dobroczyńców motywowanych współczuciem. Wydawało się, że nie istnieje inne wyjście, jak

56

2  Jakie zagadnienia mogą być efektywnie i skutecznie badane...?

tylko zrzec się obiecanej wolności, jaką miała nieść deinstytucjonalizacja na rzecz uzyskania opieki ze strony życzliwych innych albo nie poradzić sobie i zostać bezdomnym, pozbawionym nadziei włóczęgą. Ale czy ludzie, którzy znaleźli się w takiej sytuacji rzeczywiście postrzegali ją jako alternatywę albo-albo, czy może znaleźli inne sposoby radzenia sobie z rzeczywistością? W obydwu wspomnianych projektach badawczych, zasadniczym pytaniem, jakim się kierowałem jako badacz, było: „Jakie to uczucie być [współczesnym trynidadzkim Hindusem; umysłowo niepełnosprawną dorosłą osobą poddaną deinstytucjonalizacji]?” Jest to oczywiście o wiele mniej jednoznaczne pytanie, niż takie, na które można by znaleźć odpowiedź w statystykach demograficznych („Ilu ludzi zostało sprowadzonych na Trynidad w czasie przesiedleń?” „Jaki odsetek młodej populacji trynidadzkiej jest pochodzenia indyjskiego i jaką część wyspy zamieszkuje?”) czy też danych epidemiologicznych („U ilu osób zdiagnozowano ciężką chorobę psychiczną?”, „Jakie są główne symptomy behawioralne związane z  upośledzeniem umysłowym?”). Aby na nie odpowiedzieć, badacz musi bowiem najpierw sam stać się częścią społeczności, której doświadczenia poddaje analizom, nie może po prostu stanąć z boku i ze zdystansowanej pozycji obserwować, co się dzieje. 2. Badanie etnograficzne jako sposób zdefiniowania problemu, którego nie można wyrazić bezpośrednio w formule „jeśli X, to Y” i który wydaje się generować zachowania nie przewidziane dotychczas w istniejącej literaturze przedmiotu. Standardowe badanie ilościowe opiera się na założeniu, że problemy badawcze najlepiej analizuje się, jeśli zostaną przedstawione w terminach przewidywalnych związków: zmiennych zależnych (czynniki, które ulegają zmianie) w obecności zmiennej niezależnej (a więc czynnika, który wydaje się stanowić warunek predysponujący). Zdarza się jednak, że problemy dotyczące prawdziwego życia niełatwo dopasować do tej sprawdzalnej formuły, przynajmniej nie od razu. Na przykład wśród Hindusów trynidadzkich dało się zaobserwować niespotykanie wysoki poziom alkoholizmu, odnotowywany w literaturze przedmiotu z  niejakim zdziwieniem. Zarówno tradycyjne

Metody etnograficzne: szczegółowe problemy badawcze

57

religie przesiedlonych Hindusów (hinduizm i islam), jak i wersja chrześcijaństwa oferowana im przez misjonarzy w okresie kolonializmu, zdecydowanie potępiały pijaństwo. Dlaczego więc Hindusi – którzy deklarowali tak silny tradycjonalizm w odniesieniu do kultury – zaczęli mieć problemy z alkoholem? Być może w grę wchodziły czynniki historyczne: niektórzy historycy sugerowali, że przesiedlonym pracownikom plantacji płacono rumem – który był w tamtym czasie głównym towarem plantacji cukru [sugar estates]. Prawdopodobne są również przyczyny natury psychologicznej: pozbawiona praw obywatelskich mniejszość w obliczu zagrożenia własnej kultury zazwyczaj wykazuje tendencję do podejmowania autodestrukcyjnych zachowań. Nie sposób też pominąć powodów ekonomicznych: biedni ludzie poszukują ukojenia w alkoholu lub narkotykach, chcąc zapomnieć o beznadziei sytuacji, w jakiej się znaleźli. Jednak trynidadzcy Hindusi nie zostali pozbawieni swoich ziem, tak jak chociażby w przypadku rdzennych Amerykanów – ich polityczne wyobcowanie przez długi czas było kwestią świadomego wyboru, a nie efektem jawnej dyskryminacji. Co się tyczy ubóstwa, jeśli rzeczywiście stawało się widoczne w porównaniu z warunkami życia w krajach pierwszego świata, to nie odstawało rażąco od ogólnego poziomu ubóstwa wśród mieszkańców Indii Zachodnich. Stało się jasne, że jedynym sposobem na wyjaśnienie oczywistych sprzeczności w obrazie hinduskiego alkoholizmu będzie obserwowanie go na żywo i zrekonstruowanie na tej podstawie historii związków Hindusów z  alkoholem, widzianej niejako z ich własnej perspektywy. Tym, co stanęło na drodze do adaptacji osób umysłowo niepełnosprawnych (szczególnie zaś upośledzonych umysłowo) do życia poza murami szpitala, okazało się być niepowodzenie w sferze seksualnej. Osoby upośledzone umysłowo tradycyjne postrzega się jako naiwne i  nieświadome, które z  uwagi na brak zwyczajowych mechanizmów samokontroli, dopuszczają się, przy najmniejszej prowokacji, aktów seksualnej deprawacji. Idąc tym tokiem rozumowania, tradycyjną reakcją opiekunów było nieinformowanie podopiecznych o kwestiach dotyczących seksualności – uświadamianie w temacie seksu rzadko stanowiło element programów „rehabilitacyjnych”, obok zagadnień takich, jak umiejętność wydawania reszty w sklepie, odczytywania go-

58

2  Jakie zagadnienia mogą być efektywnie i skutecznie badane...?

dziny czy rozkład jazdy autobusów. Ale promowanie seksualnej ignorancji, zamiast utrzymywać ludzi w stanie niewinności, wywoływało jedynie dezorientację, która mogła mieć czasami dramatyczne konsekwencje. Czy więc osoby upośledzone umysłowo skazane są na życie istot aseksualnych (mimo iż kastracja czy przymusowa sterylizacja nie są już dłużej prawnie uznanymi rozwiązaniami)? Czy istnieje sposób na włączenie seksualności w szereg strategii radzenia sobie osób poddanych deinstytucjonalizacji? I znów, odpowiedzi na te pytania można uzyskać, jedynie doświadczając życia w taki sposób, jak czynią to badani, nie zaś przez formułowanie sądów opartych na aksjologicznie neutralnych danych klinicznych. 3. Badanie etnograficzne jako sposób na wyłonienie uczestników danego kontekstu społecznego. Nawet jeśli badacze podejmują badania nad społecznością, która uważana jest za dobrze zapoznaną i zrozumiałą, muszą mieć świadomość faktu, że dynamika zmian prowadzi do włączenia w sieć interakcji społecznych uczestników dotychczas nie branych pod uwagę. Na przykład istniało przekonanie, że poza granicami Indii, społeczność hinduska skupia się wokół rodziny, która w tradycyjnej kulturze indyjskiej stanowiła strukturę rozszerzoną [joint] (tzn. składała się z grup braci, ich żon i dzieci, dzielących wspólne gospodarstwo domowe razem z ich ojcem, patriarchą rodziny). Instytucja rodziny rozszerzonej nie przetrwała jednak, jak się okazało, okresu przesiedlenia. Rodzina jako taka stanowi, co prawda, nadal centralne ogniwo hinduskiej organizacji społecznej na Tryninadzie, ale zasady określające, kto należy, a kto już nie należy do „rodziny”, jak również wzajemne związki między jej członkami, nie są już takie, jak kiedyś. Etnografia opisowa, w której współczesna organizacja rodzinna zostaje szczegółowo „wyrysowana”, może pomóc w wyjaśnieniu takiej sytuacji. Sytuację dorosłych osób z upośledzeniem umysłowym poddanych deinstytucjonalizacji również często opisywano przez oczekiwania i stereotypy – jako relację zależnych klientów z dysponującymi władzą dostarczycielami usług i/lub opiekunami. Taki obraz jest do pewnego stopnia prawdziwy. Ale w odniesieniu do osób upośledzonych umysłowo, które funkcjonują również ramach społeczności pozainstytucjo-

Metody etnograficzne: szczegółowe problemy badawcze

59

nalnych, należy wziąć pod uwagę także inne elementy sieci społecznej. Jacy inni ludzie mogą odgrywać ważną rolę w życiu osób upośledzonych umysłowo? Jak kształtują się ich wzajemne relacje? Tutaj, podobnie, szczegółowy opis etnograficzny może się okazać p ­ omocny. 4. Badanie etnograficzne jako sposób dokumentacji procesu. W przeciwieństwie do jasno sformułowanych zależności statystycznych, proces składa się z licznych i nieustannie zmieniających się elementów. Życie, tak, jak jest faktycznie przeżywane (a nie kontrolowane w klinicznych czy laboratoryjnych kontekstach badawczych), w znacznej mierze stanowi właśnie dynamiczny proces. Na przykład, kiedy prowadziłem wstępne badania terenowe, głównym sposobem radzenia sobie Hindusów trynidadzkich z alkoholizmem był udział w spotkaniach Anonimowych Alkoholików. Stowarzyszenie AA przez długi czas stanowiło w miarę skuteczną metodę pomocy alkoholikom w radzeniu sobie z chorobą, ale należy pamiętać, że powstało w Stanach Zjednoczonych i miało silnie chrześcijańskie korzenie. Dlaczego więc metoda spotkań AA odniosła skutek wśród hinduistów i muzułmanów oraz w zupełnie odmiennym świecie Trynidadu? Aby zebrać dokumentację, dotyczącą odwyku, trzeba było przeprowadzić studia etnograficzne nad AA na Trynidadzie; znaleźć odpowiedź na pytanie, w jaki sposób trynidadzcy Hindusi przyjęli standardowe elementy ruchu AA i ukształtowali je tak, by współgrały z ich własną kulturą i odpowiadały specyfice ich własnej sytuacji? Adaptacja dorosłych zdeinstytucjonalizowanych osób do życia w społeczności jest czymś więcej, niż tylko kwestią podpisania oficjalnych dokumentów wypisu ze szpitala i daniem pacjentom wolnej ręki. Dzięki prześledzeniu losów osób, które wyszły spod kurateli instytucji opiekuńczej i zaczęły niezależne życie, stało się jasne, że adaptacja stanowi złożony proces, którego realizacja dokonuje się w różnym stopniu i z  różnym powodzeniem. Zdolność jednostek do radzenia sobie z formalnym wsparciem agencji pomocy (to jest pomocą medyczną, edukacyjną, zawodową, transportową, czy mieszkaniową) była zawsze zapośredniczona przez ich umiejętność poszukiwania nieformalnych systemów wsparcia składających się z  rówieśników, sąsiadów, rodziny i przyjaciół.

60

2  Jakie zagadnienia mogą być efektywnie i skutecznie badane...?

5. Badania etnograficzne jako sposób projektowania miar odpowiednich dla danego kontekstu badań. Etnografowie bynajmniej nie sprzeciwiają się wykorzystywaniu miar ilościowych, stoją jednak na stanowisku, że powinny one wyrastać z doświadczenia lokalnego. Przekształcane w ten sposób miary opierają się często na uznanych, wystandaryzowanych testach (tak, by nadawały się do porównań), ale ważne jest, aby były jednocześnie wrażliwe na warunki miejscowe. W  niektórych przypadkach, taka wrażliwość pomiarowa jest kwestią modyfikacji treści (np. w niektórych kulturach na tematy takie, jak zachowania seksualne mówi się otwarcie, w innych natomiast stanowią tabu). Inne mogą wymagać przełożenia narzędzi pomiarowych na język zrozumiały dla uczestników badania (czasami chodzi rzeczywiście o inny język, jak w przypadku badań prowadzonych w języku innym niż ojczysty język badacza. Przekład może jednak oznaczać również zastąpienie pojęć ze złożonego akademickiego żargonu terminami powszechnie używanymi przez laików). W jeszcze innych przypadkach, modyfikacja taka może wymagać dostosowania narzędzia pomiarowego (np. w niektórych kulturach, badacz płci męskiej nie dostanie pozwolenia na przeprowadzenie wywiadu z kobietą, zwłaszcza jeśli miałby on dotyczyć spraw osobistych, bez obecności przyzwoitki). W przypadku badań ilościowych, po wystandaryzowane narzędzia sięga się często w pierwszych fazach projektu badawczego, gdyż dostarczają one wielu dokładnych i obiektywnych danych, które mogą zostać wykorzystane przy formułowaniu bardziej wyrafinowanych hipotez ­roboczych. Z kolei w badaniu etnograficznym, użycie takich narzędzi zarezerwowane jest w najlepszych przypadku dla dalszych etapów procesu badawczego, co daje badaczowi wystarczająco dużo czasu na zebranie wiedzy o badanej społeczności i jej członkach, która pozwoli mu wykorzystać narzędzie pomiaru w sensowny i pożądany sposób. Zarówno w odniesieniu do badań prowadzonych na Trynidadzie, jak i poświęconych procesowi deinstytucjonalizacji, korzystałem ze standaryzowanych narzędzi pomiaru. W przypadku tego drugiego, był to sondaż opinii dotyczący zagadnień zdrowotnych (health opinion survey HOS), przygotowany przez badaczy zagadnień medycznych w celu analizy poziomu odczuwanego stresu psychospołecznego

Metody etnograficzne: szczegółowe problemy badawcze

61

społeczeństwa. Sondaż ten był pierwotnie wykorzystywany do testowania korelacji między stresem i zaburzeniami psychiatrycznymi. Ja natomiast sięgnąłem po niego, żeby sprawdzić, czy istnieje związek między poziomem stresu i alkoholizmem. Główna modyfikacja miła więc charakter administracyjny. W toku obserwacji uczestniczącej dowiedziałem się, że dla Hindusów alkoholizm był raczej rodzajem choroby społecznej, niż dowodem osobistej porażki, a to dlatego, że skupiali się głównie na jego negatywnym wpływie na rodzinę i stosunki wewnątrz społeczności. W związku z  tym, woleli omawiać swoje osobiste problemy w grupach, niż podczas indywidualnych spotkań. Wykorzystałem więc HOS podczas spotkań AA i innych społecznych okazji, podczas których respondenci mogli swobodnie omówić swoje odpowiedzi przed naniesieniem ich na kwestionariusz. To odejście od przyjętej procedury na pewno obniżyło porównawczą wartość zebranych przy jej użyciu danych, ale przyniosło jednocześnie niespodziewanie cenne rezultaty, będące efektem dyskusji grupowych; uzyskanie wglądu w to, co ludzie postrzegają jako stresujące, okazało się w odniesieniu do tej,, zorientowanej na wspólnotowość społeczności o wiele bardziej istotne, niż jakiekolwiek „czyste” odpowiedzi wielu indywidualnych respondentów zebrane w warunkach klinicznych. Kiedy już odkryłem zainteresowanie seksualnością wśród zde­ instytucjonalizowanych dorosłych osób upośledzonych umysłowo, chciałem przeprowadzić w mojej populacji ankietę, aby dowiedzieć się, jaki jest faktyczny stan wiedzy tych ludzi na tematy seksu. Współpracując ze znajomym psychoterapeutą, sporządziłem diagnostyczną listę, która ­pozwalała oszacować zarówno znajomość obiektywnych informacji na temat płci (np. detali anatomicznych), jak i subiektywne postawy wobec seksualności i związków interpersonalnych. Jako że opiekunowie w większości przypadków czuli się bardzo skrępowani rozmową na ten temat, narzucanie się z gotowym narzędziem pomiaru w ręku byłoby poważnym błędem. Poświęcenie czasu na zbudowanie narzędzia, które odzwierciedlałoby wiedzę uzyskaną podczas rozmów z badanymi (i jednocześnie opierałoby się na ich zaufaniu, które udało mi się zdobyć), oznaczało, że ostateczne wyniki badań będą miały znaczenie dla konkretnych osób w badanej przeze mnie grupie. Podobnie jak Hindusom z Trynidadu, zdeinstytucjonalizowa-

62

2  Jakie zagadnienia mogą być efektywnie i skutecznie badane...?

nym dorosłym bardzo pomagało omawianie między sobą odpowiedzi; było dla nich bardzo ważne, aby badanie miało raczej charakter zwyczajnej rozmowy, niż kolejnego klinicznego „testu”, który stawiał ich jako jednostki w kłopotliwej sytuacji.

Metody etnograficzne: tereny badań Badania etnograficzne można przeprowadzać wszędzie tam, gdzie ludzie wchodzą we wzajemne interakcje w „naturalnych” warunkach grupowych. Gromadzenie ludzi w konkretnym celu w warunkach laboratoryjnych jest prawomocną techniką badań eksperymentalnych, ale nie jest to metoda właściwa etnografii. Prawdziwa etnografia zakłada bowiem umiejętność badacza do wchodzenia w interakcje z  członkami społeczności poddawanej obserwacji, bez ingerowania w codzienny bieg ich życia. Jak zauważyłem w rozdziale 1, metoda etnograficzna została wypracowana do badania niewielkich, kulturowo odosobnionych społeczności. W późniejszym okresie znalazła również zastosowanie w analizie jasno wyodrębnionych (na podstawie rasy, pochodzenia etnicznego, wieku, klasy społecznej itd.) enklaw w ramach szerszych społeczeństw. Obecnie zakres jej zastosowań stale się powiększa, obejmując „wspólnoty zainteresowań” (grupy osób, które łączy pewna wspólna cecha – np. to, że wszystkie są seropozytywnymi kobietami z wyższym wykształceniem, nawet jeśli nie spotykają się ze sobą regularnie) czy nawet „społeczności wirtualne” (formujące się już nie w przestrzeni geograficznej, ale w „cyberprzestrzeni”). Warto zapamiętać

• metody etnograficzne mają szczególne zastosowanie w sytuacjach,

kiedy badacz musi wejść na teren badań, w którym społeczne kwe-

•

stie i zachowania nie zostały jeszcze jasno zinterpretowane.

z metod tych warto również skorzystać, kiedy ważnym celem badania jest dotarcie do perspektywy badanych w odniesieniu do danych kwestii.

Warto przeczytać

• konkretne problemy badawcze, które można rozwiązać z użyciem metody etnograficznej to:

• zdefiniowanie problemu badawczego • wyjaśnienie nieprzewidzianych wyników • wskazanie uczestników danego kontekstu społecznego • dokumentacja procesów społecznych • projektowanie odpowiednich dla danego kontekstu miar. • badanie etnograficzne może zostać przeprowadzone wszędzie

tam, gdzie ludzie wchodzą we wzajemne relacje w „naturalnych” warunkach grupowych.

• badania etnograficzne były początkowo prowadzone w niewielkich, kulturowo izolowanych społecznościach, ale z  czasem za-

częły również obejmować również łatwe do wyodrębnienia enkla-

•

wy w ramach szerszych społeczeństw.

współcześnie, badania etnograficzne prowadzi się nie tylko w tradycyjnych, geograficznie ograniczonych społecznościach, ale również „wspólnotach zainteresowań” i „społecznościach wirtualnych”.

Warto przeczytać Poniższe pozycje dostarczą ci dodatkowych informacji dotyczących badań, które zostały zaprezentowane w tym podręczniku w charakterze przykładów oraz na temat planowania i projektowania badań etnograficznych: Angrosino Michael V. (1974), Outside is Death: Alcoholism, Ideology, and Community Organization among the East Indians of Trinidad, Winston-Salem, NC: Medical Behavioral Science Monograph Series. Angrosino Michael V. (1998), Opportunity House: Ethnographic Stories of Mental Retardation, Walnut Creek, CA: AltaMira. LeCompte Margaret D., Schesnul Jean J. (1999), Designing and Conducting Ethnographic Research, Walnut Creek, CA: AltaMira.

63

Rozdział

3

Wybór miejsca badań

• Zacznij od inwentarza osobowości • Wybór miejsca badań • Kontakt Po przeczytaniu tego rozdziału będziesz:

• umiał wskazać czynniki, jakie badacz musi

wziąć pod uwagę, planując badanie etnograficzne oraz potrafił wymienić sposoby nawiązywania • i utrzymywania kontaktu z badanymi tak, aby badacz mógł przyjąć rolę obserwatora uczestniczącego w miejscu badań.

66

3  Wybór miejsca badań

Zagadnieniami dotyczącymi prowadzenia badań na społecznościach „wirtualnych” zajmiemy się w późniejszej kolejności. Natomiast ten oraz kolejne trzy rozdziały poświęcone są analizie tradycyjnych (i wciąż najbardziej popularnych) geograficznie ograniczonych terenów badań.

Zacznij od inwentarza osobowości Niejednokrotnie podkreśla się, że badacz podejmujący badania etnograficzne polega w ostatecznym rachunku na jednym narzędziu – sobie samym. Dobrze jest oczywiście wkroczyć na teren badań uzbrojonym w kamery, dyktafony, laptopy i tak dalej. Ale sednem obserwacji uczestniczącej jest codzienna interakcja badacza z  członkami społeczności stanowiącej przedmiot analiz. Znaczenia nabiera zatem rozpoczęcie badań od zrozumienia samego siebie. Jakim typem osoby jesteś? W jakich sytuacjach najlepiej dajesz sobie radę, a których wolałbyś z jakichś względów unikać? Niektóre kwestie nie podlegają dyskusji: jeżeli jesteś wrażliwy na niskie temperatury, podejmowanie badań wśród Innuitów w północnej Alasce prawdopodobnie nie jest najlepszym pomysłem, nawet jeżeli fascynuje cię zgłębianie literatury na temat kultury innuickiej. Inne jednak nie są już tak oczywiste: jeśli jesteś osobą wysoko ceniącą sobie prywatność, dobrze zrobisz decydując się na badanie społeczności, która uznaje i szanuje tą samą wartość. Oczywiście, większość ludzi jest w stanie teoretycznie przystosować się do większości warunków. Ale mając na uwadze ograniczony czas i środki finansowe, jakimi większość z nas dysponuje, czy nie lepiej wybrać badania w takich warunkach, które dają większą szansę na adaptację? Jeśli proces przystosowania się do warunków panujących w miejscu badań pochłania więcej czasu i wymaga więcej wysiłku, niż sam proces zbierania danych na temat badanej przez ciebie społeczności, obserwacja uczestnicząca po prostu przestaje spełniać swoje zadanie. Ważne zatem, abyś zaczął od szczerej oceny swojej osoby. Zastanów się w szczególności nad następującymi kwestiami:

Wybór miejsca badań

67

• twoim stanem emocjonalnym i postawami; • twoim zdrowiem fizycznym i umysłowym (oraz kondycją swo-

ich potencjalnych współpracowników); • obszarami twoich umiejętności i niekompetencji; • twoją umiejętnością brania w nawias gotowych sądów na temat ludzi, zachowań, czy sytuacji społecznej bądź politycznej. Niektóre z czynników osobistych możesz kontrolować i modyfikować tak, aby dopasować się do warunków panujących w ramach badanej społeczności. Jeśli to konieczne, możesz zmienić swoją fryzurę, rodzaj noszonej biżuterii czy sposób ozdabiania ciała, ubiór i ton głosu. Są jednak rzeczy, na które nie mamy wpływu: płeć, wiek, postrzegana przez innych przynależność rasowa czy społeczna. Jeśli te wytyczne stanowią ważny warunek prowadzenia badań w danej społeczności, powinieneś dwa razy zastanowić się, zanim podejmiesz decyzję o wejściu w świat danej kultury. Możesz uważać, że członkowie społeczności mają niewłaściwy stosunek do kwestii rasy czy płci, pamiętaj jednak, że twoim głównym zadaniem jest pełnienie roli ba­ dacza, nie zaś reformatora społecznego czy misjonarza. (Nawet ­etnografowie „krytyczni”, opisani w poprzednim rozdziale, którzy faktycznie uważają się za reformatorów społecznych, stają się zazwyczaj rzecznikami tych społeczności, z  którymi zaczynają się utożsamiać. Nie pojawiają się po prostu z własnym planem zmian, którego realizację starają się wymusić na badanych). Podsumowując, nie decyduj się na prowadzenie badań tam, gdzie ty sam będziesz przedmiotem dyskusji i konfliktów.

Wybór miejsca badań Kiedy już dokonasz wnikliwej analizy własnej osoby, możesz przejść do bardziej obiektywnych kryteriów wyboru interesującego cię miejsca badań. Niektóre z  tych obiektywnych kryteriów mają charakter naukowy, inne są czysto pragmatyczne. Poniższe wskazówki mogą okazać się przydatne w ich określaniu.

68

3  Wybór miejsca badań

1. Wybierz miejsce, które z największym prawdopodobieństwem będzie w miarę przejrzystą ilustracją interesującego cię zagadnienia naukowego. Do zagadnienia mającego stanowić przedmiot badań możesz podejść na kilka sposobów. Twoje badanie może:

• stanowić efekt wypełniania bezpośrednich poleceń przełożo-

nego [instructor]; • mieć charakter kontynuacji badań prowadzonych przez uznanego badacza; • przyjąć formę analizy zagadnienia, które stanowi aktualnie przedmiot dyskusji; • skupić się na rozwijaniu wątków obecnych w naukowej literaturze przedmiotu – być może odkryłeś pewne braki w stanie wiedzy dotyczącej danego zagadnienia; • mieć źródło w osobistym doświadczeniu i pragnieniu zdobycia szerszej wiedzy na temat czegoś, co dotyczy cię w sposób bezpośredni; • wynikać z zamiaru działania na rzecz jakiejś sprawy społecznej czy politycznej przez zbieranie informacji, które mogą przyczynić się do wsparcia promowanego stanowiska. Badanie tego, co dzieje się z tradycyjną kulturą społeczności imigracyjnej takiej, jak przesiedleni Hindusi, wymaga obserwacji uczestniczącej prowadzonej wśród „zamorskiej” społeczności hinduskiej, która nie jest ani zbyt tradycyjna, ani też zbyt zasymilowana. W czasie, kiedy rozpoczynałem swoje badania, Trynidad był właśnie takim miejscem. Do przeprowadzenia analizy wpływu deinstytucjonalizacji na dorosłe osoby z  upośledzeniem umysłowym niezbędne jest wybranie takiego środowiska miejskiego, które z  największym prawdopodobieństwem będzie przyciągało ludzi w nadziei na znalezienie pracy, mieszkania i tak dalej. Społeczność wiejska, w której żyje tylko jedna osoba cierpiąca na chroniczną chorobę psychiczną, otoczona ścisłą opieką najbliższej rodziny, nie byłaby w takiej sytuacji sensownym ­wyborem.

Wybór miejsca badań

69

2. Wybierz takie miejsce, które będzie można porównać z miejscami analizowanymi przez innych badaczy, ale jednocześnie takie, które samo nie zostało już na wskroś przebadane. Między antropologami funkcjonuje stary dowcip o tym, że typowa rodzina Indian Navaho składa się z matki, ojca, trójki dzieci i antropologa. Odkładając na bok żarty, niezaprzeczalnie istnieją ludy i miejsca badane i opisywane z ogromną częstotliwością. Społeczności, które mają to nieszczęście, że żyją w pobliżu kampusu uniwersyteckiego, mogą mieć słuszne poczucie, że z uwagi na tą geograficzną dogodność stały się miejscami badań ocierających się o eksploatację. Istnieje granica gościnności nawet w przypadku ludów najprzyjaźniej ustosunkowanych. Nie oznacza to jednak, że każdy nowy projekt badawczy musi z  konieczności zaczynać się od odkrywania Ameryki. Jeśli nie dysponujesz środkami, aby udać się w górzyste tereny Nowej Gwinei, to rozpocznij swoje badania terenowe w społeczności mniej odległej i takiej, która była już wcześniej przedmiotem badań. W takim wypadku, po prostu upewnij się, że badacze są w niej nadal mile widziani i że twoje zainteresowania badawcze są na tyle odmienne od realizowanych wcześniej, żeby ludzie nie musieli wzdychać: „O nie! Na to pytanie odpowiadałem już ze sto razy!”. Kiedy po raz pierwszy prowadziłem badania terenowe na za­ morskich Hindusach, na temat społeczności żyjących na Trynidadzie istniało jedynie kilka raportów etnograficznych. Wszystkie jednak sporządzono na podstawie badań prowadzonych w izolowanych społecznościach wiejskich. Ja zaś zdecydowałem się poszukać wioski, która z jednej strony wciąż miałaby głównie charakter rolniczy, z drugiej jednak znajdowała się przy jednej z głównych dróg zapewniających łatwy dostęp do „nowoczesnych” form zatrudnienia (jak np. w  głównej rafinerii ropy), przyciągających młodych mieszkańców wioski. Moje studia na temat deinstytucjonalizacji zainspirowane zostały z kolei badaniami prowadzonymi w Kalifornii, choć sam pracowałem głównie na Florydzie, w Tennessee i Indianie – były to zagadnienia, które można porównać, ale jednocześnie cechujące się specyficznymi właściwościami społecznymi i politycznymi.

70

3  Wybór miejsca badań

3. Wybierz miejsce badań, do którego dostęp można uzyskać względnie bez przeszkód. Spełnienie rutynowych wymagań uzyskania dostępu, w postaci wiz, zaświadczeń o szczepieniach czy zaproszeń od lokalnych autorytetów, zazwyczaj nie sprawia problemów. Czasami jednak należy zająć się bardziej kłopotliwymi kwestiami. Na przykład może się okazać konieczne zweryfikowanie twoich danych osobowych przez stróży prawa, szczególnie, jeśli chciałbyś podjąć badania w społeczności uwikłanej w działalność przestępczą. Niektóre społeczności, podzielone wewnętrznie na różne odłamy, mogą z kolei wymagać od ciebie uzyskania pozwolenia od każdej możliwej grupy interesu. Społeczności funkcjonujące w autorytarnych społeczeństwach politycznych cechujących się centralizacją władzy rządowej, mogą być niechętne braniu odpowiedzialności za obecność badacza bez uprzedniego uzgodnienia tej kwestii na wielu szczeblach biurokratycznej hierarchii. Tylko ty możesz zdecydować, kiedy proces uzyskiwania dostępu zaczyna nieść ze sobą zbyt wiele trudności. 4. Wybierz takie miejsce badań, w którym twoja obecność nie będzie ciężarem dla społeczności, ale raczej przyniesie jej korzyści. Pamiętaj, że jako obserwator uczestniczący może będziesz żył w badanej przez siebie społeczności; nawet, jeśli prowadzisz badania w takim miejscu, które pozwala ci wracać do domu po skończonym dniu obserwacji, może będziesz musiał pracować (odpłatnie bądź w ramach wolontariatu) albo spełnić inne oczekiwania społeczności. Dobrze, żebyś w miarę możliwości sam mógł zaspokajać swoje potrzeby. Ludzie są często niezwykle gościnni i chętnie otwierają się na innych. Pamiętaj jednak, że tak naprawdę nikt nie lubi darmozjadów. Zwróć szczególną uwagę na nakreślenie realistycznego budżetu, w którym zarówno nakłady finansowe jak i czasowe zostaną skrupulatnie skalkulowane. Jeśli planujesz zabrać ze sobą w teren współmałżonka i/lub dzieci, pamiętaj, żeby doliczyć również wydatki przewidziane na nich. Jeśli masz prowadzić badania razem z zespołem, zastanów się nad potencjalnym obciążeniem, jakim dla badanej społeczności może być zapewnienie zakwaterowania i wyżywienia dla kilku obcych osób w tym samym czasie.

Kontakt

71

Jednocześnie, staraj się wybrać miejsce badań, w którym będziesz w stanie wejść w rolę optymalnie dla prowadzenia obserwacji uczestniczącej. Powinieneś z ostrożnością podchodzić do miejsc, w których albo będzie się od ciebie oczekiwać zbyt intensywnego uczestnictwa, albo też trzymać na zbyt duży dystans. Kiedy po raz pierwszy pojechałem na Trynidad prowadzić badania, mieszkałem u rodziny, której najstarszy syn przeniósł się niedawno do pracy w Kanadzie. Obecność innego młodego mężczyzny w domu sprawiała więc wszystkim przyjemność, dla mnie z kolei bezcenne okazało się bycie częścią grupy rodzinnej – stanowiło niezbędny warunek nawiązywania interakcji z innymi w hinduskim kontekście kulturowym. Hindusi są bardzo postrzegani przez pryzmat rodzin, z których pochodzą. Moje badania wśród osób zdeinstytucjonalizowanych ułatwiał fakt, że przyjąłem rolę wolontariusza podczas szkoleń w programie rehabilitacyjnym służącym pacjentom z „podwójnym rozpoznaniem”. Moja obecność była więc, z  racji pełnienia przeze mnie określonej funkcji, traktowana jako coś naturalnego. Jednocześnie nie należałem oficjalnie do „personelu”, więc uczestnicy programu dość swobodnie dzielili się ze mną swoimi osobistymi spostrzeżeniami.

Kontakt Nie ulega wątpliwości, że wszyscy czytelnicy tego podręcznika to osoby wspaniałe, szlachetne, otwarte i cieszące się sympatią innych, takie, których obecność w dowolnie wybranej społeczności na świecie na pewno byłaby mile widziana. Ale na wypadek, gdyby ktoś miał jakiekolwiek wątpliwości co do swoich zdolności adaptacyjnych, warto zapamiętać kilka poniższych wskazówek.

• Nie zakładaj z góry, że ze społecznościami żyjącymi bliżej bądź

w  ramach kultur najbardziej podobnych do twojej, łatwiej się współpracuje. Czasami jest tak, że im bardziej jesteś podobny do badanych przez siebie ludzi, tym więcej będą od ciebie wymagać i tym mniejszą tolerancję wykazywać dla twoich kapry-

72

3  Wybór miejsca badań

sów (takich jak np. potrzeba zbierania danych). Może więc się okazać, że im bardziej jesteś obcy dla danej społeczności, tym bardziej jej członkowie będą skłonni do pomocy, mając świadomość faktu, że rzeczywiście nie zawsze wiesz, o co chodzi. Nie zakładaj jednak, że jeśli będziesz prowadził badania • w społeczności bardzo podobnej do swojej własnej, zostaniesz tym samym wyposażony w wiedzę konieczną do skutecznego  zaadaptowania się. Nie przyjmuj zbyt wielu rzeczy jako ­oczywistych. • Nie daj się „usidlić” pierwszym osobom, które dobrze cię przyjmą. To naturalne, że poczujesz ulgę, kiedy ktoś – ktokolwiek! – zacznie z tobą rozmawiać i będzie sprawiać wrażenie zainteresowanego twoją pracą. Czasami jednak ci, którzy w taki sposób się zachowują, okazują się dewiantami czy (i to jest chyba jeszcze gorsze) samozwańczymi gatekeeperami społeczności. Wchodzenie w zbytnią zażyłość z  tymi wątpliwymi osobnikami może ograniczyć ci sposobność poznania innych członków społeczności. • A zatem, upewnij się, że osoby pełniące funkcję twoich głównych przewodników w danej społeczności są szanowane i lubiane przez pozostałych jej członków. • Staraj się okazywać pomoc, kiedy tylko nadarzy się sposobność. Na dłuższą metę, wzajemność zdecydowanie przyczynia się do nawiązania i utrzymania kontaktu. Zawsze bądź gotów podwieźć kogoś do pracy, zająć się czyimś dzieckiem, pożyczyć komuś drobną sumę na zakupy w warzywniaku i tak dalej. Nie musisz od razu stać się służącym od wszystkiego – ostatecznie, kierujesz się swoim własnym uzasadnionym planem, nie wspominając już o ograniczeniach związanych z ilością czasu i innych środków, jakimi dysponujesz – nie pozwól jednak, aby twój plan krępował cię na tyle, żebyś przestał zachowywać się jak żywa istota ludzka utrzymująca stosunki społeczne z innymi ludźmi. Pamiętaj, że niektóre wzajemne zobowiązania niosą ze sobą bardziej poważne konsekwencje, niż inne: zgoda na zostanie rodzicem chrzestnym, na przykład, jest w niektórych kulturach traktowana niezwykle poważnie i powinieneś głębo-

Kontakt

73

ko się zastanowić czy poradzisz sobie z wszelkimi implikacjami, wynikającymi z  danej decyzji, zanim ją podejmiesz. Rozsądniej jest być może z  szacunkiem odmówić, niż złożyć obietnice, których nie będziesz później w stanie spełnić. Wygospodaruj wystarczająco dużo czasu na przedstawienie swo• ich celów. Prawdopodobnie niewiele osób badanych jest w stanie z marszu pojąć naukowe zasady, według których sformułowane zostały twoje badania, ale w zasadzie każdy zrozumie, że chciałbyś zgromadzić informacje na temat zagadnień będących powszechnym przedmiotem uwagi. Większość ludzi czuje się mile połechtana faktem, że kogoś interesują oni sami i ich sposób życia, ale jeśli istnieją aspekty tego życia, którymi nie chcą się dzielić, nie zmuszaj ich do tego. Pamiętaj również, żeby opowiedzieć o zakładanych rezultatach twoich badań (publikacja książkowa, film, wystawa w muzeum, strona internetowa itd.) oraz otwarcie przedyskutować kwestię wszelkich możliwych form wynagrodzenia, jakich mogliby oczekiwać od ciebie członkowie badanej społeczności. • Nie obawiaj się wyrażać własnego punktu widzenia. Nie chodzi o to, żebyś uparcie przyjmował postawę konfrontacyjną; pamiętaj po prostu, że w rzeczywistości ludzie nie zawsze są „mili” – czasami nie zgadzają się z innymi, a większość osób szanuje kogoś, kto zachowuje się pod tym względem uczciwie; na tyle, żeby prowadzić z nim kulturalną rozmowę. Podobnie, nie usiłuj za wszelką cenę wyrażać siebie, bo w konsekwencji to ty i twoje opinie staną się głównym przedmiotem dyskusji w danej społeczności. • Upewnij się, że znasz i szanujesz wszelkie społeczne konwencje, których przestrzeganie jest ważne dla członków społeczności. Dowiedz się, jakie oczekiwania społeczne kierowane są do osoby w twoim wieku, twojej płci, rasy i staraj się zachowywać tak, aby im sprostać. Jeśli naprawdę poczujesz, że wymagania te są dla ciebie uwłaczające, bądź też emocjonalnie nie do zaakceptowania – jedyną sensowną reakcją będzie zakończenie projektu i opuszczenie miejsca badań poprzedzone krótkim, grzecznym, ale jasno sformułowanym wyjaśnieniem.

74

3  Wybór miejsca badań

• Poinformuj osoby badane o szczegółach prowadzonej przez cie-

bie obserwacji uczestniczącej. Jak długo zamierzasz zostać? Czy planujesz utrzymać kontakt z  badanymi już po zakończeniu obserwacji, a jeśli taki, to w jakiej formie? • Jeśli zabrałeś ze sobą w teren rodzinę, upewnij się, że żadnemu z jej członków nie będzie przeszkadzało spędzanie czasu z rówieśnikami, podczas gdy ty będziesz zajmował się swoimi sprawami. Jeśli pracujesz w zespole, nie dopuść do tego, żebyście stali się • zamkniętym towarzystwem wzajemnej adoracji. Każdy członek zespołu powinien na tyle, na ile to możliwe, starać się aktywnie uczestniczyć w życiu społeczności gospodarzy. Warto zapamiętać

• zanim rozpoczniesz badanie etnograficzne, najpierw przeanalizuj samego siebie. Jakim typem osoby jesteś? W jakich warunkach

•

najlepiej by ci się pracowało?

zmodyfikuj te aspekty twojego zachowania, które możesz kontrolować, w taki sposób, aby spełniać normy panujące w badanej społeczności, miej jednak na uwadze również lokalne gotowe sądy dotyczące tego, na co nie masz wpływu (jak płeć, rasa czy wiek);

• • które z największym prawdopodobieństwem będzie mogło stano wybierz miejsce badań,

wić w miarę przejrzystą ilustrację interesującego cię zagadnienia

•

naukowego;

które będzie można porównać z innymi kontekstami analizowanymi przez innych badaczy, ale jednocześnie takie, które nie zostało już na wskroś przebadane;

• w którym napotkasz najmniej przeszkód związanych z  dostępem •

do badanych;

w którym twoja obecność nie będzie ciężarem dla społeczności, ale raczej przyniesie jej korzyści;

• nawiązywanie

i podtrzymywanie kontaktu są istotne dla pro­

wadzenia badań etnograficznych opartych na obserwacji uczest­ niczącej.

Warto przeczytać

Warto przeczytać Przykłady miejsc badań i sposobów nawiązywania kontaktu znajdują się w poniższych publikacjach: Schesnul Jean J. (1999), Building community research pertnerships in the struggle against AIDS, „Health Education and Behavior” 26 (numer specjalny). Wolcott Harry F. (1994), The elementary school principal: notes from a field study, w: Harry F. Wolcott (red.), Transforming Qualitative Data, Thousand Oaks, CA: Sage, s. 103–148. Zinn Maxine B. (1979), Insider field research in minority communities, „Social Problems” 27, s. 209–219.

75

Rozdział

4

Zbieranie danych w terenie

• „Fakty” i „rzeczywistość” • Słowo o etnografii stosowanej • Trzy podstawowe sfery umiejętności • Obserwacja • Przeprowadzanie wywiadu • Analiza danych zastanych Po przeczytaniu tego rozdziału będziesz:

• znał najważniejsze techniki zbierania danych, wykorzystywane przez badaczy etnograficznych, którzy stosują w swoich badaniach obserwację uczestniczącą; oraz • znał sposoby efektywnej rejestracji i odtwarzania danych zebranych w terenie.

78

4  Zbieranie danych w terenie

Kiedy już przyjęliśmy pozycję obserwatora uczestniczącego w etnograficznym projekcie badań terenowych, musimy w następnej kolejności zastanowić się nad wyborem konkretnych technik, dzięki którym możemy zebrać potrzebne dane. Pamiętaj, że jako taka, obserwacja uczestnicząca nie stanowi techniki zbierania danych, ale jest raczej rolą, jaką przyjmuje etnograf, by ułatwić sobie dostęp do potrzebnych informacji. Dobrze jest mieć również na uwadze fakt, że dobra etnografia jest najczęściej efektem triangulacji – a więc wykorzystania różnorodnych technik zbierania danych dla uargumentowania proponowanych wniosków (wybór tekstów ilustrujących niektóre konkretne zastosowania strategii triangulacji w: Scrimshaw, Gleason 1992; zob. też Flick 2007). Przedstawione dalej techniki mogą być zatem stosowane w różnych kombinacjach; żadna z nich nie jest w stanie samodzielnie dostarczyć pełnego obrazu żyjącej społeczności.

„Fakty” i „rzeczywistość” Wykwalifikowani biolodzy patrząc na komórki pod mikroskopem są w stanie dokładnie opisać ich elementy składowe. Jeśliby w określonym okresie czasu przyglądali się wielu takim komórkom, mogliby określić, jakie cechy wyróżniają komórkę danej rośliny czy zwierzęcia, a które są tylko losowymi odchyleniami. Co więcej, można założyć, że każdy odpowiednio wykwalifikowany biolog doszedłby do takich samych wniosków. Etnografowie rzadko działają z tak zwaną obiektywną pewnością. O ile bowiem możemy starać się, by osiągnąć dokładne wyniki, o tyle zawsze musimy mieć świadomość, że „fakty” dotyczące ludzkich zachowań, wartości i interakcji bywają faktami wyłącznie w oczach interpretującego. Ludzie stanowiący przedmiot badań mogą nimi manipulować, świadomie bądź mimowolnie. „Rzeczywistość”, którą

Słowo o etnografii stosowanej

79

postrzegamy jako etnografowie jest więc zawsze warunkowa; nie możemy przyjmować za pewnik, że inny etnograf, przyglądając się takiemu samemu zestawowi „faktów” w innym czasie, sformułuje dokładnie takie same wnioski. Niektórzy naukowcy (a wśród nich omawiani wcześniej „postmoderniści”) uznaliby dążenie do uzyskania „dokładnych” opisów „rzeczywistości” społecznej przez gromadzenie obiektywnych „faktów” za z góry skazane na niepowodzenie. Stoją oni na stanowisku, że twierdzenia na temat rzeczywistości muszą zawsze zostać „zdekonstruowane” po to, aby określić, kim był obserwator, a także jakie jego bądź jej nastawienia wpłynęły na taki, a nie inny kształt wysnutych wniosków. Jeszcze inni uczeni są zdania, że społeczeństwo stanowi rodzaj złożonej gry, w ramach której obserwator z obserwowanym wspólnie wytwarzają „rzeczywistość” w toku wzajemnych interakcji (podobnie, jak uczestnicy meczu piłki nożnej toczą grę według obiektywnych zasad, a mimo to za każdym razem rozgrywka przyjmuje nieco odmienną formę); ich intencją nie jest więc opisanie ponadczasowej „rzeczywistości”, ale zarejestrowanie jej konkretnego wycinka w danym czasie. Mogą być więc nawet bardziej zainteresowani analizą procesu, podczas którego „gracze” formułują strategie radzenia sobie w trakcie „gry”, niż zakładanym wynikiem danej „rozgrywki”. Uwagi, które tutaj przedstawiłem, nie mają na celu zasugerowania takiego, czy innego stanowiska wobec owych teoretycznych zagadnień. Zakładam jednocześnie, że niezależnie od tego, jakimi pobudkami kieruje się etnograf podczas analizy danych, musi gromadzić je w sposób systematyczny po to, aby jak najlepiej uzasadniały przedstawiane przez niego tezy.

Słowo o etnografii stosowanej O realizowaniu etnografii stosowanej (pełne sprawozdanie na ten temat w: Chambers 2000) mówimy wtedy, gdy badacz prowadzi analizy z myślą o wykorzystaniu wyników badań terenowych do formułowania zaleceń dla polityki publicznej [public policy] czy też przy tworzeniu i wspieraniu organizacji bądź agencji służących interesom bada-

80

4  Zbieranie danych w terenie

nej społeczności. W przeciwieństwie do badaczy akademickich, którzy mogą rozważać „postmodernistyczne” możliwości płynące z  nieu­ niknionej ambiwalencji i ryzyka rozmaitych przekłamań [deception] właściwych badaniom społecznym, opisywanych we wcześniejszym rozdziale, etnografowie-praktycy muszą zająć w swoich badaniach stanowisko względnej pewności. Ostatecznie, dlaczego ktokolwiek miałby zwracać uwagę na sugerowane przez nich rozwiązania i zalecenia, dotyczące podejmowania jakichkolwiek działań, jeśliby nie byli w stanie poprzeć swoich ustaleń jasno wykazanymi, mniej lub bardziej obiektywnymi danymi? Tak więc realna możliwość praktycznego wykorzystania potencjału badań opartych na obserwacji uczestniczącej zależy od tego, czy przeprowadzający je etnograf jest w stanie przekonać właściwych odbiorców swoich badań, że naprawdę wie, co dzieje się w analizowanej przezeń społeczności. W wyniku moich badań nad alkoholizmem w społeczności hinduskiej na Trynidadzie, mogłem zasugerować jednostkom odpowiedzialnym za planowanie polityki zdrowotnej, że publiczne fundusze sensowniej jest przeznaczyć na kampanie edukacji społecznej [public education], które mogłyby zachęcić osoby z problemem alkoholowym do poszukania najbliższej grupy AA. Wydawanie ograniczonych środków publicznych na kosztowne szpitalne ośrodki terapeutyczne mijałoby się z celem, gdyż większość Hindusów uznałaby działania prowadzone w takim ośrodku za nieskuteczne jako forma terapii. Grupa AA, oparta na grupie pokrewieństwa i ulokowana w rodzinnej wiosce, stanowiła dla tej konkretnej społeczności bardziej odpowiednie środowisko walki z chorobą. Dane uzyskane w toku badań nad deinstytucjonalizacją mogłem wykorzystać, aby nakłonić kierowników programu do włączenia w plan rehabilitacji szkolenia z zakresu seksualności. Odradziłem skupianie się na istocie płci (podstawy anatomii itd.), jako że beneficjenci programu nie byliby w stanie przyswoić takich informacji. Zamiast tego, zaproponowałem, aby szkolenie skupiło się na związkach intymnych, przy czym zasugerowałem, że „zajęcia” nie powinny mieć formy pogadanek uświadamiających, ale postać sesji „role-play”, w trakcie których uczestnicy mogliby wypróbować różne style zachowania i wymieniać się uwagami na temat tego, co widzieli i w czym brali udział.

Obserwacja

81

Trzy podstawowe sfery umiejętności Mimo iż, jak się za chwilę przekonamy, badacze etnograficzni mają do dyspozycji bardzo wiele szczegółowych technik zbierania danych, wszystkie je można ująć w trzy obszerne kategorie odsyłające do sfer podstawowych umiejętności, które muszą posiadać wszyscy badacze terenowi: obserwacji, przeprowadzania wywiadów i badań archiwalnych.

Obserwacja Obserwacja jest aktem postrzegania działań i wzajemnych interakcji ludzi znajdujących się w miejscu badań, za pomocą pięciu zmysłów badacza. Obserwacja może wydawać się najbardziej obiektywną z  umiejętności etnograficznych, gdyż wymaga minimalnej, a bywa, że żadnej interakcji badacza i tych, którzy stanowią przedmiot jego badań. Musimy jednak pamiętać, że obiektywność naszych pięciu zmysłów nigdy nie jest całkowita. Wszyscy mamy tendencję do postrzegania otaczających nas rzeczy przez filtry; czasem obecność tych filtrów stanowi niezbywalny aspekt metody badawczej (to np. nasze teorie czy ramy analityczne), czasem jednak są one po prostu społecznymi artefaktami: to gotowe sądy na temat rzeczywistości, które są przypisane do środowiska społecznego czy kulturowego, z  którego się wywodzimy, naszej płci kulturowej, naszej grupy wiekowej i tak dalej. Dobrzy etnografowie starają się mieć świadomość tych ostatnich czynników, które tworzą perspektywę zwaną etnocentryzmem (a więc założeniem, świadomym bądź nie, że nasz własny sposób myślenia i działania jest w jakiś sposób bardziej naturalny i lepszy od innych) i co za tym idzie, brać je w nawias. Nigdy nie jesteśmy w stanie wyzbyć się ich całkowicie. W sytuacji idealnej, obserwacja rozpoczyna się w momencie, w którym badacz wkracza na teren badań, w którym będzie próbował odsunąć na bok wszelkie przesądy i uprzedzenia i nie brać niczego na

82

4  Zbieranie danych w terenie

wiarę. Czasami mówi się, że etnograf staje się w pewien sposób małym dzieckiem, dla którego wszystko jest nowe. W rezultacie, proces obserwacji zaczyna się od przyjmowania wszystkiego bez wyjątku i opisywania zaobserwowanych faktów tak szczegółowo, jak tylko jest to możliwe, unikając przy tym interpretacji wszędzie tam, gdzie tylko się da. (Na przykład opis będzie brzmiał raczej: „Ludzie zebrani w świątyni śpiewali i kołysali się w rytmie bębna”, niż: „Ludzie zebrani w świątyni doświadczali stanu religijnej ekstazy”.) Stopniowo, w miarę, jak badacz będzie zdobywał coraz większe doświadczenie w terenie, może zacząć odróżniać rzeczy, które wydają się istotne i na nich skupiać swoją uwagę, poświęcając proporcjonalnie mniej czasu i energii na opisywanie mniej ważnych faktów. W odniesieniu do wyników badań, niezwykle istotne jest, aby etnograf zaczął również rozpoznawać pewne wzory – a zatem zachowania i działania, które wydają się powtarzać, a więc można określić je jako typowe dla grupy będącej przedmiotem badań (w przeciwieństwie do zdarzeń wyjątkowych i prawdopodobnie przypadkowych). Może wydawać nam się, że posiadamy naturalną łatwość obserwowania i opisywania ludzi oraz zdarzeń wokół nas. W rzeczywistości jednak, dysponujemy zazwyczaj dobrze rozwiniętymi procesami klasyfi­ kacyjnymi. Zachowywalibyśmy się nieefektywnie gdybyśmy w toku codziennego funkcjonowania, zwracali pełną i obiektywną uwagę na wszystko, nawet na rzeczy, które są nam bardzo dobrze znane. W naszych własnych światach uczymy się skupienia uwagi. To, czego nie „widzimy” stanowi niemal zawsze większą część rzeczywistości, niż to, co postrzegamy. Niezależnie od wagi przypisywanej zeznaniom „naocznego świadka”, pozostaje faktem, że naoczny świadek może być dość niewiarygodny właśnie z uwagi na naszą tendencję do wyłączania większości deskryptorów. Obserwacja etnograficzna nie może zatem polegać wyłącznie na naszych „naturalnych” umiejętnościach. Musimy włożyć dużo wysiłku w to, aby naprawdę i rzeczywiście zobaczyć całe spektrum szczegółów związanych z  nową sytuacją – bądź też (jak działo się to w badaniach nad deinstytucjonalizacją) – aby zobaczyć pozornie znajome sytuacje oczyma tych, którzy są w nich w różny sposób „obcy”. Niektóre z  technik obserwacyjnych nazywa się niejawnymi, co w tradycyjnym rozumieniu oznaczało, że osoby badane nie wiedziały

Obserwacja

83

o tym, że są poddawane obserwacji. Współczesne standardy etyczne dotyczące prowadzenia badań, do których zaliczają się również procedury uzyskiwania „świadomej zgody” (którą opiszemy w dalszej części podręcznika), dość mocno ograniczyły zasięg prowadzenia prawdziwie niejawnej obserwacji. Nadal jednak istnieje możliwość obserwowania ludzi w miejscach publicznych, gdzie badacz może po prostu wmieszać się w tłum (to np. prowadzenie notatek na temat tego, w jaki sposób ludzie zajmują miejsca w poczekalni lotniska albo w holu Miejskiego Wydziału Komunikacyjnego); nie ma tutaj potrzeby tłumaczenia się przed innymi ani też uzyskiwania zgody od osób, które są obserwowane. Studium takich przestrzennych relacji nosi nazwę proksemiki, bliskie zaś mu badanie ludzkiego „języka ciała” opisuje techniczny termin kinezyka (rozbudowany opis niejawnych technik obserwacji w: Bernard 1988, s. 290–316). Badacze muszą jednak pozostać wrażliwi na kwestie prywatności nawet w miejscach „publicznych”. Nie wydaje się, co prawda, żeby w holu lotniska miało dojść do czegoś bardzo intymnego. Ale już prowadzenie badań proksemicznych w publicznej toalecie z pewnością może wywołać pewne wątpliwości. Uważnie prowadzone, niejawne w granicach rozsądku obserwacje zachowań proksemicznych i kinezycznych mogą dostarczyć wielu informacji na temat niepisanych założeń właściwych różnym kulturom. W porównaniu z  Indianami Ameryki Północnej, trynidadzcy Hindusi dysponują ograniczonym pojęciem przestrzeni prywatnej. Domy bardziej przywiązanych do tradycji rodzin pozbawione są drzwi czy też innych granic oddzielających przestrzenie sypialne od innych miejsc życia rodzinnego. Patrząc jednak z perspektywy przestrzeni interpersonalnej, ludzie są dość zdystansowani i odnoszą się do siebie z rezerwą: rzadko można zaobserwować wzajemne ściskanie się, trzymanie za ręce czy inne formy ekspresji emocjonalnej, przynajmniej jeśli chodzi o miejsca publiczne. Zachowywanie „właściwej postawy” wydaje się odgrywać ważną rolę i dzieci są czasami wprost strofowane za „garbienie się“. Ów stosunkowo formalny dystans konwersacyjny podtrzymywany jest w większości sytuacji. Hindusi wyrażają czasem pogardę w stosunku do zachowań innych mieszkańców Trynidadu, którzy, jak mawiają, „stale włażą człowiekowi na głowę”.

84

4  Zbieranie danych w terenie

Upośledzone umysłowo osoby dorosłe często nie były w stanie pojąć niuansów oczekiwanych zachowań proksemicznych i kinezycznych, typowych dla ogółu społeczeństwa w Stanach Zjednoczonych. I rzeczywiście, wśród najistotniejszych wskazówek pozwalających na zdefiniowanie kogoś jako „opóźnionego” jest nieodpowiednie stosowanie mowy ciała i zasad proksemiki. Osoby upośledzone umysłowo wykazują tendencję do bardzo żywiołowego kontaktu cielesnego – dotykania i przytulania – przez co często zdają się „naruszać przestrzeń” innych ludzi. Zarazem mają one również, paradoksalnie, bardzo silnie rozwinięte poczucie własnej sfery prywatnej. Jeśli dany uczestnik programu miał swój własny pokój – czy chociażby swoją część pokoju dzielonego z kimś innym – to bronił go z zapałem, a  bywało, że wpadał w szał, jeśli ktokolwiek wszedł do niego bez ­pytania. Istnieją również inne rodzaje badań niejawnych, które dają się etycznie obronić. Na przykład studia nad śladami zachowań są bardzo podobne do wykopalisk archeologicznych, z tą tylko różnicą, że prowadzi się je wśród żywych. Sporo pisało się o projektach z zakresu „śmieciologii”, a więc badaniach polegających na szperaniu w odpadkach po to, aby dowiedzieć się, jak wygląda życie wyrzucających je ludzi. Można by mieć wątpliwości co do „niejawnego” charakteru tego rodzaju analiz (ja np. zauważyłbym zespoły badawcze grzebiące w moim śmietniku i prawdopodobnie następnym razem dobrze zastanowił się nad tym, co do niego wrzucam), ale nawet jeśli ich podmiot jest świadomy faktu bycia obiektem analiz i wyraża zgodę na kontynuację badań, nie ma potrzeby utrzymywania interakcji między badaczami i badanymi. Z uwagi na problemy natury etycznej związane z obserwacją „niejawną” (nawet najbardziej niewinny projekt mógłby w pewnych warunkach okazać się „podejrzanym”), etnografowie zdecydowanie częściej polegają na obserwacjach przeprowadzanych w warunkach, w których uczestnicy ich znają i w których sami mogą bez problemu wziąć udział w podejmowanych aktywnościach (obserwacja uczestnicząca). Jednak to, że zachowania ludzi w warunkach badania przebiegają w dość przypadkowy sposób (a przynajmniej tak może się wydawać badaczowi – „małemu dziecku” na początku badań), nie oznacza

Obserwacja

85

wcale, że również proces obserwacji powinien być w podobny sposób nieuporządkowany. Dobra obserwacja etnograficzna wymaga pewnej struktury. Badacze powinni przynajmniej wypracować nawyk sporządzania porządnych notatek, które będą zawierały:

• określenie charakteru konkretnego miejsca badań (czy to np.

szkoła, dom, kościół, sklep); • wykaz uczestników (liczba, ogólne cechy, jak wiek, płeć); • charakterystykę uczestników (przedstawioną w maksymalnie obiektywnej formie: „Mężczyzna miał na sobie obszarpane, brudne spodnie”, a nie: „Mężczyzna wyglądał ubogo”); • chronologię wydarzeń; • opisy fizycznych cech terenu badań i wszystkich obiektów materialnych, jakie są z  nim związane (bardzo szczegółowe, nie traktując rzeczy, jakby były zrozumiałe same przez się); • opisy zachowań i interakcji (unikając przy tym interpretacji: „Mężczyzna zawodził i raz po raz uderzał się pięścią w głowę”, a nie: „Mężczyzna wyglądał na obłąkanego” – zwłaszcza, jeśli badacz nie dysponuje sprzętem wideo); • zapisy rozmów czy innych form interakcji werbalnych (starając się odtwarzać je jak najwierniej, szczególnie jeśli użycie dyktafonu jest niemile widziane bądź niemożliwe). Podstawą niektórych projektów, prowadzonych przez zespoły składające się z wielu badaczy, są odpowiednio dobrane i wystandaryzowane strategie sporządzania notatek. Ale nawet jeśli pracujesz sam, powinieneś dążyć do maksymalnej skrupulatności podczas rejestrowania danych. Im bardziej twoje zapisy obserwacji, prowadzonych w wybranych miejscach, będą do siebie podobne pod względem rodzaju zawartych w nich informacji, z tym większą efektywnością będziesz w stanie odtworzyć i porównać te dane. Badania nad alkoholizmem jako czynnikiem wpływającym na życie współczesnych Hindusów na Trynidadzie doprowadziły mnie do wielu obserwacji poczynionych podczas spotkań Anonimowych Alkoholików, których idea została w latach sześćdziesiątych zaimportowana na wyspę ze Stanów Zjednoczonych. Robienie ustrukturyzowa-

86

4  Zbieranie danych w terenie

nych notatek pozwoliło mi właściwie z  miejsca odpowiedzieć na pytania takie, jak: „Jaka jest średnia wieku alkoholika «na odwyku» wśród Hindusów trynidadzkich? (40–45 lat)“, „Czy ustalony został jakiś szczególny porządek przedstawiania się? (tak, osoby z  krótką historią abstynencji mówią jako pierwsze, a następnie głos zabierają osoby z coraz dłuższym stażem, aż do osób, które od wielu lat nie piją alkoholu, a których „świadectwa” są przez to odbierane z większą powagą)“, „Czy Hindusi są jedynymi alkoholikami na wyspie? (nie, ale – z niezwykle rzadkimi wyjątkami – niemal wyłącznie oni uczęszczają na spotkania AA)“. „Jaka jest rola kobiet podczas spotkań? (zajmują się przygotowywaniem przekąsek i napojów, ale same nie zabierają głosu)“. Nie byłem w sensie dosłownym obserwatorem „uczestniczącym” spotkań AA, bo nie jestem alkoholikiem na odwyku. Ale na pierwsze spotkania przyprowadzili mnie informatorzy, którzy należeli do tej właśnie kategorii i to oni zapoznali mnie z pozostałymi członkami. Po jakimś czasie moja obecność została zaakceptowana. Spędziłem kilka lat jako obserwator uczestniczący (pełniąc funkcję opiekuna-wolontariusza) w zajęciach, podczas których dorosłe osoby z  upośledzeniem umysłowym nabywały podstawowe umiejętności. Jako że faktycznie „uczestniczyłem” w programie, miałem mniejsze możliwości sporządzania szczegółowych notatek w miejscu badań, dlatego też musiałem wypracować umiejętność rekonstruowania obserwacji z  pamięci i spisywania ich najprędzej, jak tylko mogłem. Prowadzenie ustrukturyzowanych zapisków okazało się szczególnie przydatne, kiedy zacząłem prowadzić obserwację innych programów na moim terenie badań (np. programów skierowanych wyłącznie do osób upośledzonych umysłowo vs programów obejmujących klientów z „podwójnym rozpoznaniem”), a także programów prowadzonych w innych stanach, regulowanych nieco innymi przepisami i opartych na odmiennych standardach opieki. Ustrukturyzowana obserwacja przeprowadzona we wszystkich tych miejscach umożliwiła mi porównanie i zróżnicowanie zachowań oraz interakcji, które wydawały się zależne od czynników znajdujących się poza kontrolą pacjentów, jak na przykład wymagania rozmaitych systemów biurokratycznych (jak wymiar sprawiedliwości, edukacja).

Obserwacja

87

Kilka uwag na temat sporządzania notatek Trudno przecenić wagę przygotowywania ustrukturyzowanych i uporządkowanych notatek w trakcie prowadzenia obserwacji, niezależnie od tego, czy badania prowadzi się w pojedynkę, czy współpracując w zespole badaczy. Warto zapamiętać poniższe wskazówki, dotyczące sporządzania notatek terenowych:

• pamiętaj, żeby każda notatka („karta” czy jakikolwiek inny

format, który uznasz za najbardziej dogodny do rejestro­ wania  danych) była opatrzona datą, miejscem oraz czasem ­obserwacji; • staraj się zapisywać jak najwięcej konwersacji dosłownie; nic tak nie oddaje „bycia tam”, jak właśnie dokładne wypowiedzi uczestników danej wymiany zdań; • korzystaj z pseudonimów bądź innych kodów do identyfikowania uczestników badanej grupy po to, aby zachować ich anonimowość i utrzymać poufność notatek – nigdy nie wiesz, kiedy ktoś niepowołany będzie próbował zajrzeć do twoich zapisków. I jedna rada z własnego gorzkiego doświadczenia: nie komplikuj nadmiernie swojego systemu kodowego, bo może się okazać, że nie będziesz później w stanie odtworzyć tożsamości swoich bohaterów; • pamiętaj, żeby zapisywać notatki po kolei; niektórzy badacze dla ułatwienia sobie pracy dzielą notatnik (a to samo tyczyć się może notatek prowadzonych na laptopie) na rubryki godzinowe, a nawet minutowe, dzięki czemu mogą dokładnie ustalić następstwo wydarzeń; • we wszelkich opisach ludzi oraz obiektów materialnych zachowuj postawę obiektywną; staraj się unikać wyciągania jakichkolwiek wniosków wyłącznie na podstawie wyglądu danej osoby czy rzeczy (bardziej dokładny przegląd teorii, metod oraz implikacji etycznych odniesieniu do prowadzenia obserwacji w: Adler, Adler 1994 oraz Angrosino, Mays de Perez 2000).

88

4  Zbieranie danych w terenie

Prowadzenie wywiadu Prowadzenie wywiadu jest procesem kierowania rozmową w celu zebrania informacji. Charakterystyczną cechą badań opartych na obserwacji jest, jak już podkreślałem kilkakrotnie w poprzednich akapitach, notowanie szczegółów w sposób jak najbardziej obiektywny i opisowy, starając się unikać interpretacji i wyciągania wniosków, a także odkładając na bok własne uprzedzenia [preconceptions]. W pracy etnografa następuje ostatecznie moment, w którym zaczyna on rozpoznawać i wnioskować na podstawie obserwowanych zachowań istnienie sensownych (ważnych, znaczących) wzorów. Ale kolejne pytanie, którego nie sposób uniknąć, brzmi: co, dokładnie, znaczą owe obserwowane zachowania? Dobrze jest wówczas zacząć rozmawiać z tymi członkami badanej społeczności bądź grupy, którzy wydają się posiadać dużą wiedzę na jej temat. Mówiąc inaczej, prowadzenie wywiadu w sposób logiczny wyrasta z obserwacji. Zauważyliśmy, że chociaż obserwacja wydaje się w niewielkim stopniu wykraczać poza nasze codzienne doświadczanie, w rzeczywistości, aby mogła stać się użytecznym narzędziem badawczym, wymaga podwyższonego poziomu świadomości, skupienia uwagi na najdrobniejszych szczegółach, a także skrupulatnego zapisywania ustrukturyzowanych i uporządkowanych danych. Podobnie jest z wywiadem: kusi nas być może, by uznać, że prowadzenie wywiadu, który ostatecznie stanowi jakaś formę rozmowy, leży w zasięgu możliwości każdego z nas. Co więcej, nieustannie pokazywane są nam rozmaite „wywiady” w telewizji – i wydaje się, że nie wymagają one jakiegoś szczególnego nakładu pracy. Dlaczego więc ktoś miałby określić pogłębiony, otwarty wywiad, który jest typowym narzędziem badań etnograficznych, „najbardziej wymagającą technicznie i, jednocześnie, najbardziej innowacyjną i ekscytującą formą” zbierania danych? (jest to stanowisko Stephena Schesnula, Jean Schesnul i Margaret LeCompte, wyłożone w  wyczerpującym, wielotomowym i powszechnie wykorzystywanym

Prowadzenie wywiadu

89

Niezbędniku etnografa). Wydaje się więc oczywiste, że etnograficzna forma prowadzenia wywiadu to coś więcej, niż zwykła rozmowa, którą mógłbyś prowadzić z przyjacielem; różni się także w pewien sposób od wywiadów telewizyjnych, w trakcie których zarówno pytający, jak i  udzielający odpowiedzi celebryta podążają mniej lub bardziej za uprzednio sporządzonym scenariuszem, przykrawając dodatkowo swoje wypowiedzi tak, by zmieścić się w czasie antenowym przeznaczonym na program. Wywiad etnograficzny faktycznie jest konwersacyjny, w tym sensie, że zachodzi między dwiema osobami, które dzięki obserwacji uczestniczącej prowadzonej przez etnografa w społeczności, której członkiem jest respondent, stały się sobie znajome. W tym sensie różni się więc od rozmowy, którą mógłby prowadzić dziennikarz natarczywie wyciągający informacje od swojego „źródła”. Wywiad etnograficzny, idąc dalej, całkowicie różni się od przesłuchania, w trakcie którego funkcjonariusz trzyma podejrzanego w krzyżowym ogniu ­pytań, jak również od sytuacji, w której adwokat przepytuje świadka czy wreszcie, od wywiadu lekarskiego niezbędnego do skompleto­ wania historii choroby pacjenta. Jednak, zarazem, wywiad etnograficzny musi wyjść poza wytyczne określające zwyczajną przyjacielską pogawędkę, gdyż badacz rozmawia z badanym po to, aby dowiedzieć się czegoś na konkretne tematy, a żeby osiągnąć swój cel, musi zachować czujność i nie pozwalać rozmowie wymknąć się spod kontroli – starając się przy tym zachowywać naturalnie i nie okazując zniecierpliwienia. Wywiad etnograficzny ma więc charakter typowo otwarty – toczy się w formie rozmowy i nawarstwiających się w jej toku dygresji, mogących otwierać nowe ścieżki analizy, których badacz wcześniej wcale nie brał pod uwagę. W tym sensie jest on formą partnerstwa, w ramach którego obdarzony stosowną wiedzą insider pomaga badaczowi na bieżąco rozbudowywać plan badania. Wywiad etnograficzny prowadzony jest ponadto w sposób pogłębiony. Nie stanowi więc po prostu oralnej wersji pełnego pobieżnych pytań kwestionariusza ankiety. Przeciwnie, ma na celu zagłębienie się w rozmowę w poszukiwaniu znaczenia, badania obecnych w niej niuansów, zidentyfikowania szarych stref, do których nie sposób dotrzeć

90

4  Zbieranie danych w terenie

przez pytania albo-albo sondujące tylko zewnętrzną warstwę danego problemu. Aby wywiad dał jak najlepsze efekty etnograficzne, osoba prowadząca go powinna odpowiednio przygotować się do rozmowy, porządkując swoją dotychczasową wiedzę na dany temat i na tej podstawie formułując kilka ogólnych pytań dotyczących kwestii, które chciałaby zgłębić. Pytania te nie powinny jednak przybierać skostniałej formy listy spraw do zbadania, a jedynie służyć jako wskazówka nakierowująca na węzłowe punkty rozmowy. Wywiad może być więc nieustrukturyzowany (tzn. nie sprowadzony do postaci formalnego zestawu pytań ankietowych), ale nie dzieje się tak bynajmniej za sprawą przypadku. Obok pytań otwartych, towarzyszących badaczowi od początku wywiadu, w jego trakcie pojawi się jeszcze wiele różnych pytań pogłębiających, których celem jest kierowanie rozmowy w najbardziej produktywnych kierunkach. Niektóre z  przykładów takich ukierunkowań to:

• neutralne przyjęcie do wiadomości danej informacji (Tak, ro-

zumiem...) • powtarzanie tego, co przed chwilą powiedziała pytana osoba w formie pytania, w celu upewnienia się, że dobrze zrozumiałeś, o co chodzi (Zatem twoja rodzina zbudowała dom w tej części wioski, żeby być bliżej kapliczki?) • dopytywanie (Dlaczego twój starszy brat uważał, że musi wyjechać do Anglii na dalsze studia?) • prośba o wyjaśnienie oczywistych sprzeczności (Powiedziałeś, że urodziłeś się w 1925 roku, ale przed chwilą opisałeś przypłynięcie ostatniego statku w ramach przesiedleń [co nastąpiło w 1917 roku]...) • prośba o wyrażenie opinii (Mówiłeś o tym, że twoja nastoletnia córka umawia się na randki. Co sądzisz o zachowaniu współczesnej młodzieży?) • prośba o wyjaśnienie jakiegoś pojęcia (Mówisz o „rządzeniu” na podwórku. Co dokładnie masz na myśli? [chodzi o slangowe wyrażenie określające spędzanie czasu z paczką przyjaciół, często w towarzystwie alkoholu]) albo złożonego procesu (Proszę,

Prowadzenie wywiadu

91

czy mógłbyś jeszcze raz, krok po kroku, wytłumaczyć mi, w jaki sposób rafinuje się cukier trzcinowy, żeby uzyskać melasę?); • prośba o wymienienie różnych rzeczy w celu uzyskania lepszego wglądu w sposób kategoryzowania i porządkowania świata przez badanych (Jakie jeszcze, oprócz rumu, napoje sprzedaje się w rum shopie?) • Prośba o narracje ilustrujące doświadczenia [narratives of experience] – konkretne opowieści, anegdoty ilustrujące jakąś bardziej ogólną tezę, opinię (Mówisz, że przez alkohol, chłopcy „schodzą na manowce”. Czy mógłbyś przytoczyć jakąś szczególną sytuację, w której miałeś poczucie, że sam „schodzisz na manowce”?) Uzupełnieniem tych pozytywnych kroków, które możesz podjąć w celu udoskonalenia wywiadu, jest kilka rzeczy, których należy unikać – sytuacji, które mogą sprzyjać powstawaniu określonego nastawienia prowadzącego wywiad [interviewer bias]. Na przykład nie należy:

• zadawać pytań sugerujących (Czy nie wstydzisz się tych wszyst-

kich złych rzeczy, które robiłeś będąc w ciągu alkoholowym?); • ignorować tropów, które podsuwa ankietowany wprowadzając nowe wątki, które wydają się mieć dla niego znaczenie; • zmieniać tematu albo przerywać wypowiedzi rozmówcy; • ignorować wskazówek płynących z  niewerbalnych zachowań rozmówcy (np. oznaki znudzenia bądź gniewu); • zadawać pytań, które wydają się zawierać pożądaną odpowiedź (Czy nie zgodzisz się, że AA zrobiło naprawdę wiele dla alkoholików na Trynidadzie?); • używać podpowiedzi niewerbalnych (np. żywiołowe potakiwanie, pochylanie się w stronę rozmówcy, aby uścisnąć mu dłoń), które sugerowałyby „prawidłowe” z twojego punktu widzenia odpowiedzi respondenta. Oprócz tych konkretnych technik mających na celu utrzymanie płynności rozmowy, warto zapamiętać jeszcze kilka uwag odnoszących się do całościowej „etykiety” prowadzenia wywiadu:

92

4  Zbieranie danych w terenie

Unikaj zbytniego wtrącania się do rozmowy. Niektóre podręczniki odradzają nawet wyrażanie własnych opinii, ale osobiście nie szedłbym tak daleko – koniec końców jesteś żywą osobą z własnym punktem widzenia i wątpliwe, abyś zdołał wywrzeć wrażenie na rozmówcy zachowując się, jakby mówił do ściany. Jednocześnie, nie powinieneś traktować wywiadu jako forum dla objaśniania swoich własnych idei czy krytykowania, bądź w inny sposób pomniejszania przekonań osoby, z którą prowadzisz rozmowę. Utrzymuj dobry kontakt wzrokowy. Nie oznacza to, że masz wpatrywać się nieruchomo w swojego rozmówcę – to najprawdopodobniej przekonałoby go tylko, że ma do czynienia z  szaleńcem. „Normalny” kontakt wzrokowy to także sporadyczne spoglądanie w bok, uciekanie spojrzeniem. Na pewno jednak nie dotyczy to długich okresów wpatrywania się gdzieś w przestrzeń przed sobą, jak również drobiazgowych oględzin dyktafonu, intensywnego notowania czy bawienia się komputerem. Staraj się kontrolować i zarazem unikać niepożądanych sygnałów niewerbalnych (np. wyrazów twarzy zdradzających niesmak bądź niezadowolenie, odsuwania się razem z krzesłem od osoby, z którą rozmawiasz). Poświęć trochę czasu na niezobowiązującą rozmowę „o pogodzie” w celu przełamania lodów. Przechodzenie bez wstępu do meritum wywiadu sprawia często, że całe spotkanie nabiera cech policyjnego przesłuchania. Pozwól, aby rozmowa przez jakąś chwilę (krótszą, bądź dłuższą, w zależności od tego, w jakim nastroju znajduje się osoba, z którą będziesz rozmawiał, albo – ile czasu przeznaczyłeś na spotkanie) miała charakter zapoznawczy, nawet, jeśli odnosisz wrażenie, że pogawędka raczej nie trzyma się głównego wątku. W rzeczywistości, w obserwacji uczestniczącej, nic tak naprawdę nie zbacza z tematu – istotne podpowiedzi proksemiczne czy kinezyczne, podobnie, jak wskazówki dotyczące wyznawanych przez kogoś wartości i postaw, często ujawniają się właśnie w takich niekontrolowanych momentach rozmowy. Tak więc, nawet, jeśli rozmowa wydaje się być o niczym, nie możesz całkiem „zejść z posterunku”. Akceptuj przejawy gościnności. Wiele wywiadów etnograficznych przeprowadzanych jest w domach, restauracjach czy innych miej-

Prowadzenie wywiadu

93

scach, w których ludzie zazwyczaj spotykają się, aby porozmawiać (w przeciwieństwie do sterylnych laboratoriów, onieśmielających biur czy wyciszonych bibliotek) i jest czymś zupełnie naturalnym poczęstować się jakąś drobną przekąską, ale lepiej nie wykwintnym obiadem. Miej na uwadze kondycję osoby, z którą przeprowadzasz wywiad; nie nadwyrężaj rozmówców o słabym zdrowiu i nie przeciągaj rozmowy z osobami, które coś trapi, niezależnie od tego, jak bardzo zależy ci na trzymaniu się harmonogramu. Pamiętaj o odrobieniu pracy domowej! Mimo iż na początku prowadzenia wywiadów mogłeś nie mieć jeszcze własnego pogłębionego sposobu rozumienia badanych ludzi i ich sposobu życia, w tym punkcie badań na pewno nie błądzisz już zupełnie po omacku. W trakcie obserwacji pojawiły się rzeczy, o które będziesz chciał zapytać – wydarzenia, zachowania, wyrażone wprost punkty widzenia, które będziesz chciał śledzić dalej i wyjaśnić. W tym punkcie badań powinieneś wiedzieć coś o głównych instytucjach społecznych w danej społeczności, jak również posiadać jakąś wiedzę na temat historii grupy. Powinieneś również mieć przynajmniej ogólne pojęcie, kto jest kim w danej społeczności i jak wyglądają relacje między tymi osobami. Personalizuj swoje wywiady. Poproś rozmówcę o to, aby pokazał ci zdjęcia, albumy rodzinne bądź inne pamiątki, dzięki którym jego opowieść nabierze bardziej osobistego charakteru. Możesz również poprosić osobę badaną o użyczenie ci tych materiałów do skopiowania bądź dalszych analiz. Jeśli zdecydujesz się na to, pamiętaj, żeby oryginały materiałów oddać właścicielowi jak najszybciej i w takim samym stanie, w jakim je otrzymałeś. (Jeśli są to przedmioty szczególnej historycznej bądź kulturowej wagi, być może warto przedyskutować z  badanym możliwość darowania ich muzeum, bibliotece bądź innej odpowiedniej instytucji publicznej).

Szczególne typy wywiadu Ogólne wskazówki dotyczące przeprowadzania wywiadu etnograficznego przedstawione wcześniej będą obowiązywały w większości przypadków, może się jednak zdarzyć sytuacja, w której konieczne okaże się sięgnięcie po specyficzną formę wywiadu.

94

4  Zbieranie danych w terenie

Wywiad genealogiczny był wzorcową formą wywiadu dla tradycyjnych antropologów (i innych badaczy społecznych interesujących się życiem ludzi w innych, niż miejskie środowiskach) ponieważ struktura pokrewieństwa – więzy łączące członków rodziny i współmałżonków – stanowiła często główny sposób organizacji społeczeństw „przednowoczesnych”. Dzięki systematycznemu gromadzeniu danych genealogicznych można było uzyskać informacje na temat wzorów związków interpersonalnych w danym społeczeństwie. Stosowano je również w analizach przepisów związanych z  pochodzeniem (włączając w to prawa własności nieruchomości), badaniach nad małżeństwem i zamieszkiwaniem, jak również analizach wzorów migracji i praktyk religijnych. We współczesnych społeczeństwach miejskich, pokrewieństwo nie odgrywa już tak centralnej roli, jak w dawnych, niewielkich wiejskich społecznościach. Ale nawet w obliczu rosnącej mobilności, „więzy, które nas łączą” zostają po prostu osłabione, nie zaś zupełnie wyeliminowane. „Krew” i związek małżeński być może nie definiują już miejsca człowieka na ziemi, ale sposoby zawiązywania i podtrzymywania wzajemnych związków nadal podlegają definiowalnym wzorom i oczekiwaniom – nie są ani losowe, ani chaotyczne. W ten sposób, tradycyjna metoda genealogiczna przeobraziła się w analizę sieciową [network analysis], która śledzi powiązania między ludźmi w szerszych sytuacjach (jak np. związki między członkami mocno rozproszonej geograficznie „diaspory” hinduskiej), korzystając z pomocy wyrafinowanych modeli komputerowych w celu uporządkowania tych rozgałęzionych powiązań. Mimo iż w takich przypadkach prowadzenie analizy per se wymaga skomplikowanej technologii, dane wyjściowe uzyskuje się za pomocą tych samych staroświeckich metod etnograficznych – przez zadawanie ludziom pytań na temat ich związków z innymi – które kilka dekad temu charakteryzowały badania genealogiczne. Dzięki wykorzystaniu metod wywiadu genealogicznego, udało mi się ustalić, że wzory sponsoringu w trynidadzkim AA były związane z liniami pokrewieństwa. Towarzysze od kieliszka danego mężczyzny byli z  nim zazwyczaj blisko spokrewnieni (dotyczyło to szczególnie jego kuzynów ze strony ojca) i kiedy jeden z  nich decydował się

Prowadzenie wywiadu

95

na abstynencję, sponsorował pozostałych członków grupy. Okazało się, że wiele regionalnych grup AA składało się w rzeczywistości z  członków należących wcześniej do jednej, spokrewnionej „pijackiej załogi”. Uzyskanie informacji genealogicznych od upośledzonych umysłowo dorosłych było bardzo trudne, tym niemniej na podstawie danych, które udało mi się zgromadzić, mogłem ustalić, że osoby, które miały poczucie silnych więzów pokrewieństwa, zazwyczaj z większym powodzeniem radziły sobie z ukończeniem szkoleń, niż osoby, które miały poczucie odseparowania czy nawet odrzucenia przez swoich najbliższych. Takie spostrzeżenie nie jest, co prawda, konkluzywne, ale może stanowić podstawę bardziej ustrukturyzowanego badania, które mogłoby w późniejszym czasie albo potwierdzić albo zaprzeczyć istnieniu związku między siłą więzi rodzinnych a pomyślnym ukończeniem programu rehabilitacyjnego. Historia mówiona jest polem badań poświęconym rekonstrukcji przeszłości przez doświadczenia osób, które w niej żyły. O ile osoby dysponujące władzą polityczną czy ekonomiczną często spisują swoje wspomnienia dotyczące wielkich wydarzeń, o tyle zwykli ludzie rzadko mają możliwość podzielenia się swoimi opowieściami. Historia mówiona umożliwia więc tym, którzy byli dotychczas marginalizowani i pozbawiani głosu (np. kobiety, członkowie mniejszości, biedni, osoby niepełnosprawne lub o odmiennej orientacji seksualnej), udokumentowanie swoich doświadczeń. Prowadzenie wywiadu w duchu historii mówionej opiera się na zaproszeniu jak największej liczby żyjących uczestników jakiegoś ważnego wydarzenia (czy to na poziomie lokalnym, narodowym, czy ponadnarodowym) i daniu im możliwości opowiedzenia swoich osobistych wspomnień – które zebrane później w jedną całość tworzą jego mozaikową reprezentację. Reprezentacja ta może dać nam w efekcie obraz wydarzenia odbiegający od uświęconych opisów figurujących w oficjalnych podręcznikach historii, a dzięki temu pomóc w osadzeniu tego oficjalnego obrazu w szerszej perspektywie. Wariantem wywiadu prowadzonego w duchu historii mówionej jest badanie historii życia. W tym wypadku, raczej, niż o złożoną rekonstrukcję pewnego konkretnego wydarzenia, jak dzieje się to w hi-

96

4  Zbieranie danych w terenie

storii ustnej, chodzi bardziej o dotarcie do przeszłości przez mikro­ kosmos doświadczeń życiowych jednej osoby. W zależności od teoretycznego nastawienia badacza, wybrana jednostka może być „typowa” czy też „reprezentatywna” dla swojej społeczności (przez co jej biografia będzie utożsamiona ze wspomnieniami wszystkich tych, których historie nie zostały spisane) albo też „nadzwyczajna” (a więc będzie to osoba reprezentująca wartości i aspiracje swojej grupy). Analizę rozbudowanych opowieści powstałych w wyniku badań opartych na historii ustnej i biografii znacząco ułatwił rozwój programów komputerowych służących do generowania, na podstawie danych, wątków tematycznych i wzorów. Ale podobnie, jak w przypadku studiów nad sieciami społecznymi, niezależnie od stopnia wyrafinowania technologii służącej do analizy, właściwym efektem tradycyjnego wywiadu etnograficznego pozostaje generowanie danych. Moje rozumienie tego, w jaki sposób i z  jakiego powodu trynidadzcy Hindusi wpadli w alkoholizm, wywodząc się z kultury antyalkoholowej, ukształtowały historie mówione, zebrane wśród mężczyzn, którzy w trakcie badań mieli po czterdzieści, pięćdziesiąt lat. Pamiętali czasy drugiej wojny światowej, podczas której Trynidad stanowił bazę lotnictwa amerykańskiego. Trynidad nie brał bezpośredniego udziału w działaniach wojennych, tak więc młodzi ludzie mieli do dyspozycji dużo wolnego czasu – który spędzali oddając się zmysłowym przyjemnościom tropikalnej wyspy. I to właśnie oni zainicjowali mocno inspirowaną amerykańskością kulturę „rumu z colą”, a mówiąc inaczej, kulturę ostentacyjnej konsumpcji i hedonizmu. Młodzi Hindusi z tamtego pokolenia mieli świadomość, że stary kolonialny system plantacji nie ma już żadnej przyszłości i z ochotą najmowali się do prac w obrębie bazy lotniczej. Ale wraz z zatrudnieniem, stawał się dla nich dostępny również styl życia obserwowany wśród Amerykanów. Picie alkoholu przestało stanowić tabu – stało się nieodłączną częścią sposobu, w jaki młodzi Hindusi zrobili użytek z nowych możliwości ekonomicznych. Biografie stanowiły również podstawę moich badań nad doświadczeniami deinstytucjonalizacji wśród upośledzonych umysłowo dorosłych. Jako że moim celem było zrozumienie, jak to jest być upośledzonym umysłowo w złożonym świecie zaawansowanych technologii,

Prowadzenie wywiadu

97

nie było na to lepszego sposobu, niż przyjrzeć się, w jaki sposób osoby, u których takie upośledzenie zdiagnozowano, radzą sobie z wyzwaniami stawianymi przez życie. W przeciwieństwie do wywiadu klinicznego, który skupiałby się na specyfice upośledzającej choroby, wywiad biograficzny dawał respondentom możliwość mówienia o tym, co było ważne dla nich w trakcie ich dotychczasowego życia. Dzięki temu z kolei, byłem w stanie odkryć bardzo silne zainteresowanie seksualnością i zawiązywaniem prawdziwie dorosłych związków. Klasyczny wywiad etnograficzny ma, jak opisywałem wcześniej, naturę otwartą, ale można również prowadzić wywiady częściowo ustrukturyzowane, w których pojawiają się uprzednio założone pytania związane z „obszarami zainteresowania” (np. W jaki sposób ludzie w tej wiosce zarabiają na życie? Jakie typy środowiskowych programów pomocy są dostępne dla dorosłych osób z  opóźnieniem umysłowym?). W przeciwieństwie do wywiadu otwartego, który może w dość swobodny sposób krążyć wokół problemu wyznaczonego ogólnymi pytaniami badawczymi, wywiad częściowo ustrukturyzowany trzyma się ściśle z góry ustalonego problemu i zawiera pytania mające na celu uzyskanie informacji na ten konkretny temat. Dygresje i nowe kierunki rozmowy, tak ważne w przypadku wywiadu otwartego, nie należą do planu wywiadu częściowo ustrukturyzowanego. Wywiad taki powinien jednak oczywiście wyrastać z wywiadu otwartego, śledzić i klasyfikować zagadnienia, które pojawiły się wcześniej, w bardziej konwersacyjnym formacie badania. Częściowo ustrukturyzowany wywiad może być również wykorzystany w celu operacjonalizacji czynników ogólnych w mierzalne zmienne, które można następnie przełożyć na hipotezy robocze, stanowiące w ostatecznym rachunku podstawę formalnego kwestionariusza badań etnograficznych (zamkniętego narzędzia stworzonego na potrzeby zbierania danych ilościowych od stosunkowo dużej liczby informatorów). Mechanika badań ilościowych została przedstawiona przez Uwe Flicka (2007, 2010) w innych tomach tej serii. W tym miejscu warto jedynie zapamiętać, że w przypadku badań etnograficznych, badanie na dużych próbach z użyciem hipotez testowanych na podstawie danych ilościowych wyrasta z uprzednich otwartych obserwacji i wywiadów; nie stanowi samodzielnej metody badawczej. Jej siła za-

98

4  Zbieranie danych w terenie

leży od wartości danych jakościowych, na których się opiera (więcej na temat prowadzenia wywiadów w: Kvale 2010).

Kilka uwag o doborze próby O ile w odniesieniu do analiz czysto ilościowych wielkość próby określa się zgodnie z ustalonymi kanonami, o tyle w badaniu etnograficznym pytanie: „Ile (osób powiniem przepytać, ile wydarzeń poddać obserwacji)“?, może oznaczać niemały problem. Najlepsza – choć niekoniecznie najbardziej jasna czy w jakiś sposób rozstrzygająca – odpowiedź brzmi: Wielkość próby zależy od charakterystyki badanej grupy, od posiadanych przez ciebie zasobów (tzn. uzasadnionych ograniczeń twojego czasu, mobilności, dostępu do sprzętu itd.), jak i od celów twojego badania. Niezależnie od stopnia ogólności powyższej zasady, istnieje kilka szczególnych punktów, które być może zechcesz wziąć pod uwagę. Wybrana przez ciebie do badań próba powinna odzwierciedlać heterogeniczność populacji będącej przedmiotem analiz. Jeśli badana grupa cechuje się dużą różnorodnością, będziesz musiał przeprowadzić więcej wywiadów i obserwacji, aby zagwarantować dobry przegląd wszystkich zróżnicowanych elementów w grupie. W przypadku grupy o strukturze homogenicznej, już studium przypadku pojedynczej osoby mogłoby stanowić taką prawomocną „próbę”. Jednak z  uwagi na fakt, że większość badanych społeczności cechuje się mniejszym lub większym stopniem wewnętrznego zróżnicowania, powinieneś mieć świadomość zakresu wariancji i oprzeć badania na tylu wywiadach i obserwacjach, aby uzyskać jego odzwierciedlenie.

Kilka uwag o rejestrowaniu danych z wywiadu Dane z wywiadu zazwyczaj zapisywane są w postaci nagrania audio. Nagrywanie wywiadu pozwala zachować dokładny zapis tego, co zo-

Prowadzenie wywiadu

99

stało powiedziane a, w przypadku historii mówionych oraz biografii, jest niezbędne do późniejszego odtwarzania faktycznej treści wspomnień. Należy jednak odnotować, że nagrywanie wywiadów wymaga posiadania niemałej ilości sprzętu (sprzęt nagrywający, najczęściej również mikrofon zewnętrzny, czyste taśmy, baterie na zmianę bądź dostęp do gniazdka elektrycznego), który nie zawsze można nabyć bądź nosić przy sobie. O ile kupienie niedrogiego, mniej lub bardziej dyskretnego, ale dobrej jakości sprzętu nagrywającego nie stanowi dziś problemu, o tyle koszt takiej inwestycji zaczyna rosnąć, kiedy pojawia się potrzeba lepszej jakości (np. w przypadku nagrań, które powinny zostać zachowane dla potomności). Co więcej, nagrane taśmy stanowią dopiero wstępny etap procesu analizy; kasety muszą zostać bowiem skatalogowane i, w większości przypadków, poddane transkrypcji, aby można było w efektywny sposób korzystać z informacji, które są na nich zapisane. Taka transkrypcja jest w najlepszym przypadku powolnym i nudnym procesem, a przeciętny badacz nie będzie miał ani czasu, ani umiejętności niezbędnych do tego, aby została przeprowadzona we właściwy sposób. Zarazem usługi zawodowych transkrybentów mogą wydatnie podnieść koszty projektu. Mimo iż coraz więcej etnografów sięga po kamery wideo, rejestrując różnorodne interakcje społeczne, praktyka ta nie przyjęła się w odniesieniu do wywiadów, wyłączając sytuacje, w których wywiad stanowi część filmów dokumentalnych bądź innych raportów wizualnych, czy też gdy badacze są szczególnie zainteresowani wychwytywaniem i analizą niewerbalnych aspektów komunikacji. Choć sprzęt wideo nie jest trudno dostępny i niekoniecznie wiąże się z  dużymi kosztami, proces transkrypcji jest tutaj jeszcze bardziej złożony niż w przypadku nagrań audio. Co więcej, filmowanie wywiadów generuje poważne problemy w odniesieniu do kwestii związanych z zachowaniem poufności danych uzyskiwanych od uczestników badań. Jeśli ktoś nie jest ekspertem od stenografii – a osoby takie spotyka się na tyle rzadko, że można już mówić o ich wyginięciu – to zazwyczaj nie ma mowy o dokładnym zapisywaniu przebiegu wywiadu przez cały czas jego trwania. Nawet gdyby badacz okazał się takim ekspertem, poleganie na tej technice zapisu nie wydaje się najlepszym pomysłem; spoglądanie przez większą część wywiadu w notatnik mogło-

100

4  Zbieranie danych w terenie

by oznaczać utratę cennego kontaktu wzrokowego z badanym. Krótka notatka od czasu do czasu – tak, ale w czasie większości wywiadów etnograficznych pełen zapis nie jest ani możliwy do zrealizowania, ani tak naprawdę pożądany. Ostatecznie zatem to nagranie audio pozostaje najbardziej wartościowym wsparciem w prowadzeniu wywiadów, jak i w następującym po nich odtwarzaniu i analizie danych (gruntowne przedstawienie teorii i metody wywiadu etnograficznego w: Schensul i in. 1999, s. 121–200).

Analiza danych zastanych Analiza danych zastanych jest analizą materiałów zgromadzonych w celach naukowych, administracyjnych, bądź innych, zarówno oficjalnych, jak i nieoficjalnych. Zarówno jednostki, jak i grupy mają tendencję do gromadzenia rzeczy związanych ze swoją historią, osiągnięciami i planami na przyszłość. Czasami zbiory te mają bardzo uporządkowaną postać (np. notatki ze spotkań rady zarządu, rodzinne albumy fotograficzne pieczołowicie przechowywane przez gorliwego genealoga, stare numery czasopism). Ale w rzeczywistości, przedmioty takie magazynowane są raczej w sposób chaotyczny, przez co równie często znajdują się w nienajlepszym stanie. Wyzwaniem dla etnografa jest więc odnalezienie takich źródeł informacji, ich sensowne uporządkowanie (a będą one z  dużym prawdopodobieństwem nieuporządkowane) oraz pomoc w zachowaniu ich na użytek następnych badaczy. Niektóre materiały archiwalne były pierwotnie gromadzone w celach biurokratycznych bądź administracyjnych. Noszą one nazwę źródeł pierwotnych i zaliczamy do nich:

• mapy; • kartoteki urodzeń, zgonów, małżeństw, transakcji związanych z kupnem bądź sprzedażą nieruchomości;

Analiza danych zastanych

101

• spisy z cenzusów, rozliczeń podatkowych i głosowań; • specjalistyczne sondaże; • dane z systemu obsługi uzyskane od organizacji pomocy społecznej; akta sądowe; • protokoły spotkań. •

Należy zauważyć, że nawet jeśli powyższe materiały mają bardzo uporządkowaną formę oraz jeśli znajdują się w dobrym stanie, najprawdopodobniej nie gromadzono ich w tych samych celach, którymi kieruje się badacz. Dlatego też mimo wszystko musi on uporządkować je na nowo, w taki sposób, aby ułożyły się w historię, którą chce usłyszeć. Kolejną potencjalnie ważną formą danych zastanych są dane wtórne, uzyskiwane na podstawie ustaleń empirycznych innych badaczy. Na przykład koleżanka, która na rok przed moim przyjazdem na Trynidad prowadziła tam badania terenowe, zgromadziła ogromną ilość informacji genealogicznych potrzebnych jej do badań nad dziedziczeniem pewnych chorób genetycznych. Nie interesowała mnie, co prawda, genetyka, ale udało mi się wykorzystać informacje, którymi wspaniałomyślnie się ze mną podzieliła, aby potwierdzić moje rosnące podejrzenia na temat związku między więzami pokrewieństwa i modelami sponsoringu w AA. Wyniki wielu projektów badawczych są obecnie dostępne w formie wypisów [excerpts], skatalogizowane w komputerowych bazach danych. Chyba najlepiej znanym z  takich źródeł informacji międzykulturowej jest The Human Relations Area File. Analiza danych zastanych rzadko jest traktowana jako odrębna umiejętność etnograficzna, choć z pewnością może stanowić podstawę samodzielnych badań w sytuacji, kiedy prowadzenie badań terenowych nie jest możliwe. Dostęp do oraz interpretacja danych zastanych są jednak niemal zawsze łatwiejsze, jeśli badacz ma za sobą bezpośrednie doświadczenia z badaną społecznością, i kiedy ma możliwość konfrontowania wniosków wyciągniętych na podstawie analizy danych zastanych z  informacjami uzyskanymi w wywiadach prowadzonych z faktycznymi członkami badanej społeczności. Z analiz danych zastanych płynie kilka korzyści:

102

4  Zbieranie danych w terenie

• ogólnie mówiąc, są niereaktywne. Badacz nie wpływa na odpowiedzi badanych osób, gdyż nie wchodzi w bezpośrednią interakcję z informatorami; • zazwyczaj wiążą się z niskimi kosztami; • są szczególnie istotne, kiedy badacz skupia się na badaniu zmieniających się w czasie wydarzeń bądź zachowań; • są również cenne, kiedy badane zagadnienia wydają się zbyt drażliwe albo ulotne [volatile], aby można było poddać je bezpośredniej obserwacji bądź pytać o nie wprost. Zarazem etnograf korzystający z danych zastanych powinien mieć na uwadze kilka potencjalnych problemów.

• dane zastane nie zawsze są gromadzone w sposób bezstronny:

Kto je zbierał? Do jakich celów? Co mogło zostać pominięte (świadomie bądź nie) w procesie ich gromadzenia? Nawet chaotyczna zbieranina danych jest efektem procesu redaktorskiej selekcji; badacz, który styka się z nią później, nie ma zatem do czynienia z „czystą” informacją; nawet współczesne skomputeryzowane bazy danych nie są • wolne od błędów; sam fakt, że informacja została pieczołowicie stranskrybowana nie oznacza wcale, że w punkcie wyjścia była prawidłowa; • praca z danymi zastanymi może wiązać się również z problemami natury fizycznej bądź logistycznej, jeśli są one zgromadzone w kłopotliwych bądź fizycznie nieatrakcyjnych miejscach (zakurzonych, brudnych, pełnych szczurów i karaluchów). Jednak, mimo tych zastrzeżeń, dane zastane stanowią po prostu zbyt cenne źródło informacji, aby można je zignorować (doskonały przegląd użyć danych archiwalnych w badaniach etnograficznych w: Berg 2004, s. 209–232). Podsumowując, dobre badanie etnograficzne łączy dane z obserwacji, wywiadu oraz analiz danych zastanych.

Warto zapamiętać

103

Warto zapamiętać

• dobra etnografia jest rezultatem triangulacji – wykorzystania licznych technik gromadzenia danych w celu wzmocnienia siły

•

­wniosków;

etnograficzne techniki zbierania danych odnoszą się do trzech głównych sfer umiejętności:

• obserwacji • prowadzenia wywiadów • analizy danych zastanych • obserwacja jest aktem postrzegania działań i wzajemnych relacji między ludźmi w terenie, za pomocą pięciu zmysłów badacza. ­Jako taka wymaga:

• • poszukiwania wzorów • techniki obserwacyjne mogą być: • niejawne (np. proksemika, kinezyka, badania śladów zachowań) • oparte na uczestnictwie • prowadzenie wywiadu jest procesem kierowania rozmową w taki obiektywnego zapisywania spostrzeżeń

sposób, aby zdobyć potrzebne informacje. Etnografowie korzystają z kilku form wywiadu:

• otwarty, pogłębiony • częściowo ustrukturyzowany (ukłon w stronę kwestionariuszowych badań ilościowych)

• szczególne typy wywiadów: • wywiady genealogiczne i oparte na analizie sieciowej • historie mówione [oral histories] i historie życia [life histories] • analiza danych zastanych jest analizą materiałów, które zostały uprzednio zgromadzone w celach badawczych, służbowych

i innych, zarówno oficjalnych, jak i nieoficjalnych. W odniesieniu do danych zastanych możemy mówić o źródłach pierwotnych i wtórnych.

104

4  Zbieranie danych w terenie

Warto przeczytać Adler Patricia A., Adler Peter (1994), Observational techniques, w: Norman K. Denzin, Yvonna S. Lincoln (red.), Handbook of Qualitative Research (wyd. 2), Thousand Oaks, CA: Sage, s. 377–392. Angrosino Michael V. , Perez Kimberly (2000), Rethinking observation: from metod to context, w: Norman K. Denzin, Yvonna S. Lincoln (red.), Handbook of Qualitative Research (wyd. 2), Thousand Oaks, CA: Sage, s. 673–702 Flick Uwe (2010), Projektowanie badania jakościowego, tłum. Paweł Tomanek, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN Kvale Steinar (2010), Prowadzenie wywiadów, tłum. Agata Dziuban, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

LeCompte Margaret D., Schesnul Jean J. (1999), Essential Ethnographic Methods: Observations, Interviews, and Questionnaires, Walnut Creek, CA: AltaMira.

Rozdział

5

W stronę obserwacji

• Definicja obserwacji • Rodzaje badań obserwacyjnych • Zadania obserwacji jako badania • Proces badania obserwacyjnego • Zagadnienie wiarygodności • Nastawienie obserwatora • Obserwacja w przestrzeniach publicznych • Badania obserwacyjne i etyka Po przeczytaniu tego rozdziału będziesz:

• wiedział więcej na temat pojęć i procedur

związanych z techniką obserwacji, a dzięki temu; • lepiej zrozumieć jeden z trzech głównych procesów etnograficznych, które zostały omówione w poprzednim rozdziale.

106

5  W stronę obserwacji

Definicja obserwacji Widzieliśmy już, że badanie etnograficzne jest rozsądną mieszanką obserwacji, wywiadów i analiz archiwalnych. Jako że dwie ostatnie metody zostały omówione w innych tomach tej serii (Kvale 2010; Rapley 2010), tutaj skupimy się na obserwacji, zarówno w jej aspektach uczestniczących, jak i nieuczestniczących. Podstawowa rola obserwacji w badaniach społecznych już od długiego czasu jest przyjmowana bezdyskusyjnie. I rzeczywiście, właściwa ludziom umiejętność obserwacji otaczającego świata stanowi podstawę naszej zdolności wydawania zdroworozsądkowych sądów dotyczących różnych rzeczy. Znaczna część naszej wiedzy o świecie pochodzi z trwającej całe życie obserwacji. W odniesieniu do badań, obserwacja jest jednak procesem bardziej systematycznym i formalnym, niż obserwacja właściwa codziennemu życiu. Tym, co określa badanie etnograficzne, jest regularna i powtarzająca się obserwacja ludzi i sytuacji, często z intencją uzyskania odpowiedzi na jakieś teoretyczne pytania dotyczące natury zachowań czy organizacji społecznych. Prosta słownikowa definicja może pomóc nam określić obserwację jako narzędzie badawcze. Brzmi ona następująco: Obserwacja jest aktem rejestrowania danego zjawiska, często z  użyciem instrumentów pomiaru oraz zapisywania go do celów naukowych. Powyższe sformułowanie zakłada, że kiedy coś zauważamy, czynimy to z wykorzystaniem wszystkich zmysłów. Na co dzień, obserwacja często ogranicza się do rejestracji wizualnej, ale dobry etnograf powinien być wyczulony na informacje płynące ze wszystkich źródeł.

Rodzaje badań obserwacyjnych Choć wcześniejsze użycia obserwacji jako narzędzia badawczego mogły sugerować jego „niereaktywność”, w rzeczywistości zakłada ona

Rodzaje badań obserwacyjnych

107

jakiś rodzaj kontaktu z  ludźmi bądź przedmiotami poddawanymi ­obserwacji. Obserwacja etnograficzna (w przeciwieństwie do obserwacji prowadzonej w warunkach klinicznych) odbywa się w terenie,  w  warunkach naturalnych. Obserwator jest więc, w większym bądź mniejszym stopniu, uwikłany w to, co stanowi przedmiot jego obserwacji. Stopień tego zaangażowania odsyła do typu roli, jaką przyjmuje etnograf. Klasyczna typologia ról etnografa została zaproponowana przez Raymonda Golda (1958), który wyróżnił następujące cztery ­kategorie:

• stając się wyłącznym obserwatorem, etnograf w możliwie naj-

większym stopniu dystansuje się wobec terenu badań. Taki obserwator pozostaje niewidoczny i niezauważony. Rola ta miała z  założenia reprezentować pewien ideał obiektywizmu, tym niemniej nie jest ona obecnie szczególnie popularna z uwagi na ryzyko przekłamań, a także ze względu na związane z nią problemy etyczne, których współcześni badacze starają się unikać. Mimo to jednak, wciąż można wskazać pewne interesujące i prawomocne przykłady tego podejścia, jak na przykład studium Spencera Cahilla (1985) poświęcone porządkowi interakcyjnemu w toalecie publicznej. Badanie skupiało się na analizie rutynowych zachowań w toalecie. Przez dziewięć miesięcy Cahill wraz z pięcioma asystującymi mu studentami obserwował zachowania w toaletach znajdujących się w centrach handlowych, klubach studenckich na kampusach uniwersyteckich, a także restauracjach i barach. • rola obserwatora-jako-uczestnika wykorzystywana jest przez badacza do prowadzenia obserwacji w krótkich odcinkach czasu, często w celu określenia kontekstu dla wywiadów bądź innych typów badania. Badacz jest znany i rozpoznawany przez badanych, ale odnosi się do „przedmiotów” swoich badań wyłącznie jako badacz. Na przykład Kathryn Fox (2000) prowadziła obserwacje w więzieniu, w grupie mającej na celu promowanie „poznawczej zmiany obrazu własnej osoby” [cognitive self-change] wśród groźnych przestępców. Cele badawcze Fox

108

5  W stronę obserwacji

zostały wyjaśnione i zaaprobowane przez stanowy Departament Więziennictwa, jak również przez kierowników [facilitators] i członków grupy. „Chociaż wchodzę w interakcje z pozostałymi uczestnikami – mówiła – przez większość czasu po cichu notuję swoje obserwacje”. badacz, który wciela się w rolę uczestnika-jako-obserwatora • jednocześnie pełniej integruje się z życiem członków badanej grupy, jak i bardziej angażuje w stosunki z badanymi osobami; jest w równym stopniu neutralnym badaczem, co przyjacielem. Mimo to, działania które podejmuje jako badacz pozostają respektowane. Na przykład Elijah Anderson (1990) wraz z żoną spędził czternaście kolejnych wakacji żyjąc w dwóch sąsiadujących ze sobą społecznościach, jednej zamieszkiwanej przez ubogie czarnoskóre rodziny, drugiej natomiast zróżnicowanej rasowo, z rosnącą dominacją białych mieszkańców należących raczej do wyższej klasy ekonomicznej. W trakcie trwania obserwacji, Anderson rozwinął studium interakcji ulicznych z udziałem młodych czarnoskórych mężczyzn w obydwu badanych społecznościach. Młodzi mężczyźni byli świadomi stereotypów, jakie wiązały się z ich statusem i nie podobał im się sposób, w jaki byli traktowani przez inne osoby (głównie przez unikanie), wychodzące z założenia, że są niebezpieczni; z drugiej jednak strony mieli równocześnie możliwość odgrywania przypisywanych sobie ról w celu uzyskania konkretnych korzyści w konkretnych sytuacjach. Kiedy jednak badacz staje się pełnym uczestnikiem, wnika zu• pełnie w badany teren, w pełni angażując się w relacje z badanymi, dzieląc z nimi różne działania, czasami wręcz zupełnie nie ujawniając swojego planu badawczego. W tradycyjnym żargonie antropologicznym taka postawa nosi, cokolwiek lekceważące, miano „odgrywania tubylca” [going native]. Zarazem „autochtoniczne badania terenowe” [indigenous fieldwork], to znaczy badania prowadzone przez osoby będące członkami kultury badanej, cieszą się coraz większym uznaniem (dość szczegółowo zagadnienie to opisał Roberto da Matta: 1994). Można czasem spotkać się z założeniem, że „tubylec” będzie

Rodzaje badań obserwacyjnych

109

w stanie nawiązać lepszy kontakt z ludźmi poddanymi etnograficznej obserwacji, choć w rzeczywistości nie zawsze tak właśnie się dzieje; czasami bowiem całkowite „wniknięcie” w teren badań w drastyczny sposób upośledza zdolność badacza do prowadzenia analiz. Interesującym paradoksem okazuje się fakt, że na obu krańcach kontinuum – a więc zarówno w sytuacji pełnego zaangażowania badacza, jak i jego całkowitego zdystansowania się wobec terenu badań – mogą wystąpić problemy etyczne związane z  wprowadzaniem badanych w błąd. W rezultacie większość etnografów wybiera którąś z  dwóch pozostałych ról. Mając świadomość skupienia się na tych dwóch postaciach zaangażowania, trudno się dziwić, że współcześnie analitycy wykazują tendencję do definiowania ról w terminach członkostwa (zob. np. Adler, Adler 1994).

• badacze, którzy przyjmują perspektywę członkostwa peryferyj-

nego obserwują badanych i wchodzą z nimi w bliskie interakcje, przyjmując tym samym tożsamość insidera, ale jednocześnie nie biorą udziału w aktywnościach, które konstytuują rdzeń uczestnictwa w grupie. Na przykład badacze, analizujący kulturę narkotykową na ulicach wielkiego miasta, będą musieli pokazać się jako osoby „swoje” i zasługujące na zaufanie, nawet jeśli wiadomo, że same nie będą ani zażywały, ani sprzedawały narkotyków (zob. np. Bourgois 1995). • z  kolei ci, którzy wybierają członkostwo aktywne, podejmują działania w obrębie grupy, choć starają się przy tym nie angażować w grupowe wartości, cele i postawy. Na przykład antropolog Christopher Toumey (1994) prowadził badania nad grupą zwolenników teorii kreacjonizmu; brał aktywny udział w organizowanych przez nią spotkaniach, jak również swobodnie gościł w prywatnych domach jej członków, choć wyraźnie zaznaczył przy tym, że jako antropolog nie jest w stanie przyjąć proponowanego przez kreacjonistów filozoficznego podejścia do teorii ewolucji.

110

5  W stronę obserwacji

• wreszcie, badacze decydujący się na członkostwo pełne, anali-

zują konteksty, których sami są aktywnymi członkami. Przyjmują również często rolę rzeczników stanowisk zajmowanych przez grupę w odniesieniu do różnorodnych kwestii. Na przykład Ken Plummer (2009) opowiada o tym, jak ujawnił swoją homoseksualną orientację, zaangażował się w działania polityczne mające na celu reformę ustawodawstwa dotyczącego homoseksualizmu w ojczystej Wielkiej Brytanii i wreszcie podjął się analizy londyńskiej sceny gejowskiej końca lat sześćdziesiątych.

Badania etnograficzne, w toku których badacz realizuje jedną z powyższych form uczestnictwa, można określić mianem obserwacji uczestniczącej, która stanowi „proces zdobywania wiedzy w efekcie wystawiania się na bądź zaangażowania w codzienne bądź rutynowe działania uczestników badanego kontekstu” (Schesnul et al 1999, s. 91). Nie powinniśmy jednak myśleć o obserwacji uczestniczącej jako o metodzie badawczej; stanowi ona raczej swego rodzaju „strategię mającą na celu ułatwienie zbierania danych w terenie” (Bernard 1988, s. 150). Sam termin jest efektem połączenia definicji roli badacza (który jest w mniejszym lub większym stopniu uczestnikiem) z faktyczną techniką zbierania danych (a więc obserwacją). Badacze będący uczestnikami badanej przez siebie społeczności, mogą oczywiście sięgać po inne techniki zbierania danych (sondaże, badania archiwalne, wywiady), ale zakłada się jednocześnie, że nawet jeśli faktycznie odwołują się do innych technik, pozostają w pierwszym rzędzie uważnymi obserwatorami otaczających ich ludzi i wydarzeń.

Zadania obserwacji jako badania Techniki obserwacji są przydatne w badaniach, które dotyczą:

• konkretnych miejsc (np. centrum handlowe, kościół, szkoła); • wydarzeń, które są rozumiane jako sekwencje działań bardziej

rozciągniętych w czasie i bardziej złożonych, niż pojedyncze akty; rozgrywają się one zazwyczaj w konkretnym miejscu,

Zadania obserwacji jako badania

111

mają określony cel i znaczenie, wymagają udziału więcej, niż jednej osoby, cechują się uznaną historią i powtarzają się z zachowaniem pewnego stopnia regularności; przykładem tak rozumianego „wydarzenia” są wybory prezydenckie w Stanach Zjednoczonych; czynników demograficznych (np. wskaźników różnic w statusie • społeczno-ekonomicznym, takich, jak rodzaj zabudowy/materiałów budowlanych, obecność kanalizacji w mieszkaniu, obecność i liczba niepowybijanych okien, sposób pozbywania się śmieci, korzystanie z legalnych bądź nielegalnych źródeł energii elektrycznej). Funkcjonowanie w roli obserwatora – nawet w przypadku zakładanej minimalnej interakcji z członkami badanej społeczności – wymaga posiadania poniższych cech:

• zdolności językowe (które wydają się oczywistym warunkiem

wstępnym prowadzenia badań w miejscu, w którym badani nie posługują się używanym przez ciebie językiem, ale okazują się ważne również w sytuacji, kiedy wszyscy posługują się – w sensie technicznym – tym samym językiem, ale poszczególne grupy używają specyficznego dla nich hermetycznego slangu czy żargonu bądź przypisują odmienne znaczenia językowi gestów i postaw); • szczególna wrażliwość (wyczulenie na obecność zwyczajnych, codziennych szczegółów, na które większa część osób nie zwraca uwagi w swoich rutynowych obserwacjach otaczającej rzeczywistości); • dobra pamięć (ze względu na fakt, iż nie zawsze istnieje możliwość zapisania uwag obserwacyjnych na miejscu); • zamierzona naiwność (to jest zupełny brak oporu przed zadawaniem pytań dotyczących tego, co oczywiste i zrozumiałe samo przez się); • umiejętności pisarskie (w ostateczności bowiem dane obserwacyjne będą użyteczne tylko wówczas, kiedy umieści się je w swego rodzaju narracyjnym kontekście).

112

5  W stronę obserwacji

Proces badania obserwacyjnego „Obserwacja” rzadko zamyka się w pojedynczym akcie. Stanowi raczej serię kroków, prowadzących do regularności i precyzji, które są nieodłączne zaproponowanej wcześniej roboczej definicji.

• Pierwszym krokiem procesu obserwacji jest wybór miejsca ba-

dań. Wybór ten może być podyktowany chęcią znalezienia odpowiedzi na problem teoretyczny, bądź też z uwagi na fakt, że dane miejsce, w jakiś sposób reprezentuje zagadnienie będące aktualnie przedmiotem zainteresowania, albo wreszcie, ze względu na swoją dogodność. Niezależnie od sposobu, w jaki zostanie dokonany wybór miejsca obserwacji, ważne, aby badacz uzyskał dostęp do wybranej społeczności. Niektóre społeczno• ści są otwarte na kontakty z osobami spoza grupy, inne cechuje mniejsza elastyczność w tym względzie. Jeśli obserwacja miałaby zostać przeprowadzona w jednym z  takich mniej przyjaznych miejsc, konieczne jest poczynienie dodatkowych przygotowań. W tym celu należy nawiązać kontakt z  gatekeeperami grupy, zarówno formalnymi (np. policją, politykami), jak i nieformalnymi (np. darzonymi powszechnym szacunkiem przedstawicielami starszyzny) i uzyskać ich zgodę oraz wsparcie w dalszych działaniach. Kiedy już dostęp do badanej społeczności zostanie zagwaran• towany, badacz działający w pojedynkę może właściwie natychmiast przystąpić do obserwacji. Zespoły badawcze będą jednak być może potrzebowały jeszcze trochę czasu na przeszkolenie w celu uzyskania pewności, że każdy będzie wypełniał przydzielone mu zadania we właściwy sposób. Jeśli badacz pracuje w warunkach wymagających obecności tłumaczy bądź członków badanej społeczności, możliwe, że będzie musiał poświęcić dodatkowy czas na zapoznanie ich z  celami badania i działaniami planowanymi w projekcie badawczym. Konieczna może okazać się również wstępna aklimatyzacja w miejscu badań. Im bardziej egzotyczne jest to miejsce, tym bardziej prawdopodobne, że badacz doświadczy szoku kulturowego

Proces badania obserwacyjnego

113

– poczucia przytłoczenia przez to, co nowe i nieznane. Ale nawet prowadzenie obserwacji w stosunkowo znanym i nieodległym otoczeniu może skutkować doznaniem „szoku”, głównie dlatego, że badacz będzie interagował w danym kontekście właśnie jako badacz, a więc w sposób dość odmienny od dotychczasowych kontaktów. • Kiedy obserwacja jest już w toku, badacz może odczuwać konieczność notowania swoich spostrzeżeń na temat wszystkiego, co widzi. Zrozumienie tego, co jest i co nie jest istotne, przychodzi dopiero po jakimś czasie powtarzalnych obserwacji (a także, prawdopodobnie, konsultacji z  członkami badanej społeczności). Tak czy owak, ważne, aby obserwacje zapisywać tak, by potem łatwo je było odtworzyć. Nie istnieje powszechnie przyjęty format zapisu materiału z  obserwacji. Niektórzy badacze sięgają po wysoce usystematyzowane listy, siatki, tabelki i tak dalej; inni wolą luźne notatki. Jedni decydują się na zapisywanie danych na komputerze, inni wolą (bądź muszą, w zależności od warunków lokalnych) zrobić to ręcznie, korzystając z notesów, fiszek i tym podobnych. Ostatecznie, ta metoda jest najlepsza, która pozwala badaczowi odtwarzać i analizować wszelkie dane, jakie udało mu się zgromadzić, a to kryterium będzie z  konieczności różne dla różnych badaczy. Oczywiście, w przypadku projektów zespołowych, wymagana jest standaryzacja sposobu zapisu danych, nawet jeśli ustalona forma rejestracji nie będzie pokrywała się z  indywidualnymi preferencjami poszczególnych członków zespołu. • Wraz z  postępem badań, z  poszczególnych obserwacji będą stopniowo wyłaniać się pewne wyraźne wzory, sugerujące kolejne pytania i poszukiwanie odpowiedzi na nie, czy to przez przeprowadzenie dodatkowych obserwacji czy też korzystając z innych narzędzi badawczych. Antropolog James Spradley (1980) opisał kolejne etapy obserwacji z użyciem metafory „lejka” [funnel], zwracając uwagę na fakt, że w jej toku uwaga badacza stopniowo zawęża się i zostaje nakierowana na głębszą analizę tych elementów badanego kontekstu, które wyłoniły się jako podstawowe czy to na poziomie teoretycznym, czy też empirycznym.

114

5  W stronę obserwacji

• Obserwacje prowadzi się aż do momentu osiągnięcia teoretycznego nasycenia. Oznacza to punkt, w którym typowe cechy ­nowych obserwacji konsekwentnie dublują wcześniejsze spostrzeżenia.

Zagadnienie trafności Badacze jakościowi mogą wykazać zarówno trafność, jak i rzetelność  przy użyciu narzędzi statystycznych. „Rzetelność” to miara stopnia, w jakim dana obserwacja jest spójna z ogólnym wzorem i nie stanowi efektu przypadku. „Trafność” jest miarą stopnia, w jakim obserwacja faktycznie przedstawia to, do czego wydaje się odnosić. ­Etnografowie jakościowi zazwyczaj nie martwią się rzetelnością badań, zdając sobie sprawę z  faktu, że większa część prowadzonych przez nich analiz nie jest w gruncie rzeczy możliwa do powtórzenia. Mówiąc inaczej, nie oczekuje się, że jeden badacz obserwujący daną społeczność w konkretnym okresie uzyska dokładnie takie same ­wyniki i sformułuje takie same spostrzeżenia, jak inny badacz pod­ dający tą samą społeczność obserwacji w innym odcinku czasu. Inaczej rzecz ma się w przypadku biologa obserwującego pod mikroskopem procesy komórkowe – powinien on uzyskać standardowe rezultaty niezależnie od tego, kim jest, kiedy przeprowadzał obserwacje i tak dalej. Istnieją jednak sposoby na to, aby badacze-obserwatorzy mogli zbliżyć się w swoich badaniach do kryteriów naukowej rzetelności. Na przykład obserwacje prowadzone w sposób systematyczny (z  wykorzystaniem jakiejś wystandaryzowanej techniki rejestracji i analizy uzyskanych danych) i powtarzane regularnie w różnym czasie, można uznać za rzetelne, jeśli osiągnięte w ich efekcie rezultaty będą w przybliżeniu porównywalne. Dążenie do osiągania naukowej rzetelności w badaniach opartych na obserwacji ujawnia jednak zależność od wizji badań społecznych rozumianych jako gatunek nauki, w obrębie którego ludzkie zachowanie przebiega „zgodnie z prawem” i ma charakter regularny oraz jest wyrazem przekonania, że można je obiektywnie opisać i zanalizować. Takie stanowisko zostałoby oczywiście

Zagadnienie trafności

115

uznane przez różne frakcje postmodernistów za niewłaściwe, o czym wspominałem we wcześniejszym rozdziale. Zarazem, nawet postmoderniści muszą brać pod uwagę trafność badań; jeśliby nie istniała podstawa do zaufania obserwacji, całe badanie traci sens. Kwestia wiarygodności jest zmorą wszelkich badań jakościowych, ale szczególnie problematyczna okazuje się w przypadku obserwacji. Obserwacje są bowiem podatne na uprzedzenia wynikające z  subiektywnych interpretacji. W przeciwieństwie do badań opartych na wywiadach, które przez cytaty dostarczają bezpośrednich wypowiedzi członków badanej społeczności, spostrzeżenia poczynione w efekcie obserwacji rzadko kiedy są „potwierdzalne”. Jednak niezależnie od tego, istnieją różne sposoby na to, jak badacze-obserwatorzy mogą uzasadniać wartość swojej pracy przed środowiskiem naukowym (zauważ, ze nie muszą tego robić w odniesieniu do ogółu odbiorców spoza świata nauki, dla których sam fakt, że badacz był „tam” i wypowiada się z pozycji autorytetu o swoich ustaleniach, jest często wystarczającą rękojmią wiarygodności). Najczęściej wykorzystywane metody osiągania wiarygodności badań zawierają się w poniższych wskazówkach:

• dobrze jest współpracować z wieloma obserwatorami bądź ze-

społami badawczymi (zob. też Flick 2007), szczególnie, jeśli reprezentują różnorakie punkty widzenia (a więc są zróżnicowane płciowo, wiekowo, etnicznie); członkowie takich zespołów mogą sprawdzać nawzajem swoje ustalenia, aby móc wykryć i wyeliminować niespójności. Oczywiście, obserwator, którego spostrzeżenia różnią się od ustaleń innych członków zespołu, niekoniecznie musi się „mylić”; w rzeczywistości może się okazać, że jako jedyny ma rację. Niemniej jednak, jeśli nie istnieje nieodparte podejrzenie, że taki indywidualista może być na tropie czegoś naprawdę istotnego, konsens grupowy zazwyczaj bierze górę; • można zastosować metodologię indukcji analitycznej (zob. też Flick 2007), która w tym przypadku oznacza, że pojawiające się ustalenia (a więc spostrzeżenia, które opisują wyodrębnione w toku obserwacji wzory) są sprawdzane w poszukiwaniu przy-

116

5  W stronę obserwacji

padków negatywnych. Celem jest przy tym uzyskanie potwierdzeń, które można uznać za uniwersalne (bądź „ugruntowane”, mówiąc językiem niektórych szkół teoretycznych). opisując rezultaty swoich analiz zorientowani obserwacyj• nie badacze mogą skorzystać z technik uprawdopodobnienia [verisimilitude] (albo też vraisemblance, które to pojęcie przyjęło się w języku angielskim za sprawą badaczy francuskich). Jest to styl opisu, który przez specyficzne prowadzenie narracji wciąga czytelnika w świat poddany analizie przez badacza, w celu wywołania w nim poczucia identyfikacji; wykorzystuje język opisowy (raczej, niż abstrakcyjne „fakty i wykresy”). Uprawdopodobnienie można osiągnąć również wówczas, kiedy opis sprawia wrażenie wewnętrznie spójnego, przekonywującego i  rozpoznawalnego przez czytelników w ich własnych doświadczeniach bądź też znanego z innych opowieści, które czytali, bądź o których słyszeli. O dziele, które osiąga te cele mówi się, że jest autentyczne w oczach swoich odbiorców. ­Innymi słowy, w stopniu o wiele większym, niż to się dzieje w przypadku innych rodzajów „danych” naukowych, obserwacje etnograficzne stają się przekonywujące jedynie wówczas, kiedy zostaną zaprezentowane w formie spójnej, logicznej narracji. Zagadnienie standardów osiągania i gwarancji jakości wniosków badawczych płynących z danych nieilościowych zostało w dogłębnie przeanalizowane i podsumowane przez Clive’a Seale (1999). Egon Guba i Yvonna Lincoln (2009, s. 281–313) dostarczają zarówno krótkiego przeglądu literatury, jak i złożonej filozoficznej refleksji nad zagadnieniem trafności w badaniach jakościowych. Na podstawie rozległej analizy sposobów zbierania danych przez badaczy jakościowych, zarówno wykorzystujących obserwację, jak i inne etnograficzne sposoby pozyskiwania informacji, Matthiew Miles i Michael Huberman (2000, s. 288–291) zaproponowali kilka praktycznych „wskazówek“ (a więc nie „reguł“, jak wyraźnie zaznaczają) mających na celu ułatwienie oceny jakości wniosków płynących z badań. Wskazówki te podzielili na pięć kategorii:

Nastawienie obserwatora

117

• obiektywność/możliwość

potwierdzenia (albo też „rzetelność zewnętrzna”): stopień, w jakim wnioski opierają się na zgromadzonym materiale, a nie są wynikiem takiego czy innego nastawienia badacza; • rzetelność/ufność/sprawdzalność: stopień spójności procesu ­badawczego oraz jego stałości tak w przebiegu czasowym, jak i w przekroju badaczy i różnych metod badawczych; • trafność wewnętrzna/wiarygodność/autentyczność (albo wartość logiczna): stopień, w jakim wnioski płynące z badań są sensowne, to, na ile są wiarygodne tak dla osób badanych, jak i dla czytelników raportu, a także na ile produkt końcowy jest autentycznym zapisem wyników obserwacji; • trafność zewnętrzna/zakres transferu/zakres dopasowania: stopień, w jakim wnioski płynące z badań można odnieść do zagadnień pozostających poza ramami pierwotnego projektu badań (innymi słowy, czy wyniki badań mogą być generalizowane na inne konteksty?); • wykorzystanie/zastosowanie/orientacja na działanie („trafność pragmatyczna” badań): stopień, w jakim programy bądź działania są efektem wniosków płynących z  badań i/lub stopień, w  jakim kwestie etyczne dotyczące prowadzenia badań (bardziej ogólny opis kryteriów badań jakościowych w: Flick 2007) zostały otwarcie rozwiązane.

Nastawienie obserwatora Etnografowie w ogóle, a badacze zorientowani obserwacyjnie w szczególności, często są poddawani krytyce z uwagi na wpisany w ich pracę subiektywizm. Nawet obserwacja w sposób najbardziej oczywisty niejawna może generować niezamierzone „efekty obserwatora” – a więc tendencję ludzi do zmiany zachowań w sytuacji, kiedy są oni świadomi faktu, że ktoś ich obserwuje. Większość współczesnych badaczy zgodzi się pewnie, że dążenie do unikania wszelkich przejawów efektów obserwatora nie jest wcale wskazane, w sposób bowiem konieczny wiązałoby się z  powrotem do ukrytych taktyk wpisanych w rolę

118

5  W stronę obserwacji

„wyłącznego obserwatora”, która została poddana szerokiej krytyce jako potencjalnie nieetyczna. Istnieje jednak kilka sposobów minimalizowania osobistego nastawienia, które niemal zawsze towarzyszy badaniom obserwacyjnym:

• można powiedzieć, że już sam fakt naturalności obserwacji sta-

nowi swego rodzaju szczepionkę przeciw nastawieniu obserwatora, bo (np. w przeciwieństwie do badacza przeprowadzającego wywiad, ankietera) zazwyczaj nie wymaga ona od obserwowanych ludzi niczego niecodziennego, nadzwyczajnego. Wierzy się, że po jakimś czasie obecność obserwatora przestanie być w ogóle zauważana i że ludzie po prostu zajmą się swoimi sprawami. badanie obserwacyjne ma charakter emergentny, co w tym • przypadku oznacza, że wiąże się z  nim spory potencjał kreatywności. Badacze-obserwatorzy mogą, jeśli zechcą, zarzucić predefiniowanie kategorie: w dowolnym punkcie nakreślonego tu procesu badawczego, badacz może zmienić rozłożenie akcentów w pytaniu, na które szuka odpowiedzi. Obserwacja zakłada możliwość pojawiania się nowych intuicji w miarę, jak obraz badanej „rzeczywistości” staje się coraz wyraźniejszy w efekcie rosnącego doświadczenia w badanym kontekście. badanie obserwacyjne dobrze komponuje się z innymi techni• kami zbierania informacji. W eksperymentach laboratoryjnych bądź klinicznych, na przykład, brakuje naturalnego środowiska i kontekstu zdarzeń; wytwarzają one „dane”, które są samowystarczalne i z  których w sposób rygorystyczny usunięto wszelkie „zewnętrzne” zmienne. Etnografia terenowa rzadko tworzona jest na podstawie niezależnego „eksperymentu” obserwacyjnego. Jest raczej tak, że obserwacje dotyczą życia w warunkach naturalnych, stąd też wyniki obserwacji są stale porównywane [cross-checked] z  informacjami generowanymi na podstawie wywiadów, badań archiwalnych i tak dalej. Ten proces triangulacji, który, o czym się przekonaliśmy, jest nieodłączny etnografii jako takiej, stanowi dobre zabezpieczenie przeciw nastawieniom obserwatora, które mogą wypływać z „czystej” obserwacji (zob. też Flick 2007).

Obserwacja w przestrzeniach publicznych

119

Obserwacja w przestrzeniach publicznych Jednym z najbardziej typowych przykładów zastosowań badań obserwacyjnych jest prowadzenie obserwacji w miejscach publicznych. I rzeczywiście, biorąc pod uwagę naturę tego kontekstu, obserwacja niemal zawsze stanowi preferowaną technikę badań, zwłaszcza, że zorganizowanie wywiadów w takich warunkach jest dość trudne, a dane zastane na temat takiej pozostającej w ciągłym ruchu, zróżnicowanej i niedostatecznie określonej populacji nie istnieją. Tradycyjne badania przestrzeni publicznej, takie, jak te, które prowadził Erving Goffman, opierały się na przyjęciu ukrytej roli „wyłącznego zewnętrznego obserwatora/outsidera”. Choć nie jest to współcześnie regułą, przestrzenie publiczne nadal pozostają szczególnym „polem” dla ­obserwacji. Niektóre przestrzenie publiczne są wykreślone dość jasno (np. poczekalnie na lotniskach, centra handlowe), inne w mniejszym stopniu (np. tłoczne ulice w centrum miasta), wszystkie jednak dostarczają kontekstu dla analiz dotyczących zagadnień porządku moralnego, relacji interpersonalnych, a także norm dotyczących radzenia sobie z różnorodnymi kategoriami osób, włączając w to zupełnych obcych. Można postawić tezę, że w społeczeństwie miejskim, przestrzenie publiczne stanowią idealne miejsce badań, bo reprezentują one mikrokosmos gęstego, heterogenicznego – a nawet niebezpiecznego – społeczeństwa in genero. Ludzie będący członkami społeczeństw zurbanizowanych wydają się spędzać znaczną część życia w miejscach publicznych, tak znaczną, że czynności uznawane niegdyś za prywatne (np. rozmowa przez telefon) wykonywane są publicznie. To głównie w niewielkich tradycyjnych społecznościach pewne aktywności realizowane są za zamkniętymi drzwiami; a więc spotykamy się z istnieniem prywatnych sfer, które nie są bezpośrednio dostępne obserwacji. Tak więc, studia obserwacyjne podejmowane w przestrzeniach publicznych pozwalają badaczom na zgromadzenie danych dotyczących wielkich grup ludzi i – w konsekwencji – odtworzenie wzorów kierujących zachowaniami grupowymi. Można założyć, że anonimowość i alienacja życia w nowoczesnym środowisku miejskim skłania ludzi do tworzenia enklaw prywatności

120

5  W stronę obserwacji

w ramach szerszych kontekstów publicznych; nawet ludzie stłoczeni razem w windzie będą zazwyczaj trzymać sztywną postawę ciała, komunikując tym samym, że nie mają zamiaru nawiązywać kontaktu dotykowego z nikim wokół. Niemniej jednak, kiedy ludzie opuszczają te niewielkie chronione, muszą mieć wystarczającą wiedzę na temat wielości potencjalnych typów społecznych, z którymi będą musieli sobie poradzić; innymi słowy, wiedzieć, w jaki sposób reagować na zachowania obcych. W społeczeństwach tradycyjnych zakładało się najczęściej, że obcym nigdy nie należy ufać, gdyż nigdy nie wiadomo, jak ich „odczytać”. Ale w społeczeństwie miejskim, gdzie niemal każdy jest takim obcym, byłoby czymś dysfunkcjonalnym traktować wszystkich jako wielką, zbiorową niewiadomą. Uczymy się więc przypisywać ludzi do kategorii czy typów i nasze reakcje kształtujemy właśnie w  odniesieniu do nich, nawet, jeśli nie znamy osobiście żadnego przedstawiciela danej kategorii. Oczywiście, takie działanie w sposób nieunikniony prowadzi do wytwarzania stereotypów, bywa, że z fatalnymi konsekwencjami. Ale jest to kompromis, na który większość ludzi jest gotowa przystać w zamian za możliwość radzenia sobie w potencjalnie zagrażającym środowisku. Prawdopodobnie najbardziej znanym – a wręcz niesławnym – przykładem badań obserwacyjnych prowadzonych w przestrzeni publicznej jest analiza Lauda Humphreysa (1975), który przyjął ukrytą rolę obserwatora-jako-uczestnika w toalecie publicznej. Jego zamiarem było obserwowanie mężczyzn angażujących się w anonimowe stosunki homoseksualne. Wykorzystując wysoce ustrukturyzowaną metodologię rejestracji danych, skonkludował, że w badanym kontekście mężczyźni przyjmowali zazwyczaj jedną z kilku możliwych ról, które można opisać jako: oczekujący [waiter], podglądacz [voyeur], masturbator, strona aktywna, strona bierna. Zapisał również szczegółowe charakterystyki uczestników stosunków i rodzaj ich relacji z  przelotnymi partnerami, a także z  potencjalnie niebezpiecznymi osobami postronnymi. Prowokacyjna natura studium Humphreysa wywołała konsternację w czasach jego publikacji i do dzisiaj stanowi poglądową lekcję z etyki badań obserwacyjnych, zagadnienia, którym zajmiemy się w następnej kolejności, biorąc powyższe studium jako ilustrację.

Badania obserwacyjne i etyka

121

Badania obserwacyjne i etyka Wprawdzie zagadnienia etyki badawczej w odniesieniu do etnografii stanowią przedmiot jednego z kolejnych rozdziałów, ale pewne szczególne wątki wypada podnieść w ramach tej dyskusji nad obserwacją. Z jednej strony, relatywnie niejawna natura obserwacji zmniejsza możliwość pojawienia się nieżyczliwych stosunków interpersonalnych między badaczem a jego „obiektami”. A jednak to właśnie cecha niejawności stawia obserwację przed zarzutem o nadużycie w postaci naruszenia prywatności. Badacz może czuć się w tym względzie winny albo z  uwagi na fakt, że pojawia się w miejscach pomyślanych jako prywatne choć mających charakter publiczny (np. publiczna łaźnia), bądź też przez wtargnięcie w obszar prywatności wyodrębniony w ramach szerszej przestrzeni publicznej (to np. kwestia podsłuchiwania bez wątpienia prywatnej rozmowy, nawet jeśli odbywa się tuż przy twoim uchu w zatłoczonej stołówce). Poczucie winy może brać się również z fałszywego przedstawienia się badacza jako członka grupy, którą ma zamiar poddać obserwacji. Nie jest to koniecznie poważny problem (choć z  pewnością ma charakter naruszenia zasad etyki) w sytuacji, kiedy grupa nie broni swojej tożsamości; na przykład badacz objuczony bagażami, udający pasażera po to, aby móc obserwować zachowania w poczekalni na lotnisku nie narusza niczyjej integralności. Niemniej jednak, jeśli tożsamość grupy wiąże się ze stygmatyzacją albo jeśli jej członkowie uwikłani są w działalność przestępczą bądź działania uznawane przez innych za dewiacyjne, wówczas udawanie członka takiej grupy może wiązać się z dość poważnym pogwałceniem prywatności. Niektórzy badacze poddają w wątpliwość ogólne zastosowanie zasady nienaruszania prywatności, pytając, czy nie jest tak, że stosowanie się do niej wyklucza automatycznie z problematyki badawczej pewne wrażliwe – ale w sposób oczywisty społecznie istotne – zagadnienia (np. seks). Typową odpowiedzią na to pytanie jest uznanie, że zajmowanie się tymi wrażliwymi zagadnieniami nie stanowi bynajmniej tabu – a jedynie, że prowadzenie takich analiz bez uzyskania wyraźnej zgodny uczestników danego kontekstu jest po prostu nieetyczne. Tak czy inaczej, istnieje generalna zgoda co do tego, że:

122

5  W stronę obserwacji

• badacz

z  rozmysłem posługujący się fałszywą tożsamością w celu zdobycia dostępu do przestrzeni prywatnej, która byłaby dla niego w inny sposób niedostępna, działa w sposób ­nieetyczny; badacz, który z rozmysłem przedstawia fałszywe założenia do• tyczące charakteru prowadzonych przez siebie badań, działa w sposób nieetyczny (szersze przedstawienie tych reguł w: Erikson 1967) Ustalenia te odsyłają nas ponownie do badań Humphreysa. W momencie publikacji, jego książka była wystarczająco kontrowersyjna już z uwagi na przedmiot analiz, który nie należał do najczęściej podejmowanych zagadnień badawczych tamtego okresu, a który był przez ogół odbiorców odbierany wprost jako intrygujący. Ale początkowo ostrze krytyki nie zostało skierowane przeciwko praktyce badawczej Humphreysa. Skupiło się raczej na sposobie, w jaki kontynuował on swoje analizy już poza murami toalet. Wśród danych, gromadzonych przezeń z wielką pieczołowitością, znajdowały się numery tablic rejestracyjnych samochodów należących do korzystających z  toalet mężczyzn. Po zakończeniu obserwacji, dotarł do tylu z nich, do ilu tylko zdołał, wykorzystując dane z tablic rejestracyjnych i umówił się z  nimi na przeprowadzenie wywiadu. Zmienił wygląd i  przedstawił się jako osoba prowadząca badania na temat zdrowia publicznego. Nie ujawnił przy tym, że spotkał ich już wcześniej. Mimo, że jego celem było jedynie zebranie danych etnograficznych – samych w sobie nieszkodliwych – i bynajmniej nie zagłębiał się w szczegóły życia seksualnego swoich respondentów, sam fakt, że był w stanie połączyć mężczyzn podejmujących się w czynu niedozwolonego, z  właściwym im szerszym kontekstem demograficznym, i że zdołał uczynić to bez ich wiedzy, nie mówiąc już o świadomej zgodzie, był traktowany jako bardzo niepokojący. W efekcie dogłębniejszej analizy tego aspektu badania, wielu badaczy zaczęło na nowo przyglądać się również samej obserwacji. W trakcie badań w publicznej toalecie, Humphreys sam wypróbował kilka z ról, które stanowiły przedmiot analiz, włączając w to heteroseksualnego mężczyznę/świadka [bystander] i „oczekującego” ­[waiter].

Badania obserwacyjne i etyka

123

Żadna z nich jednak nie wiązała się z uzyskaniem dostępu w stopniu, któryby go satysfakcjonował. Zdecydował się więc wcielić w rolę watchqueen*, a mówiąc precyzyjniej – czujki. W tym przebraniu zdołał zyskać zaufanie innych, którzy byli nieświadomi, że jego prawdziwym zadaniem było prowadzenie dokładnych i uważnych obserwacji ich zachowań, jedynie z rzadka (i z przypadku) przerywane ostrzeżeniem o nadchodzącym niebezpieczeństwie. Jako watchqueen, Humphreys mógł jednocześnie przyjąć uznaną i cenioną formę przynależności do grupy i nie uczestniczyć w seksualnych czynnościach, które działy się wokoło. Krytycy Humphreysa wskazywali, że zachował się wysoce nieetycznie z rozmysłem posługując się fałszywą tożsamością członka grupy w celu uzyskania dostępu do badanych. Co więcej, argumentowano, iż swoje potrzeby badacza przedłożył nad prawa osób przez siebie obserwowanych. Nie poświęcił wystarczającej uwagi konsekwencjom swoich poczynań w razie niekontrolowanego upublicznienia wyników. Nie rozważył nawet, że policja mogłaby zarekwirować sporządzone przez niego notatki w celu pociągnięcia badanych przez niego mężczyzn do odpowiedzialności karnej. Sprawa Humphreysa jest być może ekstremalnym przykładem. Większość badaczy wykorzystujących obserwację nie zapuszcza się w podobne strefy moralnego zagrożenia, a jeśli nawet tak się dzieje – przystępują do badań uzbrojeni w etyczne środki ostrożności, regulowane obecnie przepisami prawa (dokładniejszy opis tych regulacji w rozdziale 8). Ważne jest jednak, aby pamiętać, że nawet, jeśli sytuacja nie jest w sposób tak oczywisty kontrowersyjna, jak kontekst toalety publicznej, problemy natury etycznej mogą się pojawić wówczas, jeśli mamy do czynienia z obserwacją prowadzoną z ukrycia, tożsamość zaś badacza zostaje przedstawiona w sposób nieodpowiadający prawdzie. Podsumowując, „badacze powinni pamiętać, że szacując potencjalne korzyści i szkody wiążące się z  przyjęciem danej roli, muszą * Watchqueen oznacza homoseksualistę, który sam nie bierze czynnego udziału w akcie seksualnym, ale przygląda się mu, obserwując jednocześnie, czy w pobliżu nie znajduje się żadna postronna osoba, zwłaszcza jeśli seks odbywa się w miejscu publicznym (przyp. tłum.).

124

5  W stronę obserwacji

brać pod uwagę prawo osób badanych do niezgody na stanowienie przedmiotu manipulacji” (Adler, Adler 1994, s. 389).

Warto zapamiętać

• obserwacja

jest aktem spostrzegania zjawisk i rejestrowaniem

ich  w  celach naukowych, często przy pomocy odpowiednich

•

­narzędzi;

etnografowie korzystający w swoich badaniach z technik obserwacyjnych mogą przyjmować różne role, począwszy od wyłącznego obserwatora skończywszy na pełnym uczestniku, choć większość z nich wybiera role uczestnika bądź członka, które lokują się mię-

•

dzy tymi dwoma ekstremami;

badanie obserwacyjne jest nie tyle pojedynczym aktem, co raczej rozwijającym się stopniowo procesem, który obejmuje: – wybór miejsca obserwacji – uzyskanie dostępu do badanej społeczności – w razie konieczności, szkolenie współpracowników i/bądź uczestników badania – sporządzanie notatek – ustrukturyzowanych – narracyjnych – wyodrębnienie wzorów – osiągnięcie stanu teoretycznego nasycenia, to jest momentu, w którym typowe cechy nowych obserwacji konsekwentnie powtarzają spostrzeżenia poczynione w toku wcześniejszych ob-

•

serwacji;

rzetelność badania obserwacyjnego jest kwestią systematycznej

•

rejestracji i analizy danych, jak również regularnego powtarzania obserwacji w określonym przedziale czasu;

trafność badania obserwacyjnego jest sposobem określania autentyczności uzyskanych w toku obserwacji spostrzeżeń. Może zostać wyrażona w terminach: – potwierdzenia obserwacji przez wielu obserwatorów

Warto przeczytać

125

– indukcji analitycznej – uprawdopodobnienia

• problem osobistego nastawienia badacza może zostać częściowo zniesiony, gdy badanie obserwacyjne jest: – naturalne – emergentne

•

– powiązane z innymi technikami

obserwacje prowadzone w miejscach publicznych są przedmiotem rygorystycznego nadzoru etycznego z  uwagi na potencjalne nadużycia praw osób badanych do prywatności – badacz zachowuje się nieetycznie, jeśli z rozmysłem przedstawia osobom badanym fałszywą tożsamość w celu uzyskania dostępu do sfery prywatnej, która w innym przypadku pozostałaby dla niego niedostępna – badacz zachowuje się nieetycznie, jeśli z  rozmysłem błędnie przedstawia charakter badania, w które jest zaangażowany.

Warto przeczytać Poniższe pozycje literatury w szczegółowy sposób opisują zagadnienia omawiane w tym rozdziale. Bernard Harvey R. (1988), Research Methods in Cultural Anthropology, Newbury Park, CA:

Sage.

Flick Uwe (2007), Managing Quality in Qualitative Research, London: Sage. LeCompte Margaret D., Schesnul Jean J. (1999), Essential Ethnographic Methods:

Observations, Interviews, and Questionna-

ries, Walnut Creek, CA: AltaMira. Spradley James P. (1980), Participant Observation, New York: Holt, Rinehart & Winston.

Rozdział

6

Analiza danych etnograficznych

• Wzory • Proces analizy danych • Uwagi na temat wykorzystania komputerów w etnograficznej analizie danych

Po przeczytaniu tego rozdziału będziesz:

• wiedział, w jaki sposób dane gromadzone

w toku badań etnograficznych można systematycznie przeszukiwać pod kątem istniejących wzorów; znał sposoby wyjaśniania tych wzorów oraz • wykorzystywania ich jako podstawy do dalszych badań.

128

6  Analiza danych etnograficznych

Wykorzystawszy różnorodne techniki gromadzenia danych omówione w poprzednim rozdziale – albo pojedynczo albo też (lepiej) w kombinacji – badacz staje przed pytaniem, co zrobić z  tak dużą ilością informacji. Część z  danych będzie miała charakter numeryczny (to np. wyniki formalnych kwestionariuszy etnograficznych), ale w większości będą to najprawdopodobniej dane w postaci opisowej (a więc np. wyniki wywiadów pogłębionych bądź też notatki stanowiące efekt ustrukturyzowanych obserwacji). Tak czy inaczej, wbrew obiegowej opinii, fakty nie mówią same za siebie. Zebrane w toku badań dane muszą zostać poddane analizie, w efekcie której dopiero wyłoni się z nich jakiś sensowny obraz. Nie możemy więc mówić o tym, w jaki sposób pozyskiwać dane w badaniach etnograficznych, nie zastanawiając się jednocześnie nad sposobem ich późniejszej analizy. Istnieją dwie główne formy analizy danych:

• analiza

deskryptywna jest procesem wydzielania z  ciągłego strumienia danych ich elementów składowych; to mówiąc inaczej poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, jakie wzory, regularności, bądź tematy wyłaniają się ze zbioru danych? • analiza teoretyczna jest namysłem nad sposobem sensownego powiązania wyodrębnionych wcześniej elementów składowych strumienia danych; to mówiąc inaczej próba odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób można wyjaśnić pojawianie się wzorów w zgromadzonych danych bądź też jak uzasadnić obecność zaobserwowanych regularności?

Wzory W jaki sposób rozpoznać wzór? Najprościej o prawdziwym wzorze możemy mówić wówczas, gdy jest on podzielany przez członków grupy (a więc stanowi element ich faktycznych zachowań) i/lub wówczas gdy stanowi w przekonaniu grupy zachowanie pożądane, prawomocne bądź właściwe (a więc odsyła do zachowań idealnych). Rozpoznawanie wzorów możemy usystematyzować, korzystając z następującej procedury:

Wzory

129

• Rozważ każdą wypowiedź członka badanej przez ciebie spo-

łeczności. Czy (a) była skierowana do innych osób w toku codziennej konwersacji, czy może (b) wywołałeś ją pytaniami zadawanymi w trakcie wywiadu? • W odniesieniu do każdej z tych dwóch sytuacji zastanów się następnie, czy (a) wypowiedź osoby była spontaniczna, czy też (b) została przez ciebie w jakiś sposób zasugerowana? • Rozważ każdą czynność, którą zaobserwowałeś. Czy (a) zachowanie to wystąpiło, kiedy znajdowałeś się z badanym sam na sam, czy może (b) pojawiło się, kiedy znajdowałeś się w większej grupie? • W odniesieniu do każdej z tych sytuacji zastanów się następnie, czy (a) osoba bądź grupa zachowywała się spontanicznie, czy może (b) działała w odpowiedzi na jakąś zachętę z twojej strony? Ogólnie rzecz ujmując, jest bardziej prawdopodobne, że idealne zachowanie grupy będzie odzwierciedlone raczej w tych wypowiedziach i zachowaniach, które mają charakter publiczny, niż w tych, które zachodzą w przestrzeni prywatnej. Zarazem to raczej wypowiedzi i zachowania, które pojawiają się w spontanicznie bądź są po­ dejmowane przez członków społeczności z ich własnej woli, odzwierciedlają podzielane wzory niż te wypowiedzi i zachowania, które pojawiły się w reakcji na zachowanie badacza. Podczas prowadzenia badań etnograficznych w terenie, zawsze musimy pamiętać, że nie wszystkie elementy procesu badawczego podlegają naszej kontroli: chwytamy życie w takiej formie, w jakiej jest faktycznie przeżywane, musimy być więc świadomi faktu, że to, co z naszego punktu obserwatora może sprawiać wrażenie znaczącego elementu zachowań, może, ale nie musi być w podobny sposób definiowane przez członków badanej społeczności – i vice versa. Badacze społeczni (a w szczególności antropologowie) odwołują się do tych dwóch perspektyw nadawania znaczeń, nazywając je strukturami emic i etic. Terminy te wywodzą się z lingwistyki, w której analiza fonemiczna odnosi się do wyodrębnienia dźwięków, które dla uczestników danego języka przenoszą znaczenia, analiza zaś fonetyczna przekształca

130

6  Analiza danych etnograficznych

wszystkie dźwięki w rodzaj międzynarodowego systemu kodów, które umożliwiają porównawcze rozumienie znaczeń. Tak więc, w najprostszym sensie, perspektywa emic patrzenia na społeczne i kulturowe dane oznacza poszukiwanie wzorów, wątków i regularności w takiej postaci, w jakiej są one postrzegane przez członków badanej społeczności; natomiast perspektywa etic jest punktem widzenia, który przyjmuje badacz (zakładając, że posiada jakąś wiedzę o wielu innych podobnych społecznościach, a może nawet sam prowadził w nich badania terenowe) zainteresowany możliwością porównania działań i sensów lokalnych z tym, co dzieje się i znaczy gdzieś indziej. Badacze terenowi próbują przeprowadzać ciągły sprawdzian trafności, który wymaga po prostu ustawicznego przechodzenia między perspektywami emic i etic. Podobnie, jak wiele innych omawianych dotychczas procesów, również ciągły sprawdzian trafności wydaje się stosunkowo prostą, intuicyjną czynnością; szkopuł, jak zwykle, tkwi w tym, żeby wykonywać go systematycznie. Na proces ten składa się kilka istotnych elementów:

• poszukiwanie zarówno elementów spójnych, jak i rozbieżności

w informacjach uzyskiwanych od dobrze zorientowanych w badanej społeczności informatorów; dociekanie przyczyn, dla których ludzie należący do jednej społeczności mogą nie zgadzać się ze sobą w kwestiach, które najwyraźniej mają dla nich duże znaczenie; • konfrontowanie – w miarę możliwości – tego, co członkowie danej społeczności mówią o swoich zachowaniach bądź wydarzeniach z innymi źródłami wiedzy (np. wzmiankami w prasie, raportami innych badaczy analizujących tę samą społeczność, bądź społeczność bardzo do niej podobną). Pamiętaj jednak, że nawet, jeśli to, co mówią ludzie jest z „faktualnego” punktu widzenia nieprawdziwe, ich punkt widzenia nie traci bynajmniej na znaczeniu; ważne jest wówczas poszukiwanie przyczyn kurczowego trzymania się „błędnych” wyobrażeń na swój temat; • bycie otwartym na „negatywne dowody”. Jeśli pojawi się coś, co nie pasuje do wypracowywanej przez ciebie perspektywy

Proces analizy danych

131

etic, spróbuj znaleźć przyczyny tej niezgodności. Czy jest efektem zwykłej wariancji w obrębie danej kultury czy społeczności? Czy odzwierciedla twoje niedobory wiedzy na temat danej społeczności? Czy stanowi faktyczną anomalię, która mogłaby ujawnić się również w perspektywie emic (zob. Flick 2007)? rozważanie alternatywnych wyjaśnień wzorów, które wydają • się wyłaniać z  obserwacji. Nie przywiązuj się do jednej ramy analitycznej, zanim nie zgromadzisz wszystkich potrzebnych informacji.

Proces analizy danych Nie istnieje żadna pojedyncza formuła uznana przez wszystkich badaczy etnograficznych, która mogłaby służyć jako strategia analizy danych zebranych w terenie (zob. Gibbs 2007). Co więcej, niektórzy badacze zwrócili uwagę na fakt, że forma analizy danych (z wyjątkiem danych ilościowych) jest z konieczności „przykrawana na miarę” tak, by odpowiadała konkretnym potrzebom poszczególnych projektów. Analiza danych etnograficznych może zatem sprawiać raczej wrażenie pewnej sztuki, niż nauki i z pewnością również dlatego etnografowie spotykają się z  zarzutem „miękkiego” uprawiania nauki (tzn. opierania się w swoich analizach raczej na intuicjach i impresjach, niż rygorystycznych procedurach). W realizowanym przez nich podejściu można jednak odnaleźć więcej regularności, niż mogłoby się początkowo wydawać, a kilka istotnych zasad można spotkać w większości ujęć procesu analizy. Można potraktować je jako sposób wykreślenia akceptowalnej ramy analiz. Należy jednak mieć przy tym na uwadze, że poszczególne „kroki” w obrębie tej ramy nie muszą pojawiać się w  ściśle sekwencyjnym porządku. Mogą występować równocześnie, a może zdarzyć się również tak, że niektóre z nich będą musiały zostać w toku badań powtórzone.

• Zarządzanie danymi Jak zauważyliśmy w poprzednim rozdziale, niezwykle ważne jest prowadzenie dobrze zorganizowanych notatek. Współcześni etnografowie coraz częściej decydują się

132

6  Analiza danych etnograficznych

na zapisywanie swoich obserwacji w formie elektronicznej. Wciąż można jednak oczywiście spotkać niezaawansowanych technologicznie badaczy terenowych uzbrojonych w papierowe segregatory czy fiszki (wynika to po części z warunków panujących w miejscu badań, które nie sprzyjają pracy na komputerze, po części zaś z przyzwyczajenia i wyboru). Sam osobiście lubię pracować z użyciem skoroszytów z podzielnikami, dzięki którym mam wszystkie notatki w jednym miejscu, ale jednocześnie mogę je w razie konieczności wypiąć i przenieść gdzieś indziej. Żadna metoda nie jest lepsza od innych – wszystko zależy od tego, jak lubisz pracować. Najważniejsze, żebyś był później w stanie odnaleźć i odtworzyć dane niezależnie od formy, w jakiej zostały zapisane i sposobu ich uporządkowania (więcej na ten temat w: Gibbs 2007). • Wstępne czytanie [overview reading]. Zazwyczaj dobrze jest przejrzeć wszystkie notatki przed przystąpieniem do właściwej, formalnej analizy danych. Możesz natrafić na szczegóły, o których zdążyłeś już zapomnieć, a dzięki przejrzeniu danych, odświeżysz pamięć. Przegląd danych może również pobudzić cię do refleksyjnego namysłu nad tym, co aktualnie wiesz, jak i nad tym, co jeszcze chciałbyś zrozumieć. Wyodrębnienie kategorii. Zacznij od opisu tego, co wyczytałeś • ze swoich notatek. Następnie zacznij klasyfikować swoje spostrzeżenia, to znaczy, pomijając warstwę narracyjną, porządkować je według kategorii i wątków. Czasami możesz wyróżnić wątki odwołując się do literatury naukowej związanej z tematem (bądź tematami), który badasz. Pamiętaj, że pod pojęciem „literatury” odnoszącej się do twoich badań, obok etnogafii podobnych społeczności kryją się także analizy teoretyczne i propozycje metodologiczne. Możesz również, zamiast opierać się na predefiniowanych wątkach, pozwolić im wyłonić się z podjętej przez ciebie interpretacji zgromadzonych danych. Tak czy inaczej, na początek nie próbuj wyodrębnić więcej, niż sześciu wątków. Jeśli będzie ich za dużo, może się okazać, że każde wydarzenie będzie tworzyło osobną kategorię i nic w ten sposób nie zyskasz; jeśli z kolei wyodrębnisz ich za mało, ryzy-

Proces analizy danych

133

kujesz połączenie we wspólnej kategorii wypowiedzi bądź zachowań, które mogą okazać się od siebie odmienne. Zawsze możesz w trakcie analizy przeformułować istniejące kategorie tematyczne, tym niemniej na etapie wstępnego przeglądania danych, musisz mieć od czego zacząć. W moich trynidadzkich badaniach mogłem oprzeć się na całkiem obszernej literaturze odnoszącej się do międzynarodowego przesiedlenia indyjskiego. Na podstawie literatury wyodrębniłem kilka najważniejszych wątków, które okazały się przydatne w porządkowaniu zgromadzonych przeze mnie danych: zanik kasty, zmiana w strukturze rodziny, rola tradycyjnych wyznań, możliwości ekonomiczne w okresie poprzesiedleńczym, stosunki polityczne między Hindusami a innymi grupami w społeczeństwie postkolonialnym, migracja wtórna (tzn. wyjazdy Hindusów drugiego czy trzeciego pokolenia z miejsc przesiedlenia do Anglii, Kanady czy USA). Przez te wątki, potraktowane jako główne kategorie analizy, uporządkowałem dane w swoim notatniku. W trakcie lektury notatek, przed przystąpieniem do ich ostatecznej analizy, uświadomiłem sobie to, co już wcześniej zacząłem podejrzewać: że pierwsza z wybranych przeze mnie kategorii nie miała większego znaczenia dla trynidadzkich Hindusów i że – za wyjątkiem braminów (ekspertów religijnych) – nawet najstarsi ludzie nie byli w stanie poprawnie wskazać swoich tradycyjnych przynależności kastowych, przy czym nikt nie wydawał się szczególnie przejęty tym, że ów domniemany rdzeń kultury indyjskiej odszedł w zapomnienie, bo kolejne pokolenia żyły na zesłaniu. Zatem oprócz potwierdzenia, że owszem, w badanej społeczności nastąpił „zanik kasty”, podobnie jak w innych społecznościach badanych w innych częściach zamorskiego świata Hindusów, w moich notatkach znalazłem niewiele dowodów, które pozwoliłyby mi utrzymać tę kategorię jako użyteczną do dalszych analiz. Zarazem powracającym w notatkach problemem okazał się bez wątpienia alkoholizm. Moje liczne uwagi dotyczące wywiadów i obserwacji spotkań AA, które były porozrzucane wśród istniejących kategorii, zostały zebrane razem, tworząc osobny wątek. Tym samym możliwe stało się skonfrontowanie alkoholizmu z takimi predysponującymi czynnikami, jak religia, ro-

134

6  Analiza danych etnograficznych

dzina, a także stosunki ekonomiczne i polityczne. Wygenerowanie tych kategorii miało początkowo charakter etic gdyż zostały zaczerpnięte z literatury porównawczej, dotyczącej okresu przesiedlenia. Ich późniejsze modyfikacje odzwierciedlały już jednak rozłożenie akcentów właściwe perspektywie emic,  pasując do tego, co moi informatorzy przedstawiali jako ważne z ich punktu widzenia. W badaniach poświęconych deinstytucjonalizacji, zdecydowałem się nie korzystać z predefiniowanych kategorii znajdujących się w istniejącej literaturze przedmiotu, gdyż spora część tej literatury opierała się na badaniach klinicznych i/lub badaniach prowadzonych wśród zawodowych opiekunów osób niepełnosprawnych umysłowo. Zamierzone przeze mnie badanie etnograficzne z pewnością wiązałoby się z  przyjęciem nieco odmiennej perspektywy. Dlatego też w trakcie ­badań prowadziłem notatki w formie ciągłej narracji podobnej w strukturze do pamiętnika (pominąwszy refleksje osobiste, na które przeznaczyłem osobny, prywatny pamiętnik). Oprócz tego gromadziłem również transkrypcje wszystkich wywiadów rozszerzonych. Dane w takiej postaci oczywiście nie nadawały się do wykorzystania przy formułowaniu wniosków, stąd konieczne było dokładne przejrzenie wszystkich zapisków, a następnie wyróżnienie kategorii, które nasunęły się podczas lektury, a więc: seksualności, poszukiwania i utrzymywania pracy, relacji z rodziną, relacji z przyjaciółmi, relacji z profesjonalnymi opiekunami; światopoglądów (tj. tego, jak osoby badane postrzegały same siebie i interpretowały swoje miejsce w ramach „szerszego porządku rzeczy”). Wyróżnienie tych kategorii miało więc niemal zupełnie charakter emic, gdyż w znakomitej większości opierało się na tym, czego dowiadywałem się bezpośrednio od badanych.

• Przedstawienie danych. Mając już dane uporządkowane w uży-

teczne kategorie, można następnie podsumować je w formie opisu, tabeli bądź wykresu (albo też jakiejś kombinacji tych form). Istnieje kilka zwyczajowo stosowanych formatów prezentacji danych: – „tabela porównawcza” albo matryca. Może mieć najprostszą postać tabeli 2x2, która porównuje dwa segmenty populacji w odniesieniu do jakiejś kategorii, np.

Proces analizy danych

135

Hindusi wyznający hinduizm

Jest członkiem AA

Nie jest członkiem AA

Hindusi wyznający islam

Jest członkiem AA

Nie jest członkiem AA

– w poszczególnych komórkach tabeli pojawia się opis i dane liczbowe. Dzięki wykorzystaniu tabeli można było wyraźnie dostrzec (w przeciwieństwie do danych w formie luźnych notatek), że do grup AA należało więcej muzułmanów, niżby można tego oczekiwać na podstawie prostych danych demograficznych. W populacji generalnej, wyznawcy hinduizmu stanowili około 80 procent społeczności hinduskiej, muzułmanie zaś około 15 procent (pozostała część populacji indyjskiej to konwertyci na chrześcijaństwo). Jednocześnie muzułmanie stanowili 35 procent członków AA rekrutujących się ze społeczności hinduskiej, wyznawcy hinduizmu 60 procent, a chrześcijanie pozostały odsetek. Towarzyszący liczbom opis pomagał wyjaśnić przyczyny, dla których muzułmanie częściej przystępowali do AA. Wielu z nich w wywiadach mówiło o tym, że będąc subspołecznością w obrębie szerszej populacji indyjskiej zawsze uważali się za „bardziej postępowych”, niż hinduiści, wstąpienie zaś do AA traktowali jako „nowoczesne” rozwiązanie swojego problemu. Te komentarze nie rzucały się w oczy do momentu umieszenia ich w tabeli porównawczej, gdzie dane liczbowe ujawniły istnienie nieoczekiwanego wzoru, który dzięki towarzyszącemu wyjaśnieniu stawał się bardziej zrozumiały. – Drzewko hierarchiczne. Diagram ten ilustruje różne poziomy ogólności. Wierzchołek drzewka przedstawia najbardziej ogólne informacje, natomiast im niżej, tym rośnie szczegółowość danych. Na przykład, w wyjaśnieniu zjawiska przesiedlenia, najwyższy poziom abstrakcji odzwierciedlał dwie perspektywy makro: polityczno-ekonomiczną (odsyłającą do bezsilności kolonizowanych społeczeństw, jak również specyficznych deprywacji wynikających z dziesięcioleci niewolnictwa) oraz psychologiczną (związaną z utratą tradycyjnych wskaźników tożsamości kulturowej). Poziom

136

6  Analiza danych etnograficznych

środkowy odsyłał do typów stresu obecnych w wykorzenionym, ekonomicznie wyeksploatowanym i politycznie ubezwłasnowolnionym społeczeństwie (np. postrzegany rozdźwięk między aspiracjami grupy a dostępnymi zasobami społecznymi umożliwiającymi ich realizację). Na samym dole diagramu znajdowały się konkretne dane związane z  doświadczeniami Hindusów na Trynidadzie uzyskane w prowadzonej przeze mnie obserwacji uczestniczącej. – Hipotezy bądź propozycje. Tego rodzaju stwierdzeń na temat powiązań między faktami nie trzeba testować w formalny sposób (jak dzieje się to w badaniach ilościowych), ale uporządkowanie tematycznych elementów w zbiorze danych w  takiej postaci z  pewnością pozwoli na wyjaśnienie, jak rozpoznane zmienne łączą się ze sobą nawzajem. Odwołując się do tego sposobu mogłem na przykład zasugerować, że dorośli mężczyźni z upośledzeniem umysłowym, którzy utrzymują aktywny kontakt z najbliższymi są bardziej chętni do realizowania programów rehabilitacyjnych, niż mężczyźni, którzy nie mają silnych więzi z rodziną. Jako że oczywiście nie miałem możliwości poznania, nie mówiąc już o przebadaniu, reprezentatywnej statystycznie próby dorosłych mężczyzn z upośledzeniem umysłowym, nie mogłem liczyć na sensowne zweryfikowanie tej hipotezy. Ale proste stwierdzenie związku między zmiennymi stanowiło sposób uporządkowania moich danych, jak również zrozumienia doświadczeń życiowych mężczyzn, z którymi pracowałem. – Metafory. Metafory są narzędziami literackimi, skrótowymi sposobami wyrażania związków między rzeczami (lubię myśleć o nich jak o poetyckich wersjach hipotez). Na przykład jeden z moich informatorów z grupy AA używał określenia „wewnątrz jest życie, na zewnątrz jest śmierć”. Odnosił się konkretnie do AA, wierząc, że jeśli opuści grupę, z pewnością wróci do picia, a to z kolei z pewnością go zabije. To, co mówił, rozumiałem jednak również jako odzwierciedlenie bardziej generalnego nastawienia spotykanego wśród Hindusów, którzy lokowali poczucie bezpieczeństwa w ramach

Proces analizy danych

137

własnej wspólnoty, świat zaś zewnętrzny wobec niej postrzegali jako polityczne, ekonomiczne i kulturowe zagrożenie. Dla Hindusów to, co „wewnątrz” rozciągało się na rodzinę, religię i pracę w przemyśle cukrowym, jak również spotkania w grupie AA, podczas gdy „zewnętrze” odnosiło się do systemu politycznego współczesnego Trynidadu, pracy w przemyśle naftowym oraz rehabilitacji szpitalnej. Metaforyczny sposób podziału świata przez mojego respondenta okazał się być bardzo użytecznym sposobem segregowania pozyskanych danych i ostatecznie wykorzystałem sformułowanie „na zewnątrz jest śmierć” jako tytuł książki, która powstała na podstawie tego projektu badawczego. W nieco bardziej dosadny sposób metaforę wykorzystał jeden z mężczyzn, biorących udział w lokalnym programie rehabilitacji, który wyznał mi z pewnym rozdrażnieniem, że „[jego] życie to kibel”. Miał na myśli to, że wszystko, co kiedykolwiek zrobił, było nic nie warte. Można odczytać to porównanie dosłownie i uznać je za nic więcej, jak okrzyk frustracji czy rozpaczy. Można było jednak również wykorzystać je jako wytrych otwierający wiele danych płynących z obserwacji i wywiadów: Dlaczego życie to kibel? Dzięki analizie tej metafory stawało się dla mnie jaśniejsze, że mężczyzna – jak również wielu jego towarzyszy – uznawał życie za pozbawione wartości, bo nie był tak naprawdę dorosły (nie był, jak często mawiał, „prawdziwym człowiekiem”). Nie ufano mu na tyle, żeby pozwolić zachowywać się, jak dorosły (włączając w to – co najważniejsze – możliwość ekspresji własnej seksualności), więc siłą rzeczy, wszystko, co robił było dziecinne i bezwartościowe. Możemy teraz podsumować proces analizy w następujących punktach, rozpoczynając od fazy analizy deskryptywnej:

• Uporządkuj notatki, stosując  kategorie tematyczne, zaczerp-

nięte – jeśli to możliwe – z literatury przedmiotu. • Przejrzyj wszystkie notatki i – jeśli zajdzie taka konieczność – zmodyfikuj wyróżnione kategorie.

138

6  Analiza danych etnograficznych

• Posegreguj dane na podstawie zmodyfikowanych kategorii. • Zlicz wpisy przypisane poszczególnym kategoriom dla celów statystycznej analizy deskryptywnej (jeśli pozwala na to wielkość próby). • Poszukaj obecnych w notatkach wzorów, wykorzystując do tego celu różne formy prezentacji danych. Stąd możemy już przejść do analizy teoretycznej:

• Skonfrontuj uzyskane wzory z istniejącą literaturą przedmiotu. • Pokaż, w jaki sposób twoje wnioski odnoszą się do interpreta-

cji innych badaczy (wyniki twoich badań mogą potwierdzić to, co już w danym temacie ustalono i dostarczyć nowych przykładów potwierdzających wypracowaną perspektywę. Mogą jednak pozostawać w sprzeczności z  oczekiwanymi rezultatami, przez co będą stymulowały dalsze badania. Obydwa scenariusze stanowią prawomocny i oczekiwany wynik badań; odnośnie analizy danych jakościowych zob. też Gibbs 2007).

Kilka uwag na temat wykorzystania komputerów w analizie danych etnograficznych Dane zebrane w niewielkich projektach badawczych można uporządkować samemu, co znaczy, że być może da się „wypatrzeć” w nich istniejące wzory. Jednak w odniesieniu do projektów, w efekcie których uzyskujemy ogromne ilości danych, z pewnością przyda się wykorzystanie jednego z kilku dostępnych obecnie programów komputerowych wspomagających proces analizy (zob. Gibbs 2007). Najbardziej podstawową funkcją, z jakiej mogą skorzystać badacze, jest edycja tekstu [word processing]. Programy w rodzaju Word czy Word Perfect przydają się nie tylko przy pisaniu raportów końcowych. Umożliwiają również tworzenie plików tekstowych, a także znajdowanie, przenoszenie, kopiowanie i wyszukiwanie sekcji tych tekstów. Edycja tekstu jest również ważna przy transkrypcji wywia-

Kilka uwag na temat wykorzystania komputerów w analizie danych ...

139

dów, śledzeniu notatek terenowych oraz kodowaniu tekstu do celów indeksacji [indexing] bądź późniejszego wyszukiwania [retrieval]. Edytować tekst umie większość z nas, ale istnieją jeszcze inne rodzaje oprogramowania, które mogą okazać się pomocne w pracy badacza etnograficznego. Programy do wyszukiwania tekstu [text rertievers] (jak Orbis, ZyINDEX) wyszukują wszystkie przypadki występowania wskazanego słowa czy wyrażenia; potrafią również lokalizować kombinacje tych itemów w wielu plikach jednocześnie. „Menedżery baz tekstowych” [textbase managers] (np. Tabletop) pozwalają na większą precyzję indeksacji i wykazują się większą sprawnością w organizowaniu danych tekstowych. Programy do kodowania i wyszukiwania danych [code and retrieve programs] (QUALPRO, Ethnograph) pomagają badaczom w dzieleniu tekstu na łatwe do dalszej obróbki fragmenty, które następnie można dowolnie porządkować. Programy wspomagające budowanie teorii [code-based theory builders] (np. ATLAS/ti, NUD.IST) wykraczają poza funkcje kodowania i wyszukiwania danych, umożliwiając rozwijanie teoretycznych powiązań między zakodowanymi pojęciami, dając w efekcie stosunkowo dobrze uporządkowany system klasyfikacji i powiązań. Programy do tworzenia sieci pojęciowych [conceptual network builders] (np. Sem Net) dają z kolei możliwość projektowania graficznych sieci, w obrębie których zmienne zostają przedstawione w postaci „punktów węzłowych”, które są ze sobą połączone strzałkami bądź liniami oznaczającymi wzajemne związki (komputerowe funkcje wspomagania badań opisują Eben Weitzman i Matthiew Miles [1995], choć mając na uwadze tempo, w jakim rozwija się technologia, dobrze jest sprawdzać informacje na stronach internetowych poświęconych poszczególnym programom (możliwości wykorzystania programów komputerowych w analizie jakościowej również w: Gibbs 2007). Zalety komputerowej analizy danych:

• Sama forma programu komputerowego ma charakter upo-

rządkowanej bazy danych, znacznie ułatwiając dostęp do zgromadzonych informacji. • Sortowanie i przeszukiwanie tekstu dokonuje się automatycznie i w czasie znacznie krótszym, niż gdyby badacz miał robić to własnoręcznie.

140

6  Analiza danych etnograficznych

• Program wymaga dokładnej (linijka po linijce) analizy danych. Czytając dane tekstowe samodzielnie, miewamy tendencję do przebiegania wzrokiem przez partie notatek, przez co możemy w efekcie stracić z oczu potencjalnie ważne informacje.

Wady komputerowej analizy danych:

• Nauka

obsługi nowego programu może okazać się trudna i czasowo nieefektywna. Poza tym, spójrzmy prawdzie w oczy, niektórzy ludzie po prostu wciąż nie czują się komfortowo przy komputerze. • Chociaż najlepiej sprawdzają się jako uzupełnienie tradycyjnych sposobów analizy, programy komputerowe stawiają badacza przed pokusą zlecenia im całej pracy. • Badacz etnograficzny ma obecnie do dyspozycji wiele programów analizy danych, ale nie wszystkie robią to samo. Można zainwestować w zakup takiego programu, a następnie poświęcić mnóstwo czasu na nauczenie się go tylko po to, żeby dojść do wniosku, że tak naprawdę wcale nie potrafi robić tego, na czym nam zależy. Zanim więc zdecydujesz się na któryś z nich, najpierw dowiedz się o nich jak najwięcej.

Warto zapamiętać

• Fakty nie przemawiają same za siebie. Analiza danych jest więc integralną częścią procesu ich zbierania.

• • opisowa (poszukiwanie wzorów) • teoretyczna (poszukiwanie znaczeń obecnych we wzorach) • Wzory mogą zostać wyodrębnione zgodnie z: • perspektywą emic (w jaki sposób badani ludzie rozumieją różne Istnieją dwie podstawowe postacie analizy danych:

rzeczy?)

• perspektywą etic (w jaki sposób badacz może powiązać dane uzy-

skane w badanej społeczności z danymi z podobnych badań prowadzonych w innych miejscach?)

Warto przeczytać

141

• Etnografowie przeprowadzają ciągłe testy trafności, które polegają na konfrontowaniu ze sobą perspektyw emic i etic

• Mimo

iż nie istnieje ogólnie przyjęty format analizy danych

­etnograficznych, w skład użytecznej ramy analitycznej może ­wchodzić:

• • przegląd zgromadzonych danych • wyjaśnienie przyjętych kategorii: • opis • klasyfikacja • przedstawienie danych • matryca (tabela porównawcza) • drzewko hierarchiczne • hipotezy (propozycje) • metafory • Oprogramowanie komputerowe jest zarządzanie danymi

obecnie powszechnie do-

stępnym narzędziem wspomagającym badacza etnograficznego w procesie analizy danych

Warto przeczytać Poniższe propozycje literatury dostarczą ci dalszych informacji na  temat analizy danych obserwacyjnych, a w szczególności na ­temat możliwości wykorzystania w tym celu oprogramowania komputerowego. Babbie Earl (1986), Observing Ourselves: Essays in social Research, Prospect Heights, IL: Waveland. Gibbs Graham R. (2007), Analyzing Qualitative Data, London: Sage. LeCompte Margaret D., Schesnul Jean J. (1999), Designing and Conducting Ethnographic Research, Walnut Creek, CA: AltaMira. Weitzman Eben A., Miles Matthiew B. (1995). Computer Programs for Qualitative Data Analysis, Thousand Oaks, CA: Sage.

Rozdział

7

Strategie prezentowania danych etnograficznych

• Prezentowanie danych etnograficznych w tradycyjnej formie akademickiej

• Inne sposoby pisemnego prezentowania danych etnograficznych

• Poza słowo pisane

Po przeczytaniu tego rozdziału będziesz:

• znał niektóre sposoby publicznej prezentacji wyników badań etnograficznych;

• wiedział, że standardowe monografie naukowe obecnie często uzupełnia się o formy „etnografii alternatywnej”, a także posiadał wiedzę na temat prezentowania • danych etnograficznych w formie innej, niż pisemna.

144

7  Strategie prezentowania danych etnograficznych

Zbieranie danych w trakcie badań etnograficznych skutkuje zebraniem sporej ilości „faktów”, które, jak widzieliśmy, nie mówią same za siebie. Muszą zostać poddane analizie po to, aby wyjaśniła ukryty w nich sens. Z tego właśnie powodu uznaliśmy analizę danych za integralną część procesu ich gromadzenia. Teraz możemy posunąć tę logikę jeszcze o krok dalej. Wydaje się, iż gromadzenie danych, a następnie analizowanie ich w kierunku poszukiwania wyraźnych wzorów, do których może później odnieść się badacz, nie ma większego sensu, jeśli nie przedstawi on swoich wniosków jakimś odbiorcom. Istnieje być może przyjemność w poświęcaniu się badaniom wyłącznie dla własnego rozwoju intelektualnego, ale zazwyczaj badacze – a wśród nich bez wątpienia etnografowie – przystępują do badań po to, aby móc prowadzić nieustający dialog z innymi badaczami, a często również z odbiorcami spoza murów uniwersyteckich. Zakłada się często, że jedynym sensownym sposobem prezentowania danych etnograficznych zainteresowanemu odbiorcy jest tradycyjna forma pisarstwa akademickiego – książka bądź monografia, artykuł w czasopiśmie naukowym, referat odczytany na spotkaniu stowarzyszenia zawodowego. Oczywiście, w tym rozdziale zajmiemy się niektórymi ze standardów stosowanych przy tworzeniu naukowych prac etnograficznych. Ale rozważymy również możliwości, które są coraz bardziej dostępne dla dzisiejszych badaczy etnograficznych –  a  mianowicie alternatywne sposoby prezentowania danych, które umożliwiają dotarcie do stale poszerzającego się kręgu potencjalnych odbiorców.

Prezentowanie danych etnograficznych w tradycyjnej formie akademickiej Pisarstwo naukowe dowolnego formatu zawiera kilka podstawowych elementów, które pojawiają się zazwyczaj w przyjętej kolejności. (Berg 2004, s. 299–317, przedstawia w bardzo jasny sposób zasady pisania naukowego tekstu etnograficznego; zob. też Creswell 1994, s. 193–208):

Prezentowanie danych etnograficznych w tradycyjnej formie akademickiej 145

• Tytuł jest bezpośrednim opisem problematyki, której dotyczy

raport; nie powinien być zbyt „fajny” ani też zbyt „zmyślny”, choć można wykorzystać w tytule raportu etnograficznego barwny cytat zaczerpnięty od członka badanej społeczności. • Abstrakt stanowi krótki (100–200 słów) opis samego badania z uwzględnieniem najważniejszych wniosków oraz metod zbierania i analizy danych; powinien kończyć się oceną implikacji płynących z głównych wniosków badania. W abstrakcie nie ma właściwie miejsca na wyjaśnienia czy drobiazgowe przykłady (w przypadku publikacji książkowej abstrakt może przyjąć postać przedmowy, która jest relatywnie dłuższa i umożliwia zaprezentowanie większej ilości szczegółów dotyczących badań). Wprowadzenie wstępnie zapoznaje czytelnika z przedmiotem da• nego studium; zawiera wyjaśnienie (i prawdopodobnie również uzasadnienie) głównych problemów badawczych, a także przegląd głównych kwestii stanowiących przedmiot dalszej dyskusji. • Przegląd literatury polega na krytycznej analizie dostępnej literatury przedmiotu, odnoszącej się do tematyki badań (przedmiotowo, metodologicznie oraz teoretycznie); szczególny nacisk kładzie się przy tym na te studia i analizy, które pozostają w najbardziej bezpośrednim związku z prezentowanym raportem. Zazwyczaj to w ramach przeglądu literatury autor wyjaśnia i uzasadnia przyjętą przez siebie ramę teoretyczną. • Przegląd metodologii to opis stosowanych przez autora procedur zbierania i analizy danych. Tutaj można również opisać w miarę szczegółowo teren badań; ten element sprawozdania jest szczególnie ważny w badaniach etnograficznych, jako że charakterystyka miejsca badań będzie bezpośrednio powiązana z opisem tego, co się w tym miejscu dzieje. • Przedstawienie wniosków bądź wyników ma w jakiś sposób powiązać analizę danych z pytaniami badawczymi, które zostały postawione we wprowadzeniu, jak i z wątkami, które wyłoniły się w trakcie przeglądu literatury. Dyskusja końcowa podsumowuje główne wnioski, lokuje bada• nie w kontekście literatury oraz sugeruje kierunki przyszłych badań.

146

7  Strategie prezentowania danych etnograficznych

• Bibliografia, przypisy, aneksy to dodatkowe materiały o charak-

terze wyjaśniającym, suplementujące tekst główny. W zależności od preferencji redaktorów czasopism czy wydawców książek, przypisy mogą albo stanowić część tekstu głównego w  postaci przypisów dolnych, albo zostać przeniesione jako przypisy końcowe na koniec rozdziału (a nawet całej książki). Niezależnie od formy, przypisy nigdy nie powinny zawierać istotnych informacji, które można umieścić w tekście głównym; bibliografia odsyła do wszystkich cytowanych źródeł (choć można, za zgodą redaktora, załączyć również osobną listę: „dzieła nie cytowane, ale wykorzystane przez badacza”) i musi mieć format zgodny ze standardem edycji danego czasopisma czy wydawnictwa. Aneksy mogą zawierać wykresy albo tabele, kopie oryginalnych dokumentów, fotografie, i wiele innych materiałów ilustrujących główne wątki tekstu.

Inne sposoby pisemnego prezentowania danych etnograficznych Choć etnografia jest nauką, na wiele sposobów różni się od dyscyplin „twardych” (które oparte są na eksperymentalnym modelu badawczym i dążą do osiągnięcia wysokiego stopnia obiektywizmu przez ilościową analizę danych). Ostatecznie, etnografowie są uczestniczącymi obserwatorami życia ludzi, których badają; wprowadzają przez to do badań element subiektywizmu, który mógłby zostać uznany za niewłaściwy w chemii czy fizyce. Dla etnografa, który bądź co bądź stara się przedstawić żywe doświadczenia prawdziwych ludzi, tradycyjny naukowy styl pisania zawsze stanowił rodzaj ciasnego gorsetu. Stopniowo uwalniając się od ograniczeń ścisłych reguł stricte naukowego pisarstwa, etnografowie zaczęli w ostatnich czasach eksperymentować z  różnymi formami „alternatywnego” pisarstwa etnograficznego, przejmując w większym czy mniejszym stopniu formy literackie i inne artystyczne środki wyrazu w celu uzyskania bardziej ekspresyjnej reprezentacji żywych doświadczeń osób badanych. Pojawia się zatem coraz większa liczba raportów etnograficznych przedstawianych w po-

Inne sposoby pisemnego prezentowania danych etnograficznych

147

staci osobistych („refleksyjnych”) narracji (np. upublicznionego prywatnego pamiętnika/dziennika), opowiadań, powieści, wierszy czy scenariuszy dramaturgicznych. Te inspirowane metodami literackimi dzieła tworzą kilka głównych kategorii (czasami nazywanych „opowieściami”). (Klasyczną pozycją omawiającą etnograficzne „opowieści” jest van Maanen 1988; ciekawa alternatywna interpretacja tego samego materiału w Sparkes 2000.)

• Narracje realistyczne cechują obszerne, dokładnie zredagowane

cytaty wypowiedzi pochodzących od osób poddanych obserwacji bądź respondentów wywiadów, które mają ułatwić czytelnikowi „wsłuchanie” się w faktyczne głosy osób, których życie stało się przedmiotem analiz. Opowieści realistyczne wyróżnia nieobecność autora, który chowa się za słowami, działaniami i (prawdopodobnie) myślami osób badanych. Korzenie opowieści realistycznej sięgają daleko w głąb reprezentacji etnograficznej, której klasycznym przykładem jest badanie przeprowadzone na Wyspach Triobranda przez Bogusława Malinowskiego (2005). W przypadku opowieści realistycznych, badacz terenowy powinien pozostać „dyskretnym, taktownym, zdystansowanym, poważnym i jednocześnie oddanym transkrybentem badanego przez siebie świata” (van Maanen 1988, s. 55). Narracje konfesyjne to takie opowieści, w których badacz wycho• dzi z ukrycia i staje się w pełni urzeczywistnionym bohaterem swojego opowiadania. Opisowi aktu obserwacji uczestniczącej towarzyszy opis badanej społeczności. Narracje konfesyjne rzadko stanowią samodzielną formę wypowiedzi; raczej zostają włączane w tok konwencjonalnych narracji realistycznych. Podręczniki opisujące sposoby prowadzenia badań etnograficznych często obfitują w narracje konfesyjne, gdyż autorzy mają w zwyczaju wykorzystywać swoje własne doświadczenia terenowe jako opowieści ku przestrodze (zob. np. Agar 1980). • Autoetnografia albo też „narracja o sobie” jest hybrydyczną formą literacką, w której badacz wykorzystuje swoje własne osobiste doświadczenia jako podstawę analizy. Autoetnografie cechują się dramatycznymi odwołaniami, wyrazistymi metaforami,

148

7  Strategie prezentowania danych etnograficznych

barwnymi bohaterami, niespodziewanymi sformułowaniami, jak również unikaniem przez autora interpretacji po to, by czytelnik mógł sam doświadczać tego, co stanowiło część doświadczenia badacza. Carolyn Ellis (1995), na przykład, przedstawiła obszerną narrację poświęconą śmierci ważnej w jej życiu osoby i sposobom, w jakie radziła z  rolą opiekunki tego człowieka. Szczegóły, które przytacza, wiążą się, co prawda, ściśle z opisywanym problemem, tym niemniej narracyjny styl Ellis pozwala dokładnie odnieść te szczegółowe zagadnienia do tego, jak do generalnych kwestii życia, śmierci i utraty podchodzi się w danym społeczeństwie. (dyskusja i dalsze przykłady reprezentacji autoetnograficznych w: Ellis, Bochner 1996, s. 49–200). Reprezentacje poetyckie odnoszą się do form wyrazu typowych • dla badanej społeczności i mają na celu danie czytelnikowi wyobrażenia o tym, jak jej członkowie „widzą” otaczający ich świat. Na przykład Laurel Richardson (1992) ułożyła pięciostronicowy wiersz poświęcony życiu niezamężnej chrześcijanki z biednej rodziny, mieszkającej gdzieś w małym miasteczku na Południu. Podstawą dla wiersza stał się trzydziestosześciostronicowy transkrypt wywiadu, a utwór został tak skomponowany, aby jak najdokładniej oddać głos, ton, rytm i dykcję osoby żyjącej w tych samych czasach, co bohaterka, w podobnym miejscu i o podobnym, co ona statusie społecznym. Co więcej, wiersz ten składał się wyłącznie ze słów faktycznie wypowiedzianych przez tę kobietę. • Etnodrama polega na przedstawieniu danych w formie scenariuszy teatralnych bądź performansów, które mogą zawierać takie elementy, jak taniec, pantomima bądź inne formy wyrazistych i ekspresyjnych występów. Dla przykładu, Jim Mienczakowski (1996) założył sobie za cel polepszenie społecznego rozumienia choroby umysłowej i zagadnień związanych z uzależnieniami. Aby go osiągnąć, na podstawie badań etnograficznych napisał scenariusze dwóch spektakli. Przedstawienia rozgrywane były w miejscach obliczonych na dotarcie do optymalnej grupy docelowych odbiorców ich treści. Wśród aktorów znajdowały się zarówno osoby reprezentujące służbę zdrowia, jak i studenci szkoły teatralnej.

Inne sposoby pisemnego prezentowania danych etnograficznych

149

• Fikcja stanowi formę literacką, w ramach której zarówno samo

miejsce badań, jak i osoby badane są przedstawione w sposób fikcyjny (to np. wykorzystanie bohaterów łączących cechy postaci historycznych i fikcyjnych [composite characters], lokowanie bohaterów w hipotetycznych wydarzeniach, przypisywanie odkrywczych monologów wewnętrznych bohaterom w sytuacjach, w których badacz na pewno nie mógł słyszeć oryginalnej wypowiedzi). Czasami fikcję wybiera się z uwagi na kwestie etyczne (kiedy lepiej utajnić prawdziwą tożsamość osób, które łatwa identyfikacja, typowa dla pisarstwa „obiektywnego”, mogłaby narazić na nieprzyjemności), czasem zaś po to, aby wyraźniej połączyć doświadczenia badanej społeczności z  bardziej uniwersalnymi zagadnieniami. Moje własne sprawozdanie z  badań nad dorosłymi osobami upośledzonymi umysłowo (Angrosino 1998) jest przykładem przełożenia danych etnograficznych na język opowiadań literackich (szczegółowe krytyczne przedstawienie teorii i metody reprezentacji fabularnej w: Banks, Banks 1998; w tym tomie również przedstawiam kilka przykładów etnograficznych raportów w formie fikcyjnych narracji). W świetle pojawiających się ostatnio kontrowersji stanowiących tematy z pierwszych stron gazet, należy podkreślić, że kiedy mówimy o fabularnych reprezentacjach danych etnograficznych, nie chodzi o przypadki zmyślania historii i przedstawiania ich jako faktów. Reprezentacja fabularna odsyła jedynie do wykorzystania technik fikcji literackiej w miejsce konwencji prozy akademickiej po to, aby przedstawić jakąś historię; w efekcie ogólnej zgody przyjęło się tak właśnie określać fikcję etnograficzną.

Nie ma chyba wątpliwości, że te różnorodne formy alternatywnego pisarstwa etnograficznego cechuje potencjał dotarcia do odbiorców spoza środowiska naukowego (zob. Richardson 1990; prawdopodobnie najczęściej cytowane omówienie tej kwestii). Jako takie są więc mniej rygorystyczne w odniesieniu do przeglądu literatury czy wyjaśnień teoretycznych bądź metodologicznych, niż zwykliśmy się spodziewać [po pracach naukowych]. Jednak, zarazem, mogą dotrzeć

150

7  Strategie prezentowania danych etnograficznych

do ludzi, poruszyć ich, przekazać im wiedzę na temat doświadczeń innych w sposób, jaki nie byłby możliwy do osiągnięcia z wykorzystaniem standardowej formuły naukowej monografii, którą, ostatecznie, przeczytają wyłącznie inni wtajemniczeni badacze.

Poza słowo pisane Dokument filmowy przez długi czas postrzegany był jako prawomocny sposób przedstawiania danych etnograficznych, choć produkcja filmowa wymaga pewnych wysoko wyspecjalizowanych umiejętności, które nieczęsto leżą w zasięgu możliwości badaczy społecznych. Sytuacja ta może obecnie ulec zmianie dzięki temu, że kamera stała się dobrze oswojonym elementem naszego technologicznego krajobrazu. Etnografowie mogą również, obok formuły obiektywnych dokumentów, sięgać po ekspresyjne, fabularne formaty, na tej samej zasadzie, na jakiej „alternatywni” pisarze etnograficzni nauczyli się wykorzystywać poetyckie bądź inne literackie środki wyrazu po to, by wykraczać poza, czasami jałowe, obrazy właściwe pisarstwu naukowemu (zob. Heider 1976, dość stare, ale ciągle bardzo ważne wprowadzenie do wykorzystania filmu w badaniu etnograficznym). Podobnie, rosnąca popularność cyfrowych aparatów fotograficznych umożliwiła nie tylko uzyskiwanie obrazów wysokiej jakości, ale również rozpowszechnianie ich w skali, o jakiej wcześniej nikt nie marzył. Umieszczanie tekstu i obrazów w Internecie bez wątpienia stanowi realną możliwość dla współczesnych etnografów. Tak, jak to się kiedyś działo w odniesieniu do filmu, te publikowane za pośrednictwem sieci internetowej reprezentacje są ciągle traktowane głównie jako uzupełnienia publikacji naukowych, choć ta sytuacja może również ulec zmianie z uwagi na fakt, że coraz więcej ludzi ma dostęp do internetu i wydaje się preferować tę formę komunikacji (zob. Bird 2003). Muzeum czy inna prezentacja wizualna bądź wystawa jest kolejnym sposobem przedstawiania danych etnograficznych w wyraźnej i atrakcyjnej dla większości formule (zob. Nada 2002). Szczegółowy opis wykorzystania tych niepisemnych form reprezentacji etnograficznej wykracza poza ramy tego podręcznika, ale

Warto zapamiętać

151

czytelnik powinien koniecznie rozważyć płynące z  nich możliwości w kontekście swoich własnych badań. Oczywiście, nie zmienia to faktu, że dobrze byłoby opanować najpierw sztukę rzetelnego, tradycyjnego pisarstwa etnograficznego. Później jednak można wziąć pod uwagę – i zrealizować – coś bardziej kreatywnego. Warto zapamiętać

• Zebrane i przeanalizowane dane etnograficzne muszą zostać logicznie przedstawione w sposób umożliwiający przekazanie (wynikającej z nich) wiedzy określonym odbiorcom.

• Standardową formą prezentacji jest pisarstwo naukowe (książka/

monografia, artykuł w czasopiśmie naukowym, odczyt na spotkaniu). Zazwyczaj składa się z:

• • abstraktu • wprowadzenia • przeglądu literatury • przeglądu metodologii • przedstawienia wniosków bądź wyników • dyskusji końcowej nad wnioskami • bibliografii, przypisów, aneksów. • Dane etnograficzne mogą zostać również przedstawione w alter tytułu

natywnych formach pisarskich, np.

• • narracji konfesyjnych • autoetnografii • reprezentacji poetyckich • etnodramy • fikcji. • Niepisemne formy prezentacji obejmują: • filmy dokumentalne • filmy fabularne • umieszczone w Internecie teksty i obrazy • wystawy muzealne i inne prezentacje wizualne. narracji realistycznych

152

7  Strategie prezentowania danych etnograficznych

Warto przeczytać Poniższe pozycje literatury przedstawiają w sposób bardziej szczegółowy sposoby opisu badań etnograficznych i płynących z  nich wniosków: Banks Anna, Banks Stephen P. (red.) (1998), Fiction and Social Research: By Ice of Fire, Walnut Creek, CA:AltaMira. Ellis Carolyn, Bochner Arthur P. (red.) (1996), Composing Ethnography: Alternative Forms of Qualitative Writing, Walnut Creek, CA: AltaMira. Richardson Laurel (1990), Writing Strategies: Reaching Diverse ­Audiences, Newbury Park, CA: Sage.

Rozdział

8

Zagadnienia etyczne

• Poziomy rozstrzygnięć etycznych w badaniach • Struktury instytucjonalne • Osobisty wymiar etyki badawczej • Wnioski Po przeczytaniu rozdziału będziesz wiedział więcej na temat:

• etyki prowadzenia etnograficznych badań

terenowych; standardów etycznych badań obowiązujących • współcześnie wszystkich badaczy społecznych oraz szczegółowych kwestii etycznych związanych • z obserwacją uczestniczącą.

154

8  Zagadnienia etyczne

Badanie etnograficzne prowadzone przez obserwację uczestniczącą w sposób konieczny wiąże się z bezpośrednimi interakcjami między badaczami i podmiotami ich badań. Takie bliskie interakcje mogą prowadzić do sytuacji, w których członkowie badanej społeczności zostaną w jakiś sposób nienaumyślnie skrzywdzeni. Dlatego też, dla współczesnych badaczy tak bardzo ważne jest właściwe pod względem etycznym prowadzenie badań. Nie można tak naprawdę mówić o gromadzeniu danych w kontekście etnograficznym, jeśli nie bierze się również pod uwagę etycznego wymiaru podejmowanych analiz.

Poziomy rozstrzygnięć etycznych w badaniach Istnieją trzy poziomy, na których mamy do czynienia z wpływem rozstrzygnięć etycznych na prowadzenie badań:

• Oficjalne, opublikowane standardy są określane przez władze

państwowe. Obowiązują na większości uniwersytetów i w innych instytucjach badawczych. • Kodeksy etyczne to dokumenty promulgowane przez stowarzyszenia zawodowe, do których należą badacze. Na przykład Amerykańskie Towarzystwo Antropologiczne (ASA) ustala, że: Zarówno planując, jak i przeprowadzając badania, antropologowie jako badacze muszą szczerze i otwarcie informować o celu (celach), potencjalnych efektach oraz źródle (źródłach) wsparcia finansowego swoich projektów: grantodawców, innych badaczy, osoby badane bądź dostarczające informacji, jak również inne właściwe strony związane z danymi badaniami. Badacze zobowiązani są do wykorzystania rezultatów swojej pracy w odpowiedni sposób oraz rozpowszechniania wyników badań z  zachowaniem właściwych procedur. Badanie, które spełnia powyższe oczekiwania jest etyczne, niezależnie od źródła finansowania (publicznego bądź prywatnego) oraz celu (np. „stosowane”, „podstawowe”, „własne”).

ASA zastrzega, że główną odpowiedzialność badacze ponoszą przed osobami, z którymi współpracują i których życie i kultura stanowią przedmiot badań; odpowiedzialność wobec nauki i środowiska naukowego, jak również ogółu społeczeństwa, choć ważna, ma znaczenie

Struktury instytucjonalne

155

drugorzędne w stosunku do relacji, jaka łączy badacza z tymi, którzy dostarczają treści jego badaniom (zob. Rynkiewich, Spradley 1981).

• Nasze własne wartości moralne kierują nami, kiedy staramy się

sprawiedliwie i humanitarnie postępować z  innymi ludźmi. Wartości osobiste mogą wynikać z naszych tradycji religijnych, pewnego konsensusu wypracowanego w grupie koleżeńskiej, naszych osobistych przemyśleń na temat pewnych ważnych problemów, a mogą również stanowić wypadkową wszystkich tych czynników (pełniejsze omówienie zagadnienia etyki badawczej w: Elliot, Stern 1997).

Struktury instytucjonalne Badaniami społecznymi (w Stanach Zjednoczonych – przyp. red.) zarządza struktura niezależnych komisji etycznych (zob. też Flick 2007, rozdział 9), które zaczęły zawiązywać się na początku lat sześćdziesiątych, gdy w przepisach federalnych zapisano warunek uzyskania świadomej zgody od wszystkich uczestników badań finansowanych przez rząd. Uczestnicy tacy nazywani są w języku przepisów podmiotami badań. Problem ochrony „podmiotów badań” wyłonił się w efekcie pewnej liczby projektów badawczych, w ramach których prowadzone były eksperymenty (zazwyczaj natury biomedycznej bądź odnoszące się do innych zagadnień klinicznych), które skutkowały utratą zdrowia a nawet życia osób w nich uczestniczących. Dla ochrony podmiotów przed negatywnymi efektami „inwazyjnych” procedur badawczych, uczestnictwo w badaniu zostało zdefiniowane jako wybór zależący od i należący do potencjalnych badanych. Co więcej, aby wybór ten był uzasadniony, osoby badane należało uprzednio poinformować o naturze całego projektu oraz wskazać, na czym dokładnie miałoby polegać ich uczestnictwo w badaniu. Ochrona osób będących podmiotami badań nie polega tylko na nie wyrządzaniu im krzywdy fizycznej czy psychicznej. Zakłada również ochronę ich prywatności i zachowanie poufnego charakteru wszystkich nagrań czy zapisów, które mogłyby stanowić podstawę

156

8  Zagadnienia etyczne

rozpoznania tych osób. Jako że nie zawsze jesteśmy w stanie założyć, iz wiemy, jakie kwestie potencjalny podmiot badań uzna bądź nie za prywatne, to znaczy takie, które chciałby zachować w tajemnicy przed osobami niebiorącymi udziału w badaniach, musimy bardzo dokładnie wyjaśnić, w jaki sposób zabezpieczymy te informacje przed dostaniem się w niepowołane ręce. Musimy ponadto wypracować w sobie umiejętność słuchania badanych, kiedy mówią co jest, a co nie jest dopuszczalne zarówno w wymiarze osobistym, jak i kiedy wypowiadają się w imieniu swojej społeczności. Powszechnie stosowaną procedurą jest używanie kodów (numerycznych bądź pseudonimów) do opisu ludzi w notatkach terenowych oraz we wszystkich innych raportach z badania. Badacz może również zaznaczyć, że notatki będą trzymane w odpowiednio zabezpieczonym miejscu albo też, że zostaną zniszczone po zakończeniu projektu. Osobom badanym można także przekazać kopie zapisów badania (np. taśmy albo/i transkrypcje wywiadów) do zaakceptowania przed opublikowaniem jakiegokolwiek materiału opartego na tych danych. W przeciwieństwie jednak do księży, lekarzy czy prawników, ­etnografowie nie cieszą się automatycznym przywilejem poufności. W przypadku jakiegokolwiek problemu, nasze obietnice wobec badanych nie powstrzymają ewentualnego wezwania sądowego. Podobnie, jak reporterzy chroniący swoich informatorów, możemy zawsze w takich sytuacjach nie stawić się w sądzie i poddać sankcjom związanym z odmową. Nie każdy jest jednak w stanie tak konsekwentnie realizować tę wysoce moralną postawę. Sformułowanie prawa do świadomej zgody doprowadziło do zawiązania specjalnych komisji etycznych, które miały na celu monitorowanie i egzekwowanie stosowania zasad przez wszystkie instytucje otrzymujące wsparcie finansowe rządu. Co prawda, żaden naukowiec nie sprzeciwiał się zasadzie jako takiej (ani też mechanizmom, które ją wspierały), ale badacze społeczni byli coraz bardziej zaniepokojeni tendencją komisji etycznych do rozciągania swojej ekspertyzy na wszystkie rodzaje badań. O ile oczywiście studia prowadzone przez badaczy społecznych w mniejszym stopniu, niż analizy biomedyczne, wiążą się ze dramatycznymi konsekwencjami fizycznymi, o tyle jednak mogą mimo to potencjalnie skrzywdzić osoby badane, którym

Struktury instytucjonalne

157

odpowiednia wiedza o badaniu nie została przekazana. Niemniej jednak, zdaniem wielu badaczy społecznych, komisje etyczne zbyt wolno radziły sobie z rozpoznaniem niuansów różniących „inwazyjne” badania biomedyczne/kliniczne od badań etnograficznych. W latach osiemdziesiątych rząd federalny zgodził się na wyłączenie spod kontroli badaczy społecznych, jeśli nie prowadzili badań wśród członków grup wrażliwych, włączając w to dzieci, osoby niepełnosprawne, osadzone w więzieniu i starsze. Jako że, z  wielu powodów, jest mniej prawdopodobne, by członkowie tych grup byli w stanie zrozumieć procedury i sam cel badań, ich decyzja, czy wziąć udział w badaniach najprawdopodobniej, nie będzie w pełni świadoma, chyba, że zastosuje się szczególne środki ostrożności. Tak czy inaczej, na wielu uniwersytetach (włączając w to ten, na którym pracuję), doradcy prawni przekonywali do odrzucenia proponowanego przez komisje specjalne niemal powszechnego wyłączenia. I rzeczywiście, na moim uniwersytecie, wszystkie wnioski muszą przejść kontrolę komisji etycznych, nawet takie, które spełniają rządowe warunki wyłączenia, choć mogą one zostać zakwalifikowane do zaopiniowania „w trybie przyspieszonym”. Nawet wnioski, które bezdyskusyjnie powinny zostać wyłączone spod opiniowania (np. studia oparte na oficjalnie nagrywanych wywiadach z wybranymi urzędnikami dotyczących zagadnień polityki publicznej) muszą zostać przedstawione komisji etycznej. Jak na ironię, inny typ analiz wyłączonych spod kontroli – prowadzonych z wykorzystaniem technik „niejawnych” – stanowi właśnie ten rodzaj badań, wobec którego większość badaczy etnograficznych sama ma największe wątpliwości, bo w jego ramach zakłada się, że osoby badane w ogóle nie powinny być informowane o tym, że toczy się jakiekolwiek badanie. Na moim uniwersytecie funkcjonują obecnie dwie komisje etyczne, jedna zajmuje się badaniami biomedycznymi, druga zaś „badaniami nad zachowaniami” [behavioural research]. W tej ostatniej jednak zasiadają naukowcy bardziej obeznani z eksperymentalnymi formami badań społecznych, niż z etnografią opartą na obserwacji uczestniczącej, przez co ciągle nie są wystarczająco wyczuleni na specyfikę sposobu działania etnografów terenowych. Na przykład badacze eksperymentalni przestrzegają sztywnych protokołów badawczych, które

158

8  Zagadnienia etyczne

zawierają wszystkie pytania i wysoce ustrukturyzowane procedury badawcze. O ile etnografowie mogą podczas badań w terenie korzystać z podobnych metod, o tyle w swojej pracy stosują również wiele innych, których nie sposób w pełni objaśnić przed rozpoczęciem badań. To, co dzieje się w trakcie obserwacji uczestniczącej, nie zawsze da się całkowicie przewidzieć, a nieformalne, spontaniczne wywiady realizuje się równie często jak te ustrukturyzowane. Tego rodzaju ewentualności znacznie utrudniają etnografom przygotowanie wniosku badawczego, który spełniałby wymogi komisji. W efekcie, nawet w przypadku badań „nad zachowaniami”, komisja etyczna wymaga przedstawienia testowanej w badaniach hipotezy oraz „protokołu eksperymentu”. Co więcej, spośród wielu setek stron przygotowanego przez rząd podręcznika dla komisji etycznych, tylko jedenaście akapitów poświęconych jest badaniom nad zachowaniami. Zgodnie z  oficjalnym poleceniem, wszyscy kierownicy projektów, które opiniują komisje etyczne, powinni na bieżąco uzupełniać wiedzę z  zakresu zmieniających się federalnych standardów etycznych. Można to robić przez  Internet, ale w ostatnim roku akademickim, wszystkie dostępne moduły szkoleniowe dotyczyły obszaru badań służby zdrowia (pełniejsze omówienie etyki i funkcji komisji etycznej w: Fluehr-Lobban 2003; zob. też Flick 2007, rozdział 9). Dość zdumiewającym posunięciem okazała się ostatnio decyzja Towarzystwa Historii Mówionej polegająca na uznaniu, że działania podejmowane przez jego członków „nie jest badaniami”, tak więc nie istnieje żadna potrzeba zasięgania opinii komisji etycznej. Zgodnie z przyjętym tokiem rozumowania, „badanie” opierałoby się na schemacie eksperymentalnym, testowaniu hipotez i analizie ilościowej. A  zatem, historia mówiona (a, co za tym idzie, ogromna większość badań etnograficznych) nie stanowi formy badań, wykazując raczej większe podobieństwo do działań literackich czy artystycznych. Etnografowie nie odżegnują się, co prawda, w żadnym wypadku od związków z literaturą czy sztuką, ale większość odrzuciłaby założenie, że z tego tytułu, ich działalność nie może zostać określona mianem badań. W chwili, w której piszę te słowa, problem nadal nie doczekał się satysfakcjonującego rozwiązania. Póki co zatem, ważne jest, aby wszyscy, którzy rozważają podjęcie badań etnograficznych, zaznajomili się

Osobisty wymiar etyki badawczej

159

z  aktualnymi instytucjonalnymi standardami etycznymi, wychodząc z założenia, że choć przedstawione przez nich projekty mogą zostać zakwalifikowane do recenzji w trybie „przyspieszonym”, to nie zostaną – i nie powinny zostać – „wyłączone” z kwalifikacji jako takiej.

Osobisty wymiar etyki badawczej Choćby nawet badacz etnograficzny trzymał się ściśle instytucjonalnych wytycznych odnośnie etycznego prowadzenia badań, istnieje mimo to kilka szczególnych sytuacji właściwych etnografii (zwłaszcza opartej na obserwacji uczestniczącej), które stanowią dla niego wyzwanie natury etycznej. Musimy, na przykład, rozważyć znaczenie etykietki podmiotu badania. Termin ten ma z pewnością kliniczne i bezosobowe konotacje, które wydają się nie pasować do etnografii jako takiej. Ma również konotacje polityczne, które odsyłają do hierarchicznej perspektywy patrzenia na proces badawczy. Być może kiedyś badacz rzeczywiście sprawował kontrolę (nad swoimi badaniami) i był w stanie manipulować wszystkimi elementami schematu badania tak, aby realizowało sformułowane przez niego cele. Do pewnego stopnia założenie to nadal jest prawdziwe w naukach eksperymentalnych, ale w przypadku etnografii zazwyczaj nie miało wiele wspólnego z prawdą, a obecnie mija się z nią jeszcze bardziej. Etnografowie wykazują bowiem coraz silniejszą tendencję do myślenia o osobach badanych jako „partnerach” czy „współpracownikach” raczej, niż „podmiotach”. Koniec końców, obserwatorzy uczestniczący rozwijają swoje badanie w trakcie jego realizacji. Wyrasta ono z rozbudowywanych relacji nawiązywanych z członkami badanej społeczności. Badanie etnograficzne jest formą dialogu między badaczem a społecznością, którą bada. O ile badacz może mieć kompetencje potrzebne do gromadzenia danych i ich późniejszej analizy, o tyle cały czas jest niemal zupełnie zależny od współpracy i dobrej woli osób badanych, jeśli chce osiągnąć swój cel. Ich „świadoma zgoda” musi oznaczać coś więcej niż tylko pojęcie na temat tego, co badacz chce „im” zrobić; muszą rozumieć, w jaki sposób ich reakcje staną się częścią całego planu.

160

8  Zagadnienia etyczne

Przestrzeń badań zakreślona przez komisje etyczne zwiększa wyzwanie, które zawsze stoi przed etnograficznymi badaczami terenowymi, przybierając formę następującego pytania: W jaki sposób osiągasz właściwą równowagę między intensywnymi interakcjami, które stanowią intergralną część strategii obserwacji uczestniczącej, a potrzebą zachowania pewnego stopnia naukowego obiektywizmu, który umożliwia przeprowadzenie wyważonej i przekonującej analizy badanej społeczności?

Nie istnieje ani prosta, ani jednoznaczna odpowiedź na to pytanie, bo problem, którego dotyczy, jest przede wszystkim kwestią kontekstu i konkretnej sytuacji badawczej. Na przykład na Trynidadzie żyłem w jednym domu razem z badaną rodziną i traktowano mnie jak jej członka. Utożsamienie z rodziną, cieszącą się w badanej społeczności poważaniem, zapewniło mi wstęp do domów i miejsc pracy innych jej członków. Nigdy jednak nie było żadnych wątpliwości co do tego, że nie jestem ani Hindusem, ani obywatelem Trynidadu, ani też – w kontekście grupy AA – alkoholikiem. Bezdyskusyjnie nie byłem jednym z nich, jeśli chodzi o rasę, przynależność etniczną, wykształcenie, wyznanie i tak dalej. Oczywiście, byłem outsiderem darzonym sympatią, takim, który jest w stanie nawiązać ciepłe stosunki współpracy z  członkami społeczności. Ale mój status osoby, której głównym celem jest „napisanie książki” (bo tak właśnie badani rozumieli moje naukowe zadanie), nigdy nie został zakwestionowany, podobnie, jak moja potrzeba zachowania pewnego dystansu umożliwiającego dostrzeżenie „pełnego obrazu” sytuacji. Formalnie rzecz ujmując, byłem w równym stopniu outsiderem dla grupy dorosłych osób z upośledzeniem umysłowym, ale należący do niej mężczyźni nie zawsze byli w stanie odróżnić moją rolę jako przyjaciela od roli osoby, która bada ich życie. W stosunku do mężczyzn z badanej agencji nie byłem więc w stanie utrzymać tego samego dystansu, który rozumiano i szanowano na Trynidadzie. W rzeczywistości, jedną z głównych przyczyn, dla których zdecydowałem się na napisanie książki o tym projekcie w formie fabularyzowanej narracji, stanowiła niemożność przywdziania szat naukowej obiektywności, której wymagałaby standardowa monografia, a która jednocześnie nie zdołałaby dobrze przedstawić tego, jak przyjaźń z tymi mężczy-

Warto zapamiętać

161

znami wpłynęła zarówno moja analizę, jak i na sposób, w jaki postrzegałem świat, w którym żyli. Rozważania te sprawiają, że świadomość relacyjnego charakteru etyki, która wynika z uzyskania świadomej zgody staje się czymś raczej bardziej, niż mniej, niezbędnym. Ludzkie interakcje są jednak zawsze ustytuowane w kontekście; trudno więc zaszeregować je w ramach powszechnie stosowanych, obiektywnych „kodeksów” (zob. Punch 1986).

Wnioski Istotnym elementem (metodologicznej) skrzynki narzędziowej odpowiednio wykwalifikowanych etnograficznych badaczy terenowych powinna być umiejętność rozumienia wartości, bo to na nich opiera się szacunek dla innych, oraz przestrzegania tych wartości w taki sposób, aby potencjalni „współpracownicy” badacza mogli faktycznie podjąć sensowną, opartą na świadomym wyborze, decyzję odnośnie chęci udziału w danym projekcie.

Warto zapamiętać

• Etnografia zakłada bliskie interakcje między badaczami i osobami

badanymi. Zasady etyczne kierujące relacjami interpersonalnymi muszą zatem stanowić dla wszystkich obserwatorów uczestniczących/badaczy terenowych integralną część procesu badawczego.

• • sformułowane przez rząd standardy, monitorowane i egzekwowa Etyczne decyzje w odniesieniu do badań regulowane są przez: ne przez uniwersyteckie komisje etyczne

• • Rządowe standardy koncentrują się na zagadnieniu uzyskiwania wartości osobiste

świadomej zgody od wszystkich podmiotów biorących udział

w badaniu oraz na ochronie ich prywatności i poufności dostarczonych przez nich informacji.

162

8  Zagadnienia etyczne

• Badanie etnograficznie, w przeciwieństwie do klinicznego, może

zostać przez komisję etyczną wyłączone z opiniowania (bądź opiniowane w trybie przyspieszonym), chyba, że dotyczy określonej

•

grupy wrażliwej.

Na osobistym wymiarze (etyki badawczej), dokonał się generalny zwrot od myślenia o uczestnikach badania jako o podmiotach badania w kierunku postrzegania ich jako partnerów bądź współpracowników w procesie badawczym.

Warto przeczytać Zagadnienia etyczne omówione zostały bardziej szczegółowo w następujących pozycjach literatury: Elliott Deni, Stern Judy E. (red.) (1997), Research Ethics: A Reader, Hanover, NH: University Press of New England. Flick Uwe (2007), Managing Quality in Qualitative Research, London: Sage. Fluehr-Lobban Carolyn (red.) (2003), Ethics and the Profession of Anthropology: Dialogue for Ethically Conscious Practice (wyd. 2), Walnut Creek, CA: AltaMira. Punch Maurice (1986), The Politics and Ethics of Fieldwork, Beverly Hills, CA: Sage. Rynkiewich Michael A, Spradley James P. (1981), Ethics and Anthropology: Dilemmas in Fieldwork, Malabar, FL: Krieger.

Rozdział

9

Etnografia na miarę XXI wieku

• Zmieniający się kontekst badawczy: technologia

• Zmieniający się kontekst badawczy: globalizacja

• Zmieniający się kontekst badawczy: światy wirtualne

Po przeczytaniu tego rozdziału będziesz wiedział więcej na temat:

• tego, jak zmienił się sposób prowadzenia

obserwacji uczestniczącej i badań terenowych; oraz w • jakim sensie zmiana ta stanowi konsekwencję zmieniających się warunków zarówno w „rzeczywistym”, jak i „wirtualnym” świecie współczesnej technologii, komunikacji i transportu.

164

9  Etnografia na miarę XXI wieku

Większość z omawianych w tym tomie narzędzi zbierania danych zostało wypracowanych ponad sto lat temu z myślą o badaniu niewielkich, jednorodnych, tradycyjnych społeczeństw. Nadal są one bez wątpienia użytecznymi i ważnymi elementami współczesnego wyposażenia badawczego. Niemniej jednak kontekst, w których są wykorzystywane, uległ dużym zmianom.

Zmieniający się kontekst badawczy: technologia Obserwacja uczestnicząca zakładała kiedyś, że badacz pracuje w pojedynkę w samowystarczalnej, niezależnej społeczności, uzbrojony wyłącznie w notatnik i pióro, a być może również szkicownik i prostą kamerę. Mechanikę badania ożywiło wprowadzenie dyktafonów kasetowych, kamer filmowych, a później sprzętu wideo. Prowadzenie notatek zmieniło formę wraz z nadejściem laptopów i oprogramowania służącego do analizy danych opisowych. Wraz ze wzrostem wyrafinowania technologicznego, etnografowie zaczęli sobie jednak uświadamiać, że technologia ułatwia uchwycenie i utrwalenie „rzeczywistości” w sposób, który w pewien sposób pozostaje w sprzeczności z  żywymi doświadczeniami badaczy terenowych. Wielką wartością badań wykorzystujących obserwację uczest­ niczącą stanowi bowiem zanurzenie się w zmiennym, pełnym niejednoznaczności nurcie życia będącego udziałem prawdziwych ludzi i toczącego się w prawdziwych okolicznościach. Im bardziej staramy się utrwalić ten czy inny moment tego życia i im większą mamy możliwość natychmiastowego rozpowszechniania stworzonych w ten sposób obrazów w skali globalnej, tym większe pojawia się ryzyko utraty poczucia tego czegoś, co czyni prawdziwe życie tak szczególnym i tak nieskończenie fascynującym. Być może nakierowanie naszych zdolności obserwacyjnych na sam proces obserwacji po to, by móc zrozumieć samych siebie jako użytkowników technologii okaże się konieczny. Zmiana technologiczna nigdy nie ma charakteru czysto addytywnego, to znaczy, nigdy nie stanowi po prostu usprawnienia tego, co robiliśmy od zawsze. Jest

Zmieniający się kontekst badawczy: globalizacja

165

raczej ekologiczna w tym sensie, że zmiana w jednym aspekcie zachowania wywołuje konsekwencje w całym systemie, którego zachowanie to jest częścią. A zatem, im bardziej wyrafinowana jest nasza technologia, tym bardziej zmienia się sposób, w jaki prowadzimy badania. Musimy zacząć uświadamiać sobie nie tylko, co stanie się, kiedy „my” spotkamy się z „nimi”, ale także, kiedy wyjdziemy „im” na spotkanie ze szczególnym rodzajem wpływowej technologii (rozwinięcie tych zagadnień w Nardi, O’Day 1999).

Zmieniający się kontekst badawczy: globalizacja Globalizacja stanowi proces, w wyniku którego kapitał, towary, usługi, praca, idee i inne formy kulturowe swobodnie przekraczają granice międzynarodowe. W naszych czasach, społeczności, które niegdyś funkcjonowały, do pewnego stopnia, we wzajemnej izolacji, zostały wciągnięte w sieć wzajemnie zależnych relacji, które rozciągają się na cały glob. Globalizację ułatwił rozwój technologii informacyjnych. Wiadomości ze wszystkich zakątków świata są natychmiast powszechnie dostępne. O ile kiedyś mogliśmy zakładać, że zachowania i idee zaobserwowane bądź sformułowane w toku wywiadów w konkretnej społeczności są dla niej w jakiś sposób rdzenne, o tyle dzisiaj musimy pytać skąd – dosłownie – mogą pochodzić. Społeczeństwa przestały być przypisane do miejsca, tradycyjne zaś wpływy geografii, topografii, klimatu, i tak dalej, są zdecydowanie mniej trwałe niż w przeszłości. Wielu mieszkańców Trynidadu, na przykład, można opisać mianem transnarodowych, włączając w to członków niegdyś uporczywie izolującej się społeczności hinduskiej. Nawet jeszcze stosunkowo niedawno ludzie migrowali do Anglii, Kanady czy Stanów Zjednoczonych szukając możliwości kształcenia i pracy; jednak kiedy już decydowali się na wyjazd, zazwyczaj nie wracali. Obecnie mogą swobodnie przemieszczać się w obie strony, niejednokrotnie utrzymując domy zarówno na wyspie, jak i „tam”. Bycie „Hindusem” miało kiedyś sprecyzowane znaczenie w kontekście nie-

166

9  Etnografia na miarę XXI wieku

wielkiej wyspy. Co oznacza dzisiaj dla osoby, która nieustannie przemieszcza się między Indiami Zachodnimi i jakimś innym miejscem na świecie? W Nowym Jorku, Londynie czy Toronto – czy jest on „Hindusem”, „Trynidadczykiem”, „mieszkańcem Indii Zachodnich”, czy jakąś kombinacją tych etykiet? Takie pytanie nie miałoby sensu dla ludzi, których zacząłem badać na początku lat siedemdziesiątych. Ale teraz owa „społeczność” funkcjonuje wszędzie i jej tożsamość nie jest bynajmniej tak gładko wykreślona, jak mogło się to wydawać ludziom trzydzieści lat temu. Prowadzenie obserwacji uczestniczącej w społeczności „transnarodowej” wiąże się z  koniecznością sprostania oczywistym wyzwaniom. Możemy, rzecz jasna, podążać za ludźmi po całym świecie, ale ma to raczej wątpliwą wartość praktyczną. Jest raczej tak, że w większości przypadków będziemy kontynuować naszą pracę badaczy przywiązanych do miejsca, ale jednocześnie nieustannie przypominać ­sobie, że owo „miejsce”, w ramach którego działamy i które jest przedmiotem naszej obserwacji, może nie stanowić już totalnej rzeczywistości społecznej czy kulturowej dla ludzi, którzy w taki czy inny sposób pozostają związani z badaną społecznością. Możemy wskazać w tym miejscu kilka aspektów współczesnego świata, które są potencjalnie pomocne w wyprowadzaniu metod etnograficznych poza ich tradycyjne ramy, wyznaczane przez badanie niewielkich tradycyjnych społeczności:

• Analitycy mówią obecnie o wyłanianiu się systemu światowego,

świata, w którym poszczególne narody są od siebie wzajemnie uzależnione pod względem ekonomicznym i politycznym. System światowy i relacje zachodzące między jego elementami składowymi kształtowane są w znacznej mierze przez globalną gospodarkę kapitalistyczną, nastawioną raczej na maksymalizację zysków, niż na zaspokojenie potrzeb w obrębie danego kraju. Niektóre konteksty i sytuacje, które można poddać analizie z użyciem omawianych w tym tomie metod w celu lepszego zrozumienia funkcjonowania systemu światowego to na przykład: – natura migracji zarobkowej (zob. Zúñiga, Hernandez-Leon 2001; autorzy opisują, w jaki sposób zmieniał się cel imigra-

Zmieniający się kontekst badawczy: światy wirtualne

167

cji latynoskich robotników do USA – od pracy w sektorze rolnym po zatrudnianie się w przemyśle); – pojawienie się outsourcingu oraz jego wpływ na społeczeństwa tradycyjne, które zostają w jego toku wciągane w świat dominującej władzy (zob. np. studium poświęcone meksykańskim pracownikom fabryk w: Saltzinger 2003). • Transformacja dawnej sfery wpływów Związku Radzieckiego doprowadziła do wielu zmian zarówno społecznych, jak i ekonomicznych oraz politycznych. Jednym z badaczy, którzy rozpoczęli dokumentację tych zmian jest Janine Wedel (2002). • Oczywiście, świat był zawsze miejscem zróżnicowanym pod względem kulturowym. Jednak obecnie, w sytuacji, kiedy przez procesy globalizacji różne, odmienne kultury zaczynają mieć ze sobą nawzajem coraz częstsze kontakty, dynamika zróżnicowania kulturowego, multukulturalizmu i kontaktu kulturowego ulega radykalnym przemianom (zob. np. studium poświęcone społecznościom rdzennym i etniczności we współczesnym świecie w: Maybury-Lewis 2002). • We współczesnym świecie, ludzie w coraz mniejszym stopniu definiowani są przez tradycje „kultury wysokiej”. Tym, co na nich oddziaływuje (i łączy w ramach globalnej „wspólnoty”) jest raczej kultura popularna. Badania kultury popularnej przez jakiś czas stanowiły znak firmowy „studiów kulturowych”, a obecnie są rozwijane również w ramach dyscyplin głównego nurtu (zob. np. Bird 2003; Fiske 1989; Fiske, Hartley 2003; obszerne omówienie wpływu globalizacji na badania społeczne w ogóle i badania etnograficzne w szczególności w: Ong, Collier 2005).

Zmieniający się kontekst badawczy: światy wirtualne Etnografowie, jeśli tylko zechcą, mogą wyzwolić się spod ograniczeń „miejsca”, sięgając do Internetu. Społeczności wirtualne są obecnie powszechnym zjawiskiem; nie cechuje ich bliskość geograficzna czy

168

9  Etnografia na miarę XXI wieku

długotrwałe więzi wspólnego dziedzictwa, ale zapośredniczona przez komputer komunikacja i interakcje on-line. Są to raczej „wspólnoty zainteresowań”, niż wspólnoty wyodrębnione na podstawie miejsca zamieszkania. O ile niektóre mogą trwać przez dłuższy czas, o tyle w większości mają charakter efemeryczny – zawiązują się i rozpadają w miarę, jak zmieniają się cele tworzących je osób. Bez wątpienia, etnografia może być prowadzona on-line. Można „obserwować” wydarzenia rozgrywające się w internetowych chatroomach w sposób niewiele różniący się od obserwowania interakcji i działań w ramach tradycyjnego „miejsca”. Za pośrednictwem Internetu można również przeprowadzać wywiady. Co więcej, możliwość wykorzystywania w badaniach materiałów archiwalnych została niewątpliwie rozszerzona dzięki wprowadzeniu metod cyfrowego gromadzenia i wyszukiwania danych. W dwudziestym pierwszym wieku życie on-line staje się zjawiskiem coraz bardziej powszechnym, tak więc etnografia może przenieść się do cyberprzestrzeni. Dobrze mimo to wziąć pod rozwagę kilka kwestii:

• Komunikacja elektroniczna opiera się niemal wyłącznie na sło-

wie pisanym, bądź strategicznie dobieranych obrazach. Etnograf, który przywykł „odczytywać” zachowania z gestów, wyrazu twarzy i tonu głosu, ma zatem trudny orzech do zgryzienia. W • środowisku internetowym bardzo łatwo jest zamaskować swoją tożsamość – czasami jedynym celem uczestniczenia w grupie internetowej jest przyjęcie zupełnie nowej tożsamości. • Jeśli prowadzone przez ciebie badania opierają się na „precyzyjności” „faktów”, konieczne będzie rozwinięcie zmysłu krytycznego, uważna ocena wirtualnych źródeł informacji, a także wystrzeganie się formułowania twierdzeń odnośnie pewności, których nie można w żaden inny sposób potwierdzić. Czy „społeczności wirtualne” rzeczywiście są tak podobne do tradycyjnych społeczeństw i sieci społecznych? Jak to się dzieje, że komunikacja elektroniczna umożliwia powstawanie nowych społeczności, wzmacniając jednocześnie formy utrzymywania kontaktu między wcześniej ustanowionymi społeczeństwami pozostającymi w geogra-

Zmieniający się kontekst badawczy: światy wirtualne

169

ficznym rozproszeniu? Tego rodzaju pytania prowadzą nas w stronę badania nie tylko poszczególnych ludzi i sposobu ich życia, ale także ogólniejszych procesów, przez które ludzie definiują swoje życie. Etnografia wirtualna stawia przed badaczami wyzwania natury etycznej w gruncie rzeczy podobne – choć nie takie same – do tych, z którymi musiał zmierzyć się badacz terenowy analizujący społeczności tradycyjne. Oczywiście, akceptowane zasady uzyskiwania świadomej zgody oraz ochrona prywatności badanych i poufności informacji pozostają ważne, mimo, że mamy do czynienia z  osobami, z  którymi nie stykamy się twarzą-w-twarz. Choć Internet jest miejscem w pewien sposób publicznym, ludzie, którzy go „zamieszkują” pozostają jednostkami, które mają takie same prawa, jak mieszkańcy bardziej konwencjonalnych „miejsc”. Wyczerpujący kodeks etyczny w odniesieniu do badań internetowych nie został jeszcze sformułowany, tym niemniej w efekcie konsensusu można wyłonić kilka podstawowych zasad postępowania:

• Badanie oparte na analizie treści publicznej strony interneto-

wej nie musi stwarzać problemów etycznych, stąd cytowanie wiadomości umieszczanych na publicznych forach wydaje się dopuszczalne, jeśli nie zostają one przypisane rozpoznawalnym autorom. • Członkowie społeczności internetowej powinni zostać poinformowani przez etnografa śledzącego ich poczynania on-line, że są „obserwowani” w celach badawczych. Członkowie obserwowanej społeczności wirtualnej powinni • uzyskać zapewnienie, że badacz nie wykorzysta ich prawdziwych nazwisk, adresów e-mailowych ani żadnych innych charakterystycznych danych w jakiejkolwiek publikacji opartej na tym badaniu. • Jeśli dana grupa funkcjonująca on-line sformułowała i opublikowała listę zasad związanych z  zapisywaniem się i regułami uczestnictwa w jej ramach, badacz powinien uszanować te zasady tak samo, jak szanuje się wartości i oczekiwania każdej innej społeczności, w której badacz chce uczestniczyć jako obserwator uczestniczący.

170

9  Etnografia na miarę XXI wieku

Niektórzy etnografowie internetowi (on-line) przyjęli również praktykę przesyłania członkom badanej społeczności wirtualnej wyjątków ze swoich raportów po to, aby uzyskać od nich komentarz. Dając badanym możliwość współdecydowania o tym, jak zostaną wykorzystane te uwagi, badacz osiąga jednocześnie bardziej generalny etyczny cel, polegający na „podmiotów” badań w pełni prawomocnymi „współpracownikami”. Antropolog David Hakken (2003) prowadził długotrwałe badania nad rewolucją komputerową; stworzył, jak sam to określa, „etnografię komputerową”. Zauważa, że najgwałtowniej rozwijające się systemy komputerowe zostały zaprojektowane i wdrożone w sposób „maszynocentryczny” [machine-centered]. Niemniej jednak prawdziwe zastosowanie komputerów występuje w wysoce społecznych organizacjach (biznes, szkolnictwo, rządy), gdzie skupianie się wyłącznie na maszynie (i kodzie umożliwiającym przeprowadzenie na niej operacji) okazywało się niekompatybilne z kulturą użytkowników. Można więc zauważyć zwrot w kierunku bardziej „antropocentrycznego” podejścia do projektowania systemów komputerowych, ale, jak zauważa Hakken, nawet takie przyjazne dla użytkownika usprawnienia są w istocie indywidualistyczne i nie odzwierciedlają w sposób wyczerpujący społecznej natury korzystania z  komputerów. Proponuje zatem model „kulturocentryczny”. Myślenie w sposób kulturowy o nowej technologii pozwoliłoby na zbudowanie efektywnych systemów, a także na sformułowanie etycznych i politycznych problemów związanych z  rewolucyjną technologią. Podkreśliłoby także znaczenie wpływu tych technologii na praktyki różnych dyscyplin naukowych, które w coraz większym stopniu opierają swoją pracę na komputerach. Z  uwagi na fakt, że badacze zajmujący się cyberprzestrzenią mają do czynienia z  formacjami społecznymi, które mają zarówno charakter potencjalny, jak i faktycznie istnieją w czasie rzeczywistym (tzn. są stale „w budowie”), potrzebna staje się etyczna postawa, „aktywna” i uczestnicząca, w przeciwieństwie do – w istocie – reaktywnej etyki właściwej wcześniejszym postaciom badań. Poziomy tego programu etycznego nie zostały jednak dotychczas wypracowane, nie mówiąc już o ich powszechnym przyjęciu przez badaczy działających w ramach różnych nauk społecznych (zob.: Hine 2000; Jones 1999;

Warto przeczytać

171

Markham 1996; rozwinięcie dyskusji na temat wyzwań związanych z badaniami wirtualnymi w: Miller, Slater 2000).

Warto zapamiętać

• Etnograficzne narzędzia gromadzenia danych wypracowane z myślą o badaniu niewielkich, jednorodnych i tradycyjnych społeczności nadal pozostają użyteczne, ale musimy być jednocześnie świa-

•

domi zmian zachodzących w kontekście samych badań.

Technologia dostępna współczesnemu etnografowi usprawnia prowadzenie badań terenowych, ale niesie zarazem ze sobą ryzyko tak jednoznacznego (i ostatecznego) „utrwalenia” aktualnie badanego kontekstu, że może doprowadzić do utraty z pola widzenia

•

badacza faktycznego biegu życia badanych.

Proces globalizacji, w wyniku którego kapitał, towary, usługi, praca, idee i inne formy kulturowe swobodnie przekraczają granice międzynarodowe, wytworzył ponadnarodowe społeczności, w ramach których stosunki społeczne nie są już dłużej związane z jednym miejscem. Analizowanie struktury społecznej, wartości kulturowych i tożsamości grupowych musi być obecnie podejmowane w odniesieniu do szerszego kontekstu.

• Można nadal korzystać z tradycyjnych etnograficznych metod ob-

serwacji, prowadzenia wywiadów i badań archiwalnych w badaniu wirtualnych społeczności on-line, ale potrzebne są nam badania faktycznej natury tych społeczności. Konieczne jest również zwrócenie większej uwagi na problem rozszerzania zasad etycznych prowadzenia badań w społecznościach tradycyjnych na społeczności wirtualne.

Warto przeczytać Następujący autorzy zajmują się zagadnieniami przywołanymi w tym rozdziale w bardziej szczegółowy sposób:

172

9  Etnografia na miarę XXI wieku

Hakken David (2003), An ethics for an anthropology in and of cyberspace, w: Carolyn Fluehr-Lobban (red.), Ethics and the Profession of Anthropology: Dialogue for Ethically Conscious Practice (wyd. 2), Walnut Creek, CA: AltaMira, s. 179–195. Miller Daniel, Slater Don (2000), The Internet: An Ethnographic Approach, New York: Berg. Ong Aihwa, Collier Stephen J. (2005), Global Assemblages: Technology, Politics, and Ethics as Anthropological Problems, Malden, MA: Blackwell.

Słowniczek

Analiza danych zastanych (archival research) analiza nagrań i innych materiałów zgromadzonych na potrzeby badań, w celach administracyjnych, bądź w innych celach zarówno oficjalnych, jak i nieoficjalnych. Analiza deskryptywna (descriptive analysis) proces dzielenia danych na części składowe w celu wyłonienia występujących w nich wzorów i regularności. Analiza emic (emic analysis) rozumienie badanej społeczności skupiające się na sposobach, w jakie jej członkowie nadają sens podejmowanym przez siebie działaniom. Analiza etic (etic analysis) rozumienie badanej społeczności opierające się na poszukiwaniu zbieżności między zachodzącymi w jej ramach zachowaniami a wzorami, które wydają się obowiązujące na poziomie międzykulturowym. Analiza teoretyczna (theoretical analysis) proces wyjaśniania wzorów bądź regularności pojawiających się na poziomie opisowej analizy danych. Badania nad śladami zachowań (behavior trace studies) wykorzystanie przedmiotów, które pozostawiają po sobie ludzie, w celu zrozumienia ich zachowań. Badania terenowe (field work) badania prowadzone w naturalnych warunkach społecznych, w których ludzie żyją bądź pracują.

174

Słowniczek

Badanie indukcyjne (inductive inquiry) wykorzystanie zgromadzonego materiału empirycznego w celu sformułowania bardziej ogólnej teorii wyjaśniającej. Drzewko hierarchiczne (hierarchical tree) diagram pokazujący różne poziomy abstrakcji w interpretowaniu jakiegoś zjawiska społecznego bądź kulturowego. Etnocentryzm (ethnocentrism) tendencja do myślenia o własnej kulturze jako reprezentującej najbardziej logiczny sposób rozumienia świata i działania w rzeczywistości. Etnografia (ethnography) opisowe badanie grupy ludzkiej. Etnografia stosowana (applied ethnography) wykorzystanie etnograficznych metod badawczych w taki sposób, aby na podstawie uzyskanych wyników można było sformułować i wspierać strategie bądź procedury służące interesom badanej społeczności. Etnometodologia (ethnomethodology) podejście do badań społecznych, które skupia się raczej na sposobie wytwarzania, podtrzymywania i zmiany poczucia rzeczywistości przez daną grupę społeczną, niż konkretnej treści tego poczucia. Feminizm (feminism) podejście w ramach badań społecznych, które skupia się na centralnym charakterze płci kulturowej (gender) jako determinanty porządku społecznego. Funkcjonalizm strukturalny (structure-functionalism) teoria traktująca społeczeństwo jako zrównoważony i względnie statyczny zbiór instytucji. Gatekeeperzy (gatekeepers) członkowie społeczności będącej potencjalnym przedmiotem badań, którzy kontrolują dostęp badacza do tej społeczności. Gęsty opis (thick description) opis szczegółów, kontekstu, emocji i niuansów relacji społecznych mający na celu, obok wskazania powierzchownych cech miejsca badań, również oddanie jego „atmosfery”.

Słowniczek

175

Grupy wrażliwe (vulnerable populations) grupy takie, jak dzieci, osoby niepełnosprawne, więźniowie i osoby starsze, które uważane są za szczególnie narażone na wykorzystywanie i których prawa jako podmiotów badań muszą być w szczególny sposób zabezpieczone. Historia mówiona (oral history) dziedzina badań poświęcona rekonstruowaniu przeszłych wydarzeń przez osobiste wspomnienia osób, które w nich uczestniczyły. Historia życia (life history) rodzaj wywiadu, który ma na celu zrekonstruowanie biografii danej osoby, traktowanej albo jako typowy przedstawiciel konkretnej grupy społecznej ­albo jako przykład ucieleśniający ideały i aspiracje tej grupy. Interakcjonizm symboliczny (symbolic interactionism) teoria, która rozumie życie społeczne jako rezultat nieustających i ulegających ciągłym zmianom kontaktów między członkami społeczności. Kinezyka (kinesics) badanie „mowy ciała”. Kultura (culture) podzielane, wyuczone przekonania, wytwory materialne oraz działania społeczne charakteryzujące daną grupę społeczną. Kwestionariusz badań etnograficznych (ethnographic survey) narzędzie badawcze o charakerze zamkniętym opracowane w celu zbierania danych ilościowych od stosunkowo dużej liczby informatorów. Marksizm (marxism) teoria łącząca ekonomię, politykę i historię przez wskazanie na nierówności związane z  klasami społeczno-ekonomicznymi jako podstawowy czynnik wpływający na kształt porządku społecznego oraz przez podtrzymywanie niezbędności istnienia konfliktów społecznych będących siłą napędową zmian historycznych. Matryca (matrix) tabela pozwalająca na porównanie dwóch lub więcej segmentów populacji w odniesieniu do wybranego czynnika wpływającego na obserwowane w badanej społecznosci zachowanie.

176

Słowniczek

Obserwacja (observation) narzędzie badań społecznych, w których działania i relacje ludzi w badanej społeczności analizowane są przez pięć zmysłów badacza. Obserwacja niejawna (unobtrusive observation) wykorzystanie technik badawczych w taki sposób, że osoby badane nie są świadome bycia przedmiotami obserwacji. Obserwacja uczestnicząca (participant observation) sposób prowadzenia badań etnograficznych, który lokuje badacza w ramach badanej społeczności i zakłada podejmowanie przezeń interakcji z członkami tej społeczności. Postmodernizm (postmodernism) kierunek w obrębie nauk społecznych, który podważa założenie głoszące, że studia nad kulturą i społeczeństwem powinny być prowadzone zgodnie z wytycznymi obiektywnej metody naukowej. Uprawdopodobnienie (verisimilitude) styl pisarski, który polega na takim prowadzeniu narracji, które ma wciągnąć czytelnika w opisywaną rzeczywistość badanych i wywołać w nim poczucie identyfikacji. Proksemika (proxemics) badania sposobów planowania przestrzeni pod kątem komunikowania znaczeń społecznych. Propozycja (proposition) problem badawczy stwierdzający istnienie powiązania między domniemywanymi zmiennymi, nie przyjmujący jednak postaci formalnej, sprawdzalnej hipotezy. Prowadzenie wywiadu (interviewing) proces kierowania rozmową w sposób systematyczny, w celu uzyskania in­ formacji. Reprezentacje (representations) sposoby prezentacji danych etnograficznych odbiorcom. Rzetelność (reliability) miara stopnia, w jakim dowolnie dana obserwacja jest zgodna z  ogólnym wzorem, a nie stanowi efektu przypadku.

Słowniczek

177

Społeczności wirtualne (virtual communities) grupy definiowane raczej przez komunikację zapośredniczoną przez komputer oraz interakcje prowadzone on-line, niż bliskość geograficzną Studia kulturowe (cultural studies) pole badań odnoszących się zwłaszcza do takich instytucji, jak media masowe czy kultura popularna, które mają ujawniać zbieżność historii, ideologii i doświadczeń podmiotowych. Świadoma zgoda (informed consent) podstawowa reguła etyki badawczej; oczekuje się, że osoby wyrażą zgodę na udział w projekcie badawczym po uprzednim uzyskaniu wszelkiej stosownej informacji na temat metod i przewidywanych rezultatów badania. Teoria krytyczna (critical theory) ogólny termin odsyłający do wielu perspektyw badania współczesnego społeczeństwa i kultury; łączy je wątek wykorzystania wiedzy społecznej do podważania założeń wpisanych w funkcjonowanie dominujących instytucji społecznych. Trafność (validity) miara stopnia, w jakim wyniki badania faktycznie przedstawiają to, co mają przedstawiać. Triangulacja (triangulation) wykorzystanie różnego rodzaju źródeł danych w celu weryfikacji wyników badania społecznego. Wywiad częściowo ustrukturyzowany (semi-structured interview) wykorzystanie przygotowanych wcześniej pytań związanych z obszarami zainteresowań w kontekście badanej społeczności. Wywiad genealogiczny (genealogical interview) metoda gromadzenia systematycznej wiedzy na temat związków pokrewieństwa i pokrewnych sieci społecznych.

Bibliografia

Lista zawiera zarówno literaturę cytowaną, jak i kilka dodatkowych, ale pomocnych pozycji z zakresu przeprowadzania badań etnograficznych: Adler Patricia A., Adler Peter (1994), Observational techniques, w: Norman K.  Denzin, Yvonna S. Lincoln (red.), Handbook of Qualitative Research (wyd. 1), Thousand Oaks, CA: Sage, s. 377–392. Agar Michael H. (1980), The Professional Stranger: An Informal Introduction to Ethnography, San Diego: Academic Press. Agar Michael H. (1986), Speaking of Ethnography, Beverly Hills, CA: Sage. Anderson Elijah (1990), Streetwise, Chicago: University of Chicago Press. Angrosino Michael V. (1974), Outside is Death: Alcoholism, Ideology, and Community Organization among the East Indians in Trinidad, Winson-Salem, NC: Medical Behavioral Science Monograph Series. Angrosino Michael V. (1998), Opportunity House: Ethnographic Stories of Mental Retardation, Walnut Creek, CA: AltaMira. Angrosino Michael V. (red.) (2002), Doing Cultural Anthropology: Projects for Ethnographic Data Collection, Prospect Heights, IL: Waveland. Angrosino Michael V., Mays de Pérez Kimberly (2000), Rethinking observation: from method to context, w: Norman K. Denzin, Yvonna S. Lincoln (red.), Handbook of Qualitative Research (wyd. 2), Thousand Oaks, CA: Sage, s. 673–702. Atkinson Paul i in. (red.) (2001), Handbook of Ethnography, London: Sage. Babbie Earl (1986), Observing Ourselves: Essays in Social Research, Prospect ­Heights, IL: Waveland. Banks Marcus (2009), Materiały wizualne w badaniach jakościowych, tłum. Paweł Tomanek, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Banks Anna, Banks Stephen P. (red.) (1998), Fiction and Social Research: By Ice or Fire, Walnut Creek, CA: AltaMira. Barbour Rosaline (2007), Doing Focus Groups, London: Sage.

180

Bibliografia

Berg Bruce L. (2004), Qualitative Research Methods for the Social Sciences (wyd. 5), Boston: Pearson. Bernard H. Russell (1988), Research Methods in Cultural Anthropology, Newbury Park, CA: Sage. Bird S. Elizabeth (2003), The Audience in Everyday Life: Living in a Media World, New York: Routledge. Bochner Arthur P., Ellis Carolyn (2002), Ethnographically Speaking: Autoethnography, Literature, and Aesthetics, Walnut Creek, CA: AltaMira. Bogdan Robert C., Biklen Sari K. (2003), Qualitative Research for Education: An Introduction to Theory and Methods (wyd. 4), Boston: Allyn & Bacon. Borzak Lenore (red.) (1981), Field Study: A Sourcebook for Experiential Learning, Beverly Hills, CA: Sage. Bourgois Philippe (1995), Workaday world, crack economy, „The Nation” 261, s. 706–711. Cahill Spencer E. (1985), Meanwhile backstage: public bathrooms and the interaction order, „Urban Life” 14, s. 33–58. Chambers Erve (2000), Applied ethnography, w: Norman K. Denzin, Yvonna S.  Lincoln (red.), Handbook of Qualitative Research (wyd. 2), Thousand Oaks, CA: Sage, s. 851–869. Clifford James, Marcus George E. (red.) (1986), Writing Culture: The Poetics and Politics of Ethnography, Berkeley: University of California Press. Crane Julia G., Angrosino Michael V. (1992), Field Projects in Anthropology: A Student Handbook (wyd. 3), Prospect Heights, IL: Waveland. Creswell John W. (1994), Research Design: Qualitative and Quantitative Approaches, Thousand Oaks, CA: Sage. Creswell John W. (1998), Qualitative Inquiry and Research Design: Choosing among Five Traditions, Thousand Oaks, CA: Sage. DaMatta Roberto (1994), Some biased remarks on interpretism, w: Robert Borofsky (red.), Assessing Cultural Anthropology, New York: McGraw-Hill, s. 119–132. Denzin Norman K., Lincoln Yvonna S. (red.) (2003), Collecting and Interpreting Qualitative Materials (wyd. 2), Thousand Oaks, CA: Sage. Devita Philip R. (1992), The Naked Anthropologist: Tales from around the World, Belmont, CA: Wadsworth. Elliott Deni, Stern Judy E. (red.) (1997), Research Ethics: A Reader, Hanover, NH: University Press of New England. Ellis Carolyn (1995), Final Negotiations: A Story of Love, Loss, and Chronic ­Illness, Philadelphia: Temple University Press. Ellis Carolyn, Bochner Arthur P. (red.) (1996), Composing Ethnography: Alternative Forms of Qualitative Writing, Walnut Creek, CA: AltaMira.

Bibliografia

181

Emerson Robert M. (red.) (2001), Contemporary Field Research (wyd. 2), Prospect Heights, IL: Waveland. Erikson Kai T. (1967), A comment on disguised observation in sociology, „Social Problems” 14, s. 366–373. Fetterman David M. (1998), Ethnography Step by Step (wyd. 2), Thousand Oaks, CA: Sage. Fiske John (1989), Understanding Popular Culture, Boston: Unwin Hyman. Fiske John, Hartley John (2003), Reading Television (wyd. 2), New York: ­Routledge. Flick Uwe (2006), An Introduction to Qualitative Research (wyd. 3), London: Sage. Flick Uwe (2007), Managing Quality in Qualitative Research, London: Sage. Flick Uwe (2010), Projektowanie badania jakościowego, tłum. Paweł Tomanek, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Flick Uwe, Kardorff Ernst von, Steinke Ines (red.) (2004), A Companion to Qualitative Research, London: Sage. Fluehr-Lobban Carolyn (red.) (2003), Ethics and the Profession of Anthropo­ logy:  Dialogue for Ethically Conscious Practice (wyd. 2), Walnut Creek, CA: AltaMira. Fox Kathryn J. (2001), Self-change and resistance in prison, w: James A. Holstein, Jaber F. Gubrium (red.), Institutional Selves: Troubled Identities in the Postmodern World, New York: Oxford University Press, s. 176–192. Geertz Clifford (2005), Opis gęsty: w poszukiwaniu interpretatywnej teorii kultury, w: Clifford Geertz, Interpretacja kultur. Wybrane eseje, tłum. Maria Piechaczek, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, s. 17–47. Gibbs Graham R. (2007), Analyzing Qualitative Data, London: Sage. Goffman Eving (1971), Relations in Public, New York: Basic Books. Gold Raymond L. (1958), Roles in sociological field observations, „Social Forces” 36, s. 217–223. Guba Egon G., Lincoln Yvonna S. (2009), Kontrowersje wokół paradygmatów, sprzeczności i wyłaniające się zbieżności, tłum. Monika Bobako, w: Norman K. Denzin, Yvonna S. Lincoln (red.), Metody badań jakościowych, t. 1, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 281–313. Hakken David (2003), An ethics for an anthropology in and of cyberspace, w: Carolyn Fluehr-Lobban (red.), Ethics and the Profession of Anthropology: Dialogue for Ethically Conscious Practice (wyd. 2), Walnut Creek, CA: AltaMira, s. 179–195. Heider Karl G. (1976), Ethnographic Film, Austin: University of Texas Press. Herman Nancy J., Reynolds Larry T. (1994), Symbolic Interaction: An Introduction to Social Psychology, Dix Hills, NY: General Hall. Hine Christine (2000), Virtual Ethnography, London: Sage.

182

Bibliografia

Humphreys Laud (1975), Tearoom Trade: Impersonal Sex in Public Places, New York: Aldine. Janesick Valerie J. (1998), Stretching Exercises for Qualitative Researchers, ­Thousand Oaks, CA: Sage. Jones Steve (red.) (1999), Doing Internet Research: Critical Issues and Methods for Examining the Net, London: Sage. Kvale Steinar (2010), Prowadzenie wywiadów, tłum. Agata Dziuban, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. LeCompte Margaret D., Schensul Jean J. (1999), Designing and Conducting Ethnographic Research, Walnut Creek, CA: AltaMira. McGee R. Jon, Warms Richard L. (2003), Anthropological Theory: An Introductory History (wyd. 3), Boston: McGraw-Hill. Malinowski Bronisław (2005), Argonauci zachodniego Pacyfiku, tłum. Barbara Olszewska-Dyoniziak, Sławoj Szynkiewicz, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Marcus George E. (red.) (1999), Critical Anthropology Now: Unexpected Contexts, Shifting Constituencies, Changing Agendas, Santa Fe, NM: School of American Research Press. Marcus George E., Fischer Michael (1986), Anthropology as Cultural Critique: An Experimental Moment in the Human Sciences, Chicago: University of ­Chicago Press. Markham Annette (1996), Life On-Line: Researching Real Experience in Virtual Space, Walnut Creek, CA: AltaMira. Mason Jennifer (2002), Qualitative Researching (wyd. 2), London: Sage. Maybury-Lewis David (2002), Indigenous People, Ethnic Groups, and the State (wyd. 2), Boston: Allyn & Bacon. Mehan Hugh, Wood Houston (1975), The Reality of Ethnomethodology, New York: Wiley. Mienczakowski Jim (1996), The ethnographic act, w: Carolyn Ellis, Arthur Bochner (red.), Composing Ethnography: Alternative Forms of Qualitative Writing, Walnut Creek, CA: AltaMira, s. 244–264. Miles Matthew B., Huberman A. Michael (2000), Analiza danych jakościowych, tłum. Stanisław Zabielski, Białystok: Trans Humana. Miller Daniel, Slater Don (2000), The Internet: An Ethnographic Approach, New York: Berg. Morgen Sandra (1989), Gender and Anthropology: Critical Reviews for Research and Teaching, Washington, DC: American Anthropological Association. Nanda Serena (2002), Using a museum as a resource for ethnographic research, w:  Michael V. Angrosino (red.), Doing Cultural Anthropology: Projects for Ethnographic Data Collection, Prospect Heights, IL: Waveland, s. 71–80.

Bibliografia

183

Nardi Bonnie, O’Day Vicki (1999), Information Ecologies: Using Technology with Heart, Cambridge, MA: MIT Press. Ong Aihwa, Collier Stephen J. (2005), Global Assemblages: Technology, Politics, and Ethics as Anthropological Problems, Malden, MA: Blackwell. Plummer Ken (2009), Krytyczny humanizm i teoria queer. Nieuniknione napięcia, tłum. Monika Bobako, w: Norman K. Denzin, Yvonna S. Lincoln (red.), Metody badań jakościowych, t. 1, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 507–530. Punch Maurice (1986), The Politics and Ethics of Fieldwork, Beverly Hills, CA: Sage. Rapley Tim (2010), Analiza konwersacji, dyskursu i dokumentów, tłum. Anna ­Gąsior-Niemiec, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Richardson Laurel (1990), Writing Strategies: Reaching Diverse Audiences, Newbury Park, CA: Sage. Richardson Laurel (1992), The consequences of poetic representation, w: Carolyn Ellis, Michael Flaherty (red.), Investigating Subjectivity, London: Sage, s. 125–140. Rossman Gretchen B., Rallis Sharon F. (1998), Learning in the Field: An Introduction to Qualitative Research, Thousand Oaks, CA: Sage. Rynkiewich Michael A., Spradley James P. (1981), Ethics and Anthropology: ­Dilemmas in Fieldwork, Malabar, FL: Krieger. Salzinger Leslie (2003), Genders in Production: Making Workers in Mexico’s ­Global Factories, Berkeley: University of California Press. Schensul Jean J. (1999), Building community research partnerships in the struggle against AIDS, „Health Education and Behaviour” 26 (wydanie specjalne). Schensul Stephen L., Schensul Jean J., LeCompte Margaret D. (1999), Essential Ethnographic Methods: Observations, Interviews, and Questionnaires, ­Walnut Creek, CA: AltaMira. Scrimshaw Nevin S., Gleason Gary R. (red.) (1992), RAP: Rapid Assessment Procedures: Qualitative Methodologies for Planning and Evaluation of HealthRelated Programs, Boston: International Nutritional Foundation for Developing Countries. Seale Clive (1999), The Quality of Qualitative Research, London: Sage. Seale Clive, Gobo Giampietro, Gubrium Jaber, Silverman David (red.) (2004), Qualitative Research Practice, London: Sage. Sparkes Andrew (2002), Telling Tales in Sport and Physical Activity: A Qualitative Journey, Champaign, IL: Human Kinetics. Spradley James (1980), Participant Observation, New York: Holt, Rinehart & Winston. Storey John (1998), An Introduction to Cultural Theory and Popular Culture (wyd. 2), Athens: University of Georgia Press.

184

Bibliografia

Toumey Christopher P. (1994), God’s Own Scientists: Creationists in a Secular World, New Brunswick, NJ: Rutgers University Press. Turner Jonathan H. (2004), Struktura teorii socjologicznej, tłum. Grażyna Woroniecka i in., Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. van Maanen John (red.) (1982), Qualitative Methodology, Beverly Hills, CA: Sage. van Maanen John (1988), Tales of the Field: On Writing Ethnography, Chicago: University of Chicago Press. Wedel Janine (2002), Blurring the Boundaries of the State-Private Divide: Implications for Corruption, http://www.anthrobase.com/Txt/W/Wedel_J-01.htm. Weitzman Eben A., Miles Matthew B. (1995), Computer Programs for Qualitative Data Analysis, Thousand Oaks, CA: Sage. Wiseman Jacqueline P., Aron Marcia S. (1970), Field Projects for Sociology ­Students, Cambridge, MA: Schenkman. Wolcott Harry F. (1994), The elementary school principal: notes from a field study, w: Harry F. Wolcott (red.), Transforming Qualitative Data, Thousand Oaks, CA: Sage, s. 103–148. Wolf Eric R. (2009), Europa i ludy bez historii, tłum. Wojciech Usakiewicz, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Zinn Maxine B. (1979), Insider field research in minority communities, „Social Problems” 27, s. 209–219. Zúñiga Víctor, Hernández-León Rubén (2001), A new destination for an old migration: origins, trajectories, and labor market incorporation of Latinos in Dalton, Georgia, w: Arthur D. Murphy, Colleen Blanchard, Jennifer A. Hill (red.), Latino Workers in the Contemporary South, Athens: University of Georgia Press, s. 126–146.

Indeks Nazwisk

Xxxxxxxxxxx Xxxxxxxxxxx

Xxxxxxxxxxx